Philipp Jakob Spener: Briefe aus der Frankfurter Zeit 1666-1686: Band 2: 1675-1676 [2, Hardcover ed.] 3161465946, 9783161465949

English summary: The letters of Philipp Jakob Spener (1635-1705), the founder of Pietism, are first-class sources for ec

611 75 127MB

German Pages 725 [758] Year 1996

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Philipp Jakob Spener: Briefe aus der Frankfurter Zeit 1666-1686: Band 2: 1675-1676 [2, Hardcover ed.]
 3161465946, 9783161465949

Table of contents :
Inhalt
Vorwort
Editorische Hinweise
Abkürzungen und Siglen
Abgekürzt zitierte Literatur und Quellen

Briefe des Jahres 1675
Nr. 1 an [einen Freund] [Anfang 1675]
Nr. 2 an [Elias Veiel in Ulm] [Anfang 1675]
Nr. 3 an Gottlieb Spizel in Augsburg 5.3.1675
Nr. 4 an [einen Amtsbruder] 8.3.1675
Nr. 5 an Johann Ludwig Hartmann in Rothenburg o.T. 9.3.1675
Nr. 6 an Dominikus Dietrich in Straßburg 13.3.1675
Nr. 7 an Johann Wilhelm Petersen in Gießen 15.3.1675
Nr. 8 an Johann Wilhelm Petersen in Gießen 26.3.1675
Nr. 9 an Ahasver Fritsch in Rudolstadt 5.4.1675
Nr. 10 an [Joachim Stoll in Rappoltsweiler] 7.4.1675
Nr. 11 an Elias Veiel in Ulm 16.4.1675
Nr. 12 an Gottlieb Spizel in Augsburg 19.4.1675
Nr. 13 an [Anton Reiser in Augsburg] [Ende April 1675]
Nr. 14 an [Nathanael Dilger in Danzig] [Frühjahr 1675]
Nr. 15 an Johann Wilhelm Petersen in Gießen 4.5.1675
Nr. 16 an [Philipp Ludwig Hanneken in Gießen] [Mai/Juni 1675]
Nr. 17 an [Joachim Stoll in Rappoltsweiler] 15.6.1675
Nr. 18 an [Johann Olearius in Halle a.S.] 1.7.1675
Nr. 19 an [Philipp Ludwig Hanneken in Gießen] 8.7.1675
Nr. 20 an [Johann Ludwig Hartmann in Rothenburg o.T.] 9.7.1675
Nr. 21 an [Samuel Benedikt Carpzov in Dresden] 23.7.1675
Nr. 22 an [Martin Geier in Dresden] 28.7.1675
Nr. 23 an [Gräfinnen von Nassau-Idstein in Idstein] [Ende Juli] 1675
Nr. 24 an [einen Amtsbruder] [Ende Juli 1675]
Nr. 25 an Gottlieb Spizel in Augsburg 6.8.1675
Nr. 26 an [Johann Wilhelm Barger in Schweinfurt] 10.8.1675
Nr. 27 an Christian Kortholt in Kiel 16.8.1675
Nr. 28 an Gottlieb Spizel in Augsburg 17.8.1675
Nr. 29 an [Balthasar Bebel in Straßburg] 20.8.1675
Nr. 30 an [Johann Meisner in Wittenberg] 21.8.1675
Nr. 31 an [Christoph Huth in Friedberg] [August/September] 1675
Nr. 32 an [Hans Eitel Diede zu Fürstenstein in Friedberg] [August/September] 1675
Nr. 33 an Johann Wilhelm Petersen in Gießen 3.9.1675
Nr. 34 an Gottlieb Spizel in Augsburg 7.9.1675
Nr. 35 an [Johann Melchior Stenger in Storkow] 15.9.1675
Nr. 36 an Jacob Thomasius in Leipzig 15.9.1675
Nr. 37 an [Johann Specht in Lahr a.Rh.] 18.9.1675
Nr. 38 an Johann Caspar Bauhin in Basel 18.9.1675
Nr. 39 an Daniel Wilhelm Moller in Altdorf 20.9.1675
Nr. 40 an Ahasver Fritsch in Rudolstadt 20.9.1675
Nr. 41 an [Joachim Stoll in Rappoltsweiler] 23.9.1675
Nr. 42 an [Johann Saubert in Altdorf] [Ende September 1675]
Nr. 43 an [Martin Geier in Dresden] [September/Oktober 1675]
Nr. 44 an [Samuel Benedikt Carpzov in Dresden] [September/Oktober 1675]
Nr. 45 an [Johann Ludwig Hartmann in Rothenburg o.T.] [Anfang Oktober] 1675
Nr. 46 an Gottlieb Spizel in Augsburg 5.10.1675
Nr. 47 an Johann Fabricius in Venedig 18.10.1675
Nr. 48 an [Johann Faust in Straßburg] [Herbst 1675]
Nr. 49 an Gottlieb Spizel in Augsburg 12.11.1675
Nr. 50 an Johann Wilhelm Petersen in Gießen 13.11.1675
Nr. 51 an Ahasver Fritsch in Rudolstadt 16.11.1675
Nr. 52 an Gottlieb Spizel in Augsburg 16.11.1675
Nr. 53 an Joachim Stoll in Rappoltsweiler 23.11.1675
Nr. 54 an Ahasver Fritsch in Rudolstadt 27.11.1675
Nr. 55 an Johann Wilhelm Petersen in Gießen 30.11.1675
Nr. 56 an Elias Veiel in Ulm 23.12.1675
Nr. 57 an Johann Wilhelm Petersen in Gießen 28.12.1675
Nr. 58 an [Anton Reiser in Öhringen] [1675]
Nr. 59 an [einen Amtsbruder] 1675
Nr. 60 an [Adam Tribbechov in Gotha] [1675/1676]

Briefe des Jahres 1676
Nr. 61 an Gottlieb Spizel in Augsburg [Anfang Januar 1676]
Nr. 62 an Johann Wilhelm Petersen in Gießen 17.1.1676
Nr. 63 an [Kilian Rudrauff in Gießen] [Anfang 1676]
Nr. 64 an [Elias Dantz in Lobenstein] [Anfang 1676]
Nr. 65 an [einen Unbekannten] [Anfang 1676]
Nr. 66 an [Johann Cunrad Hößlin in Bebenhausen] [Februar 1676]
Nr. 67 an Ahasver Fritsch in Rudolstadt 18.2.1676
Nr. 68 an Ahasver Fritsch in Rudolstadt 21.2.1676
Nr. 69 an [Joachim Stoll in Rappoltsweiler] 22.2.1676
Nr. 70 an [Johann Ludwig Hartmann in Rothenburg o.T.] [Anfang März 1676]
Nr. 71 an Gottlieb Spizel in Augsburg 11.3.1676
Nr. 72 an [einen Amtsbruder in Brandenburg-Preußen] 24.3.1676
Nr. 73 an [Johann Meisner in Wittenberg] 24.3.1676
Nr. 74 an Friedrich Wilhelm, Kurfürst von Brandenburg 26.3.1676
Nr. 75 an Ahasver Fritsch in Rudolstadt 28.3.1676
Nr. 76 an [einen befreundeten Theologen in Straßburg] 30.3.1676
Nr. 77 an Jacob Thomasius in Leipzig [März/April] 1676
Nr. 78 an [Abraham Calov in Wittenberg] [Frühjahr 1676]
Nr. 79 an [Justus Jacob Leibniz?] in [Nürnberg] 18.4.1676
Nr. 80 an Johann Wilhelm Petersen in Gießen 29.4.1676
Nr. 81 an [David Clodius in Gießen] [Frühjahr 1676]
Nr. 82 an [Elias Dantz in Lobenstein] 5.5.1676
Nr. 83 an [Johann Cunrad Hößlin in Bebenhausen] 13.5.1676
Nr. 84 an [Anna Sophia von Voss in Rostock] 27.5.1676
Nr. 85 an [Sophie Elisabeth von Holstein-Sonderburg in Wiesenburg] [Mai/Juni] 1676
Nr. 86 an Gottlieb Spizel in Augsburg 10.6.1676
Nr. 87 an [Heinrich Peter Haberkorn in Görlitz] 15.6.1676
Nr. 88 an Adam Tribbechov in Gotha 20.6.1676
Nr. 89 an [Kilian Rudrauff in Gießen] 22.6.1676
Nr. 90 an [Johann Matthäus Faber in Heilbronn] 26.6.1676
Nr. 91 an [einen Unbekannten] 30.6.1676
Nr. 92 an Ahasver Fritsch in Rudolstadt 6.7.1676
Nr. 93 an [Hector Mithobius in Otterndorf] 20.7.1676
Nr. 94 an Johann Melchior Stenger in Wittstock 10.8.1676
Nr. 95 an Ahasver Fritsch in Rudolstadt 22.8.1676
Nr. 96 an Johann Wilhelm Petersen in Gießen 22.8.1676
Nr. 97 an Gottlieb Spizel in Augsburg 31.8./5.9.1676
Nr. 98 an [Adam Tribbechov in Gotha] 21.9.1676
Nr. 99 an Johann Daniel Arcularius in Gießen 22.9.1676
Nr. 100 an Ahasver Fritsch in Rudolstadt 22.9.1676
Nr. 101 an Ahasver Fritsch in Rudolstadt 23.9.1676
Nr. 102 an [Elias Dantz in Lobenstein] 23.9.1676
Nr. 103 an [einen Unbekannten] 25.9.1676
Nr. 104 an Daniel Wilhelm Moller in Altdorf 25.9.1676
Nr. 105 an Johann Caspar Bauhin in Basel 28.9.1676
Nr. 106 an [Johann Ludwig Hartmann in Rothenburg o.T.] 29.9.1676
Nr. 107 an [einen Theologen] [September 1676]
Nr. 108 an [Elias Veiel in Ulm] [September 1676]
Nr. 109 an [David Clodius in Gießen] 2.10.1676
Nr. 110 an [Johann Fischer in Riga] 2.10.1676
Nr. 111 an Johann Gezelius d.J. in Åbo 3.10.1676
Nr. 112 an Ahasver Fritsch in Rudolstadt 7.11.1676
Nr. 113 an Johann Fabricius in Venedig 16.11.1676
Nr. 114 an Johann Wilhelm Petersen in Lübeck 21.11.1676
Nr. 115 an Philipp Wilhelm von Günderrode in Frankfurt a.M. [Mitte November 1676]
Nr. 116 an [Landgraf Ernst von Hessen-Rheinfels in Rheinfels] 30.11.1676
Nr. 117 an Johann Wilhelm Petersen in Lübeck 30.11.1676
Nr. 118 an [Johann Winckler in Darmstadt] 15.12.1676
Nr. 119 an [einen Amtsbruder?] 15.12.1676
Nr. 120 an [Johann Cunrad Hößlin in Bebenhausen] [Dezember 1676]
Nr. 121 an [Tamás Steller in Den Haag?] [Dezember 1676]
Nr. 122 an [Johann Wilhelm Barger in Schweinfurt?] 1676
Nr. 123 an [Johann Jacob Schütz in Frankfurt a.M.] 1676
Nr. 124 an [Graf Johannes von Nassau-Idstein] 1676
Nr. 125 an [eine Gräfin von Nassau-Idstein] 1676
Nr. 126 an [eine Gräfin von Nassau-Idstein] 1676
Nr. 127 an [einen Unbekannten] [1676]
Nr. 128 an [Johann Christian Keck in Durlach] [1676]
Nr. 129 an [einen Unbekannten] [1676]
Nr. 130 an [einen Unbekannten] [1676]
Nr. 131 an [einen Amtsbruder] [1676]
Nr. 132 an [einen Freund] [1675/76]

Briefe an Ph.J. Spener: Zuschriften auf die Postillenvorrede (Pia Desideria)
Nr. 133 von Johann Olearius in Halle a.S. 1.5.1675
Nr. 134 von Balthasar Mentzer in Darmstadt 5.5.1675
Nr. 135 von Heinrich Müller in Rostock 5.5.1675
Nr. 136 von Gebhard von Alvensleben in Neugattersleben 10.5.1675
Nr. 137 von Joachim Schröder in Rostock 15.5.1675
Nr. 138 von Johann Ludwig Hartmann in Rothenburg o.T. 16.5.1675
Nr. 139 von Justus Jacob Leibniz in Nürnberg 8.6.1675
Nr. 140 von Christoph Huth in Friedberg 10.6.1675
Nr. 141 von Gottlieb Spizel in Augsburg 13.6.1675
Nr. 142 von Anton Reiser in Augsburg 24.6.1675
Nr. 143 von Johann Saubert in Altdorf 3.8.1675
Nr. 144 von [Samuel Benedikt Carpzov in Dresden] [August 1675]
Nr. 145 von Johann Ludwig Hartmann in Rothenburg o.T. [August/September 1675]
Nr. 146 von Johann Christoph Beyer in Worms 7.9.1675
Nr. 147 von Jacob Thomasius in Leipzig 4.10.1675
Nr. 148 von Abraham Calov in Wittenberg 11.10.1675
Nr. 149 von Johann Gottfried Olearius in Halle a.S. 12.10.1675
Nr. 150 von Adam Tribbechov in Gotha 14.10.1675
Nr. 151 von David Clodius in Gießen 25.10.1675
Nr. 152 von Johann Nikolaus Misler in Gießen 13.11.1675
Nr. 153 von Elias Dantz in Lobenstein 29.12.1675
Nr. 154 von Kilian Rudrauff in Gießen 30.12.1675
Nr. 155 von Marx Hueber in Augsburg 2.1.1676
Nr. 156 von Johann Andreas Frommann in Tübingen 6.1.1676
Nr. 157 von Hector Mithobius in Otterndorf 28.2.1676
Nr. 158 von Johann Meisner in Wittenberg 1.3.1676
Nr. 159 von Balthasar Raith in Tübingen 2.3.1676
Nr. 160 von Johann Saubert in Altdorf 7.3.1676
Nr. 161 von Johann Christian Keck in Durlach 16.3.1676

Anhang: Quellen zur Geschichte des Frankfurter Collegium pietatis
Nr. 162 Bericht Speners über das Collegium pietatis [1676]
Nr. 163 Gutachten der Theologischen Fakultät Kiel 7.3.1676
Nr. 164 Gutachten von Ahasver Fritsch [1676]

Verzeichnis der Fundorte
Handschriften
Drucke
Register
Personen
Orte
Bibelstellen
Schlüssel zu den zeitgenössischen Sammlungen von Ph.J. Speners Bedenken und Briefen

Citation preview

Philipp Jakob Spener B riefe aus d er F ra n k fu rte r Z eit 1 6 6 6 —1 6 8 6

Band 2

Philipp Jakob Spener

Briefe aus der Frankfurter Zeit 1666-1686 Band 2: 1675-1676

H erausgegeben von

Johannes Wallmann in Z u sam m enarbeit m it

M arkus M atthias und M artin Friedrich

J. C. B. M ohr (Paul Siebeck) T übingen

G ed ru ck t m it U n te rstü tz u n g des F ö rd e ru n g s- u n d B eihilfefonds W issenschaft der V G W ort.

Die Deutsche Bibliothek - CIP-Einheitsaufnahme Spener, Philipp Jakob: B riefe aus d er F ra n k fu rter Z e i t : 1666-1686 / P hilipp Ja k o b Spener. H rsg . v o n Jo h a n n es W allm ann in Z u sam m en arb eit m it M ark u s M atth ias u n d M a rtin Friedrich. - T ü b in g e n : M ohr. N E : W allm ann, Jo hannes [H rsg.]; Spener, P h ilip p Ja k o b : [Sam m lung] B d. 2. 1675-1676. - 1996 IS B N 3-16-146594-6

© 1996 J. C . B. M o h r (Paul Siebeck) T üb in g en . D as W erk einschließlich aller seiner Teile ist u rh eb errech tlich geschützt. Je d e V erw ertu n g au ß erh alb der engen G renzen des U rheberrechtsgesetzes ist ohne Z u stim m u n g des Verlags unzulässig u n d strafbar. D as gilt insbesondere für V ervielfältigungen, Ü b ersetzu n g en , M ik ro ­ V erfilm ungen u n d die E inspeicherung u n d V erarbeitung in elektronischen System en. D as B u ch w u rd e v o n G u ld e-D ru c k in T ü b in g e n aus der B e m b o -A n tiq u a belichtet, a u f alte­ ru n g sb estän d ig es W erkdruckpapier der P apierfabrik W eissenstein in P forzheim g ed ru ck t un d v o n d er G ro ß b u ch b in d erei H einr. K och in T ü b in g e n gebunden.

V orw ort Vier Jahre nach E rscheinen von B and 1, der die Briefe aus den Jahren 1666 bis 1674 um faßt, w ird die E dition der Briefe P hilipp Jakob Speners aus der Frankfurter Z eit m it B and 2 fortg efü h rt, der die Briefe aus den b eid e n jah ren 1675 und 1676 enthält. D as Jah r 1675 hat m it dem Erscheinen der Pia D esideria epochale B edeutung für die B iographie Speners w ie für die Ge­ schichte des Pietism us. Es b rin g t m it sich auch ein starkes A nschw ellen des Q uellenm aterials. D er bis dahin schm ale Fluß der brieflichen Ü berlieferung w ird n u n zu einem breiten Strom . E in B and kann je tz t n u r noch die Briefe eines Z eitrau m s v o n zw ei Jahren fassen. D am it ist v erm utlich der Z eittakt gefunden, der auch für die k o m m en d en B ände eingehalten w erden w ird: D er nächste B and dieser A usgabe, der im M an uskript bereits vorliegt, b rin g t die B riefe der Jahre 1677 u n d 1678. Das positive E cho, das der B and 1 in der w issenschaftlichen Ö ffentlichkeit gefunden hat, nicht n u r in der Vielzahl in - u n d ausländischer Rezensionen, hat m ich erm u tig t, das im V o rw o rt zu B and 1 vorgestellte P rojekt der A usgabe der B riefe Philipp Jak o b Speners aus der F rankfurter Z eit früher als gedacht auch a u f spätere Phasen auszudehnen. N eb en der W eiterarbeit an der E dition der B riefe aus der F rankfurter Z eit w ird in der B ochum er A rbeitsstelle inzw ischen auch an der der Briefe aus der D resdner Zeit (1686-1691) gearbeitet. D ie A rbeit an den D resdner Briefen ist bereits so w eit gediehen, daß der erste B and in nicht allzulanger Z eit vorgelegt w erden kann. D a die D resd n er Z eit Speners vergleichsw eise vo n k urzer D auer (fünf Jahre) ist, w ird die D resd n er Reihe verm u tlich früher vollendet w erden als die der F ran k fu rter Jahre, so daß in absehbarer Z eit m it der E dition der Briefe aus der B erliner Z eit (1691-1705) b egonnen w erden kann. A ußerdem ist das Interdisziplinäre Z e n tru m für Pietism usforschung an der M artin ­ L u th er-U n iv ersität H alle-W ittenberg inzw ischen an der Spenerbriefausgabe beteiligt. Seit H erb st 1996 w ird d o rt an der E dition des Briefw echsels zw ischen Spener u n d A ugust H erm an n Francke gearbeitet, der als Sonder­ band (evtl. in zw ei Teilbänden) unserer A usgabe integriert w erd en soll. Ü b e r das im V o rw o rt zu B and 1 G esagte hinausgehend, zeichnen sich also die K o n tu ren einer G esam tkonzeption der Spenerbriefedition ab: G eplant sind - ähnlich w ie Spener bei der H erausgabe seiner Briefe u n d B edenken gegliedert hat - drei R eihen nach den O rte n seines öffentlichen W irkens: die Briefe der F ran k fu rter Z eit 1666-1686, der D resdner Z eit 1686-1691 und

VI

Vorwort

der B erliner Z eit 1691-1705. D ie B riefe der frühen elsässischen Z eit bis 1666, die Spener u n berücksichtigt gelassen hatte, da er damals noch keine Briefe von besonderer kirchengeschichtlichen B edeutung geschrieben habe, sollen dadurch nicht ausgeschlossen sein. Sie w erden, da sie in relativ gerin­ ger Z ahl erhalten sind u nd kaum einen B and füllen, in den Ergänzungsband aufgenom m en w erden können, der vorgesehen ist für diejenigen Briefe, die sich nicht datieren u n d in die chronologische Folge einordnen lassen. N eben diese nach den Phasen der öffentlichen W irksam keit gegliederten Reihen sollen Sonderbände treten, die die erhaltenen großen Briefwechsel aufnchm en - neben dem bereits genannten Briefw echsel zw ischen Spener und A ugust H erm an n Francke handelt es sich hier noch u m den Briefw echsel zw ischen Spener u n d A dam R echenberg, v o n dem , da anderw ärtig eine E dition in V orbereitung ist, vorläufig offen bleiben m uß, ob er in diese A usgabe aufgenom m en w erd en kann. A m E nde jed er der drei Reihen soll ein Sachregisterband stehen. D em in Rezensionen geäußerten W unsch, bereits für jed en E inzelband neben Personen-, O rts- un d B ibelstellenregister auch ein Sachregister zu haben, m eine ich aus der E rfahrung des U m gangs m it den großen gedruckten S am m lungen der B edenken und Consilia nicht nach k o m m en zu sollen. D er vorliegende B and um faß t 132 B riefe Speners. D aneben sind 29 an Spener gerichtete Briefe aufgenom m en. D am it soll die dieser A usgabe zugrundeliegende, bei B and 1 befolgte Regel, grundsätzlich n u r die Briefe Speners zu edieren u n d die an ihn gerichteten lediglich im kom m entierenden A pparat zu verzeichnen u n d gegebenenfalls auszugsw eise heranzuziehen, nicht aufgegeben w erden. Bei der u rsprünglichen B egründung dieser E di­ tion w u rd e festgestellt: ‫ ״‬D ie E ditio n des gesam ten Briefw echsels einschließlich der an Spener gerichteten Briefe ist ein derzeit unrealistisches U n te rn e h ­ m en. O b an Spener gerichtete Briefe aufzunehm en sind, m uß im Einzelfall überlegt w erden. Eine A usnahm e dürften w ohl n u r die A ntw ortbriefe, die Spener au f seine Pia D esideria erhalten hat, darstellen. Sie w erden ihrer kirchengeschichtlichen B edeutung w egen w ohl vollständig aufgenom m en w erden können, sow eit sie noch erhalten sin d “ (J. W allm ann, Ü berlegungen und V orschläge zu einer E ditio n des Spenerschen Briefwechsels, zunächst aus der F rankfurter Z eit [1666-1686], in: P ietism us und N e u z e it 11, 1985, S. 351 f.). Im vorliegenden Band, der die H auptm asse dieser A ntw ortbriefe - einige w erden im dritten B and noch folgen - b ringt, halten w ir daran fest, allerdings nicht ohne B edenken. D er Q u ellen w ert der erhaltenen A n tw o rt­ briefe au f die Pia D esideria w ird dadurch erheblich relativiert, daß w ir sie nicht im vollständigen W ortlaut kennen, sondern n u r in denjenigen A us­ schnitten, die Spener zu publizieren für richtig hielt, als er sich 1693 in der literarischen K on tro v erse m it der O rth o d o x ie a u f die ursprüngliche Z u stim ­ m u n g berief, die er für sein pietistisches R efo rm p ro g ram m von den m aßge­ benden T heologen der lutherischen O rth o d o x ie erhalten habe. E rst die gründlichere E rfo rsch u n g der A nfänge des Pietism us in allerjüngster Zeit

Vorwort

VII

hat deutlich gem acht, w ie irreführend das v o n Spener aus apologetischen Z w eck en gem alte B ild von der anfänglichen allgem einen Z u stim m u n g zu seinen Pia D esideria ist, das die kirchengeschichtliche Forschung n och bis in die M itte unseres Jah rh u n d erts un kritisch nachgem alt hat. D ie A n tw o rtb rie­ fe bezeugen allerm eist n u r Z u stim m u n g zu seiner K irchenkritik, k au m aber zu den v o n Spener vorgeschlagenen M itteln der B esserung. D as zeigen Speners eigene Briefe aus den Jahren 1675 u n d 1676, in denen er sich vielfach gegen o rth o d o x e K ritik, v o r allem an seiner Idee der C ollegia pietatis, der Sam m lung der F ro m m en (Ecclesiola in ecclesia), an seiner chiliastischen Z ukun ftsh o ffn u n g , aber auch an seiner H ochschätzung der m ystischen T heologie hat rechtfertigen m üssen. M an w ird deshalb u n ter den in diesem B and gebrachten Z uschriften denjenigen, die w ir im vollständigen T ext und nicht in Spenerscher V erkürzung kennen (z.B . N r. 140. 144. 151), erheblich höheren Q uellen w ert zum essen m üssen. *

D ie T extkon stitu ieru n g und T ex tk o m m en tieru n g des vorliegenden B an­ des ist seinerzeit von U d o Sträter, der den ersten B and dieser B riefausgabe besorgte, angefangen w orden. E r bleibt auch nach seiner B erufung zum Professor für K irchengeschichte und D irek to r des Interdisziplinären Z en­ trum s für P ietism usforschung an der M artin -L u th er-U n iv ersität H alle-W it­ tenberg dieser A usgabe eng verbunden. D ie H auptarbeit am vorliegenden B and hat D r. M arkus M atthias getragen, der v o n 1989 bis 1993 als w issen­ schaftlicher M itarbeiter an der B o chum er A rbeitsstelle tätig w ar. Seit 1993 ist D r. M artin Friedrich in die M itarbeit eingetreten, der das druckfertige M anusk rip t einer letzten gründlichen D urchsicht unterzogen, den D ruck ü berw acht und die R egister angefertigt hat. D ie finanzielle F örderung des Bandes ist in den A nfangsjahren durch die D eutsche F orschungsgem einschaft, für die Z eit ab N o v e m b er 1993 bis zur D rucklegung im H erb st 1996 d urch die G erda H enkel Stiftung erm öglicht w orden, w o fü r hier der gebührende D ank ausgesprochen sei. D er Evangelisehen Landeskirche von W estfalen ist zu danken, daß sie D r. M artin Fried­ rieh für die A rbeit an der Spenerbriefedition freigestellt hat. D e r H isto ri­ sehen K om m ission zur E rforschung des Pietism us danke ich für den jährlich g ew ährten Z uschuß, der R u h r-U n iv ersität B o ch u m für die B ereitstellung von R äum en u n d A rb eitsm itteln für die Spenerforschungsstelle. D en D ank an die vielen in - und ausländischen A rchive u nd B ibliotheken, die uns Q uellenm aterial bereitstellten und unsere A rbeit durch A uskünfte und A usleihen unterstützten, kann ich auch bei diesem B and w ieder n u r in allgem einer F orm aussprechen - alle, die uns geholfen haben, einzeln aufzu­ zählen, w ü rd e Seiten füllen. Dies gilt auch für die Freunde und K ollegen, die uns bei der B ean tw o rtu n g schw ieriger Fragen m it ihrem Rat zur Seite gestanden haben. N en n en m öchte ich eigens D r. Zsuzsanna F ont vo n der U niversität S zeged/U ngarn, die uns bei der K o m m en tieru n g der Briefe, in

VIII

Vorwort

denen von den G laubensverfolgten w äh ren d der ungarischen Trauerdekade gehandelt w ird, m it der Identifizierung von O rte n und Personen sehr gehol­ fen hat. D anken m öchte ich schließlich auch den w issenschaftlichen und studentischen H ilfskräften, die hier in B och u m an diesem Band m itgearbei­ tet haben, insbesondere danke ich Frau D o ro th e Killisch für ihre lange und treue M itarbeit an m einem B och u m er Lehrstuhl. B ochum , d e n l. O k to b e r 1996

Johannes W allm ann

Inhalt

V orwort ........................................................................................................... Editorische Hinweise ....................................................................................

v

Abkürzungen und S ig le n ............................................................................... Abgekürzt zitierte Literatur und Q u e lle n ....................................................

XVII XXI

Briefe des Jahres 1675...............................................................................................

1

N r. 1

a n [e in e n F re u n d ]

[A n fa n g 1675]

3

N r. 2 N r. 3

a n [E lias V eiel in U lm ] a n G o ttlie b S pizel in A u g s b u rg

[A n fa n g 1675] 5 .3 .1 6 7 5

5 13

N r. 4 N r. 5

a n [ein en A m ts b r u d e r ] a n J o h a n n L u d w ig H a r tm a n n in R o th e n b u r g ο . T .

8 . 3 . 1675 9 .3 .1 6 7 5

18 .

N r. 6

a n D o m in ik u s D ie tric h in S tra ß b u rg

1 3 .3 . 1675

25

N r. 7 N r. 8

a n J o h a n n W ilh e lm P e te rse n in G ie ß e n an J o h a n n W ilh e lm P e te rse n in G ie ß e n

1 5 .3 .1 6 7 5 2 6 .3 .1 6 7 5

28 32

N r. 9

an A h a s v e r F rits c h in R u d o ls ta d t

5 .4 .1 6 7 5

34

N r . 10

a n [Jo a c h im S to ll in R a p p o lts w e ile r]

7 .4 .1 6 7 5

38

N r . 11 N r . 12

a n E lias V eiel in U lm a n G o ttlie b S pizel in A u g s b u rg

1 6 .4 .1 6 7 5 1 9 .4 .1 6 7 5

46 53

N r . 13

[E n d e A p r il 1675]

60

N r . 14 N r . 15

a n [ N a th a n a e l D ilg e r in D a n z ig ] an J o h a n n W ilh e lm P e te rse n in G ie ß e n

a n [ A n to n R e ise r in A u g s b u rg ]

[F rü h ja h r 1675] 4 .5 .1 6 7 5

62 66

N r . 16

an [P h ilip p L u d w ig H a n n e k e n in G ieß en ]

[M a i/J u n i 1675]

69

N r . 17

an [Jo a c h im S to ll in R a p p o lts w e iler]

1 5 .6 . 1675

76

N r . 18

an [Jo h a n n O le a riu s in H a lle a. S.]

1 .7 .1 6 7 5

81

8. 7. 1675 9. 7. 1675

89

N r . 19 N r . 20

a n [P h ilip p L u d w ig H a n n e k e n in G ieß en ] a n [Jo h a n n L u d w ig H a r tm a n n in R o th e n b u r g ο.

N r . 21

a n [S a m u e l B e n e d ik t C a rp z o v in D re s d e n ]

N r . 22 N r . 23

T. ]

23. 7. 1675

a n [M a r tin G eier in D re sd e n ] a n [G rä fin n e n v o n N a s s a u - I d s te in in Id ste in ]

2 8 .7 .1 6 7 5 [E n d e J u li] 1675

104 107

N r . 24

an [e in e n A m ts b r u d e r ]

[E n d e J u li 1675]

111

N r . 25

an G o ttlie b S pizel in A u g s b u rg

6 .8 . 1675

115

N r . 26

a n [Jo h a n n W ilh e lm B a rg e r in S c h w e in fu rt]

1 0 .8 .1 6 7 5

123

N r . 27 N r. 28

a n C h r is tia n K o r th o lt in K iel a n G o ttlie b S pizel in A u g s b u rg

1 6 .8 .1 6 7 5 1 7 .8 .1 6 7 5

131 138

N r . 29

a n [B a lth a s a r B eb el in S tra ß b u rg ]

2 0 .8 . 1675

141

X

Inhalt

N r . 30

an [Jo h an n M e is n e r in W itte n b e rg ]

N r . 31

a n [C h r is to p h H u t h in F rie d b e rg ]

N r . 32

a n [H a n s E ite l D ie d e z u F ü rs te n ste in

N r . 33

an J o h a n n W ilh e lm P e te rse n in G ie ß e n

N r . 34

an G o ttlie b S pizel in A u g s b u rg

N r . 35 N r . 36

an [Jo h a n n M e lc h io r S te n g e r in S to rk o w ]

15. 9. 1675

171

an Ja c o b T h o m a s iu s in L eip zig

15. 9. 1675

173

N r . 37

a n [Jo h a n n S p e c h t in L a h r a .R h .]

18. 9. 1675

175

N r . 38

a n J o h a n n C a s p a r B a u h in in B asel

18. 9. 1675

178

N r . 39

an D a n ie l W ilh e lm M ö lle r in A l td o r f

20. 9. 1675

181

N r . 40

a n A h a s v e r F rits c h in R u d o ls ta d t

20. 9. 1675

184

N r . 41

an [Jo ach im S to ll in R a p p o lts w e ile r]

23. 9. 1675

187

N r . 42

an [Jo h a n n S a u b e rt in A ltd o rf]

[E n d e S e p te m b e r 1675]

196

N r . 43

an [M a rtin G e ie r in D re sd e n ]

[ S e p te m b e r /O k to b e r 1675]

201

N r . 44

205

N r . 46

an [S a m u el B e n e d ik t C a rp z o v in D re sd e n ] [ S e p te m b e r /O k to b e r 1675] an [Jo h a n n L u d w ig H a r tm a n n in R o th e n b u r g o .T .] [A n fa n g O k to b e r ] 1675 an G o ttlie b S pizel in A u g s b u rg 5. 10. 1675

N r . 47

a n J o h a n n F a b ric iu s in V en ed ig

18. 10. 1675

221

N r . 48

an [Jo h a n n F a u st in S tra ß b u rg ] a n G o ttlie b S pizel in A u g s b u rg

[ H e rb s t 1675]

225

12. 11. 1675

228

in F rie d b e rg ]

N r . 45

N r . 49 N r . 50

2 1 .8 . 1675

150

[ A u g u s t/S e p te m b e r ] 1675

153

[ A u g u s t/S e p te m b e r] 1675

156

3. 9. 1675

161

7. 9. 1675

166

212 219

a n Jo h a n n W ilh e lm P e te rse n in G ie ß e n an A h a s v e r F rits c h in R u d o ls ta d t

13.11. 1675

230

N r . 51

16. 11. 1675

233

N r . 52

an G o ttlie b S pizel in A u g s b u rg

16. 11. 1675

235

N r . 53

an J o a c h im S to ll in R a p p o lts w e ile r

23. 11. 1675

N r . 54

an A h a s v e r F rits c h in R u d o ls ta d t

240 246

N r . 55 N r . 56

a n Jo h a n n W ilh e lm P e te rse n in G ie ß e n a n E lias Veiel in U lm

27 .11. 1675 3 0 .1 1 . 1675 2 3 .1 2 . 1675

251

N r . 57 N r . 58

a n Jo h a n n W ilh e lm P e te rse n in G ie ß e n

28. 12. 1675

266

N r . 59 N r . 60

a n [ein en A m ts b r u d e r ]

an [A n to n R e iser in Ö h rin g e n ] an [A d a m T rib b e c h o v in G o th a ]

[1675]

269

1675

271

[1675/1676]

276

[A n fa n g Ja n u a r 1676]

283

B r i e f e d e s Ja h r e s 1 6 7 6 ................ N r . 61

an G o ttlie b S pizel in A u g s b u rg

N r . 62

a n Jo h a n n W ilh e lm P e te rse n in G ie ß e n

N r . 63

a n [K ilia n R u d r a u f f in G ieß en ]

249

281

17. 1. 1676

287

[A n fa n g 1676]

290 294 302

N r . 64

an [E lias D a n tz in L o b e n ste in ]

[A n fa n g 1676]

N r . 65 N r . 66

a n [ein en U n b e k a n n te n ]

[A n fa n g 1676]

a n [Jo h a n n C u n r a d H ö ß lin in B e b e n h a u se n ]

[F e b ru a r 1676]

N r . 67

an A h a s v e r F rits c h in R u d o ls ta d t

18. 2. 1676

305 310

N r . 68

a n A h a s v e r F rits c h in R u d o ls ta d t

21. 2. 1676

315

N r . 69

an [Jo ach im S toll in R a p p o lts w e ile r]

2 2 .2 . 1676

320

N r . 70

a n [Jo h a n n L u d w ig H a r tm a n n in R o th e n b u r g o .T .]

N r . 71

an G o ttlie b S pizel in A u g s b u rg

N r . 72

an [ein en A m ts b r u d e r in B ra n d e n b u r g - P r e u ß e n ]

[A n fa n g M ä rz 1676] 11. 3. 1676 24. 3. 1676

324 326 329

XI

Inhalt an [Jo h an n M e isn e r in W itte n b e rg ]

24. 3. 1676

333

a n F rie d ric h W ilh e lm , K u r fü r s t v o n B r a n d e n b u r g

26. 3. 1676

335

an A h a s v e r F rits c h in R u d o ls ta d t

28. 3. 1676

350 357

an [ein en b e f re u n d e te n T h e o lo g e n in S tra ß b u rg ] an J a c o b T h o m a s iu s in L eip zig an [A b ra h a m C a lo v in W itte n b e rg ]

30. 3. 1676 [ M ä rz /A p ril] 1676 [F rü h ja h r 1676]

361 363

an [Ju s tu s J a c o b L eibniz?] in [ N ü rn b e r g ]

18. 4. 1676

366

an J o h a n n W ilh e lm P e te rse n in G ie ß e n

29. 4. 1676

370

an [D a v id C lo d iu s in G ieß en ] an [E lias D a n tz in L o b e n ste in ] an [Jo h an n C u n r a d H ö ß lin in B e b e n h a u se n ] an [A n n a S o p h ia v o n V oss in R o s to c k ]

[F rü h ja h r 1676] 5 .5 . 1676 13. 5. 1676 2 7 .5 . 1676

373 376 382 386

a n [S o p h ie E lis a b e th v o n H o ls te in - S o n d e r b u rg [M a i/Ju n i] 1676

391 395

an [H e in ric h P e te r H a b e r k o r n in G ö rlitz ]

10. 6. 1676 1 5 .6 . 1676

an A d a m T rib b e c h o v in G o th a

20. 6. 1676

404

in W ie se n b u rg ] a n G o ttlie b Spizel in A u g s b u rg

399

2 2 .6 .1 6 7 6

411 414

an [ein en U n b e k a n n te n ]

2 6 .6 . 1676 30. 6. 1676

an A h a s v e r F rits c h in R u d o ls ta d t an [ H e c to r M ith o b iu s in O tte r n d o rf ]

6 .7 . 1676 20. 7. 1676

423 429

an J o h a n n M e lc h io r S te n g e r in W itts to c k

10. 8. 1676 22. 8. 1676

439

a n A h a s v e r F rits c h in R u d o ls ta d t a n J o h a n n W ilh e lm P e te rse n in G ie ß e n

2 2 .8 . 1676

460

3 1 .8 ./5 .9 . 1676

465

an [A d a m T rib b e c h o v in G o th a ]

2 1 .9 . 1676

475

an J o h a n n D a n ie l A rc u la riu s in G ie ß e n

2 2 .9 . 1676

478

an A h a s v e r F rits c h in R u d o ls ta d t

22. 9. 1676

a n A h a s v e r F ritsc h in R u d o ls ta d t

480 482

an [ein en U n b e k a n n te n ]

23. 9. 1676 23. 9. 1676 25. 9. 1676

an D a n ie l W ilh e lm M ö lle r in A ltd o r f

2 5 .9 . 1676

489

an J o h a n n C a s p a r B a u h in in B asel

28. 9. 1676 29. 9. 1676

492

an [K ilia n R u d r a u f f in G ieß en ] an [Jo h an n M a tth ä u s F a b e r in H e ilb ro n n ]

an G o ttlie b S pizel in A u g s b u rg

an [E lias D a n tz in L o b e n ste in ]

an [Jo h a n n L u d w ig H a r tm a n n in R o th e n b u r g ο. T .]

419

454

484 487

494

an [ein en T h e o lo g e n ]

[S e p te m b e r 1676]

498

a n [E lias V eiel in U lm ]

[S e p te m b e r 1676]

501

an [D a v id C lo d iu s in G ieß en ]

2 .1 0 . 1676

503

an [Jo h a n n F isch e r in R iga]

2. 10. 1676

505

an J o h a n n G e zelius d. J. in Å b o

3 .1 0 . 1676

511 513

an J o h a n n F a b ric iu s in V en ed ig

7. 11.. 1676 16. 11.. 1676

an J o h a n n W ilh e lm P e te rse n in L ü b e c k

21.11 . 1676

522

an A h a s v e r F rits c h in R u d o ls ta d t

518

an P h ilip p W ilh e lm v o n G ü n d e r ro d e [M itte N o v e m b e r 1676] in F ra n k fu r t a. M . a n [L a n d g r a f E rn s t v o n H e s se n -R h e in fe ls in R h e in fels] 30. 11 . 1676 30. 11 . 1676 an J o h a n n W ilh e lm P e te rse n in L ü b e c k an [Jo h a n n W in c k le r in D a rm s ta d t]

15. 12 . 1676

528 530 536 540

XII

Inhalt

N r . 119

an [ein en A m ts b ru d e r? ]

N r . 120

an [Jo h an n C u n r a d H ö ß lin in B e b e n h a u se n ]

[D e z e m b e r 1676]

N r . 121

an [T a m á s S teller in D e n H aag ?]

[D e z e m b e r 1676]

N r . 122

an [Jo h a n n W ilh e lm B a rg e r in S c h w e in fu rt?]

1676

N r . 123

an [J o h a n n Ja c o b S c h ü tz in F ra n k fu r t a. M .]

1676

568

N r . 124

a n [ G ra f J o h a n n e s v o n N a s s a u -Id ste in ]

1676

578

N r . 125

an [eine G rä fin v o n N a s s a u -Id ste in ]

1676

581

N r . 126

a n [eine G rä fin v o n N a s s a u -Id ste in ]

1676

586

15. 12. 1676

554 556 561 564

N r . 127

an [ein en U n b e k a n n te n ]

[1676]

590

N r . 128

a n [Jo h a n n C h r is tia n K e c k in D u rla c h ]

[1676]

592

N r . 129

an [ein en U n b e k a n n te n ]

[1676]

595

N r . 130

an [ein en U n b e k a n n te n ]

[1676]

597

N r . 131

an [ein en A m ts b ru d e r]

[1676]

599

N r . 132

an [ein en F re u n d ]

[1675/76]

604

Briefe an Ph.J. Spener. Zuschriften auf die Postillenvorrede (Pia Desideria) ...................................

607

N r . 133

v o n J o h a n n O le a riu s in H a lle a. S.

1. 5. 1675

609

N r . 134

v o n B a lth a s a r M e n tz e r in D a r m s ta d t v o n H e in ric h M ü lle r in R o s to c k

5. 5. 1675

613

5. 5. 1675 10. 5. 1675

614 616

N r . 135 N r . 136 N r . 137

v o n G e b h a rd v o n A lv e n s le b e n in N e u g a tte r s le b e n v o n J o a c h im S c h rö d e r in R o s to c k

1 5 .5 . 1675

618

N r . 138

v o n J o h a n n L u d w ig H a r tm a n n in R o th e n b u r g ο. T.

16. 5. 1675

620

8. 6. 1675

622

N r . 139

v o n J u s tu s Ja c o b L e ib n iz in N ü r n b e r g

N r . 140

v o n C h r is to p h H u th in F rie d b e rg

10. 6. 1675

623

N r . 141

v o n G o ttlie b S p iz e l in A u g s b u rg

13. 6. 1675 24. 6. 1675

628 634

N r . 142

v o n A n to n R e iser in A u g s b u rg

N r . 143

v o n J o h a n n S a u b e rt in A l td o r f

N r . 144

v o n [S a m u el B e n e d ik t C a rp z o v in D re sd e n ]

N r . 145

v o n J o h a n n L u d w ig H a r tm a n n

N r . 146

in R o th e n b u r g ο. T. v o n J o h a n n C h r is to p h B e y e r in W o rm s

N r . 147

v o n Ja c o b T h o m a s iu s in L eip zig

N r . 148

v o n A b ra h a m C a lo v in W itte n b e rg

3. 8. 1675 [A u g u st 1675] [A u g u s t/S e p te m b e r 1675] 7. 9. 1675

637 639 642 645

4. 10. 1675

646 647 648 650

N r . 149

v o n J o h a n n G o ttf rie d O le a riu s in H a lle a. S.

11. 10. 1675 12. 10. 1675

N r . 150

v o n A d a m T rib b e c h o v in G o th a

14. 10. 1675

N r . 151

v o n D a v id C lo d iu s in G ie ß e n

25. 10. 1675

652

N r. 152

v o n J o h a n n N ik o la u s M is le r in G ieß en

13. 11. 1675

656

N r . 153

v o n E lias D a n tz in L o b e n ste in

29. 12. 1675

659

N r . 154

v o n K ilian R u d r a u f f in G ie ß e n

30. 12. 1675

664 666

N r . 155

v o n M a rx H u e b e r in A u g s b u rg

2. 1. 1676

N r . 156

v o n J o h a n n A n d re a s F ro m m a n n in T ü b in g e n

6. 1. 1676

672

N r . 157

v o n H e c to r M ith o b iu s in O tt e r n d o r f

28. 2. 1676

674 677 678

N r . 158

v o n J o h a n n M eisn e r in W itte n b e rg

1 .3 . 1676

N r . 159

v o n B a lth a s a r R a ith in T ü b in g e n

2. 3. 1676 7. 3. 1676

N r . 160

v o n J o h a n n S a u b e rt in A l t d o r f

N r . 161

v o n J o h a n n C h r is tia n K e c k in D u rla c h

16. 3. 1676

679 680

XIII

Inhalt A n h a n g . Q u e lle n z u r G e s c h ic h te d e s F r a n k f u r te r C o lle g iu m p ie ta tis . . . .

681

N r . 162

B e ric h t S p e n e rs ü b e r d as C o lle g iu m p ie ta tis

[1676]

683

N r . 163 N r . 164

G u ta c h te n d e r T h e o lo g is c h e n F a k u ltä t K iel G u ta c h te n v o n A h a s v e r F ritsc h

7 .3 .1 6 7 6 [1676]

689 693

V e r z e i c h n i s d e r F u n d o r t e ............................................................................................

699

H a n d s c h r i f t e n ..................................................................................................................

699

D ru ck e

............................................................................................................................................

R e g i s t e r ..................................................................................................................................

703

P e r s o n e n ............................................................................................................................

703

O r t e .....................................................................................................................................

714

B ib e ls tellen .........................................................................................................................

718

S c h lü s s e l z u d e n z e itg e n ö s s is c h e n S a m m lu n g e n v o n P h . J . S p e n e rs B e d e n k e n u n d B r i e f e n ..................................................................................................

724

701

Editorische H inw eise

D ie G rundsätze der vorliegenden E dition sind in Bd. 1 dieser Ausgabe, S. X X I-X X X I, bereits ausführlich dargelegt. Sie brauchen hier nicht w ie­ derholt zu w erden. Z u r Präzisierung ist n u r der folgende H inw eis nötig. M it der Sigle K sind K opien v on unterschiedlicher Provenienz u nd Q u alität bezeichnet. U n ter den Signaturen AFSt Halle a. S., A 143 u nd F10 sind K opien erhalten, die Spener (m eist durch bei ihm im H aus w o h n en d e Studenten) vor dem A bsen­ den der A bfertigungen für seine R epositur anfertigen ließ. Sie tragen oft K o rrek tu ren von der H an d Speners, der m eistens auch das D atum und den N am en des E m pfängers eigenhändig a u f der K opie verm erkte. Aus diesem G runde sind —wie bei den A u to g rap h en Speners —alle E ntstehungsvarianten dieser K opien im textkritischen A pparat nachgew iesen. D ie Faszikel AFSt, F13 dagegen enthält K opien, die offensichtlich erst sekundär nach den K opien aus Speners R epositur für die D ru ck leg u n g von Letzte B edenken, Bd. 3, angefertigt w urden. A bw eichend gegenüber Bd. 1 w urde entschie­ den, daß nicht diese K opien m it ihren o rthographischen E igenheiten dem Text zugru n d e liegen sollen, sondern die D ruckfassung aus den Letzten B edenken. Eine d ritte K ategorie bilden die A bschriften vo n Spener-Briefen, die au f W unsch des B aron v o n C anstein nach den erhaltenen A bfertigungen vorg en o m m en w u rd en (vgl. P. S c h i c k e t a n z , C arl H ildebrand von C an­ steins B eziehungen zu Philipp Jacob Spener, G öttingen 1967, 116-120). H ierzu g ehören u n ter AFSt, A 196 die Briefe an Jo h a n n W ilhelm Petersen und u n ter AFSt, D 107 die B riefe an A nna Elisabeth K ißner (ab 1686). Sie bieten im allgem einen einen verläßlicheren T ext als die A usschnitte in den Consilia. A u f die A ufführung der E ntstehu n g sv arianten im textkritischen A pparat k o n n te aber verzichtet w erden, da sie ü b er Speners A rbeit an den Briefen nichts aussagen. M artin Friedrich

A bkürzungen und Siglen

A A ., A o. aaO A bb. abgedr. A d m .R . T. D . A FSt A lt. A m pliss. A m p lit. A. N . C . A nm . ao. P rof. A. O . R. A rt. A. S. A. T. A ufl. A usg.

A b fertig u n g A nno am angegebenen O r t A b b ild u n g a b g ed ru ck t A d m o d u m R everenda T ua D ignitas A rch iv der Franckeschen S tiftungen (H alle a Altesse A m plissim us A m p litu d o A n n o N a tiv itatis C h risti A n m e rk u n g a u ß ero rd en tlich e r P rofessor A n n o O rb is R ed em p ti A rtikel A lter Stil (K alender) A ltes T estam ent A uflage A usgabe

B. B d ., B d e bearb . v. bes. Bl. b zw .

B eatus, B aro(n) B and, B ände bearb eitet von besonders B latt beziehungsw eise

C ., C ap. CA ca. C eleb. cj CI.

C a p itu lu m C onfessio A ugustana circa C eleb errim u s coniectura, K o n jek tu r C larissim us, C laritas

d. D D. d. D. D. ddus ders. D eus O p t. M ax.

dies D ru c k D o c to r Ä. der Ä ltere D o cto res, D o m in u s D o c to r d o cto ran d u s derselbe D eus O p tim u s M ax im u s

X VIII

Abkürzungen und Siglen

d. h. d .i. d .J. D ig n . D iss. D n. D r. D rlt., D u rch l.

das heißt das ist der Jü n g e re D ignitas D issertation D o m in u s D o k to r D urchlaucht[igkeit]

E E. ebd. e. g. EK G e(t)c. Ew. E x c., Excell.

E n tw u rf E uer, E ure ebenda exem pli gratia E vangelisches K irchengesangbuch et cetera E uer, E ure (E w er, E w re) Excellens, E xcellentia

f. ff f. FC FS F ürstl.

folgende feria, folium F orm ula C oncordiae F estschrift Fürstlich

geb. g edr. gest. get. G n.

geboren g edruckt gestorben getauft G naden

H. HAB H abil. H BFSt h.e. H g. hg. HH. H ochf. G n. H o ch g r. H r. hs.

H eilig, H err H erzo g A u g u st B ibliothek (W olfenbüttel) H abilitation H au p tb ib lio th ek der Franckeschen S tiftungen (H alle a. S.) hocest H erausgeber herausgegeben von H erren H o chfürstliche G naden H ochgräflich H err handschriftlich

I. IC tu s i.e. Ill. im m a tr. insbes. iur.

Ihre, Ihro Iu risC o n su ltu s id est Illustrissim us im m atrik u liert insbesondere iuris

Jg f. Jh .

Ju n g fer Ja h rh u n d e rt

A bkürzungen und Siglen K KB

K opie K önigliche B ibliothek

L. LB Lib. lib. im p . Lic. Lit. LKA LP

L iber, L icentiatus L andesbibliothek Liber libera im perii [civitas] L icentiatus L iteratu r L andeskirchliches A rchiv L eichpredigt

M. M agnif. m asch. M ax. R ev. M. D. M hH M p p ria M . R. E. V. M SS. m y th .

M agister M agnificentia, M agnificus m aschinenschriftlich M a x im e R everendus M edicinae D o c to r M ein h o ch g eeh rter H err M anu p ro p ria M a x im e R everenda E xcellentia Vestra M anuscripta m y th o lo g isch

N . (N .) NB. N d r. NF N obiliss. N r. N . S. N .T .

N o m e n (an o n y m isierter N am e), N u m e ro N o ta bene N eu d ru ck N e u e Folge N obilissim us N um m er N e u e r Stil (K alender) N eues T estam ent, N o v u m T estam en tu m

o .J. o. O . o. P rof.

ohneJahr ohne O rt o rd en tlich er P rofessor

p. P. par PL (Plur.). R. PI. (Plur.) R. E. V. PL (Plur.) R ev .T . C larit. p .m . pr. Praeclar. prid . P rof. Ps. P. S.

pagina, perge Pars, Pater u n d Parallelstellen P lu rim u m R everendus P lu rim u m R everenda E xcellentia Vestra P lu rim u m R everenda Tua C laritas p a tru m m em o ria , piae m em o riae, p o st m o rte m pridie Praeclarissim us pridie P rofessor P seudonym P o stscrip tu m

r R ev. R. Im p . R espublica

recto R everendus R om ani Im perii R espublica

X IX

XX

A bkürzungen und Siglen

S. s. SB SB B -P K sc. Scrib. sect. seq. sess. S.J. s.n. Sp. SStB SS. StA StB S tU B SU B s.v.

Sacer, S anctus, Seite siehe S taatsbibliothek S taatsbibliothek zu B erlin (Preußiscl scilicet Scribebam sectio sequens sessio Societas Jesu sub n o m in e Spalte Staats- un d S tadtbibliothek Sacrosanctus, S anctissim us Staatsarchiv, S tadtarchiv S tadtbibliothek S tad t- un d U n iv ersitätsb ib lio th ek Staats- u n d U n iv ersitätsb ib lio th ek sub voce

T. T h .D . theol. T it. (consu.) T lr.

T o m u s, Tuus T heologiae D o c to r theologiae T itu lu s consuetus (R eichs-)Taler

u. u. a. UB u. d. T. ULB u. ö. USB U S tB

un d u n d andere, u n ter anderem U n iv ersitätsb ib lio th ek u n ter dem T itel U n iv ersitäts- un d L andesbibliothek u n d öfter U n iv ersitäts- un d Staatsbibliothek U n iv ersitäts- un d S tadtbibliothek

V v. V. V. C. v -g■ vgl. vh V .T .

verso versus, von Vers verbi causa v erb i gratia vergleiche v orh an d en Vetus T estam entum

Z.

Z eile

N ic h t b erü ck sich tig t sind die S ignaturen der A rchive und B ibliotheken. Z u den rö m isch en D atu m san g ab en s. H e r m a n n G r o t e f e n d , Z eitrech n u n g des deutschen M ittelalters u nd d er N euzeit, B d. 1 -2 , H an n o v er 1891 un d 1892-98 (N d r. A alen 1984) o d er d ers., T aschenbuch der Z eitrech n u n g des deutschen M ittelalters u n d der N euzeit, 12. A ufl., H an n o v er 1982. Z u den A b k ü rzu n g en der Z eitschriften u n d R eihen s. die A bkürzungsverzeichnisse in den theologischen E n zyklopädien oder: S ie g f r ie d S c h w e r t n e r , Internationales A b k ü rzu n g sv erzeichnis fü r T h eo lo g ie u n d G renzgebiete, B erlin 1974 (1 9 9 2 ‫) ־‬.

A bgekürzt zitierte Literatur und Q uellen

A D B = A llgem eine D eu tsch e B iographie, B d. 1—56, L eipzig 1875—1912 (N d r. Berlin 1967-1971). Altenburger Ausgabe = D er E rste ( - zehnte) Teil aller D eu tsch en B ü ch er un d Schrifften des th eu ren / seeligen M annes G o ttes / D oct. M a rtin i L u th e r i. . . , A lten b u rg 1661-1664. A nsP fB = S im on, M atth ias, A nsbachisches P farrerb u ch . D ie E v angelisch-L utherische G eist­ lichkeit des F ü rsten tu m s B ran d en b u rg -A n sb ach 1528—1806, N ü rn b e rg 1957 (Einzelarbeiten aus d er K irch en g esch ich te B ayerns, B d. 28). A P fB = W iedem ann, H ans, A u g sb u rg e r P farrerb u ch . D ie evangelischen G eistlichen der R eichsstadt A u g sb u rg 1524—1806, N ü rn b e rg 1962 (E inzelarbeiten aus der K irchengeschichte B ayerns, B d. 38). A ppenzeller = A ppenzeller, B ern h ard , D ie M ü n ste rp re d ig e r bis zum Ü b erg an g U lm s an W ü rttem b erg . K u rzb io g rap h ien un d vollständiges V erzeichnis ih rer Schriften, W eißenhorn 1990 (V eröffentlichungen der S tad tb ib lio th ek U lm , B d. 13). Arends = A rends, O tto F r., G ejstligheden i Slesvig og H o lsten fra R e fo rm atio n en til 1864, Bd. 1 -3 , K o p en h ag en 1932. Arnold, U K K H = A rn o ld , G o ttfried , U n p arth ey isch e K irch en - u n d K etzer- H istorie, F rankfurt a. M . 1729 (zitiert nach der in allen A uflagen ü b erein stim m en d en K apiteleinteilung). Banks = B au k s, F riedrich W ilhelm , D ie evangelischen P farrer in W estfalen v o n der R e fo rm a­ tionszeit bis 1945, Bielefeld 1980 (B eiträge zur W estfälischen K irchengeschichte, B d. 4). B B K L = B io g rap h isch -b ibliographisches K irch en lex ik o n , h g. v. F riedrich W ilhelm u. T rau g o ttB a u tz , Bd. 1 ff, H a m m /H e rz b e rg 1975 ff. Bd. 1 = Spener, P hilipp Ja k o b , B riefe aus d e r F ra n k fu rter Z eit 1666—1686, Bd. 1:1666—1674, hg. v. Jo h a n n es W allm ann in Z u sam m en arb eit m it U d o S träter u. M ark u s M atthias, T ü b in g e n 1992. Beck = Beck, A u g u st, E rn st der F ro m m e, H erzo g zu S achsen-G otha und A lten b u rg . Ein B eitrag zu r G eschichte des siebenzehnten Ja h rh u n d e rts, Teil 1—2, W eim ar 1865. Bed. = Spener, P hilipp Ja k o b , T heo lo g isch e B edencken / U n d andere B rieffliche A n tw o rte n , Teil 1 -4 , H alle a. d. Saale 1700-1702 (21707-1709; 31712-1715). Benzing, Drucker = B enzing, Josef, D ie B u c h d ru ck er des 16. u n d 17. Ja h rh u n d e rts im deutschen Sprachgebiet, 2., v erb . u. erg. A ufl., W iesbaden 1982 (B eiträge zum B u c h - u n d B ib lio th ek s­ w esen, B d. 12). Benzing, Verleger = B enzing, Josef, D ie d eutschen V erleger des 16. u n d 17. Ja h rh u n d e rts. E ine N eu b ea rb eitu n g , in: A rch iv fü r G eschichte des B uchw esens 18, F ra n k fu rt am M ain 1977, Sp. 1077-1322. Bibliotheca Speneriana (B S ) = B ibliotheca L ibros T h eo lo g ic o -P h ilo so p h ico -P h ilo lo g ic o -H isto rico -M ed ico -M iscellan eos . . . continens, in aedibus Spenerianis . . . P raesenti pecunia pluris licitantibus cedet, B erlin [1709], Biografisch Lexicon = B iografisch L exicon v o o r de G eschiedenis van het N ederlandse P ro te stan tism e, h g . v. D . N a u t a u .a ., B d. 1 ff, K äm p en 1978ff. Bircher = B ircher, M artin , D eu tsch e D ru c k e des B arock 1600-1720 in der H erzo g A u g u st B ib lio th ek W olfenbüttel, [w echselnde V erlagsorte]. A bt. A : B ibliotheca A u gusta, B d. 1 ff, 1977ff.

X X II

A bgekürzt zitierte Literatur und Quellen

A bt. B: M ittlere A ufstellung, B d. 1 ff, 1982ff. A bt. C : H elm ste d te r B estände, B d. 1 ff, 1983ff. (genannt w ird jew eils die laufende N r. innerhalb einer A bteilung). Bittner/ Gross = B ittn er, L u d w ig / G ro ß , L othar, R ep erto riu m der diplom atischen V ertreter aller L änder seit dem W estfälischen Frieden (1648), Bd. 1: 1648-1715, O ld e n b u rg 1936 (N dr. W alluf-N endeln 1976). Biundo = B iu n d o , G eo rg , D ie evangelischen G eistlichen der Pfalz seit der R e fo rm atio n (Pfälzi­ sches P farrerb u ch ), N eu stad t a. d. A isch 1968 (G enealogie un d L andesgeschichte, Bd. 15). B L = T h e B ritish L ibrary G eneral C atalo g u e o f P rin ted B ooks to 1975, B d. 1 -360 u. S upple­ m en t B d. 1 -6 , L ondon u .a . 1979-1988. Blaufuß, Reichsstadt = B laufuß, D ietrich, R eichsstadt und P ietism us - P hilipp Jacob S pener und G o ttlieb Spizel aus A u g sb u rg , N e u sta d t a. d. A isch 1977 (Einzelarbeiten aus der K irchenge­ schichte B ayerns, B d. 53). B N = C atalo g u e general des livres im p rim es de la biblio th eq u e nationale. A uteurs (O uvrages publies av an t 1960), B d. 1-231, Paris 1897-1981. B N B = B io g rap h ie N atio n ale publiee par L ’A cadem ie R oyale des Sciences, des L ettres et des B eau x -A rts de B elgique, B d. 1 ff, B ruxelles 1866ff. Bopp = B o p p , M arie-Joseph, D ie evangelischen G eistlichen un d T h eo lo g en in Elsaß und L o th rin g en v o n der R efo rm atio n bis zur G eg en w art, N eu stad t a. d. Aisch 1959 (G enealogie u nd L andesgeschichte, B d. 1). Bruckner = B ru ck n er, Jo h n , A B ibliographical C atalo g u e o f sev en teen th -c en tu ry G erm an B ooks p u b lish ed in H olland, D en H aag u. Paris 1971 (Anglica G erm anica, B d. XIII). Bruhn = B ru h n , H ans, D ie K andidaten der h am burgischen K irche vo n 1654 bis 1825. A lbum C a n d id a to ru m , H a m b u rg 1963 (D ie h am b u rg isch e K irche un d ihre G eistlichen seit der R efo rm atio n , B d. 3) B S s. B ibliotheca Speneriana. B S L K = D ie B ek enntnisschriften der evangelisch-lutherischen K irche. H erausgegeben im G edenkjahr der A ugsburgischen K onfession 1930, G ö ttin g en 61967 ( 101986). B ürk/W ille = D ie M atrik eln der U n iv ersität T ü b in g e n , Bd. 2: 1600-1710, b earbeitet von A lbert B ü rk u n d W ilhelm W ille, hg. in V erbindung m it der W ürttem b erg isch en K om m ission für L andesgeschichte von der U n iv ersitätsb ib lio th ek T ü b in g en , T ü b in g e n 1953 (und R egister 1954). B W K G = B lätter für w ü rttem b erg isch e K irchengeschichte. N e u e Serie, B d. 1 ff, S tu ttg art 1897 ff. B W P fB = B ad en -W ü rttem b erg isch es P farrerbuch B d. 1.1-2: K raich g au -O d en w ald , bearb. v. M a x -A d o lf C ram er, K arlsru h e 1979-1988. Bd. II: P farrerb u ch W ü rttem b erg isch F ranken, Teil 1 bearb. v. M a x -A d o lf C ram er, Teil 2 v. O tto H aug, S tu ttg a rt 1985/81. Bd. III: In n erw ü rttem b erg isch e R eichsstädte, bearb. v. M a x -A d o lf C ram er, S tu ttg a rt 1991. Cons. = S pener, P hilipp Ja k o b , C onsilia et Iudicia T heologica L atina, B d. 1 -3 , F ra n k fu rt am M ain 1709 (N d r. H ildesheim u. a. 1989). C C h r.S L = C o rp u s C h ristian o ru m . Serie L atina, T u rn h o lt. C S E L = C o rp u s sc rip to ru m ecclesiasticorum L atin o ru m , W ien. Dannheimer = D an n h eim er, W ilhelm , Verzeichnis der im G ebiete der freien R eichsstadt R o ­ th en b u rg o.T . v o n 1544 bis 1803 w irk en d en e v .-lu th . G eistlichen, N ü rn b e rg 1952 (Einzelar­ beiten aus der K irchengeschichte B ayerns, B d. 26). D B A = D eutsches B iographisches A rchiv, h g. v. B ern h ard Fabian, bearb. u n ter L eitung von W illy G o rzn y , M ünchen u. a. 1982—85 (M ikrofiche-E dition). - G en an n t sind jew eils die N r. des M ikrofiche u n d der A ufnahm e(n). D B F = D ictio n n aire de biographie frangaise, B d. 1 ff, Paris 1933 ff. Dechent = D ech en t, H erm an n , K irchengeschichte von F ran k fu rt am M ain seit der R eform ation, Bd. 1 -2 , Leipzig u. F ra n k fu rt am M ain 1913-1921. Denzinger = H einrich D enzinger, [E nchiridion sy m b o lo ru m et definitionum . . . ] K o m p en d iu m der G laub en sb ek enntnisse u n d kirchlichen L ehrentscheidungen, v e rb ., e rw ., ins D t. ü b ertr.

A bgekürzt zitierte Literatur und Quellen

X X III

u n d u n ter M itarb eit v o n H elm u t H o p in g hg. v. P eter H ü n e rm a n n , 37. A ufl., F reiburg i. B. u .a . 1991. Diehl, Hassia Sacra = B d. 1: D iehl, W ilhelm , H essen-D arm städtisches P fa rrer- u n d S chulm ei­ ster-B u ch , F riedberg 1921. B d. 2: D ers., K irch en b eh ö rd en u n d K irchendiener in der L andgrafschaft H essen -D arm stad t v o n der R efo rm atio n bis zum A nfang des 19. Ja h rh u n d e rts, D a rm sta d t 1925. B d. 3: P farrer- u n d S chulm eisterbuch für die P ro v in z R heinhessen un d die kurpfälzischen P farreien der P ro v in z S tark en b u rg , D a rm sta d t 1928. B d. 4: P farrer- u n d S chulm eisterbuch für die hessen -d arm städ tisch en S ouveränitätslande, D a rm sta d t 1930. B d. 7: P fa rrer- u n d S ch ulm eisterbuch für die acq u irierten L ande und die v erlo ren e n G ebiete, D a rm sta d t 1933. D ietz = D ietz, A lexander, F ra n k fu rter H andelsgeschichte, B d. 1 -4 , F ra n k fu rt a. M . 1910-1925 (N d r. G lash ü tten 1970). D N B = T h e D ictio n ary o f N atio n al B io g rap h y , B d. 1 -2 2 (N ach d ru ck v o n B d. 1 -6 6 , 1885-1901), O x fo rd U n iv e rsity P ress [1959f]. Dölemeyer = D ö lem ey er, B arbara, F ra n k fu rter Ju riste n im 17. un d 18. Ja h rh u n d e rt, F rankfurt a. M . 1993 (Ius C o m m u n e . S onderhefte, B d. 60). D S p = D ictio n n aire de S piritualite A scetique et M y stiq u e, B d. 1 ff, Paris 1937 ff. D T h C = D ictio n n aire de T h eo lo g ie C a th o liq u e, B d. 1-15, Paris 1923-1950. du Cange = d u C ange, C harles du Fresne, G lossarium M ediae et Infim ae L atinitatis, B d. 1-10, 1883-1887 (N d r. G raz 1954). Dünnhaupt2 = D ü n n h a u p t, G erhard, P ersonalbibliographien zu den D ru ck en des B aro ck , Bd. 1 -6 , S tu ttg a rt 1990-1993 (= N e u b e a rb e itu n g von: d ers., B ibliographisches H an d b u c h der B aro ck literatu r, B d. 1 -3 , S tu ttg a rt 1980-1981). D W B = G rim m , Ja k o b u n d W ilhelm , D eutsches W ö rterb u c h , B d. 1 -16, L eipzig 1854-1954 u n d Q uellenverzeichnis 1971. E G S = Spener, P hilipp Ja k o b , E rste G eistliche Schrifften, F ra n k fu rt am M ain 1699. EJ = E ncyclopaedia Judaica, B d. 1-16, Jerusalem 1971. E J(D ) = E ncyclopaedia Judaica. D as Ju d e n tu m in G eschichte u n d G egenw art, B d. 1-10, B erlin 1928-1934. E K L = E vangelisches K irchenlexikon. In tern atio n ale theologische E nzyklopädie, B d. 1 ff, G ö ttin g en 1986 ff. Erdmannsdörffer = E rd m an n sd ö rffer, B ern h ard , D eu tsch e G eschichte v o m W estfälischen Frie­ den bis zu m R e g ie ru n g san tritt F rie d rich ’s des G ro ß e n 1648-1740, B d. 1, B erlin 1892 (Allge­ m ein e G eschichte in E inzeldarstellungen III. 7). Erter = D ie M atrik el d er A lb ertu s-U n iv ersität zu K ö n ig sb e rg i. P r., hg. vo n G eo rg E rler, Bd. 1—3, Leipzig 1910—1917 (N d r. N e n d e ln / L iechtenstein 1976). D ie jü n g e re M atrik el d er U n iv ersität Leipzig 1559-1809, hg. v o n G eorg E rler, B d. 1-3 , Leipzig 1909. Erman-Horn = E rm an , W ilh elm / H o rn , E w ald , B ibliographie der deutschen U n iv ersitäten , Bd. 1 -3 , Leipzig u. B erlin 1904—1905. E S tL = E vangelisches S taatslexikon, hg. v. H e rm a n n K u n st, R o m an H erzog u .a ., S tu ttg a rt­ B erlin 21975; 31987 (in zw ei B d.). Fischer = Fischer, O tto , E vangelisches P farrerb u ch für die M a rk B ran d en b u rg , B d. 1 -2 .2 , B erlin 1941. Friedländer = F riedländer, E rn st, A eltere U n iv ersitäts-M atrik eln . I. U n iv ersität F ra n k fu rt a .O ., B d. 1—3, Leipzig 1887-1891 (P ublikationen aus den K . P reußischen Staatsarchiven, B d. 32.36.49). Gedicke, Decas = G edicke, F riedrich, E p isto laru m S electissim arum L eibnitii, S churtzfleischii, T h o m a sii, Schilteri, Sebast. S chm idii, Iobi L udolphi, Ioh. B u x to rfii, C lodii et M o lan i D ecas, B erlin 1745. Gedicke, Heptas = G edicke, Friedrich, H eptas E p isto laru m in ed itaru m celeb errim o ru m sui saeculi V iro ru m ad b. Phil. Iacob. S penerum , in: H am b u rg isch e v erm isch te B ibliothek,

X X IV

Abgekürzt zitierte Literatur und Quellen

w o rin zu r A u fn ah m e der W issenschaften, K ü n ste un d Sprachen allerhand neue E n td eck u n ­ gen . . . m itg eth eilt w erden, Bd. 3, H a m b u rg 1745, S. 693-708. Grabau = G rabau, R ichard, D as evangelisch-lutherische P red ig erm in isteriu m der S tadt F rank­ fu rt a. M ., F ra n k fu rt am M ain u. L eipzig 1913. Grünberg = G rü n b e rg , Paul, P hilipp Ja k o b Spener, B d. 1 -3 , G ö ttin g en 1893-1906 (N dr. H ildesheim 1988). Grünberg N r. = [bezieht sich auf:] S pener-B ibliographie, in: P. G rü n b erg , P hilipp Ja k o b Spener, B d. 3, G ö ttin g en 1906, S. 205-388. Grünberg, Pfarrerbuch = G rü n b erg , R einhold, Sächsisches P farrerbuch. D ie P arochien und P farrer d er E v .-lu th . L andeskirche Sachsens (1539-1939), B d. 1 -2 .2 , F reiberg 1939/40. Harraeus = H arraeus, K arl, B eiträge zur G eschichte der F am ilie Spener, M ün ch en 1973. H E K G = H an d b u ch zum E vangelischen K irchengesangbuch, Bd. II. 1: L ebensbilder der Lie­ d erd ich ter u n d M elodisten, u n ter B e n u tz u n g eines M an u sk rip tes vo n O tto M ichaelis hg. v. W ilhelm L ueken, G ö ttin g en 1957. Hillebrand = D ie M atrikel der U n iv ersität H elm ste d t 1636-1685, hg. v. W erner H illebrand, H ildesheim 1981 (V eröffentlichungen der H istorischen K o m m issio n für N iedersachsen und B rem en , B d. 9,1,3). Hofmeister = D ie M atrikel der U n iv ersität R ostock, hg. v o n A d o lp h H ofm eister, B d. 1-7, R ostock u n d S chw erin 1889-1922 (N d r. N e n d e ln / L iechtenstein 1976). Jauernig = D ie M atrikel der U n iv ersität Jena, B d. 2 (1652—1723), bearb. v. R einhold Jau ern ig , w eiterg efü h rt v. M arga Steiger, W eim ar 1977. Jensen = Jen sen , W ilhelm , D ie h am b u rg isch e K irche un d ihre G eistlichen seit der R eform ation, H a m b u rg 1958. J G N K G = Ja h rb u c h der G esellschaft für niedersächsische K irchengeschichte, Bd. 46 ff, B rau n ­ schw eig 1941 ff. J H K G V = Ja h rb u ch der hessischen kirchengeschichtlichen V ereinigung, B d. 2 ff, D arm stad t 1950 ff. Jöcher (E B ) = J ö c h e r, C h ristian G ottlieb, A llgem eines G elehrten-L exicon, B d. 1 -4 , Leipzig 1750-1751 (N d r. H ildesheim 1960-1961); E rg än zu n g sb än d e 1 -7 (hg. v. Jo h a n n C h risto p h A d elu n g , fortges. v. H einrich W ilhelm R o term u n d ), Leipzig 1784-1897 (N d r. H ildesheim 1960-1961). Ju n tke = A lb u m A cadem iae V itebergensis. Jü n g e re Reihe. Teil 2 (1660—1710), bearb. v. F ritz Ju n tk e , H alle 1952. K a h n t/ Knorr = K ahnt, H e lm u t/ K n o rr, B ernd, A lte M aße, M ünzen u n d G ew ichte. Ein L exikon, M an n h eim u. a. 1987. K G S = Spener, P hilipp Ja k o b , K leine G eistliche Schriften, hg. vo n Jo h a n n A dam S teinm etz, Teil 1 -2 , M a g d e b u rg u. L eipzig 1741—1742. K lew itz/E bel = D ie M atrikel der U n iv ersität G ießen 1608-1707, hg. v. E rn st K lew itz u. Karl E bel, G ießen 1898. Kneschke = N eu es allgem eines D eutsches A dels-L exicon, hg. von E rn st H einrich K neschke, Bd. 1 -9 , Leipzig 1859-1870 (N d r. Leipzig 1929-1930). Knod = D ie alten M atrik eln der U n iv ersität S tra ß b u rg 1621—1793, bearb. v o n G u stav C . K nod, Bd. 1 -3 , S tra ß b u rg 1897-1902 (U rk u n d en u n d A kten der S tadt S traß b u rg , 3. A bt.). Köbler = K öbler, G erhard, H istorisches L exikon der deutschen L änder. D ie deutschen T errito ­ rien v o m M ittelalter bis zur G eg en w art, 4., vollst, überarb . A ufl., M ünchen 1993. Körner = K ö rn er, H ans, F ra n k fu rter Patrizier. H istorisch-G enealogisches H an d b u ch der A deli­ gen G an erb sch aft des H auses A lten -L im p u rg zu F ra n k fu rt am M ain, M ü n c h en 1971. Krüger = K rü g er, N ilü fer, Supellex E pistolica U ffenbachii et W olfiorum . K atalog d e r U ffen bach-W olfschen B riefsam m lu n g , Teil 1 -2 , H a m b u rg 1978 (K atalog der H andschriften der S ta a ts-u n d U n iv ersitätsb ib lio th ek H a m b u rg , B d. VIII. 1.2). LBed. = Spener, P hilipp Ja k o b , L etzte T heo lo g isch e B edencken, Teil 1 -3 , H alle 1711 (N dr. H ildesheim u. a. 1987). Lersner = L ersner, Achilles A u g u st von, D er W eit-B erühm ten Freyen R eichs- W ahl- u n d

A bgekürzt zitierte Literatur und Quellen

XXV

H an d elsstad t F ra n ck fu rt am M a y n C h ro n ica, o d er o rd en tlich e B esch reib u n g der S tadt F ran ck fu rt, B d. 1 -2 , F ra n k fu rt am M ain 1706-1734. Leube = L eube, H ans, D ie R efo rm id een in der deutschen lutherischen K irche z u r Z e it der O rth o d o x ie , Leipzig 1924. Lipenius = L ipenius, M artin , B ibliotheca Realis T h eo lo g ica, B d. 1 -2 , F ra n k fu rt am M ain 1685 (N d r. H ild esh eim u. N e w Y ork 1973). L L = L iteratu rlex ik o n . A u to ren un d W erke d eutscher Sprache, hg. von W alther K illy, B d. 1 -1 2 , G ü terslo h u n d M ü n ch en 1988-1992. Loritighoven, Stammtafeln = S tam m tafeln zur G eschichte der europäischen Staaten, B d. 1+2 (von W ilhelm K arl P rinz v o n Isenburg, erg än zt u n d hg. v. F rank B aro n F rey tag vo n L o rin g h o ven), M a rb u rg 31965; d ers., E uropäische S tam m tafeln, B d. 3, M a rb u rg 31964; ders., E u ro ­ päische S tam m tafeln , B d. 4, M a rb u rg 1961. L T h K = L exikon für T h eo lo g ie un d K irche, 2., n eubearb. A uflage, B d. 1—10 u n d 4 N a c h tra g s­ b ände, F re ib u rg 1957—1965 un d 1967—1968. Matthias = M atth ias, M ark u s, Jo h a n n W ilhelm u n d Jo h a n n a E leonora P etersen. E ine B io g ra­ phie bis zu r A m tse n th e b u n g Petersens im Ja h re 1692, G ö ttin g e n 1993 (A rbeiten zur G e­ schichte des P ietism us, B d. 30). M eyer = M ey er, P h ilipp, D ie P astoren der L andeskirchen H an n o v er un d S ch au m b u rg -L ip p e seit d er R e fo rm atio n , Bd. 1 -3 , G ö ttin g en 1941-1953. M igne, P G = M ig n e, Jacques-P aul, P atrologiae cursus co m p letu s — Series G raeca, Paris 1844-1855 (N d r. T u rn h o u t). M igne, P L = M ig n e, Jacques-P aul, P atrologiae cursus co m p letu s — Series L atina, Paris 1857—1866 (N d r. T u rn h o u t). M oderow/M üller = D ie E vangelischen G eistlichen P o m m ern s v o n der R efo rm atio n bis zur G eg en w art, B d. 1, bearb. v. H ans M o d e ro w , S tettin 1903; B d. 2, bearb. v. E rn st M üller, S tettin 1912. Möller = M ö ller, Jo h a n n , C im b ria L iterata, B d. 1 -3 , K o penhagen 1744. M undt = M u n d t, H erb ert, B io-B ibliographisches V erzeichnis vo n U n iv e rsitä ts- un d H o ch ­ sch u ld ru ck en (D issertationen) v o m A usgang des 16. bis E nde des 19. Ja h rh u n d e rts, B d. 1 -2 , Leipzig 1936-42 (N d r. H atten h eim 1965), B d. 3—4, M ü n c h en 1977-1980. N D B = N e u e D eu tsch e B iographie, B d. 1 ff, B erlin 1953 ff. N D B A = N o u v e a u D ictio n n aire de B iographie A lsacienne, S tra ß b u rg [1982]ff. N eu = N e u , H ein rich , P farrerb u ch der evangelischen K irche B adens vo n der R e fo rm atio n bis zu r G eg en w a rt, B d. 1—2, L ahr 1938/39 (V eröffentlichungen des V ereins für K irchenge­ schichte in d er evangelischen L andeskirche B adens, B d. 13). N N B W = N ie u w N ed erlan d sch biografisch w o o rd e n b o e k , B d. 1 -1 0 , Leiden 1911-1937. N U C = T h e N atio n al U n io n C a ta lo g , Pre-1956 Im p rin ts, B d. 1-7 5 4 , L o n d o n 1968—1981. N üPfB = S im o n , M atth ias, N ü rn b erg isch es P farrerbuch. D ie evangelisch-lutherische G eist­ lichkeit d er R eichsstadt N ü rn b e rg u n d ihres G ebietes 1524—1806, N ü rn b e rg 1965 (Einzelar­ beiten aus der K irch en g eschichte B ayerns, B d. 41). Otto, Sprichwörter der Römer = O tto , A u g u st, D ie S p ric h w ö rte r u n d sp rich w ö rtlich en R edens­ arten d er R ö m er, L eipzig 1890 (2. N d r. H ildesheim 1988). O tto w / L e n z = D ie evangelischen P rediger L ivlands bis 1918, b eg o n n en v o n Paul B aerent, hg. v o n M a rtin O tto w u n d W ilhelm Lenz, K öln u n d W ien 1977. Pauly, R E = Paulys R ealencyclopädie der classischen A ltertum sw issenschaft. N e u e B earbei­ tu n g , h g . v o n G eo rg W issow a u .a ., 1. Reihe, B d 1-47, S tu ttg a rt 1893-1963; 2. R eihe, Bd. 1 -1 9 , S tu ttg a rt u n d M ü n c h en 1914-1972; S u p p lem en t B d. 1 -1 5 u n d R egister, S tu ttg a rt un d M ü n ch en 1903-1980. P D = Spener, P hilipp Jaco b, Pia D esideria, h g. v. K u rt A land, B erlin 31964 (Kleine T exte für V orlesungen u n d Ü b u n g e n , B d. 170). Predigtkatalog = V ollständiger C atalo g u s A ller dererjenigen P red ig ten , W elche vo n H n. D . P hilipp Jaco b S penern . . . sind gehalten w o rd e n , Leipzig 1715. P rG K = G esam tk atalo g d er P reussischen B ibliotheken [ab B d. 9: D eu tsch er G esam tkatalog],

XXVI

A bgekürzt zitierte Literatur und Quellen

hg. v. d er P reussischen S taatsbibliothek, B d. 1 -1 5 , B erlin u n d N eu ried b. M ünchen 1931-1979. P u N = P ietism us u n d N euzeit. E in Ja h rb u c h zur G eschichte des neueren P ro testan tism u s, Bd. 1 -3 (1974-1976) B ielefeld 1974-1977, B d. 4 ff (1977 fl) G ö ttin g en 1979 ff. R A C = R eallexikon für A n tik e un d C h riste n tu m , B d. 1 ff, S tu ttg a rt 1950 ff. R E 3 = R ealencyklopädie für protestantische T h eo lo g ie u n d K irche, 3. verb. u. verm . A uflage, Bd. 1 -2 4 , Leipzig 1896-1913. Recke/ Napiersky = A llgem eines S chriftsteller- un d G elehrten-L exikon der P ro v in zen L ivland, E sth lan d u n d K urland, bearb. v o n Jo h a n n F riedrich v o n R ecke un d K arl E d u ard N ap iersk y , B d. 1 -6 , M itau 1827-1861 (N d r. B erlin 1966). R G C 2 = D ie R eligion in G eschichte un d G egenw art. 2., neubearb. A uflage, B d. 1 -5 u. R egister, T ü b in g en 1927-1932. R G G 3 = D ie R eligion in G eschichte u n d G egenw art. 3., neubearb. A uflage, B d. 1 -6 u. R egister, T ü b in g e n 1957-1965. Rosenkranz = R osenkranz, A lbert, D as E vangelische R heinland; ein rheinisches G em einde- u n d P farrerb u ch , B d. 1 -2 , D ü sse ld o rf 1956-1958. Rossetti = R o ssetti, Lucia, M atricula nationis G erm anicae artistaru m in G ym nasio Patavino: 1553-1721, Padua 1986. Roth = R o th , Fritz, R estlose A u sw ertu n g en v o n L eichenpredigten un d P ersonalschriften für genealogische Z w ecke, Bd. 1 -10, B o p p a rd 1959-1980. Sachsse = Sachsse, E ugen, U rsp ru n g un d W esen des P ietism us, W iesbaden 1884. Saxby = Saxby, T .J., T h e Q u est for the N e w Jerusalem . Jean de L abadie and the Labadists, 1601-1744, D o rd re c h t u. a. 1987 (A rchives internationales d ’histoire des idees, B d. 115). Saxby N r. = [bezieht sich auf:] B ibliographie der W erke Labadies, in: Saxby, S. 441-449. Schmaltz = Schm altz, K arl, K irchengeschichte M ecklenburgs, B d. 3, B erlin 1952. S H B L = S chlesw ig-H olsteinisches B iographisches L exikon, hg. vo n O la f K lose, B d. lf f , N e u m ü n s te r 1970 ff (ab B d. 6 u. d. T .: B iographisches L exikon für S chlesw ig-H olstein un d Lübeck). Sitzm ann = S itzm ann, Fr. E d o u ard , D ictionnaire de B iographie des H o m m es celebres de l’Alsace, B d. 1 -2 , R ixheim 1909-1910. Sommervogel = B ib liotheque de la C o m p ag n ie de Jesus. N o u v elle edition par C arlos S o m m er­ vogel, S .J., B d. 1 -12, B rüssel u. Paris 1890-1932 (N d r. L euven 1960). Spener, Pia Desideria 1676 = P h .J. Spener, Pia D esideria: O d e r H ertzliches V erlangen / N ach G o ttg efällig er B esserung der w ah ren E vangelischen K irchen . . . , F ra n k fu rt a .M .: Z u n n er 1676. Spener, Pia Desideria 1680 - P h .J. Spener, Pia D esideria: O d e r H ertzliches V erlangen / N ach G o ttg efällig er B esserung der w ah ren E vangelischen K irchen . . . , F ra n k fu rt a .M .: Z u n n er 1680 (N d r. H ildesheim u .a . 1979). Steinmeyer = D ie M atrikel der U n iv ersität A ltd o rf, hg. v o n Elias v o n S teinm eyer, Teil 1 -2 , W ü rzb u rg 1912 (V eröffentlichungen der G esellschaft für fränkische G eschichte IV. 2). Stolberg = K atalog der fürstlich S to lb erg -S to lb erg ’schen L eich en p red ig ten -S am m lu n g , Bd. 1 -4 .2 , Leipzig 1927-1935 (B ibliothek fam iliengeschichtlicher Q uellen, B d. 2). Ströter = S träter, U d o , S o n th o m , B ayly, D y k e u n d H all. S tudien zur R ezeption der englischen E rb au u n g slite ratu r in D eutschland im 17. Ja h rh u n d e rt, T ü b in g e n 1987 (B eiträge zur h isto ri­ sehen T h eo lo g ie, B d. 71). Strieder = S trieder, F riedrich W ilhelm , G ru n d lag e zu einer hessischen G eleh rten - un d S chrift­ stellergeschichte, B d. 1-20, Kassel 1781-1863. Stuck = Stuck, K ., Personal der kurpfälzischen Z en tralb eh ö rd en in H eidelberg 1475-1685 u n ter b eso n d erer B erü ck sich tig u n g der K anzler, L udw igshafen a. R h. 1986. Telschow/ Reiter = T elschow , J ü rg e n / R eiter, E lisabeth, D ie evangelischen P farrer v o n F rank­ fu rt am M ain, F ra n k fu rt a .M . 21985 (S chriftenreihe des E vangelischen R egionalverbandes F ra n k fu rt am M ain, N r. 6). Thesaurus Graecae Lingttae = S tephanus, H ein rich / H ase, K arl B enedikt u .a . (H g.), T hesaurus G raecae L inguae, B d. 1 -9 , 1831-1865 (N d r. G raz 1954).

A bgekürzt zitierte Literatur und Quellen

X X V II

T R E = T h eo lo g isch e R ealenzyklopädie, B d. 1 ff, B erlin u. N e w Y ork 1977ff. Trunz, M eyfart = T ru n z, E rich, Jo h a n n M a tth ä u s M eyfart. T h eo lo g e un d S chriftsteller in der Z e it des D reiß ig jäh rig en K rieges, M ü n c h en 1987. van der A a = van d er Aa, A .J ., B io g rap h isch W oo rd en b o ek der N ed erlan d en , B d. 1 -7 , H aarlein 1852—1878 (N d r. A m sterd am 1969). V D 16 = V erzeichnis d er im deutschen S prachbereich erschienenen D ru c k e des X V I. Ja h rh u n ­ derts, B d. 1 ff, S tu ttg a rt 1983ff. W A = L u th er, M a rtin , W erke. K ritische G esam tausgabe (W eim arer A usgabe), W eim ar 1883f f W A . Br = - Briefe. W A .D B = - D eu tsch e Bibel. Wackernagel= D ie M a trik el der U n iv ersität Basel, B d. 1 -4 , hg. v o n H ans G eo rg W ackernagel, Basel 1951-1975. Wallmann = W allm ann, Jo h an n es, P hilipp Ja k o b Spener u n d die A nfänge des P ietism us, 2., ü b erarb . u n d erw . A uflage, T ü b in g e n 1986 (B eiträge zur h istorischen T h eo lo g ie, B d. 42). Wallmann, Theologie und Frömmigkeit = W allm ann, Jo h an n es, T h eo lo g ie u n d F rö m m ig k e it im Z eitalter des B aro ck . G esam m m elte A ufsätze, T ü b in g e n 1995. Walther = P ro v erb ia sen ten tiaeque L atinitatis m edii (ac recentioris) aevi. L ateinische S p ric h w ö r­ ter u n d S entenzen des M ittelalters (und der frühen N euzeit) in alphabetischer A n o rd n u n g . Teil 1 -6 , h g . v o n H ans W alther (N o v a Series. N e u e Serie, Teil 7 - 9 aus d em N achlaß v o n H ans W alther hg. v o n Paul G erhard S chm idt), G ö ttin g e n 1963-1969 (1982-1986) (C arm ina M edii A evi P o sterio ris Latina II). Wander = W ander, K arl F riedrich W ilhelm , D eutsches S p ric h w ö rter-L ex ik o n . E in H ausschatz fü r das deutsche V olk, B d. 1 -5 , L eipzig 1867-1880 (N d r. A alen 1963). Z A W = Z eitsch rift für die alttestam entliche W issenschaft u n d die K u n d e des nachbiblischen Ju d e n tu m s, B d. 1 ff, B erlin 1881 ff. Z B K G = Z eitsch rift fü r bayerische K irchengeschichte, B d. 1 f f M ün ch en 1928 ff. Zedier = G rosses vollstän d ig es U n iv ersal-L ex ico n A ller W issenschafften u n d K ünste, B d. I - 6 4 u n d S u p p lem en t B d. 1—4, H alle u n d Leipzig: Jo h a n n H ein rich Z ed ier 1732—1754 (N d r. G raz 1961-1964). Z G N K G = Z eitsch rift d er G esellschaft für niedersächsische K irchengeschichte, B d. 1-45, B rau n sch w eig 1896-1940. Z K G = Z eitsch rift fü r K irchengeschichte, B d. 1 ff, S tu ttg a rt u. a. 1877 ff. Z R G G = Z eitsch rift fü r R eligions- u n d G eistesgeschichte, B d. 1 ff, K öln u. a. 1948 ff.

Spener an D o m in ik u s D ietrich 13. 3. 1675 (B rief N r. 6)

Briefe des Jahres 1675

N r. 1

an [einen Freund]

[Anfang 1675]

3

1. A n [einen Freund]1 F ra n k fu rt a. M ., [A nfang 1675]-

Inhalt E rh o fft v o m b eg in n en d en Ja h r die E rfü llu n g biblischer V erheißungen: d en U n te rg a n g des rö m isch en P ap sttu m s u n d bessere Z eite n für die K irche v o r d em Jü n g ste n Tag. Ä u ß e rt sich skeptisch zu ein em kü rzlich erschienenen ap o k aly p tisch en T ra k ta t [Zacharias] H ogels.

Überlieferung D : Ph. J. S pener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ic a L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 503.

O esset iste annus, si tam en vota n ostra et desideria sapientissim o coelesti consilio n o n adversa sunt, prin cip iu m salutaris eius, q u o d ante consum m a­ tionem universi3 fidelium coetus ex divina p rom issione adhuc expectat, ut respiret ille nonnihil a persecutionibus4, quas adhuc p atitur, et, quae hacte­ nus nim iu m coangustata sunt, p om oeria sua nonnihil iteru m proferri atque tristem illam speciem laetiori m u tari laetus conspiciat. C erte restant adhuc divina aliqua iudicia in m eretricem lata et executioni m andanda5: quam vis tam de tem p o re aliquid definire p aru m a tem eritate abesse credam , quam si quis, antequam vaticinium im pleatur, m o d u m describere ausit. N u p e r quidem D n. H ogelius E rfortensis6, quae ante annos ferm e 30 scripsit7, renovavit iteru m paucis in eam rem editis pagellis8. Q u an d o vero

1 N ic h t erm ittelt. D er A dressat ist d em D u k tu s des B riefes n ach ein v e rtra u te r F reund Speners, d er w o h l auch seine H o ffn u n g besserer Z eite n teilt. 2 Es h an d elt sich offenbar u m einen N e u ja h rsg ru ß . D ie D a tie ru n g erg ib t sich aus den A n g ab en ü b er H o g els S chriften (s. A nm . 7 u n d 8). 3 Jü n g ste r T ag, V o llendung der W elt. 4 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 4 ff (PD ll,1 7 ff). 5 D ie H u re B ab y lo n nach A p k 17,5, die schon v o r der R e fo rm atio n v o n kirch en k ritisch en K reisen a u f das P ap sttu m in R o m g edeutet w u rd e (vgl 1Petr 5,13); zu S peners E rw a rtu n g des gö ttlich en G erichts ü b er B a b y lo n (Babel) n ach A p k 18 u. 19 s. Pia D esideria 1676, S. 74 (PD 44,1 7 -2 3 ). 6 Z acharias H o g el der M ittlere (2 .1 1 .1 6 1 1 -2 5 .1 0 .1 6 7 6 ), seit 1643 P astor an der A u g u stin e r­ k irche in E rfu rt u n d 1655-1675 zugleich R e k to r des R a tsg y m n asiu m s (N äheres zu ih m u n d seinem k u rzfristig en B riefk o n tak t m it S pener s. B d. 1, B rie f N r. 76 A n m . 1). 7 Z . H o g el, A n tip seu d iren ico n A p o caly p ticu m , D as ist / D e r E dle E vangelische N eb u ca d n etzar, des V olcks G ottes . . . A us dem P ro p h e te n S. D aniele u n d der g an tzerk lärte n O ffen b ah ru n g S. Jo h an n is, o. O . [E rfurt] 1646 (vgl. B d. 1, B rie f N r. 193 A n m . 3). 8 Z . H o g el, Vade M ecu m A p o caly p ticu m : sive R evelationis S. Jo h a n n is D e ev en tu ris p o st ip su m u sq u e ad o m n iu m re ru m finem M u n d i atque Ecclesiae fatis . . . E n ch irid io n , E rfu rt: J. B irck n er 1674, 12°, 36 Bl. (vh LB H an n o v er). - H o g el k o m m e n tie rt d arin das A usbleiben des fü r das Ja h r 1672 b erech n eten W eitendes: ‫ ״‬C o n tin u a tu r in terim adhuc, p ro h dolor! per E u ro ­ p am id em terrae m o tu s m ilitaris: nec solidae pacis universalis aliqua spes superest, donec B a b y lo n ev ertatu r; p raesertim , si C h risti p o p u lu s cum ea colludat, eique ulterius parcat, im o p ecca to ru m eius co n so rtio sese c o n ta m in e t“ (Bl. B 1 2 v- C l r). - A usfü h rlich er äu ß ert sich

4

Briefe des Jahres 1675

nupero anno 1672 term in u m elapsum , credit, quoad longanim itas divina9 prorogare sententiam in R o m a m 10 decreverit, et ob hanc in p roxim o esse pronuntiat, u t supplicia illa dira m eretricis intueam ur, de m eliori Ecclesiae 15 statu gavisuri; nescio, an facile hoc persuadeat. Certe, qui illud non m inus o p tarim (et quis n on optet abom inationibus finem im poni atque veritatem pluribus innotescere), d ubito tam en, an laetiori illi tem pori adeo vicini adhuc sim us. Interim , p ro p e an procul id absit, piis precibus com m endem us causam 20 Ecclesiae, im o suam , D O M IN O et ad ea, si quae p o rro ferenda sunt, fortiter sustinenda confirm em us animos!

S pener ü b er diese S chrift H ogels g eg en ü b er Jo h a n n L u d w ig H a rtm a n n (B rief N r. 20, Z . 91-102). 9 Vgl. R ö m 2 ,4 u n d 2P etr 3,9 .1 5 . 10 R o m (P apsttum ).

N r. 2

an [Elias Veiel]

[Anfang 1675]

5

2. A n [Elias Veiel in U lm ]1 F ra n k fu rt a. M ., [A nfang 1675]2

Inhalt W u n d ert sich n ich t ü b er die A nfälligkeit v o n C h riste n für den A theism us. E rw a rte t m e h r vo n d er W id erleg u n g atheistischer S chriften als v o n ih rer U n te rd rü c k u n g . - H at erschreckende N ach rich ten ü b er [atheistische] U m trie b e [der ‫ ״‬G ew issen er“] in Jena. - B e rich tet v o n einem F ra n k fu rter G u tach ten zu den A usein an d ersetzu n g en u m Ä gidius S trauch in D anzig. - E rö rte rt die V ersuche einer B ek eh ru n g der Ju d e n , w ie sie R avius u n d W asm uth in K iel erfolglos, E d zard u s in H a m b u rg erfolgreich praktizieren. - Ä u ß e rt die H o ffn u n g a u f eine k ünftige B e k eh ru n g d er Ju d e n g em äß d en W eissagungen v o n R ö m 11. V erbindet d am it seine H o ffn u n g b esserer Z eiten fü r die K irche. W ünscht, daß ein n eu er L u th e r nach d e r L ehre n u n auch die ü b rig e G estalt d er K irch e w iederherstelle. - G ib t E inblick in sein V erständnis der Jo h an n esap o ­ kalypse. U b e r den C hiliasm us im A p o k aly p sek o m m en tar des P eganius. U b e r das O ffen b ar­ w e rd e n des g ö ttlich en G erichts in E reignissen der G egenw art.

Überlieferung D : P h.J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ic a L atina 1, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 6 3 -6 6 .

T entato ru m apud nos (et ubi non?) n u m eru s n o n est exiguus, et fere m elio­ rem partem p io ru m in illa pugna conspicio. M u lta ex argum ento illo non tan tu m aliorum didici et quotidie disco relatione, veru m etiam proprio experim ento [:] m e aliquid proficere in illa schola suprem us reru m nostra­ ru m arbiter [vult], qui quem vis ea ratione exercet, quam ipsi et aliis prodesse sapientissim e intellexerit.

5 [vult]: cj ] - D [Satzbruch].

1 Elias Veiel (20.7.1635—23.2.1706), M ü n ste rp re d ig e r u n d D ire k to r des G y m n asiu m s in seiner H eim atsta d t U lm ; n ach d em S tu d iu m in S tra ß b u rg (seit 1654; d o rt 1657 M agister), W itten b erg , L eipzig u n d Jen a 1662 P re d ig er am M ü n ste r in U lm , 1663 P ro fesso r der T h eo lo g ie am städ tisch en G y m n asiu m , 1664 D r. theol. in S tra ß b u rg , 1671 D ire k to r des G ym n asiu m s, 1678 S u p erin te n d en t in U lm . V erfasser zahlreicher P re d ig tb ä n d e u n d th eo lo g isch e r Schriften, literarisch er G eg n er v o n G o ttfried A rn o ld s K irch en - u n d K etzerhistorie. - S peners F reund­ schaft m it Veiel g eh t a u f ih re g em einsam e S tudienzeit in S tra ß b u rg zu rü ck (N äheres zu Veiel u n d seinem B riefw echsel m it S pener s. B d. 1, B rie f N r. 5 A n m . 1; vgl. ergänzend: B. A ppenzel­ ler, D ie M ü n sterp red ig er bis z u m Ü b e rg a n g U lm s an W ü rtte m b e rg 1810. K u rzb io g ra p h ie n u n d vollstän d ig es V erzeichnis ih rer Schriften, W eissenhorn 1990, N r. 87; LP: v o n C h risto p h W agner, U lm 1707 [A ppenzeller N r . 98, 8f|). —D ie A d ressaten b estim m u n g e rg ib t sich aus dem th em atisch en Z u sam m en h an g m it B rie f N r. 11 u n d B d. 1, B rie f N r. 192. 2 D e r B rie f ist n ach d em in A n m . 18 nachgew iesenen G u tach ten des F ra n k fu rter P re d ig erm i­ n isteriu m s v o m 25.1 1 .1 6 7 4 geschrieben; vgl. W a l l m a n n , 345 A n m . 90.

6

Briefe des Jahres 1675

D ubia de ipsa p rim a veritate3, im o de om ni bonis saepe oriri tarn non m iro r, u t m irarer, si cui n o n o riretur, qui tan tu m ratione valet. In nem ine enim , quae co rru p ta est, ratio reperitur, quin άϑ εότητα aeque ac alia peccata et errores in arcano foveat: quam vis saepe illa tam profunde lateant, ut nec anim advertat ipse h o m o , nisi eum D eus perm ittit, subtracto, quae latens m alum coercuerat, gratiae sensu eum in graves incidere tentationes. Ibi cum D iabolus profanas et im pias cogitationes, ignita ista tela, cordi im m ittit, longe m inus in hoc o ritu ru m esset ex illis incendium , nisi m ateriam huic aptam reperirent. E t quam facile foret ingesta eiicere m ente, nisi in hac lateret natura illa im pietas, quae cum istis suggestionibus συμβολίζει. C erte, qui T ibi c o n d o n a to r4 anim i sui dolores pandit, in suo ordine non est solus, qui idem experiatur. Sed credo Te in eo innum eros alios audivisse, qui luctae huius suae no n alium quam D e u m suum et adiutorem et spectato­ rem habent. H o c vero u n u m solatium idque sufficiens est, quod fides victoria sit, quae m u n d u m et suggestiones illius, qui m undi princeps5 audit, superat6, et quod, cum in eo esse videm ur, ut amissa fide in tentationibus succum bam us, indubie n ova ex alto v irtu s7 accessura sit, quae nos non confirm et so lu m m o d o , sed victoriam etiam largiatur. Q u o d concernit scripta A th eo ru m , qualia Spinosae8 et eiusdem furfuris reperiuntur, T ecum 9 optarim , u t aeternis tenebris sepeliri possent vel ultrici­ bus flam m is adjudicarentur, si illud in n o stra esset potestate, vel hoc m e­ dium , quo u n u m alterum ve ex em plum in favillam abit, om nia alia, quae in h o m in u m m anibus sunt, pariter in cinerem redigeret. Sed cum videam us n o n in aliis libris inquirendis m u lto s esse curiosiores, quam quos dam nari intelligunt, et, quae typis vulgata sunt, intra paucos dies fere in nem inis am plius potestate sint, u t om n in o supp rim an tur: illorum operam laude sua n o n carere existim o, qui solide refutandis illis aliquid im pendunt. N a m licet videri posset v enenum hoc aeque ac an tid o tu m m aiori illius periculo vulgari, agnosco tam en tristem hanc necessitatem , cui ita m edela fit, si non perfunc­ torie, sed accurate et sufficienter refellatur talis im pietas, u t an tidotum validius sit quam vis veneni.

8 m iro r: cj ] m in o r: D .

25 qualia: cj ] quale: D .

3 S cholastischer, bei T h o m a s v o n A q u in (13. Ja h rh u n d ert) w ie bei Jo h a n n G erh ard (17. Ja h rh u n d ert) b eg eg n en d er B e g riff für den h ö ch sten G rad der W ahrheit (Identität v o n G egen­ stan d u n d V orstellung) in G o tt. V on Spener h ier v erm u tlic h als U m sc h re ib u n g für G o tt gebraucht. 4 N ic h t erm ittelt. 5 Vgl. z.B . Jo h 12,31. 6 lJ o h 5 ,4 . 7 Vgl. Lk 24,49. 8 B en ed ik t (B aruch) de Spinoza (1632-1677), P h ilo so p h jü d isch e r H e rk u n ft, der seinen Z eitg en o ssen als A th eist galt (vgl. B d. 1, B rie f N r. 192, Z . 36-42). 9 Veiels Brief, die A n tw o rt a u f B d. 1, B rie f N r. 192, ist n ich t überliefert.

N r. 2

an [Elias Veiel]

[Anfang 1675]

7

Q u o d enim attinet eiusm odi scripta, quae carpunt potius adversarium quam stern u n t, nun q u am ego auctor sim , u t prodeant: haud dubie enim m aiori cum veritatis dispendio pro d eu n t, quia ea non, u t o p ortet, defensa prodita videtur et lu d ib riu m est hostibus, cum im belles secum com poni vident; si vero om nino negligatur refutatio publica talium άϑ έων, unde m edela illis, qui veneno infecti vel p o rro inficientur s[eu] lectione libellorum istorum , qui, si non in luce, saltem per tenebras periculosius serpunt, seu propriae carnis suggestione? Vix enim aliquid illi proferent, quod n o n etiam no n n u n q u am piis m entibus u ltro oblatu m m o v it scrupulos. E re vero verita­ tis esse reor, publice etiam extare, quibus et satisfaciam us illis dubiis, quae invitis o riu n tu r, et os o b tu ram u s veritatem im petere ausis. D e lena nup er dira retu leru n t non rum o res solum , sed epistola etiam , cuius legi ap o g rap h o n 10. Itane in m edia Ecclesia n ostra publice licet a tenebrionibus spargi talia audim us, quae hactenus in extraneis abom inati sum us? N ec vero plane habeo, quid ea de re dicam , an ab adversariis nostris illam fraudem credem us in structam , u t sparsis clam schedis scholam turb aren t et Ecclesiae n o ta m 11 aliquam inurerent, p o stq u am a nobis n o n sem el illam audire coacti sunt accusationem , q u o d ad A th eism um facilem viam sternat Papism us. H au d dubie vigilabunt causae suae Ienenses, u t vel, si quos serpentes in sinu alueru n t12, detectos eiiciant vel suspicionem a se am olian­ tur. 44 qui: cj ] quae: D. 10 S pener b ezieh t sich a u f das G erü ch t v o n der Sekte der ‫ ״‬G ew issener“ : A m 5. un d 6. S ep tem b er 1674 w u rd e n in Jen a v o n M atthias K n u tzen (1646- n ach 1674), einem ehem aligen T h eo lo g ie stu d en ten u n d P rediger aus E id e rsted t (s. S H B L 4, 128f), zw ei atheistische Schriften (ab g ed ru ck t bei W . P f o h [s.u.]) in w en ig en E x em p la ren h in terle g t m it der F o rd e ru n g , sie zu v eröffentlichen. D ie T raktate, in d enen v o n 700 A n h än g ern der L ehre der G ew issener in Jena die R ede w ar, w u rd en rasch in A bschriften v erb re itet un d u n te r anderem n ach R eg en sb u rg zu den R eich stag sab g esan d ten geschickt. - D ie v o n K n u tzen vertreten e L ehre u m fa ß t sechs P u n k te: 1) die L eu g n u n g G ottes un d 2) des Teufels; 3) die A b leh n u n g je d e r w eltlich en u n d geistlichen O b rig k e it; 4) die F o rd e ru n g , sich n u r v o n der V ernunft, d em W issen u n d G ew issen (‫ ״‬G ew issen er“) leiten zu lassen; 5) die A u fh eb u n g des U n tersch ied s zw ischen E h e u n d U n ­ zuch t; 6) die L eu g n u n g eines an deren (künftigen) L ebens. - G egen K n u tzen u n d das G erücht einer g rö ß ere n A n h än g erschaft in Jena schrieb Jo h a n n M usäus: A b lein u n g D e r ausgesprengten abscheulichen V erleu m b d u n g / O b w äre in der Fürstl. Sächsischen R esidentz u n d gesam bten U n iv e rsitä t Jen a eine neue Secte der so g enanten G ew issener en tstan d en , Jena: J. B ielcke 1674 (21675) (vgl. W . P f o h [H g], M atth ias K n u tzen . E in d eutscher A th eist u n d rev o lu tio n ä rer D e m o k ra t des 17. Jah rh u n d erts. F lugschriften un d andere zeitgenössische sozialkritische S chriften, B erlin 1965; F. M a u t h n e r , D er A th eism u s u n d seine G eschichte im A bendlande 3, S tu ttg a rt u. B erlin 1922 [N d r. 1985], 161-167; Η .-Μ . B a r t h , D er A th eist M a tth ias K nutzen streift A ltd o rf. Z u r geistigen S ituation der U n iv e rsitä t A ltd o rf bei B e g in n der A ufklärung, Z B K G 3 9 , 1970, 127-137). 11 D ie K ennzeichen der w ah ren K irche sind in der lu th erisch en O rth o d o x ie nach C A 7 (BSLK 61, 1 -7 ) die reine V erk ü n d ig u n g des E v an g eliu m s u n d die o rd n u n g sg em äß e A usteilung der S ak ram en te; vgl. die ausführliche A b h an d lu n g bei A. C alo v , S ystem a L o c o ru m T h e o lo g ie o ru m 8, W itten b erg 1677, S. 273-284. 12 S chlangen an d er B ru st näh ren ( O t t o , S p ric h w ö rte r d e r R ö m er, N r. 1903).

40

45

50

55

8

Briefe des Jahres 1675

D e V agedesio13 nihil am plius m ihi inn o tu it; scriptum 14 eius ita suppressum est, u t nec in m eu m venerit conspectum . Q u o d Strauchianam causam concernit15, existim o vobis iam de illa plenius constare. C u m enim M inisterium D antiscanum ad nos acta im pressa16 m ise­ rit petens, u t ad certas quaestiones responderem us et consilium subm inistra­ rem us, qua ratione Ecclesia ad tranquillitatem reducenda sit, existim am us 65 aliorsum et fortasse vestro etiam C ollegio eadem missa et a vobis petita esse17. D eus consilia suggerat, u t scandalorum , quam diabolus uberrim am sperat, messis in herba succidatur. Suggessim us nos etiam rationem , qua arb itram u r fluctus illos posse sedari. D eus vel huic n o stro 18 vel aliorum p rudentioribus consiliis ita benedicat, u t scopum o p tatum attingant. A udio

60

67

m essis: cj ] m essem : D .

13 H ein rich V agedes (gest. 23.2.1698) aus D rib u rg , ein ehedem katholischer, zur refo rm ier­ ten K irche k o n v e rtie rte r M agister in M a rb u rg ; nach dem S tudium in M a rb u rg seit dem 14.4.1675 ao. P ro fessor der H isto rie in R inteln, 1690 o. P rofessor der E loquenz. - V agedes leu g n ete H ölle u n d T eufel, die er für E rfin d u n g en der T h e o lo g e n hielt (vgl. B d. 1, B rie f N r. 172 A n m . 8). 14 H . V agedes [Praes.], D e apparitione sp iritu u m , M a rb u rg 1671 (vgl. B d. 1, B rie f N r. 182, Z . 7 2 -8 2 ). ' 15 D ie U n ru h e n u m den D anziger P farrer Ä gidius S trauch (2 1 .2 .1 632-13.12.1682), geb. in W ittenberg; nach dem S tu d iu m in W ittenberg (d o rt 1651 M agister) u n d Leipzig 1656 ao. P ro fesso r fü r die griechische Sprache, 1658 o. P rofessor der T h eo lo g ie in W ittenberg, 1662 D r. th eo l.; heftiger G eg n er der H elm ste d te r T h eo lo g en im S ynkretistischen S treit an der Seite A b rah am C alovs, vo n der W itten b erg er F akultät m it der V erteidigung des ‫ ״‬C onsensus repeti­ tus fid ei“ (1655) g egen die H elm ste d te r T h eo lo g en b eau ftra g t (1668); 1669 R e k to r des G y m n a­ siu m s u n d P farrer an St. T rinitatis in D anzig. - N a c h einer S uspendierung v o m A m t u n d deren a u f D ru ck der Z ü n fte erfo lg ten A n n u llieru n g u m die Jah resw en d e 1673/74 w ar es zu einem Streit m it d em P red ig erm in isteriu m g ek o m m en , ob S trauch n o ch eine ordentliche B e ru fu n g fü r sein A m t habe. - Z u den U n ru h e n u m S trauch, der im O k to b e r 1675 a u f der Reise nach G reifsw ald b zw . H a m b u rg a u f B efehl des G ro ß en K u rfü rsten a u f h o h er See aufgebracht un d nach d er Festung K ü strin gebracht w u rd e u n d erst 1678 w ied er nach D anzig zurü ck k eh ren k o n n te, s. F. H i r s c h , D er G roße K u rfü rst u n d D r. A egidius Strauch, Z eitsch rift des W estpreussischen G eschichtsvereins 47, 1904, 113-252; zu m politisch-sozialen H in te rg ru n d s. S. G o l d m a n n , D an zig er V erfassungskäm pfe u n te r polnischer H errschaft, 1901, 55-8 1 ; V. B a h r , D ie S tadt D anzig u n d Jo h a n n III. Sobieski, K ö n ig vo n Polen, 1961, 7 -2 3 ; vgl. B d. 1, B rie f N r. 174 A n m . 12. 16 D ie A n frag e des D an zig er P re d ig erm in isteriu m s v o n E n d e A u g u st 1674 (vgl. B rie f N r. 3 A n m . 16). 17 N ach den im K atalog der D anziger S tad tb ib lio th ek 2, D anzig 1903, 439 (M s. U p h . fol. 134, S. 689-908) verzeichneten H an d sch riften a n tw o rte te n a u f die Fragen des D anziger P redi­ g erm in isteriu m s die T h eo lo g isch en F akultäten Jena (1674), Leipzig (1674), R o sto ck (1674), T ü b in g e n (1675) u n d T obias W agner als K anzler der U n iv ersität T ü b in g e n (1675), sow ie die P red ig erm in isterien v o n L übeck (1674), F ra n k fu rt a. M . (1674) u n d U lm (1675). D ie O riginale befin d en sich h eu te im A rch iw u m P an stw o w e G dansk, Sign. 300, R /P p 111. D azu k o m m e n ferner die g ed ru ck ten G u tach ten der T h eo lo g isch en F akultäten v o n Kiel, S tra ß b u rg u. W itten­ b erg so w ie des P re d ig erm in isteriu m s v o n N ü rn b e rg (s. die B riefe N r. 3 A n m . 16 u. N r. 10 A n m . 55—57). 18 D as F ra n k fu rter G u tach ten datiert v o m 25.11.1674 (vgl. A nm . 17).

N r. 2

an [Elias Veiel]

[Anfang 1675]

9

v iru m illum , cuius causa agitur, favore R egis19 (an forte, u t civitati aegre fiat) niti et plebis, quae arm ata m anu eum custodit, defensione. Q u a m vellem T h eo lo g u m alia praesidia amare! C eleb[errim orum ] v iro ru m W asm utii20 et Ravii21 conatus22 plane in irri­ tu m cecidisse doleo: n o n tam q u o d sperarim de illis m ulta, uti tu m quidem pro p o n eb an tu r, sed quod o p tarim eam occasionem esse, ex qua alio m odo et paulisper m u tato institu to Ecclesia proficeret. R em ipsam ego nunquam appro b arim neque n unc etiam p ro b o , sed, an C hiloniensis A cadem ia23 ad hoc apta sit, plurim os scio dubitasse. T u m de ipso rum au to ru m sufficientia n o n m ihi satis constat, qui studiis illis aliquandiu depositis, quae isti iam praestitere, n o n legerim . Ita forte satius esset, Excell[entissim i] E zardi H am burgensis, qui non pauca iam experim enta dedit24, consilia iuvare; certe, si quis m ihi cognitus, qui illis studiis to tu m se vellet dare, cum consilio m eo H am b u rg u m ablega­ rem . P o rro n o n tan tu m de eo dispiciendum fuerit, ut nanciscam ur viros, qui cum Iudaeis agant, idoneos, sed de m o d o , quo durissim is illis pectoribus instillem us veritatem ; certe, u ti disputatio suum habet u sum no n contem ­ nendum , ita n u n q u am existim arim solo illo m edio quicquam effectum iri. E t si hac in n ostra civitate praestantissim os etiam disputatores haberem us, nec u n u m Iudaeum lucrari sperarim ; in disputationem enim , u t cum quo-

77

p ro b o : cj ] im p ro b o : D [D itto g rap h ie d u rch v o ran steh en d es etiam ?].

19 Jo h a n n Sobieski, K ö n ig v o n P olen (1674-1696). D an zig stand bei w eitg eh en d er p o liti­ scher S elb stän d ig k eit seit 1454 u n ter der S chutzherrschaft der polnischen K rone. 20 M atth ias W asm u th (29.6 .1 6 2 5 -1 8 .1 1 .1 6 8 8 ), seit 1665 P rofessor für orientalische Spra­ chen in Kiel, 1666 D r. th eo l., 1675 P rofessor der T h eo lo g ie (D B A 1334, 6 5 -6 7 ; A D B 41, 2 30 -2 3 2 ; Jö c h er 4, 1824f; M ö ller 3, 622-641). 21 C h ristian (Raue) R avius (2 5 .1 .1613-21.6.1677), O rien talist u n d T h eo lo g e, 1669-1672 P ro fesso r fü r orientalische Sprache in K iel, seit 1672 in F ra n k fu rt a .O . (D B A 1002, 239-246; A D B 27, 396f; Jö c h er 3, 1925f. E B 6, 1421-1424; M ö ller 2, 680-688). 22 D er v o n W asm u th u n d R aue p ro p ag ierte P lan der G rü n d u n g eines C o lleg iu m O rien tale in K iel zu m Z w eck e der B e k eh ru n g v o n Ju d e n in: L iterae C irculares, W egen E rric h tu n g eines C o llegii O rien talis, Kiel 1670 (vh N S U B G ö ttin g en ; vgl. B d. 1, B rie f N r. 192, Z . 4 2 -4 5 ). 23 U n iv e rsitä t K iel (g eg rü n d et 1665). 24 E sdras E d zard u s (G lanäus) (28 .6 .1 6 2 9 -2 .1 .1 7 0 8 ) aus H a m b u rg , S ohn des M ichaelis­ P red ig ers Jo d o c u s E d zardus G lanäus; n ach d em B esuch des Jo h a n n e u m s in H a m b u rg un d S tu d ien au fen th alten u.a. in L eipzig (1647), W itten b erg (1648), Z w ick au (1649) bei Jo h a n n Z e c h e n d o rf (1580-1662) u n d C h ristian D a u m (1612-1687), G o th a u n d T ü b in g e n stu d ierte er in Basel bei Jo h a n n B u x to rf d.J. (1599-1664), S tra ß b u rg , G ießen, G reifsw ald u n d R o sto ck (dort 1656 Lic. theo l.) bei Jo h a n n G eo rg D o rsch e (s. B rie f N r. 11 A n m . 43); ließ sich 1656 in H a m b u rg als P riv atleh rer für H eb räisch u n d orientalische S prachen nieder u n d b e m ü h te sich als solcher u m die U n te rw e isu n g v o n Ju d e n , U n g lä u b ig e n u n d Irrg läu b ig en im C h riste n tu m d u rch den R ü c k g riff a u f d en biblischen U rte x t; B e g rü n d e r der h a m b u rg isch en P roselytenkasse (D B A 267, 274 -2 8 9 ; A D B 5, 650f; M ö ller 3, 2 2 1-227; M . F r i e d r i c h , Z w isch en A b w e h r u n d B ek eh ru n g . D ie Stellung der d eutschen evangelischen T h eo lo g ie z u m Ju d e n tu m im 17. Ja h r­ h u n d ert, T ü b in g e n 1988, 107-123).

10

Briefe desJahres 1675

quam descendant vel pauca tan tu m verba audiant, adigi se non patiuntur. A u to ritate vero, u t eos cogam us, destituim ur. Si o m n em illam rem m a tu r[e] m ecum expendo, vaticinium Paulinum R om . I I 25 im p letu m iri n o n d ubito, sed fortasse im pletionis principium non eo, quo nos arbitram ur, loco et longe alia, quam praevidere possum us, ratione fiet. Q u id , si ex oriente exspectanda eorum salus? Si inter nos fieri id debeat, n o n desperarim , q uum p rim u m Ecclesia nostra in eum fuerit reducta statum , u t C hristianos ad C hristi sui regulas et exem pla viventes plures viderent, qui nunc vix possu n t m aioris IE sum n o stru m facere, quam facere v id en tu r illi, qui tota sua vita n o n aliud agunt, quam praeceptis eius et exem plis e diam etro o b n itu n tu r26. Q u o a d hoc durat scandalum , ut C hristia­ nos dici audiant eos, qui nihil ab ipsis vita discrepant, in m ultis etiam peiores sunt, sanctiss[im am ] doctrinam n o stram frustra illis persuadere speram us: illud enim cum in oculos incurrat, anim os ita occupat, u t huius virtu ti no n sit am plius locus. A ssurgat tandem aliquis novus L utherus27, qui, postquam sanam doctri­ nam nacti sum us, ecclesiae etiam reliquam faciem iterum inducat, quae prim is tem p o rib u s fulsit28, quando to t m illibus conversorum ea aucta est. N o n deest spiritus, qui Ecclesiae illorum tem p o ru m adfuit, neque D ei de ea aliud consilium est, sed nobis ipsis et D eo hactenus defuim us atque ita increm ento Ecclesiae obstitim us ipsi. A rg u m en tu m hoc anim o m eo n u n ­ quam offertur, quin serio dolore et m o ero re m ergar m ala nostra videns et m edendi im pos. Si vero A pocalypsin29 intueor, in aliquam spem erigor. Interrogabas, an illis m editationibus aliquod adhuc tem pus consecrem : scias rarissim e m e accedere, quam vis forte, si D eus vitam prorogaverit, prom issi semel aliquibus dati fidem exsolvere decretum sit. N u n c nec vacat nec alia p erm ittu n t. Si tam en paucis m eam roges sententiam , existim o nos vivere sub phialae quintae30 fine. Q u id sexta31 et capita 18 atque 1932 nobis ferent, videbim us forte nos ipsi, saltem propinquiores aetati nostrae. Si plenaria sequatur ruina B abylonis, q uantum , quaeso, inde pietatis augm en­ tum ? Istius enim ruina forte post se trahet illas etiam , quae in nostram Eccles[iam] sim ul m ig raru n t ex B abylone corruptiones, ut purius discam us

96 q u u m : cj ] qu am : D.

25 R o m ll,2 5 f; vgl. Pia D esideria 1676, S. 7 2 -7 4 (PD 4 3 ,33-44,16). 26 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 7 4 f (PD 4 4 ,2 6 -4 5 ,6 ). 27 M a rtin L uther. 28 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 8 4 -9 0 (PD 4 9 ,6 -5 2 ,2 ). 29 D ie Jo h an n esap o k aly p se (A pk). 30 D ie fünfte Schale des Z o rn s (A pk 16, lOf). 31 D ie sechste Schale des Z o rn s (A pk 16,12-16): S am m lu n g zur endzeitlichen Schlacht. 32 A p k 18-19: U n te rg a n g B abylons als - in p ro testan tisch er Sicht - Sinnbild für das E n d e des P ap sttu m s.

Nr. 2

an [Elias Veiel]

[Anfang 1675]

11

D E O n o stro servire et plane ad illam regulam , quam D . L utherus33 toties descripsit. Scripsit in A pocalypsin quidam , qui sub Peganii vocabulo latere voluit, ανώνυμος34; in libello illo n o n pauca solida, u t etiam optarem au to rem 35 125 habere cognitum ; m u lto m agis vero opto, ut aliquis reru m haru m satis gnarus exam inandum sum eret scriptum C hiliasm o, quem eo m odo, ut tolerari nequeat, tuetur, expuncto et confirm atis reliquis, quae firm ius co­ haerent. V ivim us certe eo tem pore, quo iudicia divina n o n parum illustria p ro d i- 130 b u n t in apricum . N u p e r ad m e am icus36: ‫ ״‬V on Z eitungen m ag nichts berich­ ten. Alle letzte C apitel der Prophjeten], sonderlich Esafias]37 verschiedener O rten, w an n sie m it C hristi herrlichem C o m m en tario 38 conferirt w erden, sagen so viel specialia v o n grossen u n d particular m utationibus, daß alle Z eitungs=S chreiber v o n F ürstenthum en, Ständen un d Städten gnug zu 135 schreiben b e k o m m en w erden. Wol aber allen denjenigen, die sich nicht m it dem Thiere, so ndern m it C h risto bem ahlzeichen. “39 Sed fateor ego, m e ita perspicacem n o n esse, qu od ille digito intendit, ut perspicere possem , nisi clarius rem m ihi explicet, quod ab ipso expecto; interim erit stu d iu m illud o m n iu m n o stru m m erito, u t intento oculo o bser- 140 33 M a rtin L uther. 34 [C h ristian K n o rr v o n R o sen ro th ,] E igentliche E rk läru n g ü b e r die G esichter d er O ffen b a­ ru n g S. Jo h an n is / Voll u n terschiedlicher n euer C h ristlich er M e in u n g en . D arin n en D as w ahre u n d falsche C h riste n th u m / kü rtzlich d o ch eigentlich ab gem ahlet / u n d eines je d e m Z eit ziem lich genau au sg erech net / auch a u f M athem atische A rt / g ar g rü n d lic h bew iesen / un d anbey die Z eit des allg em einen Jü n g ste n T ags m it vorgestellet w ird . G eschrieben d u rch P eg an iu m , o. O . 1670 (vh LB D arm stad t), auch A m ste rd am 1671 (vh LB S tu ttg art); erschien auch in englischer Ü b ersetz u n g : A genuine explication o f the visions o f the B o o k o f R evelation . . . B y th e learned an d p ious A .B . Peganius. E n g lish ’d o u t o f the H ig h -D u tc h b y H . O ., L o n d o n o.J. (vh N S U B G öttingen). 35 C h ristian K n o rr v o n R o sen ro th (1 5 .7.1636-4.5.1689), G eheim er R at u n d K anzler in Sulzbach (O berpfalz); geb. in A lt-R au ten in Schlesien, nach dem S chulbesuch in F raustadt un d S tettin u n d S tu d iu m in Leipzig u n d W itten b erg A n tritt einer akadem ischen Reise d u rch F rankreich, E n g lan d u n d die N iederlande, a u f der er sich besonders den orientalischen S pra­ chen, d er K abbala u n d d er A lchem ie w id m ete (u. a. bei Franciscus M e rcu riu s van H e lm o n t d. J . , H e n ry M o re u n d Jo h n L ightfoot), 1668 G eheim er R at u n d K an zleid irek to r beim P falzgrafen C h ristian A u g u st (1622-1708) in Sulzbach (O berpfalz), seit 1677 im F reih erren stan d (D B A 673, 140-162; 938, 7 1 -7 4 ; N D B 12, 223-226; LL 6, 413-415; C . E. P a u l i g , C h ristian K n o rr v o n R o sen ro th , C o rre sp o n d e n z b la tt des Vereins für G eschichte der evangelischen K irche Schlesiens 16, 1918/19, 1 0 0 -1 7 0 .1 7 7 -2 4 2 ; 18, 1925/26, 1 6 3 -1 7 2 .3 3 3 -3 6 6 ; K. S a l e c k e r , C h ri­ stian K n o rr v o n R o sen ro th , Leipzig 1931; C h ristian K n o rr v o n R o sen ro th . D ich ter u n d G elehrter am S ulzbacher M usen h o f, S ulzbach-R osenberg 1989 [B ibliographie]; V. W a p p m a n n , K n o rrs v o n R o se n ro th S ulzbacher F reundeskreis, M o rg en -G lan tz 3, 1993, 19-70; W a l l m a n n , 344 -3 4 7 ). 36 V erm utlich h an d elt es sich bei d em F reund u m Jo h a n n Jacob S chütz (s. B rie f N r. 123, A n m . 1). 37 Jesaja (Jes). 38 Jo h an n esap o k aly p se (A pk); vgl. A p k 1,1. 38 A p k 7,3f; 9,4; 1 3 ,16f; 14,1.9-11.

12

Briefe desJahres 1675

vem us actiones et iudicia iustissim i pariter et benignissim i Dei, qui hoc solum a nobis requirit, u t eum in om nibus glorificem us. Sit ille benedictus in secula. Tu vero eius gratiae com m endatus p o rro etiam no m en ipsius sancti­ ficare et reg n u m p ro m o v ere40 im pigre et p rospero successu perge.

40 D ie ersten beiden V aterunser-B itten (M t 6,9f).

N r. 3

an Gottlieb S p ize l

5 .3 .1 6 7 3

13

3. A n G ottlieb Spizel in A ug sb u rg 1 F ra n k fu rt a. M ., 5. M ä rz 16752

Inhalt O b ersen d e t einen E n tw u rf zur R e fo rm des T h eo lo g ie stu d iu m s d u rc h akadem ische C ollegia pietatis m it der B itte u m S tellungnahm e. - K ü n d ig t den D ru c k seiner P ostillen v o rred e (Pia D esideria) an u n d w ü n sch t A ussprache ü b er die d o rt vorg esch lag en en R efo rm en . - Ist b estü rzt ü b e r d en S treit u m Ä gidius S trauch in D anzig. - H a t m e rk w ü rd ig e N a c h ric h te n ü b er d en T o d v o n P etru s M u säu s erhalten. - B erichtet v o n der G efäh rd u n g Jo h a n n U lric h W ilds d u rch den K rieg in der Pfalz.

Überlieferung A: A u g sb u rg , SStB , 2° C o d . A ug. 409, Bl. 591r-592v. D :P h .J . Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 1, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 299f (Z. 4 -3 5 ).

G ratiam , Salutem atque Pacem a D O M IN O IE S U pro nobis passo! Vir A d m o d u m R everende atque Praecellentissim e. D om ine, amice et Frater in C H R IS T O Venerande. Q uae inclusa3 vides, h aru m praecipuum su n t et arg u m en tu m et causa. E gere inter se nonnulli amici, possetne m odus inveniri, quo in academiis studiosi paulatim pietatis studio assuescerent et tales fieri inciperent, quales deinceps, cum m uneribus sacris ad m o v en tu r, eos esse optam us. A n tequam cum p ro ­ fessore ageretur aliquo, v isum est nonnihil de re hac deliberandum et confe­ rendas sententias, qua ratione potissim um , qui in tenditur, scopus attingi et

4 h a ru m ] tu aru m : D . E g ere ] C o n fe ru n t: D .

8 de re hac ] dare hic: D.

1 G o ttlieb (T heophil) Spizel (11.9.1639—7.1.1691), lu th erisch er T h eo lo g e u n d P o ly h isto r; geb. in A u g sb u rg , nach d em S tu d iu m in L eipzig (d o rt 1658 M agister), einer B ildungsreise in die N ied erlan d e u n d einem S tu dienaufenthalt in S tra ß b u rg u n d Basel (O k to b e r 1660 bis A p ril/M a i 1661) 1661 D iaconus, 1682 P astor an St. Ja k o b u n d 1690 S enior des P re d ig erm in isteriu m s in A u g sb u rg . Spizel w id m ete einen g ro ß en Teil seiner literarischen A rb eit der B e k äm p fu n g des zeitgenössischen A th eism u s (N äheres zu ih m , seiner B ekanntschaft u n d seinem B riefw echsel m it S pener s. B d. 1, B rie f N r. 1 A n m . 1). 2 V o rliegenden B rie f h a t S pener u n m ittelb ar n ach A bschluß seiner P ostillenvorrede ge­ schrieben (s. Z . 2 7 ff), die er am 1 0 .3 .1 6 7 5 zu m ersten M al a u f d em m ittw o c h s tag en d en P re d ig e rk o n v e n t v o rg etrag e n h a t (vgl. K . A l a n d , S pener-S tu dien, B erlin 1 9 4 3 , [ 1 - 6 6 ] 2 A n m . 7 ). 3 N ic h t überliefert. E s han d elt sich offenbar u m den an verschiedene F reunde (s. Briefe N r. 5, Z . 18-33; 10, Z . 7 4 -8 9 ; 11, Z . 8 6 -9 0 ; vgl. B rie f N r. 25, Z . 182-187, u. N r. 27 A n m . 32) versch ick ten V orschlag d er E in rich tu n g v o n akadem ischen C ollegia pietatis, den Spener auch in die Pia D esideria 1676, S. 144-149 (P D 7 6,17-78,26) ü b e rn im m t; vgl. W a l l m a n n , 315-319.

14 10

15

20

25

Briefe desJahres 1675

m edia eo ducentia reperiri possint. Fuit, qui in chartam coniiceret nonnulla4, quae hic legis, alii duo5, quae circa singulos articulos ipsis visa sunt, annota­ runt. M itto T ibi om nia, u t ea ipse etiam perpendas et, si quid in eam rem habeas, q u o d Te habere p lu rim u m certus praevideo, nobis im pertiri digne­ ris. Si n o n om n in o ista im probas, significa, quaeso, etiam , quem initio e nu m ero T h e o lo g o ru m A cadem icorum huic instituto credas m axim e ido­ neum , apud quem et a quo fiat p rim u m experim entum . C erte, si consiliis his, saltem in tentioni piae, respondeat ex benedictione divina successus, nescio, an aliquid salutarius suscipi possit et e quo plura Ecclesiae speranda essent6. O p ta rim vero, u t nem ini adhuc alii de negotio isto quicquam ; nisi am icum noveris talibus consiliis inprim is faventem , quos tam en T ibi non deesse reor, etiam proxim os. C u m talibus secreto agi no n abnuerim . A h, si quando una possem us serm ones m iscere, q u antum id m ihi fu tu ru m esset gaudio et fortasse n o n sine com m odo! Si autem spes n o n esset aliquan­ do colloquendi, an rationem inire possem us, qua per am icum reru m talium gn aru m et, in cuius sinum utrim q u e om nia tu to effundere liceret, alter alteri, quae praesentes m allem us, loqui possem us? C ogita, quaeso, de hoc etiam . Postillae, u t lo q u u n tu r, A rndianae7, quae iterum apud nos p ro d it8, praefa11 f a n n o taru n t ] co n n o taru n t: D . tu m /: C in s ta u r.. . > . 18 a n ] - D .

13 p lu rim u m habere: D . 19 v[ero] ] vel: D .

16 /p rim u m ex p erim en ­

4 O ffen b ar Spener selbst, der Spizel eine A bschrift ü b ersan d t h aben w ird u n d d am it die A n o n y m itä t w ah rte; vgl. B ed. 4, [526-535] 529 (26.8.1681): ‫ ״‬Ich habe v o r dem einen kleinen auffsatz g em ach t / w ie ein collegium pietatis v o n einem christlichen professore au ff einer U niversität m ö ch te nützlich angestellet w erd en / d arü b er d rey christliche freunde ihre observa­ tiones u n d anim ad versiones m ir c o m m u n ic ire t.“ 5 V erm u tlich Jo h a n n Jacob Schütz (s. B rief N r. 123 A n m . 1) u n d Jo h a n n H einrich H o rb (s. B rie f N r. 5 A n m . 19). Schütz (vgl. B rie f N r. 10, Z. 7 7 -79) h a t A nna M aria van S churm an (1607-1678) eben zu dieser Z eit v o n d em P lan berichtet (vgl. W a l l m a n n , 315-319). H o rb hat ihn offen b ar o h n e W issen Speners (vgl. B rie f N r. 27, Z. 101-104) am 16. 3. 1675 C hristian K o rth o lt m itg eteilt: ‫ ״‬E o fine [seil, zur F ö rd e ru n g der religiösen Praxis] aliq u o t ex G erm aniae T h eo lo g is satis n o ti cum am icis ag u n t A cadem icis, u t collegia in stitu an t pietatis, cuius exem plar hic m itto , q u o d sciam Te ex iis esse, qui n o n v en an tu r doctrin ae u m b ras et reru m λεπτολογίας, sed solliciti su n t de m o rib u s et conscientia.“ (Kiel, U B , C o d . M s. S .H . 406, A 2, N r. 14); vgl. H o rb s detaillierte S tellungnahm e zu den akadem ischen C ollegia pietatis in seinem B edenken zu den Pia D esideria (Pia D esideria 1676, S. 252-261). 6 O b e r die v erm u tlich e A b h än g ig k eit dieses V orschlages v o n Jean de Labadies Schrift: La R e fo rm atio n de 1’ E glise par le P astorat, M id d e lb o u rg 1667, s. W a l l m a n n , 3 1 7 - 3 1 9 . 7 Jo h a n n A rn d t (1555-1621), nach d em S tu d iu m in H elm ste d t, W ittenberg(?), S traß b u rg u n d Basel seit 1583 lutherischer P farrer in B a d eb o rn (d o rt 1590 am tse n th o b e n w eg en seines W iderstandes geg en die C a lvinisierungstendenzen des L andesherrn H erzo g Jo h a n n G eo rg vo n A nhalt), 1590-99 in Q u ed lin b u rg , 1599-1608 in B raunschw eig, 1609-1611 in E isleben, seit 1611 G en eralsu p erin ten d en t des F ü rsten tu m s B ra u n sch w eig -L ü n eb u rg in Celle. - A rn d ts ‫ ״‬V ier B ü ch er v o m W ahren C h riste n th u m “ (s. B rie f N r. 44 A nm . 11), zeitw eise heftig u m strit­ ten w eg en der E inbeziehung m y stisch er u n d spiritualistischer (V alentin Weigel) L iteratu r und paracelsistischer G edanken, w u rd en zu m erfolgreichsten u n d folgenreichsten E rb au u n g sb u ch der lu th erisch en K irche u n d zu m K ristallisationspunkt der ‫ ״‬n euen F rö m m ig k e it“ seit B eginn des 17. Ja h rh u n d erts. —Z u m E influß A rn d ts a u f S pener s. W a l l m a n n , 12—16. 4 8 -5 0 . 121-124. 8 Jo h a n n A rn d t, Postilla, D as ist: G eistreiche E rk läru n g D er E vangelischen T exte . . . N ebens

N r. 3

an Gottlieb S p ize l

3 .3 .1 6 7 5

15

tio n em 9 praefigere ro g a tu s10in eam pleraque conieci, quae hactenus anim um m eu m de Ecclesiae nostrae conditione et nonnullis, quibus iuvaretur, m ediis tenuere solicitum . O ptassem ea prius Tecum com m unicare, sed instans n u n d in a ru m 11 tem pus, quo liber e prelo exire debet, com m unicationem nisi cum praesentibus nullam perm isit. M ittam vero ex nundinis exem plum , ut, quis tibi de illis sensus sit, exponere n o n graveris. O m n ia consilia eventu plane destitui vix p erm ittet divina bonitas et, si vel in aliquibus profeceri­ m us, operae pretium illud fuerit. Causa Strauchiana12 Ecclesiam et R em publicam ita tu rb at, u t etiam ex­ itium exinde tim ere necesse sit. E t quid, si rex 13 dissidentibus Senatui et plebi se interponat? U tri parti se applicuerit, libertatis g ravissim um est periculum et inprim is religionis. E t valde b lan d im u r nobis, si existim am us Ecclesiasti­ cos P oloniae14 occasionem hanc n o n observare, qua noceant nobis. D n. D . C aloviu s15 gravissim e conq u eritu r de illo suo quo n dam am ico, com patre et collega, qui tam ingratus C ollegium T h eo lo g icu m W ittebergense, quod in

28 quae ] qun[!]: D .

42 in g ratu s ] + < i n > .

einer n eu en V orrede an den Leser v o n g eg en w e rtig er E d itio n , H n . P h ilip p Jacob Speners, 2 Teile, F ra n k fu rt a. M .: J. D . Z u n n e r 1675. 2° (B ircher B 2122-2123). 9 D ie (Postillen-) V o rrede (s. A n m . 8) u n d so g en an n te P ro g ra m m sc h rift des P ietism us d atiert v o m 24.3.1675. - Z u r H erb stm esse 1675 erschien sie, datiert v o m 8.9.1675, als S ep aratd ru ck (in 8°) u n te r dem T itel: Pia D esideria: o d er H ertzliches V erlangen / N ach G o ttg efällig er B esserung der w ah ren E vangelischen K irchen / sa m p t einigen dahin einfältig ab zw eck en d en C h ristlich en V orschlägen P hilipp Jacob Speners D . P redigers u n d S enioris zu F ran ck fu rt am M ay n ; S am pt an g eh en g ten Z w e y e r C h ristlich en T h e o lo g o ru m d arü b er gestelten u n d zu m e h re r A u fferb au u n g h öchst= dienlichen B edencken, F ra n k fu rt a. M .: J. D . Z u n n er 1676 (vgl. J. W a l l m a n n , P ostillen v o rred e u n d Pia D esideria P hilipp Ja k o b Speners. E inige B eo b ach tu n g en zu V eranlassung, V erb re itu n g un d D ru c k der P ro g ra m m sc h rift des lu­ th erisch en P ietism us, in: D er P ietism us in G estalten u n d W irk u n g en , F estschrift fü r M . S ch m id t, hg. v. H . B o r n k a m m , F. H e y e r u . A. S c h i n d l e r , B ielefeld 1975, 466-484). - Z u den b eid en an g eh än g ten G u tach ten s. B rie f N r. 45 A n m . 34 u. 35. 10 N ach Pia D esideria 1676, Bl. a2v (PD 3,14—16) w u rd e Spener zu der P o stillen v o rred e d u rch den V erleger Jo h a n n D av id Z u n n e r (s. B rie f N r. 9 A n m . 13) veranlaßt. 11 D ie zw ei- bis d reiw ö ch ig e F ra n k fu rter (Fasten-) F rühjahrsm esse, zu Speners Z eit b eg in ­ n en d jew eils am S o nntag Ju d ik a (21.3. 1675); zu den M eßzeiten in F ra n k fu rt a .M . s. D i e t z 1, 3 7 -4 1 ; vgl. allgem ein zu den M essen des 17. Ja h rh u n d e rts P.J. M a rp erg er, B eschreibung der M essen u n d Ja h r-M ä rk te , L eipzig 1711 (N d r. F ra n k fu rt a. M . 1968). 12 Z u den U n ru h e n u m Ä gidius S trauch in D anzig s. B rie f N r. 2 A n m . 15. 13 Jo h a n n Sobieski, K ö n ig v o n P olen (1674-1696); vgl. B rie f N r. 2, Z . 69-7 1 . 14 D er katholische K lerus Polens. 15 A b rah am C alo v (s. B rie f N r. 78 A n m . 1); m ö g lich erw eise h a t S pener ü b er N ath an ael D ilg er (s. B rie f N r. 14 A nm . 1) v o n C alovs K lage ü b er S trauch g eh ö rt. - C alov w a r einst L eh rer u n d K ollege S trauchs in W ittenberg gew esen u n d h atte in diesem einen gleichgesinnten M itstreiter im S yn k retistischen S treit gegen die H elm ste d te r T h e o lo g en gefunden; zur T itu lie­ r u n g S trauchs als ‫ ״‬co m p a te r“ C alovs vgl. C alovs B rie f an N . D ilg er v o m 8 .2.1674 (F ortgesetz­ te S am m lu n g v o n A lten u n d N eu en T h eo lo g isch en Sachen, L eipzig 1731, S. [31-34] 33).

30

35

40

16

Briefe desJahres 1675

responso dato partibus eius n o n faverint16, insectetur, lite etiam apud Electore m 17 intentata et opificibus eo instigatis, u t libellum retorsionis18 ipsis 45 transm itterent. A h, u tin am ratio iniri posset, qua Ecclesiae sua redderetur tranquillitas et abolerentur gravissim a scandala. R ogati ad quaestiones a R ev[erendo] M inisterio D antiscano19 respondim us20 atque suppeditavim us consilium , quo credebam us m o tu s com poni posse: quam g ratum id fu tu ru m sit, deinceps videbim us. 50 Petrum M usaeum C hilonii21 vivis excessisse haud dubie ante has nosti. D e m o rte eius n uper m ira narrata sunt et quae sine h o rro re audire no n p o tu i22. Affinis m eus W ildius23 n upero 19. Febr[uario]24 grave perpessus est ita D E O volente in fo rtu n iu m . Lauterecca25 enim horis antelucanis a Gallis26 adm otis scalis et im p etu facto occupata cum arce to ta expilata est27. B iblio-

54 facto < facta. 16 D er H o c h = E h rw ü rd ig e n T h eo lo g isch en Facultaet A u ff der W eltb erü h m ten U n iv ersitaet zu W itten b erg R esp o n su m A u ff des M inisterii in D an tzig / D erselben zugeschickte F ragen / in Sachen H e rrn D o ct. A egidii S trauchen, D anzig: J. Weiß 1674 (vh U L B H alle a.S. u. BSB M ünchen). - D ie d o rt ebenfalls abg ed ru ck ten F ragen des D an zig er P red ig erm in isteriu m s datieren hier v o m 2 2 .8 /1 .9 .1 6 7 4 , das G u tach ten v o m 2 4 .9 ./4 .1 0 .1 6 7 4 . 17 Jo h a n n G eo rg II., K u rfü rst v o n Sachsen (1656-1680). 18 R ech tm äß ig e R eto rsio n , w elche / W ider die g rausam e Injurien / u n d E hren= verletzliche C alu m n ien / d er T h eo lo g isch en F acultät / au ff der w e it= b erü h m ten U n iv e rsitä t zu W ittenberg / in deren R esp o n so, a u ff des M inisterii in D an tzig F ragen etc. begriffen / th u n sollen / un d m ü ssen / D ie E h rb aren H a u p t= u n d ander G ew ercke / der königlichen S tadt D antzig. G ed ru ck t im Ja h r 1674 (vh H B F S t H alle a.S.). 19 Vgl. A n m . 16. 20 Z u d em n ich t g ed ru ck t v o rlie g en d en F ran k fu rter G utachten s. B rie f N r. 2 A n m . 18; vgl. B rief N r. 14. 21 Petrus M usäus (7 .2 .1 6 2 0 -2 0 .1 2 .1 6 7 4 ), seit 1665 P rofessor der T h eo lo g ie in Kiel (N äheres s. Bd. 1, B rie f N r. 3 7 A n m . 12; LP: v h N S U B G öttingen). 22 N ach M ö ller (2, 566), der der E rzäh lu n g der L eich predigt folgt, h atte M usäus k u rz vor seinem T od eine Schrift ‫ ״‬D e A eterna B eatitudine, & huic opposita D am n atio n e, u t & de M o rte & R esurrectione, Libellus, K iel 1675“ (vh B SB M ünchen) veröffentlicht, bei der B eschäftigung m it dieser T h e m a tik sein bevorstehendes E nde p ro p h ezeit u n d sich m it geistlichen Ü b u n g e n d a ra u f v o rb ereitet; seine K ollegen (u.a. C h r. K o rth o lt) w aren Z eu g en dieser V orgänge. A b ra­ h am C alo v sp rich t in seiner H isto ria S yncretism i, W ittenberg 1682, S. 610, vo n M u sä u s’ ‫״‬jäm m erlich e[m ] E n d e“ ; vgl. B rie f N r. 27, Z . 2 7 -2 9 . 23 Jo h a n n U lrich W ild (30.12.1640—13.1.1691), P farrer in L auterecken, verheiratet m it Speners S ch w ester K atharina R egina (s. A nm . 28); nach dem S tu d iu m in L eipzig u n d seiner H eim atsta d t S tra ß b u rg 1667 A b en d p red ig er an Ju n g -S t.-P e te r u n d P äd ag o g e am C o lleg iu m W ilh elm itan u m in S tra ß b u rg , 1670 P farrer u n d In sp ek to r in L auterecken am G lan, 1675 H o fp red ig e r u n d S u p erin te n d en t in L ützelstein, 1677 P asto r u n d S enior in E sslingen u n d D r. theol. in T ü b in g e n , 1689 O b e rh o fp re d ig e r u n d S uperintendent in D a rm sta d t (N ähere A ngaben s. B d. 1, B rie f N r. 180 A n m . 18; ergänzend B W PfB III, 105). 24 N ic h t überliefert. 25 L auterecken am Glan. 26 Franzosen. 27 A m 19.2.1675 w aren überrasch en d französische T ru p p en in L auterecken eingefallen un d

Nr. 3

an Gottlieb S pizel

5 .3 .1 6 7 5

17

theca tam en raro beneficio salva m ansit. Ipsi latibulum turris antiqua, u x o ri28 et filiolo29 h o rreu m praebuit. Singularis fuit divina benignitas, quae virum texit, cum milites in m andatis h aberent cum praefecto30 pastorem (quem m endax fam a divitiis pollere sparserat) captivos T reviros31 adducere. C u m frustra quaesivissent latentem , praefectum cum diacono32, cui tria inflicta vulnera, abstraxere. H ic vero equi caudae alligatus quinque m iliaribus con­ fectis d em u m noctis beneficio elapsus ad suos rediit. R etulit, quod aliunde etiam venientes co nfirm arunt: d ecretum esse paucis interiectis diebus pasto­ rem iis, quae iam effugisset, vinculis in n o d atu m secum abstrahere. U n d e auditores fugam ad tem pus suadent: suasi etiam ego, quia species sit perso­ nalis persecutionis33. A n persuaserim , p ro x im e intelligam . H isce Vale cum Tuis D E O pie com m endatus. Scrib. Francof. 5. M art. 1675. A dm od. Rev. T. D ignit. ad preces et officia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. A dm . R ever. et A m pliss. vestro Seniori34 v o to ru m m eo ru m et obsequio­ rum , quaeso, esto interpres. D em e W o lE hrw ürdigen G roßachtbaren u n d H ochgelehrten H erren G o tt­ lieb Spitzeln, der E vangelischen G em einde in des H . R öm . Reichs Statt A ugspurg treüeyfferigen p redigern u n d Seelsorgern. M einem insonders H ochg eE h rten H erren u n d in C h risto vielgeliebten B rüdern. A ugspurg. 60 m iliarib u s ] + < i p s . . .> . h a tte n d o rt g ep lü n d ert; v gl. J. U . W ild, Salve E sslingense, et Vale V eldentinum , E ßlingische A n tritts= U n d Pfalz V eldentzische A b tritts= P red ig , T ü b in g e n : J. G. C o tta 1678, S. 144 (vh LB D arm stad t). 28 K ath arin a R egina W ild geb. Spener (1652-1690), m it J. U . W ild v erh eira te t seit dem 31.7.1671 ( H a r r a e u s , 19). 29 K arl L eo p o ld W ild (geb. 2 5 .9.1672) (vgl. H a r r a e u s , 19). 30 N ic h t erm ittelt. 31 T rier; die S tadt w ar seit 1674 v o n französischen T ru p p e n besetzt. 32 Jo h a n n K aspar S chüler aus S chleusingen in F ranken (gest. 1 6 .2 .1 6 7 7 ) , 1 6 7 4 - 1 6 7 7 D iak o n in L au tereck en ( B i u n d o N r. 4 9 3 5 ). 33 Spener folgt in dieser pasto ralth eo lo g isch en G ew issensfrage der in der luth erisch en O r ­ th o d o x ie (gegen T ertullian) v e rtre te n e n A uffassung, daß ein G eistlicher bei einer V erfolgung, die ih m als P riv atp erso n gilt, seine G em einde verlassen d a rf (vgl. M . S. E ck h ard t, P astor C o n scien tio su s, H o c est; Variae Q u aestio n es, de C asibus & rebus dubiis M in istri P ersonam p ro p iu s tan g en tib u s, U lm [1648] 21651, S. 27—39; vgl. lK ö n 19,2f; M t 10,23; L k 4,29f; J o h 8,59; A p g 9,24f; 14,5f). 34 Jo h a n n Jaco b M ü ller (18.1.1639-27.9.1706) aus U lm , seit 1674 P fa rrer un d S enior in A u g sb u rg . - M ü ller, den S pener v o m gem ein sam en S tu d iu m in S tra ß b u rg her kannte, stand seit spätestens 1669 m it ih m im B riefk o n tak t (N äheres zu M ü ller u n d seinem B riefw echsel m it S p e n e rs. B d. 1, B rie f N r. 42 A n m . 1).

18

Briefe desJahres 1675

4. An [einen A m tsb ru d er]1 F ra n k fu rt a. M ., 8. M ärz 1675

Inhalt B e a n tw o rte t eine F rage zur K irchenzucht: W iderrät, einen K irchenältesten, der u n te r V ernach­ lässigung des G ottesdienstes S o n n tag sm ärk te besucht, v o n der K o m m u n io n auszuschließen. Will die in der lutherischen K irche u m stritte n e Frage der S onntagsheiligung nicht in der Ö ffen tlich k eit e rö rte rt haben. R ät, den K irchenältesten zu m R ü c k tritt v o m kirchlichen A m t zu bew egen.

Überlieferung D : P h .J. Spener, L etzte T heo lo g isch e B edencken 2, H alle 1711 (21721), S. 4 0 -4 2 .

W olehrw ürdiger H err. D essen angelegenheit ist m ir neulich [etc.] Z u der frag n u n selbs zu treten. So w ünschete ich hertzlich, daß die person dahin kö n te disponiret w erden, zu besserer Übung ihres christenthum s (dazu ja nicht zu viel ist, w o w ir u n ter 7 tagen einen einigen anw enden, das einig n ö th ig e2 an solchem auch einig zu treiben) die Sontags m ärckte3 zu unterlas­ sen. A ber schlechterdings u m solcher ursach w illen ihn a sacra com m unione abzuhalten, finde ich nicht thunlich. 1. H at er v o r sich Serenissim i4 un d also der obrigkeit erlaubnus, w elche in cerem onialibus (w ohin die praecisa determ inatio huius diei septim i gehört) ob w ol nicht alles, doch vieles verm ag. 2. G ew innets ein ansehen eines noth w erck s, w ie zum exem pel die solda­ ten, w elche in den guarnisonen sontags eben so w ol ihre w achte5 versehen m üssen, so die Ordnung an sie ko m m et. 3. H at er v o r sich das praeiudicium zu A ugspurg, w o die sach also decidiret w o rd en 6. Ich rede hie nicht davon, was zu th u n w äre, w o w ir solche Christen v o r uns hätten, die sich das einige n o th w en d ig e7 liessen, w ie sichs geziem et, angele­

1 N ic h t erm ittelt; offenbar g eh t der B rie f in die nähere U m g e b u n g A u g sb u rg s (s. Z . 15 f) . 2 Vgl. L k 10,42. 3 H andelsgeschäfte (vgl. D W B 6, [1644-1650] 1645). 4 N ic h t erm ittelt. 5 Z u r W o rtfo rm vgl. D W B 13, [159-171] 160. 6 In A u g sb u rg w a r Jo h a n n Jacob B eyer (1635-1675) am 14.12.1669 w eg en seiner rig o ro sen E in fo rd eru n g der S onntagsheiligung seines A m tes en th o b en w o rd en (s. B l a u f u s s , R eichs­ stad t, 190—208). Vgl. den aus A nlaß dieses Falles g efü h rten B riefw echsel zw ischen Spener u n d S ebastian S ch m id t in B d. 1. 7 Vgl. Lk 10,42.

Nr. 4

an [einen Amtsbruder]

19

8. 3. 1675

gen seyn, denn solche auch in re dubia den sichersten w eg erw ählen w ü rden und den gew inn v o r den grössesten halten, der an der seelen ist: sondern was sich endlich zu dieser zeit u n d bey jetzig en m iserablen zustand ob σκληροκαρδίαν au d ito ru m th u n und, so lang bis G O tt uns einige besserung giebet, toleriren lasse; desw egen w il ich nicht zw eifflen, der m ann w erde gantz die einbildung haben, er thue hieran keine sünde u n d seye ihm solches verm ein­ te no th w erck erlaubt, v o r w elcher m einung, bis etw a in ändern er zu m ehrer erkäntnus seines heils k o m m e t u n d das gew issen sich besser em pfinden w ird, er das jetzig e verhalten u n d u n terrich t des gegentheils nicht fasset, so w ird die gedult n o ch m it ih m zu haben seyn, die w ir m it ändern m ehrern haben m üssen, in d em w ir algem ach dieses u n d jenes ihnen abgew ehnen m üssen, bis sie dahin k o m m en , w ie w ir sie gerne haben. Sonderlich w o lte ich nicht gern, daß solche quaestio de sabbathi obligatio­ ne zu vieler öffentlichen disceptation8 käm e, indem ich versichert, daß es eine grosse Spaltung in unser kirchen geben w ürde, u nd daher nicht gern w olte, daß insgem ein bekant w ürde, w ie sehr different in solchen puncten die unserige selber sind9. Vor etlich ja h re n w ar es an dem , daß ein solch feuer aufgebrochen w äre, u n d haben sich schon solche m o tu s gezeigt, d avor m ir gegrauet, u n d G O tt gedancket, als die sache w id eru m stille w o rd e n 10. D esw egen dieses v o r das sicherste gefunden, die heiligung des sabbaths aus dem dritten g e b o t11 ernstlich zu treiben, den grossen nutzen zu zeigen, w elcher davon h erk o m ­ m et, m it grössern eiffer d arau fzu halten, daß er nicht durch solche dinge, die ohne das allezeit u n rech t als m it sauffen u n d dergleichen entheiliget w erde: In dem übrigen, w o rin n w ir uns selbst noch nicht gantz vergleichen können, ob ein u n d anders n och erlaubt seyn m öge oder nicht, die darw ider sündi­ gende zw ar ernstlich verm ahnen, aber den rig o r der kirchen disciplin nicht w ider sie zu gebrauchen, w o zu sorgen, daß w ir m ehrer ärgernus erw ecken m öchten. Also m üssen w ir in vielen unser am t jetzo m it seufzen thun, nicht w ir w ir verlangten, sondern w ie w ir v e rm ö g en 12. Indessen aber, nachdem die person ein kirchen ältister, so halte ich, daß solcher sontags m arck besuch ih m schlechter dings nicht zuzulassen seye. 1. W egen des ärgernus. Indem ob er solches nicht v o r sünden achten m öchte, gleichw ol andere in der gem einde es davor halten w erden. W ie w ir C hristen n u n alle uns nicht n u r v o r dem bösen, sondern auch dessen schein

38 als ] daß: D 2. 8 D eb atte. 9 Z u Speners H a ltu n g in d e r Frage d er S onntag sh eilig u n g s. W 10 S. A n m . 6. 11 E x 2 0 ,8 (D tn 5 ,1 2 ) . 12 Vgl. W a n d e r 5 , 3 8 9 (N r. 3 3 ).

allm ann,

2 2 2 -2 2 6 .

20

Briefe des Jahres 1675

zu h ü ten h a b en 13, so ist er so vielm ehr sich d arvor zu hüten verbunden, was an ihm bey den m eisten aufs allerw enigste ein schein des bösen ist. 2. Weil die kirchen=Seniores des herrn pfarrers m itgehülffen sind in seinem am t, was die inspection u nd censur des lebens anlangt, so gehet sie dasjenige, was den Pfarrern gesagt ist, fürbilder der heerde14 zu seyn, auch in gew isser m aaß m it an. U n d gleichw ie dann diese schuldig sind, allemal noch einige schritt gleichsam zurück zu bleiben, w as sonsten ändern noch erlaubt w äre, so ists auch bey jen en noth w en d ig . 3. Weil dieser m üste andere, w elche a u f andere weise den sabbath entheili­ gen, helffen straffen; so ist nicht ziem lich, sondern vielm ehr ärgerlich, daß in solchem consessu eine person sitze, w elche iudicio der gem eine selbs in pari reatu 15 ist. 4. Weil pars officii ist, daß die kirchen Seniores bey dem kirchlichen G ottesdienst seyn m üssen un d daselbs die aufsicht haben, so hindert ihn sein sontag m arck besuchen selbs an solcher V errichtung, u n d ist er also eo ipso eine person dazu inhabilis16. W elches alles erw o g en m it sich bringet, daß nicht thunlich oder zuläßig sey, ihn dabey zu lassen, dahero w äre m eine m einung, der herr Pfarrer liesse ihn nochm alen v o r sich allein, oder, w o ers besser befindet, zugleich v o r die übrig en Seniores ko m m en , hielte ihm die sache vor, un d w ie er sich in dieser sach T h eo lo g o ru m raths erh o let17 habe; dahero ihm n u n m eh r die w ähl gegeben w ürde, bessern glim pfs w egen selbs zu resigniren oder die rem otion zu erw arten, u nd w äre zu facilitirung jenes sonderlich die 4. ursach am m eisten zu u rgiren oder ihm an die hand zu geben, daß es ihm bey der gem einde nicht zum sch im p f gereichte, bey dero auch ihm dieses zeugnus gegeben w ürde, daß er nicht w egen anderer grober m ißhandlung abgesetzt, sondern darum resignirt habe, w eil er w egen seiner geschäfte diesem am t nicht zugleich, w ie sichs gebü h rt, ab w arten 18 könte, un d andere, daß die beyde ohne ärgernus nicht beysam m en stehen un d die am tsverrichtung w egen der m ärckte nicht k ö n te versäum et w erden, erkant hätten. A u f solchen Zuspruch, sonderlich da er höret, daß serenissim us seine erlassung19 ihm nicht lasse zuw ider seyn, so w ird er das officium etw a gern quitiren, w eil er siehet, daß kein sonderbarer schim p ferfolget. Solte er aber auch da sich w idersetzen, so kö n te alsdann (w ofern bey den H erren Pastoribus ihres orths die m acht, seniores zu w ehlen un d zu erlassen 88 w ehlen ] erw äh len: D 2.

13 14 15 16 17 18 19

Vgl. IT h ess 5,22. Vgl. 1Petr 5,3. In gleicher Schuld. U nfäh ig . E in h o len (D W B 3, [853-855] 853). V errichten (D W B 1, 147). E n tlassu n g (D W B 3, 890).

Nr. 4

an [einen Amtsbruder]

8. 3. 1675

21

stehet) er m it zugezogenen rath der ü brigen Senioren d im ittirt u. er rem o v irt oder, w o solches nich t geschehen m ag, die sach h öher orth en urgiret w er­ den. Wie dieses m eine einfältige un d dem gew issen conform e m einung ist, also haben w ir insgesam t in unserer collegial zusam m enkunfft vergangen sam stag20 uns über den casum m it einander beredet, da m eine herren collegae m ir beygepflichtet, daß also dieses nicht n u r m eine eigen privata sententia, sondern in u n serm gantzen m inisterio beliebet ist [etc.] G O tt regiere auch dieses w erck [etc.] Franckfurt am M ay n den 8. M art. 1675.

20 S onn ab en d , d er 6. 3.1675.

22

Briefe desJahres 1675

5. A n jo h a n n L udw ig H artm ann in R othenburg o .T .1 F ra n k fu rt a .M ., 9. M ärz 1675

Inhalt K ü n d ig t Z u sen d u n g seiner P o stillen v o rred e (Pia D esideria) an un d w ü n sch t G edankenaus­ tausch ü b er die R eform vorschläge. - Ü b ersen d e t einen E n tw u rf zur R efo rm des T h eo lo g ie stu ­ diu m s d u rch akadem ische C ollegia pietatis m it der B itte u m S tellungnahm e. - In fo rm iert über einzelne aus L u th ers S chriften schöpfende B u ch p ro jek te. - B erichtet v o n Jo h a n n H einrich H o rb s w eg en des K rieges m it F rankreich gefährlicher Lage in T rarbach.

Überlieferung D : F ortg esetzte S am m lu n g v o n A lten u n d N e u e n T h eo lo g isch en Sachen, Leipzig 1745, S. 509-512.

G ratiam , salutem , pacem et, quicquid Iesus patiendo nobis m eruit. V ir A d m o d u m R everende, A m plissim e, Excellentissim e, D om ine, affinis2 et in C hristo Frater Venerande. 5

D e successu operis3 vestri, cuius prom issos tom os nundinae nostrae expectant, ex anim o g ratulor. M u ltu m eius u su m Ecclesiae esse iubeat D EU S! Pastorale T u u m 4 p ro m o v ere om nibus m odis satagam ; ipse enim , ut publico b o n o prodiret, antequam T ibi anim u m illum esse intelligerem , dudum exoptavi. U t etiam opera illa Tua in antecessum aliis innotesceret, m entio­ n em eius feci in praefatione5 aliqua in A rndii postillam 6.

1 Jo h a n n L u d w ig H a rtm a n n (3.2. 1640-18.7. 1680), S u perintendent in seiner H eim atsta d t R o th e n b u rg o .T .; nach d em S tu d iu m in W itten b erg 1660 P farrer in Spielbach bei R o th en b u rg , 1661 R e k to r des R o th e n b u rg e r G ym n asiu m s, seit 1666 S uperintendent, 1670 D r. theol. in T ü b in g en . H a rtm a n n s H a u p tw e rk u n ter zahlreichen P red ig ten , D isp u ta tio n en u n d m o ralisehen Schriften ist sein P astorale E van g elicu m (s. A n m . 4), eines der b ed eu ten d sten pastoraltheo lo g isch en W erke aus der Z eit der lutherischen O rth o d o x ie . - Ü b e r B eginn u n d A nlaß der F reundschaft zw ischen H a rtm a n n u n d Spener ist nichts b ek an n t (N äheres zu H a rtm a n n un d seinem B riefw echsel m it Spener s. B d. 1, B rie f N r. 41 A nm . 1). 2 Z u r en tfern ten V erw andtschaft v o n S pener m it H a rtm a n n s. B d. 1, B rie f N r. 128 A nm . 3. 3 C oncilia Illu strata . . . Jo h . L udovicus R uelius coepit, Jo h . L udov. H a rtm a n n u s co n tin u av it et absolvit, Teil 1 -4 , N ü rn b e rg : E n d te r 1675 (s. B d. 1, B rie f N r. 201 A n m . 11). 4 J. L. H artm an n , P astorale E vangelicum , seu In stru ctio plenior m in istro ru m verbi, N ü r n ­ b erg 1678 (21697; erw eitert hg. v o n Jo h a n n D aniel H errn sch m id , N ü rn b e rg 1722). Z u den dem W erk zu g ru n d eliegenden P astoraldisputationen, die H a rtm a n n a u f den regelm äßigen P fa rrsy n od en in R o th en b u rg o.T . hielt u n d die a u f Speners B etreiben gesam m elt u n d herausgegeben w u rd en , s. B d. 1, B rief N r. 69 A nm . 4. - A u g u st H e rm a n n Francke h at ü b er das W erk C ollegia gehalten, die p o stu m v o n seinem S ohn G o tth ilf A u g u st F rancke veröffentlicht w u rd en : A. H . Francke, C o lleg iu m P astorale ü b e r D . lo h . L udovici H a rtm a n n i Pastorale E vangelicum 1 -2 , H alle 1741-1743 (vh H B F S t H alle a.S.). 5 Ph.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 6 Pia D esideria 1676, S. 17 (P D 19,2-5).

N r. 5

an Johann Ludwig Hartmann

9 .3 .1 6 7 5

23

H uius ex em plum , quia adhuc sub praelo sudat, m itta m T ibi e nundinis7 et rogabo, u t candide m en tem de illis m ihi p roponas, quae tracto. C onieci pro p em o d u m in folia illa, quicquid hactenus anim um m eum tenuit solicitu m et quicquid Ecclesiae em endationi serv itu ru m credidi. N isi intra dies n on ita m ultos et scribenda fuisset et ty p o g rap h o extradenda, optassem Tibi et alii cuidam am ico8 prius transm ittere, sed festinatio ty p o g rap h i ob m erca­ tu m instantem ta n tu m m ihi tem poris n o n perm isit, u t de argum entis illis m agni quidem m o m en ti cum amicis in antecessum agerem . Interim de alio, quo d tam en pars est consiliorum , quae in praefatione illa breviter ta n g u n tu r9, Tecum conferre optarim , et quidem , cum praesentes colloqui n o n valeam us, calam o interprete. E gere inter se nonnulli amici, possetne inveniri m odus, quo in academ iis T heologiae Studiosi paulatim pietatis exercitiis adsuescerent et n o n m inus veri C hristiani, q u o ru m exem pium olim alios instrueret, quam hom ines docti evadere studerent. A nte­ quam cum Professore aliquo academ ico ageretur, visum est nonnihil de re hac inter nos deliberari et sententias conferri, quae m edia scopo illi attingen­ do quam m axim e co m m o d a viderentur. Fuit ergo, qui illa, quae hic adiecta vides, chartae illineret, alii anim adver­ siones suas sub literis A et B adiecerunt10. Si m e amas, T u etiam , quae Tibi circa ista et univ ersu m hoc arg u m en tu m videantur, com m unicare nobiscum dignare! Si credis rem esse Ecclesiae no n inutilem , nom ina etiam , quem Tuo iudicio existim ares m axim e idoneum , qui prim us in academ ia aliqua experi­ m en tu m huius rei faceret. O p ta rim vero, u t nem ini adhuc alii de negotio isto quidquam aperias, antequam pluribus ea de re actum sit. Revisio operis ex B[eato] L uthero in Scripturam sacram 11 n o n d u m ad finem perducta, sed aliquot adhuc m enses expectandi ad im p o n en d u m coloph o n e m 12. D e Excell[entissim i] D . Veielii13 lab o re14 nobis iam constat ex 7 D ie F ra n k fu rter F rü h jahrsm esse v o m 21. M ä rz bis 10. A p ril 1675 (vgl. B rie f N r . 3 A n m . 11). 8 G o ttlieb Spizel; vgl. B rie f N r. 3, Z . 2 7 -3 5 . 9 D er V orschlag zu r E in rich tu n g v o n akadem ischen C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 144-149 (P D 7 6 ,1 7-78,26); vgl. B rie f N r. 3, Z . 4 -2 1 . 10 D er E n tw u rf sta m m t offenbar v o n Spener, die A n m erk u n g e n v o n Jo h a n n H ein rich H o rb u n d Jo h a n n Jaco b S chütz (s. B rie f N r. 3, A n m . 4 u. 5). 11 D as v o n Jo h a n n H eig el (s. B rie f N r. 79 A n m . 2) initiierte P ro je k t eines B ib elk o m m en tars aus den S chriften L u th ers; n ach d em H eigel bereits die H erau sg ab e einer ‫ ״‬T h eo lo g ie L u th e rs“ u n d einer A u sw ah l aus L u th ers S chriften finanziert hatte, w an d te er sich seit M itte d er Sechziger Ja h re d em P ro je k t eines B ib elk o m m en tars zu, in d em n u r L u th ers A usleg u n g en zu den einzelnen biblischen B ü c h ern u n d B ibelversen zusam m engestellt w erd en sollten. Seit 1669 lag die V eran tw o rtu n g fü r diese A rb eit bei Spener. Als H eigel 1677, k u rz nach F ertigstellung des M an u sk rip tes, starb, k am d er K o m m e n ta r m angels K apital n ich t m eh r zu m D ru ck ; vgl. B d. 1, B rie f N r. 45, u. W a l l m a n n , 250-254. 12 T erm in u s des B u chw esens: V ollenden (vgl. O t t o , S p ric h w ö rter der R ö m er, N r. 410). D er K o lo p h o n ist die S ch lußform el m ittelalterlicher H an d sch riften u n d der frü h en D ru ck e m it A n g ab e ü b e r S chreiber o d er D ru ck er, O r t u n d Ja h r (Im pressum ). 13 Elias Veiel (s. B rie f N r. 2 A n m . 1). 14 E. Veiel, G rü n d lich er U n te rric h t / Was gestalten ein fro m m e r E v angelischer C h rist sich

24

Briefe desJahres 1675

ipsiusm et literis15. Spero illum u tp o te contractiorem pluribus quam no­ strum , qui uno alterove to m o constabit, p ro fu tu ru m . D e opere B. C ogeleri16, q u o d indicas, quaeso, doce nos, p rodieritne illud nec n e 17! N obis enim 40 de illo nihil adhuc innotuerat. Pro transm issis18 affinis m eus D fom inus] H o rb iu s19 gratias agit m axim as et p ro x im e m itte t literas. In n on levi periculo Trarbaci20 degunt, cum non Gallos solum Trevirenses21 habeant vicinos, sed et Caesareis infestis utantu r22: ubique trib u ta exigunt, quibus n o n sunt pares: u trique ferrum et 45 flam m as m inantur. D eus illis praesidio sit atque, si ita sanctissim o ipsius consilio visum est, reddat et sistat pacem fugitivam ! Vale in D o m in o et, q u o d facis, am are perge. Scrib. Francof. ad M oen. 9. M art. 1675.

d u rch alle u n d je d e A rtickel u n d P u n cten C h ristlich er R eligion u n d L ehre / . . . fruchtbarlich erbauen / im G lau ben stärcken . . . k ö n n e . . . A u f des D u rch lau ch tig sten F ürsten u n d H e rrn / H e rrn E rn sten s / H e rtz o g zu Sachsen / . . . B egehren u n d V erordnen A us des sel. H e rrn D . M a rtin L u th ers S chrifften zu sam m en getragen, G otha: S. R eyher 1675 (A ppenzeller N r. 87, 35). 15 N ic h t überliefert. 16 Jo h a n n C o g le r (1525-1605) aus Q u e d lin b u rg ; nach dem S tu d iu m in W itten b erg (dort 1550 M ag ister; 1558 D r. theol.) u n d R o sto ck 1551 R e k to r in S tettin, 1554 w ied er in W ittenberg, 1557 zu n äch st A d ju n k t, seit 1563 P fa rrer an der Ja k o b ik irch e in S tettin, 1572-1595 G eneralsu­ p erin ten d en t in S tettin ( M o d e r o w / M ü l l e r 2, 562). 17 J. C o g ler, L u therisch K leinoth. D as ist: R ichtige u n d nütze E rk leru n g , w ie m an die fü n ff B ü ch er M o y sis m it N u tz u n d rech ter E rb a w u n g im G lauben u n d L eben lesen m öge, zusam ­ m en g ezo g en aus allen des D . M a rt. L utheri Schrifften, W ittenberg: P. H elw ig 1598 (Index A ureliensis 9, 238); vgl. J. L. H a rtm a n n an Spener, R o th e n b u rg o .T ., 16.3.1675 (P. S c h a t t e n ­ m a n n , N eu es zu m B riefw echsel des R o th e n b u rg e r S u p erin ten d en ten D r. Jo h a n n L udw ig H a rtm a n n [1640-1680] m it P hilipp Ja k o b Spener in F ra n k fu rt am M ain, Z B K G [6, 1931, 207-216; 7, 1932, 3 6 -4 4 ] 6, 212f): ‫ ״‬B. D . C o g leri libellum ip su m m itterem , nisi vastu v o lu m in i esset iu n ctu s, titulus hic est: [ . . . ] “ . 18 N ic h t erm ittelt. 19 Jo h a n n H ein rich H o rb (11.6.1645-26.1.1695), P farrer un d In sp e k to r (Superintendent) in T rarb ach , S ch w ag er S peners; geb. in C o lm ar, n ach S chulbesuch u n d S tu d iu m in S traßburg, Leipzig, Jen a u n d Kiel u n d Reisen als H o fm eister d u rch die N ied erlan d e, E n g lan d u n d F rank­ reich 1671 H eirat m it Speners S chw ester S ophia C acilia (1640-1727), im Ju li 1671 H o fp red ig e r des P falzgrafen C h ristian II. v o n B irkenfeld in B isch w eiler, im selben Ja h r P fa rrer in T rarbach so w ie In sp e k to r u n d K o n sisto rialrat der h in teren G rafschaft S ponheim ; am 1.2.1678 v o n seinem A m t su sp endiert, seit Ja n u ar 1679 P farrer u n d S u p erin ten d en t in W indsheim , 1685 H a u p tp a sto r an St. N icolai in H a m b u rg . N ach d e m sich der d o rt seit 1690 en tb ran n te P ietism us­ S treit im m e r m eh r a u f seine P erson k o n zen triert hatte, ließ sich H o rb 1693 u n te r A ufgabe seiner Ä m te r in Sehlem s bei H a m b u rg nied er (N äheres zu ih m u n d seinem B riefw echsel m it Spener s. B d. 1, B rie f N r. 133 A n m . 1). 20 T rarb ach a.d. M osel. 21 E in w o h n e r Triers. 22 T rier w ar seit dem Ja h re 1674 v o n F rankreich besetzt; im H u n srü c k lagen die R e ic h stru p ­ pen, die d an n v o n Ju li bis S eptem ber 1675 T rier belagerten u n d schließlich einnahm en.

N r. 6

an D ominikus Dietrich

13. 3. 1675

25

6. A n D om inikus D ietrich in S traß b u rg 1 F ran k fu rt a. M ., 13. M ärz 1675

Inhalt B e g rü ß t die in A u ssich t gestellte B e ru fu n g Jo h a n n U lric h W ilds nach S tra ß b u rg . - B erichtet v o n d er F lucht W ilds u n d seiner F am ilie v o r französischen T ru p p en aus L auterecken nach M eisenheim .

Überlieferung A: M ü n ch en , B SB , C g m 965, N r. 2.

W olEdel, Vest, H ochgelehrt, W olfürsichtig u[nd] H ochw eiser. Insonders großg ö n stig H o ch g eE h rter H err, Schw ager u n d G evatter. Gleich w ie v o r die C hristliche condolenz der den unsrigen zugestoßenen bißherige Unfälle2, so dann herzliche w ünsche ich hiem it schuldigen danck sage, sie w id eru m b dem gantzen ansehnlichen hause u nd freundschafft3 v on dem allerhöchsten geber alles guten v o n g ru n d der seelen alles d asjen ig e, davon denenselben zeitlich u n d ew ig w ol sein m ag, anw ünsche. Also habe ich m ich auch nicht w enig erfreuet über den gegebenen bericht w egen H ochlöblicher Statt Straßburg über m ein schw ager h errn M . W ilden4 w ideru m b gefaßter hochgeneigter inten tio n u n d aufftragender beförderu n g 5: dadurch er der nicht n u r bereits v o r äugen schw ebenden gegenw ärti­ gen, sondern auch noch künfftig, w o er solches o rts6 bleiben solte, ändern, jetzo noch nicht eben kantlichen gefahren entzogen w ürde. Ich finde auch auß seinem an m ich v o n dem 1. M art, gegebenen schreiben7 soviel, daß er solche vocation w illig anzunehm en nicht bedencken m achen w erde, aldiew eil er etw as davon vorzusein verstanden, aber das schreiben w ar ihm noch nicht zugekom m en: so habe seiter auch anderes v o n ihm nichts bekom m en.

4 Unfälle ] + < ic h > .

8 /ü b e r/.

16 /d a v o n /.

1 D o m in ik u s D ietrich (3 0 .1 .1 6 2 0 -9 .3 .1 6 9 4 ), S tra ß b u rg er Patrizier, einer der w ich tig sten F ö rd erer Speners in seiner S tra ß b u rg er Z eit; seit 1655 M itg lied des Rates, R eg ieren d er A m m e ister d er Ja h re 1660, 1666, 1672 u n d 1678 (N äheres ü b er ih n s. B d. 1, B rie f N r. 115 A nm . 1). 2 D as B eileidschreiben, v erm u tlich zu m T ode v o n Speners S tiefvater L u d w ig B a rth , d er in d er ersten H älfte des Ja h res 1675 g esto rb en w ar (vgl. B rie f N r. 10 A nm . 5), ist n ich t überliefert. 3 V erw an d tsch aft (D W B 4 1 1 , [167—168] 168). 4 Jo h a n n U lrich W ild (s. B rie f N r. 3 A n m . 23). 5 Vgl. B rie f N r. 12, Z . 123-143. Z u r O p tio n S tra ß b u rg s a u f W ild s. B d. 1, B rie f N r. 180, Z. 6 5 -6 8 ; W ild w u rd e schließlich n ich t nach S tra ß b u rg , so n d e rn nach L ützelstein berufen. 6 L auterecken am G lan, R esidenz der G rafen v o n Pfalz-V eldenz. 7 W ilds B rie f v o m 1 .3 .1 6 7 5 ist n ich t überliefert.

26

20

25

30

35

40

Briefe desJahres 1675

M ein gethaner Vorschlag, hieher in die Sicherheit sich zuverfügen, hat ihm nicht rathsam deuchten w ollen, dam it es nicht das ansehen hätte, seine gem einde allerdings deseriret zuhaben8. E r hat sich aber m it den seinigen nach M eisenheim 9 verfüget, w o er etw as sicher ist, u. von der daselbs w ohnenden, o bw ol R eform irten, Pfaltzgräffjlichen] D u rchlaucht10 sow ol v o rh er alß ietzo alle gnade em pfanget. Weil er aber noch von darauß hinab seine p red ig t zuverrichten b ißher geritten, so m ag ihm gar leicht, dafern ihn nicht G o tt so nderbar gnädigst bew ahret, v o n den nachstehenden ein un­ glück begegnen. H ingegen kan er sich auch ohne die w irckliche vocation und abforderung nicht w ol gantz entziehen, nach dem seines gnädigsten Fürsten u. H erren D u rch lau ch t11 ihren ältisten P rin tzen 12 selbs nach L autereck daselbs zubleiben gesandt, dam it die und erth an en sich nicht voneinander verlauffen m öchten. D aher w irs G o tt befehlen und, w ie es derselbe fügen will, erw ar­ ten m üßen. H ier dieser orten w ill die forcht, ob m öchte Franckreich in kurtzer zeit der statt M ayntz sich bem ächtigen, oder auch w ol gar, w ie m an dann gew arnet w o rd en , einen versuch au ff diese statt thun, allgem ach w iderum verschw in­ den, hingegen eine hoffnung eines friedens anscheinen, die der A llerhöchste zu seinen h [e ilig e n] ehren u n d gem einem besten gnädigst und kräfftigst erfüllen w olle. In deßen gnadenhuld u n d m ilden segen dieselbe hertzlich em pfehlende, nechst nochm aligem danck der gegen m ir und m einige bezeugten großen affection u n d zu dero b eförderung dienlicher m itw irckung verbleibe

E[uer] H errlichkfeit] M eines gr[oß]g[önstigen] H ochg[eehrten] H e rrn Schw agers13 un d G evatters14 zu gebet u nd gehorsam schuldigw illigster 45 P h ilip p jac o b Spener, D. M ppria. F ranckfurt am M ayn, den 13. M art. 1675.

8 Vgl. B rie f N r. 3, Z . 5 2-65. 9 M eisen h eim am G lan, ca. 10 k m n o rd ö stlich v o n L auterecken, R esidenz der G rafen vo n P falz-Z w eib rü ck en . 10 P fa lzg raf F riedrich L u d w ig v o n P falz-Z w eib rü ck en (2 7 .1 0 .1 6 1 9 -1 .4 .1 6 8 1 ), regierte zu Z w e ib rü c k e n seit 1661 (L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 36). 11 P fa lzg raf L eo p old (L udw ig) v o n Pfalz-V eldenz (1 .2 .1 6 2 5 -2 9 .9 .1 6 9 4 ), lutherisch, regier­ te seit 1661 (L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 38). 12 G u stav P h ilipp v o n Pfalz-V eldenz (1 7 .7 .1 6 5 1 -2 4 .8 .1 6 7 9 ) (L o r i n g h o v e n [wie A n m . 11]). 13 H ier v ertrau liche A n red e (D W B 9, [2176-2178] 2177). 14 D ietrich w ar T aufpate v o n Speners T o ch ter S usanna K atharina (vgl. D W B 4 I 3, [4640-4661] 4645-4648).

N r. 6

an Dominikus Dietrich

1 3 .3 .1 6 7 5

27

D em e W olEdlen, Vest, H ochgelehrten, W olfürsichtigen u n d H ochw eisen, H errn D om in ico D ietrich, der des H [eiligen] R öm [ischen] Reichs Freyen Statt S traßburg w o lverdienten alten A m m eister u n d D rey zeh n ern 15. M ei­ nem insonders g ro ß g ö n stig en H o ch g eE h rten H errn , Schw ägern un d Ge­ vattern. Straßburg.

15 A m m eister: A m tsm eister; in S tra ß b u rg B ezeichnung für die sechs jäh rlic h neu g ew äh lten o b ersten R atsh erren . D reizehner: höchstes R atsk o lleg iu m in S traß b u rg .

28

Briefe desJahres 1615

7. A n Johann W ilhelm Petersen in G ießen1 F ra n k fu rt a. M ., 15. M ärz 1675

Inhalt W eist üb erm äß ig es Lob fü r seine P erson zurück. - N ach rich ten zu einzelnen Personen: G räfin [Juliane Elisabeth] v o n C u ilen b u rg , H ein rich B ru m m e r, Petrus M usäus, H ein rich V agedes. T eilt T itel zw eier m ario lo g isch er W erke m it. - E rk u n d ig t sich nach der L ebensführung des F ran k fu rter S tu d en ten [Johann W ilhelm ] B ilger. - K ann keinen A dligen verm itteln , m it dem Petersen eine B ildungsreise u n tern eh m en könnte.

Überlieferung K: H alle a.S ., A FSt, A 196, S. 22-2 5 .

A IE S U passo Passionum eius fructus aeternos! Praeclarissim e et Praecellens D om ine, Fautor et A m ice honoratissim e. Pro m ore m eo n on nisi post aliquam m o ram respondeo2. Sed caussae tibi n o n sunt ignotae, unde nec m ihi m ultae excusationis necessitas. 5 P ro piis, quae m eae saluti3 im pendis, votis gratias ago m axim as: ut in eo precum officio, q u o d invicem debem us, posthac etiam pergas, unice conten­ dens et vicissim prom itten s, neque in mei[s] m e tui fore im m em orem . Q uas vero m ihi adm etiris laudes, quaeso posthac m oderare, et scito, uti m eae m ihi m ediocritatis probe sum conscius, im o eam quotidie m agis addisco: ita nolle 10 m e, quem quam ulterius de m e sentire, quam in m e est, quod est perparum . Q uoties ergo posthac n o n ad m e solu m m o d o , sed et de m e aliis loqueris, non aliud m ihi tribues, quam optare m e, u t om nia rectius haberent, et huc, si possem , studia m ea in m eipso et aliis em endandis im pendere paratum esse. 7

mei[s]: cj.

1 Jo h a n n W ilhelm Petersen ( 1 .7 .1 6 4 9 —3 1 .1 2 .1 7 2 7 ) , S tudent der T h eo lo g ie u n d M agister legens in G ießen; geb. in O sn ab rü ck , aufgew achsen in L übeck, n ach d em S tu d iu m in G ießen, R o sto ck u n d ern eu t (1 6 7 3 ) G ießen, v o n w o aus er w ied erh o lt zu Spener reiste, 1 6 7 7 P rofessor fü r Poesie in R o sto ck, im selben Ja h r P farrer an St. Ä gidien in H an n o v er, 1 6 7 8 H o fp red ig e r un d S u p erin ten d en t in E utin, 1 6 8 0 in F ra n k fu rt a. M . v o n S pener m it Jo h a n n a E leonora v o n M erlau (s. B rie f N r. 9 6 A n m . 2 8 ) g etrau t, 1 6 8 6 D r. theol. in R ostock, 1 6 8 8 S u p erin ten d en t in L üne­ b ü rg ; nach S treitig k eiten u m chiliastische L ehren der beiden Petersens u n d u m die O ffen b a ru n ­ gen d er R o sam u n d e Juliane v o n der A sseburg 1 6 9 2 A m tse n th e b u n g u n d Ü b ersied lu n g nach N ied ern d o d eleb en bei M a g d eb u rg u n d später a u f das G u t T h y m e r bei Z erb st, w o er als theo lo g isch er S chriftsteller o h n e A m t lebte u n d in zahlreichen Schriften den C hiliasm us un d die L ehre v o n der A po k atastasis v e rtra t (N äheres zu Petersen un d seinem B riefw echsel m it Spener s. B d. 1, B r ie f N r . 1 4 8 A n m . 1; vgl. M . M a t t h i a s , Jo h a n n W ilhelm u n d Jo h a n n a E leonora P etersen, G ö ttin g en 1 9 9 3 ). 2 Petersens B rie f ist n ich t überliefert. 3 Z u r K ran k h eit S peners vgl. B rie f N r. 17, Z . 4 5 - 5 5 .

Nr. 7

an Johann Wilhelm Petersen

15. 3. 1675

29

Q u am vero plerique alii longe ab eo, quo tendim us, absunt, tam longe m e quoque abesse sentio. Proficiam us ergo universi et in eo solo om nem laudem , si qua quaerenda est, quaerere m em inerim us! Illustrissim a C om itissa W aldeccio-C ulenburgia4 ita de m e sentit, ut so­ lent, qui affectu aliquo benevolo occupati sunt: u tinam doctrinae nostrae illi approbare possem veritatem , sed secus, quam opinabaris, absolutae gratiae d ogm a5 altiores in anim o eius radices egit, quam u t quisquam facile evellat. Q u o d tam en alii in R eform ato coetu, quam plurim i ignorant, et in eo articulo nostri sunt, uti saepius expertus sum . Q u o d de D . B ru m m e ri6 m o rte narrasti, h o rren d u m fuit: sed et, quae n uper de D. Petri M usaei7 excessu referebantur, m u ltu m horroris habent. D e quo scripsisti, Spectrum M arp u rg en se8, an adhuc ibi am bulat et libros evolvit? T u m de V agede9 illo A theo quid tandem factum est? Si quando vacabit, quaeso, significa! O b tig ere n u p er m ihi scripta duo illis titulis: pastoralis epistola Episcopi Tornacensis ad fideles dioecesis T ornacensis10 de cultu B eatiss[imae] virginis M ariae et aliorum S [anctorum ]11 occasione libelli, cuius titulus est, M o n ita salutaria B [eatae] v [irginis] M ariae ad cultores suos indiscretos12. 2. M onita 4 G räfin Julian e E lisab eth v on W ald eck -P y rm o n t u n d C u ilen b u rg (G eldern) (1 .8 .1 6 3 7 ­ 2 0 .3 .1 7 0 7 ), S ch w ester des G rafen C h ristian L u d w ig v o n W aldeck (s. B d. 1, B rie f N r. 35 A n m . 1) u n d W itw e des G rafen H ein rich W olrad v o n W aldeck-E isenberg (1642-1664) (L oRINGHOVEN, S tam m tafeln 1, Tafel 139). - Sie stand m it Jo h a n n Jacob S chütz in engem K o n tak t (Z ahlreiche B riefk o n zep te v o n Schütz in F ra n k fu rt a. M ., S enckenbergische B ibliothek, N a c h ­ laß Schütz). 5 R e fo rm ierte P räd estinationslehre. 6 H ein rich B ru m m e r (gest. 26. 9. 1674), P astor in T ö n n in g ; geb. in H a m b u rg , nach dem S tu d iu m in Jen a u n d G ießen P farrer in W attenheim , dann H o fp red ig e r u n d S u p erin te n d en t in A ltlein in g en in d er Pfalz, d a ra u f 1656 F eldprediger des schw edischen H eerfü h rers A d o lfjo h a n n v o n P fa lz-Z w eib rü ck en (1629-1689) im schw edisch-polnischen K rieg; einer B e ru fu n g zu m S u p erin ten d en ten v o n P reußisch-P olen in C u lm k o n n te er nach A bzug des schw edischen H eeres n ich t folgen; 1659 D r. theol in G ießen, 1661 P astor in T ö n n in g /E id e rste d t (D B A 152, 116-121; M ö ller 1, 73f; B i u n d o N r. 642; A r e n d s 1, 93). Vgl. B rie f N r. 27, Z . 2 7 -3 0 . - Z u den B eziehungen seines Sohnes zu m hallischen P ietism us s. M . J a k u b o w s k i - T h ie s s e n , D er frühe P ietism us in S ch lesw ig -H olstein, G ö ttin g en 1983, 47 u. ö. 7 P etrus M usäus (s. B rie f N r. 3 A nm . 21). 8 N ich ts erm ittelt. 9 H ein rich Vagedes (s. B rie f N r. 2 A n m . 13). 10 T o u rn ay . 11 G u ib ertu s T o rnacensis, Pastoralis epistola . . . ad fideles dioecesis T ornacensis de cultu beatissim ae V [irginis] M ariae et aliorum sa n cto ru m occasione libelli cui titu lu s est M o n ita salutaria, Lille 1674 (vh B SB M ünchen). - V erfasser ist G u ilb ert de C hoiseul du Plessis-Praslin (1613-1689), seit 1670 B isc h o f v o n T o u rn ay in F landern (D B F 8, 1205; vgl. Z ed ier 5, 2175f. 44, [1718-1721] 1720). - Z u der hier angesprochenen literarischen K o n tro v erse vgl. die T itel in der B ib lio th eca Jan sen ian a Belgica, hg. v o n L. W il l a e r t , Bd. 1, L ouvain 1949, N r. 3642. 3593. 3689. 3666. 3643, so w ie P. H o f f e r , La d ev o tio n ä M arie au declin du X V IIe sie d e, D iss. F rib o u rg 1938, 3 6 9 -3 8 1 (B ibliographie). 12 [A dam W idenfeldt,] M o n ita salutaria B. V. M ariae ad cultores suos indiscretos, [G ent] 1673 (vh B SB M ü n c h en ), m it w eiteren A usgaben; vgl. B d. 1, B rie f N r. 211 A nm . 6.

15

20

25

30

30

35

40

45

Briefe des Jahres 1675

salutaria B .M .V . vindicata per notas salutares13 ad libellum intitulatum : C ultus B. V. M ariae vindicatus per H ieron. H ennegavier14 et similes scripto­ res cum appendice contra defensfionem ]15 B .V . M ariae Ludovisii Bona im pressum M o g u n tiae16. H aec de arg u m en to tractant, quod aliquam diu excoluisti: N isi eadem possideas ipse, lubens ego subm inistrabo, ubi intel­ lexero tibi ita placere. O ra to r D anicus17 ex D ania n o n d u m rediit, unde album M arian u m 18 tibi procurare, u t vellem , n o n possum . B ilgero19n o stro q u o d perhibes testim onium , lubens intellexi. Q uae ad m e de ipso allata erant, a nem ine invido profecta sunt, sed ab ipsiusm et avo20 et tu to re, qui de su m tibus superfluis conquerebatur. Sem per vero ego in ea sententia sum , n o n diligenter officium facere, qui m ultos in extraordinaria (ut vocitare solent) sum tus erogat. U n d e avi precibus hoc dedi, ut paraeneticas ad ipsum scriberem . O p tim e ei cupio, et studia eius crescentia m e quoque delectabunt. Q u o d de com m o d itate exteras oras visendi litteris adiecisti, quam vellem, ut desideriis tuis satisfacere vel hoc etiam polliceri possem : sed adeo rarae et infrequentes sunt eiusm odi occasiones, u t Fratri21 G erm ano luris C andidato

13 M o n ita salutaria B. V. M ariae vindicata per notas salutares ad libellum intitu la tu m : C u ltu s B .V . M ariae vind icatus P atris H ie ro n y m i H enneguier, et sim iles scriptores, au th o re q u o d am reg u lari, o rth o d o x i cultus . . . C u i accedit ap pendix contra defensionem B. V. M ariae L. B ona, G en t 1674 (W il l a e r t [s. o.], N r. 3689). 14 Je ro m e (H ieronym us) H en n eg u ier O .P . (1633-1712), seit 1673 P rio r des K o n v en ts v o n T o u rn a y (B N B 9, 75f): C u ltu s B. V irginis M ariae vindicatus adversus M o n ito re m an o n y m u m , St. O rn e r 1674 (vier A usgaben). Vgl. die Ü b ersetz u n g : Le C u lte de la B. V ierge M arie D efendu co n tre u n D o n n e u r d ’ A vis an o n y m e . . . T rad u it du latin par u n zele de 1’ h o n n e u r de M arie, St. O rn e r 1674 (B N ). 15 [N icolaus D u b o is,] D efensio B eatissim ae V irginis M ariae et p io ru m c u lto ru m illius; co n tra libellum in titu la tu m M o n ita salutaria B. V. M ariae ad cultores suos indiscretos et contra E p isto lam ap o lo g eticam p ro iisdem , cui addita est P raefatio contra E p isto lam pastoralem gallice editam G ilbert. E piscopo T ornacensi; A d Ecclesiae Praelatos directa, au th o re Francisco L odviscio B ona, th eo lo g o , [M ainz: C h r. K üchler] 1674 (w eitere A usgaben). - V erfasser ist N ico lau s D u b o is (ca. 1620-1696), T h eo lo g e, K anonist u n d H isto rik er, seit 1654 P ro fesso r der T h eo lo g ie in L ouvain, apostolischer P ro to n o ta r un d Z e n so r (B N B 6, 196-204). 16 M ainz. 17 G eo rg W ilhelm O rth , 1671-1684 dänischer G eschäftsträger (Resident) für den oberen K reis des Reiches m it Sitz in F ra n k fu rt a. M . (B it t n e r - G k o s s , 109. 112). 18 L eo n h ard M a y r, M ariae S tam m en = B u ch , o d er im m erw äh ren d e r unser lieben Frauen C alen d er, D illin g en 1637, 21646; 31655; vgl. die frühere E rw ä h n u n g des B uches in Speners B rief an Petersen v o m 8 .1 2 .1 6 7 4 (Bd. 1, B rie f N r. 211, Z . 35 -5 4 ). 19 Jo h a n n W ilhelm B ilger aus F ra n k fu rt a. M . (vgl. B d. 1, B rie f N r. 211 A nm . 1 8 ); studierte in G ießen ( 2 9 .4 .1 6 7 2 : K l e w i t z / E b e l , 6 9 ) u n d A ltd o rf ( 2 2 .9 .1 6 7 6 : S t e in m e y e r 1, 3 8 5 ; 2 , 5 9 ). 20 N ic h t erm ittelt. 21 G eorg W ilhelm Spener (4 .4 .1 6 5 0 -2 3 .1 2 .1 7 1 5 ), In fo rm a to r bei den ju n g e n G rafen vo n H an au -L ich ten b erg in R heinbischofsheim u n d B uchsw eiler im Elsaß; n ach d em S tu d iu m in S tra ß b u rg (seit 1665) ging er 1666 zunächst m it seinem B ru d e r nach F ra n k fu rt a .M ., kehrte w ied er zu m S tu d iu m nach S tra ß b u rg zurück, 1671 In fo rm a to r, seit 1675 H o fm eister der G rafen P hilipp R einhard u n d Jo h a n n R einhard v o n H an au -L ich ten b erg , die er a u f die U niv ersität

N r. 7

an Johann Wilhelm Petersen

15. 3. 1675

31

p luriu m p atro n o ru m , quos inter nobiles et generosos n u m ero , ope nullam adhuc conciliare valuerim ; etiam si n o n in vicinia tan tu m , sed et Saxonia,22 Silesia23 et alibi quaesiti sint, quos m oderaretur. Si quid tam en in m e sit, Tui aeque ac fratris m ei ratio n em h abiturus sum . Vale, divinae gratiae com m endatus, et perge am are Clariss. T. V irt. studiosissim um et ad pia v ota atque officia paratissim um P hilip p u m Iacobum Spenerum , D. M ppria. Francof. ad M oen. 15. M artii 1675. V iro C larissim o et Praecellenti D o m in o Ioanni W illhelm o Petersen P hilo­ sophiae M agistro et Sacrosanctae T heologiae C andidato, D o m in o et A m ico m eo H onoratissim o. Giessam.

S tra ß b u rg begleitete, w o er am 27.9 .1 6 7 7 den G rad des Lic. iur. erw arb ; 1679-1684 A uslands­ reise m it den beiden G rafensöhnen, 1685 R eg ieru n g s- u n d K o n sisto ria lrat in der G rafschaft H an au -M ü n z en b erg ( H a r r a e u s , [48-51] 48f; LP: S tolberg N r. 21256). 22 Sachsen. 23 Schlesien.

Briefe desJahres 1675

32

8. A n Johann W ilhelm Petersen in G ießen1 F ra n k fu rt a. M ., 26. M ärz 1675

Inhalt Ü b ersen d e t m ario logische S chriften, die ih m L an d g ra f E rn st v o n H essen-R heinfels geschickt hat. - E m p fieh lt den S tudenten Jo h a n n D aniel A rtopoeus.

Überlieferung K l: H a lle a .S ., A FSt, A 196, S. 25f. K2: H alle a.S ., A FSt, A 196, S. 5 05-508 (D ublette).

E x vulneribus IE S U salutem perpetuam ! V ir praeclarissim e, D o m in e et am ice honoratissim e.

5

10

Ad Tuas2 praeter m o rem m eu m respondeo m aturius, ut, quae expectas a me, scripta2 citius nanciscaris. Ea vero hic vides et, uti voles, illis uteris hac sola conditione, ut, si allegabis ea, m ei n o n fiat m entio. M isit m ihi ea Seren[issim us] Landgr[avius] E rnestus4, cuius, nisi m e fallit coniectura, im pulsu quaedam h o ru m edita sunt. N o let vero ille rem pluribus esse notam , quod nostris talia com m unicet. D e albo M ariano5, cum redierit o rato r D anicus6, dispiciam , quid obtinere possim . Interim laboribus tuis, u t illis D E U S clem entissim e benedicat, ex anim o precor. Porro, qui fert istas, M . Io. D aniel A rtopoeus Trarbacensis7 vestram am bit am icitiam . Lipsiae8 n on pauca diligentiae suae edidit specim ina9, nunc vestra in universitate studia p o rro excolere constituit. A m o eum ob diligen-

1 2 3 4

Z u J. W. P etersen s. B rie f N r. 7 A n m . 1. N ic h t ü berliefert. V erm u tlich die in B rie f N r. 7 A nm . 11 u. 13 g en an n ten m ariologischen W erke. L an d g raf E rn st vo n H essen-R heinfels (s. B rie f N r. 116 A nm . 1); vgl. B d. 1, B rie f N r. 211,

Z . 2 1 -3 0 . 5 L. M ay r, M ariae S tam m en = B u ch (s. B rie f N r. 7 A n m . 18). 6 G eo rg W ilhelm O r th (s. B rie f N r. 7 A nm . 17); vgl. B rie f N r. 7, Z . 3 7 -3 8 . 7 Jo h a n n D aniel A rto p o eu s ( 8 . 3 . 1 6 5 4 - 2 5 . 3 . 1 7 3 3 ) aus T rarbach; nach dem S tu d iu m in Leipzig (SS 1 6 7 2 ; M agister 16 7 3 : E r l e r 2 , 10), G ießen ( 3 . 4 . 1 6 7 5 : K l e w i t z / E b e l , 7 4 ) u n d S tra ß b u rg (stud. theol. 2 5 .1 2 .1 6 7 6 : K n o d 1, 6 4 7 ) 1 6 7 7 - 1 6 9 1 P farrer in W olf u n d 1 6 9 1 - 1 7 3 3 in E n k irch (G rafschaft Sponheim ) (D B A 3 5 , 3 9 8 ; Jö c h er EB 1, 1152; R o s e n k r a n z 2 , 12). 8 Leipzig. 9 In Leipzig w aren erschienen: 1) J .D . A rto p o eu s, D issid iu m anim alium , D iss. h isto r.physica, Leipzig 1672 (M u n d t 1, N r. 667); 2) ders., D issertatio A n ti-B aro n ian a, n u m A lexander III. F rid ericu m B arbarossam calcaverit pedibus, 1673 (vh H B F S t H alle a. S.) un d 3) ders., Jo h an n es VIII. Papissa . . . R esp o n d en te A u g u sto D o ro th e o R u p e rti . . . oculis S pectantium ex p o situ s d. 5. A prilis M D L X X III, Leipzig [1673] (vh BSB M ünchen).

N r. 8

an Johann Wilhelm Petersen

33

26. 3. 1675

tiam , m odestiam et pro b itatem : atque adeo ipsocum uno alterove anno epistolicum com m ercium colui10. H isce vero p lu rim u m te rogo, ut eum , si q u o t poteris, n o v u m A cadem iae vestrae advenam consilio iuvare digneris. C ertus sum n o n com m issurum , u t in ip su m collata aliquando m ale credan­ tu r collocata. In convictum professoris alicuius T heo logi recipi optasset: sed audim us ex vestris n u llu m alere συγκλίτους11. T u vero, quam quisquam alius, ei rectius et p rudentius suaseris. Vale et, quod facis, nos n o stro sq u e am are perge. Scrib. Francof. a d M oen. 26. M art. 1675. Clariss. T. v irtu tu m Studiosissim us et ad pia vota atque officia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D . M ppria. V iro C larissim o et Praecellentissim o D o m in o Ioanni W ilhelm o Petersen Philosophiae M agistro et Sacrosanctae T heologiae C andidato dignissim o. D o m in o Fautori et am ico m eo H onoratissim o . Giessam . Per am icu m 12 cui p rospera Deus!

15 an n o ] am ico: K2. Deus! ] pferge]: K l.

συγκλίτους: cj ] συσνίτους: K l ] συγνίτους: K 2.

24—31 C lariss. T . . .

10 V on einem B riefw echsel Speners m it A rto p o eu s ist bislang nichts gefunden. 11 K o stg än g er, T ischgenosse. 12 S. A n m . 7.

15

20

25

30

34

Briefe des Jahres 1675

9. A n A hasver Fritsch in R udolstadt1 F ra n k fu rt a. M ., 5. A pril 1675

Inhalt B eklagt die S ch w ächung der R eichsgew alt als Folge des R eichskrieges m it F rankreich. Ä u ß ert sich k ritisch zu Fritschs E n tw u rf der G rü n d u n g der [F ruch tb rin g en d en Jesus-G esell­ schaft], - B ittet u m S tellungnahm e zu seiner m itü b ersan d ten P ostillenvorrede (Pia D esideria). M u ß F ritsch u m G eduld bei der D ru ck leg u n g seines W erkes [Jesus Alles in allen] b itten . V erlangt nach heraldischen In fo rm atio n en .

Überlieferung A: B erlin, S B B -P K , M s. lat. 4° 363, S. 13-16. D : P h. J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 2, F ra n k fu rt a. M . (Z. 2 3 -5 0 ).

1709, S. 87f

A passo et resuscitato2 IESU , quicquid ille victoriosa passione m eru it et gloriosa resurrectione attulit! Vir N obilissim e, M agnifice et Excellentissim e. D om ine et Fautor H o n o ra­ tissime. Q u am g ratu m fuit m ihi aliquid3 a vestra videre m anu, tam triste erat, quod, quae to tam fere G erm aniam hactenus afflixit, belli adversitas vestras etiam oras4 tam graviter prem at. Si a sociis solam en miseris est5, non deerunt illi etiam diriora passi. T ractus hic R henanus in tertium annum talia patitur et vix, im o ne vix quidem , sem el respiravit6: hostilibus vero an sociorum arm is

9 /im o ne v ix q u id em /.

1 A hasver F ritsch ( 1 6 .1 2 .1 6 2 9 - 2 4 . 8 .1 7 0 1 ) , H o f- u n d Ju stizrat des G rafen v o n S chw arz­ b u rg -R u d o lsta d t; geb. in M ücheln bei M erseb u rg , nach dem S tu d iu m in Leipzig (1 6 4 5 ) un d Jen a (1 6 5 0 ) seit 1661 H o f- u n d Ju stizrat der G rafen v o n S ch w arzb u rg -R u d o lstad t, 1661 D r. iu r ., 1 6 6 9 k aiserlicher H o f- u n d Pfalzgraf, 1 6 7 9 K an zleidirektor u n d K onsistorialpräsident, 16 8 7 K anzler in R u d o lstadt. Fritsch, einer der schreibfreudigsten E rb au u n g ssch riftsteller des 17. Ja h rh u n d e rts, w ar w ie Spener stark v o n der englischen E rb au u n g slite ratu r seiner Z e it beein­ flu ß t u n d stand m it ih m seit 1 6 7 4 im B riefw echsel (N äheres zu F ritsch u n d seinem B riefw echsel m it Spener s. B d. 1, B rie f N r. 163 A n m . 1; vgl. LP: S tolberg N r. 8 8 4 6 m it einem E picedium v o n Spener). 2 D as O ste rfest fiel 1 6 7 5 a u f den 4. A pril. 3 N ic h t überliefert. 4 A m 2 5 . D eze m b e r w ar das schw edische H eer in B ran d en b u rg eingefallen u n d bis zur E lbe v o rg e d ru n g e n , w äh ren d das H eer des G ro ß en K u rfü rsten in F ranken Q u a rtie r bezogen hatte, v o n w o es im Ju n i gegen die S chw eden m arschierte. D a m it lag T h ü rin g e n zw ischen den F ro n te n ( E r d m a n n s d ö r f f e r , 6 1 2 - 6 1 6 ) . 5 S olam en m iseris socios im buisse m a lo ru m (W a l t h e r N r. 2 9 9 4 3 ). 6 D er R eichskrieg m it F rankreich, ausgelöst d u rch den E ro b eru n g sk rieg F rankreichs gegen

N r. 9

an Ahasver Fritsch

5 .4 .1 6 7 5

35

plus noxae illatum sit, p ro p e m o d u m d u b iu m est. Ita, uti ex re conquereris, im perii constitutiones et leges fundam entales conculcantur et, q u o tq u o t potentiores sunt, quae vel ex privata inim icitia vel alios exsurgendi lubidine com m ittu n t, com m u n em et publicam causam faciunt speciosum titulum affectibus praetexentes suis. C erte, vix crediderim tan tu m dam ni im perio d atum esse reliquis, quae belli sunt, cladibus et incom m odis, quam pessimis his exem plis introductis, quae in fu tu ru m etiam nocebunt. Exaudiat pluri­ m o ru m preces D O M IN U S et pacem restituat, q u od fu tu ru m etiam spera­ m us: vix tam en aliam praevidere licet pacem , quam quae im perio m inus sit honorifica, sed qualiscunque etiam p o tio r haberi debet bello tam m ultis m odis noxio. Si vero largietur eam B enignissim us in coelis pater, largiatur illam etiam gratiam , u t rectius beneficio quam p rioribus u tam u r et, quae vovim us, solvam us vota. L ibellum 7 vestrum sacrum , p ro quo gratias ago decentes, pervolvere inter nu n d in a ru m 8 occupationes n o n d u m licuit: req u iru n t enim talia anim um quietum et uni, q u o d agit, in ten tu m . Inspexi tam en, in quem digitum intendebas, locum . Societatem h u iu sm o d i nem o pius culpaverit, si u n u m hunc finem respiciat, quem a Vobis etiam intendi n o n dubito, u t excitentur anim i ad recordanda saepius beneficia in sanguine C hristi nobis exhibita. C u m enim nulla hora sit, in qua n o n liceat in illo deliciari, im o necesse sit eius rem inisci, quoties fieri potest, cur vitio v ertatu r certas horas adhoc destinari, quibus etiam ex peculiari institu to id agam us? Volo enim circum stantiae rerum etiam necessariarum liberae valide possu n t determ inari et n o n n u n quam utiliter determ inantur: ex p erim u r enim , quam facile fiat, ut, quae sem per fieri possunt, saepe nim is diu differantur, cum quam vis horam illis co m m o d am noverim us adeoque p aru m pensi habeam us plures praeterm it­ tere: ubi vero legem nobis dixim us con stitu to tem p ore aliquid agendi, m inus talia negliguntur. Praeterea non inutile existim averim , licet C hristianum n om en sufficere debeat ad unionem inter nos om nes, quos illud fratres facit, inter aliquos, qui serio hoc u n u m agunt, arctius am icitiae alicuius fam iliaris et foedus contrahi et sym b o lo n statui. Interim ipsa pietas dictabit piis talibus anim abus, ut

12 /q u a e /. 13 /c o m m ittu n t/ 28 /in /. 31 V olo ] V oto: D . 32 re ru m ] + < a d ia p h o r u m > . valide ] valde: D . 33 /e x p e rim u r/: < n e s c io > . fiat ] fuit: D . 34 /p o ss u n t/: < d e b e r e n t> . 35 ad eo que ] adeo: D .

H o llan d (1672-1678), fand sein E nde m it den F riedensschlüssen v o n N im w e g e n (1678/79). W äh ren d F rankreich m it E n g lan d u n d S chw eden v e rb ü n d e t w ar, fand H o llan d U n te rstü tz u n g beim K u rfü rsten v o n B ran d en b u rg , bei Spanien u n d dem R eich (vgl. B d. 1, B rie f N r. 160 A n m . 20). 7 O ffen b ar h an d elt es sich u m den erst 1676 g ed ru ck ten P lan einer ‫ ״‬F ru c h tb rin g en d en Jesus­ G esellschaft“ (s. B rief N r. 68 A n m . 4). 8 D ie F ra n k fu rter F rü hjahrsm esse v o m 21. M ärz bis 10. A pril 1675 (vgl. B rie f N r . 3 A n m . 11).

36

45

50

55

60

65

70

Briefe des Jahres X675

instituto huic suo n o n aliud tribuant, quam quod exercitium sit pietatis in se quidem necessarium , sub certis tam en his vel aliis circum stantiis liberum : procul exesse iussa om ni superstitione, quae in Papatu societates varias erexit et hactenus conservavit. Ingenue vero fateor m ihi videri, u t externo aliquo sym bolo taeniae cuius­ dam vel, si quid sim ile sit, q u o d in aliorum incideret conspectum , tales se insigniant, vix utile aut consultum esse. Tantus enim signi illius usus esse nequit, quantam ex eo invidiam et varia incom m oda praevideo. Haec, cum ita iusseris, V ir Excellentissim e, libere, uti sentio, expono. O ro vero, u t Tu etiam pro ea, qua polles in rebus sacris, prudentia sententiam T uam celare nolis de pagellis istis, in quas occasione praefationis ad A rndii beati postillam , cum talem scribere iussus essem, om nia fere congessi, quae m e, quoties statum Ecclesiae nostrae consideravi, hactenus saepius tenuere solicitum 9. Libere lo q u o r et forte non ad o m n iu m palatum . Spero autem piis plurim a n on iri im p ro b atu m : si qui vero pii m ulta in illis etiam desiderent, tam lubens parebo m onentibus, ut etiam gratias acturus sim. Causa est publica, sententias conferre licet om nibus, qui divinam gloriam am ant, neque fraudi illis erit, qui pro m odo concessae gratiae suffragium ferunt, si etiam n o n ubique rem acu tan g a n t10, parati tam en p rudentioribus consiliis subscribere et locum apud se etiam dare. D e opere v e stro 11 nostris bibliopolis locutus sum , sed doleo n o n d u m me effecisse, q u o d volebam . D e hac aestate se excusant ob chartae penuriam . C u m enim secundo R heno, quod alias solet, nulla advehi possit, am nis navigatione bellicis his turbis im pedita, p retiu m ob vecturae difficultatem in im m ensum crevit, et sum tus advehendi ipsum pretium aliquot vicibus excedunt12. C u m ergo im pensae solitis longe sint graviores, m anum absti­ nent editores, nisi cum necessitas sum m a illos urget. Si vero divina gratia restituatur oris his quies et fluvio libertas, sub au tu m n u m D n. Z u n n eru s13 in se opus recipere paratus est. H eraldica14 m ea, donec, q u o d ex M egalandro L u th ero 15 concinnatur,

48 /v ix utile au t/: < . . .> .

/esse/: < . . . > .

52 /in /.

9 Ph.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 10 D en N ag el a u f den K o p f treffen ( O t t o , S p ric h w ö rter der R ö m er, N r. 16). 11 A. Fritsch, Jesus Alles in allen (s. B rie f N r. 51 A n m . 6); vgl. B rie f N r. 40, Z . 4 0 -4 5 . 12 Z u P apierhandel u n d P apierfabrikation in F ra n k fu rt s. D ie t z 3, 107-114. D anach bezogen die F ran k fu rter B u c h d ru ck er ih r P apier in der 2. H älfte des 17. Ja h rh u n d e rts fast ausschließlich aus Basel. 13 Jo h a n n D av id Z u n n e r (gest. 1704), B e g rü n d er der b edeutendsten F ra n k fu rter V erlags­ b u ch h an d lu n g des ausgehenden 17. Ja h rh u n d e rts (N äheres zu ih m s. B d. 1, B rie f N r. 91 A n m . 4). 14 Ph.J. Spener, H isto ria In sig n iu m Illu striu m Seu O p eris H eraldici Pars Specialis, F rankfurt a. M .: J. D. Z u n n e r 1680 (G rü n b erg N r. 322). 15 M artin L uther.

N r. 9

an A hasver Fritsch

5 .4 .1 6 7 5

37

o p u s16 ad finem p erd u ctu m sit, quiescunt: spero autem pro x im a aestate illi studio aliquot vacivas horas. Si quae ad m anus sunt B arbienses com ites17 concernentia, res m ihi grata fuerit, si ea videre liceat: et, quae ho n o ri illorum facere possunt, operi m eo inseram lubentissim e. A n Serenissim us A dm inistra to r18 M agdeb[urgensis], quem fam iliae successisse intellexi, scuto suo aliquid illorum sy m b o lo ru m inseruit? E go hactenus vestigium eius videre nequivi. Sed nim ia p rolixitate vereor, ne m olestus sim. Vale, V ir co m m o d o ru m Ecclesiae pariter et politiae studiosissim e, et gratia divina adiutus illa p o rro p ro m o v ere perge. Scrib. Francof. ad M oen. 5. A pril, 1675. M agnif. T. Excell. ad preces et obsequia obstrictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria.

16 D as v o n Jo h a n n H eig el initiierte P ro je k t eines B ib elk o m m en tars aus den S chriften L uthers (s. B rie f N r. 5 A n m . 11). 17 D ie G rafen v o n B a rb y (L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 4, Tafel 49); der letzte G ra f v o n (A rnstein-) B a rb y w ar A u g u st L u d w ig (gest. 17.10.1659); vgl. P h.J. S pener, H isto ria Insig­ n iu m (w ie A n m . 14), 3. B uch, 2. K ap ., S. 580f. Bei der T eilung des H errschaftsgebietes zw ischen Sachsen-W eißenfels, A n h a lt-Z e rb st u n d M a g d e b u rg fiel das A m t B a rb y u n d die S tim m e im R eichstag an Sachsen-W eißenfels ( K ö b l e r , 19). 18 A u g u st v o n Sachsen-W eißenfels ( 1 3 . 8 . 1 6 1 4 - 4 . 6 . 1 6 8 0 ) , z w eiter S ohn des K u rfü rsten Jo h a n n G eo rg I. v o n Sachsen ( 1 6 1 1 - 1 6 5 6 ) u n d 1 6 3 5 - 1 6 8 0 A d m in istra to r des E rzstifts M ag d eb ü rg ( L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 5 4 u. 5 7 ; Z ed ier 19, 2 5 0 f); vgl. P h.J. S pener, H isto ria In sig n iu m (w ie A n m . 1 4 ), S. 2 6 (P rolegom ena): 4 §‫ ״‬. A b annis n o n adeo m u ltis u n a areola auctus est iste clypeus, quae in scuti pede q u adrae H enn eb erg icae adiicitur, videlicet caerutea inscriptis d u o b u s m u ltis barbatis aversis auratis vel ex n aturali colore n o n n ih il ad flavum in clinantibus. H o c sy m b o lo desig n atu r com itatu s B arbiensis, q u e m 1 6 5 9 ex tin cto m ariu m u ltim o A u g u sto L u d o v ico A u g u stu s D u x Saxoniae crevit atq u e suam p a rm a m o rn a v it.“

38

Briefe desJahres 1675

10. A n [Joachim Stoll in R appoltsw eiler]1 F ra n k fu rt a .M ., 7. A pril 1675

Inhalt A n tw o rte t a u f A n fragen Stolls zu diversen fam iliären A ngelegenheiten u n d zu der g eg en w ärtig g rassierenden Seuche. - O b ersen d e t die P o stillen v o rred e (Pia D esideria) m it der B itte um S tellungnahm e. - O b ersen d e t einen V orschlag zur E in rich tu n g v o n akadem ischen C ollegia pietatis. N e n n t als m ög lich e M itarb eiter P hilipp L u d w ig H an n ek en in G ießen, F riedem ann B ech m an n in Jena, H ein rich M ü ller in R o sto ck u n d C hristian K o rth o lt in Kiel. - B e trau ert den T o d H erzo g s E rn st des F ro m m en . - Z u eigenen literarischen A rbeiten. - N ach rich ten v o n einzelnen P ersonen, besonders Ä gidius S trauch in D anzig. - B erichtet v o n der geplanten E in rich tu n g eines A rbeitshauses in F ra n k fu rt zur B e k äm p fu n g des B ettelw esens.

Überlieferung D : Ph.J. Spener, C onsilia et Iu d ic ia T heologica L atina 3, F rankfurt a. M . 1709, S. 9 0 -9 3 .

A d vestras2 ordine3: 1. Q uaedam , quae de statu vestro aenigm atice, divinare nequeo4. 2. O p tim ae parentis n ostrae5 iter in aliud tem pus reiectum non aegre fero: quantum vis enim vehem enter desiderem eius ad nos adventum , nollem

1 Jo a ch im Stoll (2 .8 .1 6 1 5 -2 1 .4 .1 6 7 8 ), rappoltsteinischer H o fp red ig er, geistlicher L ehrer u n d S chw ager S peners; geb. in G artz in P o m m e rn , n ach dem B esuch des P äd ag o g iu m s in Stettin und S tu d iu m in F ra n k fu rt a. O . (Juli 1629: F r ie d l ä n d e r 1, 701), L eipzig, T ü b in g e n un d S tra ß b u rg (stud. theol. 31.7.1634: K n o d 1, 607) P riv atd o zen t in S tra ß b u rg , seit 1647 P farrer u n d H o fp red ig e r in R appoltsw eiler. E r gilt als ein M a n n v o n glänzenden w issenschaftlichen G aben, einem universalistischen W issensdrang u n d einer tiefen praktischen F rö m m ig k eit. D abei hat er n u r w en ig e G elegenheitsschriften veröffentlicht (s. A nm . 6, u. B rie f N r. 45 A n m . 35). - E r h atte am 8 .6 .1 6 6 0 Speners S chw ester A gatha D o ro th e a g eheiratet (W. H ö r n i n g , Jo ach im Stoll, H o fp red ig e r der gräflichen H errschaft v o n R a ppoltstein un d P farrer in R ap p o ltsw eiler, S tra ß b u rg 1889; W a l l m a n n , 5 1 -5 8 u .ö .; B o p p N r. 5094; LP: S tolberg N r. 21716). - V orliegender B rie f ist der erste erhaltene B rie f Speners an Stoll. S pener schrieb in der Regel lateinisch an ihn; n u r bei N ach rich ten , die auch S peners M u tte r o d er S chw ester betrafen, g eb rau ch te er das D eutsche. 2 N ic h t überliefert. 3 Es w a r o ffenbar die E igenart Stolls, w ie in seinem G utachten zu den Pia D esideria (s. B rief N r. 45 A n m . 35) auch in seinen B riefen die einzelnen G egenstände zu n u m erieren . Spener seinerseits p aß te sich gelegentlich diesem V erfahren seines väterlichen S chw agers an (vgl. B rie f N r. 53 A n m . 2). 4 N ic h t erm ittelt. 5 Speners M u tte r A gatha B a rth v erw . S pener geb. S altzm ann (1611-1683), in erster E he (1633) verh eiratet m it Jo h a n n P hilipp S pener (4.12.1592—6.2 .1 6 5 7 ). - A nlaß der geplanten Ü b ersied lu n g nach F ra n k fu rt a. M . w ar der T o d ihres zw eiten E hem annes (seit 1664), des C o lm arer W aisenhausvogtes L u d w ig B arth, der A nfang des Jahres 1675 g esto rb en w ar ( G r ü n ­ b e r g 1, 128; vgl. Ph.J. S pener [w ie B rie f N r. 53 A nm . 7], W idm ungszuschrift v o m 20.7.1675 [EGS 1, (363-367) 365]). H inzu k am die d u rch d en R eichskrieg m it F rankreich unsichere Lage im Elsaß (vgl. B rie f N r. 53, Z . 13-34).

N r. 10

an [Joachim Stoll]

7. 4. 1675

39

tam en ipsius cum in co m m o d o hoc fieri. F orte m agis favebit spei nostrae aestas quam ver. 3. E xem pla 6 concionum fun eb riu m 6 accepi, p ro quibus gratias ago m axi­ mas. Fratri7 u n u m dedi. P o rro evolvere interm u n d in arum 8 occupationes non licuit. 4. O b inserta quaedam carm ini m eo excusatione opus n o n est, sed iure id vestro, quicquid visum fuisset, licuisset9. 5. D e B o c h a rto 10, quem m isi, interrogavi S chunckium 11 n o stru m ; hic se affini m eo E rh a rd o 12 tradidisse ait: ex hoc ulterius sciscitabor. N o llem , quod vobis destinaveram , aliorum periisse incuria. 6. D e literis natales fratris co n cernentibus13 n o lim vos esse solicitos; credo illis no n opus nos h abituros, q u o d prius existim averam . 7. Q u id circa W aldecios14 statu en d u m , consilium dabit eventus publico­ ru m consiliorum . Si b ellu m 15 continuetur, quid fieri possit, n o n video: si vero, q u o d reru m gnari plerique om nes fu tu ru m arbitrantur, brevi pax coalescat, erit, quod agam us. 8. D e grassante m o rb o 16 prom isere q u id am 17 scripta, sed n o n d u m prodie-

6 D ie b eid en L eich p red ig ten a u f A nna C lau d in e (4 .3 .1 6 1 5 —8 .6 .1673) u n d Jo h a n n Jacob (2 .2 .1 5 9 8 —18.7.1673) v on R a ppoltstein (S tolberg N r. 18417 u. 18418) v o n Jo ach im Stoll, jew eils m it ein em L eichgedicht (‫ ״‬N ach k lan g im A b g esan g “ u n d ‫ ״‬R ap p o ltstein isch er H eld en ­ b a u m “) v o n P h.J. S pener (G rü n b erg N r. 145 un d 145a). E ine A b sch rift des zw eiten L eichge­ d ichts (N r. 145a) befin d et sich in StA M a rb u rg , Sign. 115.2 R a p p o ltstein 6 (vgl. G. M e n k , P hilip p Jaco b S pener u n d W aldeck, H essisches Ja h rb u c h fü r L andesgeschichte 33, 1983, [171-192] 189 m it A n m . 76). 7 V e rm u tlic h jo h a n n Jacob Spener in F ra n k fu rt a. M . (s. B rie f N r. 53 A n m . 14). 8 D ie F ra n k fu rter F rü h jahrsm esse v o m 21. M ärz bis 10. A pril 1675 (vgl. B rie f N r. 3 A n m . 11). 9 N ic h ts erm ittelt. 10 Sam uel B o c h art (1599-1667), G eographia Sacra, C u iu s Pars P rio r P haleg D e D ispersione G en tiu m & te rra ru m d ivisione facta in aedificatione tu rris Babel; Pars P o sterio r C hanaan D e coloniis et se rm o n e P h o en icu m agit, F ra n k fu rt a. M .: J. D . Z u n n e r 1674, m it einer V orrede vo n D av id C lo d iu s v o m 1 .4 .1 6 7 4 (vgl. B d. 1, B rie f N r. 187 A n m . 30). 11 N ic h t erm ittelt; v erm u tlic h ein F ra n k fu rter K aufm ann. 12 Speners F rau w ar eine T o ch ter des S tra ß b u rg e r R a tsh erren J o h a n n ja c o b E h rh a rd t (s. B rie f N r. 53 A n m . 13). - V ielleicht h an d elt es sich u m P h ilip p Jacob E h rh a rd t, d en E nkel der am 3 .2 .1 6 6 3 v e rsto rb en en G o ld sc h m ie d sw itw e A nna E h rh a rd t geb. F ridelsheim aus S tra ß b u rg (Leichengedicht: U B H eidelberg). 13 N ic h t erm ittelt. G lü ck w ü n sch e zu m 30. G eb u rtstag v o n Jo h a n n Jacob S pener (1645-1716) in F ra n k fu rt a. M . ? 14 W aldeck. V erm u tlich h an d elt es sich u m die V erschuldung v o n Speners F am ilie bei den G rafen v o n W aldeck (s. dazu G. M e n k [w ie A n m . 6 ], 1 7 6 f. 1 8 5 - 1 8 7 ) . 15 D e r R eichskrieg m it F rankreich (s. B rie f N r. 9 A n m . 6). 16 V erm u tlich die R o te R u h r, die M itte der siebziger Ja h re am R h ein grassierte (vgl. B rief N r. 17, Z . 3 9 -4 4 ). ' 17 N ic h t erm ittelt.

5

10

15

20

40

Briefe des Jahres 1675

re; m isi fasciculum nup er per affinem Froelichium 18 A rg en to ratu m 19, unde ad vos perlatum spero: in eo praeter 9. m annam sativam 20 (quae seri etiam illo tem pore poterit) M in d e ren 21 25 m edicina m ilitaris continebatur: in qua m orbus ille et tractandi ratio prae­ scribitur: alium m edici nostri indicare m ihi n o n po tu eru n t praeter 10. R hum elium , qui de hac lue epidem ia, quam έγκεφαλονόσον nom inet, scripserit22. Libellus dicitur im pressus N eo fo ri23 vel A m bergae24, sed post diligentissim am investigationem hac in u rb e etiam apud exteros bibliopolas 30 repertus n o n est. Schunckius25 credit esse eius in Stedeliana26 officina exem pium : unde A rg en to rato peti posset. P lu rim um , quo ego m edico u tor, D. W izilius27 autorem com m endabat, u nde optassem , ut vobis m ittere valuis­ sem . Sed in hac civitate a librario com m ercio satis celebri saepe difficilius, qui desiderantur, libri rep eriu n tu r quam alibi. C rediderim vero praestare a 35 D. Ju n ta28, si u rgeatur, consilium scriptum , quam ut ex editis caperetur. Ita vero vos sospitator suprem us conservet, u t praesidiis adversus m alum hoc n on egeatis. 33 celebri: cj ] celebrem : D.

18 N ic h t erm ittelt. 19 S traß b u rg . 20 D er süße Saft der M anna-E sche; w irk t abfü h ren d u n d gelind k ü h len d (B. Z e p e r n ic k u .a ., L exikon d er offizineilen A rzneipflanzen, B e rlin -N e w Y ork 1984, 206f). 21 R a y m u n d M in d e rer, M edicina m ilitaris. D as ist / G em eine H an d stü ck lein zur K riegsA rtzn ey g eh ö rig . M it w o lg e g rü n d e te n E x p erim en ten gezieret / u n d den g em einen S oldaten / R itter u nd K n ech ten zu m N u tz e n an T ag gegeben, N ü rn b e rg [u m 1620] (B ircher A 1310f; vgl. A 1685). - R a y m u n d M in d e rer (gest. 13.5.1621), A rzt in seiner H eim atsta d t A u g sb u rg (D B A 847, 325-327; A D B 21, 766; Z ed ier 21, 307). 22 P ro p h y lace M edico-P ractica luis epidem iae Έγκεφαλονόσου exhibita. C iv itatib u s D y n asteiis C ollegiis C iv ibus, u n a cum ap o tro p h e: Id E st C en tu ria C u ra tio n u m M ed icaru m Feliciter co o p eran te D eo factarum , in N o v o F oro septem viralis Palatinatus, a J. C . R h u m elio . . . conscripta a filio, N o rim b e rg a e [= N ü rn b e rg ] 1624 (N S U B G öttingen). - H erau sg e b er ist Jo h a n n C o n ra d R hum elius d.J. (1597-1661) aus N e u m a rk t i.d. O b erp falz (D B A 1029, 262-268; Jö c h er 3, 2056f. EB 6, 1983f). 23 N e u m a rk t i.d . O b erp falz (vgl. A nm . 22). 24 A rn b erg i.d . O berpfalz. 25 S. A n m . 11. 26 Josias Stadel (1627-1700), B u c h d ru ck er in S tra ß b u rg ( B e n z i n g , D ru ck er, 454). 27 Jo h a n n L u d w ig W itzei aus F ra n k fu rt a. M . (1627-1692); nach S tu d iu m u n d P ro m o tio n in S traß b u rg (stud. m ed. 15.10.1645; cand. m ed. 18.3.1651) seit d em 22. 8.1653 p raktizierender A rzt in F ra n k fu rt a. M ., 7.6 .1 6 5 6 P h ysikus p rim ariu s, zugleich A rzt am H eilig -G eist-H o sp ital (W. K a l l m o r g e n , S iebenhundert Ja h re H eilk u n d e in F ran k fu rt a .M ., F ra n k fu rt a .M . 1936, 452; StA F ra n k fu rt a. M .). 28 D r. m ed. N ik o lau s Ju n ta (Jund) (2 .3 .1 6 3 2 -6 .7 .1 6 8 2 ), praktizierender A rzt in S tra ß b u rg u n d F reund Speners; nach dem S tu d iu m in S tra ß b u rg (1649) 1656 L eibarzt des G rafen Jo h a n n Jaco b von R ap p o ltstein; im selben Ja h r Reise n ach Italien un d S tu d iu m in P adua (1656-1658), 1666 L eibarzt d er v e rw itw e te n A nna M agdalene vo n P falz-B irkenfeld, 1673 der G rafen C h ri­ stian II. u n d Jo h a n n C arl v o n P falz-B irkenfeld (LP: S tolberg N r. 13417; vgl. W a l l m a n n , 89f A n m . 6). - Sein zw eiter S ohn erhielt den N a m e n P hilipp Jacob (1674-1675).

N r. 10

an [Joachim Stoll]

7. 4. 1675

41

11. Visi sum us n u p er aliquandiu illo plane liberati: sed induciae fuerunt, post quas rediit. V ehem entia tam en m o rb i n o n adeo m agna: pauciores corripit, et ex his etiam plerique convalescunt. 12. M anna sativa29 hic pretio satis parabili est, unde, si eius desiderium sit, aliquot libras30 lubens m ittam . 13. D e m eteoro, quod in superiori A lsatia31 conspectum 32, no n aliud vel vidi vel audivi, quam quod vestrae et C olm arienses literae33 ferebant. Hic nihil eius vel sim ile conspectum . [14.] D e rebus W ildianis34 a vobis potius discere necesse est, quam ut docere debeam : cum iam ille n oster vicinior sit vobis. H aec ad vestras, nunc alia. 15. M itto praefationem recenti editioni A rndianae postillae praefixam 35: in quam congessi, quicquid fere a pluribus annis circa Ecclesiae nostrae statum m e habuit solicitum . V obiscum et aliis amicis ea de re prius sententias conferre m aluissem . Sed eo articulo praefationem scribere sum iussus, quo praeceps in nundinas tem pus n o n ferret m o ram . A deo, u t etiam tum ultuaria opera ita in chartam coniecta sint. D e arg u m en to tam en cogitavi a non uno anno: neque negligere volui occasionem in ista praefatione operis, quod m u lto ru m pio ru m teretu r m anibus. Q uerelas fundo liberas: sed expressit eas dolor, expressit am o r Ecclesiae, cui consultum cuperem . E t bene labor im pensus fuerit, m o d o alii pruden tio res et illum inatiores ita excitati serio arg u m en tu m hoc expendant et vel, si possint, reiectis consiliis om nibus m eis salubriora et ad rem m agis facientia suppeditarint. Ita ne sic quidem audaciae m e poenitebit m eae. M o nentibus cedam lubentissim e et vel publice, si ita necesse sit, m u tab o m entem , si m eliora m o n stren tu r. Causa D E I est, in qua privato nihil affectu fieri debet, u nde tam p ro m te aliorum consiliis m o rem geram , quam , si quae p ro p ria videri potuissent ευρήματα, im o vero illis prom tius. E xem pla m ittam nonnullis T heologis et eo ru m exquiram sententias. A li­ qui ex illis sunt, qui per epistolas n o n sem el de uno alterove arg u m en to huius

44 [14]: cj.

29 S. A n m .2 0 . 30 P fu n d ; im F ra n k fu rt des 17. Ja h rh u n d e rts u m 500 G ram m . 31 O b erelsaß . 32 N ic h ts erm ittelt. 33 Als K o rre sp o n d e n te n S peners in C o lm a r k o m m e n neb en der Fam ilie seines S tiefvaters L u d w ig B a rth (s. A n m . 5) n o ch die Fam ilie seines G ro ß v aters Jo h a n n Ja co b S altzm ann ( 1 5 8 5 - 1 6 5 6 ) u n d in sb esondere dessen Stiefsohn Jo h a n n E rn s t V arn b ü ler in B e trach t (vgl. W

allm ann,

6 4 ).

34 Jo h a n n U lric h W ild (s. B rie f N r. 3 A n m . 23); vgl. B rie f N r. 6 , Z . 8—32; 12, Z . 123-143; 62, Z . 36—44 u n d 106, Z . 4 1 -4 4 . 35 P h.J. Spener, P o stillen v o rred e (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9).

42

70

75

80

85

Briefe des Jahres 1675

negotii m ecum egere36: quibus scio rem m e gratam fecisse ista publicatione. A liorum adhuc an im u m exploro. Te vero, Pater O p tim e, per am orem D O M IN I rogo, ut, quae T ibi stet sententia, paterno affectu ad m e perseribas. M agni illud iudicii m ihi instar erit. C onfirm a, in quibus m e no n errasse credis, u t p o rro urgeam am icorum opera, q u od pro p o situ m est! Scio enim non defuturos divina benedictione am icos et fideles parastatas. U b i vero acu rem non tetigi37, m one, u t n o n pergam ! 16. P ro p o situ m de C ollegiis pietatis in Academ iis instituendis38 iam ab aliquot m ensibus agitatur, et spero successum D E O la rg ie n ten o n infelicem. Videbis ex adiectis chartis, quae p rim a consilii fuerit ichnographia, et trium iam v iro ru m de regno D E I valde solicitorum , ex quibus duo T heologi sunt, in illam observationes39. P ropositi etiam sunt aliqui viri, qui huic instituto idonei. U n d e ista adhuc septim ana cum D. H annekenio, Prof. Giessensi40, agam 41, cuius pietas spem iniicit n o n alienum a consilio hoc fu tu ru m , uti alio quin etiam ad m o d u m m e diligit. Alius am icus42 illud lenae D . B echm ann o 43, cuius pietatem et prud en tiam n o n satis com m endare possunt, qui v iru m in tim e n o ru n t, persuadebit. D e D. M üllero R ostochiensi44 et D. K o rth o lt C hiloniensi45 itidem cogitatur. Tuas etiam , Pater Venerande, si anim adversiones et h y p o m n em ata addideris, rem feceris gratissim am o m n i­ bus, qui in hoc negotio laboram us n o n uno loco. C aeterum oro illas scriptas

36 Z . B. Jo h a n n L u d w ig H a rtm a n n (s. B rie f N r. 5 A nm . 1), G o ttlieb Spizel (s. B rie f N r. 3 A n m . 1) u n d Elias Veiel (s. B rie f N r. 2 A n m . 1); vgl. die an sie gerichteten B riefe in B d. 1. 37 D en N ag el a u f den K o p f treffen ( O t t o , S p ric h w ö rter der R ö m er, N r. 16). 38 D er V orschlag zur E in fü h ru n g v o n akadem ischen C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 144-149 (PD 7 6 ,17-78,26); zu m folgenden vgl. B rief N r. 3, Z . 4 -2 1 . 39 Z u den b ereits in B rie f N r. 3, Z . 10-14, erw äh n ten S tellungnahm en v o n [Johann Jacob Schütz u. Jo h a n n H einrich H o rb ] zu dem E n tw u rf einer R eform des T h eo lo g ie stu d iu m s k o m m t hier eine w eitere hinzu, v erm u tlich v o n G ottlieb Spizel (s. B rie f N r. 12, Z. 4 -4 1 ). Bei dem N ic h t-T h e o lo g e n dürfte es sich u m Jo h a n n Jacob Schütz handeln (vgl. W a l l m a n n , 315-319). 40 P hilipp L u d w ig H an n ek e n in G ießen (s. B rie f N r. 16 A nm . 1). 41 Z u d em g escheiterten T reffen m it P hilipp L u d w ig H an n ek en in F ra n k fu rt a. M . s. B rief N r. 12, Z. 64-7 1 . 42 G o ttlieb Spizel (vgl. B rie f N r. 12, Z . 25-33). 43 F riedem ann B ech m an n (2 6 .7 .1 6 2 8 -9 .3 .1 7 0 3 ), P rofessor in Jena; geb. in E lleben bei A rn stad t, nach d em S tu d iu m in Jena d o rt 1656 P rofessor für L ogik u n d M e taphysik, 1668 D r. theol. u n d P ro fessor für T h eo lo g ie (D B A 68, 309-314; A D B 2, 205; J. C . Z eu m er, Vitae P ro fesso ru m T h eo lo g iae . . . qui in Illustri A cadem ia Jenensi . . . v ix eru n t, 1, Jena 1711, 201 -2 0 9 ; G eschichte der U n iv ersität Jena 1548/58-1958, Bd. 1, Jena 1958, 127 f). - Jo h a n n M elch io r S ten g er (s. B rie f N r. 35 A nm . 1) zählt in seiner 1694 verfaßten, u n g ed ru ck ten Schrift ‫ ״‬V on der ü b ern P ietisten entstan d en en K irc h e n = U n ru h e n “ , S. [11] (N S U B G ö ttin g en , A cta P ietistica V II,5) zu den so g e n an n ten P ietisten auch B echm ann, ‫ ״‬A [nn]o 1655 zu iena, der d am ahls in seiner a rm u h t gar fro m b lebte, übers V ersäum niß der ju g e n d t sehr klagte, die V eran tw o rtu n g d e sje n : S uperintendens nicht a u ff sich neh m en w o lte “ . 44 H ein rich M ü ller in R ostock (s. B rie f N r. 135 A nm . 1); vgl. B rie f N r. 12, Z . 3 4-41. 45 C h ristian K o rth o lt in K iel (s. B rie f N r. 27 A nm . 1).

N r. 10

an [Joachim Stoll]

7. 4. 1675

43

chartas, ubi perlectae et expensae fuerint, D o m in o affini W ildio46 transm itti, cui earum spem feci, nec tam en licet toties in illa tem poris angustia describe­ re. P orro , praefationem m eam , antequam excuderetur, Collegis praelegi meis, qui astipulati su n t om nes47. A D . Geiero, Saxonico C o ncionatore A ulico et Gen[erali] Superintendjente]48, m u ltu m m ihi p ro m itto . A liquoties singularis sui affectus m e cer­ tu m per alios esse iussit. 17. Pientissim um Principem E rn estu m G o th an u m 49 am isim us: quae toti Ecclesiae iactura gravis est. M u ltu m ab eo his consiliis prom isissem . Sed ita D E O placuit! 18. Lutherus B ib lio ru m interpres, u t speram us, propediem typos subibit: in eo enim est, u t revisio absolvatur50. 19. D ein ad H eraldica m ea51 serio applicabo anim um . 20. C ausa Strauchiana52 in su m m u m periculum Ecclesiam et R em publicam D antiscanam coniicit, si ex partibus se in terponat. N o n desistet C lerus Papaeus hanc occasionem in su u m vertere co m m o d u m . A M inisterio censu­ rae et iudicia undiquaque exquisita su n t53. A udio inprim is eis probari W ittebergensium 54, A rg en to raten siu m 55, C hiloniensium 56, N o rim b e rg e n siu m 57

99 18.: cj ] 18.2.: D .

101 19.: cj ] 19.3.: D .

102 20.: cj ] 20.3.: D .

46 Jo h a n n U lrich W ild (s. A n m . 34). 47 Vgl. Pia D esideria 1 6 7 6 , B l. a 5 r‫ ־‬v (PD 4 , 3 8 - 5 , 1 2 ) . - S pener hat die P ostillenvorrede w ah rsch ein lich dreim al - am 1 0 ., 17. u n d 2 4 . M ärz - in den m ittw o c h s tagenden K o n v en t des F ra n k fu rter P red ig erm in isteriu m s eingebracht (vgl. J . W a l l m a n n , [w ie B rie f N r. 3 A n m . 9 ], 4 7 0 ).

48 M a rtin G eier, sächsischer O b e rh o fp re d ig e r (s. B rie f N r. 22 A nm . 1). 49 H erzo g E rn st (der F ro m m e) v o n S achsen-G otha u n d A lten b u rg (2 5 .1 2 .1 6 0 1 -2 6 .3 .1 6 7 5 ); n ach K riegsdiensten u n te r G ustav A d o lf im D reiß ig jäh rig en K rieg regierte er zunächst zusam ­ m en m it seinen B rü d ern in W eim ar, seit der L andesteilung 1640/41 allein in G o th a; b ek an n t d u rch seine R efo rm m aß n ah m en a u f dem G ebiet v o n K irchenzucht (1641 G eneralkirchenvisita­ tion), Schulw esen (E in fü h ru n g der allgem einen Schulpflicht), Justiz (1653 ern eu erte L an­ d eso rd n u n g ), V erw altu n g u n d R echtsleben (N äh ere A ng ab en s. B d. 1, B rief N r. 66 A n m . 3). 50 Z u d em v on Jo h a n n H eigel initiierten B ib elk o m m en tar aus L uthers S chriften s. B rief N r. 5 A n m . 11. 51 P h.J. Spener, H isto ria In sig n iu m Illustrium (s. B rie f N r. 9 A nm . 14). 52 Z u den S treitigkeiten u m Ä gidius S trauch in D anzig s. B riefe N r. 2 , Z . 6 1 - 7 2 , u. N r. 3 , Z . 3 6 - 4 9 . Vgl. bes. B a h r [w ie B rief N r. 2 A nm . 15], 12 f. 53 Z u r A n frag e des D an zig er P re d ig erm in isteriu m s v o m A u g u st 1674 s. B rie f N r . 2 A n m . 16 u. 17. 54 Z u m A b d ru ck des W itten b erg er G utachtens s. B rief N r. 3 A n m . 16. 55 D er H o ch = E h rw ü rd ig e n T heologischen F acultät A u ff der W eitberühm ten U n iv e rsitä t zu S tra ß b u rg R e sp o n su m , A u ff D es M inisterii in D an tzig D erselben überschickte F ragen / In Sachen H e rrn D . A egidii S trauchen, D anzig 1675 (vh B S B M ü nchen). - D as G u tach ten datiert v o m 15.12.1674. 56 D er H o c h = E h rw ü rd ig e n T h eologischen F acultät A u ff der W eitb erü h m ten U n iv ersität zum K iehl R esp o n su m , A u ff des M inisterii in D an tzig D erselben zugeschickte Fragen in Sachen

44

Briefe des Jahres 1675

et n o stru m 58 consilia vel iudicia59. U n u m hoc no n arridet, quod, cum quovis m o d o S trauchium eiici desiderent, nos in aliam iverim us sententiam . P ro­ spicientes enim M agistratui tan tu m n on inesse virium , ut invito vulgo 110 (iactant 16000, im o longe plures esse, qui etiam vitae cum dispendio eum tueri sint parati) eum eiiciat, rationem ostendim us, qua relinqueretur in civitate et legitim e restitueretur m uneri, redderetur vero M agistratui et M inisterio sua etiam autoritas to t m odis hactenus violata et conculcata: quod, q u o m o d o fieri queat, si anim i essent affectibus n o n n im iu m occupati, 115 ad oculum m o n stratu m est. Ipse apud Serenissim um E lectorem Saxoniae60 T h eologos W ittebergenses ob datum adversus se iudicium accusavit61, sed intelligim us poenitere eum facti: E lector enim D resdam 62 eum evocavit, ut de accusationis capitibus coram se, quem iudicem sibi elegerit, respondeat: ille autem com parere detrectat. D E U S afflictae Ecclesiae m isereatur et, quae 120 iure m etuim us, mala clem entissim e avertat. 21. P. M usaeus63, R intelensis Syncretism i au tor64, C hilonii extinctus est: de m o rte eius m ira narrant. 22. Stengerus65 ab anno et am plius nihil ad m e dedit: offensus credo ultim is m eis, quibus libere pertinaciam eius corripui. 125 23. Lubecae in locum ante aliquot annos extincti D . H annekenii66 Super-

121 21.: cj ] 21.5.: D .

123 22.: cj ] 22.6.: D .

125 23.: cj ] 23.7.: D.

H e rrn D . A egidii S trauchen, D anzig 1675 (vh B SB M ünchen). - D as G u tach ten datiert v o m 2 4 .1 0 .1 6 7 4 . - Vgl. A nm . 59. 57 D es H o c h = E h rw ü rd ig e n M inisterii D er u n g eän d erten A u g sp u rg isch en C onfession, In d er w eit b e rü h m ten , des H . R öm ischen R eichs= S tadt N ü rn b e rg E rth eilte A n tw o rt a u ff die F ragen / So das M in isteriu m in D anzig / In Sachen H . D . A egidii S trauchen an D asselbe g elangen lassen, D anzig 1675 (vh BSB M ü nchen). - D as G u tach ten datiert v o m 27.11.1674. Vgl. A n m . 59. 58 Z u m F ra n k fu rter G u tach ten s. B rie f N r. 2 A nm . 18. 59 Z u den G u tach ten aus Kiel u n d N ü rn b e rg vgl. Ä. Strauch, F reu n d = u n d A m p ts= B rü d erliche S p ecial-E rin n erung / an das V enerandum C o lleg iu m T h eo lo g ic u m , a u f der H o ch = F ü rstlichen U n iv e rsitä t zu m K iehl / u n d das E h rw ü rd ig e E vangelische M in isteriu m zu N ü rn b e rg , A lten S tettin: M . H ö p fn er 1675 (vh H B F S t H alle a.S.). 60 K u rfü rst Jo h a n n G eorg II. v o n Sachsen (1656-1680). 61 In d er bei A n m . 59 gen an n ten S chrift (S. 19) m eldet S trauch die bereits v o n dem K u rfü r­ sten an g en o m m en e K lage. - S trauch w ar noch kursächsisches L andeskind. 62 D resden. 63 P etru s M usäus in Kiel (s. B rie f N r. 3, Z . 5 0-51 m it A n m . 21). 64 D ie U n iv ersität R inteln, an der M usäus 1648-1663 lehrte, w u rd e, besonders nach dem K asseler R elig io n sg espräch (1661) zw ischen den L u th e ran ern in R inteln un d den R efo rm ierten in M a rb u rg , v o m o rth o d o x e n L u th e rtu m d em d u rch die K irch en u n io n sp län e G eorg C alixts v erd äch tig en S y n k retism us zugezählt (vgl. B d. 1, B rie f N r. 37, Z . 6 4-67). 65 Jo h a n n M elch ior S tenger (s. B rie f N r. 35 A n m . 1). - D e r v o rh erg e h en d e B rie f Speners an S tenger d atiert v o m 2. 6.1674 (s. B d. 1, B rie f N r. 186). 66 M en [n ]o H an n ek en (1 .3 .1 5 9 5 -1 7 .2 .1 6 7 1 ) aus B lexen; seit 1646 S u p erin ten d en t in L ü­ beck (N äheres zu ih m un d seinem kurzfristig en B riefw echsel m it S pener s. B d. 1, B rie f N r. 30 A n m . 1).

N r. 10

an [Joachim Stoll]

7 .4 .1 6 7 5

45

intendens vocatus est D . Pom arius, E perisinus prid em in H ungaria T h eo lo ­ giae Professor67. 24. Spirae68 vacat itidem suprem a Ecclesiae E ph o ria m o rte D . Schragm ülleri69 superiori m ense vivis exem ti. 25. A g itu r hic de ergasterio70 publico, quo n o n tan tu m h o m in u m m alo­ ru m coerceatur m alitia, sed et pauperibus sine m endicandi necessitate su­ stentatio c o m m o d io r constituatur: Ea de re p ro x im e denuo apud Inclytum M ag istratu m n o stru m institim us et p ro m titu d in e m civium contestati sum u s71: D ecretu m , u t pro p ed iem effectui d en tu r deliberationes hactenus institutae. Si divina benedictio accesserit, plus co m m o d i Ecclesiae et R eipublicae ex u no hoc spero, quam si aliquot nova extruerem us tem pla. Difficile vero fuit rem aliis persuadere, inprim is operis possibilitatem . Sed prolixior esse desinam . Valete, C harissim i in D O M IN O m eo m e o ru m q u e voto. Scrib. Francof. ad M oen. 7. A pril. 1675.

128 2 4 .: cj ] 2 4 .8 .: D .

130 2 5 .: cj ] 2 5 .9 .: D.

67 Sam uel P o m ariu s (B aum gart) ( 2 6 . 4 . 1 6 2 4 - 2 . 3 . 1 6 8 3 ) , S u p erin te n d en t in L übeck; geb. in W inzig/S chlesien, n ach d em S tu d iu m in F ra n k fu rt a .O . (1 6 4 3 ) u n d W itten b erg (d o rt 1 6 4 7 M agister) 1 6 4 9 A d ju n k t der P hilosophischen F akultät, 1 6 5 3 D iaconus in C ö lln an der Spree u n d Lic. theol. N a c h d e m er die B e ru fu n g nach Salzw edel w eg en M iß h ellig k eiten n ic h t an treten k o n n te, w u rd e er 1 6 5 9 P farrer in M a g d eb u rg , 1 6 6 7 D r. theol. in W itten b erg u n d P ro fesso r am G y m n asiu m in E p e rie s/U n g a rn ; 1 6 7 3 im Z u g e der P ro te stan ten v erfo lg u n g en (s. B rie f N r. 3 4 A n m . 3 2 ) geflohen, 1 6 7 3 ao. P ro fesso r der T h eo lo g ie in W ittenberg, 1 6 7 4 zu m S u p erin ten ­ d en ten in L übeck b eru fen (D B A 9 7 1 , 1 0 7 - 1 1 3 ; M ö ller 2 , 6 4 8 - 6 5 3 ; F is c h e r 2 . 2 , 6 4 7 ) . 68 Speyer. 69 Jo h a n n C o n ra d S ch ragm üller (ca. 1605-10.3.1675) aus G rü n stad t (G rafschaft L einingen); n ach d em S tu d iu m in S tra ß b u rg 1627 R e k to r u n d P farrer in H ö n in g e n (G rafschaft L einingen), 1628 F o rtsetzu n g des S tu d iu m s im dam als luth erisch en M a rb u rg , in Jena, W itten b erg u n d E rfu rt, 1633 P ro fesso r d er P h y sik in M a rb u rg , 1634 D r. theol.; seit 1639 in S peyer 1. P farrer an d er N e u e n K irch e (seit 1649 zugleich der P redigerkirche), K onsistorialassessor, In sp ek to r des G y m n asiu m s u n d S enior (D B A 1137, 4 5 -4 9 ; Jö c h er 4, 346; Z ed ier 35, 1080; B i u n d o , 421; F. E r n s t , L eben u n d W erke des S peyrer P farrers Jo h a n n C o n ra d S chragm üller, B lätter für Pfälzische K irch en g esch ich te 2, 1926, 97-104). 70 Z u r G eschichte des F ra n k fu rter A rbeitshauses s. D e c h e n t 1, 8 3 -8 7 ; W . G r ü n , Speners soziale L eistu n g en u n d G edanken, W ü rzb u rg 1934, 10-34; U . S t r ä t e r , Soziales E n g ag em en t bei Spener, P u N 12, 1986, 7 0 -8 3 . 71 Vgl. die E in g ab e des F ra n k fu rter P re d ig erm in isteriu m s v o m 2 5 . 3 . 1 6 7 5 nach G r a b a u , 3 5 6 : ‫ ״‬W olm einende u n m aß g eb lich e e rin n eru n g der g esam m te n E vangelischen P red ig er alhier w eg en W erckstellung des v o r einiger Z eit d ecretirten A rbeitshauses zu U nterhaltung der a rm e n “ .

46

Briefe des Jahres 1675

11. A n Elias Veiel in U lm 1 F ra n k fu rt a. M ., 16. A pril 1675

Inhalt B ittet u m S tellu n gnahm e zu der bereits ü b ersan d ten P ostillenvorrede. - Setzt die D iskussion u m die E rw a rtu n g einer k ü n ftig e n Ju d e n b ek eh ru n g fort. W eicht v o n seinem L ehrer D an n h au e r ab. F ü h rt eine R eihe vo n A u to re n an, die m it ih m die k ü n ftig e B e k eh ru n g der Ju d e n lehren. N ach rich ten v o n w eiteren B üchern. D e r S treit in D anzig u m Ä gidius S trauch hat sich ver­ schärft. - N e n n t u n g ed ru ck te A rbeiten des ehem aligen S tra ß b u rg er P rofessors Jo h a n n G eorg D o rsch e. - P. S. R egt ein G espräch ü b er eine R efo rm des theologischen S tudium s durch akadem ische C ollegia pietatis an.

Überlieferung A: F ran k fu rt a .M ., F D H , N r. 10705. K: T ü b in g e n , U B , M c 344, S. 42-4 6 .

A IE S U n o stro redivivo redivivam gratiam , salutem , laetitiam atque pacem! Vir M axim e R everende, A m plissim e, Excellentissim e. D om ine, A m ice et in C H R IS T O Frater Venerande. Superiori septim ana, sed sine adiuncta epistola, ad Te misi pagellas aliquot 5 nostras, quas ante has vel cum his accepisti aut accipies. Serviunt illae praefationi novae, quae iam prodit, postillae A rndianae2. A rg u m en tu m autem quam p ro praefatione agnosco esse am plius. U ti vero volui occasione huius libri, quem in p lu rim o ru m piorum m anus ven tu ru m esse certus sum , ut [congeram ,] quae a pluribus annis, quotiens praesentis tem poris conditio10 n em spectavi, m e solicitum habuerunt. Spero, quod ipse vel, quicunque aequus reru m aestim ator fuerit, n on tem eritati im putabis, quod de argu­ m en to tanti ponderis agam. C red o in causa com m uni et publica nem inem a iure sententiae ferendae excludi: et asseverare possum , nihil m e scripsisse, nisi serio Ecclesiae nostrae 15 et in ea gloriae divinae am ore ac pro illa zelo. H ac vero inprim is causa amicis m itto , u t ex illis discam , si consilia nostra a vero fine etiam m e non sentiente abludant. N ulli m o n ito ri asper ero, illis etiam m orem geram , qui cum ratione m onere intelligentur. N eq u e ego ille sum , qui propria tueri, quam , cum rectiora o stendentur, illis assurgere m allem . Im o hoc ipse operam 20 m eam n on inutiliter collocatam censebo, si m odo excitati alii, quibus p ru ­ dentiae et lum inis plus est, serio m ateriam hanc expendendam sibi sum ant

9 [co n g eram ,]: cj ] [Satzbruch].

19 o ste n d an tu r: K.

1 Z u E. Veiel s. B rie f N r. 2 A n m . 1. 2 P h.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A nm . 9).

Nr. 11

an Elias Veiel

1 6 .4 .1 6 7 5

47

et, si ita necesse sit, m eis etiam repudiatis universis salubriora et, per quae facilius o b tineatur, q u o d intendim us, subm inistrent. In his Te quoque, A m ice D ilectissim e, oro et obtestor, ut, si vacivam h orulam legendis illis nostris im pendere possis, libertate am ica et solito candore m oneas, in quibus m e m o n en d u m censes, confirm es, si quaedam ex illis, quae suggero, T uo calculo probes. A ccedat hoc n o v u m prioribus nom en, quo T ibi o b stringar: et ex eo de aliis, quae ex hoc argum ento fluunt, V obiscum agere desiderarem . D e quo nup er etiam in Tuis m eisque3 literis m entio fiebat argum ento, videl[icet] conversione Iudaeorum seu m agnae illo rum partis, in hac praefa­ tione nonnihil, q u o d sentio, exposui4. Fateor in eo m e coactum recedere a praeceptore alioqui aestim atissim o B [eato] D . D an n h au ero 5, qui sententiae etiam suae ex nostris ομοψήφους n on n ullos6 num erat. Si vero autoritatibus certandum esset, sperem affirm ativam n o stram decenti m odestia pro p o sitam to tid em vel plures ex celebrioribus nostris d octoribus habere patronos. E n aliquos7! A llego L ossium 8, Aeg. H u n n iu m 9, M en zeru m 10, M y liu m 11, 23 q u o d ] quae: K. 3 S. B rie f N r. 2, Z . 73-104. 4 D ie E rw a rtu n g einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der lu d en in den Pia D esideria 1676, S. 7 2 -7 4 (PD 4 3 ,3 1 -4 4 ,1 6 ). 5 Jo h a n n C o n ra d D an n h au e r (2 4 .3 .1 6 0 3 -7 .1 1 .1 6 6 6 ), P ro fesso r der T h eo lo g ie in S tra ß b u rg u n d Speners L ehrer; geb. in K ö n d rin g en im B reisgau, 1629 zunächst P rofessor für R h e to rik , seit 1633 fü r T h eo lo g ie in S tra ß b u rg , 1658 zugleich S tra ß b u rg er K irch en p räsid en t als N ach fo l­ ger Jo h a n n S chm idts. D an n h au e r zählt zu den b ed eu ten d sten lutherischen T h e o lo g en des 17. Ja h rh u n d e rts u n d w a r als D o g m a tik e r un d K o n tro v ersth eo lo g e ebenso b ek an n t w ie als P redi­ g er (N äh ere A n g ab en s. B d. 1, B rie f N r. 3 A n m . 4). —Z u D an n h au e rs W id ersp ru ch gegen die L ehre v o n einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n s. seine D isp u ta tio n : A pocalypsis M ysterii A po sto lici, ex R o m . X I, 25 E x h ib ita . . . A n n o M D C L V I (S traß b u rg 21684), ab g ed ru ck t in: J. C . D an n h au e r, D isp u ta tio n es T heologicae, hg. v o n C h ristian M isler, L eipzig 1707, S. 243—292, in d er D a n n h a u e r die P aulusstelle gegen die E rw a rtu n g einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n in terp retiert. 6 J. C . D an n h au e r, A pocalypsis (w ie A n m . 5), S. [269-281] (Sylloge v ariaru m in terp reta­ tio n u m ) 278f. U n te r d enen, die eine k ü n ftig zu erw a rte n d e B e k eh ru n g der J u d e n verneinen, n e n n t D an n h au e r n eb en H ie ro n y m u s un d L u th e r als lutherische T h e o lo g e n n u r Johannes P appus (s. B rie f N r. 93 A nm . 29) u n d D aniel C ra m e r (s. B rie f N r. 41 A n m . 18); vgl. B rief N r. 93, Z . 8 2 -8 5 . 7 S pener stellt h ier erstm als eine R eihe vo n T h e o lo g e n zu sam m en , die v o n einer noch au ssteh en d en allgem einen B e k eh ru n g der Ju d e n nach R ö m l l ,2 5 f ü b erzeu g t w aren . E r h at den K atalo g im L aufe d er Ja h re stän d ig erw eitert. Im A n h an g zur lateinischen A usgabe der Pia D esideria (F ran k fu rt a. M .: Z u n n e r 1678) h a t er ihn zur R ech tfertig u n g seiner Z u k u n ftse rw a r­ tu n g erstm als v erö ffen tlicht. Seit 1680 ist er B estandteil auch d eutschsprachiger A usgaben der Pia D esideria; zu diesem K atalog vgl. in diesem B and die B riefe N r. 16, 20, 21, 25, 29, 93, 131 so w ie C o n s. 1, 6; 3, 3 3 7 -3 41; L B ed. 1, 255f; 3, 445; P h.J. S pener, D ie E vangelische G laubens= L ehre 1, F ra n k fu rt a. M . 1688 (N d r. H ildesheim 1986), S. 45f. 8 Lucas Lossius (1508-1582), A n n o tatio n es S cholasticae. . . In N o v u m T estam en tu m Iesu C h risti N azaren i, B d. 5, F ra n k fu rt a. M . 1562, S. 5 1 4 A .5 1 5 A -B ; vgl. Pia D esideria 1680, A n h an g , S. 369—371.

25

30

35

48

Briefe desJahres 1675

B ald u in u m 12, G erh ard u m 13, C alix tu m 14, R u n g iu m 15, H afenrefferum 16, C re id iu m 17, D o rsch eu m 18, H elv ig iu m 19, Schnellium 20, H o ttin g e ru m 21, V oetium 22, H o rn b e q u iu m 23 etc. E x quibus n o n nisi aliquos24 videbis έ τών άλλοφύλων25, reliqui m aiori ex parte in Ecclesia nostra nom ina veneranda sunt. Inter eos, qui nunc v ivunt, n on desunt itidem praeclari viri, qui toti in eam abeunt sententiam .

9 A gidius H u n n iu s (1550-1603), E pistolae D ivi Pauli A postoli A d R o m an o s E xpositio, F ra n k fu rt a. M . 1587, Bl. 184b-186a; vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 362f. 10 B alth asar M en tzer (1565-1627), A nalysis C apitis U n d ecim i E pistolae D . Pauli A d R o m a­ nos, in: D isp u tatio nes T heologicae D e Praecipuis Q u ib u sd a m H o ru m T e m p e ro ru m C o n tro ­ versiis, in A cadem ia G iessena publice h ab itaru m 1, G ießen 1607, S. [822-845] 838f; vgl. Pia D esideria 1680, A n h an g , S.368. 11 G eo rg M y liu s (1544-1607), In E p isto lam D . Pauli A d R o m an o s . . . E xplicatio, Jena 1595, S. 372; vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 372f. 12 F riedrich B ald uin (1575-1627), C o m m en tariu s In O m n es E pistolas B eati A postoli Pauli, F ra n k fu rt a. M . [1654] “ 1710, S. [209-217] 211; vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 368f. 13 Jo h a n n G erh ard (1582-1637), Loci T heologici 9, F ra n k fu rt a. M . u. H a m b u rg 1657, S. 94B -96B (= A u sgabe v o n E. P r e u s s , B erlin 1863-1875, B d. 9, [107-111] 109); vgl. Pia D esideria 1680, A n hang, S. 377. 14 G eo rg C alix t (1586-1656), D e su p rem o iudicio, H elm ste d t (1635) 21661, S. 2 3 -2 5 (W erke in A u sw ah l 4, G ö ttin g e n 1972, 270,18—273,2); vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 364-366. 15 D av id R u n g iu s (1564-1604), V olum en D isp u ta tio n u m E x E pistolis Pauli A d R om anos, E t ad C o rin th io s p rio ri & posteriori, W itten b erg 1606, S. [219—254] 251 (D isp. 13); vgl. Pia D esideria 1680, A n h ang, S. 371 f. 16 M atth ias H afenreffer (1561-1619), T em p lu m Ezechielis, Sive In IX P o strem a P ro p h etae C ap ita C o m m e n ta riu s, T ü b in g e n 1613, S. [312f] (zu E z 43) 313; vgl. Pia D esideria 1680, A n h an g , S. 376f. 17 H a rtm a n n C reide (1606-1656), M editationes evangelicae, F ra n k fu rt a. M . 1669 (BS 4° 333; das B u ch ist h eute nicht m eh r biblio g rap h isch nachw eisbar); vgl. Pia D esideria 1680, A n h an g , S. 379f. 18 Jo h a n n G eo rg D o rsch e (1597—1659), E in lad u n g sp ro g ram m zur D isp u ta tio n v o n Jacob H elw ig (s.d.); vgl. Pia D esideria 1676, S. 5 7 -6 0 (PD 37,7-38,21). 19 Jaco b H elw ig (1631-1684) [R esp.] u. H e rm a n n S ch u ck m an n (1616-1686) [Praes.], D e M y sterio P aulino, R om . X I. vers. x x v .x x v i. D issertatio T heologica Inauguralis, R ostock [1658]; vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 384. 20 Sebald Schnellius (1621-1651) [Resp.] u. G eorg K önig (1590-1654) [Praes.], D isp u tatio T h eo lo g ica, Q u a, Q u ae Isaac A bravanel, H ebraeus ad cap. xxxiv. Esaiae, atque O badiae p ro p h etiam co n tra F idem C h ristian am scripsit, accuratius ex p en d u n tu r, A ltd o rf 1647, S. [140-142] 142. 21 Jo h a n n H ein rich H o ttin g e r (1620-1667), T h esau ru s P hilologicus, Seu C lavis S cripturae, Z ü ric h 21659, S. 9f; vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 387. 22 G isb ert V oetius, (1589—1676), D e G enerali C o n v ersio n e lu d aeo ru m , in: Selectae D isp u ­ tatio n es T h eo lo g icae 2, U tre c h t 1655, S. [124-155] 127; vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 386. 23 Jo h an n es H o o rn b e c k (1617-1666), ‫ תשובה יהלה‬Sive P ro C on v in cen d is, E t C o n v e rten d is Iudaeis, L ibri O c to , L eiden 1655, P ro leg o m en a § 24 (S. 3 5 -3 9 ). 24 H o ttin g e r, V oetius u n d H o o rn b e c k w aren refo rm ierte T h eo lo g en . 25 Vgl. A p g 10,28.

N r. 11

an Elias Veiel

1 6 .4 .1 6 7 5

49

H o g eliu m 26 in eo falli h aud d ubito, cum phialam septim am 27 nostro ascribit tem p o ri, cum tam en, q u an tu m ego perspicio, n o n d u m qu in tam 28 egressi sim us. Q u o d vero increm enta etiam sum ere videatur, im o vere sum at, Papaeum reg n u m , co m p lem en tu m vaticiniorum m ihi no n reddit dubium : C erte, si consulam us historias, p leru m que ultim a iudicia tunc ingruere observabim us, cum in su m m o flore et ex eo securitate sunt, qui iam exitio devoventur. P eganium 29 a G oerlino30, credo, q u o d iam acceperis vel in via tam en erit. O p ta rim virum , qui in his valeat, libello illi exam inando vacare et relictis, quae calculum m eren tu r, reliqua, in quibus p ro m ittit, quae expectanda non sunt, refellere. E x Ios. M ed o 31, cuius ad m anus m ihi sunt scripta, quod pleraque petierit, fatetur ipse32. A utoris autem n o m en 33 quacunque industria hactenus indagare n o n valui. Biblia D orscheo-G ram siana34, si qui am ici illud desiderent, singula exem ­ plaria 7 florenis35 obtinebo. M etaphysicos et N icom achicos libros A ristotelis36 frustra quaesivi, et, credo, posthac etiam , quam vis n o n defutura sit diligentia m ea, non felicior futurus sum . W echeliana37 nulla am plius fere

51 /a /.

53 ex p ectan d a ] exputanda: K.

54 /Io sje p h o ]/.

55 pleraque ] p leru m q u e: K.

26 Z acharias H o g el (s. B rie f N r. 1 A nm . 6); zu seinen apokalyptischen W erken s. B rie f N r. 1 A n m . 7 u. 8 . 27 Siebte Schale des Z o rn s (A pk 16,17-21); vgl. Z . H o g el, A n tip se u d iren ico n (s. B rie f N r. 1 A n m . 7), S. 366 -3 7 0 . 28 F ün fte Schale des Z o rn s (A pk 16,lOf); vgl. B rie f N r. 2, Z . 116f. 29 Peganius: P seu d o n y m v o n C h ristian K n o rr v o n R o sen ro th (s. B rie f N r. 2 A n m . 34 u. 35). 30 D ie D ru ck erfam ilie G oerlin in F ra n k fu rt a. M . u n d U lm ( B e n z i n g , D ru ck er, 136.472, u n d d ers., V erleger, 1144; vgl. B d. 1, B rie f N r. 121 A n m . 5). 31 Jo sep h M ed e (1586—1638), englischer T h eo lo g e u n d ‫ ״‬father o f E nglish m illen aria n ism “ (D N B 13, 178-180; vgl. W a l l m a n n , 348.350). - D ie B ibliotheca S peneriana v erzeichnet v o n M ede fo lg en d e W erke (BS 4°, 105): C lavis A pocalyptica, C a n te rb u ry 1649; O p u scu la L atina ad R em A p o caly p ticam Spectantia, C a n te rb u ry 1652; D issertationes E cclestiasticae, L o n d o n 1653. A u ß erd em k an n te S pener v o n M ede: D e A postasia (s. B rie f N r. 33, Z . 3 4 -4 0 m it A n m . 17). 32 [C hr. K n o rr v o n R o sen ro th ,] E igentliche E rk lä ru n g (s. B rie f N r. 2 A n m . 34), Bl. A 2V- A 3r. 33 C h ristian K n o rr v. R o sen ro th (s. B rie f N r. 2 A nm . 35). 34 Jo h a n n G eo rg D o rsch e, B iblia N u m e ra ta Seu In d ex Specialis, In V etus T e sta m e n tu m [In N o v u m T estam en tu m ] A d singula o m n iu m L ib ro ru m capita & co m m ata, F ra n k fu rt a. M . 1674. - D ie A rb eit w ar v o n Jo h a n n G eo rg D o rsch e (s. A n m . 43) u n v o llen d et hinterlassen un d v o n seinem S ch w ieg erso h n Jo h a n n G ram bs (s. A nm . 42) w eiterg efü h rt w o rd e n (vgl. B d. 1, B rie f N r. 101 An m . 21). 35 (Silber‫ )־‬G u ld en ; en tsp rich t einem halben R eichstaler (vgl. K a h n t / K n o r r , 114—116). 36 U n te r den v ersch ied enen in F ra n k fu rt a. M . bei A ndreas W echel g e d ru c k te n A ristoteles­ A u sg ab en des sp äten 16. u n d frü h en 17. Ja h rh u n d e rts d e n k t Spener v e rm u tlic h an die A usgabe v o n F ried rich S y lb u rg , F ra n k fu rt a. M . 1584-1587 (N U C ). 37 A n d reas (gest. 1581) u n d Jo h a n n (gest. 1593) W echel, B u c h d ru ck er in F ra n k fu rt a. M .

45

50

55

60

50

Briefe desJahres ί 675

supersunt et ubivis potius quam hac in urbe, ubi prodiere, reperiuntur: quod circa plures alios hic excusos libros observavi et m ecum alii quoque m irati sunt. C ausam Strauchianam 38 m agis m agisque exasperari ex nuperis D antisca65 nis39 intellexi, ut n on pauci prudentes indies tim eant m otus toti Reipublicae ferales et status integri m u tatio n em inferentes. Excusa sunt nonnulla responsa40. V estrum tam en n o n d u m im pressum vidi, sicuti nec no stru m im pres­ sum est41. D E U S afflictae Ecclesiae m isereatur nec patiatur ubique eam tot scandalis opprim i! 70 Collega n oster D n. G ram bsius42, qui am icam adscribet salutem , in potestäte m anuscripta B[eati] soceri43 sui n o n habet. Affinis autem eius, filius44 nem pe, qui luris studium elegit, ab aliquot annis literas nullas scripsit. M em init autem se ante plures annos iam R ostochium 45 ipsi misisse exacte a q uodam B[eati] viri auditore46 descriptum c o m m e n t[arium ] in 4 E vangeli75 stas47 luculentissim um . H ab et etiam com m ent[arium ] in Esaiam 48 et ep [isto-

65 in dies: K.

70 / q u i . . . sa lu te m / ] [E infügung v o m un teren B lattrand].

74 /4 /.

( B e n z i n g , D ru ck er, 127f; I. M a c l e a n , A n d re W echel at F ran k fu rt, 1372-1581, G u ten b erg ­ Ja h rb u ch 63, 1988, 146-176). 38 Z u den U n ru h e n um Ä gidius S trauch s. B rief N r. 2, Z. 6 1 -7 2 ; vgl. B riefe N r. 3, Z . 3 6 -4 9 , u. N r. 10, Z . 102-120. 39 V erm u tlich der nicht überlieferte B rief vo n N athanael D ilger aus D anzig, a u f den Spener m it B rie f N r. 14 a n tw o rtet. 40 Z u den g ed ru ck ten G utachten s. Briefe N r. 3 A nm . 16 u. N r. 10 A nm . 55-57. 41 Z u den n ich t g ed ru ck t v orliegenden G u tach ten der P redigerm inisterien von U lm un d F ran k fu rt a. M . s. B rie f N r. 2 A nm . 17. 42 Jo h a n n G ram b s (2 3 .9 .1 6 2 4 -3 .6 .1 6 8 0 ), P farrer in seiner H eim atsta d t F ra n k fu rt a. M .; nach d em S tu d iu m in H elm ste d t, R o sto ck (bei Jo a ch im L ütkem ann, Jo h a n n Q u isto rp d. Ä. und A u g u st V arenius), L eiden u n d S tra ß b u rg (bei Jo h a n n G eo rg D orsche, dessen einzige T o ch ter M aria M arg areth a er 1653 heiratete) seit 1653 P farrer in F ra n k fu rt a. M . (nähere A ngaben s. Bd. 1, B rie f N r. 4 A nm . 8). 43 Jo h a n n G eo rg D orsche (13. 11.1597-25.12.1659) aus S traß b u rg ; nach dem S tu d iu m in S tra ß b u rg u n d T ü b in g e n seit 1622 P farrer in E nzheim bei S tra ß b u rg , 1624 A u fb ru ch zu einer akadem ischen Reise nach Jena, Leipzig, W itten b erg un d M a rb u rg , 1627 D r. theol. in S traß­ b ü rg , M ü n sterp red ig er u n d P rofessor der T h eo lo g ie, 1654 P rofessor der T h eo lo g ie in R ostock !nähere A n g ab en s. B d. 1, B rie f N r. 99 A n m . 9). 44 Jo h a n n G eo rg D o rsch e (geb. 13.2.1644); studierte in R o sto ck (A ugust 1654: H o f m e is t e r 3, 181) u n d S tra ß b u rg (10.4.1661: K n o d 1, 349) u n d sollte zunächst offenbar T h eo lo g e w erd en (vgl. LP: R o th R 5190 u. 5261). 45 R ostock. 46 N ic h t erm ittelt. 47 J. G. D o rsch e, ln q u a tu o r evangelistas co m m en tariu s . . . S u b iu n g itu r o peri eiusdem auctoris C h ro n o tax is A cto ru m ap o sto lico ru m , hg. v o n L u d w ig F riedrich V ischer [vgl. D B A 1309, 106-110], H a m b u rg 1706. 48 J. G. D o rsch e, A d entheas S. Iesaiae prophetias, earu m q u e singula capita analysis . . . cum praefatione Jo h a n n is Fechtii, H a m b u rg 1703.

N r. 11

an Elias Veiel

16. 4. 1675

51

lam] ad H ebraeos49. D e exam ine R accoviano50 ait se n u nquam vel audivisse vel vidisse quicquam . In illius m anibus res si esset, n o n diu caritura foret Ecclesia illis etiam viri celeberrim i laboribus: qui forte incuria filii intercede­ re possent. Vale divinae gloriae, Ecclesiae bono.

80

Scrib. Francof. a d M oen. 16. A pril. 1675. A dm . Rev. T. A m plit. ad preces et officia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D . M ppria. Inprim is pervelim scire, quae T ibi sententia vel spes sit de studiosis in academ iis ad seriam pietatis cultu[r]am ducendis, cuius m ateriae in praefa­ tione m entio fit51. Si in antecessum nonnihil, quid censeas, intellexero, pluribus de hoc arg u m en to tecum agam et, quae aliorum am icorum sint consilia52, com m unicabo.

85

V iro M axim e R everendo, A m plissim o et E xcellentissim o D o m in o Eliae Veielio Sacrosanctae T heologiae D o cto ri celeberrim o et in Incluta U lm en sium Republica Ecclesiae Pastori et A n tistiti atque P rofessori longe dignissi­ m o, fidelissim o. D o m in o , Fautori et A m ico atque in C H R IS T O Fratri m eo V enerando. U lm .

90

[E m pfangerverm erk:]

95

Accfepi] d[ie] 29. A pril. a[nno] dfom ini] 1675. R [espondi] d[ie] 31. A ug. D . H asenloff53.

85 /sit/. 49 ‫ ן‬. G. D o rsch e, In E p isto lam D . Pauli ad E braeos C o m m e n ta riu s, p luribus H y p o m n e m a tibus apod ictico -an aly tico -ex egeticis iu x ta seriem C a p itu m C o m m a tu m q u e feliciter coeptus, ad D im id iu m C ap . X p erd u ctu s, et a Jo h . C h risto p h o ro Pfaffio absolutus, F ran k fu rt u. Leipzig 1717. - P o stu m erschien ferner: J. G. D o rsch e, F ra g m en tu m C o m m e n ta rii In E p isto lam Judae . . . E x M S C o e d id it. . . Jo h a n n es Fechtius, F ra n k fu rt u. L eipzig 1700. 50 E ine W iderlegung des sozinianischen R akauer K atechism us d u rch D o rsch e ist nicht überliefert. 51 D e r V orschlag zu r E in ric h tu n g v o n akadem ischen C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 144-146 (PD 7 6 ,1 7 -78,26). 52 Z u d em zunächst n u r h andschriftlich k u rsieren d en V orschlag zur S tu d ien re fo rm s. B rief N r. 3 A n m . 3. 53 V erm u tlich T h e o d o r H asen lo ff (1638-7.10.1679) aus R iedau in Ö sterreich , ein S tudien-

52 100

Briefe desJahres 767J

S tad tam m [ann]54. Zelus dom us D E I, A ug. T. ii, col. 9355. D orsch -G ram b s [?]56. E m e n d [atio] tem p[orum ] [?]57.

freu n d S peners; nach dem S tu d iu m in S tra ß b u rg u n d T ü b in g e n seit 1668 w ü rtte m b e rg isch er R at in S tu ttg a rt (N äheres zu ihm s. B d. 1. B rie f N r. 25 A nm . 4). 54 V ielleicht der S tad tam m an n in N ö rd lin g e n , Jo h a n n G eo rg W olf; vgl. Speners B rief an Veiel v o m 2 3.12.1675 (B rief N r. 56 A nm . 78). 55 N ic h t erm ittelt; v erm u tlich d en k t Veiel an die Bulle ‫ ״‬Z elus d o m u s D ei“ (1651), m it der Papst Innozenz X . den W estfälischen Frieden für null un d nichtig erklärte. 56 Vgl. A n m . 34. 57 Vielleicht: Jo sep h Ju stu s Scaliger, D e E m e n d atio n e T e m p o ru m , Iosephi Scaligeri Iulii C aesaris F. O p u s N o v u m A b so lu tu m P erfectum , F ra n k fu rt a. M . 1593 (vh S tU B F rankfurt a. M .), o d er Veiels B ezeichnung für die H o ffn u n g besserer Z eiten (vgl. B rie f N r. 145, Z . 20) nach den Pia D esideria 1676, S. 7 2 -8 4 (PD 4 3 ,3 1 -4 9 ,5 ).

N r. 12

an Gottlieb Spizel

19. 4. 1675

53

12. A n G ottlieb Spizel in A u g sb u rg 1 F ra n k fu rt a .M ., 19. A pril 1675

Inhalt B itte t u m ausführliche S tellungnahm e zu seiner P ostillenvorrede (Pia D esideria). V erw eist a u f den b ereits frü h er ü b ersan d ten , von Spizel gebilligten E n tw u rf z u r R eform des T h eo lo g ie stu ­ diu m s. G eh t a u f Spizels V orschläge ein, w elchen P rofessoren m an diesen V orschlag u n terb rei­ ten soll (Friedem ann B ech m ann, H einrich M üller). - Sucht m it dem kursächsischen O b e rh o f­ p red ig er M a rtin G eier in K o n ta k t zu k o m m e n , en tw ed er ü b er den H o fp red ig e r S am uel B ene­ d ik t C a rp zo v o d e r ü b er [Johanna E leonora v o n M erlau], B e n en n t außerdem den R o th en b u rg er S u p erin ten d en ten Jo h a n n L u d w ig H a rtm a n n , P hilipp L u d w ig H anneken in G ießen u n d C h ri­ stian K o rth o lt in K iel als m ögliche M itarbeiter. B e g rü ß t die enge F reundschaft m it M a rx H u eb er. - B erich tet v o m Schicksal Jo h a n n U lrich W ilds; d an k t für die W ohltaten an seinem S ch w ag er E h rh ard t. - D ie Lage in D an zig um Ä gidius S trauch scheint aussichtslos zu sein.

Überlieferung A: A u g sb u rg , SStB, 2° C o d . A ug. 409, Bl. 528r-531v. D :P h .J . Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 562-565 (Z. 4-116).

A IE SU redivivo R edivivam salutem , g ratiam atque pacem! Vir A d m o d u m R everende et Praecellentissim e. D om ine, am ice et in C H R IS T O Frater Venerande. A ntequ am hae exhibeantur, n o n d ubito ad Vos iam perlatam esse praefatio­ nem postillae A rndianae praefixam 2, quam u t serio expendas et, de quibus existim as, candide m e m oneas, per am o rem D O M IN I et eum , quo me hactenus prosecutus es, affectum Te rogito. A rg u m en tu m est ponderis et m o m en ti gravissim i, si q u o d ullum aliud est. Spero autem nem inem vitio m ihi versurum , q u o d p ro iure, q u o d o m n iu m esse credo, sententiam in causa com m uni dicam , sed m onentibus et salubriora proferentibus lubentissim e cessurus. O p ta rim autem , u t n o n solum su m m atim respondeas3, sed, ubi p rim u m intellexero, quid de universo illo m eletem ate4 videatur, dein­ ceps ad singula descendere digneris co nfirm aturus m e in illis, quae apparent Ecclesiae n o n inco m m o d a esse, alia em endaturus et substituturus saniora. M ateriam hoc subm inistrare potest n o n uni epistolae, quam ab anno5 m em i-

9 p ro iu re, q u o d ] —D . 1 2 3 4 5

11 /so lu m /.

Z u G. Spizel s. B rie f N r. 3 A n m . 1. P h.J. S pener, P o stillen vorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). S. B rie f N r. 141. Sorge. S. B d. 1, B rie f N r. 174, Z . 2 7 -4 2 .

54

Briefe des Jahres 1675

ni quaesitam . Spero etiam n o n sine usu fore illam inter nos συζήτησιν. D uo reliqua exem plaria rogo A dm od. Reverendis D om inis M üllero6, antistiti vestro, et R eisero7 porrigi, a quibus idem , quod a Te, per epistolam 8 rogabo. Porro videbis aliquam , sed b reviorem m entionem fieri collegii eiusm odi pietatis vel m ethodi, qua ad studium pietatis a Professoribus studiosos duci optarem us9. P lurim um vero in ea sententia, ut rem hanc no n credam im pos­ sibilem , m e calculus, quem adiecisti, tu u s10 confirm avit: ut nunc no n dubi­ tem rem eam , quo fieri poterit et ab amicis piis conducere videbitur, m odo om ni urgere. Perplacuere, quae de Viris huic instituto idoneis censuisti11. D e D n. D . B echm anno12 nihil m ihi cognitum fuerat, uti non alterius universitatis status m ihi ig n o tio r quam Ienensis13. T uo vero iudicio interim aliorum etiam testim onia accesserunt, cum u n u m alterum ve de Viri illius anim o et studiis interrogarem . N o n n em o am icus14 itidem interrogatus, quem aptum his consiliis crederet, V irum istum ex prim is nom inavit. Si itaque ita utile credas, n on veto, ut, quae Tibi transm isi, folia15 ei com m uni­ ces et eius desuper iudicium atque voluntatem experiaris. Forte tam en praestat, ut, unde Vobis com m unicata sint, ignoret: quod ipsum nihilom i­ nus Vestro arbitrio co m m itto. Q u o d D n. D . M ü lle ru m 16 concernit, de hoc etiam inter prim os cogitavi, et alii am ico m e o 17 idem m ultis aliis praeferendus apparuit. Q uae eum aliquorum sinistrae suspiciones gravant, non m iror: im o quaedam , ob quae aliis m ale audivit, reddidere m ihi n o m en eius com m endatius. Sed nulla adhuc ipsocum m ihi intercedit fam iliaritas: nisi quod superiori septim ana literis18 ad eum datis et m isso exem plari praefationis eam quaerere coepi: quam p ro m tu s nobis futurus sit, brevi, spero, experiar. E xin consilia capi possunt, quid deinceps agendum . D n. D . G eieru m 19itidem inter eos hactenus suspexi, qui causam D E I serio agerent, sed ad eum aditus m ihi hucusque praeclusus fuit. D uas ad aperien-

24 idoneis ] indoneis: D .

40 s i t ] - D .

6 Jo h a n n ja c o b M ü ller (s. B rie f N r. 3 A nm . 34). 7 A n to n R eiser (s. B rie f N r. 13 A nm . 1). 8 Vgl. B rie f N r. 13, Z . 14-16. 9 D er V orschlag zur E in rich tu n g v o n akadem ischen C ollegia pietatis in d en Pia D esideria 1676, S. 144-149 (P D 76,17-78,26); vgl. B rie f N r. 3, Z. 4 -3 5 . 10 Spizels B rie f ist n ich t überliefert; vgl. B rie f N r. 10, Z . 8 2 -8 4 11 Z u den im fo lgenden genannten P rofessoren vgl. B rie f N r. 10, Z . 8 2 -8 5 . 12 F ried em an n B ech m an n (s. B rie f N r. 10 A nm . 43). 13 Jen aer U n iv ersität. 14 N ic h t erm ittelt. 15 S. B rie f N r. 3 A nm . 3. 16 [H einrich] M ü ller in R o sto ck (s. B rief N r. 135 A nm . 1). 17 W ahrscheinlich Jo h a n n H einrich H o rb (vgl. B rief N r. 135 A nm . 5). 18 N ic h t überliefert; zu M üllers A n tw o rt s. B rief N r. 135 v o m 5.5 .1 6 7 5 . 19 M a rtin G eier in D resd en (s. B rie f N r. 22 A nm . 1).

Nr. 12

an Gottlieb S p ize l

19. 4. 1675

55

dum vias tentabo, si D E O volente altera succederet. M isit ad m e istis n u n d i­ nis D n. C arpzovius20, A ulae Electoralis co n d o n a to r, Ierem iam suum s[ive] conciones in novo m unere p rim u m habitas21. Scriptis ergo gratulatoriis άντίδωρον istam praefationem m isi et iudicium eius exquisivi. Per hunc ad colle­ gam illum spero d em u m m e p ertingere posse. Illa spes si decolet, m ediatrice uti constitui nobili virgine22, quam ille suis literis d ignatur et cum qua m ihi etiam frequens com m ercium epistolare et gratissim um ; paucos enim m o rta ­ les novi, qui pietatis studio eam superent, adeo u t plurim is T heologis tantum coelestis lum inis et pro gloria divina zeli optarim . Tibi, si cum praeclaro illo Ecclesiae nostrae praesule iam intercedat am icitia, com m itto, u t pro pruden­ tia Tua, quan tu m credes ex re co m m u n i esse, ipsocum agas23. Praeter eos, q u o ru m m en tio n em iniecisti, de aliis quoque cogitandum erit, qui consiliorum salutarium adiutores, fautores vel etiam autores sint. D n. D . H artm an n o 24 R otenburgensi S uperintendenti eodem fere quo T ibi tem po re eadem com m unicavi. U ti nulli V ir ille consilio, quod regno divino pro m o v en d o facit, refragabitur, ita ista transm issa suo firm avit calculo et m onitis25. E go vero hoc etiam crediderim p ersuadendum ipsi esse, u t in sua R otenb u rg o , in qua autoritate ipsum pollere intelligo, periculum faciat talis institu ti26: neque enim intra academ icos cancellos necesse est studium illud coarctari: quae T ibi super ea re sedet sententia? In vicina nostra Giessensi sim ile quid tentari inprim is opto, n o stro quoque Ecclesiae bono. E x professoribus ab annis n o n paucis D n. D. H annekenius27 ita m ihi in n o tu it, u t ab eo om nia m ihi p ro m ittam : inprim is cum collegam 28 habeat n o n m inus pietati infucatae studiosissim um . Sperabam istis nu n d i-

48 decolet: cj ] decollet: A + D .

62 n e q u e ] nec: D .

65 D n . D . H annekenius ] N .: D.

20 Sam uel B en ed ik t C a rp zo v , H o fp red ig e r in D resd en (s. B rie f N r. 21 A nm . 1). 21 S .B . C a rp zo v , D e r E rstens eligirte u n d ausgelesene Z w eiten s vo cirte u n d ausgeschickte D ritte n s o rd in irte u n d au sg erü stetejerem ias, D resden: M . B erg en [1674] (vh B SB M ünchen). 22 Jo h a n n a E leo n o ra v o n u n d zu M erlau in W iesen b u rg / Sachsen (s. B rie f N r. 96 A n m . 28); bis zu ih rer Ü b ersied lu n g nach F ra n k fu rt a. M . im F rü h ja h r 1675 sta n d Spener m it ih r in en g em B riefk o n tak t. 23 D ie Spizelsche B riefsam m lu n g in der SStB A u g sb u rg (2° C o d . A ug. 407) en th ält B riefe v o n G eier an Spizel aus d e n ja h re n 1667-1671. 24 Jo h a n n L u d w ig H a rtm a n n , S u p erin te n d en t in R o th e n b u rg o .T . (s. B rie f N r. 5 A nm . 1); vgl. eb d ., Z . 18-26. 25 O ffen b a r als Beilage zu H a rtm a n n s B rie f v o m 1 6 .3 .1 6 7 5 (P. S c h a t t e n m a n n , N eu es [wie B rie f N r. 5 A nm . 1 7 ], 2 1 2 f). 26 Z u H a rtm a n n s C ollegia pietatis m it T h eo lo g ie stu d en ten in R o th e n b u rg o.T . s. B rief N r. 45, Z . 109-120. 27 P h ilip p L u d w ig H an n ek e n in G ießen (s. B rie f N r. 16 A n m . 1); zur Sache vgl. B rie f N r. 10, Z . 7 5 -9 0 . 28 S pener d en k t v erm u tlich an K ilian Rudraufif, seit 1675 P ro fesso r der T h eo lo g ie in G ießen (s. B rie f N r. 63 A n m . 1).

56

Briefe desJahres 16 75

nis29 ei hac in u rb e loqui, sed festinatio transeuntis spem m eam frustrata est: praesens de hac re serm onem fecissem. U t vero per literas ipsocum agam , differam , donec rescripseris: cum ex T ua voluntate, quae ago, pleraque velim . Scripsi etiam n u p er D n. D . K o rth o lto 30, professori K iloniensi, cui practica T heologia in n o n p arvo pretio est et cum quo epistolare m ihi a quinquennio vel ulterius com m ercium exercetur: huius tam en consilii n o n d u m m en tio ­ n em feci expectaturus, quid ad praefationem m eam reponat, ex quo facile erit iudicare, quid de ipso polliceri nobis possim us31. D n. D . Veielio32, veteri itidem am ico, quae Vobis, n o n d u m com m unica­ vi, in ultim is33 tam en digitum eo intendi, quod de argum ento tali ipsocum agere gestiam . N ihil in om ni hoc negotio quaero quam gloriam illius, cuius om nes sum us m inistri; im o eius iustissim a m aledictio nos feriret, si rem is­ sius causam ipsius agerem us: neque etiam aliud m inisterium in eo m ihi arrogo, quam u t pararius sim , quo m ediante plures Viri pii consilia de Ecclesiae com m odis invicem com m unicent. D E U M vero supplici pietate veneram ur, qui, quicquid in o m n i ea re agetur, o m nium que anim os Spiritus sui sanctissim i gratia ita regat, ut, quem oculis praefixim us, scopum rite intendam us et eius directione tandem assequam ur. E t antequam in hisce consiliis conquirendis pergam us, sit ea nobis praecipua cura, u t poenitenti et ardenti oratione illius benedictionem im plorem us, im o exorem us, quod m ihi ab eius paterna benignitate polliceor. C ura tua de eradicandis vitiis literato ru m 34 plu rim u m ad eam rem confe­ ret, unde inprim is op to , ut, quae m editatus es, ad um bilicum 35 perducas. Verum frustra speram us illis literato ru m vitiis m edelam aliam quam com ­ m unem illam , quae om nibus necessaria est, quam rectissim e exprim is, u t ad cognitionem et abnegationem sui hom ines p erducantur36. O stendi tam en potest, quanto m aior v irtu tu m illarum in h om ine literato sit necessitas, quam gravior noxa, si, qui n o n d u m suus esse desinit, arm is, quibus plus noceat, instructus sit, q u o m o d o regulae illae generales C h ristian o ru m litera­ tos non o b strin g an t m odo, sed q u o m o d o applicatio specialis fieri debeat: uti 69 fecissem < fecisse (?). 72 /n u p e r/. 74 t[am e]n < n. (enim ). D. 78 ip so cu m ] ip su m : D . 82 pii ] - D . 84 /q u i/: < e t (?)> . < ad>. 97 / q u o m o d o / : < . . . ? > . C h ristia n o ru m ] + < c ir c a > .

76 nobis polliceri: 92 m edelam ] +

29 D ie F ra n k fu rter F rühjahrsm esse v o m 21. M ärz bis 10. A pril 1675 (vgl. B rie f N r. 3 A n m . 11). 30 C h ristian K o rth o lt in Kiel (s. B rie f N r. 27 A n m . 1); zu r Sache vgl. B rie f N r. 10, Z . 7 5 -9 0 . 31 D ie A n tw o rt K o rth o lts erhielt Spener erst im Ju n i (s. B rie f N r. 27, Z . 4 -10). 32 Elias Veiel (s. B rie f N r. 2 A n m . 1). 33 Vgl. B rie f N r. 11, Z . 85-8 9 . 34 Vgl. G. Spizel, Felix literatus . . . sive de vitiis litera to ru m , 1676 (s. B rie f N r. 61 A nm . 4). 35 Bis zu m E n d e ( O t t o , S p ric h w ö rte r der R ö m er, N r. 1816). 36 Vgl. Spizels A u sfü h ru n g en in d em bei A nm . 34 gen an n ten W erk (D issertatio P raelim inaris, S. 25ff. 43. 51ff).

N r. 12

an Gottlieb Spizel

19. 4. 1675

57

plu rim u m sem per in eo situm arb itro r, generalia recte applicari37. U tilissi­ m a, si divina accedat benedictio, opera illa Ecclesiae futura est: quod iuxta Tecum et Tibi quo q u e precor. B ibliothecae scrip to ru m ascetico practico ru m 38, quam adornas, desidera­ rem , si quid m ihi hic licet, n o n Latinos ta n tu m inseri, sed quam m axim e etiam G erm anico extantes id iom ate vel A nglico etiam , cuius ego quidem peritus n on sum 39. A usim enim spondere, in nulla lingua extare quicquam ad hanc rem spectans, cuius n o n sim ile in vernacula n ostra possideam us: im o hanc quaedam habere sibi propria, quae frustra in universis reliquis quaesi­ veris; q u o d G erm aniae nostrae exh ib itu m beneficium m erito grato praedica­ m us ore et calamo. C aeterum , eradicandis illis literato ru m vitiis hoc quoque efficacissim um erit m edium , quod solum divina v irtu te pollet, ut ex verbo D O M IN I discant, qui sola eruditione sibi placent, quid vere sit C hristianus. C erte, si, quam am icus sub litfera] B 40 designavit, m eth o d o studiosi ad lectionem N [ovi] T estam jenti] ducan tu r et discant, quales C hristus, quales A postoli discipulos suos describant, alios ullos n on agnituri, longe aliter de illis iudicare incipient, quae prius idola m entis suae adorarunt. D n. H u b e ru m 41 arctiori vobis am icitia iu n ctu m gratulor: viri enim illius seriam de regni divini p ro m o tio n e curam iam ex eo diligo, ex quo p rim u m m ihi frequenti colloquio, quotiens invisit nundinas nostras, innotuit. Ei de collat[a] cura te m p lo ru m v e stro ru m 42 superiori septim ana gratulatus sum . Q uoties ad nos iteru m , u t proficiscatur res eius, fecerit p ergratum m ihi fu tu ru m est, u t illo internuncio utaris, quae m e scire voles43. O p tim ae vestrae, qua in affinem m eu m M . W ildium 44 ferim ini, voluntati gratias repono m axim as. A rgentoratensis45 m agistratus intellecto eius peri­ culo ultro , antequam m eae46 illuc perven iren t literae, Kailae47 eum pastorem 104 A n glico ] A ngelico: D . 112 si ] + < m e th o d o > . 112 q u id < quod. < q u em . 115 ullos ] - D . 116 /in cip ien t/: < d is c e n t> . 119 /in /v isit. latfa]: cj [T extverlust]. 126 P rinceps ] + < velit (?)>.

113 quam 120 coi-

37 Spizels bei A n m . 34 genanntes W erk b ehandelt in n eu n C o m m e n ta tio n e s die L aster R u ch losig k eit, H o c h m u t, E itelkeit, N eid , S treitsucht, übles N ach red en , N eu g ierd e, R u h m ­ su c h t u n d H ab g ier im H in b lick a u f die G elehrten. 38 D e r P lan w u rd e o ffenbar n ich t ausgeführt. 39 S pener h atte an m o d e rn e n F rem d sp rach en n u r F ranzösisch u n d Italienisch gelernt. 40 Vgl. B rief N r. 5, Z . 2 7 -3 3 ; vgl. J. H . H o rb , E rfo rd e rtes B edencken (s. B rie f N r. 45 A n m . 34), S. 255-259. 41 M a rx H u eb er (H uber) (s. B rie f N r . 155 A n m . 1). 42 H u eb ers A m t als K irchpfleger in A u g sb u rg (s. B rie f N r. 155 A n m . 1). 43 Vgl. B rie f N r. 3, Z . 2 7 -3 5 . 44 Jo h a n n U lric h W ild (s. B rie f N r. 3 A n m . 23); zu S peners B e m ü h e n , für W ild in A u g sb u rg eine A n stellu n g zu finden s. B d. 1, B rie f N r. 180, Z . 47-87. 45 S traß b u rg . 46 N ic h t üb erliefert; vgl. aber B rie f N r. 6 , Z . 8-17. 47 K ehl bei S traß b u rg , gem einschaftlicher B esitz der H errsch aften B aden-B aden, N assau,

58

Briefe desJahres 1675

destinavit et hoc m unus ei obtulit. Vocationi parere voluit, si Princeps48 consentiret. A ccedit vero, u t iisdem diebus Serenissimi concionator aulicus49 fatis concederet, unde iste literis p rim u m , ne ullam peregrinam vocationem acciperet, m o n u it, alteris vero eum ad C oncionatoris aulici et Superinten­ dentis officium 50 vocavit. Si hum anae res esset optionis, m aluisset K ailensem functionem , obscuram quidem et periculi plenam , eligere: u tpote qui ab aliquot iam annis hac sola causa Lauterecca51 evocari occulte desiderabat, ne in aulam ad tan tu m onus p ertraheretur: neque Principis desideriis m o rem gerere sustinuit, nisi prius concederetur de om ni re cum Theologis A rgentoratensibus conferre. Praevaluisse tam en vocationem principis ab aliis nostris doceor, qui ab eo to to isto tem pore, quo n egotium hoc ferbuit, literulam n on vidi, m axim e tam en solicitus ex ipsom et discere, qua facie om nia gesta sint. Interea ab affinibus m eis A rgentoratensibus52 intelligo eum E phoriae suae iam ad m o tu m esse. M iro r divinam p rovidentiam et eius, quas non capio, rationes adoro: certus sapientissim a eius esse consilia et n o n frustra factum , u t nostris desideriis praevaluerint illa, quae etiam sem per praevalere aequum est, iustum est, utile est. A ssistat ei gratia sua D E U S , ut, quod agere iussus est, cum fru ctu agat. Pro exhi[bi]tis etiam alteri affini m eo E rh ard o 55 beneficiis gratias ago m axim as, m e debitorem eius n o m in e sistens. Q u o d consilio T uo destinavit H am b u rg u m 54, tu to rib u s etiam placuit, unde eo iter suscipiet. Strauchiana causa55 Ecclesiam et R em p u b li[cam] G edanensem illis iam in v o l[vit] difficultatibus et periculis, u t nisi D E O praesente et ultra, quam hom ines possunt, adiuvante vix evitari extrem a possint. D E U S suorum m isereatur. H uius insom ni curae et paternae benignitati Te quoque et Tuos pie com m endo. Valete optim i. 131 ab ] + < a liis > .

144 exhi[bi]tis: cj (T extverlust).

148 invol[vit]: cj (T extverlust).

der Fam ilie B ö ck lin v o n B öcklinsau un d des S traß b u rg er Stiftes F rauenhaus (vgl. A . K r ie g e r , T opog rap h isch es W ö rterb u ch des G ro ß h erz o g tu m s B aden 1, H eidelberg 21904, Sp. 1138); do rt w u rd e 1675 - offenbar sta tt W ild - Jo h a n n L u d w ig E n g elh ard t (1 4 .4 .1 6 4 6 -2 .1 2 .1 7 0 5 ) P farrer ( N e u 1, 273 u. 2, 141; vgl. B o p p , N r. 1200). 48 L eopold L u d w ig v o n P falz-V eldenz (s. B rie f N r. 6 A nm . 11). 49 Sebastian K ö n ig (14. 7 .1 6 0 3 -1 0 .3 .1 6 7 5 ) aus W eitersw eiler im Elsaß (s. B o p p N r. 2857), S chw ager des D ich ters Jo h a n n M ichael M oscherosch (1601-1669); zu r Sache vgl. B d. 1, B rie f N r. 180, Z . 72-7 7 . 50 H o fp red ig e r u n d S u p erin ten d en t in L ützelstein (Le P etit-P ierre). 51 L auterecken am Glan. 52 Z u Speners V erw andten in S tra ß b u rg zählen im engeren Sinn die M itg lied er der Fam ilie S altzm ann (Fam ilie der M u tter) u n d der Fam ilie E h rh a rd t (Fam ilie der E hefrau); im w eiteren Sinn aber auch z.B . D o m in ik u s D ietrich (s. B rie f N r. 6 , Z. 2). 53 Speners S chw ager (vgl. B rie f N r. 10 A nm . 12); zur Sache s. B d. 1, B rie f N r. 180, Z . 4-17, u. N r. 188, Z . 3 4 -4 6 . 54 H am b u rg . 55 Die U n ru h e n u m Ä gidius S trauch in D anzig (s. B riefe N r. 2 A n m . 15 u. N r 11 Z . 64-69).

N r. 12

an Gottlieb S p ize l

1 9 .4 .1 6 7 5

59

Scrib. Francof. ad M oen. 19. A pril. 1675. A dm . Rever. T. D ignit. ad preces et obsequia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria.

155

A dm . Rev. D n . M ü llero 56 vestro m ille salutes et vota! M itto hic am ici cuiusdam 57 de consilio com m unicato iudicium et m onita. N u diu stertiu s a D n . M . W incklero58 Parisiis allatus est fasciculus et in eo libellus Tibi destinatus (Bartoli C haract. ho m . Iit.)59. H unc m ercatori60, cui cum D n. H u b ero com m ercium est, cu randum dedi.

56 S. A n m . 6 . 57 O ffen b a r h an d elt es sich u m ein (nicht überliefertes) G u tach ten zu d em V orschlag einer S tu d ien re fo rm (s. B rie f N r. 3 A n m . 3). 58 T obias W inckler (1648—1720) aus N ü rn b e rg , seit 1673 schw edischer G esandtschaftspredi­ g er in Paris (N äheres zu ih m u n d seinem B riefw echsel m it S pener s. B d. 1, B rie f N r. 197 A n m . 1). 59 D aniello B arto li (1608-1684), Jesuit in R o m (vgl. Z ed ier 3, 563), C h a racter hom inis literati, o lim a P. D aniele B artoli . . . italice editus, n u n c a P. L udovico Ja n in o . . . latine reditus, Paris: F. L archier 1672 (zahlreiche italienische A usgaben u n d Ü b ersetz u n g en sind im P rG K v erzeich n et). 60 V ielleicht d er H an d elsm an n P eter T h ilen aus F ra n k fu rt a .M . (vgl. B d. 1, B r ie f N r . 126 A n m . 11).

160

60

Briefe desJahres 1675

13. A n [A nton Reiser in A ug sb u rg ]1 F ra n k fu rt a. M ., [E nde A pril 1675]2

Inhalt Ü b ersen d e t die P o stillenvorrede. D a n k t für die Z u sen d u n g v o n S chriften R eisers. Ä u ß ert sich kritisch zu Reisers A n schauungen ü b er die Taufe.

Überlieferung D : P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 489f.

Q u i in nundinis3 varia am icorum com pellatione et negotiis ab his m ihi com m issis distringor, u t non nisi ad eas respondere literas valeam , quae dilationem n o n ferunt, finitis illis ad officium scribendi redeo. E xistim o vero te vel ante has accepisse vel propediem accepturum pagellas4 nonnullas, quas 5 pluribus amicis m itto , u t eo ru m suffragio confirm er vel erudiar m onitis atque censura. In his5 te q u oque pro candore tuo rogo, ut, si quando perlegere vacabit, sententiam tuam aperire m ihi digneris; h om ini in suis tuendis n eutiquam pervicaci et, qui nulli u n q u am m o n ito ri asper, illi etiam m origerfus] futurus ero, qui sua m ihi approbaverit. O p tarem consuli m ul10 tis, quifbus] ante oculos obversan tu r in Ecclesia nostra defectus. N e m o pius

8 illi: cj ] illis: D . defectibus: D.

9

m origerfus]: cj ] m o rig e r: D .

10

quifbus]: cj ] qui: D . defectus: cj ]

1 A n to n R eiser (7.3. 1628-27.4.1686), T h eo lo g e u n d R e k to r in A u g sb u rg ; geb. in A ugsb ü rg , nach d em S tu dium in A ltd o rf, seit 1646 in S tra ß b u rg (bei Jo h a n n G eorg D o rsch e un d Jo h a n n C o n ra d D an nhauer, m it dem er n o ch später im B riefw echsel stand) u n d T ü b in g e n , 1652 D iaco n u s in S ch em nitz (U n g arn ), 1659 P fa rrer in P re ß b u rg , 1672 w äh ren d der ungarischen P ro testan ten v erfo lg u n g en (s. B rie f N r . 34 A nm . 32) w eg en seiner W eigerung, K irche un d Schule den K ath o lik en zu übergeben, abgesetzt, m it T odesurteil b e d ro h t u n d aus U n g a rn v erb an n t, F lucht nach A u g sb u rg , 1673 R e k to r des G y m n asiu m s bei St. A nna in A u g sb u rg un d S tad tb ib lio th ek ar, seit Ju li 1675 P farrer in Ö h rin g e n (H ohenlohe), 7.12.1678 Lic. theol. in G ießen, 1679 H a u p tp a sto r an S t.Jac o b i in H a m b u rg , 1683 D r. theol. - R eiser ist gleicherm aßen als konfessio n eller P olem iker, S treiter gegen den A theism us w ie als V erfechter einer rigorosen K irch en zu ch t (b ek annt d u rch seinen K a m p f gegen die H a m b u rg e r O per) h erv o rg e treten . D ie B riefb ek an n tsch aft Speners m it Reiser g eh t w o h l a u f das Ja h r 1672 zu rü ck (N äheres s. B d. 1, B rief N r. 140, Z . 49f, m it A nm . 15; ferner R. S c h m i d b a u e r , D ie A u g sb u rg er S tad tb ib lio th ek a­ re d u rch vier Ja h rh u n d e rte , [1954], 145-158). - F ür die A d ressatenzuw eisung s. A nm . 2, 5 u. 8 . 2 Es h an d elt sich u m Speners im B rie f v o m 19.4.1675 (B rie f N r. 12, Z . 16-18) a n g ek ü n d ig ­ tes Schreiben; vgl. A n m . 3. 3 D ie F ra n k fu rter F rühjahrsm esse v o m 21. M ä rz bis 10. A pril 1675 (vgl. B rie f N r. 3 A n m . 11). 4 Ph.J. Spener, P o stillen v o rred e (Pia D esideria) (s. B rief N r. 3 A nm . 9). S pener hatte sie üb er Spizel an R eiser schicken lassen (s. B rie f N r. 12, Z . 16-18). 5 Vgl. die F o rm u lieru n g in B rie f N r. 142, Z . 7f.

N r. 13

an [A nton Reiser]

[Ende A pril 1675]

61

im pro b av erit v o tu m . In sim plicitate cordis m ei suggessi aliqua consilia, quae, si salubriora sugg eran tu r, his arreptis libens ego quoque deseram , qui tam en hactenus n o n d u m perspicere potui alia. Tibi n o n solum a tam locuplete eruditionis apparatu instructo, sed etiam , cui experientia p lu riu m a n n o ru m 6 p ru d en tiam n o n vulgarem peperit, haut deesse possunt, quae circa hoc arg u m en tu m m oneas. Pro iis, quae m ihi transm isisti7, gratias ago m axim as, praestolans adhuc occasionem , u t paria reddam . E xercitationem de B aptism o8 perlegi: sed cum , quam et a te expecto, nobis etiam iudicandi libertatem n o n dederis m odo, sed et, u t ea uterer, exegeris, n o n diffiteor, quod calculum addere nequeam illis, in quibus ab hypothesibus nostris seorsum abis, si quidem ego sensum tu u m in teg ru m assecutus sum , quem forte de industria nonnihil videris involvere. Q u in im o vereor, ne disputatione illa iteru m in scenam producta Ecclesia h aut p aru m tu rb etu r, cum ex illis sit arg u m en tu m , quae no n in sola speculatione consistunt, sed plurim as in vita consequentias, ad quas m erito horreo, p o st se trahere possint. C u m vero sciam tranquillitatem Ecclesiae tibi etiam cordi esse, spero m atu re te expensurum , quae, si ista urgean tu r, consequi possent. Suadeo autem , u t de ea re et doctiores et prudentiores consulas. M issis tan tu m istis lineolis celare no n debui, qui m eus sit sensus.

6 R eiser w ar seit 1652 im geistlichen A m t (s. A n m . 1). 7 V erm u tlich verschiedene S chriften A n to n R eisers; zu d en k en ist hier an folgende, in der B ibliotheca Speneriana verzeichnete Schriften: A. Reiser, E infältige E x u la n te n -G ed a n ck en ü b er den d rey u n d sieb en tzigsten P salm en, in so n d e rh eit den vier u n d zw an tzig sten Vers m it ein v erleib ter k u rtz e r U n sch u ld s-V erth a id ig u n g , o. O . 1675 (vh U B A u g sb u rg ; BS 4° 473); d ers., V indiciae E v an g elico -T h o m isticae p ro D o rsch eo contra T h o m . L eonardi O rd . P raed. & P rof. L o v an ., U lm 1669 (vh LB S tu ttg art; BS 4° 501); d ers., B revis A pologia, p ro E pistola q u ad am co n so lato ria in g ratiam S. A letheae scripta & edita, o. O . 1674 (vh B SB M ün ch en ; BS 12° 225); d ers., In d ex M a n u sc rip to ru m B ibliothecae A ugustanae C u m A d p en d ice D uplici, P raem issus H isto riae L iterariae & L ibrariae Ib id ., [A ugsburg:] G. G oebel 1675 (vh BSB M ü n c h en ; BS 4° 500). 8 A. Reiser, S acram en tu m B aptism i R egenerationis Soli Ecclesiae C h risti Verae N o v i Foede­ ris P ro p riu m D issertatio n e S cholastico-T heologica e x p o situ m , A u g sb u rg : G. G oebel 1674 (vh LB S tu ttg art).

62

Briefe des Jahres 1675

14. An [N athanael D ilger in D anzig]1 F ra n k fu rt a. M ., [F rühjahr 1675]2

Inhalt A ngesichts d er p olitisch w ie konfessionell schw ierigen Lage D anzigs sollte geg en ü b er [Ä gidius Strauch] Z u rü c k h a ltu n g g eü b t un d er dazu b ew eg t w erden, v o n sich aus zu resignieren. R ech tfertig t das F ra n k fu rter P red ig erm in isteriu m g egenüber dem V orw urf, es w ü rd e S trauch b egünstigen. E rläu tert das G u tach ten des F ra n k fu rter P re d ig erm in isteriu m s zur Frage der R e ch tm äß ig k eit der A m tse n th e b u n g Strauchs.

Überlieferung D :P h .J . Spener, L etzte T heologische B edencken 3, H alle 1711 (21721), S. 223-225. K: Halle a. S ., A FSt, F 1 3:1, A nh. N r. 16.

U nsers M inisterii responsum 3 betreffend, ist m ir lieb gewesen, daß E w jer] H o chE hrw fürden] m it m ir über solches haben vertraulich com m uniciren w ollen, w elches so w ol ich als m eine geliebte H erren C ollegae in brüderli­ chem w olm einen also aufnehm en, daß w ir uns hingegen versichert halten, daß dieselbe gleichfals uns nicht v o r übel nehm en w erden, daß, w ie in solchen w ichtigen dingen n öthig, m it gehörigem candor hinw ider unsere gedancken eröfnet w erden. Was n u n anlangt die a n tw o rt selbs a u f vorgelegte frage, so ist nicht nöthig, daß darüber w eiter conferiret w erde, w eil w ir solches Ew . H ochE hrw . u n d dero H erren confratribus4 angenehm zu seyn vernehm en. Was aber das consilium 5, indem e dieselbe etw as zu ändern verlangten, betrift, so versichern w ir, daß solches zw ar au f den statum , w ie derselbe gew esen, als die acta u n d schreiben6 uns zugefertiget w o rden und uns vo n der folge 5 dieselbige: D 2. 1 N athanael D ilg er (5. 9 .1 6 0 4 -3 1 .3 .1 6 7 9 ), S enior des P red ig erm in isteriu m s in D anzig; geb. in D anzig, nach d em S tu d iu m in S tra ß b u rg (26. 9.1626) 1629-1637 H o fp red ig e r des G rafen Jo h a n n Jacob v o n R a ppoltstein in Speners G eb u rtso rt R appoltsw eiler u n d (1635-1637) in S traß b u rg , 1638 P farrer, seit 1673 Senior in D anzig (N äheres zu D ilg er un d seinem B riefw echsei m it S pener s. B d. 1, B rie f N r. 135 A n m . 1). 2 D er v o rlieg en d e B rie f ist die A n tw o rt a u f eine N achfrage des D an zig er P re d ig erm in iste­ riu m s zu m F ran k fu rter G u tach ten v o m 25.11.1674 (s. A nm . 3),die v erm u tlich im M ärz oder A pril 1675 ein g etro ffen w ar (vgl. B rie f N r. 11 A n m . 39). 3 D as G u tach ten des F ran k fu rter P red ig erm in isteriu m s zu den U n ru h e n u m Ä gidius S trauch (s. B rie f N r. 2 A n m . 18). 4 D anziger P red ig erm in isteriu m . 5 D er B itte u m ein G u tach ten zu den v o rg eleg ten R echtsfragen schloß sich die Frage des D an zig er P red ig erm in isteriu m an, w ie die gespannte S ituation am besten gelöst w erd en könne. D as F ran k fu rter P re d ig erm in isteriu m sah einen w irklichen A usw eg n u r in einer V ersöhnung der Parteien, die d u rch die gegenseitige V ergebung erlittenen U n rech ts zu vollziehen sei. 6 Vgl. B rie f N r. 2 A nm . 16.

N r. 14

an [Nathanael Dilger]

[Frühjahr 1675]

63

desselben durch gew isse personen kein nachricht zukom m en, gerichtet ist, ja gerichtet hat w erd en sollen: aber, daß gleichw ol auch in dem statu, von w elchem E w . H o ch E h rw . w eiter m eldung th u n 7, w ir m ehr ursach zu sehen verm einen zu w ünschen, daß dergleichen vorgeschlagene m ittel aufs förder­ lichste ergriffen w ürd en , als a u f andere zu gedencken. U n ser consilium gehet freylich dahin, daß m it D . Sftrauchen]8 un d ge­ sam ten anhang alles zur güte u n d com position m öchte gebracht w erden. A ber solches geschiehet durchaus nicht, 1. ob hielten w ir davor, daß die rem otio nicht w ol verdienet un d die bisherige W idersetzlichkeit, auch daraus entstandene en o rm itäten einer geringen straffe w ü rd ig seyn: oder 2. ob achteten w ir den nutzen seiner gaben so hoch, daß um erhaltung derselben w illen bey der kirchen zu D antzig solche n och länger in solcher unruhe gelassen w erden sollte: S ondern 3. w eil w ir dieses m ittel v o r unm üglich finden, dahero w ir desselbigen nicht haben m eld u n g thun w ollen, w eil w ir davor gehalten, es m ö ch te geschehen, daß solches responsum ändern com m uniciret w erden u n d hingegen die confessio jen er U nm öglichkeit zu beylegung der u n ru h e nicht diensam seyn m öchte. D ahero w ir n u r des ändern Vorschlags gedacht: daß D. Sftrauch] selbs zu w eichen m öchte bew o g en w erden, w elchen w ir aber auch gleich als u n th u lich aus angeführten Ursachen erachten. D ieselbe sind aber so bew andt, daß, da w ir aus solchen dasselbe m ittel v o r nicht practicabel erkant, sie so viel stärcker streiten gegen die offenbare rem o tio n , dadurch die sache n u r übler w erde. Welches ich hoffe, daß E w . H o ch E h rw . u n d dero geehrte H erren confratres leicht befinden, w o sie erw egen 1. den grossen anhang, w elchen D. S[trauch] au f seiner seiten hat, u n d zw ar v on solchen leuten, die alles nach ungezähm ten affecten tu m m = k ü h n zu u n tern eh m en viel m ehr als andere pflegen, w ie solches die n atu r des pöbels ist. D aher ich es sonderlicher göttlicher gnade zuschreibe, daß nicht bereits die sache zu öffentlicher sedition u nd gew altsam en an g rif derjenigen, w elche solche leute ihrem voto entgegen zu stehen achten, gelanget seye. Sollte aber E[in] WolE[dler] R ath9 zu öffentlicher rem otion schreiten und sonderlich solche m it seiner ausschaffung zu w ercke richten w ollen, was vor ein blu tb ad w äre n icht zu sorgen? Es w ü rd en nicht n u r diejenige, w elche jetzo sich in ihn also verliebet, daß sie w eder ihrer obrigkeit noch m inisterii achten u nd bereits v o r einem ja h r 10 dergleichen gefährlichen tu m u it ange­ richtet, blut und leben bey ih m aufsetzen, sondern, w ie es in solchen fällen zu geschehen pfleget, alle, w elche sonsten gegen ihre o brigkeit m alcontent sind oder qu o ru m interest res tu rb ari et quia in tu rb id o piscantur, ob sie w ol D.

7 N ic h t überliefert; vgl. B rie f N r. 11, Z . 6 4 -6 9 . 8 Ä g idius S trauch (s. B rie f N r. 2 A n m . 15). 9 R at der S tadt D anzig. 10 Vgl. B d. 1, B rie f N r. 174 A nm . 12.

64

Briefe desJahres \675

Strauchen nicht lieben, sich gern a u f die seite schlagen ihres privatinteresse w egen. O b n u n E. W olEdl. R ath einer solchen m enge (wie m an v o n 16000 sagen will) getraue m it ihrer habenden m acht zu w iderstehen un d invitis illis m it gew alt denjenigen, w elchen sie behalten w ollen, w egzubringen, ist sehr w ol zu bedencken: ja, auch ob zu rathen, w o m an endlich solcher m enge gew achsen, aber nicht anders als m it vielem blut es zu w erck richten könte, solche extrem a zu tentiren: sonderlich aber auch, ob nicht ein h o chw fürdiges] m inisterium m it ernst dahin zu arbeiten habe, daß es a u f solche extrem i­ täten und m ißliche m ittel nicht k o m m en müsse. 2. M eine ich auch, daß w ol zu erw egen, was m an w egen des königlichen h o fs1' sich zu versehen. Es verlautet eusserlich, daß derselbe v o r D . Strauch zim lich inclinirt. Solches vorgeben aber habe grund oder nicht, so zweifle ich nicht, daß die päbstliche geistliche das interesse ihrer religion sow ol vorsehen, daß sie m it w illen diese gelegenheit nicht versäum en w erden, dem h o f in den o hren zu ligen, sich in das w esen also zu schlagen, daß m an der unsrigen freyheit, dero m an sich so übel gebrauche, m ercklich hem m e. Allzeit achte ich, daß in langer zeit die m alevoli und invidi der stadt und kirchen keine füglichere anlaß gehabt, beyden zu schaden und dasjenige w ider sie v orzunehm en, w o zu anderer zeit es an gelegenheit gem anglet. D er h o f declarire sich a u f eine oder andere seite, so hats gefahr. D eclariret sich solcher v o r das volck, w as grosse gefahr u nd praejudiz entstünde dadurch dem M agistrat? D eclariret er sich aber v o r diesen, w eilen nicht zu hoffen, daß der pöbel sich ohne eusserste gew alt accom m odiren w erde, kan nicht das daraus entstehende endlich der gesam ten stadt den gantzen ruin über den halß ziehen12? Ich erschrecke, so oft ich hieran gedencke. Weil w ir denn davor halten, daß solches m ittel bloß unm üglich und es auch nu r zu versuchen grössere gefahr habe als alles, was m an sonsten leiden m üste: So sehen w ir keine andre art, der sache zu helffen, als daß derjenige, den m an da leiden m u ß , a u f bessere art da bleibe u n d die autoritas M agistra­ tus auf die art, w elche bey gestalten sachen13 m üglich, w id eru m in in tegrum restituirt w erde. Ich bekenne gern, daß auch unsere Vorschläge zu practiciren schw er seyn u nd D . S[trauch] n u r in etw as unrecht zu haben nicht gern w ird bekennen w ollen: A ber desw egen ist gezeiget, w ie allen, die nur etw as dabey zu thun, ihr eigen interesse rath en 14 sollen, daß sie dergleichen m ittel ergrif­ fen, dam it allerseits geholffen w ürde. U n d w äre dann zu hoffen, w ann übrige alle concurrirten, D . Sftrauch] w ü rd e entw eder sich besagter m assen accom m odiren m üssen oder seiner eignen leute ein zim liches theil verlieren. Solte aber ü b er verhoffen alles solches von gegentheil in w ind geschlagen w erden, so dienete dieses zu so viel m ehrer justification E. H ochE hrw . 11 Jo h a n n Sobieski, K ö n ig v o n Polen (1674-1696). D anzig sta n d bei w eitg eh en d er p o liti­ scher S elbständigkeit seit 1454 u n te r der S chutzherrschaft der polnischen K rone. 12 Z u dieser R ed ew en d u n g vgl. D W B 4 II, (242-256) 251-252. 13 Bei so beschaffener Lage der D in g e (D W B 4 1 2, 4177f). 14 E n traten (D W B 3, [580-581] 581).

N r. 14

an [Nathanael Dilger]

[Frühjahr 1675]

65

M inisterii, daß selbiges auch alle v o r m üglich geachtete glim pflichsten w ege gesuchet und solche doch nichts verfangen. Was v o r injurien bisher gegen beyderseits superiores ausgegossen, w ü rd en theils thätlich, da gegentheil sein unrecht erkennte, abgethan, theils w ären der gem einen ruhe lieber zu schencken als zuzugeben, daß im m er neue iniurien erfolgten u n d m an endlich zu schw ach w ürde, die sach zu heben. W äre die sache einm al zurecht gebracht, so w ill ich nicht zw eiflen, daß nachm al D. Sftrauch] selbsten trachten w ird an derw ertlich h in zu k o m m en , w o er sehen w ird, daß er m it gutem respect abschied nehm en kan. D a hingegen v o r der sachen zurecht­ bringun g eher alle extrem a besorglich w erd en tentiret w erden. Dieses sind die Ursachen un d m om enta, w elche uns, nicht D . Sftrauchen], m it dem e auch niem and u n ter uns kundschaft hat, unzim lich zu favorisiren oder durchzuhelffen, sondern stadt u n d kirche nicht in eusserster gefahr zu sehen, bew ogen haben, in unserm consilio dahinaus zu gehen. D ahero, als m it m einen H erren collegis d rü b er conferirt, sie n icht gefunden, daß sie zu einiger änderung sich verstehen k önten. Sollte aber Ein H o ch E h rw . M ini­ sterium eine andere speciem facti15 hierzu dienlich zu übersenden un d unsere w enige m einung zu begehren belieben, so w erden w ir, nachdem dieselbe es m it sich bringet, unsere gedancken brüderlich aufs neue zu entdecken nicht lassen zuw ider seyn: als die, gleichw ie w ir G O tt u m Stillung u n d abw en­ dung solches Unwesens hertzlich anruffen, also auch, w o w ir unser seits etw as gutes dazu zu w ircken verm ö ch ten , uns n icht entziehen w ü rd en . D er H E rr trete den teufel, so an allen o rten a u f allerhand arten m it ärgernüssen die arm e kirch plaget, in k u rtzem u n ter unsere füsse16.

15 D arstellu n g des Sachverhalts. 16 Vgl. R ö m 16,20.

66

Briefe desJahres 1675

15. A n jo h a n n W ilhelm Petersen in G ießen1 F ra n k fu rt a .M ., 4. M ai 1675

Inhalt Z u einzelnen P ersonen: Jo h a n n D aniel A rto p o eu s, H ein rich Vagedes, M ichael B ürich, Jo h a n ­ nes S im o n Francke. - M ariae S tam m buch. - E rh e b t E in w än d e gegen einen S yllogism us aus Petersens g ep lan ter D isp u tatio n .

Überlieferung K : H alle a.S ., A FSt, A 196, S. 2 6 -2 9 . D :P h .J . Spener, C onsilia et Iudicia T heologica Latina 1, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 186f (Z. 2 4 -4 6 ).

Salutem in D O M IN O ! C larissim e et Praecellens D om ine, Fautor et A m ice honoratissim e. C l[arissimi] D n. M . A rto p o ei2 am icitiam cordi esse, gratissim um fuit, cum nup er scripsisti3. E undem tibi de viro sensum fore, qui p rim um fuit, post5 quam eum longiori consuetudine penitius introspexeris, certus confido. D e iis, quae m e alibi gesta scire voluisti4, gratias ago decentes. V agedesio5 item m eliorem m en tem tecum precor. Fatum Burichii D antiscani6 aliquibus litteris7 huc etiam iisdem pene cir­ cum stantiis p erscriptum esse m em ini: rem tam en m ihi valde dubiam facit, 10 quod am ico8 n u p er locutus sum , qui fere in teg ru m annum , etiam cum ille m o v eretu r, D antisci egit: nihil vero eius cognovisse ait. C u m autem vir ille

1 Z u J. W. P etersen s. B rie f N r. 7 A n m . 1. 2 Jo h a n n D aniel A rto p o eu s (s. B rie f N r. 8 A n n i. 7). 3 N ic h t ü berliefert. 4 N ic h t zu erm itteln ; offenbar bezogen sich Petersens N ach rich ten a u f das ‫ ״‬S pectrum M a rp u rg e n se “ (s. B rie f N r. 7, Z . 2 5-27). 5 H ein rich V agedes (s. B rie f N r. 2 A n m . 13); vgl. B rie f N r. 7, Z . 25-27. . 6 M ichael B u richius (B ürich) (gest. 16.10.1674), seit 1653 D iaconus an St. K atharinen in seiner H eim atsta d t D anzig (E. P rätorius, D anziger L ehrer G edächtniß, D anzig u. Leipzig 1760, S. 8 ; vgl. E. S c h n a a s e , G eschichte der evangelischen K irche D anzigs 1, D anzig 1863, 3 18-320). E r h atte Ä gidius S trauch (s. A nm . 9) nach D an zig v erm ittelt. Vgl. [Ä gidius S trauch,] V erbesserter B erich t / D eßjenigen / w as m it m ir / D . A egidio S trauchen / V erfolgten E vangelisehen P red ig er usw . in D an tzig v o rg eg an g en , A lten S tettin: M . H o p fn er 1674, m it dem A b d ru ck eines B riefw echsels zw ischen B ü rich u n d S trauch aus den Ja h ren 1668-69 (S. 10-22) (vh U L B H alle a.S.). 7 N ic h t erm ittelt. 8 N ic h t erm ittelt; vielleicht Jo ach im H ag em eister d. J. aus S tralsund, der sich im A u g u st 1674 in die classis p rim a des D an zig er G y m n asiu m s im m atrik u liert h atte (C atalogus D isc ip u lo ru m G y m n asii G edanensis 1580-1814, hg. v o n Z . N o w a k u . P. S z a f r a n , W arszaw a-Poznan 1974, 230). Z u r V erb in d u ng S peners m it der Fam ilie H ag em eister s. B rie f N r. 84 A nm . 1.

Nr. 15

an Johann Wilhelm Petersen

4. 5. 1675

67

Strauchianis9 partibus haud dubie sit addictissim us, q u o d universi eius ser­ m ones m e docuerant, pronis u tiq u e auribus accepturus fuisset, si quid de hom in e audivisset istis tam infenso et inviso. D n. M . F ran ck iu m 10 n o stru m vobiscum esse T uo p rim u m didici indicio, tam diu iter aliquod in anim o habebat, sed id in gressum n o n m ihi nisi, postquam abierat, innotuit. A lbum M a ria n u m 11 qu o d concernit, M agnif[icenti] D n. O rth io 12 oratori D anico locutus sum eius caussa. E xcusat se nullum am plius sibi esse exem pium ad m anus, cum alterum Illustriss. C o m iti C u len b u rg iae13, alterum Serenissfim o] L andgravio H assiaco14 concesserit. T ibi vero eius fruendi facilem illam viam existim o, si a M ax[im e] R ev[erendo] D n. D . M enzero15 usum eius exem plaris, qu o d P rinceps16 eius possidet, roges. Q u o d arg u m e n tu m huius epistolae17 p rim ariu m est, instituto tu o disputa to rio 18 divinam gratiam et benedictionem ex anim o apprecor. C u m vero sententiam m eam de prop o sito syllogism o illo: Q u icunque m o v et aliquem ad actionem , cui actioni inseparabilis m alitia et deordinatio annexa est, ille etiam m o v et illum ad ataxian. A tqui, E [rg o ]19, exquiras, pro candore m eo ingenue fateor, propositioni illi m e subscribere n o n posse. Si instantia de iuram ento infidelibus vel heterodoxis praescripto tibi n o n pro b atu r, uti fere disputatio illa p ro lix io r est, quam u t m e illi hac vice im m ergere velim , en aliam forte m inus controversam : Q u icu n q u e h o m in em p ium ad actiones bonas praeceptis, h o rta tu p[erge] m o v et, m o v et eum ad actionem , cui inseparabilis aliqua deordinatio (quae m alitiae m oralis species est) adhaeret20. 25 ad p reco r: D . v ero ] enim : D . 33 m o v e t ] - D . 34 inseparabilis ] inseparabiliter: D. inseparabilis ] + est: K. adhaeret ] adhaeret, m o v et, etc.: D .

9 Z u den S treitig k eiten u m Ä gidius S trauch in D anzig s. B rie f N r. 2, Z . 6 1 -7 2 m it A n m . 15; vgl. B rie f N r. 14. 10 Jo h a n n es S im o n F rancke (Franc zu L ichtenstein) (1644-1708) aus F ra n k fu rt a .M .; nach d em S tu d iu m in S tra ß b u rg , Leipzig, W itten b erg (d o rt 1670 M agister), R o sto ck u n d G ießen P re d ig ta m tsk an d id at in F ran k fu rt a .M ., seit 1680 P ro re k to r des F ra n k fu rter G y m nasium s (N äheres zu F ran ck e u n d seiner B eziehung zu Spener s. B d. 1, B rie f N r. 2 A n m . 3; vgl. D B A 336, 424; Jö c h e r EB 2, 1209). 11 L. M a y r, M ariae S tam m en = B u ch (s. B rie f N r. 7 A n m . 18). 12 G eo rg W ilhelm O rth (s. B rie f N r. 7 A n m . 17); zur Sache vgl. B rie f N r. 8, Z . 9-11. 13 G räfin Ju lian e E lisabeth v o n W ald eck -P y rm o n t u n d C u ile n b u rg (s. B rie f N r. 7 A n m . 4). 14 L a n d g ra f E rn st v o n H essen-R heinfels (s. B rie f N r. 116 A n m . 1); vgl. B rie f N r. 8, Z . 3 -8 . 15 B alth asar M e n tzer (s. B rie f N r. 134 A n m . 1). 16 L a n d g ra f L u d w ig VI. v o n H e ssen -D arm stad t (1661-1678). 17 S. A n m . 3. 18 J. W. P etersen, D e P ra em o tio n e D ivina R e fo rm a to ru m N o n D ivina. P erp eram cum m o tio n e C h ristia n o ru m P rin c ip u m a T ureis ad pacem firm an d am iu ra m e n tu m ex ig en tiu m collata, G ieß en (9.12.) 1675 (vgl. M a t t h i a s , 97f). 19 ‫ ״‬A tq u i“ leitet im h erk ö m m lich e n logischen S chlußverfahren den U n tersatz, ‫ ״‬e rg o “ die S ch lu ß fo lg eru n g ein. S pener spricht hier in v erk ü rz te r Weise die A n w e n d u n g des an g efü h rte n O b ersatzes a u f die refo rm ierte P rädestinationslehre an. 20 M it Speners E in w an d b eschäftigt sich P etersen in seiner D isp u ta tio n (s. A n m . 18) in der

68

Briefe des Jahres 16 75

Έξαγώνιον enim nobis nullam tam bonam in hac infirm itate a nobis edi actionem , quin adhuc a suprem a, quae inesse debeat, perfectione deficiat, qui defectus άταξία est et deordinatio. Q uis vero dixerit, talem m oto rem m overe ad ipsam αταξίαν? Inprim is, qui p rim u m convertendi sunt et ad actus paedagogicos, auditionem verbi p[erge] h o rtatu serio m o v en tu r, m o v en tu r ad actus, quibus inseparabilis deordinatio aliqua adhaeret, cum om nia adhuc ex am ore pro p rio agant, etiam quae agunt optim a, atque adeo nec agere aliter possint. Si vero, qui eos ad hos praestandos m onent, etiam άταξίας adhaerentis culpam portare debeant, m ulta άτοπα sequi existim o. Forte, plura, si quis diligenter rem expendat, exem pla succurrent, ubi etiam cum laude aliquis id agit, cui tam en alterius culpa indubie adhaerebit vitium , de quo alter ille nihil participat. H aec vestrae ulteriori m editationi et discussioni com m ittens ista vice litteras claudo. Vale. Scrib. Francof. ad M oen. 4. M aii 1675. Clariss. T. D ecorum Studiosissim us et ad preces atque officia paratissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. M axim e Rev. D no. H ospiti21 obsequia m ea et vota nulla defer! Cl. M . A rto p o eu s22 salveat plu rim u m .

V iro C larissim o et Praecellenti, D o m in o Ioanni W ilhelm o Petersen, Philo­ sophiae M agistro et sacrosanctae T heologiae C andidato. D om ino, Fautori et am ico m eo H onoratissim o. Giessam.

35 Έξαγώνιος: K. 36 debeat: D ] debebat: K. 40 inseparabiliter: D . 42 possint ] p ossunt: D . 52 D n o .: cj ] D n i.: K. nulla: cj ] nullo: K.

39 paedagogicos: D ] paedagicos: K. 46 particip at ] [E nde A b d ru ck D ].

11. T hese (S. 12 f), indem er die m ögliche S chlußfolgerung v erw irft, G o tt sei U rsache der E rb sü n d e: ‫ ״‬P er te, posset quis dicere, haec praepositio vera est. Q u ic u n q u e est causa efficax alicuius actus, ille est con seq u en ter causa eius, q u o d per se & intrinsice seq u itu r talem actum [ . . . ] S u b su m itu r. A t D eus est causa efficax alicuius actus n[em ]p[e] generationis & p ro p ag atio ­ nis H u m an i generis; erg o etiam D eus est causa efficax, q u o d ex illo actu generatione & p ro p ag atio n e seq u itur: seq u itu r au tem necessario in trin secu m m alu m , np. peccatum originale, q u o d p er h o m in es ad h om ines p ro p a g a tu r“ (S. 12). D e r U n tersatz sei falsch, da die E rb sü n d e n ich t ‫ ״‬in trinsice, e x se, & inseparabiliter“ aus der Z e u g u n g folge. 21 P h ilip p L u d w ig H an n ek e n (s. B rie f N r. 16 A nm . 1); zur Sache s. M a t t h i a s , 3 8 . 22 S. A n m . 2.

N r. 16

an [Philipp Ludwig Hanneken]

[M ai/Juni 1675]

69

16. A n [Philipp Ludw ig H anneken in G ießen]1 F ra n k fu rt a. M ., [E nde M a i/A n fan g Ju n i 1675p

Inhalt G eh t a u f K ritik an d er P ostillen Vorrede ein. V erteidigt seine H o ffn u n g a u f einen glückseligeren Z u sta n d d er K irch e g egen [H annekens] m it L k 18,8 b e g rü n d ete B edenken. B ek räftig t seine E rw a rtu n g ein er allg em einen B ek eh ru n g der Ju d e n u n d des Falles des P ap sttu m s. - F ührt K irch en v äter u n d zahlreiche lutherische T h eo lo g en als Z eu g en d afü r an, daß die W eissagung R ö m l l ,2 5 f n o c h ausstehe. - S chließt m it seinem R e fo rm p ro g ra m m R e fo rm v o rsch läg e ande­ rer n ich t aus. - E rläu tert seine V orstellung v o m G eistlichen P rie stertu m , das auch F rauen auszuüben zu steh t, w ie das Beispiel d er Priscilla (A pg 18,26) zeigt. - E n tw ic k elt ausführlich seine G ed an k en zu r E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis.

Überlieferung D : P h.J. S pener, C onsilia et Iudicia T heo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 528-531.

P ro eo labore tam solicite pagellas3 illas evolvendi et candore, quo petitis meis satisfacere lubuit, gratias ago u t possum m axim as, insigne in ea re beneficium m ihi a vobis, quo d hactenus alii etiam C eleberrim i T heologi fecerunt, ex h ib itu m agnoscens et praedicans. C aeterum , qu o d illa dubia attinet, quae m ecum am ice et fideliter com m unicata sunt, u t m eam m entem clarius explicem , necesse puto, po st quo d et denuo, quid tibi, venerande Frater, videatur, exspectabo.

1 P hilipp L u d w ig H an n ek e n (5 .6 .1 6 3 7 -1 6 .1 .1 7 0 6 ), P rofessor in G ießen; geb. in M a rb u rg , aufg ew ach sen in L übeck, nach dem S tu d iu m in G ießen, Leipzig, W itten b erg u n d R o sto ck 1663 P ro fesso r d er E lo q u en z u n d d er hebräischen S prache in G ießen, 1667 ao. P ro fesso r d er T h e o lo ­ gie, 1668 D r. th eo l., 1670 o. P rofessor d er T h eo lo g ie in G ießen u n d A ssessor des K o n sisto ­ riu m s, 1677 zu gleich S u p erin ten d en t des G ießener K reises, 1693 P ro fesso r d er T h eo lo g ie in W itten b erg . - H an n ek e n w ar im Ja h re 1670 m it S pener in b rieflichen K o n ta k t g etreten u n d w u rd e sp äter einer d er heftigsten G eg n er des P ietism us (N äheres zu H an n ek e n u n d seinem B riefw echsel m it S p en ers. B d. 1, B rief N r. 86 A n m . 1). - D ie E m p fän g erzu w eisu n g erg ib t sich aus d er B eo b ach tu n g , daß v o rlie g en d er B rie f m it B rie f N r. 19 denselben A d ressaten haben m u ß , w ie aus d em an g efü h rte n Beispiel d er Priscilla h e rv o rg e h t (Z . 7 6 -7 8 ; v g l. B rie f N r. 19, Z . 2 0 -2 6 ). In h altlich en tsprechen beide g en an n ten Briefe Speners M itteilu n g v o m 15.6.1675, daß er aus G ieß en eine ablehnende S tellu n g n ah m e zu seinem V orschlag der E in ric h tu n g v o n C o lleg ia p ietatis (vgl. B rie f N r. 17, Z . 6 7-71) erhalten habe. D a die ü b rig en G ießener T h eo lo ­ g iep ro fesso ren erst die S eparatausgabe d er P o stillen v o rred e im H e rb st 1675 erhielten, k o m m t fü r v o rlie g en d en B rie f n u r H an n ek en in B etracht. 2 V o rlieg en d er B rie f ist Speners A n tw o rt a u f [H annekens] erste S tellu n g n ah m e zu den Pia D esideria, die in d er Z eit zw ischen M itte M ai (die ersten R e ak tio n e n erhielt S pener M itte M ai v o n Jo h a n n O leariu s u n d B althasar M en tzer; s. B rie f N r. 18, Z . 1-3) u n d M itte Ju n i in F ra n k fu rt ein g etro ffen sein m u ß , da Spener bereits am 15.6.1675 v o n einer k ritisch en R eak tio n aus G ießen b erich tet (B r ie f N r . 17, Z . 6 7 -6 9 ). D a S pener bereits am 8 . Ju li a u f [H annekens] zw eiten B rie f a n tw o rte t (B rie f N r. 19), ist d er vorlieg en d e B rie f w ie angegeben zu datieren. 3 P h.J. Spener, P o stillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9).

70

Briefe desJahres 1675

P rim u m ad quod respondendum m ihi illud est, quod n o n satis capis, quod Iu daeorum conversio et A ntichristiani regni uberior convulsio collinent in 10 em inentem Ecclesiae felicitatem et n u m ero sam spiritualium h o m in u m con­ gregationem , quae cum praedicta a Servatore paucula paucorum fide4 non v id en tu r com m ode posse conciliari5. M en tem m eam ita ex p o n o : C redere me ex Scriptura instare adhuc num erosam Iu daeorum conversionem , quae forte aequiparari possit illi conversioni ex gentilibus, quae in prim aeva Ecclesia 15 contigit, et A ntichristiani regni eversionem , licet n o n Papatus plenam ante ex trem u m diem abolitionem . H o c u t credam , A pocalypsis6 facit, quae longe m agnificentius de Babylonis interitu loquitur, quam ut illa vaticinia dicam us im pleta. Illud ex Paulo7 potissim um disco, quam vis huius luce illustratus alibi quoque idem vaticinium agnosco, q u od forte no n agnoscerem sine 20 Paulo. Esse vero illum sensum prophetiae Paulinae S[ancti] m ysterii8, quod p ro p o n it, textus ipsius evidentia m e docet, unde, quisquis illud caput XI legit, nisi aliunde aliam sententiam iam anim o conceperit, no n poterit, quam eam , quae m ea est, exinde concipere: q u o d ingens praeiudicium est, verum et genuinum sensum loci alicuius esse, qui prim o conceptu resultat. 25 A gnovere eundem sensum ex veteribus, nisi fallor, om nes: antequam H iero n y m u s9 contrariae sententiae autor p rodiret. E x antiquis patrib u s10 assensum praebent H ilarius11, A m b ro siu s12, A ugustinus13, C h ry so sto m u s14, T h eo p h y lactu s15, quos deinceps m edio Ecclesiae aevo, q u antum m ihi con9 collinent: cj ] collineet: D.

4 Lk 18,8: nach der o p inio co m m u n is der lutherischen O rth o d o x ie findet C h ristu s bei seiner W iederkehr n u r w enige G läubige vor. D ie B ibelstelle zählt zu den K ernstellen der A useinander­ Setzung u m die pietistische E schatologie (vgl. A nm . 5). 5 D ie H o ffn u n g besserer Z eite n nach den Pia D esideria 1676, S. 7 2 -8 4 (PD 4 3 ,3 1 -4 9 ,5 ); vgl. P h.J. Spener, B e h au p tu n g D er H o ffn u n g k ü n fftig er B esserer Z eite n in R e ttu n g des insgem ein g egen dieselbe u n rech t an g efü h rten Spruches L uk. 18,8, F ra n k fu rt a. M . 1693, S. 151 (G rün­ b erg N r. 287). 6 A p k 14,8; 18,1-19,4. 7 R ö m 11,25-32. 8 R ö m 11,25. 9 H ie ro n y m u s (s. A nm . 16). 10 Z u d er fo lgenden A ufstellung altkirchlicher T h eo lo g en , die die E rw a rtu n g einer k ü n fti­ gen B e k eh ru n g der Ju d e n vertraten , vgl. Pia D esideria 1680, S. 3 4 6 -3 5 4 (vgl. B r ie f N r . 11 A n m . 7). 11 H ilarius v o n P oitiers (315-367/8), seit ca. 350 B isc h o f v o n Poitiers: ü b er Ps 58 (C SE L 22, [181-191] 189, 8 -1 0 . 18f); vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 346. 12 A m b ro siu s v o n M ailand (ca. 3 39-397), seit 374 B isc h o f v o n M ailand: D e Iosepho P atriarcho X IV (C SE L 3 2 II, [71-122] 122, 9 -19); vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 346f. 13 A u g u stin u s (354-430), lateinischer K irchenvater, seit 396 B isch o f v o n H ip p o : D e C ivitate D ei X X , 29 (C SEL 40, 503, 23 -2 7 ); vgl. Pia D esideria 1680, A n h an g , S. 347. 14 Jo h an n es C h ry so sto m u s (um 350-407), B isch o f v o n K o n stan tin o p el: H o m ilie 19 über R ö m 11 (M igne, PG 60, [391-682] 5 83-596 bes. 591-593); vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 349. 15 T h eo p h y lact v o n A chrida (gest. um 1108), seit ca. 1090 E rzb isch o f v o n B ulgarien in A chrida: E pistolae D . Pauli A d R o m an o s E x p o sitio : R ö m 11 (M igne, P G 124, [483-498] 494),

N r. 16

an [Philipp Ludwig Hanneken]

[M ai/Juni 1675]

71

stat, secuti su n t om nes. Superiori seculo H ie ro n y m u m 16, credo, secutus M egalander noster L uth eru s17 prim us v id etu r iteru m rem hanc negasse, forte fabellis18 m otus, quas conversioni isti alleverant Papaei A ntichristum suum ouTtva adhuc expectantes, ad cuius historiae p o m p am Iudaei converten­ di pertinebant. U b i vero nugas, quas m iscent illi R om ani, m erito explodit quivis veritatis studiosus: Ita saepe fit, u t v eru m m endaciis m istu m apud aliquos in suspicionem itidem falsi trahatur. Q u o d Patri illi no stro contigisse autum o. F ueru n t forsan alia, quae eum a recepta hactenus sententia dem o­ verunt, quae n o n excutio. N ihilosecius, qui Ecclesiae ab ipso repurgatae fuere D octores p rim arii fere conversionem illam iteru m n o n sperarunt tan tu m , sed etiam ex illo Paulino m ysterio ex p ectaru n t19. In his lego Aeg. H u n n iu m , G. M ylium , Leonh. H u tte ru m 20, B. M enzerum , B. M eisnerum 21, L. L ossium , D . R ungium , Fr. B alduinum , M . Flacium 22, G. W einrichium 23, I. W inckelm annum 24, G.

33 ubi: cj ] u t: D . u n d E x p o sitio in P ro p h e ta m O seam : H o s 3 (M igne, P G 126, [623-632] 627-632); vgl. Pia D esideria 1680, A n h an g , S. 349f. 16 H ie ro n y m u s (um 3 4 7-420), lateinischer K irchenvater: C o m m e n ta riu s in E saiam : Jes 11 (C C h r.S L 73, [147-157] 154, 16-21); vgl. C o m m e n ta riu s in P ro p h e ta m O seam : H o s 3 (C C h r.S L 76, [32-37] 37); vgl. Pia D esideria 1680, A n h an g , S. 354f. 17 M a rtin L u th er, K irchenpostille (1522), P re d ig t am St. S tephanstag (W A 10 I 1, [247,4-289,10] 287,15-289,10) u. ders., V om Schern H a m p h o ras u n d v o m G eschlecht C h risti (1543) (W A 53, [579—648] 580); vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 356-361. 18 D ie h ier an g esp ro chene rö m isch -k ath o lisch e E rw a rtu n g einer k ü n ftig e n B ek eh ru n g der Ju d e n b e ru h t w o h l a u f folgender A rg u m en tatio n : Ez 3 8 f v e rb in d e t den endzeitlichen K a m p f gegen G o g (vgl. A p k 2 0,7 -1 0 ) m it d er B ek eh ru n g Israels (vgl. E z 3 9 ,2 5 -2 9 ). S teht also die B ek eh ru n g Israels n o ch aus, so auch dieser endzeitliche K am pf. M ith in k an n d er P apst n ich t der A n tich rist sein (vgl. J. Fecht [Praes.] u. G. Weiß [R esp.], D issertatio T h eo lo g ic a C h iliasm u m su b tilem g en eraliter ex am in atu m & reiectum exhibens, R o sto ck 1693, Bl. A 3V, u. J. C . D an n ­ h au er [w ie B rie f N r. 11 A n m . 6], S. 273-276). 19 Z u d em folg en d en K atalog lu th erisch er T h eo lo g en , die die E rw a rtu n g einer k ü n ftig e n B ek eh ru n g d er Ju d e n v ertraten , vgl. B rie f N r. 11, Z . 3 7 -4 3 . G eg en ü b e r der d o rtig e n A ufstel­ lu n g sind h ier einzelne n eu h in zu g ek o m m en (s. folgende A n m erk u n g en ). 20 L eo n h ard H u tte r (1563-1616), Loci C o m m u n e s T h eo lo g ic i, W itten b erg (1619) 21661, S. 1038A; vgl. Pia D esideria 1680, A n h an g , S. 382f. 21 B alth asar M eisn er (1587-1626), H oseas N o v o C o m m e n ta rio . . . illustratus, W itten b erg 1620, S. 326f; vgl. Pia D esideria 1680, A n h an g , S. 376. 22 M a tth ias Flacius (1520-1575), Τ Η Σ TOT TIOT ΘΕΟΥ Κ Α ΙΝ Η Σ ΔΙΑ Θ Η Κ Η Σ ΑΠΑΝΤΑ. N o v u m T e stam en tu m Iesu C h risti Filii D ei, ex v ersione E rasm i, in n u m eris in locis ad G raecam v eritatem g en u in u m q u e sensum em endata. G lossa com pendiaria M . M a tth iae Flacii Illyrici A lbonensis in n o v u m T estam en tu m , Basel 1570, S. 728; vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 369. 23 G eo rg W einreich (1554-1617), C o m m e n ta rii S uper auream & in sig n em D . P auli g en tiu m A p o sto li E p isto lam R o m anis in sc rip tam & n u n cu p atam Pars P osterior, [Leipzig] 1608, S. [152-165] 154f; vgl. Pia D esideria 1680, A n h an g , S. 283f. 24 Jo h a n n es W in ck elm ann (1551/52-1626), N o ta tio n e s in E p isto lam B . P auli A p o sto li A d

30

35

40

72

Briefe desJahres 1675

C alixtum , M . H afenrefferum , M . H o e25, A ndr. K eslerum 26, H . C reidium , I. G. D orscheum , M . H av em an n u m 27, Iac. H elvigium etc.28 N ec dissentit loh. G erhardus29. Sicut nunc quoque quam plurim i sunt, qui pie com ple­ m en tu m illius vaticinii p raestolantur tem pore, quod divina sapientia huic etiam praestituerit. Posito vero conversionem illam im pleri, im possibile est cogitatu, q u o d tanta res fieri possit, quin Ecclesia plu rim u m et quidem in m elius im m u tetu r. C aeterum de feliciori eius sorte tan tu m in spiritualibus loquor, quid circa tem poralem Ecclesiae fu tu ru m sit, D E O com m endans. Q u o d vero paucitatem illam fidelium attinet, huic expectationi no n re­ pugnat, nam utique illa etiam im p leb itu r prophetia. Sed post reliquas, tepescente iterum ardore illo et zelo, qui Ecclesiam aliquando beaverat. H oc ergo tan tu m exinde sequitur, quod am babus largior, visibilem adventum D O M IN I seu ex trem u m n o n d u m nobis esse p ro p in q u u m , ut quotidie expectandus sit. A lterum quod est, u tique concedo vobis, ab aliis piis D octoribus et alia posse tradi m edia em endationis, et ipso facto, licet incognita nobis sint, exerceri. Suppetunt et m ihi in hisce tam en d iu turna experientia no n instrueto longe plura, quam his suggessi. U n d e ergo dubitarem , aliis piis, qui m aiori ct uberiori m ensura gratiae et d o n o ru m coelitus dotati sunt, suppete­ re longe plura? Im o n o n ultim a illa causa est, cur ego ausus sum ista mea qualiacunque luci exponere publicae, quam ut alii, quibus plus lum inis et prudentiae est, excitarentur, qui consilia sua publice aliis quoque com m uni­ carent, u t ex illis, quae cuique B enignissim us in coelis Pater concessit, non singuli tan tu m greges singulis dem andati, sed aliorum etiam Pastores et per hos oves proficerent ad im itationem trahentibus aliis, quae a fratribus ex usu Ecclesiae viderint p ro p o n i et exerceri. A gam us ergo hoc om nes et in com ­ m u n e consultem us, q u o m o d o , quod om nes intendim us, rectissim e obtinea­ tur.

44 Iac: cj ] lo h .: D .

67 proficerent: cj ] prosicerent: D .

R o m an o s, F ran k fu rt a. M . 1614, S. 237 u. der A nhang: D isp u ta tio D ecim atertia P ro p o n en s ανάλυα‫׳‬.v capitis u ndecim i, S. [232-271] 262; vgl. Pia D esideria 1680, A n h an g , S. 376. 25 M atth ias H o e v o n H o en eg g (1580-1645), C o m m e n ta rio ru m in B eati A postoli et E v an g elistae Jo h a n n is A pocalypsin L iber secundus, Leipzig 1611, S. 50 5 -5 0 7 (21671, S. 250f; vgl. BS 2°, 92); vgl. Pia D esideria 1680, A n h an g , S. 381f. 26 A ndreas K esler [R esp.] u. Jo h a n n M a io r [Praes.], D issertatio T heologica D e D icto ru m Veteris T estam en ti In N o v o A llegatione, Jena (1627) 1718, Bl. B l r_v; vgl. Pia D esideria 1680, A n h an g , S. 378f. 27 M ichael H av em an n (1597-1672), ‫ נר לרגל‬W egeleuchte W ieder die Jüdische F insternißen, H a m b u rg 1663, S. 566-578; vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 380f. 28 G eg en ü b er der A ufstellung in B rie f N r. 11 fehlen hier n u r S. Schnell (B rief N r. 11 A n m . 20) u n d die refo rm ierte n T h eo lo g en J. H . H o ttin g e r, G. V oetius u. J. H o o rn b e c k (ebd., A n m . 2 1 -2 3 ). 29 Jo h a n n G erh ard (s. B rie f N r. 11, Z . 38 m it A n m . 13).

N r. 16

an [Philipp Ludwig Hanneken]

[M ai/Juni 1675]

73

D e sacerdotio spirituali30 tertiu m est, u t sensum m eu m exponam . A bsit vero a m e longe, u t exercitium illius sacerdotii ulla cum Ecclesiae turbatione vel ordinis confusione velim institui. Sacerdotium om nibus co m m u n e esse n o n abnuo nec ab ea dignitate excludo alterum sexum . V erum enim vero usus eius atque exercitium suis n o n caret legibus. Paulinum praeceptum , ut m ulier in Ecclesia taceat, m ihi q uoque ratu m est31. Interim Priscillae alicui n on vitio verterim , si inter privatos parietes, ubi occasio fert, etiam aliis exponat viam D o m in i, Act. 18,2632. N u lla tam en cum turbatione ordinis. Q u in im o ne viris quidem sacerdotii sui axiom ate hoc p erm itto, u t in m inis­ terii m u n ia se ingerant vel ea peragant, ad quae publice peragenda illius m em b ra vocati sunt. In quibus o m nibus sequor d u ctu m Patris, qui m ate­ riam de sacerdotio spirituali et alibi et inprim is ad B ohem os Pragenses m ulto cum studio persecutus est, u t videre licet T. 2 A ltenb. f. 501 seq.33 A dium ento debet esse m inistris au d ito ru m sacerdotium , n o n im pedim ento. Q u o d q u a rtu m concernit et conventus ad n o rm a m A postolicorum tem ­ p o ru m instituendos34, forte, si recte rem expendam us, consentim us, etiam quando dissentire videm ur. N o n castigare vis eum , qui firm is solidisque lim itibus re circum scripta et, ne in p rom iscuam im itationem evadat, pie cavens conventus tales agat. N eq u e vero alia m ihi m ens est, quam u t salubre, u t au tu m o , in stitu tu m illis cancellis includatur, u t nihil inde tim endum sit mali, p lu rim u m boni sperandum . E t ad hoc o ptarim , u t a T heologis pru d en ­ tibus praescribantur, quae ad exercitium tale p ertinent. En! venerande frater, quid m ihi ea de re v ideatur35. N u lli Pastori suaserim , u t conventus eiusm odi prom iscuos nec tales initio instituat, ad quos cuivis pateret aditus, licet n o n n u m q u a m et nonnullis locis tales n o n im p ro b av erim : hoc vero consilium m eu m fuerit, ut, qui pastor Ecclesiae suae prospicere vult, eos inprim is observet, quos verbi divini studiosiores et prae aliis ad reg n u m D O M IN I p ro p ag an d u m εύθετους36 inter auditores suos deprehendit. H iscum fam iliarius conversabitur et ea consue­ tudine privata incendet eo ru m zelum ad id, qu o d om nibus u n u m necessa77 p riv ato s: cj ] p riv aro s: D . ­0‫ י‬D er V orschlag zu r A u frich tu n g u n d Ü b u n g des geistlichen P rie stertu m s in den Pia D esideria 1676, S. 104-110 (PD 58,11-60,29). 31 Vgl. 1 K o r 14,34. 32 A p g 18,26; vgl. 2 T im 4,19. 33 M . L u th e r, D e in stituendis m in istris ecclesiae ad se n atu m P ra g en sem B ohem iae (1523), ü b ersetzt in d er A lten b u rg er L utherausgabe 2, 1661, S. [496-514] 501ff (W A 12 [169-196] 178,9ff). - D iese S chrift L uthers fü h rt S pener auch in den Pia D esideria 1676, S. 105 (PD 5 8 ,2 4 -3 4 ) an. " 34 D er V orschlag zu r E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis, daß ‫ ״‬w ir w ied eru m b die alte A p o sto lisch e art d er K irchen v ersam lu n g en in den gang b rä c h te n “ , in den Pia D esideria 1676, S. [97-101] 98 (PD [55,13-56,37] 55,14f). 35 Z u m fo lg en d en (Z. 94-139) vgl. B rie f N r. 20 A n m . 40. 36 Vgl. L k 9,62.

74

Briefe des Jahres 1675

riu m 37 est, m aiori solicitudine agendum , inprim is ad lectionem diligentem scripturae. U b i viderit eos industriam adhibere debitam , sed conqueri, quod saepius aqua haereat38, offerre se potest, u t certo tem pore conveniant, qui aedificationis suae sunt studiosi, atque ita p rivatim ipsocum se exerceant in studio scripturae et exinde profluentis pietatis. Si haec opera illis probetur, tu m initium fieret exercitii huius non inter adeo m ultos, sicuti fere ubique eo ru m etiam rarior est num erus, qui hanc principem suam curam esse sinunt. Sem per vero solicite suos praem oneret, ne aliud, quam quod aedificatio­ nem m u tu am spectat, intenderent neu, quod pietatis esse debeat exercitium , in curiositatis converterent palaestram : unde, si quae p ro p o n u n tu r quaestio­ nes, quae aedificationi n on inserviunt, si videat ab illis proficisci, qui simplici anim o eas p ro p o n u n t et exinde proficere existim ant, p o terit vel ad eas paucis respondere vel m odeste declinare et, quam n o n ad finem pro p o situ m ser­ viant, illis ostendere. Illud prius tam en initio m alim , ut semel atque iterum respondeat, ne videatur ex ignorantia subterfugere responsionem , eo tam en addito m o n ito , nolle se posthac ad talia respondere et tem pus utilioribus cogitationibus debitum istis terere; si vero viderit a prurienti ingenio et non sim plici anim o proponi, sim pliciter declinabit responsum , etiam , ubi necesse viderit, cum cohortatione talibus n o n indulgendi vel reprehensione eorum , apud quos cohortatione nihil profecerit. E xercitio huiusm odi aliquam diu continuato haud dubium est pios illos p lu rim u m profecturos in cognitione divina et idoneos futuros, qui postea quavis occasione p ro x im u m , ante om nia vero d o m u m suam , utiliter aedifi­ cent; praeterea spero n u m eru m paulatim aliorum occasione auctum et, qui recens accedunt, aliorum com positis m oribus in hoc exercitio coercitum iri, ne tu rb en t bene coepta: q u o d fu tu ru m esset, si ab initio prom iscue quivis adm itteretur, confusione certo secutura. Si d em u m pastor observet ita iam stabilitum esse exercitium hoc eiusque ordinem , illius prudentiae perm itterem , an paulatim prom iscue quoscunque adm ittere consultum ducat, necne. A nte om nia autem cavendum duco, ne sublim ia et, quae subtilitatis sunt captum sim pliciorum excedentis, eo loco tractentur, sed auditoribus et collatoribus subinde ostendatur, quo tendere om nia debeant. Ita si ordinen­ tu r eiusm odi congressus, quid v id etu r tibi, V enerande Frater? annon credas tan tu m exinde usus ad C hristianos A uditores red u n d atu ru m , q u antum re­ dun d at ad Studiosos ex C ollegiis vel disputatoriis vel iis, in quibus dubia sua exponere C ollegis licet: qualia scio quan tu m m ihi olim profuerint et profuis­ sent am plius, si fuissent frequentiora. A dversus hanc m e th o d u m etiam nulla adductarum m ilitat rationum , quae satis evincunt prom iscu u m et sine cautela in stitutum u sum istius exercitii periculosum fore. 37 Vgl. Lk 10,42. 38 K einen R at w issen ( O

tto,

S p ric h w ö rter der R ö m er, N r. 142).

Nr. 16

an [Philipp Ludwig Hanneken]

[M ai/Juni 1675]

75

Inprim is vero, ne contem tui posthac h abeantur conciones, facile cavebit pastor, si n o n ta n tu m ad illarum frequentationem diligenter h o rte tu r suos, verum etiam , cum nihil proficiet, tales a congressibus suis excludat non dignos, qui in illis tolerentur, cum publicos coetus aspernentur. In hoc fateor m e n o n d u m plane assurgere posse, quod creditis conventus 1. C or. 1439 ordinatos n o n aliam habuisse m e th o d u m quam catecheticam , quae nunc q u oque est. D iserte enim m entio fit p lurium , qui sententias suas p ro p o n u n t et aliorum iudicio ex ponunt. M em ini B [eatum ] D . D annhaueru m 40 saepe hoc optasse et credo in scriptis suis consilii huius fecisse quoque m entionem , u t vernacula lingua etiam in stitu erentur disputationes, quas audire et illis proficere atque, si ita res ferat, obiectiones p ro ponere ex populo quivis possent41. H oc si salutare Ecclesiae h ab etur in argum ento, cuius equidem tanta necessitas n o n est, cum ad constantiam in o rth o d o x ia firm an­ dam disputationes illae apud plures necessariae no n sint, quanto m aior utilitas in arg u m en to , quod om nibus necessarium est.

39 lK o r 14. 40 Jo h a n n C o n ra d D an n h au e r (s. B rie f N r. 11 A n m . 5). 41 J. C . D an n h au e r, L iber C onscientiae 1, S tra ß b u rg 1662, S. 944 (vgl. B d. 1, B rie f N r. 84, Z . 7 7 -8 0 ), u n d d ers., A nhang E iner a b g en ö h tig ten R e ttu n g D es heilsam en W achsthum bs der C h ristlich en G laubens= L ehre, S. 65f, an: ders., C atech ism u sm ilch , Teil 7, S tra ß b u rg 1673.

76

Briefe desJahres ί 675

17. A n [Joachim Stoll in R appoltsw eiler]1 F ra n k fu rt a .M ., 15. Ju n i 1675

Inhalt O b e r einzelne fam iliäre A ngelegenheiten. - D er du rch den K rieg u n terb ro ch e n e S chiffsverkehr a u f d em R h ein m ach t B üch ersen d u n g en u n d die Ü b ersied lu n g der M u tte r nach F ran k fu rt u n m ö g lich . - W ird w egen fieberhafter E rk ra n k u n g einen K u rau fen th alt in S chw albach an tre­ ten. - E rb itte t S tellungnahm en zu m V orschlag v o n akadem ischen C ollegia pietatis un d zur P o stillen v o rred e (Pia D esideria). - B erichtet v o n ersten eingegangenen A n tw o rte n .

Überlieferung E: H alle a.S ., A FSt, F 10: 58r‫ ־‬v. D :P h .J . S pener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ran k fu rt a .M . 1709, S. 6 7 -6 9 (Z. 4 -1 0 5 ).

Salutem a Salute Suprema! Vir A d m o d u m Reverende, A m plissim e, Excellentissim e. D om ine, affinis et in C H R IS T O Pater Venerande. O p o rtu n e contigit, ut, cum istum diem ad Vos et optim am parentem 2 dandis 5 literis iam destinassem , proxim i veredarii vestras3 m ihi exhiberent, u t ita sim ul respondere liceret: quam vis optassem , ut, ad quae responderem , plura scripta fuissent, epistolas olim prolixiores accipere solitus. D eficientes paginas B ocharti4 m ittam , sed m ittendi adhuc com m oditatem n o n habeo, quia intercluso, qui inter hanc civitatem et A rg e n to ratu m 5 est, 10 transitu nullae m erces illuc transportari p o ssunt6. Sed no n sem per illa mala co m m ercium om ne tollent. E adem causa spem charissim am m atrem nobiscum videndi denuo interce­ pit et in longius distulit7. U tin am vel tandem im pleat eam Benignissim us D eus.

8 B o ch arti ] B o sh arti: D . 1 2 3 4 5

9 qui < qua.

Z u J . S to lls. B rie f N r. 10 A nm . 1. Speners M u tte r, A g ath a B a rth v erw . S pener (s. B rie f N r. 10 A nm . 5). B riefe v o n Stoll sind n ich t überliefert. S. B o ch art, G eographia (s. B rie f N r. 10 A nm . 10). S traß b u rg .

6 D er S chiffsverkehr a u f dem R hein w ar d u rch die K äm pfe zw ischen französischen u nd R e ich stru p p en im H olländischen K rieg lahm gelegt. Im Juli 1675 h atten französische T ru p p en rech tsrh ein isch e G ebiete besetzt, in den K äm pfen u m Sasbach fiel am 27.7.1675 d er französisehe M arschall T u renne. S eitdem v erlagerte sich d er K riegsschauplatz zur M osel. 7 Vgl. B rie f N r. 10, Z . 3—6.

N r. 17

an [Joachim Stoll]

1 5 .6 .1 6 7 5

77

W egen H errn H o h n s8 ist noch keine a n tw o rt erfolgt. Ich habe das schreiben nach H erb o rn durch die ord in ari9 besteh, aber nichts dagegen erhalten, ob w ol ein zedulin in das schreiben gestecket, da gebeten, daß die an tw o rt an m ich m öchte addressiret w erden, m it erbieten, solche w eiter zubestellen. Ich habe eben keinen m enschen, so m ir daselbs bekant. H err R esident10 hat auch noch v o n H e rrn P ölnitzen11 kein schreiben bekom m en, gehet un g ew ißer m it dem schreiben, w eil derselbe bald da, bald dorten ist. E r hat aber vor etzlichen w ochen einen IC tu m H an o v ien sem 12, so zu der professioni Iuris nach H erb o rn b eruffen13, gebeten, m ithelffen nachzufragen. Sonsten hat er selbs einige H ö h n en gekant in dem K rieg. E r sagt, sie käm en alle h er v o n 2 B rüdern, deren der eine der b erü h m te H o en o n iu s14 ist, so suo tem p o re in Politicis u n d Iuridicis geschrieben, auch nobilitiret w o r­ den, der andere15 w ere Stattschreiber zu H erb o rn . D iesen m einet er, daß es jenes enckel sein m üße. Von den söhnen aber seyn ihm einige bekant gew esen, die alß ungerathene k in d er geachtet w orden.

15 H ö h en s: D . 17 zedulin ] Z edul: D . 19 daselbst: D . 20 kein S chreiben vo n H e rrn P ö ln itzen : D . 22 professione: D . 23 m ithelffen ] m it: D . 24 H o h en : D . g ek an t ] g eschaut: D . 25 H o en o n iu s ] H aero n iu s: D . 28 seyn ]s in d : D . 8 N ich ts erm ittelt. - O ffenbar h a lf Speners Fam ilie einer Frau der F am ilie H o e n bei der Suche nach ih rem (versto rb en en ) M ann (s. B rief N r. 69, Z . 72 f). - A us der Fam ilie H o e n ist für 1675 in H e rb o rn n u r Jo d o c u s (Just) H oen, seit 1660 H o fm e iste r der G räfin w itw e Sabina v o n Z in zen d o r f geb. v o n S olm s-B raunfels (geb. 9.7.1606; v erh. seit d em 2 9 .1 .1 6 2 6 m it G eo rg H a rtm a n n F reih err v o n Z in z e n d o rf u. P o tten d o rf; v erw . 1632) nachzuw eisen (A u sk u n ft StA H e rb o rn ; vgl. L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 5, Tafel 76). E r hatte um 1629 stu d iert u n d w ar m ö g lich erw ei­ se d er E nkel des S tadtschreibers W ilhelm H o e n (s. A nm . 15). 9 R egelm äßig v erk eh ren d e Post. 10 V erm u tlich H e rm a n n M ichael H ertzg en , b ran d en b u rg isch er R esident in F ra n k fu rt a. M . 1668-1683 ( B i t t n e r - G r o s s , 36); v g l. B rie f N r. 41, Z . 99-107. 11 V ielleicht G erh ard B e rn h ard v o n P öllnitz, b ran d en b u rg isch er S taatsm inister u n d K o m ­ m a n d a n t in B erlin (Z ed ier 28, 957f). 12 H anau. 13 B eru fen w u rd e 1675 Jacob B u rck h ard (2 0 .2 .1 6 4 2 -2 8 .8 .1 7 2 0 ) aus Basel; nach d em S tu­ d iu m in Basel, L ausanne, G en f u n d G ren o b le 1666 Lic. iu r., 1669 D r. iur. in Basel, 1673 R ech tsleh rer an der H o h e n Schule in Sedan, 1675 P rof. in H e rb o rn u n d dillen b u rg isch er Rat, 1678 P ro fesso r in Basel. E ine V erbindung nach H an au läßt sich n ich t ausm achen (D B A 166, 82f. 128). 14 P h ilip p H ein rich H o enius (1576-1649), D r. iur. u n d P ro fesso r in H e rb o rn (D B A 548, 2 55 -2 5 7 ; A D B 12, 550f; Jö c h er 2, 1643; Z ed ier 13, 391). E r w a r der S ohn v o n A n to n H o en (gest. 1587), d em B ru d e r der H e rb o rn e r S tadtschreibers W ilhelm H o e n (s. A n m . 15). 15 W ilhelm H o e n (gest. 7.11.1602) o d er sein S ohn A ndreas Jacob H o e n (gest. 4.7.1652), b eide S tad tsch reib er in H e rb o rn (H . H e c k , D ie nassauische B eam tenfam ilie H o en . D rei G ene­ ratio n en im D ien ste des H auses N assau -D illen b u rg , N assauische A nnalen 78, 1967, 93—105).

15

20

25

78

Briefe desJahres 1675

Ich habe auch an einen alten freu n d 16, so je tz t a u d ito r17 bey Genferal] Spaan18 ist, geschrieben, w eil er v o r dem des H errn vo n Pölnitz hoffm eister gew esen, er m öchte sich bey den Pölnitzischen der sache erkundigen. Ver­ m ag er etw as dabey zuth u n u nd k o m t ihm m ein schreiben zurecht, so w ird ers nicht underlaßen. W ir erw arten also, w aß noch folgen w ird. W ünschete hertzlich gern der guten frauen19, dero ich göttliche gnade u. allen segen an w ünsche, geholffen Zusehen. H errn S tattvogts20 (den auch gehorsam grüße) schreiben21 will w ol bestel­ len an den W alldeckischen hoff. D ie unsrige, G o tt seye danck, sind alle w ol auff. U n ser W ilhelm L udw ig22 (vor den w egen hertzlichen w unschs u n d segens w ir schuldigen danck sagen) w u rd e v o r etlichen w ochen m it einem starcken durchbruch23 befallen u nd also zugerichtet, daß w ir uns seines endes versahen, G ott hat ihn aber uns w id er geschencket, dem e davor dem ü tig danck gesaget seye. E r ist w id er so frisch und stärcker alß vorhin. Weil in diesem F rühling n u n m eh r eine änderung m einer n atur gespürt, indem die kräffte nicht w enig abgenom m en u n d m ir dispositio hectica24 in einer heim lichen außzehrenden hitz u n d gem einiglichen m üdigkeit nach dem schlaff, hingegen in dem selben außbrechendem schw eiß sich zu zeigen angefangen: dagegen bißdaher underschiedliches un d durch G ottes gnade m it g utem success sonderlich die geißm ilch25 gebraucht, alß habe resolviret, die Sauerbrunnen C ur, au ff die der m edicus26 seine vornehm ste Vertröstung

31 Spaan ] Spans: D . 37 w ill ] w ir: D . 39 L udew ig: D . 41 w u rd e ] ist n u n m eh r: D . /s ta r c k e n /: < h a r te n > . 42 G o tt ] der H E rr: D . 44 v o rh in ] zuvor: D . 45 W eil] + ich: D . 47 h eim lich= außzehrenden: D . gem einiglich. D . 48 ausbrechender: D . 49 g nade + < w ie d > . 16 N ic h t erm ittelt. 17 V erhörrichter. 18 V ielleicht F reiherr v o n Span, b ran d en b u rg isch er u n d p reußischer G eneralfeldm arschall (1618P-25.10.1692) (Z edier 38, 10861). 19 E ine Frau H o e n (s. A n m . 8). 20 W ilhelm D aser, S tad tv o g t in R appoltsw eiler (vgl. G. M e n k , [wie B rie f N r. 10 A nm . 6], passim ). 21 D as Staatsarchiv M a rb u rg b e w a h rt m ehrere, zu m Teil u n d atierte B riefe D asers auf. 22 W ilhelm L u d w ig Spener ( 2 5 . 4 . 1 6 7 5 - 2 4 . 6 . 1 6 9 6 ), studierte später T h eo lo g ie in Leipzig u n d in H alle a.S. ( H a r r a e u s , 2 9 f; C h r. G erber, H isto rie d erer W iedergebohrnen in Sachsen, 4. Teil, N r. 13 [S. 2 1 4 - 2 3 5 ] ; LP: S tolberg N r. 2 6 1 6 ). 23 R o te R u h r (Z edier 7, 1646). 24 H ektisches Fieber: sta rk schw ankendes Fieber, das oft abends begleitet v o n S chüttelfrost ansteigt u n d nachts u n te r p ro fu sen S chw eißausbrüchen w ied er abfällt; m eist Folge einer ch ro ­ n isch-septischen E rk ra n k u n g , zu m Beispiel der T uberkulose. 25 G eißm ilchw asser: destillierte Z iegenm ilch; w irk t abfü h ren d u n d bei äußerlicher A n w e n ­ d u n g k ü h len d (Z edier 10, 658f). 26 Jo h a n n L u d w ig W itzei (s. B rie f N r. 10 A n m . 27).

N r. 17

an [Joachim Stoll]

15. 6. 1675

79

thut, v orzunehm en, u n d w eil m an n icht glauben will, daß hie bey m einer arbeit deroselben nützlich gebrauchen m öchte, alß w erde, geliebt es G ott, die nechstkünfftige w oche zu solchem ende nach Schw albach27 reisen, in loco die cur zugebrauchen. G o tt disponire es dahin, w ie es ihm gefällig ist. R esponsum super consultatione de collegio pietatis28 avide expecto. N e, quaeso, diu illud differte: sicut et plenius responsum ad praefationem transm issam 29. C u m typis co m m itterem , fateor m e sub tim ido id fecisse anim o: sed alea iacta30 om nis tim o r evanuit: inprim is, p ostquam illo tem p o re a pluribus illisque m agni nom inis gratulatoriae potius quam censoriae literae allatae sint. Ita m e am are se testan tu r ob illam , u t etiam gratias agant. A deo parrhesiae illius poenitentia m e n on subit. Illa certe tem poris n o stri ratio est, ut de talibus publice et libere loqui debeam us, qui Ecclesiae consultum serio cupim us. A liquando differre et co m m o d io ra tem p o ra expectare nocuit, cum m alum praesens est et m o ra invalescit. Chiloniensis et R ostochiensis academ iarum prim arii T h eo lo g i31 calculum suum o m n in o addiderunt adiuturi etiam , sicubi p o teru n t, destinata. E x vicina Giessensi epistola32 etiam allata est m ihi ομόψηφος, nisi q u o d de unico consiliorum n o stro ru m d u b itat33, u tru m ex re Ecclesiae sit. N o n am bigo autem , si m en tem m eam luculentius exposuero, ne in illo quidem hab itu ru m m e illos adversos. D. Geierus, S axonum princeps T h eo lo g u s34, cui per collegam concionatorem aulicum 35 exhiberi curaveram , am ice per eundem respondit atque resa­ lutari iussit36.

53 derselben: D . geliebts: D . 54 ende ] + w ieder: D . 56 co n su lta tio n u m : D . 61 ag an t ] -E . 67 ad iu tu ri ] adiunctis: D . d estinata ] destinatis: D . 73 resalutari ] [unleserlich]. 27 Schw albach a.d A ar (L angenschw albach, B ad S chw albach). N a c h B rie f N r. 27, Z . 4 -1 0 (vgl. aber B rie f N r. 38, Z. 2 9-34) verb ra ch te S pener in den M o n a ten Ju n i u n d Ju li ü b er vier W ochen zu r S au erb ru n n e n k u r in Schw albach. L aut seines P red ig tk atalo g es hielt Spener am 20. Ju n i u n d d an n erst w ied er am 25. Ju li die S o n n tag sp red ig t. D em n ach ist er in der W oche v o m 20. bis 26. Ju n i nach Schw albach gefahren u n d in der W oche v o m 18. bis 24. Ju li zu rü ck g ek eh rt. 28 S. B rie f N r. 10, Z . 7 5 -9 5 . " 29 P h .J. Spener, P o stillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9); vgl. B rie f N r. 10, Z . 4 9 -7 4 . 30 D er W ürfel ist gefallen ( O t t o , S p ric h w ö rte r der R ö m er, N r. 55). 31 P ro fesso r P rim ariu s w aren in K iel C h ristian K o rth o lt (s. B rie f N r. 27 A n m . 1)u n d in R o sto ck A u g u st V arenius (s. B rie f N r. 94 A n m . 20); w ah rsch ein lich g eb rau ch t S pener den B e g riff hier aber im unspezifischen Sinne u n d d en k t an H ein rich M ü ller in R o sto ck (s. B rief N r. 135 A n m . 1). 32 V on P h ilip p L u d w ig H an n ek e n (vgl. B rie f N r. 16 A n m . 1). 33 D er V orschlag zu r E in fü h ru n g v o n C ollegia pietatis (vgl. B rie f N r. 16, Z . 94-146). 34 M a rtin G eier, kursächsischer O b e rh o fp re d ig e r u n d G en eralsu p erin ten d en t (s. B rie f N r. 22 An m . 1); vgl. B rie f N r . 12, Z . 4 2 -4 4 . 35 Sam uel B e n ed ik t C a rp zo v (s. B rie f N r. 21 A nm . 1); vgl. B rie f N r. 12, Z . 4 5 -4 6 . 36 Vgl. B rie f N r. 43, Z . 1 -9 .

80

Briefe desJahres 1675

D. O learius, Gen[eralis] S u p erin t[endens] Saxo-H alensis37, itidem me confirm at et, ut em endationis huius exem plum in civitatibus statueretur, h o rtatu r, quo d sequantur alii principatus. Id ex hac praefatione com m odi spero, ut, qui to tu m cor m eu m coram Ecclesia effudi, arctius illis uniar, q u o ru m eadem m ens est et qui m ecum am icitiam fam iliariorem contrahent, qu o d incipiunt iam nonnulli facere. E x citab u n tu r alii, ut m aturius, quae Ecclesiae sit necessitas, expendant et deliberent, qu o d publice facto opus, allaturi salubriora et p ru d entiora consi­ lia: quae lubens am plectar. Sufficit in terim uno alterove consilio, quod in praxin transferatur, profuisse paucis, si om nibus n on possum . O b tu lere se iam nonnulli, qu o d ulterioribus adiuti consiliis suis locis tentare iam velint, quae saluti esse didicerunt et, cum rem expenderint, ipsi iam agnoscant. C erte, labor in D o m in o n o n fuerit frustraneus. Q uicquid vero dam ni tim eri posset, privatim m e respiceret et m eam existim ationem , hanc autem et, quicquid m eum est, lubens victim am esse patiar publicam , m odo nonnulla ex parte malis Ecclesiae fiat m edela. Q uidam , qui ulcus suum tangi38 (inprim is in academiis) sentient, clam irascentur; nescio, an aliqui ausuri sint in facie Ecclesiae contradicere, cum id vix sine rubore possint. E t faciant sane! Forte praestabit de quovis T heologo constare, quid in im o corde foveat, atque ita m u lto ru m cogitationes m anifestari. Serviet hoc quoque confirm andis pio ru m anim is et eorum arctius inter se uniendis. H ac fiducia plenus o m n em tim o rem pectore excussi, secure expectans, quid deinceps D E U S de his fieri iubeat, et u tru m aliquem fructum videre liceat intentionis bonae in scripto, quod (licet non m entionem fecerim) sibi prae­ lectum calculo suo p ro b aru n t collegae m ei39. Q uaeso, Pater O p tim e, non diutius patere m e ignorare, quid de singulis eius praefationis capitibus sentias m etu etiam de m e deposito. M o n ita enim et, quae ad p ro m o v en d a com m oda Ecclesiae aut dam na eius vitanda faciant, cum g ratiaru m actione suscipiam . Ita, Vale cum Tuis nostrisque dilectissi­ m is, uti optam us cum meis ego. D E U S Vobiscum . Scrib. Francof. 15. Iun. 1675.

76 u t ] - D . sta tu e retu r ] statuere: D . 80 /q u o d /, nonnulli incipient iam : D . 86 rem ] —D . 90 Q u id a m ] Q u o ru n d a m : E . 91 sentient ] senserint: D . 93 q u id ] quod: D. 94 im o ] u n o : D . foveat ] fovent: D . 95 eo ru m ] illis: D . 101 m etu etiam de m e d ep o sito ] et candide m ihi operi: D . 104 o p tam u s ] o p to : D . 105 Francof. ] + ad M oen: D. 37 Jo h a n n O learius, G eneralsuperintendent v o n Sachsen-W eißenfels in H alle a.S. (s. B rief N r. 18 A n m . 1); vgl. B rie f N r. 133, Z . 22-27. 38 E inen w u n d en P u n k t b erü h re n ( O t t o , S p ric h w ö rter d er R ö m er, N r. 1810). 39 S. B rie f N r. 10 A nm . 47.

Nr. 18

an [Johann Olearius]

1. 7. 1675

81

18. A n [Johann O learius in Halle a. S. ]1 [Schw albach a. d. A ar]2, 1. Ju li 1675

Inhalt D an k t fü r O le a riu s’ R eak tion a u f die P ostillenvorrede. W ägt V o r- u n d N ach teile v o n R eichs­ Städten u n d v o n F ü rsten tü m ern als A u sg an g sp u n k t einer allgem einen K irch en refo rm ab: E in fro m m e r F ü rst k an n m e h r b ew irk en als ein M a g istrat. D o ch findet sich in den S tädten m eh r G elegenheit zu r B ild u n g v o n K erngem einden. - E rin n ert an L uthers V orschlag v o n der S am m lu n g d er ern sten C h risten u n d sieht darin den rich tig en A nsatz zu einer kirchlichen R efo rm . - B ek lag t das L aster d er T ru n k su ch t u n d die unchristliche L eb en sfü h ru n g an den U n iv ersitäten . - D ie v o rgeschlagenen E rb au u n g sv ersam m lu n g en so llten in den einzelnen F am ilien b eg in n en , b ev o r sich die F ro m m e n verschiedener H äuser u n te r d er L eitu n g des P farrers v ersam m eln . - L ehnt scholastische T h eo lo g ie u n d P hilosophie n ich t völlig ab, sondern n u r d eren Ü b e rm a ß . Ist dem A ristotelism us n ich t w o h lg eso n n en . - B e g rü n d e t den ü b erh ö h ten Preis d er A rn d tsch en Postille m it der B eh in d e ru n g der R heinschiffahrt d u rc h die k rieg fü h ren ­ den P arteien, die den P apierpreis hat steigen lassen.

Überlieferung K: H alle a. S., A FSt, F 10: 35r+v; 38r+v; 36r+v; 37r+v3. D : P h .J. Spener, C onsilia et Iu d ic ia T h eo lo g ic a L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 6 9 -7 3 .

Q u a cum laetitia vestras4 altero ab hoc m ense acceperim , satis exprim ere non valeo, eo m agis, quia de argum ento praefationis m eae prim ae erant, quas a m agni n om inis T h eo lo g o (si C eleberrjim um ] D . M en zeru m 5 excipias, vi­ cinum m eum ) obtinuissem . U ti vero plurim as tibi, V enerande D om ine, ago gratias, quo d no n dedignatus es pagellas illas perlegere atque m e de nonnullis p o rro instruere, ita non paru m m e co n firm atu m fateor in illis, quae tractata sunt, suffragio vestro tam benigno et quidem viri, cuius nec eruditionem et iudicium rectu m nec experientiam fugere possunt, quae ad hanc rem spec­ tant: A deo certus sum vobis apprim e cognita, quae Ecclesiam iuvent, quae ei 3 f v icin u m ] -K [T extverlust].

5 / n o n n u llis /: < m u ltis > .

1 Jo h a n n O leariu s ( 1 7 . 9 . 1 6 1 1 - 1 4 . 4 . 1 6 8 4 ) , G eneralsu p erin ten d en t in H alle a.S ., b ek an n ter K irch en lied d ich ter; geb. in H alle a. S., nach d em S tu d iu m in W itten b erg 1 6 3 7 S uperin ten d en t in Q u e rfu rt, 1 6 4 3 H o fp red ig e r des H erzo g s A u g u st v o n Sachsen-W eißenfels in H alle a.S. u n d D r. th eo l., 1 6 6 4 G en eralsuperintendent, 1 6 8 0 O b erh o fp red ig er, K irch en rat u n d G eneralsupe­ rin te n d en t in W eißenfels (N äheres zu ih m u n d seinem B riefw echsel m it S pener s. B d. 1, B rief N r. 9 8 A n m . 1; v g l. L P : R o th R 7 3 3 1 ; S to lb erg N r. 1 7 4 9 1 u. 1 7 4 7 9 ; O . P f e f f e r k o r n , Jo h an n es O leariu s als E rb au u n g ssch riftsteller, C h lo e 18, 1 9 9 4 , 1 6 5 - 1 7 6 ) . - E m p fän g erzu w eisu n g nach K, Bl. 3 5 r : ‫ ״‬D . Io. O le a r.“ v o n Speners H and. 2 Z u Speners A u fen th alt in S chw albach a.d. A ar s. B rie f N r. 17, Z . 4 5 - 5 5 . 3 D ie E n tsteh u n g sv a rian ten im te x tk ritisch en A p p arat sind säm tlich K o rre k tu re n v o n Speners H an d . 4 Jo h a n n O le a riu s’ B rie f v o m 1. 5 .1 6 7 5 (N r. 13 3). 5 B althasar M e n tzer d.J. (s. B rief N r. 1 3 4 ).

82

Briefe des Jahres 1675

nocitura sint vel nocuerint hacten u s: unde non m ihi, sed vobis iam in ipsis his credam , quae proposui. B. Evenii6 allegatum speculum intim ae co rru p tio nis7 nequicquam adhuc indagavi, sed n o n cessabo, donec eius inspiciendi fiam com pos. Q u o d h o rtaris, V ir Excellentissim e, ut in civitatibus Im perialibus restitu­ endae pietatis faciam us p rim u m periculum 8, recte m ones et conform iter illi B[eati] M egalandri9 nostri vaticinio, fore, u t in liberis civitatibus aliquando divina veritas unice p ura reperiri possit. N ec, quantum in m e et dilectissimis collegis m eis est, deesse n o stro m uneri volum us, potius pro m o d u lo gratiae concessae10 nobis conabim ur id agere, u t n o n anim i gratia ipsi consultatio­ nem hanc proposuisse appaream us. U t tam en p lu rim u m hoc adhuc tem p o re proficiam us, celare no n possum , quod spes nobis sit perexigua. Im pedim enta obstant, quae, nisi divina p otentia e m edio tollat, hum anis viribus sunt insuperabilia. C erte tam altas radices in rebus publicis diaboli m alitia quam in aulis egit. U t iam taceam in m agna populi m ultitudine longe plures pravos n um erari atque adeo quotidie scandala gravissim a conspici, q u o ru m in locis infrequentioribus seges est m u lto rarior, istis vero, cum , quicquid m ali in singulis latet, alter alteri affricet sua consuetudine, n o n potest n o n tanquam ferm ento aliquo m agis m agisque virus illud augeri et periculosius fieri: id solum allegabo, quod in civitatibus difficiliora longe sint rem edia paulo generosiora, quam ubi D E U S regioni Principem largitus est b o n u m et pium : C u m enim ex huius

11 p ro p o su i < praeposui, allegatum ] allegatur : D . 15 co n fo rm iter < co nfirm iter. 17 /d iv in a/: < u n a > . reperiri < experiri. 18 collegis < co lleg ii. est < e t. 19 co n ab im u r < conab im u s. 23 tam < ta m < e n > . 6 S ig ism u n d E venius (1585-1639); geb. in N au en , nach d em S tu d iu m in W itten b erg 1611 A d ju n k t der p h ilo sophischen F akultät, 1613 R e k to r des städtischen G y m nasium s in H alle a. S., 1622 R e k to r in M a g d eb u rg ; nach der E ro b eru n g M a g d eb u rg s (1631) erster R e k to r des vo n G u stav A d o lf g estifteten G y m nasium s in R iga, 1633 R e k to r in R egensburg, schließlich seit 1634 S chulrat v o n H erzo g E rn st v o n S achsen-G otha in W eim ar, M itarb eiter am W eim arer B ib elw erk u n d m aßgeblicher B erater für die R eform des R eligions- u n d K atech ism u su n ter­ richts (D B A 298, 143-150; A D B 6, 431 f; Jö c h er 2, 427f; Z ed ier 8, 2090f). 7 S. E venius, Speculum In tim ae C o rru p tio n is, D as ist: Spiegel des V erderbniß. A llen un d je d e n S tänden der w ah ren C h risten h e it zur gründlichen B eschaw ung u n d N ac h ric h tu n g / F o rd erst aber zu r A u ffm u n teru n g u n d S orgfältigkeit / . . . / Sonderlich aber zur A b w e n d u n g des . . . g ö ttlich en Z o rn s / u n d allerhand . . . Straffen, L ü n eb u rg 1640 (vh H A B W olfenbüttel); neu aufgelegt u n ter d em T itel: D rey Tausend K lagen ü b er das v erd o rb e n e C h riste n th u m . . . S am pt einen A n h än g e aus H e rrn D . P hilipp Jacob Speners Schrifften / . . . V orgestellet v o n M . S. E. R. zu R eg en sp u rg , Q u ed lin b u rg : J. H . Sievert (11676) 21691 (B ircher C 1569). E ine ausführliche E rö rte ru n g dieser Schrift bietet L e u b e , 113f. Vgl. B rie f N r. 133, Z . 2 -5 . 8 Vgl. B rie f N r. 133, Z . 15-21. 9 E ine en tsp rech ende P rophezeiung M a rtin L uthers k o n n te nicht erm ittelt w erd en . L uther h at sich v ielm eh r gerade entgegengesetzt geäußert, vgl. W A 33, 417, 14-29. 10 Vgl. E p h 4,7.

N r. 18

an [Johann Olearius]

1. 7. 1675

83

voluntate pleraque fieri necesse sit, huic ea, quae publica salutaria sunt, persuasisse facti iam pene m ed iu m habet, cum penes u n u m sit decernendi et, quae ad exsecutionem spectant, m andandi potestas. Longe aliter res habet in civitatibus, q u aru m plurim is personis constat M agistratus. Si in illorum n u m ero sint quidam valde pii, quod insigne divinum est beneficium , saepe n o n desunt, qui pietatis hostes potius quam frigidi sunt cultores. Q u i inter u tru m q u e m edii sunt, m aiorem plerum que constitu u n t n u m eru m . Sicuti vero, qui valde im p robi sunt, n on facile, nisi singulare iudicium d ivinum exitio civitatem aliquam iam devoverit, ita obtinent, u t pro v o to suo, quicquid est pietatis, extinguere vel, quicquid boni consulitur, im pedire valeant: cum obsistant pessim is h o ru m conatibus reliqui m eliores: Ita e contrario vix unq u am illa p io ru m felicitas est, ut ea, quibus valde noceri potest Satanae regno, officiant. Q u o ad enim huic aliqua adhuc potestas superest et, qui sui sunt, calliditate atque violentia adversus bonos arm at et ex n u m ero eorum , qui n o n o m n ino m ali sunt, curat, ut plurim i variis praetextibus et causis se o p p o n an t rebus etiam optim is, sed quas longe aliter concipiunt, quam quales revera sunt: oculis eo ru m carnali sapientia adeo corruptis, u t sincerum eo ru m de illis, quae vident, nunquam sit iudicium . U n d e fit, u t vel in consultatione ne decernantur quidem rem e­ dia satis fortia vel, si etiam decreta sint, contraria m olim ina n un q u am cessent exsecutionem im pedire atque ita speratum fru ctu m m aiori ex parte interver­ tere. Inde fit, u t fere in m edio statu res sit civitatum : quae conditio infelicior est illis ditionibus, quae coelitus nactae m onarchas pios, felicior tam en istis, quae m alu m sortitae principem . H oc u n u m tam en frequentiora loca habent, u t in m ultitu d in e h o m in u m m aiori pleru m q u e etiam divina gratia reperiantur plures, qui serio studio D E U M q uaerunt vel, ut hoc agant, facilius se induci p atiuntur. A tque adeo pasto ru m cura his locis prim a esse debet, ut initio illos n o n ta n tu m in bono proposito confirm em us atque ad ulteriores profectus m edia subm inistre­ m us, v eru m etiam cum illis arctiorem am icitiam contraham us, quae inter ipsosm et q u o q u e in tim io r concilianda est: U t dein et frater fratris consortio, exem plo atque am icitia quotidie proficiat et hi iam excultiores deinceps nobis ad m anus sint, q u o ru m opera paulatim alii, qui ab hoc proposito longius absunt, eo p erducantur, u t n o n ex consuetudine tan tu m C hristiani esse velint et studeant: quo d difficillim e o b tinetur, nisi praeter nos alios etiam e fratru m n u m ero habeant tepidiores illi, q u o ru m exem plum et re-

32 /fie ri/, h uic ] hinc: D . publica < publice ] publice: D . 35 personis < responsis. 37 d iv in u m < d ig n u m . 38 u tru m q u e ] + < s u n t> . 39 im p ro b i < im pios, /n o n /. 40 /ia m /. 42 c o n su litu r < consultor. 43 /e a /. 44 huic < < a d > huc. 45 ad­ versos: K. 46 arm at < am at, m ali < m ale. 47 p lu r im i< s > . variis < vaniis? praetex ti­ bus < p raeten tib u s? etiam < enim . 52 fru ctu m < fratru m ? 5 2 f in terv ertere < in terv aIere? 54 felicior < feliciter. 58 patiu n tu r: cj ] p atian tu r: K + D . 62 ip so sm et < ip so m et. 63 excultiores ] ex u ltiores: D . 67 fra tru m < fratre. 6 7 f rev erean tu r < rev o can tu r.

84

Briefe des Jahres 1675

vereantur et am ent. H i vero si cum fratre, pastore faciant strenue officium , subinde alii addentur, de quibus spes initio m inor fuerat. M em ini, uti B [eatus] L utherus, nisi fallor, T. 3 Alt. Von der art m eß zu h alten 11, tertiam illam M issae celebrationem com m endat, ut, qui serio C hristiani esse decreverunt, nom inibus etiam scripto consignatis, ad cultum d ivinum seorsim conveniant, v erbum audiant, sacram entis u ta n tu r et reli­ qua peragant, quae C h ristian o ru m sunt m unia. A ut vehem enter fallor aut consilium hoc unicum est, ex quo corruptioni seculi fiat m edela: de eo tan tu m dispiciendum est, et optarim , u t deliberent T heologi, quibus salus Ecclesiae cordi serio est, qua ratione res ea effectui dari queat. U t publici conventus peculiares in stitu an tu r et S acram entorum dispensatione se tales a reliquis segregent, n u n q u am censerem ; ita enim schism a fieret Ecclesiae dam nosum et forte periculosiori vulnere p rio ru m vulnerum ita tentaretur curatio. Forte, ita tem p erato consilio res Ecclesiae salutaris futura esset: si, quod dixi, pastores illas oves sibi inprim is com m endatas habeant, in quibus iam n o taru n t profectus, hosque sibi et inter se devinciant, quod privatis eiusm odi congressibus, q u o ru m in praefatione12 fit m entio, efficietur. Ita licet a reli­ quis se non separeant in cultu publico, officia tam en, quae iam vix am plius p erm ittu n tu r, ut inter C hristianos prom iscue exerceantur, liberrim e fiducia am icitiae arctissim ae inter se exercebunt, quae ad m u tu u m profectum perti­ nent. A deoque sem per m agis idonei evadent, a quibus alii p lu rim u m diseant, atque ita n um erus eorum crescet. In reliquis vero gregis sui curandis itidem segnis haud erit pastor, ut tam en agnoscere possint, sibi in p retio istos m agis esse, qui, quo d o m n iu m esse debebat, suam unicam curam patiantur, et praevideant n o n aliter sibi ad eundem amicitiae atque confidentiae gradum viam aperiri, quam si eodem cum istis tram ite incedant sancta inter fratres aem ulatione excitata, a qua tantundem boni expectandum , quam a prava tim enda essent dam na. C erte, m agis m agisque deprehendere m ihi videor legibus, decretis atque constitutionibus publicis nihil aut perp aru m effici, cum , quae pietatis fidelis 68

fratre < p atre ]p a tre : D . 70 uti < ubi ] ubi: D. 75 seculi < secula. 77 dari: D ] dare: K. 78 conventis: K. 79 censerem < censerim . 83 co m m en d atas < co m ­ m en d ato s. 86 separent: D . 88 arctissim ae: D ] arectissim ae: K. 90 crescet: cj ] crescat: K + D . 91 itidem < ibidem . 93 p raevideant < p r a e ... 98 /a u t/, p erp aru m < p erp eru m .

11 M . L u th er, D eutsche M esse un d O rd n u n g G ottesdiensts (1526), A lten b u rg er A usgabe 3, 1661, S. [467(b)-473] 468[b]B (W A 19, [72-113] 75,3—8). — S pener verw echselt h ier zw ei S chriften L u th ers. E r nennt: E ine Weise C h ristlich M eß zu halten un d zum T isch G ottes zu g ehen (Ü b ersetzu n g v on F o rm u la m issae et co m m u n io n is, 1523), A lten b u rg er A usgabe 3, 1661, S. 4 6 0 4 6 7 ‫[ ־‬b] (W A 12, 2 0 5-220), m ein t aber die o b engenannte, in d er A lten b u rg er A usgabe sich u n m ittelb ar anschließende Schrift. D iese V erw echslung w u rd e d ad u rch b eg ü n ­ stig t, daß die A lten b u rg er A usgabe die Seiten 467 u n d 468 zw eim al vergibt. 12 D er V orschlag zu r E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676 S 97-101 (P D 5 5 ,1 3 -5 6 ,3 7 ).

N r. 18

an [Johann Olearius]

1. 7. 1675

85

sunt, suaderi, n o n cogi possunt. U n d e licet illas no n insuper haberi vel m agistratui suadere velim , u t non, q u an tu m in illis est, suam etiam pietatem adm inistram regni C hristi adhibeant: m inus tam en fiduciae in talia colloco, p lu rim u m in hoc, si, q u o d circa universos fere desperatur, in singulis tentetur. Fasces colligatos aegre, singulas virgas facilius fran g em u s13. E t tam en paulatim , inprim is quia universitatis n o n d ep o n itur cura, qui singuli lucri­ facti sunt, universitatis n otabilem constituent partem . E b rietatem 14 quod concernit, vix etiam ulla lege illam coercebim us, quam si nostris legem D o m in i explicem us et, quam im possibile sit C hristiani n o m en tueri, si non idem hoc aeque ac caetera vitia in perp etu u m sancto et inviolabili p roposito abiuraveris: Q u o s n o n illae m inae caelestes, quos non suae salutis, im o Dei sui, cui hoc etiam peccatum abom inatio est, am or abstrahunt, vix legibus m eliores fient: quae forte u n u m hoc po teru n t, u t vel poenae m etu nonnulli sibi tem p eren t vel sobrietatis studiosi patrocinium in illis inveniant. Q uam vis adversus iniurias eb rio so ru m veris C hristianis iam in hoc satis praesidii sit, q u o d p ro p te r D o m in u m etiam contum elias pati non refugiunt, sed in pretio ducunt. N o v i, qui in vita academ ica inter licentiosos m ultos viventes an im um in hoc ob firm aru n t, quaevis potius ludibria et contum elias ferre, quam unico haustu tem perantiam C h ristianam violare: quos dein ita tutatus est D E U S , ut, cum paratissim i fuissent etiam verbera ingesta tolerare, tem ulentis illis ne licuerit quidem illa iniuria eos afficere. Q u i ex em plum sequi velit in academiis, aulis et ubivis, praesidii in illa patientia plus satis habebit; si vero C hristi am ore nihil o m n in o tolerare velim us, etiam leg u m auxilium vix sem per satis tu tu m erit adversus im p ro b o s, eo ipso vero ostenderem us, tem perantiam no n satis radicatam , cui nollem us litare, si quid ex ea ad nos incom m odi redundaret. Q u o d conventus p io ru m p riv ato s15 concernit, idem sentio, q u o d vobis videtur, n im iru m in singulis initio familiis rem tractari, ut paterfam ilias sacerdotis, u ti decet, officio inter fam iliares fu n g atu r et cum his exercitia talia instituat, donec paulatim ipsi idonei fiant, qui dirigente pastore ex diversis dom ibus conveniant: et p rudentissim e m ones, V ir m axim e R everende, quod per certos gradus m u lta fieri debeant: saltu enim quae suscipiuntur, haud dubie sequius cadent.

99 p o ssu n t < p o ssin t. 102 d esp era tu r < d espectatur. 103 virgas < ringas? 110 sui < sua. 111 fient < fiant, p o te ru n t < posset. 112 n o n n u lli ] no n n u llib i: D . 117 lu d ib ria < lu d ib rici. 120 eos < alios? 123 adversus ] adversos: K . 127 fam ili­ is < fam ulis. 128 exercitia talia < ex ercit/ia t/alia. 13 Vgl. Ä sop, Fabulae, 53. 14 Vgl. B rie f N r. 133, Z . 5 4 -6 3 . 15 Vgl. B rie f N r. 133, Z . 4 8 -5 3 .

86

Briefe desJahres 1675

D em u m scholasticam T h eo lo g iam 16 ne ipse quidem om nino rem otam velim , sed illis pu to necessariam , qui aliquando Professores futuri sunt vel controversias ex professo adversariis olim opponendi tractare debent. Hi enim q u o m o d o cum successu aliquando hostes debellabunt, q u o ru m arm a ignorant? Id vero u n u m et m eu m et eorum , quos secutus sum , v o tu m esse licebit, ut elim inetur e docendi m eth o d o et ea illis om nibus scire necesse non sit, quae ad scholasticorum m o d u m p ro p o n u n tu r, qui plerique aliquando Ecclesiae in pastorali m unere praefuturi sunt, q u o ru m sem per in academiis longe m axim us est num erus. Ita Philosophia quoque n o n negligenda, sed usus ab abusu diligentissim e secernendus. D e A ristotelica17 tam en non diffiteor, m e ei no n valde favere et longe plus dam ni per eam T heologiae illatum eam que scholasticae m ataeologiae m atrem esse credere, quam u n q u am com m oda ab ea expectari vale­ ant. N o n n e illam philosophiam , quam plerique patres solam secuti, vel potius ex o m nibus sectis, quicquid quaevis veri habet, seligere praestitisset? Sed ea captum m eum superant, et iam prolixitate in o tiu m tu u m , Vir venerande, peccavi: Vestrae tam en aequitati confido, non m ihi vitio versum iri, quod, cum liberius et confidentius optim i illius in m e affectus intuitu locutus, paucis m e expedire vix potui. Q u o d u ltim u m erat, uno alterove v erbo adiiciam. H om iliae A rndii18 m aioris veneunt, quam optarem eo ru m bon o, qui libro utentur: Sed cum navigatione R heni tum ultibus istis bellicis im pedita19 cartha20 curribus adve­ henda fuerit, pretiu m huius ob vecturam n im ium crevit, inde in editionem facti m aiores solito sum tus. E xem plar 6 im perial[ibus]21 constat. E d ito r22 tam en, si 40 vel 50 exem plaria quis sim ul coem ere velit, tertiam partem pretii, ex quo aliis vix quidquam rem ittit, detrahi sibi patietur. Vale! 1. Iui [ii], 1675.

141 est < ex? 142 negliganda: K . usus ] + < e t > . 143 secernendus < se c a r.. . favere < fugere? 149 aequitati < aequitate. 150 in tu itu < intuita. 154 im p ed ita ] + < .. ? > . 156 im periales: D . 159 [D atum v o n Speners H and]. 16 Vgl. B rie f N r. 133, Z . 3 4-47, u n d Pia D esideria 1676, S. 113-149 (PD 62-78). 17 S. B rie f N r. 133, Z . 3 4 -3 9 . 18 J. A rn d t, Postilla (s. B rie f N r. 3 A n m . 8). 19 Z u r S p erru n g des R heins w äh ren d des R eichskrieges m it F rankreich s. B rie f N r. 17 A n m . 6. 20 D ie F ra n k fu rter B u c h d ru ck er bezogen ih r P apier zu dieser Z eit fast ausschließlich aus Basel (vgl. B rie f N r. 9 A nm . 12). 21 R eichstaler (vgl. B rie f N r. 11 A nm . 35). 22 Jo h a n n D av id Z u n n e r (s. B rie f N r. 9 A nm . 13).

N r. 19

an [Philipp Ludwig Hanneken]

8 .Ί .1 6 Ί 5

87

19. A n [Philipp L udw ig H anneken in G ießen]1 [Schw albach a. d. A ar]2, 8. Ju li 1675

Inhalt B leibt g egen den W id erspruch H annekens bei seiner Z u k u n ftsh o ffn u n g . - P räzisiert seine A nsicht ü b er die geistlichen R echte der F rauen n ach d em allgem einen P rie stertu m : G esteht ih n en n ich t in öffentlichen V ersam m lungen, w o h l aber p riv at ein R ederecht zu.

Überlieferung D l: P h.J. Spener, C onsilia et Iu d ic ia T h eo lo g ic a L atina 1, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 187f. D2: P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 2, F ra n k fu rt a. M . 1709, S .6 9 f (D ublette).

Epistolae3 priori ante om nia decentes debeo grates et, q u o d altera iam vice4 laborem m ei causa eundem suscipere n o n fuerit grave, inter beneficia repu­ to. Ita est, rei ipsi om nino decedit nihil, sive circa hypotheses de statu adhuc futuro consentiam us necne: et m ihi sufficit, si, quibus hoc ex sacris vaticiniis explo ratu m videtur, suae relin q u u n tu r sententiae et illae etiam ad pietatem 5 m otivae. N o v i equidem am icu m 5, qui, p o stq u am illam spem conceperat, n o v u m stim u lu m ad vitam C hristiano dignam ducendam sensisse fassus est et saepe com m endavit. Q u o d m ulieres concernit, unicum est, q u o d deprecor, ne m e videlicet credas u n q u am eam fovisse sententiam , tanquam vel in publica concione vel 10 in p lu riu m v iro ru m conventu ad disquisitionem sacram institu to his etiam dicendi fieri debeat potestas. N u n q u a m enim hoc in anim o habui, quod videm ini ex m eis collegisse: N a m etiam ex altera hac epistola apparet scru­ pulum istu m n o n d u m ex em tu m fuisse. U n d e o p o rte t literas m eas no n satis hac de re fuisse explicate scriptas. 15 In ipso, quem dom i m eae celebrare soleo, conventu6 nem o unquam foem inae ullius audiverit verb u m , u t hae ne quidem viris m istae sedeant, sed 3 nihil decedit o m n in o : D 2. sive ] si: D 2. 4 sacris ] suis: D 2. 5 illae: cj ] illi: D . 7 sensisse ] scripsisse: D 2. 9 m e u n icu m : D 2. m e ] —D 2. 12 deberet: D 2. 1 Z u P h .L . H an n ek en s. B rie f N r. 16 A n m . 1. - F o rtfü h ru n g der D isk u ssio n v o n B rie f N r. 16. 2 Z u m A u fen th alt in S chw albach s. B rie f N r. 17, Z . 4 5 -5 5 . 3 N ic h t üb erliefert; vgl. B rie f N r. 16 A n m . 2. 4 N ic h t überliefert. 5 V e rm u tlic h jo h a n n Jacob Schütz (s. B rie f N r. 123 A n m . 1). 6 Z u d em in S peners P farrhaus gehaltenen C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 44, Z . 107-163, u. A n h an g N r. 162; v gl. S endschreiben 1677, 63: ‫ ״‬Es finden sich auch ziem lich viele C hristliche W eibspersonen / F rauen u n d Ju n g fra u e n / dabey ein / die aber v o n d en än d ern abgeschieden sind / daß m an sie n ich t sehen / sie aber g leichw ol alles h ö ren k ö n n en . W ü rd e ih n en aber nicht g estattet / etw as d rein zu reden o d er zu fragen / w ie sich auch keinm al einige etw as dergleichen u n terstan d en h ä tte .“

88

Briefe desJahres 1675

post siparium illis auscultandi detu r libertas: et si qua se ingereret, nullo m o d o laturus essem. Priscillae7 allegavi exem plum , u t ostenderem privatim et extra conventus vel publicos vel publicis suppares foem inis talia licere, quod, credo, nem o abnuet, nisi qui nullibi v etitu m sexui alteri plane eripere velit8. Q u in im o Ioel 11,28.299, diserte filiabus N [ovi] T [estam enti] etiam d o n u m Prophetiae con­ ceditur et p ro m ittitu r: cur illud, si nullus u n q u am eius usus? Publicum itaque n u n q u am perm iserim , sed privarim a Priscilla aliqua no n n unquam quaedam discere ne ipse quidem m ihi p u d o ri duxerim . D ie 8. Iulii anno 1675.

22 qui: D 2 ] q u o d: D I . 27 D ie ] - D 2 . an n o ] - D 2 .

24 p e rm ittitu r: D 2. P ublicam : D 2.

26 dixerim : D 2.

7 A p g 1 8 ,2 6 ; vgl. B rie f N r. 16, Z . 7 6 - 7 8 . 8 Vgl. Ph.J. Spener, E infältige E rk lä ru n g (s. B rie f N r. 8 2 A n m . 6 ), 1 6 7 7 , Frage 6 0 9 , u. ders., D as G eistliche P rie sterth u m , F ra n k fu rt a .M . 1677, S. 106 (N d r. H ildesheim 1 9 7 9 ), w o Spener d er F rau das R echt zu p riv atem ‫ ״‬u n terrich ten / v erm ah n en / straffen / trö ste n “ zugesteht. 9 Jo el 3 ,1 (Lutherbibel); die (L uther-) B ibeln des 17. J a h rh u n d e rts zählen im 2 . K apitel 3 2 Verse; zu r untersch iedlichen Z ä h lu n g des Joel-B u ch es s. E . N e s t l e , M iscellen Z A W 2 4 1 9 0 4 1 2 2 -1 2 7 .

N r. 20

an [Johann Ludwig Hartmann]

9 .7 .1 6 7 5

89

20. A n [Johann Ludw ig H artm ann in R othenburg ο. T .]1 S chw albach a. d. A a r2, 9. Ju li 1675

Inhalt D an k t fü r H a rtm a n n s Z u stim m u n g zu r P ostillenvorrede u n d b erich tet ü b er die bisherige R eaktion. - F ü h rt K atalo g v o n Z eu g en für die E rw a rtu n g einer B ek eh ru n g d er Ju d e n nach R o m l l ,2 5 f an, d er au ß er L u th er n u r w en ig e w idersprechen. - Jo h an n es S chindlers ‫ ״‬G eistliche H all­ P o sau n e“. - Z u Z acharias H ogels S chriften ü b er den baldigen Fall des P ap sttu m s. — Z u m C h iliasm us des A p o k aly p sek o m m en tars des Peganius. B eklagt, daß der in d e r A lten K irche v erb reitete v u lg äre C h iliasm us die K irch en v äter dazu g efü h rt habe, ins G egenteil zu verfallen u n d die biblischen W eissagungen v o n einem glücklicheren Los d er K irche v o r d em Jü n g sten T ag nich t ern stzu n eh m en . - M eldet den b ev o rsteh en d e n S eparatdruck der P o stillen v o rred e (Pia D esideria). - G eh t a u f H artm an n s B ereitschaft zur M itarb eit an der K irch en refo rm ein un d schlägt ih m zw eierlei v o r: die E in rich tu n g v o n E xercitia pietatis für K an d id aten der T h eo lo g ie u n d E rb au u n g sv ersam m lu n g en fü r G em eindeglieder. T eilt m it, w as er [Philipp L u d w ig H an neken] ü b er die E in rich tu n g v o n E rb au u n g sv ersam m lu n g en geschrieben hat.

Überlieferung D : P h.J. Spener, C o n silia et Iudicia T heo lo g ica L atina 3, F ran k fu rt a . M 1709, S. 96—101.

G ratissim ae T uae oblatae m ihi sunt paulo, antequam huc3 concederem , ubi iam acidulis u to r periculum facturus, u tru m hae benedictione divina extinguere valeant o ccultum illum et len tu m hecticum calorem , qui vires corpus­ culi m ei ab aliquot m ensibus depasci perrexit. C red o vero in terim obtigisse aliud q uoque ex em plum praefationis meae, quod, cum ex p rio rib u s4 intelligerem ex nundinis m issum aberrasse via, cura D n. G eltneri5 misi. Q u o d am ico, cui voles, tradere poteris. G audeo tibi etiam probari, quae m ihi visa sunt Ecclesiae esse salutaria6. Accepi quoque aliunde plures T h e o lo g o ru m litteras et eas quidem om nes tales, ut consen­ sum suum testarentur, nisi qu o d hypothesi de m eliori, qui adhuc expectandus, Ecclesiae statu subscribere m u lti v ereantur et nonnulli de illo genere conventuum E cclesiasticorum 7, u t ad exem plum prim itivae Ecclesiae, 1. C or. 148, in ter plures de rebus Sacris et Scripturis divinis conferretur,

1 Z u J . L. H a rtm a n n s. B rie f N r. 5 A n m . 1. - A n tw o rt a u f B rie f N r. 138 (s. A n m . 6). 2 Z u Speners K u rau fe n th alt in S chw albach s. B rie f N r. 17, Z. 4 5 -5 5 . 3 S chw albach a. d. A ar. 4 N ic h t ü b erliefert; vgl. B rie f N r. 138, Z . 1-7. 5 V erm u tlich Jo h a n n T h e o d o r G eltner (1647-1708) aus R o th e n b u rg ο. T ., 1674-1676 In fo r­ m a to r bei d em R a tsh erren un d Schöffen P hilipp L u d w ig O r th in F ra n k fu rt a. M . (s. B d. 1, B rief N r. 75 A n m . 3). 6 S. B rie f N r. 138. 7 D er V orschlag zu r E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 97-101 (PD 5 5 ,13-56,37). 8 1K or 14,2 6 -3 5 .

5

10

90

Briefe desJahres 1675

dubitent, an expediat tales institui: quod unus alterve9 in epistolis suis testati sunt. U ti vero ab his m oneri tam n o n aegre fero, ut potius optarim liberrim e de singulis nostris singulos ferre suffragia, ita fateor n o n d u m tam en m e ab anim o m eo hoc potuisse im petrare, u t sententiam m utem : id facturus, si m eliora docear: in quibus aliorum calculum m erui, n on parum m e confirm avit. C u m enim satis m atu re rem nobiscum expendim us et tem ere nihil asseruisse sum us conscii, nescio tam en, qui m ihi sem per tim o r m ente haeret, quo proprio iudicio diffido, donec aliorum hoc stabiliatur assensu. U n d e fraterna suffragia m agni facio et in his tu u m inprim is, quem adiecisti, calculum alb u m 10. D e conversione Iu d aeo ru m 11 adhuc insigni ante seculi consum m ationem expectanda nihil p roposui n o v u m , sed quae et an tiq u o ru m et superiori seculo atque hoc ineunte p lero ru m q u e o rth o d o x o ru m T h eo lo g o ru m unani­ m is fuit sententia. C erte, e veteribus co m m u n i illi spei, quod sciam, nem o contradixit, antequam H ie ro n y m u s12 contrariae sententiae autor prodiret, sua tam en autoritate n o n d u m efficeret, u t ab illa recederetur. Q u o d dico, testab u n tu r H ilarius, A m brosius, A ugustinus, T heophylactus, alii13. H os in m edio Ecclesiae aevo, q u an tu m m ihi inn o tu it, secuti sunt universi. S uperiori seculo H iero n y m o , credo, autore M egalander noster L utherus14 prim us v id etu r rem hanc negasse: forte fabellarum 15 taedio, quas conversioni isti alleverant Papaei, A n ti-C h ristu m suum οΰτινα adhuc expectantes, ad cuius historiae p o m p am Iudaei convertendi pertinebant. U b i vero nugas, quas m iscent illi R om ani, m erito quivis veritatis Studiosus explodit: ita saepe fit, u t v eru m m endaciis m istu m apud aliquos in suspicionem falsi itidem trahatur. Q u o d Patri illi nostro contigisse autum o. F uerunt forsan alia quoque, quae eum a recepta hactenus sententia dim overunt, quae non excutio. N ih ilo secius, qui Ecclesiae ab ipso repurgatae fuere D octores prim arii tan tu m , conversionem illam iteru m non sp erarunt m odo, sed etiam ex Paul[ino] R om . I I 16 m ysterio ex p ectaru n t17. In his lego Aeg. H unnium , G eorg. M ylium , Leonh. H u tte ru m , M atth. Flacium , L. Lossium , M atth.

14 d u b iten t: cj ] d u b itan t: D .

40 secius: cj ] secus: D.

9 P h ilip p L u d w ig H an n ek e n (vgl. B riefe N r. 16, Z . 1-7, u n d N r. 19, Z . 1-8) u n d C h risto p h H u th (vgl. B rie f N r. 140, Z . 1-87). 10 Z u stim m u n g ( O t t o , S p ric h w ö rter der R ö m er, N r. 300). 11 Vgl. B rie f N r. 138, Z . 8-17. 12 H iero n y m u s (s. B rie f N r. 16 A nm . 16). 13 Z u dieser Liste altkirchlicher T h eo lo g en s. B rie f N r. 16, Z . 25-37. 14 M a rtin L u th e r (s. B rie f N r. 16 A nm . 17). 15 S. B rie f N r. 16 A n m . 18. 16 R ö m 11,25-32. 17 Z u der fo lg en den Liste (Z. 4 0 -5 6 ) vgl. B rie f N r. 16, Z . 3 8 -5 0 . G eg en ü b er der d o rtig e n A u fstellu n g fehlt h ier n u r B. M entzer.

N r. 20

an [Johann Ludwig Hartmann]

9 .7 .1 6 7 5

91

H afenrefferum , Johan. W inckelm annum , G. W einrichium , B althas. M eisnerum , M . H oe, D av. R u n g iu m , Frid. B alduinum , G. C alixtum , A ndream K eslerum , H artm . C reidium , M . H avem an n u m , quibus, si com m entatores praecipue in Ep[istolam ] ad R om [anos] om nes pervolvam us, quam plurim i adhuc apponi poterunt. N ec refragatur Iohann. G erhardus. L. H elvigius R ostochii inauguralem suam de hoc arg u m en to habuit, cui praefationem ομόψηφον adiecit totius Facultatis T heologicae n o m ine Ioh. G eorg. D o rscheus. C u m antehac B[eatus] P raeceptor m eus, D . D annhauerus, peculiari disputatione refelleret hanc sententiam (quo tem p o re n o n diffiteor m e etiam D o cto rem secutum esse, u t fieri assolet, antequam rem serio studio expen­ dam us), ex istis n o n paucos ipse allegavit, q u o ru m sententiam m issam faceret18, suae autem , qui subscriberent, excepto D . L uthero m axim o qui­ dem , sed non uno M agistro, vix tres q u atu o rv e19 ex nostris allegare potuit. Q uam v is ingenue confitear a dim idio fere seculo p lero sq u eT h eo lo g o ru m ab hac via hactenus trita repetere gressus et in alia ire: nec vero desunt nunc quoque n o n ignobiles Ecclesiae D octores, qui pie co m plem entum illius vaticinii praestolantur tem pore, q u o d divina sapientia huic etiam praestitu­ erit. A udio n u p er prodiisse aliquod scriptum senioris B runsvicensis, M . Schindleri20, sub titulo: G eistliche H all=P osaun21, in quo idem argum entum tractetur, v eru m illud oculos m eos n o n d u m subiit, unde, quod ipse dicam, non habeo. H au d dubito autem , V enerande Frater, si pia sim plicitate et extra oculos posita h o m in u m atque in terp retu m autoritate expendere volueris M ysterii illius Paulini, R om an. X I22, sensum , q uod hunc sim plicem et p rim u m reperturus sis, qui dein plurim is aliis Scripturae locis occultius eandem rem insinuantibus suaviter concinit. Q u em cunque alium textus A postolici constituas sensum , violentiae aliquid habebit, cum hic prim ore conceptu cuivis offeratur.

46 C re id iu m ] C reisd iu m [Z eilenw echsel].

47 om nes: cj ] o m ne: D .

63 Schindleri: cj ]

S pindleri: D.

18 Jo h a n n C o n ra d D an n h au e r (s. B r ie f N r. 11 A nm . 5) fü h rt in seiner in B r ie f N r. 11 A nm . 6 n ach g ew iesen en D issertation, S. 269-281, eine ‫ ״‬Sylloge v ariaru m in te rp re ta tio n u m “ an, in der er u n te r anderen als m o d erate V ertreter einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n anführt: L. Lossius, Ä . H u n n iu s, B . M en tzer, F. B alduin, G. C alixt, A . K esler u n d D . R u n g e (aaO, S. 2 7 0-273). 19 Jo h an n es P appus (s. B rie f N r . 93 A n m . 28) u. D aniel C ra m e r (s. B rie f N r. 41 A nm . 18); vgl. B r ie f N r. 11 A nm . 5. 20 Jo h a n n es Schindler (1613-1681), P fa rrer u n d Senior in B rau n sch w eig (D B A 1103, 3 6 5-384). 21 J. S chindler, G eistliche H all= P osaune / W o rm it den Ju d e n das grosse E rlaß= Jahr un d Jub el= F est an g ek ü n d ig et w ird / O d e r D e illustri Iud aeo ru m C o n v e rsio n e sub finem m undi. B rau n sch w eig 1674 (vh. H A B W olfenbüttel).

92

Briefe des Jahres 1675

D o m in i H ogelii scrip tu m 23 n on m inus [quam ] ante hos decem et quod excurrit annos evolvi inque eo m ulta equidem satis periculosa m ihi visus sum deprehendere, m ulta tam en etiam valde utilia et, in quibus a veritate n o n abludit. R uinam ulteriorem Papatus24 recte asserit, et nescio sane, q u o m o d o em phatica A pocalypseos verba de dam nis Papatui per Beatfum ] L uth eru m illatis explicare queam us, cum tam en nullo m odo B abylonis adhuc desolatio, quam om nes eius amasii tam acerbe et sine spe defleant, digito ostendi possit: sed floreat adhuc invisum C hristo, quod in m edio tem pli eius erectum est25, et m ulta millia v ero ru m C h ristian o ru m in captivi­ tate sua teneat, qui in libertatem denuo asserendi sunt. In hac ergo ϑ έσει H ogelio libentissim e subscribo: quod enim m o d u m concernit vel, quibus m inistris aut quo tem p ore iudicium hoc exercendum sit in m eretricem m agnam , coniecturis viri assurgere n o n possum : m ulto m inus illud probare, quod Evangelicis proceribus persuadere voluit, ne cum Pontificiis m agnatibus pacem ineant, sed se adm inistros illius divinae ultio­ nis praebeant. R ectius illi v id en tu r m ihi coniicere, quan tu m futura ex praedictione p ro ­ videri queunt, qui vel ab amasiis suis m eretricem tandem com burendam vel ex oriente ei in teritu m expectandum esse existim ant. E didit idem D n. H ogelius superiori (ni fallor) anno exiguum libellum 26, in quo fere su m m atim repetit, quae in priori iam tradiderat libro, et supputatio­ ne facta n u p ero 1672. anno existim at tem pus iam elapsum esse, quod D E U S his iudiciis suis et felicitati Ecclesiae praestituerit, unde in singula m om enta expectandum com plem entum . V ereor autem , ne eum spes haec destituat. E go certe n u n q u am m ihi in anim um inducere possum , nos tem pus phialae quintae27 adhuc egressos: expende m odo, quae de illa E vangelista28 tradit, et dices n o n m eliori penicillo pingi potuisse faciem Pontificii regni. U b i vero sexta25‫ ׳‬effundi incipiet, quod iam p rope vel procul absit, no n ausim definire, m ulta oculis nostris clarius offerentur, quae nunc vix nisi per nebulas conspi­ cim us: uti fere solet approp in q u an te tem p o re com plem enti ex vaticiniis nova lux illis prom icare, qui cum studio ista in tuentur. Scripsit anonym us quidam (Peganii enim vocabulum ascitum esse nem o n o n videt) perbrevem co m m en tariu m in A pocalypsin30 dignum , qui legatur 72 [q u am ]:cj.

103 ascitum : cj ] ascititium : D.

23 Z . H o g el, A n tip seu d iren ico n (s. B rie f N r. 1 A nm . 7); vgl. B rie f N r. 138, Z . 18-25 (s.a. J. A. B engel, E rk lärte O ffen b a ru n g Jo h an n is, S tu ttg a rt 21746, S. 1120). 24 A p k 18f; vgl. die E rw a rtu n g eines b ev o rsteh en d en Falls des P ap sttu m s in den Pia D eside­ ria 1676, S. 74 (PD 44,17-23). 25 Vgl. M t 24,15 u n d D a n 9,27. 26 Z. H o g el, Vade M ecu m A p o caly p ticu m (s. B rie f N r. 1 A n m . 8). 27 F ünfte Schale des Z o rn s (A pk 16, lOf); vgl. B rie f N r. 2, Z . 116f. 28 Jo h an n es d er E vangelist als verm ein tlich er Verfasser der A p okalypse (A pk). 29 Sechste Schale des Z o rn s (A pk 16,12-16); vgl. B rie f N r. 2, Z . 116-123. 30 [C h r. K n o rr v o n R o sen ro th ,] E igentliche E rk läru n g (s. B rie f N r. 2 A nm . 34 u. 35).

N r. 20

an [Johann Ludwig Hartmann]

9 .Ί .Ί 6 Ί 5

93

a doctis. Sed C h iliasm um aperte profitetur. U n d e optarim ab aliquo, qui tam en H ercule illo viribus n o n sit inferior, scrip tum exam inari et a vili separari pretiosum . Porro, q u o d paulo ante de Patre n o stro L uthero occupavi dicere31, Iudaeo ru m conversionem ob adm istas fabellas P apaeorum n u g ato ru m viro illi suspectam esse redditam : idem circa C hiliasm um contingere existim o. Post­ quam enim absurdae et in Scriptura non fundatae fabellae de ex trem o ru m tem p o ru m felicitate et exsuscitatis ad hanc vitam m arty rib u s novo C hristi visibiliter in terra regnantis m ille an n o ru m regno a m aleferiatis hom inibus32 in prim a m o x Ecclesiae aetate p roditae sunt, earum aversatio plurim os Ecclesiae D octores subsequenti tem p o re (nam aevo illo p rim o plures fere patres cum vero falsa illa etiam am plexari n o n reveriti sunt) in alterum ex trem u m im pulit, ut deinceps, quicquid de m eliori sorte Ecclesiae, quae ante extrem as aerum nas eam beare debeat, sacrae paginae hinc inde nobis haud obscure innunt, n o n expenderent serio, sed tanquam C hiliasticum ab h orreren t et alios ab eo argu m en to , nisi n o m in e inviso infam ari velint, absterrerent. Ita factum est, u t alii sententiam p rem erent suam , quam calum ­ niis tan tu m obnoxiam videbant, alii praeiudicio D o c to ru m occupati etiam insectarentur illam veritatem zelo n o n sec[undum ] scientiam et m u lto cum offendiculo piarum anim arum , quae aliquem istius ex sacro codice in sim pli­ citate sua hauserant gustum . A deo n o n p aru m profecisse m ihi v id etu r D ia­ bolus, ex quo obtinuit, u t C hiliasm i uni errori debitum n o m en aliis etiam sententiis, quae nonnihil analogum isti habere videbantur, inderetur, ut ita pariter cum isto eadem tristi sententia periret, quicquid nonnullis eodem vocabulo com plecti visum est. C erte, m em in i m e legisse T h eo lo g u m , qui sententias in Scriptura satis fundatas sub n o m in e C hiliasm i subtilis refelleret33. Sed e diverticulo in viam! Praefationem m eam , u t optabas, in m in o ri fo rm a et seorsim edere iam co n stitu tu m est fietque excudendi initium , quando cum D E O d o m u m fuero reversus34: adiiciam T h eo lo g i35 alicuius pii et docti (et tibi n o n ignoti, sed a quo im p etrare n o n d u m valui, u t n o m en eius exprim erem ) in praefationem m eam salutares anim adversiones, observationes, additiones36, a quibus plu-

31 S .Z . 2 4 -3 1 . 32 Vgl. C A X V II (B S L K 72). 33 N ic h t ein d eu tig zu erm itteln ; vgl. z.B . D . C ra m e r, D e R egno Jesu C h risti (s. B rie f N r. 41 A n m . 18), S. 310f: ‫ ״‬P o rro m em in i & alicubi n o v a m & su b tilem q u an d am o p in io n e m C hiliasticam co m m en tato ris cuiusdam in A pocalypsin, de R e g n o E v an g elico “ . C ra m e r m ein t die V orstellung, daß einm al die konfessionelle Z e rsp litte ru n g , die H äresien u n d V erfolgungen au fh ö ren w erd en , u n d zw ar nach A p k 2 0 ,4 f eine sehr lange Z eit (‫ ״‬tausend Ja h re “): ‫ ״‬Sed quia haec o p in io in p rim o O v o suppressa est, an teq u am ex clu d eretu r, satis est his paucis p ra e m o n u ­ isse lecto rem . “ 34 Z u r S eparatausgabe der P o stillen v o rred e (Pia D esideria) s. B rie f N r . 3 A n m . 9. 35 Jo h a n n H ein rich H o rb (s. B rie f N r. 5 A n m . 19); vgl. B rie f N r. 45, Z . 101-108. 36 J. H . H o rb , E rfo rd ertes B edencken (s. B rie f N r. 45 A n m . 34).

94

140

145

150

155

160

165

Briefe desJahres 1675

rim u m aedificationis in publicum spero. U n d e in nundinis instantibus copia exem plarium haberi poterit. P o rro praecipua cura sit nostra, ut, quae con­ sultan tu r in praxin u t licebit transferantur: et quam am o te, V enerande Frater, quod ad hoc te u ltro offers! Vis, ut, qua ratione Vestra in civitate aliquid fieri possit, indicem ? En, subm inistrabo, quid m ihi videatur, prae­ terquam quod in additionibus m o d o m em oratis plura videbis. E xistim o duobus inprim is institutis p lu rim u m a Te, divina si accedat benedictio, de qua nullus dubitarim , Ecclesiam iuvari posse. A lterum fuerit, si Studiosos aliquos p rivatim instituendos tibi sum as ad eam circiter m e­ th o d u m , de qua vidisti n o n n u llo ru m am icorum m eletem ata37. C u m q u e alii iam vobiscum non sint, nec facile, nisi p rim u m factum fuerit periculum , persuaderi sibi alii patiantur, u t in u rb em A cadem ica dignitate no n insignem se conferant, suaserim , u t ex M inisterii, quos apud vos esse non dubito plurim os, candidatis, qui vocationis h o ram exspectant, seligas illos, quos existim as aptiores institu to u t enim quidam m onuit, rem inter paucos initio agi praestat et cum his ordiaris N [ovi] T [estam enti] lectionem pietatis p ro ­ fectui unice necessariam : illis observatis m onitis, quae nonnulli suggesse­ ru n t, quae ipse observasti et quae experientia vos docebit. U b i exem plum successerit, de quo nullus am bigo, non deerunt, qui ad vos convolent et m ittan tu r. E gent vero talia tem p o re et m ora. A lterum , quod tentari optarim , illud consilium est, quod ex propositis m eis p rim u m locum obtinet, de instituendis colloquiis de rebus sacris38. Q u o m o d o vero id effectui dare sine periculo possit, huc transscribam , quae p ro x im e T h eo lo g o cuidam C larissim o39 scripsi, qui verebatur, ne exerci­ tium a m e p ro po situ m , si prom iscue introduceretur, Ecclesiae plus noceret quam prodesset. Ita vero h abent40: N u lli Pastori suaserim , u t conventus eiusm odi prom iscuos nec tales initio instituat, ad quos cuivis pateret aditus, licet n o n n u n q u am et nonnullis locis tales n on im probaverim : hoc vero consilium m eum fuerit, ut, qui Pastor Ecclesiae suae prospicere vult, eos inprim is observet, quos verbi divini studiosiores et prae aliis ad reg n u m D o m in i p ropagandum εύθετους41 inter auditores suos deprehendit. H iscum fam iliarius conversabitur et ea consue­ tudine privata incendet eorum zelum ad id, quod om nibus u n u m necessa-

37 D er h an d sch riftlich kursierende V orschlag zu einer R e fo rm des T h eo lo g ie stu d iu m s durch E in fü h ru n g v o n akadem ischen C ollegia pietatis (s. B rie f N r. 3 A nm . 3); vgl. B rie f N r. 5, Z . 18-26. 38 D er V orschlag zur E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 97-101 (PD 55,1 3 -5 6 ,3 7 ). 39 P hilipp L u d w ig H an n ek en (s. B rie f N r. 16 A n m . 1). 40 D as F olgende (Z. 163-208) w ö rtlic h (außer A nrede) aus dem B rie f an P h.L . H an n ek en v o m M ai/Ju n i 1675 (B rief N r. 16, Z . 94-139); vgl. n o ch B rie f N r. 25, Z . 119-161, u n d eine deutsche Fassung in B rie f N r. 31, Z. 26—61. 41 Lk 9,62. '

N r. 20

an [Johann Ludwig Hartmann]

9 .7 .1 6 7 5

95

riu m 42 est, m aiori solicitudine agendum , inprim is ad lectionem diligentem Scripturae. U b i viderit eos industriam adhibere debitam , sed conqueri, quod saepius aqua haereat,43 offerre se potest, ut certo tem p o re conveniant, qui aedificationis suae sunt studiosi, atque ita privatim ipsocum se exerceant in studio Scripturae et exinde profluentis pietatis. Si haec opera illis p ro b etu r, tu m initium fieret exercitii huius n o n inter adeo m ultos, sicuti fere ubique eo ru m etiam rario r est n um erus, qui hanc principem suam curam esse sinunt. Sem per vero solicite suos praem oneret, ne aliud, quam quod aedificatio­ nem m u tu am spectat, intenderent, neu, quo d pietatis esse debeat exerci­ tium , in curiositatis converterent palaestram : unde, si quae p ro p o n u n tu r quaestiones, quae aedificationi n o n inserviunt, si videat ab illis proficisci, qui sim plici anim o eas p ro p o n u n t et exinde proficere existim ant, poterit vel ad eas paucis respondere vel m odeste declinare et, quam n on ad finem pro p o si­ tu m serviant, illis ostendere. Illud prius tam en initio m alim , u t semel atque iterum respondeat, ne videatur ex ignorantia subterfugere responsionem , eo tam en addito m o n itu , nolle se posthac ad talia respondere et tem pus u tiliori­ bus cogitationibus d ebitum istis terere. Si vero videat a p rurienti ingenio et n o n sim plici anim o p roponi, sim pliciter declinabit responsum , etiam , ubi necesse viderit, cum cohortatione talibus n o n indulgendi vel reprehensione eorum , apud quos cohortatione nihil profecerit. E xercitio h u iu sm o d i aliquam diu continuato haud dubium est pios illos plu rim u m p rofecturos in cognitione divina et idoneos futuros, qui postea quavis occasione p ro x im u m , ante om nia vero d o m u m suam utiliter aedifi­ cent. Praeterea spero n u m e ru m paulatim aliorum accessione auctum et, qui recens accedunt, aliorum com positis m oribus in hoc exercitio coercitum iri, ne tu rb en t bene coepta, qu o d fu tu ru m esset, si ab initio prom iscue quivis adm itteretur, confusione certo secutura. Si d em u m P astor observet ita iam stabilitum esse exercitium hoc eiusque ordinem , illius p rudentiae perm itterem , an paulatim prom iscue quoscunque adm ittere consultum ducat nec ne. A nte om nia autem cavendum duco, ne sublim ia et, quae subtilitatis sunt captum sim plicioris excedentis, eo loco tractentur, sed auditoribus et collo­ cutoribus subinde ostendatur, quo tendere om nia debeant. Ita si ord in en tu r eiusm odi congressus, quid v id etu r tibi? annon credas tan tu m exinde usus ad C hristianos auditores red u n d atu ru m , q u an tu m redundat ad Studiosos ex collegiis vel disputatoriis vel iis, in quibus dubia sua exponere collegis licet: qualia scio q u an tu m m ihi olim p ro fu erin t et profuissent am plius, si fuissent frequentiora?

186 m o n itu : cj ] m o n ito : D . 42 Vgl. Lk 10,42. 43 K einen R at w issen ( O t t o , S p ric h w ö rter d er R ö m er, N r. 142).

96

Briefe desJahres 1675

Haec fere sunt, quae ad illum T h eo lo g u m nuper exaravi et ei de scrupulis, quos circa hoc in stitu tu m sibi fecerat, satisfeci. Tu, Frater Venerande, tecum reputabis, quid Ecclesiae tuae censeas esse proficuum . D eus Spiritu suo te p o rro regat, ut, q u o d tam strenue hactenus fecisti, pergas, regnum eius inter vestros solide stabilire et p lu rim u m extendere. Eius gratiae com m endatus millies atque millies cum om nibus, qui Iesum ex anim o diligunt, salve atque vale! Scrib. Svalbaci, 9. Iul[ii] 1675.

N r. 21

an [Samuel Benedikt Carpzov]

97

2 3 .7 .1 6 7 5

21. A n [Samuel B enedikt C arpzov in D resden]1 [F rankfurt a. M .] 2, 23. Ju li 1675

Inhalt K an n n ichts A n stö ß ig es daran finden, daß Jo h a n n A rn d t eine V orrede zu d er T ra k ta te n sa m m lu n g des S tep h an P rä to riu s geschrieben hat. L o b t den F rö m m ig k eitseifer des S tephan P rä to riu s tro tz seiner L eh rab w eich ungen. D iese sind d u rch M a rtin S tatius’ N eu au sg ab e g em ild ert. D an k t fü r die S tellu n g n ah m e zur P o stillen v o rred e (Pia D esideria). - D ie m it seiner P ostillen­ v o rred e an g estreb te K irch en refo rm k an n k au m d u rch o brigkeitliche M a ß n ah m en , so n d e rn nu r d u rch die Initiativ e d er P fa rrer erfolgreich sein. E n tw ic k elt ausführlich sein K o n zep t der ecclesiola in ecclesia. Ä h n lich k an n an den U n iv ersitäten das S tu d iu m pietatis n ich t für alle an g eo rd n et w erd en . - S etzt sich m it der K ritik an seiner H o ffn u n g besserer Z eite n auseinander. Z u m V erständnis v o n L k 18,8. F ü h rt K atalog v o n Z eu g en für seine H o ffn u n g einer allgem ei­ n en B ek eh ru n g d er J u d e n an. W eicht in dieser Frage u n d in d er H o ch sch ätzu n g T h o m a s v on K em p en s v o n seinem L eh rer D a n n h au e r ab. B e ru ft sich a u f L uthers E m p feh lu n g der S chriften Taulers.

Überlieferung K: H alle a.S ., AFSt, F 10: 45r+v, 48r+v, 46r- 4 7 v. D : P h .J. Spener, C o n silia et Iu d ic ia T h eo lo g ic a L atina 3, F ran k fu rt a .M 1709, S. 8 6 -9 0 .

Gratias, quas possum , debeo agoque m axim as, quod eo studio nostras pellegere pagellas3 et singulari candore atque benevolentia sententiam tuam de illis exponere dignatus fueris4. M anebo in aere tu o 5, paratus ad quaevis iterum am icitiae officia, im o eo ru m m ihi co m m oditatem subm inistrari om ni v o to expetens. Q u o d res est, tetigisti Beati A rndii6 scripta in suspicionem heterodoxias tracta n o n alio cacodaem onis consilio, quam q u o d regno suo ab illis tim eret7. 1 /d e b e o / [von S peners H and], K. 5 ex p eten s ] expectans: D .

2 perlegere: D [T rennung!].

3 quaevis ] quavis:

1 Sam uel B en ed ik t C a rp zo v (1 7 .1 .1 6 4 7 -3 1 .8 .1 7 0 7 ), H o fp red ig e r in D resd en , B ru d e r vo n Jo h a n n B en ed ik t (II.) C a rp z o v (s. B rie f N r. 41 A n m . 57); geb. in Leipzig, n ach d em S tu d iu m in L eipzig (d o rt 1666 M agister) u n d W itten b erg 1674 u n te rste r H o fp re d ig e r in D resden, 1680 S u p erin ten d en t, 1681 D r. theol. in W itten b erg , 1692 Speners N ach fo lg er als O b e rh o fp re d ig e r in D resd en (D B A 180, 4 0 0-441; A D B 4, 25f; Jö c h e r 1, 1695f; LP: S to lb erg N r. 3131 u. 7729). C a rp zo v w ar d er V erm ittler des brieflichen K o n tak tes zw ischen S pener u n d M a rtin G eier (s. B rie f N r. 12, Z . 4 2 -4 6 ; vgl. B rie f N r. 22, Z . 1 -4 u. 3 4 -3 8 ). - D ie E m p fän g erzu w eisu n g erg ib t sich aus Speners N o tiz a u f K (Bl. 45r: ‫ ״‬C a rp zfo v ]“). 2 V erm u tlich h at S pener den v o rlieg en d en B rie f nach seiner K u r in S chw albach geschrieben, da er am 25. Ju li b ereits w ied er in F ran k fu rt pred ig te (s. B rie f N r. 17, Z . 45—55 m it A n m . 27). 3 P h .J . Spener, P o stillen v o rred e (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 4 C arp zo v s B rie f ist n ich t überliefert. 5 Je m an d em v erp flich tet sein ( O t t o , S p ric h w ö rter d er R ö m er, N r. 3 0 ). 6 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A n m . 7). 7 Z u d en A n g riffen g egen A rn d ts V ier B ücher v o m w ah ren C h riste n tu m (1605-10), die in sb eso n d ere v o n d em T ü b in g e r T h e o lo g e n L ukas II. O sia n d er (1571-1638) v o rg etrag e n

98

Briefe desJahres 1675

E t m iro r V iros alioqui verae religionis studiosissim os aliquando sibi ita im p o n i passos, u t suspicionibus illis n o n locum solum darent, sed aliis etiam 10 im plantarent atque eas augerent. Q u o d scrupulum v estru m de praefatione Praetorianis scriptis praefixa8 concernit, ingenue fateor eum m e n u n q u am torsisse, ex quo rem expendi. N o n hoc dicam , quod, qui praefationem operibus autoris alterius praefigit, vix teneatur o m n iu m plane, quae in v olum ine continentur, reddere ratio15 nem aut in se suscipere. Sed, quae in plerisque deprehenduntur lectu esse utilia, saepe co m m en d an tu r relicta lectori libertate, ut, quae illis disparia sunt et fortasse ab isto no n expensa, reiiciat et exploratis om nibus, quae bona sunt, sola retineat9. Fateor tam en consultius fore, si de eo lectorem praem o­ neat, qui praefatur. Illud vero A rn d iu m n o stru m extra om nem culpam 20 ponit, si considerem us Syllogen istam editam , uti scribis, 1622 (mea enim editio recentior est)10 atque ita anno post B eatam illius άνάλυσιν11, unde vel, quod tam en editoribus n olim im putare, supposita haec est viro celebri praefatio vel ab ipso, antequam collecta essent illa scripta, exarata. U nde, qui plures autoris tractatus non inutiles legerat, suasit, ut coniunctim im p rim e25 ren tu r, hac praefatione in chartam coniecta. E o vero vivis exem pto inseri p otuere opuscula alia, quae, si beatus vir vixisset et vidisset, edi iterum et suo elogio ornari n o n esset passus. N ec enim inficias eo, in Praetorianis legi, quae cum com m iseratione lego et lucem n on vidisse m allem . Ipsius tam en autoris pietas m ihi n o n im p ro b a30 tur, im o et candor, quem ex eo etiam agnovi, cum ab am ico subm inistratum sit ap ographon scripti, quo iussu v isitato ru m nonnulla revocavit12, indicio, 8 m iro r < m iro s. 12 torsisse < torsasse.

9 locum ] + < s it u t > . 11 P raetorianis: D ] P raetoriaris: K. 17 isto ] ipso: D . 19 n o stru m : D ] n o stram : K. 21 recentio r: D ] recentier: K . 22 im p u tare < im petrare. 24 suasit < suavit. 25 E o < Ego. 28 P raetorianis < P raetoriaris. 29 Ipsius ] + < t a m > . 31 a p o g rap h o n < ap o g rap h ia: K ] ap ographia: D . w u rd en , s. W . K o e p p , J o h a n n A rn d t. E ine U n te rsu c h u n g ü b er die M y stik im L u th e rtu m , B erlin 1912 (N d r. A alen 1973), [84-131] 110-116; vgl. B d. 1, B rie f N r. 2 7 A n m . 8 . 8 S tephan P raetorius, 58. S chöne / A ußerlesene / G eist= u n d T rostreiche T ractätlein / Von der gü ld en Z eit / &cc. . . . V on M . S tephano P raetorio , W eylandt P astorn zu Saltzw edel / stücksw eise an den T ag gegeben. A njetzo aber w id eru m b zusam m en gesucht / m it einer new en V orrede g ezieret / u n d zu m D ru c k v ero rd n e t / D u rc h Jo a n n em A r n d t... , L ü n eb u rg 1622 (vh H A B W olfenbüttel). - Z u S tephan P raetorius s. B d. 1, B rie f N r. 27 A nm . 13; zu Speners ausfü h rlich er B e g u ta ch tu n g der S chriften des P raetorius s. eb d ., Z . 104-115. 9 Vgl. IT h ess 5,21. 10 S pener besaß die A usgabe: M . S tephani P raetorii . . . A ch t u n d funftzig außerlesene / G eist= u n d T ro streiche T ractätlein / Als: V on der G üldenen Z eit / etc. . . . M it einer V orrede . . . H e rrn Jo h a n n A rn d t / . . . , L ü n eb u rg 1662 (vh H A B W olfenbüttel). - Vgl. B d. 1, B rie f N r. 97, Z . 73f, w o S pener ü b er den E rw e rb dieser A usgabe berichtet. 11 A rn d t w a r am 11. 5.1621 in C elle gestorben. 12 Z u r Ü b erse n d u n g der R ev o k atio n sfo rm el des P raeto riu s an Spener s. B d. 1, B rie f N r. 97 A n m . 29; d er B rie f en th ält eine ausführliche S tellungnahm e S peners zu den einzelnen P u n k ten d er R ev o k atio n .

N r. 21

an [Samuel Benedikt C arpzov]

2 3 .7 .1 6 7 5

99

quod rectiora docentibus lubens cesserit et n o n suo tan tu m ingenio sapere sustinuerit. Certe, in libellis illis n o n pauca sunt, quae salutem filiorum D ei ex scriptura et B[eato] L uthero nostro, quem ab ullo h o m in u m quam Stephano illo m aioribus elogiis o rn a tu m et in pretio h abitum dubito, tam luculenter ante oculos po n u n t, et solatium insigne ex iis piae anim ae conci­ piunt. Inprim is, ex quo Statius13 e Praetorianis selegit p o tio ra et ex illis suum contexuit opusculum om issis aliis, quae aedificationi no n serviebant, quod ex collatione ad oculum p a te t14. E am enim superiori tem p o re no n indiligen­ ter in stitu i15, et quidem cum eo anim o legerem , u t in u tro q u e libro inprim is observarem , quae in v eritatem im pingerent. Q u i vero eo praeiudicio de h eterodoxia alicuius libri ad lectionem eius accedunt, aegrius illo liberantur. E go de m e fateor, postq u am exacte legi u tru m q u e, benignius m e de illis sensisse et n unc quoque sentire. Q u o d vero in m ed iu m prolata consilia16 attinet, quando salubria esse censetis17, existi­ m arim adeo, uti p rim a facie18 apparet, n o n difficile fu tu ru m , ut plurim a effectui dentur. Id u n u m vero nobis cavendum existim o, ne credam us no n prius m an u m operi adm ovendam , quam publica autoritate universalis tentetu r reform atio; hanc enim d u m expectem us, labetur seculum . Potius quivis pius Pastor suo loco conabitur, quicquid et in concredito sibi coetu potest et apud eos, quibus aedificandis D E U S ipse ostendit viam , ad quod am icitia arctior inter pios et gloriae divinae studiosos literis fovenda p lu rim u m videtur p rom ittere. Suasit olim D fom inus] D . D o rsch eu s19 academ icorum D o c to ru m arctio­ rem unio n em co m m unicatione perpetua eo ru m , quae o rth o d o x iam concer-

36 p o n u n t, et ] p o n u n t, ut: D . 3 6 f c o n c ip i/u /< a > n t ] concipiant: D . 38 et ] - D . 39 om issis < am issis. 42 im p in g ere n t < im p e rg e re n t (?). 44 accedunt: D ] accedant: K. 49 p ublica < publice. 13 M a rtin Statius (1589-1655), P fa rrer in D an zig (N äheres s. B d. 1, B rie f N r. 27 A n m . 14). 14 D ie v o n M a rtin Statius aus den T ra k ta te n des P raeto riu s ausgew ählte u n d im Sinne der lu th erisch en O rth o d o x ie üb erarb eitete A usw ahl: G eistliche S ch atzk am m er der G läubigen / In w elcher D ie L ehre v o m w ah ren G lauben / G erech tig k eit / Seligkeit / M ajestät / H e rrlig k e it / C h ristlich em Leben u n d h eilsam en C reu tze der K in d er G o ttes / A nfänglich v o r 50. u n d m eh r Ja h ren v o n M . S tephano P ra eto rio . . . stü c k w eiß an dem T ag gegeben / u n d A n n o 1622. zu sam m en g esucht u n d zu m D ru c k v e ro rd n e t / m it einer V orrede H e rrn Jo h a n n A rn d te n . . . N u n m e h r m it so n d e rm Fleiß in rich tig e O rd n u n g g eb rach t v o n M . M a rtin o Statio, L ün eb u rg 1644 (vh H A B W olfenbüttel; zuerst 1636; zahlreiche spätere A usgaben). 15 Vgl. B d. 1, B rie f N r. 97 A n m . 77. 16 S. A n m . 3. 17 O ffen b a r ist hier auch der O b e rh o fp re d ig e r M a rtin G eier (s. B rie f N r. 22 A n m . 1) ge­ m eint. 18 A u f den ersten B lick ( O t t o , S p ric h w ö rter der R ö m er, N r. 718). 19 Jo h a n n G eo rg D o rsch e (s. B rie f N r. 11 A n m . 43). - S pener h a t D o rsch es V orschlag einer en g en V erb in d u n g der lu therischen T h e o lo g en zur E rh a ltu n g der reinen L ehre, ü b e rtra g e n a u f die K irch en refo rm , bereits g eg en ü b er G ottlieb Spizel entw ick elt (vg. B d. 1, B rie f N r. 99

100

Briefe desJahres 1675

nu n t, contrahendam et conservandam , et certe m edium illud ad doctrinae puritatem periculis variis exim endam salutare est: N o n n e vero itidem m agni usus fuerit am icitia eiusm odi fraterna conciliata inter eos, qui Ecclesias m o d eran tu r, u t inter se de com m odis Ecclesiarum suarum frequenter agant m utuis consiliis et adhortationibus iuvandi, confirm andi: U t vero quisque suo loco aliquid efficiat, credidi consilium , q u od in aliis rebus feliciter saepe cessit, huc etiam transferendum , u t n im iru m per gradus res tentetur. Fascem v irg aru m vix et ne vix quidem diffregeris: singulas autem facillim e20. U nde frustra m ihi laborare illi videntur, qui iis contenti sunt, quae publice cum to to agunt coetu; quae, uti necessaria, ita tam en nondum om nes officii nostri explent partes. Paulus ούκ έπαύσατο νουθετών ένα έκαστον21. Ita, si quis observatis aliquam ­ diu audito ru m profectibus, quos pietatis m aiori zelo teneri et prae aliis ad reg n u m coelorum εύθετους22 agnoverit, p rim u m sibi sum at m aiori studio excolendos eos frequenter invisat, subinde novos, ut, quod u num necessariu m 23 est, om ni cura agant, adm oveat stim ulos, consilio, ope, inform atione eo ru m profectus iuvet, inprim is ad piam scripturae lectionem et, qua ratione ex ea proficere debeant, fideliter m anuducat; haud dubium est accedentibus precibus et, quae deesse nequit, divina benedictione tem pore no n adeo m u lto hos ea facturos esse increm enta, u t et familias suas in tim ore D om ini rectius inform are et regere valeant et aliis praeluceant exem plo. Inter hos si etiam sancta et fraterna stabiliatur am icitia, ut, quod om nium C hristian o ru m esse deberet (sed p ro h dolor! exem pli rarissim i est), alter alterum observent, m oneant, corripiant et m u tua ope sub inspectione pasto­ ris sui proficiant, nonne p lu rim u m p astor eiusm odi effecisse credendus est? N eq u e enim deerunt, qui exem plo excitati paulatim accedant: atque ita h o ru m adium ento pastor ipse facilius cum reliquis non sine fructu aget. Q uae est utilissim a illa sacerdotii com m unis24 cum m inisterio ordinario συνεργία, sine qua inter to t hom ines unus p astor tantum non efficiet, quan­ tu m ad fines praescriptos necesse est. C u m his etiam paulatim institui possent eiusm odi sacra colloquia et ad ulteriores in coelesti pietate profectus inspectore et m o d erato re pastore congressus25. 63 tran sferen d u m < tran sferu n d u m . quia, observatis < o b serv atim . ad m o v ean t, consilio ] consiliis: D .

67 explent < expellent. 68 siquis: D . quis < 69 profectibus, ] + < m a io re s > . 72 ad m o v eat < 73 profectus ] + institui: K [D itto g rap h ie].

A n m . 10). E r h at ih n anschließend in der V orrede zu den Pia D esideria öffentlich w ied erh o lt (Pia D esideria 1676, Bl. a9r = P D 7,11-20); vgl. B d. 1, B rie f N r. 99 A nm . 10. 20 Vgl. Ä sop, Fabulae, 53. 21 A p g 20,31. 22 Vgl. Lk 9,62. 23 Vgl. Lk 10,42. 24 D as allgem eine P rie stertu m aller G läubigen; vgl. Pia D esideria 1676, S. [104-110] 108f (P D [58,11-60,29] 6 0 ,4-14). 25 Vgl. den V orschlag zur E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 97-101 (PD 5 5,13-56,37).

N r. 21

an [Samuel Benedikt C arpzov]

2 3 .7 .1 6 7 5

101

A d haec vero effectui danda no n opus est, u t alia vel alios expectem us, sed quoad talia ita instituantur, u t M agistratus politici n on necessario intervenire debeat autoritas, unius pastoris prudens zelus sufficiet. Si vero M agistratum politicum desideriis suis intellexerit p ro n u m et in eundem conspirare sanetu m finem , eius opera n o n aliter indigebit, quam u t p o rro ire liceat et non im p ed ian tu r sancti p io ru m conatus; u t refractarii et contem tores talium vi com pellantur, huius vix erit tem poris, sed expectandum fuerit, donec et publicis concionibus et, quae officii ratione p riv atim ipsiscum aguntur, et aliorum laudabili exem plo em olliantur paulatim , quae ob d u ru eran t pectora. Si non adeo m ulti pastores diversis locis talia ten taverint et m utuis se iuvent in ea re consiliis, alibi alii ex citabuntur, qui im itatione prudenti iisdem vestigiis insistant, atque ita longe u b erio r sperandus est fructus, quam tantil­ la initia p rim u m polliceri videbantur. C erte, nisi in ipsis Ecclesiis Ecclesiolas colligam us, hoc u n u m sedulo caventes, u t schism a n o n faciam us, aegre o b tin eb itur, q u o d debem us om nes obtinere. E t rectissim e m onuisti, q u o d edictis devotio im perari nequeat et spontaneum obsequium regno D o m in i p ro p riu m sit: O m n is ergo cura in eo sita esse debet, u t m agistratus quidem , q u an tu m edictis et legibus circa exteru m obsequium potest, sua u ta tu r potestate, m inistri Ecclesiae vero et ipsa v irtu te verbi publice atque priv atim praedicati spontaneum illum cuitum hom inibus persuadere et, apud quos aliquid profecisse vident, eorum zelum tam p ro m o v ere quam regere studeant. Ita fiet, u t paulatim , cum m eliores ad profectus insignes adducti fuerunt, cum quibus initio tantum n o n solis agendum videtur, reliqui facilius lucrifiant, aut cum illis post om nia tentata severius agi queat. Ab initio autem o m n em coactionem abesse m allem et pleraque exercitia pietatis libera esse. Ita, quod A cadem ias concernit26, pariter rem n o n adeo difficilem credo, atque o b iter de eo cogitantibus apparet. U t om nes studio pietatis studiosis inculcando praecipue incum bant, forte nec sp erandum neque exigendum est: et om nia ex aulis m o n ita id n o n effecerint. Si vero solum in singulis A cadem iis singuli vel aliqui hac in professione suum εργον esse patiantur, Ecclesiae saluti p lu rim u m consuletur. Im o, qui hoc suscipiunt operis, n o l­ lem p lu rim u m ea de re in antecessum p ro lo q u i et m agno cum strepitu rem ordiri. C red o enim m in im o cum m o tu m axim a quaeque rectius et tutius tentari. Si vero o m n iu m prius in se quis converterit oculos, vix aliud eo lucrabitur, quam u t in negotio ipso plura experiatur im pedim enta. H oc u n u m , si ab aulis sibi p ro m ittere eiusm odi d o cto r academ icus queat, videli­ cet patrocinium causae bonae n o n defore, si ab aliis in stitu tu m im pediretur,

93 ire ] id: D . 95 et ] ex: D . t< ib u s a p p a re t> [D itto g raphie]. [D itto g rap h ie].

109 aliquid < aliquod. 119 hac: D ] hoc: K.

117 in c u m b an t ] in cu m b an 121 m ag n o ] + < e t m a g n o >

26 D er fü n fte R e fo rm v o rsch lag in den Pia D esideria 1676, S. 125-155 (P D 67,5-81,20).

102

Briefe des Jahres 1675

est, de quo D eo gratias agat et n o n plura exigat. Certe, si quis hoc sancto proposito sit, n o n deerunt confestim piae anim ae, quae se unius institutioni com m ittan t; et praestaret etiam p rim u m periculum fieri inter pauciores, q u o ru m tam en cum tem p o re cresceret num erus. Q u o d spem concernit de m eliori adhuc Ecclesiae statu27, m odeste senten­ tiam m eam exposui neque cuique eius im p o n o sequendi necessitatem . Inte­ rim Servatoris op tim i vaticinium de fide sub reditum suum non invenienda28 verissim e im plebitur, suo nem pe tem pore, a quo forte, quam plerique opinantur, longius absum us. In sententia de conversione Iu daeorum adhuc expectanda, quod post ruinam ulterio rem antichristiani regni praecipuum est, ex quo m aiorem Ecclesiae felicitatem augurer, vestigia sequor in veneranda antiquitate29 H ilarii, A m brosii, A ugustini, Basilii30, C h ry so stom i, T heophylacti. H iero n y m u s31 prim us vid etu r receptae spei contradixisse, sed paucos reperisse asseclas, donec superiori seculo M egalander noster32 illam senten­ tiam am plecteretur taedio forte fabellarum , quas Papaei canae isti opinioni alleverant, cum A ntichristo suo ούτινι et pom pae eius tem poris hunc etiam add u n t inepti nugatores com itatum . Saepius vero factum , ut, qua alii abusi, aliis suspecta fieret sententia. Sed et post B [eatum ] L uth eru m m ihi quidem plures com perti sunt ex celebrioribus T heologis, qui nostras tu en tu r partes, quam qui alias sequerentu r33. O bservavi illos34 G. M ylium , M . Flacium , L. H u tteru m , Aeg. H u n nium , L. Lossium , G. W einrichium , Fr. B alduinum , B. M enzerum , B. M eisnerum , Ioh. W inckelm annum , M . H afenrefferum , D . R ungium , G. C alixtum , A ndr. K eslerum , Ioh. G erhardum , M . H oe, Ioh. G. D orscheum , H . C reidium , M . H avem annum . Sed haud dubie plures etiam inquirenti obvii erunt. Interim , si expectem us tem p o ra talia, si quotidie nos ad D om ini adventum parem us, u trin q u e in confesso est o m n i studio eo annitendum esse, ut, quo fieri potest, m o d o divinum n o m en glorificetur. 127 quis < q u o s (?). 140 paucos ] paucas: D . 141 /asseclas/: < a ffe c tu s> . 143 etiam ] eten im : D . 151 C alix tu m , ] + A ndr. C a lix tu m [D ittographie]: D . D oscheum : D. 154 o m n i < o m n i< o > . 27 D ie H o ffn u n g besserer Z eiten in den Pia D esideria 1676, S. 7 2 -8 4 (PD 4 3 ,3 1 -4 9 ,5 ). 28 Lk 18,8; vgl. B rie f N r. 16, Z . 8 -2 4 . 29 Z u dieser A u fstellung v o n altkirchlichen T h e o lo g en s. B rie f N r. 16, Z . 25-37. D azu k o m m t hier n o ch B asilius d .G r. (s. A n m . 30). 30 Basilius d er G ro ß e (um 330-379), B isch o f v o n C äsarea in K appadozien: H o m ilie ü b er Ps 32 (M igne, P G 29, [209-494] 3 2 3 -3 5 0 bes. 341f); vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 350f. 31 H iero n y m u s (s. B rie f N r. 16 A nm . 16). 32 M artin L u th er (s. B rie f N r. 16 A n m . 17). 33 Z u den G eg n ern der H y p o th ese einer allgem einen B ek eh ru n g der Ju d e n vgl. A. C alov, B iblia N o v i T estam enti Illustrata 2, F ra n k fu rt a .M . 1676 (2D resden u n d Leipzig 1719), S. 193-196. 34 Z u dieser A u fstellung lutherischer T h e o lo g en s. B rie f N r. 16, Z. 38-5 0 .

N r. 21

an [Samuel Benedikt C arpzov]

2 3 .7 .1 6 7 5

103

D e K em pisio35 fateor m e Beati m ei et alioqui dilectissim i praeceptoris36 tam n o n in hoc sequi posse iudicium , quam n o n in priori illo de Iudaeorum conversione, cui in teg ru m tractatu m o p p o su it37, sed vix in alio m ihi visus est a consueto sibi acum ine m agis recessisse. E o ru m , qui exinde p lu rim u m profecere, n o n pauci m ihi cogniti, qui n o cu m en tu m inde accepisset, nem o. Sed et hoc n o n m oleste fero, n o n om nibus eundem palatum , nec eandem sapere. T aulerum cum co m m endabat L utherus38, n o n G erm anicos autores tan­ tu m expressit, sed et H ebraeos, Graecos, Latinos scriptores adeoque patri­ bus vel parem vel antehabendum censuit, u nde aegre cum eius sententia vel m ente conveniet, si dicerem us, defectu m elio ru m illum com m en d atu m esse. N o n tam en eo inficias in illo legi, quae Papaeum redolent seculum et cum iudicio atque com m iseratione tem poris, quo vixit, legenda sunt: alia q uoque in illo re[p]peri, quae n o n o m n in o capio, et hac ipsa causa, quae n o n satis intelligo, iudicare nolo. Sed nim ia prolixitate iam epistolae excessi m o d u m et forsitan gravis tibi extiti. V erum enim vero illam etiam libertatem am icae in te confidentiae tribues et veniam dabis. Vale! 23. Iu l[ii,] 1675.

157 p rio ri in illo: D . 161 eandem ] eadem : D . 164f p atrib u s ] paribus: D. 166 co m m e n d a tu m < c o m m o d a tu m . 169 re[p]peri: cj ] reperiri: K ] reperi: D. 170 epistolae iam : D . 173 [von Speners H and]. 35 T h o m a s v o n K em p en (1379/80-1471), A u g u stin e rk an o n ik er, b ek an n tester V ertreter der D e v o tio m o d ern a. Seine ‫ ״‬Im itatio C h ris ti“ em pfiehlt S pener in den Pia D esideria 1676, S. 142f (PD 7 5 ,2 0 -2 5 ) u n te r B e ru fu n g a u f die 1671 v o n Jo h a n n O learius b eso rg te A usgabe zur L ektüre. - Vgl. B d. 1, B rie f N r. 137, Z . 1-13. 36 Jo h a n n C o n ra d D an n h au e r (s. B rie f N r. 11 A n m 5). 37 Vgl. B rie f N r. 11, Z . 3 0 -3 6 . 38 L u th ers E m p feh lu n g der S chriften des d eutschen M y stik ers Jo h a n n T auler (gest. 1361) (vgl. B d. 1, B rie f N r. 137, Z . 2 5 -2 8 ) w ird v o n S pener in den Pia D esideria 1676, S. 140f (PD 74,13—75,8) zitiert.

104

Briefe des Jahres 1675

22. A n [M artin Geier in D resden]1 F ra n k fu rt a. M ., 28. Juli 1675

Inhalt D a n k t für G eiers freundliche A u fn ah m e der P ostillenvorrede. - K ü n d ig t den u m ein B edenken [H orbs] erw eiterte n S eparatdruck der P ostillenvorrede (Pia D esideria) an. - W ünscht A us­ tausch ü b er L uthers ‫ ״‬D ritte W eise des G o ttesd ien stes“ .

Überlieferung K: Halle a.S ., A FSt, F 10: 33r-34v. D : P h .J. Spener, C onsilia et Iu d ic ia T h eo lo g ica L atina 3, F ran k fu rt a. M . 1709, S. 7 5 -7 7 2.

Q u i absque ingratitudinis nota diutius continere m e potuissem , quin decen­ tes agerem gratias, quod pagellas3 meas qualescunque, certe op tim o anim o et sim plici scriptas, intueri et laudatissim o D n. C arpzovio4 internuncio suffra­ gio tuo in rebus tanti m o m en ti m e confirm are non dedignatus es? A rg u m en 5 tu m equidem est m axim is T heologis, de quo cogitent, n o n indignum ; m eam vero excolendo eo lenitatem vix alius m e ipso rectius agnoscit: et unico, ne hoc om n in o tem eritate inexcusabili negotio tanti m o m en ti m e ingessisse videar, tueri m e possum , q u o d rationibus no n spernendis in no n paucis collegiis vel iudiciis co n stitu tu m est, u t in sententiis dicendis initium fiat non 10 ab iis, qui superiora subsellia occupant, sed ab illis, qui ordine postrem i sunt: u t h o ru m suffragia libere quidem lata p o st eos dicentium , sed aetate aut dignitate anterio ru m prudentia deinceps corrigantur. 2 o p tim e: D .

4 tu o ] suo: K.

5 est ] a: D .

1 M a rtin G eier (2 4 .4 .1 6 1 4 -1 2 .9 .1 6 8 0 ), O b e rh o fp re d ig e r in D resd en ; geb. in Leipzig, nach d em S tu d iu m in Leipzig (dort 1633 M agister), S tra ß b u rg , W ittenberg u n d w ied er L eipzig 1636 P riv atd o zen t an d er philosophischen F akultät, 1639 P rofessor der hebräischen Sprache, 1643 zugleich S ubdiaconus, 1645 D iaconus, 1657 A rchidiaconus, 1659 P astor an der T h o m a sk irch e u n d D r. th eo l., 1661 P rofessor der T h eo lo g ie in Leipzig u n d S uperin ten d en t, seit 1665 O b e r­ h o fp red ig er u n d K irch en rat in D resd en u n d dam it ran g h ö ch ster lutherischer T h eo lo g e in D eu tsch lan d (D B A 375, 233-243; 389, 247f; A D B 8 , 504f; Jö c h er 2, 903f; G r ü n b e r g , P farrer­ b u ch 2 .1 , 226; J . H a h n , Z eitgeschehen im Spiegel der lu th erisch -o rth o d o x en P red ig t nach dem D reiß ig jäh rig en K rieg dargestellt am B eispiel des kursächsischen O b erh o fp red ig ers M artin G eier, Diss. theol. |m asch .] Leipzig 1990; LP: S tolberg N r. 10278 u. 10525). G eier g e h ö rt zu den b ed eu ten d en E xegeten un d P red ig ern seiner Z eit m it W irkungen w eit ü b er K ursachsen hinaus. E r w ar seit 1657 in zw eiter E he m it der S chw ester v o n Sam uel B enedikt C a rp zo v (s. B rie f N r. 21 A n m . 1), C h ristin e E lisabeth (gest. 1703), verheiratet. - A dressatenzuw eisung nach K (Bl. 33r : ‫ ״‬G eier“) v o n Speners H and. - M it vorlieg en d em B rie f n im m t Spener zum ersten M al d irek ten K o n ta k t zu G eier auf, einem seiner V orgänger im A m t des D resd n er O b e rh o fp re d ig e rs. 2 D o rt d atiert 20.7.1675. 3 Ph.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 4 Sam uel B en ed ikt C a rp z o v (s. B rie f N r. 21 A n m . 1).

N r. 22

an [Martin Geier]

28. 7. 1675

105

Q u o d in stitu tu m nescio, annon in Ecclesia, de cuius salute cum consulta­ tu r - a suffragii iure, credo, quod nem o eius m inister excludatur - salubriter im itari liceat. E t quam n o n inutiliter opellam m eam collocatam credam , si, quod p ro p o situ m , m atu rio ri pru d en tia expendant, qui praestantioribus coelitus χοφίσμασιν instructi prim as m erito in illo senatu sedes tenent. Interim m axim i instar m ihi est, tan to viro, quem etiam ex diuturna experientia fugere n on possunt, quae publice noxia vel utilia sunt, no n im probata, quae ego opinatus sum Ecclesiae esse salutaria, atque nunc, cum m ihi in his no n soli credam , alioqui nem ini quam m ihi diffidere m agis solitus, te quoque, V enerande Pater, autore, quae ex propositis in concredita m ihi et fratribus m eis Ecclesia in actum deduci possunt, confidentius conabor. O m n is enim consultatio in v an u m suscepta videtur, nisi, quae probata sunt, effectui etiam dentur: Idem suis in locis alii am icitia m ihi coniuncti et, qu o ru m desideria cum nobis conspirant, u t quisque poterit, conari consti­ tuerant. Q u o ru m u n u s5 m onita, observationes et additiones atque anim ad­ versiones in praefationem n o stram h uiusm odi m isit, ut, cum eadem seorsim 6 ab A rndiano libro (ita enim m u lto ru m votis expetebatur et his etiam m os gerendus fuit, cum m inaren tu r, si cessarem us, alibi pagellas istas recudendas)7 nunc excudatur, am ici illius m eletem ata ei subnecti ex usu publico crediderim . C erte, ex eo ru m lectione quam qualium cunque m eo ru m plura discent, qui aliunde, u t discant, adhuc necesse habent. Si vero p rim o hoc alloquio n o n nim iae id videatur tem eritatis, a M ax[ime] Rev[erenda] V[estra] Excell[entia], ubi hoc concedent occupationes gravissim ae, id rogaverim , u t vel u no alterove verbulo, cuius internuncius seu interpres praef[atus] D n. C arpzovius fieri, u t spero, n o n gravabitur, m e edocere dignetur, quid de B[eati] M egalandri nostri consilio sentiendum sit, quod T. 3. A ltenb. f. 468b (seu 3. Ien. 278a.b)8 legere est sub n o m in e tertii m odi m issae s[eu] liturgiae. Q u e m quidem m o d u m ob defectum personaru m ido n earu m n o n d u m intro d u ci potuisse asserit; sed, si necessitatem eius m aiorem conspexerit, n o n se d efu tu ru m p ro m ittit.

14 salu b riter ] salu tariter: D . 15 quam ] quare: D . 16 m atu rio ri: cj ] m et[u ?]rio ri: K ] ulterio ri: D . 28 h u iu sm o d i ] - D . h u iu sm o d i ] + ad[diti]one [?]: K [D ittographie?]. 35f o ccupationes, grav issim e id: D . 36 ro g av erim : D ] negaverim : K. cuius: D ] huius: K. 38 consilio < consilii: K ] consiliis: D . 39 4 6 8 ] 486: D . 42 s e ] - D . 5 D as B ed en k en v o n Jo h a n n H ein rich H o rb (s. B rie f N r. 45 A n m . 34). 6 Z u r S eparatausgabe der P o stillen v o rred e (Pia D esideria) s. B rie f N r. 3 A nm . 9. 7 Z u d er G efah r eines frem den, u n au to risierten N ach d ru ck s in Sachsen s. B rie f N r. 27 A n m . 12. 8 M . L u th er, W erke (A lten b u rg er A usgabe), B d. 3, A lten b u rg 1661, S. 468[b]B (= Jenaer A usgabe, d eu tsch er Teil, B d. 3, Jena 1573 (1588), S. [276B-284B] 278A .B ); vgl. B r ie f N r . 18 A n m . 11.

15

20

25

30

35

40

106

Briefe des Jahres ?675

C u r de eo interro g em , ratio illa est, quia, p ostquam corruptio universum exterius Ecclesiae corpus adeo invasit, sum m a videatur eius instituti esse necessitas, quae forte pluribus rationibus m onstrari possit. E x altera parte prospicio, m ulta opus esse prudentia, u t schism a non in troducatur atque ita v ulnerum Ecclesiae m edela longe periculosiori vulnere tentetur. U n d e de eo dispiciendum fuerit, u tru m ratio iniri posset, qua et schism a evitaretur servata publica externa com m u n io n e Ecclesiastica et cultu atque adeo de sacram entis seorsim adm inistrandis vix cogitatio suscipi posset, et illud tam en obtineatur, q u o d L u th [erus] intendit, u t inter eos, qui serio u num illud, quod om nibus curae esse debet, agere decreverunt, arctior am icitiae et ad m u tu u m profectum κοινωνία conciliaretur. Haec talia cum anim o volvo, saepe valde m e tenent solicitum . Forte in hoc etiam si m e instruxeris, V ir m eritis tuis C eleberrim e, rem praestabis te et n o m in e tuo n o n indignam : ob quod m ecum , qui una profi­ cient, com plures debebunt plus, quam exsolvere queam us. Si tam facile a quoquam alio, q u o d sequerer, m ihi m on strari posse credidissem , vestris curis alioqui satis gravibus et num erosis pepercissem lubens: cum vero aliunde tan tu m m ihi p ro m ittere nequiverim , veniam spero facilem illi confi­ dentiae meae, ex qua proficere desidero. D E U S te servet p o rro gratiae suae vas nobilissim um et gloriae in stru m en tu m efficacissim um et, quaecunque hom inis C hristiani et T heo lo g i v ota sunt, vestro bono abunde impleat! 28. Iu l[ii,] 1675.

45 ratio n ib u s: D ] rationis < vocationis (?): K. possit: D ] posset: K. 47 longa: D. 50 posset: D ] p o ssent: K. 55 m eritis tuis ] -D . 64 28. Iul[ii,] 1675 : K [von Speners H an d ] ] 20. Iulii 1675: D.

Nr. 23

an [die Gräfinnen von Nassau-Idstein]

[Ende Juli] 1675

107

23. An [die ju n g en G räfinnen von N assau-Idstein in Idstein]1 [F rankfurt a. M .] 2, [ E n d e ju li]3 1675

Inhalt B lickt a u f seinen B esuch in Idstein zurück. H ält alle Z ierd e des neuen K irchenbaus u n d der G arten b au k u n st für g erin g gegen die E rn e u e ru n g des E benbildes G o ttes in der Seele, w ie er sie b eim K en n en lern en d er ju n g e n G räfinnen erfahren hat. - Stellt den V orzug des u n v erh eirateten Standes fü r die Ü b u n g d er G o ttselig k eit heraus. - D ie T u g en d der ernstlichen G ottseligkeit ist z w ar auch M en sch en g erin g en Standes m öglich, ist aber M enschen h ö h eren Standes die a llerv o rn eh m ste Z ierde, w eil die geistliche W ied erg eb u rt die v o rn e h m e w eltliche G eb u rt u n en d lich ü b erh ö h t.

Überlieferung D : P h .J. Spener, T h eo lo g ische B edencken 2, H alle 1701 (21708, 31713), S. 659-662.

Als ich v o r acht tagen zu [Idstein]4 gew esen, so w ar m ir nicht w enig vergnüglich, zuförderst die v on dem geehrten H e rrn vaters H och=G räfl[ieher] G n[aden]5 zur zierde des gottesdienstes erbauete kirche6, nechst dem auch gem ählde, gärten u n d g ro tten = w erck 7 anzusehen; w as ich aber am 1 [Idstein]: cj ] N . N .: D 1 3 ‫ ־‬. 1 C h ristin e E lisabeth (2 6 .5 .1 6 5 1 -1 6 .1 0 .1 6 7 6 ), E le o n o re Luise (9 .6 .1 6 5 3 -3 1 .3 .1 6 7 7 ), J o h an n ette (1 4 .9 .1 6 5 7 -1 4 .3 .1 7 3 3 ) u n d D o ro th e a A m alie (2 5 .3 .1 6 6 1 -1 7 4 0 ), die (1675) u n v erh ei­ rateten T ö ch ter (s. Z. 4 5 -57) des G rafen Jo h a n n es v o n N assau -S aarb rü ck en zu Idstein (s. B rief N r. 124 A n m . 1) u n d seiner zw eiten Frau, A nna v o n L einingen-F alkenberg (L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 110). 2 M ö g lich w äre auch Schw albach a.d . A ar; dann w äre der B rie f frü h er zu datieren (vgl. A n m . 3). 3 S pener w ird Idstein a u f seiner Reise z u r K u r nach S chw albach a.d. A ar, w ahrscheinlich a u f d em R ü c k w eg v o n S chw albach aus (s. Z . 6) besu ch t haben. D a der K urau fen h alt w ah rsch e in ­ lich bis in die vo rletzte Ju li w o ch e d au erte (s. B rie f N r. 17, Z . 53 -5 5 ) u n d der B esuch in Idstein acht T age (Z. 1) zu rü ck liegt, w ird der B rie f E n d e ju li geschrieben w o rd e n sein. 4 Idstein im T aunus (s. A n m . 6 u. 7). 5 Jo h a n n n es v o n N assau -Id stein (s. B rie f N r. 124 A n m . 1). 6 S pener b ezieh t sich a u f die E vangelische S tiftskirche St. M a rtin in Idstein, die u n te r G ra f Jo h a n n es 1667-1677 v o n A rn o ld H arn isch (gest. 1691) aus M ainz u m g esta ltet w u rd e. Es h an d elt sich u m die erste b ed eu ten d e B au sch ö p fu n g in N assau nach d em D reiß ig jäh rig en K rieg. D ie zw eifach g eb ro chene H olzdecke u n d die beiden H o ch w ä n d e w u rd e n vollständig m it Ö lg em äld en a u f L einw and (1673-1675) verkleidet. Sie sta m m en v o n d em F ra n k fu rter M aler J o h a n n v o n S an d rart (gest. nach 1679) u n d d em A n tw e rp e n e r K ü n stler M ichel A ngelo Im m e n raet (1621-1683); vgl. K. H . S c h m i d t , D as P ro g ra m m in der B ilderdecke d e r evangelischen P re d ig t- u n d H o fk irch e zu Idstein, N assauische A nnalen 98 (1987), 123-142. 7 D ie B u rg zu Idstein besaß bis 1795 einen Z ie rg a rte n (um 1650) v o n d em fü r seine G ro tte n ­ g estaltu n g b ek an n ten J o s e f F urtenbach d. Ä. (1591-1667) (vgl. G. D e h i o - E . G a l l , H an d b u ch d er D eu tsch en K u n std e n k m äler 3, B erlin 1942, 349—352).

108

Briefe desJahres 1615

w enigsten gehofft, ist dasjenige gew est, welches zuletzt m eine reise be­ glückt gem acht, daß da, indem e w ieder au f die rückkehr gedachte, E. E. E. H och=G räfl. G n .G n .G n .7“ selbs ansichtig un d zu dero unterthänigstem hand=kuß gelassen zu w erden die gnade gehabt habe. Wo ich dann billich allen auffs herrlichste u n d zierlichste gebauten kirchen die lebendige tem pel des H[eiligen] Geistes8, u m dero u n d ihrer erbauung w egen jen e eusserliche G otteshäuser auffgerichtet w erden, sehr w eit vorziehe: Ferner auch erkenne, daß gegen dem bilde G O ttes, welches der h [eilig e ] Geist in gottseligen seelen w iederum erneuert u n d täglich daran arbeitet9, alle die künstliche von m ahler=pinseln gem achte stücke v o r gantz nichts zu achten; so dann was solcher finger G O ttes in dem gnadenw erck in denjenigen, so ihn bey sich lassen kräfftig seyn, w ircket, unvergleichlich vortrefflicher ist, als w as son­ sten er zw ahr selbs, der grosse G O T T , in dem w erck der n atur an gew ächsen u n d ändern dergleichen hervorw achsen läst oder eines künstlers hand der n atu r etw as nachzuahm en sich unterstehet. So hat m ich so viel hertzlicher vergnüget, daß, da m ir E. E .E . H och= Gräfl. G n .G n .G n . hohe g eb u rt und andere Stands ziem liche qualitäten be­ reits bekant w aren, v o n dero H errn H o f= P redigern10 so bald berichtet sey w orden, w ie dieselbe b ißher durch dero geliebten H errn vaters hochpreißliche Sorgfalt nicht w eniger in der w ahren u nd rechtschaffenen g o ttseligkeit11 als ändern alter u nd stande anständigen fügenden aufferzogen w o rd en und in je n e r als aller übrigen vortrefflichsten sich m it eigenem triebe löblichst übeten. N u n bekenne ich gern, daß m ir grössere freude in der w eit schw ehrlichen12 w iederfahren kan, als w o ich erfahre oder sehe dergleichen personen,

7a Spener redet drei der in A n m . 1 gen an n ten G räfinnen an, v erm u tlich die drei älteren 8 1K or 6,19. 9 D ie tägliche E rn eu eru n g des B ildes G ottes (vgl. G en l,26f; 5,1) in der m enschlichen Seele ist ein G ru n d g ed an k e v o n Jo h a n n A rn d ts V ier B ü c h ern v o m W ahren C h riste n tu m (vgl B rie f N r. 44 A n m . 11). 10 Jo h a n n P hilipp E iw e rt (E lw erth , E lbert) ( 5 .4 .1 6 2 1 -1 9 .1 .1699) aus W ertheim ; nach dem S tu d iu m im dam als (1638) luth erisch en M a rb u rg H o fp red ig e r bei der G räfin Juliane v o n S ayn­ W ittgenstein in B u rg F riedew ald, 1644 R e k to r des G ym nasium s zu W ertheim u n d zugleich seit 1649 P farrer in R eicholzheim , 1650 H o fp red ig e r des L andgrafen Jo h a n n es v o n H essen -D arm ­ stad t in B raubach, 1651 H o fp red ig e r bei dessen W itw e Jo h a n n etta v o n S ayn-W ittgenstein in E ppstein, 1655 H o f- u n d S tad tp red ig er in Idstein, zugleich S uperintendent u n d G eheim er R at (D B A 280, 54; Jö c h er E B 2, 880; O . R e n k h o f f , N assauische B iographie, W iesbaden 21992, 169; B W P fB 1.2, N r. 634). - E iw e rt ist literarisch b ek an n t als Verfasser eines K atechism us (s. K. G. G o e b e l , Jo h a n n P hilipp E lb e rt [1621-1699], S u p erin ten d en t der G rafschaft N assau-Idstein. Leben u n d W erk, J H K G V 40, 1989, 279-303; 41, 1990, 2 7 -4 9 ; 42, 1991,5 7 -9 2 ). 11 G ottselig k eit, eine W o rtp räg u n g L uthers für das neutestam entliche ευσέβεια, bezeichnet in d er luth erisch en O rth o d o x ie die G esam theit aller christlichen T ug en d en (gegenüber dem N äch sten u n d g eg en ü b er G ott). 12 Z u dieser im F rü h n eu h o ch d eu tsch en noch ü blichen F o rm vgl. D W B 9, [2567-2571) 2567.

N r. 23

an [die Gräfinnen von Nassau-Idstein]

[EndeJuli] 1673

109

die ihren G O T T an sich zu verh errlich en 13 (als w o zu alles allein erschaffen)14 m it allem eiffer und fleiß trachten: Welche billich allem ändern, w as aus anderer ursach in der w eit hochgeachtet w ird, w eit vorzuziehen ist. So viel m ehre freude aber soll es billich seyn, w o w ir u n ter der zahl derselbigen auch solche personen antreffen, w elche ohne das der grosse G O T T un d H E rr aller H E rre n 15 in h ohen stand gesetzet u nd ihnen in dem selben als einem vortrefflichen kleinod etw as v o n dem bild seiner m acht angehänget, aber sie auch dadurch m it neuer pflicht zu danckbarem dienst v erb u n d en hat: D esw egen er hinw ieder deroselben dienst ihm auch so viel angenehm er seyn lasset. W ann dann n u n E. E .E . H och=G räfl. G n .G n .G n . u n ter denselben sich auch befinden, so habe m ich erkühnet, m it diesen geringfügigen zeilen so w ol m eine daher geschöpffte christliche freude, in dero auch dem g ru n d g ü ­ tigen G O T T , so solches gute zu seinem preiß in sie geleget, m üglich gedancket habe, zu bezeugen, als v o n desselben unerm eßlichen güte noch ferner seine heiligste gnade inb rü n stig anzuw ünschen. Es ist zw ah r dieses aller m enschen allgem eine pflicht, die sorge ihrem G O T T ernstlich zu dienen ihre einige u nd beständigste sorge seyn zu lassen, es gedencket aber d arv o n der A postel, 1. C or. 7, 3 3 .3416, daß u n te r ändern dieses des ju n g fräu lich en Standes Vorzug seye, daß solche, die noch an niem and v erbunden, durchaus nicht sorgen, w ie sie der w eit, sondern allein w ie sie dem H E rrn gefallen m ögen; ist also so viel rühm licher, daß E. E .E . H och=G räfl. G n .G n .G n . solcher göttlichen in ten tion gem äß diese ih re fre y heits=jahre zu g rü n d u n g der w ah ren gottseligkeit, so doch des gantzen lebens (in w elchen stand m an auch treten m ag) regentin seyn m uß, ohnversäum lich an w en den u n d so viel angelegenlicher je tz o bey m ehrerer m üsse den saam en ausstreuen, w elcher h inkünfftig unauffhörliche früchten b rin gen soll, die auch so viel reichlicher gem einiglich sind, als etw a früher dam it angefangen w orden. So ist auch u n te r ändern tugenden die ernstliche gottseligkeit diejenige, w elche, w ie zw ahr auch den geringen nö th ig , als w elche sie auch bey G O T T h och setzet, also doch denen ohne das v o n G O T T h ö her gesetzten eine neue un d die allervornehm ste zierde ist. A lldiew eil die aus G O T T geschehende W iedergeburt, die in der w eit v on hohen eitern em pfangene geburt u m so viel erhöhet, als G O T T höher ist v o r allem , w as in der w eit alle cronen und scepter träget; u n d desw egen, w elche v o n dergleichen Ursprung hier ent­ sprossen sind, m it unabläßigem fleiß zu trachten haben, in einer noch

5 3 f o h n v ersäm lich : D 2.

61 den geringen: D 243 ] d em geringen: D 1.

13 Vgl. Phil 1,20. 14 Vgl. Ps 19,2; S p r 16,4 u n d J. A. Q u en sted t, T h eo lo g ia didactico-polem ica 1, W ittenberg (1685) 1691, S. 418: ‫ ״‬Finis creationis u ltim u s est D ei g lo ria .“ 15 Vgl. D tn 10,17. 16 lK o r 7 ,3 2 -3 4 .

30

35

40

45

50

55

60

65

110

70

75

80

85

90

95

Briefe desJahres 1675

höheren G O tte s= g e b u rt17 im m erfo rt stehen zu bleiben un d an dero gütern zu w achsen. W ie dann n u n dieses biß daher ihre angelegenliche sorge gew e­ sen, also w olle die höchste göttliche M ajestät in denselben das gute w erck, so sie angefangen, stärcken, grü n d en u n d vollführen biß a u f den tag JE S U C h risti18. D er V ater des liechts19 verm ehre in ihnen sein liecht des Geistes je m ehr un d m ehr, daß sie aus fleißiger lesung und forschung der heiligen schrifft, so dann an hörung göttlichen w o rts u n d allen gottseligen Übungen, dazu dero geliebter H e rr H of= P red ig er20 gnugsam anlaß geben w ird, zunehm en m ö gen in der heilsam en erkäntnüß G O ttes u n d in derselben ihres heils u n d daß also in ihren hertzen m ehr und m eh r der tag anbreche und der m orgenstern auffgehe21: G egen w elcher göttlichen erkäntnüß vortrefflichkeit sie nachm al finden w erden, daß alles andere w issen u n d w eißheit lauter finsternüß und thorheit seye. E r gebe ihnen krafft nach dem reich th u m seiner herrlichkeit, starck zu w erden durch seinen Geist an dem inw endigen m enschen u n d C h ristu m zu w oh n en durch den glauben in ihrem hertzen und durch die liebe eingew urtzeit u nd gegrü n d et w erden, zu begreiffen m it allen heiligen, w elches da seye die breite u n d die länge u n d die tieffe u n d die höhe, auch erkennen, daß C h ristu m lieb haben viel besser seye als alles wissen, au f daß sie erfüllet w erden m it allerley G O ttes fülle22. E r lasse sie schm ecken, w ie freundlich er seye23 u n d was v o r eine Süßigkeit an ihm die seelen em pfinden, w elche desw egen alle w elt= lüsten verleugnen, je n e r lieblichkeit vergnüglicher zu gemessen. E r stärcke sie gegen alle anfechtungen des satans, der w eit und eigen fleisches, um in dem angefangenen eiffrig fortzufahren, der w eit m ehr u nd m ehr abzusterben un d auch von denen, w elche anders gesinnet sind, die schm ach C h risti24 w illig anzunehm en. In sum m a, er schencke sich ihnen gantz m it allen seinen göttlichen gütern, daß sie sich auch ihm zum opffer u nd eigenthum gantz übergeben, hie allein die seinigen zu seyn, biß er ihnen d orten in j ener glori alles in allem 25 w erde u n d sich alsdann thätig herfürthue, w ie gut es diejenige haben, die ihren G O T T bereits hie alles haben w ollen seyn lassen. 1675. 90 eignen: D 2. 17 Jo h 1,13 u n d ljo h , passim . 18 Phil 1,6. 19 Jak 1,17. 20 S. A nm . 10. 21 2P etr 1,19. 22 E ph 3 ,1 6 -1 9 . 23 Ps 34,9. 24 Vgl. H e b r 11,26. 25 1K or 15,28.

N r. 24

an [einen Amtsbruder]

[EndeJuli 1675]

111

24. A n [einen A m tsbruder]1 F ra n k fu rt a. M ., [E nde Ju li 1675]2

Inhalt T ro stsch reib en fü r einen angefochtenen P rediger: D ie äußere, n o ch m eh r aber die innere A n fech tu n g d ien t n ach G o ttes R atschluß d em ew ig en H eil. - G ratu liert zu der gerade erfolgten B e ru fu n g aus einer dörflichen in eine städtische G em einde.

Überlieferung D : P h. J. Spener, T h eo lo g isch e B edencken 2, H alle 1701 (21708; 31713), S. 742-745.

Es ist freylich so, w ie derselbe klaget3, daß die anfechtungen, sonderlich der w ahrhafftigen oder eingebildeten Sünden, schw ehrer u n d unträglicher sind, als niem and, der nichts davon geschm ecket, gedencken oder glauben kan: U n d w ill freylich fleisch u nd b lu t4 unm ü g lich fallen5, den gütigen rath G O ttes in dem ihm so w id rig en recht zu erkennen un d anzubeten. A ber w ie dem allen, so bleibets gleichw ol dabey, w ie je n e r Ju d e zu sagen pflegte: ‫ ג ם זו לטובה‬. Das ist, auch dieses m u ß zum besten dienen6. Es w ü rd e ja der so gütigste V ater in dem him m el, w elcher uns hertzlicher, als w irs uns selbs einzubilden v erm ögen, liebet, n im m erm eh r dergleichen seinen geliebten kindern w iederfahren lassen, w o fern er nicht den nutzen solcher Zulassung so groß finden w ürde, daß er nicht besser an ihnen verherrlichet w erde, noch ihr heil kräfftiger befördern könte, als a u f diese so w idersinnliche art. D aß eusserliches leiden uns nützlich seye zu m ortificirung unsers alten m enschen7, ist eine sache, die etlicher m assen auch die vernunfft noch begreiffen kan, w eil dieselbe etw as d arv o n erkennet, w ie die grösseste krafft des alten m enschen in dem eigenen w illen stehe, derselbe aber, w o es uns nach seinem eigenen w ün sch gehet, sehr gestärcket w ird un d nicht anders als durch w idriges geschw ächet w erden kan. D aher m an den nutzen des eusserlichen creutzes handgreifflich spüret.

5 ihn: D 2.

1 N ic h t erm ittelt; n ach Z . 7 9 -8 2 h an d elt es sich u m einen b ish erig en D o rfp farrer. 2 Spener schloß den B rie f offenbar k u rz n ach seinem K u rau fe n th alt in S chw albach (s. Z . 7 5 -7 9 ) ab, v o n w o er in der v o rletzten Ju liw o c h e w ied er nach F ra n k fu rt a. M . zu rü ck g ek eh rt w ar (vgl. B rie f N r . 17, Z . 45 -5 5 ). 3 N ic h t überliefert. 4 Vgl. G al 1 ,1 6 . 5 G efallen (D W B 4 1 1, [2103-2115] 2103). 6 Vgl. die E rzäh lu n g v o n N a h u m ‫ ״‬A u ch -d ies“ (G am zu) im T rak tat T an ith , fol. 2 1 a (D er B abylonische T alm u d , h g . v. L. G o l d s c h m i d t , B d. 3 , 1 9 3 3 , 4 8 1 f)■ 7 Vgl. R ö m 6,6 .

112

Briefe des Jahres 1675

W ann aber zu unserem alten m enschen gehöret nicht n u r dasjenige, was an uns unordenliche begierden zu der w eit erreget u n d dem G O T T durch das eusserliche creutz begegnet, sondern auch die verderbnüß tieffer gehet, daß sie sich auch findet in dem e, w orinnen w irs m it G O T T un d dem geistlichen zu thu n haben, da eben so w ol allerhand U nordnung angetroffen w ird, daß w ir in dem geistlichen uns selbs, G O ttes gaben nicht um sein, sondern unsertw illen, ja dieselbe vielm ehr als ihn, den geber, suchen, und w as dergleichen m eh r seyn m ag, so erfordert G O ttes w eisester rath, daß er auch dieser tieffer verborg en en u n d von uns sonst fast nicht erkantlichen kranckheit eine artzeney verschaffe, verm ittels dergleichen innerlichen und geistlichen creutzes entw eder uns für je n e r gefahr, ehe w ir darein kom m en, heilsam lich zu verw ahren, oder aber aus deroselben w iederum kräfftiglich heraus zu rücken: H ingegen den innersten g ru nd des hertzens auffs genaue­ ste zu reinigen, uns in unser nicht u n d also zu der innersten und tieffsten dem ü th ig u n g zu führen, hingegen dadurch erst zu der höchsten gnade recht tüchtig u n d deroselben em pfänglich zu m achen. Also w u nderbarlich ist der grosse, heilige und gütige G O T T , daß nach seinem w eisesten rath selbs der teuffel (dann daß solcher sein w erck m it dabey habe, ist kein zweiffel) dazu helffen m uß, daß der seinen geistliches bestes befördert, vornem lich aber sein g lo rw ürdigster nähm e gepriesen w erde; daher w ir nicht so w ol a u f die sache selbs, w elche scheinet allerdings seiner ehre entgegen zu seyn, als a u f die heilige absicht und nutzen zu sehen haben u nd aus erkäntnüß derselben die göttliche w eißheit zu preisen anlaß nehm en sollen. S chw eh rm u th ist freylich an sich selbs nicht von dem G O T T der freuden, aber daß diejenige, w elchen solche cur v o n n ö then ist, sich dam it eine zeit­ lang schleppen, gepantzerfeget8 w erd en m üssen, ist ein stück seiner heiligen V erordnung u nd ein theures gnadenw erck. Wie viel solten je tzo nicht in der verdam m nüß ligen, w o ihnen G O tt nicht die grosse gnade gethan, daß, da sie das gelindere anklopffen zur reue nicht annehm en w ollen, er ihnen recht em pfindlicher weise in ihrem hertzen die sünde hätte lassen auffw achen, daß sie durch solche höllen=ängsten in der zeit der gnaden dem endlich un w an ­ delbaren ew igen gericht entrissen w o rd en w ären? Wie viel solten n im m er­ m eh r zu dem hohen grad der gnaden gelanget seyn, m it w elchem sie G O T T endlich beseliget hat, w o sie nicht erstlich durch einen etw a ändern, welche so w eit nicht k o m m en sollen, ungew öhnlichen brand w eiter gereiniget w o rd en w ären? W ie viele m üssen sich m it ändern anfechtungen der g o ttlo ­ sen und gotteslästerlichen gedancken, ja der unem pfindlichkeit über ihre sünden plagen, daß, w o es in ihrer w illk ü h r stünde, sie die allerschm ertzlichste sünden=ängsten u nd den darüber brennenden zorn G O ttes zu leiden eher w ehlen w ürden? Indem sie in diesem m ehr schm ertzen, in jen em aber

8 G rü n d lich (von Sünden) reinigen, züch tig en (D W B 7, 1429f).

N r. 24

an [einen Amtsbruder]

[Ende Ju li 1675]

113

unvergleichlich grössere gefahr w ah rn eh m en . A ber allweise ist derjenige, der einem jeglichen zutheilet, w ie u n d w as ih m am seligsten ist un d w ie er will an ih m gepriesen w erden. W ir aber w ollen glauben u n d uns solches am festesten einbilden, er habe nicht n u r m acht, m it uns u m zugehen nach seinem w olgefallen, sondern er führe auch diejenige, so sich ohne ausnahm ihm lassen, ob etw a du rch die hölle, doch in seinen him m el u n d dasselbe am allergew issesten, ja so viel gew isser als unbekanter un d d urch verborgene w ege. Dessen seiner h im m lisehen güte seye auch ew ig danckgesagt, der denselben zw ahr gedem üthiget, dam it er seine rechte9 lerne, aber auch w ieder hertzlich erfreuet un d aus den p forten der höllen ausgeführet hat. D en ruffe ich dem üthig an, er w olle n u n m e h r auch lassen seine Süßigkeit10 so viel em pfindlicher schm ecken und ihn auch hinkünfftig führen nach seinem rath, in allem zum zeugnüß seiner h im m lischen w eisen güte ihn selbs ändern zu setzen. G egenw ärtiges hatte bereits (und zw ahr in Schw albach11, da ich a u f des M edici V erordnung einige w o chen der sauerbru n n en= cur w egen etw as an­ gesetzter dispositionis hecticae zu w enden m u ste u n d also unterschiedlicher guter freunde schreiben zu b ean tw o rten m it m ir g en om m en hatte) geschrie­ ben, als m ir m ein C ollega N . 12 dessen anderes schreiben13 eingehändigt. Ist m ir auch aus solchem die contin u atio n g ö ttlicher gnade u n d trostes, so dann die von G O T T gnädiglich gefügte vo cation in die stad t14 zu vernehm en sehr erfreulich gew esen. D er H E rr lasse ihn noch im m erfo rt sich seiner güte freuen u n d täglich ursach finden, dem selben neue lob= u n d danck=opffer zu bringen. So dann w olle er auch die n u n m e h r in der stadt verrichtende am ts=geschäffte kräfftiglich derm assen gesegnen, daß sein heiliger nähm e herrlich durch ihn gepriesen u n d viele seelen zu ih rem heil befördert w erden. Es w ird n u n m eh r so viel w eniger an gelegenheit m anglen, durch gottseli­ ger m it= b rü d er u n d C hristen freundliche u nd trostreiche conversation sich so vielm ehr von aller sch w eh rm u th zu v erw ah ren u n d sich im m er w eiter in dem H E rrn zu erbauen. W ie dann eben dieses ein v ornehm es stück unserer danckbarkeit ist, daß w ir nicht n u r die grosse thaten G O ttes an uns gesche­ hen ändern rü h m en u n d sie dam it auffrichten, son dern auch selbs uns zeit lebens der ängsten, aus denen w ir geführet, erinnern u n d in allen dingen zeigen, w ie w ir uns in allem ohne unterscheid ew ig unserm G O T T gew id­ m et haben, der sich uns durch so viel w iederholte w o lthaten zu eigen

9 Vgl. D tn 33,10. 10 Z u m B e g riff vgl. D W B 10 IV, [1337-1345] 1343f, u n d F. O h l y , Süße N äg el der Passion. E in B eitrag zu r th eo lo g ischen S em antik, in: C ollectanea P hilologica (Festschrift für H . G ip p e r ) 2, h g . v o n G. H e i n t z u . P. S c h m i t t e r , B ad en -B ad en 1985, 403-613. 11 S chw albach a.d. A ar. - Z u S peners K u rau fe n th alt in S chw albach w egen einer ‫ ״‬dispositio hectica“ s. B rie f N r. 17, Z . 45—55. 12 N ic h t erm ittelt; d o ch w o h l nach Speners R ü c k k u n ft n ach F ra n k fu rt a. M . 13 N ic h t ü berliefert. 14 N ic h t erm ittelt.

114

Briefe des Jahres 1675

gem acht hat: Ja, eben dam it die rechte gründliche V erleugnung seiner selbs15 (welche G O T T durch die anfechtung zum fördersten sucht) bey uns befördcrn u n d in dem so vorn eh m en , aber leider so w enig bekanten stück unsers C h risten th u m s je länger, je fleißiger uns üben un d sie bey ändern treiben: A uch uns dardurch, w ofern G O T T noch andere käm pffe uns Vorbehalten, daran w ir ins künfftige geführet w erden sollen, so viel besser darau f rüsten. D an n je w eiter w ir uns selbs verleugnen, je m ehr ist alle m acht der anfech­ tu n g gebrochen, w elche uns nirg en d angreiffen kan, als w o w ir noch eigenes an uns haben u n d behalten w ollen. G öttlicher w eisesten regierung, schützenden allm acht un d segnenden güte treulichst em pfehlend, verbleibe schließlichen m . f. w. [P hilippjacob Spener].

15 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 13 (PD 17,6f).

N r. 25

an Gottlieb S p ize l

6 .8 .1 6 7 5

115

25. A n G ottlieb Spizel in A u g sb u rg 1 F ra n k fu rt a. M ., 6 . A u g u st 1675

Inhalt A n tw o rte t a u f Spizels B e m e rk u n g en z u r P ostillenvorrede, die er ausführlicher g ew ü n sch t h ätte. E rw a rte t eine K irch en refo rm n ich t v o n der O b rig k e it, so n d e rn v o n der P farrerschaft. D er Z u sta n d d er K irche u n te r einer h e te ro d o x e n O b rig k e it ist zuw eilen besser als u n te r einer rech tg läu b ig en . - K ü n d ig t den S ep aratd ru ck der P o stillen v o rred e (Pia D esideria) an. —N im m t zu r K ritik [Johann B en ed ict C arpzovs] an der E m p feh lu n g m y stisch er A u to re n S tellung. H ält ih re L ek tü re n u r als E rg än zu n g zu m T h e o lo g ie stu d iu m für n o tw e n d ig . - N e n n t Z eu g e n fü r die H o ffn u n g a u f eine allgem eine B e k eh ru n g der Ju d en . - Z u r R eak tio n a u f den V orschlag der C ollegia pietatis: V on vierzehn T h eo lo g en h aben zw ei bis drei das V orhaben k ritisiert. E n tw ic k elt ausführlich sein K o n zep t der C ollegia pietatis. - Z u m P lan der E in ric h tu n g vo n akad em isch en C o lleg ia pietatis: Solche k ö n n te n auch außerhalb der U n iv e rsitä te n in den S täd ten ein g efü h rt w erd en . E rw a rte t d rin g en d N ach rich t, ob [F riedem ann B echm ann] in Jena sich die Sache zu eigen m ach t. —P. S. E inzelne B ü c h ersen d u n g en für Spizel.

Überlieferung A: A u g sb u rg , SStB, 2° C o d . A ug. 409, Bl. 593r-596v. K: H alle a .S ., A FSt, F 10: 42Γ-44ν (Z. 9-118. 162-196). D l: P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 8 3 -8 6 (Z. 9-118. 162-196). D 2: P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ic a L atina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 9 3 -9 6 (Z. 9-117. 162-196). D 3: P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 105-108 (Z. 9-117. 162-196).

A IE SU B o n o ru m o m n iu m F onte et principe om nia Bona! Vir A d m o d u m R everende, A m plissim e, Praecellentissim e. D om ine, Fautor et in C F IR IS T O Frater Venerande. Paulo antequam ad acidularum usu m Svalbacum proficiscerer2, quem m ihi necessarium fecit dispositio quaedam hectica3, quae a superiori vere vires m eas lento calore depasci et infestare coepit, Vestrae4 gratissim ae oblatae m ihi sunt. U n d e vix co m m o d o ad illas nisi post red itum m eum respondere potui. P raefationem 5 m eam T ibi n o n im p ro b atu m iri iam ex eo colligebam , quia anim um T ui boni Ecclesiae studiosissim um praenovi et pernovi: unde, qui 10 T ui ] tu u m : D l - 3 .

1 2 3 4 5

Z u G. S p izels. B rie f N r . 3 A nm . 1. - A n tw o rt a u f B rie f N r. 141. Z u S peners K u r in S chw albach a.d. A ar s. B rie f N r. 17, Z . 4 5 -5 5 . H ek tisch es Fieber (vgl. B rie f N r. 1 7 A n m . 24). B rie f N r. 141. P h.J. Spener, P o stillen v o rred e (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9).

5

10

116

Briefe desJahres 1675

unum oculis praefixum spectam us scopum , forte etiam circa m edia non plane in diversa abire possum us. E pistola vero Tua am plius m e confirm avit, u t tam en ingenue fatear, sitim m eam incendens m agis quam extinguens: ita enim gestio Tuis m onitis et consiliis6 circa rem edia m alorum in publica luce posito ru m erudiri et proficere, u t aliqua cum im patientia expectem , quae p ro m ittis et alii quoque amici aliunde polliciti sunt. E t cui dem um bono co nquererem ur de saeculi malis, nisi succedat consultatio de illis em endan­ dis? Q uam vis ne consultatio quidem sufficiat, nisi conatus sequatur de exsequendis, quae necessaria visa sunt. Q uae de origine m alo ru m et fonte m ali scribis7, utique ita se habent: Q u o d vero illi m alo o p ponem us rem edium ? Inter hom ines, quae reperiri possunt, satis valida sunt nulla: tentanda tam en, quae etiam parum proficiunt, ne nihil o m nino agam us. Si vero hac causa universalis em endatio sperari illo rerum articulo n o n potest, suo enim tem p o re D E U S , qui solus έξ άμηχάνων ευρίσκει πόρους8, saxum etiam illud ingens, q u o d nostris viribus devolvi no n potest, e via rem ovebit: saltem tentem us, quae pro tem poris praesentis ratione fieri queunt debentque, u t particularis sequatur em endatio ulterioris et anteam bula et in stru m en tu m . M agistratus nostro arbitrio constituere non possu­ m us, neque D E U S illud nobis licere vult: eorum pectora ubique ad agnos­ cendam m aiestatem eius, cuius m inistri sunt, et obsequium praestandum debitum perm o v ere itidem extra n o stram potestatem est, qui v irtu te στρεψικαρόίω9 nobis p ropria d estitu im u r et m inistri m odo sum us illius verbi, cuius ea vis est, hu m an am tam en m alitiam n o n sem per pervincens. A n ergo hastam abiiciem us? A bsit hoc ab illis, qui scim us com m endatam nobis eam causam, quam tandem relinquere n o n potest neque sem per ei deesse ille, cuius p ropria est. C o n ab im u r itaque docendo, m onendo, ho rtan d o , orando officium facere n o stru m apud eos, penes quos tam m ulta sita sunt, an vel tandem locum faciant Spiritui sancto et reluctari desinant. Si quid apud eos efficiem us, ad q u o d pro im petranda divina benedictione ardentes fu n d an tu r quotidie preces, m u ltu m profecerim us, no n tantum rem ora gravi e m edio sublata, sed subm inistratis etiam instrum entis, per quae dein reliqua expediantur. Si apud plerosque frustra sit opera nostra, n o n d u m tam en res conclam ata est.

11 p raefix u m oculis: D I. 15 p ro p o sito ru m : K + D I —3. 17 c o n q u erem u r: K + D I-3 . 21 rem ed iu m in ter h om ines: D I. 32 m o d o ] [am R and u n d Z eilenbeginn eingefügt]. 36 itaq u e ] ita: K + D l- 3 . 41 sed ] + < d a tis ? > . 6 Z u S peners A ustausch m it Spizel ü b e r K irch en refo rm p län e vgl. B l a u f u s s , Reichsstadt, 141-144. 7 S. B rie f N r. 141, Z . 3 0 -4 2 . 8 E r findet W ege aus der A u sw eg lo sig k eit (A ischylos, P ro m e th e u s D esm o th es, V. 59); verb reitete antik e R ed ew en d u n g m it vielerlei V arianten (vgl. T h esau ru s G raecae L inguae 2, N d r. G raz 1954, [106-109] 107). 9 D er die H erzen lenkt (w eder klassisches noch biblisches W ort; vgl. aber Ps 33,15; S p r2 1 ,l).

N r. 25

an Gottlieb Spizel

6. 8. 1675

117

A nnon aliquot seculis m agistratus ope caruit Ecclesia, cum gentilis ille esset: et tam en o p tim e ipsacum ea tem pestate actum est. N o n diffiteor certo m o d o difficiliorem conditionem Ecclesiae esse sub politico capite, quod o rth o d o x iam p ro fitetu r et gloriae divinae studiosum no n est, quam sub heterodoxis: Illud enim n o n m o d o salutem sacri gregis no n procurat, sed im pedit etiam , quando, quae ipsius sunt, ab aliis fieri vel agi non patitur. Ecclesia vero sub potestate alienigenarum , nisi o m nino ty ranni sint, licet no n iu v etu r a m agistratu, p e rm ittitu r tam en fere illa agere pleraque, quae a m agistratu alioqui expectanda essent. U n d e n o n desunt, quae digito osten­ dam , exem pla E cclesiarum , quae, cum pressae audiant ob diversitatem religionis in m agistratu, quae m u lto ordinatiores sunt quam quibus ea contigit felicitas, u t habeant ομόψηφον. Interim sit etiam m agistratus sui negligens officii et n o n patiantur alios in locum succedere, n u n q u am quidem suaserim , u t reliqui ordines in iura illius episcopalia involent, quae tem eritas iniusta est et exitus plerum que habebit tristes: hoc vero dicam , posse reliquos ordines, si velint, p lu rim u m profice­ re, si illius u ta n tu r iuribus, quae sibi m agistratus n u nquam vindicavit nec vindicare po tu it. Saltem n on deerit occasio profectus quotidiani illis, qui em endari et proficere am ant: licet adversus refractarios parum sit praesidii vel illis adducendis rem edii. H is, quae citra cuiusquam iniuriam poterim us, si recte u tam u r, o stendet D eus ipse viam , u t ulterius p rogredi valeam us aliis aliisque, quae n unc obstant, sua p otentia sem otis. M o d o n o n lassem ur neque, ubi prim i n o n succedant conatus, o m n em spem abiiciam us. C o m ­ m unica, quaeso, quae in m ente habes de hac causa com m uni et nostris Tua iunge studia. Videbis p ro x im e eandem praefationem n o stram seorsim in m in o ri form a excusam 10 (ita enim volebant plu riu m desideria, u t alibi11 etiam , nisi occupa­ rem us, excusum iri certum et indicatum nobis fuerit) additis m onitis, obser­ vationibus, anim adversionibus pii alicuius T h e o lo g i12, ex quibus p lurim um lectores spero profecturos. Q u o d attinet iudicium aliunde ad Te m issu m 13, talia praevidere potui, neque enim solus ille, u t existim o, huius sententiae fuerit. A pud am icum 5 0 f licet n o n ] + < p e r ? > . /ep isco p alia/ ] - D l - 3 .

54 quae ] - D I . 56 p a tia < n > tu r : K . p atiatu r: D l - 3 . 74 alicunde: D I . ad ] a: D I.

58

10 Z u r S eparatausgabe der P o stillen v o rred e (Pia D esideria) s. B rie f N r. 3 A n m . 9. 11 Sachsen (s. B rie f N r. 27 A nm . 12). 12 Jo h a n n H ein rich H o rb , E rfo rd e rtes B edencken (s. B rie f N r . 45 A nm . 34). 13 Jo h a n n B en ed ik t (II.) C a rp z o v (s. B rie f N r. 41 A n m . 57) h atte seine B ed en k en geg en ü b er Speners P o stillen v o rred e in einem B rie f an Spizel v o m 9. 5.1675 (A u g sb u rg , SStB , 2° C o d . A u g . 407, Bl. 233r+v) g eäußert. V erm utlich hat Spizel die betreffenden Passagen Spener m itg eteilt: ‫ ״‬D n . D . S peneri praefatio n em postillae A rndianae p raefixam legeris. M a g n a m o li­ tu r v ir o p tim u s, sanare sanctam E cclesiam n o stram atque a m o rb is infestinis, qu ib u scu m hacten u s co n flictatu r, liberare. A n consilia o m nia fini apta, vel talia, u t dari effectui possint, d u b itari. C e rte q u id em , q u am e 1. C o r. X IV . co m m o n efacitu r ratio n em c o n v e n tu u m Eccle-

118

Briefe desJahres 1675

candide de singulis agam . T aulerum , K em p isiu m 14, T eutonicum T h eolog u m 15 solos stud io so ru m m anibus teri n eutiquam v elim 16, sed T heoreticoru m stu d io ru m subtilitates, quas vix negare possum us saepius parum aedifi­ cationis et coelestis v irtutis continere, istis scriptoribus et eorum lectione tem perari atque anim os adsuefieri, u t n o n credant in illis om nia sita esse, quae aliqua eruditionis hum anae laude nobis placent. Q uae a professoribus academicis exigo, si exoptari debent, cur n o n una opera om nes hoc agunt, ut pro conditione sua iubeant, h o rten tu r, orent, u t illud agant, in quo tantum Ecclesiae situm est. C u r vero n o n sperem us? H au d equidem ab om nibus. Sufficit vel aliquos rei facere p rim u m periculum et coeteris exem plo praeire. An tam m ale cum om nibus actum est, u t non de quibusdam speres, quod ex o p tan d u m est? D e Iudaeorum conversione17 scio habere me, qui contradicant, ex veteri­ bus H ie ro n y m u m 18 et, qui vel huius autoritate vel taedio fabellarum , quas Papaei alleverunt dram ati suo A ntichristiano, cum aliquando in theatrum prodibit, hanc item scenam addentes, eo per m o d u m M ag n u m quidem D o cto rem n o stru m L u th eru m 19, post quem secuti alii, forte tam en, si reli­ quis conferantur, ad m o d u m pauci, nisi q u o d ab hom inis m em oria a com ­ m uni sententia prius plures secessionem fecerunt. Interim nem o m ihi vitio vertet, quod sequar ex veteribus20 H ilarium , A ugustinum , A m brosium , C h ry so sto m u m , T heo p h y lactu m ex n o stris21 Aeg. H u n n iu m , L. Lossium , Leonh. H u tte ru m , M . Flacium , D . R ungium , G. W einrichium , Ioh. W inckelm annum , G. M ylium , Fr. B alduinum , M . H afenrefferum , B. M enze-

77 solis: D I. 80 /u t/. 83 ut ] et: K + D l- 3 . 88 m e habere: D I. 91 hanc item scenam ] hanc rem scenicam: D I ] hanc rem seriam: D2+3. 94 prius sententia: K + D l- 3 . siasticorum , q u ib u s n o n unus verba faciat [ ...] sed plures in m ed iu m sententias in Ecclesia co n feran t p p ., v ix cum salute Ecclesiae in tro d u c at aliquis. Q u o d de T h eo lo g ia ex T aulero, T h . a K ernpis, T eutonica T h eo lo g ia addiscenda affert, n o n p ro b em . [ ...] H y p o th eses de Iu d aeo ru m fu tu ra catholica (secundum quid) conversione, & lapsu illustri sedis R om anae instanti, funda­ m en tis n itu n tu r p arve firm is, h.e. scripturae locos, q u o ru m aliam m e n te m nos T h eo lo g i nostri docent. D ab it dies, q u id p ro fectu ru s ea re sit. C o n a tu s in terim & in ten tio saltem b o n a n o n im p ro b a n d a. D eus m isereatu r suae Ecclesiae, & m alis o m n ib u s ad v en tu saltem ad iudicium u ltim o finem im perat! V ix enim m eliora ante h u n c in M u n d o speranda sin t.“ - Spener schickte den S ep aratd ru ck der Pia D esideria z u r H erb stm esse 1675 an C a rp zo v , w ie dessen B rie f an Spizel v o m 15.10.1675 (aaO , Bl. 234r+v) zeigt. 14 Jo h a n n T auler u n d T h o m a s v o n K em pen (s. B rie f N r. 21 A nm . 38 u. 35). 15 D e r u n b ek an n te Verfasser der T h eo lo g ia D eu tsch (s. B d. 1, B rie f N r. 137 A nm . 8). 16 Z u r E m p feh lu n g der m ystischen S chriften v o rsteh en d er T h eo lo g en für T h eo lo g ie stu d en ­ ten s. Pia D esideria 1676, S. 140-144 (P D 74,9-76,16). 17 D ie H o ffn u n g einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n in den Pia D esideria 1676, S. 7 2 -7 4 (PD 43,3 1 -4 4 ,1 6 ). 18 H ie ro n y m u s (s. B rie f N r. 16 A nm . 16). 19 M a rtin L u th e r (s. B rie f N r. 16 A n m . 17). 20 Z u d er A u fzählung folgender altkirchlicher T h eo lo g en s. B rie f N r. 16, Z . 25-37. 21 Z u d er Liste folgender lutherischer T h eo lo g en s. B rie f N r. 16, Z. 38-4 5 .

N r. 25

an Gottlieb Spizel

6 .8 .1 6 7 5

119

rum , B. M eisnerum , M . H oe, Ioh. G erhardum , A ndr. K eslerum , G. C alixtum , H . C reidium , loh. G eorg. D orsch eu m , M . H av em an n u m , alios. Sic et, qui u lterio rem ru in am Papatus22 expectant, no n sunt pauci. Verum quicquid sit de illis hypothesibus, rei ipsi, quam ago, decedet nihil23. Q u o d conventus24 attinet, in quibus de S criptura sacra inter plures agatur: consilium erat, in quo prospexi n o n paucos aliter sensuros, un d e nolui typis praefationem m eam excudi, p riusquam in collegio n o stro 25 praelecta con­ sensum totius im petrasset. N ec diffiteor inter 14 T h eo lo g o s26, qui ad praefa­ tionem m eam responderunt, duos27 consilio illi noluisse calculum addere, tertiu m 28 etiam rem n o n sine periculo esse credebat, si prom iscue tales conventus instituerentur, addito tam en sibi n equaquam videri castigandum , qui firm is solidisque lim itibus re circum scripta et, ne in prom iscuam im ita­ tionem evadat, pie cavens conventus tales agat, adeo u t tale exercitium laudandum et co m m en d an d u m censeat, quale ego dom i m eae institui. U t vero Tibi, A m ice O p tim e, et, quibus c o m m o d u m putas eam com m unicare, sententiam m eam pressius exponam , ea est. N o llem ego au tor esse, u t ullibi ab initio eiusm odi conventus publici et congregata tota Ecclesia celebraren­ tur. N a m sine m axim a αταξία illud fu tu ru m n o n esset, adeo u t incom m oda longe graviora futura sint quam sperari posset fructus. Sed illa rei series placeret, quam to tid em verbis n u p er alii am ico exposui29. Pastor, qui Ecclesiae suae prospicere vult, eos inprim is observet, quos verbi divini studiosiores et prae aliis ad reg n u m D o m in i prop ag an d u m

102 /d e /. 103 attin et ] + < S > . 105 p riu sq u am ] + < a b ? > . 108 tertius: D l - 3 . 111 pie cavens ] praecavens: D I —3. 114 ullibi ] alibi: K + D I —3. 117-161 Sed . . . freq u en tio ra? ] -D 2 + 3 . 119-161 P astor . . . frequentiora? ] p. E x litferis] H annekfenianis] p p .: K ] etc.: D I.

22 D ie E rw a rtu n g eines b ev o rsteh en d en Falls des P ap sttu m s in den Pia D esideria 1676, S. 74 (PD 4 4 ,1 7 -2 3 ). 23 Vgl. B rie f N r . 19, Z . 3 - 6 . 24 D er V orschlag zu r E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 97-101 (PD 55,1 3 -5 6 ,3 7 ). 25 Vgl. B rie f N r. 10 A n m . 47. 26 Bis zu diesem Z e itp u n k t h at Spener eine R eaktion a u f die P o stillen v o rred e v o n folgenden T h eo lo g en (m it B rie f N r.) erhalten: 1) J. O learius (N r. 133), 2) B. M e n tzer (N r. 134), 3) H . M ü ller (N r. 135), 4) J. S ch röder (N r. 137), 5) J. L. H a rtm a n n (N r. 138), 6) J .J . L eibniz (N r. 139), 7) C h r. H u th (N r. 140), 8) G. Spizel (N r. 141), 9) A. R eiser (N r. 142), 10) C h r. K o rth o lt (vgl. N r. 27, Z . 3 1 -3 6 ), 11) [Ph.L . H anneken] (vgl. N r. 16), 12) [S .B . C a rp zo v ] (vgl. N r . 21), 13) [B. Bebel] (vgl. N r. 29 A nm . 4); vielleicht auch A. V arenius (vgl. N r. 17, Z . 56—71). U n sich er ist, o b J. S auberts A n tw o rt (N r. 143) v o m 3. A u g u st schon v orlag u n d ob S pener Spizels A n tw o rt m itzäh lt. 27 C h risto p h H u th in F riedberg (vgl. B rie f N r. 140, Z . 3 3 -3 9 ) u n d B althasar B ebel in S tra ß b u rg (vgl. B rie f N r. 29, Z . 1—7). 28 P hilipp L u d w ig H an n ek en (vgl. B rief N r. 16, Z . 85-108). 29 D as F olgende (Z. 119-161) ist ein d u rch w eg w ö rtlic h e r A uszug aus B rie f N r. 20 v o m 9 .7 .1 6 7 5 an Jo h a n n L u d w ig H a rtm an n ; vgl. d o rt A nm . 40.

120

Briefe des Jahres 1675

ευθέτους30 inter auditores suos deprehendit. H is cum fam iliarius conversetur et ea consuetudine privata incendat eo ru m zelum ad id, quod om nibus un u m necessarium 31 est, m aiori solicitudine agendum , inprim is ad lectionem dili­ gentem scripturae. U b i viderit eos ind u striam adhibere debitam , sed con­ queri, quod saepius aqua haereat32, offerre se potest, ut certo tem pore conveniant, qui aedificationis suae sunt studiosi atque ita privatim ipsocum se exerceant in studio scripturae et exinde profluentis pietatis. Si haec opera illis p ro b etu r, tu m initium fieret exercitii huius no n inter adeo m ultos, sicuti fere ubique eo ru m etiam rarior est num erus, qui hanc principem suam curam esse sinunt. Sem per vero solicite suos praem oneret, ne aliud, quam quod ad aedifica­ tionem m u tu am spectat, intenderent neu, q u od pietatis esse debeat exerci­ tium , in curiositatis converterent palaestram : unde si quae p ro p o n u n tu r quaestiones, quae aedificationi non inserviunt, si videat ab illis proficisci, qui sim plici anim o eas p ro p o n u n t et exinde proficere existim ant. P oterit vel ad eas paucis respondere vel m odeste declinare et, quam n o n ad finem proposi­ tum serviant, illis ostendere. Illud prius tam en initio m alim , u t sem el atque iteru m respondeat, ne videatur ex ignorantia subterfugere responsionem , eo tam en addito m o n itu , nolle se posthac ad talia respondere et tem pus utiliori­ bus cogitationibus deb itu m istis terere: Si vero vident a prurienti ingenio et n o n sim plici anim o proponi, sim pliciter declinabit responsum , etiam ut necesse viderit cum cohortatione talibus n o n indulgendi vel reprehensione eorum , apud quos co hortatione nihil profecerit. E xercitio h uiusm odi aliquandiu continuato, haud dubium est pios illos p lu rim u m profecturos in cognitione divina et idoneos futuros, qui postea quavis occasione p ro x im u m , ante om nia vero d o m u m suam utiliter aedifi­ cent, praeterea spero n u m eru m paulatim aliorum accessione auctum , et qui recens accedunt, aliorum com positis m orib u s in hoc exercitio coercitum iri, ne tu rb en t bene cepta: q u o d fu tu ru m esset, si ab initio prom iscue quivis adm itteretur, confusione certo secutura. Si d em u m p astor observet ita iam stabilitum esse exercitium hoc eiusque ordinem , illius prudentiae perm itterem , an paulatim prom iscue quoscunque adm ittere consultum ducat necne. A nte om nia autem cavendum duco, ne sublim ia et, quae subtilitatis sunt captum sim pliciorum excedentis, eo loco tractentur, sed auditoribus et collocutoribus subinde ostendatur, quo tendere om nia debeant. Ita si ordi­ n en tu r eiusm odi congressus, quid v id etu r Tibi, V enerande Frater, annon credas tan tu m exinde usus ad C hristianos auditores red u n d atu ru m , quan­ tu m red u n d at ad studiosos ex collegiis vel disputatoriis vel iis, in quibus

30 L k 9,62. 31 Vgl. Lk 10,42. 32 K einen R at w issen ( O t t o , S p ric h w ö rter der R ö m er, N r . 142).

N r. 25

an Gottlieb Spizel

6 .8 .1 6 7 5

121

dubia sua exponere collegis licet: qualia scio, q u an tum m ihi olim profuerint et profuissent am plius, si fuissent frequentiora? Ista sunt, quae n u p er ad am icum q u endam scripta hic repeto. Forte illis satisfiet, qui nescio quid de illis conventibus m etuerunt. N o n tam en eo inficias, optare m e, ut, ubi aliquandiu continuata fuerit illa priv ato ru m congressuum consuetudo et iam pleraque notata, quae in illis cavenda, uti fere dies diem 33 docet nec om nia a principio prospici possunt, d em u m iis locis, quibus apparet in stitu tu m utile esse, conventus tales etiam in tem plis vel publicis aedibus instituantur, nullo tam en cum dispendio Ecclesiastico­ ru m o rd in ario ru m congressum et cultus reliqui publici, tu m etiam salvo sem per directorio m inisterii et, quae dein ad publicos illos necessaria est, m agistratus politici autoritate. P orro, Viro illi34, quem laudas, dubia plura suborta tam non m iro r, ut m irarer, si non m ultis o riren tu r: unde nem ini etiam succenseo, cui non om nia adhuc p ro b an tu r, illis vero o m n iu m m inim e, qui m e m onuerint: unde fu tu ru m est, u t vel a m e satisfiat ipsis vel ego rectiora edocear. Q u o d vero Te offers in tern u n ciu m vel p roxenetam , qui ipsi praeconceptam opi­ nionem eradices, am icum m ihi praestas officium . In civitatibus etiam extra academias, qualia in his optam us, extrui sem ina­ ria quo d existim as, plane T ibi assentior: Spero aliquo loco35 brevi eius rei fore initium : ubi p rim u m sequi p otero, causae n o n deero, si D E U S adiuverit. Q uae lena36 interim vobis allata sunt, cum desiderio expecto. Professori academ ico scriptorum , quae accepisti37, copiam nulli feci, nisi D [om ino] D [octori] M üllero38, qui et suo et collegae D. D . C ubabi39 nom ine om nem pollicitus40 est o peram et, q u o d virili sua ad m o tu ri sint, operi m anus. N u n c D . D . K o rth o lto C hiloniensi41, qui benevolentissim o responso m eam digna­ tus est praefationem , eadem tran sm ittam . Interim calidissimis precibus

162 q u e n d a m :-D I. gressuum : K + D 1 -3 .

164 aliquandius: D I* . 168 aedibus ] coetibus: D I. 176 proxenetam ] propem tam : D I.

169 con­

33 E in T ag lehret d en an deren ( O t t o , S p ric h w ö rter der R ö m er, N r. 533). 34 Jo h a n n B en ed ik t C a rp z o v (s. A n m . 13). 35 R o th e n b u rg o .T .; vgl. B rie f N r. 20, Z . 143-156. 36 F ried em an n B e ch m an n in Je n a (s. B rie f N r. 10 A n m . 43); vgl. B rie f N r. 12, Z . 2 5 -3 3 . 37 D e r h an d sch riftlich k u rsieren d e E n tw u rf einer S tu d ien refo rm m it d em V orschlag zur E in ric h tu n g v o n akad em ischen C ollegia pietatis (s. B rie f N r. 3 A nm . 3). 38 H ein rich M ü ller in R o sto ck (s. B rie f N r. 135); vgl. B rie f N r. 137, Z . 8 -1 0 . 39 M ichael C o b a b u s (um 1610-1686) aus S tern b erg in M ecklenburg; 1654 D r. theol. in G reifsw ald, seit 1652 P ro fesso r der M ath em atik , seit 1670 der T h eo lo g ie in R o sto ck (D B A 195, 313-316; A D B 4, 354f; Jö c h er 1, 1979; S c h m a l t z 3, 8 8 f , passim ), 1675 R e k to r der U n iv e rsitä t R o sto ck ( H o f m e is t e r 3, 263f). 40 N ic h t überliefert. 41 C h ristian K o rth o lt in K iel (s. B rie f N r. 27 A n m . 1); vgl. B rie f N r. 12, Z . 7 2 -7 6 .

122

Briefe desJahres 1675

D E U M , absque quo, si fuerit, nihil plantando vel rigando efficiem us42, exorem us, u t benedictione sua opus, quod ipsius gloriam unice respicit, 190 pro m o v eat excitatis Viris, quibus praeter voluntatem , quam et nobis gratio­ se indidit, vires etiam largitus est sufficientes: u t h o ru m opera, quam deside­ ram us, Ecclesiae aliqualis em endatio efficiatur, sanctissim um autem nom en ipsius glorificetur aeternum . U t eam felicitatem Tu quoque videas et in ea aliquem stu d io ru m T u o ru m atque operae fidelis fructum laetus agnoscas, 195 D E U S in m ultos Te servet annos et Spiritus sui gratia sem per Te regat. Vale! Scrib. Francof. ad M oen. 6. A ug. 1675. A dm . Rev. T. D ignit. ad preces et officia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. Libellum ex Gallia43 Tibi destinatum 44 m ercatores, quibus com m iseram 45, interrogati respo n d eru n t iam ad vos inter ea, quae D n. H u b ero 46 missa sunt, am andatum . C redebant, cum Tuae m ihi adferrentur, ipsis illis diebus A ugustam 47 currus devenisse. Significa, quaeso, u tru m acceperis. A lium libellum 48 m ihi destinatum et Parisiis A rg en to ratu m 49 m issum iam tertium 205 m ensem ex hac urbe expecto. 200

193 /q u o q u e /. 42 43 44 45 46 47 48 49

196 Scrib. . . . M oen. ] - K + D l - 3 .

Vgl. lK o r 3,7. Frankreich. S. B rie f N r. 12 A n m . 59. Vielleicht P e te rT h ilen (vgl. B rie f N r. 12 A n m . 60). M a rx H u eb er (s. B rie f N r. 155 A n m . 1). A u g sb u rg . N ich t erm ittelt. Von Paris nach S traßburg.

N r. 26

an [Johann Wilhelm Barger]

1 0 .8 .1 6 7 5

123

26. A n [Johann W ilhelm B arger in Schw einfurt]1 F ra n k fu rt a. M ., 10. A u g u st 1675

Inhalt F reu t sich ü b er die M itte ilu n g vo n dem seit drei Ja h ren eingerichteten S ch w ein fu rter C o lleg iu m b ib licu m , d er ersten d u rc h das F ra n k fu rter V orbild an g ereg ten E rb a u u n g sv e rsa m m lu n g an­ d ern o rts. D ie V erlästerung einer solchen E in rich tu n g k an n nicht ausbleiben. B e rich tet v o n ähnlichen E rfah ru n g en b eim F ra n k fu rter C o lleg iu m pietatis. D ie V o rw ürfe gegen B a rg er sind u n b eg rü n d et. D er V o rw u rf der W inkelpredigten w ü rd e auch Jesus treffen. D e m allgem einen P rie stertu m ist m it der ö ffentlichen K anzelpredigt kein G enüge getan. S onntägliche V ersam m ­ lu n g en k ö n n e n n ich t als ‫״‬jü d isch e S abbaterei“ d iffam iert w erd en . - H at in seiner P o stillen v o r­ rede solche V ersam m lu n g en vorgeschlagen u n d d afür die Z u stim m u n g des F ra n k fu rter P redi­ g erm in isteriu m s erhalten. B e g rü ß t, daß m an in S ch w ein fu rt die H eilige S chrift liest, w as im F ra n k fu rter C o lleg iu m erst seit einem Ja h r der Fall ist. H ält es aber für ratsam er, sta tt m it dem A lten T estam en t m it d em N e u e n T estam en t zu b eginnen. - B erichtet ausführlich ü b e r das V o rg ehen im F ran k fu rter C o lleg iu m pietatis. Z w eifelt n icht, daß m an auch in S ch w ein fu rt eine engere F reundschaft u n ter den T eiln eh m ern zu stiften sucht. Schließt m it S eg en sw ü n sch u n g für [B argers] Ü b u n g .

Überlieferung D : P h.J. Spener, T h eo lo g isch e B edencken 3, H alle 1702 (21708, 31715), S. 107-112.

Euer W ohl=E hrw [ürden] angenehm es schreiben2 ist m ir zu einer solchen bequem en zeit eingehändiget w o rd en , daß, gleich w ie es m ich an u n d vor sich selbs zu aller zeit w ü rd e erfreuet haben, es aus sonderlicher Schickung G O ttes die stunde angetroffen, da der g ru n d g ü tig e G O T T m ich durch 4 da: cj ] daß: D 1 3. 1 Jo h a n n W ilhelm B a rg er (2 9 .3 .1 6 4 0 -3 1 .1 0 .1 6 9 8 ), S tadtpfarrer in S ch w ein fu rt; geb. in S ch w ein fu rt, nach d em S tu d iu m in W itten b erg (d o rt 1661 M agister) 1663 K o n re k to r in S ch w ein fu rt, 1667 S ubdiaconus, 1668 D iaconus, 1674 A rchidiaconus (S tadtpfarrer) u n d P ro ­ fessor fü r H ebräisch u n d M a th em atik am G y m n asiu m , 1690 O b e rp fa rre r (M . S i m o n , P fa rrer­ b u ch d er R eichsstädte D in k elsb ü h l, S chw einfurt, W eißenburg i. B ay. u n d W indsheim sow ie der R eichsdörfer G o ch sh eim u n d Sennfeld, N ü rn b e rg 1962, 29; A. O e l l e r , A u s d em Leben S ch w ein fu rter M ä n n er u n d F rauen [V eröffentlichungen des H isto risc h en V ereins un d des S tad tarch iv s S ch w ein fu rt, S onderheft 7], S chw einfurt 1968, 34—36, m it B ildnis; LP: S tolberg N r. 4269). - B arg er als E m p fän g er dieses Briefes erg ib t sich aus B rie f N r. 45, Z . 135-139, u n d d em R eg est in Bed. 3, 107 (s. Ü b erlieferu n g ), w o S pener den B rief au sdrücklich m it der ‫ ״‬in S ch w ein fu rt an gefangenen C h ristlich en Ü bung u n d zu sam m en k u n fft“ in V erb in d u n g b rin g t. D er o ffenbar n u r k u rzfristig e B riefw echsel zw ischen B a rg er u n d S pener b e g in n t erst im S o m m er 1675 m it B arg ers N a c h ric h t v o n d em S ch w ein fu rter C o lleg iu m b ib licu m u n d Speners v o rlieg en d er A n tw o rt. Z u einer en geren F reundschaft ist es tro tz dieser (scheinbaren) G em ein­ sam k eit n ich t g ek o m m en . Im m e rh in h a t Spener aber ein E picedium zur L eichpredigt (N ü rn ­ b erg 1678) a u f B argers M u tte r, U rsu la B arg er geb. W ohlfart (1610-11.11.1675), verfaßt, ab g ed r. in: S treiflichter a u f die K irchengeschichte in S chw einfurt, hg. v o n J. S t r a u s s u . K. P e t e r s e n , S ch w ein fu rt 1992, [212f] 213. 2 N ic h t überliefert.

124

Briefe des Jahres 1675

desselben einhändigung in m einer dam ahligen sorge3 und beküm m ernüß hat auffrichten u n d trösten w ollen, welches auch dardurch nicht w enig geschehen, daß ich seiner göttlichen güte d avor dem ütigsten danck sage, auch E uer W ohl= E hrw ., durch die solches geschehn, gleichfalls zu fleißigern danck m ich verbunden erkenne. Ich habe aber die allweise güte unsers getreuen G O ttes in tieffster dem uth m it im b rü n stig em 4 danck zu preisen, daß solche unsere allhier von einigen ja h re n aus antrieb G ottseliger g em ü th er (wie ich dann v o r m ich selbs solches nicht, sondern auff ersuchung angefangen) gepflogene Übung5, in G öttlicher erkäntnüß u nd dero früchten auch ausser den gew öhnlichen ordentlichen kirchen V ersam m lungen m it p rivat u nd brüderlicher U nterredung sich zu bekräfftigen, derm assen gnädigst gesegnet, daß neben dem , w ie ich hoffe, es aus seiner gnade auch hie bey denjenigen, die zusam m en k om m en, nicht gantz ohne frucht w ird abgegangen seyn, auch solches exem pel in deroselben C hristlichen gem einde einige G O ttselige hertzen zur nachfolge gereitzet6, daß durch E ure W ohl=E hrw . treuen dienst denselben zu einer gleichen erbaulichen Übung bißher gelegenheit gem achet, auch dieselbe bereits in das d ritte ja h r fruchtbahrlich fortgesetzet ist w orden. So hertzlich w ir uns, ja über nichts höher, zuerfreuen haben, w o w ir sehen, daß der eiffer zu göttliehern w o rt und dessen b etrachtung w achset, weil solcher niem ahlen unge­ segnet bleibet, sondern allezeit reiche früchten7 zu heiligung göttlichen nahm ens, seines reichs b eförderung u nd vollbringung seines heiligen w illens8 ohnfehlbarlich nach sich ziehet, so hertzlich hat so w ohl m ich als andere den w ach sth u m 9 des reichs C hristi liebende freunde diese angenehm e post erfreuet, daß, da w ir bißher v o n niem and anderw ertlich gew ust, der derglei­ chen p riv at-ü b u n g ins w erck gesetzet, w ir n u n m eh r vernehm en, daß schon v o r geraum er zeit in desselben geliebten statt eine solche vor die hand g en o m m en un d bißher nicht ohne v erspürte frucht fortgesetzet w orden: m it der C hristlichen hoffnung u n d bitte zu dem A llerhöchsten, daß er ihr heiliges Vorhaben ferner gnädiglich befördern und segnen, auch reichere früchte daraus entspringen lassen w olle, als w ir noch hie erlangt zu haben

7 daß: cj ] da: D 1 3.

19 G ottseligen: D 3.

20 E uer: D 243.

31 derselben: D 243.

3 N ic h t ein d eu tig zu bestim m en. 4 Vgl. D W B 4 II, 2106. 5 Z u E n tste h u n g u n d E n tw ic k lu n g des C o lleg iu m pietatis in F ra n k fu rt a. M . s. B rie f N r. 44, Z . 107—181, u. A n h an g N r. 162. 6 O b e r den k o n k reten E influß des F ra n k fu rter C o lleg iu m pietatis a u f die E in rich tu n g einer ähnlichen V eranstaltung in S chw einfurt ist nichts bekannt. 7 Z u r sch w ach en D ek lin atio n v o n ‫ ״‬F ru c h t“ , besonders in süddeutschen M u n d a rten , s D W B 4 I I , (259-264) 259f. 8 Vgl. die ersten drei B itten des V aterunser (M t 6,9f). 9 D er o d e r das W achstum (D W B 13, [148-154] 148).

N r. 26

an [Johann Wilhelm Barger]

10. 8. 1675

125

bey uns finden, ob w o h l w ir täglich nach ferneren in göttlicher furcht uns zubestreben nicht nachlassen w erden. D aß aber deroselben G ottseliges Vorhaben u n d Übung bißher nicht ohne lästeru n g 10 u n d ungleiche urtheil geblieben, haben sie sich je nicht zu ver­ w u ndern , sondern w ü rd e eher zu v erw u n d ern , ja daraus, ob w äre die sache nicht hertzlich zu G O ttes ehre gem eint, zu sorgen gew esen seyn, w o sie unterblieben w ären. C hristus m uste, da er in dem fleisch heru m gieng, sich selbs, sein am t u n d V errichtung auffs gifftigste lästern lassen, w a ru m solte es dann seinen gliedern u n d geistlichen leib11 in d e n jen ig en stücken, w o sie m it hertzlichem eiffer allein seine ehre zu suchen zeigen, anders gehen oder von ihnen anders erw artet w erden? W ir w issen, w ie listig der teuffel dabey aber allem, w o rd u rch G O ttes ehre befördert w ird, spinnen feind ist, daher gleich w ie er bey jeglichem w erck gar leicht erkennet, ob sein reich dardurch einigen abbruch leiden m öchte, also w idersetzt er sich so bald allem dem je­ nigen Vorhaben, w elches er zu dem e ihm so w idrigen zw eck angesehen12 un d ersprießlich zu seyn nach seiner scharffsinnigkeit erkennet. U n d ist sonderlich zu bejam m ern, daß er alsdann eine solche sache verdächtig und verhasst zu m achen sich n icht n u r seiner gew öhnlichen w erckzeuge, G o ttlo ­ ser u n d bekantlich nach der w eit gesinter leute, gebraucht, sondern auch solchen leuten, die sonsten guter in ten tio n sind, ihrem G O tt zu dienen, nachstellet u n d ihnen eine ungleiche m ein u n g davon bey zubringen trachtet. D am it also, w o jen e, die sich gantz v o n ihm e regieren lassen, offenbahrlich das gute lästern u n d böses d avon reden, diese entw eder aus leichtglaubigkeit vo n je n e r bösen urtheil sich zu viel einnehm en lassen oder aus ändern fleischlichen considerationen u n g n u g sam en verdachte eingebildeter neue­ rung, forch t anderer gefährlichen consequenzen u n d was dergleichen passio­ nen m ehr seyn m ögen, v o n guten dingen, die sie niem ahl recht gründlich untersu ch t u n d erkant, übel urtheilen u n d offters, w eil sie sonsten in guter existim ation sind, m it solchem ungleichen ju d iciren m ehr schaden thun, als j ene gottlose, dero urtheil bey niem anden, so n u r etw as seinen G O T T liebet, viel geachtet w ird. U n d ist kein zweiffel, daß der teuffel sonderliche freude daran hat, w o also er auch zu seiner absicht etw as gutes in verdacht zu bringen die jen ig e ihnen unw issend bew ogen, w elche sonsten m it w illen von ihm e sich nicht w ü rd en gern w ollen m ißbrauchen lassen. In dessen w o w ir in einer sache versichert sind, daß sie an sich selbst christlich u n d löblich, so dann die absicht auch lauterlich zu G O ttes ehren

60 v erd ach ten : D 2+3.

65 n u r: D 2+3 ] n u n : D 1.

10 A b g eseh en v o n den B riefen S peners g ib t es keine w eiteren N ach rich ten ü b er das S chw ein­ fu rter C o lleg iu m b ib licu m , auch n ich t ü b er A n fein d u n g en , denen es ausgesetzt gew esen sein soll. 11 Vgl. R ö m 12,4f; 1K or 12,12ff u .ö . 12 A bsehen, h inzielen (D W B 1, [453-457] 454).

126

Briefe des Jahres 1675

gerichtet, m uß uns nachm al kein solch w idriges urtheil schrecken, vielm ehr den eyffer zu dem guten stärcken, weil uns dieses eine ehre ist, u m das gute verlästert zu w erden un d darinnen ein stück der schm ach C hristi zu trag en 13. D abey w ir v o r die jen ig e hertzlich b eten 14 w ollen, die, es seye nu n aus boßheit oder Unwissenheit, uns zuw ider seind, das ihnen G O T T die sünde vergeben, des w egen zu der erkäntnüß zum fordersten15 bringen w olte: So dann so viel vorsichtiger daß w erck führen, daß der teuffel in an sich guter sache nichts finde, so er m it einigem fug oder ziem lichem schein ferner schelten u n d lästern könte. W ohin auch göttlicher rath, daß er dem teuffel u n d der w eit dergleichen zu lässet, ohn zw eiffentlich gehet, nem lich der seinigen hertzen m it so vielm ehr eyffer anzuflam m en u n d zu verhindern, daß sie nicht, w o sie ohne allen w iderspruch w ären, sicher w ürden u n d leicht in U nvorsichtigkeit ob w ol in gu tem Vorhaben fehlen w ürden. H ie hat es auch an dergleichen ungleichen urtheilen nicht erm anglet, ja, auff die stunde sind sie nicht gestillet, und haben noch v o r w enig w ochen einige ihr verlangen u nd hoffnung bezeuget, daß m ir solche Übung m öchte inhibiret w erd en 16. Ich habe m ich aber, w eil ich sie auch leicht vorgesehen u nd also die resolution in antecessum fassen m üssen, w enig dran gekehret, aber diesen nutzen davon gehabt, daß ich m it ändern m einen G O T T so viel hertzlicher anruffe u n d au ff m ich acht gebe. Was m eine H errn C ollegas anlangt, so sind zu anfang selbs etliche zuw ei­ len m it dazu gek o m m en u n d dam it ihren consensum gezeiget, so zw ar bißher w egen so viel habender laborum von ziem licher zeit fast unter blieben, ohne daß zu Zeiten einer sich annoch einfindet. Es hat aber m it genehm haltung m einer praefation17 (davon nachm ahls) das gantze C olle­ gium sich zu billichung eines solchen in stitu ti18 verstanden. Von den perso­ nen des hochlöblichen M agistratus w eiß ich, das unterschiedliche gantz ehrlich darvon halten, auch den ihrigen gestatten, sich dabey einzufinden. Es w ar auch ein gottseliges m itg lied 19 derselben, so aber nu n m ehr selig versto r­ ben, der selbs zu m ehrm ahlen dieselbe congressus besuchet: D och leugne nicht, daß auch u n ter denen, w elche ad clavum reipublicae20 sitzen, etliche 77 v ergeben, ] + u n d sie: D 243. 13 Vgl. H e b r 13,13. 14 Vgl. M t 5,44. 15 Z u n äch st (vgl. D W B 3, 1895). 16 N ic h t erm ittelt; vgl. B d. 1, B rie f N r. 84, Z . 132f. 17 Ph.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rief N r. 3 A nm . 9); zur N r. 10 A n m . 47. 18 D er V orschlag zur E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria (PD 5 5,13-56,37). 19 Spener d en k t w o h l an den Scholarchen u n d R atsh erren (5 .1 .1 6 0 4 —13. 9.1670), der k u rz nach B eginn des C o lleg iu m pietatis g esto rb en B rie f N r. 91 A n m . 10). 20 Vgl. C icero , O ra tio pro P. Sestio, 20.

Sache vgl. B rief 1676, S. 97—101 K o n rad Stein w ar (vgl. B d. 1,

N r. 26

an [Johann Wilhelm Barger]

1 0 .8 .1 6 7 5

127

sind, w elche der sache n icht günstig, u n d w o es bey ihnen stünde, sie gern hinderten. Was die E w . W olE hrw . u n d dero priv at= v ersam m lung v o rg erü ck te21 beschuldigungen anlangt, sind solche so gar unerheblich, daß sie auch bey denjenig en , w elche etw as v on G O ttes furch t haben, nicht n u r einigen schein finden w erden. D an n was die aufflage22 der w inckel= predigten23 betrifft, so w ü rd e solche beschuldigung C h ristu m auch betroffen haben, w elcher nicht n u r in dem tem pel u n d den schulen, sondern in häussern und, w o es die gelegenheit gegeben hat, zum öfftern geprediget, und ist ja G O ttes w o rt nicht an zeit oder Stätte gebunden, sondern w o es reichlich u n ter uns w o hnen soll24, so m üssen dam it nicht n u r die kirchen, sondern auch unsere privat= häuser davon erfüllet w erden. Ja, w ie m ögen w ir der pflicht unsers allgem einen priesterthum s, krafft dessen w ir alle ‫ ״‬verkün d ig en sollen, die tu g en d des der uns beruffen hat von der finsternüß zu seinem w u n d erb ah ren liecht“ , 1. Petr. 2,925, gnug thun, w an n alle h andlung göttlichen w o rts a u ff das jen ig e allein gezogen w erden soll, w as der P farrh err au ff öffentlicher cantzel v orträget? A ch, w ie viel anders h at hievon die erste kirche gehalten und, w o C hristen zusam m en gekom m en, gezeiget, daß das einig= nothw endige26 auch ihre einige stäte sorge, freude u n d v erg n ü g en seye. Was die verw erffende Jüdische Sabbaterey27 anlanget, hat auch solche nicht nu r einen schein, dann w o dieses k eine jü d isch e Sabbatherey ist, w o ein fro m m er C hrist ausser dem öffentlichen G O ttes= dienst die üb rigen stunden seines lieben Sonntags zu gottseligen betrach tu n g , lesung, gebet, gesang anw endet, sondern auch diejenige, w elche die ernstliche feyer des Sabbaths nicht eben v o r geboten achten, auffs w enigste dergleichen allen rathen, w ie solle denn dieses etw as Jüdisches an sich haben, w o es in einer versam lung v o n m ehrern fro m m en C h risten geschiehet? Es bed arff aber nicht viel an tw o rt, weil die v o rw ü rffe von keiner W ichtigkeit. In dem übrigen die sache selbs betreffend, daß dergleichen christliche zusam m en künfften m ö ch ten angestellet w erden, in denen auch andere 110 so n d e rn ] + auch: D 243. 126 go ttselig er: D 243.

114 dav o n ] - D 243.

121 gezeiget: D 243 ] zeiget: D 1.

21 V o rhalten (D W B 12 II, [1424-1429] 1425f). 22 A n sch u ld ig u n g (D W B 1, 680). 23 B e g riff d er an tisch w ärm erisch en P olem ik: illegitim e, ohne öffentlichen A u ftrag gehaltene P red ig ten (D W B 14 II, 377); vgl. M . L uther, E in B rie f D . M . L uthers v o n den S chleichern u n d W in k elp red ig ern , 1532. 24 Vgl. K ol 3,16, u n d den ersten R efo rm v o rsch lag , ‫ ״‬das W ort G otttes reichlicher u n ter uns zu b rin g e n “ , in den Pia D esideria 1676, S. [94-104] 94 (P D [53,31-58,10] 53,31f). 25 lP e tr2 ,9 . 26 Vgl. Lk 10,42. . 27 S trenge, ‫ ״‬g esetzliche“ H a ltu n g des Sabbats (bzw . S onntags); vgl. R E 3 18, [521-529] 524—527 u n d den B riefw echsel zw ischen S ebastian S ch m id t u n d Spener in B d. 1.

128

Briefe desJahres 1675

gottselige hertzen bey tractiru n g göttlichen w orts m öchten ihre gedancken 135 u nd dubia propo n iren , so in den predigten nicht geschehen m ag, habe ich neulich in einer praefation28 öffentlich vorgeschlagen un d der kirchen be­ stens verständigen T heologis zu w eiterem nachdencken vorgelegt. D avon bereits auch unterschiedliche ihre beypflichtung m ich erfreulich haben w is­ sen lassen. Ich habe auch solche praefation, bevor sie gedruckt w orden, 140 m einem gantzem collegio pastorali29 vorgelegt, w elche sie gantz in unserm w öchentlichen conventu verlesen gehöret u nd ihren brüderlichen consen­ sum bezeuget. Von solcher praefation sende ich m it erster gelegenheit, weil es durch die post nicht geschehen kan, ein exem plar u n d w erde auch E w . W olE hrw . ü b er allerhand darinnen w ichtige doch einfältige Vorschläge 145 brüderliche u nd w olm einende gedancken u n d erinnerungen, darum ich freundlich bitte, erw arten. Weilen auch E. W ohlE hrw . über die art, w ie dieselbe bißher ihr exerci­ tium angestellet, m eine w enige gedancken verlangen, so habe auch in die­ sem schuldiger m assen folge leisten sollen, nicht der m einung, deroselben 150 oder ihren geliebten freunden in d em jen ig en , was sie bißher nützlich befun­ den, etw as v o r zu schreiben, sondern m ein einfältig gutachten auß auffrichtigern hertzen zu com m uniciren u n d m it d e rje n ig e n freyheit, als sie selbs finden w erden, d asjen ig e draus zu belieben, so sie nützlich erachten m ö ch ­ ten, hingegen in ändern dingen sich nach dem jenigen zu richten, w ie sie 155 etw a selbs b ißher die sache anders ihnen dienlicher und nützlicher befunden haben; zu fo rderst habe ich gern verstanden, daß sie die heilige Schrifft selbs als den brunnen, aus w elchem , was gutes in an d ern büchern ist, hat herfliessen m üssen, v o r die hand g en o m m en haben. Ich habe m ich länger auffgehalten in ändern büchern, die ob w ol erbaulich dennoch der heiligen Schrifft 160 nicht gleich zu achten seind. D aher es noch kein jah r, das w ir angefangen, die Bibel m it einander zu lesen30. W ünschte aber so bald31 anfangs solches gethan zu haben. H ingegen bin ich nicht in abrede, daß ich v o r rathsam geachtet hätte, daß nicht das A lte Testam ent zuerst w ü rde tractiret, sondern weil das N eu e d asjen ig e liecht ist, aus w elchem die dunckelheit des A lten erleuchtet 165 w erden m u ß , auch unsere C hristenpflicht unvergleichlich heller u n d nachtrücklicher in dem N eu en als A lten uns v o r äugen geleget w ird, so achte vor

136 d er k irchen: D 2+3 ] der der K irchen: D 1. 140 m einem : D 2 ] m eine in: D 1 ] m ein em in: D 2+3. u n serm : D 2+3 ] unseren: D 1. 141 geh ö rt, und: D 3 ] gehöret. U n d : D 1. 151 m ein: D 2+3 ] m eine: D 1. einfältiges: D 2+3. 165 unvergleichlich: D 2+3 ] unvergleich: D 1. 28 S. A n m . 18. 29 S. Z . 14-16. 30 Z u m W andel des F ra n k fu rter C o lleg iu m pietatis hinsichtlich der L ektüre vgl. A n h an g N r. 162, Z . 57-6 1 . 31 Sogleich (D W B 1, [1081-1083] 1082).

N r. 2 6

an [Johann Wilhelm Barger]

10. 8. 1675

129

rathsam , daß die lection des N eu en T estam ents vorginge, nach dero folgen­ des das A lte so viel nützlicher v o r die h and w ird g en om m en w erden können, w elches ich nicht verachte, aber dem N eu en solches w eit nachsetze. So stünde auch dahin, ob fast n ich t rath sam m er w äre, w o das N eu e 170 T estam ent beliebig32 seyn solte, daß es bloß, ohne beygesetzte erklärung gelesen w ürde. W ir pflegen es je tz t also zu halten: N ach dem ich erstlich eine gantze pericopen eines capitels gelesen, u m insgem ein den verstand und cohaerenz einer historie oder sonsten eines gantzen passes zu haben, so lese ich w iederum den ersten versicul u n d sage entw eder alsobalden m eine 175 einfältige gedancken darüber, so viel zu dem buchstäblichen verstand gehö­ ret, oder frage, ob je m a n d etw as bey dem selben zuerinnern. D a dann die geübtere unter den g egenw ärtigen ihre m einung, w o ihnen etw as beyfält, V orbringen, w as sie vo n dem verstand solches verses deuchte oder w ozu sie solchen zur lehre oder erbauung des lebens nützlich erachteten, alles in 180 grössester einfalt. W ie dann so bald je m a n d curiose u n d subtile, zu erbauung undicnliche fragen V orbringen w olte, so w erd en solche so bald gleich abge­ schnitten u nd gezeigt, w ie w ir davon nichts gebessert w ären, von solcher m ateri Zureden. Wo n u n andere ihre erinnerung gethan, oder so auch nie­ m and nichts v o rgebracht, so setze en tw ed er selbs etw as von dem gebrauch 185 des verses dazu oder bekräfftige dasjen ig e, was vorgebracht w orden. Alles ohne w eiter gesuch und, w ie sichs selbs giebet. Es geschehen etw a auch einige paraeneses dazw ischen, w o die pflichten unsers C hristen th u m s ge­ handelt w erden, nach zu sehen, w ie w eit w ir noch davon seyen oder ob w ir an solcher Übung den anfang gem acht hätten: W ie hoch uns hieran gelegen: 190 W ie w enig etw a dran gedacht w erde. S orgfältig aber w ird verhütet, das m an in unserm congressu n iem and anders urtheile u n d etw a, w as in der statt von an d ern geschiehet, u n ter die censur nehm e, w elches das gefährlichste seyn w ürde, so das gantze gute Vorhaben verstörete: sondern w ir habens in solcher Übung allein m it uns selbs zuthun, ohne das insgem ein gezeigt w ird, 195 w ie jeglicher seine C hristliche hebe in sanfftm ütiger zurechtbringung seines irrgehenden b ruders m öchte u n d m ü ste erw eisen. D am it auch getrachtet w ird, sonderlich u n te r den jenigen, w elche gew ohnlich zusam m en k o m m en , eine so viel genauere christliche freund­ schafft zu stifften, daß je einer aus hertzlicher hebe auch au ff seinen m it= b ru - 200 der acht gebe und, w o er ihn in gefahr oder irrw eg siehet, ihn freundlich erinneren, und der andere solches aus liebreichem vertrauen herk o m m en d e auch brüderlich auffnehm en solle. Welches auch in Ew . W olE hrw . exercitio zugeschehen u n d getrieben zu w erd en nicht zweiffle, sondern die m eldende christliche U nterredungen dahin gem einet zu seyn erachte. W ie es denn 205

169 solches: D 2+3 ] solchem: D 1. 32 A n g en eh m (D W B 1, 1449).

130

210

215

220

225

230

235

Briefe desJahres 1615

freylich an dem e, das alles unser suchen und forschen in der Schlifft nichts seyn w ürde, w o w ir n u r w o lten das jen ig e suchen, daß w ir die W ahrheit w üsten, ohne begierde auch in derselben zu w andeln un d also unser gantzes leben nach dem exem pel dessen, der der w eg, die W ahrheit un d das leben selbst ist33, anzustellen. H aben w ir aber solches hertzliche vornehm en und pflantzen in b etrachtung und handlung der w ahren lehre, so hievon in dem N euen T estam ent enthalten ist, diesen guten sam en in unser un d anderer hertzen, so sind alsdann die brüderliche erinnerungen, da jeglicher aus liebe neben sich auch au ff den ändern acht gibt und ihn zugleich zubesseren sucht, das nützlichste begiessen34. A u ff welches auch der segen vo n oben herab nicht w ird aussen bleiben. Ich bin aber der gäntzlichen Zuversicht, daß alles dieses ohne m ich bereits gnug vo n E. W olE hrw . u n d dero freunden getrieben w erde un d auff solchen zw eck ihre gantze Übung gerichtet seye; D o ch habe nicht unterlassen w o llen, au ff freundliches ansinnen solche m eine w enige gedancken m it zu übersenden u n d auffs w enigste zuzeigen, das auff gleiches absehen auch zwecke, ob sie auch d ardurch so vielm ehr gestärcket w erden könten. Wie ich von m ir bekenne, daß ich allezeit auffs neue m ich bekräfftigter fühle, so offt v o n ändern christlichen b rü d ern deroselben consensum vernehm e in dingen, w o rin n en ich einige erbauung gesuchet m öchte haben. Wo m it dann schliesse u n d nochm ahln den V ater alles guten von hertzen u n d in b rü n stig anruffe, daß er aller orten u n d sonderlich auch bey ihnen in ihrer gottseligen Übung seinen nah m en ferner geheiliget, sein reich erw eitert u nd fester g egründet u n d seinen w ürdigsten w illen kräfftig vollbracht w olle lassen w erden. ‫ ״‬E r gebe euch (Eph. 3)35 krafft nach dem reichthum seiner herrligkeit, starck zu w erden durch seinen Geist an dem inw endigen m ensehen, u nd C h ristu m zu w o h n en durch den glauben in euren hertzen und durch die liebe eingew urtzelt u n d gegründet w erden, auff daß ihr begreiffen m ö g et m it allen heiligen, welches da seye die breite un d die länge und die tieffe u n d die höhe, auch erkennen, daß C h ristu m liebhaben viel besser ist als alles w issen, au ff daß ihr erfüllet w erd et m it allerley G O ttes fülle. D em aber, der überschw englich th u n kan ü b er alles, das w ir bitten oder verstehen, nach der krafft, die da in uns w ircket, dem seye ehr in der gem eine, die in C hristo Jesu ist, zu aller zeit, v o n ew igkeit zu ew igkeit. A m e n .“ 10. A ug. 1675.

221 und ] um : D 2+3. 33 J o h 14,6. 34 Vgl. 1K or 3 ,6 -8 . 35 E p h 3 ,1 6 -2 1 .

N r. 27

an Christian Kortholt

16. 8. 1675

131

27. An C hristian K orth o lt in K iel1 F ra n k fu rt a. M ., 16. A u g u st 1675

Inhalt W egen K ran k h eit u n d K u r in S chw albach k o m m t er erst je tz t zu m A n tw o rte n ; g ratu lie rt K o rth o lt zu r E rn e n n u n g z u m P rofessor P rim ariu s der T h eo lo g isch en F akultät in Kiel. - D a n k t fü r K o rth o lts ausführliche S tellungnahm e z u r P ostillen Vorrede (Pia D esideria); k ü n d ig t Sepa­ ratau sg ab e an, d er er g ern K o rth o lts S tellu n g n ah m e angefügt hätte, w e n n sie d eutsch verfaßt w äre. V on d en T h eo lo g en , die a u f den V ersand der P o stillen v o rred e g e a n tw o rte t haben, hat n iem an d w id ersp ro ch en außer dreien, die gegen die C ollegia pietatis v o tie rt haben. A ndere h ab en die E m p feh lu n g m y stisch er A u to ren b em än g elt so w ie die E rw a rtu n g einer B e k eh ru n g d er Ju d e n u n d des g rö ß ere n Falls des P ap sttu m s. — A lle R e fo rm v o rsch läg e sind vergeblich, w e n n sie n ich t in die P raxis u m g esetzt w erd en . Sein R e fo rm p ro g ra m m besch rän k t sich a u f V orschläge, die o h n e M ithilfe der O b rig k e it u n d v o n je d e m P red ig er in seiner G em einde v erw irk lich t w erd en k ö n n en . - W iederholt k u rz die V orschläge seines R e fo rm p ro g ra m m s. N u r d er fü n fte V orschlag liegt n ich t in der H a n d der P rediger, so n d e rn der akadem ischen P ro fesso ren . K ü n d ig t Ü b e rse n d u n g eines V orschlages z u r E in rich tu n g akadem ischer C ollegia pietatis an. - Z u r A bsch affung der D uelle. - L o b t K o rth o lts g eplante S am m lu n g biblischer L ebensregeln als nützlich , w eist aber a u f ein gleichartiges B u c h p ro je k t seines F reundes [Johann Jacob Schütz] h in, das k u rz v o r dem A bschluß steht. H o fft, fü r K o rth o lts L iber de C h ristian is­ m o G entili einen V erleger zu finden, sobald die k rieg sb ed in g ten H an d elsein sch rän k u n g en w egfallen. - P. S .: N a ch rich t v o m T o d e [T im otheus] L aubenbergers.

Überlieferung A: K l: K2: D l: D 2:

Kiel, U B , S. H . 406 A 4 N r. 23 (Z. 1 -140)2. H a m b u rg , S U B , Sup. ep. 4 °5 2 , Bl. 3543. H alle a.S ., A FSt, F 10: 3 0 -3 2 (Z. 31-141). P h .J. Spener, C onsilia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 7 3 -7 5 (Z. 31-141). P h.J. Spener, C o nsilia T h eo lo g ic a L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 102-104 (D ublette).

Salutem a D O M IN O ! Vir A d m o d u m R everende, A m plissim e, Excellentissim e. D om ine, Fautor et in C H R IS T O Frater Venerande. Iam duo effluxerunt m enses, q u o d vestras4 accepi, sed qui pro x im o vere hectica aliqua dispositione tentari coepi adeoque m edici sub im perio agere et

1 C h ristian K o rth o lt ( 1 5 . 1 . 1 6 3 3 - 1 . 4 . 1 6 9 4 ) , P rofessor der T h eo lo g ie in Kiel; geb. in B u rg / F eh m arn , nach d em S tu d iu m in R o sto ck (d o rt 1 6 5 6 M agister), Jena, Leipzig u n d W itten b erg 1 6 6 3 P ro fesso r der griech ischen S prache in R o sto ck u n d D r. th e o l., 1 6 6 4 P ro fesso r der T h e o lo ­ gie in R o sto ck ; 1 6 6 5 v o n H erzo g C h ristian A lbrecht an die n eu g eg rü n d ete U n iv e rsitä t Kiel b erufen, seit 1 6 6 6 P ro fessor der T h eo lo g ie in Kiel (N äheres ü b er K o rth o lt u n d seinen seit 1 6 7 0 g efü h rten B riefw echsel m it S pener s. B d. 1, B rie f N r. 9 2 A n m . 1). 2 O h n e das letzte B latt m it G ru ß fo rm el u n d D atu m . 3 Vgl. K r ü g e r , 9 7 8 : ‫ ״‬an U n b e k a n n t“ . 4 N ic h t überliefert; vgl. die E rw ä h n u n g des Schreibens v o n K o rth o lt in den B riefen N r. 17, Z . 6 6 f, u n d N r. 2 5 , Z . 8 5 - 8 7 .

132

Briefe des Jahres 1675

dem u m cura acedulari in quin tam septim anam uti coactus sum , partim ad ea, quae m o ram adhuc ferebant, nonnihil ob vires deficientes segnior factus eram , partim Iunii et Iulii bene m agnam partem Svalbaci adeoque a m useo m eo rem otus exegi5: ex quo tarditati meae, inprim is vero a vestra aequitate, veniam facilem spero, quam spem m eam , quaeso, imple! P orro, ex anim o g ratu lo r de collata in tam d ignum et coelitus ad hoc in stru ctu m caput prim aria T heologiae professione6. D E U S B enignissim us in coelis pater, cuius sapientissim o consilio ea Tibi provincia dem andata est, n o n solum valetudinis, quae diu sufficiant, vires T ibi subm inistret, sed inprim is tam praeclarum divinae sapientiae et prudentiae thesaurum , quo Te beavit, et servet et quotidie novis accessionibus augeat, ut ex eo sine eius dim inutione m ulti spiritualibus divitiis locupletentur et gloria m unificentis­ sim i D O M IN I ex iis, quae T uo m inisterio dispensabit, a plurim is celebretur. M agni m o m en ti est T heologiae in quavis academia professio, tanto m aioris autem illa, a cuius directione univ ersu m collegium in no n paucis pendet. M u ltu m certe studio pietatis a Te iam in vestra academ ia spero, postquam autoritas penes Te praecipua, nec aliud de Venerandis collegis Tuis m ihi polliceor. Ita D E U S C hilonio vestro benedicat, u t ex eo no n solum in H olsatia vestra, sed et universa nostra Ecclesia nova Ecclesiastico ordini lux accedat, ut, quae aetate hactenus reliquis academiis cessit, brevi ea sit, quae nulli cedat m eritis7. Q u o d de D D . M usei8 et B ro m m e ri9 excessu certa m e edocuisti, gratus beneficium agnosco. D e illo m ulta sequiora spargi audiveram , quae, ut opinor, ex vestra urbe originem habuere10. U b i de ea re serm o fiet, potero, quae vera didici, aliis etiam com m unia facere. Inprim is vero p lu rim u m Vobis debeo, q u od non tantum transm issam praefationem m e a m 11 pellegere, sed et tanto studio et m ulta opera senten­ tiam de illa dicere m eque in plurim is confirm are p lurim um , in om nibus autem T uam de p ro m o v en d a Ecclesiae salute seriam voluntatem cum que ea non vulgarem in m e affectum testari volueris. C o rd e et calam o iam gratias ago, u tin am reipsa et opere referre et solvere possem .

16 /e t/ ] < . . .? > : A. servet ] + < . . . ? > : A. 23 /in /: A. m u m ] [B eginn v o n K 2 u n d D l+ 2 ], 32 m u lta ] -D 2 .

27 M usei [!]: A. 34 ea ] e o : D l.

31 P lu ri­

5 Z u S peners K u r in S chw albach a.d. A ar s. B rie f N r. 17, Z . 4 5 -5 5 . 6 K o rth o lt w a r am 7 .3.1675 als N ach fo lg er des v e rsto rb en en P etrus M usäus (vgl. unten, A n m . 8) zu m P ro fessor P rim ariu s der T h eo lo g isch en F aku ltät Kiel ern an n t w o rd en . 7 D ie U n iv e rsitä t Kiel, 1665 g eg rü n d et, w ar 1675 die jü n g ste lutherische U n iv ersität in D eu tsch lan d . 8 P etrus M usäus (s. B rie f N r. 3 A n m . 21). 9 H ein rich B ru m m e r (s. B rie f N r. 7 A n m . 6). 10 U b e r den T o d v o n M usäus (20.12.1674) s. B rie f N r. 3, Z . 50f. 11 P h.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9).

N r. 27

an Christian Kortholt

16. 8. 1675

133

Im posita est m ihi necessitas aliorum precibus, aliorum etiam m inis, quod, nisi occupare aliorum conatus velim , in S axonia12 brevi excudenda sint illa nostra, praefationem iterato et seorsim , m in o ri form a, typis subiicere13: uti p ro x im aru m n u n d in a ru m 14 occasione videbis: adiectis m onitis et observationibus T heologi alicuius p ii15, ex quibus forte plus com m odi ad lectorem , quam ex meis qualibuscunque redundabit. Vestra m onita item annectere m ihi fuisset volupe, si concepta foren t germ anica lingua et potestatem eius faceres16. Inter om nes T h eologos, ad quos bene m ultos m isi exem plaria, nem o istis consiliis contradixit, nisi q u o d tre s17 num eravi, qui collationes illas sacras18 e re Ecclesiae non esse nec introducendas opinarentur, qu o ru m tam en u n u s19, si quo loco h ab eren tu r et p ru d en tia directoris lim itibus certis circum scriberentur, illas o m n in o im p ro b are nolebat, sed et m eum , quod dom i adhuc continuo, in stitu tu m laude censebat dignum . Tauleri et sim ilium scrip to ru m co m m en d atio n em 20 aliqui21 etiam sibi n o n placere testabantur: nec n o n hypotheses de conversione Iudaeorum 22 (in quo tam en nu b em ομοψήφων T h e o lo g o ru m m ihi circum dare possum )23 et ulte­ riori ruina Papatus24 in d u b iu m revocabant. R eliqua no n displicuere. 42 m onita item ] etiam m onita: D2. 44 bene ] paene: D2. 46 sacras illas: D2. 47 habeantur: K l. 48 /om nino/: A. < p ro ? > : A. 53 vocabant: D2.

45 contradicit: D2. 52 T heologorum ] +

12 Sachsen. 13 Z u r Separatausgabe d er P o stillen v o rred e (Pia D esideria) s. B rie f N r. 3 A n m . 9. - V on der G efahr eines frem d en , u n au to risierten N ach d ru ck s sp rich t Spener auch in der V orrede zu den Pia D esideria 1676, Bl. a6r‫ ־‬v (PD 5 ,1 3 -2 2 ). 14 D ie F ra n k fu rter F lerbstm esse v o m 6 . bis 25. S ep tem b er 1675. - D ie H erb stm esse w u rd e im 17. Ja h rh u n d e rt in d er Z eit zw ischen dem B a rth o lo m äu stag (24. A ugust) un d M itte S eptem ­ b er veranstaltet. A llm ählich w u rd e es üblich, den A nfang a u f die Z e it um M ariae G e b u rt (8 . S eptem ber) zu verlegen. Fiel dieser T ag a u f die erste W ochenhälfte (M o n tag bis M ittw o c h ), so b eg an n die M esse an ein em M o n ta g zw ischen d em 6 . u n d 8 . S eptem ber, fiel er a u f die zw eite W ochenhälfte o d er einen S onntag, so b egann die M esse an dem M o n ta g zw ischen d em 9. u n d 12. S ep tem b er. D ie M esse d au erte in der R egel g u t drei W ochen (vgl. D ie t z 1, 37 -4 1 ). 15 Jo h a n n H ein rich H o rb , F erneres B edencken (s. B rie f N r. 45 A n m . 34). 16 N ic h t überliefert. 17 B althasar B ebel, P h ilipp L u d w ig H an n ek e n u n d C h risto p h H u th (vgl. B rie f N r 25 Z . 106-112). 18 D er V orschlag zu r E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S 97-101 (P D 55,1 3 -5 6 ,3 7 ). 19 P h ilip p L u d w ig H an n ek e n (w ie A n m . 17). 20 D ie E m p feh lu n g d er L ek tü re v o n Jo h a n n T auler, T h o m a s v o n K em p en u n d der T h eo lo g ia D eu tsch fü r T h eo lo g ie stu d en ten in den Pia D esideria 1676, S. 140-144 (PD 7 4 ,9 -7 6 16)· vgl B rie f N r. 25, Z . 76-87. 21 B alth asar B ebel (s. B rie f N r. 29, Z . 194-205), S am uel B enedikt C a rp zo v (s. B rie f N r. 21, Z . 163-172) u n d Jo h a n n B en ed ik t (II.) C a rp z o v (s. B rie f N r. 25 A n m . 13). 22 D ie H o ffn u n g einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n in den Pia D esideria 1676, S 7 2 -7 4 (PD 43 ,3 3 -4 4 ,1 6 ). 23 Vgl. B rie f N r. 11 A n m . 7. 24 D ie E rw a rtu n g des b ev o rsteh en d e n Falls des P ap sttu m s in den Pia D esideria 1676 S 74 (PD 4 4 ,1 7 -2 3 ).

40

45

50

134

Briefe des Jahres 1675

U tin am vero, quae no n im p ro b am u s, etiam quisque suo loco una cum iis, quae p o rro necessaria agnoscit, effectui dare laborarem us! O m nis alioqui consultatio, si de executione cogitatio n on suscipiatur, in fum um tandem abit. Sunt vero non unius generis consilia, nam quaedam in unius vel p lu riu m ex n o stro ordine potestate sita n o n sunt, verum συνέργειαν totius Ecclesiae, inprim is vero su p rem aru m p o testatum requirunt: de his ego p arum , d ubito enim , an ista reru m facie p lu rim um nobis ex aulis et curiis p ro m ittere queam us, interim om n in o vestrae sententiae subscribo, grave hac in re onus incum bere hum eris concionatorum aulicorum et illorum , qui Principibus a latere sunt, u t nihil negligant, quod ad m edicinam vulnerum Ecclesiae pertinet. R ectissim e enim m ones, cum alios n o n habeam us pasto­ res, quam quales superior o rdo gregibus praeficit, h o ru m m oribus universos co rru m p i saepissime coetus. Alia consilia sunt, quae quisque p astor vel Ecclesiae praesul, si adiuvantem m ag istratu m habeat, facilius, sed tam en etiam m ediocriter, m o d o no n aperte adversantem experiatur, suo in grege executioni m andare potest, nec alio­ ru m coniunctas expectare cogitur operas, quam vis ab illa coniunctione non diffitear p lu rim u m successus sperari posse. H uc m ea praecipue collinearunt. Eius enim naturae est consilium p rim u m de diligentiori tractatione Scrip­ turae Sacrae25, quam et indicatis et, quos alios scopo aptos intellexerit, m odis inculcare potest gregi pastor: ita et sacerdotium spirituale et eius exercitium o rd in atu m persuadere26: natu ram veri C hristianism i ostendere et pestilentis­ sim um m o n stru m operis operati27 cordibus evellere28: dilectionem cordibus im plantare, etiam erga illos, qui όμ-όπιστοι n on sunt29: dem um suas conciones ad eam n o rm am exigere, u t interioris hom inis increm entum p ro m o v eatu r30. 56 fu m u m ] v an u m : D I . 64 habeam us ] h abem us: D I. 65 praeficit gregibus: D2. 66 saepius: D 2. 67 P raesul Ecclesiae: D 2. 68 etiam ] -D 2 . 71 p lu rim u m ] p lu ri­ m o s: D 2. H aec: K l. praecipua: D 2. collinearunt ] collim aru n t: D l+ 2 . 72 est consilium naturae: D 2. diligenti: D I . Sacrae S cripturae: D I. 73 qu am et ] quam ex: D2. intricatis: D I. intellex erin t: D I. 76 operis operati m o n stru m : D 2. 25 D er 1. R efo rm v o rsch lag , ‫ ״‬das W ort G O tte s reichlicher u n te r uns zu b rin g e n “ , in den Pia D esideria 1676, S. 9 4 -1 0 4 (PD 53,31-58,10). 26 D er 2. R efo rm v o rsch lag , die ‫ ״‬auffrich tu n g un d fleissige Ü b u n g deß G eistlichen P riester­ th u m s “ , in den Pia D esideria 1676, S. 104-110 (PD 58,11-60,29). 27 D ie L ehre v o m opus o p eratu m , en tw ick elt gegen den D o n atism u s des 4. Ja h rh u n d erts, besagt, daß die W irksam keit religiöser H an d lu n g en (v .a. der Sakram ente) n ich t v o n der persö n lich en W ü rdigkeit des H an d eln d en , so n d e rn v o n d em fo rm al k o rre k te n V ollzug abhän­ gig ist (vgl. T R E 1, 6 54-668). Im P ietism us w ird der B e g riff a u f je d e bloß äußerliche F rö m m ig ­ k eit au sgew eitet. 28 D er 3. R e fo rm vorschlag, ‫ ״‬daß m a n den leuten w o l einbilde [ ...] zu glauben / daß es m it d em w issen in d em C h riste n th u m durch au ß n ich t g n u g seye / so n d e rn es viel m e h r in der praxi b esteh e“ , in den Pia D esideria 1676, S. 110-113 (P D 60,30-62,13). 29 D er 4. R efo rm v o rsch lag , ‫ ״‬w ie m a n w eg en der R elig io n sstrittig k eiten [ ...] sich zu verhal­ ten h a b e “ , in den Pia D esideria 1676, S. 113-125 (P D 62,14-67,4). 30 D e r 6 . R efo rm vorschlag, daß ‫ ״‬die P redigten auch also v o n allen eingerichtet w ü rd en / daß

N r. 27

an Christian Kortholt

1 6 .8 .1 6 7 5

135

Si vel unicus illa in suo grege suscipiat agere, haud dubie successu opus D O M IN I cariturum n o n est: Si plures opus ag grediantur et anim um alius alii facient et exem plo et consiliis m u tu o se iuvabunt: nec dubitet, qui prim us hoc o rd itu r, q u o d nullibi h abiturus sit, qui idem ipsocum serio quaerant. Certe, tem p o ri nostro illas curas inprim is convenire existim o, quibus ante om nia, quibus serio cordi est, ut, q u o d divinitus iussi sunt, agant, in p ro p o ­ sito n o n confirm en tu r solum , sed addatur anim us et consilia: relictis tantis­ per sibi, qui seipsos tan tu m quaerunt, nisi q u o d m onitis etiam excitari et invitari exem plis debent. U b i D E U S istis benedixerit et hinc inde particula­ res Ecclesiae aliquae m eliorem in d u erin t faciem, tu m dem u m sperandum , quod paulatim m aiori severitate ad agendum , q u o d suum est, pigri alii vel infidi pastores aut praesules adigi p o teru n t: quos si ante om nia aggredere­ m u r, forte et aethiopes dealbarem us31 et m u lto conatu agerem us nihil. Per gradus aliquos pleru m q u e crescunt et proficiunt, quae durabilia esse debent. Solum m ed iu m q u in tu m extra m anus est aliorum pastorum , sed in potes­ tate A cadem icorum p ro fesso ru m 32. V erum enim vero etiam circa istam em endationem forte frustra erim us, si opperiri velim us ea, ex quibus pluri­ m u m speratur, publica autoritate aut consensu com m uni stabiliri. U nius alteriusve in quavis academ ia doctoris pietas p o terit p lurim um . E x em plum T uum , V enerande Frater, valde m e delectat, q u o d no n neglectis polem icis reliqua etiam negligere religioni T ibi ducis. U tin a m im itarentur om nes aut plerique. N o n n u lli amici n u p er de eo arg u m en to pauculas congessere pagellas, quas proxim is nundinis vestrae scriptas censurae tran sm ittam 33. Si inveniatur m ethodus ea n o n abludere a scopo, o p tarim esse, qui additis aliis salubribus consiliis studeant rei facere periculum . D u ello ru m licentia utique h o rro re m cogitandi incutit, adeo a C hristianis tales, qui ea ad m ittu n t vel p erm ittu n t, longe absunt, u t etiam hum anitatem exuisse sint credendi. O m n in o ergo in illud cura m aiori in cu m b en d u m est, u t hoc dedecus aboleatur.

82 ip so ru m : K l. 91 nihil agerem us: D I . 92 aliquos ] aliquot: D 2. 95 em en d atio ­ n em ] co m m en d atio n em : K 2+ D 1+ 2. operiri: K 2+ D 1+ 2. 97 D o cto ris in quavis academ ia: D 2. 103 o p tarem : D I . 105 in cu tit cogitanti: D l+ 2 . 106 ab su n t ] abesse: D I. d er zw eck dero selb en / n eh m lich glaube u n d dessen frü ch ten / bey d en Z u h ö re rn b estm ö g lich st b efö rd e rt w e rd e n “ , in den Pia D esideria 1676, S. 149-155 (P D 78,33—81,20). 31 D ie ‫ ״‬M o h re n w ä sc h e “ , eine verb re itete R e d ew en d u n g bei den altkirchlichen Schriftstel­ lern, g eh t zu rü ck a u f je r 13,23 ( O t t o , S p ric h w ö rter der R ö m er, N r . 32). ' 32 D er 5. R e fo rm v o rsch lag zur R efo rm des T h eo lo g ie stu d iu m s in d en Pia D esideria 1676, S. 125-149 (P D 6 7 ,5 -7 8 ,3 3). 33 K o rth o lt ist n ach H ein rich M ü ller u n d seinem K ollegen M ichael C o b a b u s (s. B rie f N r. 25, Z . 182-187) der d ritte U n iv ersitätsle h rer, d em S pener seinen V orschlag zur E in ric h tu n g eines akadem ischen C o lleg iu m pietatis (s. B rie f N r. 3, Z . 10-12) zuschickt (vgl. aber B riefe N r. 3 An m . 5, u. N r. 135, Z. 14-19).

136

Briefe des Jahres 1675

C onsilium de coniuncta opera et confoederatione academ iarum suas habet rationes m agni m o m en ti. Scio tam en aliquos form idine abstineri, ut ab o m nibus relegati academ iis desperato consilio ad castra aliena transfugiant. Forte tam en p aucorum p erd ito ru m iactura tanti facienda non est, ut cum p lu riu m pernicie illos m alim us retinere. A n forte aliud etiam consilium non insuper habendum ? videlicet, u t inprim is Studiosi T heologiae saepius et serio m o n ean tu r, quid C hristo suo debeant, n im iru m ut in scholis T h eologi­ cis n o n scientiam ta n tu m studio sibi com parent, sed etiam virtutes, in quibus C h ristu m im itari necesse est, exercitio acquirant: atque ita ab aliis provocati ne com pareant, quasvis potius iniurias devoraturi, quam aliquid adm issuri, ex quo conscientiae in o m n em aetatem vulnus. Si quae extarent exem pla eorum , qui com parere recusassent et ab aliis ob hoc ignom iniose haberentur, Professorius o rdo eorum in se susciperet tutelam , poena etiam istis statuta, qui hos ob eam v irtu tem insectarentur. C erte, qui conscientiae causa ab illo m alo m o re abstinere deberent, n o v u m calcar sentient, si no v erin t saltem aliquid sibi in D octoribus suis praesidii esse: tanto m agis, si unus et alter, qui ex prim is ausi essent hoc apud alios ignom iniae subire periculum , ipso hoc n om ine favorem P rofessorum prae aliis sibi conciliasse appareret. N o v i nonnullos, qui, cum spem illam praesidii in professoribus non haberent, sancto tam en se academias ingressuri proposito m u n iv eru n t quid­ vis potius patiendi et om nia concoquendi convitia, quam u t anim am suam tanto exponerent periculo: quibus pleru m q u e suam tutelam ita D E U S con­ cessit, u t a nem ine u n q u am laederentur vel provocarentur. Vult om nino nos ad om nia ipsius causa sufferenda paratos D O M IN U S , et, qui non illo anim o est, suus, n o n D O M IN I est: n o n vero om nes ad pericula ipsa vocat. A rgento rati34 duellorum rarissim a exem pla, cum om nibus securitatem praestet M agistratus urbici in provocatores rig o r sum m us. A d q u o d Te offers, ex Scriptura Sacra vitae regulas ipsis Spiritus Sancti verbis concinnare, grato anim o acceptarem opusculum , nisi alius amicus illum occupasset laborem , qui brevi ad finem perducetur35. P lu rim u m haud dubie ex tali libello proficient lectores, nam , qui etiam S[acrum] codicem legunt, sim pliciores praecipua illa praecepta m o ru m non tam facile discer­ n u n t, quam si ab exercitatis collecta sub u n u m in tu itu m habeant. P orro, si, cuius m en tio n em facis, libellus de C hristianism o gentili extre­ m am senserit m an u m , studebo, u t hic editorem inveniam 36, nec plane despe-

111 illegati: K l. 115 m o n e re n tu r: K l. 116 /stu d io sibi/: A. 117 acquirant ] con­ q u iran t: D 2. 121 istis etiam : D I . 123 sentient ] sentirent: D I . 124 suis ] - D 2 . 126 P ro fesso rem : A [!]. 128 A cadem iis: D I . m u n iv e ru n t ] p u tav eru n t: K l. 135 urbici ]-D 2 . 140 leg u n t ] [E nde v o n A ]. 141 /a b ex/ercitatis: K l. 34 S traß b u rg . 35 Jo h a n n Jaco b Schütz, C hristliche L ebens= R eguln (s. B rie f N r. 123 A nm . 4). 36 D ieses B u c h p ro jek t hat K o rth o lt offenbar nicht realisiert.

N r. 27

an Christian Kortholt

1 6 .8 .1 6 7 5

137

ro, m o d o pace reddita R heni restitu atu r libera n avigatio37. C u m nam illo secundo om nis fere charta libraria38 adfluat, nunc n im iu m gravibus sum tibus advehenda est curribus, unde nisi, quae sum m e necessaria vel ex quibus evidentissim a lucri bene m agni spes est, nem o suis im pensis publicae iam exponit luci. Illa tam en reru m facie m utata, quaequid potero, vestris deside­ riis agam . Vale, Excellentissim e Vir, et eundem posthac quoque m ihi affectum serva! Scribebam Francof. ad M oen. 16. A ug. 1675. M ax. Rev. T. Excell. ad preces et obsequia addictissim us, obstrictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. V estrum quo n d am adversarium L au benbergerum 39 R om ae, ubi divertendi a coniuge et sacerdotium nanciscendi potestatem am biebat, ad plures abiisse forte vobis alio indice iam innotuit.

37 Z u r B e h in d e ru n g des S chiffsverkehrs a u f d em R hein s. B rie f N r . 17 A nm . 6 . 38 P apier fü r den B u c h d ru c k (vgl. B rie f N r. 9 A n m . 12). 39 T im o th e u s L au b en b erger, lu th erisch er P farrersso h n aus R eutlingen, 1659 zu r R ö m isch ­ k ath o lisch en K irche k o n v e rtie rt (D B A 743, 99—101; Jö c h er 2, 2298. EB 3, 1558), verö ffen tlich ­ te: K ohlschw arzes L u th e rtu m , W ü rzb u rg 1659; K o rth o lt a n tw o rte te m it: K ohlschw arzes P absth u m ; o d er n o ch m ah lig er B ew eiß, daß das P ab stu m zu R o m v o m Teufel gestifftet sey, Jena 1660; die w eiteren S treitschriften sind verzeichnet bei M ö ller 3, 373.

138

Briefe des Jahres 1675

28. An G ottlieb Spizel in A ugsburg1 F ra n k fu rt a. M ., 17. A u g u st 1675

Inhalt E m p fieh lt den G ießener M agister K ahler fü r die vakante Stelle des G ym n asiald irek to rs in A u g sb u rg . - H o fft a u f E n d e der U n ru h e n in D anzig, n ach d em [Ä gidius] S trauch kürzlich nach G reifsw ald g eg an g en sein soll. - [H einrich] M ü ller in R o sto ck ist lebensgefährlich erk ran k t.

Überlieferung A: A u g sb u rg , SStB, 2° C o d . A ug. 370 N r. 623.

Salutem a IE S U N ostro! V ir A d m o d u m R everende, A m plissim e et Praecellentissim e. D om ine, am i­ ce et in C H R IS T O Frater Venerande. Priores m eas2 vobis porrectas n on d ubito et ad eas responsum , ubi co m m o ­ d u m fuerit, expecto. Has desiderio am icorum no n n u llo ru m G iessensium 3 scribo. A udio a Vestris petitu m esse, u t academ ia Giessensis4 aliquem n o m i­ naret, quem regendo g ym nasio5 vestro crederent esse idoneum : N o m in a b i­ tu r vero M . K ahlerus6, et cum eo, credo, etiam alius7. C u m vero m ihi 8 m ih i < m e. 1 Z u G. Spizel s. B rie f N r. 3 A n m . 1. 2 B rie f N r. 25. 3 W ie aus d em A uszug eines Schreibens aus G ießen, v erm u tlich v o n dem P hilosophieprofes­ so r Jo h an n es Weiß (1620-1683), h e rv o rg e h t (A ugsburg, SStB, 2° C od. A ug. 370 N r. 629), w u rd e K ah ler (s. A nm . 6) v o n F ra n k fu rter P atriziersöhnen (‫״‬J u n k h e rrn “) in seiner B e w erb u n g fü r das A u g sb u rg er R ek to rat u n terstü tzt, w äh ren d Jo hannes Weiß sich für seinen S chw ieger­ so h n Paulus Linsius (s. A nm . 7) einsetzte (A ugsburg, SStB, 2° C o d . A ug. 370 N r. 624-626). Schließlich b ew arb en sich noch Jo h a n n D aniel A rcularius (s. B rie f N r. 99 A nm . 1) un d G eorg F riedrich M ag n u s (s. A nm . 5). . 4 U n iv ersität G ießen. 5 Z u m A u g sb u rg e r G y m n asiu m s. Ph.J. C ro p h iu s, K u rtze u n d grü n d lich e H istorische E rzeh lu n g v o n d em U rs p ru n g / E in ric h tu n g u n d Schicksaalen deß G ym nasii zu St. A nna in . . . A u g sp u rg , A u g sb u rg 1740, u. K. K ö b e r l in , G eschichte des H u m . G y m n asiu m s bei St. A nna in A u g sb u rg v o n 1531 bis 1931, A u g sb u rg 1931. - B erufen w u rd e schließlich G eo rg F riedrich M ag n u s ( 8 .8 .1645-Juni 1714) aus P re ß b u rg ; nach dem S tu d iu m in W itten b erg (d o rt 1665 M agister) 1676-1704 a u f E m p feh lu n g A n to n R eisers (s. B rie f N r. 13 A n m . 1) R e k to r des A u g sb u rg er G y m n asiu m s (berufen am 13.1.1676); 1703 z u r röm isch -k ath o lisch en K irche k o n v e rtie rt (D B A 796, 385-388; Jö c h e r EB 4 , 381f; K ö b e r l in [ s . o .] , 186-200). 6 Jo h a n n K ah ler (1 8 .1 .1 6 4 9 -1 7 .5 .1 7 2 9 ); geb. in W ollm ar/ W etterau, nach dem S tu d iu m in G ießen (d o rt 1670 M agister legens) 1677 ao. P rofessor der M e tap h y sik u n d L ogik in R inteln, 1683 D r. theol. u n d P rofessor der T h eo lo g ie (D B A 620, 300-327; A D B 14, 795f; Jö c h er 2, 2045. EB 3, 2 8 -3 2 ; LP: N S U B G ö ttin g en ). K ahler ist d u rch seine frühe V erteidigung der cartesianischen P h ilosophie geg en ü b er einem pauschalen A th e is m u s v o rw u rf bek an n t g e w o r­ den (De P aradoxa C artesii P hilosophia, G ießen 1673).

N r. 28

an Gottlieb S p ize l

1 7 .8 .1 6 7 5

139

vobiscum aliquam intercedere am icitiam nossent, qui istius studiosi sunt, rogaru n t, u t ipsius apud vos susciperem curam . V erum enim vero m eu m n on est alienis ingerere m e negotiis. H oc vero m e facere posse iudicavi, u t contester v iru m m e novisse et talem agnoscere, qui quocunque loco stationem eiusm odi m ereatu r et accedente divina benedic­ tione ornare possit. Studia eius in philologicis, philosophicis et T heologicis insignia sunt, in m athem aticis etiam ante quam plures alios excellit. U n d e iam ab aliquo tem p o re inter candidatos fuit, ex quibus, si quod m unus vacaret, p rofessorum pub lico ru m augeretur num erus. Instruendo iuventuti a pluribus annis adsuevit, q u o d facultates tenuiores ita exigebant. Praeterea, uti m ores sunt m odestissim i, ita vita sine p ro b ro hactenus acta, im o m u lta cum probitatis et pietatis laude. H aec in eo p artim ipse agnovi, partim ab aliis habeo, sed no n uno, v eru m diversis testibus et de q u o ru m fide m ihi plena fides. Si itaque, A m ice H onoratissim e, audias hom inis huius fieri m entio n em , hoc solum oro, ut, qualem eum credam , aliis amicis Tuis indicare digneris. Inprim is optarim , u t D n. H u b eru s8, ubi illi aliquando loqueris, eadem sciat. D E U S O P T . M [A ]X ., cuius gloriae tan tu n d em in gym nasio ru m quam Ecclesiae fideli cura sita est, eum vobis rectorem largia­ tur, qui publicis com m odis sit quam m axim e idoneus. H a m b u rg o 9 accepi D n. D . S trau ch iu m 10 clam G edano11 se subduxisse et G ryphisvaldiam 12 ad professionem T heologicam discessisse. U tin a m m e­ dium hoc sit reddendae Ecclesiae illi plenae paci. R ostochii D n. D . M u lleru s13, cum ultim as literas superiori septim ana huc m itteret, in extrem o vitae erat discrim ine ex recediva ardentis febris. Servet D E U S illum v iru m diutius Ecclesiae p ro fu tu ru m , nisi aliud sanctissim o suo decrevit consilio. Plura iam n o n addam , nisi, u t o p tim e Valeas T uo, nostro, publico bono. Scrib. Francof. 17. A ug. 1675. A dm . Rev. T. D ignit. ad preces et officia addictissim us P hilippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. 20 /e o / : < ip s o > .

36 17. < 13 (?).

7 W ahrscheinlich Paulus Linsius (L ebensdaten n ich t bekannt) aus M a rb u rg ; er h a tte in M a rb u rg (seit 1669) u n d W ittenberg stu d iert (vgl. A n m . 3). 8 M a rx H u e b e r (s. B rie f N r. 155 A nm . 1). 9 V erm u tlich H ie ro n y m u s M ü ller in H a m b u rg ; vgl. B rief N r. 33 A n m . 43. 10 Ä g idius S trau ch (s. B rief N r. 2 A n m . 15). 11 D anzig. 12 G reifsw ald; S trau ch w ar im Ju n i zu m T h e o lo g ie p ro fesso r u n d A ssessor des K o n sisto ­ riu m s in das seit 1648 m it V o rp o m m e rn zu S chw eden g ehörige G reifsw ald beru fen w o rd en , h atte sich ab er erst im O k to b e r eingeschifft (vgl. B rie f N r. 41, Z . 147-174, u. N r. 69, Z . 5 3 -5 7 ). 13 H ein rich M ü ller in R o sto ck (s. B rie f N r . 135 A nm . 1); der g en an n te B rie f ist nicht ü berliefert.

D em e W olE hrw ürdigen, G roßachtbaren u nd H ochgelehrten H erren G otlieb Spitzeln, V ortrefflichen T heo lo g o u n d der Evangelischen K irchen in des H . Reichs Statt A u g sp u rg treüeyffrigen predigern un d Seelsorgern. M einem insonders gro ß g ö n stig en H o ch g eE h rten H erren und in C h risto vielgelieb­ ten B rüdern. A ugspurg.

N r. 29

an [Balthasar Bebel]

2 0 .8 .1 6 7 5

141

29. A n [Balthasar Bebel in Straßburg]1 F ra n k fu rt a. M ., 20. A u g u st 1675

Inhalt A n tw o rte t a u f die K ritik B ebels u n d der S tra ß b u rg er T h eo lo g isch en F akultät an der P ostillen­ Vorrede (Pia D esideria). B e g rü n d et, w a ru m er m it seinen K irch en refo rm g ed an k en an die Ö ffen tlich k eit g eg an g en ist. V erw eist a u f die B illigung d u rch das F ran k fu rter P re d ig erm in iste­ riu m , h at E rg än zu n g en einiger F ra n k fu rter K o lleg en w illig au fg en o m m en . - F ü h rt für seine M ein u n g v o n einer n o ch au sstehenden B e k e h ru n g der Ju d e n einen K atalog vo n Z e u g en aus der A lten K irch e u n d d er lu th erisch en O rth o d o x ie an. - B e k en n t sich zur D reistän d eleh re des L u th e rtu m s. - G eht a u f v ier k o n tro v e rse P u n k te ein: 1) E rlä u te rt seine A uffassung v o m G eistlichen P riestertu m . D e n k t n ich t an die G rü n d u n g v o n G esellschaften. V erteidigt aber das R echt a u f B ild u n g eines en geren F reundschaftbundes zw ischen den F ro m m en . 2) W ill n ich t die in d er A lten K irche ü b lich e K irch en zu ch t w ied er aufrichten. H at g eg en w ä rtig keine H o ffn u n g , d u rch K irch en zu ch t zu einer B esserung zu k o m m e n . 3) V erw irft das D isp u ta tio n sw esen un d die po lem isch e T h eo lo g ie nicht, so n d e rn h ält sie für n ö tig . 4) E rläu tert ausführlich sein V erständnis v o n der G ü terg em ein sch aft u n d v erw eist a u f das B eispiel der zeitgenössischen T äufer. - E rb lick t einen grundsätzlichen D issens n u r in der B e w e rtu n g der M y stik u n d in der Frage d er C ollegia pietatis.

Überlieferung K l: H alle a.S ., A FSt, F 10: 3r-6 v2. K2: S trasb o u rg , A rchives de la Ville, A S T 414 (P ro to co llu m facultatis theologicae 1668-1710), S. 8 9 -9 1 3. D : P h.J. Spener, C o n silia et Iu d ic ia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 62-67.

Tibi et venerandis D om inis collegis gratias decentes ago pro illo affectu, quod sententiam vestram 4 de transm issis pagellis5 candide aperire dignati sitis atque ita m e et confirm are et m onere n o n gravati. A dscribatur hoc prioribus, quibus in aere v estro su m 6, nom inibus; cum vero referendi benefi-

1 B althasar Bebel (get. 2 8 .1 0 .1 6 3 2 -2 .1 0 .1 6 8 6 ), S peners S tudienfreund un d seit 1666 P rofes­ so r d er T h eo lo g ie in S tra ß b u rg ; nach dem S tu d iu m in seiner H eim atsta d t S tra ß b u rg , Leipzig u n d W itten b erg seit Ja n u ar 1661 In sp ek to r am C o lleg iu m W ilhelm itanum in S tra ß b u rg , seit A u g u st 1661 ao. P ro fesso r der K irchengeschichte, 1662 D r. th eo l., 1666 N ach fo lg er Jo h a n n C o n ra d D an n h au ers als P rofessor der T h eo lo g ie, 1686 N ach fo lg er A b rah am C alovs als P rofes­ so r P rim ariu s u n d G en eralsu p erin ten d en t in W itten b erg (N äheres zu B ebel u n d seinem B rief­ Wechsel m it Spener s. B d. 1, B rie f N r. 3 A n m . 1). - F ür die E m p fän g erzu w eisu n g vgl. K l (Bl. 3r) v o n Speners H an d : ‫ ״‬B e b el“ . 2 E n tsteh u n g sv a rian ten im tex tk ritisch em A p p arat sind B erich tig u n g en v o n Speners H and. 3 D as P ro to k o llb u ch d er T h eo lo g isch en F akultät S tra ß b u rg parap h rasiert in d eutscher S pra­ che den v o rlieg en d en B rie f u n d fü g t die im tex tk ritisch en A p p arat verzeichneten Passagen als Z ita te aus Speners S chreiben ein. D e r B rie f ist d em nach an Bebel als D ek an der F akultät g erich tet gew esen. 4 D as n ich t ü berlieferte Schreiben Bebels im N a m e n der F akultät datiert v o m 23.7.1675 (S trasb o u rg , A rchives de la Ville, A S T 414, S. 89). 5 Ph.J. S pener, P o stillen v o rred e (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 6 Je m an d em v erp flich tet sein ( O t t o , S p ric h w ö rte r der R ö m er, N r. 30).

142

Briefe des Jahres 1675

cia sim im pos, n o n deerit tarnen confessio, ad inserviendum vicissim p rom ta voluntas et, qui vos diutissim e Ecclesiae b o no conservet, ad D eum piae preces. Sicuti vero scopum scripti probatis et com m endatione dignum arbitram i­ ni, ita spero n on tem eritati vel am bitioni (si tam en in odiosa m ateria a quocunque h om ine quaeri posset gloriola) illud a quoquam im p u tatu m iri, quod in publico desideria m ea exponere ausus sum . Res com m unis est et, in qua p ropria cuiusque cum aliis salus sim ul involvitur: cum que reform atio Ecclesiae, quae qua ratione intelligenda sit m o x exponam , o p tatu r a plerisque bonis, concilii autem u n q u am congregandi spem plane praesens tem ­ p o ru m conditio nobis n on perm ittat: quis alius m odus, ut deliberatio de re tam necessaria in stitu atu r publica, quam u t quisque sententiam dicat publi­ ce, m odesta cum subm issione ad alios? C u m vero ius suffragii ferendi in Ecclesia nem ini negari possit, qui quan­ tulam cunque eius p o rtio n em coelitus concreditam curat, de ordine forte non erit m ulta controversia. C erte, rationibus n o n spernendis in no n paucis collegiis vel iudiciis con stitu tu m est, u t in sententiis dicendis non ab iis fiat initium , qui superiora subsellia occupant, sed ab illis, qui ordine postrem i sunt: u t h o ru m suffragia liberius quidem lata post eos dicentium , sed aetate aut dignitate anterio ru m prudentia deinceps corrigantur. Q u o d in stitutum nescio annon in Ecclesia salubriter im itari liceat, ut ita nulla in hoc praeroga­ tiva quaesita sit, si quis ipso ru m iudicio exam inanda de rebus etiam sum m i m o m en ti patribus et fratribus desideria sua exponat7. E t quidem m e quod concernit, in hac ipsa praefatione, quod factum coniecistis, observavi: to tam videlicet praefationem , antequam subiret ty­ pos, universo collegio m eo praelegi et, quae m utata vellent, liberae eorum correctioni subieci8: unde nonnulla in ea leguntur, quae no n e m eo prim u m calam o profluxerant, sed illis autoribus sunt inserta9: nulla vero expuncta linea. Si tam en hoc etiam voluissent, lubens obsecuturus eram . D e C onversione Iudaeorum futura spero m odeste m e sententiam m eam exposuisse, quam post veteres10, H ilarium , A ugustinum , A m brosium , C h ry so sto m u m , T heop h y lactu m , et nostros, Aeg. H u n n iu m , Lossium ,

6 diutissim e < directissm e. 9 si ] + < p r o b a tis > [D ittographie]. 10 gloriola < g lorio­ sa. 21 collegiis < collegio, iudiciis < iudicis. 23 liberius < lite ris ./q u o d /. 29 to ­ tam ] B eg in n K2. videlicet ] -K 2 . 30 e t] + < u t > . 32 auctoribus: K2. 33 /ta m e n /: < e n im > . eram ] E n d e K2. 36 C h ry so sto m u m : D ] C h ry so sto n u m : K l. H u n n iu m : D ] H u m r i u m : K l. 7 Z u m V o rsteh enden vgl. Pia D esideria 1676, Bl. a4v- 5 r (P D 4 ,1 9 -3 7 ), u. die B riefe N r. 10, Z . 7 5 -9 0 , 16, Z. 9 4 -1 0 8 , u. 60, Z . 14-46. 8 Vgl. B rie f N r. 10 A nm . 47. 9 F ü r ein B eispiel vgl. B rie f N r. 45, Z . 154-159. 10 Z u den fo lgenden altkirchlichen u n d lutherischen T h eo lo g en vgl. B rie f N r. 16, Z . 25-4 5 .

N r. 29

an [Balthasar Bebel]

2 0 .8 .1 6 7 5

143

M ylium , R u n g iu m , Flacium , M enzerum , M eisnerum , H u tteru m , H afen­ refferum , B alduinum , W einrichium , W inckelm annum , H o eu m , C alixtum , K esslerum , G erhardum , D orsch eu m , C reidium , H av em an n u m etc., ab aliquot annis11 concepi et in eadem quam plurim os eadem spe teneri cogno­ vi. N em in em vero, q u o d contestatus sum in praefatione, ad hoc adigo, ut, nisi ipse ex lectione d iv in o ru m vaticin io ru m convictum se sentiat, calculum addat suum , sed rem divinae providentiae et eventui co m m ittat12. Proposita tam en ea h ypothesi haud dubie p lu rim u m ad opus D o m in i strenuo zelo urg en d u m ex ea im pellentur, qui eam verbo divino convenire intellexerint: qui autem aliud sentiunt, rationes alias sufficientes habebunt, quae eos ad officium faciendum instigent. C aeterum m ihi m ax im o p ere gratu lo r etiam de consiliis ipsis m e vobiscum adeo conspirare, ut, quae in genere m ones, Vir Excellentissim e, u t m eam sententiam explicarem , co m m o d io rib u s verbis u ti n o n potuerim . Fateor tres ordines13 divinitus esse co nstitutos et auctoratos, u t studium pietatis p ro m o ­ veant et per eos satis superque prosp ectu m Ecclesiae: adeoque om nibus viribus eo allaborandum esse, u t isti erga suos subditos, scil[icet] auditores et dom esticos, officium faciant su u m quam studiosissim e, quod solum illa reform atio intendit: quod, si fecerint, bene actum esse cum Ecclesia nec opus esse aliis societatibus id officii exigentibus vel exequentibus, im o nec, si alteruter o rdo in officio suo faciendo negligens fuerit, eum aliter quam ab altero officii sui esse ad m onendum . U n d e n eutiquam in illis ordinibus quidquam m u ta tu m velim , sed existim em ruinam Ecclesiae cum illis consili­ is coniunctam , quae ordines istos everterent vel confunderent. Q u o d vero consilia attinet specialia, nescio, unde factum sit, q u o d videris, Vir Excellentissim e, in m eis pagellis plurim a alio, quam quem intendo vel verba ferunt, sensu accipere: quod tam en exinde oriri potuit, quod lecta in m em oria n o n adeo haeserint firm iter. N o tas enim , quod observavi, quatuor

37 H u tte ru m ] H u ld e ru m : D .

3 7 f H afen refferu m < H afenresserum . 43 / e / v e n t u i < < c o n > v e n tu i. P ro p o sita: D . 44 ea < ex. 47 in stig en t < in digent. 49f ut ... p o tu erim ] [A n ak o lu th ]. 51 co n stitu to s < co n stitu tu s. 52 p ro sp e c tu m ] + < e s ­ se > . 53 su b d ito s < salutos (?). 54 officium < efficiunt. 5 4 f | q u o d so lu m illa 57 a lteru ter < atten ter (?). 62 /p lu rim a /. 64 ob serv av i < refo rm atio in ten d it | . o bservati.

11 Z u Speners B esch äftigung m it der Frage einer k ü n ftig e n allgem einen B e k eh ru n g der J u d e n s. W a l l m a n n , 3 3 4 f. 12 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 7 3 f (P D 4 4 ,9-16). 13 D ie drei Stände in n erhalb der (lutherischen) K irche sind der o rd o (status) politicus (Re­ g ier- o d er W ehrstand), d er o rd o ecclesiasticus (Lehrstand) u n d der o rd o oeco n o m icu s (N ä h ro der H ausstand); zu den v erschiedenen ‫ ״‬status in ecclesia“ vgl. J. G erhard, Loci T h eo lo g ic i 6 , hg. v o n E. P r e u s s , L eipzig 1868, l f (23 I 2); ferner: W . E l e r t , M o rp h o lo g ie des L u th e rtu m s 2, M ü n c h en 31965, 4 9 -6 5 , u. R. S c h w a r z , Ecclesia, o econom ia, p o liteia. Sozialgeschichtliche u n d fu n d am en taleth isch e A spekte der pro testan tisc h en D rei-S tän d e-L eh re, in: P ro te stan tism u s u n d N eu zeit. T ro eltsch -S tu d ien III, hg. v. H . R e n z u . F. W . G r a f , G ü terslo h 1984, 78—88.

144

Briefe desJahres 1675

inprim is, de quibus dubitari possit, an sint ea consilia ex usu Ecclesiae: cum ego adeo vobiscum consentiam , u t confidentius dicerem , ne dubitari qui­ dem posse ea Ecclesiae noxia, sed id om n in o certum adeoque, si quis ea pro p o n at, reficiendum esse. I. Q u o d sacerdotium spirituale14 eousque se extendat, u t m inisterio ordi­ nario constituto et salvo nihilom inus alii aliqui m onitores sint, qui societate inter se inita alios quoscunque m oneant, h o rten tu r, dehortentur, corripiant. H o c ego n u n q u am suggererem consilium , sed, si quis suggereret, im p ro b a­ rem . U n d e plane n on eo collim at consiliorum m eo ru m secundum , u t eiusm odi societas institu atu r inter alios. Sed ut, quae debita sint o m nium , serio auditoribus inculcentur et, quando sim ul sperari no n potest om nes ad hoc officium facile perd u ctu m iri, p astor paulatim alios atque alios lucrifaciat, qui nulla cum affectatione autoritatis vel peculiaris prae aliis m uneris solo debito fraternae dilectionis atque sacerdotii spiritualis com m unis id quavis occasione agant erga alios, q u o d ab universis fieri optan d u m esset et exem pio proficiente paulatim fu tu ru m speraretur. N am dici no n potest, quam altas radices in h o m in u m anim is illa opinio egerit, solis pastoribus hoc incum bere, u t aliorum salutem curent, si vero alii fratrum quam cunque curam se habere testentur, istud άλλοτριοεπισκοπίαν sapere: quod tam en universae doctrinae C hristianae adversari ne am bigo quidem . A liud consilium est, cuius n o n m en tio n em feci in praefatione, sed non diffiteor eius m e esse sententiae, videlicet conducere, ut, qui m aiori cum cura uni necessario15 in cu m b u n t quovis loco, inter se arctiorem am icitiam conci­ lient et hoc quoque ab invicem petant, u t quisque alterius vitam attentiori lustret oculo et liberius, quam erga quoscunque alios facturus esset, pro iure illius arctioris affectus et consensus defectus notet, corrigat et de illis com ­ m onefaciat. N o n vero ad hoc, u t alios sim iliter observent et eorum acta tanquam censores publici, ad quod constituti non sunt, exam inanda sibi sum ant. Illud vero prius quo iure quis reprehendat? In vita civili inter am icitiae iura etiam hoc est, u t m aiori cum libertate inter se agant et quisque, quae alteri utilia credit et q u o ru m sibi in alios no n sum eret potestatem , m oneat atque suadeat. H oc ergo etiam in am icitia eiusm odi C hristiana non m inori iure exercebitur. U ti vero am icitia contrahenda est inter eos, qu o ru m et anim i et m ores conspirant, ita n o n inter alios facilius coibit vel conservabi­ tu r am icitia illa sacra, quam qui vel iam serio incum bent pietati vel eius ceperunt p ro p o situ m : m u ltu m adiuvandi in hoc am icorum adium ento: Ve-

66 co n sen tiam < c e s ... 69 Q u o d ] B eg in n K2. Q u o d ] ut: K2. eousque < eiusque. 70 sint ] su n t: D . 72 su g e r/e r/e t. 7 2 f im p ro b a re m ] E n d e K2. 82 curent < cucren t. 98 facilius < facilor (?). 14 D er V orschlag der A u frich tu n g u n d Ü b u n g des geistlichen P rie stertu m s aller G läubigen in den Pia D esideria 1676, S. 104-110 (P D 58,11-60,29). 15 Vgl. Lk 10,42.

N r. 29

an [Balthasar Bebel]

2 0 .8 .1 6 7 5

145

ru m ut deinceps, si, qui inter se hoc am icitiae contraxere foedus, autoritatem sibi sum ant aliis im perandi, n eu tiq u am p erm itten d u m est: N eq u e opinor quisquam hoc sibi arrogabit, qui, quae sit fraterna dilectio et quam ea cum alterius iniuria vel ordinis necessarii tu rb atio n e n o n consistat, intelliget. II. Q u o d disciplina Ecclesiastica16 in eo rigore, quo fuit in prim itiva Ecclesia, revocari possit vel debeat, m ea n o n est sententia. Q uam vis argu­ m e n tu m illud etiam n o n ex professo tractaverim , sed lectorem ad B[eati] Sauberti a nem ine, q u an tu m scio, hactenus im p ro b atu m libellum rem iserim 17. R em v o ti esse, u t ita fieret, n o n diffiteor. Sed spes ad eam rem hoc tem pore et statu nulla superest. U n d e, si quis hoc fieri debere adeoque quovis im pendio illud ten tan d u m esse dicat, ipsem et contradicam . Interim , u t aliqui gradus o b tin ean tu r et id quavis obtestatione et licitis m ediis quaera­ tur, quis cordatus T heologus non hactenus ursit? M ag istratum politicum potissim am exterioris disciplinae partem in se transtulisse in aprico est; ast an iure hoc potu erit, altioris forte disquisitionis est. Sed arg u m en tu m est, cui m e non im m erg o : illud tam en aliis, a quibus non raro consultus sum , respondere soleo: Si etiam M agistratus potestatis suae fim brias latius iusto extenderit, n o n licere nobis, u t resistam us vel, cum aliquid vindicare m olire­ m ur, universam Ecclesiam tu rbem us. III. Q u o d disp u tatio n u m su btilitates18 eousque praescindendae sint, u t nec haereticis speciose suas heterodoxias pingentibus respondendum sit: adeo haec m ea sententia n o n est: u t pessim e Ecclesiae consuli credam , si quis ita consuleret: E t n o n n e disertis verbis postulavi, u t etiam in academ iis sem per educentur tales D avides, qui G oliathis p opulo D o m ini in su ltantibus19 o p p o ­ ni possint? His certe, u t arm a ad versariorum calleant et subtilitates falsiloquii solide refellant, tam necessarium est, quam q u o d m axim e: E t nonne H u n -

101 u t ] B eg in n K 2. 102 im p eran d i ] + (tan q u am scii, publici censores): K2. est ] E nde K2. 104 necessaria : D . tu rb a tio n e < tu rb atio n es. 105 Q u o d ] B eg in n K2. 106 de­ beat ] E n d e K2. 107 professo < professe. 108 S auberti < S auberi ] S a u b e ri: D . nem ine < n o m in e. 111 ip sim et: D . In te rim ] B eg in n K2. 112 o b tin e a n tu r ] E nde K2. 114 p o tissim u m : D . /a s t/ : < s e d > . 116 consultuus < c o n s u ltu ...: K l. 119 tru b em u s < t r . .. : K l. 120 Q u o d ] B eg in n K2. 123 consuleret: ] K2. 125 p o ssin t < possen t. 126f H u n n ia n u m : D ] H a m ria n u m : K l. 16 S pener sp rich t die im Z e n tru m der o rth o d o x e n K irch en refo rm b estreb u n g en stehende K irch en zu ch t in den Pia D esideria 1676, S. 94 (P D 5 3 ,24-28) n u r am R ande an. 17 J o h a n n S a u b e rt, Z u ch tb ü ch lein der E vangelischen K irchen D a rin n M it g u te m G ru n d erw iesen w ird / daß an vielen E vangelischen O rte n / theils die U n te rla ssu n g / theils die V erlastung d er g eb ü rlich en un d v o n G o tt so ernstlich anbefohlnen K irch en zu ch t / n ich t die g erin g ste u n te r den S ü n d en gew esen / w elche den gerech ten G o tt b iß h ero zu so vielfältiger S tra ff u n d L andplagen gereitzet, N ü rn b e rg : E n d te r (1633) 21636 (B ircher C 5090); v o n Spener g en an n t in den Pia D esid eria 1676, S. 94 (PD 53,27f). 18 Speners W arn u n g v o r Ü b ersch ä tzu n g der D isp u ta tio n als M ittel zu m E rh a lt der w ah ren L ehre in den Pia D esideria 1676, S. 119-124 (PD 64,2 5 -6 6 ,2 3 ). 19 lS a m 17; vgl. Pia D esideria 1676, S. 137 (PD 72,33—37).

146

Briefe des Jahres 1615

nianum , q u o d com m endavi, consilium 20 hoc voluit, ut ad fundum usque controversiae om nes exam inarentur atque ita term inarentur? IV. Q u o d charitas C hristiana21 ordinaria et ordinata eousque aliquem obliget, u t in quem vis, p ro u t quis habet, bona sua effundat. Iterum tam non ita sentio, ut, si quis hoc ageret, eum infidum vel saltem im prudentissim um dispensatorem coelitus cred ito ru m b o n o ru m accusarem . Fateor nobis p ro ­ prietatem b o n o ru m n o stro ru m n o n deberi, sed eam penes D E U M solum esse, adeoque nobis n o n esse liberum , u t nobis solis servem us vel pro libidine p ropria circa illa disponam us: v erum voluntatem et legem D om ini unicam n o rm am esse, ad quam dispensatio nostra sit exigenda. Interim tam voluntas D o m in i ista n on est, ut in obvios quosvis concredita effundam us, quam n on m an d atu m oeconom o, ut prim o cuivis obvio sibi com m issa tradat, sed p ro u t hic obligatus est, u t probe observet, quibus usibus voluntas heri et co nservorum curae suae com m issorum necessitas illa im pendi velit, ad q u o d tam prudentia quam obsequium requiritur: ita nos etiam ten em u r studiose circum spicere, ubi, quando et in quos nostra D o m i­ ni nostri voluntas dispensari velit, cum que hanc observaverim us, nihil nobis tam charum esse, tam p ro p riu m videri debet, quin lubentes D eo petenti p erm ittam us. M anet interim gradus, ordo, lim ites certi beneficentiae iuxta varias circum stantias. Id solum est, q u o d a com m uni h o m in u m opinione alienum divina lege exigi dico; quando prudentia illa C hristiana expensis om nibus circum stantiis agnoscit voluntatem D om ini huic conservo nostro, cuius necessitas plura exigit et ab aliis sperare vel im petrare nequit, benefa­ ciendi, tu m n o n ad talia nos tan tu m beneficia obstringi, ex quibus nihil ad nos m olestiae, sed ea etiam , in quibus im p endendum tantum est, ut res familiaris non quidem pessundetur, sed iacturam illam sentiat. Q u am pere­ grina autem haec doctrina a p lero ru m q u e sensu, quibus su m m u m hoc παράδοξον, u t aliter benefaciam us p ro x im o quam eatenus, u t thesauri proprii

129 Q u o d ] B eginn K2. C h ristian a < C hristiani. C hristiana ] + et: K2. 130 p ro u t quis: D ] p ro utquis: K l. effundat ] E nde K2. 139 u t ] B eginn K2. 140 heri ] + (Dei): K2. 141 req u iritu r: ] E nde K2. 143 nil: D . 144 charum ] sacharum : D . debet < debit. 150 o b strin g i < o b strin g u i. 151 u t ] B eginn K 2. 152 p essundet : D . sentiat ] E nde K2. 1 52f p erg rin a : K l. 153 quibus ] + < s e n s u s > . 20 In den Ja h re n 1670-71 b e m ü h te sich H erzo g E rn st v o n S achsen-G otha erneut u m die E in rich tu n g eines ständigen theologischen G rem iu m s, das die S treitigkeiten innerhalb der evangelischen K irchen schlichten u n d ih r geistliches W achstum fö rd ern sollte (C ollegium H u n n ian u m ). E r g riff dam it einen V orschlag v o n N ik o lau s H u n n iu s auf: C o n su ltatio , O d e r W olm einendes B edencken: O b u n d w ie die E vangelische L utherische K irchen die je tz tsc h w e ­ b ende R elig io n sstreitigkeiten en tw ed er friedlich beylegen / o d er durch C hristliche u n d beq u e­ m e M ittel fo rtstellen u n d endigen m ö g en , [Lübeck:] J. E m b s 1632 (N euauflage: L übeck 1667). Vgl. B e c k 1, 617 -6 34. - Spener e rw ä h n t dieses B edenken in den Pia D esideria 1676 S 137 (PD 7 2 ,3 7 -7 3 ,3 ). 21 Speners E rin n e ru n g an die a u f g ö ttlich em R echt b eru h en d e soziale V erpflichtung des E ig en tu m s in den Pia D esideria 1676, S. 4 2 -4 6 (PD 30,34-32,10).

N r. 29

an [Balthasar Bebel]

2 0 .8 .1 6 7 5

147

n o n m in u an tu r, sed sors n o stra integra nobis m aneat, tan tu m , u t ita loquar, usu raru m parte in beneficentiae usus elocata. C erte, qui hoc agunt, egregie suo se functos officio ne d u bitant quidem et co m m u n iter com m endantur. Q u a n to ard en tio r autem esse dilectio debet, quae pro fratribus (ita agnosco ordinem , nec o m nibus idem , vel servis aut etiam ium entis in Patris coelestis d o m o tan tu n d em qu an tu m filiis deberi22) vitam , m u lto m agis om nes etiam facultates pon ere et dim ittere, ubi necessi­ tas dilectionis prudentis aestim io agnita hoc postulat, parata olim fuit et nunc quoque esse debet. E x em p lu m huius, de qua lo q u o r, com m unionis b o n o ru m apud A nabaptistas23 (non illos veteres, q u o ru m co m m u n io n em b o n o ru m indiscretam hi detestantur et illos atque cum his q uosdam reliquos ipsorum , in M oravia24 nisi fallor agentes, fratres agnoscere erubescunt, sed hodiernos25, qui hinc inde habitant) videre possum us: et quando in hostibus etiam sunt, quae laudem m eren tu r, confferatur] Luc. 16,826, im itari utile esset. A pud eos singuli suas sibi habent facultates, u t nem ini alii in eas ius sit, ad hoc vero item singuli obligati sunt, ut, ubicunque fratrem h abent egentem , tan tu n dem confestim conferant, u t illi etiam ad v itam satis sit. Si quis m o ritu r p lurium parens libero ru m , anxie de his eo ru m q u e educatione cogitare non necesse habet; ubi p rim u m enim parente hi o rbi sunt et facultatibus carent, quantocyus inter eiusdem fidei socios d istrib u u n tu r vel potius ex his ilico, qui vident, quod prae aliis hoc possint, eos sibi exposcunt ita educandos, ut n o n potuissent apud parentes com m odius. Ita om nes proprias possessiones habent, n em o tam en ita sibi proprias credit, quin paratus sit longe m axim am earum partem , ubi rem ita exigere appareat, com m u nitati seu fratrum usibus concedere. N ihil in hac com m u n io n e vitii vel αταξίας, sed valde fallor aut ipsissim a illa fuit prim itivae Ecclesiae (excepta H iero so ly m itana27) in to to orbe lex et consuetudo. Q u o d ergo h eterodoxis et vera religione destitutis possibile est, cur non illis sit, q u o ru m vera fides ex coelesti v irtu te u tique generosiores fructus ferre debet?

157 functos < functus. 158 dilectio esse : D . 164 E x e m p lu m ] B eginn K2. 165-168 n o n . . . h ab itan t ] recentiores: K2. 168 h a b itan t < h a b ita n < tu r > . p o ssu m u s ] E ndeK 2. 171 o b ligati < oblatati. 175 q u an to cy u s < q u an to cuius. 176 po ssin t < p ossen t. 179 eo ru m : D . 181 N ih il ] B eg in n K2. fallor ] vallor : D . 183 consue­ tu d o ] E n d e K 2. 184 q u o ru m < q ui e o ru m . 22 Vgl. Gal 6,10. 23 W iedertäufer. 24 M äh ren . 25 Z u S peners eigener K enntnis der T äu fer aus seiner Ju g e n d zeit in R ap p o ltsw eiler vgl. B rie f N r. 56, Z . 116f, m it A n m . 23. 26 Lk 16,8. 27 Jeru salem ; vgl. A p g 4 ,32-37.

148

Briefe desJahres 1675

E x his intelligis, V enerande Frater, quod, de quibus consiliis m eis adhuc d u b itan d u m credidisti, adeo m ea n o n sint, u t etiam ea reiiciam. In eo etiam plenissim e assentior, in o m nibus o m n in o consiliis, quae no n ex sua tantum natura, sed et seculi vitio et D iaboli astutia quicquam periculi post se trahere 190 possunt, cautissim e agendum et zelo oculum prudentiae no n esse effodien­ dum . D uo n o n diffiteor, in quibus, Vir Excellentissim e, revera a m ea dissentis sententia. A lterum est de scriptis Tauleri et aliis illi hom ogeneis28. Sicuti vero 195 T heologiam theoreticam et articulos fidei ipsos ex illis petendos o m nino non credo, ita, q u o d illos com m endandos existim o ad eum usum , u t ad pietatem et devotionem atque praxin C hristianism i anim i studiosorum m agis m agisque adsuefiant, fraudi m ihi spero apud nem inem erit. Praeter L u th eru m 29 p atro n u m advocare possum alios etiam spiritu plenos T heologos: E xperien200 tia etiam quam p lu rim o ru m p ientissim orum h o m in u m edoctus sum , quan­ tu m libellis illis proficiant: adeo, u t h o ru m bene m ulti quosvis alios prius m anibus sibi eripi paterentur. In Taulero ipse non adeo versatus sum , nec T heologiae G erm anicae30 universa satis a m e intelliguntur. Sed, quae intelle­ xi (si, quae ex seculi vitio Papaea irrepsere, excipiam ), optim a fuere; de illis, 205 quae nec capio, n o n aliter spero. A lterum est de conventibus privatis. U ti vero alias de illa re alii dubita­ runt, ita celare nolo ex 20 T heologis, qui praeter vos praefationi m eae respon d eru n t31 ex variis locis, duos32 in eam concessisse sententiam , ut Ecclesiae n on crederent m o rem illum conventus tales introducendi utilem : 210 alter tam en id adiecit, ubi director sit prudens et qui debitis cancellis conven­ tu m eiusm odi circum scribat atque prom iscuam im itationem , ex qua confu­ sio m etuenda, caveat, talem se n on p ro b atu ru m m odo, verum etiam com m en d atu ru m 33. C aeteri hoc etiam cum aliis approbarunt consilium .

195 illis < illos. 196 co m m en d an d o s ] B eg in n K2. co m m en d an d o s ] + tam en (libros eius): K2. 197 stu d io ru m : D . 198 adsuefiant ] K2. 201 libellis < libelli. 204 exci­ piam < excisiam ? 209 | n o n | . 210 cancellis: D ] concellis : K l. u bi d irecto r sit p ru d en s: Z ita t K 2. 213 a p p ro b a ru n t ] + C b a tu ru m m o d o > [D ittographie]. 28 Speners E m p feh lu n g der S chriften v o n Jo h a n n T auler, T h o m a s v o n K em p en u n d der T h eo lo g ia D eu tsch als L ektüre für T h eo lo g ie stu d en ten in den Pia D esideria 1676, S. 140-144 (P D 7 4 ,9 -7 6 ,1 6 ); vgl. B riefe N r. 21, Z . 156-170; N r. 25, Z . 76-87, u. N r. 27, Z . 50-5 3 . 29 Spener b eru ft sich in den Pia D esideria 1676, S. 140-142 (PD 74 ,9 -7 5 ,1 5 ) a u f die W ert­ Schätzung Taulers d u rch den frü h en L uther. 30 T h eo lo g ia D eutsch (s. A n m . 28). 31 Vgl. die A nzahl der Z u sch riften in B rie f N r. 25, Z . 106. 32 P hilipp L u d w ig H an n ek e n u n d C h risto p h H u th (s. B rief N r. 25, Z . 107f). 33 P hilipp L u d w ig H an n ek e n (s. B rie f N r. 16, Z . 8 5-89).

N r. 29

an [Balthasar Bebel]

2 0 .8 .1 6 7 5

149

Professorum A cadem icorum causam et, quae ab illis expectari possunt, quod concernit, n o n m ittere pergam falcem in m essem alienam 34: quae vero 215 ibi literis consignata, aliq u o ru m ex illo ordine su nt vota et desideria, n o n m eae unius cogitationes. N o ta su n t negotia innum era V iro ru m in illa palae­ stra de Ecclesia bene m eren tiu m ; n o tu m etiam , quod plerisque locis, si non om nibus, n um erus eo ru m n o n ille sit, u t sufficiat om nibus. D e eo vero am plius cogitabunt, q u o ru m eam curam D eus ipse voluit inter tot, quibus 220 tan tu m n o n o p p rim u n tu r, negotia, quae, si singulis n o n sufficiant, prae aliis necessaria sint, et annon e publica re esset, saltem u n u m quibusvis locis illi practicae curae to tu m m ancipare. In vestra alm a academ ia m u ltu m iuvantur T heologiae studiosi to t concionibus et quidem ita com paratis, ut aedificatio­ ni utilissim ae sint, u t ex his hauriant, quae in auditoriis n o n illa diligentia 225 tradi ob alia queunt. In aliis tam en graviores querelae plurim arum : ut non diffitear n o n deesse, quos poeniteat plures in A cadem iis exegisse annos et praeoptare, u t aliquam tem poris partem vel in secessu quodam , cum com ­ m oditas alia defuisset, istis im pendissent, q u o ru m ipsis in tota vita m aior usus. 230 Sed desino nim ia prolixitate m olestus esse et decentibus iteru m tibi, Vir A m plissim e, atque Excellentissim is D om inis Collegis actis gratiis pro isto m ihi im penso labore D eu m Ecclesiae suae u n icu m su p rem u m D o m in u m et M agistru m pie invoco, u t illius curam u bique habere et vobis etiam gratiae suae atque gloriae instrum entis m u lto cum successu et benedictione diutissi- 235 m e uti et tandem in eam Ecclesiam , in qua em endatione nulla opus, vitae saturos transferre velit clem entissim e. Vale, Frater H onoratissim e, et rem D O M IN I p o rro strenue u rgere perge. 20. A ug. 1675.

214 p ossen t : D .

220 curam : D ] coram : K l. 226 [que]relae ] [T extverlust K l]. p lu rim a ru m < p lu rim o ru m ] p lu rim o ru m : D . 228 in secessu ] B eg in n K2. cum ] ubi: K2. 229 alia < a li< q u > a . defuisset < defuissent, im p en d issen t ] E n d e K2. im pendisset ] im p e n ­ disse: K 2. ipsis < in illis. 231 decentibus < docentibus. 232 actis < actas. 236 tan d em < tam en . 237 /v e lit/, clem entissim e < clem ensissim e. 2 37f e t . . . 1675 ] [v o n Speners I la n d ]. 239 A u g u sti: D .

34 D ie Sichel an eines än d ern E rn te legen; sich in einen frem d en V eran tw o rtu n g sb ereich einm ischen ( W a l t h e r N r. 36840; E rasm us v . R o tte rd a m , A dagia, 341).

150

Briefe desJahres i 675

30. A n [Johann M eisner in W ittenberg]1 F ra n k fu rt a. M ., 21. A u g u st 1675

Inhalt B eg u tach tet [M eisners] B uch ü b er J o h n D uries U n io n sb e streb u n g en . B erich tet von seinem un d seiner F ran k fu rter K ollegen K o n ta k t zu D urie, dessen V orgehensw eise keinen E rfolg verh eiß t. - K ü n d ig t Ü b erse n d u n g seiner Pia D esideria an un d b itte t u m B eurteilung.

Überlieferung K: H alle a.S ., A FSt, F 10: 29. D : Ph.J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 101 f.

Liber ipse causam D uraeanam 2, quod satis est, conficit, ut, nisi ad hunc oculos V ir aperiat, vix spes esse posset, u t a quoquam idem praestetur. H o m in e m 3 ego nu n q u am vidi4, literis aliquoties m e et universum C ollegium anno 1668 affatus est5: C u m n o stru m exigeret consensum , u tru m conditio­ nes in Svecia6 sibi propositas ad concordiam idoneas crederem us, respondim u s7 ei nihil nos in istis desiderare: sique im pleantur, n o n de ineunda pace deliberationem superfore, sed eam iam confectam esse. C u m p o rro alia pro p o n eret8 de m ediis concordiae stabiliendae, quae universam concerne1 D u raen n am : K. 1 Jo h a n n M eisn er (4.4.1 6 1 5 -1 1 .1 1 .1 6 8 1 ), P rofessor der T h eo lo g ie in W ittenberg; geb. in T o rg au , nach d em S tu d iu m in W itten b erg (dort 1638 M agister) 1642 A d ju n k t der P hilo­ sophischen F akultät, d an n R e k to r an der Schule zu T o rg au , 1649 ao. P ro fesso r der T h eo lo g ie in W ittenberg, 1650 D r. th eo l., 1660 o. P rofessor, P ro p st an der S chloßkirche u n d A ssessor des K o n sisto riu m s (D B A 822, 180-185; A D B 21, 244; Jö c h er 3, 384f. E B 4, 1277f; Z ed ier 20, 372—374; A. T h o l u c k , D er G eist der lutherischen T h eo lo g en W ittenbergs im V erlaufe des 17. Jah rh u n d erts, H a m b u rg u. G otha 1852, 225-234). - D er E m p fän g er erg ib t sich aus dem bei A n m . 2 g en an n ten W erk. A u f die Ü b e rse n d u n g des S eparatdrucks der P ostillenvorrede (Pia D esideria) v o m H erb st 1675 (s. Z . 3 9-43) hat M eisner am 1.3.1676 (B rief N r. 158) g e a n tw o r­ tet. 2 D as zur H erb stm esse 1675 erschienene B uch: Jo h a n n M eisner, Irenicum D u raean u m de articulis fidei fu n dam entalibus, et consensu ac dissensu inter L utheranos ac R e form atos, in A cadem ia W itteb ergense explicatum , W itten b erg 1675 (vh H B F S t H alle a.S.). 3 Jo h n D u rie (Johannes D uraeus) (1596-1680), schottischer T h eo lo g e; verfo lg te seit 1630 in zahllosen Schriften, V erhandlungen u n d diplom atischen M issionen das Ziel einer U n io n der p ro testan tisch en K onfessionen (N äheres zu ih m s. B d. 1, B rief N r. 3 A n m . 20 u. H . L e u b e , K alvinism us u n d L u th e rtu m , L eipzig 1928, 204-256). 4 E ine b isw eilen in der L iteratu r erw äh n te persönliche B eg eg n u n g Speners m it D u rie ist hiernach fü r die Z eit bis 1675 auszuschließen. 5 Vgl. B d. 1, B riefe N r. 42 u. N r. 129. 6 S chw eden (vgl. B d. 1, B rie f N r. 42, Z . 18-37). 7 D ie A n tw o rt des P re d ig erm in isteriu m s ist nicht überliefert. 8 J. D u rie, E x tra c tu m ex H a rm o n ia C o n fessio n u m O b la tu m Ecclesiis R eform atis, u t ex am i­ n etu r an teq u am opus ip su m L utheranis o fferatur, o .O . 1671 (vgl. B d. 1, B rie f N r. 129, Z . 7 -13).

N r. 30

an Johann Meisner]

2 1 .8 .1 6 7 5

151

bant Ecclesiam , retraxim us m an u m , u tp o te q u o d n o stru m n o n esset praeiudicare aliis Ecclesiis, q u aru m n ostra longe m aior autoritas esset, inprim is vero academiis. R em isim us9 e[rgo], u t locis, quibus deceret, negotiationem suam expediret nec a nobis quicquam expectaret ulterius, quam quod nos separaturi n on sim us a reliquis, quos in Ecclesia n o stra ante nos affari deceat. O b hoc querelam etiam ad M ag istratu m n o stru m detulit, quod officio huic com m uni desim us, v eru m sicuti hic nullam sequiorem de nobis concepit ex eo suspicionem , nullo labore ei satisfecim us. E x eo tem pore nu llu m nobis neg o tiu m facessivit. M e q u o d concernit, de viri anim o sem per speravi optim e, de consiliis vel successu n u nquam . N o n q u o d rem im possibilem existim em , u t accedant nobis aliquando R eform ati, sed q u o d illum agendi m o d u m D uraeanum negotio n o n convenire existim em . C erte, nisi inter A rctoa nostra regna et inter A nglos atque post hoc Gallos (qui ad cedendum facilius adducerentur) initio res ten tetu r atque perficiatur, quicquid cum B atavis aut G erm aniae inquilinis ag atu r10, oleum et operam perdi persuasissim us sum . P orro, ipse D uraeus iam ab aliquo tem pore, q uod valde m iratus sum , consilium su u m o m ittere atque ita vela, antequam p o rtu m ingrediatur, contrahere coepit. Ita eius verba sonant in praefationibus istis11, q u arum hic m itto exem plar, reliquis pagellis, ne veredarii de hoc opusculo conqueran­ tur, in p ro x im aru m n u n d in a ru m 12 co m m o d itatem reiectis. U n d e illo vestro libro tanto m agis negotio huic coronis v id etu r im p o sita13, cum ipsem et, nisi nova offeratur occasio, n on iteru m adm o v en d am m an u m coeperit retrahere. Paraenesin14 etiam n o v o ru m su o ru m consiliorum indicem hinc inde idem autor m isit, sed, opinor, n on nisi ad suae confessionis socios, ab h o ru m aliquo am ico15 alio proxeneta quaedam exem pla m ihi concessa sunt, sed ne unicum quidem in m anibus iam est: im o u t vobis exhiberem , a quodam 10 q u aru m ] + par < per. K.

24 o leam : K .

11 academ iis rem isim us: D . 17 facessivit: D ] faecessivit: 25 D u rc u s :K . 33 confessiones: K.

9 W ie A n m . 7. 10 N o rd isch e (skandinavische) K önigreiche (D änem ark, S chw eden), E n g la n d , F rankreich, N ied erlan d e u n d D eutsch land. 11 [John D u rie], ‫ ירלא‬T o u ch an t l’intelligence de l ’A pocalypse par l ’A pocalypse m esm e, par J[ean] D [u rie], E n l’A n 1674. - In der W id m u n g sv o rred e an die L andgräfm v o n H essen-K assel zieht D u rie Bilanz: ‫ ״‬est ceci, q u ’au dehors je vois la m isere des C h retien s, q u ’elle est beaucoup plus g ran d e que celle des payens et des autres nations: je vois la cause de cette m isere, je vois le d efaut d u rem ede, et je vois la cause de ce defaut; et en dedans je n ’ai d ’autre p ro fit, que le tem o ig n ag e de m a conscience“ (zitiert n ach A rt. D u raeu s, R E 3 5, 95, Z . 3 0 -3 3 ); vgl. B d. 1, B rie f N r. 204, Z . 5 5 -6 7 m it A n m . 19. 12 D ie F ra n k fu rter H erb stm esse v o m 6 . bis 25. S ep tem b er 1675 (vgl. B rie f N r. 27 A n m . 14). 13 Vgl. D W B 5, [2355-2379] 2364f. 14 V erm utlich: J. D u rie, C eleusm a ad pacis evangelicae m in istro s, 1674 (vgl. B d. 1, B rief N r. 204, Z . 5 5 -6 7 ). 15 Vgl. B d. 1, B rie f N r. 204, Z . 66f. M ö g lich erw eise erhielt S pener die Schrift v o n W olfgang F o rstn er (s. B d. 1, B rie f N r. 129 A n m . 1).

152

Briefe des Jahres 1615

am ico16 u n u m recipere cogitans in alteram septim anam hoc quoque respon­ sum prem o: cum autem frustra fuerit illa opera, ex nundinis m ittam , ut de hom inis actis plene vobis constet. M ittam etiam pia m ea desideria17 in praefationem A rndianae18 novae 40 editioni praefixam effusa cum anim adversionibus et m onitis pii cuiusdam T h eo lo g i19: ut, si illa inspicere d ig n etu r M ax[im e] R [everenda] V [estra] Excell[entia], ipsius etiam m onitis postea proficiam atque per m e deinceps alii: qui unicus m eus in illo et quovis alio labore scopus est. Vale, Vir C eleberrim e, et divina gratia Ecclesiam diutissim e orna, cura, iuva. 45 21. A ug. 1675.

42 p ostea ] + etiam : D .

45 21. ] 24.(?): K.

16 N ic h t erm ittelt. 17 P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 18 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A n m . 7). 19 D as B ed en k en v o n Jo h a n n H ein rich H o rb (s. B rie f N r. 45 A n m . 34).

N r. 31

an [Christoph H uth]

[August/September] 1675

153

31. An [C hristoph H u th in Friedberg]1 [F ran k furt a. M .], [E nde A u g u st/A n fa n g S ep tem b er]2 1675

Inhalt D a n k t fü r S tellu n g n ah m e zur P o stillen v o rred e (Pia D esideria). V ersucht, B ed en k en gegen die C ollegia pietatis zu zerstreuen, in d em er G ru n d sätze für ihre G rü n d u n g u n d für eine alle u n n ü tze F ragen m eid en d e D u rc h fü h ru n g aufstellt. - L obt [H uths] V orschlag eines schulischen B ib elu n terric h ts.

Überlieferung D : P h .J . Spener, T h eo lo g isch e B e d en ck en 3 , H alle 1702 (21708; 31715), S. 105-107.

Ich bedancke m ich zum allerfördersten dienstlich w egen der genom m enen m ühe u n d brüderlichen Vertrauens, aus dem e nach m einer bitte dieselbe ihr w ohl m einendes bedencken m ir haben com m uniciren w ollen. Ich habe n u n m e h r etlich3 u n d 20 C hristlicher u n d der kirche nützlich dienender m änn er brüderliche u n d treue bedencken ü b er m eine praefation em pfangen4: u n ter w elchen m ich auch das v o n E ure W ohl=E hrw [ürden] hertzlich erfreuet un d bekräfftiget. W olte G O tt, w ir sehen auch diese freude, daß, was v o n vielen C hristlichen hertzen gebillichet un d nützlich erkant w ird, auch an ein u n d ander o rten in das w erck gerichtet u n d also einiger nutz geschaffet w ürde, in dem e sonsten alle anstellende consultationes vergebens sind. Was E ure W ohl=E hrw . bedencklich achten w egen der versam lungen, da die zuh ö rer ihre dubia p ro p o n iren m ö ch ten 5, bin nicht in abrede, daß auch noch zw ey T heo lo g i6, deren der eine P rofessor in einer benachbarten U n iv ersität7, denselben Vorschlag in bedacht gezogen u n d gesorget haben, es

1 C h risto p h H u th (gest. 31. 10. 1706), P farrer in seiner H e im a tsta d t F riedberg; nach dem S tu d iu m in S tra ß b u rg (seit 1646) u n d G ießen (seit 1650) 1653-1657 P farrer in A ssenheim , 1657-1658 R e k to r der L ateinschule in F riedberg, 1658-1706 P fa rrer u n d In sp ek to r in B u rg F ried berg ( D ie h l , H assia Sacra 4, 261). - B riefe Speners an H u th sind seit d em Ja h re 1671 überliefert (vgl. B d. 1, B rie f N r. 110 A n m . 1). - D e r v orliegende B rie f ist S peners A n tw o rt au f B rie f N r. 140. 2 V orliegender B rie f setzt die R eak tio n B althasar Bebels v o m 23.7.1675 (s. B rie f N r. 29 A n m . 4) a u f die P o stillen v o rred e v o rau s. E r w ird zeitgleich m it B rie f N r. 32 geschrieben w o rd e n sein; vgl. A n m . 4. 3 E in ig e zw anzig, zw anzig u n d m eh r (D W B 3, [1175-1177] 1177). 4 Z u r R eak tio n a u f die P ostillenvorrede (Pia D esideria) vgl. B riefe N r. 29, Z . 2 06-208 (S tellu n g n ah m en der T h eo lo g en ) u. N r. 41, Z . 6 9 -7 3 . 5 D er V orschlag zu r E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. [97-101] 99 (PD [55,13-56,37] 5 6 ,lf); vgl. B rie f N r. 140, Z . 18-57. 6 P h ilip p L u d w ig H an n ek e n (vgl. B r ie f N r . 16, Z . 7 1 -8 4 ) in G ießen u n d B althasar Bebel (vgl. B rie f N r. 29, Z . 6 9-104) in S traßburg. 7 U n iv e rsitä t G ießen.

154

Briefe des Jahres 1675

m öchte der kirche einige U nordnung daraus entstehen; gleichw ohl setzte der eine8 dabey, daß, w o dergleichen eingeführet w äre und von einem guten m ann in seinen gew issen schräncken dirigirt w ürde, w olte ers so gar nicht unbillichen, daß ers auch lobete, aber jeglichen orts finde er nicht, daß es anzustellen w äre. So bringen auch die vo n E uer W ohl=E hrw . angeführte Ursachen so viel zu w egen, daß freylich m it solcher sache behutsam und bedächtlich zu ver­ fahren, w o m an den verlangten nutzen dardurch erhalten soll. Jedoch halte ich davor, daß alle dergleichen sorgende U nordnungen oder beschim pffung der predigern w o h l verh ü tet w erden könne, w o die sache also angestellet w ü rd e9: D aß, w er dergleichen in gedancken hat, nicht so bald m it vielen die sache anfange, sondern, w o er erstlich eine zeitlang etliche gute gem üther, die sich das w o rt G ottes v o r andern lassen angelegen seyn, kennen lernen und sie zu fleißiger lesung der Schrifft angefrischet, sie aber, w ie gew iß geschehen w ird, finden w erden, daß sie nicht aller o rten fo rtk o m m en können, m ag sich alsdann dazu anerbieten, daß er ihnen hierinnen willig an hand gehen w olte u n d sie desw egen zu gew issen Zeiten zu sich k o m m en lassen u n d dergleichen Übung u n ter gantz w enigen guten g em ü th ern anfangen. Wo gleich u n te r ihnen dieses ausgem acht w erden m üste, daß sie gantz nichts hohes, subtiles, fürw ütziges suchen w olten, sondern blosser ding bey der einfalt u n d denen dingen, die sie in no th w endiger stärckung des glaubens bekräfftigen u nd zur Übung der w ahren G ottseligkeit antreiben m öchten, bleiben. Was w egen dann alle fragen, die nicht dazu nützlich w ären, so bald abgeschnitten w erd en solten. W ann solches einm ahl lex congressuum ist, so berufft m an sich d arau ff nachm ahl allezeit. Ist auch von den ersten, welche v on guter C hristlicher in ten tio n zu seyn praesupponiret w erden, derglei­ chen nicht zuverm uthen, daß sie nicht entw eder sich dergleichen unnützlieher frag von selbs enthalten oder so bald m it geschehener abw eisung solten zu frieden seyn. Ich w olte auch dieses rathen: Wo zu erst eine solche frag von je m a n d käm e, da m an erkennete, daß es aus guter m einung geschehe, entw eder solche auch abzuleinen10 u n d so bald zu weisen, w ie uns nichts zu erbauung aus deroselben b ean tw o rtu n g zuhoffen, oder das erstem ahl drau ff zu an tw o rten m it dem Vorbehalt, künfftig dergleichen nicht w eiter zuthun: Sähe m an aber, daß es v o n einem fürw itzigen ingenio käm e, gar zur an tw o rt sich nicht zuverstehen, sondern, w ie u n n ü tz es w äre, so bald zu weisen. A u ff keine dieser w eisen, w an n m it freundlichkeit den leuten begegnet w ird, ist

38 w esw egen: D 3.

43 fragen: D 3.

8 Ph.L . H an n ek e n (w ie A nm . 6); vgl. B rie f N r. 25, Z . 108, u n d B rie f N r. 29, Z . 210-213. 9 Z u m fo lg en d en A b sch n itt (Z. 2 6-55) vgl. die ähnlichen A u sfü h ru n g en in B rie f N r. 20, Z . 163-200 m it A n m . 40. 10 A blehnen, ab w en d en (D W B 1, 72).

N r. 31

an [Christoph H uth]

[August/September] 1675

155

einige V erachtung zubesorgen; sonderlich w eil die andere, so dabey sind, w ann je ein fürw itzig er etw as dergleichen m o v iret hätte un d nicht abgew ie­ sen zu w erd en gem einet, leicht au ff die Vorstellung beyfall geben und zufrieden seyn w erden. W ann also erstlich der g ru n d u n ter etlichen besten gem ü th ern aus einer gem einde geleget u nd die sache in Ordnung gebracht, so m ö ch ten allgem ach m eh r und m eh r andere, so auch verlangen darnach hätten, m it zugezogen w erden, die aber gleich sich nach den ersten zurichten verb u n d en w ären. Jedoch hat je d e r seines orts zu sehen, w as nach denen je d e r o rten variirenden u m ständen bey ih m das v o rträglichste u n d erbaulichste seyn m ag. D er Vorschlag, die Bibel in die ju g e n d in den schulen zu b rin g e n 11, ist auch vortrefflich u n d billich von jeglichen, so etw as darzu zu th u n verm ögen, zu practiciren: D ann dabey bleibts, je reichlicher das w o rt G O ttes, je m ehrere u n d gew issere früchten desselben sind zu h o ffen 12. 1675.

11 S. B rie f N r. 140, Z . 7 6 -8 2 . 12 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 95 (PD 54, lf).

156

Briefe des Jahres 1675

32. A n [Hans Eitel D iede zu Fürstenstein in Friedberg]1 [F rankfurt a. M ., E nde A u g u st/A n fa n g S eptem ber]2 1675

Inhalt F reu t sich ü b er die Z u stim m u n g zur P ostillenvorrede (Pia D esideria). K ü n d ig t ihren S eparat­ d ru ck an. H o fft, daß einzelne T h eo lo g en seine V orschläge in die Praxis um setzen, w as ohne an d erw eitig e H ilfe m ö g lich ist. A ngesichts des A usbleibens einer allgem einen B esserung zielen alle seine V orschläge darauf, daß jeg lich en O rts die P farrer sich der F ö rd e ru n g der F ro m m en an n eh m en , sie zu r B ibellese anhalten u n d C ollegia pietatis einrichten. D u rc h B etreiben des allgem einen P rie stertu m s w erd e sich bald in je d e r G em einde eine A usw ahl v o n K ernchristen finden. Ihr Beispiel w ird andere zur N a c h a h m u n g bew egen und die W iderspenstigen beschä­ m en . D ies w ird der A nfang einer kräftig en R e fo rm atio n sein. M it der p ersönlichen E rb au u n g aller G em ein d eg lieder w ären die P farrer überlastet. E rh e b t keinen E in w an d dagegen, w e n n die K irch en refo rm a u f K reis- o d er R eichstagsebene v erhandelt w ird, h at aber w en ig H o ffn u n g a u f E rfolg. B e g rü n d et seine B edenken gegen eine allgem eine S ynode aller drei K onfessionen.

Überlieferung D : Ph. J. Spener, T heologische B edencken 3, H alle 1702 (21708; 31715), S. 113-116.

D aß Ew [er] W ohlEhrenv[est] m eine einfältige, aber treu gem einte gedancken in der gem achten vorred e3 ihro beheben lassen, erfreuet und bekräfftiget m ich so vielm ehr. Es w ird ietzo diese vorrede besonders in kleinem form at getruckt, zusam t eines christlichen T heologi4 sehr stattlich gem ach­ ten additionen und anim adversionen5. Soll, geliebt es G O tt, in die m esse6 1 H ans E itel D iede zu F ürstenstein (1 6 .1 0 .1 6 2 4 -1 2 .2 .1 6 8 5 ), B u rg g ra f zu F riedberg; geb. in W ellingerode, nach dem S tu d iu m in S tra ß b u rg u n d einer akadem ischen Reise zunächst K am ­ m erju n k er u n d G esandter in Kassel, 1653 H o fm eister u n d G eheim er R at in D arm stad t, 1660 R ich ter am S am tg erich t in M a rb u rg , 1663-1665 G esandter a u f d em R eichstag zu R egensburg, 1665 O b e ra m tm a n n der G rafschaft N id d a in N id d a, 1671 erw ählter B u rg g ra f in F riedberg, d an n auch H a u p tm a n n der rheinischen R itterschaft, 1682 U n io n s-K rieg srat, 1683 K aiserlicher R at (Z edier 7, 817; B it t n e r - G r o s s , passim ; LP: C h r. H u th , A bgefallene R eg en ten -K ro n , F ran k fu rt a. M . 1686 [ v h U B G ießen], m it einem E p iced iu m v o n Spener [S. 3 9 -4 1 ]). - D iede zu F ürsten stein w ar ein g rü n d lich er K enner der S chriften Jacob B öhm es (s. L Bed. 3, 211. 350) und g eh ö rte offenbar zu d em an h erm etisch er L iteratu r interessierten Z irk el des D a rm stä d te r H ofes (vgl. B rie f N r. 50 A nm . 19). - Z u r E m p fän g erzu w eisu n g : N ach A n rede u n d Inhalt h an d elt es sich bei d em A dressaten u m eine h o h e politische P ersönlichkeit (s. Z . 8 4 -8 7 ), der S pener die P o stillen v o rred e m it der ausdrücklichen B itte u m S tellungnahm e zugeschickt hat. D ies trifft a u f D iede zu F ürstenstein zu, der oben d rein nach M itteilu n g v o n C h risto p h H u th (s. B rief N r. 140, Z . 6- 8) bald nach dem 10.6.1675 zu a n tw o rte n versprochen hatte. [D iede zu] F ü rsten ­ stein w ird im ü b rig en bei G edicke, D ecas, S. 4, als B riefp artn er Speners genannt. 2 D er D ru c k d er Separatausgabe der P o stillen v o rred e (Pia D esideria) ist in A n g riff g en o m ­ m en (Z. 1 -6 ). Jo a ch im Stolls G u tach ten (s. B rie f N r. 53, Z . 3 5 -5 0 m it A nm . 20 u. 21) ist noch n ich t an g ek o m m en (Z. 4). 3 Ph.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rief N r. 3 A nm . 9). 4 D as B ed en k en v o n Jo h a n n H einrich H o rb (s. B rie f N r. 45 A n m . 34). 5 Z u r Separatausgabe der P ostillenvorrede (Pia D esideria) s. B rie f N r. 3 A nm . 9. 6 D ie F ran k fu rter H erb stm esse v o m 6 . bis 25. S eptem ber 1675 (vgl. B rie f N r. 27 A nm . 14).

N r. 32

an [H . E. Diede z u Fürstenstein]

[A ugust/Sept.] 1673

157

heraus k o m m en . G O T T lasse n u r auch einige fru cht zur verlangter erbau­ ung un d besserung folgen. D an n w o nichts w erckstellig gem achet w ird, so sind alle consultationes endlichen vergebens. Jed o ch hoffe, es w erden einige gottselige T heologi seyn, die ihres orts nicht erm angeln w erden, etw as davon in Übung zubringen. W ie dann es auch lauter solche Vorschläge sind, die fast v o n je d e m T heo lo g o u n d prediger, auffs w enigste gantzem m iniste­ rio, seines orts etlicher m assen w erckstellig gem acht w erden m ögen und nicht n ö th ig haben, daß erst anderw ertliche hilffe dazu erw artet w erde. Indem ich sehe, daß w o m an au ff solche w arten will, so versäum et m an endlich alles, w eil dasjenige, w o ra u ff m an w artet, doch nicht geschieht. D aher für dißm ahl fast nichts m it u n ter m ischet habe, w o rin n en m an des w eltlichen u n d obrigkeitlichen Stands u n d seines arm s sonderlich benötiget w äre: sondern lauter solche dinge, da es allein bedarff, daß ein treuer diener G O ttes sein am t fleißig thue u n d anfangs etliche, allgem ach aber andere m ehrere in seiner gem einde gew inne. U n d k o m m e ich m eh r u n d m ehr au ff die gedancken: N ach dem w ir insgem ein die C onsilia v o n den m itteln, die zw ar die kräfftigste w ären, daß nem lich alle drey ordines7, sonderlich aber die zw ey obere, m it gesam ter hand zusam m en setzten u n d dem w erck auß dem grund zu helffen suchten, auch die w idersetzliche dam it in etw as zu zähm en v erm öchten, gantz fruchtloß abgehen sehen, w eil solche Zusam m ensetzung w eder b ißher erhalten w o rd en , noch je tz o m ehrere apparenz ist, daß sie zu nechst folgen w erde: D aß dann fast am dienlichsten seyn w olle, w ir unterlas­ sen zw ar auch jen e consilia nicht, sond ern treiben nach verm ögen, ob eine allgem eine oder doch eine m erckliche Z usam m ensetzung der ord in u m erhalten w erden könte, aber setzen gleich w o l nicht alles biß dahinauß, sondern greiffen jeg lich er seines orts die sach au ff die art an, w ie w ir bereits je tz t verm ögen. D as geschiehet dann, w o jeg lich er prediger bey seiner gem eine sich das w erck des H E rren m it ernst lässet angelegen seyn: u n d zw ar also (als w o hin alle m eine Vorschläge m it abzw ecken8), daß er die allerm eiste m ühe nehm e, an denen jen ig en gliedern seiner gem einde zu arbeiten, die er erken­ net, daß sie ohne das schon v o n G O tt den m eisten trieb un d gute intention haben, ih rem C h risten th u m als dem ein ig n o th w endigen9 v o r allem abzuw arten 10, die v o r ändern die εύθετοι sind zu dem reich G O ttes, Luc. 9,62“ . M it denen gehe denn der prediger viel und offters um , suche sie zu der Schrifft u n d in derselben im m er tieffer hinein zu tringen, so w ol in fleißigem 21 d em : D 1+3.

32 seine: D 3.

7 D ie drei S tände in n erh alb der (lutherischen) K irche: o rd o politicus, o rd o ecclesiasticus un d o rd o o eco n o m icu s (vgl. B rie f N r. 29 A nm . 13). 8 Vgl. die V o rred e zu den Pia D esideria 1676, Bl. a l l r-v (PD 8,25—36). 9 Vgl. L k 10,42. 10 P flegen, ach th ab en ; auch m it D ativ (D W B 1, 147). 11 Lk 9,62.

10

15

20

25

30

35

40

158

Briefe desJahres 1675

privat=lesen12, als, w o sichs th u n läßt, dergleichen conferenzen, davon ein Vorschlag g eth an 13; er gebe so fleißig acht au ff sie, gleich ob w ären sie ihm allein anbefohlen, bem ercke, ob u n d w ie sie zunehm en, sonderlich ob und w ie ihr leben die früchten der erkäntnüß weise oder nicht: E r stiffte unter solchen leuten selbs eine heilige u nd v o r ändern genauere freundschafft, daß sie acht ieglicher au ff sich selbs u n d seine b rüder haben un d u n ter sich ihr priesterliches a m t14 eyffrig zutreiben eine w eil sich gew öhnen, da bin ich versichert, daß durch G O ttes segen es nicht so lange anstehen solle, daß nicht in einer gem einde ein gesegnete außw ahl bald sich zeigen solte von solchen, die rechte k ern = C h risten 15 seyen u n d m it w elcher h ilff nachm al der prediger vieles, so sonsten ih m allein nicht m üglich w äre, außrichten m öge. Ihr g u t exem pel, die unter sich übende brüderliche hebe un d bezeugungen aller christlichen pflichten gegen je d e rm a n 16 w ird bald andere bew egen, sich auch dazu zuschicken u n d hingegen die gantze ruchlose, w o nicht bessern, doch gantz scham roth m achen. U n d zu solchen allen bedürffen w ir w eder zw ang noch viele w eitläufftige anstalten, sondern kan m it anruffung G O ttes dergleichen v on jeglichen predigern geschehen. D abey aber die gewisse hoffnung gem acht w erden: Wo in unterschiedlichen gem einden dergleichen anzahl v on w ahren C hristen w erd en gesam let w erden, so m öge solches ein anfang seyn zu viel kräfftiger reform ation, dazu m an je tzo noch nicht k o m m en kan. Jetzo m anglets gem einiglich daran, daß, w eil der jenigen, die einem prediger anvertrauet sind, alzuviel sind, m ans bey dem allgem einen bleiben lässet. D a haben alsdenn die gute g em ü th er keine gelegenheit zu zunehm en, ih r eyffer w ird nicht excitirt oder denselben m it zulänglichem beystand geholffen, daher er auch erkaltet, u n d gehet dam it jed er w iederum den gew öhnlichen w eg u n d gedencket nicht, täglich zu zunehm en; es kennen christliche g em ü th er sich nicht selbs untereinander, und w eißt also niem and fast, v o n w em er erbauet w erden oder w o er erbauen könte. D am it bleibet alles stecken, u n d haben die auch ruchlose keine rechtschaffene exem pel vor sich, die ihnen in die äugen leuchteten. D erne allem ziem lich gerathen w äre, 42 g e th a n ] + zu fu hren: D 2 selben: D 2. zulänglichen: D 2.

43 b em ercke ] bedencke: D 2 55 solchem : D 2 67 gew öhnliche: D 3. 69 w o ] w en : D 2.

65 dem ­

12 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 9 6 f (PD 54,2 9 -5 5 ,5 ). 13 D e r V orschlag zur E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 97-101 (PD 55,1 3 -5 6 ,3 7 ). 14 A llgem eines (geistliches) P rie stertu m m it den Ä m te rn des (geistlichen) O p fern s, des B etens u n d Segnens sow ie dem (in der christologischen Ä m terleh re eigentlich prophetischen) A m t des g ö ttlich en W orts (s. P h .J. Spener, D as G eistliche P rie sterth u m , F ra n k fu rt a. M . 1677, S. 9 [N d r. 1979]); vgl. die F o rd e ru n g n ach A u frich tu n g u n d Ü b u n g des geistlichen P riestertum s in den Pia D esideria 1676, S. 104-110 (P D 58,11-60,29). 15 E in bei H ein rich M üller, G eistliche E rk w ick -S tu n d en (s. B rie f N r. 53 A n m . 26) zu finden­ der B egriff; vgl. Pia D esideria 1676, S. 122 (PD 65,34). 16 Vgl. R ö m 12,17; 13,7; Gal 6,10.

N r. 32

an [H. E. Diede zu Fürstenstein]

[A ugust/Sept.] 1675

159

w o sich ein prediger au ff diese w eise zu der sach anschickte, nachm al erw artende anderer k räfftiger m ittel, dam it folgens w eiter durch getrungen un d die in dem w eg gelegene hindernüssen der w idersetzlichen überw u n d en w erden m ögten. W oran es G O tt, w o w ir jetzo bereits seiner gnade uns so gebrauchen als uns gegeben ist, nicht w ird erm anglen lassen. So sollen w ir dennoch m it hertzlichem anruffen G O ttes einen m u th fassen un d dem fürsten dieser w e it17 m it einem strateg em ate18 eines abgew innen, daß, da er m einet, sein reich sicher gnug zu behalten, in dem er an hohen orten d urch seine hoff= u n d regim entsteufel19 die allgem eine Verfassungen u n d consilia hin d ert u n d sich v o r dem übrig en w enig befahrt20, er endlich sehe, daß m an au ff andere w eise ih m nachtrücklich eingebrochen un d ein loch in seine festung gem acht. E. W olE hrnv. hertzlichen eyffer lobe u n d liebe ich hertzlich: w ünsche auch v on dem aller H öchsten nachtrücklichen success. K an auch nicht unbillichen, w o E. W ol=E hrnv. au ff den C reiß= oder R eichs=tag21 desw e­ gen etw as ansuchung th u n w olte. Ich bekenne aber dabey offenhertzig, daß ich noch w enig h offnung sehe einer guten folgenden frucht: A uch m ich entsinne, daß grossen theils, w o G O tt seiner kirchen hat helffen lassen, solches n icht geschehen seye durch v o r der w eit ansehnliche m ittel und m it= w ü rck u n g der grossen in der w eit: Sondern gem einiglich geschähe es durch geringe anfänge, da m an dergleichen viele gute früchte nicht hoffen könte, biß endlich G O tt die hand derer m it dazu k o m m en hat lassen, die er zu seines reichs am tleuten22 gem acht. Jedoch sind die w ege des H E rrn w u n d erb ah r u n d uns unerforschlich23, u n d je tz t b raucht er diese, ein ander­ m ahl ein ander art. D aher m an allerley versuchen un d endlich dem H E rrn die sache befehlen m ag, w elchen w eg er zu seinen ehren segnen w olle. Was einen G eneral-synodum v on allen 3 R eligionen24 anlangt, sorge ich, daß bey dem w erck u nüberw indliche difficulteten seyen. D ann 1. von Päpstischer seite n im m e rm e h r darin m ag geheilet25 w erden, w eil ohne des Papsts consens etw as dergleichen n u r in die gedancken zufassen bey ihnen das gröste crim en laesae m aiestatis pontificiae w äre. Von dem Papst aber ist 93 k o n te: D 2. 17 J o h 12,31; 14,30; 16,11. 18 K riegslist. 19 F ig u r d er T eu fels-L iteratur, einer theo lo g isch -erb au lich en literarischen G a ttu n g zur A u f­ d eck u n g m o ralisch er M iß stän d e; vgl. die Ü b e rsic h t bei K. G o e d e k e , G ru n d riß z u r G eschichte der d eu tsch en D ic h tu n g 2, 21886, § 161. 20 Sich fü rch ten , sich so rg en (D W B 1, 1246-1248). 21 D ie B u rg g rafsch aft F ried b erg g eh ö rte zu m oberrh ein isch en K reis, w ar seit dem 15. Ja h rh u n d e rt R eichsstand u n d h atte als solcher Sitz u n d S tim m e a u f d em R eichstag. 22 Vgl. W eish 6,5. 23 Vgl. R ö m 11,33. 24 K o nfessionen, hier die lutherische, refo rm ierte u n d rö m isch -k ath o lisch e (D W B 8 , 801f). 25 Z u stim m e n , ü b erein stim m en (D W B 4 II, 969 f)■

160

Briefe des Jahres 1675

eine solche perm ission nicht n u r zu hoffen, m an gebe ihm dann, daß er das praesidium und d irectorium ea autoritate führe, w elches er in allen nur etlicher m assen auff das geistliche reflectirenden sachen praetendiret. 2. So ist ein grosses stück der vo r äugen schw ebenden greuel eine sache, so noch zu dem ferm ento pontificio26 gehöret, u n d haben die m eiste m ißbräu­ che aus dem Papstum den U rsprung g en o m m en27: D aß viele darunter seind, so ein Papist behaupten, uns zu tru tz verfechten oder doch entschuldigen w ird. 3. So gibt es auch die ratio status28 Pontificii nicht zu, daß sie helffe die ärgernüß u n ter den K etzern abzuschaffen u n d n u r das w enigste darzu zu helffen: D an n je übler es in unsern kirchen hergehe, so viel m ehreren v o rw u rff haben sie w id er uns u nd w ollen also nicht gern, daß ihnen etwas ihres ob w o l eitlen u nd falsch angem aßten ruhm s, daß sie allein seyen, bey denen die gottseligkeit gefördert u n d auff die heiligkeit getrieben w erde, entgehe. Z iem licher aber w äre es m it einen synodo o rth o d o x o ru m 29, da­ durch vielleicht viel gutes m öchte gestifftet w erden. U tin am vel hanc spera­ re his tem poribus liceret! N u n , G O T T w ird helffen au ff art u nd w eise, w ie ers zu seinen ehren dienlich befindet. D essen heiliger h u t u n d segen reicher gnade em pfehlende verbleibe u.s. w. 1675.

26 P äpstlicher Sauerteig (vgl. 1K or 5,6; Gal 5,9). 27 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 71 (PD 4 3,19-22). 28 Z u m B e g riff der S taatsräson s. R. S c h n u r [H g.], S taatsräson. S tudien zur G eschichte eines politisch en B egriffs, B erlin 1975. 29 L u therische T h eo lo g en .

N r. 33

an Johann Wilhelm Petersen

3 .9 . 1675

161

33. A n Johann W ilhelm Petersen in G ießen1 F ra n k fu rt a. M ., 3. S ep tem b er 1675

Inhalt W ü n scht K larheit ü b er eine B e ru fu n g P etersens an einen sächsischen H o f. Z u m V orhaben, das S tu d iu m m it einer In au g u ra ld isp u tatio n zu beenden. H a t B ü c h er v o n Jo se p h M ede u n d Paul T a rn o w an P etersen g esandt. N e n n t A u to re n , die geg en d en Islam u n d das S c h w ä rm e rtu m g eschrieben hab en , u n d W erke m it einem ähnlichen A nliegen w ie dem der P ostillenvorrede (Pia D esideria). - O b e r die S trauchischen U n ru h e n in D anzig.

Überlieferung K: H alle a.S ., A F S t, A 196, S. 2 9 -3 3 .

Salutem et A m o rem a D O M IN O ! V ir nobilis, praecellens et praeclarissim e, D o m in e, Fautor et am ice h o n o ra­ tissim e. Tres a tua m an u intra dies n o n ita m ultas accepi2, m edias vero post duas alteras, nam D n. L. Schuzio3 inclusae M o g u n tia4 d em u m ad m e rem ittendae erant. Q u o d no n confestim responderim , am ico m e n o n excusabo prolixius, inprim is quia superior septim ana plures h abuit occupationes, q u o d eius feriam sextam 5 solenni ieiunio atque poenitentialibus exercitiis et concioni­ bus consecrarem us6. G ratissim us nuncius m ihi fuit, qui te in aula Saxonica7 ad v o tu m h abitum narravit. C u m vero u tram q u e tuam epistolam conferrem , dubius iam sum , quis d em u m fuerit successus: ex p rio ri colligebam concionatoris aulici m u ­ nus tibi iam dem an d atu m , si P atro n i8 annuerent et m o ram in adeundo sem estrem concessam : ex alteris incidi, an recte rem perceperim , cum voca­ tionem rebus tuis conficiendis urg eri peteres. Rescribe, quaeso, et rem eam m ihi explica, u t dein N obilissfim ae] V irgini M ülleriae9, quae m o d o ex 1 Z u J. W. P etersen s. B rie f N r. 7 A n m . 1. 2 N ic h t überliefert. 3 Jo h a n n Jaco b S chütz (s. B rie f N r. 123 A n m . 1). N a c h A ufzeichnungen im S chütz-N achlaß (F ran k fu rt a .M ., S enckenbergische B ib lio th ek , M 328, S. 217) w ar S chütz v o m 16. bis 23. A u g u st 1675 am k u rfü rstlich en H o f in M ainz u n d in Speyer. 4 M ainz. 5 F reitag, d er 27. A u g u st 1675. - Spener hielt an diesem T ag eine B ü ß p re d ig t ‫ ״‬W oraus w ir erk en n en , ob w ir w ah re G lieder der K irche seien u n d in w a h re r B uße ste h e n “ ü b e r Ps 1 5 ,1 -3 (s. A n m . 6). 6 G ed ru ck t in: P h .J. Spener, C h ristlich e B ü ß p red ig ten , F ra n k fu rt a. M . 1678, S. 2 4 6 -2 6 9 (G rü n b erg N r. 72). 7 D er H o f S achsen-E isenach o d er S a c h sen -G o th a -A lten b u rg (vgl. M a t t h i a s , lOOf). 8 D ie K u ra to re n d er S chabbelstiftung, deren S tipendiat P etersen w a r (vgl. M a t t h i a s , 37f). 9 W ohl n ich t A n n a Sibylla M ü ller (vgl. B rie f N r. 53 A n m . 36), so n d e rn v e rm u tlic h Jo h a n n a E leo n o ra v o n M erlau (s. B rie f N r. 96 A n m . 28) (A bschreibfehler); vgl. M a t t h i a s , 89.

5

10

15

162

Briefe desJahres 1675

therm is W ißbadensibus10 rediit, loqui possim . D E U M pie invoco, ut offi­ cio, q u o d tibi iam dem an d atu m arbitror, et, quaecunque posthaec tibi concredet, benedicere velit clem entissim e, u t talentorum tibi com m issorum 20 u b errim u m foenus reposcenti D o m in o aliquando valeas exhibere intraturus in gaudium D O M IN I tu i11. E am , quae in contem platione et varia eruditione consistit, Theologiae partem pluribus iam annis excoluisti m u lto cum profectu et ad ea, quae p o rro agenda erunt, subsidio. A ccedet posthac in ipso officio praxis et in ea 25 etiam oratione, m editatione et, sine qua D E U S suos laborare in vinea12 non p erm ittit, tentatio n e13 p lu rim u m proficies. E t non quidem aliam quam hactenus v eritatem disces, senties tam en n o n raro, quaedam et ea, quae arg u m en to sint, n o n om nia solo studio perfici. Q u o d p ro p o situ m concernit disputatione inaugurali14 cursum academ i30 cum concludendi, n o n p u to aliud tem pus esse ei com m odius; crediderim tam en, si functioni illi aulicae destinaris, illud non nisi praeconsulto Serenissim o 15 suscipiendum esse, de quo Excellentissim is D om inis Professoribus16 loqueris, nisi forte iam ante discessum ex aula hac de re serm o factus fuerit. L ibrum Io. M edi de apostasia nov issim o ru m tem p o ru m ex 1. T im . 4 17 et 35 T arn o v ii18 oratio n em de N [ovo] E vangelio19 Scholti20 parenti credidi, ut ad 27 et: cj ] ex: K.

34 M edi: cj ] Predi: K.

10 W iesbaden m it seinem H eilbad. 11 Vgl. M t 2 5 ,1 4-30. 12 Vgl. M t 2 0 ,1 -1 6 . 13 D ie T rias o ratio , m ed itatio , tentatio gilt in der lutherischen T h eo lo g ie des 17. Ja h rh u n ­ derts in A n leh n u n g an L uthers a u f die A uslegung v o n Ps 119 zurück g eh en d e A n w eisu n g zum T h eo lo g ie stu d iu m (V orrede zu m 1. B and der W itten b erg er A usgabe seiner deutschen Schrif­ ten, 1539: W A 50, 658,29-659,4) als V oraussetzung theologischer E rk en n tn is (vgl. J. G erhard, M e th o d u s Studii T heologici, Jena 1622, S. 13). 14 D isp u ta tio n zur E rlan g u n g des theologischen G rades eines L izentiaten oder D o k to rs. 15 E in S o h n v o n H erzo g E rn st (dem F rom m en) v o n Sachsen-G otha, etw a F riedrich I. (1675-1691; vgl. L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 49), o d er v o n H erzo g Jo h a n n G eorg I. v o n Sachsen-E isenach (1668-1686; vgl. L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 48). 16 D ie G ießener P rofessoren, v.a. P hilipp L u d w ig H an n ek e n (s. B rie f N r. 16 A nm . 1), der w ich tig ste L eh rer Petersens. 17 Jo sep h M ede, P ro p h etia A postolica, 1. T im . IV. v. 1,2,3. D e A postasia N o v issim o ru m T em p o ru m , E t T h eo lo g ia D aem o n u m G entili apud C hristianos instaurata; d iligenter & accura­ te expensa, Basel: J. K ö n ig 1656 (v h H B F S t H alle a.S.). 18 Paul T a rn o w (1562-1633); nach dem S tu d iu m in R o sto ck R e k to r in P archim , dann in R o sto ck , seit 1604 P rofessor der T h eo lo g ie in R o sto ck (D B A 1256, 394-402; A D B 37, 398f; S c h m a l t z 2 , 198f; L e u b e , 64-66). 1J P. T a rn o w , D e N o v o E vangelio, q u o d sit caussa o m n iu m calam itatum , u n iv ersu m C h ristia n o ru m o rb e m in u n d a n tiu m & su b m e rg en tiu m , D issertatio: H ab ita in academ ia R o sto chiensi M D C X X IV . IX . Kal. M aij, R o sto ck o.J. [1624] (vh H A B W olfenbüttel); neu herausge­ g eben: F ra n k fu rt a. M .: C h r. G ensch 1697 (vh H B F S t H alle a.S .). - H einrich A m m ersb ach hat die R ede zu erst ins D eutsche übersetzt: [ ...] P andora T arnoviana. D as ist / B eschreibung des N eu en E vangelij, W elches eine U h rsach ist alles U n g lü ck s in der w erth en C h risten h eit, Q u ed lin b u rg : J. O ck el 1663 (vh H B F S t H alle a.S .). - W eitere Ü b ersetz u n g en erschienen u n ter

Nr. 33

an Johann Wilhelm Petersen

3 .9 . 1675

163

vos sarcinulam deferri curet. Forte ante has eam iam acceperis. Q u o s n om i­ nem contra M u h am m ed ism u m vel Fanaticism um 21 auctores n o n habeo, nisi quod M inisterium H am b u rg en se Q uackeris iu stu m tractatum opposuisse22 m em ini, et B [eatus] H u n n iu s23 in W eigelianos24 post T h u m m iu m 25 strinxit calam um . 40 Q u i arg u m en tu m tractaru n t analogum praefationi26 nostrae haud dubie sunt m ulti. Io. Valent. A ndreae27 in o m nibus pene suis quaedam im m iscet et quidem , quae acriter p u n g u n t. A llegatos legi V olschovii28 aureum pietatis

d en T iteln: 1) G .H . W ., D er alte G laube u. C h riste n th u m u n serer V orfahren . . . , w ie solches Paul. T arn o v iu s in einer lat. R ede 1624 v orgestellet, H alle a.S. 1699 (K B K ), 21702 (vh H B F S t H alle a.S .); 2) Pauli T arn o v i R ede V on d em n euen E vangelio / D aß es E ine U rsach e alles U n h eils in d er C h risten h e it sey I . . . I U n d je tz o Fast v o n W ort zu W ort in das T eutsche ü b ersetzet ist, V erlegts / Jo h a n n Jacob S chütze o. O .u .J . (vh BSB M ü n ch en ). - S pener e rw äh n t die S chrift in den Pia D esideria 1676, S. 46 (PD 3 2 ,1 8 -2 1 ), auch bereits in d em G u tach ten des F ra n k fu rter P re d ig erm in isteriu m s ü b er die L ehre Jo h a n n M elch io r S tengers v o m 10.7.1670 (Bed. 3, [15-62] 19) u n d in einem B rie f an Jo h a n n L u d w ig H a rtm a n n v o m 14.6 .1 6 7 0 (Bd. 1, B rie f N r. 69, Z . 24). 20 N ic h t erm ittelt. 21 Islam u n d S ch w ärm ertu m . 22 [Johann M üller], Q u äck e r= G rew el D as ist A bscheuliche / auffrürische / v erdam liche J rth u m b d er N e u e n S ch w erm er / w elche gen en n et w erd en Q u äck e r W ie sie dieselbige in ihren Scartecken / A llarm / S tandarte / P annier / K ö n ig reich / E ckstein / u n d so n st schrifftlich un d m ü n d lich m it g ro ssem E rg ern is auß g eb reitet. A u ff A n o rd n u n g Eines E dlen H o ch w eisen R aths d er S tadt H a m b u rg . . . D u rc h E tliche hierzu v ero rd n e te deß M inisterii in H a m b u rg , [H am b ü rg :] J. N a u m a n n 1661; nachgew iesen in d e r B ibliotheca S peneriana (BS 8° 433). 23 N ik o lau s H u n n iu s (1585-1643), 1617 P ro fesso r der T h eo lo g ie in W itten b erg , 1624 S uper­ in te n d e n t in L übeck (D B A 582, 205—209; A D B 13, 416—418; M ö ller 2, 376—389; Jö c h e r 2, 1777f; Z ed ier 13, 1248-1250; T R E 15, 707-709). 24 N . H u n n iu s, C h ristlich e B e trach tu n g D er N e w e n P aracelsischen v n d W eigelianischen T h e o lo g y , W itten b erg : K. H eid en 1622 (vh H B F S t H alle a.S.). 25 T h e o d o r T h u m m , Im pietas W igeliana, h o c est, necessaria a d m o n itio de cen tu m et vigenti erro rib u s n o v o ru m p ro p h e ta ru m coelestium , quos a V alentino W igelio n o stra haec aetas dicere coepit W igelianos, T ü b in g e n : P h. B ru n n 1622 (K B K ), 21650 (N U C ). - T h . T h u m m (1586-1630) w ar seit 1618 P rofessor der T h eo lo g ie in T ü b in g e n (D B A 1270, 3 5 7-361; A D B 38, 169-171; Jö c h er 4, 1182f). 26 P h .J. S pener, P o stillen v o rred e (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 27 Jo h a n n V alentin A n dreae (1586-1654) aus H erre n b erg , b ed eu ten d ster p ro testan tisch er th eo lo g isch er R efo rm sch riftsteller aus der Z eit des D reiß ig jäh rig en K rieges; n ach d em S tu d iu m in T ü b in g e n (d o rt 1605 M ag ister, 1641 D r. th eo l.), S tra ß b u rg u n d H eid elb erg u n d einer akad em isch en A u slandsreise 1614 D iaconus in V aihingen, 1620 S u p erin te n d en t in C a lw , 1639 H o fp red ig e r u n d K o n sisto ria lrat in S tu ttg art, 1646 M itg lied der F ru c h tb rin g en d en Gesell­ schaft, 1650 A b t zu B eb enhausen, 1654 A b t zu A delberg; B e g rü n d er der literarischen G estalt der R o sen k reu zer (D B A 24, 380—412; A D B 1, 441—447; T R E 2, 680—683; D ü n n h a u p t 1‫ ־‬, 2 5 5-293). 28 M o ev iu s V olschovius ( 7 .5 . 1 5 8 8 - 6 . 7 . 1 6 5 0 ) , 1 6 2 6 D r. th e o l., zuerst P ro fesso r fü r M a th e­ m a tik in G reifsw ald, d an n P fa rrer in B erg en u n d D em m in , 1 6 4 2 P ro fesso r der T h e o lo g ie und G en eralsu p erin ten d en t v o n V o rp o m m e rn in G reifsw ald (D B A 1 3 1 6 , 3 4 0 ; J ö c h e r 4 , 1 7 0 7 ; M o d e r o w / M ü l l e r 1, 1 2 2 f ; P ersonalschriften: U B G reifsw ald, S am m lu n g V itae P o m eran o ru m ).

164

Briefe desJahres 1675

seculum 29 et C hr. G ro ss.30 C onsil. T heol. de quibusdam defectibus in et ab 45 Ecclesia Evangel. tollendis31, eos vero licet studiose investigatos reperire adhuc dum non potui. Passim etiam M . Schroederus32 R ostochiensis in opusculis suis illa tractat, et eodem collim ant pia desideria B [eati] Q u isto rpii33. M agnif[ici] D. Strauchii34 ad vos accessum iubeat D E U S academ iae esse 50 felicem et m ulti usus. E m inentissim i35 titulus A rgentinae Cancellario Acade­ m iae proprius est; unde forte tracta im itatio.

29 M . V olschovius, A u reu m P ietatis Seculum . D as ist: G eistliche G ü ld en = Z eit / eines E vangelischen B u ß = P red ig ers / V on stifftu n g g u ter O rd n u n g / u n d u n erw ü n sch e ter B esserung der C h risten h e it im G eistlichen Stande / in W olbestelleten H o h e n u n d N ie d rig e n Schulen: H ey lsam en K irch en = R eg im en te: u n d C h ristlich er H au ß = Z u ch t. W ider das / leider / eingerisse­ ne E picurische u n d U n ch ristlich e W esen u n d alle U n o rd n u n g / so in diesem langen b e trü b te n K riegs=W esen in D eu tsch lan d fast ü b erh an d g e n o m m e n / D u rc h zuträgliche M ittel un d w o lg em ey n ete V orschläge / A uß G ru n d des unfeilbaren W ortes G ottes / Scriptis L utheri, K irch en = H isto rien un d D ecretis . . . V orm als vo n einem alten T h eo lo g o u n d . . . P red ig ern M . Ju lio C o lero , gew esenen P raep o sito Lözensi, labore socio c o m p o rtirt; U n d n u n / a u ff dessen W unsch u n d B eg eh r / zu m gem ein en N u tz e n u n d E rb aw u n g e der zerfallenen H ü tte n Jacobs / fleissig r e v id ire t. . . D u rc h M o e v iu m V olschovium , G reifsw ald: J. Jä g er 1645 (vh H B F S t H alle s.S .).

30 C h ristian G ross (3 0 .9 .1 6 0 2 -1 7 .7 .1 6 7 3 ) aus W ittenberg; nach dem S tu d iu m in W itten­ b erg (d o rt 1621 M agister), Leipzig (d o rt 1640 D r. theol.) u n d S tra ß b u rg A rchidiaconus, P ro fesso r d er T h eo lo g ie u n d der hebräischen Sprache am herzoglichen P äd ag o g iu m in Stettin, G en eralsu p erin ten d ent v o n P o m m e rn (D B A 426, 167 = Jö c h er 2, 1198; M o d e r o w / M ü l l e r 2, 564f). 31 C h r. G ross, C o n siliu m T h eo lo g ic u m : D e qu ib u sd am D efectibus in & ab Ecclesiis E vang elico ru m tollendis: O lim a praeclaro q u o d am T h eo lo g o [B althasar M eisner; s. B rie f N r. 63 A n m . 8] a d o rn atu m , p o stm o d u m . . . ev u lg atu m : C u m O ratio n e D e S. S. T h eo lo g ia & vera R eligione; Q u a m h ab u it ipse publice in dicto P aedagogico, die xxv. N o v e m b . A nno M D C X X L I, in: ders.: Sylloge D istin ctio n u m T h eo lo g ic aru m , in A rticulos Fidei C hristianae, S tettin: J. V. R hetius 1671, S. 4 1 3 -4 4 8 .4 4 9 -4 9 6 (vh U B R ostock). 32 Jo ach im S ch rö der aus R ostock (s. B rie f N r. 137 A n m . 1), der in vielen kleineren S chriften die O b el seiner Z eit geißelt; z.B . J. S chröder, H ellklingende un d d u rch d rin g en d e Z u c h t= P o saune / daß ist eine B ew egliche E rin n e ru n g / an die E vangelischen H . G eistlichen un d H. W eltlichen K irch en = u n d L and= V äter / daß sie in G o tt vereiniget / verm ittelst der K irchen u n d C iv il-Z u c h t / v o r allen die in der ersten Taffel v e rb o h ten en S ünden-G rew el / D e m E hren K ö n ig e Jesu C h risto aus dem W ege räu m en , R ostock 1667 (2F ra n k fu rt a. M . 1671 m it einer V orrede Speners u n d des F ra n k fu rter P re d ig erm in isteriu m s [vgl. W a l l m a n n , 245fj). - N ä h e ­ res zu seinen S chriften bei L e u b e , 7 7 -7 9 . 33 Jo h a n n Q u isto rp , Pia D esideria, R ostock 1663 (vgl. Bd. 1, B rie f N r. 67 A nm . 21). Jo h a n n Q u isto rp d. Ä. (1584-1648) w a r P rofessor u n d S uperintendent in R ostock, Jo h a n n Q u isto rp d .J. (1624-1669) ebenfalls P ro fesso r der T h eo lo g ie in R o sto ck (D B A 991, 2 1 -3 8 .3 9 -5 0 ; A D B 27, 5 1 - 5 3 .53f; L e u b e , 7 1 -7 4 ; S c h m a l t z 3 , 19-21). 34 Jo h a n n S trauch (1612—1679); geb. in K olditz, nach dem S tu d iu m in Leipzig (dort 1639 M agister), W itten b erg u n d Je n a 1648 P rofessor für lateinische Sprache, 1652 für G eschichte in L eipzig, 1657 D r. iu r., P rofessor der Ju risp ru d e n z in Jena, seit 1676 P rofessor P rim ariu s u n d P ro k an zler in G ießen (D B A 1237, 353-370; A D B 36, 528-531; Jö c h e r 4, 873-875). - D er P ro k an zler fü h rte die G eschäfte der U niv ersität, w äh ren d A m t u n d T itel des K anzlers repräsen­ tative F u n k tio n h atten u n d in der R egel fürstlichen P ersonen ü b ertrag e n w u rd en . 35 D en T itel eines E m in en tissim u s tru g e n seit 1627 v o rn eh m lic h die röm isch en K ardinale.

N r. 33

anjohann Wilhelm Petersen

3 .9 A 6 7 5

165

M ax[im e] R e v [erendi] M isleri36 affectus in m e p lu rim u m m e oblectat, brevi litteris37 ad eum exaratis m e eius am icitiae p o rro insinuare studebo: cum iam a viginti et q u o d excurrit annis n o m en eius ob pietatem et in Ecclesiam m erita m agni facere atque venerari coeperim . C eleb[errim us] D . M ullerus38 R ostochiensis ex letali m o rb o iam spiritum iteru m ducere coepit. E t n unc d em u m m o tu s D antiscani39, qui tam periculosi hactenus fuerant, conquiescere videntur, cum ultim is litteris40 allatum sit, Senatum et 3 o rd i­ nes civitatis41 a civibus inerm ibus tam en in curia42 in alteram diem quasi obsessos nec prius dim issos esse, quam tantopere dilectum istis D . Strauchium , quem H a m b u rg o M . M ullerus43 m ihi scripserat G ryphisw aldiam 44 ad professionem iam discessisse, plene eidem functioni, ad quam prim u m W iteberga45 vocatus erat, restituerent. Postridie, quam epistola illa exarata, reconciliatio cum m inisterio instituenda fuerat, quo successu postea videbi­ m us. A m o liatu r D E U S scandala, quae exin orta et adhuc oriri possunt, et, si ita eius fert gloria, ubique pacem reddat. Eius gratiae com m endatus vale et salve in IE S U nostro. Scrib. Francof. ad M oen. 3. S eptem br. 1675. Praeclar. T. Praecell. ad preces et officia addictissim us P. I. Spenerus, D. M ppria. E xcell[enti] D n. H ospiti46 obseq u io ru m m e o ru m esto, quaeso, interpres. N ec n o n C la r[issim um ] D n. M . A rto p o e u m 47 am ice m eo n o m in e saluta. V iro Praeclarissim o et Praecellenti D o m in o Iohanni W illhelm o Petersen, Philosophiae M ag istro et S. S. T heologiae C andidato, D o m in o , Fautori et A m ico suo H onoratissim o. ----------------Giessam. 36 Jo h a n n N ik o lau s M isler (s. B rie f N r. 152 A n m . 1). 37 N ic h t überliefert. 38 H ein rich M ü ller in R o sto ck (s. B rie f 135 A nm . 1). Z u seiner K ran k h eit s. B rie f N r. 28, Z . 31 f, zu seinem T od s. B rie f N r. 50, Z . 3 4 -3 9 . 39 Z u den S treitig k eiten um Ä gidius S trauch in D an zig s. B rie f N r. 2 A nm . 15; zu dem fo lgenden B erich t v gl. B rie f N r. 41, Z . 147-174. 40 W ahrscheinlich v o n N ath an ae l D ilg er (s. B rie f N r. 14 A nm . 1), dem S enior des D anziger P red ig erm in isteriu m s. 41 D e r R at d er S tadt D anzig so w ie die V ertreter der H au p tg ew e rk e, an d erer G ew erk e un d Schöffen. 42 R athaus. 43 W ohl n ich t d er H a m b u rg e r G eistliche C asp ar M ü ller (gest. 13.9.1675), so n d ern M . H ie ro n y m u s M ü ller (1 0 .4 .1 6 3 2 -4 .5 .1 7 0 5 ), seit 1660 D iaconus an St. N icolai in H am b u rg , Sohn des Seniors Jo h a n n M ü ller (s. B rie f N r. 133 A n m . 3), d er auch m it A b rah am C alov k o rresp o n d ierte (Je n s e n , 8 6 u. B r u h n N r. 89); vgl. B rie f N r. 34 A n m . 24. 44 G reifsw ald. 45 W itten b erg . 46 P h ilip p L u d w ig H an n ek en (s. B rie f N r. 16 A n m . 1); vgl. B rie f N r. 15 A n m . 21. 47 Jo h a n n D aniel A rto p o eu s (s. B rie f N r. 8 A nm . 7).

166

Briefe des Jahres 1675

34. A n G ottlieb Spizel in A ugsburg1 F ra n k fu rt a. M ., 7. S eptem ber 1675

Inhalt K ü n d ig t die Separatausgabe der P ostillenvorrede an. - Z u r B esetzung des A u g sb u rg er R e k to ­ rats. - D ie S trauchischen S treitigkeiten in D anzig. - Z u m K o llek ten p ro jek t für die a u f die G aleeren v erk au ften u n garischen lutherischen P fa rrer u n d Lehrer.

Überlieferung A: A u g sb u rg , SStB, 2° C o d . A ug. 409, Bl. 597r-598v.

Salutcm in D O M IN O ! Vir A d m o d u m R everende, A m plissim e, Excellentissim e. D om ine, A m ice et in C H R IS T O Frater desideratissim e. Paucis iam ista, cum horae hae in plures partiendae sint literas. Voto T uo2 5 p ro incolum itate m ea gratias repono m axim as. Tua m ihi vicissim in pretio est et v o to ru m m eo ru m arg u m en tu m . V aletudini parco et parcam , uti licebit, in quibus intelligam ei n o x am inferri. Id tam en om nibus nobis solenne et m uneris nostri conditionem reor, ut aliis inserviendo consum i3 n o n aegre feram us. 10 C o m m u n i am ico D n. D . Veielio4 placuisse nostra5 pergratum est: eius adhuc expecto literas6: P lu rim u m etiam m e delectant, quae lena7 p rom ittit. Sed de his proxim e. T ecum certe spero n o n defuturum causae suae D O ­ M IN U M etiam per instru m en ta in m u n d o contem tiora. Accipietis ex his nundinis8 recusam praefationem in m in o ri form a, d u o ru m praestantium 15 T h eo lo g o ru m adiunctis m onitis, observationibus et additionibus9. 15 /ad iu n ctis/: < a d d itis > . 1 Z u G. Spizel s. B rie f N r. 3 A nm . 1. 2 N ic h t überliefert. 3 V erbreiteter W ahlspruch (u.a. v o n M a rx H u e b e r [s. B rie f N r. 155 A nm . 1]) in A n leh n u n g an das Sinnbild d er b ren n en d en K erze (vgl. E m blem ata. H an d b u ch zur S in nnbildkunst des X V I. u n d X V II. Ja h rh u n d e rts, hg. v o n A . H e n k e l u. A. S c h ö n e , S tu ttg a rt 1967, 1363). 4 Elias Veiel (s. B rie f N r. 2 A nm . 1). 5 V erm utlich der h andschriftlich kursierende E n tw u rf einer R efo rm des T h eo lo g ie stu d iu m s m it d em V orschlag zur E in rich tu n g v o n akadem ischen C ollegia pietatis (s. B rie f N r . 3 A n m . 3). 6 Vgl. B rie f N r. 56 A nm . 2; vgl. ebd. Z . 13-15. 7 G em ein t ist F riedem ann B echm ann, P ro fesso r in Jena; vgl. B riefe N r. 12, Z . 2 5 -2 8 u. N r. 25, Z . 82. 8 D ie F ra n k fu rter H erb stm esse v o m 6 . bis 25. S ep tem b er 1675 (vgl. B rie f N r. 27 A nm . 14). 9 D e r S ep aratd ruck der P ostillenvorrede (Pia D esideria) m it den B edenken v o n Jo h a n n H ein rich H o rb u n d Jo a ch im Stoll (s. B rief N r. 3 A n m . 9). —Im vorlieg en d en B rief, der einen T ag v o r d er V orrede zu d em S eparatdruck geschrieben w u rd e, k ü n d ig t S pener zum ersten M al den D ru ck eines w eiteren B edenkens, eben desjenigen v o n Stoll, an.

N r. 34

an Gottlieb S p ize l

7 .9 .1 6 7 5

167

D n. W incklerum 10 n o stru m N obil[issim o] Parenti11 plene reconciliatum quod docuisti, non po terat esse nuncius g ratior. Eius m inisterium Lutetianae12 Ecclesiae valde adhuc utile est: et ex G eneroso B o n d io 13 suo spem concepit lecturum B [eati] T o ttii14 tam laudata vestigia. Spirenses15 audio n o n desiderasse serio studio aliorsum accersendum se­ niorem , sed alia sub illa specie latitasse consilia. Senioris iam officio funga­ tur, cui ordinis praerogativa hoc prom itteb at. R ecto ratu m 16 q u o d concernit vestru m , D eu m precor, ut eius cura sortia­ m ini talem , qui gym nasio p lu rim u m conducat. E x tali enim sem inario Ecclesiae salus p lu rim u m pendet, si nanciscatur d irectorem dexteritate et pietate pariter conspicuum . C onsilium v iru m quaerendi, qui in hoc genere iam ex p erim en tu m sui fecerit, nem o prudens im probabit. Circa D n. M . K ah leru m 17 n on ulterius laboro, quam u t T ibi et, si ita velles, aliis constaret, quid de eo testari possem , q u o d n u p er feci, ev en tu m deinceps D E O et huius sapientissim ae com m ittens directioni. Praeter ea, quae prioribus scripsi, quod addam n on habeo. In Syncretism i suspicionem vo catu m in academia, quae illius suspicione vacat18, n u n q u am audivi. Sed haec inter nos. A m pliss. D n. H u b e ru m 19 (cui p lu rim am salutem atque p ro x im e literas20) de eo com ­ pellari n o n optassem , nisi m orib u s nostris deceptus credidissem penes eos­ dem publico nom ine scholarum et Ecclesiae curam esse: unde cupiebam eum scire, qua in existim atione candidatus ille esset. D n. D . M u lieru m 21 D ei gratia R ostochii sp iritu m recipere nunciatum est: cuius nuncii plenam fidem et u sum d iu tu rn u m precor.

26 /q u a e re n d i/.

28 si < sit.

32 /q u a e /.

37 M u lie ru m < M ullerus.

10 T obias W inckler (s. B rie f N r. 12 A n m . 58). 11 B en ed ik t d .Ä . W inckler a u f D o elitz (1621-1688), H an d elsm an n in A u g sb u rg (LP: S tolb erg N r. 23024). 12 Paris. 13 C a rl B a ro n v o n B o n d e (11.1 0 .1 6 4 8 -1 6 .1 2 .1 6 9 9 ), v o m 7.10.1674 bis 3 .8 .1 6 7 8 schw edi­ scher G esan d ter in F rankreich, zeitw eilig auch in F ra n k fu rt a .M . ( B it t n e r - G r o s s , 490f.495; S v enskt B io g rafisk t L ex ik on 5, S to ck h o lm 1925, 355-360). 14 Claes Ä k e s o n T o tt (1630-1674), schw edischer G ra f u n d R eichsrat, w a r seit 1672 G esand­ ter in Paris g ew esen (s. B d. 1, B rie f N r. 161 A n m . 11). 15 Speyer; zu r Sache vgl. B riefe N r. 10, Z . 128 f, u. N r. 50, Z . 29-3 1 . 16 Z u m fo lg en d en s. B rie f N r. 28. 17 Jo h a n n K ahler (s. B rie f N r. 28 A nm . 6). 18 G ießen; K ahler g in g später tatsächlich in das v o m o rth o d o x e n L u th e rtu m als sy n k retistisch b ezeichnete R in teln (w ie A n m . 17). 19 M a rx H u e b e r (s. B rie f N r. 155 A n m . 1). 20 N ic h t überliefert. Speners B rie f datierte, w ie aus H u eb ers A n tw o rt v o m 2 .1 .1 6 7 6 (B rief N r. 155, Z . 13-16) h e rv o rg e h t, v o m 27.9.1675. 21 H ein rich M ü ller in R o sto ck (s. B rie f N r. 135 A nm . 1); zur N a c h ric h t v o n seiner lebensbe­ d ro h lich en K ran k h eit s. B rie f N r. 28, Z . 31 f.

168

Briefe desJahres 1675

D n. D . Strauchium 22 G ryphisvaldiam 23 concessisse H am burgensis T h eo 40 logi24 literis ita persuasus, nisi fallor, vobis etiam significavi: Sed verba nobis data epistola25 D antisco superiori septim ana allata docunt. In ea refertur n o v o concursu ad 10000 civium , qui abitum illo doctore suo parante et iam in V istulae ostio26 ipsum atque supellectilem eius praestolante nave svecica27, senatores, scabinos28 et centum viros (illis, qui dom i rem anserant, ut collegis 45 se iungerent com pulsis, nonnullis etiam m anu eo gestatis) in curia obsessos et a 10 antem eridiana ad alterius diei 3 vel 4 vespertinam , ut exitu om ni eos prohiberent, detentos esse, donec precibus (quibus m inae ob plebis intem pe­ riem m etuendam interspersae) o b ten tu m sit, ut (quod R egio m andato29 senatus dare recusaverat) plene in functiones suas, ad quas W itteberga30 50 vocatus erat, restitueretur tantopere illis dilectus Vir. R estitutio om nium triu m o rd in u m sigillis com m unita, tu m publice senatui, quod pacem reddi­ disset civitati, actae gratiae, h y m n u s A m brosianus31 per urbem prom iscue decantatus, copiae m ilitares, quae senatus securitati vallum civitatis ab ali­ quo tem p o re occupabant, deductae atque ita m otus illi sedati sunt. 55 Postridie, quam literae suae D antisci scriptae erunt, reconciliatio cum M inisterio instituenda erat: utinam ea ex v o to cesserit, et haec m ulto quidem cum scandalo et illaudabili exem plo restituta tranquillitas Reipjublicae] atque Ecclesiae sit diuturna et utilis. Res certe pessim i exem pli, talem superio­ ribus vim intentari. 60 A d illud ex trem u m arg u m en tu m accedo, cuius tam en gratia has m aturo, causam videlicet E x u lu m H u n g arico ru m , q u o ru m sortem m iserrim am non dolem us solum , sed et om nes pro virili n o stra parte iuvare studebim us32.

41 / d o c u n t / : < e s t> .

42 /a d 10000/.

60 /a rg u m e n tu m /.

22 Ä gidius S trauch (s. B rie f N r. 2 A n m . 15); z u m folgenden vgl. die B erichte in den B riefen N r. 33, Z. 5 7 -6 5 , u. N r. 41, Z . 147-174. 23 G reifsw ald. 24 [H iero n y m u s] M ü ller in H a m b u rg (s. B rie f N r. 33 A nm . 42). 25 N ic h t üb erliefert; vgl. B rie f N r. 33 A n m . 39. 26 W eichselm ünde. 27 S chw eden. 28 Schöffen. 29 Jo h a n n Sobieski, K önig v o n P olen ( 1 6 7 4 - 1 6 9 6 ) ; im M an d at v o m 2 2 . 6 . 1 6 7 5 äu ß ert der polnische K ö n ig sein M ißfallen ü b er die S treitigkeiten u m S trauch, m a h n t beide Seiten zu E in trach t, fo rd ert S tillschw eigen bis zu m K rö n u n g sta g u n d b ek u n d et seine B ereitschaft, da­ nach beide Seiten an zu h ö ren ( H ir s c h [w ie B rie f N r. 2 A n m . 15], 1 7 3 ). 30 W ittenberg. 31 D as ‫ ״‬T e -D e u m “ (H y m n u s S an cto ru m A m b ro sii et A ugustini), das A m b ro siu s bei der T aufe A u g u stin s im Ja h re 387 an g estim m t haben soll, w u rd e abgesehen v o m rein go ttesd ien st­ lichen G ebrauch als D anklied für beso n d ere geschichtliche W ohltaten G ottes gesungen - in den evangelischen K irch en in der Ü b ersetz u n g M a rtin L uthers (H err G o tt, dich loben w ir). 32 1671 h atte m it zu n eh m en d er U n te rd rü c k u n g der E vangelischen das ‫ ״‬T rau erjah rzeh n t“ des u n g arisch en P ro te stan tism u s beg o n n en . V om 2 7 .5 .-1 3 .6 .1 6 7 2 tagte in P re ß b u rg ein S o n d erg erich t, das v o n der A uffassung ausging, die u ngarischen P ro te stan ten h ä tte n die ihnen

N r. 34

an Gottlieb S p ize l

7 .9 .1 6 7 5

169

C u m p rim u m collegis m eis ex D n. R eisen33 epistola34 rem proposui, ut M agnificis Scholarchis35, ad quos om nia talia spectant et per quos cum toto senatu agim us, deferretur, confestim placuit: fecim us hoc, u t prim u m ad- 65 missi ad eos sum us. R eperim us etiam , u t calam itosos hos suo suffragio iuverent, pronos: hoc autem accepim us responsum , ut D n. Reiserus, qui ipse in U ngaria36 Ecclesiae inservisset et fratru m causam m aiori iure agere crederetur, literis37 ad M agnificum n o stru m senatum vernaculo serm one scriptis opem illius p ro m iseris istis im ploraret, eo rum aerum nis ante oculos 70 positis. H oc si fiat, certos nos esse iubebant operam n o n fore poenitendam atque sic dem um preces, quas iungerem us, nostras fore validas, quae, quod vellem us, n o n obtin eren t solae et sine sociis exulum ip sorum aut alioqui viri, cui ipso ru m conditio sit notior. H oc D n. Reisero significavi literis38 per A u g u stam 39 missis et curae H u b e- 75 rian o ru m 40 com m endatis. E x eo indies exspectam us, ut vel hic, quod opta­ m us, m o rem consilio gerat et epistola tali fratru m causa advocatum se praebeat vel, quid sibi anim i sit, p o rro applicet. D onec vero de hoc certi sim us, nihil agere cum effectu possum us, nisi q u o d apud privatos hinc inde causam co m m endam us, in quibus non desunt, qui sua ope calam itosos 80 quoque iuvabunt. Vides, quo statu res ea sit et quam nobis no n desit anim us, ut fratribus praesto sim us, nec defuturus est D E O dante effectus. Si potes

64 /ta lia /. 67 iu v eren t < b u s> 80 / i n / : < a > .

iuberent.

69 /v ern acu lo se rm o n e /.

74 cui: < q u i­

im W iener F rieden v o n 1606 zugestandene R eligionsfreiheit v e rw irk t, u n d a u f H erausgabe der Schulen u n d K irchen d rän g te; m it d em E intreffen des B ischofs L eopold K ollonich in P re ß b u rg (18.7.1672) b eg an n die g ew altsam e Ü b e rn a h m e v o n S chulen u n d K irchen. Z u m 2 5 .9 .1 6 7 3 w u rd e n erstm als 32 lu th erische u n d ein refo rm ierte r G eistlicher u n ter dem V o rw u rf der B eleid ig u n g d er kath o lischen R eligion u n d des L andesverrats v o r ein G ericht geladen u n d zu A m tsv e rzich t o der E x il g edrängt. Ü b e r 700 evangelische L ehrer un d P farrer w u rd e n zum 5. 3.1 6 7 4 v o r ein S o n d erg erich t in P re ß b u rg geladen. G egen die 250 erschienenen L u th eran er u n d ca. 80 R e fo rm ierten w u rd e am 4. 4. un d 7 .4 .1 6 7 4 das T odesurteil ausgesprochen, anschlie­ ß en d je d o c h u m g ew an d elt in H aftstrafen o d er Z w an g sex il. Z ahlreiche evangelische G eistliche w u rd e n als G aleerensklaven n ach V enedig v erk au ft u n d kam en erst d u rc h in allen evangelischen R eich sstäd ten u n d T errito rien g esam m elte L ösegelder w ied er frei (s. P. F. B a r t o n u . L. M a k k a i [H g g .], R ebellion o d er R eligion? D ie V orträge des In tern atio n alen K irchengeschichtlichen K o llo q u iu m s D eb recen 12.2.1976, B u d a p est 1977; d arin u .a. der B eitrag: W . N e u s e r , P h ilip p Jaco b Speners E in tre te n für die v erfo lg ten P ro te stan ten in U n g a rn [1671—1689], 135-146. - M . B u c s a y , D e r P ro te stan tism u s in U n g a rn 1521-1978. Teil 1: Im Z eita lte r der R e fo rm atio n , G e g en refo rm atio n u n d katholischen R efo rm , W ien u.a. 1977, 178-189). 33 A n to n Reiser, eh em aliger P re ß b u rg e r P fa rrer (s. B rie f N r. 13 A n m . 1). 34 N ic h t üb erliefert; vielleicht ein n ich t erh alten er Teil des B riefes N r. 142. 35 Z u m S ch o larch en am t in F ra n k fu rt a. M . vgl. B d. 1, B rie f N r. 39, Z . 54-5 6 . 36 U n g a rn . 37 S. B rie f N r. 46 A n m . 4. 38 N ic h t üb erliefert; vielleicht ein n ich t erh alten er Teil v o n B rie f N r. 58. 39 A u g sb u rg . 40 A g en ten des K au fm anns M a rx H u eb er (s. A n m . 19).

170

Briefe desJahres 1675

ap[ud] D n. R eiserum urgere rem vel D n. Fabricio41 persuadere, u t nulla m ora hoc ageret tanquam ab exulibus ipsis im ploratus, brevi confectum erit hic negotium . D E U S istam etiam curam nolit esse irritam . Vale eius gratiae com m endatus. Francof. ad M oen. 7. Sept. 1675. A dm . Rev. T. D ignit. ad preces et obsequia obstrictissim us PI. Spenerus, D. M ppria.

41 Jo h a n n Fabricius (s. B rief N r. 47 A nm . 1).

N r. 35

an (Johann Melchior Stetiger]

1 5 .9 .1 6 7 5

171

35. An [Johann M elchior Stenger in S to rk o w ]1 F ra n k fu rt a. M ., 15. S ep tem b er 1675

Inhalt L eh n t w eitere D isk u ssio n ü b er S tengers L ehren ab. O b ersen d e t die Pia D esideria u n d erb itte t U rteil darü b er. - H atte b isher keine K enntnis v o n [Johann C h risto p h ] H oltzhausen.

Überlieferung D : Ph.J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 830.

Q u o d arg u m en tu m priaru m m earu m 2 attinet, iam in illis significavi m e de tabula m an u m retrahere3. C red o satis fecisse officio m eo, quod tibi debe­ bam , u t m onerem , quem devium et sibi atque Ecclesiae im p ru d en ti obstina­ tione nocentem censerem . U t, q u o d m e agnoscere persuasus sum , tibi etiam , qui agnoscas, persuadeam , video n o n in m ea esse p o situ m m anu. Sed D eo om ne hoc co m m itto , u t in veritate te ducat. A causa D ei nun q u am m e separabo, si etiam contingat o m n iu m eorum , qui in Ecclesia lum ina h ab en tu r m aiora (de quibus tam en eiusm odi nihil expecto), odio m e p rovocari et g raviorem in m e excitari tem pestatem , quam tu expertus es; uti nulli scim us, quae nos deinceps m aneant fata. T uam vero a D ei causa o ptabam sem per u t ipse distinxisses. Ita n u nquam dim ove­ bas ab illa thesi, nullam legem a regenitis obsequium exigere posse, u t ad salutem necessarium . H anc vero pariter inculcare n u n q u am desistam : N e ­ m inem salvari nisi vere fidelem neque quen q u am vere esse fidelem , quam qui obedientiae novae4 ex anim o studet. Q u a n tu m vero in ter u tru m q u e intersit, credo m e n o n sem el ostendisse. Q u a m nihil in pietatis causa rem it­ tam et quam velim ab o m nibus illud agi, q u o d solum necessarium est, testes

1 p riaru m : cj ] p rio ru m : D .

9 p ro v o cari: cj ] provocare: D .

14 salvari: cj ] salvare: D.

1 Jo h a n n M elch io r S tenger (2 6 .9 .1 6 3 8 -7 .3 .1 7 1 0 ), P farrer in S to rk o w ; geb. in E rfu rt, nach d em S tu d iu m in Jena, L eipzig, W itten b erg u n d S tra ß b u rg (seit 1658) 1666 D iaconus an der P red ig erk irch e in E rfu rt, 1670 w eg en seiner term inistischen G n adenlehre am tse n th o b e n ; 1671 G arn iso n p red ig er in B erlin, 1673 P astor u n d In sp ecto r in S to rk o w , 1676 in W ittsto ck a.d. D o sse (N äh eres zu S tenger u n d seinem B riefw echsel m it S pener s. B d. 1, B rie f N r. 64 A n m . 1; v g l. U . S t r ä t e r , P hilipp Ja k o b S pener u n d der ‫ ״‬S tengersche S tre it“ , P u N 18, 1993, 4 0 -7 9 ; LP: S to lb erg N r. 21482). 2 S. Speners letzten B rie f an S tenger v o m 2 .6 .1 6 7 4 (Bd. 1, B rief N r. 186). 3 Sich aus einem G eschäft zurückziehen ( O t t o , S p ric h w ö rter der R ö m er, N r. 1038); vgl. B d. 1, B rie f N r. 186, Z . 6 . 4 D e r neue G e h o rsa m : T erm in u s der luth erisch en D o g m a tik für die aus d em rech tfertig en ­ den G lau b en h erv o rg e h en d en g u ten W erke (vgl. C A VI [BSLK, 58 fj).

172

Briefe desJahres 1675

esse tibi possunt et conciones5 et pia desideria6 mea, quae uni fasci culo inclusa vel cum his vel p ro x im e post eas accipies. Certe, in desideriis illis nostris 20 videbis, quam n on assentari soleam illis etiam , a quibus forte no n frustra tim ere quis posset. Sed qui in om nibus, ubi non periclitatur pietatis causa, circa form ulas et, si quae sim ilia sunt, ad credendum facillimus sum , n u n ­ quam gratia D ei m e regente passurus sum , u t dicas, cessisse in illis, quae D E I causae obsunt. P lu riu m odia ita in m e concitata et varias suspiciones excitatas 25 novi satis et praenoveram quoque, sed nihil illis m oveor. E t si victim a fierem prom ovendae gloriae divinae, an m elius collocarem vitam ? Si vacat, rescribe, quid de illis paginis sentias. Libere m one, m o n ito ri nulli hactenus vel fui vel posthac futurus sum gravis, qui eandem libertatem m ihi etiam sum o, quando cum amicis agendum est. L audarunt in stitu tu m iam 30 plures et m e suis suffragiis co nfirm arunt: limis vero nonnulli aspiciunt oculis, et tales quidem , a quibus alia expectarem . H olzhusii7, cuius m en tio n em facis, neque nom en m ihi n o tu m fuit hacte­ nus: Si, quod testaris, gloriae divinae utile est in stru m en tu m , p o rro dona eius augeat, qui dedit, et eorum u sum ad Ecclesiae com m oda redundare 35 iubeat u b errim u m . N ulla m erito laetitia m aior, quam de illis audire, qui serio D eum suum quaerunt, et de eo ru m successibus in causa sacra. D E U S te servet et laboribus tuis benedicat gratiosissim e. 15. Sept. 1675.

22 facillim us: cj ] facilim us: D .

5 V erm utlich die P re d ig te n w ie B rie f N r. 53 A nm . 7. 6 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 7 Jo h a n n C h risto p h H o ltzh au sen (19. 12.1640—5 .8 .1 6 9 5 ), su spendierter lutherischer P redi­ ger in C ö lln a. d. Spree; geb. in H e rfo rd , nach dem S tu d iu m in Jena (seit 1659) P re d ig ta m tsk an ­ d id at u nd In fo rm a to r in H a m b u rg (1661/62), d o rt 1663 w eg en B eteiligung an dem K o nventikel v o n S tephan D ö h re n (L ektüre v o n T h eo p h il G roßgebauer) un d angeblich q uäkerischer L ehren vertrieben, P riv a tstu d iu m in R o sto ck bei H ein rich M ü ller u n d in G ü stro w bei H erm an n S chuckm ann, 1667 R ü c k k eh r nach H erfo rd , 1670 D iaconus in S childesche u n d H eb d o m ad ar des adligen Stiftes, 1673 D iaconus am M ü n ster in H e rfo rd , seit M ichaelis 1674 D iaconus an St. P etri in C ö lln a.d. Spree, d o rt am 2 9 .8 .1 6 7 5 w eg en v erw eig erter U n tersch rift u n te r den b ran d en b u rg isch en R eligionsrevers (vgl. B rie f N r. 72 A n m . 4) su sp en d iert u n d am 3.11.1675 des Landes v erw iesen; nach k u rzem A u fen th alt in W ittenberg w u rd e H oltzh au sen im A pril 1676 P red ig er an d er N ik o laik irc h e in L em go u n d in dem selben Ja h r P rediger in H ildesheim , nach verschiedenen w eiteren S tationen 1682 P farrer in F ran k fu rt a .M . (D B A 563, 61-6 6 ; Jö c h er 2 , 1682f; N D B 9, 559; B a u k s N r. 2781; B r u h n , 96f; G. A rn o ld , K irch en - u n d K etzerhi­ sto rie 4, F ra n k fu rt a .M . 1729, 977-1010; das unterschiedlich ü berlieferte T o d esd atu m ergibt sich aus der LP: S to lberg N r. 12703, S. 31).

N r. 36

an Jacob Thomasius

15. 9. 1675

173

36. A n Jacob T hom asius in Leipzig1 F ra n k fu rt a .M ., 15. S ep tem b er 1675

Inhalt W eist a u f die E v an g elien h arm o n ie des Peganius [= C h ristian K n o rr v o n R o sen ro th ] hin. O b w o h l sie zahlreiche Irrtü m e r bis h in zu r L ehre v o n der P räexistenz der Seelen en th ält, finden sich d arin v o rzü g lich e H inw eise fü r eine christliche L ebensführung. - D ie Z e n su r auch v o n th eo lo g isch en B ü c h ern steh t in F ra n k fu rt n ich t d em P re d ig erm in isteriu m , so n d e rn d em R at der S tad t zu.

Überlieferung D : A cta L itteraria E x M an u scrip tis E ru ta A tq u e C ollecta C u ra B urcardi G otthelffii S truvii Fasciculus S eptim us, Jena: J. F. Bielcke 1710, S. 7 9 f (m it D atu m san g ab e).

Q u e m ego hic excusum L ibrum digito in ten d eb am 2 (inn[ot]uerat esse Li­ b ru m O rig en ism i3 vestigia occultantem ), est H arm o n ia q u atu o r Evangelistarum ex B ibliotheca U sserii4 A rm achani p ro tracta et in n o stram conversa linguam 5, quae lucem hic vidit tertio ab hoc anno. A utoris n om en Illustris B oineburgius6, qui lib ru m adhuc vidit editum , in U sserii C hronico, part. 2

1 in n [o t]u erat: cj ] in n u erat: D . 1 Jaco b T h o m a siu s (2 5 .8 .1 6 2 2 -9 .9 .1 6 8 4 ), U n iv ersitätsp ro fesso r in L eipzig, V ater vo n C h ristian T h o m a siu s (1655-1728), L ehrer v o n C h ristian Weise u n d G o ttfried W ilhelm Leibniz; nach d em S tu d iu m in seiner H eim atsta d t L eipzig (d o rt 1643 M agister) u n d W itten b erg zunächst S chullehrer in L eipzig, seit 1653 P rofessor der M o ral, 1656 der D ialektik, 1659 der B ered sam ­ k eit in L eipzig, 1670 n eb en seinem U n iv ersitätsam t R e k to r der N icolaischule, 1676 R e k to r der T h o m assch u le. T h o m a siu s’ bleibende B e d eu tu n g liegt v .a. in seinen philo so p h ieg esch ich tli­ chen A rb eiten (D B A 1208, 410-415; A D B 38, 107-112; Jö c h e r 4, 1163-1165; LL 11, 348f; Z ed ier 43, 1603-1608). 2 E in v o rh e rig e r B rie f Speners an T h o m a siu s ist n ich t überliefert. 3 E n tw e d e r die L ehre v o n der A llv ersö h n u n g o d er - so h ier - v o n der P räexistenz der Seelen (vgl. Z . 9f), zw ei seit d er A lten K irche veru rteilte L ehren des K irchenvaters O rigenes. 4 Jaco b (James) U ssh er, E rz b isc h o f v o n A rm a g h (1580-1656). 5 [C h ristian K n o rr v o n R o sen ro th (s. B rie f N r. 2 A n m . 35)], H a rm o n ia E v an g elio ru m O d e r Z u sa m m e n fü g u n g d er v ier H . E vangelisten. W orinnen alle u n d je d e deroselben W ort beydes n ach L u th eri u n d d er E nglischen V ersion in O rd n u n g gebracht . . . D e m ist b ey g efü g et eine C h ro n o lo g isch e V o rb ere itu n g U b e r das N e u e T e s ta m e n t. . . W elche b eyde S chrifften in Jacobi U sserii E rtzb isch o ffen zu A rm ach . . . hinterlassener B ibliothec g efunden w o rd en . A uß dem E n g lisch en ins T eutsche ü b ersetzt, F ra n k fu rt a. M .: J. D . Z u n n e r 1672 (vh H A B W olfenbüttel), H alle 21699 m it einer V o rrede A. H . Franckes (vh H B F S t H alle a.S .). - Z u r B eteilig u n g v o n Speners F ra n k fu rter F reu n d Jo h a n n Jacob Schütz an der D ru ck leg u n g vgl. W a l l m a n n , 346 m it A n m . 106. 6 Jo h a n n C h ristian v o n B o in eb u rg (1622-1672), seit 1652 im dip lo m atisch en D ien st des K u rfü rste n v o n M ainz Jo h a n n P hilipp v o n S ch ö n b o rn ; n ach d em er 1664/65 in U n g n a d e gefallen w ar, lebte er als P riv a tg e le h rter u n d M äzen v o rw ie g e n d in F ra n k fu rt a. M . u n d später w ied er in M ainz (N äheres zu ih m s. B d. 1, B rie f N r. 8 A n m . 9).

174

Briefe desJahres 1675

se legisse m em inerat, sed ipsum tam en n o n succurrebat, neque ego illud investigavi7. P lurim a in opere illo ad vitae C hristianae form ationem egregia leguntur, textui enim inspersae sunt notae copiosae. M ulta tam en ex R efor­ m atis etiam erroribus hinc inde deprehendere licet et obscura praeexistentiae anim aru m 8 vestigia ad Luc. 1, 31; lo h 5, 28; 17, 59, ut tam en ab aliis observari n on possint, quam qui attentiori cogitatione legunt. Intellexi vero plura in exem plari scripto in hanc rem extitisse, quae, qui edendum curavit, sustule­ rit, cum liberum n o n sit alia hic excudere, quam quae confessionibus trium , u t vocant, religionum in Im perio recep taru m 10 congruunt. C aeterum censura lib ro ru m etiam T h eologicorum in hac urbe penes m inisterium non est, sed deputatos ex ordine senatorio scholarchas11. U n d e n on raro excu d u n tu r Libri, quos praestaret nunquam videre lucem .

9 p raeexistentia: cj ] proexistentia: D . 7 Es handelt sich u m Jo h n R ichardson (1580-1654), seit 1633 B isc h o f v o n A rd ag h (D N B 16, 1114), vgl. Jaco b U sser (U ssher), A nnales Veteris, E t N o v i T estam enti A P rim a M u n d i O rig in e D ed u cti, V erona 1741 (E rstausgabe L o n d o n 1650; w eitere A uflagen s. BL), S. 484. 8 D ie u.a. v o n O rigenes (s. A nm . 3) vertreten e L ehre vo n der P räexistenz der m enschlichen Seelen. Sie w u rd e offenbar auch vo n einzelnen V ertretern der pietistischen B e w eg u n g in F ran k fu rt a. M . v ertreten , so v o n Jo h a n n Jacob Schütz (s. D as L eben Jo . W ilhelm ! Petersen, o. O . 1717, S. 22). 9 Lk 1,31; J o h 5,28 u. 17,5. 10 D ie lu th erische, refo rm ierte u n d röm isch -k ath o lisch e K onfession. 11 D ie Scholarchen als die für K irche u n d Schule zuständigen V ertreter des M agistrats (vgl. B d. ! , B rief N r. 39, Z. 54-56).

N r. 37

an [Johann Specht]

1 8 .9 .1 6 7 5

175

37. A n [Johann Specht in Lahr a. R hein]1 F ra n k fu rt a. M ., 18. S ep tem b er 1675

Inhalt D a n k t fü r die Z u stim m u n g zu den Pia D esideria. Ö ffen tlich er W iderspruch, den einige be­ fü rch ten , ist b isher ausgeblieben. - G ib t das erbetene U rte il ü b e r T h eo p h il G roßgebauers ‫ ״‬W äch terstim m e aus d em v e rw ü ste te n Z io n “ . - E rw a rte t keine allgem eine B esserung d u rch o b rig k eitlich e V ero rd n u n gen. L egt seine K o n zep tio n v o n der R e fo rm der K irche d u rc h das B ilden v o n K ern g em ein d en dar.

Überlieferung K : H alle a.S ., AFSt, F 10: 40r-41v. D : P h.J. Spener, C onsilia et Iu d ic ia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 77f.

E go vero p lu rim u m Tibi debeo, q u o d T uo etiam post alios C eleberrim os T heologos atque regni divini studiosos politicos, qui n um ero no n pauci hucusque idem fecerant, suffragio2 pia desideria3 n o stra probare atque ita m e confirm are non sis dedignatus. Q u i enim in propriis tuendis tim id io r esse soleo, fraternis calculis confirm ari m ag n i duco. Fuere, qui crederent p ro d itu ro s publice, qui paginas illas aggrederentur, sed com paruit hactenus nem o: quin ex plerisque nostratibus academ iis ad m anus sunt aliquorum T h e o lo g o ru m literae, quibus subscripsere nostris. N ec tam en desunt, qui hinc inde m ussare d icu n tu r et ringere variisque m e et m ea, quando in chartis illis, quae ad n u tu m , vix reperiunt, suspicionibus gravant: ut, si de calum niis pro lix am ad m o d u m instituerem querelam , causae m e n on deficerent. Sed conscia m ens recti m endacia fam ae si non ridet, neque enim risu d ignum , quo diabolo servitur, tanti tam en n o n facit, ut valde m oveatur.

10 n u tu m ] - K [Lücke gelassen]. 1 Jo h a n n Specht ( 1 5 .9 .1 6 4 0 - 1 6 9 4 ), P farrer in L ahr a. R hein; geb. in Isny, nach dem S tudium in T ü b in g e n (seit 1658), Je n a u n d S tra ß b u rg (stud. theol. 1 7 .9 .1 6 6 0 : K n o d 1, 630) 1664 In fo rm a to r in C o lm ar, 1665 P re d ig ta m tsk an d id at in D urlach, 1666 P rediger in H agsfelden un d R in th eim bei D u rlach , 1667 V ertreter des erk ra n k te n H o fp red ig e rs Jo h a n n F riedrich H e ilb ru n ­ n er (s. B d. 1, B rief N r. 4 6 A nm . 3 ), 1668 H ofd iaco n u s u n d T h e o lo g ie p ro fesso r am D u rlach er G y m n asiu m , 1675 S tad tp farrer u n d S pezialsuperintendent in L ahr a. R hein, 1679 d ritte r P red ig er, 1686 zw eiter P red ig er an der N ik o laik irc h e in Isn y (J. H . S pecht, Jsnisches D en k m al / W elches in sich fasset eine gew isse N a c h ric h t v o n der L öblichen R eichs= S tadt Isni, L indau 1750, S. 8 7 - 9 4 ; vgl. N e u 2, 577f). - E m p fän g erzu w eisu n g n ach S peners N o tiz a u f K (Bl. 4 0 r): ‫ ״‬S p ech t“ . 2 N ic h t überliefert. 3 S pecht k an n n u r a u f die P ostillen v o rred e, n ich t a u f die gerade zur H erb stm esse (6. bis 25. Septem ber) erscheinende S eparatausgabe, die erst den T itel ‫ ״‬Pia D esid eria“ trä g t (s. B rie f N r. 3 A n m . 9), g e a n tw o rte t haben.

176 15

20

25

30

35

40

Briefe desJahres 1675

D e B[eati] G rosgebaueri4 tractatu 5 interrogas. Sed vix habeo, quod Tibi scribam . H oc u n u m dicam plerisque esse exosum , etiam qui in Ecclesia n ostra em inent. E go n o n inficio eo, v iru m pium forte, quod a studiis non om n in o instructus esset, in u no alterove lapsum esse et, cum vix agnosceret, R efo rm ato ru m sententiae accessisse, u tp o te circa baptism i v irtu tem , cui vis regenerativa ad im itur, infantum v irtu tem , m inisterii efficaciam, absolutum decretum et sim ilia6. H aec vero, quae m aiori ex parte in appendice de regeneratione7 reperiuntur, n o n im pediunt, quom inus ipsius consilia plera­ que ex anim o com plectar et querelas iustissim as esse pronunciem , virum autem ipsum iam pridem m ortalitati ex em tu m inter coelites praem iis suoru m laborum , quibus de Ecclesia optim e est m eritus, frui haud am bigam . Im o asserere audeo ex illo tractatu plus m e profecisse quam spissis aliorum v o lum inibus, quae etiam m u lta eruditione fuere referta. U tin am vero n on deessent, si quid boni in m edium pro latu m vel consilia proposita, quae nem o im p ro b are velit, qui m anum ipsi adm overent, ne om nis in irritu m cadat consultatio, quod fieri necesse est, si de executione n o n cogitetur. H aec vero fundi nostri calam itas, quod etiam plurim i, qui mali n on sunt et, cum deliberationes in stitu u n tu r, zelo no n carent, frigent8, ubi in p raxin transferenda sunt consulta. E t quidem publicam reform atio­ nem et, quae autoritate eorum , qui in seculo em inent, instituatur, n o n d u m ego sperarim , eo m agis, quia pleraque, quae C hristus Ecclesiae suae exhibu­ it, beneficia n o n m u lto m un d an o apparatu pergit. N ec tam en despero pluri­ m u m p rofectum iri, si singuli suo quisque loco in tim ore D o m in i et invoca­ tione nom inis ipsius opus aggrediam ur, m o d o in ordine eorum , quae agi­ m us, p ru d en ter incedam us. E go, si cui auto r esse deberem , n o n suaderem , ut in reducendis malis p rim u m occuparem ur, nisi quod attinet publica officii nostri m unia, quae 17 inficio: cj ] inficias: K + D .

23 | p ro n u n ciem |.

40 si ] -K .

4 T h eo p h il G ro ß g eb au er (1627-1661); geb. in Ilm enau (T hü rin g en ), seit 1653 D iaconus an St. Jacob in R o sto ck u n d zugleich M a g ister legens an der U n iv e rsitä t w a r G ro ß g eb au er einer der ein flußreichsten K irch en k ritik er innerhalb des deutschen L u th e rtu m s (N äheres s. B d. 1, B rie f N r. 55 A n m . 13). 5 T h . G ro ß g eb au er, W ächterstim m e A uß d em v erw ü steten Z io n . D as ist / T reu h ertzig e u n d n o th w e n d ig e E n td e ck u n g . A uß w aß U rsach e n die vielfältige P re d ig t deß W orts G O tte s bey E van g elisch en G em einen w en ig zur B e k eh ru n g u n d G o ttselig k eit fru ch te / u n d w aru m b E v angelische G em einen b ey den h äu tig en P re d ig te n deß H . W orts G O ttes, u ngeistlicher u n d u n g ö ttlich er w erd en. S am bt einem treuen U n te rric h t V on der W id erg eb u rt, F ra n k fu rt a .M . 1661 (B ircher C 4571); w ied erab g ed ru ck t in: D rei G eistliche Schriften, F ra n k fu rt a .M . und Leipzig 1667 (Schw erin 41753); vgl. B d. 1, B rie f N r. 55 A nm . 14. Z u Speners in die Z eit seines A ufen th altes in T ü b in g e n fallende B eschäftigung m it dieser S chrift G ro ß g eb au ers s. W a l l ­ m a n n , 159—163, zu seiner kritisch en A u seinandersetzung m it der W iedergeburtslehre G ro ß g e­ b au ers s. eb d ., 173-175. 6 Vgl. B d. 1, B rie f N r. 67, Z . 53-87. 7 S. A n m . 5. 8 Vgl. A p k 3,15.

N r. 37

an [Johann Specht]

18. 9. i 675

177

circa illos aeque versantur: potius con su ltu m videtur, u t ante om nia quisque in coetu dispiciam us, qui anim i divinae gratiae iam aliquem senserint m o ­ tu m et suae aedificationis atque salutis prae aliis teneantur cura. H os ad regnum D E I prae aliis ευθέτους9 n o stram p rim am curam esse existim o, u t m agis m agisque confirm em us: in quo nulli parcendum fuerit labori, ut privata conversatione zelum illorum incendam us et consiliis aeque atque m anu ductione iuvem us; u t in eos tan d em evadant, qui revera aliis exem plo valeant proponi. C erte, si quis vel pauculos in coetu suo habeat, qui eius ductu et doctrina didicerint, revera sem etipsos abnegare10, m u n d o em ori et o m n i vita C h ristu m sequi atque adeo n o n iam o biter ut pleraque turba, sed to to anim o et tanquam vitae suae εργον potissim um C h ristianism um suum tractare et abdicata p ro p rii honoris, lucri, voluptatis cupiditate uni necessario 11 etiam unice vacare, fru ctu m hunc aliquot an n o ru m iugi labore dignum esse iudico, si in reliquis etiam nihil efficeretur. U b i vero tales form ati fuerint, illi exem plo suo ferm enti instar esse possunt, quod deinceps reli­ quam m assam sibi assim ilet et n o n m u lto m inus quam ipsae conciones coeteros aedificet. N a m certe praecipuum im p ed im en tu m est, q uod vera vivae pietatis exem pla nobis aut om n in o desunt aut sunt rarissim a. U n d e fit, ut, cum de debitis C h ristian o ru m secundum sp iritu m v iv en tium ex Scriptura loqui­ m ur, om nes illa aliter, quam sonant, intelligere velint, quia viva exem pla talia nulla vident et ob hoc ne co n ten d u n t quidem ad m etam nullo praeeunte. Praeterea, cum circa pios illos prius cum successu occupati fuerim us, reliqua opera, quae im pios ad frugem ducere laborat, m u lto faciliori labore p e rfid e tur, quam si inde officii nostri prim itias petere vellem us. In universum privata n o stra erga auditores officia plus efficere au tu m o et experior, quam quae in co m m u n i cum om nibus aguntur. V ideo etiam apostolos in prim itiva Ecclesia reliq u o ru m te m p o ru m regulatrice n o n plus publica concione quam cum singulis agentes effecisse12. H o ru m sequam ur exem plum , nec erit, quod nos eius poeniteat. Sed quo tan d em delabor. 18. Sept. 1675.

47 aeque ] - K .

56 deinceps ] + < c a e te r o s > .

64-72 P raeterea . . . 1675 ] [von Speners

H and]. 9 L k 9 ,6 2 . 10 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 13 (PD 17,6f). 11 Vgl. Lk 10,42. 12 Vgl. B riefe N r. 21, Z . 6 8 -7 7 , u. N r. 44, Z . 40-57.

45

50

55

60

65

70

Briefe desJahres 1675

178

38. A n Johann C aspar B auhin in Basel1 F ra n k fu rt a. M ., 18. S eptem ber 1675

Inhalt B erich tet v o n seinen heraldischen A rbeiten. E rhält v o n den H ö fen n u r schleppende oder u nzulängliche A n tw o rte n . H at sich a u f A nraten des A rztes einer K u r in Bad Schw albach u n terzo g en .

Überlieferung A: Basel, U B , G 2 1 8 , Bl. 240r-2 4 1 r .

V ir N obilissim e, M agnifice, Excellentissim e. D om ine et Fautor H o n o ratis­ sime. Q u o d deb ito ru m , qui lapsi facultatibus nom ina sua expungere nequeunt vel nisi cum m o ra n o n possunt, v itiu m est, u t creditorum , coram quibus erubeseunt, faciem frequentius subire vereantur: id de m e quoque fateri necessum habeo. E t aliis Patronis et in his quoque Tibi, Vir Excellentissim e, iam saepius fidem obstrinxi m eam , quod prom isso de insignium disciplina et historia2 satisfacere velim . Q u o ad hoc factum fuerit, non ne ru bore conspec­ tu m subeo v estrum nec alio anim i habitu scribo literas: im o hac ex causa etiam tardius ad eas scribendas accedo. In quo [equ]idem peccare m e fateor; qui enim satisfacere debito nequeo, saltem [excu]satione culpae partem am oliri debebam . C erte, si licet m ihi, quod toties feci, repetere, n o n solum officii occupatio­ nes, quae perp aru m otii [m i]hi relinquunt, allegare possum : sed quam m axim e aularum accusabo tarditatem : cum , u t in illis om nia lente procedunt, ita m ea etiam ex illis desideria non ea iu v an tu r p ro m titu d in e, ut fidem ego pronatius liberare m eam possem . In aliquibus iam in alterum annum hae7 q u o d : cj ] q /o /o d < q < ? > o d . 10 [equjidem : cj ] [T extverlust durch A usriß ]. 11 [excujsatione: cj ] [T extverlust durch A usriß]. 14 [m i]hi: cj ] [T extverlust durch A usriß]. 15 /u t/. 1 Jo h a n n C asp ar B au h in (1 2 .3 .1 6 0 6 -1 4 .7 .1 6 8 5 ), P rofessor der M edizin in Basel, S ohn des b ek an n ten B o tan ik ers u n d M ediziners C aspar B au h in (1560-1624); geb. in Basel, nach dem S tu d iu m u n d R eisen d u rch F rankreich, H o llan d u n d E n g lan d 1628 D r. m ed. in Basel, 1629-1660 P ro fessor für A n ato m ie u n d B otanik, seit 1660 P rofessor für M edizin in Basel; d aneben 1640 L eibarzt des M a rk g rafen F riedrich vo n B ad en -D u rlach , 1648 des H erzogs L eo­ p old F riedrich v o n W ü rttem b erg , 1659 Rat u n d M edicus L udw igs XIV. (N äheres zu B auhin u n d seinem seit 1668 überlieferten B riefw echsel m it Spener s. B d. 1, B rie f N r. 18 A nm . 1). 2 Speners heraldisches W erk, bestehend aus den beiden Foliobänden: H isto ria In sig n iu m Illu striu m seu O p eris H eraldici Pars Specialis, F ra n k fu rt a .M .: Z u n n e r 1680, u n d Insignium T h eo ria seu O p eris H eraldici Pars G eneralis, F ra n k fu rt a. M .: Z u n n e r 1690 (G rü n b erg N r. 322 u n d 323); vgl. B d. 1, B rie f N r. 33 A n m . 4.

N r. 38

an Johann Caspar Bauhin

18.9. i 675

179

rent, quae consignavi, u t excutiantur, em endentur, augeantur: ex aliquibus no n expeditius su b m in istran tu r subsidia etiam prom issa, sine quibus tam en vel, quae insignia eo ru m m ag n atu m concernunt, n o n explicare valerem (offensam autem pareret talia om ittere, tanquam reliquis indigniora iudicassem), vel, si proprias coniecturas ederem , in eo ru m iura peccandi periculo m e exponerem . U b i vero satis diu expectavero, spero m e excusatum dein­ ceps fu tu ru m , si vel o m ittam , quibus tanti n o n fuit, u t necessaria docum enta subm inistrarent, vel de illis p ro d am , quae m ihi visa sunt. H uic ergo term i­ nus praefixus esto, si D E O ita v isum fuerit, iste adhuc annus: quo exacto, d u m m o d o labores m uneris nonnihil m e respirare patiantur, praelo subiicere m ea constitui. C u m nup er m edici3 m ei consilio, q u o d a vere ultim o nonnihil valetudi­ nem m eam hectica dispositione4 tentari ex lassitudine post som nium , sudo­ ribus n o cturnis et, quem frequenter patior, e x trem o ru m inprim is artuum calore sentirem , acedulis usurus Svalbaci5 tres agerem septim anas6, no n n u l­ las horas nactus sum , quas am oenis illis darem studiis, et, quam vis no n adeo m u ltu m , plus tam en quam integro prius anno profeci. Interim , d u m debito m e exsolvo, usurae loco alias alius generis pagellas7 offero, quas aequi consuli spero. Vale, V ir N obilissim e, caelesti gratia incolum is et, quem hactenus novo eius interp rete N o b ili K elnero8 n o stro erga m e testatus es, affectum p o rro serva! Scrib. Francof. ad M oen. 18. Sept. 1675. N obiliss. T. M agnif. ad pia v ota et obsequia addictissim us P hilippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. V iro N obilissim o, M agnifico, E xcellentissim o D o m in o Ioanni C asparo B auhino, M edicinae D o cto ri et in A lm a Basileensium Professori prim ario

22 /iu ra /. 3 Jo h a n n L u d w ig W itzei (s. B rie f N r. 10 A n m . 27). 4 H ektisches Fieber (s. B rie f N r. 17 A nm . 24). 5 Schw albach a.d. A ar (vgl. B rie f N r. 17, Z . 45 -5 5 ). 6 Vgl. ab er S peners A n gabe in seinem B rie f an C h ristian K o rth o lt (B rie f N r. 27, Z . 6 : ‫ ״‬cura acedulari in q u in tam se p tim an am u ti coactus su m "; vgl. eb d ., Z . 4 -1 0 ). Spener k ö n n te gegen­ ü b er d em M ed izin er B au h in die D a u e r der eigentlichen K u r, g eg en ü b er K o rth o lt die D au er seiner A b w esen h eit v o n F ra n k fu rt angegeben haben. 7 V erm utlich: P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 8 Jo h a n n P h ilip p v o n K ellner (1652-1719) aus F ra n k fu rt a. M .; n ach d em S tu d iu m in S traß­ b ü rg u n d Basel, K rieg sd iensten im R eichskrieg m it F rankreich u n d einem S tu d ien au fen th alt in W ien seit 1680 w ied er in F ran k fu rt, 1697 R atsherr, In h ab er verschiedener h o h er öffentlicher Ä m te r (vgl. B d. 1, B rie f N r. 151 A nm . 4 -6 ).

180

Briefe desJahres 1675

C eleberrim o p lu riu m q u e M ag n atu m m edico E xperientissim o, fidelissimo. D om in o F autorique suo H onoratissim o. Basel. [E m pfängerverm erk:] 1672[!] O cto b r. 11. D D . Phil. Iac. Spenerus. R esp[ondi] M artii 3. 1676.

N r. 39

an Daniel Wilhelm M öller

2 0 .9 .1 6 7 5

181

39. A n Daniel W ilhelm M öller in A ltd o rf1 F ra n k fu rt a. M ., 20. S ep tem b er 1675

Inhalt D a n k t fü r die V erm ittlu n g des B riefk o n tak tes m it Jo h a n n S a u b e rt. B itte t u m B e g u ta ch tu n g der Pia D esideria. - D a n k t fü r ein B ildnis v o n Jo h a n n A rn d t. - M u ß w eg en eines B uch w u n sch es a u f einen sp äteren Z e itp u n k t v ertrö sten . - B estellt G rü ß e v o n Jo h a n n G ram b s, dessen S ohn in A ltd o rf stu d ieren w ill.

Überlieferung D l: F arrago E p isto laru m ad D an. G uil. M o lleru m , II, A ltd o rf 1711, N r. 7. D 2: F arrag o E p isto laru m ad D an. G uil. M o lle ru m III, A ltd o rf 1712, N r. 6 (D ublette).

Salutem et A m o rem in D O M IN O ! A m ice exoptatissim e. P lu rim u m m e p o st alia eo Tibi obstrinxisti, q u o d a C ollega T uo A dm [odum ] R ev[erende] D [om i]n[o] D [octore] Sauberto2 no n tan tu m , quid ille de Praefatione n o stra sentiret, obtinuisti, sed hoc m o do Viri illius m ihi conciliasti am icitiam , u t etiam peculiari m e dig n aretu r E pistola3. Illa in pretio m ihi erit, sicuti haec m e n o n p arum delectavit: im o paulatim in eo confirm or, non om nin o n ostra ab eo, q u o d intendebant, consilia, n im iru m Ecclesiae em en­ dationi profutura, ablusisse: quia om nes pene, quae quaquaversum ad m e deferuntur, literae p io ru m et co rd ato ru m T h e o lo g o ru m consensum testantur, nonnullae etiam pollicentur operam eo ru m , qui serio causam D O M IN I p ro m o ta m cupiunt. Alias nem ini m inus quam m ihi ipsi credo, unde tanto m agis necessaria sunt talia, quae m e confirm ent, aliorum suffragia. T uu m autem prudens iudicium et consilium , cuius spem fecisti4, adhuc cum desiderio expecto; nec tam en aliter exigo, quam ubi p erc o m m o d u m Tibi fu tu ru m est.

1 D aniel W ilhelm M ö ller (2 6 .5 .1 6 4 2 -2 5 .2 .1 7 1 2 ), P ro fesso r in A ltd o rf; geb. in P re ß b u rg / U n g a rn , nach d em S tu d iu m in Leipzig un d W itten b erg (d o rt 1663 M agister) u n d R eisen durch D eu tsch lan d , H o llan d , E n g la n d , F rankreich, P olen, die S chw eiz, Italien (1664 S tu d iu m u n d V o rlesu n g stätig k eit in S traßburg) 1671 S u b re k to r am G y m n asiu m in P re ß b u rg , 1672 als G esan d ter d er P re ß b u rg e r P ro te stan ten in W ien, 1674 P ro fesso r der M e tap h y sik u n d G eschiehte in A ltd o rf, k aiserlicher Pfalzgraf, M itg lied m eh rere r w issenschaftlicher Sozietäten. - Spener u n d M ö ller k a n n te n sich w o h l schon v o n S tra ß b u rg her, spätestens aber seit M öllers B esuch bei Spener in F ra n k fu rt im Ja h re 1672; B riefe S peners an M ö ller sind aus d e r Z eit seit 1673 ü berliefert (N äh eres zu M ö ller u n d seinem B riefw echsel m it S pener s. B d. 1, B rie f N r . 169 A n m . 1; ein S chriftenverzeichnis M öllers findet sich in der LP: S to lb erg N r. 16636, S. 65 -6 8 ). 2 Jo h a n n S a u b ert (s. B rie f N r. 42 A n m . 1). 3 B rie f N r. 143. 4 Vgl. B rie f N r. 104, Z . 11-13.

5

10

15

182

Briefe desJahres \675

Porro, plu riu m A m ico ru m desideria et, q uod alibi recudendum nonnulli iam m in aren tu r opusculum , effecere, u t in m inori form a5 denuo im prim ere­ tu r seorsim , cuius hic vel post has ab E ndteris6 duo, qu o ru m alterum Tibi 20 serves, alterum Excell. D n. D . Sauberto tradi facias, exem plaria accipies. Videbis adnexa d u o ru m T h eo lo g o ru m m onita, additiones, observationes7, ex q u o ru m lectione p lu rim u m m ihi p ro m itto . Iubeat D O M IN U S in ipsius tim ore susceptos labores n o n plane in fu m u m abire, sed aliquos suo tem pore ferre fructus: hoc enim u n u m est, q u o d om nes, nihil vero n o stru m , intendi25 m us. P ro transm issa im agine B[eati] A rndii versibus D orscheanis exornata8 gratias ago m axim as: occasionem quaeram , ut illi iterum in plures veniant m anus et plu riu m subeant oculos atque afficiant mentes. D oleo vero istis n undinis9 m e Tuo b o n o iterum nihil potuisse: T übingen30 sis Bibliopola eas n o n invisit, sicuti etiam A rgentinensium 10, qui ventitare solebant, ne unus quidem accessit, ex aliis locis infrequentes: unde spes de Itinerario D ucis F riderici11, quae ex istius pendet prom isso, iterum decolla­ vit: sed et ex hoc habuere, quo se excusarent Serliniani12, u t ne nunc quidem fidem n o stram exsolvam . N eque vero sem per m ihi vel vobis verba dabunt. 35 P lurim um Rev. C ollega n oster D n. G ram bsius13 peram anter Te salutat et p ro x im o vere D E O volente filium 14 suum vestro A ltd o rfio 15 Tibique in eo concredere constituit. Iussit vero, u t ex Te percontarer, an propria instituta familia hospites excipere soleas, an apud alios filio talis com m oditas sit

5 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 6 D ie D ru ck erfam ilie E n d te r in N ü rn b e rg (B e n z i n g , D ru ck er, 365f). 7 D ie B edenken vo n Jo h a n n H einrich H o rb u n d Jo ach im Stoll (s. B rie f N r. 45 A nm . 34 u. 35). s N ich t erm ittelt. V on den zahlreichen A rn d t-P o rtraits in der H erzo g A u g u st B ibliothek W olfenbüttel läßt sich keines m it dem h ier angesprochenen identifizieren (vgl. D ie P o rträt­ Sam m lung der H erzo g A u g u st B ib lio th ek W olfenbüttel, bearbeitet vo n P. M o r t z f e l d , Reihe A, Bd. 1, M ü n c h en u.a. 1986, N r. A 557-575). 9 D ie F ra n k fu rter H erbstm esse v o m 6 . bis 25. S eptem ber 1675 (vgl. B rief N r. 27 A nm . 14). 10 D ie T ü b in g e r u n d S tra ß b u rg er B u chhändler blieben v erm u tlich w egen der K riegshand­ lu n g en am R hein (s. B rief N r. 17 A nm . 6) der H erb stm esse fern. 11 H ein rich Schickart, B eschreibung einer Reiss w elche F ridrich H ertzo g zu W ü rttem b erg u n n d Teck . . . gethan, etc., M ö m p e lg a rd 1602; vgl. Speners B rie f an M ö ller v o m 21.12. 1674 (Bd. 1, B rief N r. 212, Z . 2 7 -2 9 m it A n m . 20). 12 D er F ra n k fu rter V erlag W ilhelm Serlins (1625-28. 1. 1674), den seine W itw e bis 1683 fo rtfü h rte (B e n z i n g , V erleger, 1268). 13 Jo h an n G ram bs (s. B rie f N r. 11 A nm . 42). 14 Jo h a n n G eo rg G ram bs (get. 4. 8 . 1659-28.1.1694) aus F rankfurt a .M ., S ohn vo n Jo h a n n G ram bs (s. A n m . 13); nach dem S tudium in A ltd o rf (22.3.1676: S t e in m e y e r 1, 385; 2, 240), G ießen (20.11.1676: K l e w i t z / E b e l , 77) un d als In fo rm a to r der F ra n k fu rter P atriziersöhne J o h a n n P h ilip p u n d Jo h a n n M axim ilian S talburger in T ü b in g en (13.10.1684: B ü r k / W ii . le 2, 398) 1686-1694 P farrer i n F ra n k fu rt a .M . (D B A 415, 3 2;Jöcher E B 2, 1570; T e l s c h o w / R e it e r , 123; StA F ra n k fu rt a. M .). 15 U n iv ersität A ltdorf.

N r. 39

an Daniel Wilhelm Möller

20. 9. 1675

183

inquirenda: quo casu in C onsultiss[im um ] D . W agenseilium 16 oculos coniecit, si eius consuetudine et consilio filius ad H ebraicae linguae, qua iam tinctus est et eam dep[rehend]it, co gnitionem p ro fu n d io rem perduci posset. Q u id T ibi v ideatur et quid consulas, expectam us, ut d em u m certi aliquid decernere valeat. Vale et, q u o d facis, p o rro nos am are perge! Scrib. Francof. ad M oen. 20. Sept. 1675. T. V irt. studios. et ad preces atque officia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D.

41 d ep [reh en d ]it: cj ] d eperit: D . 16 Jo h a n n C h risto p h W agenseil (2 6 .1 1 .1 6 3 3 -9 .1 0 .1 7 0 5 ), P rofessor in A ltd o rf u n d späterer (1692) S ch w ieg erv ater v o n M öller; geb. in N ü rn b e rg , au fgew achsen in S to ck h o lm , S tu d iu m in R o sto ck u n d A ltd o rf, seit 1652/54 als H o fm eister a u f R eisen d u rch ganz E u ro p a, 1665 D r. iur. in O rlean s, seit 1667 P ro fessor in A ltd o rf für S taatsrecht u n d H isto rie, 1673 für S taatsrecht un d o rientalische S prachen, 1697 zugleich P ro fesso r der Ju risp ru d en z, R e k to r u n d B ib lio th ek ar in A ltd o rf (D B A 1321, 103-105. 116-154; A D B 40, 4 81-483; Jö c h e r 4, 1768-1770; Z ed ier 52, 623 -6 2 7 ; LP: S to lb erg N r. 22724).

184

Briefe desJahres 1675

40. A n A hasver Fritsch in R udolstadt1 F ra n k fu rt a. M ., 20. S eptem ber 1675

Inhalt D a n k t für die Z u stim m u n g zur P ostillenvorrede. O b ersen d e t die Separatausgabe (Pia D eside­ ria). F o rd ert F ritsch zur V erw irk lich u n g der R e fo rm Vorschläge in der G rafschaft S ch w arzb u rg ­ R u d o lstad t auf. - H a t die L ebensbeschreibung E rn st des F ro m m en n o ch n ich t gelesen. - D er B u c h d ru ck er W ust erw äg t den D ru c k v o n F ritschs B uch [Jesus Alles in allen].

Überlieferung A: B erlin, S B B -P K , M s. lat. 4° 363, S. 17f.20. K: H alle a.S ., A FSt, F 10: 61r‫ ־‬v (Z. 3 -3 4 ). D :P h .J . Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 498f (Z. 3 -3 4 ).

V ir N obilissim e, M agnifice, Excellentissim e. D om ine et Fautor H o n o ratis­ sime. Sicuti p lu rim o ru m T h eo lo g o ru m pariter et Politicorum benigna de praefa­ tione m ea2 iudicia, quae literis ad m e continebantur, no n leviter m e confir­ m aru n t, ita T u u m quoque suffragium 3, V ir A m plissim e, n o v u m addidit pondus, u t iam non d ubitem salutaria esse Ecclesiae consilia, quae quidem subdubitante (ita enim soleo nem ini m inus quam m ihim etipsi credere) ani­ m o publicae exposueram luci: p o stq u am ea to t praeclarissim orum virorum , quos fugere non possunt, quae sint e re publica, assensum et applausum etiam m eruerunt. C aeterum , quod optabas, u t seorsim excuderetur hoc m eletem a nostrum , aliorum exciti desideriis facere iam occupaveram us: uti vides in pagellis istis4, quas hic m itto . Adieci d u o ru m pietate et prudentia conspicuorum T h eo lo g o ru m m onita, additiones et observationes5, ex quibus alii plus quam ex meis proficiant. C aeterum , om nia haec in v anum in stitu u n tu r, nisi, quae deliberata, effec­ tui d en tu r et de hoc quoque dispiciam us. A gam us ergo strenue, quod n o straru m est p artiu m quisque suo in ordine: ut tam en alter alterum , ut potest, iuvet. N o n deerit certe piis ausis ex coelo benedictio necessaria, si

6 p o n d u s. U t : D ] p ondus, u t : K. Ecclesiae esse: D . 1 2 3 4 5 35).

9 d e r e :D .

Z u A. F ritsch s. B rie f N r. 9 A nm . 1. Ph.J. Spener, P ostillenvorrede (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). N ic h t ü berliefert. Z u r Separatausgabe der Po stillen v o rred e (Pia D esideria) s. B rie f N r. 3 A n m . 9. D ie B ed en k en v o n Jo h a n n H ein rich H o rb u n d Jo a ch im Stoll (s. B rie f N r 45 A n m 34 u

N r. 40

an Ahasver Fritsch

2 0 .9 .1 6 7 5

185

D O M IN I n o stri unice ante oculos habeam us gloriam . Policiti sunt nonnulli am ici6 et fratres velle se suo quisque loco in id dare operam , ut, quae profectui su o ru m servire videntur, m an d en tu r executioni. Si vero nostris conatibus Vos quoque, quos A ltissim us n o n Reipublicae tan tu m praefecit, sed Ecclesiae etiam n u tritio s7 co nstituit vel h o ru m lateri parastatas iunxit, et faveatis et ope atque consiliis p o rro prom oveatis, haud dubie p lu rim u m proficietur. D e Te, quae praeclara hactenus intellexi, no n m e dubitare pa­ tiu n tu r, q u o d Ecclesiam C o m itatu s v estri8 om n i studio iuvare contendas et pastores atque ephoros vel iuves, qui u ltro causam D om ini strenue agunt, vel excites, quibus hoc opus est. U n d e m ihi de vestra Ecclesia p lu rim u m polliceor. A ge vero, V ir C eleberrim e, et plures in eadem dignitate constitu­ tos ad eundem zelum incende, u t m em inerint, quid in Politico etiam ordine D E O et eius regno debeant. N o n d u b ito esse loca, in quibus ab hisce etiam T heologis negligentioribus subdenda sint calcaria et sanctus introducendus zelus, quis diligentius id agat, q u o d om nes debem us diligentissim e. V itam pientissim i principis E rnesti9 inter hosce n u n d in a ru m 10 strepitus perlegere n o n d u m potui: velim enim id agere cum attentione aliqua. N o n levem in eius m o rte fecim us iactu[r]am : quam ita sarciri precor, u t et filii11 paternis insistant vestigiis et alii in pari fastigio eadem im iten tu r, quae tantis praem iis coelitus in isto conspiciunt ornata esse. L ibellum 12 v estru m p ro m o v ere om n i studio conabor, quae vero bibliopo­ larum in nundinis sunt occupationes, nihil certi adhuc accepi. H abet adhuc penes se specim en illud W ustius13et aliquot dierum m o ram petiit, u t rationes secum ineat, quid sibi sit faciendum . Si difficilem se praebeat, studebo aliis editionem persuadere; u nde rem ittere chartas illas nolui: vix enim credide­ rim apud om nes m e frustra fore. Vale, V ir Excellentissim e, et publica com m o d a p o rro iuva.

24 sed ] + et: K, D .

25 a tq u e + < s u b > .

42 /p en es se/. W astius (?)

6 Vgl. B riefe N r. 138, Z . 2 6 -2 9 u. N r. 142, Z . 3 3 -4 9 . 7 Vgl. Jes 49,23 (vgl. Pia D esideria 1676, S. 8 [P D 14,10-12]). 8 G rafschaft S c h w arzb u rg -R u d o lstad t. 9 H erzo g E rn s t (der F ro m m e) vo n S achsen-G otha (s. B rie f N r. 10 A n m . 49). Es h an d elt sich v erm u tlich u m den zu r T rauerfeier am 28. 5.1675 verlesenen L ebenslauf, später g ed ru ck t in d em S am m elb an d : W o lverdiente E hren= S eule (Filialis am o ris m o n u m e n tu m m eritis et h o n o ri Serenissim i P rincipis E rn esti Pii D ucis Saxoniae consecratum ), G otha: C h r. R ey h er 1678, S. 6 3 -9 2 (vh LB D a rm sta d t; vgl. B e c k 1, 19f). 10 D ie F ra n k fu rter H erb stm esse v o m 6 . bis 25. S ep tem b er 1675 (vgl. B rie f N r. 27 A nm . 14). 11 D ie Söhne v o n E rn st d em F ro m m en : F riedrich I., A lbrecht, B e rn h ard , H ein rich , C h ri­ stian, E rn st, Jo h a n n E rn s t (L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 4 9 -5 2 ). 12 A. F ritsch, Jesus A lles in allen (s. B rie f N r. 51 A n m . 6); vgl. B rie f N r. 9, Z . 6 6 -7 0 . 13 B althasar C h risto p h W ust (d.Ä .) (1630-1708), B u c h d ru ck er in F ra n k fu rt a .M . (s. B e n z i n g , D ru ck er, 135, u. D i e t z 3 , 151—156).

186

Briefe des Jahres 1675

Francof. a d M o en ., 20. Sept. 1675. N obiliss. T. M agnif. ad preces et obsequia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. 50 D erne W olEdlen, G estrengen, Vesten u n d H ochgelehrten H erren A hasvero Fritschio, H o ch b erü h m ten Iurisconsulto und H ochgräfflich S chw arzenburgischen w o lverdienten R ath p. M einem insonders großgönstig H o chgeE hr­ ten H erren. R udolstatt.

Nr. 41

an [Joachim Stoll]

2 3 .9 .1 6 7 5

187

41. A n [Joachim Stoll in R appoltsw eiler]1 F rankfurt a. M ., 23. S ep tem b er 1675

Inhalt D a n k t fü r die ausführliche S tellungnahm e zur P ostillenvorrede. H a t sie u n te r W eglassen p ersö n lich er Passagen d em S ep aratd ru ck (Pia D esideria) angefügt, k o n n te aber aus Z e itg rü n ­ den n ich t u m E in v erstän d n is b itten. G eht a u f einzelne M o n ita ein: B e k räftig t seine H o ffn u n g a u f eine k ü n ftig e B e k eh ru n g der Ju d e n u n d den Fall des rö m isch en P ap sttu m s, die E m p feh lu n g m y stisch er A u to re n u n d die H o ffn u n g besserer Z eiten. - H at m eh r als 20 A n tw o rte n a u f seine P ostillen Vorrede erhalten. N u r drei h aben K ritik an den C ollegia pietatis g eü b t, einige auch an der E m p feh lu n g T aulers. E rw a rte t n o ch S tellungnahm e zu m V orschlag der akadem ischen C olleg ia pietatis. - P ersönliche u n d fam iliäre A ngelegenheiten. - N a c h ric h te n v o n P ersonen u n d v o m E rscheinen v erschiedener theo lo g isch er W erke. - B e rich tet ü b er die V orgänge in D an zig u m Ä g idius S trauch u n d ü b e r die K ollekte für die u n garischen G laubensverfolgten.

Überlieferung D : Ph.J. Spener, C onsilia et ludicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 7 9 -8 3 .

Q uae m ense Iulio ineunte scriptae erant, n o n nisi nundinis2 iam instantibus ad m e perlatae su n t3; neque enim , quae A rg e n to ra tu m 4 perlata, prius ad nos potuere transvehi, via prius ab exercitu Caesareo et Gallico obsessa5. I. M u lto cum gaudio legi, quae in praefationem 6 m eam no tata7: pro quo etiam labore sum m as ago atque habeo gratias: C o eteru m plurim is instanti5 bus n o n m o d o consilium 8 iam captum , im o ne alibi recuderetur, ut ipsi occuparem us, necessitas erat im posita denuo im p rim endi praefationem 9, sed et im pressio iam pene ad finem erat perducta: eique adiecta m onita et additiones D o m in i H o rb ii10 nostri (utilissim a certe opera, sed no m en expri­ m i noluit). Itaque, cum vestras m editationes uni alterive n o stri ordinis 10 amicis ostendissem , h o rtati sunt, u t eas etiam adiungerem . Tem pus non ferebat, u t v estru m consensum expectarem : nolebant autem illi sine his 1 Z u J. Stoll s. B r ie f N r . 10 A n m . 1. - D en B rie f h at Stoll m ög lich erw eise nie erhalten (s. B rie f N r. 53, Z . 4 - 9 , u. N r. 69, Z . 1 -4 ). 2 D ie F ra n k fu rter H erb stm esse v o m 6 . bis 25. S ep tem b er 1675 (vgl. B rie f N r. 27 A n m . 14). 3 Vgl. Pia D esideria 1676, Bl. a7r- a 9 v (PD 6,7 -7 ,1 0 ); vgl. B rie f N r. 34 A n m . 9. - Stolls B rief ist n ich t ü b e rlie fe rt. 4 S traß b u rg . 5 Z u r B e h in d e ru n g der R heinschiffahrt d u rch den R eichskrieg m it F rankreich s. B rie f N r. 17 A nm . 6. 6 Ph.J. Spener, P o stillen v o rred e (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 7 Stolls B e m e rk u n g en sind im A nhang der Pia D esideria v o m H e rb st 1675 als ‫ ״‬Ferneres B ed en ck en . . . “ (s. B rie f N r. 45 A n m . 35) abgedruckt. 8 Vgl. Stoll, Ferneres B edencken (w ie A n m . 7), S. 315. 9 Z u m separaten N e u d ru c k der P o stillen v o rred e w eg en der G efahr eines u n au to risierten N ach d ru ck s s. B rie f N r. 27, Z . 3 7 -4 4 . 10 Jo h a n n H ein rich H o rb , E rfo rd ertes B edencken (s. B rie f N r. 45 A n m . 34).

188

Briefe des Jahres 1675

gem m is m onile istud ven u m iteru m exponi. Itaque ausus id sum , Pater Venerande, de quo veniam audaciae m eae petere cogor: nem pe expunctis, quae privatim vos vestram que Ecclesiam concernebant, de quibus m onebas, quod ea am icos tan tu m oculos aspexisse velis, reliqua etiam excudi et iungi piis his desideriis (ille enim titulus opusculo praefixus)11 feci. H oc solo peccavi, quod Vobis inconsultis hoc ausus sum : videbatur tam en in eo etiam nonnihil perm issionis latere, q uod quaedam tan tu m amicis ostendi volebas, de reliquis ergo spe fovebar, quod haud gravatim passurus sis, u t alii ex illis m ecum proficerent. Si quid in hoc erratum , ignosce et usu, quem alii ex lectione hac capient, pensatum puta istud fastidium . Pene dixerim m ihi idem hic usu venire, quod foem inae, quae, cum ex scortatione suscepisset tres filios, qui in exim ia Ecclesiae lum ina evasere, dicitur causata esse, quod poenitere de hoc peccato suo nequeat, ex quo tan tu m boni Ecclesiae o rtu m esset. H ac ipsa tam en causa nom en etiam V estrum pressi: quod tam en, ubi concessio sequetur, iis u t pateat om nibus, qui legent, efficiam. E xem plaria 8 m itto opusculi, quae amicis R upisvillae et C olm ariae12, quo alia missa n on sunt, distribuantur. II. D e C o nversione Iudaeorum fateor m e assentiri n o n posse neque vel illum tex tu m R om . 11 vel alios alio sensu capere13; dem um superiori anno senior ministerfii] B runsvicensis Schindlerus peculiarem pro hoc argum ento lib ru m edid it14. E andem sententiam existim o a totis A cadem iis, R ostochiensi, G ryphisvaldensi, C hiloniensi, H elm stadiana15 foveri. N u p er etiam lenae habita d isp u tatio 16 quaedam tuetur. Lipsiensium T h eo lo g i17 sententiae iti­ dem non sunt plane infesti. N em in em vero ad hoc adigo, ut m ihi assurgat, m ihi tam en et ομόψηφος (qui pro nobis stantes num eram us plerosque om nes nostrae C onfessionis T heologos ante D an. C ram eru m 18, qui prim us coepit

11 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rief N r 3 A nm . 9). 12 R ap p o ltsw eiler un d C o lm ar. 13 D ie H o ffn u n g einer kü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n nach R ö m 11, 2 5 f in den Pia D esideria 1676, S. 7 2 -7 6 (PD 4 3 ,31-44,16). 14 Jo h an n es S chindler (in B raunschw eig), G eistliche H all= P osaune (s. B rie f N r. 20 A n m . 20 u. 21). 15 D ie U n iv ersitäten R ostock, G reifsw ald, Kiel u n d H elm ste d t m it ih ren theologischen R ep räsen tan ten (vgl. B rie f N r. 93, Z . 8 9-96). 16 Sebastian N ie m a n n [Praes.] u. Jo h a n n D aniel V ietor aus D a rm sta d t [R esp.], D issertatio T h eo lo g ica A d Vers. 25. & 26. cap. X I. ad R om . Q u i su n t D e M ysterio Israelis Salvandi, [Jena] 1668 (vh B SB M ü nchen); s. Bl. E l v: ‫ ״‬O m n e s propheticae n o n d u m im pletae in terp retatio o b scu ra est. [ . . . ] Si tam en aliquid dicen d u m est, statu im u s, salvo aliarum iudicio, fu tu ru m aliquando ante te m p o ra novissim i diei m ax im e conspicuam populi Iudaici c o n v e rsio n e m .“ 17 P rofessoren der T h eo lo g isch en F akultät Leipzig w aren: 1667-1683 Jo h a n n A d am S chertzer (s. A nm . 56), 1668-1697 G eo rg M öbius, 1670-1676 F riedrich R appolt, 1671-1699 G eorg L eh m an n ( v g l. K i r n [w ie A nm . 56], 71). 18 D aniel C ra m e r (2 0 .1 .1 5 6 8 -5 .1 0 .1 6 3 7 ), der L ehrer Joachim Stolls in S tettin, seit 1593 R e k to r des P äd ag o g iu m s in S tettin u n d ao. P rofessor der P hilosophie, 1594 auß erd em A ufseher ü b er die k ö n ig lich en S tipendiaten, d an n H o fp red ig e r u n d A rchidiaconus in S tettin sow ie

N r. 41

an [Joachim Stoll]

2 3 .9 .1 6 7 5

189

post L u th eru m 19 contrariae sententiae aliquid autoritatis conciliare) servata libertate. U t securitas longius rem o to extrem o die foveatur, n o n agnosco20: qui enim sua aetate, decretorium illum diem u t expectet, necesse no n habet, vitae suae finem q uotidie instantem tim eat, qui eum iudiciario illi tribunali adducit. III. Ita et de m aiori ruina B abylonis21 ne d u b ito quidem solum spirituali­ bus arm is22 illa efficienda, an iudicium d iv in u m etiam hostili furori per arm a corporalia in illam lax atu ru m sit frenos, n o n hic definio. Q uantula noxa illata Papatui per L uth eru m , cum nonnisi pars E uropae eius subtracta sit obsequio? Sed adhuc ά ντίδιχο ς ille in eadem autoritate et a longe m axim a parte C hristiani orbis adoratur, n o n in E u ro p a solum , sed et in aliis τής οικουμένης partibus. Q u an to aliter A pocalypsis c. 18,2. 8. 9 .1 8 .1 9 .2 1 .2223. IV. Ita et quod concernit T aulerum et alios huius generis autores24, nem ini illos o b tru d o : com m en d o cum aliis eo ru m efficaciam, quam , qui experti sunt, nobiscum testantur: qui periculum facere volet, nihil frustra m e iactasse reperiet. Sed de nulla re contendere m ei est m oris, potius librum cuivis relinquo, u t om nia expendat ipse: in terim , qui etiam a m e dissentiunt, no n aegrius fero: atque adeo vestra de illis m onita, uti concepta sunt, lectorem no n celo. B eisitzer im K o n sisto riu m , 1595 Lic. th e o l., 1597 P farrer un d E p h o ru s des P äd ag o g iu m s, 1598 D r. theol. in W itten b erg , 1613-1619 k o m m issarisch er G en eralsu p erin ten d en t ( M o d e r o w / M ü l l e r 1, 452; D B A 176, 415f; 205, 65—70; A D B 4, 546f; Jö c h e r 1, 2166—2168). —C ra m e r hat in seiner S chrift: D e R eg no Jesu C h risti R egis R egum 8c D o m in u m D o m in a n tiu m sem p erinvicti; E xegem a G enerale & Speciale, tam in T hesi q uam A ntithesi, S tettin 1614 (vh LB S tu ttg art) die erste d ifferenzierte A u seinandersetzung der lutherischen O rth o d o x ie m it dem C h iliasm u s g efü h rt (vgl. B rie f N r. 11 A nm . 6 , u. J. W a l l m a n n , R eich G ottes u n d C hiliasm us in d er luth erisch en O rth o d o x ie , in: ders., T h eo lo g ie u n d F rö m m ig k e it, S. [105-123] 109f). C ra m e r leh n t d o rt (S. 331—335) die E rw a rtu n g einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n ab. 19 M a rtin L uther (vgl. B rie f N r. 16 A nm . 17). 20 J. Stoll, Ferneres B edencken (s. B rie f N r. 45 A n m . 35), S. [323-325] 323f: 9 ‫ ״‬. W elche E rin n eru n g n u n so viel tieffer eingehen w ird / w an n der K irchen G lieder betrach ten / w ie unser H ey lan d u n d seine A p o steln v o n den letzten Z eite n / d arinn w ir leben / red en / als v o n glau b lo sen / sichern / in k a u m / so vielen erw achsenen P ersonen / als in der A rche w aren / G lau b en zeigenden T agen [ ...] loco re m conficiente, Luc. 18/8. D an n / so das alles soll / u n d zw ar / o h n e auffschub geschehen / (nachdem der M ensch der S ünden geoffenbaret 2 .T hess. 2/ 3.) w ie sollen w ir d an n geschicket seyn m it heiligem W esen, 2. Pet. 3/11. als K nechte die stü n d lich a u ff ihren H e rre n w arten? W elches n o c h n ich t v o n n ö th e n / w an n der Jü n g ste T ag n o ch u m b die (1.) b e k eh ru n g der Ju d e n en tfern e t w äre [ ...] (2) U n d w äre noch ein ander fall deß P äbstl. Stuhles zu erw a rte n / der nit m it krieg / so n d e rn m it d e m sc h w ert deß g ö ttli. W ortes geschehen solte; p. 74. w äre aberm al n o ch eine sicherheitsfristung ü b rig ; die qu o v is m o d o zu elim in iren . Es ist u n d b leibet die letzte S tunde. “ 21 D ie E rw a rtu n g eines b ev o rsteh en d e n Falls des P ap sttu m s in den Pia D esideria 1676, S. 74 f (PD 44,1 7 -4 5 ,1 7 ); vgl. Stoll, F erneres B edencken (w ie A n m . 7), S. 325. 22 Vgl. 2K 0 r 10,4; E p h 6,13-17. 23 A p k 1 8 ,2 .8f. 1 8 f.2 1 f(U n te rg a n g B abylons). 24 D ie E m p feh lu n g d er L ektüre Jo h a n n T aulers, T h o m a s v o n K em pens u n d der T h eo lo g ia D eu tsch (s. B riefe N r. 21 A nm . 38 u. 35, u. N r. 25 A nm . 15) fü r T h eo lo g ie stu d en ten in den Pia D esideria 1676, S. 140—143 (PD 7 4 ,9 -7 5 ,2 5 ); vgl. Stoll, F erneres B edencken (w ie A n m . 7), S. 341 f.

40

45

50

55

190

Briefe desJahres 1675

V. Q u o d spem m elioris Ecclesiae conditionis25 attinet, ita de ea nuper ad m e Clariss. aliquis T heologiae D o c to r et Superintendens26: ‫ ״‬G ravissim is Tuis assertionibus (privatis literis aliquoties ipsocum egeram ) confirm atus plane adhuc spero et eo m aiorem consiliorum tu o ru m successum m ihi polliceor. Sane m ultos d eterruit hactenus praesum tio illa de extrem a im pie­ tate sub finem m undi futu ra27, unde pauci serio cogitarunt de em endatione tem p o ru m et saluberrim is instituendis in fo rm atio n ib u s.“ Paulo ante28: ‫ ״‬Q u o m aior im pietas o rb em inundat, ea clariora rem edia D E U S suppeditat, quae vel p ro d ro m u m vel ipsum com p lem en tum prom issionum de m eliori expectando Ecclesiae statu tacite iudicabam e tc.“ Ita alios29 etiam novi, qui singularissim um incentivum pietatis ex illa etiam hypothesi senserunt. Porro, plures vicenis30 T heologi A cadem ici et alii ad praefationem m eam et literas responderunt. O m n es applaudunt, probant, quaedam suggerunt adhuc consilia, alii operam suam pollicentur et suis quisque locis rem D O ­ M IN I strenue agere p ro m ittu n t. U ti nunc in aliquibus civitatibus deliberatur de m ediis, quibus deliberata prius in tro d u can tu r nonnulla salutaria. VI. Tres tan tu m de privatis illis congressibus et collationibus dubitant, an sint ex usu Ecclesiae31. Q u o ru m unus tam en diserte adiecit: Si director sit, qui debitis lim itibus rem circum scribat, se non contrariari: et m eum , quod iam a quinquennio servo in stitu tu m 32, om n ino com m endare. H oc solum n o tatu m m em ini et, quod de Taulero aliqui33 vobiscum sentiunt. U nus equidem suo et C ollegarum n om ine talia in dubium vocabat, quae in praefa­ tione mea nullibi extant, nec ex sensu sunt m eo34. U nde, cum respondissem , illa declaratione contentus erat. N o n vero erat declaratio alia, quam quae ipsissim is meis verbis iam continebatur. E go autem m irabar tam perfuncto­ rie lecta censeri. H o c tam en audio, nonnullos hinc inde m ussare et aegre ferre, n uditatem n ostram ita detegi. H is vero responsum est. Alii ringunt, q u o ru m in m eis tacti m ores, sed sibi im p u ten t tales. V ix tam en illi etiam audebunt aliquid contradicere.

25 D ie H o ffn u n g besserer Z eiten in den Pia D esideria 1676, S. 7 2 -7 4 (PD 4 3 ,31-52,13); vgl. Stoll, Ferneres B ed encken (wie A nm . 7), S. 325. 26 Jo h a n n L u d w ig F lartm an n (vgl. B rie f N r. 145, Z . 16-21). 27 Vgl. Lk 18,8. 28 Vgl. B rie f N r. 145, Z . 14-16. 29 Vgl. B rie f N r. 19, Z . 3 -8 . 30 Z u der A nzahl v o n Z u sch riften vgl. B rie f N r. 31, Z . 3 -6 . 31 B althasar B ebel, P hilipp L u d w ig H an n ek e n u n d C h risto p h H u th (s. B rie f N r. 25, Z . 1 0 7 -1 0 9 ); zu m folgenden vgl. B rie f N r. 16, Z . 85—93. 32 Z u d em in Speners P farrhaus seit 1670 zu sam m en k o m m e n d en C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 44, Z. 104-181, u. A n h an g N r. 162. 33 B althasar B ebel (vgl. B rie f N r . 29, Z. 194-205), Sam uel B enedikt C a rp z o v (vgl. Briefe N r. 21, Z. 163-167, N r. 144, Z . 18-22, N r. 44, Z . 16-27) u. Jo h a n n B enedikt (II.) C a rp z o v (s. B rief N r. 25 A n m . 13). 34 B althasar B ebel u n d die S tra ß b u rg er T h eo lo g en (vgl. B rief N r. 29, Z . 206-213).

N r. 41

an [Joachim Stoll]

2 3 .9 .1 6 7 5

191

Scripsit etiam ad m e p eram anter D o m in u s D . Geierus, D resdensis prim a­ rius T h eo lo g u s35: p aru m tam en spei superesse putat, ut bene consulta effec­ tui dentur. H oc vero D E O relinquam us et p raeterquam , quod quisque operi m an u m adm overe tenetur, piis precibus eius prudentiae rem com m ende- 90 m us, de eventu securi, qui extra nos est positus. H aec de isto argum ento. VII. Q uae ad C ollegii pietatis in stitu tu m 36 n o tata fuerint, adhuc expecto. C u m duobus iam A cadem iis37 actum est ea de re nec im probata consilia. VIII. M annam sativam 38 q u o d concernit, p u d et m e erroris m ei: cum enim sem en m ihi non n o tu m sit, excorticatum nesciebam . N u n c ne g ranulum 95 m ittere possum , neque enim in universa civitate et eius officinis (bey den M aterialisten39) rep eritu r nisi excorticatum . U n d e , aliunde u t accersatur, curabo et spero m ittere ad nundinas A rg en to raten sium hyem ales40. IX. D e H oen io 41 om nis n ostra cura hactenus frustranea fuit. A m ico42, qui olim Poelnizii43 filium 44 m oderatus est, ipse scripsi, sed nullo secuto etiam 100 post tertiu m m ensem responso, an vivat, ignoro, nam ipse etiam in m ilitia iudicis officium exercet. Residens45 no n una via rem tentavit per H erb o rn en ses46 et suos in aula B randenburgica47 am icos: sed superiori adhuc septim ana denuo com pellatus conquestus est nihil se expiscari potuisse. N u n c denuo m onere Poelnizium (quem varia itinera v ag u m faciunt) pollicitus est. Q u am 105 vellem desertae desideriis satisfacere, siquidem id in m ea foret aliter potes­ tate. X . Votis G uilelm o L udovico48 n o stro sacratis gratias repono m axim as et, ut nostra quoque de Vobis locum reperiant, precor. Infans valet divina gratia optim e et corpore vegetus alacritatem etiam anim i ostentat. 94 M a n n am : cj ] M ancam : D .

D.

99 H o en io cj ] H aenio: D .

100 Poelnizii: cj 1 P aelnizii‫׳‬ J J



35 M a rtin G eier, O b e rh o fp re d ig e r in D resd en (s. B rie f N r. 22 A n m . 1); v gl B rie f N r 43 Z . 1 -9 . 36 D er zunächst n u r h andschriftlich k u rsieren d e E n tw u rf einer R efo rm des T h e o lo g ie stu ­ d iu m s m it d em V orschlag zu r E in rich tu n g v o n akadem ischen C ollegia pietatis (s. B rie f N r. 3 A n m . 3); vgl. B rief N r . 10, Z . 7 5 -9 0 , u. N r. 17, Z . 5 6-65. 37 V erm u tlich die T h eo lo g isch en F akultäten in Jena (F. B echm ann) (s. B rie f N r. 25, Z . 182) u n d K iel (C h r. K o rth o lt) (s. B rie f N r. 27, Z . 101-104). 33 M an n a-E sch e (s. B rie f N r. 10 A n m . 20). 39 G ew ü rzk räm er, Speciarius (Z edier 19, 2026). 40 S tra ß b u rg e r W eihnachtsm esse (vgl. B rie f N r. 53 A n m . 12). 41 H o e n in H e rb o rn (s. B rie f N r. 17, Z . 15-19). 42 S. B rie f N r. 1 7 A n m . 16. 43 [G erh ard B ernhard?] v o n P öllnitz (s. B rie f N r. 17 A n m . 11). 44 D ie b eid en Söhne des bei A n m . 43 g en an n ten v o n P ö lln itz w aren Jo h a n n M o ritz u n d W ilhelm L u d w ig (Z ed ier 28, 958). 45 H e rm a n n M ichael H ertzg en (s. B rie f N r. 17 A nm . 10). 46 H erb o rn . 47 K u rb ran d e n b u rg isch er H of. 48 W ilhelm L u d w ig S pener (s. B rie f N r. 17 A n m . 22).

110

192

Briefe desJahres ί 615

X I. Post acidularum u su m 49 desiere sudores nocturni, n o n d u m tam en om n in o φλογώσεις, inprim is e x trem o ru m artu u m calor, u t et m atutina lassitudo. Faciat D E U S de m e, quod sanctissim ae ipsius voluntati consonum erit. Labores, u t possum , m o d ero r, inprim is, u t som no nihil detraham et post p ran d iu m studiis nihil tribuam . C aetera n o n om nino in m ea sunt potestate. Vobis etiam crescentibus annis vires D E U S quotidie largiatur novas, u t diu adhuc prodesse publicae et privatae rei liceat! X II. B [eatum ] E h ren trau tiu m 50 serio lugeo: a prim a enim adolescentia m ea viru m dilexi. A pud nos a m ense ab hinc febres ardentes iterum aliquos invaserunt, sed m alignitas n o n ita m agna: messis fuit parca: de vindem ia vix spes superest. U n d e nisi pax brevi instat, annonae caritatem graviorem vel etiam nonnullis locis fam em tim eo. M isereatur afflictorum D E us, quod gratiose prom isit! X III. A b optim a m atre n o stra51 m itte n tu r 4 exem plaria52 aliquot concio­ nu m , quas nup er typis exscribi iussi, nec n o n supplem entum B ochartiani53 operis. XIV. Pilulas54, cum m aturius n o n potuerim , his com ites iungo. Pretii ut pro his quicquam refundatur, rogo, u t ne cogitetis quidem . Singulis n u ndi­ nis μνημόσυνον aliquod m ittere avem us: m alum us vero illa m ittere, quae vobis placere intellexerim us, quam alia, quae forte m inus grata. U nde, quaeso, libere m ecum agite et digitum intendite in ea, quae accepta esse possunt. P lurim a ex his ne nobis quidem su m tu m faciunt, cur ergo a nostris q uicquam eo recipiam us nom ine. N u n c ad alia. XV. D n. B audisius55 vos am anter salutat. X V I. Lipsiae inter D . S cherzerum 56 et L. C arp zo v iu m 67 contentio est gravissim a, D E U S prohibeat, ne in scandalum erum pat.

49 Z u S peners S au erb ru n n e n k u r in S chw albach a. d. A ar s. B rie f N r. 17, Z . 4 5 -5 5 . 50 D av id E h re n tra u t aus L auban (Lausitz), der T rau p farrer vo n Jo a ch im Stoll (W a l l m a n n , 140), w ar nach d em S tu d iu m in S tra ß b u rg ( 3 .8 .1642: K n o d 1, 316) in w ü rttem b erg isch en D ien sten 1648-1651 D iaconus in R eichenw eier, 1651-1654 in M ö m p e lg a rd (M ontbeliard) un d 1654-1675 w ied er D iaconus in R eichenw eier. E r w ar am 2 6 .6 .1 6 7 5 gesto rb en ( B o p p N r . 1125). 51 Speners M u tte r, A gatha B arth , v erw . Spener (s. B rie f N r. 10 A n m . 5). 52 S. B rie f N r. 53 A n m . 7. 53 S. B o ch art, G eographia (s. B rie f N r. 10 A n m . 10). 54 V ielleicht die ‫ ״‬F ra n k fu rter P illen“ des A p o th ek ers Jo h a n n H a rtm a n n B eyer (Pilulae B eyerianae) m it gelind ab fü h ren d er W irk u n g (s. K a l lm o r g e n [wie B rie f N r. 10 A nm . 27], 43). 55 V ielleicht G o ttfried B audisius aus L iegnitz, der sich am 13.6.1664 als Ju ra stu d e n t in S tra ß b u rg eingeschrieben h atte (K n o d 2, 278); vgl. D B A 60, 242-247; Jö c h e r 1, 859f. 56 Jo h a n n A d am Schertzer ( 1 .8 .1 6 2 8 -2 3 .1 2 .1683) aus E ger; nach M ed izin - u n d T h eo lo g ie­ s tu d iu m in A ltd o rf, Jena u n d Leipzig d o rt P rofessor fü r hebräische Sprache, 1666 D r. th eo l., 1670 P ro fesso r der T h eo lo g ie, A ssessor des K o n sisto riu m s, K an o n ik er in M eißen u n d D o m ­ p ro p st zu B au tzen (D B A 1098, 350—353; A D B 31, 137f; Jö c h er 4,256f; Z ed ier 34, 1342f). —D er S treitg eg en stan d ist nicht ein d eu tig zu erm itteln . V on einem (beigelegten) S treit m it Jo h a n n B en ed ik t C a rp zo v (s. A nm . 57) b erich tet V alentin A lberti an G ottlieb Spizel in einem B rief v o m 17. 1. 1679 (A ugsburg, SStB, 2° C o d . A ug. 407, Bl. 4r-5v; A uszug bei J. G. S chelhorn,

N r. 41

an [Joachim Stoll]

2 3 .9 .1 6 7 5

193

X V II. D . C alovius n unc etiam suas in G ro tiu m anim adversiones et [notas] in N . T. hic excudi curat: n am V. T. iam editum ante aliquot annos58. T otus textus G ro tian u s59 (seil. C o m m en t. in Biblia) sim ul excuditur, ut opus tanto sit gratius. XV III. D . O sian d er60 aliud m o litu r in B iblia opus E xegeticum , quod IV vel V T o m is constabit. X IX . N o ste r L uthericus C o m m en tariu s61 iam fere in p o rtu est: E t circa festum M artin i62 speram us im pressionis fore initium . G ibt zw ey grosse Folianten. X X . E x eo ad H eraldica m ea rev ertar63.

137 [notas]: cj ] N . N . : D . A m o en itates L itterariae 5, 1726, S. [202-220] 202; vgl. eb d ., S. 212: D an ach hatte S chertzer den (noch) n ich t zu m D r. theol. p ro m o v ie rte n M a g istern u n tersag t, C ollegia ü b e r die hebräische Bibel zu h alten, w eil dies n ich t in d en A ufgabenbereich der H eb räisch leh rer falle. D e r Streit liegt in d er dam alig en n ich t ganz klar definierten S o n d erstellu n g der L eipziger P ro fessu r für die H eb räisch e S prache b eg rü n d et. Sie g eh ö rte n ich t zur T h eo lo g isch en F akultät, w u rd e in der R egel aber v o n M itg lied ern derselben versehen (O . K ir n , D ie L eipziger T h eo lo g isch e F akultät in fü n f Jah rh u n d erte n , L eipzig 1909, 125f). 57 Jo h a n n B en ed ik t (II.) C a rp z o v (2 4 .4 .1 6 3 9 -2 3 .4 .1 6 9 9 ); geb. in L eipzig, n ach dem S tu ­ d iu m in Leipzig (d o rt 1659 M agister), Jena u n d S tra ß b u rg sow ie einer S tudienreise ü b er T ü b in g e n , U lm , R e g en sb u rg , N ü rn b e rg , A ltd o rf, H eid elb erg u n d Basel (bei Jo h a n n [II.] B u x to rf) seit 1662 in v erschiedenen kirchlichen Ä m te rn an der L eipziger T h o m a sk irch e, seit 1679 als P fa rrer tätig . Z u g le ic h w ar er an der U n iv e rsitä t L eipzig seit 1665 P ro fesso r der M o ral, seit 1668 fü r o rientalische S prachen u n d Lic. th e o l., 1678 D r. th eo l., 1684 P ro fesso r der T h eo lo g ie (N äheres zu C a rp zo v , seiner B ek an n tsch aft u n d seinem B riefw echsel m it S pener s. B d. 1, B r ie f N r. 117A n m . 1). 58 A b rah am C a lo v (s. B rie f N r. 78 A n m . 1), B iblia N o v i T estam en ti illustrata, F ra n k fu rt a .M . 1676; vgl. d ers., B iblia Veteris T estam en ti illustrata, F ra n k fu rt a .M . 1672, m it einem G ratu latio n sg ed ich t (Teil 1, B l . ) ( ) ( 5r) v o n S pener (vgl. B d. 1, B r ie f N r. 78, Z . 29 -4 3 ). 59 H u g o G ro tiu s (1583-1645), S taatsm ann, G elehrter, B e g rü n d e r des V ölk errech ts (T R E 14, 2 7 7 -2 8 0 ). - C a lo v setzt sich in seinem bei A n m . 58 g en an n ten W erk v o r allem m it G ro tiu s’ A n n o tatio n es ad V. et N . T estam en tu m auseinander, die er auch a b d ru c k t (Vgl. J. T er M eu le n u. P .J.J. D ie r m a n s e , B ib lio g rap h ie des ecrits im p rim es de H u g o G ro tiu s, La H ay e 1950, N r. 1144 u. 1145). 60 Jo h a n n A d am O sia n d er (3 .1 2 .1 6 2 2 -2 6 .1 0 .1 6 9 7 ), P ro fesso r der T h eo lo g ie in T ü b in g e n (vgl. B d. 1, B rie f N r. 90 A n m . 10). - S pener d e n k t v e rm u tlic h an: J. A. O sia n d er, C o m m e n ta ­ rius in P en tateu ch u m , exhibens S acrum cu m E xegesi T ex tu m , L ectio n u m et v ersio n u m v arietatem , conciliatas an tilogias, C h ro n o lo g ia m , u tiliu m Q u a e stio n u m S olutiones, O b iectio nes cu m V indiciis, O b serv atio n es P hilologicas, & L ocos C o m m u n e s D o ctrin ales, B d. 1 -5 , T ü b in g e n : J. G. Z u b ro d t 1676-1678 (vgl. die w eiteren K o m m e n ta re ü b er Jo su a, R ichter, R uth, 1. u n d 2. S am uel aus den folgenden Ja h re n [bibliographisch erfaßt im N U C ]). - D e r M e ß k ata­ lo g (C atalo g u s universalis, L eipzig: J. G rosse [F rühjahr u. H erb st] 1675) k ü n d ig t an: B iblia cum P araphrasi, lectio n ib u s et v ersio n ib u s variis, S tu ttg a rt: J. G. Z u b ro d t. 61 Z u d em v o n Jo h a n n H eigel in itiierten B ib e lk o m m e n ta r aus L uthers S chriften s. B rief N r. 5 A n m . 11; vgl. B rie f N r. 10, Z . 9 9 f. 62 11. N o v e m b e r. 63 P h.J. Spener, H isto ria In sig n iu m Illu striu m (s. B r i e f N r. 9 A n m . 14); vgl. B r i e f N r. 10, Z . 101.

140

145

194

Briefe desJahres 1675

X X I. D antisci turbae Strauchianae64 n o n d u m resederunt om nino. Voca­ tus erat ad Professionem G ryphisw aldensem 55, iam que in eo res, u t abiret, nave in Vistulae ostio66 illum expectante: sed valedictoriam concionem 67 h ab itu ro suggestum occlusere auditores: cum que serio discessum eum m e­ ditari viderent, cives 10000, m alo exem plo, Senatores, Scabinos68 et C en­ tu m v iro s in curia congregatos (illis etiam , qui n o n interfuerant, ex dom ibus eo ire iussis vel etiam com portatis) a 10 m atutina ad alterius diei 4 vel 5 vespertinam obsessos tenuere: n on prius d o m u m dim issuri erant eos, donec tandem obtinerent, u t D o cto rem tantopere o rn atu m illis redderent et diplo­ m ate triu m o rd in u m 69 sigillis firm ato plene eum ad m o d u m prim ae vocatio­ nis restituerent. Q u o facto publice per plateas h y m nus A m brosianus70 de­ cantatus et gratiae M agistratui actae. Gesta haec A ug[usto] m ense71. A udio vero, ne sic quidem Ecclesiae redditam pacem , nam M inisterium n o ndum consentit, unde ille etiam ex to rtam hanc vocationem suscipere dubitat. D E U S fluctus illos etiam com pescat, quod serio precor. M inisterium 72 ab anno plerasque A cadem ias et M inisteria73 com pellavit, u t censuram in Strauchii acta im petraret. Im p etravit a plerisque et ea publice typis excudi fecit74. N o stru m responsum 75 n o n im pressum , quia consilium adieceram us, qua ratione res com poni posset, nec etiam rogati hoc a respon­ so separari paterem ur. M inisterium enim sim pliciter, u t urbe cederet, urge­ bat, u nde causae suae n o x iu m putabant, quicquid de com positione dicere­ tur. N o s vero praevidim us, nulla vi cives ad d im ittendum v iru m adigi se

64 Z u den S treitigkeiten u m Ä gidius S trauch in D anzig s. B rie f N r. 2 A nm . 15; vgl. Briefe N r. 10, Z . 102-120, u. 34, Z . 4 9 -5 9 . 65 S trauch w a r im Ju n i zu m T h eo lo g ie p ro fesso r u n d A ssessor des K o n sisto riu m s in das seit 1648 m it V o rp o m m e rn zu S chw eden g ehörige G reifsw ald b erufen w orden. 66 W eichselm ünde. 67 D er K atalog der S tadtbibliothek D anzig (Bd. 2, 1903, 35; B d. 3, 1909, 348) verzeichnet verschiedene handschriftliche B erichte un d D o k u m e n te ü b er die Strauchischen S treitigkeiten. D an ach (M s. 1035, Bl. 1 6 1 ffu n d M s. 850b, Bl. lff) w o llte S tra u ch sein e A bschiedspredigt am 6 . S o n n tag nach T rin itatis (recte: 9. S onntag nach T rinitatis = 2 9 .8 .; vgl. A nm . 71) 1675 halten, es sei ih m ab er ‫ ״‬v o n der G em einde daselbst v e rw e h re t u n d er n ich t au ff der C antzel gelassen [w o rd en ], so n d e rn die Z eit w u rd m it Singen zu g eb rach t“ . 68 Schöffen. 69 D ie drei H a u p t-G ew erk e in D anzig. 70 D as ‫ ״‬T e -D e u m “ (s. B rie f N r. 34 A nm . 31). 71 D er K atalog der S tad tb ib lio th ek D anzig (Bd. 2, 1903, 498) verzeichnet ein M a n u sk rip t aus d em 17. Ja h rh u n d e rt (M s. U p h . q. 78, 17 B l.): ‫ ״‬K u rtze V erfassung u n d B eschreibung des A ufflauffs v o n den vier H a u p t- u n d andrer in co rp o rirten G ew ercke (in D anzig) w ieder ihre vo n G o tt rech tm ässig V orgesetzten O b rig k e it A n n o 1675 d. 29. un d 30. A ugusti, v o r dem R ah th au se w eg en v ö llig er R e stitu ieru n g des D . Ae. S trauchs v o rg e n o m m e n . N e b st dem , w ass sich biss zu seiner vö llig en A breise b egeben u n d zu g e tra g e n .“ 72 Z u den F ragen des D anziger P re d ig erm in isteriu m s s. B rie f N r. 2 A n m . 16; vgl. B rief N r. 10, Z. 104f. 73 S. B rie f N r. 2 A nm . 17. 74 Vgl. B rie f N r. 10 A nm . 55 bis 57. 75 Z u m G u tach ten des F ra n k fu rter P re d ig erm in isteriu m s s. B rie f N r. 2 A n m . 18.

N r. 41

an [Joachim Stell]

2 3 .9 .1 6 7 5

195

passuros, adeoque credidim us praestare, u t m edia quaererentur, quibus et autoritas M agistratus atque M inisterii vindicaretur et civibus tam en fieret satis76. N u n c, p ostquam , quod m etu im u s, evenit, credo recordaturos esse consilii nostri: Strauchius iam a sem estri aliqua responsorum scripta coepit aggredi et refellere77. Q u id post hunc u ltim u m tu m u ltu m fu tu ru m sit, videbim us postea. X X II. D uraeus78 irenico studio seposito pietatis culturam iam apud suos u rgere incipit. X X III. In U n g aria79 D aniae R egis80 precibus datum iri putant, u t Posonii et Sepronii81 exercitium R eligionis lib eru m restituatur. A d 20 fere Pastores nostrates falso p raetextu rebellionis ad trirem es82 dam nati sunt. H is ex classe N eapolitana83 liberandis hinc inde collig u n tu r eleem osynae. Rebellionis n o m en om nibus im p in g itu r, qui ad cleri n u tu m agere no lu n t et Im peratoris84 m andatu m ostendi postulant. H aec te m p o ru m calamitas. X X IV . Q u o d totus orbis iam colliditur, pessim a praesagit nobis, q u o ru m sequelam D E U S prohibeat. X X V . D om inus Reiserus85, vester olim discipulus, dein Posoniensium Pastor et hinc inde pulsus in patria A ugusta86 R ector, n u per vero ad Pastoratum E ringensem in C o m itatu H o h en lo ico 87 vocatus, literis88 ad m e scriptis plurim am Tibi dicit salutem . C ollegam iam habet D n. K eifferum 89 nos­ tru m , qui H eidelbergensem D iaco n atu m illa statione m utavit. Sed desino charta et tem p o re m e fere deficientibus. Valete, C harissim i, coelestis Patris gratia et v o to n o stro ru m om nium . Francof. 23. Sept. 1675. 76 Vgl. B rief N r. 14. 77 Vgl. Ä. S trauch, S p ecial-E rin n eru n g (s. B rie f N r. 10 A n m . 59). 78 Jo h n D u rie (Johannes D uraeus) (s. B rie f N r. 30 A n m . 3 ). 79 Z u den u n g arisch en P ro te stan ten v erfo lg u n g en s. B rie f 34 A n m . 32. 80 C h ristian V., K ö n ig v o n D än em ark (1670-1699). 81 P o zso n y (Preßburg) u n d S o p ro n (Ö d en b u rg ) in U n g a rn . 82 G aleeren. 83 N eapel. 84 K aiser L eopold I. (1658-1705). 85 A n to n Reiser (s. B rie f N r. 13 A n m . 1). - W ährend R eisers S tudienaufenthalt in S tra ß b u rg (seit 1646) h atte S toll au ßerplanm äßige L eh rv eran staltu n g e n an der U n iv e rsitä t gehalten (s. B rie f N r. 10 A nm . 1). 86 A u g sb u rg . 87 Ö h rin g e n in d er G rafschaft H o h en lo h e. R eiser w u rd e d o rt am 25.7.1675 N ach fo lg er des am 16.4.1675 v ersto rb en en Jo h a n n Ja k o b B eyer (s. B d. 1, B rie f N r. 49 A n m . 3; vgl. B W PfB II.2, N r. 86). 88 V ielleicht in d em n u r frag m en tarisch überlieferten B rie f N r. 142. 89 P h ilip p M a rtin K ieffer (1 0 .8 .1 6 3 7 -1 6 .6 .1 7 0 8 ) aus H eidelberg; nach d em S tu d iu m in H elm ste d t, Leipzig, W itten b erg u n d S tra ß b u rg (stud. theol. 13.12.1655: K n o d 1, 624) u n d R eisen nach H o llan d , E n g lan d u n d F rankreich In fo rm a to r in R appoltstein, 1663 D iaco n u s an der lu th erisch en P ro v id en zk irch e in H eid elb erg , 1668 F eldprediger, seit 24.6 .1 6 7 5 S tadtpfarrer in Ö h rin g e n (B W PfB II.2 , N r. 1299).

170

175

180

185

190

196

Briefe desJahres 1675

42. A n [Johann Saubert in A ltd o rf]1 F ra n k fu rt a. M ., [E nde S eptem ber 1675]2

Inhalt D a n k t fü r die an g etragene F reundschaft u n d die Z u stim m u n g zu den Pia D esideria. - E rw a rte t keine d u rch ob rig k eitliche A u to ritä t an g eo rd n ete allgem eine B esserung. E rläu tert sein K onzept einer a u f die M ith ilfe der O b rig k e it verzichtenden, vo n den P farrern ausgehenden K irch en ­ refo rm , die bei d er F ö rd e ru n g der W illigen u n d F ro m m en ansetzt, ln analoger Weise w äre a u f den U n iv ersitäten zu verfahren.

Überlieferung D : Ph.J. Spener, C onsilia et Iu d ic ia T heologica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 565-568.

Q u a m m e vestrae nup er Excell[entissim i] D n. M olleri3 cura transm issae4 exhilaraverint, verbis exprim ere satis nequeo. Saubertianum n om en iam diu veneror. Beati Parentis5 in R em publicam C h ristianam m erita colo et, quo­ ties eius occasio est, praedicare n on cesso. Plfurim um ] R ev[erendum ] Fra5 trem 6 A rgentinae7 inter am icos num eravi. A d vestram vero am icitiam , qua aspirarem , nullam sperare m ihi poteram occasionem . Eo m aioris ergo illam v estram facio hum anitatem , quod om ni studio eam quaesituro, quod desi­ derabam , u ltro offerre dignatus es. M eum iam erit, ut beneficium vestrum agnovisse appaream et eo m e n o n om n in o in d ignum praestem .

1 M o lleri: cj ] M ülleri: D .

1 Jo h a n n S a u b e rt der Jü n g e re (1 .2 .1 6 3 8 -2 9 .4 .1 6 8 8 ), P rofessor der T h eo lo g ie in A ltdorf; geb. in N ü rn b e rg , aufgew achsen nach seines V aters T o d (s. A nm . 5) u n ter der V orm undschaft Jo h a n n M ichael D ilh errs (s. B d. 1, B rie f N r. 10 A nm . 1), nach dem S tudium in A ltd o rf, Jena, Leipzig u n d F lelm stedt 1660 P rofessor für hebräische Sprache in H elm sted t, 1661 D r. th eo l., 1665 P ro fesso r d er T h eo lo g ie in H elm sted t, 1673 P farrer u n d P rofessor der T h eo lo g ie in A ltd o rf (D B A 1082, 170-185; A D B 30, 415f; Jö c h er 4, 164f; Z ed ier 34, 293f; N iiP fB , 192). D ie d u rch D aniel W ilhelm M ö ller (s. Z . 1 f) verm ittelte K o rresp o n d en z Speners m it S äubert b eg in n t m it dessen S tellungnahm e zur P ostillenvorrede (s. B rie f N r. 143). 2 D atieru n g nach Z . 10-13 u n d A nm . 14; v erm u tlich zusam m en m it B rie f N r. 39 verschickt. 3 D aniel W ilhelm M öller (s. B rie f N r. 39 A nm . 1 u. Z . 3 -6 ); vgl. B rief N r 143 Z 1-7 4 B rie f N r. 143. 5 Jo h a n n S a u b e rt der Ä ltere (1592-1646), 1617 V esperprediger u n d Insp ek to r, 1618 D iaco­ nus u n d P ro fesso r der T h eo lo g ie in A ltdorf, 1622 D iaconus in N ü rn b e rg , seit 1637 d o rt Pfarrer u n d S enior (N äheres s. B d. 1, B rief N r. 128 A nm . 28; vgl. ergänzend LL 10, 138f; N iiP fB , 192); vgl. die lo bende E rw ä h n u n g v o n S auberts Z u ch tb ü ch lein (s. B rie f N r. 29 A n m . 17) in den Pia D esideria 1676, S. 94 (PD 5 3,26-28). '‫ י‬A d o lf S äubert (ca. 1635—15.7.1678); nach dem S tudium in A ltd o rf, S tra ß b u rg (stud. theol. 18.9.1652: K n o d 1, 620), H elm sted t, Leipzig u n d Jena 1658 P astor an der Ä gidienkirche in seiner H eim atsta d t N ü rn b e rg (D B A 1082, 132-136; Jö c h er 4, 163; N ü P fB , 192). 7 S traß b u rg .

N r. 42

an [Johann Saubert]

[Ende September 1675]

197

Praeterea p lu rim u m confirm avit m e v estru m tam benignum de pagellis meis, pia quaedam desideria8 (quo titulo n unc9 iterum du o ru m T h eo lo g o ­ ru m m onitis praeclaris et additionibus atque o b servationibus10 aucta p ro d ­ eunt), publicae luci exponentibus iudicium . C redebam equidem , cum char­ tae illa illinerem , m e talia p roponere, quae n o n om nino noxia essent Eccle­ siae, cuius serius am o r (testis hoc D E U S co rd iu m sc ru tato r11 novit) ad illud audendum m e com pulit. E t venerandis Collegis m eis praelegeram , ante­ quam ederentur, u t illi, si qua in re periculosius lapsus essem, m e fraterne m o n e re n t12. N escio tam en, quam tim idus in talibus sim , u t de m e m eisque nem ini m inus quam m ihi ipsi credam neque facile acquiescam , nisi fratru m suffra­ gio adiutus in illis etiam , quae evidentissim a videntur. Itaque tanto m agis me et delectant et confirm ant am icorum , quae plures hinc inde advolant, literae et in iis suffragia benevola. O p ta re m tam en, u t illo ausu n o stro alii m aiori lum ine et dotibus sapientiae atque prudentiae am plioribus praediti excita­ rentur, qui in id om nes intenderent nervos, ut, quae ego no n perspexi, investigent et, in quibus n ostra consilia deficiunt, suppleant, inprim is vero m o d u m ostendant, quo deliberata bono anim o feliciter etiam effectui den­ tur, sine quo, si res m aneat, om nis frustra deliberatio instituitur. Id fu tu ru m ne sit atque aliqui publice p ro d itu ri, qui causam co m m unem valide susci­ piant et difficultate rei eique connexis fastidiis se deterreri n o n patiantur, deinceps videbim us. E xpeditissim a et sine am bagibus via u tique foret, si, qui circa A cadem iaru m em en d atio n em 13 rectissim e suades, suprem is potestatibus hoc persua­ deri posses, u t autoritate, quam a su p rem o o m n iu m D o m in o in hoc accepe­ runt, ad regni eius p ro m o tio n e m fidelissim e et cum cura u tan tu r atque adeo om ne illi curae im p en d eren t studium , u t Ecclesiae vulneribus fieret m edela. Id vero si expectem us, vereor, ne seculum labatur et votis nostris dem um im m o ria m u r nullo operae edito pretio. C o g n itu m est, quam pauci ex eorum n um ero , quos D E U S inter alios em inere iussit, vel m ediocriter tan tu m intelligant, quae Ecclesiae p ro fu tu ra sunt: plerisque fere om nibus seculi unica cura est et pietatis n o n nisi perfu n cto riu m stu d ium apud eos etiam , qui m eliores h abentur. U n d e, u t m ultis persuaderem us hoc, vix m ihi persuase­ rim : inprim is quando forsitan in aulis nonnullis reperire licet n o stri etiam ordinis viros, qui operi tali haud propitii fu tu ri essent. 34 posses: cj ] posset: D . 8 P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 9 D ie F ra n k fu rter H erb stm esse v o m 6 . bis 25. S ep tem b er 1675 (vgl. B rie f N r. 27 A n m . 14). 10 D ie B ed en k en v o n Jo h a n n H ein rich H o rb u n d Jo a ch im Stoll (s. B rief N r. 45 A n m . 34 u. 35). 11 Vgl. A p g 15,8. 12 Vgl. B rie f N r. 10, Z . 6 6 -7 4 . 13 Vgl. B rie f N r. 143, Z . 12-16.

198 45

50

55

60

65

70

75

80

Briefe desJahres 1675

Praeterea valde fallor, aut experientia docuit, pleraque in regno C hristi, quibus hoc insigniter p ro m o tu m est, ita gesta esse, ut apparet, D E U M , ut gloriam cum hom inibus partiri (quae n ostra est saepius iniquitas, cum m inisterium h o m in u m celebriorum intercessit) no n cogeretur atque ita eius faceret iacturam , consulto illius usu m esse instrum entis, quae coram m undo et viribus destituebantur et specie, neque prius in partem operis admisisse eos, qui suis viribus et autoritate aliquid effecisse viderentur, quam re m aiori ex parte transacta. U nde, quam vis confitear om nino necessarium esse, ut, qui m agnatibus sunt a latere vel alioqui cum M agistratu agunt, eos officii sui diligenter adm oneant et periculum faciant, [nescio,] velitne D E U S h o ru m h ero u m excitare in suae gloriae p ro m o tio n em studia atque ita em endatio­ nem Ecclesiae eo m odo, qui confestim in oculos incurrat, curare. E xistim arem tam en, aliorum pace no n hic nobis standum , sed, cum etiam illa consilia fru stren tu r et m ali aularum angeli m eliorum studiis valide obni­ tantur, opus D o m in i, u ti nos quidem possum us, agendum esse strenue. N o n equidem , q u o d longe a quovis pio abesse debet, u t ipsim et in iura m agistra­ tus involem us vel tentem us, quae lim ites officii nostri transcendunt, sed ut tanto m aiori fervore et prudentia, q u o d n o stru m est, agam us, qui ope eorum , quos hoc decet, destituim ur. E o fere collim ant consilia in praefatione expressa pleraque, u t sine M agistratus diserta accedente autoritate talia effectui dari valerent, quam vis ea accedens rem faciliorem effectura esset. Q uia M agistratus severis vetare legibus et transgressores poenis ad obse­ q uium adigere deberet, si hoc facere negligat, pastor suasionibus, m onitis et ex divino verbo adductis rationibus efficere conabitur, etsi no n apud om nes, apud eos saltem efficiet, qui non sunt pessim i: idque sine ulla civilis laesione autoritatis. C u m vero apud eos, qui a Spiritu D O M IN I regi se n o n patiun­ tu r, sed seculari coercendi sunt brachio, nihil talis effecturus sit, non semel cogitavi, si quid Ecclesiae utile efficere velim us, cum singulis agendum esse, q u an tu m illud fieri p o test14. U t videlicet Ecclesiae m inister ante om nia eos observet, qui in coetu com m isso pietatis iam aliquo prae aliis sensu tincti sunt et, quod om nes deberent, serio studio agunt, saltem ad hoc facile duci se patientur. In his p o rro excolendis et, u t vere fiant lum inaria in m edio generationis pravae et to rtu o sae15, ad perfectionis aliquem grad u m perducendis si pastor aliquandiu occupet, haud dubie tem p o re n o n adeo m ulto p lu rim u m isti proficient, et intentus circa illos finis n o n ita difficulter o btinebitur; nulla etiam M agis­ tratus civilis accedente actione agit enim cum volentibus volens, et, qui hoc aegre feret, M agistratus extrem am im pietatis lineam attigerit. 54 [nescio,]: cj [sonst S atzbruch]. ] o ccu p etu r: D .

7 7 g enerationis: cj ] generationes: D .

79 occupet: cj

14 D ie (nahezu) gleiche Passage (Z. 6 6-90) findet sich in Speners B rie f an M a rtin G eier (B rief N r. 43, Z . 5 4 -7 8 ). 15 Vgl. Phil 2,15.

N r. 42

an [Johann Saubert]

[Ende September 1675]

199

U b i vel paucos hunc in m o d u m lucrifecerit Pastor, nonne ab illis speran­ dum , q u o d et fam iliam sanctius regent exem plo atque, uti res feret, ex proxim is subinde alios p erm o v eb u n t, u t seculo em orientes felicem hunc 85 tram item , in quo certe v ita 16, si quis, quae Spiritus sunt, intellexerit, longe ducitur beatior, aeque inire decernant atque ita ex tenui initio num erus crescat. U b i hoc aliquandiu continuaverit, forsitan et M agistratus faventior erit et m aiori severitate cum illis agi p o terit auditoribus, qui operam Pasto­ ru m circa se infrugiferam eousque su n t passi. 90 Forte circa A cadem ias idem dixerim us. Si pius T heologiae Professor ex auditoribus suis eos p rim u m seligat, quos prae aliis ad regnum D O M IN I εύθετους17 agnoverit, et eos om ni studio ad pietatem veram form are laboret, no n solum in his, q u o d quaerit, im petrabit, n im iru m u t idonea aliquando fiant gloriae coelestis instru m en ta, qui, quae alios doceant, prius ipsi facere 95 didicerint et assueverint18, sed et h o ru m ex em plum no n erit apud alios sine fructu. Si vero bene m agna pars ad hanc frugem fuerit perducta, tu m d em u m cum aliquibus refractariis agi posset severius, severitate etiam plus profectura, postq u am ho ru m perversitas aliorum illustri exem plo in conspicuo p onetur, 100 u t com m unis m oris o b ten tu excusare se nequeant, quibus m eliores, quos intueantur, prae oculis versantur. Si ne sic quidem patiantur P raeceptorum operam circa se aliquid efficere nec sint, quibus coerceantur publice, alia m edia, n o n inefficax forte erit hoc, ubi Praeceptores utique aversum ab illorum m orib u s o stenderint an im u m neque ad favorem suum ob tin en d u m 105 ullam aliam quam pietatis superare viam . Inprim is si sciant, liberis in pa­ triam m issis p ro m o tio n is spem certo ibi praescindi, cum vitam n o n correxe­ rint. Praevideo quidem ex illis, qui prim i vulgarem stu d io so ru m ex licentia illaudabili profectum m o rem sanctiori vita m u tare voluerint, et ipsis Profes- 110 soribus fastidium et m olestiam ex eo creatum iri: sed m em inerim us, quod alia a m u n d o expectare n on debem us quam odia et huius quoscunque tristes fructu s19, si eius m alitiae, uti ad hoc divinitus o b strin g im u r, cordato zelo nos opponim us. Si vero hoc a nobis im petrem u s, ut, quicquid etiam de nobis fiat vel quam cunque gratiam a seculo in ituri sim us, rem D O M IN I unice agere 115 decretum sit, plurim a faciliora apparebant, quae etiam im possibilia vi­ deantur. Sed quo prolabor? N eq u e enim hoc iam agendum est, u t aliis, quod eorum sit, ostendam , sed ad hoc invitem , u t am ici m ihi etiam ostendant, quod

101 co m m u n is: cj ] co m m u n i: D. 16 17 18 19

Vgl. Vgl. Vgl. Vgl.

M t 7,14. Lk 9,62. R ö m 2 ,2 1 -2 3 . l jo h 3,13.

200

Briefe desJahres 1675

m earum sit partiu m , q u o ru m lubens parabo m onitis. Interim , Vir Excellent [issim e], vel hoc quoque indicio patet, quanta in tuam am icitiam , etiam recentem , m ea sit confidentia, q u o d liberius in sinum effundo tuum , quae corde foveo. Si tanti eru n t istae pagellae, quas m itto, u t perlegas, quaeso, quando otio abundabis, ne dedignare m ihi significare, quid p o rro tibi videa­ tur, et m e ita erudias, u t ego deinceps alios possim . Vale Ecclesiae n o stro q u e Bono!

N r. 43

an [Martin Geier]

[September/Oktober 1675]

201

43. An [M artin Geier in D resden]1 F ra n k fu rt a. M ., [E nde S ep tem b er/A n fan g O k to b e r 1675]2

Inhalt Setzt angesichts d er S ch w ierigkeit einer allgem einen K irch en refo rm a u f eine E rn e u e ru n g durch die b eso n d eren B e m ü h u n g e n der P farrer u m diejenigen, die m it E rn st C h riste n sein w ollen. B ezieht sich d afü r a u f L uthers V orrede zur D eu tsch en M esse u n d g ren zt sich v o n Jean de L abadies S chism a ab.

Überlieferung D : P h.J. Spener, C o n silia et Iudicia T heologica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 556-558.

C u m ad m o d u m R ev [erendi] D n. C arpzovii3 calam o, quae scire m e vellet M a x [ime] R ev [erenda] V [estra] Excell[entia], perscribi, desiderio m eo suf­ fecisset, illo beneficio honoris annulus accessit, quod peculiari Epistola responsoria4 dignus sum habitus. N o v a m ea p ro m titu d o m ihi facit confiden­ tiam , u t n on d u b item istas q u oque scribere, h aud tam en eo anim o et aliter, quam per pro x en etam vel in terp retem potius, cum honore praefatum D n. C ollegam vestru m , anim i vestri sententiam intelligere subinde liceat. N o l­ lem enim in publicum ita esse iniurius, ut, quae g ratioribus debentur, literis ad m e scribendis im p en d an t m om enta. D ifficultatem optim a et salutaria Ecclesiae consilia in effectum deducendi graviter et, u ti res habet, ante oculos posuisti, V ir venerande, neque quis­ quam est, qui attente co nditionem tem poris praesentis aestim at, quin in eandem sententiam concedat, ordine Ecclesiastico a Politico statu5 tantum no n com pedibus ligato plurim a n o n iam difficilia, sed p ro p em o d u m im pos­ sibilia esse6.

1 Z u M . G eier s. B rie f N r. 22 A n m . 1; fü r die E m p fä n g e rb e stim m u n g s. A n m . 2. 2 Es h an d elt sich u m S peners zw eiten B rie f an G eier (vgl. Z . 5f); nach der in A n m . 6 zitierten Ä u ß e ru n g Speners w äre er a u f A nfang 1676 zu datieren. A n dererseits leg t es die Passage Z . 6 2 -7 8 , die fast w ö rtlic h schon im B rie f an Jo h a n n S a u b ert (B rie f N r. 42, Z . 74-9 0 ) b egegnet, nahe, daß v o rlie g en d er B rie f zu derselben Z e it w ie B rie f N r. 42, also im S ep tem b er o d er O k to b e r, g eschrieben w o rd e n ist. A uch der B rie f an Sam uel B enedikt C a rp z o v (B rie f N r. 44), der v erm u tlic h m it d em B rie f an G eier v ersan d t w u rd e, m u ß in den F rü h h e rb st datiert w erden. 3 Sam uel B e n ed ik t C a rp z o v (s. B rie f N r. 21 A nm . 1); vgl. B rie f N r. 22, Z . 1 -4 . 4 N ic h t üb erliefert; vgl. A n m . 6 . S pener h a t d en B rie f aus u n b ek an n ten G rü n d e n n ich t in seine später v erö ffen tlich te S am m lu n g der A n tw o rtsc h re ib e n a u f die Pia D esideria ü b e rn o m ­ m en (Ph.J. Spener, G rü n d lich e B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a. M . 1693). 5 Z u r altlu th erisch en S tändelehre s. B rie f N r. 29 A nm . 13. 6 Vgl. B ed. 3, [217-219] 217f (29.3.1678): ‫ ״‬M it d em rechtschaffenen u n d C h ristlich en T h eo lo g o H e rrn D . G ey ern / h abe bereits v o r 2. ja h re n einiges aus der sache co m m u n icire t / da ich die pia desideria ih m sandte / aber aus des lieben m annes a n tw o rt schreiben habe gesehen / daß w en ig h o ffn u n g zu m achen. In d em er k lag t / daß der geistliche stand also je tz u n d v o n der

202

Briefe desJahres 1675

Im o illud etiam consideratione im p ed im en to ru m adductorum effici cre­ do, ut, d u m n o n universam rerum , quae nunc est, faciem D E U S aliquando im m u tet, spes n on sit om nia, quae optam us, efficiendi vel reform ationem , quae sim ul atque publica in tro d u catu r autoritate, obtinendi. Sem per tam en m ihi in anim o haeret, quae coram hom inibus im possibilia, D E O etiam esse facillim a7 neque huius defuturam gratiam , cum solo in ipsius gloriam intuitu id strenue agim us, cuius successum , cum om nia nobis dubium reddant, sola persuadet divina prom issio. C erte, om nibus pene exem plis edocem ur, quo­ ties in m eliorem statum divino beneficio Ecclesia reducta est, eo id factum esse tem poris articulo, quo h o m in u m nem o tale quid vel p io ru m consilio­ ru m sperasset successum . Ita enim m aiori coelestis num inis gloria[e] fiunt, quae om nes fatentur, ne quidem pios sperare potuisse. Inprim is nescio, an nobilia suppetant m ulta exem pla, q u o d D E U S , quae Ecclesiae fuerunt utilis­ sim a, ope atque opera secularis brachii et, q u o ru m in m u n d o potentia m inistris ipsius anim um facere p oterat, executus sit: pleraque enim sine illis effecit, u t nihil eo ru m viribus debere videatur. Interim non d ubito, ex isto ru m etiam , quibus D E U S clavum Reipublicae8 g ubern an d u m concessit, n u m ero n o n deesse aliquos, qui serio studio glo­ riam eius, cui se et sua axiom ata debent, q uaerunt atque consilia pia non o m n in o insuper habent; uti vero ab his n o n nihil expectare possum us adium enti, ita de plerisque satis nobis fuerit, m o d o piis conatibus no n om nino obsistant et vel tan tu m indulgeant Ecclesiae fidelibus m inistris, quantum plerisque locis M agistratus n o n iniquus alterius confessionis subditis, qui nonnullo religionis exercitio gaudent, indulgere solet. U ti no n uno loco conditionem eo ru m felicem praedico, q u o ru m Ecclesiae prem i videntur, sed, si rem attente expendas, querendi n o n habent causam. C erte, n on sem el fassus sum , R eform atos, qui in hac urbe habitant et publico religionis exercitio intra urbis m aenia destituuntur, conciones B okenhem ii9 in vicinia frequentare soliti pastoribus tam en suis in urbe et eorum privata opera gaudent, prae m ultis aliis, qui m agistratum habent suae con­ fessionis, sed pietatis n o n adeo am antem , feliciores habendos esse, cum m agistratus, q u o d officii sui est, decenti zelo n o n agit, haud equidem ferrem ,

26 gloria[e]: cj ] gloria: D . w eltlichen g ew alt eingeschrencket stehe / daß er das w enigste n ich t auszurichten v erm ö g e / in d em keine F ü rsten o d er dero M in istri zu g u te n rathschlägen hülffliche h an d b ö ten / so gar daß m an auch diejenige / d inge d av o n bereits V erordnung gem acht / in die p rax in zu b rin g en nicht v erm ö g e. W oraus ich gen u g ab n eh m en k ö n n en / w ie der w erth e m a n n an solchem hofe stecken m ü sse / u n d aus d er erfa h ru n g gelernet habe / daß m it w eltlicher hülffe w en ig auszurichten. “ 7 Vgl. M t 19,26 par. 8 Vgl. C icero , O ra tio pro P. Sestio, 20. 9 B o ck en h eim in der G rafschaft H an au w ar P fa rro rt der refo rm ierte n E in w o h n e r F rankfurts (heute ein S tadtteil vo n F ra n k fu rt a. M .).

N r. 43

an [Martin Geier]

[September/Oktober 1675]

203

ut in eo ru m involem us iura et ea nobis vindicem us, quae illorum sunt propria, neque enim tu rb at politiam C hristus. N o n tam en despero rationem inveniri posse, u t citra potestatis suprem ae laesionem quaedam m in istro ru m pietate suppleantur, quae m in o ri h o ru m labore et apud om nes effectu m aiori tu m obtin eren tur, si m agistratus debito arderet zelo. Q uae M agistratus severis legibus vetare et transgressores paenis ad obse­ quium adigere deberet, si hoc facere negligat, Pastor suasionibus, m onitis et ex divino verbo adductis rationibus efficere conabitur, etsi n o n apud om nes, apud eos tam en efficiet, qui n o n sunt pessim i: idque sine ulla civilis laesione autoritatis. C u m vero apud eos, qui a spiritu do m ini regi se n o n patiuntur, sed seculari coercendi sunt brachio, nihil talis effecturus sit, n o n semel cogitavi, si q u o d Ecclesiae utile efficere velim us, cum singulis agendum esse, q u antu m illud fieri potest. U t videlicet Ecclesiae m inister ante om nia eos observet, qui in caetu com m isso pietatis iam aliquo prae aliis sensu tincti sunt et, q u o d om nes deberent, serio studio agunt, saltem ad hoc facile duci se patiuntur. In his p o rro excolendis et, u t vere fiant lum inaria in m edio generationis pravae et to rtu o sae10, ad perfectionis aliquem g rad u m perducendis, si pastor aliquandiu occupet, h aud dubie tem p o re n o n adeo m u lto p lu rim u m isti proficient, et intentus circa illos finis n o n ita difficulter obtin ebitur, nulla etiam m agis­ tratus civilis accedente coactione agit enim cum volentibus volens, et, qui hoc aegre ferret, m agistratus extrem am im pietatis lineam attigerit. U b i paucos hunc in m o d u m lucrifecerit pastor, n onne ab illis sperandum , quod et fam iliam sanctius regent et exem plo atque, uti res feret, ex proxim is subinde alios p erm o v eb u n t, u t seculo em orientes felicem hunc tram item , in quo certe v ita 11, si quis, quae spiritus sunt, intellexerit, longe d u citu r beatior, aeque inire decernant, atque ita ex tenui initio n um erus crescat. U b i hoc aliquam diu continuaverit, forsitan et m agistratus faventior erit, et m aiori severitate cum illis agi p o terit auditoribus, qui operam P astorum circa se infrugiferam eousque sunt passi12. In hunc scopum etiam accepi B. L utheri nostri allegatum locum et consiliu m 13. C erte, totus textus loquitur, m en tem o p tim o viro n o n fuisse de tem po re persecutionis. 66

p asto r . . . occu p et: cj ] p astore o ccupetur: D .

68 intentus: cj ] o b ten tu s: D.

1° Vgl. P hil 2,15. 11 Vgl. M t7 ,1 4 . 12 Z . 6 2 -7 8 sin d fast d u rc h w e g identisch m it B rie f N r. 42, Z . 7 4 -9 0 . 13 L u th ers V orschlag der d ritte n Weise des G ottesdienstes in der V orrede zur D eutschen M esse (vgl. B rie f N r. 22, Z . 3 4 -4 2 ). 14 Jean de L abadie (1 3 .2 .1 6 1 0 -1 3 .2 .1 6 7 4 ); geb. in B o u rg , 1625 E in tritt in d e n je su ite n o rd e n , 1636-1639 T h eo lo g ie stu d iu m , 1638 zu m P riester gew eiht, 1639 a u f eigenen W unsch aus dem O rd e n entlassen, seitd em W eltpriester u n d P rediger in Paris u n d S üdfrankreich; am 16.1. 1651

204

85

90

95

100

105

Briefe des Jahres 1675

Labadiana14 vero consilia ab hoc longe absunt. Q u o d enim Vir ille seces­ sionem fecit et turbas illas in Ecclesia R eform ata dedit, ex eo fluit principio, quia om nem cum Ecclesia, in qua tolerentur, qu o ru m regeneratio indiciis suis n on est conspicua, co m m u n io n em sacram credit prohibitam et eos inficere, qui cum ea com m unicant. Inde necessarium schism a, et no n inter se tantum , qui eius sectantur partes, priv atim cultui divino vacant, sed om nem cum aliis Ecclesiis, quas contam inatas aiunt, com m unionem in te rm ittu n t15. Longe alius finis Patri n o stro fuerit et eorum esset, qui de hoc consilio cogitant, si absque m aiori m alo Ecclesiae in effectum duci posset. N im iru m u t haud quaquam hoc ageretur, quo ru m p eretu r com m unio publica Eccle­ siastica et agnosceretur absque violatione charitatis rum pi no n posse, sed stante hac com m u n io n e nonnulla arctior institueretur in certis divini cultus partibus, profectui eorum , qui pietati uni operam navant et tam a reliquis segregari nollent, u t potius id om ni opera agant, quo subinde aptiores evaderent, qui ad aedificationem fratru m aliquid conferrent. C u m ergo Labadiano schism ati hypothesis substernatur, quae no n potest n on illud post se trahere; h o ru m intentio et conservationem unitatis et profectum d u n tax at m aiorem eorum , qui volentes hoc quaerunt, respiceret. Sed de talibus haud dubie m ature deliberandum , et cavenda etiam illa, ex quibus graviora m erito tim entur. Sed quid hoc ago? Veniam prolixitati isti petere necesse habeo; sed eam facilem quoque obtinere spero ab anim o tam aequo, qui n u p eru m etiam alloquium m eum boni consuluit. U n u m superest, ut, q u o d sem per ago, coelestem Patrem pie invocem , qui cum aliis gloriae et regni divini studiosis inter prim os Te, V enerande Pater, diutissim e publico conservet bono, consiliis et m uneri benedicat et, quae agis, m ille praem iis gratissim e coronet.

92 ag n o sceretu r: cj ] ag noscerentur: D. in M o n ta u b an Ü b e rtritt zur R e fo rm ierten K irche, d o rt P rediger u n d L ehrer an der A kadem ie; 1657 v o r d ro h e n d e r V erfolgung nach O ra n g e ausgew ichen, seit 1659 P rediger in Genf; 1666-1669 P red ig er der w allonischen G em einde in M id d e lb u rg /Z e elan d , w o sein V ersuch scheiterte, eine G em einschaft reiner C h risten nach d em V orbild der U rg e m e in d e zu form en; nach S treitigkeiten m it der w allonischen S ynode 1669 aus Z eeland v ertrieb en , g in g L abadie nach k u rzem A u fen th alt in Veere nach A m ste rd am , w o er eine separatistische H au sg em ein d e sam m elte; 1670 verließen die L abadisten A m ste rd am v o r d ro h en d er A u sw eisu n g u n d fanden Z u flu ch t im Stift H erfo rd , dessen Ä btissin E lisabeth vo n der Pfalz m it Labadies A nhängerin A nna M aria van S ch u rm an b efre u n d et w ar; n ach heftiger A g itatio n des lutherischen R ats v o n H erfo rd , d er am 31.10.1671 beim R eich sk am m erg erich t in S peyer einen A u sw eisungsbe­ Schluß gegen die L abadisten erw irk e n k o n n te, w ichen diese 1672 ins dänische A ltona aus, w o Labadie am 1 3 .2.1674 starb (N ähere A n g a b e n s. B d. 1, B rie f N r. 84 A n m . 18). 15 Vgl. Labadies A u fru f zur S eparation v o n der V olkskirche in: J. Labadie, S anctum ac necessarium Schism a, seu iu stu m lu d iciu m de iusta b o n o ru m a m alis . . . secessione, [A ltona] 1673; ins D eu tsch e ü bersetzt: R echtfertiges U rth eil v o n rechtm ässiger A b so n d eru n g der F ro m ­ m en v o n den G o ttlo sen die K irchen-G em einschaft betreffend, A ltona 1673 (Saxby N r. 95).

N r. 44

an [Samuel Benedikt Carpzov]

[September/Oktober 1675]

205

44. An [Samuel B enedikt C arpzov in D resden]1 F ra n k fu rt a. M ., [E nde S ep tem b er/A n fan g O k to b e r 1675]2

Inhalt N im m t die F re im ü tig k eit der K ritik [C arpzovs] n ich t übel. - H ält die m y stisch e T h eo lo g ie u n ter d em P ap sttu m n ich t in gleicher Weise für v e rd o rb e n w ie die scholastische T heologie. V erw eist a u f die N ä h e des frü h en L u th er zu Jo h a n n T auler. — E rläu tert M eth o d e, Inhalt un d N u tz e n v o n H au sb esu ch en der P farrer bei einzelnen G em eindegliedern. - B e rich tet v o n dem F ra n k fu rter C o lleg iu m p ietatis (G rü n d u n g , T eilnehm er, E n tw ic k lu n g , L ektüre u n d V erdächti­ gungen).

Überlieferung D l : P h.J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 1, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 3 75-378 (Z. 1-118)3. D2: P h.J. Spener, C o nsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 576-578 (Z. 119-185)4.

T antu m abest, u t lib ertatem aegre feram atque eam excusare habuisses necesse, u t n o n aliud in am ico m agis am em et ab eo, qui talis haberi vult, requiram quam candorem illum lib errim u m , quae anim o v o v en tu r et fratris instru ctio n i servire possunt, fideliter exprom endi. Itaque eo m agis te diligo et confidentius posthac agam , cum exem plo p ro p rio ad eandem libertatem anim um m ihi facias. D e duplici T heologiae genere scholastico et m ystico5 (de quibus perplaeuere, quae celeberrim us D n. T ho m asiu s6 literis7 prodidit) assentior tibi u tru m q u e n o n p aru m fuisse in Papatu depravatum : ita tam en, ut m ystica plus adhuc sinceri servaverit prae altera. U n d e, quicquid fere in Papatu ad L utheru m usque superfuit boni, per illos viros servatum est, qui uni isti se 1 Z u S. B . C a rp z o v s. B rie f N r. 21 A nm . 1. - A n tw o rt a u f B rie f N r. 144. 2 D a das se ch steJah r des B estehens des F ra n k fu rter C o lleg iu m pietatis (vgl. A n h an g N r. 162, Z . 1 -3 ) sch o n b eg o n n en hat (s. Z . 112ff), w ird der B rie f a u f den F rü h h e rb st 1675 zu datieren sein (vgl. B rie f N r. 43 A n m . 2). 3 B rieffrag m en t; d er T ex t b rich t u n v e rm u te t m it ‫ ״‬e tc .“ im B ericht v o m F ra n k fu rter C olle­ g iu m pietatis ab; die u n erfüllt bleibende A n k ü n d ig u n g eines B erichts ü b er ‫ ״‬eius m e th o d u s“ im R egest leg t nahe, daß bei der D ru ck leg u n g das entsprechende B latt der V orlage fehlte (vgl. A n m . 4). 4 B rieffrag m en t, das offensichtlich d u rch B lattv ertau sc h u n g einem B rie f an den Ju riste n Jo h a n n Schilter in Jena v o m 21.12.1681 (K opie in: T ü b in g e n , U B , M c 344, S. 149—159; vgl. W a l l m a n n , 330 A n m . 29) a n g ed ru ck t w u rd e. - Inhaltlich en tsp rich t dieses F ra g m en t bis in die W o rtw ah l (vgl. Z . 119) d em R egest v o n D l in C ons. 1, 375: ‫ [ ״‬...] D e collegiis pietatis, Q u i natales F rancofurtensis fuere, quae eius m e th o d u s“ . 5 Vgl. B rie f N r. 144, Z . 5-11. 6 C arp zo v s L eipziger L ehrer Jacob T h o m a siu s (s. B rie f N r. 36 A n m . 1)? W o rau f sich Spener k o n k re t b ezieht, w ar n ich t zu erm itteln . 7 N ic h t erm ittelt.

5

10

206

Briefe desJahres 1675

dederant et, nisi qu o d m ultas superstitiones et similia (a scholasticorum tam en erroribus u tp lu rim u m m anantia) ad m ysticam attulerunt T heologiam neque odorem , quo semel recens im b u ti fuerant, m o x om nem beneficio p o tu e ru n t eluere, veritatis m ag n u m prae scholasticis lum en retinuerunt. C erte, si legantur inprim is anteriora B[eati] L utheri scripta, quoties illius ore v id etu r loqui Taulerus8, adeo et phrasis et tractandi m aterias ratio eiusdem indolis est: argum ento (si etiam n o n ultro falsus esset), quos potissim um libros adhuc Papaeus9 evolverit et ex quibus in eum rivum be[ne]dictione divina evaserit. Ita, cum hodie Papatus corruptissim us sit, nescio an sani quid in eo reperire licet extra sim plices pios, illis, qui ante L utherum vixe­ runt, com parandos et in caenobiis nonnullis ipsis illis studiis unice vacantes, quae, cum a R om ana curia tolerentur, rem tam en istius quam m inim um p ro m o v en t. U n d e ab his expectandum est, si quando sperari debeat, ut ex ipsa R om ana Ecclesia pars eius ad nos aperte transeat. N am et illi ad agnos­ cendam veritatem sim plicem aptiores sunt et eos, quibuscum agunt, ad idem aptiores reddunt: quae certe vis est studii pietatis. Ita m em ini altero ab hoc anno in civitate quadam Pontificia duos fratres10, qui n o n nisi paucas Evangelicas audiverant conciones, sola lectione B [eati] A rndii in vero C h ristian ism o 11 veram pietatem instillantis et nullas tractantis controversias, ad nostram Ecclesiam transivisse, propositi tanto evidentiori sinceritate, quia o m n em suam in tem poralibus fo rtunam illa professione everti praevidebant. Itaque non diffiteor, p o stquam utriusque scholasticae et m ysticae T heologiae instituta reform atio (utinam constantior fuisset prioris illius!), huius genuinae suae restitutae faciei usum prae illa esse longe am plio­ rem , quam vis nec illius negem u tilitatem et necessitatem , ubi repurgata est a sordibus, quas contraxit. Q u o d illa, quae privatim a M inistro Ecclesiae bono anim arum fieri possent, arbitro r, concernit: ingenue fateor m e a concepta sententia no n d u m dim overi. Q u o d Paulus Ephesios per aedes invisit12, certe n on sola causa fuit, q u o d caetus congregari non p o tuerint, nam in aestu etiam persecutionis n on desierunt conventus suos passim C hristiani indicere et celebrare, sed quod sine particulari vel speciali inspectione v ix efficietur, quod opus est. P astorem nosse o p o rtet oviculas suas eoru m que no n tan tu m exteriorem h ab itu m , veru m etiam , q u an tu m inter hom ines fieri potest, interiorem in pietate profectum . Q u o m o d o alias p rudenter cum illis aget, q u orum non nisi superficiariam habet cognitionem . Q uae privatae illi conversationi, 27 studii: cj ] studi: D I. 8 Jo h a n n T auler (s. B rie f N r. 21 A n m . 38); vgl. B rie f N r. 68, Z. 10-17. 9 Papist, rö m isch er K atholik. 10 Z u diesen beiden katholischen B rü d ern in K ö ln vgl. B rie f N r. 66, Z . 3 8 -4 0 . 11 Jo h a n n A rn d t, V ier B ücher v o m W ahren C h riste n tu m (B uch 1 1605; erste G esam tausgabe 1610). 12 A p g 2 0 ,1 9 f(v g l. B rie f N r. 144, Z . 56-67).

N r. 44

an [Samuel Benedikt C arpzov]

[September/Oktober 1675]

207

quam desidero, cum auditoribus obiiciuntur, forte concedunt, si consideres m e voluisse, u t cum illis initio agat pastor, quos iam ex concionibus zelo aliquo m aiori pietatis incensos observabit et quibus illis conversatio tam non oneri erit, u t etiam sit voluptati. A p u d hos ergo m etus no n est, u t crebrior pastoris consuetudo displiceat vel eos tem poris pigeat, q u o d illis serm onibus im pen d u n t, sicuti etiam fam iliaritate aliqua contracta facile inter eos conve­ niet, quod tem pus ab aliis occupationibus liberum nancisci et alter alteri concedere possint. Ita hinc n on desunt, qui, si frequentius etiam pastoribus vacaret ipsos invisere, illud potius in felicitatis posituri essent parte: sed nec alibi tales anim as deesse confido. Q u o d ad arg u m en tu m , de quo colloqui possint, attinet, certi nihil prae­ scribi potest quam n o n aliis fam iliaribus colloquiis. U b i sem el serm o fuerit de studio pietatis n im iu m frigescente et, quam pauci sint, qui, quod u num C hristianis d ig n u m est, serio agunt, certe n o n audire potest hunc pius hom o, quin suas sim ul effundat querelas et, u t aliter res ageretur et ipse quoque proficiendi sciret occasiones, desiderium . N o n n e hic ansa Pastori hoc am piius confirm andi et ostendendi, quam necessarium ad hoc sit, u t quisque pro m o d o gratiae concessae13 in v erbo divino sedulus sit et ex eo fonte14 quotidie aquas studeat bibere, ex quibus novus h o m o tam feliciter succrescit quam tenella pluvia o pportuna. O sten d et Pastor, quam clare in scriptura nobis officia nostra descripta extent, u t nihil pene sit, quod plurim is illa obscura reddat, quam cum consuetudinem contrariam in tro d u ctam vident, quod ex hac potius et ple­ ru m q u e exem plo quam ipsa regula om nia aestim ent. C u m vero plerique, ubi de hac m axim e serm o sit, conquesturi sint, quod legentibus sacrum codicem haereat aqua15 et in terprete egeant, n o n tan tu m illos solabitur, ut solum infallibilem interp retem sanctum D ei spiritum devote invocent, sed ad id etiam se offeret, quae n o n satis in telligunt vel in quibus qua ratione in p raxin transferenda dubitan t et consilio egent, ipsis explicandi et eorum iuvandi profectus. N o ta re n t talia vel m em o ria retinerent, ut, cum aliquando iterum fam iliariter ipsos inviseret, de illis colloqui arg u m en tu m capi possit; ubi hoc obtinebit, obtinebit autem saltem apud aliquos, p lu rim u m brevi tem p o re apud tales perficiet pastor. U b i aliquot ad h unc m o d u m ad seriam pietatem fuerint adducti, illorum exem plo incendentur, et hoc quo q u e fiet, u t in doctrina pietatis exercitatio­ nes, ubi in aliis congressibus ita fert occasio, piis serm onibus ansam praebere et ista quoque ratione ad am orem talium reliquos flectere valeant. C erte, p u d en d u m est et iudicium , quam non, q u o d caput o m n iu m esse debebat, principem curam n o stram esse patiam ur, quod, ubi convenitur in conviviis vel quibuscunque aliis congressibus, decies vel pene centies colloquia m isce-

13 Vgl. E p h 4,7. 14 Vgl. Ps 36,10. 15 K einen R at w issen

(O t t o ,

S p ric h w ö rter der R ö m er, N r. 142).

208

Briefe desJahres 1675

an tu r de rebus ad seculum hoc spectantibus, saepe etiam inutilibus, dum vix sem el disseratur de arg u m en to ad pietatem faciente. Prorsus quasi in sola tem pla releganda essent, quaecunque de hoc agunt, quod tam en universam n o stram vitam debet m oderari. U n d e fit, ut, cum T heologi etiam p leru m ­ que extra functiones officii inter alios agentes om ne tem pus serm onibus aliis teram us et rarissim e sacrorum discursuum quaeram us occasionem , plurim i in eam veniant sententiam , ne nobis quidem adeo illa sapere, qui, nisi quod officii causa tenem ur, ore n o stro n o n usurpem us. C u m illis, qui talia fam iliaria pastoris sui alloquia fastidiunt, initio agi nihil potest, sed cum illis tantum , qui sua sponte talia adm ittant, donec paulatim exem plum latius serpat. N a rra tu m m ihi, quo d Calvinianus quidam aliquis p asto r16 inter agrestes coetus sui auditores non ita m u lto tem pore tantum effecerit, quos tanquam initio illos lucri fecisset, qui ultronei erant, ut in cognitione C hristianism i plerosque antecederent, qui in civitatibus habitent, quam cognitionem secuta etiam vita illa digna. Sed cum videret eis otium n o n suppetere, dum m iseri rustici plerum que to t onerati sint laboribus, u t ad coelestes curas extra D o m inicam diem parum supersit, labori nulli ipse parcebat, u t etiam , du m araret vel alias operas suas perageret, cui inform an­ do vacare volebat, assisteret ipse vel sui copiam faceret. Q u o d ad conventus aliquot p io ru m h o m in u m vel p lu riu m etiam concer­ nit, q u o ru m in praefatione mea feci m en tio n em 17, res etiam neque tam difficilis neque inutilis est, quam m ulti opinentur. En! quod in meis aedibus fiat, n o n quo d hoc exem plo aliis servire velim , nam in m odo plurim um adhuc desidero, sed u t appareat no n om nino successu carere, quae in nom ine D o m in i suscipiuntur. Sextus iam annus currere cepit18, cum quidam amici m ei serio pii de hoc etiam iudicio pietatis o m nino refrigescentis conquere­ rentur, q u o d in om nibus congressibus, cum de rebus seculi unice serm o habeatur, vix unq u am aliquis cogitet etiam de rebus ad C hristianism i aedifi­ cationem spectantibus m entionem iniicere aut, si illud fiat, addebant, ple­ ru m q u e ceptum ab uno serm onem m o x diversis argum entis abrum pi ab illis, quibus talia nec audire nec fari volupe est. H i natales fuere exercitii illius, qu o d cum paucis in m useo m eo orsus sum , et quidem plerisque fere literatis et C hristianism i n on parum gnaris: om nes etiam fassi sunt hoc exercitio non parum se proficere. Accessere dein paulatim alii etiam sim pliciores, u t nunc prom iscue adm it­ tantur, quicunque accedunt, n o n n u n q u am 50 et plures. Fateor ordinem nunc 118 est. ] + etc.: D I. 16 N ic h t erm ittelt; an an d erer Stelle spricht S pener v o n einem refo rm ierte n D o k to r (der T h eo lo g ie) a u f einem hessischen D o r f (C ons. 1, [430-434] 434). 17 D er V orschlag zur E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 97-101 (PD 5 5 ,1 3 -5 6 ,3 7 ); vgl. B rie f N r. 144, Z . 3 8-41. 18 D as C o lleg iu m pietatis hatte im A u g u st 1670 b eg o n n en (zum folgenden vgl. A nhang N r. 162, Z . 1-3).

N r. 44

an [Samuel Benedikt C arpzov]

[September/Oktober 1675]

209

m inus servari posse, qui inter paucos, sed o bstant etiam alia, u t n o n consul­ tu m ducam istos excludere. C u m vero locus in aedibus m eis n o n ita m ultos 125 capiat et n on sine m olestia ob eius in co m m o d itatem , u t m ultis standi sit necessitas, exercitium frequentetur, ii m aiori ex parte em anserunt, qui literis im b u ti erant, u t iam plerique sint ex sim plicioribus, qui intersunt, viri tam en D E I sui am antes. Tractavim us initio B[eati] L ü tk em an n i19 V orgeschm ack G öttlicher G ü- 130 te20: inde Bailii21 p raxin pietatis22 evolvim us: tu m B [eati] H unnii E pitom en creden d o ru m 23: succurrit dein illud consilium , u t D om inicae vespera, altera24 haec conventus n o stri dies est, repetam arg u m en tu m concionis, quam m atu tin o tem p o re habueram , u t bis audita fidelius haererent anim is et occasio esset querendi illis, qui audita n o n satis assecuta essent. H oc nunc 135 quoque continuo. A b anno autem coepi N o v u m T estam en tu m praelegere, tanquam om nis pietatis u b e rrim u m adeoque rivis u tique praeferendum fo n tem 25. Itaque pericopen lego, u ti o rdo illam suggerit, tu m singulos repeto versus et, quem sensum inesse crederent vel quem usum , quaero. Ita m o d o hic, m o d o ille, 140 quid sibi videatur, p ro p o n it; quae vera et bene observata, confirm o, quae aliter, corrigo; addo pro m ea facultate, quae v ideantur ad scopum pietatis conducere. O m n es fatentur p lu rim u m sibi hoc prodesse exercitium , et apparet, q u o d apud m ultos singularis excitata sit cupido diligentius evolven­ di scripturam . O m n ia vero p erag u n tu r sine contentione, sine rixis, sine 145

131 Bailii: cj ] Pailii: D 2.

19 Jo ach im L ü tk e m a n n (1608-1655), U n iv ersitätsth e o lo g e u n d E rb au u n g ssch riftsteller; geb. in D e m m in /P o m m e rn , nach d em S tu d iu m 1639 D iaco n u s an St. Jacobi, n o ch im selben Ja h r A rch id iaco n u s, 1643 P ro fessor der M e tap h y sik , 1646 Lic. th eo l., 1648 D r. theol. in G reifsw ald; w eg en einer u m stritte n e n christologischen D isp u ta tio n a m tse n th o b e n u n d des L andes v erw ie­ sen, w echselte L ü tk e m a n n 1649 als H o fp red ig e r u n d G en eralsu p erin ten d en t n ach W olfenbüt­ tel, 1653 A b t v o n R id d ag shausen (N ähere A n g ab en s. B d. 1, B rie f N r. 116 A n m . 7). 20 J. L ü tk e m a n n , D e r V orschm ack G ö ttlich er G üte, W olfenbüttel 1653 u .ö . (s. A nhang N r. 162 A n m . 13; zu S peners B ekanntschaft m it diesem W erk s. B rie f N r. 84 A n m . 1). 21 L ew is B ay ly (1565-1631), englischer T h eo lo g e, K irch en m an n u n d E rb au u n g ssch riftstel­ ler; nach d em S tu d iu m in O x fo rd 1613 D r. th e o l., 1616 B isc h o f v o n B a n g o r in Wales (T R E 5, 389f; D N B 1, 1368f). 22 L. B ayly, P raxis Pietatis, zuerst L o n d o n 1612 (‫ ״‬Practise o f P ie ty “); deu tsch zuerst Basel 1628 (nähere A n g ab en s. A n h an g N r. 162 A n m . 14). 23 N ico lau s H u n n iu s (s. B rie f N r. 33 A n m . 23), E p ito m e C re d e n d o ru m , O d e r K u rtzer In h alt C h ristlich er L ehre / So viel einem C h riste n d a rv o n zu seiner Seelen Seligkeit zu w issen u n d zu g lauben h o c h n ö th ig u n d nützlich ist. A us G o ttes W ort verfasset, W itten b erg (11625) 1675 (s. A n h an g N r . 162 A n m . 15). 24 Vgl. B rie f N r. 162, Z . 62-6 6 . 25 Vgl. C icero , A cadem ici posterii 2,8: ‫ ״‬a fo n tib u s po tiu s h au rian t q u a m riv u lo s consectent u r “.

210

Briefe desJahres 1675

curiosis quaestionibus, vel, si tales p ro p o n an tu r, confestim eiiciuntur, n u n ­ quam fini n o stro utiles. P orro, nem o ad hos congressus adigitur, sed com paret, cui et quando lu b itu m est: lo q u itu r item vel tacet, uti videtur. N ihil in hoc exercitio spero vitii esse, utilitatis vero n o n parum . E t si in A cadem iis collegia anthologica26 vel alia, ubi amici inter se conferant, sicut Lutetiae27 eru d ito ru m de proposi­ tis quaestionibus collationes solennes, suo n o n carent usu, cur n on in argu­ m ento hoc sanctissim o idem agam us? Id quidem non diffiteor, plurim as suspiciones initio ortas esse in ipsa civitate et extra eam, sed p artim illis responso satisfactum , partim , post­ quam tem poris successu patuit, quid intendatur, ipsae evanuerunt. N ec desunt etiam , qui exercitium hoc limis intueantur, veru m illi, quibus om nis pietatis profectus adversus est, ne com paratione aliorum m inus habeantur pii. C ollegae vero m ei consensum suum eo ipso testati, quod, cum nuper in praefatione m ea28 consilium hoc aliis etiam p roponerem , eam totam lectam suffragiis suis nem ine excepto confirm aru n t29. N o n tam en inficias eo, prim o tem p o re fuisse in illis, qui de eo dubitarent: alii tam en saepius sua praesentia consensum tu m declararunt, dein prop o sito confirm arunt plurim um . E x his, V enerande Frater, intelliges n o n plane im possibile esse, quod prim a fro n te videri posset, et plurim a n o n pessim e succedere, si quis tentare velit: Ita iam ab aliquot annis in aha civitate Im periali simile exercitium a M inistro Ecclesiae30 continuatur, cuius u tilitatem no n satis com m endare possunt, qui eo u tu n tu r. H oc tam en n o n nego, si quis tale quid ausit, quod n on sem per apud om nes consuetum , variis quod se subiiciat iudiciis atque adeo suspicionibus, calum niis et odiis: q uinim o nec ex n ostro ordine defuturi, qui obtrectent. U ti vero illis paulatim satisfieri potest et sincera, quam quis anim o fovet, intentio ad oculum aliis ostendi, saltem successu tem poris, q u o d initio pertinacius haerere videbatur, dilui, atque hic illi, apud quos stu d iu m pietatis n o n om nino friget, lucrifieri, ita aliorum iudicia et odia in re, qu am gloriae divinae p rom ovendae necessariam intelligim us, parvi o m ­ nino pendit pectus D E O unice sacratum : cum iam olim praedixerit31 D o m i­ nus m u n d o atque ita om nibus, quibus aliquid sui m undus affricuit, invisos fore om nes, qui serio studio ipsum unice sectantur eiusque gloriam totius vitae o m n iu m q u e actionum solam constituunt et regulam et scopum . Vae

161 n em in e: cj ] n o m in e: D2. 26 Z u d em L eipziger C o lleg iu m an th o lo g icu m vgl. G .C h r. G ebauer, C o lleg io ru m L ipsiensiu m G elliani et A n th o lo g ici historia, in: d ers., A n th o lo g icaru m d issertatio n u m liber, Leipzig 1733, S. 9-127. 27 Paris. 28 Ph.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 29 Vgl. B rie f N r. 10 A nm . 47. 30 Jo h a n n W ilhelm B a rg er in S chw einfurt (s. B rie f N r. 26 A n m . 1). 31 Vgl. M t 10,22; 15, lOf.

N r. 44

an [Samuel Benedikt Carpzov]

[September/Oktober 1675]

211

vobis, si om nes de vobis bene! et n unc quidem a persecutione cuiuscunque generis im m unes, saltem eius securi esse debem us. Sed iam diu epistolae m o d u m excessi. T u vero, A m ice H onoratissim e, prolixitati et, quae huius causa est, libertati ignosce. Servet te D E U S gloriae suae nobile in stru m e n tu m et tui u sum Ecclesiae d iu tu rn u m atque salutarem esse iubeat.

184 u su m ] causam : D 2*.

212

Briefe desJahres 1675

45. A n [Johann Ludw ig H artm ann in R othenburg o .T .]1 F ran k fu rt a. M ., [A nfang O k to b e r]2 1675

Inhalt B e g u ta ch tet eine Schrift v on [G eorg F riedrich G räter] u n d g ib t R atschläge zu ih rer D ru c k ­ leg u n g . - B e an tw o rtet H a rtm an n s Fragen zur H o ffn u n g besserer Z eiten. L k 18,8 steht dem n ich t en tg eg en . E n tw ick elt die V orstellung v o n einer dreifachen W iederkunft C h risti nach der H im m elfa h rt. E m p fieh lt hierzu die L ektüre v on [K n o rr v. R osenroths] E vangelienharm onie. N im m t S tellung zu einzelnen v o n H a rtm a n n ang efü h rten Schriften (Johannes Schindler, H ein ­ rieh A m m ersb ach ). - E rm u tig t zur E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis m it P farram tsk an d id aten u n d solchen m it G em eindegliedern. H o fft a u f ähnliche E in rich tu n g en in W indsheim . - [Jo­ hann] O leariu s h at geraten, m it der K irchenreform in kleineren R eichsstädten zu beginnen.

Überlieferung D : Ph.J. S pener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ran k fu rt a. M . 1709, S. 532-535.

Specim en concionis et sciagraphiam integri operis3 perlustravi: et existim o illud n o n sine usu publicae exponi posse luci. N ec video, quid m ethodo opponi possit, nisi hoc forte, de quo ex sola illa designatione iudicari nequit, q u o d casus conscientiae ad E vangelicam pericopem vi aliqua trahantur, etsi 5 ab eius arg u m en to sint alieniores. Q u o d videri posset illam designationem p ercurrenti. Forte tam en, si legatur εξεργασία, com m odius eam e textu A u to r deduxit, quam p rim us conspectus p ro m itteret. Praeterea levis haec culpa, qua occasione id p roponat, cuius ipsa tractatio a scriptura n on abludit et gregi concredito, u t de eo edoceatur, necessariam apparet. A d άκριβείας4 10 existim ationem forte hoc aliquid, ad aedificationem , quae solus noster esse debet scopus, aut nihil aut p erparum attinet.

8 p ro p o n a t: cj ] p ro p o n as: D . 1 Z u J. L. H a rtm a n n s. B rie f N r. 5 A n m . 1. 2 D er B rie f w u rd e ku rz nach d er H erbstm esse v o m 6 . bis 25. S eptem ber 1675 geschrieben; vgl. Z . 91 f u. 101-104. 3 V erm utlich: G eo rg F riedrich G räter, N ath an ael C hristianus, D as Redliche C h risten = H e rtz / Jo h an n . 1. v. 47. P ro b irt un d g efü h rt / d u rch das gantze C h riste n th u m / N o th u n d T odt. Allen au frich tig en L iebhabern Jesu C h risti / die es gegen ihre Seele redlich m ey n en / m it beygefügten K u p fferstü ck en w o h lm ein en d v o rg e s te lle t. . . S am pt einer V orrede H e rrn Jo h : L udovici H a rtm anni, S chw äbisch H all: G. H äuser 1676 (vh LB S tu ttg art). D as A n d ach tsb u ch besteh t aus vier Teilen: ‫ ״‬D as aufrichtige H ertz w ird b e tra c h te t“ 1) in der R eligion; 2) im L eben; 3) im K reuz, u. 4) im T od. - D ie V orrede G räters d atiert v o m 2 5 .9 .1675, diejenige H a rtm an n s vo m 18.12.1675. - G eo rg F riedrich G räter (1 2 .8 .1 6 2 7 -5 .3 .1 6 7 7 ), P fa rrer in W estheim bei R o th en ­ b ü rg o .T .; n ach dem S tu d iu m in T ü b in g e n 1649 P farrer in G eislingen am K ocher, 1652 an St. Jo h an n is in (Schw äbisch) H all, 1657 zugleich S pitalspfarrer, seit 1665 P fa rrer in W estheim (D B A 413, 205; B W PfB II.2, N r. 752; O . H a u g , D ie G räter= P farrer d er R eichsstadt H all, D er H aalquell. B lätter für H eim atk u n d e des H aller L andes 21, 1969, 1 7-20. 23f). 4 Vgl. A p g 22,3.

N r. 45

an Johann Ludwig Hartmann]

[Oktober] 1675

213

D e editione ipse quoque existim averim ante om nes S tutgardensem 5 com ­ pellandum esse, cum et eius et A utoris co m m oditas in hoc versetur. Si neget, com pellabo nostros. Q uam vis enim operibus etiam optim is aegrius editores iam reperiantur, v id etu r tam en vix aliud scribendi genus tam eos habere propitios, cum certum sibi exinde lu cru m polliceantur. Saltem , si paulo sereniori v u ltu nos iteru m pax respiceret6, literariam rem librarium Spiri­ tum , quem inter arm a aegerrim e trahit, recepturam opinor. A d alteras7 tuas convertor, quae n o n uno m e affecerunt gaudio, quando et zelum tu u m atque ardorem conspicor in causam D O M IN I strenue u rg en dam et percipio, q u o d nostris q u oque consiliis p rom ovendis aliquam ope­ ram navare non dedigneris8: quam vis ea utiq u e n o n nostra sint, sed cum plerisque piis com m unia. C aeterum ita res est, uti observas, p lu riu m fervorem ex eo saepius refri­ xisse, cum co rru p tio n em universalem intu iti desperarunt m eliora, quae prom issa nobis n on existim abant. C u r enim in v anum scientes laborarent? Vicissim n o n p aru m ille incendetur, si de prom issione divina certi sim us adeoque alacrius illa aggrediam ur, quae scim us n o n o m nino caritura suc­ cessu. Q u o d concernit locum Luc. 189, n o n credo eum hypothesi nostrae contradicere: hoc tam en recte exinde colligis, adv en tu m iudicis paulo longius abesse. D e quo vix dubium esse potest A pocalypsin paulo intentiori oculo lustranti et ex ea colligenti, quam m ulta adhuc im plenda restant, quae tem pus bene lo n g u m requirunt. Si vero, q u o d sim plicitati textus convenientissim um existim o (nam n on desunt, qui de alio adventu C H R IS T I verba interp retan tu r), de adventu ad iudicium universale locum accipiam us, o p ti­ m e ille conspirat cum aliis, qui de die p antocritico et ad eum adventu agunt. E x A pocal. c. 2010 intelligim us paulo ante ex trem u m iudicium G ogitico furori in Ecclesiam frenum laxatum iri: G ogus vero Israelem opprim et, Ezech. c. 38, cum hic tutus sibi vid eb itu r et secure aget11; itaque, cum Ecclesia aliquam diu felicitate ea gavisa fuerit, quam Iudaeorum conversio et Papatus ruinae ferent, m u ltu m rem ittetu r a p rim o ferv o re12, et paulatim ad 36 universale: cj ] u niversali: D . 5 Als V erleger in S tu ttg a rt k o m m t für diese Z eit n u r J o h a n n G o ttfried Z u b ro d t ( B e n z i n g , V erleger, 1310) in Frage, der das o. g. W erk auch im C a ta lo g u s universalis, Leipzig: J. G rosse [Frühjahr] 1676, an k ü n d ig t. 6 Spener d en k t an d en R eichskrieg m it F rankreich (s. B rie f N r. 17 A nm . 6). 7 B r ie f N r . 145; v o r diesem B rie f ist also n o c h ein B rie f H a rtm a n n s an zu n eh m en , in dem dieser u m die B e g u ta c h tu n g des bei A nm . 3 g en an n ten M a n u sk rip ts b itte t (vgl. B rie f N r. 145 A n m . 15). 8 Vgl. B rie f N r. 145, Z . 1 -5 . 9 L k 18,8 (vgl. B riefe N r. 16, Z. 8—37, u. N r . 21, Z . 131-135); vgl. H artm a n n s A nfrage in B rie f N r. 145, Z . 6 -2 4 . 10 A p k 2 0 ,7f. 11 E z 38 bes. V. 11. 12 Vgl. A p k 2,4.

15

20

25

30

35

40

214

Briefe desJahres t675

securitatem om nia vergent, u ti fere nullam quam o p tim am fo rtu n am diffici­ lius ferre p ossum us13; im o eo res recidet, u t om nis exulet fides, nisi quae in pauco ru m conservabitur cordibus. T u m et G ogum in ipso conatu suo D o m in u s o p p rim et et seculo huic im p o n et finem 14. N ihil in explicatione coactum , sed, quod arbitror, suaviter hac ratione continet, quaecunque de tem poribus illis agunt, dicta. Q u o d vero nonnullis alium in m ente esse adventum dixi, n o n placet illa m ihi circa hoc dictum sententia, nescio tam en, an sine violentia explicare possim us plurim a dicta, si, quoties de adventu filii hom inis Scriptura loqu itu r, u n u m illum illustrem ad iudicium ubique intelligam us. E n, quae n o n n u llo ru m de hoc arg um ento sententia est, de qua cogitabis et iudicabis. In N [ovo] T [estam ento] triplicem inprim is adventum filii hom inis, post­ quam ille coelos ascendit, illustrem notari; p rim o enim venit ad iudicium Iudaici populi, ut hunc ex tirparet et ab eo illustrem caperet ultionem , conf[eratur] M atth. 16,27.28; 26 ,6415. P ostquam translatum est regnum D om ini ad gentiles16 et successit d em u m apostasia illa m agna autore filio perditionis17, n on feret etiam hanc iniuriam ab apostatis C hristianis sibi illatam D o m in u s, sed iterum ad iudicium veniet adversus istos, ne habeat, de quo ante H ierosolym a glorietur R o m a 18. M u lta de hoc adventu A pocalypsis: erit vero ille saluti Ecclesiae quam m axim e proficuus eam que in longe aliam, quam prius experta erat, sortem transferet. U terq u e ille adventus fit in spiritu, ad eum m o d u m , quo in V[etere] T [estam en to] saepius etiam dicitur, quod D E U S veniat ad ultion e m 19 n o n έπιφανεία, aliqua visibili, sed exercitatione virtutis, quam satis illi sentiunt, quibus ea gravis est. D em u m , cum com pleti fuerint dies, quos seculo huic D E U S praefiniverit, sequetur visibilis et illustrissim us adventus D o m in i n o stri ad universale iudicium 20, de quo et saepius Scriptura et sy m b o lu m apostolicum agit. Q u o d vero hoc de uno ta n tu m agit adventu, m iru m videri non potest, cum M aiestas huius p lu rim u m priores illos supe­ ret. C u m q u e unitati illius adventus n o n obstare credam us, quod m ysticum vel spiritualem adv en tu m D o m in i saepius iterari, im o quotidie fieri confitem u r21, n o n obstabit etiam duplex ille adventus, qui itidem , sed alio sensu, fit in spiritu. H oc autem illa sententia lucrabim ur, ut n o n necesse sit adeo 66 ex ercitatione: cj ] exsertione: D . 13 Vgl. W

a n d e r 1, 1751 (N r. 497). 14 Vgl. A p k 20,9ff. 15 M t 16,27f; 26,64. 16 Vgl. z. B. A p g 13,46f; 28,28; R ö m 11,11-25. 17 Vgl. 2T hess 2,3. 18 Vgl. R ö m ll,1 7 f f . 19 Vgl. D tn 32,3 5.43 (R öm 12,19); Jes 35,4. 20 E n d g erich t; vgl. z.B . l j o h 4,17 u n d B SL K 21,17f. 21 Im V aterunser (M t 6,10); vgl. L uthers A uslegung der 2. B itte im K leinen u n d G roßen K atech ism u s (BSLK, 513. 673-675).

N r. 45

an [Johann Ludwig Hartmann]

[Oktober] 1675

215

torquere, q u o d ab interpretibus co m m u n iter fieri videm us, plurim a scrip­ turae loca de adventu D o m in i loquentia, quae certe vix eiusdem sensus sunt. H aec tecum u t am ico liberius, quam cum quo q u am adhuc egi: paratus, sed u t inter nos soli hoc de argum ento agam us, saniora edoceri, si credas m e in his labi. O p ta rim vero, u t legeres H arm o n iam A n o n y m i E vangelicam , quae in U sserii bibliotheca reperta et ante aliquot annos hic excusa est22. In ea reperies equidem non paucas notas, quae R efo rm ato ru m errores sapiunt, aliqua, sed occultissim a O rig en ism i23 vestigia, nonnulla etiam , quae a chiliasm o rep ro b ato 24 vix excusaverim . V ix tam en videris tam exiguo libello to t ad vitae C hristianae aedificationem et ad sensum genuinum eruendum facientes notas: inprim is vero ad v en tu m h unc triplicem n o n contem nendo studio ad stru ctu m et passim in Evangelica historia observatum . Si secernen­ tur a pretiosis vitiosa, liber in paucis carus esse deberet, hac ipsa tam en causa T heologis discernendi dono praeditis usui esse potest. D n. Schindleri tractatu m 25 hisce d em u m nundinis sum assecutus et cursim perlegi. Perplacet vero et m odestia viri et soliditas tractationis. D n. A m ersbachii26 lib ru m u tru m q u e 27, quem allegas, n u n q u am vidi, studebo tam en, u t eum nanciscar et perlegam visurus, quo progrediatur. N am q u e, u t n u p er scribere m em in i28, C h iliastarum absurdissim as m ultas sententias, illorum errori affines habitas, apud plurim os ita praedam navit, ut ne quidem eas expenderent et C hiliasm i dicam M edusae29 caput facerent, ad cuius obiectionem obrigescerent universi. B rek lin g iu m 30 si per om nia pro b at, n u n q u am ei subscripsero, qui quae­ dam istius reiicere n o n audeo, caetera m u lto m inus in m e recipere. 77 sensus: cj ] census: D .

89 vitiosa: cj ] vitiora: D .

22 [C h ristian K n o rr v on R o sen ro th (s. B rie f N r. 2 A n m . 35),] H arm o n ia E v an g elio ru m (s. B rie f N r. 36 A n m . 5). 23 O rig en es (185-254), altkirchlicher T h eo lo g e; zur Sache vgl. B rie f N r. 36 A n m . 3. 24 Im Z u sam m en h an g m it der Lehre v o m E n d g erich t v erw irft die C onfessio A u g u stan a (C A X V II) die a u f O rig en es zu rückgehende L ehre v o n der A llv ersö h n u n g (BSLK 72, 10-13). 25 Jo h an n es Schindler, G eistliche H all= P osaun (s. B rie f N r. 20 A nm . 20 u. 21). 26 H ein rich A m m ersb ach (1632-17.7.1691); geb. in H alb erstad t, nach dem S tu d iu m in L eipzig, W itten b erg u n d Jen a P farrer in H alb erstad t, gem äß ig ter V ertreter eines m ystischen S piritu alism u s (D B A 22, 5 7 -6 1 ; A D B 1, 403f; Jö c h er 1, 348f. E B 1, 742; LL 1, 132). ' 27 [H. A m m ersb ach ,] G eheim niß der letzten Z eiten (s. B r ie f N r . 145 A n m . 11), u. ders., N e u e r A b g o tt (s. B rie f N r. 145 A nm . 14). 28 B rie f N r. 20, Z . 103-131. 29 M ed u sa o d er G o rg o ; nach der antiken M y th o lo g ie soll derjenige, der sie ansieht, zu Stein erstarren . D iese W irk u n g verbleibe dem K o p f der M edusa, nach d em P erseus ihn abgeschlagen h abe (Pauly, R E 14, 1630-1655). 30 F riedrich B reck lin g (1629-16.3.1711), V ertreter eines m ystischen S piritualism us; g eb ü r­ tig aus H a n d e w itt, nach dem S tudium in K ö n ig sb erg , R o sto ck , H elm ste d t, W ittenberg, L eipzig, Jena, G ießen (d o rt 1653 M agister), w o er m it Jo h a n n T acke (s. B rie f N r. 50 A n m . 19) b ek an n t w u rd e, u n d S tra ß b u rg (stud. theol. 18.6.1655: K n o d 1, 623) 1656 A u fen th alt in A m sterd am u n d B e g eg n u n g m it C hristian H o b u rg , L u d w ig F riedrich G ifftheil, P etru s S erra-

216

Briefe desJahres 1675

Q u o d vero praecipuum T u o ru m arg u m en tu m attinet, praefationem 31 n im iru m nostram , credo, q u o d iam exem plum eius acceperis, quod curante D n. G eltnero32 v estri33 pertulerint, ita m e occupato illis diebus, ut ad episto­ lam scribendam tem pus n o n haberem . Vidisti adiecta d u o ru m T h eologo105 ru m m onita: p rim u m scito (sed tibi tantum ) esse D n. H o rb iu m 34 n ostrum , alterum D n. S tollium 35, u tru m q u e affinem m eum . C redo autem in m onitis illis contineri plurim a salutaria, de quibus tu u m iam expecto iudicium , quod libere, quaeso, feras, u t in causa D ei et, quae com m unis est. P o rro spero, si in A cadem iis sint, qui chartas istas legere sustineant, non 110 dicturus esse, quod indignius habiti sint Professores T heologi36, quorum existim ationi hoc etiam serviret, si, de quibus m o nentur, studiosius obser­ varent, ne tota deinceps vita de illis con q u erantur Studiosi (quorum bene m ag n u m novi n u m eru m 37), quod tem pus eo rum m anuductione no n optim e sit collocatum . Sunt in m anibus m eis P rofessorum 38 ipsorum quorundam 115 literae, qui ultro fatentur illud, de quo co nquerim ur, cacoethes in Academiis regnare ipsisque vitam ad m o d u m am aram reddere. N onnullae aulae excel­ sae culpam a se in ipsos devolvant et Professores officii sui saepius adm oneri causantur, praeter quod nihil am plius possint. A deo quam plurim i aegre se extricabunt, u t non in culpa esse deprehendantur, utinam non sem per m ane120 re pergant! Q u o d ea concernit, quae cum C andidatis m inisterii instituisti39, res utilis­ sim a est et unde plura ad hoc m ihi p ro m itto . D e eo dispiciendum , qui possit

116 aulae: cj ] antae: D .

117 ipsos ] + vitam [D ittographie].

rius u n d H e rm a n n Ju n g iu s, 1657 H ilfsp red ig er in F lensburg, F eldprediger der dänischen T ru p p en , 1659 A d ju n k t seines V aters in H a n d e w itt, d o rt w egen kirch en k ritisch er Ä u ß eru n g en am tse n th o b e n , 1660 Flucht in die N iederlande, 1660-1667 P farrer in Z w o lle, d o rt ebenfalls su sp en d iert, 1672 ohne feste A nstellung m eist als V erlag sk o rrek to r arbeitend in A m ste rd am , 1690 in D en H aag (N äheres zu B reckling u n d seinem 1677 einsetzenden B riefw echsel m it S pener s. B d. 1, B rie f N r. 120 A n m . 25; ferner D ü n n h a u p t 22, 759-786). 31 P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 32 V erm u tlich Jo h a n n T h e o d o r G eltner (s. B rie f N r. 20 A nm . 5). 33 O ffen b a r R o th e n b u rg e r B esucher der F ra n k fu rter H erbstm esse. 34 Jo h a n n H ein rich H o rb (s. B rie f N r. 5 A n m . 19), E rfo rd ertes B edencken A u ff H n . P hilipp Jaco b Speners / d er H . Schrifft D oct. u n d S enioris zu F ran ck fu rt / T eutsche V orrede zu deß Sel. A rn d ii P ostill: Eines E vangelischen T h eo lo g i u n d S uperintendenten, in: Ph.J. Spener, Pia D esideria 1676, S. 163-314. 35 Jo a ch im Stoll (s. B rie f N r. 10 A n m . 1), Ferneres B edencken E ines anderen C h ristlich en u n d w o lerfa h rn en T heo lo g i, in: Ph.J. Spener, Pia D esideria 1676, S. 3 1 5 -3 4 4 (vgl B rief N r 41 Z . 4 -8 ). 36 Z u d em V o rw u rf vgl. B rie f N r. 145, Z . 39-47. 37 Vgl. B rie f N r. 53, Z . 65-7 1 . 38 Z .B . H ein rich M ü ller (s. B rie f N r. 135), Jo a ch im S chröder (s. B rie f N r. 137) o d er Johann S aubert (vgl. B rief N r. 42, Z . 10-18). 39 O ffen b ar H artm an n s D isp u ta tio n sü b u n g en m it S tu d en ten un d P fa rram tsk an d id aten ü b er pasto ralth eo lo g isch e T h em en .

N r. 45

an []ohann Ludwig Hartmann]

[Oktober] Ί675

217

aliquibus Studiosis, ad vos u t concedant et vestra fru an tu r m anuductione, persuaderi. A lteri in stitu to de exercitio aliquo privato cum nonnullis auditoribus instituendo40 facile praevidebam o b stitu ram illam , quam allegas, difficulta­ tem ; n o n p u to tam en, quod insuperabilis sit. N o n facile quisquam operarius tam sedulo opificio suo navat operam , u t n on horulam u n am singulis septim anis tribuere exercitio velit, ex quo p ro fectum singularem sperat, si huius cupidus sit: C u m talibus vero ta n tu m res nobis erit. Inprim is hyberno tem p o re anni tem pestas ferias aliquas indicit: aut si no n alias vacaret, saltem aliqua D om inicae diei hora vespertina in stitu to sacrari posset. Ita m ihi in m orsu in p o situ m est, u t vesperi post publica finita sacra die D om inica conveniam us, iteru m feria septim anae quarta41. In vicinia vestra [Suin]furti42 iam a triennio, nisi fallor, exercitium eiusm odi Sabbaticum continuatur m u lto , quem praedicant, frequentantium usu. Eius nup er rationem et m o d u m literis ad m e scriptis D n. M . B argerus43 A rchidiaconus, penes quem institu ti directio, significavit et in quibusdam consilium m eu m exquisivit. O p ta rim , u t inter vos (de quo ipsum proxim e m onu i)44 aliqua conciliaretur κοινωνία, ex qua Suinfurtenses illi p o rro profi­ ciant et forte vobis etiam n o n sine utilitate id esset fu tu ru m . Si, q uum spem ex pietate prim arii C onsulis45 m ihi facis, W indshem ii46 pariter aliquid tentari posset, quam hoc m e et om nes ubique bonos exhilararet, u t tractus ille vester novi lum inis exem plis sanctis o ritu ri fulgore collustraretur. C erte, n uper ad m e Celeb. D [octor] O learius47 em endationem hanc tentandam initio in civitatibus Im perialibus, inde p rogressum faciendum ad ditiones alias. O p in ab atu r equidem ad hoc seligendos paulo m aiores et frequentiores: N ec ego, q u an tu m D eus gratiae suae largietur, operi eius hac in urbe cum optim is collegis m eis deesse volo: Spes tam en m ihi am plior de

134 co n v en iam u s: cj ] conven-suin[!]iam us: D ] coeniam us: D * . D.

135 [Suin]furti: cj ] furti:

40 E in v o n H a rtm a n n ins Leben gerufenes C o lleg iu m pietatis in R o th e n b u rg o.T . ist bislang n ich t nachgew iesen. 41 A nfangs t r a f sich das C o lleg iu m pietatis so nntags u n d m ittw o c h s in S peners P farrhaus (vgl. A n h an g N r. 162, Z . 6 2-74). 42 S ch w ein fu rt. 43 Jo h a n n W ilhelm B arg er (s. B rie f N r. 26 A n m . 1). 44 V erm u tlich geschah dies in einem n ich t ü b erlieferten Teil des B riefes N r. 26 o d er in einem n ich t überlieferten B egleitschreiben Speners zu der in B rie f N r. 26, Z . 142-146, an g ek ü n d ig ten Ü b e rse n d u n g d er P ostillenvorrede. 45 B ü rg erm eister u n d O b erric h te r Jo h a n n G eo rg S teilw ag (gest. 1691) (vgl. W . K o r n d ö r ­ f e r , S tudien zu r G eschichte der R eichsstadt W indsheim v o rn e h m lic h im 17. Ja h rh u n d e rt, D iss. phil. E rla n g e n -N ü rn b e rg 1971). 46 W in d sh eim ; zu den pietistischen A nfän g en d o rt (seit J. H . H o rb s B e ru fu n g 1679) s. P. S c h a u d i g , D er P ietism u s u n d S eparatism us im A isch g ru n d , S chw äbisch G m ü n d 1925, 3 -2 2 . 47 Jo h a n n O leariu s (s. B rie f N r. 18 A n m . 1); z u r Sache s. B rie f N r. 133, Z . 2 2-27.

218

Briefe des Jahres 1675

150 aliis urbibus n on aeque num erosis et, in quibus, quae profectui obstent, im pedim enta pauciora sunt. D E U S causam suam ipse agat et conatibus p io ru m ubique benedicat. Farensonii, quem allegas, lib ru m 48 n o n d u m vidi, curabo tam en, u t eum inspiciam , q u em ad m o d u m etiam Saubertianum ψυχοφάρμακον49. E phrem i 155 Syri50 libellus perbrevis est, et in eo nonnulla salutaria m onita continentur, m u ltu m tam en ex eo tibi n on prom ittes. C u m praefationem m eam Collegio nostro praelegerem 51, unus C o lleg aru m 52 eius fleri m entionem petiit, ne vero in quoquam abnuerem , m onitus inserui: alioqui reliquis, qui sim ul allegati sunt, parem non facio. Sed prolixitate nim ia iam forte m olestus esse 160 coepi. Vale.

48 N ic h t erm ittelt. 49 Jo h a n n S a u b ert, P sy ch o p h a rm acu m P ro E vangelicis & P ontificis, Seelen A rtzn ey / für die L u therische u n n d Päbstische, N ü rn b e rg : W. E n d te r 1636 (B ircher C 960). 50 E p h raem u s Syrus (ca. 306-373), altkirchlicher T h eo lo g e, D ich ter u n d paränetischer Schriftsteller (s. T R E 9, 755-762). D ie an seine O puscula om n ia, quae apud L atinos reperiri p o tu e ru n t, K ö ln 1547, im A n h an g abgedruckte Schrift eines an o n y m en A u to rs zitiert S pener in den Pia D esideria 1676, S. 143 (P D 75,2 6 -2 9 ): R eligionis C hristianae D efo rm a tio n is a p ristin o d ecore ac desolationis causae quae; et qu o pacto C hristianus quisque possit ad sui conditoris refo rm ari im ag in em & am icitiam , cuiusdam vetusti & sancti C atholici autoris, cuius n o m en rep erire n o n p o tu im u s, L iber, p er decem caecitates ceu capita p ulchre digestus, & recens in sty lu m L atin u m transfusus (vh U B H eidelberg). 51 S. B rie f N r. 10 A nm . 47. 52 A u f w elchen der F ra n k fu rter P rediger die A u fn ah m e dieser Schrift in den K atalog erbaulieher L ek tü re fü r T h eo lo g ie stu d en ten zu rü ck g eh t, ist nicht zu erm itteln.

Nr. 46

an Gottlieb Spizel

5 .1 0 .1 6 7 5

219

46. An G ottlieb Spizel in A ug sb u rg 1 F ra n k fu rt a .M ., 5. O k to b e r 1675

Inhalt B erich tet ü b er die in F rankfurt v eran staltete K ollekte zu m F re ik au f der in U n g a rn v erhafteten u n d zu G aleerenstrafen v eru rteilten evangelischen P rediger u n d L ehrer.

Überlieferung A: A u g sb u rg , SStB , 2° C o d . A ug. 409, Bl. 599r+v + 600v.

Salutem et A m o rem in D O M IN O ! V ir A d m o d u m R everende et Excellentissim e. D om ine, amice et in C H R IS ­ T O Frater Venerande. Q u o d fieri desiderabatis2, iam factum est. A cceptis, quas eum rogaveram , a D n. R eisero3 literis4 Inclutus Senatus n o ster stipem captivorum ly tro colligi decrevit, idque ex suggestu 17. D n. p. T rin .5 Ecclesiae nostrae intim avim us, servata fere form ula, qua N o rim b erg en ses6 usos transm issa scheda nos D n. Reiserus docuit. C redidi sane ego n o n tu tio ri nos uti posse, quam quae illi R eipu b l[icae] placuisset, quae singulari p rudentia gratiam aulae Im perialis sem per dem ereri laudatur. E x eo iam ab o ctid uo7 durat collectio, spero autem hodie absolutum iri. Q u a n tu m ea conficiat, n o n satis novi, N o rim b erg en sem tam en sum m am n eutiquam attingem us. V ix ulla civitas (H am b u rg o 8 excepto) in G erm ania reperietur, quae frequentius de stipe conferenda solicitetur, frequenter etiam tales colligi patitur. H oc vero exin in co m m o d i, quod, quae quisque egeno­ ru m usibus destinavit, in plures dispertienda parcius v id en tu r erogari singu­ lis. R arioris tam en exem pli est, auditores etiam ex suggestu m oneri, quod augebit su m m am . U b i p rim u m de ea constiterit, quod proxim is diebus fu tu ru m est, vobis ea significabitur, ut, si ita libertas calam itosorum m atura­ ri valeat, n o n sim us in m ora. D E U S om nia consilia, si quae h o ru m liberationi obstarent, irrita reddat, com pedibus hos confessores suos liberet atque p ost illas procellas tranquil1 Z u G. Spizel s. B rie f N r. 3 A n m . 1. 2 Spizels B rie f ist n ich t überliefert. 3 A n to n R eiser (s. B rief N r. 13 A n m . 1). 4 D as F ra n k fu rter R a tsp ro to k o ll n o tie rt für den 16. 9.1675: ‫ ״‬M . A n to n R eiser interced irt u m b ein su b sid iu m v o r die U n g arisch e E vangelische a u f galeeren co n d em n irte P re d ig [er]“ (StA F ra n k fu rt a. M .); z u r Sache vgl. B rie f N r. 47, Z . 8 -4 2 . 5 17. S o n n tag nach T rinitatis (26.9.) 1675. 6 D as in N ü rn b e rg v erw en d ete A usschreiben der K ollekte k o n n te nicht erm itte lt w erden. 7 Z e itra u m v o n acht T agen. 8 H a m b u rg .

220

Briefe desJahres 1675

liori vita posthaec beet: idem p ersecutorum o m n iu m fu rorem quocunque loco com pescat vel aliorum aerum nis eos n o n patiatur frangi anim is, qui hunc pati coguntur. A d m [o d u m ] R ev[erendo] D n. Fabricio ipse scribam 9, cum p o tero successum collectionis edocere. Vale cum ipso et om nibus, qui IE S U M diligunt. Scrib. Francof. a d M oen. 5. O ct. 1675. A dm od. Rev. T. D ign. ad preces et officia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. P iorum d esid erio ru m 10n o stro ru m tria ad Te perlata exem pla cred o : q u orum u n u m A m pliss[im o] D n. H u b e ro 11, alterum A dm . Rev. D n. M uliero12, quaeso, tradas, tertium tuis, si tanti est, usibus serva et, quae Tibi de duobus istis T heologis eoru m q u e m o n itis13 videatur, significa. D em e W olE hrw ürdigen, G roßachtbaren u n d H ochgelehrten H erren G o tt­ lieb Spitzeln, der C hristlichen Evangelischen gem einde in des H . Röm . Reichs Statt A ugspurg treueyfferigen pfarrherren. M einem insonders großgönstigen H ochg eE h rten H erren u n d in C hristo V ielgeliebtem B rüdern. A ugspurg.

9 B rie f N r. 47 a n jo h a n n Fabricius. 10 P h .J. Spener, Pia D esideria; vgl. B rie f N r. 34, Z . 13-15. 11 M a rx H u e b e r (s. B rie f N r. 155 A nm . 1). 12 Jo h a n n Ja co b M ü ller (s. B rie f N r. 3 A n m . 34). 13 D ie B ed en k en v o n Jo h a n n H ein rich H o rb u n d Jo ach im Stoll (s. B rie f N r 45 A n m 34 u 35).

N r. 47

an Johann Fabricius

1 8 .1 0 .1 6 7 5

221

47. An Johann Fabricius in V enedig1 F ra n k fu rt a. M ., 18. O k to b e r 1675

Inhalt E rin n e rt an das Z u sam m en treffen in F ra n k fu rt a. M . im Ja h re 1670. - H a t a u f W unsch A n to n Reisers b ereits eine K ollekte für die u n garischen G lau b en sv erfo lg ten d u rch fü h ren lassen. S obald d er F re ik au f ansteht, k an n der G eld b etrag a b g efo rd ert w erden. - E m p fieh lt den F ra n k fu rter P atrizierso h n Jo h a n n P hilipp O rth . - P. S. B e rich tet v o n In itiativ en d er R e fo rm ier­ ten zu g u n sten d er u n g arischen G laubensflüchtlinge in N eapel.

Überlieferung A: K o p en h ag en , K B , M s. T h o tt 1240.4°.

Salutem et A m o rem a D O M IN O ! Vir P lu rim u m R everende et Praeclarissim e. D o m ine, F autor et in C H R IS ­ T O Frater Venerande. U ti m em oria horulae, quam Tecum in hac urbe ante aliquot annis exegi, non semel anim o recurrit et m e delectavit, ita gratissim um fuit, quod ex tu aru m indicio2 intellexi, ne quidem Tibi eam m en te excedisse, atque adeo m u tu u m , qui brevi tem p o re exortus est, affectum posthac quoque d u rato ru m . P orro, de quo inprim is turbaris, calam itosus E x ulum H u n g a rio ru m 3 sta­ tus iam ante tuam epistola P lu r[im um ] R ev[erendi] D n. Reiseri4 m ihi erat 9 status ] + < id e m > . tu am < tuas.

1 Jo h a n n Fabricius (11.2.1644—2 9 .1.1729), P red ig er der lutherischen G em einde in Venedig; geb. in A ltd o rf, nach d em S tu d iu m in A ltd o rf u n d H elm ste d t u n d einer Reise (1670) durch D eu tsch lan d , U n g a rn u n d Italien 1670-1677 P red ig er der heim lichen lu th erisch en G em einde in V enedig, seit d em 6 .3 .1 6 7 8 P rofessor der T h eo lo g ie in A ltd o rf, 1690 D r. theol. in Jena, 1697 P rof. d er T h eo lo g ie in H elm ste d t, 1701 A b t zu K ö n ig slu tter, 1703 K o n sisto rialrat, 1709 em eritiert. - Spener u n d Fabricius k an n ten sich seit dessen B esuch in F ra n k fu rt a. M . im Ja h re 1670 (s. A n m . 2). - E in Teil des B riefw echsels v o n Fabricius, d a ru n ter der m it S pener (erhalten seit 1675), befin d et sich in der K ongelige B ib lio tek K o p en h ag e n o d er ist in g ed ru ck ten B rief­ Sam m lungen ü b erliefert (D B A 303, 2 50-266; LL 3, 321 f; N D B 4, 735 f; T h . E l z e [wie A n m . 18], 7 2 f). 2 Fabricius an S pener, V enedig, 16.8.1675 (KB K open h ag en , M s. T h o tt 1210.4°, Bl. [133r134r] 133r [E n tw u rf]): ‫ ״‬Q u in q u e n n iu m est, ex qu o C iv ita te m v estram ingressus, et m o x in B elg iu m p ro fec tu ru s nihil prius lubui, q u am u t ad c o llo q u iu m tu u m a d m ittere r: et q uam vis m in im e tib i vacaret eo die ob m ed itatio n es sacras, pro singulari h u m a n ita te tua tem p u s m e u m perd ere, doctissim is discursibus tuis recreatus d im itte re voluisti. Q u ae res adeo tib i m e obliga­ tu m red d id it d ev in ctu m q u e, u t saepius occasionem ex p etiv erim q u o q u e m o d o g ratitu d in em tibi m eam testifican d i.“ 3 Z u den u n g arisch en p ro testan tisch en P farrern, die als G aleerensklaven n ach N eap el ver­ k au ft w o rd e n w aren , s. B rie f N r. 34 A n m . 32. 4 A n to n R eiser (s. B rie f N r. 13 A n m . 1).

222

Briefe desJahres 1675

expositus et n o stru m im p lo ratu m subsidium . Faciamus ego et collegae, quod in casu tali exigit C hristiana dilectio, et M agnif[icis] Scholarchis n o ­ stris, quos in om nibus Ecclesiam vel pias causas concernentibus negotiis com pellare m oris est, rem detuleram us, obsecrantes ut m iseris opem ferre ne dedignarentur. H abuim us desideriis nostris pronos, id tam en responso acce15 pim us, si in consessu Incluti Senatus vellem us preces nostras m aiori efficacia audiri, necessum esse, u t quis eorum , apud quos exules hi ipsi suas exposuis­ sent aerum nas, inprim is, ubi fieri posset, e confratrum num ero, epistola N obilissim o Senatui inscripta calam itatem m iserorum explicaret. H oc A dm . Rev. D n. Reisero exposui et, u t epistolam exararet, rogavi. Ita 20 una alterave septim ana elapsa est. U b i vero p rim u m huius epistola5 advolavit et nostra intercessione addita in consessu P atrum perlecta est, confestim decretum , u t ex suggestu publice collecta indiceretur. C o m m o d u m accidit, quod praefatus D n. Reiserus fo rm u lam 6, qua Illustris vestra N o rim b erg a 7 in indicenda usi fuerunt, nobis m iserit: visum m ihi nos eo totius ea uti posse, 25 cum constaret, qua prudentia prae aliis illa civitas uteretur, ne qua in re A ustriam 8 offenderet, adeoque crederem us singula etiam verba m atura deli­ beratione ita ordinata esse. Iussus tam en sum , trirem iu m , in quibus vincti detinerentur, m entionem inserere: hanc enim illi conferunt, contenti diram servitutem inter barbaros 30 dixisse, et ipse quoque om issum m aluissem ; sed parendum fuit superiorum m andato. Inde collegere stipem adhuc constituti eleem osynarii, et 889 florfen o ru m ]9 sum m a confecta est. M aiorem sperare licuisset, nisi paulo fre­ quentius com pellarentur de conferenda stipe cives, ut adeo, quoniam in plures partiendae sunt, portiones credant m inores. Q u id interim de redi35 m endis illis actum sit, vel quis lytri exigatur m odus, nos latet: Iussus ergo sum a M agnif. C onsule10, ut Vobis indicam argenti, quod penes eum est, su m m am et de eo p o rro statuere valeatis. U b i p rim u m enim eius vobis ad redim endos hos fratres erit neccessitas, nulla m ora cuicunque desiderabit [et] A ugustae11 sive V enetiis12 n u m erab itu r pecunia. D E U S consiliis vestris, 40 quae de liberandis miseris agitatis, ita benedicat, ut absque im pedim ento

10

1 2 f n ostris, ] + < a d > . 17 /e /. 18 inscripta < inscriptus. 23 /q u o d / : < u t > . 28 quib u s ] + < v i c t .. .? > . 33 /q u o n ia m /. 34 plures ] + / < . . .? > /. /c re d a n t/ : < effice­ re n t? > . 36 / e u m / : < n o s > . 38 [et] ] p. 40 ag /it/atis. 5 S. B rie f N r. 46 A nm . 4. 6 S. B rie f N r. 46 A n m . 6 . 7 N ü rn b e rg . 8 Ö ste rreich (H absburg). 9 (S ilber-)G ulden (vgl. B rie f N r. 11 A nm . 35). 10 Ä lterer u n d jü n g e re r B ü rg erm eister in F ran k fu rt a .M . w aren 1675 Jo h a n n D aniel Weitz u n d P hilipp C h ristian F ichard (1617-1693). Z u Fichard s. K ö r n e r , 166. 11 A u g sb u rg . 12 V enedig.

Nr. 47

an Johann Fabricius

1 8 .1 0 .1 6 7 5

223

eventu m o p ta tu m attingant, et illi im o tota Ecclesia p lu rim u m vestris curis atque fidei debeat. Q u i istas offert, Senatoris nostri A m pliss[im i] D n. O rth ii13 filius14, Cele­ bris vero q u o n d am nostri Syndici D . Stenglini15 nepos est, in vestra urbe aliquam diu com m o rari a parente iussus, p o stq u am L u g d u n i16 et prius A m sterd am i17tem pus bene m u ltu m exegisset. O p ta t parens, siquidem illud fieri posset, u t T uo m inisterio S[anctae] E ucharistiae, quam desiderat, particeps fieret. N o n m ihi constat Ecclesiae vestrae occultae co n ditio18 et, si sine periculo adm ittere h o m in em queatis. H o c tam en spondere possem , nisi Tibi, quae rem o m n in o vetet, lex dicta sit, o m n i conspectione O rth iu m hunc usuru m , ne Vobis fraudi esse possit, si eum voti sui reddatis com potes. N equ e tam en quicquam exegerim , ex quo pluribus periculum . Vale et, quod facis, m e am are perge. Scrib. Francof. ad M oen. 18. O ct. 1675. Plur. Rev. T. D ign. ad pia v ota et obsequia addictissim us P hilippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. E x R eform atis n ostra in urbe intellexi, eos iam ab aliquot m ensibus stipem aliquam N e a p o le m 19 misisse inter exules illos u triu m q u e religionis distribu­ endam , quo aerum nas suas et ex trem am egestatem nonnihil solarentur. Idem indicarunt iam ista aestate Praepotentes B atav o ru m ordines20 et H elvetos21 A u g u stu m 22 n o stru m de liberatione m isero ru m com pellasse literis, vel id propediem fu tu rum .

41 curis < curae?

50 o m n i] + i n . ..?

13 (Johann) P h ilip p L udw ig O r th (gest. 1689), R atsh err u n d Schöffe in F ra n k fu rt a .M . E r w ar m it M aria P hilip p in a, der T o ch ter v o n Z acharias S tenglin (s. A n m . 15), verh eira te t (vgl. B d. 1, B rie f N r. 204a A n m . 3). 14 Jo h a n n P h ilip p O r th (10. 12. 1658-17.12. 1733) ( D ö l e m e y e r , 144; K o rre k tu r gegenüber B d. 1, B rie f N r. 204a A n m . 2). 15 D r. iur. Z acharias Stenglin (1604-1674) aus A u g sb u rg ; seit 1637 Syndicus in F ra n k fu rt a. M . (vgl. B d. 1, B rie f N r. 204a A n m . 4 u. N r. 187 A n m . 13). 16 Leiden. 17 A m sterd am . 18 Z u r h eim lich en lu th erischen G em einde in V enedig, die v o n den d o rt ansässigen d eutschen K au fleu ten g etrag en w u rd e, s. T h . E l z e , G eschichte der pro testan tisc h en B e w eg u n g en u n d der d eu tsch en evangelischen G em einde A .C . in V enedig, neu b earb . u n d fo rtg e fü h rt v o n E. L e s ­ s i n g , F lorenz 1941. - In d er Regel w a re n frem d e P ro te sta n te n zu den G em ein d ev ersam m lu n g e n n ich t zugelassen ( E l z e , 67). 19 N eapel. 20 N ied erlän d isch e G eneralstaaten. 21 S chw eizer O rte (später K antone). 22 K aiser L eo p o ld I. (1658-1705).

224

Briefe desJahres 1675

H erren H e rre n Johann Fabricio. M einem insonders großgönstigen H ochge­ E h rten H erren. Venedig. [E m p fän g erv erm erk :] Acc[epi] d[ie] 7. N o v . 1675. R [espondi] d. 8 . ______

Nr. 48

an [Johann Faust]

[Herbst 1675]

225

48. An [Johann Faust in S traß b u rg ]1 F ran k fu rt a. M ., [H erb st 1675]2

Inhalt V erm ittelt in d em w issenschaftlichen S treit ü b e r die A n w esen h eit G o ttes in im aginären R äu­ m en zw isch en [K ilian R udrauff] u n d [Johann Faust],

Überlieferung D : P h .J.S p en er, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ic a L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 525-526.

N u d iu s q uartus, qui n eg o tio ru m causa hic diem u n u m alterum ve exegerat, Exc[ellentissm us] D n. R [udrauff]3 P ro f[essor] G[iessensis] prius m ihi non cognitus m e invisit et inter alios serm ones, quae vobis ab aliquot annis intercessissent controversiae4, enarravit, eo sensu, ut n o n tam m ihi ea de re 1 Jo h a n n F aust (2 2 .9 .1 6 3 2 -1 .7 .1 6 9 5 ), P rofessor in S tra ß b u rg ; nach d em S tu d iu m in seiner H eim atsta d t S tra ß b u rg u n d einer akadem ischen Reise d u rch D eu tsch lan d zunächst P fa rrer in E nzheim , 1658 P ro fesso r der L ogik u n d M etap h y sik , schließlich P ro fesso r d er T h eo lo g ie in S tra ß b u rg , D ek an des T h o m a sk ap itels u n d In sp ek to r des C o lleg iu m W ilh elm itan u m (D B A 309, 19f; A D B 6 , 587; N D B A 1, 901 f; S it z m a n n 1, 474f; Jö c h e r 2, 53lf ; B o p p N r. 1323). 2 D ie hier vo rg esch lag ene D atieru n g resu ltiert aus zw ei Ü b erleg u n g en . Z u m einen w ird der im v o rlie g en d en B rie f d o k u m e n tie rte V ersuch R udrauffs, ü b er S pener zu einer B eilegung des S treites m it F aust zu k o m m e n , in eine Z eit fallen, da d er u rsp rü n g lich vo rg eseh en e W eg der V e rm ittlu n g ü b e r H a b e rk o rn (s. A nm . 4) n ich t m e h r g an g b ar w ar, also m it dessen K ran k h eit am E n d e des Jah res 1675 (s. B rie f N r. 57, Z . 2 7 -3 0 ). A ndererseits w ird d er p ersönliche B esuch R udrauffs bei S pener v o r d em dichten B riefw echsel liegen, der d u rch die R eak tio n R udrauffs a u f die Pia D esid eria (s. B rie f N r. 154) v eru rsach t ist, da sich dieser so n st z. T. e rü b rig t hätte. A m ehesten ist schließlich für einen B esuch R udrauffs in F ra n k fu rt ‫ ״‬n e g o tio ru m causa“ (Z. 1) an die M eß zeiten zu denken. 3 K ilian R u d ra u ff (s. B rie f N r. 63 A n m . 1). 4 D er h ier an g esp ro ch en e S treit zw ischen Jo h a n n Faust un d K ilian R u d ra u ff g eh t bis a u f das Ja h r 1670 z u rü ck u n d w ird im P ro to k o llb u ch d er S tra ß b u rg er T h eo lo g isch en F akultät (A rchives de la Ville, A S T 414, S. 7 2 -7 7 (23.2.; 3 1 .3 .; 7.4.1674) erw äh n t. D an ac h h atte Faust im Ja h re 1670 a u f D rin g e n einiger S tu d en ten das P ro b le m ‫ ״‬de praesentia D ei in spatiis im ag in ariis“ beh an d elt, in d em er dabei die p h ilosophischen u n d th eologischen A rg u m e n te m itein an d er in H arm o n ie zu b rin g en v ersuchte u n d den Satz ablehnte, ‫ ״‬q u o d D eus praesens sit revera in spatiis im ag in ariis“. O b w o h l Faust R u d ra u ff gar n ich t angegriffen hatte, h atte dieser eine R e futation Fausts (D isp u tatio P h ilo -T h eo so p h ica, G ießen 1673) v erfaßt, a u f die dieser w ied er eine V ertei­ d ig u n g seiner T h ese h erausgab. A u f diese schließlich a n tw o rte te R u d ra u ff zu m Jahresw echsel 1673/74 in einer h eftig en A p o lo g ie (K. R udrauff, Infaustae pietatis et sapientiae in v o cu m rixis et im aginariis spatiis a ρημάτων δοϋλοις im aginarie quaesitae d em o n stra tio . . . brevis et perspi­ cua, G ießen 1673/74; vh U B M arb u rg ) m it anzüglichen W orten, in d em er F aust des Abfalls v o m B ek en n tn is d er lu therischen K irche u n d seiner L ehrer bezichtigte. Schließlich b e m ü h te sich die S tra ß b u rg e r F akultät ü b er den P rofessor P rim ariu s der G ießener F akultät, Peter H a b e rk o rn (s. B rie f N r. 57 A n m . 10), u m eine B eilegung des Streits. D e r w eitere H erg an g ist nich t b ek an n t; Fausts S chriften, die in dieser A n gelegenheit g en an n t w e rd e n (D iscussio, C o lle­ g iu m T h eo so p h ic u m de alicubi, V indiciae), sind bib lio g rap h isch n ich t n ach w eisb ar; vgl. n o ch B d. 1, B rie f N r. 172, Z . 3 5 -3 8 .

226

Briefe des Jahres 1675

constare optet, sed et m e, cui Te am icum nosset, internuncio vellet tibi significari, quo in Te esset anim o. Ita vero serio testabatur, postquam am ore BB. Ebelii5 et Scheibleri6, quam sententiam aliis etiam viris celebribus receptam refutare laboraris, adductus fuerit7, ut incidenter h o ru m argum en­ ta ab obiectionibus vindicaret, n u n q u am de eo cogitasse, ut Tecum in infestam descenderet arenam , u tp o te qui pugnas fratrum no n nisi invitis oculis aspicere soleat. Q u in autem Tuis auditoribus p otestatem feceris, ut Giessenses Studiosos in hoc argum ento quasi provocarent, se itidem T ibi non attribuisse, quae disertis verbis aliis A utoribus transcriberes, sed neque iniquum iudicasse, si sui A uditores illis responderent, qui responsum expectare videbantur: neque tam en sperasse, u t ipse adversarius haberi velles vel te obiiceres telis in alios contortis. U n d e sibi n o n adversum esse, quod m ediantibus Vener[andis] utriusque A cadem iae T heologis ita contentio, ex qua anim i etiam affectibus occupari possent, sopienda et e m edio tollenda sit. A tque ita lubentem se conditionem illam am plexari, u t u trin q u e posthac abstineatur ab om ni eo, quod am ici­ tiam , quae inter doctos et studiosos T heologos sem per servari debet, violare possit. N ec m inus grata m ente suscipere, quod in benevolentiae signum nuper per am icum salutem sibi dixeris, quam etiam Tibi uberrim am appre­ catus sit, et m e nunc eiusdem intern u n ciu m desidere. H oc saepius inculca­ bat, eo se esse anim o, ut, quoad v iro ru m alioqui de re sacra vel literaria bene m erito ru m verba c o m m o d u m sensum ferunt, ea in hunc potius flectere atque, u t ab aliis quoque fiat, efficere laboret, quam in illis facile quaerat, quod im pugnet. Q u am ipse no n diffiteor regulam esse a C hristiana charitate nobis om nibus praescriptam . 20 p o ssent: cj ] posset: D .

24 T ibi: cj ] illi: D .

27 ferunt: cj ] ferent: D .

5 C asp ar Ebel (1 1.12 .1 5 9 5 -1 0 .3 .1 6 6 4 ) aus G ießen, seit 1629 Prof. für L ogik u n d M e tap h y ­ sik in M a rb u rg u n d seit 1650 (nach der V erlegung der U n iv ersität) in G ießen (D B A 260, 114—124; A D B 5, 524; Jö c h er 2, 258; LP: R o th R 9177 u. N S U B G ö ttin g en ). —R u d ra u ff w ar S chüler u n d N ach fo lg er v o n E bel als P rofessor in G ießen u n d gab 1677 seine O p era p h ilo ­ sophica heraus. 6 C h risto p h Scheibler (6 .1 2 .1589-10.11.1653) aus A rm sfeld in W aldeck, 1610-1614 P ro ­ fessor fü r griechische Sprache, L ogik u n d M e tap h y sik in G ießen, seit 1625 S uperintendent in D o rtm u n d , einflußreicher V ertreter der p ro testan tisc h en S chulphilosophie (D B A 1093, 115-129; A D B 30, 700-702; Jö c h er 4, 236f; B a u k s , N r. 5364; W estfälische L ebensbilder 13, 1985, 4 5 -5 5 ), v on S pener zw eim al in den Pia D esideria an g efü h rt (Pia D esideria 1676, S. 20f. 113 [PD 2 0 ,1 4 -2 1 ,3 ; 73,2 3 -7 4 ,2 ]). 7 Vgl. K. R u d rau ff (Praes.) un d J. D . W isch (R esp.), D isp u ta tio P h ilo -T h eo so p h ica D e P erm issio n e D ivina circa Peccata, G ießen 1673, C orollaria, S. 26: ‫ ״‬Fallitur Faustius d u m iudicat, p ro p o sitio n em D n. Ebelii esse falsissim am : D eus est in nihilo in eoque, vel in spatiis im aginariis vere et sine o m n i d u b io operari po test: q u o d sanus utiq u e ac religiosus orbis a d m ittit“ (vh N S U B G öttingen). - Bei der N euauflage der D isp u ta tio n in der S am m lung: Q u ad rig a D issertatio n em A cadem icarum C ollegii P h ilo -T h eo so p h ici, G ießen 1677 (vh H B F S t H alle a. S.), ließ R u d ra u ff die C o ro llaria w eg.

N r. 48

an [Johann Faust]

[Herbst 1675]

227

H aec, cum ille m ecum , quam vis alias controversiae illius et quae inter vos acta non penitus gnarus (otium enim m ihi n o n superest, quod illis studiis im pendam et, ut ingenue quod res est fatear, n o n capior illis subtilioribus) nolui tam en pro am icitiae nostrae iure ista te celare, V [estram] Excell[entiam ], si vel haec guttu la ex incendio restincto quidem aliquam superstitem scintillam posset extinguere. In prim is, quia ab Exc. D . R [udrauff] rogatus confido T ibi etiam n o n ingrata fore, quae m e interprete nunciantur: Si quid vicissim ad istu m velis, qu o d concordiae sectandae faciat, no n illubenter m eam iteru m com m o d atu ru s operam . Ita vale.

31 vos: cj ] n o s: D .

35

228

Briefe desJahres 1675

49. A n G ottlieb Spizel in A u g sb u rg 1 F rankfurt a. M ., 12. N o v e m b e r 1675

Inhalt E m p feh lu n g ssch reiben fü r [Johann A n to n ] N eu cran tz a u f seinem W eg nach Italien.

Überlieferung A: A u g sb u rg , SStB, 2° C o d . A ug. 409, Bl. 601r.

Salutem et A m o rem a IE S U nostro! V ir A d m o d u m Reverende, A m plissim e, Praecellentissim e. D om ine, Fautor et in C H R IS T O Frater venerande. In eius gratiam , qui istas offert, scriptae sunt. Is N eucranzius2 nom ine, patria Lubecensis, studio M edicus est et Italiam 3 post alias exteras oras peragratas videre satagit. Giessenses am ici4 literis systaticis5 m ihi eum com m endarunt. R ogavit ergo, u t alias ei concrederem , quibus A ugustae6 viam sibi pararet ad V irum , a quo p o rro iuvaretur. Q uis vero ante Te m ihi succurreret? C rede­ bam enim uno verbo Te effecturum , u t C eleberrim us W elschius7 vester h o m in em ad m ittat atque, si ita videbitur, ad Italos ei accessum paret. Ita p lu rim u m se a Te adiu tu m credet, si hoc obtinuerit. U t vero obtineat, n ullum nobis dubium , qui sciam, quam T ibi ad iuvandos om nes prona voluntas, quae nem inis desideria frustretur. Ita Te D E U S p o rro gratia sua ornet, uti ornavit hactenus. Vale.

1 Z u G. Spizel s. B rie f N r. 3 A nm . 1. 2 Jo h a n n A n to n N eu cran tz (beerd. 20.2.1733) aus einer bek an n ten L übecker M edizinerfam i­ lie; nach d em S tu d ium in R o sto ck u n d H elm ste d t (d o rt 1674 D r. m ed.) Reise durch D eu tsch ­ land, N ied erlan d e, E n g lan d u n d Italien (im m atr. bei der d eutschen N a tio n in P adua am 2 2.1.1 6 7 6 : R o s s e t t i , 349); seit 1680 als p rak tizieren d er A rzt in L übeck, 1698 L eibarzt der H erzo g e F riedrich W ilhelm u n d K arl L eopold v o n M e ck len b u rg (D B A 892 104f· A D B 23 478f). 3 Italien. 4 N ic h t erm ittelt. 5 E m p feh lu n g ssch reib en (vgl. B d. 1, B rie f N r. 208, Z. 24). 6 A u g sb u rg . 7 G eo rg H iero n y m u s W elsch (28.10.1624-11.11.1677); nach dem S tu d iu m in T übingen, S tra ß b u rg u n d P adua (im m atr. bei der d eutschen N a tio n am 10.11.1645: R o s s e t t i , 271) M ediziner u n d P hilologe in A u g sb u rg ; M itglied der Societas n a tu ra ru m curiosarum (D B A 1349, 302-3 0 5 ; A D B 41, 681). - Z u seinem B riefw echsel m it Spizel vgl. neben den in der SStB A u g sb u rg befindlichen B riefen (2° C o d . A ug. 410, Bl. 510-533) die g ed ru ck ten Stücke in: M u seu m H elv eticu m A d ju v a n d a s literas in publicos U sus ap ertu m 13 Z ü rich 1749 S. 123-135.

N r. 49

an Gottlieb S p ize l

1 2 .1 1 .1 6 7 5

229

Scrib. propere. Francof. 12. N o v . 1675. A dm . Rev. T. D ignit. ad preces et officia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. A nte has T ibi aliae o fferrentur, quas proxim is diebus, sed pernicibus equis concredendas scribam 8.

8 B rie f N r. 52 v o m 16.11.1675.

230

BriefedesJahres

1675

50. A n Johann W ilhelm Petersen in G ießen1 F rankfurt a. M ., 13. N o v e m b e r 1675

Inhalt Ä u ß ert sich zu Petersens anstehenden B erufungen. E m p fieh lt ih m die M eth o d e, die er bei seiner B e ru fu n g nach F ra n k fu rt an g ew a n d t hat. - B e m ü h t sich u m [Johann W ilhelm ] H arhoff. B e trau ert den T od v o n H ein rich M üller. Z u m T od v o n C h ristian H o b u rg . U rte ilt differenziert ü b er dessen Schriften.

Überlieferung K : H alle a.S ., A FSt, A 196, S. 33-3 6 .

Salutem a D O M IN O ! V ir clarissime et Praecellens, D om ine, Fautor et A m ice honoratissim e. N o n m o re tan tu m m eo, v erum etiam consilio ista vice ad tuas2 serius respondeo: existim abam enim , d u m ego differrem responsum , allatum iri tibi, quae ex Patronis3 adhuc discere cupiebas. Q u an d o vero W ism aria adhuc obsessa4 vix spes est responsum tam cito advolaturum , nolui om nino silere. Forte, illud etiam im p ed im en tu m , quo fit, u t ad te P atro n o ru m voluntas serius perferatur, recte providentiae divinae attribuem us, u t plura ea sim ul ostendet et dem um , quid eligi velit, d ig ito 5 ostendat suo. M entionem facis d u o ru m officiorum 6, quibus destineris, u tru m q u e tale est, in quo aeque ac in aula Saxonica7 D E O inservire queas. Q u o d n am vero o p tan d u m sit, interrogas? E go, u t tu optes, nisi ex quo divinus digitus evidentius se exeruerit, auctor non fuerim . E xeret vero se ille variis adhuc circum stantiis aut, si in his dubia om nia, v oluntate eorum , quibus in te et studia tua potestas est. H os ubi m onueris, u t expenso in tim o re D om ini om ni negotio et oculis in eas tan tu m rationes, quas hic in consilium adhibere C hristianos solius gloriae divinae studiosos decet, intentis de universa re statuant, caussa iteru m iteru m q u e divinae directioni com m endata, deinceps rectissim e et alacri conscientia obsequeris et, quae illi decreverint, divina quasi voce tibi dicta suscipies. 1 Z u J. W. Petersen s. B rie f N r. 7 A nm . 1. 2 N ic h t überliefert. 3 D ie K u rato re n der S chabbelstiftung (s. B rie f N r. 33, Z . 12-14). 4 W ism ar, das seit dem W estfälischen F rieden zu m schw edischen R eichslehen gehörte, w u rd e seit A u g u st 1675 v o n B ra n d e n b u rg u n d D än em ark belagert un d in der zw eiten H älfte des D ezem b ers 1675 e in g en o m m en (vgl. F. T e c h e n , G eschichte der S eestadt W ism ar, W ism ar 1929, 221-224). 5 Vgl. E x 8,15. 6 N ic h t ein d eu tig zu b estim m en (vgl. M a t t h i a s , 101 f). 7 Z u r A ussicht Petersens a u f eine H o fpredigerstelle in Sachsen s. B rie f N r. 33, Z . 10-28.

N r. 50

an Johann Wilhelm Petersen

1 3 .1 1 .1 6 7 5

231

H anc ego ratio n em tutissim am expertus sum , cum A rgentinae m anerem an F rancofurtum concederem am biguus (utrinque enim erant, quae trahe­ rent retraherentque) u triq u e civitati, A rgentinensi et Francofurtensi, rem om nem com m isi, statuerent de m e sine m e, uti ex istim arent publicis expedi­ re illud co m m o d is8. D E U S te q u oque et, quibus tui cura erit, ita regat, ut, 25 quae ille vult, agnoscatis et velitis. D n. M . H arh o fn 9, quem m ihi com m endas, conditio m e latet: ubi et qua statione vivat, quaeso, m e doce. Si possim eum iuvare, n o n deero. E phoria L einingensis10 adhuc vacat, cum inprim is quaeratur vir in M inis­ terii partibus iam exercitatus, videbim us, quid deinceps de illis fu tu ru m sit, 30 de quibus iam suscepta est deliberatio. Q u o d Excellentissfim is] Professoribus vestris, quae tua offerri cura vole­ bam , o b tu leris11, gratias ago. B[eati] D . H einrici M u lieri12 m ors m iru m quam m e afflixit. Lugeo in eo iacturam publicam , lugeo privatam , qui ab eius am icitia et, quo illa inter nos 35 a sem estri per litteras coaluit, om nia m ihi pollicebar. Sed relinquam us D E O ius suum nec eum incusem us, cum evocat, quos nos publicis com m odis iudicam us necessarios esse. Spiritum ille Eliae in altero Elisaeo aliquo iubeat requiescere13 et plura divinae gloriae prom o v en d ae agere, quam iste potuit. E x relationum p u b licaru m 14 foliis itidem accepi C h ristianum H o h b u r- 40 g iu m 15, qu em diu extin ctu m arbitrabar, superiori m ense A ltenoae16 diem suum obivisse. Q uae vir ille scripsit, p lu rim u m m ihi placent, nisi quod interspergit aliqua, in quibus eum a recta via devium n on factum m aluissem . 35 et: cj ] ex: K. 8 Z u r B e ru fu n g Speners v o n S tra ß b u rg nach F ran k fu rt s. B d. 1, B rie f N r. 1, Z . 2 6 -4 6 , u. a l l m a n n , 183-195. 9 Jo h a n n W ilhelm H a rh o ff aus Soest, d er in G ießen stu d iert h atte (im m atr. 1665: K l e w i t z / E b e l , 51; M ag ister 1667); vgl. B a u k s N r. 2306f. 10 Speyer, in d er L andschaft L einingen gelegen. N a c h d em T o d v o n Jo h a n n K o n rad S chräg­ m ü ller (s. B rie f N r. 10 A n m . 69) am 10.3.1675 bekam die S tadt erst 1676 m it Jo h a n n P eter W eidm ann (1623-1682) w ied er einen S enior des P re d ig erm in isteriu m s (vgl. B i u n d o N r. 5778). 11 O ffen b ar h atte P etersen den G ießener P rofessoren D avid C lo d iu s (vgl. B rie f N r. 151; s. eb d ., Z . 1 f), Jo h a n n N ik o lau s M isler (vgl. B rie f N r. 152; vgl. B rie f N r . 33, Z . 52-55) un d v erm u tlich auch P hilipp L u d w ig H an n ek en (s. B rie f N r. 16 A n m . 1), vielleicht auch P etrus H ab e rk o rn (s. B rie f N r. 57 A n m . 10) u n d K ilian R u d ra u ff (s. B rie f N r. 154) die S eparatausgabe der P o stillen v o rred e (s. B rie f N r. 3 A nm . 9) ü b erb ra ch t. 12 H ein rich M ü ller in R o sto ck (s. B rie f N r. 135 A n m . 1), d er am 2 3 .9 .1 6 7 5 g esto rb en w ar; vgl. Briefe N r. 12, Z . 3 7 -3 9 , u n d N r. 33, Z. 55 f. 13 Vgl. 2 K ö n 2 ,9 -1 5 . 14 N ic h t erm ittelt. 15 C h ristian H o b u rg (2 3 .7 .1 6 0 7 -2 9 .1 0 .1 6 7 5 ) aus L ü n eb u rg ; k u rzzeitig P farrer verschiede­ n er lu th erisch er G em ein den, S piritualist u n d scharfer K irch en k ritik er, seit 1673 P red ig er der M e n n o n ite n g ru p p e in A ltona (N äheres s. B d. 1, B rie f N r. 120 A nm . 20 u. 24; vgl. ergänzend D ü n n h a u p t 23, 2092-2111); zur Sache vgl. B rie f N r. 51, Z . 2 0 -2 5 . 16 A lto n a bei H am b u rg .

W

232

Briefe desJahres 1675

Sed existim o n o stro ru m vitio et scandalis offensum v irum in plura prolap45 sum , quae cavere potuisset, si n ostros expertus esset alios. E u m vero sub Eliae Praetorii17 larva latuisse, u t q u o ru n d am est opinio, nunquam m ihi persuaserim . T heo lo g iam eius m y sticam 18 (in qua m utata quaedam op­ tarem ) nunc to tam legendo absolvi et m an d atu m expecto N obiliss. D. T ackio19 libellum rem ittere vel, u t ille reposcat, expectare debeam . 50 Vale et Excell. h o sp item 20 m eo n o m in e saluta! Scrib. Francof. ad M oen. 13. N o v . 1675. Praeclariss. T. V irtu tu m studiosissim us atque ad preces et obsequia addic­ tissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. 55 M ppria. C larissim o et praecellenti V iro, D o m in o Ioanni W ilhelm o Petersen, Philo­ sophiae M agistro et SS. T heologiae C andidato dignissim o, D om ino, F auto­ ri et A m ico m eo H onoratissim o. Giesen. 60

bey H . H ane[ken]21 Exc[ellens] zuerfragen.

60 H ane[ken]: cj ] H anebeinen: K. 17 H o b u rg h atte u n te r diesem P seu d o n y m seine scharfen kirch en k ritisch en Schriften v erö f­ fentlicht: Spiegel der M isbräuche b ey m P re d ig -A m p t im h eu tig en C h riste n th u m b , o. O . 1644; M in isterii L u therani P urgatio: D as ist L utherischer P faffenputzer, o. O . 1648; A pologia P raeto­ riana. das ist: Spiegels d erer M iß b räu ch e . . . G rü n d lich e V erthedigung, o. O . 1653 (s. D ü n n ­ h a u p t 23, 2097.2100). Vgl. B rie f N r. 51, Z . 2 3 -2 5 . 18 C h r. H o b u rg , T h eo lo g ia M ystica, A m ste rd am : C . de B ru y n 1655; m it w eiteren A uflagen (vgl. D ü n n h a u p t 23, 2101f). 19 Jo h a n n T acke (2 3 .9 .1 6 1 7 -1 1 .8 .1 6 7 6 ) aus W etzlar; D r. m e d ., seit 1662 L eibm edikus des L andgrafen L ud w ig s VI. v o n H e ssen -D arm stad t (D B A 1255, 153-156). - Tacke, ein A nh än g er des Paracelsus, g eh ö rt offenbar zu einem K reis v o n F reunden der h erm etisch en W issenschaften u n d Jaco b B ö h m es am h essen-darm städtischen H o f (vgl. B rie f N r. 32 A n m . 1). Als solcher übte er einen w ich tig en E influß a u f F riedrich B reckling aus (vgl. T R E 7, [150-153] 150). W ilhelm C h risto p h K rieg sm ann (s. B rie f N r. 118 A n m . 5) w id m e te d em ‫ ״‬P h ilo so p h o H erm eticas artes cu m paucis d o cto facundo arcan ao ru m N a tu ra e In te rp re ti“ seine Schrift: T aaut, O d e r A u ß leg u n g d er C h y m isch en Z eichen; D a m it die M etallen u n d andere Sachen v o n A lters her b em erck t w erd en , F ra n k fu rt a .M .: T h . M . G ötze 1665 (vh LB D a rm sta d t). - Sein S ohn L u d w ig C hristian (1655-1718), der nach seiner P ro m o tio n (1675) 1677 ao. P rofessor u n d 1678 o. P rofessor für M edizin in G ießen w u rd e, hielt sich dam als o ffenbar in G ießen a u f (D B A 1255, 153-154). 20 P hilipp L u d w ig H an n ek e n (s. B rie f N r. 16 A n m . 1); vgl. B rie f N r. 15 A n m . 21. 21 S. A n m . 20. '

N r. 5 t

an Ahasver Fritsch

16. 11. 1675

233

51. A n A hasver Fritsch in R udolstadt1 F ra n k fu rt a. M ., 16. N o v e m b e r 1675

Inhalt H at einen V erleger fü r Fritschs M a n u sk rip t [Jesus Alles in allen] g efunden. - B e trau ert den T o d v o n H ein rich M ü ller. Z u m T o d C h ristian H o b u rg s. U rte ilt differenziert ü b e r dessen S chriften.

Überlieferung A: B erlin, S B B -P K , M s. lat. 4° 363, S. 21f.24.

Vir N obilissim e, M agnifice, Excellentissim e. D o m in e et F autor H o n o ratis­ sime. Q u am ex nundinis nostris una cum piis desideriis2 sive iterata im pressione praefationis n u p er approbatae3 m isi, epistolam 4 a Ienensibus5 recte exhibi­ tam esse spero. E o vero tem p o re n o n p oteram , quae voluissem , de negotio com m isso significare, sed differre coactus sum , quae scire desiderabatis. R epertus est, qui pio vestro opusculo6, cuius specim en transm issum exhi­ bui, excudendo suppeditare velit sum tus, Ioh. G eorgius W altherus7, m odo eius certus sit, qua foliorum figura (in 8. an 12.s) im p rim i et q u o t exem plaria pro laboris praem io exigantur. D e his si co n v en tu m fuerit, u t m an u scrip tu m tran sm ittatu r, expectat atque editionem sine m o ra procurabit. Si ergo idem adhuc sit anim us, u t ille foetus apud nos edatur in lucem , penes Vos erit de hisce rebus statuere et m e vestrae voluntatis reddere certiorem .

1 Z u A . F ritsch s. B rie f N r.9 A nm . 1. 2 P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9 ); vgl. B rie f N r. 40, Z . 11-15. 3 Z u F ritschs n ich t üb erlieferter R e ak tio n a u f die P o stillen v o rred e (Pia D esideria) vgl. B rief N r. 40, Z . 1-10. 4 B rie f N r. 40. 5 D a S pener in Je n a zu dieser Z eit keine K o rresp o n d en ten h atte (vgl. B rie f N r. 68, Z . 42f), sin d w o h l Jen aer K aufleute g em eint, die die F ra n k fu rter H erb stm esse b esu ch t hatten. 6 A. F ritsch, Jesus Alles in allen / D as ist: Süsse Jesu s= A n d ach ten v o n Jesu C h risto / D e m allerheiligsten S o h n e G o ttes / u n d w erth e ste n E rlö ser / dessen h o h e n W olthaten / h im m lisch en G n ad en reich en S chätzen u n d G ü tern / die eine gläubige C hristen= S eele in Ih m e v erg n ü g lich b esitzet / So d an n W ahrer C h riste n H o h e it u n d H errlich k e it / auch heilige P flichten, F ra n k fu rt a .M .: J .G . W alth er 1676 in 8° (B ircher B 3469); erschien z u r H erb stm esse 1676 m it einer V o rred e S peners v o m 20.7 .1 6 7 6 in B rieffo rm (Bl. )(5r- ) ( )(3V; ab g ed ru ck t in E G S 2, S. 107-113). D er zw eite Teil des W erkes (‫ ״‬So dann W ahrer C h riste n H o h eit . . . “) m it eigenem Z w isch en titel (S. 245) ist n achträglich d azu g ek o m m en (vgl. B rie f N r. 54 A n m . 7, u n d E G S 2, S. [107-113] 107: ‫ ״‬b e y d e a n h e ro g esan d teT ractätlein der JE su s= A n d a c h te n “). 7 Jo h a n n G eo rg W alther, F orm schneider, K u p ferstech er u n d V erleger zu F ra n k fu rt a. M . (gest. 1 9 .9 .1 6 9 7 ) ( B e n z i n g , V erleger, 1 2 9 1 ). W alther h a t in den folgenden Ja h re n w eitere W erke F ritschs verlegt. 8 O k ta v o d er D u o d ez (B uchform at). In seinem B rie f v o m 21.11.1675 (s. B rie f N r. 67 A n m . 2) schlägt F ritsch den D ru c k in D u o d e z v o r u n d e rw a rte t 6 0 -7 0 F reiexem plare.

5

10

234

Briefe desJahres 1675

M ortis B[eati] D . H enrici M ulieri R ostochio9 allatus nun cius n on parum n u p er m e percutit. P lu rim u m ab isto V iro Ecclesiae nostrae sperabam , quae n unc m e spes destituit. Sed linquam us D E O ius suum , ut, quos causae ipsius m axim e credim us necessarios, pro lubitu ipse vel relinquat vel evocet com ­ m o nstrans in suis om nia sita esse m anibus, per quos quidvis peragere suae gloriae intersit. A ltenoae10 etiam superiori m ense vita excessit C hristianus H o h e b u rg iu s11, in cuius scriptis m ulta m e p lu rim u m affecere ad seriam pietatem cohortantia et ducentia, praesentis seculi autem co rru p tio nem detestantia: Sunt tam en in illis, quae aliter se habere etiam auro red em tu m vellem . Sed existim o scanda­ lis nostris V irum in quaedam p ropulsum , quo ire n on oportebat: quod crediderim illi non p rim o nec soli accidisse. Vale, Vir C eleberrim e, divinae com m issus gratiae. Francof. 16. N o v . 1675. N obiliss. T. M agnif. ad preces et obsequia obstrictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. D em e W olEdlen, G estrengen, Vesten u n d H ochgelehrten H errn A hasvero Fritschen, b erü h m ten IurisC onsulto und H ochgräfflichen S chw arzenburgisehen w o lverdienten R ath. M einem insonders großgönstigen H och g eE h r­ ten H erren. R udolstatt. frfanco] E rff[urt].

25 /n ec soli/.

36 frfanco] E rfffurt] ] [von anderer H and],

9 H ein rich M ü ller in R o sto ck (s. B rie f N r. 135 A nm . 1); vgl. B rie f N r. 5 0 , Z . 3 4 - 3 9 . 10 A lto n a bei H a m b u rg . 11 C h ristian H o b u rg (s. B rie f N r. 5 0 A nm . 15).

N r. 52

an Gottlieb S p ize l

16. 11. 1675

235

52. A n G ottlieb Spizel in A ugsburg1 F ran k fu rt a. M ., 16. N o v e m b e r 1675

Inhalt B eklagt d en T o d v o n H einrich M üller in R ostock. - Ä u ß ert sich differenziert zu den Schriften des k ü rzlich v ersto rb en en C h ristian H o b u rg . - B erichtet v o n d er G esu n d u n g des schw er erk ra n k te n Tobias W inckler u n d seinem beispielhaften W irken in Paris. - Ü b e r die F ra n k fu rter K o llekte fü r die u n g arisch en G aleerensträflinge. - G ib t die N ach frag e eines F reundes nach einer Basler g riechischen H an d sch rift w eiter. - B ittet u m nähere In fo rm atio n en ü b er zw ei G rafenge­ schlechter.

Überlieferung A: A u g sb u rg , SStB, 2° C o d . A ug. 409, B l, 602r-603v.

G ratiam , salutem et pacem a D O M IN O IESU! Vir A d m o d u m Reverende, A m plissim e et Praecellentissim e. D om ine, Fau­ tor, amice et in C H R IS T O Frater Venerande. P riores2 m eas exhibitas T ibi confido, una cum exem plo P io ru m desiderioru m 3 n o stro ru m . E xpecto etiam , cum co m m o d u m Tibi erit fu tu ru m , quid Tibi de illis v id eatu r et qua ratione publicam rem iuvari p o rro credas. O m nes enim o m n em in hoc operam collocare studebim us, ne quid eius o m ittatur, quod gloriam divinam et Ecclesiae b o n u m prom oveat. N o n paru m videtur causa publica detrim en ti passa m o rte B[eati] D . M ulleri4, qui vel exeunte Septem bri vel sub in itiu m p ro xim i m ensis vita excessit, sive recediva illa fuit prioris m o rb i5 sive sy m to m a ex illo relictum , quo debilitatum alioqui corpus tandem p ro stratu m est. M erito ingem iscunt casui huic om nes pii, qui v iru m n o v eru n t: ast linquam us D E O n o stro ius suum , quos causae sacrae necessarios credim us, vel relinquendi vel pro arbitrio etiam evocandi, ut ostendat n em inem sibi necessarium , sed per quosvis se posse efficere, quibus gloria sua eget. M erito tam en oram us, u t Eliae E lisam 6 vel plures etiam sufficiat. H eri R ostochio ad m e m isit literas pientissim us M . Schröderus7, qui de reliquis C eleberr[imis] professoribus R ostochiensibus nec n on Superinten1 Z u G. Spizel s. B rie f N r. 3 A nm . 1. 2 B rie f N r. 46. 3 P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9); vgl. B rie f N r. 34, Z . 13—15. 4 H ein rich M ü ller in R o sto ck (s. B rie f N r. 135 A nm . 1), d er am 2 3 .9 .1 6 7 5 g esto rb en w ar; zu r N ach rich t v o n seinem T o d vgl. B rie f N r. 50, Z . 3 4 -3 9 . 5 Z u r K ran k h eit v o n M ü ller vgl. B r ie f N r . 28, Z . 3 1 -3 5 ; zur v o rü b e rg e h e n d e n G enesung vgl. B rie f N r. 33, Z . 5 5 f. 6 Vgl. B rie f N r. 50, Z . 38f. 7 Jo a ch im S ch rö d er in R o sto ck (s. B rie f N r. 137 A nm . 1). D er hier g en an n te B rie f ist nicht überliefert.

236

Briefe desJahres 1675

dente G ustroviano Excell[entissim o] D . S chuckm anno8 om nia nos ad cau­ sam publicam proficua expectare iubet. Alibi, A ltenoae9, sub finem superioris m ensis in vivis etiam desiit esse C hristianus H o h eb u rg iu s10, cuius scripta Te latere nequeunt. P lu rim u m ea m e affecere, cum tam m ulta deprehenderem , quae ad seriam pietatem et h o rtaren tu r et m anu ducerent, seculi autem co rruptionem m ulto cum zelo detestarentur. N o n tam en nego in illis etiam m e legisse, quae non scripta esse ab eo auro etiam red em tu m vellem . Sed vid etur vir bonus scandalis nostris adactus eo in quibusdam prolapsus, quo ire n o n o p o rtu it: quod tam en nec p rim o nec soli illi contigit. C u m autem a nonnullis ipse Elias P raetorius11 esse credatur, quam suspicionem H am b u rg en sib u s12 de eo esse diu novi, eius absolverim v iru m crim inis: neque crediderim ab eo proficisci illa potuisse, u ti ex reliquis eius an im u m perspexisse m ihi persuadeo. Q u id de duobus T heologis, q u o ru m iudicia et additiones praefationi m eae iu n x i13, videatur, a nem ine adhuc edoctus sum : m axim e vero aveo et m ecum ipsim et. D e com m uni am ico M . W incklero14 n o stro n u per tristia adferebantur, ita videlicet virum aegrotare, u t vitae n o n m u lta spes supersit, sed grates D E O im m ortales, q u o d ab A rg en to raten sib u s15 superiori septim ana edoctus sum restitu tu m eum nobis et Ecclesiae. N u p e r am icus16 quidam Parisiis17 veniens n o n satis eius de Ecclesia ista m erita com m endare poterat, cum doctrinae et vitae illibatae o rn atu m et prud en tiam in officii m uniis addat: quae tria coniuncta n o n sunt o m n iu m , sed p aucorum adm odum . A iebat scandala, quae n o n n u llo ru m nostri ordinis avaritia et alia vitia adversariis dedissent, iam m eliori exem plo plane abolita, u t o p tan d u m sit eum non prius evocari, quam sim ilem sui successorem aliquando nactus esset. D e hoc elogia et ipsi et Tibi, Frater Venerande, cui n o n p arum , sed secessui vestro pleraque

22 su p erio ris ] + < s e > .

25 /m a n u /.

26 /n o n /.

42 /c o n iu n c ta /.

45 /elo g ia/.

8 H erm a n n S ch u ckm ann (1 6 .7 .1 6 1 6 -2 1 .6 .1 6 8 6 ), S u p erin ten d en t in G ü stro w ; nach dem S tu d iu m in seiner H eim atsta d t R ostock (d o rt 1642 M agister) u n d G reifsw ald u n d einer Reise d u rch D eu tsch lan d un d die N ied erlan d e 1644 P rofessor der T h eo lo g ie in R ostock, 1645 D r. th e o l., später A ssessor des K o n sisto riu m s, 1661 O b e rh o fp re d ig e r u n d herzoglicher B eicht­ v ater in G ü stro w , P räsident des K irchenrates, 1670 S u p erin ten d en t u n d D o m p fa rre r (D B A 1145, 282f; Jö c h er 4, 367f; H o f m e is t e r 3, passim ). 9 A lto n a bei H am b u rg . 10 11 12 13 35).

A m 2 9.10.1675 w ar C h ristian H o b u rg (s. B rie f N r. 50 A n m . 15) gestorben. P seu d o n y m v o n C h r. H o b u rg (vgl. B rie f N r. 50 A n m . 17). D as H a m b u rg e r P red ig erm in isteriu m . D ie B edenken vo n Jo h a n n H ein rich H o rb u n d Jo a ch im Stoll (s. B rief N r 45 A n m 34 u ' ’

14 T obias W inckler (s. B rie f N r. 12 A nm . 58). 15 S traß b u rg er V erw andte u n d B ekannte Speners (vgl. B rie f N r. 12 A n m . 52). 16 N ic h t erm ittelt.

N r. 52

an Gottlieb S p ize l

16. 11. 1675

237

debet, et cum prim is N obiliss[im o] P arenti18 ex anim o gratulor. Iubeat D E U S plures subinde nobis advolare nuncios successuum , quibus Ipse eius labores beet. U n g a ro ru m ex u lu m 19 in trirem ibus N eapolitanis20 calam itas valde nos affligit, eo m agis, quia spes eo ru m red im en d o ru m iam saepe nos frustrata neque n unc plane certa est. A dm od[um ] R everendus Fabricius21 literis ad m e datis rogavit, ut, quod hic collectum 22 est (889 flo r[en o ru m ]23) arg en tu m A u g u stam 24 vel Venetias25 quantocyus m itteretu r: com pellavi de eo proceres n ostros et sperabam adhuc hodie responsum m ittere, q u o d n o n displiceret. Sed, quod optabam , n o n ­ d u m im petravi. C ausantur d u b iu m esse, u tru m redim i possint, neque velle se lytro destinatam pecuniam aliis usibus exponere. E xistim o in frequenti iterum Senatu26 de negotio hoc agendum . U tin a m in m ea res esset m anu, deliberatione longiori n o n esset opus, u t q u o m o d o cu n q u e tandem eorum b ono im penderetur, quod ipsis destinatum est, subsidium . Interim , si de redem tio n e convenerit et eam secuturam constet, m eam fidem obstringere possum su m m am m em o ratam p rim o quovis die num erandam : quod fere tan tun d em fuerit, atque si cam bii literis27 m ercatores num erare iussi essent: qui enim ly tri sum m a statuta arg en tu m resolverit, indubie recipiet. V idebo vero, an proxim is diebus am plius quid o btinere valeam. N u n c am ici28 cuiusdam petitionem exponam ad m e quidem factam , sed quam Vobis rem ittere cogor. Legit ille in vestris B iblioth. sacris29 M [anu]S[crip]to30 antiquo Basileensi sectiones adiectas, quibus dom inicae lectiones 48 Ipse < ipse.

67 /ad /.

18 B en ed ik t d. Ä. W inckler a u f D oelitz (s. B rie f N r. 34 A nm . 11). 19 Z u den u n g arisch en p ro testan tisch en G aleerensklaven s. B rie f N r. 34 A n m . 32; z u r Sache vgl. B rie f N r. 47, Z . 8 -4 2 . 20 N eapel. 21 Jo h a n n Fabricius (s. B rie f N r. 4 7 A n m . 1); sein B rie f v o m 8.11.1675 ist als E n tw u rf erh alten (K o penhagen, K B , M s. T h o tt 1240.4°, Bl. 163r-165r). 22 Z u r K ollek te fü r die u ngarischen G aleerensklaven s. B rie f N r. 46, Z . 4—27. 23 (Silber-)G ulden (vgl. B rie f N r. 11 A nm . 35). 24 A u g sb u rg . 25 V enedig. 26 B eschlußfähige R atsv ersam m lu n g ; das F ra n k fu rter R atsp ro to k o ll n o tie rt für den 18.11.1675: ‫ ״‬w ird ih ren tw eg en [sc. der u n garischen P rediger w e g e n | u m b eine Steuer ange­ su c h t“ (StA F ra n k fu rt a. M .). 27 W echsel(briefe). 28 N ic h t erm ittelt. 29 G. Spizel, Sacra B ibliothecarum illu striu m arcana detecta, A u g sb u rg : G. G oebel 1668, D issertatio P raelim inaris, Bl. C 2r. 30 Es h an d elt sich u m den C o d e x E v an g elio ru m des 8 . Ja h rh u n d e rts, verzeichnet bei: H . O m o n t , C a ta lo g u e des m anuscrits grecs des B ibliotheques de Suisse, C e n tra lb la tt für B ib lio th ek sw esen , 3, 1886, [385-452] 390 u n te r N r. 6 (Ö ffentliche B ib lio th ek B asel, Sign. A. N . III. 12). Vgl. G eb h ard A u g u st S chm elzer [Praes.] u n d Jo h a n n C h ristian G o ttfried R odius [R esp.], D e an tiq u o Basileensis B ibliothecae C odice G raeco IV. E v an g elio ru m . . . o b se rv atio -

238

Briefe desJahres ?675

70 n o te n tu r orientali antiquitus Ecclesiae exem plo Synagogae receptae. Scire cupit ex his am icus, an universus textus N [ovi] T [estam enti] in certas pericopas distinctus sit, praeter Evangelia et Epistolas dom inicales, quae vovant, an n o n nisi quaedam sectiones. E go fateor et negligentiam m eam , qui in codice Basileensi31 talia observare incurius fui, et ignorantiam circa 75 m o rem veteris Ecclesiae. O p ta t vero amicus ille exem plum veteris Ecclesiae, quod publice u niversum N [o v um ] T [estam entum ] suis praelegerit. In hoc si n o stram inscitiam instruere potes, quaeso, nos erudire ne gravare. Praeterea, si quis Tibi cognitus reru m et antiquitatum A ugustanarum et genealogiarum peritus, o p tarim Te proxeneta discere, quae de C om itibus 80 Balzhusiis et Schw abeciis32 praeter tradita Lazio33, B ruschio34, C rusio35 literis consignata reperiantur. E x illis A hlefeldios36 H olsatos derivari am ant. C u m vero advocati fuerint episcopatus (iuxta aliquos etiam civitatis) A ugustani, forte n o n deerunt Vobis, qui, quae de his nescim us, nos doceant. P orro non alia conditione hoc oro, quam si absque T uo labore et detrim ento sanctio85 rum curarum fieri possit. Vale, ΰ ε ο φ ίλ τ α τ ε , et eius, quem ardenter diligis, gratia perpetim fruere. Scrib. Francof. 16. N o v . 1675. A dm . Rev. T. A m plit. ad preces et obsequia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. 90 M ppria. 71 /e x his am icus/. /N [o v i] T [estam en ti]/. nes q u aed am criticae, G ö ttin g en 1750. D anach (S. 8) hatte Spizel den H inw eis aus J. H . H o ttin ger, B ibliothecarius qu ad rip artitu s, Z ü ric h 1664, C ap. II, der seinerseits durch H erm an n C o n rin g , D e B ib liotheca A ugusta, quae est in arce W olfenbuttelensi . . . epistola, qua sim ul de o m n i re b ibliothecaria disseritur, H elm ste d t 1661, d a ra u f aufm erksam g ew o rd en w ar. 31 Z u Speners B aselaufenthalt (1659/60) s. W a l l m a n n , 128-139. 32 R eichsgrafen v o n B althausen u n d v o n S chw abeck (s. A nm . 36). 33 W olfgang Lazius (1514-1565), M ediziner u n d H isto rik er aus W ien, L eibarzt, R at und H isto rio g rap h v o n K aiser F erdinand I. (D B A 746, 259-277; A D B 18, 89-93). - A u f w elches W erk sich Spener b ezieht, w u rd e nicht erm ittelt. 34 C asp ar B ru schius (1518-1557) aus Schlackenw ald in B ö h m e n (D B A 154, 197-209; A D B 3, 4 5 3 -4 5 5 ; A. H o r a w i t z , C asp ar B ruschius. E in B eitrag zur G eschichte des H u m an ism u s und der R efo rm atio n , P rag un d W ien 1874; I. B e z z e l , K aspar B ru sch (1518-1557), Poeta L aureatus: Seine B ib lio th ek , seine Schriften, A rch iv für G eschichte des B uchw esens 23, 1982, 390-479). A u f w elches W erk sich Spener bezieht, w u rd e nicht erm ittelt. 35 M a rtin C ru siu s (1526-1607), A nnales Suevici Sive C h ro n ica R e ru m G estaru m A ntiquissi­ m ae Inclytae Svevicae G entis. F ra n k fu rt a .M . 1595, Teil 2, B uch 7, S. 216; vgl. J.J . M oser, M artin ii C ru sii . . . Schw äbische C h ro n ic k 1, F ra n k fu rt a. M . 1733 (21738), S. 505. Z u M . C ru sius s. D B A 211, 385-416; A D B 4, 633. 36 A hlefeldt (A hlefeld, A lefeld), R eichs- u n d dänischer L ehensgrafenstand des 17. Ja h rh u n ­ derts in H olstein ; nach der F am ilientradition k o m m t das G eschlecht aus S chw aben u n d sta m m t v o n den alten R eichsgrafen v o n B althausen un d denen v o n S chw abeck her, die bis in das 13. Ja h rh u n d e rt L and- u n d S ch irm v ö g te der S tadt A u g sb u rg w aren ( K n e s c h k e 1, 2 5 -2 7 ). D ie F am ilie w u rd e v o n S pener nicht in sein T h e a tru m N o b ilitatis, B d. 4, F rankfurt a. M .: A. O . Faber 1678 (G rü n b erg N r. 319) aufgenom m en.

N r. 52

an Gottlieb S p ize l

16. U . 1675

239

Am pliss. D n. C onsuli H u b ero 37 et aliis b o n i publici am antibus om nia coelitus secunda. O fferet his diebus q uidam m edicinae candidatus38 Italiam 39 petens epistolum aliquod m eu m hoc u n u m orans, u t ad C eleberr[im um ] W elschium 40 ei sis paratus.

37 38 39 40

M a rx H u e b e r (s. B rie f N r. 155 A nm . 1). Jo h a n n A n to n N eu cran tz (s. B rie f N r. 49 A n m . 2). Italien. G eo rg H ie ro n y m u s W elsch (s. B rie f N r. 49 A n m . 7).

240

Briefe desJahres 1615

53. A n jo ach im Stoll in R appoltsw eiler1 F ra n k fu rt a. M ., 23. N o v e m b e r 1675

Inhalt S chlägt die Ü b ersied lu n g seiner M u tte r nach F ra n k fu rt gelegentlich der S tra ß b u rg er W eih­ nach tsm esse vor. - B efü rch tet V erlängerung des K rieges bis ins nächste Ja h r. - E rb itte t die nach träg lich e Z u stim m u n g zur V eröffentlichung des B edenkens zur P ostillenvorrede. H at w eitere zu stim m en d e B riefe erhalten. - B eklagt den T o d v o n H einrich M üller. - B ittet um G ed u ld in d er H e rb o rn e r A ngelegenheit. - K ann im m er n o ch nichts ü b er E in rich tu n g en ak ad em isch er C ollegia pietatis m elden, w ill deshalb selbst in F ra n k fu rt ein solches C o lleg iu m b ib licu m m it S tu d enten b eginnen. - B erichtet v o m C o lleg iu m pietatis in seinem H aus. - Ü b e r die a u f die G aleeren verk au ften u ngarischen P rediger u n d die V ersuche, sie freizukaufen.

Überlieferung A: H alle a .S ., A FSt, A 143: l l 2. K: H alle a.S ., A FSt, F 1 3 :1, 1 N r. 33. D : P h .J. Spener, L etzte T heo lo g isch e B edencken 3, H alle 1711 (21721), S. 5 - 7 (Z. 1-124).

G öttliche gnade, friede u nd Segen! Vir A d m o d u m R everende, A m plissim e, Excellentissim e. D om ine affinis et in C H R IS T O Pater Venerande. Das neuliche vo m 12. /22. O ctfo b er]4 habe w ol em pfangen, m uß aber darauß sehen, daß m eine auß der m eß geschriebene u[nd] geschickte so brieff alß pack5 nicht ü b erg ek o m m en gew esen, hoffe doch, sie w erden seiter geliffert sein. Es w aren in solchem pack exem plaria v on m einen piis desideriis oder w iderauffgelegter A rndischer praefation6, sodann gew ißen predigten über Joh. 3 ,1 7 .187. V or berichtete gesundheit8, dero w ir gleicherm aßen hier uns zuerfreuen, sage m it denselben dem A llerhöchsten danck, der continuire solche freude nach seinem gnädigen willen. 8 g ew iß en ] g ew iß er: K + D .

10 b erichtete ] berichteter: K + D .

11 dem selben: K + D .

1 Z u J . Stoll s. B rie f N r. 10 A nm . 1. 2 E inzelne Satzanfänge sind - offenbar v o n Stoll - u n terstrich en u n d n u m e rie rt (vgl. B rie f N r. 10 A n m . 3). 3 W ahrscheinlich D ru ck v o rla g e für D 1 (K ennzeichnung der K u sto d e n d u rch den D rucker). 4 N ic h t ü berliefert. 5 B rie f N r. 41 v o m 23.9 .1 6 7 5 ; die F ra n k fu rter H erb stm esse v o m 6 . bis 25. S eptem ber 1675 (vgl. B rie f N r. 27 A n m . 14). 6 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 7 P h.J. Spener, D as v o n den G läubigen d u rch C h ristu m abgew endete u n d a u f den U n g lä u b i­ gen liegende g ö ttlich e G ericht (Vier P redigten ü b er J o h 3,17f, gehalten am P fin g stm o n tag der Ja h re 1672-1675), F ra n k fu rt a. M .: J. D . Z u n n e r 1675 (G rü n b erg N r. 41). 8 Z u r K ran k h eit Stolls vgl. B riefe N r. 10, Z . 2 1 -4 2 , u. N r. 41, Z. 9 4 -9 8 u. 127-133.

N r. 53

an Joachim Stoll

2 3 .1 1 .1 6 7 5

241

U n serer lieben m u tte r9 trübsal b etrü b et uns w o l vo n g ru n d des hertzens. Suche sie durch inligendes10 zupersvadiren, ob sie doch zu uns hieher sich salviren u nd solang das u n g ew itter w äh ret in Sicherheit begeben m öchte11. B itte solches selbs kräfftig m itzusecundiren, ob sie etw a auß der Straßburger W eihenachtsm eß12 hieher käm e m it den abreisenden kauffleuten: dann um b O stern sorge ich, w erd e es u n m ü g lich sein w egen des krieges. Es ist zw ar der w in ter zur reise, sonderlich bey solchem alter, unbequem , aber könte nachm ahl ih rer hier soviel beßer u n d m it g u ter w eil abpflegen. In m einer haußhaltung w ollen w ir ih r gar das regim ent laßen, daß sie nicht sorge das w enigste sehen zum üssen, w aß ih r nicht gefällig. W ie dann m eine liebe haußfr[au]13 sie so hertzlich liebet alß ich selbsten. G ott gebe, daß sie doch herk o m m en m öchte. Sie w ü rd e vielleicht b ru d e r Joh. Jaco b s14, so hiebey seinen grüß setzet, haußfrau in der k in d b e tt15finden, alß w elche um b w eihe­ nachten ihre zeit erw a rte t16. A u ff nechstes ja h r sorge leider, daß w ir n och keinen frieden nicht zuw ar­ ten haben, w ie sehr solchen verlangt u. gehofft. Es scheint, [daß] keine inclination zum frieden da sei, biß, w aß durch M ünster und O ß n ab rü g isehen frieden w eggegeben17, recu p eriret18. D as w ird viel b lu t noch kosten u n d stehet doch sehr dahin. Das arm e Elsaß, förchte, gehe gantz drauff. D er H err, der es in seinen händen hat, lencke aller hertzen zu friedfertigen 17 W eihenachtsm eß ] fü r < J o h a n n is .. .? > : A. 25 der ] dem : K + D . 27f zu w arten ] zu /g e /w a rte n : K; zu g ew arten : D . 28 [daß]: cj ] —A + K + D . 29 da sei ] z u < d a seyn: K; zu seyn: D . M iin ster= : K + D . 32 friedfertigeren: K + D . 9 A g ath a B a rth , v erw . Spener (s. B rie f N r. 10 A n m . 5). 10 N ic h t ü berliefert. 11 S pener spielt a u f die k rieg sb ed in g te U n sic h erh e it des Elsasses d u rch den R eichskrieg m it F ran k reich (s. B rie f N r. 17 A nm . 6) an. T atsächlich zog Speners M u tte r schließlich nach F ra n k fu rt a. M . u n d lebte d o rt seit (spätestens) 1677 bis zu ih rem T o d in seinem H aus (beerd. 11.3.1683: StA F ra n k fu rt a. M .). 12 In S tra ß b u rg w u rd e n jä h rlic h zw ei M essen gehalten, zu m Jo h a n n istag (24. Juni) u n d zu W eihnachten (Z ed ier 4 0 , [ 6 7 6 - 6 9 5 ] 6 9 1 ; v g l . A. S t ö b e r , D ie grossen Ja h rm ä rk te u n d M essen in S tra ß b u rg , N eu e Alsatia, M ü h lh au sen 1 8 8 5 ). 13 S usanne Spener geb. E h rh a rd t (8 .1 .1 6 4 4 -5 .1 1 .1 7 0 5 ), T o ch ter des S tra ß b u rg e r Patriziers Jo h a n n Ja co b E h rh a rd t (s. B d. 1, B rie f N r. 3 A n m . 2) u n d seiner E hefrau K ath arin a H a rtu n g (s. B d. 1, B rie f N r. 12 A n m . 2); H e ira t m it S pener am 2 3 .6 .1 6 6 4 ( W a l l m a n n , 181f; G r ü n b e r g 1, 377ff; vgl. Bd. 1, B rie f N r. 152 A nm . 16). 14 Jo h a n n Jaco b Spener (1 645-1.8.1716), seit 1666 in F ra n k fu rt a .M ., 1675 B ü rg e r un d G asthalter (b ü rg erlich er G astw irt; vgl. D W B 4 I 1, 1479). E r w ar in erster E he m it Jo h a n n etta M in icu s (beerd. 28.11.1689: StA F ra n k fu rt a. M .) v erh eira te t ( H a r r a e u s , 54). 15 D ie K in d b ette; im A lem annischen gebräuchlicher A u sd ru ck für das L iegen im K in d b ett im U n te rsc h ie d zu d em G egenstand des K in d b ettes (D W B 5, 727 [2]). 16 F ried rich A u g u st Spener (get. 19.12.1675 - beerd. 28. 12. 1697), B ü rg er, B ierb rau er u n d G asth alter ‫ ״‬Z u m alten S ch w ab en “ (StA F ra n k fu rt a. M .). 17 D er W estfälische F rieden regelt die A b tre tu n g des h ab sb u rg isch en B esitzes im Elsaß an F ran k reich (IP M § 87; vgl. K. Z e u m e r , Q u ellen sam m lu n g zur G eschichte der D eutschen R eichsverfassung in M ittelalter u n d N eu ze it, T ü b in g e n 21913, [434-443] 440). 18 W iedererlangen.

242

Briefe desJahres 1675

gedancken u. m ache m üglich, w aß bey m enschen nicht m üglich scheinet19, ein solches feuer zulöschen. D aß die an m erckungen20 über die praefation w ol, aber erst bey a n tritt der m eß21 em pfangen, habe in obenangezeigtem briefP2 gem eldet u. danckgesagt: auch zugleich m eine entschuldigung gethan, daß in dem w idertruck solche, om issis, quae debebant, m it angefüget, aber suppresso nom ine. Verlange sonderlich die approbation deßen zuerlangen, w aß auß hertzlichem V ertrauen und ansehen boni publici m ich underfangen: darum b auch dinstlich bitte. H abe seiter üb er die praefation noch m ehrere brieffe bekom m en, aber alle also, daß G o tt dav o r zudancken habe; daß sich niem and, w ie einige gesorgt, publice opponiret. W olte G o tt nach seinem h [eilig e n] w illen gnade geben, daß es nicht n u r bey der consultation bliebe, sondern w ircklich etw as zu beßerung der kirchen zuw erck gerichtet w erd en m öchte. D an ohne dieses ist alles consultiren vergebens u. n u r zum zeugnus über sie23. Es sind hin und w id er einige gute gem üther, die es treulich m einen und parastatae24 sein w ollen, w o etw as gutes angefangen w ird. G o tt erw ecke dero m ehrere, regire sie m it seinem geist u. segne ihre gute intention. D er liebe D . H einrich M üller25 zu R ostock, deßen scripta practica26 eine zeit her das prae v o r allen gehabt, ist neulich todts verblichen un d leidet die kirche einen zim lichen verlust an ihm . H abe v o r etw a einem halben ja h r m it ihm freundschafft durch correspondenz27 b ekom m en und viel hoffnung davon gehabt, w ie auch er in einem schreiben an m ich bezeugete, einen hertzensfreund an m ir gefunden zuhaben, m it dem er hinkünfftig alles sein anligen in dem H erren überlegen w olte. Ist eben unsre freundschafft sehr k u rtz gew esen u. bald v o n G o tt getren n t w orden. D och er ist der H e rr und

45 bliebe ] bleiben: K + D .

53 v o r ] v o n : K + D .

19 Vgl. M t 19,26 par. 20 21 22 23 24

Stolls B edenken zu Speners P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rief N r 45 A n m 35) S. A n m . 5. Vgl. B rie f N r. 41 Z . 4 -2 9 . Vgl. M t 10,18. V orsteher, H irten der G em einde.

25 H ein rich M ü ller (s. B rie f N r. 135 A n m . 1); zur N a c h ric h t v o n seinem T o d vgl B rief N r. 50, Z . 3 4 -3 9 . ' 26 E ine B ib lio g raphie der S chriften M üllers einschließlich der deutschen E rb au u n g s- un d R efo rm sch riften bei M ö ller 3, [ 4 9 2 - 4 9 6 ] 4 9 4 - 4 9 6 ; T h . K a u f m a n n , D ie R o sto ck er T h eo lo g ie­ P rofessoren im k o nfessionellen Z eitalter, H abil, theol. G ö ttin g e n 1 9 9 4 , 7 0 0 - 7 0 7 ; vgl. R E 3 13, [ 5 2 1 - 5 2 3 ] 5 2 2 f. - In der B ibliotheca Speneriana ist v o n M üllers praktischen S chriften n u r verzeichnet: G eistliche E rk w ick = S tu n d en , O d e r D re y h u n d e rt H au ß = un d T isch= A ndachten, F ra n k fu rt a. M . 1 6 7 3 (B ircher B 4 9 8 8 ; BS 8 °, 4 7 3 ). - 7 N ach M ü llers R eaktion v o m 5 .5 .1 6 7 5 (B rie f N r. 135) a u f Speners P o stillen v o rred e erhielt Spener einen w eiteren, n ich t überlieferten B rie f u m den 10.8.1675 (vgl Z 5 5 -5 7 u n d B rie f N r. 28, Z . 31 f).

N r. 53

an Joachim Stoll

23. 11.1675

243

hat m it den seinigen zuthun, w aß ih m e w olgefället. E r seye gepriesen, er gebe oder n eh m e28, alß ders doch endlich in allem w olm achen w ird 29. E r, der selbs ein professor T heologiae w ar u. auß erfahrung gnug gelernet, beklagte die fehler der universiteten m ehr, alß ich beklagen m ag, und gibt nicht n u r der educationi paren tu m , sondern den professoribus selbs die m eiste schuld. W ie viel w olgezogene ju n g e leut u. gleichsam engel ko m m en auff u n iversiteten u n d w erden daselbs erst zu teuffeln. W ieviel fro m m e g em üther, die eine zim liche zeit au ff academ ien zugebracht, k ö n te n m ir nicht m it g nugsam en seufftzen beklagen das leben so sie v on den studiosis Theologiae sehen m üßten: u. finden die professores in g ro ß er schuld30. N ich t n u r H [err] D . M ü ller S[eelig], so ndern auch andere professores T h e o logiae31 haben in schreiben an m ich eben solches bekant: w iew ol es selbs am tage ligt. D as H öhnische32 geschäfft anlangend, habe alle m üglichkeit gethan, aber annoch vergebens. Von H e rb o rn kan keine a n tw o rt erhalten. H . P ölnitzen33 hoffm eister34 habe selbs geschrieben, krieg aber keine an tw o rt. H . R esidenten35 habe so offt gebeten, er auch zugesagt, b ek o m t aber auch v o n seinem correspondenten (dan er im m ediate m it H . v o n P ölnitz nicht correspondiret) kein satisfaction. Ist beyneben ein m an, der alters, podagra u n d anderer zustande w eg en m eistens in dem b ette ligt, daß auch nicht zustarck trucken darff. H at doch w ider v o r 14 tagen zugesagt, auffs neue die sache ihm angelegen sein zulaßen. So hat m ir auch Jungffer] M üllerin36, so starcke correspondenz an B randenburgischen h o ff pflegt, versprochen, w o es m üglich seye, das verlangte zuw ege zubringen. W ird dam it nichts erhalten, so w eiß ich gew ißlich keinen w eiteren rath m ehr. G o tt zeige uns selbs den w eg, w ie der gu ten frauen37, dero göttliche gnade, tro st u n d segen w ünsche, zu rathen.

60 allem ] allen: K + D . 66 k ö n te n ] k o n ten : D . 72 H äm isch e: K + D . 75 seinem ] seinen: K + D . 76 dan ]d e n n : D . 77 Ist beyneben ] / N . N . / < I s t . . . > ist: K ] N .N . ist: D. 78 tru ck en ] /d rin g e n / < tru c k e n > : K ] tringen: D . 81 an] am : D . 85 dero ] der: D .

28 Vgl. H i 1,21. 29 Vgl. Ps 37,5. 30 Z . 64—68: A u szu g aus M üllers Brief? 31 Vgl. B rie f N r. 44 A n m . 38. 32 H o e n in H e rb o rn (vgl. Briefe N r. 17, Z . 1 5-29, u n d N r. 41, Z . 99-107). 33 [G erh ard B ernhard?] v o n Pöllnitz(s. B rie f N r. 17 A n m . 11). 34 N ic h t e rm itte lt (s. B rie f N r. 17 A n m . 16). 35 H e rm a n n M ichael H ertzg en (s. B rie f N r. 17 A n m . 10). 36 V ielleicht A n n a Sibylla M üller, der S pener seine Schrift: D ie lautere M ilch des E vangelii, F ra n k fu rt a. M .: Z u n n e r 1685, w id m ete (vgl. die W idm u n g szu sch rift in: E G S 1, 941-943). 37 E ine Frau aus der Fam ilie H o en (s. B rie f N r. 17 A n m . 8).

60

65

70

75

80

85

244

Briefe desJahres 1675

Waß die gebetbücher38 anlangt, so w ill sehen, w aß ich vor eine designatio n 39 durch h ilff guter freunde zusam m en bringen kan. Sind m ir selbs sehr w enig bekant. Waß ein collegium pietatis auff einer universitet betrifft, kan noch nichts 90 davon m elden u. ist m ir m it H . D. M üllers to d t sehr viel hoffnung entgan­ gen. D o ch stehets noch in G ottes händen. Ich bin schier nicht ungeneigt, w o G o tt ferner seinen w illen zeigen solte, hie m it einigen studiosis Theologiae dasjenige zu th un u. v orzunehm en, w aß auff universiteten w ünschte nach gethanen u. v o rd em co m m unicirten Vorschlägen. Verlange desw egen M [ei95 nes] h [ochgeehrten] H [errn] Schw agers observata u. m onita soviel angelegenlicher40. K on ten durch gelegenheit der Straßbfurger] m eß41 herab k o m ­ m en. Sonsten bestehet m ein gew öhnlich exercitium 42 zu hauß (so auch einige collegium pietatis nennen) in dem e, daß w ir w öchentlich zw eym ahl, nem 100 lich Sontags u. m ittw o ch s abends nach der betstunde, zusam m en ko m m en u. in der bibel lesen, da bey iedem versicul stillgehalten, etw as auß dem verstand deßelben, so dan die πορίσματα zur aufferbauung dienlich bem ercket u. iederm an freygelaßen w ird, dabey zuerinnern, waß ihn deuchtet. H offe es gehe nicht ohne aufferbauung ab. K o m t dazu, w er da w ill, soviel 105 der platz in dem hauß leiden m ag. Es stehen einige anderw eitlich drauff, daß sie dergleichen auch versuchen u. anstellen w ollen. A uß U n g a rn 43 sind neulichen so m m er etlich u. 40 prediger, L uth[eraner] u n d R eform [ierte], in Italien geführt u. auff die galeren zu N eapoli44 verkaufft w orden. Seiter sind noch m ehrere u nderw egen dahinzubringen. M an 110 hofft sie loßzukauffen. Ist auch desw egen hier u. anderw eitlich eine collect angestellet u. gesam let w o rd e n 45. D er H err stehe ihnen bey u n d steure der clerisey w üten. D as gantze reich U n g a rn w ird vo n dem clero nu n m eh r regiret: U n d nach dem die Jesuiten underschiedliche o rt vereh rt bekom m en, so den genannten rebellen zuständig gew esen, so ists dahin k om m en, daß 94 v o rd em ] - K + D . 99 /z w e y m a h l/: A. 101 iedem ] je d e n : D . auß dem ] w as den: K+D. 102 d eßelben J + < u m b > : A. 103 iederm ann ] je d e re m : K + D . ihn ] ihm : K+D. 114 g en an n ten ] so genannten: K + D . zuständig ] + < g e d .. .> : A. 38 N ic h t erm ittelt. 39 Z u sam m en ste llu n g , A uflistung. 40 D er h an d sch riftlich kursierende E n tw u rf einer R efo rm des T h eo lo g ie stu d iu m s m it dem V orschlag zu r E in rich tu n g v o n akadem ischen C ollegia pietatis (s. B rie f N r. 3 A n m . 3; vgl. B riefe N r. 10, Z . 75—90, N r. 17, Z . 5 6 -6 5 , u. N r. 41, Z . 9 2 f). —S pener h at tatsächlich seit Juli 1676 zw eim al w ö ch en tlich solche C ollegia pietatis für S tu d en ten gehalten (s. B rie f N r. 92, Z . 19-27). 41 S tra ß b u rg er W eihnachtsm esse (s. A nm . 12). 42 Z u den in Speners P farrhaus stattfin d en d en C ollegia pietatis vgl. B rie f N r. 44, Z. 119-163, u. A n h an g N r. 162. 43 Z u den u n g arischen P ro te stan ten v erfo lg u n g en s. B rie f N r. 34 A nm . 32. 44 N eapel. 45 Vgl. B rie f N r. 46, Z . 4 -2 6 .

Nr. 53

an Joachim Stoll

23. 11. 1675

2 45

solche n u n m eh r ihre eigen m iliz46 haben. D er H e rr w alte in gnaden über seiner K irche. In deßen gnädige o b h u t, segen u n d schütz hertzlich em pfeh­ lende verbleibe M eines hochg. H errn Schw agers zu gebet u n d gehorsam schuldigw illigster Philipp Iacob Spener, D. M ppria. M einer hertzlieben Schwester u. gesam ter ju g e n d 47 w ünsche m it den m einigen allen göttlichen segen u. w achsthum . Franckfurt, den 23. N o v . 1675. H erren H erren Joachim Stollio H ochf[ürstlich] Pfaltz Sponhem ischen48 H offpredigern in R appoltzw eiler.

116 seiner ] seine: K + D . deßen: K ] deßem : A. 124-126 < H e rre n . . . R a p p o lten w eile r[!]> : K.

123 2 3 .ten N o v : A n n o 1675: K.

46 Vgl. den B erich t d er österreichischen O rd e n sp ro v in z der Je su iten ü b er das Ja h r 1674 (nach M . B u c s a y , D er P ro te stan tism u s in U n g a rn 1521-1978, B d. 1, W ien u .a. 1977, 188f): ‫ ״‬D ieses Ja h r g ib t d er N a c h w e lt ein glänzendes B eispiel dav o n , w as die bew affnete M ach t, gepaart m it d er V erk ü n d ig u n g d er W ahrheit, bei der E ro b e ru n g der Seelen fü r die gerechte Sache anzurich­ ten v erm ag . D ie Z ah l d erjenigen näm lich, die die verschiedenen A rten der H äresien teils aus F u rch t, teils a u f G ru n d v o n E rm a h n u n g u n d B e le h ru n g d u rch unsere O rd e n sb rü d e r verlassen haben, b e tru g 50219 [ ...] Z u ih rer R ü c k k eh r tru g seh r w irk u n g sv o ll das M ilitär bei, das in den D ö rfe rn u n d S tädten so lange stationierte, bis die B e v ö lk e ru n g den w a h re n G lauben sich an eig n ete.“ 47 A g ath a D o ro th e a Stoll geb. S pener (geb. 20.12.1636) u n d ih re v ier K in d er A n n a D o ro ­ thea, E le o n o re Sibylla, L u d w ig Jo ach im , C h ristin a Jacobea (W. H o r n i n g [w ie B rie f N r. 10 A n m . 1], 23f, u n d H a r r a e u s , 17f). 48 O ffen b a r V erw echslung m it Jo h a n n H ein rich H o rb (s. B rie f N r. 5 A n m . 19).

246

N r. 54

an A hasver Fritsch

27.11.1675

54. A n A hasver Fritsch in R udolstadt1 F ra n k fu rt a. M ., 27. N o v e m b e r 16752

Inhalt B erich tet v o n den V o rbereitungen zur D ru ck leg u n g v o n Fritschs B uch [Jesus Alles in allen], — F reu t sich, daß F ritsch die Separatausgabe der Pia D esideria billigt. O h n e U m se tz u n g in die P raxis sind alle R efo rm g ed an k en vergeblich. - N im m t die E rin n eru n g an H erzo g E rn st v o n S achsen-G otha zu m A nlaß, das fehlende praktische C h riste n tu m bei den ob eren S tänden u n d d en T h eo lo g en zu beklagen. - B edauert m it anderen die [theologischen] S treitigkeiten in Sachsen.

Überlieferung A: B erlin, S B B -P K , M s. lat. 4° 363, S. 25-2 8 .

V ir N obilissim e, M agnifice et Excellentissim e. D o m in e et Fautor H o n o ­ ratissim e. N u d iu stertiu s am icissim ae vestrae3 porrectae sunt, spero interim meas etiam , quas, si bene m em ini, sub principium prioris septim anae4 veredariis com m isi, exhibitas esse. Significavi illis in v en tu m esse Ioh. G eorgium W altherum 5, qui pium v estrum libellum 6 suo su m tu curare atque edere velit. Expectabam us ergo m anuscripti, q u o d superesset. N u n c autem , quando iste fasciculus residuum continet, praestolam ur, u t cantiones7 sequantur et, quae forte addi placebit. T um m o d u m pagellarum sibi praescribi exactius vel liberum relinqui editor desiderat. T itulus huc m issus figuram , quam octavam vocant, referebat, sed adeo angustam , u t pene cum 128 coincidat. Sequetur praescriptum , quod spero, W altherus.

1 Z u A. F ritsch s. B rie f N r. 9 A nm . 1. 2 Jo h a n n S alom o Sem ler, H allische S am m lu n g en zur B e fö rd eru n g theologischer G elehr­ sam keit, 1. S tück, H alle 1767, S. 81 (vgl. B d. 1, B rie f N r. 163 A nm . 1) datiert den B rie f irrtü m lic h - v erm u tlich nach dem E m p fän g erv erm erk (Z. 66) - a u f den 23. N o v em b er. 3 N ic h t überliefert. 4 D ien stag , d er 16. N o v e m b e r 1675 (B rie f N r. 51). 5 Jo h a n n G eo rg W alther (s. B rie f N r. 51 A nm . 7). 6 A. Fritsch, Jesus Alles in allen (s. B rief N r. 51 A nm . 6). 7 F ür den 1. Teil des bei A nm . 6 gen an n ten W erkes w aren u rsp rü n g lich zu den einzelnen K ap iteln Lieder als B eigabe vorgesehen. Sie w u rd e n offenbar w eg en Fritschs K ran k h eit (s. B rie f N r. 67 A n m . 29) n ich t fertig. 8 D u o d ez-F o rm a t.

N r. 54

an Ahasver Fritsch

27. 2?. ?675

247

C aeterum , pia desideria9 n o stra n unc quoque, u ti novis, aucta additioni­ bus Vobis probari m ihi gaudio est. U tin a m in hoc etiam operam suam conferant universi, qui ubique sunt T heologi, u t consilia haec vel, quae ab aliis in eundem finem conferentur, salubriora effectui dentur atque ita delibe­ rationes fru ctu n on careant desiderato. A bsque hoc enim si sit, frustra laboram us. M eliora etiam tem p o ra largiatur, in cuius m anu et arbitrio illud situm est·, D O M IN U S . Recte enim observas, V ir P rudentissim e, quod in his aerum nis, cum tam m u lti aegre trah u n t spiritum , quae vellem us, apud eos vix efficiamus. A deo sensus praesentium m alo rum stu p o re aliquo m en­ tes occupat, u t pene surdis n arren tu r, quae ipsiscum aguntur. In B eato Principe E rnesto utiq u e iam diu speculum Principis veneratus su m 10, in quo pietas, zelus illa fo rtu n a dignus et p ru dentia paria faciebant. U t cum reliquo patrim o n io haec quo q u e ad filios11 transeat hereditas et h o ru m deinceps exem plo plures proficiant, B o n o ru m o m n iu m co m m une esto desi­ derium et vo tu m . Id certum est, plerosque etiam su m m o loco constitutos ne intelligere quidem , quid sit, q uo d om nes gerim us n o m en , esse C hristianum , tan tu m abest, u t tales et evadere ipsi et alios efficere laborent. A usim asseverare in no stro etiam esse ordine, qui pleraque quam C h ristian o ru m et v erorum discipulorum IE S U m unia exactius intelligunt: adeo prae subtilitatibus, ex quibus aliqua ingenii gloria, sim plex d octrina salvatoris n o stri sordet illis, qui no n seculo huic o m n in o em o ri et o m n em p ro p riu m h o n o re m adeoque om ne, quo h o m o seipsum quaerere potest, eierare constituerunt. Certe, quotidie m agis intelligo, quam vera dixerit D O M IN U S , qui sapientibus seculi abscondita dixit, quae τοίς νηπίοις revelare p ro m isit12. In his seculi sapientibus existim o n o n iniuria m e n o n paucos num erare, qui in litera M osis, p ro p h etaru m et A p o sto lo ru m eruditissim i sunt, sed absque spiritu, qui n o n alia pectora inhabitat, quam qui ei se o m n ino p erm ittan t et pietatem n o n in scientia m agis quam fide viva et sequela fideli IE S U n o stri collocant. Ah! in academ iis stu d iu m illud m aiori fervore u rgeretur: quam bene cum republica C hristiana ageretur? Sed quo prolabor? D e Saxonia plures n o n ab unius ordinis h om inibus querelas audivi vestris concinentes: adeo ex eo liq u id u m est n o n om nia in salvo esse, ubi o rth o d o xiae sua constat puritas et doctrinae errores finibus nostris exclusi sunt, nisi illa etiam om nia debito fervore u rg ean tu r, agantur, quae doctrina nostra exigit. Q u id enim pro d est forti m ilite valla m univisse et om nes extraneos depellere hostes, si in terim intra m oenia pestis, fames, incendia et alia m ala

15 V obis < T [ib i].

21 /ta m /.

41 o m n in o + < s e > .

9 P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9); vgl. B rie f N r. 51, Z . 3 -6 . 10 H erzo g E rn st v o n S achsen-G otha; vgl. B rie f N r. 40 A n m . 9. 11 D ie S öhne H e rz o g E m sts v o n S achsen-G otha (s. B rie f N r. 40 A n m . 11). 12 M t 11,25 par.

15

20

25

30

35

40

45

50

248

Briefe desJahres i 675

grassent[ur] neque sit, qui opem ferat, om nibus tan tu m in defensionem adversus publicum hostem intentis. Vale in D O M IN O , vir eius gloriae propagandae nate, et, quod agis in u traq u e Reipublicae parte, Ecclesia atque politia, divina benedictione accedente age feliciter. Scrib. Francof. ad M oen. 27. N o v . 1675. M agnif. T. Excell. ad preces et obsequia addictissim us P hilippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. D em e W olEdel, G estreng, Vesten u n d H ochgelehrten H erren A hasvero Fritschen, b erü h m ten Iu risC onsulto, auch H ochgräfflichen Schw artzenbur­ gischen w olverdieneten geheim en R ath. M einem insonders großgönstigen H o ch g eE h rten H erren. R udolstatt. [E m pfängerverm erk: ] Praes[entatum ] 23. X b r. 1675!

51 g rassentjur] [T extverlust].

N r. 55

anjohann Wilhelm Petersen

249

30. 11. 1675

55. A n Johann W ilhelm Petersen in G ießen1 F ra n k fu rt a .M ., 30. N o v e m b e r 1675

Inhalt R ät, die E n tsch eid u n g ü b er eine k ü n ftig e A n stellu n g den K u ra to re n der S chabbelstiftung u n d d em V ater zu überlassen.

Überlieferung K: H alle a.S ., A FSt, A 196, S. 3 6 -3 8 .

Salutem et g ratiam a D O M IN O ! Vir clarissim e et Praecellens, D o m in e et F autor atque A m ice longe ho n o ra­ tissime. A m bas tuas2 accepi, sed priores eo tem poris articulo, quo m an u m , qua tibi scriberem , ab aliis negotiis, antequam abirent veredarii, extricare no n pote­ ram . Sed et nunc quoque n o n nisi paucis vacat. R em itto D n . parentis tui litteras3, ex quibus h aud obscure plane in dissen­ sum inclinantem eius anim u m agnosco. M ea res si sit, iam illi plane arbi­ triu m deferrem , u t n o n suaderet am plius, sed iuberet, q u o d parens de filio vellet. H oc iudicio dein salva conscientia stare potes, praesertim quia etiam patro n i4 n o n v id en tu r plane approbare, quae hic nobis cogitata sunt. A ut illis una cum genitore tu o rem com m enda, ut, q u o d ipsi inter se egerint, ratum tibi habeatur. Sed m one, u t diutius in suspenso te esse ne patiantur. A n teq u am vero negativa sim pliciter conclusa et Serenissim o Principi5 significata fuerit, vix video, q u o m o d o liceat m ihi M agnif[icenti] oratori D anico6 de alia conditione loqui, qui tu am prius o peram Serenissim ae P rincipissae7 offerri curaveram adeoque ab alia p ro m o tio n e curanda m erito abstineo, donec D E U S ostenderit suo digito, quae prius consilia nostra fuerant, sua n o n fuisse. Q u in tu etiam conscientiae rectius consules, si prius 9 q u o d : cj ] qui: K. 1 Z u J. W. Petersen s. B rie f N r. 7 A nm . 1. 2 N ic h t ü berliefert. 3 G eo rg Petersen (gest. 1691), kaiserlicher N o ta r in L übeck (vgl. M

a t t h ia s ,

19). - Sein B rief

ist n ich t überliefert. 4 D ie K u rato re n der S chabbelstiftung (s. B rie f N r. 33 A n m . 8). 5 D er H erzo g v o n Sachsen-E isenach o d e r v o n S achsen-G otha (s. B rie f N r. 33 A n m . 7). 6 G eo rg W ilhelm O rth , dänischer R esident in F ra n k fu rt a. M . (s. B rie f N r. 7 A n m . 17). 7 Jo h a n n ette v o n S ay n-W ittgenstein (1626-1701) o d er eine H erzo g in des H auses Sachsen­ G o th a, also en tw ed er die F rau v o n F riedrich I. (s. B r ie f N r . 33 A n m . 15), M agdalene Sibylle geb. v o n Sachsen-W eißenfels (1648-1681), o d er die W itw e E rn s t des F ro m m e n , E lisabeth S ophie v o n S ach sen -A ltenburg (1619—1680).

250

Briefe desJahres 1675

de alia n o n labores vocatione, quam n eg o tiu m prius expeditum fuerit. Si vero vel, q u o d ipse tecum senseris, D E U M te aulae illi no n destinasse, vel, q u o d ex eorum , penes quos in te est auctoritas, iussu hoc didiceris, Serenissi­ m o Principi T u o ru m dissensum atque ita rationem negationis, sub qua conditione prius spes facta erat, indicaveris atque ita finis fuerit isti negotio im positus, n o n refragor, quo m inus E xcellentissim o D n. O rth io iteru m de te verba faciam et, si ad eum litteras dare velles, illis m eu m addam suffra­ gium . C redo, q u o d ipse intelliges m o ram illam et tibi et m ihi necessariam esse m eque n o n fore difficilem , cum id per obstaculum istud fieri poterit. D eus rem o m n em regat, uti ipsius gloriae, Ecclesiae com m o d o et tuo bono conducet. D e D n. H arh o fio 8 cogitabo, u t p otero. Q ua via C hristiani H o h b u rg ii9 T heologiam m ysticam 10 N obiliss. D n. T ackio11 m ittam , vel an ipse m ittendi in te curam suscipere velis, quaeso, significa12! Vale et Excell[entissim um ] D n. h o sp item 13 nec n o n C l[arissim um ] M . A rto p o e u m 14 m eo n o m in e saluta! Francof. ad M oen. pr. Kal. X b r. M D C LXXV. Praeclar. T. M em foriae] [studiosissim us et] ad preces et officia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. N obiliss. D n. L insingio15 om nia coelitus secunda. H errn H errn M . Jo h an n W ilhelm Petersen SS. T heol. C andidato in Gießen bey H [errn] D. H anne[ken]16 M agnif. abzulegen.

37 [studiosissim us et]: cj ] -K .

42 H annefken]: cj ] H annebeijn: K.

8 Jo h a n n W ilhelm H a rh o ff (s. B rie f N r. 50 A nm . 9). 9 C h ristian H o b u rg (s. B rie f N r. 50 A n m . 15). 10 C h r. H o b u rg , T h eo lo g ia m ystica (s. B rief N r. 50 A nm . 18); zur Sache vgl. e b d ., Z . 4 0 -4 3 . 11 Jo h a n n T acke (s. B rie f N r. 50 A n m . 19). 12 Vgl. B rie f N r. 50, Z . 48. 13 P h ilip p L u d w ig H an n ek e n (s. B rie f N r. 16 A n m . 1); vgl. B rie f N r. 15 A nm . 21. 14 Jo h a n n D aniel A rto p o eu s (s. B rie f N r. 8 A nm . 7). 15 L u d w ig E itel v o n L insing aus M a rb u rg , S tu d en t in G ießen (30.4.1674: K le w itz /E b e l 72). 16 P hilip p L u d w ig H an n ek e n (s. A n m . 13).

Nr. 56

an Elias Veiel

23. 12. 1675

251

56. A n Elias Veiel in U lm 1 F ra n k fu rt a. M ., 23. D ezem b er 1675

Inhalt B e g rü ß t Veiels Z u stim m u n g zu den Pia D esideria. N im m t zu den sechs P u n k te n S tellung, an denen Veiel, z u m Teil im N a m e n anderer, k ritische B edenken an g em eld et hat: 1) Z u r B ezeich­ n u n g der T ru n k su ch t als schw ere Sünde. 2) Z u r christlichen G ü tergem einschaft. Sie h at nichts m it dem w ied ertäu ferischen K o m m u n ism u s zu tun, o b w o h l das G em eindeleben d er zeitgenös­ sischen W iedertäufer v o rb ild lich ist. 3) O b das w ah re C h riste n tu m v o n allen zu fo rd ern sei. B e g rü n d et, daß alle C h riste n zu r V o llk o m m en h eit streben m üssen. 4) Z u r H o ffn u n g besserer Z eiten , zu m g rö ß e re n Fall des röm isch en P ap sttu m s u n d zur B e k eh ru n g d er Ju d e n . 5) Z u den C o llegia pietatis. K ritisiert L uthers V erständnis vo n 1K or 14,31. O b e r das F ra n k fu rter C o lle­ g iu m pietatis u n d ein früheres in A m ste rd am . 6) Z u r R e fo rm des T h eo lo g ie stu d iu m s d u rch C o llegia pietatis. - Z u einzelnen P ersonen: [Erasm us] Sarcer; [T heodor] H asenloff; [W olfgang A dam ] L auterbach; [Johann G eorg] Wolf.

Überlieferung A: F ran k fu rt a. M ., F D H , N r. 10706. K: T ü b in g en , U B , M c 344, S. 4 7-69. D :P h .J . Spener, C o n silia et Iudicia T heo lo g ica L atina 3, F ran k fu rt a .M . 1709, S. 506 -5 1 4 (Z. 13-369).

G ratiam coelestem et ex ea, quicquid huic vitae necessarium et ad alteram obtinendam o rd in atu m est, felicem etiam eius, q u o d de hoc superest, exitum et in m o d o instante anno o m n iu m v o to ru m pu blicorum et desideriorum privato ru m , ubi n o n a divino consilio abludent, gratiosum a Patre om nis boni com plem entum !

5

Vir A d m o d u m R everende, A m plissim e, Excellentissim e. D om ine, Fautor, A m ice et in C H R IS T O Frater Venerande! Istarum m o ram et tarditatem m eam n o n excusabo, cum ei iam adsueveris nec alius in m e futurus nunc sis, quam alias fuisti. Vicissim, ne credas aegre m e tu am tulisse m o ram , quam vis enim cum desiderio expectaverim Tuas m aiori, quam alioqui solebam , nu n q u am tam en a quo q u am responsum exigo prius, quam ei fuerit co m m o d u m 2. P orro g ratu lo r m ihi de V estro etiam consensu, quem pluribus explicuisti, quod querelas nostras nec fundam ento carere creditis nec nostra desideria3 8 /m e a m /. 10 q u am v is ] + < t a n . . . > . 14 n o stra ] vestra: D .

13 gratu lo r ] [B eginn A b d ru ck D ].

1 Z u E. Veiel s. B rie f N r. 2 A n m . 1. 2 Spener h atte Veiel zuletzt am 16.4.1675 geschrieben (B rie f N r. 11) u n d ih m die P ostillen­ v o rre d e zugeschickt. Veiels n ich t überlieferte A n tw o rt d a ra u f d atiert v o m 3 1 .8.1675 (s. B rief N r. 11, Z . 99). 3 P h .J. Spener, P o stillen v o rred e (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A nm . 9).

10

252

Briefe desJahres 1675

im probatis. A liunde etiam a T heologis pariter celebribus et Politicis regni coelestis studiosis accepi literas tricenis iam plures4, qui om nes et iustitiam doloris nostri p ro b an t et em endationis vota confirm ant, sed et qualibuscun­ que, quae in sim plicitate cordis p roposui, consiliis calculum addunt suum . Q u o consensu, ingenue fateor, n o n paru m anim o confirm atus sum , qui alias n em ini m inus quam m ihi de m eis credo atque adeo in illis etiam , quae satis aperta videri possunt, saepenum ero egeo aliorum suffragiis. C aeterum praefationem istam , quod principis senatus vestri5 desiderium et consilium fuisse scripsisti (cum eo autem plures idem optabant et a m e exigebant, interm inati, etiam sine m ea voluntate, si reniterer, recusum iri), iam superioribus nundinis denuo6 typis subieci adiectis d u o ru m T h eo lo g o ­ ru m sym bolis7. E x em p lu m , q u o d G oerlino8 nostro, ut ad Te curaret, sed sine epistola credidi, n on d ubito ad Te perlatum esse. C aeterum , gratias prolixas T ibi et habeo et debeo, quod candide de nonnullis nostris, q u o d sentires aut alii obiecissent, explicare dignatus es. N ulla enim censura est, ex qua n o n proficio: saltem occasio m ihi subm inis­ tratu r de illis m entem m eam explicandi uberius vel etiam m aturius cogitan­ di, de quibus quem quam dubitasse audio. E t si quique sint, qui reprehendant nostra, lubens corrigi patiar, si o stenderint ista Ecclesiae n o n p rofutura substitutis tam en salubrioribus. Q u i vero possem us aliter, qui non nostram , sed D E I unice ante oculos habem us gloriam ? Res ergo nostra cum no n sit, nec nostro tan tu m consilio agam us, sed ex praescripto D O M IN I, cuius est, adeoque auditis aliorum sententiis, qui m aioribus caelitus instructi sunt dotibus. U t vero m entem m eam ad obiecta explicem : N arras 1. rigidiorem iusto visam nonnullis in ebrietatis v itiu m latam sententiam 9. Sed iam ipse respon­ disti, u t m eo responso res n on egeat. A verem vero ab illis, qui qualitercunque huic vitio p atrocinantur, honestatis alioqui studiosissim i: ecquid pro hoc peccato allegari possit, u t coram tribunali divino levius habeatur aliis, quae 15 a ] + < p lu rib u s > . 1 7 f q u alib u s/cu n /q u e. 19 qui ] quae: D. 20 satis ] patis: D. 23 m e ] + < illu d > : A ] + illud: D. 26 G oerlino ] N .: D. 32 q u e m q u a m ] q u en q u am : D. qu iq ue ] q uoque: D. 33 ista C ipsa ] isti: D. 35 cum ] -D . 37 caeli­ tus ] coelitus: D. 39 explicem : N arra s ] explicem , p u tan t: D. 1. ] -D . 40 in ] + < e iu s > . 42 stu diosissim i: ] studiosissim i, scire : D. ecquid ] quid: D. 4 Z u r A nzahl v o n Z u sch riften a u f die P ostillenvorrede (Pia D esideria) vgl. B rie f N r. 41, Z . 69f. 5 A lb rech t S tam m ler (1629-1688), 1675 regierender B ü rg erm eister in U lm . 6 D ie F ran k fu rter H erb stm esse v o m 6 . bis 25. S ep tem b er 1675 (vgl. B rie f N r. 27 A n m . 14). Z u r Separatausgabe der P ostillenvorrede (Pia D esideria) s. B rie f N r. 3 A nm . 9. 7 D ie B edenken v o n Jo h a n n H ein rich H o rb u n d Jo a ch im S toll (s. B rie f N r. 45 A n m . 34 u. 35). 8 Z u r D ru ck erfam ilie G oerlin in F ra n k fu rt a. M . u n d U lm s. B rief N r. 11 A nm . 30. 9 Speners K lage ü b er das L aster der T ru n k su ch t in den Pia D esideria 1676, S. 3 7 -4 0 (PD 2 8 ,2 7 -3 0 ,3 ).

N r. 56

an Elias Veiel

23. 12. 1675

253

ipsim et m o rtalia10 fatentur, puta furta, adulteria, scortationes et id genus alia? C erte in eundem a Spiritu S[ancto] referu n tur censum 11. N ihil sane, quocunque v ertam oculos, ego quidem conspicere possum quam gentis nostrae et reliquarum S eptentrionalium 12 m ores, quibus factum , cum hoc vitium in h o n estu m n o n am plius habeatur, u t etiam peccatum atrox no n esse credatur. N o n n e vero idem aliae gentes d ixerint de peccatis, quibus illae a iuventute fam iliarius adsuevere et turpitudinis eius sensum nonnihil p erdidere. A bsit vero, u t credam us divini iudicii regulam adeo esse plum beam , ut ad placitum h o m in u m flectatur. Si enim dicant perfacilem in illud peccatum esse lapsum et ho c nom ine venialius eo peccari, d ixerim aeque facilem esse prolapsum in peccata carnis aut forte ob concupiscentiae stim ulum facilio­ rem , nisi retrah eret hom ines a iu v en tu te im pressa anim o foeditas illius peccati, quae eos deinceps retrahit. Pone ebrietatis tu rp itu d in em aeque ab infantia repraesentari anim o, n o n facilior erit lapsus in hoc quam ista peccata. E t certe, si statuas h o m in em vere C h ristian u m et, qui semel secum decre­ verit soli D eo se sacrare (absque hoc vero propo sito, an quis dignus haberi Christianus?), tam n o n patietur in hoc se peccatum protrahi quam in aliud: quia, quae etiam invitam enta sunt ebrietatis et iam saepe adiaphora credun­ tur, v itabit vel in illis non m inus solicite incedit quam , qui candentibus prunis inam bularet. Semel vero si inciderit atque sentiat peccati noxam , nonne suspectas habebit om nes, quae ad idem com m itten d u m deinceps invitant, occasiones? Servator, Luc. 2113, qui corda oneraverit crapula, ex eo ru m nu m ero exi­ m it, qui stare p o ssunt coram tribunali ipsius. E st ergo peccatum m ortale. M ecum autem om nes pii consentient, cum salute n on stare m ortale pecca­ tum , n o n solum quando illud actu p atratu r, sed quando p o rro patrandi adhuc superest voluntas: cum qua poenitentia stare nequit. U t adeo illorum excusationi eatur obviam , qui in ebrietate m orientes salute exclusos fatentur; si vero crapulam sem el edorm iverint, in salvo rem esse autum ant. Prorsus tanquam coram D E O actus solum ab om inationi esset, et n o n illa sorde cor inquinatum . C u m tam en in iudicio divino n o n tam respiciatur, quid egeri­ m us, quam quid fuerim us.

47 cum ] ut: D . 50 adsuevere ] usi su n t: D . 58 statuas ] statueres: D . 61 in v ita­ m en ta ] irritam en ta: D . 62 incedit ] incedet: D . 63 in am b u laret ] in am b u lav erit: D. 66 o n erav erit ] o n erav erin t: D . 73 D E O ] + < ta m ? > . /s o lu m / ] solus: D .

10 T o d sü n d en (vgl. J .C . D an n h au er, H o d o so p h ia C hristiana, S tra ß b u rg 1649, S .2 5 2 f [P h ä n o m en o n IV, H ]). 11 Vgl. Lk 2 1 ,3 4 -3 6 (s. u.); lK o r 6,9f. 12 D ie N o rd lä n d e r (vgl. Pia D esideria 1676, S. 39 [PD 29,25]). - Seit T acitus (G erm ania, 23) w erd en die g erm an isch en S täm m e stereo ty p als tru n k sü ch tig charakterisiert. 13 L k 2 1 ,3 4 -3 6 .

45

50

55

60

65

70

75

254

Briefe desJahres 1675

2. Q u o d concernit co m m u n io n em b o n o ru m 14 (non A nabaptisticam dietam , sed C hristianam ) p ropositam , prim o sententiam m eam planius expli­ cabo, dein forte ad difficultates, haud adeo difficilis futura est responsio. D ivites et pauperes etiam inter C hristianos futuros et esse posse largior, nec A postolus, 1 T im . 6 15, divites sua om nia abiicere iubet: quam vis passim conditio eo ru m ab ipso Servatore nostro, quod salutis attinet negotium , periculosior p ro n u n cietu r16: unde non facile quisquam m ulto studio talis evadere laborabit. H oc vero vix concesserim , salva C hristiana caritate fieri, u t plurim i in om ni affluentia et deliciis p erpetuo vivant, alii ne quidem , quod necessarium est, habeant. H unc m o rem n o stru m certe epulonis et Lazari h isto ria17 dam nat. A deo si res C hristiana rite fuerit ordinata, tam nullus inter fratres erit m endicus, quam D E U S in populo suo tales esse n o lu it18. A dde p o rro n o n esse necessarium , u t divites sua in com m une conferant, im o sapienter eos n on esse facturos, si quid eiusm odi facerent. D E U S illos dispensare sua, non vero dispensatoris m unere se abdicare eique oneri sub­ trahere h um eros iussit. Im o, re pro b e expensa m aioris anim i v irtutem iudico, si quis sua servet et necessitati fratrum , quoties charitas C hristiana hoc exigit, im pendat, sem per paratus successive etiam om nia, ubi ita D E U S iusserit, erogare, quam si u no im p etu om nia profundat, inprim is si in com m unione b o n o ru m deinceps certiorem suam sustentationem speret, quam in adm inistratione propria. U n d e in eo, quod virtutis videri posset, p lu rim u m pigritiae, diffidentiae, tem eritatis, insipientiae observare autum o. N eu tiq u am ergo huius sententiae fau to r credar. U t iam non dicam , quod R eipublicae ex hoc fu tu ru m sit praeiudicium , quam C hristi E vangelium non abolet, sed eius salutem p ro m o v et. C oncedo etiam , si illud fieret, pauperi­ bus longe m inus, quam nunc est, consultum fore. Q u id ergo ista com m u n io n e b o n o ru m innuis, quaerat aliquis? D icam , quid velim , talem n im iru m com m u n io n em , quam nunc quoque apud A nabaptistas (non veteres illos vel M o rav o s19, apud quos proprie ita dictam com m u n io n em vigere reliqui etiam im p ro b ant, sed m odernos) in G erm a­ nia, B atavia20 et alibi videm us. Inter eos n on deest discrim en divitum et pauperum , sed m anet: et tam en nullus u n q u am eget. C u m sem per aliorum

7 6 f /d ic ta m / ] - D . -D . 90 s e ] - D .

78 /fu tu ra /. 85 H u n c ] H inc: D . 86 /ta m /. 97 insipientiae ] + < v a le r e > . o bservare ] observari: D .

88 sua ] 102 b o n o ­

ru m ] - D . 14 Speners E rin n eru n g an die a u f g ö ttlich em R echt b eru h en d e soziale V erpflichtung des E ig e n tu m s in den Pia D esideria 1676, S. 4 2 -4 6 (PD 30,34-32,10). 15 lT im 6,9f. 17-19. 16 Vgl. M k 10,23 par. 17 Lk 16,19-31. 18 Vgl. D tn 15,4 (L uther 1545). 19 B ö h m isch -m äh risch e B rü d e r (15. Ja h rh u n d ert). 20 N iederlande.

N r. 56

an Elias Veiel

23. 12. 1675

255

περίσσευμα n o n eo ru m luxui vel deliciis exquisitis, sed egentium ύστερήμασι21 serviat. N e m o inter eos toleratu r otiosus vel fratris nom ine, nisi laborare velit22, dignus habetur. Si quis fratru m facultatibus in fo rtu n io labatur, cognoscunt de necessitate reliqui atque, p ro u t opus fuerit, succurrunt. U t nec ipsi ob hoc ad p aupertatem red ig an tu r nec his tam en sit, de quo conqueran­ tur. Si quis vita fungatur, nulla re quam lib ero ru m n u m e ro dives, vix unus alterve dies elabitur, et om nes aliis fratribus educandi d istrib u u n tu r, apud quos eis n o n peius est, quam si in p ro p rio ru m p aren tu m aedibus educari contigisset. C o m p erta hic loquor; sunt enim in A lsatia superiori huius generis hom ines n o n pauci23. Q u id in hac eo ru m constitutione vituperes? Potius om nia laude digna sunt et nobis, quod paria n o n faciam us, m erito incutiunt ruborem . N ulla certe factarum obiectionum adv[ersus] hunc m orem quicquam efficit. Si vero hoc m iseris et veritatis clariori luce destitutis ex q u antulocunque lum ine, quod adhuc ex scriptura reliquum habent, possibile est, quis neget etiam illis possibile esse debere, qui divina luce uberiori irradiari sunt? N o n nego difficultates plures nobis esse, n o n tam , quia num erus n o stru m m aior est, quam quia m em bris Ecclesia n ostra n o n paucis oneratur, quae plane indigna sunt et quae isti in sua n o n tolerarent com m unione. A deo cum politicam fere faciem induerit Ecclesia nostra, u t ex sola professione nom inis

118 n o b is < no s. /in /c u tiu n t < < e x > c u tiu n t. 125 to leraren t ] to leren t: D .

121 h ab en t ] hab et: D .

122 illis ] aliis:

D.

21 Vgl. 2 K 0 r8 ,1 4 . 22 Vgl. 2T hess 3,10. 23 W äh ren d u n d nach d em D reiß ig jäh rig en K rieg d ran g en v o n der Schw eiz her T ä u fe rg ru p ­ pen ins Elsaß ein. Im L ebertal, keine zehn K ilo m eter v o n Speners G e b u rtso rt R appoltsw eiler en tfern t, hab en sie sich niederlassen k ö n n en , da v o n seiten der rappoltsteinischen R egierung nich ts geg en sie u n te rn o m m e n w u rd e. N a c h einem B ericht aus d em Ja h re 1643 k am en sie zu dieser Z e it in einem G eh ö ft u n terh alb M ark irch s im L ebertal zu sam m en , das einem der ih rig en geh ö rte. D e m B erich t n ach hatten sie keinen eigentlichen P farrer; einer v o n ihnen las einen A b sch n itt aus d er d eu tschen B ibel v o r, dann sangen sie einen deu tsch en Psalm u n d h ie ra u f k o n n te je d e r u n te r ihnen, der es w ü n sch te, aufstehen u n d das W ort ergreifen. Z u A b en d m ah ls­ feiern, T aufen u n d T rau u n g en ließen sie einen P red ig er aus der Schw eiz k o m m e n , der die K asualien v o rn ah m , n ach d em sie ih m R echenschaft ihres G laubens abgelegt hatten. B ei einer Z u sa m m e n k u n ft im rap poltsteinischen O h n e n h e im bei S chlettstadt schlossen sie sich am 4. 2.1660 d em G lau b en sb ekenntnis der n iederländischen M e n n o n ite n an (vgl. M ennonitisches L exikon, hg. v o n C h r . H e g e u . C h r . N e f f , 1, 1913, [553-563] 5 54-556). - D iese D in g e sind in R ap p o ltsw eiler b ek an n t gew esen. Jo a ch im Stoll e rw ä h n t in seinem B ed en k en zu den Pia D esideria (vgl. B rie f N r. 44 A nm . 35) m eh rm als die W iedertäufer, o b w o h l v o m Spenerschen T ex t h er kein u n m ittelb are r B ezug dazu vorlag. E r berich tet, daß es ih m g elungen sei, A theisten, Papisten, einen Ju d e n u n d R e fo rm ierte zu m evangelischen (lutherischen) G lauben zu b rin g en , ab er n o c h k ein en W iedertäufer, v o n denen es in d en ob eren L anden viele gäbe (Ph.J. Spener, Pia D esideria 1676, S. 322.331.334). W ährend aber Stoll die W iedertäufer ‫ ״‬ho ch sch äd liche m o m i u n d schleicherfeinde“ n en n t, ist S peners E rin n e ru n g an die W iedertäufer seiner H eim at v o n solchen n eg ativ en E p ith eta frei (vgl. B rie f N r. 29, Z . 164-185).

110

115

120

125

256

Briefe des Jahres 1675

ad m ittan tu r cives, n o n pauca nobis n o n m o d o difficilia, sed et pene im possi­ bilia sunt. M anet tam en deb itu m n o stru m et ne sic quidem om nino tollitur: de praxeos vero m o d o m atu rio r deliberatio instituenda, deque eo alios p rudentiores audire m allem . U b i M agistratus pius suum facit officium , m axim a difficultatis pars subla­ ta fuerit: is enim nem ini p erm ittet o tiu m et inspectione sua in quorum vis necessitates oneri, q u o d singulos beneficentiae studiosos om nino opprim e­ ret, p lu rim u m detrahet. U b i vero hic officium no n facit vel in tanta seculi n ostri confusione cura sua non om nia efficere valet, quod vellet et deberet, ipse m ihi in his n o n satisfacio, quid sem per actu opus. N isi illud consilium rem expediat, u t cum om nibus non possim ex facultatum m earum m odo tan tu m praestare, quan tu m vellem , Paulino praecepto oboediam , qui, cum τους οικείους τής πίστεως24 prae aliis nobis com m endat, ostendit, in conditio­ nem petentis vel egentis respici debere. Itaque, qui alios equidem , qui exteriori com m u n io n e in tersunt, om nes tolerare et iuvare com m uni caritatis praecepto teneor, inter hos eos cum prim is m ihi ad fraterna officia praestanda com m endatos credam , ex q u o ru m tota vita liquido apparet, verae pietatis in om nibus esse studiosos et genuina IEsu m ei m em bra: qui ob id lubentes, cum beneficio m eo usi fuerint, inspectionem perm itten t in to tam vitam , ut videam , q u o m o d o u tan tu r beneficiis et an p o rro illis digni sint. H o ru m autem cum n um erus n o n adeo m agnus sit, si vel pauci pii num erosiores inter se conventione facta decernant hisce tanquam fratribus succurrere, nulli onus, quam u t ferre possit, gravius erit: inprim is, cum illi, qui beneficiis adiuti C hristianam caritatem , cum iteru m benedictionem divinam uberio­ rem experti fuerint, erga alios eiusdem pietatis hom ines exercituri sint lubentissim e. H ac ratione n on despero plurim is dubiis obviam iri posse. Interim exem plum nobis hoc est, quam perditus noster in com m uni status sit, u t regularum C h risti25 pene vix sit patiens: quod n o n tan tu m in ista de beneficentia experiem ur, v erum etiam in aliis, quae suis D O M IN U S prae­ scripsit, si recte eas expendam us. Forte tam en m ulta praecepit, quae fratri­ bus debem us, ad quae tam en n o n om nibus obligam ur, qui eo nom ine co m m u n iter veniant. 3. Q u o d attinet dubium , an ακρίβεια26 C hristianism i aequalis ab om nibus requiratur: N o n satis sensum capio: R espondebo tam en vel, quod sentiam , explicabo, u t ex eo responsum colligatur. D ona coelestia no n sunt unius 135 cura ] officia: D . 141 co m m u n io n e ] c o m m u n io n i: K. 141 charitatis : D . 143 liq u id e : K. apparaet : K. 147 /p ii/, nu m ero sio res ] com m iserationis: D . 148 de­ cernant ] d ecreverint: D . 154 ista ] isto: D . 157 /a d /. 158 v eniant ] venirent: D. 160 q u o d ] quid: D. 24 Gal 6,10. 25 Z u den R egeln C h risti vgl. Pia D esideria 1676, S. 35 u. 41 (PD 28,7 u. 30,17), u n d B rief N r. 27, Z . 136-141. 26 Vgl. A p g 22,3 (m it B ezug a u f das G esetz der V äter).

N r. 56

an Elias Veiel

23. 12. 1675

257

m ensurae27; unde m aior lux, m aior cognitio aliis, aliis, quicquid etiam agant, m in o r est: ita etiam anim us, agendi dexteritas et similia, quae actionum piarum sunt instrum enta, n o n eiusdem sunt gradus, et tem ere agerem us D eo praescribentes, ut singulis m en su ram , quae aliq u o rum est, adm etiretur, cum nec om nes uni destinaverit vel officio vel actionibus. Interim u n u m ab om nibus sine exceptione req u iritu r, videlicet vera et viva fides adeoque anim us, qui D E O suo to tu m se p e rm ittit et ne in uno quidem scienter eius offensionem provocare serio decrevit atque ad huius propositi n o rm am incedere laborat. H uius cuiquam quicquam rem ittere nescio, im o illam unice D eo suo placendi curam fidei inseparabile γνώρισμα, tam in άτόμω, quam aliae reru m essentiae consistere autum o. Sit ergo m inister alicuius principis, u t tan tu n d em vacet m editationibus sacris atque qui v erb u m divinum aliis annunciat aut qui occupationum m inus habet, n on exegerim , eo tam en anim o esse debet, u t D eo prae principe suo placere velit adeoque, si qua etiam m o m en ta istius voluntati peritius noscendae im pendere potest, aget id cum gaudio, im o, u t possit, cum D avide de nocte surget28, officii sui m unia om nia ita peraget, u t sem per recordetur, D E O se in principe suo servire, im o huic nec serv itu ru m qui­ dem , nisi in D E U M referri posset, cui soli p ro prius est, unde dom ini interm edii vel voluntati vel com m odis n u n q u am obsecundabit, si renitatur suprem i Voluntas? A n quisquam dicat veram esse fidem in eo, cuius ani­ m um contraria possidet voluntas? aut duobus dom inis sim ul servire29 erit possibile? Q u o d pavidas conscientias attinet, his n u llu m periculum inde nascetur, sed occasio, u t ipsarum im becillitati succurratur. Q u a m m u ltu m proficere­ m us, si p lurim i eo redigerentur, u t se C hristianos esse dubitare inciperent, qui ita d em u m id futuri essent, q u o d no n fuerant. M em ini illum conqueri, de partibus vitae om nes deliberare, de tota nem inem . Id nobis pene usuvenit, de his vel illis vitae C hristianae officiis n o n n u n q u a m deliberam us, pauci serio in q u iru n t in id, quod caput est, q uo anim o sint coram D E O et cum D E O , an adversus eum cor n o stru m faciat. In hoc vero exam en tales eo dubio p erdu­ cantur, sane utilissim um . D esperationi, ne ei succum bant, m edela longe facilior quam com m uni securitati. C erte, si quis pius concionibus eiusm odi perculsus m e adeat, hoc solum studiose quaesitaverim , serione sibi cordi sit 162 ag an t ] ro g an t: D . 170 nescio ] nescit: D .

165 a d m etiretu r ] ad m etiatu r: D . 167 viva ] diva: D. 171 άτόμω ] άλήϑ εια : D . 172 aliae ] alias: D . essentiae ] essentias: D . essentiae ] + < a d e o q u e . . . in te n d i> . 177 p eritiu s ] penitus: D . 177-180 cu m D av id e . . . referri posset ] - D . 181 in term e d ii < in te rm e d iu s ] interm edis: K. 188 fu eran t < < f u t. . . > . 193 m edela ] m edia: D . 194 facilior ] faciliora: D. 195 q u aesitav erim ] quaesiverim : D .

27 Vgl. lK o r 1 2 ,4 u .a . 28 Vgl. Ps 16,7. 29 Vgl. M t 6,24 par.

165

170

175

180

185

190

195

258

200

205

210

215

220

225

Briefe desJahres 1675

salus sua et an hanc u n am velit esse curam suam ? Si neget, qui solatio in securitate sua co rro b o retu r, dignus n o n est: si affirm et, ostenderim , quid ab ipso Salvator requirat, n im iru m an im u m sibi unice addictum , et qui posthac gratiam oblatam m aioris faciat quam quaevis seculi auctoram enta. Ita non m agna neque splendida exigam opera vel, quicquid in viribus, quas Pater coelestis largitur, non fuerit, sed cor indivisum inter D eum et m u n d u m . In hoc enim nihil licet dispensare contra expressam sanctionem D O M IN I, qui sibi et seculo sim ul serviri30 non posse pronunciavit. Intelliget sim ul pius, cuius p ro p o situ m est serium , im becillitatem nostram n o n nos excludere gratiae fructu, m o d o sincerum sit et no n fucatum obsequium : intelliget, si p rim u m ex ore D o m ini sui (inprim is ex M atth. 5, p rin e.31) didicerit, quae vera bona, quae vera beatitudo sit, nem pe non in divitiis, n on in laetitiae carnalis argum entis, n o n in successibus ad volunta­ tem p ro p riam fluentibus, n o n in plausu h o m in u m etc. eam quaerendam esse, sed in veris anim ae bonis, quae generosum istorum contem tum secum ferunt: si deinceps paulatim am orem isto ru m corde expellere et h o ru m aestim ium ei im p rim ere laboraverit; vitam , quae p o stm o d u m ducetur, non solum n on fore insuavem , sed longe faciliorem , longe iucundiorem , quam quae ad lu b itu m carnis ducitur. A deo hoc u n u m requiritur, ut serio velim us m u n d o m o ri et C H R IS T O vivere32: si voluerim us, in nobis efficiet ille, qui v olu n tatem operatus est33. Q uis vero, cui salus sua serio cordi est, tantula iactura eo ru m , quae in hoc seculo cor eius occupaverant, nolit redim ere tam praeclaros thesauros34? Vides, existim o, A m ice Venerande, quod pavidas conscientias no n p ro sternat vel affligat haec doctrina, sed eo perducat, ut videant solido funda­ m en to fiduciam niti suam . Si quis vero nolit illi hum eros subdere iugo35, sua culpa pereat. Ita m ihi quoque fixum atque constitutum est, vitam nostram , u tu t bene com p o sitam 36, perpetua rem issione peccatorum indigere. Im o dixerim , nem inem hoc rectius intelligere, quam eum , qui depositis crassioribus peccatis hostes internos sibi iam debellandos sum sit eam que in isto certam ine suam im becillitatem ac adhaerentia vitia, inprim is vim τής εύπε-

196 n eg et ] negat: D . 198 qui ] quo: D . 209 fluentibus ] + < e t > . 210 anim ae ] anim i: D . 212 lab o rav erit ] laboravit: D . 216 tan tu la ] tan tu m : D . 217 occupave­ ran t ] o ccu p av eru n t: D . 219f p ro ste rn a t ] p erterreat: D . 223 u tu t ] licet: D . 224 /e u m / ] - D . 30 31 32 33 34 35 36

S. A n m . 28. M t 5 ,1 -1 2 . Vgl. R ö m 6 , lOf. Vgl. Phil 2,13. Vgl. M t 19,21 par. Vgl. M t 19,11 f. Vgl. R o m 7,14-25; Gal 5,16-18.

Nr. 56

an Elias Veiel

23. 12. 1675

259

ριστάτου αμαρτίας37 gravius sentit, quam qui in p ugna adhuc cum apertiori­ bus hostibus hos ne advertit quidem . C erte, co rru p tio n em suam hic m elius noscit adeoque longe hum ilius coram D E O com parebit quam iste. Ita Paulus38 perfectionis, qui hic attingi posset, gaudio suprem o p ro p rio r, m u lto intim ius co rru p tio n em hum anam et eius abom inationem intellexit et aliis ante oculos posuit, quam qui vix hum i reptare ceperat adeoque p raeter ea, quae cuivis conspectui patent, vix alia in se superesse credidisset, quae im p u g n an d a essent. V idem us in rebus hum anis ita rem habere, u t eruditionis opinione n o n turgeant m agis alii, quam qui vix prim is labris g u staru n t illam , ea ipsa causa sibi blandientes, quia, q u an tu m sit, q u o d nescim us, adhuc ignorant. Ita a periculo spiritualis superbiae n o n tu tio r ille est, qui ne quidem ad perfectionem contendit, quam qui in illa via dem um suas vires periclitatus et nullas esse expertus est. Iste aliquid se esse credet, hic nihil. Ille, q u an tu lu n cu n q ue sit ea, tan tu m intuebitur, in quibus profecerit, hic n o n ea, quae p o st se sunt, sed quae em etienda ante se adhuc restant. Q u o distinctius autem h o m o m alum , quod in se est, agnovit, eo m aius ap[ud] ipsum p retiu m est gratiae divinae et m eriti C H R IS ­ T I, ex quo uno o m n em salutem expectat et, u t n o n op tim a quaeque sua opera re ipsa dam nationi subiaceant, fide haurit. Itaque, si quid ex hac doctrina rem itterem us, gratiae divinae subtrah eretur, quod illa in nobis operari p ro m isit39, n o n vero viribus propriis, quas nullas esse illa m axim e u rget adeoque ad D E U M m inus red u n d aret gloriae. Interim utique m an en t gradus, sed apud om nes ad perfectionem conten­ dendi serium et n o n interquiescens studium . Scilicet deficit, qui proficere n o n laborat40. Q u a rtu m erat de spe m elioris status, quem Ecclesia adhuc ex com plem en­ to aliquot vaticiniorum expectat41. H u n c n o n om n ino im probatis: certe in vestra Ecclesia non peregrina illa sententia est, in qua olim B [eatus] W esenbecius42 Iudaeis spem hanc etiam ex Paulo fecit43. M u ndus neque in senio suo

228 h o s ] has: D .

229 h i c ] - D . 230 P a u lu s ] + < a > . q u i ] quae : - D . 231 p ro p rio r < p ro p riu s. 238 ne q u id em : D . 240 credet ] credetur: K. 240-242 |Ille . . . restan t| [v o m linken R an d zugew iesen]. 243 /a p [u d ]/. 244 u t n o n ] q u o d vel: D . 250 et n o n inquiescens stu d iu m < 4123. 255 s u o ] - D . 37 H e b r 12,1. 38 Vgl. A n m . 36. 39 Vgl. Gal 2,20. 40 Leo I. (der G roße), S erm ones 59,8: Q u i au tem n o n p roficit, deficit (M igne, PL 54, [337-342] 342); vgl. Pia D esideria 1676, S. 129 (PD 69,5). 41 D ie H o ffn u n g besserer Z eite n in den Pia D esideria 1676, S. 7 2 -8 4 (PD 4 3 ,3 1 -4 9 ,5 ). 42 Jo h a n n V eesenbeck (W esenbeck) (1 5 4 8-29.6.1612) aus Z aisenhausen in B aden; n ach dem Schulbesuch in B retten (1556) u n d S tra ß b u rg (1560) S tu d iu m in T ü b in g e n (d o rt 1567 M agister) u n d n o ch m als als H o fm eister in S tra ß b u rg (1571) u n d T ü b in g e n (1572) 1576 D iaconus u n d P ro fesso r lo c o ru m c o m m u n iu m in T ü b in g e n , 1577 D r. th eo l., 1580 P fa rrer un d S u p erin te n ­ d en t in G ö p p in g en , 1582 M ü n sterp red ig er in U lm , seit 1590 auch S u p erin te n d en t (D B A 1357,

230

235

240

245

250

255

260

Briefe des Jahres 1675

m ores m utab it, expectam us autem , u t ex m u n d o aliquando plures ad C H R IS T I reg n u m se traduci patiantur, qui illius partes prius etiam sectati fuerant. N ovissim a tem pora, si Scripturae sensu ita dicantur, quaecunque novi foederis sunt, iam currere n on nego: sed in illis Ecclesiae Lunae no n est una φάσις. Si vero novissim a tem p o ra illam designent periodum , quae im m ediate diem illum panto criticu m antecedat, xptvop-evov esse existim arim . T o t equidem secula, q u o t B. M . H offm annus in chronotaxi44 (quem indice C eleberr[im o] D . M enzero45 n u p er legi) num erare adhuc vellet, ego expectare nolim , sed nec adeo p ro p in q u am diem istam autum o. A lter qu id em 46T h eo lo g o ru m , quem u t p atrem veneror, in sua piis deside­ riis m eis subnexa censura ex sententia hac securitatem form idat47: no n ego, gnarus frustra eum terreri adventu iudicis universali, quem ad vigilantiam propius instans vitae term inus n o n m ovet. N ihil eorum , quae suadere debe­ ant vel probabilem reddere eam conversionem , nunc apparere, iuxta Tecum fateor: sed ex Scriptura recordor, quae praecipua et m axim a D E I opera fuerunt, eo tem p o re patrata esse, quo videbatur m inim e expectanda. Et quando ex D avidica stirpe M essias m inus expectari potuisset, quam cum ram is succisis truncus solum et radix superessent48? Q uis paucis ante B[eati] L utheri49 reform ationem lustris, im o cum etiam inciperet, opinatus esset P apatum ru itu ru m , qui potentiae attigerat fastigium ? U n d e de prom issione divina certus, p arum solicitus sum , qua ratione deus prom issa praestare valeat vel velit. Im o antequam huic etiam praestitutus divinitus term inus advenerit, vel nihil in id ten tab u n t hom ines, vel, quae conabuntur, successu carebunt, u t tam en, qui suum fecerunt officium , tam non perdant apud 258 fu eran t ] fu eru n t: D . 259 currere ] ea: D . 265 p atrem ] fatrem : D + K. 267 terreri ] teneri: D . 269 conversionem < c o n f i... ] quaestionem : D . 272 stirpe < tru n cu . 279 fecerunt ] fe c e r[u ]n t: D. 108; Jö c h er 4, 1907; A ppenzeller N r. 67; LP: v o n P eter H u b er, U lm 1612 [A ppenzeller N r. 70, 3 u. 4]). 43 J· V eesenbeck, D as G ü ld in K leinot S. Pauli. D as ist: H u n d e rt un d d rey P re d ig te n / ü b er die außerlesne E pistel des H . A postels Pauli an die R ö m er: in deren je d e r neben k u rtz e r doch d eutlischer P araphrases un d E rk lä ru n g des T exts / singu lari M e th o d o n u r ein T h em a, oder Locus co m m u n is ausführlich u n d klärlich / m it h ö ch stem fleiß / tractirt u n n d g ehandelt w ird, W itten b erg : Z . S chürer 1617, S. 8 9 8 -9 0 9 [A uslegung zu R ö m ll,2 5 f] (B ircher A 11777; vgl. A ppenzeller N r. 67,5). 44 M a tth ä u s H o fm a n n (1615-1667): C h ro n o ta x is A pocalyptica, V isionibus A pocalypticis C ertas T e m p o ru m P eriodos A ssignans, Jena: J. Bielcke 1668 (vh H B F S t H alle a. S.) (21687 [N U C ]). - H o fm an n in terp retiert die sieben S endschreiben (A pk 2 -3 ), Siegel (A pk 6 ,1 -8 ,5 ) u n d P osaunen (A p k 8,6-11,19) als sieben kirchengeschichtliche E p o ch en v o n je 343 Jahren, b eg in n en d m it d em Ja h r 33 n .C h r. D anach g eh ö rt seine eigene Z eit zur 5. E poche (Sardes), die v o n 1405 bis 1747d auere (aaO , S. 213-240). 45 B althasar M en tzer (s. B rie f N r. 134 A n m . 1). 46 Jo a ch im Stoll (s. B rie f N r. 10 A nm . 1). 47 J. Stoll, F erneres B edencken (s. B rie f N r. 41 A n m . 20). 48 Vgl. Jes 11,1. 49 M a rtin L uther.

N r. 56

an Elias Veiel

23. 12. 1675

261

D eum operae suae pretiu m , quam n o n perdidit D avid aedificaturus tem pium , q u o d Salom oni D E U S reservaverat50. Idem de excidio B abylonis51 dixerim , etiam si huius potentia quotidie novas su m at vires et L utheranos52 n o n m inus quam olim H ussitas53 exstirpa­ tura, si, quae hum ana consilia et praesidia sunt, contuem ur, videatur. Ea vero crescens B abylonis potentia tam spem istam n o n infirm at, ut augeat. Siquidem c. 18 A p o c.54 illa πανολεϑ ρία B abylonis praenunciatur, ex qua non iterum resurgat. Itaque n o n est ea concussio, quam a M egalandro nostro L uthero perpessa est, sed alia. Interim n em in em o b stringo sententiae, quam ex sacris hausisse m ihi persuadeo, sed cum vaticinia om nia ante com plem en­ tum aenigm aticae quid habeant, dissentientes facile fero, donec eventus arbiter sit. Q u o d autem Iu daeorum conversionem 55 attinet, huic soli fini allegare soleo T heologos ex nostris, huius et superioris seculi, vicenis plures, et quidem prim i com m atis56, qui ante m e idem sensere57. N o n quod ipsorum gratia ita statuam , sed ne n o v a to r appaream . Q uae vero in d ubium eam rem vocat, potius nova fuerit sententia; p o st H ie ro n y m u m 58 et m ag n u m quidem , h o m in em tam en, L u th eru m superioribus seculis v ix u n u m aut alterum T h e o lo g u m 59 habuit asseclas: licet no stro hoc seculo vires ea plurium assensu v ideatur capere. A d q u in tu m accedo, n im iru m colloquia de scriptura publica60. N o n diffiteor, ante Te iam tres T h eo lo g o s61, cum literis m eis responderent, talia ut intro d u ceren tu r n o n suasisse. U n u s62 tam en ex illis diserte addebat, uti pro necessariis ea venditari n o n patiatur, non tam en im probare, si quae talia instituta sint vel p ru d en ter in stitu an tu r, ut, quae alias m etuenda sint, incom ­ m oda vitari queant. 286 πανολεδρία < π α ρ ... . p raen u n ciatu r ] p ro n u n c ia tu r : D . /e x /. 290 aenigm aticae < a g . .. 295 i t a ] - D . 298 p lu riu m ] p lu rim o ru m : D . 301 /u t/. 50 Vgl. 2Sam 7,1 -1 3 . 51 D ie E rw a rtu n g eines b ev o rsteh en d e n Falls des P ap sttu m s in d en Pia D esideria 1676, S. 74 (PD 4 4 ,1 7 -2 3 ). 52 L utherische. 53 H ussiten , A n h än g er v o n Jo hannes H u ß (1369?-1415), R e fo rm b e w e g u n g des 15. Jh. 54 A p k 18. 55 D ie H o ffn u n g einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der lu d e n in den Pia D esideria 1676, S. 72—74 (P D 4 3 ,3 3 -4 4 ,1 6 ). 56 V on h ö ch stem R ang. 57 Vgl. die A nzahl im v o rh e rig e n B rie f an Veiel (B rief N r . 11, Z . 37 -4 0 ). 58 H ie ro n y m u s (s. B rie f N r. 16 A n m . 16). 59 S pener d en k t w o h l an Jo h a n n es P appus u n d D aniel C ra m e r (vgl. B rie f N r. 11 A nm . 6); vgl. B rie f N r. 2, Z . 7 3 -9 1 . 60 D er V orschlag zu r E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 97-101 (PD 5 5 ,1 3 -5 6 ,3 7 ). 61 B alth asar Bebel, P h ilip p L u d w ig H an n ek e n un d C h risto p h H u th (s. B rie f N r. 25, Z . 104-112). 62 P h ilip p L u d w ig H an n ek e n (s. B rie f N r. 16 A n m . 1; vgl. ebd. Z . 85 -9 4 ).

280

285

290

295

300

305

262

310

315

320

325

330

Briefe desJahres 1675

C aute vero in talibus agendum esse ego n o n m inus largior. Spero autem , si de m o d o institu ti constet, q u o d intendo et quo hic iam ab aliquot annis u to r, calculos m e pene o m n iu m im p etratu ru m , quod etiam reliqui om nes, m ulti num ero, fecerunt, qui ad m eas resp o n d erunt literas, tribus illis exceptis. B[eato] L uth ero 63 nostro, quem allegasti, lubens assurgo: nec p erm itte­ rem , u t n o n vocatus ad docendi m unus interpellaret doctorem ad concionem verba facientem vel sibi arrogaret p o testatem docendi coetum publice con­ gregatum , ad hoc enim utique necessaria est vocatio. In eo tam en fateor m ihi n o n satisfieri a Patre hoc nostro, q u o d 1. C or. 14,3164 no n nisi de vocatis pastoribus vel doctoribus serm onem esse existim at65. M alim hic Flacio66 assensum praebere, qui piis om nibus, u t disserant de scriptura, licere vult; m o d o d o n u m habeant et ordinis atque publicae utilitatis ratio ita ferat: E xem plo Synagogae Iudaicae, ubi Iesu nostro, quem doctorem no n agnos­ cebant, in patria synagoga dicendi fit potestas67. E xercitium 68 eiusm odi ab aliquot annis in aedibus meis privatis instituitur et n o n sine q u o ru n d am profectu hactenus continuatur. C on v en iu n t apud me nonnulli aedificationis suae studiosi bis in septim ana hora stata post preces vespertinas publicas: praelego ordine servato ex N o v o T estam ento caput vel capitis partem ; dein singulos versus repeto: paucis, quod m ihi de sensu loci et usu videatur, explico: quaerunt alii vel, si quid observaverint, ipsi m em o ran t ac, quid de eo iudicetur, audiunt: inde ad alia pergitur. E x cluduntur autem quaestiones om nes curiosae et, quae ad confirm ationem simplicis fidei aut vitae regulas n o n spectant: ne ad contentiones aut alia exercitio pio indigna fiat prolapsus. A n in hoc est, q u o d desideras? Certe, cum m erito docendi m unus p ublicum m anere debeat penes eos, quibus id publice dem andatum est, non tam en video, q u o m o d o id obverti quiret instituto tali, quo, ut discentes exerceantur eoru m q u e acuatur industria, h orum , si velint, audiun­ tu r et exam inantur cogitationes. Ita in academ iis m anet penes Professores ius 311 in terp ell/a r/et. 312 /v e l/: < n e q u e > . a rro g /a r/e t. docendi ] + < p a . . .> . 322 aedi­ ficationis ] + < p r o > . suae ] pii: D . 324 q u o d ] quid : D . 325 v id eatu r ] v id etu r: D . 327 curiosae ] otiosae : D . 329 desideras ] desideres: D . 331 q u iret ] queat: D . 333 m an et ] m an ent: D . 63 Veiel bezo g sich v erm u tlich a u f M . L u th er, V on den S chleichern u n d W inkelpredigern, 1532 (W A 3 0 III, [510-527] 522,9-523,14). 64 1K or 14,31; zu L uthers A uslegung dieser Stelle vgl. J. W a l l m a n n , S pener-S tudien, in: ders., T h eo lo g ie u n d F rö m m ig k eit, S. [351-389] 370-374. 65 M . L uther, V on den Schleichern u n d W inkelpredigern (w ie A nm . 63), [518-527] 522,9ff. 66 M . Flacius, G lossa com pendiaria (s. B rie f N r. 16 A n m . 22), S. 808 (zu 1K or 14,31): ‫ ״‬D icit licere o m n ib u s piis disserere de S criptura: S ubintellige si id d o n u m habeant, & habita ratione ord in is ac publicae utilitatis. A d d itu r m o x causa finalis huius praecepti a u t in stitu tio n is disseren­ di. Possis etiam in itiu m huius versus per parenthesin excludere, tan q u am o b iter insertam ratio n em , cu r etiam sedenti, si q u id luculentius veriu sq u e ei reveletur, facienda sit dicendi p o te sta s.“ 67 M t 13,54 par. 68 Z u Speners C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 44, Z . 107-163, u. A n h an g N r. 162.

Nr. 56

an Elias Veiel

23. 12. 1675

263

docendi: n o n tam en aliquid huius rem isisse praeceptor dicetur, si collegium institueret, in quo auditores ipso praeside inter se conferrent sententias. N o v i in B atavia69 a nostris n o n sem el cum fructu instituta esse talia exercitia: et inter com m ilitones m eos (credo et T ibi notum ) m em ini fuisse quendam V ischerum 70 A m stelodam ensem 71, qui, cum antea auro in tenues bracteas m alleando vacaret, occasione exercitii huiusm odi, quo p asto r72 auditores, qui volebant, in ulterio rem cognitionem scripturae ducebat, desiderium addiscendae linguae sanctae concepit, cum que in hac aliquos fecisset progressus, n uncio arti pristinae m isso T heologiae studio plane se m ancipa­ vit: quo anim o etiam A rgentinae73 nobiscum studiis sacris incum bebat et dem um , qu o d audivi, in H ollandia officio Ecclesiastico adm otus est. O m ­ nem vero άταξίαν atque confusionem ord in u m , uti serio detestor, ita cav endu m in his etiam existim o. Q u o d sextum attinet, plane m ecum conspiras studii practici in academiis culturam diligentiorem 74 optans. A n vero, A m ice O p tim e, nosti viam vel rationem , qua, q u o d optam us, illis etiam persuaderetur, penes quos stat? C redo etiam , cum audiam vestra in urb e sem per n u m eru m bene m ag n u m com m o rari stud io so ru m , qui vocationem ad officia expectant, p lu rim u m Te exem plo Tuo posse, si cum his exercitia eiusm odi institueres, quae in academiis u rgeri desideras. F orte erunt, qui praeeuntem alibi sequantur. 336 in stitu ta < in s titu ... 339 bracteas ] tractus: D . 341 concepit ] concipit: D . 344 audivi ] audio: D . 348 v e l] et: D . 350 c u m ] eum : D . 69 N ied erlan d e. 70 N äh eres ü b e r diesen v o n S pener m ehrm als e rw äh n ten K o m m ilito n e n (vgl. W a l l m a n n , 289) ist n ich t zu erm itteln . W eder die S tra ß b u rg er M atrik el n o ch das P fa rrerb u ch d er L u­ th erisch en K irche in den N ied erlan d en (vgl. A n m . 72) geben A ufschluß ü b er diesen ehem aligen G old sch m ied . A llenfalls käm e H en ricu s Fischer (gest. 16.2.1725) in B etrach t, d er 1664-1675 in M a astrich t/L im b u rg u n d v o n 1675-1714 in B re d a /N o rd b ra b a n t, also n ich t in d er L andschaft H o llan d , w irk te (J. L o o s j e s [w ie A n m . 72], 83). - M öglicherw eise liegt auch eine N am e n sv e r­ w ech slu n g Speners v o r (vgl. A n m . 72). 71 A m sterd am . 72 A d o lf V isscher (6 .1 0.1605-17.11.1652) aus A m ste rd am ; nach dem S tu d iu m in T ü b in g e n (d o rt 1624 M agister) 1629 P farrer der lutherischen G em einde in A m ste rd am . E r ü b ersetzte die L u th erb ib el ins N ied erländische, A m ste rd am 1648 (]. L o o s j e s , N aam lijst van P red ik an ten , H o o g leeraren en P ro p o n e n te n d er L uthersche K erk in N ed erlan d . B io g rap h ie en B ib lio g ra­ phie, ’s-G rav en h ag e 1925, 341). —U b e r ihn b erich tet Jo h a n n W inckler, B edencken ü b er H rn . W ilhelm C h risto p h K riegsm anns also g en an n te S y m phonesin, H an au 1679, S. 46: ‫ ״‬H err A d o lp h V ischer Sel. E vangelischer P red ig er in A m b ste rd a m / hat v o r einigen Ja h ren derglei­ chen C o lleg iu m Pietatis, als zu F ran ck fu rt geschiehet / gehalten / in d em er n ach vollen d eten P red ig ten N a ch m ittag s in seinem H ause fü r je d e rm a n / d em es beliebet / ein B iblisches S tück erk läh ret / die in d en G ru n d -S p rach en sich b efindende em phases angezeiget / u n d ist einem je d e n frey gestan d en / so er etw a ein d u b iu m h atte / solches anzu fü h ren / o h n e daß Ih m je m a n d deß w eg en zu r R ede gesetzet o d er angefeindet h ä tte “ . S pener erfu h r den N a m e n dieses P farrers erst d u rch eine sp ätere M itteilu n g (vgl. B rie f v o m 19.2. 1679 [Bed. 3, 292]). 73 S traß b u rg . 74 Speners F o rd e ru n g nach einer R e fo rm des T h eo lo g ie stu d iu m s in den Pia D esideria 1676, S. [126-155] 144-149 (P D [67,18-81,20] 76,17-78,26).

335

340

345

350

264

Briefe desJahres 1675

ista ad Tuas, A m ice Venerande, reponere m entem que explicare m eam 355 v isum est. Spero Te eodem , quo ego Tuas, anim o suscepturum ac occasio­ n em arrep tu ru m esse, u t p o rro m ecum de illis disseras. Q u o d m ihi perquam g ratu m fu tu ru m est. O biectiones enim huius generis vel rem p o rro expen­ dendi et confirm andi ansam suppeditant vel ad aliud, si iusti ponderis sint, anim um inclinare queunt. Sicuti n u n q u am gravem m e praebiturus sum illi, 360 qui salubriora suaserit: veritati ab alio m onstratae tam cedere paratus quam tueri eam, quam am plexus ipse fueram . D e Sarcerii75, cuius n om en m ihi in pretio, editione cogitabo, si invenero, qui sum tus in se suscipiat. A m plissim i D n. H asenloffii76 m en tio n em quod fecisti et quod ille in ter tot 365 occupationes m ei adhuc m em o r vivat, g ratissim um fuit. A sedecim , si bene m em ini, et am plius annis am ici sum us, sed, quae utrisque sunt, negotia ab aliquot annis com m ercium literarium , q u o d prius frequentare soliti eram us, suspenderunt. C aeterum , q u o d in eo laudas genuinae pietatis studium , iam olim in eo am avi. 370 Idem elogium m erito debetur affini eius Celeberr[imo] D . Lauterbachio77, iurisconsultorum pientissim o. Illis et om nibus aliis, qui D E U M quaerunt, sem per bene, im o o p tim e sit. R eperi ab aliquo tem pore inter Politicos viros pietatis infucatae et, q u o ru m zelo nostri ordinis hom ines plures ardere optarem . A deo om nis conditionis hom ines gloriae suae studiosos inter to t 375 m illia dissim ilium D E U S conservare novit. Beati D n. W olfii78 nostri fata p raem atura serio luxi, cum de illis superiori vere iam intellexissem a civibus nostris, quae ex m ercatoribus N erolinganis79 perceperant. Iam 25 fere anni erant, q u od m utua inter nos contracta n o titia et d em u m am icitia. E x literis eius, quas a triennio fere accepi, agnovi 380 eum m agis m agisque studio D E O suo unice serviendi sem et devovisse. Τε-

354 rep o n ere ] + < v i s > . 355 /T e /. credere : D ? 368 q u o d < quem .

356 disseras ] deliberes: D .

360 cedere ]

75 E rasm u s Sarcer (Schürer) (1501-1559), seit 1559 P asto r in M a g d eb u rg , Verfasser w ich ti­ g er p asto ralth eo lo gischer u n d k irchenrechtlicher W erke (D B A 1080, 323-330; A D B 33, 7 27-729; M ö ller 2, 759-768). - Sarcer w ird v o n S pener an g efü h rt in den Pia D esideria 1676, S. 7 7 -8 0 (PD 4 6 ,6 -47,29). E ine N eu au sg ab e seiner S chriften d u rch Spener kam n ich t zustande. 76 Z u [T h eo d o r] H asen lo ffs. B rie f N r. 11, Z . 98 m it A n m . 53. 77 W olfgang A d am L auterbach (12.12 .1 6 1 8 -1 8 .8 .1 6 7 8 ) aus Schleiz im V ogtland; P rofessor d er Ju risp ru d en z in T ü b in g e n , später K o n sisto ria ld irek to r in S tu ttg art (D B A 745, 4 5 -7 4 ; A D B 18, 7 5 -7 8 ; Jö c h er 2, 2321. E B 3, 1424-1426; Z ed ier 16, 1206-1208; LP: S to lb erg 14865; vgl. W a l l m a n n , 158 u. 301 A n m . 11). — Z u seiner V erw andtschaft m it H a se n lo ff w a r nichts zu erm itteln . 78 Jo h a n n G eo rg W o lf (ca. 1630-21.2.1675) aus N ö rd lin g e n ; nach dem S tu d iu m in S traß­ b ü rg (15.6.1647: K n o d 1, 325) gräflich-rappoltsteinischer A m tm a n n zu G o m ern , seit ca. 1661 S tad tam m an n in N ö rd lin g e n (s. B d. 1, B rie f N r. 45 A n m . 27); vielleicht ist er der A dressat vo n B d. 1, B rie f N r. 25. 79 N ö rd lin g en .

N r. 56

an Elias Veiel

23. 12. 1675

265

λειωθείς έν όλίγω έπλήρωσε χρόνους μάκρους80. D E U S viduae81 et orphanis talem se praebeat, qualem prom isit, u t benedictionem eius sentiant in o m ni­ bus. V erum , ne legendo n im iu m lasseris, scribendi facio finem . Vale in D O M IN O , V enerande Frater, et eius gratiam quotidie novam experire.

385

Scrib. Francof. ad M o en . 10. Kl. Ian. A n n ., quem felicissime T ibi B onisque om nibus illucescere et decurrere precor, M D C L X X V I. A dm . Rev. T. A m plit. et Exc. ad preces et obsequia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria.

390

Si Θεοφιλτάτω n o stro D n. Spizelio82 com m unes has literas facere velis, res m ihi pergrata futura. M agnifico Incluti Senatus vestri principi83 m eo n o m ine ut pia vota et obse­ quia deferas, oro: nec n o n A d m o d u m R everendo vestro Seniori84, cui occa­ sione oblata exem plum praefationis, si desideret, m aiori fo rm a85, A rndii u t hom iliis addatur, lubens subm inistrabo. V iro A d m o d u m R everendo, A m plissim o, E xcellentissim o D o m in o Eliae Veielio Sacrosanctae T heologiae D o cto ri C eleberrim o, in incluta U lm ensi Verbi divini m inistro et professori fidelissim o, dignissim o. D o m in o , F auto­ ri et in C H R IS T O Fratri m eo V enerando. U lm .

395

400

fr[an]c[o] N ü rn b erg . [E m pfängerverm erk:] Accfepi] d. 3. Ian. a[nno] dfom ini] 1676. R[espondi] d. 13. Iulii.

80 W eish 4,13. 81 M aria M agdalena W olf geb. K olb (s. B d. 1, B rie f N r. 45 A nm . 27). 82 G o ttlieb Spizel (s. B rie f N r. 3 A n m . 1). 83 A lb rech t S tam m ler (s. A n m . 5). 84 M ark u s W ollaib (1 7 .8 .1 5 9 9 -6 .1 0 .1 6 7 8 ) aus U lm ; seit 1656 S enior des U lm e r P red ig er­ m in isteriu m s, resig n ierte 1670 nach einem Schlaganfall als P red ig er (D B A 1392, 346-352; A ppenzeller N r. 81). 85 E in S o n d erd ru ck d er ursp rü n g lich en P o stillen v o rred e (s. A nm . 3).

405

266

Briefe desJahres 1675

57. A n Johann W ilhelm Petersen in G ießen1 F ra n k fu rt a. M ., 28. D eze m b e r 1675

Inhalt Z u B e ru fu n g san g elegenheiten Petersens. - B estätigt die R ückgabe entliehener B ücher. B erich tet v o n den B e m ü h u n g e n zur B efreiung der als G aleerensklaven verk au ften u ngarischen P rediger.

Überlieferung K: H alle a.S ., A FSt, A 196, S. 3 8 -4 0 .

A b eo, qui ipsa aeternitas est, instantis anni felicem in tro itu m et felicissim um decursum ! Praeclarissim e Vir, D o m in e et amice honoratissim e. N o n p aru m d oluit m ihi, quod nec euntem D arm stad iu m 2 nec redeuntem am icum 3 v estru m com pellare licuit: u traq u e enim vice dom o aberam , cum m e salutaturus accessisset: excusabis ergo m e et om nia secunda ei m eo nom ine precaberis. C aeterum consulto per has septim anas tacui, an forte D E U S ipse suo digito ostenderet, quid circa te fieri vellet. Si enim W ism ario4, quod iam in p otestate D a n o ru m 5 adeoque litteras u ltro citroque m ittendi facultas iterum libera est, litterae a Patronis6 tuis adferantur vel m edio tem pore allatae essent, quibus, u t Serenissim o D uci7 Saxoniae te addicas, vetarent: res expedita videtur, nullu m q u e m ihi restaret dubium , ut de altera statione curam haberes et p ro te alii. D u m vero illa res in suspenso est, ingenue fateor, scrupulum m ihi haerere, an liceat tua ex p arte alia quaerere: cum enim fidem , q u antum in Te erat, addixeris vocationis etiam solenne diplom a optans, n o n prius liber vel tuae potestatis es, quam tu o ru m p a tro n o ru m vel parentum expressa voluntas, quae sola conditio excepta est, vinculo illo te liberaverit adeoque Principi rem significaveris. H o c facto libertati tuae plene restitutus de te iterum statuere poteris. Et, credas, velim , nec m e, u t quidem potero, defuturum am ici officio. D eus rem o m n em ad nom inis sui gloriam dirigat sapien­ tissime!

1 2 3 4 5 6 7

Z u J. W. P etersen s. B rie f N r. 7 A n m . 1. D arm stad t. N ic h t zu erm itteln ; Vielleicht Jo h a n n W ilhelm H a rh o ff (s. B rie f N r. 50 A n m . 9). W ism ar. W ism ar w ar E n d e 1675 in dänische H a n d gefallen; vgl. B rie f N r. 50 A nm . 4. D ie K u ra to re n der S chabbelstiftung (s. B rie f N r. 33 A n m . 8). Vgl. B rie f N r. 33, Z. lOf.

N r. 57

an Johann Wilhelm Petersen

2 8 .1 2 .1 6 7 5

267

Libellos transm issos accepi, nec n o n ab Excellent. D n. D . T ackio8 Frankenberg ian u m 9; si diutius illis u ti lu b itu m fuisset, nullo id m eo incom m odo fu tu ru m erat. Lubens enim aliorum usibus libros concedo, qui in m useo m eo saepe taedioso otio pluteis in cu m b u n t. M ax[im e] R ev[verendo] D . H aberk o rn io 10 divinitus om nia felicia et, quae D avid sibi rogavit, Ψ 71, 17. 1811, precor. A d [m o d um ] M ax[im e] R ev[erendi] D . M isleri12 epistolam inclusa13 ista respondet, quam , nisi grave est, ei perferri curabis. C ap tiv o ru m U n g a ro ru m pastorum , qui rem is in classe N eapolitana14 addicti su n t15, liberationem opera B atavii A rchithalassi R eu teri16 o b ten tu m iri speram us. Ei enim ab ordinibus H olland[iensibus]17 id in m andatis da­ tum , u t hanc u rgere n o n desistat. H ucusque cum redem tio pretio oblato tentaretu r, nihil adhuc a P rorege N eap o litan o 18 im petrari potuit: ad ly tro n autem conficiendum et hic et aliis nonnullis in u rbibus stipem iam altero ab hoc m ense collegerunt19. C o n d itio eo ru m si vobis no n satis cognita hactenus fuerit, ex inclusa pagella20 eam discere poteritis. D E U S afflictorum m iserea­ tu r neque eos ultra vires tentari patiatur. Idem p ersecutorum furori frenos iniiciat et, si ita eius sanctissim o consilio convenit, istum annum pace to t m illium votis expetita beari iubeat. Vale in D O M IN O . 8 Jo h a n n T acke (s. B rie f N r. 50 A n m . 19). 9 A b rah am v o n F ran ck en b erg (1593—1652), Ju rist u n d A n h än g er Jacob B ö h m es (D B A 338, 3 7 8 -3 9 1 ; A D B 7, 243f; J. B r u c k n e r , A b rah am v o n F ranckenberg. A b ibliographical catalogue w ith a sh o rt-list o f his library, W iesbaden 1988; A b rah am v o n F ranckenberg, B riefw echsel, ein geleitet u. h g . v .J . T e l l e , S tu ttg a rt-B a d C a n n sta tt 1995). U m w elche S chrift es sich handelt, ist n ich t zu erm itteln . In der B ibliotheca Speneriana (BS) finden sich keine W erke F ranckenb ergs. 10 P eter (Petrus) H a b e rk o rn (9 .5 .1 6 0 4 -5 .4 .1 6 7 6 ); nach d em S tu d iu m im dam als lu ­ th erisch en M a rb u rg (d o rt 1627 M agister), K öln, Jena, L eipzig u n d S tra ß b u rg 1632 P rofessor der P h y sik in M a rb u rg , 1633 H o fp red ig e r in D a rm sta d t u n d seit 1636 in G ießen, seit 1643 zugleich S u p erin te n d en t in G ießen, seit 1650 zugleich P ro fesso r für T h eo lo g ie , 1656 P rofessor P rim ariu s in G ießen (D B A 446, 43—65; A D B 10, 268; N D B 7, 390f; S trieder 5, 205—221; D ie h l , H assia Sacra 2, 8 7 -9 0 ). - H a b e rk o rn w a r im D eze m b e r erk ra n k t. 11 Ps 71,17f. 12 Jo h a n n N ik o lau s M isler (s. B rie f N r. 152 A n m . 1). 13 N ic h t überliefert. 14 N eap o litan isch e F lotte. 15 Z u d en a u f die G aleeren v erb an n ten u n g arisch en pro testan tisc h en P fa rrern s. B rie f N r. 34 A n m . 32. 16 M ichiel A d rian de R u y te r ( 1 6 0 7 - 1 6 7 6 ) , M a rin e-A d m ira l der V ereinigten N ied erlan d e ( v a n d e r A a 6 , 1 8 4 - 1 8 6 ; N N B W 5 [1 9 2 1 ], 6 2 8 - 6 3 2 ; G erard B ra n d t, H e t L even E n B e d ry fV a n D e n H eere M ichiel D e R u iter, A m ste rd a m 1 6 8 7 [dt. L eben u n d T h a te n des . . . H e rrn M ichaels de R u iter, A m ste rd a m 1 6 8 7 ]). 17 G en eralstaaten d er N iederlande. 18 D o n A n to n io P etro A lvarez O sso rio , M a rq u is de Velada, V izekönig v o n N eapel, das 1504-1713 zu r spanischen K ro n e gehörte. 19 Z u r K o llek te fü r die als G aleerensklaven v erk au fte n u n garischen pro testan tisc h en G eistli­ chen vgl. B rie f N r. 53, Z . 107—115. 20 N ic h t erm ittelt.

268

Briefe des Jahres 1675

Scrib. Francof. ad M oen. V. Kal. Ian. M D C L X X V I. Excell[entissim o] D n. H osp iti21 et C lariss[im o] D . M . A rto p o eo 22 om nia coelitus secunda ita et plurim is, qui deinde sequentur, annis. Praeclariss. T. D eco ru m studiosissim us et ad preces atque officia addic­ tissim us Philippus Jacobus Spenerus, D. M ppria. Viro Praeclarissim o et Praecellenti D o m in o Ioanni W ilhelm o Petersen Philosophi[a]e M agistro et S[acro]S[anc]t[ae] T heologiae C andidato m eritissi­ m o. D o m in o fautori et am ico m eo honoratissim o Giessam.

4 9 f P hilosophi[a]e: cj. 21 P hilipp L u d w ig H an n ek e n (s. B rie f N r. 16 A n m . 1); vgl. B rie f N r. 15 A nm . 21. 22 Jo h a n n D aniel A rto p o eu s (s. B rie f N r. 8 A nm . 7).

Nr. 58

an [Anton Reiser]

[1675]

269

58. A n [A nton Reiser in Ö hrin g en ]1 F ra n k fu rt a .M ., [1675]2

Inhalt W id ersp rich t Reisers T h ese, daß n u r die evangelische T aufe g ü ltig sei.

Überlieferung D : Ph.J. S pener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ic a L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 602.

Q u o d concernit arg u m en tu m de B aptism o, ingenue fateor, m e a m e im pe­ trare n o n posse, u t in vestram sententiam 3 concedam vel ullum in quacunque etiam A ntichristiana Ecclesia celebratum bap tism u m , m odo quae ex institu­ tione divina necessaria n o n om issa vel perversa sint, irritu m esse credam . Fides Ecclesiae ad ratu m Sacram enti m ihi res est extrinseca4: et quam non virtu te caret verbum , si etiam in A ntichristiano grege, sed p u ru m praedice­ tur, tam n o n possem abiudicare efficaciam B aptism o apud quem cunque et in quocunque coetu adm inistrato. C o rru p tio n em Papatus tan tam esse persuasus sum , im o novi (inter P onti­ ficios natus et educatus)5, q u an tu m vix quisquam nisi experim ento edoctus credat. C ertissim u m tam en est sub illis zizaniis, quae p ro p e sola in oculos incurru n t, superesse nobile triticum . Sunt hinc inde, etiam inter doctiores, qui abom inationes horrendas tacite d etestantur et a p lurium com m unione abstinent, ad nos etiam transituri, nisi alia ipsos scandala deterrerent. Q ua ratione vero conscientiis satisfaciant, fateor, q u o d n o n m ihi satisfaciam. Incidit tam en sub hoc etiam sapientissim um latere consilium divinum , ut in B abylone aeque Esrae et N ehem iae6 diutius retineantur, q u o ru m opera,

1 Z u A. R eiser s. B rie f N r. 13 A n m . 1. F ür die E m p fän g erzu w eisu n g s. A n m . 3. 2 In die rek o n stru ierte K o rresp o n d en z zw ischen S pener u n d R eiser p aß t dieser frag m en tarisehe B rie f am besten als A n tw o rt a u f B rie f N r. 142 u n d ist daher a u f die zw eite Jahreshälfte 1675 zu datieren (vgl. B rie f N r. 13, Z . 18-30); für die D a tie ru n g vgl. ferner B rie f N r. 34, Z . 6 3 -7 6 . 3 In d er in B rief N r. 13 A n m . 8 nachgew iesenen D isp u ta tio n , in der R eiser jedes im T itel enth alten e W o rt u n tersu ch t, b eh au p tet er, daß die christliche T aufe ein P ro p riu m der evangelisehen K irch e sei (aaO , S. 3 2 -3 6 ). A uch sp rich t R eiser d arin (aaO , S. 22) der rö m isch -k ath o lisehen K irch e die B ezeich n ung als ‫ ״‬Ecclesia C h risti“ ab. 4 B e g riff d er o rth o d o x e n D o g m a tik : v o n au ß en hin z u k o m m e n d , sekundär. 5 D ie H errsch aft R a p p o ltstein , in der S pener geb o ren w u rd e u n d aufgew achsen w ar, bestand fast ausschließlich aus L ehen rö m isch -k ath o lisch er L ehensherren. D ah er k o n n te n n u r in der Schloßkapelle d er G rafen v o n R ap p o ltstein evangelische G o ttesd ien ste für die gräfliche Fam ilie u n d ihre B eam ten sch aft gefeiert w erd en (vgl. J. A d a m , E vangelische K irchengeschichte der E lsäß isc h en T errito rien , S tra ß b u rg 1928, 348ff.372). 6 E sra u n d N eh em ia. O b e r ih re F u n k tio n en bei der H e ra u sfü h ru n g des G ottesvolkes aus der b ab y lo n isch en G efangenschaft u n te r den P erserk ö n ig en K y ro s u n d A rtax erx es berich ten die n ach ih n en b en an n ten biblischen B ücher.

270

20

Briefe des Jahres 1675

quicquid adhuc in regno illo tenebrarum servari potest, conservetur, donec aliam p o rtam D eus aliquando aperiat7, qua eru m pant isti etiam et relinquant iudicio divino tandem devotam nec, p ostquam om nes illi egressi fuerint, diutius ferendam R om am .

7 Vgl. lK o r 16,9; K ol 4,3.

Nr. 59

an [einen Amtsbruder]

\6 7 5

271

59. A n [einen A m tsb ru d er]1 F ra n k fu rt a. M ., 1675

Inhalt T ro s tb rie f fü r einen A n g efochtenen. W ie m an seines G laubens gew iß sein k ann, o b w o h l m an das in n ere Z eu g n is des H eiligen Geistes nicht em p fin d et. V erw eist a u f Jo h a n n A rn d ts A nfech­ tun g sleh re. W er den G lauben n ich t m eh r fühlt, k a n n aus der B e trü b n is ü b er die S ünde u n d dem sehnlichen V erlangen nach g ö ttlich er G nade zurückschließen, daß die W urzel des G laubens, o b w o h l tie f v erb o rg e n , n o ch v o rh an d en ist. D er G laubende ist n u r v o n der H errsch aft des U n g lau b en s befreit, n ich t v o m S treit m it d em U n g lau b en . A n g efo ch ten e sind n ich t U n g lä u b i­ ge, so n d e rn G läubige. K an n zu E inzelheiten der A n fech tu n g sleh re Israel M urschels nicht S tellung n eh m en , w eil er den A u to r nicht bei der H a n d hat.

Überlieferung D : P h.J. Spener, T h eo lo g ische B edencken 2, H alle 1701 (21708; 31713), S. 817-820.

D en verlegten2 locum M urschelii3 betreffend, v erm ag ich d arau f nicht gründlich zu an tw o rten , w eil das b uch4 n icht bey handen habe u n d also die antecedentia u nd consequentia, den rechten verstan d zu fassen, m it conferiren kan. G leichw ol erinnere m ich nicht, als solches scriptum gelesen, daß ich etw as darinnen w id er die W ahrheit gefunden oder bem ercket hätte: H offe also, w o die sache recht erw ogen w ird, w erd e auch solche stelle m it der W ahrheit Ü bereinkom m en. Indessen w ill v o n der m aterie selbs etw as gedencken. So ist nu n der glaube freylich unser sieg, dam it w ir die w eit u n d auch dero fürsten5, den teuffel m it seinen feurigen pfeilen, ü b erw inden6. D aher einem angefochtenen daran das m eiste gelegen, daß er seines glaubens versichert 1 M u rschelii: D 3 ] M ucschelii: D l+2. 1 N ic h t identifiziert. 2 H ier im Sinne v o n w id erlegen, w id ersp rech en (D W B 1 2 1, [ 7 5 6 - 7 6 1 ] 7 5 8 f). 3 Israel M u rsch el ( 1 5 9 6 - 1 6 5 7 ) ; geb. in B a lin g e n /W ü rtte m b e rg , n ach dem S tu d iu m in T ü b in ­ gen 1 6 2 6 P farrer in B isch heim bei S tra ß b u rg (D B A 8 7 8 , 1 7 9 - 1 8 1 ; A. A u r n h a m m e r , Israel M u rsch els p ietistischer P atrio tism u s, in: L iteratu r u n d K u ltu r im deutschen S üdw esten zw isehen R enaissance u n d A u fk läru n g , hg. v. W . K ü h l m a n n , 1 9 9 5 , 2 1 9 - 2 4 3 [m it S chriftenver­ zeichnis]; B o p p N r. 3 6 9 5 ; S i t z m a n n 2 , 3 5 4 ). 4 I. M u rsch el, V espera O ccidentis G ratiae D ei, sive P raegustus M o rtis A eternae. D as ist: U n te rg a n g d er G nade G o ttes. O d e r V orschm ack deß ew ig en T odes, F ra n k fu rt a .M .: J. B eyer 1 6 5 0 , m it einer V orrede v o n Jo h a n n G eo rg D o rsch e v o m 4 . 2 . 1 6 5 0 (vh H A B W olfenbüttel). In d er B ibliotheca Speneriana läß t sich n u r nachw eisen: I. M u rsch el, F ato ru m R o m ae Papalis A pocalypsis, S traß b u rg : K. D ietzel 1 6 3 4 (BS 4°, 3 6 9 ) . - S pener em pfahl 1 6 7 3 die L ek tü re v o n M u rsch els ‫ ״‬A u ro ra sive P raegustus V itae A etern ae“ (1 6 5 0 ), s. B d. 1, B rie f N r. 1 6 4 , Z . 2 6 7 m it A nm . 44. 5 Vgl. J o h 1 4 ,3 0 ; E p h 6 ,1 6 . 6 Vgl. ljo h 5 ,4 .

5

10

272

Briefe des Jahres 1675

seye. A ber da ist m it grösser Sorgfalt zu verfahren, daß w ir w issen, w oraus w ir den w ahren glauben in der anfechtung prüffen sollen. Z w ah r ausser derselben so ist das em pfindliche zeugnüß des heiligen Geistes, w elcher unserem geist bezeuget, daß w ir G O ttes k inder sind7, un d das fühlen der hertzlichen u n d beständigen Zuversicht8 ein kantliches kennzeichen, dabey der m ensch neben den übrig en vo n den früchten hernehm enden zeugnüssen sich in seiner seele des b ey w o h n en d en glaubens versichert. A ber es k o m m t zuw eilen bey gottseligen hertzen in den stand, davon der geistreiche A rn d W. C hristen th . 2, 529 redet, und ich w ürcklich je tz t eine gottselige p erso n 10 in derselben Übung u n d k a m p ff weiß: ‫ ״‬D aß der m ensch in der n o th so tieff in den Unglauben gestürtzet w ird, daß er seines glaubens nicht kan gew iß w erden. Es zeucht sich alle krafft des glaubens in ein punct u n d in ein unaussprechlich seuffzen11, darinnen noch der glaube ihm u nw is­ send verb o rg en ist, u n d dieser verborgene glaube ist denn sein Unglaube und ist sein hölle und m a rte r,“ m [it] fjernen] w [orten]. D a lasset sich denn solches inw endige zeugnüß des geistes nicht m ehr fühlen, da ist Zuversicht u n d alles hinw eg, und w eiß der m ensch keinen zusprechenden tro st sich zuzueignen. Wol ein b etrübter und gleichw ol hochnützlicher stand! A ber da haben w ir die prüffung des glaubens gantz anders anzustellen als bey ruhigem gem üth, in solchem ungestüm m üssen w ir die segel gantz anders spannen als bey lieblichem Sonnenschein und stillem w eiter. N em lich, w eil w ir a priori den glauben nicht m ehr fühlen, a p o sterio ri12ihn zu schliessen: weil w ir keine flam m e noch funcken, nachdem alles m it aschen bedecket ist, sehen, aus dem rauch das verborgene feuer abzunehm en. N em lich, daß w ir die angefochtene an weisen, daß sie aus der hertzlichen betrü b n ü ß über ihre sünde, sehnlichem verlangen nach göttlicher gnade, b estrebung nach derselben, reinen vorsatz, seinen G O tt nicht m it w illen zu beleidigen, u n d was dergleichen ist, schliessen, w o diese früchte seyen, da m üsse n o th w en d ig die edle w urtzel des glaubens, ob schon tieff verborgen, vorhanden seyn. Inm assen jen e ohn diese zu seyn nicht ver­ m öchten. Ist also bey solchen lieben leuten ein G O tt allein sichtbarer, so dann an dem eußerlichen kantlicher, ihnen selbs aber unem pfindlicher glau­ be vorhanden, der sie erhält, biß die zeit der probe aus ist. Solcher glaube in

25 d enn: cj ] dem : D 1 \

26 sein ] seine: D 2.

7 Vgl. R ö m 8,16. 8 Vgl. H e b r 11,1. 9 ‫ ״‬T ro st u n d B ericht w ie m an sich in hohe geistliche A nfechtung schicken so ll“ (J. A rn d t, V ier B ü ch er v o m w a h re n C h riste n tu m , 2. B uch, 52. K apitel, in: G eistreiche S chrifften und W ercke, B d. 3, h g . v o n j. J. R am bach, Leipzig u. G örlitz 1736, S. [221-224] 222). 10 N ic h t identifiziert; vgl. B rie f N r. 84, Z . 7 4-85. 11 Vgl. R ö m 8,26. 12 U n p h ilo so p h isch er S prachgebrauch: u n m itte lb a r-m itte lb a r.

N r. 59

an [einen Amtsbruder]

1675

273

ihnen ü b erw in d et im m er fort, auch w enn sie m einen, sie ligen stätig unter: denn der sieg m uß so v erb o rg en seyn, als der glaube selbs ist. Indessen, so ist freylich auch Unglaube dabey, den sie gnugsam bey sich fühlen u n d eben u m desselben w illen den glauben nicht em pfinden können. Solches n un recht zu verstehen: so m üssen w ir w issen, daß der unglaube sow ol als alle andre sünden uns angebohren u n d ein stück unserer natürli­ chen verderbnüß seye: auch daß w ir desw egen die w urtzel des Unglaubens in uns behalten, so lang w ir fleisch und blu t an uns tragen u n d also dieses gantze leben durch. Solcher uns angebo h rn er unglaube (der freylich auch bey den gläubigen noch ü b rig ist) reget sich auch u n d b rin g et allerhand böse früch­ ten, also daß w ir w ol sagen m üssen: w ie die früchte des geistes13 lauter früchten des glaubens sind, so seynd hinw ieder alle w ercke des fleisches und also alle sünden lauter böse früchten des Unglaubens. Wo dann n un der m ensch gläubig w o rd e n aus des heiligen Geistes gnade un d in solchem glauben bleibet, so ist kein herschender unglaube bey ihm , aber v o n dem käm pffenden Unglauben w ird er sich nicht freysprechen können: Sonsten m ü ste er aller sünden bereits befreyet seyn, w enn solche böse w urtzel gantz aus gerissen w äre. A lso, w as ich v o r böse gedancken und begierden bey m ir fühle u n d m it grossem m einem m ißfallen dannoch leiden m uß, sind sie früchten des n och ü b rig en u n d sich thätlich h ervorthuenden Unglaubens: denn so der glaube m ich n u n m e h r gantz gereiniget hätte, so w ü rd e solche sonne alle dieselbe nebel verzehret haben. Weil aber solcher unglaube nicht herrschet, sondern der no ch b ey w o h nende glaube die oberh an d behaltet, w ie ichs daraus erkenne, daß ich an solchen gedancken m ißfallen habe u n d sehnlich verlange, davon befreyet zu w erden, so ist auch solcher unglaube, w ie alle andere sünde, die in m ir w o h n et u n d ich m ich derselben nicht en tsch ü tten 14 kan, nicht m ehr verdam lich, sondern ist vergeben, R om . 8,115, u n d w ird der m ensch vo n G O T T v o n dem überw in d en d en glauben gläubig, n ich t aber von dem käm pffenden u n d unterligenden Unglauben v o r ungläubig geachtet. Indessen bleibets doch dabey, w ie der glaube bey dem m enschen die officin16 ist, in dero der heilige Geist so viel liebe g ute gedancken w ircket, so ist solcher noch bey uns w o h n en d e unglaube derjenige, in dem u n d aus dem der leidige satan böse gedancken h erausbrütet. D an n w o der unglaube und beyw o h n en d e sünde nicht w ären, so v erm ö ch te er w o l uns anfechten, aber er kön te w ircklich keine böse gedancken auffsteigend m achen, un d also bleiben alle propositiones, so der H e rr m achet, w ahr, streiten aber nicht w ider einander. 1. A ngefochtene sind nicht ungläubige, sondern gläubige. 2. Wo der glaube ist, da sind seelige gedancken (aber nicht allein, ob w o l so

13 14 15 16

Vgl. Gal 5,22. Sich freim ach en (D W B 3, [612-615] 614). R ö m 8,1. W erkstatt (D W B 141 2, [396-399] 398f).

274

Briefe des Jahres 1675

fern der glaube da ist u nd in dem selben keine andere als heilige gedancken sind, dann die unheilige gedancken, so dabey auffsteigen, sind nicht aus dem glauben). 3. Wo der Unglaube ist, da sind lästerliche un d böse gedancken. Weil solche allezeit aus dem Unglauben entstehen: A ber nicht n u r allein aus dem herschenden Unglauben, sondern eben sow ol dem jenigen, bey dem der w ahre glaube noch bleibet. Ja, bey diesem w erden sie noch häuffiger entste­ hen, sonderlich was die gotteslästerliche gedancken anlangt. M it denen der teuffel diejenige w enig geplagt w erden läßt, bey w elchen der Unglaube ü berhand g enom m en, oder sie sind doch bey ihnen keine anfechtungen, sondern m it lust hegende gedancken. 4. Wo lästerliche gedancken seyn, da ist Unglaube, nicht aber allemal ein herrschender Unglaube, sondern, w ie o ben erklähret, die letzte p ro p o sitio n oder conclusion ist allein falsch: Wo dann lästerliche gedancken seyn, da seye kein glaube, keine gnade, kein G O tt, kein heiliger Geist. Es b ed arff aber die folge dieses letzteren nicht viel w iderlegt zu w erden, sondern erhellet v on sich selbs, w ie falsch sie seye. Es bleibet dabey, w ie Paulus sagt, R om . 8 ,1017 (welches ein m ir sonderlieher lieber spruch ist), ‫ ״‬der leib ist to d u m der sünden w illen“ (in dem eusserlichen m enschen ist tod, Unglauben, böse gedancken [usw .]), ‫ ״‬aber der geist ist doch das leben u m der gerechtigkeit w illen“ (der neue m ensch hat leben, gerechtigkeit, glauben, gute gedancken). Was ferner gem eldet w ird, w ie der Unglaube sich halte bey den angefoch­ tenen nicht n u r negative, expulsive, subtractive, sondern auch contradicto­ rie: weiß dißm al nicht zu bean tw o rten , weil ich den autorem nicht bey händen habe u n d also nicht so gew iß, als solte, bin, w ie er solches orts diese term inos g eb rau ch t18. M ein vielgeliebter B ru d er in C h risto seye getrost in seinem G o tt un d lasse sich auch solche Versuchung nicht zu viel betrüben. D er H E rr ist getreu und kan sich nicht verleugnen, daß er nicht solte seine verheissung, l.C o r. 10,1319, an allen angefochtenen, die bey ih m bleiben w ollen, erfüllen. E r

100 sünden ] sünde: D 2. 17 R ö m 8,10. 18 I. M urschel (wie A n m . 4) beschreibt S. 3 4 -4 0 als d ritte F o rm der H ö llen an g st diejenige, die ‫ ״‬in varia D iab o li te n ta tio n e “ bestehe. D abei n e n n t er als zw eite v o n fü n f V ersuchungen des Teufels (S. 35): ‫ ״‬D ie ander V ersuchung o d er Faust deß Teuffels g ü n d et sich in E vangeliae fidei ex tin c tio n e .“ D iese analysiert er w ie fo lg t (S.35f): ‫ ״‬W elcher U n g lau b aber sich in diesem H an d el findet n ich t n u r negative w an n ein M ensch schlechter D in g n ich t glaubet / o d er v o n d em G lauben allerdings nichts w eiß / w ie die H ey d en u n d andere B arbarische V ölcker: auch n ich t n u r expulsive, w a n n der Teuffel v o m G lauben ab w en d ig m ach t / w ie d o rt A ctor. 13. v. 8 . E ly m as den L an d v o g t b eg eh rte ab zu w en d en / o d er da er / w ie die P hilister dem S im son / die A u g en deß G laubens g antz außsticht: A uch nicht n u r subtractive, da G O tt d en G lauben an C h ristu m zu ru ck h ält / so n d e rn allerm eist contradictorie, durch starcke w ied ersp rech u n g / w an n m an allen d e m je n ig e n / w as m an b iß h er zur Seligkeit so starck geglaubet / schnurstracks m u ß zu w id er u n d das G egenspiel glauben. “ 19 1K or 10,13.

N r. 59

an [einen Amtsbruder]

1675

275

lasse sich allein diese tentationes zu dem ende dienen, w o zu sie ihm von G O T T gegeben sind, nem lich ein beförd eru n g s= m ittel zu seyn zu der von ihm so sehr uns anbefohlenen selbs= verleugnung, hochschätzung seiner gnade, resignirung in göttlichen w illen u n d fleißiger nachfolgeJE su; so w ird gew ißlich nicht n u r die Versuchung allezeit erträglich seyn, u n d er, so ofift es scheinet, n u n m eh r m üsse m an untenligen, w ied eru m m it einer krafft aus der höhe20 angethan w erden, sondern er w ird auch seinem gütigen G O T T für solche bittere, aber heilsam e artzney n och hie zeitlich, sonderlich aber d o rt ew ig dancksagen und, nachdem er einen sieg nach dem ändern davon getragen, seinem Siegs=fürsten, der in ihm ü berw u n d en , das ew ige trium p h = lied 21 singen. D er G O T T aller gnaden, der uns beruffen hat zu seiner ew igen herrlich­ keit in C hristo JE su, derselbe w olle ihn un d alle in gleichem k am p ff stehende m it= b rü d er u n d Schwestern, die w ir hie eine kleine zeit leiden, vollbereiten, stärcken, kräfftigen, gründen. D em selben seye v o n uns allen ehre und m acht vo n ew igkeit zu ew igkeit. A m en 22. 1675.

20 L k 24,49. 21 Vgl. A p k 5,9; 14,3; 15,3. 22 Vgl. 1Petr 5,10f.

115

120

125

276

Briefe desJahres 1675

60. A n [Adam Tribbechov in G otha]1 F ra n k fu rt a. M ., [E nde 1675/A nfang 1676]2

Inhalt F ü h lt sich d u rch T ribbechovs Z u stim m u n g zu den Pia D esideria b estärkt. B eschreibt die V orgehensw eise des v o n einigen k ritisierten F ra n k fu rter C o lleg iu m pietatis. B e g rü ß t, daß H erzo g E rn st solche F rö m m ig k eitsü b u n g en einrichten w ollte. - H ält K irch en zu ch t nicht für ein geeignetes M ittel zur F ö rd e ru n g w a h re r F rö m m ig k eit. - B ek en n t sich zur H o ffn u n g besserer Z eiten . D ie k ü n ftig e B e k eh ru n g der Ju d e n w u rd e n o c h v o r einem halben Ja h rh u n d e rt v o n der M e h rh eit d er lutherischen T h eo lo g en erw artet. D as A nw achsen des A theism us w ird die w ah re F rö m m ig k e it n u r u m so reiner erscheinen lassen.

Überlieferung D l: P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 549f. D2: P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica Latina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 526-528 (D ublette).

Q u o d pia desideria3 nostra Vobis per om nia com m unia4 esse testaris, adeo m e exhilaravit, u t n on p o tu erit laetior m ihi advolare nuncius. Ea m ihi indoles est, u t m ihi nun q u am fidam atque adeo in illis etiam , quae aperte credo et in quibus convictum m e sentio, ab illis confirm ari necesse habeam : 5 N o n prius sine ullo scrupulo m eis cogitatis adhaerere solitus, quam fraternis aliorum suffragiis adiutus. Inde vestrae et aliorum approbationes m ihi in pretio su m m o sunt, quia anim u m addunt, u t propositis insistam , ut, ubi licet, in praxin quaedam transferre laborem . Inprim is m agis necessariae m ihi fuere, quia ru m o r spargitur, n o n om nibus Academ icis, quae scripsi, ad 10 palatum 5 fuisse. O p ta rim equidem , ad quod om nes divini nom inis studiosos etiam invitavi, ut, qui deprehenderint consilia Ecclesiae noxia, fraterne m e m onerent. N eq u e enim in illis p etiturus sum , quae n o n salutaria esse agno­ vero, nec m ea anteferam salubrioribus, quae o stendentur6.

1 co m m u n ia ] + p ro b ata: D 2. 6 vestrae ] ratio: D 2. 7 sunt | fuit: D 2. ad d u n t ] addant: D2. 8 necessariae | necessaria: D 2. 9 A cadem icis ] - D 2 . 11 dep reh en d erit: D2.

1 A d am T rib b ech o v (1 1 .8 .1 6 4 1 -1 7 .8 .1 6 8 7 ), O b e rh o fp re d ig e r in G otha; geb. in L übeck, nach d em S tu d iu m in R o sto ck (d o rt 1664 M agister), W ittenberg, Leipzig u n d H elm ste d t (im H au se G eo rg C alixts) sow ie G ießen 1664 ao. P rofessor der M o ral, 1666 o. P rofessor der H isto rie in Kiel, 1672 D r. th e o l., O b e rh o fp re d ig e r u n d K irchenrat in G otha, 1677 G eneralsu­ p erin ten d en t (D B A 1284, 223-228; A D B 38, 595-598; Jö c h er 4, 1310-1312). 2 A n tw o rt a u f B rie f N r . 150 v o m 14.10.1675. 3 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 4 Vgl. B rie f N r. 150, Z . 2 f. 5 N a c h G eschm ack. 6 Vgl. B rie f N r. 10, Z . 4 9 -6 5 .

N r. 60

an [Adam Tribbechov]

[Ende 1675/A nfang 1676]

277

U n a m alteram ve epistolam accepi, quae scrupulos nonnullos p ro p o n e­ bant, sed his satisfactum o stensum que in ipsa praefatione m ea, quo m o d o satisfiat, contineri. D e eo inprim is exercitio tres quatuorve7 dubitarunt, quod a pastore ex auditoribus, qui vellent, in stitu erentur, u t illo directore legatur sacer textus et singulis liceat quaerere vel, quid sibi videatur, m odeste in m ed iu m proferre aliorum que exponere iudicio. E xistim abant aliqui cona­ tu m hunc periculosum fore. E go ipse fateor in hoc et om ni alio negotio prudentia opus esse illius, qui collationi praeest, ne p atiatur lim ites transiliri ab ingeniis curiosis. Interim rem ipsam im p ro b ari nollem . A pud nos hunc in m o d u m res in stitu itu r, u t praem issis precibus capitis pericopen legam , inde singulos repetam versus, si quid n o tan d u m in illis, q uod aedificationi servire credo, designem et liberum dein reliquis faciam, ut, quae observaverint, p ro p o n an t. U n d e divina gratia factum est, u t non parum nonnulli, opifices etiam et caeteri, quin hom ines studiis n o n tincti profecerint in sacrae Scripturae cognitione sim plici. U b i p rim u m quaestio m o v etu r, quae subtilitatis plus continere apparet, m odeste eam declino et, q u o d eius ventilatio ad pietatem , scopum n o stru m , n o n faciat, ostendo. Ita nihil adhuc annis illis aliquot, quibus co n tin u atu m est hoc exercitium , per contentionem actum aut ulla, quae tim eri potuisset, collisio acerbior colloq uentiu m secuta est. Sed om nia ag u n tu r am ice et m odestissim e. A ltera vice (bis enim per septim anam convenire solem us)8 concionem dom inicalem illorum bono, qui n o n om nia audita m o x retinere valent, repetere soleo. His actis et colloquio precibus finito quisque d o m u m suam recedit. N ih il in congressu n o stro p ro p o n ere licet, quo M agistratus aut aliorum facta rep reh en d an tu r vel exam inentur, sed ab om nibus singularibus abstinem us: E t qui alios iudicandi nobis n o n su m im us potestatem , in eo toti sum us, u t discam us nos ipsos iudicare et em endare. Ita nullum offensionis lapidem 9 superesse reor, nisi, q u o d n o n paucis illud displicet, quod b o n u m est, eoque m agis, quo m elius fuerit. Im pense vero m ihi gratulatus sum , q u o d B[eato] Principi v estro 10 tales collationes adeo placuisse scribis, u t etiam , quam vis successu n o n quo

17 q u o d a p asto re e x ] q u o d deceat pasto rem , u t ex: D 2. 26 o b serv arin t: D 2. 27 caeter o q u in :D 2 . 28 sacrae S cripturae ] - D 2 . p rim a : D 2. 29 quae ] + vel: D 2. 30 q u o d ] q u a m :D 2 . 31 illis ] hinc: D 2. per ] - D 2 . 32 con ten tio n is: D 2. actum ] - D 2 . 33 est consecuta: D 2. 36 p e ra c tis:D 2 . 43 B [eato]: D 2 ] S .: D I . vestrae: D 2. 44 qua: D2. 7 B althasar Bebel, P h ilip p L u d w ig H an n ek e n u n d C h risto p h H u th (vgl. B rie f N r . 25, Z . 106-112), so w ie Elias Veiel (vgl. B rie f N r. 56, Z . 13-15). 8 N ä m lic h so n n tag s u n d m ittw o c h s (vgl. B rie f N r. 53, Z . 98—103); zur V erlegung a u f m o n ta g s u n d m ittw o c h s s. A n h an g N r. 162, Z . 62-7 4 . 9 Vgl. Jes 8,14 u n d lP e tr2 ,8 . 10 H erzo g E m s t (der F ro m m e) v o n S achsen-G otha (s. B rie f N r. 10 A nm . 49); zur Sache vgl. B rie f N r. 150, Z . 3 -9 .

278

Briefe desJahres J 675

voluisset, periculum earum fecerit. Ita posthac in stitu tu m confirm atiori anim o co n tinuaturus sum , tanquam vobis autoribus. D e disciplina Ecclesiastica verissim um est, quod vestra experientia p ro ­ bas, V ir prudentissim e, hypo critas11 n o n deesse, ubi illa acuitur. Interim vel hoc m o d o nonnullis scandalis, quae vita propudiosa gignit, obviam itur, ut, qui m ali sibi nocere n on desinunt, aliis tam en non perm ittan tu r nocere. Praeterea, m ea res si sit, u t p rim u m ad C h ristianam veram pietatem inviten­ tu r hom ines, deinceps in recto tram ite disciplinae beneficio retineantur, cura p rim a fuerit, non u t disciplinam ru d iu m credam idoneam , qua ad D eum p erd u can tu r hom ines. M eliora m e sperare tem p o ra n o n n e g o 12 et de Iudaeorum conversione sententiae m eae plures autores inter T h eo lo g o s13 nostros, qui ante dim idium seculum vixere, reperiri ausim , quam fuere, qui illam desperarent. Interim nec abnuo fieri posse, q u o d reform idas, et forte adeo procul no n abesse graviora prioribus mala. Forte, atheism us ingruens ubique absorbebit, quicquid larvae C hristianae superest: A t d em u m pietas solida supersit et aurum scoriis p u rg atu m fulgeat clarius. A deo, cum om nia in peius ruere video, in propiores spes erigor fore, ut, quae ante extrem as diei pantocritici aerum nas14Ecclesiae adhuc superant, prom issiones im pleantur et n o n d u m iudicium suum passa B abylon15 pleroru m q u e nobis, etiam qui illam d eseruim us16, m alorum origo pessum eat. Itaque vobiscum gem o, suspiro, ploro: sed oculis in divina prom issa conversis anim um iterum erigo D eoque causam com m endo suam : alacrius tam en, quae acta vellem , agens, quam fu tu ru m esset, si om nem om nino consiliorum p io ru m successum penitus n egatum scirem . Interim m anum q uo q u e cohibeo nec audacius in divinae praescientiae adyta irru m p o , ut, quae, quo tem pore, a quibus, quo o rdine vel m o d o om nia expectanda sint, scire aveam . Sed D eo unice ista om nia definienda et efficienda relinquo.

46 aucto rib u s: D 2. 48 vel ] - D 2 . 49 vita ] certe: D 2. gignit ] - D 2 . 52 retinendi: D 2. 53 ru d iu m ] m ed iu m : D 2. id oneum : D 2. q u o : D 2. 56 autores ] veteres : D2. 6 1 A t] u t:D 2 . 62 p ro p io re: D 2. erigo: D 2. 63 supersunt: D 2. 64f et n o n d u m . . . pessum eat ] - D 2 . 69 penitus ] satis: D 2. 70 praesentiae: D 2. u t ] + resciam : D2. 72 scire aveam ] -D 2 . 11 Vgl. B rie f N r. 150, Z . 10-18. 12 Vgl. B rie f N r. 150, Z . 19-32. 13 Vgl. die ausführliche Liste v o n lutherischen T h eo lo g en , die eine k ü n ftig e B e k eh ru n g der Ju d e n erw arten , in B rie f N r. 16, Z . 3 8 -4 5 . 14 Vgl. M k 13 p ar u n d A pk. 15 A p k 18: d er Fall B abylons als - in p ro testan tisch er Sicht - S innbild für den Fall des Pap sttu m s. 16 A p k 18,4.

Nr. 60

an [Adam Tribbechov]

[Ende 1675/Anfang 1676]

279

Q u o d cum illis, quae nostri officii quovis loco sunt, faciamus om nes nec desinam us B enignissim um in coelis Patrem precibus quotidie contendere, ut suam gloriam tu eatu r nec eam ludibrio hostibus esse patiatur: A d quod sufficiunt illa m edia et sine his p ro p ria virtus, quando om nia etiam concla­ m ata apparent.

76 illa: D 2 ] illi: D I.

75

Briefe des Jahres 1676

N r. 61

an Gottlieb Spizel

[A nfangjanuar 1676]

283

61. A n G ottlieb Spizel in A u g sb u rg 1 F ra n k fu rt a. M ., [A n fan g Jan u ar 1676]2

Inhalt Ä u ß e rt sich zu m E in leitu ngskapitel v o n Spizels ‫ ״‬Felix litera tu s“ . B eklagt die V erachtung der einfältigen F rö m m ig k eit bei den G elehrten. — F ragt n ach d em an g ek ü n d ig ten akadem ischen C o lleg iu m pietatis u n d b itte t u m S tellungnahm e, ob auch außerhalb der U n iv e rsitä te n in den S täd ten solche C ollegia m it P fa rram tsk an d id aten d u rch g efü h rt w erd en k ö n n ten . - U b e r die R eak tio n a u f die Pia D esideria: H a t m e h r als dreißig Z u sch riften erhalten. - E rh o fft sich v o n d em in M a rx H u eb ers H aus in A u g sb u rg b eg o n n en en C o lleg iu m pietatis g ro ß en E rfolg.

Überlieferung K 3: A u g sb u rg , SStB, 2° C o d . A ug. 409, Bl. 717r‫ ־‬v. D l: P h .J. Spener, C o nsilia et Iu d ic ia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 304-306. D2: P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 5 05-506 (D ublette).

Specim en transm issum seu dissertatio praelim inaris de infelicitate literatoru m 4 n on p arum placuit, unde et spero et precor, ut, quem intendis, effec­ tu m obtineat. N isi literatis scriberes, existim arem plus apparatus et eruditio­ nis in tractatione esse, quam eiusm odi scriptis, quae uni aedificationi sacran­ tur, convenit. Sed suis sagittis et eo stu d io ru m genere, quod in pretio ipsis est, conficere liceat solius eruditionis adm iratores et idololatras, u tp o te qui contem nerent sine illis lo quentem Paulum , 1. C or. 2,1. 45, adeoque illa etiam fraude pia suo b o n o in casses trahendi sunt, u t illecti eo scribendi genere, quod eruditionis p lu rim u m continet adeoque illo ru m palato nonnihil conve­ nit, sim ul praeter istas cupedias gustent, q u o d sub eis latet, gustui alioqui m inus gratum , fortius m ed icam entum . Ita fallere n o n n u n q u am solem us pueros illis, quae am ara sunt, saccaro incrustatis, ut vel nescientes valetu­ dini suae consuli patiantur. H oc egregie facis et, q uod hum illim is precibus a D E O contendem us, apud plurim os efficies. C erte, nisi in academiis aliqui, u t aliter de co m m u n i b o n o sentiant, eruditi vincantur, frustra erunt plurim a, quae suscipim us, saltem n o n successum , qui respondeat voto,

7 1. C o r. 2, 14: D 2. D E O p recibus: D I.

9 illo ru m ] eo ru m : D 2.

l l f pu ero s solem us illis: D 2.

13f a

1 Z u G. Spizel s. B rie f N r. 3 A n m . 1. 2 S. A n m . 3 u. 6 . 3 K o p ie v o n Speners H and. Z u ih rem Z u sta n d e k o m m e n vgl. B rie f N r. 71, Z . 6 -1 4 . 4 D issertatio P raelim inaris D e P rim a Infelicitatis L iterariae O rig in e, E iusque O p o rtu n o R em ed io , in: G. Spizel, Felix L iteratus E x Infelicium Periculis E t C asibus, Sive D e Vitiis L iterato ru m C o m m en tatio n es H isto rico -T h eo so p h icae, A u g sb u rg : G. G oebel 1676, S. 1 -8 8 . 5 1K or 2 ,1 .4 .

284

Briefe desJahres 1676

sperare possum us. Recens querela est professforis] T heologi in literis ad m e scriptis6: ‫ ״‬N escio, an confiteri liceat, quae pro m aiori et calidiori pietatis studio dixi atque scripsi neque hactenus coram collegis et amicis ea exponere cessavi, sed hoc non nescio, m e nihil efficere potuisse. A deo, u t n o n sine m agno anim i m o ero re ad silentium et g em itu m m e recipiam verens, ne dam num m ihi faciam m u ltu m , Ecclesiae vero co m m o d u m nullum . D am n u m videtur praesens, q u o d illi, qui talia iusto ex zelo videntur urgere, accensentur fanaticis7, W eigelianis8, R osaecrucianis9 et eiusm fodi] farinae h o m in ib u s10, aut saltem , si benignius excipiuntur, p ro sciolis et nasutulis venditantur, quique aliorum curas et officia o ccu p en t.“ H ic m etus plures adhuc abstinet, quom inus, quae etiam necessaria cre­ dunt, aut profiteri audeant aut conari: tam difficile nobis est ea aggredi, ex quibus ad nos dam ni aliquid redundare potest. Verum hos quoque N icodem o s11 spero suo tem p o re confidentius prodituros, si ab aliis nonnihil via parata fuerit, qui fortunas suas et existim ationem rebus adhuc dubiis in discrim en dare n on reform idaverint et prim os, qui ob eos ausus excipiendi erunt, ictus sustinuerint. Q u id , quaeso, lena ad ea, quae aliquando eo m andasti12? T um , quid de eo videtur, si extra academ ias in urbibus, ubi nonnulli studiosi com m orantur, hoc tentem us, q u o d ab academicis doctoribus optam us fieri? Si quid ob hoc patiendum , neque enim deerit calum niae, quod carpat, du d u m praenovim us m alam pro beneficio gratiam a m u n d o expectandam . Sed nec eius gratiam 25 eiusm fodi]: cj ] eiusdem : D . 26 si ] -D 2 . si saltem : D I. 27 curas ] + negotia: D. 28 necessaria ] - D 2 . 33 fo rm id av erin t: D . 35 quaeso ] praeso: D 2. 39 beneficiis‫׳‬ D.

f' Das F olgende (Z. 19-27) ist ein A usschnitt aus dem B rie f vo n K ilian R u d ra u ff v o m 30.12 1675 (s. B rief N r. 154, Z . 14-22). 7 D ie so g en an n ten S chw ärm er, dissentierende G ru p p en innerhalb der reform atorischen B ew eg u n g , die sich m eist durch das V ertrauen a u f u n m ittelb are O ffen b a ru n g en un d ein b eso n d ers rigoroses H eiligkeitsideal auszeichneten. 8 W eigelianer, A n h än g er der T h eo lo g ie des lutherischen P farrers V alentin W eigel (1533 bis 1588), dessen erst p o stu m (seit 1609) edierte spiritualistische S chriften vo n der lutherischen O rth o d o x ie als h etero d o x b ek äm p ft w u rd en ; im w eiteren Sinne K etzernam e für V ertreter eines m y stisch en S piritualism us. } R osenkreuzer, im 17. Ja h rh u n d e rt zunächst n u r eine literarische F iktion (Fraternitas R osae C rucis) des Jo h a n n V alentin A ndreae (s. B rie f N r. 33 A nm . 27), der m it seinen R osenkreuzer­ Schriften eine K irche, Staat u n d G esellschaft um fassende E rn eu eru n g p ropagierte. E rst seit der 2. H älfte des 17. Ja h rh u n d e rts, dann besonders im 18. Ja h rh u n d e rt bildeten sich nach diesem V orbild m eist alchim istische, m ystische u n d spiritistische G eh eim b ü n d e von R osenkreuzern. 10 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 18 (PD 19, 8-19). 11 D ie aus d em Jo h an n esev an g eliu m bek an n te G estalt des N ik o d e m u s (vgl. J o h 3 ,1 -2 1 ; 7 ,5 0 -5 2 ; 19,39) gilt als T y p u s des aufrechten, v o r einem öffentlichen B ekenntnis aber zu rü ck ­ scheuenden F ro m m en . 12 Z u den B em ü h u n g en Spizels, F riedem ann B ech m an n in Jena zur E in rich tu n g v o n akade­ m ischen C ollegia pietatis zu bew egen, vgl. B rie f N r. 25, Z . 182.

N r. 61

an Gottlieb Spizel

[Anfang ja n u a r 1676]

285

prom ereri u n q u am n o stru m stu d iu m fuit. U n d e cum gaudio legi, q u o d ipse in epistola tu a 13 m em oras, tan tu m abesse, u t latratus m alevolorum a cepto nos revocare opere queant, u t potius ad m aiora celsioraque suscipienda anim are sinceros D ei cultores debeant et ad gravissim a etiam fam ae existim ationisque pericula coram m undanis subeunda reddere alacriores. Ita est, m i Frater, in hac pugna sine vulnere nem o vincet: unde recte in antecessum talia oculis subiicim us, ne, quando evenient, si praeter expectationem acci­ derent, im paratos offenderent adeoque laederent gravius. C aeterum , cum plurim os praevideam , qui piis conatibus absque dubio obstitu ri sint, per D ei gratiam tam en etiam n o n desunt pii anim i, qui em endationem n o n p ro b an t solum , v eru m etiam , qu an tu m in ipsis est, p ro m o v ere satagunt. Forte p rim u m , q u o d nobis, ne consilia o m ni careant successu, ag endum fuerit, u t inter hos sancta et arctior concilietur am icitia, qui eundem de praesenti negotio sensum habent; ea p o stm o d u m in stru m en ­ tu m erit m u lto ru m b o n o ru m . A d m e praefationis A rndianae14 causa allatae iam sunt epistolae tricenis15 plures a T heologis m aiori ex parte, aliquae etiam a Politicis regni caelestis studiosis scriptae: nullus adhuc aperte contradixit: duo tresve16 de unico consilio d u b itaru n t; aliqui om n in o et sine ulla exceptione pedibus in nostram iv erun t sententiam , prom issa etiam , q u an tu m in ipsis esset, opera. D eu m vero, a quo unica benedictio om nis pendet, n o n desistam us precibus ardenti­ bus quotidie invocare, u t n on irritu m sit, q u o d eius h o nori intendim us. Ita fiat! C onsiliis17 A m pliss[im i] vestri C onsulis D n . H u b eri18 pariter successus felicissim os caelitus exopto. N o v i v iru m illum to to anim o, quae D E I sunt, quaerere, unde in paucis m ihi charus et in pretio est. Q u am d o m i suae vestro etiam consilio institu it, C hristiana conversatio et confabulatio tenue videtur principium , sed credite m ihi, si co n tin u etu r et gratiosa benedictio divina expectetur, plus b o n i p o st se trahet, quam quisq[uam ] hoc tem p o re praevi-

41 tu a ] - D 2 .

45 n em o sine vulnere: D 2. 49 sint o b stitu ri: D 2. qui ] - D I . 52 h o s ] hoc: D I. 55 /ia m /. 57 aperte adhuc: D2. 60 unico: D 2. om n is benedictio: D 2. 65 est, q u am : D I. suae ] sua: D I. 66 etiam ] olim : D1. 68 quisq[uam ] ] quisque: D 2. 13 N ic h t überliefert. 14 P h .J. Spener, P o stillen v o rred e (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 15 Z u d er A nzahl v o n Z u sch riften a u f die P o stillen v o rred e (Pia D esideria) vgl. B rie f N r. 41, Z . 6 9 -7 3 . 16 B alth asar B ebel, P h ilip p L u d w ig H an n ek e n u n d C h risto p h H u th (vgl. B rie f N r. 25, Z . 106-112). Elias Veiels u n d S am uel B en ed ik t C a rp zo v s distanzierte H a ltu n g e n zu den C olle­ gia pietatis (s. B rie f N r. 56, Z . 300-346; vgl. B rie f N r. 60, Z . 16-2 0 , u. B rie f N r. 44, Z . 107-109) b leib en h ier u n b erü ck sich tig t. 17 Z u d em in A u g sb u rg gep lan ten C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 155, Z . 2 0 -3 5 . 18 M a rx H u e b e r (s. B rie f N r. 155 A n m . 1).

286

Briefe desJahres 1676

deat. Sem en hoc arborem ex se dabit am plam et foecundam 19. D e his vero et catecheticis p ro x im e ipsius epistolae20 respondebo21, interim , ni grave est, m eo ru m v o to ru m , quaeso, esto interpres.

69 et ] - D I .

70 pro x im ae: D2.

19 Vgl. M k 4 , 3 0 3 2 ‫ ־‬par. 20 B rie f N r. 155. 21 N ic h t üb erliefert; vgl. B rie f N r. 86, Z . 2 7 -2 9 .

N r. 62

an Johann Wilhelm Petersen

\ 7 . i . t6 7 6

2 87

62. A n Johann W ilhelm Petersen in G ießen1 F ra n k fu rt a. M ., 17. Ja n u ar 1676

Inhalt D a n k t fü r die Z u eig n u n g einer D issertatio n P etersens, b ittet aber, a u f die h erk ö m m lich e n T itel u n d E lo g en zu verzichten. - M ö c h te auch in einer g eplanten R ede P etersens n ich t als rü h m li­ ches Beispiel an g efü h rt w erden. - A u f P etersens S chreiben an Jo h a n n Ja co b S chütz un d [W ilhelm ] B rach m an n w erd en diese dem nächst a n tw o rten . - Z u r B erufungsangelegenheit Petersens: Weiß v o n k ein em w eiteren K an d id aten für die H ofpredigerstelle. H a t seinen Ver­ w an d te n [Johann U lric h W ildt] n u r für eine P farrstelle im H e rz o g tu m em pfohlen. - Jo h a n n W ilhelm H arh o ff.

Überlieferung K l : H alle a. S ., A FSt, A 196, S. 4 0 -4 3 . K2: H alle a.S ., A FSt, A 196, S. 501-504.

G ratiam , salutem et pacem a D O M IN O IESU! Vir praeclarissim e et praecellens, D o m in e et am ice desideratissim e ho n o ra­ tissim e. Pientissim o v o to tu o 2 gratias rep o n o m axim as et, ut tibi q u oque divina gratia eveniant, quae sapientissim us b o n o ru m o m n iu m dator pro fu tu ra intellexerit, to to corde huius coelestem b o n itatem veneror. O sten d at hic tandem , cui loco, quae in te reposuit, destinaverit et in stru m e n tu m gloriae suae utilissim um te esse faxit, q u o d fu tu ru m est, si, uti egisti hactenus, te eius vo lu n tati unice perm ittas. P lu rim u m etiam tibi debeo ob h o n o rem n o m in i m eo exhibitum inscriptione tuae dissertationis3, in qua u t et litteris tuis hoc solum displicet, quod titulos et elogia nim ia m ihi adm etiris. Q uaeso te, m i amice, posthac inter nos ita agam us, ut am icos decet, im o u t alii etiam ex istis alloquiis nos amicos intelligant: quod nem o credet, si im m odice m e colas vel ego p o rro ita m e a te coli patiar. Si n o n fert saeculum n o stru m , u t confestim redeam us ad priscam illam ab om n i assentationis specie alienam alloquiorum sim plicitatem om nesque ad

6 h ic ] haec: K l.

8 egisti ] cepisti: K2.

1 Z u J. W. P etersen s. B rie f N r. 7 A n m . 1. 2 N ic h t ü berliefert. 3 O ffen b a r p ersönliche W id m u n g eines E x em p lars seiner D issertatio n O scu lu m Legis N a ­ tu rae C u m P raecepto P rim o D ecalogi, G ießen 1676, o d er D e P ra em o tio n e D iv in a R e fo rm ato ­ ru m N o n D ivina, G ießen 1676 (vgl. M a t t h i a s , 4 2 - 4 5 .97f.383, u. B rie f N r. 15, Z . 2 4 f ); m ö g lich erw eise han d elte es sich sogar u m eine n u r in Speners E x em p la r ein g eb u n d en e ge­ d ru ck te Z u eig n u n g (vgl. M a t t h i a s , 213 A n m . 83).

5

10

15

288

Briefe desJahres 1676

po p u lu m rem ittam u s phaleras, saltem ita m od erem u r ista solem nia, ut, quod consuetudini dam us, ei soli nos dare appareat, quando intra eam m anere, quam etiam excedere m alum us. C redas serio m e haec scribere et in eo etiam am ico, qui sincere te diligit, m o rem geras, ne posthac pu d o ri m eo elogiis et titulis h uiusm odi hyperbolicis vim facias. M ediocritatem m eam m agis m agisque agnosco et ab aliis alius haberi neutiquam perm ittam . Si de requisitis pii A ntistitis oratio n em 4 habere et in ea, ad quam m etam candidam studiosi T heologiae contendere debeant, explicare velis, n o n re­ nuo. In ea autem m ei vel obscuram m entionem fieri, n edum n om en vel aliquid m ei exprim i, adeo veto, u t to tid em convitia et m orsus in terpretatu­ rus sim , quae tu censeres elogia. E t hoc u no am icitia, quae inter nos coaluit, ru m p i posset, si hac m e afficeres iniuria: neque enim aliter suscipere possem . U t vero hoc n o n fiat, facillim e cavebis, h abiturus m e sem per magis am icum . A m pliss[im is] D n. Schuzio5 n o stro et D n. B rachm anno6 exem plaria7, ut volebas, tradi curavi. Iste, nisi iam officio hoc functus est, ipse rescribet8. Hic, quom inus respondeat, itinere im peditur, q u o d V iennam 9 m o x post acceptas tuas n eg o tio ru m caussa ingressus est. Interim scias utrique, quoties tui m en tio n em facim us, eam esse pergratam . P orro, hoc tem p o re tandem advenisse vel, ut adferatur, in p roxim o esse spero, quod v estri10 de vocatione Saxonica11 statuerint. Circa eam si quid alteram in p artem decretum fuerit, de aliis suscipi po terit deliberatio. Q u e m ­ quam esse, qui oblatu m tibi concionatoris aulici m unus am biat12, no n aliun­ de m ihi quam ex tuis constat. E go vero affinem 13 quendam m eum Serenissi­ m i ducis gratiae com m endavi, si in provincia contingat officium aliquod vacare, q u o d coelibem n o n requirat, quae aulica conditio est. U tru m ali-

37 C irca ] Licet: K2.

41 com m en d ari: K2.

4 N ic h ts erm ittelt. 5 Jo h a n n Jacob Schütz (s. B rie f N r. 123 A n m . 1). 6 V erm u tlich W ilhelm B rach m an n , F ra n k fu rter L ederhändler ( D ie t z 4 .1 , 156), R atsherr u n d Pate bei S peners S ohn W ilhelm L u d w ig (s. B rie f N r. 17 A n m . 22). 7 S. A n m 3. 8 Im S chütznachlaß (F rankfurt a. M ., S enckenbergische B ibliothek) n ich t überliefert. 9 W ien. 10 D ie K u rato re n der S chabbelstiftung (s. B rie f N r. 33 A n m . 8); vgl. B rie f N r. 55, Z . 10-13. 11 Sachsen. Z u r m ö g lich en B e rufung P etersens nach Sachsen vgl. die B riefe N r. 33, Z . 10-17, N r. 50, Z . 1 0 -2 0 u n d N r. 55, Z . 7 -3 0 . 12 N ic h t erm ittelt. V erm utlich h an d elt es sich u m den als K irchenlieddichter bekannten, sp äteren B reslau er P farrer C asp ar N e u m a n n (1 4 .9 .1 6 4 8 -2 7 .1 .1 7 1 5 ), der 1676 H o fp red ig e r in A lten b u rg (Sachsen-G otha) w u rd e (vgl. H . Z i m m e r m a n n , C asp ar N e u m a n n u n d die E n tste­ h u n g der F rü h au fk läru n g , W itten 1969, 26). 13 V erm u tlich Speners S chw ager Jo h a n n U lrich W ild (s. B rie f N r. 3 A n m . 23), der sich bis zu seiner B e ru fu n g nach E sslingen im F ebruar 1676 d a ru m b e m ü h t hatte, aus L ützelstein w e g b e ru ­ fen zu w erd en (vgl. B r ie f N r . 10 A nm . 34). - Z u W ilds gefährlicher L age a u f G ru n d der k rieg erisch en E reignisse im Elsaß s. B rie f N r. 3, Z . 52-6 5 .

N r. 62

an Johann Wilhelm Petersen

17. 1. 1676

289

quando fu tu ru m sit, u t istu m periculosissim a, in qua iam versatur, statione hoc m o d o evocari faciam us, D E O rem co m m itto . D n. M . H arh o fii14 m e m o r ero, ubi aliquid a m e ipsius bono effici poterit. Sed ista vice n on plura addam , quam u t tuo ore salveant M ax[ime] Rev[eren dus] H o sp es15, ad cuius litteras p ro x im e resp o n d eb o 16, atque C l[arissimus] M . A rto p o eu s17. Vale in D O M IN O , u ti ego m e valere precor. Scrib. Francof. ad M oen. 17. Ian. 1676. Praeclariss. T. V irtutis studiosissim us et ad preces atque officia addic­ tissim us Philippus Iacobus Spenerus, [D]. M ppria. H e rrn H e rrn Jo h an n W ilhelm Petersen Philosoph: M ag: un d SS. T heol. C andid. bey hochlöb[licher] U n iv ersitaet zu Gießen.

46 salveat: cj. ] salveant: K l, K 2. -K l. 53 [D ]:cj. 14 15 16 17

47 cuius ] eius: K2.

50-55 P raeclariss. . . . G ießen. ]

Jo h a n n W ilhelm H a rh o ff (s. B rie f N r. 50 A n m . 9). P h ilip p L u d w ig H an n ek e n (s. B rie f N r. 16 A n m . 1); vgl. B rie f N r. 15 A n m . 21. N ic h t ü berliefert. Jo h a n n D aniel A rto p o eu s (s. B rie f N r. 8 A n m . 7).

290

Briefe desJahres 1676

63. A n [Kilian R udrauff in G ießen]1 F ra n k fu rt a. M ., [A nfang 1676p

Inhalt G eh t a u f V orbehalte zu den Pia D esideria ein: E ine allgem eine R efo rm d u rch obrigkeitliche A u to ritä t ist n ich t zu erw arten . M an m u ß m it kleinen S chritten beginnen. Je d er P fa rrer soll an seinem O rt sich d er F ö rd e ru n g der F ro m m e n annehm en . Ä hnliche In itiativ en z u m S tudium pietatis sollen P ro fessoren an den U n iv ersitäten ergreifen. A nfangs w ird dabei der V o rw u rf der S ch w ärm erei n ich t ausbleiben. - A us d em A ufdecken der Fehler der evangelischen K irche k ö n n en die K ath o lik en keinen V orteil ziehen, denn ih re K irche ist völlig verd o rb en . - G ibt die R ech tfertig u n g allein aus dem G lauben n ich t auf, so n d ern hält sie für das F u n d am en t des H eils u n d G ru n d d er A b leh n u n g des P ap sttu m s. L ehrt nicht, daß das G esetz erfiillt w erd en könne, so n d e rn die M ö g lich k eit, ein L eben n ich t nach d em Fleisch, so n d ern nach dem G eist zu führen. - V erachtet die P h ilosophie so w en ig w ie die m enschliche V ernunft, w ill sie aber v o n der V o rh errsch aft des A ristotelism us b efreit u n d so eingerichtet sehen, daß sie d em V erständnis der H eiligen Schrift d ient. Sie ist auch n ich t für alle k ü n ftig e n P farrer n o tw en d ig .

Überlieferung D : Ph.J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F rankfurt a. M . 1709, S. 568-570.

D esideria n o stra3 T ibi quoque, V ir M axim e Venerande, probari, uti expectabam , ita m u lto cum gaudio intellexi: Vota p ro successu eo ru m 4 exaudiat is, cuius causa est. Sed et de eo n o n despero. H inc inde pii quidam Ecclesiarum antistites operam polliciti sunt suam , u t locis, quibus gregem D O M IN I pascunt, nonnulla consilia effectui dentur: cuius com peri in una alterave Im periali civitate5 factum esse initium . C erte, pleraque, quae im possibilia credim us, videntur, n o n vero talia sunt: saltem faciliora quaedam tentare licet, ex quibus ad alia progressus fiat. 1 Kilian R u d ra u ff (1 7 .7 .1 6 2 7 -1 5 .9 .1 6 9 0 ), P rofessor der T h eo lo g ie in G ießen; geb. in S chot­ ten, nach d em S tu d iu m in M a rb u rg (1646) u n d (nach der V erlegung der U niversität) G ießen (1649) 1650 L eh rer am P äd ag o g iu m , 1659 P rofessor der E th ik u n d seit 1661 zugleich der L ogik u n d M etap h y sik in G ießen, 1675 P rofessor der T heologie, seit 1677 zugleich S uperintendent d er A isfelder, seit 1683 zugleich der M a rb u rg e r D iözese der L andgrafschaft H essen -D arm stad t (D B A 1064, 1-11; Jö c h er 3, 2289f; Z ed ier 32, 1510f; S trieder 12, 134-144; D ie h l , H assia Sacra 2, 108f); zu seiner B e d eu tu n g für U n iv e rsitä t u n d K irche vgl. W . D ie h l , D ie S ch u lordnungen des G ro ß h erz o g tu m s H essen 2, 1903, 80—85, u. 3, 1905, 104 (M G P 28 u. 33) sow ie ders., D ie G ießener S tip en d iatenanstalt, in: D ie U n iv e rsitä t G ießen 1607-1907, 2, G ießen 1907, [5-132] 6 2 -6 9 . 2 D er v o rlieg en d e B rie f ist zu datieren zw ischen R udrauffs B riefen v o m 30.12.1675 (B rief N r. 154) u n d v o m 2 0 .3 .1 6 7 6 , m it dem er einige Z eit nach E rhalt a u f den vorlieg en d en B rie f an tw o rtet: ‫ ״‬A d ferias praesentes resp o n su m , q u o d ultim is vestris pietate & affectu aestim atissim o plenis deb eb atu r, variae distulere occupationes n o stra e “ (Halle a.S ., A FSt, A 140: 24). 3 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 4 Vgl. B rie f N r. 154, Z . 25-37. 5 S ch w ein fu rt (vgl. B rie f N r. 26), A u g sb u rg (vgl. B r ie f N r . 155, Z . 2 0-35) u n d vielleicht R o th e n b u rg o .T . (vgl. B rie f N r. 45, Z . 125-134).

N r. 63

an [Kilian Rudrauff]

[Anfang 1676]

291

Si enim u no im petu grandia m oliri neque prius adm overe m an u m velim us, quam hoc fieri posse agnoscim us, fateor vel frustra conatum vel, u t conem ur, n u n q u am co m m o d itatem fore. Iam diu m ihi illud praecipue consilium p ro b atu r, u t quovis loco Pastor ab initio potissim am curam eorum , etiam si pauciorum , habeat, quos iam videt b ono D E I m o tu ad m eliora inclinari et aedificationis suae studiosos esse, ut om ni ope volu n tatem h o ru m iuvet, prorsus tan q u am eorum tan tu m causa officium gereret, donec hi confirm atiores d em u m illi evadant, qui aliorum exem pla esse queant: inde enim fu tu ru m est, u t brevi tem pore h o ru m n um erus crescat et ex tenui principio em endatio longe m aior subsequatur. Ita in universa quoque Ecclesia n o stra fieri debere arbitror. Si tam diu expectare velim us, u t publica autoritate aut consensu com m uni in stitu atu r reform atio, votis et expectationi nostrae im m o riem u r; si vero, qui causam D O M IN I seria volu n tate p ro m o ta m cupim us, quisque suo loco, quod potest, agere o rd iem u r et alter alterum ad opus sanctum fraterne excitem us, non deesse potest benedictio coelica; et quod paucis initio p rofu­ tu ru m videbatur, ad plures subinde propagabitur. H ic m eus etiam de A cadem iis et in illis studio pietatis sensus est. Q u i non prius aggredi rem v o luerint, quam legibus S uperiorum atque m u lto appara­ tu ea sanciatur et iuncta opera periculum fiat, vix voti sui futuri sunt com potes: plus illis p ro m ittere ausim , si vel in singulis A cadem iis unus alterve ita secum constituat, u t quosdam ex au d ito ru m n u m ero ad pietatem procliviores sibi seligat et cum his volentibus om ni studio ea tractet, quae optaret om nibus placere et aestim ari: h o ru m subinde crescet num erus alio­ ru m accessione. Ita nem pe, quae A p o sto lo ru m m ethodus fuit in plantanda Ecclesia, eadem saluberrim a v id etu r in ea em endanda, u t singulos vel paucos lucrem ur: ita tam en quaevis u no expugnato victoria in stru m en tu m sequen­ tis erit. Fateor equidem stu d iu m talis viri initio calum niis et odiis o b n o x iu m fore: u ti praevides, V ir prudentissim e, conquestus tibi iam aliquid eiusm odi contigisse6. V erum enim vero, quid, quaeso, p ro gloria D ei suscipim us, si Satanas prospiciat regno suo o b fu tu ru m , quin o m n em lapidem m oveat conatibus im pediendis. N ih il autem ea in re m ihi tristius videtur, quam hunc no n tan tu m in hoc u ti h om inibus m alis et h o n o ri divino m anifeste adversis, sed abuti etiam Viris alioqui bonis, qui nescio qua calliditate, inim ici sibi im pon i p atiuntur, u t suspecta habeant, quae etiam iuvare debebant, seu quod n ova credant, seu q u o d aliis praeiudiciis sint occupati. H o c vero cum sciam us, quod piis conatibus obstitu ro s alios prospicim us, ne nos deterreat. Potius indicium boni est, si plures experiatur adversarios. E t q u antulum est, quod in discrim en dam us, existim atio nostra, fortuna, h o m in u m favor? Q u i tam en n o n ista tan tu m , v eru m etiam vitam ipsam lubentes sacrificare debe­ m us in causa sancta. U n d e vix satis agam us, q u o d a nobis exigit D E U S , nisi 6 Vgl. B rie f N r. 154, Z . 14-24.

292

Briefe desJahres 1676

quovis m o m en to h o ru m o m n iu m iacturam facere sim us parati, ubi illud aliquo cum profectu regni caelestis fieri providerim us. T anto m agis, quia, qui ante nos et superiori et n o stro p atru m q u e tem pore, eadem passi sunt, tam illustria extant atque nos anim are possunt exem pla. Ita post A rn d iu m 7, M eisnerum 8, G erh ard u m 9 et alia Ecclesiae nostrae praeclara lum ina ob serium stu d iu m pietatis propagandae citra m eritum W eigelianism i10, fanaticism i11 aut nescio cuius tem eritatis suspectum fieri12 vix am plius m ihi grave videtur, cum etiam h onoris sit cum istis eadem pati. O b firm ati vero ad inania talia, nam tandem veritatis lux discussis nebulis clarior apparet, longe alacriores rem D O M IN I agem us, quam , quae nos ex studio illo m aneant, solicite pensitantes et ad quaevis, quae m inantur, expal­ lescentes. Si quid in nostris reperisses correctione d ignum et pro tuo cando­ re, V ir C andidis [sime], notasses, starem prom isso, quo m e cuivis cessurum pollicitus sum , qui salubriora docuerit. Q uae obiecta sunt, agnoscis ipse a m ea sententia esse aliena idque ex propriis m eis patere verbis. C erte, Pontificiis13 no n est, q u o d ex nostra confessione aliquid suae causae proficiant. M iseram conditionem Ecclesiae nostrae fateor, superesse tam en Ecclesiam : Inter ipsos hoc quoque desiit, nisi quod supersunt universalis invisibilis Ecclesiae inter illos m em bra, quae tam en inter ipsos n o n constitu­ u n t Ecclesiam peculiarem . T ota languet et m arcet nostra: quae illorum est, peste aut gangraena infecta est. Fide14 unice sola et, si ita dicere liceret, solissim a nos salvari, adeo m ihi in explorato est, u t hoc fu n d am en tu m salutis credam eum que articulum , pro quo m o rien d u m potius quam ullo m o d o p erm itten d u m esset, u t operum n o stro ru m m in im u m in iustificationis actum influeret, im o hunc praecipu­ u m credo articulum , ob quem Papatus nobis abom inationi sit, quod no n alio m agis laedatur gloria divina, quam quacunque re n o stro in negotio salutis in consortium gratiae admissa.

7 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A nm . 7). 8 B althasar M eisner (1587-1626); geb. in D resd en , 1611 P rofessor der E th ik , seit 1613 P ro fesso r d er T h eo lo g ie in W itten b erg (D B A 822, 118-133; A D B 21, 243; Jö c h e r 3, 382f. E B 4, 1267-1270; R G G 3 4, 832; A. T h o l u c k , D e r G eist der lutherischen T h eo lo g en W ittenbergs, H a m b u rg u n d G o th a 1852, 14-37); z u r Sache vgl. Pia D esideria 1676, S. 17 (P D 18,28-19,2). 9 Jo h a n n G erh ard (1582-1637); geb. in Q u e d lin b u rg , seit 1616 P rofessor der T h eo lo g ie in Jena, an erk an n ter lu th erisch er S y stem atik er (Loci T heologici, 1610-1622) u n d E rb au u n g s­ schriftsteiler (M ed itationes Sacrae, 1606; Schola Pietatis, 1622-23) (D B A 383, 12-26; A D B 8, 7 67 -7 7 1 ; N D B 6 , 281; Jö c h e r 2, 948-950; T R E 12, 4 4 8 -453; LL 4, 123f; J. B a u r , Jo h a n n G erh ard , in: G estalten der K irchengeschichte 7, hg. v o n M . G r e s c h a t , S tu ttg a rt u .a. 1982, 99-119; vgl. B d. 1, B rie f N r. 156 A n m . 38). 10 W eigelianism us (s. B rie f N r. 61 A nm . 8). 11 D as so g en an n te S ch w ärm ertu m (vgl. B rie f N r. 61 A n m . 7). 12 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 18 (P D 19,8-19). 13 Vgl. B rie f N r. 154, Z . 26-2 8 . 14 Vgl. B rie f N r. 154, Z . 29-31.

N r. 63

an [Kilian Rudrauff]

[Anfang 1676]

293

Q u o d im pletionem legis15 attinet, tam non illius possibilitatem statuo, ut credam Legem ab illo n o n intelligi, qui vel u n icu m praeceptum eius plane servare posse autum et. Im o n o n alii m agis intelligent im possibilitatem istam , quam qui iam p lu rim u m ex eo profecere, ut alii crederent, tali vita legem servari: Sed ipsi agnoscent se longius ab illo com plem ento abesse, quam sibi im aginantur, qui nequidem operi u n q u am ad m overunt m anus. Interim , qui im possibilitatem istam legem im plendi tam diligenter coram auditoribus meis urgeo, u t sperem nem in em fore, quin fateatur se inculcari eam saepius audivisse; vicissim diligentissim e urgeo possibilitatem pluri­ m u m in lege proficiendi eam que ducendi vitam , quae n o n am plius iuxta carnem , sed iuxta S p iritum sit, licet in carne16 adeoque cum m ulta im perfec­ tione. H o c nisi pari industria urg erem , negarem gratiae divinae et C hristi in suis valide operantis efficaciam, quae p lu rim u m praedicanda, eiusque opera­ tiones adm ittendae et o m n em p io ru m ad vitam vocatione C hristiana dignam ducendam fervorem extinguerem . Q u id enim laborem circa illud studium , in quo sim pliciter nihil proficere potis sum ? A deoque propria infirm itas, gratiae divinae virtus et legis, u ti spiritualis est, sublim itas tria dogm ata sunt, quae, si recte p o n d eren tu r, suaviter conspirant et sine altero n ullum solum p ro p o n en d u m aut unice u rg en d u m existim o. Q u o d concernit P h ilo so p h iam 17 tam n o n eam dim inutam cupio, quam n o n ratio n em hu m an am , cuius illa cultura est; sed a dom inio A ristotelis18 adeoque servitute asseri; sed a speculationibus otiosis ad solida revocari; sed ad finem in Sacris literis praefixum dirigi, q u o d in vestro opere19, cum no n d u m evolvere illud licuerit, confido praestari. Praeterea n on om nibus, qui T h eo lo g icu m stu d iu m excolere constitue­ runt, si intra breve tem poris spatium studia coarctare necessitas iusserit, Philosophica, uti nunc tractantur, studia aeque necessaria existim o: Sed si vel Philosophicis literis vel cognitioni scripturae et m editationibus ad hanc spectantibus aliquid su b trah en d u m est, cum ad u tru m q u e praestitutum tem pus n o n sufficiat, illis m in o ri n oxa abstineri posse existim o; et sine dubio vobis nobiscum . Sed quid de his m ulta, in quibus consensum ultro testati estis.

95 sublim itas: cj ] sub ilim itas: D. 15 Vgl. B rie f N r. 154, Z. 3 2 f. 16 Z u r U n tersch e id u n g v o n iu x ta carnem u n d in carne vgl. R ö m 8 ,1 -1 3 u. 2 K o r 10,3. 17 Vgl. B rie f N r. 154, Z . 34-37. 18 A ristotelische P hilo so phie. 19 V erm u tlich : K. R u d rau ff, R ecognita p h ilo so p h ia theologica, vel A g ar Sarae exem plaris in usus philo so p h ico s se cu n d u m recep tam a rtic u lo ru m fidei seriem pro p o sita, G ießen: F. K arg er (1669) 1676 (vh LB D a rm sta d t; vgl. BS 4° 214); erschien bereits zur H erb stm esse 1675.

294

Briefe des Jahres 1616

64. A n [Elias D antz in Lobenstein]1 F ra n k fu rt a. M ., [A nfang 1676]

Inhalt F reu t sich ü b er den Segen, der vo n A ndreas C ram ers S chriften a u f [D antz] ausgegangen ist. H at ähnliches n u r aus W ü rttem b erg geh ö rt. - N u r das E v an g eliu m , nicht das G esetz verm ag lebendigen G lau b en zu w ecken. - B ek räftig t [D antz], in seiner P re d ig tm eth o d e fortzufahren. Z w e i Fehler sind zu verm eiden: D aß der G em einde der R eich tu m der im E v an g eliu m geschenk­ ten S eligkeit n ich t g rü n d lic h erk lärt w ird u n d dam it u n b ek an n t bleibt. S odann, daß die Leute sich im falschen V ertrauen sicher fühlen u n d ih re E in b ild u n g für einen w ah ren G lauben halten. E rk lärt im einzelnen seine L ehrart. - B erich tet v o m K atech ism u su n terrich t in F ra n k fu rt a. M .

Überlieferung D l: P h. J. Spener, T heo lo g isch e B edencken 3, H alle 1702 (21708; 31715), S. 100-105. D 2: Ph. J. Spener, T heo lo g isch e B edencken 1 I, H alle 1700 (21707; 31712), S. 332—334 (D ü b lette, Z . 1-101).

Ich kan nicht gnug m it w enig w o rten austrucken die hertzliche V ergnügung, die ich aus Ew [er] W olE hrw [ürden] freundlich an m ich gethanen3 un d aus der Leipziger m eß4 jü n g sten s m ir überbrachtem geschöpffet habe. Wie ich denn billich dem liebreichsten V ater alles guten dem ütig danck sage, daß er seines treuen dieners (A ndreae C ram eri)5, den er längst zu seiner freude eingeführet, v o r der w eit äugen so geringfügig scheinende arbeit auch dieses m al w ied eru m kräfftigst gesegnet, auch m ir die freude w iederfahren hat

2 die: D l 3 ] lehrbar: D l 1 ] w elche: D2.

2 f u n d . . . ü b erb ra ch tem ] - D l . 5 (A ndreae C ram eri) ] -D 2 . 6 äugen ] auch: D 2. g eringfügig: cj ] rin g fü g ig : D l ] ringfügige: D2. sc h e in e n d e :-D 2 1+3. 7 k rä fftig :D 2 .

1 Elias D a n tz (Tantz) (1 2 .8 .1 6 3 1 -3 .9 .1 7 1 6 ), S u p erin ten d en t in L obenstein (seit 1674 Resi­ denz des F ü rsten tu m s R euß-[E bersdorf-]L obenstein); geb. in L obenstein, nach d em S tu d iu m in Jen a u n d Leipzig 1653 In fo rm a to r der jü n g e re n G rafen v o n R euß, 1660 P farrer in R up p ersd o rf, 1661 A rch id iaco n u s in L obenstein, 1670 P astor P rim ariu s u n d S u p erin ten d en t (D B A 1256, 224f; Z ed ier 41, 1740; LP: S tolberg N r. 7706; vgl. E. D antz, D ie geistliche V erm äh lu n g einer g läu b ig en Seelen m it C h risto , Jena 1679 [B ircher C 1497]). - V orliegender B rie f ist Speners A n tw o rt a u f B rie f N r. 153. 2 D er v o rlieg en de B rie f ist bald (vgl. Z. 2f) n ach d em E intreffen v o n B rie f N r. 153 in F ra n k fu rt a .M . u n d gew iß einige Z eit v o r B r ie f N r . 82 v o m 5 .5 .1 6 7 6 geschrieben w o rd en , v erm u tlich E n d e Ja n u ar o d er A nfang F ebruar 1676. 3 B rie f N r. 153 v o m 29.12.1675. 4 D ie L eipziger N eu jah rsm esse v o m 1. bis 15. Ja n u ar 1676 (vgl. B rie f N r. 3 A nm . 11). 5 A ndreas C ram er (1582-1640), 1607 R e k to r in Q u e d lin b u rg , 1615-1631 P farrer in M ag d eb ü rg , 1631-1640 S u p erin te n d en t in M ü hlhausen in T h ü rin g e n (D B A 205, 12—18; A D B 4, 545f; Jö c h er 1, 2165f); z u r N eu au sg ab e seiner S chriften d u rch S pener (1668) s. B d. 1, B r ie f N r . 27 A nm . 6.

N r. 64

an [Elias D a n tz]

[Anfang 1676]

295

lassen zu sehen, daß die w enige sorge, so zu der w ieder auflage alhier vor etlichen ja h re n angew endet, nicht vergebens gew esen seye6. U n d zw ar hat m ich solches so viel hertzlicher vergnüget, w eil v o n solcher zeit an, des hiesigen drucks, ohne daß in W irten b erg7 sich einige from m e gute hertzen gefunden, so ein belieben daran zu haben bezeuget, sonsten fast w enig gehöret, daß ander o rten viele solcher heiligen einfalt den rechten geschm ack abgew onnen: D aß ich m ich offtm als w underte, w ie es kom m e, daß die rechte krafft des Evangelii nicht in der w ü rd e bey uns Evangelischen gehalten w erde, w ie es billich w äre. Jedoch m ö g en auch andere gute gem üther, denen C ram eri w erth er nam e eben unbekant, aus der Schrifft selbsten u n d darinnen vornem lich dem theuren Paulo8 u n d Jo h anne9, sodann unsern vortreflichen L u th ero 10 u n d A rn d io 11 oder auch dem lieben S tatio12, w elcher aus Steph. P raeto rio 13 m it gu tem bedacht das beste abgesondert, einiger in jenes schrifften befindlichen schlacken zusam m en gesam m let, eben dasjeni­ ge gefaßt u n d ins hertz g etrucket haben, w as dieser treuer lehrer so eifrig und a u f eine solche deutliche art uns vorlegt. Es bleibet freylich an dem : Das E vangelium m u ß es seyn, w elches C h risto k inder zeuget: D ieses w o rt der gnaden 14 ist die selige m o rg en rö th e schw anger v o n vortrefflichen th a u 15. U n d m ag dem gesetz solche krafft nicht zugeschrieben w erden, als welches nicht lebendig m achet, Gal. 316, sondern tödtet: D aher E w . W ol=E hrw . C hristlich u n d w ol thun, daß sie nach dem m e th o d o 17 solcher göttlichen u n d E vangelischen lehr ihr am t un d predigten einrichten, w o zu G O tt auch vo n oben herab sein kräfftiges gedeyen zu vieler frucht geben, ihr aber die freude gönnen w olle, solche anzusehen un d ihm e davor hertzlich zu dancken. E r lasse auch m ehrere an allen o rten erkennen 8 so rg en : D 2. s o ] + ich: D 2. 9 a n g ew e n d et] + habe: D 2. seyen: D2. l l f g u te fro m m e: D 2. 12 s o ] d ie :D 2 . 14 w u n d re: D 2. 18 v o rn e h m lic h ] + aus: D 2 3. so dann ] + aus: D 2 3. u n serem : D 2. 19 u n d ] - D 2 . 21 befindlicher: D 2. 22 ins h ertz ] in ihre hertzen : D 2. treue: D 2. lehrer ] + A n d r. C ram eru s: D 2 1+3. 23 art ] + in seinen neu au fgelegten schrifften: D 2. dem , das E van g eliu m : D 2. 25 sc h w an g er ] - D 2 . 26 ver­ m ag : D 2 2+3. 27 Gal. 3 ] - D 2 . 31 geben ] verleihen: D 2. aber ] + auch: D 2. 32 E r ] D er: D 2. erk en n en an allen orten: D 2. 6 Vgl. B rie f N r. 153, Z . 19-23. 7 W ü rttem b erg ; S pener d e n k t w o h l an Jo h a n n C o n ra d B ro tb eck in T ü b in g e n (vgl. B d. 1, B rie f N r. 27). 8 Paulus(-briefe). 9 Jo h an n es (E v an g eliu m u n d Briefe). 10 M a rtin L uther. 11 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A n m . 7). 12 M a rtin S tatius (s. B rie f N r. 21 A n m . 13 u. 14). 13 S tep h an P raeto riu s (s. B rie f N r. 21 A nm . 8). 14 Vgl. A p g 20,32. 15 Vgl. Ps 110,3 u. M . L u th er, 3. P re d ig t ü b er den 110. P salm (1535), A lten b u rg er A usgabe 7, 1662, S. [353-361] 361 (W A 41, [153-167] 165f). 16 Gal 3 ,7 -1 4 .2 1 ; vgl. 2K 0 r 3,6. 17 Vgl. B rie f N r. 153, Z . 52-7 1 .

296

Briefe des Jahres 1676

‫ ״‬des H E R R N klarheit m it aufgedecktem angesicht, u m verkläret zu w erden in dasselbe bilde v o n einer klarheit zu der ändern als v o n dem Geist des, 35 H E rrn “ , 2. C o r. 318. D am it alle w eit seiner him m lischen erkäntnüß voll w erde. Ich zweiffele auch nicht, E w . W ol=E hr. w erden selbs ihres orts nach der em pfangenen gnade G O ttes in ihrem am t dahin getrachtet haben, daß gleichw ie den leuten die unaussprechliche him m lische schätze des Evangelii 40 u n d der geschenckten Seligkeit gew iesen u n d vorgelegt, also nachm al auch die w ahre art des lebendigen glaubens, der sie allein fassen kan, der heiligen Schrifft gem äß nachdrücklich v o r äugen gestehet w erde, dam it nicht die an sich selbs so edle u n d theure lehr v o n solcher Seligkeit von verkehrten g em ü th ern zur Sicherheit schändlich m ißbraucht, oder dero boßheit kräfftig 45 zu begegnen unterlassen w erde. W ie w ir sehen, w ie fleißig der hocherleuch­ tete A postel Paulus sich bem ühet, sich zu verw ahren, daß seine heylsam e lehre v on der gnade v o n sichern hertzen nicht a u f m uthw illen gezogen w erde. Als sonderlich R om . 619 zu sehen ist: und w erde ich dieser beyden fehler hin u n d w ieder gew ahr; a u f der einen seite, daß die grosse vortrefflich50 keit der gnadenschätze v on C H R IS T O erw o rb en un d in w o rt u n d Sacram en ten angetragen, bereits auch w ircklich in dem Sacram ent der heiligen ta u ff geschencket, v on so w enigen erkant, auch w o w irs recht bekennen sollen, n icht aller orten gnugsam den leuten erkläret w erden; a u f der ändern seiten, daß w o nicht ihren falschen einbildungen behutsam begegnet w ird, 55 solche theure gnaden lehr v o n sichern g em ü thern dahin gezogen w ird, daß sie m einen, ihre einbildung, die doch nichts v on dem w ahren glauben hat, b ringe ihnen solche theure güter u n d m ache sie ihnen zu eigen. A us dem ersten m angel entstehet, daß die leute keinen rechtschaffenen antrieb haben zu ihrem C h risten th u m , dessen güter sie nie w arhafftig einge60 sehen, w esw egen sie auch dardurch nicht bew ogen, noch die hertzen von der hebe der w eit abgezogen w erden. Indem unm üglich ist, daß das hertz eines m enschen m öge also stehen, daß es nicht a u f etw as beruhete: w ird ihm also nichts vortrefflichers oder w ürdigers gezeiget, so ruhet es a u f den irdischen g ü tern oder suchet vielm ehr in denselben seine ruhe, ob w ol 65 vergebens u n d m it stäter unruhe. Wo ihm aber die rechte w ahre güter, die keine andere sind als jen e ew ige u n d him m lische gnaden=schätze, also recht v o r äugen gelegt w erden, daß es die vortreflichkeit deroselben recht verste-

35 2. C o r. 3 ] - D 2 . 39 h im m lisch e ] -D 2 .

37 Ich ] D o ch : D 2. der ] - D 2 1+3. 38 em pfangener: D2. 46 daß ] dam it: D 2. 48 w erd e ] w ü rd e: D 2. Als ] w ie: D 2 1. w erd e ich ] sehe ich: D 2. diese: D 2. beyde: D 2. 49 g ew ah r ] -D 2 . 50 gnadenschätze ] sc h ätze:D 2 . im :D 2 . S acram ent: D l 2+3 + D2. 52 w ir:D 2 . 62 ste h e n ]le b e n : D 2. n ic h t] + etw a: D2. 64 ob w o l ] w ie w ol: D 2. 65 ihnen: D 2. 66 je n e ] die: D2. 18 2K 0 r 3,18. 19 R ö m 6 .

N r. 64

an [Elias D atitz]

[Anfang !616]

297

hen lernet: So läßt sichs nachm al m it leichter m ü h e au f deroselben beliebung un d hingegen verlassung der ändern, w elche gegen dieses nichts zu seyn erhellen, leiten: Sonderlich w o ihm dabey sein unglückseliger stand, in w elchen es leer solcher güter ist, nachdrücklich gew iesen w ird. Aus dem ändern fehler, w o w ir nicht trachten, m it grösser Sorgfalt den leuten zu zeigen, w o ran sie ihren glauben kennen m ögen u n d denselben von der so vielen Sicherheit recht unterscheiden, ‫ ״‬so fället der grosse h ä u f dahin“ , w ie L utherus redet in der Vorrede ü b er die epistel an die R öm er, ‫ ״‬w en n sie das E vangelium h ören, m achen ihnen aus eigen kräfften ein gedancken im hertzen, der spricht: ich glaube, das halten sie denn für einen rechten glau­ ben. A ber w ie es ein m enschlich gedieht u. gedancken ist, den des hertzensg ru n d n im m er erfähret, also th u t er auch nichts, u n d folget keine besserung h ernach “20. M an w ird dergleichen offt m it b etrübnüß in der erfahrung sehen, w ie ich selbs offt w arg en o m m en habe, w ie solche spinnen aus den alleredelsten b lu m en das schädlichste gifft saugen21. D ah er ich m ir ernstlich lasse angelegen seyn, v erm ittels göttlicher gnade nebens den herrlichen gnadenschätzen des Evangelii u n d w as w ir in C hristo haben (w elche Seligkeit den Zuhörern des m ißbrauchs w egen nicht v erb o r­ gen w erd en m uß), auch so bald dabey anzuzeigen, w ie solche allein m it der glaubenshand22 m ö g en gefasset w erden, u n d w ie ohne diese nicht m üglich seye, zu je n e r w ürcklichen genuß zu gelangen; sodann w ie solcher glaube das hertz einnehm e, erneure u n d ändere, dam it ein gantz anders leben daraus entstehe: W ie n ich t m üglich seye, daß in einem solchen hertzen der glaube w o hn en könte, w elches sich in die lüste dieser w eit u n d dero güter also verliebe, daß es u m derselben w illen seines H eylandes reglen zuw ider lebte: Wie nicht m üglich seye, daß derjenige das unschuldige leben un d leiden seines JE su m it w ah rem glauben gefasset habe, der nicht auch au f dem w ege, den er ih m vorgegangen, ih m nachzufolgen trachte: W ie nicht m üglich seye, daß derjenige v o n g ru n d der seelen glaube, daß er v o n den Sünden u n d der w eit dienst erlöset seye, w elcher denselben so angelegenlich annoch dienet: u n d also insgesam t, w ie in C h risto JE su ein neue creatur u n d ein rechtschaf­ fen w esen seye23. D aher treibe ich gern den hertzlichen eifer der w ahren 69 dieses ] diese: D l 3 ] diesen: D 2.

7 0 f Sonderlich . . . gew iesen w ird ] - D 2 . 72 A us d em än d ern ] Es ist ab er auch sehr gefährlich der andere: D 2. Sorgfalt ] + auch dasjenige: D2. den leu ten ] - D 2 . 73 sie ] die m enschen: D 2. 74 vielen ] + gem einen: D 2. u n tersch eid en ] + D a n n g eschieht dieses n icht: D 2. 76 m a c h e n ] + sie: D 2. 78 d e n ] daß: D 2. 81 offt ] -D 2 . 82 das ] den: D 2. schädlichste ] allerärgesten: D 2. 84 n ebens den ] die: D 2. h errliche: D 2. g naden= schätze: D 2. 86 m u ß ] + n ach v e rm ö g e n v o rzu leg en , aber: D 2. 87 d en g lau b en s= h än d en : D 2. m ö g e n ] - D 2 . 88 je n e r ] einem : D 2. w ircklichen: D 2. gelangen ] k o m m e n : D 2. 95 ih m ] - D 2 . 96 den ] der: D 2. der ] - D l 3. 20 21 22 23

M . L u th er, V o rred e zu m R ö m e rb rie f (W A .D B 7, 9 ,3 4 -1 0 ,5 ). Vgl. W a n d e r 4 , 7 1 7 (N r. 19). V gl. D W B 4 1 4, 7862. Vgl 2 K o r 5 ,1 7 u n d E p h 4,21 (L uther 1545).

298 100

105

110

115

120

125

130

135

Briefe desJahres 1616

G ottseligkeit, nicht eigentlich m it den blossen geboten oder trohen, sondern erw eißthum , w ie solche aus dem seligm achenden glauben fliessen m üsse. H ingegen eiffere ich gegen das gottlose leben vornehm lich aus dem gründe, w eil solches klahr zu erkennen gebe, daß kein glaube bey solchen leuten seye u n d also die liebe schätze des E vangelii w iederum vo n ihn entfernet seyen; auch sie sich, w o sie in solchem Unglauben bleiben, ihrer nicht zu getrosten, sondern w egen deroselben vortrefflichkeit n ur ein so viel schrecklichers gericht zu erw arten haben. Also zeige ich gern den Zuhörern den schönen garten G O ttes u n d die treffliche früchten darinnen, zeige aber, daß n u r eine th ü r24 in denselbigen seye, u n d verzäune au ff der ändern seiten denselben, daß nicht die Schweine25 u ngehindert hinein lauffen u n d denselben u m w ü h len m ögen. U n d so m ag alsdenn solche lehr des Evangelii recht ihren nutzen haben, dazu sie geordnet ist, und h ören die Verächter göttlicher gnade allemal, daß sie dieselbe nicht eher angehe, bis sie m it w ah rem glauben zu dem besitz un d genüß ihrer güter w ied eru m gelangen: dam it sie nach solchem auch eifrig trachten m öchten. Dieses ist durch G O ttes gnade d iejen ig e lehr=art, dero ich m ich befleisse u n d v on oben herab, was v o r frucht d arau f folgen m öge, zu erw arten habe. D an n was E uer W ohl=E hrw . klaget26, m ag ich auch w o l klagen, daß der frucht so viel n och nicht finde, als ich w ünschen m öchte. D och ist das w erck des H E rrn auch nicht gantz vergebens. Es scheinet aber, E uer W ol=E hrw . m ö g en einen bessern concept vo n dem w ircklichen zustand unserer Franckfurtischen kirchen gefasset haben27, als er sich in der that befindet. Indem ob w ol durch den kräfftigen segen des A llerhöchsten ein g u ter anfang gem acht ist, doch die saat allererst in einiger b lü t stehet zur hoffnung einer ernde, die noch etw as ferner scheinet. Was die besondere V ersandung28 alhier anlangt, hat es diese bew andnüß, daß zw eym al in der w ochen in m einem hauß einige deren zuhörer, die sich m eh r u nd m eh r zu erbauen befliessen sind, zusam m en ko m m en ; da w ir nebens W iederholung m einer Sontags predigt in der Ordnung des neuen Testam ents nacheinander fortlesen, bey jed em versicul, w o etw as zur erbau­ ung dienliches, dergleichen bem ercken; w ie denn je d em zuhörer erlaubt ist, w as seine gedancken davon seyn m öchten, vorzutragen, bericht zu begehren oder, w ie er es zur erbauung nützlich achtete, einfältig zu erinnern. Von hohen sachen w ird nichts tractiret, sondern w ir bleiben bey der einfalt, weil auch die zuh ö rer selbs der subtilitäten nicht fähig; geschw eige, daß ich 100 tro h en ] tro tzen : D2. 24 25 26 27 28

Vgl. J o h 10,9. Vgl. Ps 80,14. Vgl. B rie f N r. 153, Z . 5 6 -6 0 . Vgl. B rie f N r. 153, Z . 8 5 -9 0 . Z u Speners C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 44, Z . 107-162, u. A n h an g N r. 162.

N r. 64

an [Elias D a n tz]

[Anfang 1676]

299

im m er sorge, das creutz C hristi w erde zu nicht u n d unser glaube bestehe auf m enschen Weisheit u n d nicht a u f G O ttes krafft, w o w ir uns der vernünfftigen reden m enschlicher Weisheit29 befleissen. D er profectus in solcher Übung m ag etw a so groß noch nicht seyn, jed o ch lebe der guten Zuversicht, G O tt w erd e es n icht gar ungesegnet lassen; weil w ir in allen solchen ihn allein suchen u n d trachten, daß sein w o rt m öge reichlich unter uns w o h n en in aller (nicht m enschlicher, sondern göttlicher) w eißheit30. Ich trachte auch m eh r u. m ehr, daß w ir n u r die heilige Bibel m ehr unter die leute bringen m ögen, w elche allen m enschlichen büchern so w eit vorge­ het, als der h im m el ü b er der erde ist31. W ir haben v o r einiger zeit einen anfang gem acht, die etw as erw achsende ju g e n d in der kinderlehr dahin zu gew ehnen, daß sie ihre B ibeln m it sich brin g en 32, um , was sie aus dem C atechism o gelernet, in der göttlichen Schrifft gegründet zu sehen u n d dam it zu so viel fleißiger nachlesung ihnen den w eg zu bahnen. Ich habe auch m it dem angegangenen kirchenjahr angehoben, m eine B ibel v o r m ich a u f der cantzel zu legen33 un d je zu w eilen einen d en ckw ürdigen ort, den ich anziehe, v o r der gem einde daraus zu lesen (so zw ar etw a w ider die regulas oratorias u n d Zierlichkeit, ich hoffe aber nicht w ider die erbauung ist), ob ich m öchte den Zuhörern eine an m u th 34 m achen, daß sie auch in die predigt ihre Bibeln m itb räch ten (wie in E ngelland35 üblich gew est) u n d zu so viel m eh rer aufm ercksam keit darinnen nachsehen, auch das gezeigte zu hauß w ieder vorn eh m en . D abey bleibets, w erden w ir das p u r lauter w o rt G O ttes den leuten bekanter m achen, so ist der vortrefflichste g ru n d geleget. In übrig en dergleichen Ü bungen der lesung der Schrifft un d V ersam m lung G ottseliger g em ü th er u n ter der direction eines predigers zu G ottseliger U nterredung ist nicht n u r hie, sondern bereits in einigen ändern Städten36 nicht ohne nutzen angefangen, u n d m ag v o n jeglichem treuen hirten seines orts etw a m it w eniger schw erigkeit37 angefangen w erden, als sich v o r dem versuchen ansehen liesse: Wo nem lich ein prediger u n ter seiner gem einde diejenige, w elche er ohne das siehet bereits m it m ehrer begierde ihrem 29 lK o r 2 ,4 . 30 K ol 3,16; vgl. den ersten R efo rm V orschlag der Pia D esideria 1676, S. [94-104] 94. 101 (PD [5 6,31-58,10] 53,31f. 5 6 ,3 3 -3 6 ). 31 Vgl. Ps 103,11. 32 Vgl. B rief N r. 67, Z . 3 8 -4 5 . 33 Z u r Sache vgl. B riefe N r. 67, Z . 46—52, N r. 76, Z . 67—76, u. N r. 110, Z . 103—120, sow ie G u stav G eo rg Z eltn er, D issertatio H isto rico -T h eo lo g ica D e M o re E t Iu re Inter C o n c io n a n d u m Biblia Sacra E v o lv en d i, A ltd o rf 1728 (vh B SB M ünchen). 34 B egierde, L ust, A ffekt (D W B 1, 409f). 35 E n g lan d . 36 S ch w ein fu rt (vgl. B rie f N r. 26), A u g sb u rg (vgl. B rie f N r. 155, Z . 20—35) u n d vielleicht R o th e n b u rg ο. T. (vgl. B rie f N r. 45, Z . 125-134). 37 D W B 9, 2566f.

300

Briefe des Jahres Ί6Ί6

G O T T zu dienen u n d w eiterer erbauung begierig zu seyn, ihm e bekanter gem acht, offters als m it ändern m it ihnen u m gehet u n d endlich sich dazu bew egen lasset, eine solche Übung m it ihnen und u n ter seiner direction anzugehen. O b auch anfangs die zahl gantz klein ist, so ists so viel besser; ist aber kein zweiffel, daß solche w enige in nicht gar langer zeit durch göttli­ chen segen also zunehm en w erden, daß sie in ihrem C hristen th u m so viel erbauet w erden, dam it sie folglich ändern vorleuchten un d sie zur nachfolge reitzen, daher die V ersam m lung allgem ach stärcker w erde w erden. In dem übrigen, gleichw ie E w . W ohl=E hrw . vor den hertzlichen m ir und m einem am t gethanen w ünsch38 gefliessesten danck sage und ihn v o r eine theure w o h lth at achte, also bitte brüderlich, noch ferner m it solcher vorbitte fortzufahren, u n d verspreche v on m einer seiten gleiches, au f daß w ir also, die w ir alle das w erck des H E rrn zu treiben gesetzet sind, einander helffen käm pffen m it bitten u n d flehen in dem geist und w achen m it allem anhalten u nd flehen, v o r uns untereinander u n d für alle heilige, au f daß uns dienern gegeben w erde das w o rt m it freudigem aufthun unsers m unds, daß w ir m ögen k u n d m achen das geheim nüß des Evangelii, a u f daß w ir darinnen freudig handeln m ögen und reden w ie sichs gebühret39. Es ist je dieses der vornehm ste dienst, den w ir uns u ntereinander leisten un d dam it die hebe untereinander, so denn, w eil alles solches zu der ehre G O ttes und der kirchen aufnahm 40 gem einet ist, selbs gegen G O tt u nd die gesam te kirche üben m ögen. Im übrigen schätze m ich glücklich, bey solcher gelegenheit auch an E uer W ol=Ehrw . einen treuen freund erlangt zu haben, der m it m ir einerley gesinnet seye u n d m it dem etw a zu w eilen einige angelegenheit auch brü d erlich zu überlegen, das vertrauen neh m en darf: w ie ich hingegen erbiete in allem dem e auch zu thun, w o zu E uer W ol=E hrw . m ich zu ihrem verlangen tüchtig befinden w ird. U nsere catechism us exam ina41 belangend, so haben w ir zw ar einige fra­ gen, die v o r etw a 8 ja h re n ged ru ck t w o rd en 42, w ie sie aber m ich nicht contentiren, so halte vielw eniger davor, daß E uer W ol=E hrw . einige ver­ g n ü g u n g daran w ird schöpffen können. Vielleicht giebt G O T T gnade, daß in nicht langer zeit einige bessere m ö g en an hand gebracht w erden.

38 39 40 41

Vgl. B rie f N r. 153, Z. 102-106. E p h 6 ,1 8 -2 0 . G edeihen (D W B 1, 695). Vgl. B rie f N r. 153, Z. 117-120.

42 D ie F ra n k fu rter K atechism usfragen v o n (1667)/1668, die v o n dem P rediger Jo h a n n C o n ­ rad M o h r [1606-1671] sta m m en sollen (vgl. K. C . B e c k e r , B eiträge zu der K irchengeschichte der evangelisch -lu therischen G em einde zu F ra n k fu rt am M ain . . ., F ra n k fu rt am M ain 1852, 115), w u rd en n ich t erm ittelt; zu m K atech ism u su n terrich t vgl. K. D i e n s t , E vangelische K in­ d erleh re in F ra n k fu rt am M a in zw ischen O rth o d o x ie u n d P ietism us, JH K G V 19 1968 189-206.

N r. 64

an [Elias D a n tz]

[Anfang 1676]

301

Indessen so halten w ir die exam ina a u f diese w eise, daß ohne den eigen catechism um L utheri43 die ju g e n d das w enigste nicht ausw endig zu lernen angew iesen w erde, sondern die etw as erw achsene allein die fragen (auch w ol anderer catechism us erklärungen) zu hause lesen, u n d alsdenn w erden sie 205 allein v o n dem v erstand der sachen, so gehandelt w erden, exam iniret, daß sie gem einiglich m eh r m it eigenen w o rten ihre m einung erklären, als con­ cepta form alia h er recitiren; indem uns u m den verstand, nicht die w o rte zu thun ist; daher die fragen p ro re nata44 geändert u n d bald so bald so eingerich­ tet w erden; dam it aber jen e schon v o rh er m ö g en wissen, w as etw a in der 210 kinderlehr V orkom m en solle, so pflege ich v o n unterschiedlichen ja h ren her alle Sontag das ex o rd iu m 45 m einer pred ig t davon zu nehm en, w as nachm it­ tag in dem exam ine V orkom m en soll, u n d tractire es also, w ie es nachm al soll exam iniret w erden: finde auch, daß es d urch G O ttes gnade nicht ohne nutzen abgehet. Jedoch w ünschete ich in vielen freyere hände, nachdem es 215 zur erb au u n g dienlich erachtete, alles anzuordnen, daran aber vieles noch m anglet u n d G O T T befohlen w erd en m u ß , ob er zu einem u n d anderen, so ietzo noch nicht zu erlangen, künfftig hin besser gelegenheit zeigen w olte. Welches er auch aller orten gnädigst thue u n d seinen nam en im m e r w eiter verherrlichet w erd en lasse. 220

202 eigenen: D l 243.

43 M . L u th er, K leiner K atechism us. 44 N a c h B eschaffenheit der Sache. 45 Vgl. B rie f N r. 82 A n m . 5.

302

Briefe des Jahves 1676

65. An [einen U nbekannten]1 F rankfurt a .M ., [A nfang 1676]2

Inhalt F reut sich ü b er die Z u stim m u n g zu den Pia D esideria. H at schon ü b e r 40 Z u sch riften erhalten. W ird an einigen U n iv ersitäten als N e u e re r verdächtigt. - H ält eine S chulreform für no tw en d ig , h at ab er die Ju g e n d erz ie h u n g n ich t in das R e fo rm p ro g ra m m seiner Pia D esideria aufg en o m ­ m en. In F ra n k fu rt k o n z e n trie rt m a n sich a u f die R e fo rm des K atechism usunterrichts. - E ine erfo lg reich e K irch en refo rm kann eher in den R eichsstädten als in d en F ü rsten tü m ern bego n n en w erd en . D as P ro b le m der C äsaropapie ist g eg en w ä rtig u n lösbar, eine allgem eine R e form ation n ich t zu erw arten . E m p fieh lt die S am m lu n g u n d F ö rd e ru n g der F ro m m en , u m m it diesem S auerteig allm ählich die ganze K irche zu durch d rin g en .

Überlieferung D : Ph.J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 483-485.

P lu rim u m m e delectavit et confirm avit consensus vester, quem piis desideriis3 m eis additis. Q u am v is enim eorum , quae scripsi, ratio m ihi satis certare visa fuerit et m ihi ipsi sim conscius, n o n aliud m e quaerere, quam ut gloria divini nom inis p ro m o v eatu r; nescio tam en, quis anim um affectus in talibus 5 su b tim id u m reddat, donec aliorum calculo m ea com probata videam . E t ante vestras iam quadraginta et plures variis ex partibus T heologi celebres et Politici regni divini studiosi suis m e epistolis exhilararunt4, ut talem consen­ sum to t clarorum n o m in u m m ihi prius p ro m ittere vix fuissem ausus. A iunt tam en, in aliquibus A cadem iis5 nescio quos m ussare et pluribus m e suspicio10 nibus, quibus m in im am occasionem subm inistravi, gravari, tanquam no­ vam m editarer religionem et perfectionem exigam huic vitae n o n possibi­ lem . V erum enim vero novam aliam, quam quae B. L uthero6 adm inistro coelitus instituta, religionem nescio, nisi no v am dicere voluit, quae novita­ tem vitae strenue urget. 15 Q u am perfectionem intendam , credo, quod aequus et affectibus non praeditus arbiter ex ipsis chartis m eis sufficienter intelligit. C oeterum tam stipes non fui, quin praevideam , vanas et forte iniquas censuras habiturum 13 in stitu ta: cj ] in stitu to : D . 1 N ic h t erm ittelt. 2 D er B rief ist v o r der F rühjahrsm esse (s. A n m . 7) 1676 geschrieben w o rd en , v erm u tlich im F eb ru ar (s. Z . 5 - 8 m it A nm . 4). 3 P h .J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 4 O ffen b ar w a r die Z u sch rift des A dressaten a u f die Pia D esideria zum Jahresw echsel 1675/76 ein g etro ffen ; vgl. die A ngaben ü b er die Z u sch riften in den B riefen N r. 56, Z . 15-18 (tricenis iam plures), N r. 69, Z . 1 3-16 (ultra quadragenas), u. N r. 76, Z . 4 7 -5 3 (ad 50). 5 D ie U n iv ersitäten G ießen u n d S tra ß b u rg (vgl. B rie f N r. 25, Z . 106—112). 6 M a rtin L uther.

N r. 65

an [einen Unbekannten]

[Anfang 1676]

303

conatum m eum , nec vero ea causa rem o m ittere volui, gnarus existim ationis et o m n iu m plane, quae m ea sunt, iacturam , si quae facienda esset, in causa D ei non esse debere difficilem vel huius m etu quicquam om itten d u m , quod ista requirere videtur. Interim D E O hum illim as ago gratias, quod ultra spem to t p io ru m et clarorum viro ru m suffragiis m e iuvari et in p ro p o sito stabiliri fecit: in quibus vestru m etiam b enevolum iudicium et consensum exosculor: m ittam vero, si nundinae7 instantes eius co m m o d itatem dabunt, n ovam eorum desiderio­ ru m aliquibus accessionibus auctam 8 editionem . Q u o d ea m ihi indicasti, quae alii in meis pagellis no tarin t, aeque gratam rem et plane ex am ici officio fecisti. U t vero, ubi de illis alias serm o iteru m fiet, ex m ea m ente respondere valeas: en, quid m ihi ad singula videatur! Scholarum m ax im u m m o m e n tu m esse p u to in em endatione publica. Fateor enim de in dustria m e abstinuisse illo argum ento: quo spectat excusa­ tio etiam verbis expressa, q u o d agere n olim eo loco de educatione iuventutis, ad quam scholae pertin en t9. N eq u e vero m ihi p ro p o situ m fuerat de om nibus tractare, quae ad hanc rem faciunt, consiliis, ad quod longe m aius opus requireretur, sed tan tu m de u no alterove. Sed aliquis T h eo lo g u s10 amicos n o n nihil de ea etiam m ateria m o n u it, q u o d leges in altera editione11. H ac ipsa in urb e circa scholas n o n pauca sunt, quae m erito conquerim ur, utinam tam facile em endarem us, vel em endandi penes nos esset potestas! Studem us tan tu m illos defectus corrigere catecheticis publicis, privatis exercitiis, in quibus tan tu m diligentiae p u to im pendi, ut, qui velint aliquid addiscere, com m o d itatem sibi defuisse n o n conquerantur. C u m eo T h e o lo g o 12, quem no n exprim is, qui co nditionem civitatum quam aliarum regionum ad em en­ dationes huiusm odi aptiorem vel co m m o d io rem censet, no n dubito idem iudicare, si eas conferam us cum ditionibus, quae Principi no n satis pio parent. E st ea ratio civitatum lib eraru m 13, u t nec m alitia tam facile effusis habenis om nia o b terat paucis, qui in corrupta etiam Republica boni super­ sunt, et im p etu m m alo ru m saltem nonnihil cohibentibus, nec tam en etiam consilia salubria, quae m aioris sunt m o m en ti, feliciter effectui dentur, cum , si etiam plures pios inter Proceres esse contingat, q u antum volunt, aliis obnitentibus aegre efficiant. A deo pleraque sem per m edio sunt in statu. In m onarchico autem regim ine, Princeps m alus si sit, aegre cohiberi potest fu ro r eorum , qui om n ia secum co rru m p ere non verecundantur: Si bonus vero fuerit aut pius, tu m d em u m accedente divina benedictione nihil 7 D ie F ra n k fu rter F rü h jahrsm esse v o m 12. M ä rz bis 1. A pril 1676 (vgl. B rief N r. 3 A n m . 11). 8 Z u den B ed en k en v o n Jo h a n n H ein rich H o rb u n d Jo a ch im Stoll, die dem S ep aratd ru c k der Pia D esideria an g efü g t w u rd en , s. B rie f N r. 45 A n m . 34 u. 35. 9 Pia D esideria 1676, S. 94 (PD 5 3,24-29). 10 Jo h a n n H ein rich H o rb (s. B rie f N r. 5 A n m . 11). 11 Pia D esideria 1676, S. 246-251. 12 O ffen b a r Jo h a n n O learius (s. B rie f N r. 133, Z . 24 -2 6 ). 13 Freie R eichsstädte.

304

Briefe desJahres 1676

tam difficile est, q u o d n o n effici queat, quo publica salus et pietatis causa p ro m o v eatu r, quae felicitas reru m publicarum vel nulla vel adm o d u m rara est. Forte tam en, quae n unc tem p o ra sunt, n o n inutile fuerit a civitatibus Im perialibus initium et periculum fieri, quid effectui dari posset. Q u o d eos concernit, qui παποκησαρίαν14 validius im pugnari m allent, his illud repono: C onsilia ea m e inprim is suggerere voluisse, quae sperem a quovis pio Ecclesiae antistite m ulta ex parte executioni m andari posse. Illam vero bestiam poten tio rem , quam expugnari hoc tem pore no n posse praevi­ deo, etiam cum cura im p u g n ari inane, saltem non ex instituto m eo esse credidi. Inter hom ines certe illi m alo n o n video m edium , nec extorquebit nisi D eus hanc illi H erculi clavam 15: unde consilia aliorsum flectenda existi­ m o, u t quando adiutoribus ad reform ationem publicam uti (vel id sperare) n o n licet plerisque sum m is potestatibus, in aliud tam en tem pus no n reiiciam us om nia, sed, quae illis propitiis saltem n o n reluctantibus a nobis praestari possunt, citra autoritatis ip so ru m laesionem m aiori quidem labore et succes­ su m inori, n o n tam en, quod confido, nullo tentare et efficere laborem us: E t vidistis, credo, vix aliud m e suggessisse consilium , quam ad quod non necessario req u iritu r secularis potestatis subsidium , sed hoc solum , ut ea non om n in o repugnet, quod vix ab illis expectes, quam qui palam im pii esse non verentur. U b i vero pluribus locis aliqui Ecclesiae m inistri in suis tan tu m gregibus in stituerint n o n tam reform ationem , ad quam coercendis refractariis bra­ chium validius requiritur, quam collectionem m eliorum anim arum , quas, quo in hac im becillitate perveniri potest, a fido curatore perduci suadeo, ut h o ru m deinceps exem plo alii, quos m agistratus coercitione hypocritas tan­ tu m effeceris, revera paulatim ad sinceram pietatem m anu ducantur, m u tu ­ u m operae p retiu m id fu tu ru m est. N a m m o d o aliquas hinc inde Ecclesias ad eum m o d u m reducerem us, u t aliis exem plo esse possent, sperarim hoc ferm ento universam Ecclesiae nostrae totius m assam tandem corrigi. Sed hoc com m endem us D o m in o : nos autem , q u od no stru m est, agam us stre­ nue. Tu vero et alii, qui reg n u m D ei ex anim o quaeritis, et precibus et opera, u t potestis, cooperari reliquis operariis ne desistite.

14 Papocäsarie (H errschaft der K irche ü b er den Staat); vgl. M . K r u s e , Speners K ritik am landesherrlichen K irch en reg im e n t u n d ih re V orgeschichte, B ielefeld 1971, 4 8 -5 3 . 15 Z u r altkirchlichen P olem ik gegen den m it einer K eule bew affneten, ung ezü g elten H e rk u ­ les s. R eallexikon fü r A n tik e u n d C h riste n tu m 14, S tu ttg a rt 1988, (559-583) 576-578.

N r. 66

an [Johann Cunrad Hößlin]

[Anfang Februar 1676]

305

66. A n [Johann C unrad H ößlin in B ebenhausen]1 F ra n k fu rt a. M ., [A nfang F eb ru ar 1676]2

Inhalt Ist erfreu t u n d zugleich b esch äm t ü b er die ih m en tg eg en g eb rach te V erehrung. F reut sich ü b er die W ertsch ätzu n g Jo h a n n A rn d ts, nach d em dieser in W ü rtte m b e rg die schärfste K ritik erfah­ ren hatte. G ib t w eitere Beispiele v o n der geistlichen W irk u n g des ‫ ״‬W ahren C h riste n tu m s“ . W eist a u f die v o n ih m b eso rg te F ra n k fu rter N eu au sg ab e hin. - F re u t sich, daß seine a u f alle m enschliche G eleh rsam k eit v erzich ten d en P re d ig te n gefallen. - Z u d en Pia D esideria: E rh o fft g ro ß e W irk u n g , w e n n [H ößlin] die R e fo rm v o rsch läg e bei den später nach T ü b in g e n geh en d en B eb en h äu ser K lo stersch ü lern in die T at um se tz t. E m p fieh lt die L ek tü re des 1. Johannesbriefes. - W eist a u f die d em n äch st erscheinenden ‫ ״‬L eb en s= R eg u ln “ v o n Jo h a n n Ja co b S chütz hin.

Überlieferung D : P h .J. S pener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 1, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 276-279.

N o n alio, quam q uo scriptae sunt, anim o tuas3 a m e superioribus diebus acceptas lectas esse, scias: videlicet tui am ante et arctioris p o rro amicitiae cupido. E x D . F ro m m an n 4 in literis p rio rib u s5, quae tam en no n nisi eodem cum alteris6 die m ihi perlatae sunt, iam de tu o in m e de te nihil adhuc 3 F ro m m an n : cj ] T ro m an .

4 die: cj ] diebus.

1 Jo h a n n C u n ra d H ö ß lin (1645-25.?8.1678); geb. in H o lzg erlin g en , n ach d em S tu d iu m in T ü b in g e n (im m atr. 6 .3 .1 6 6 3 ; M a g ister 1666: B ü r k / W il l e 3, 523) 1670-1675 R e p eten t im T ü b in g e r Stift, seit 1675 P re d ig er u n d P rä zep to r der K losterschule in B ebenhausen bei T ü b in ­ gen (F. F .F a b e r , D ie w ü rtte m b e rg isc h e n F am ilienstiftungen n eb st genealogischen N a c h ric h ­ ten, H eft 3, 1853, § 116; K irch en b u ch B ebenhausen). V on d em frü h v ersto rb en en H ö ß lin sind n u r poetische G eleg en h eitsschriften erhalten (s. E rm a n -H o rn , N r. 17470ff. 17546 u. S tolberg N r. 14864. 23083. 23459). —H ö ß lin w a r seit d em 2 8 .9 .1 6 7 5 m it M a rg areth a B arbara W ieland v erh eira te t u n d h atte zw ei T ö ch ter: A gnes M a rg areth a (2 .7 .1 6 7 6 -5 .3 .1 6 7 9 ) u n d T abitha Ju d ith a (geb. 18.3.1678), bei der Spener, v e rtre te n d u rch Jo h a n n U lrich P reg itzer, die P aten­ Schaft ü b ern ah m . - Z u r E m p fän g erb estim m u n g : V orliegender B rie f eröffnet eine k u rze R eihe v o n B riefen Speners an ein un d denselben A dressaten (Briefe N r. 66, 83, 120), der a u f G ru n d der d arin erw äh n ten O rte (s. Z . 7 6-86) u n d P ersonen (z. B. H ö ß lin s T o ch ter A gnes M a rg areth a in B rie f N r. 120, Z . 109) ein d eu tig m it H ö ß lin zu identifizieren ist (vgl. die N e n n u n g eines S penerK o rre sp o n d e n te n ‫ ״‬H ö s lin “ bei G edicke, D ecas, S. 4). 2 A m 2 2 .2 .1 6 7 6 a n tw o rte tjo h a n n A ndreas F ro m m a n n (s. B rie f N r. 156 A n m . 1) a u f Speners (nicht überliefertes) S chreiben v o m F ebruar 1676 (‫ [ ״‬. . . ] w eg en der in jü n g ste m , v o n m ir den [Textlücke] h u iu s w o h l erhaltenem , g ro ß g ö n stig e n S chreiben p ro p o n irte n R echtsfrage [ . . . ] “) u n d teilt m it, daß er den eingeschlossenen B rie f [an H ö ß lin ] ü b erb ra ch t habe (‫ ״‬D as eingeschloßen gew esene h ab e d em , so es gehöret, in die H a n d selbst eingelieffert. D e r d an n gleichsam in ecstasi w ar, alß w e n n v o n der H e rre n C h risti A postel einem im m ed iate er eine epistel bekäm e. W ird d u rc h die M eß leu te ferner co rre sp o n d en tz p flegen“) (H alle a.S ., A FSt, A 139: 50). 3 N ic h t üb erliefert. 4 Jo h a n n A n d reas F ro m m a n n (s. B rie f N r. 156 A n m . 1). 5 N ic h t überliefert. 6 V erm u tlich B rie f N r. 156.

306

Briefe des Jahres 1676

m eritu m affectu constare p oterat, sicuti etiam semel atque iterum antehac tuam in instruendis ipsius liberis7 fidem atque industriam ab eo com m enda­ tam recordor. C o eteru m , p lu rim u m tibi debeo, quod epistola tua non parum m e exhila­ rare volueris; quicquid enim in illis legi, m irifice m e delectavit et inter officii m ei varia fastidia refocillavit. Si u n u m id excipiam , quod plus m ihi tribuas, quam in m e est (uti fere solent, qui n o n nisi absentem n o ru n t; nam qui praesenti adsunt et infirm itates in tu en tu r m entis illius, aestim ii nim ii m axi­ m am d ep o n u n t partem ); hoc enim aeque m e contristare solet, quando ex aliorum elogiis intelligens, qualis esse debeam , q u antum ab eo adhuc absim , expendo. Sed illa tui affectus, p o stq u am aliqua in m e divina charism ata deligere coepisti, vis fuit, u t reliqua etiam om nia m aioris faceres. H oc autem lubens illi am ori tuo condono, u t tam en posthac m ediocriter atque ita sentias, p lu rim u m adhuc m e distare, quem anim o concepisti, atque id solum in m e agnosci velle, q u o d regni divini p ro m o tio n em serio desiderem et pro m o d u lo concessae gratiae8 eum curare potius velim , de qua voluntate et reliqua gratia D E O o m n iu m b o n o ru m d ato ri9 hum illim as ago gratias, quam qu o d eo studio u ti o p o rtet curasse appaream . E t indignus equidem sum m inim a D E I gratia vel dono, u tp o te ne his quidem hactenus uti o p ortuit usus, sed nec illa tanta in m e deprehendunt, qui m ecum sunt, quam , qui praesentem audiunt, vident. P orro exhilaravit m e p lu rim u m virtus illa pientissim i libri A rndiani10, quam adeo praedicas et in alium plane a p riori et ab eo, qui plerisque studiosis insidet, sensu Te im m u ta tu m confiteris. Q u idni enim hoc m e exhilararet, qui libro illo adeo delector, u t post sacros et θεόπνευστους11 vix alius m ihi in m aiori sit pretio, cum audio, alios eiusdem sentire efficaciam, de cuius sensu totus m ihi g ratu lo r et D E O concino laudes. U n d e in eo praedicando totus sum et, si qua in re, in hac certe de auditoribus m eis no n m ale m eritus m ihi videor, q u o d com m endatione n o stra in p lu rium iam m anibus ille liber est nec indiligenter legitur. Ita superiori anno ad ae g ro tu m 12prius m ihi non cognitum vocatus, solatio 16 o m n ia: cj ] o m ia: D. 7 H ö ß lin w ar H au sleh rer bei den beiden ältesten S öhnen F ro m m an n s, Jo h a n n C h ristian un d Jo h a n n U lrich (vgl. LP: R o th R 3 181-82), gew esen. 8 Vgl. E p h 4,7. 9 Vgl. Jak 1,17. 10 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A nm . 7), V ier B ü ch er v o m W ahren C h riste n tu m (s. B rief N r. 44 A n m . 11). - S pener hatte A nfang der siebziger Ja h re F ro m m an n s Frau, A nna T abitha geb. P reg itzer, das W ahre C h riste n tu m geschickt. Im D ezem b er 1677 b eg an n F ro m m a n n das W ahre C h riste n tu m zu lesen un d seiner häuslichen F am ilienandacht zu g ru n d e zu legen, nach­ dem H ö ß lin es ih m h o ch g e rü h m t h atte (s. J. A. F ro m m a n n an Spener, 3 0 .12.1677 [Halle a. S., A F S t, A 139: 54]). 11 H eilige u n d in sp irierte S chriften (Bibel); vgl. 2 T im 3,16. 12 N ic h t erm ittelt.

N r. 66

an [Johann Cunrad H ößlin]

[Anfang Februar 1676]

307

et gaudio plenior ab eo discessi, quam forte ex m e ipse hausit, cum insignem illam divinam cognitionem , quam ex libro hoc am ato conceperat, ex serm o­ ne eius deprehendissem . A nte biennium autem ad m e perscriptum est C o lo ­ nia, duos fratres Pontificios lectione C h ristianism i illius ad veritatem nos­ tram conversos fuisse13: q u o d eo m aioris facio, quia praevidere poterant persecutiones, quas adversus se, m ariti iam enim erant, excitarent et quas deinceps etiam m ag n o rei fam iliaris dam n o experti constanter pertulerunt. A dversus talia vero an im u m m u n ire n o n vulgaris est virtutis adeoque corda luce divina om n in o ad convictionem perfusa esse o portuit. N u n c tu u m etiam exem plum m e confirm at, quando m em oras, eo dem um autore te ad veram et genuinam T h eo lo g iam a reliquae eruditionis saepe in argum en to sancto profanae laboribus ab d u ctu m esse. Iubeat p o rro D E U S sem ina plura ab illo B eato servo suo sparsa in p lu riu m cordibus efficacia esse et divites fructus ferre, illo etiam loco, quo viri scripta olim atroces passa sunt censuras et iniurias14. U t vero alios ad istum etiam fontem , ex quo tam dulcis tibi potus fuit, deducas et eius gustandi au to r fias, m e m o n ito re non eges: ad hoc enim tua te charitas, qua cor tu u m sanctus ille et m eram charitatem spirans d o cto r divina benedictione im plevit, p roprio m o tu inci­ tabit. Forte constabit vobis, prodiisse ab aliquot annis novam editionem , cui qualicunque n ostra opera, n o n quidem nostrae, sed aliorum aliquot T h eolo­ g o ru m observationes et notae accesserunt15, quae legenti ad sensum genui­ n u m lucem praeferunt et p raem u n ian t adversus detorsiones, quas nullo suo m erito, sed aliorum , quibus idem contigit, adeoque ipsorum Θεόπνευστων exem plo pati coactus erat Vir optim us. A lterum , quod m e delectavit, illud fuit, cum narrabas, conciones n o stras16 Tibi et tuis placuisse. In n o x iu m et a philautia alienum de hoc gaudium m eu m erit, qui in illis nihil m eu m agnosco, sed solum coeleste v erbum absque adm ixtione ulla h um anae eruditionis, in qua vim ingenii ostendere possem , pro p o n ere consuevi. U n d e ad eum solum gloria redit, cuius ver-

63 m eu m : cj ] m e cum : D .

13 D ie N ach rich t sta m m t v o m schw edischen G esandtschaftsprediger T obias W inckler in K ö ln (s. B d. 1, B rie f N r. 208, Z . 5 4 -6 2 ). 14 L ukas (II.) O sia n d er in T ü b in g e n (s. B rie f N r. 21 A n m . 7) h a tte am h eftig sten gegen A rn d ts W ahres C h riste n tu m polem isiert. 15 Jo h a n n A rn d ts / G eneral-S uperintend. des F ü rste n th u m b s L ü n eb u rg / V ier geistreiche B ü ch er v o m w ah ren C h riste n th u m . . . A nietzo aufs n eue w ied eru m b auffgeleget u n d dieser letzter T ru ck / ü b er alle v o rig e E ditiones m it neu en A n m e rc k u n g e n un d vielen M arg in alib u s . . . v e rm e h re t u n d verbessert, F ra n k fu rt a. M . u n d Leipzig 1674 (B ircher C 1261-1267). - D ie A n m e rk u n g e n en th alten T exte v o n M a rtin L uther, A u g u st V arenius u n d (vielleicht) Jo h a n n G eo rg D o rsch e (vgl. W a l l m a n n , 2 47-249). 16 G ed ru ck te P red ig ten Speners (vgl. G rü n b e rg N r . 3 4 .3 8 -4 1 .8 1 .1 0 3 -1 1 2 ) o d er private N ach sch riften (vgl. B d. 1, B rie f N r. 56, Z . 30f).

308

Briefe des Jahres 1676

b u m est: ego vero eidem hum illim as debeo grates, quod in stru m en to m e uti voluerit, quo v erb u m ex sese salutare p io ru m cordibus p o rro im prim eret. Eo quoque laetor, q u o d n o n desint hinc inde m entes, quae sim plicitatem et citra apparatum sapientiae hum anae p ro p o sitam veritatem n o n fastidiunt, q u o d alias seculo fam iliare est em inentia serm onis et sapientia hum ana (nem pe sim ile sim ili g audet)17 unice affici solito. A quo m ore, si quid eius ex prava consuetudine et exem plis adhuc adhaeret m ihi, subinde m agis m agisque recedere studeo et in hoc D E U M invoco. D enique pia desideria n o stra 18 tui quoque cordis expressisse desideria non m inus volupe fuit, eo m agis, quod m e probas, etiam in praxin deducere labores. N o n assentari volo, videor tam en ex hoc studio tuo surculum in B ebenhusano19 vestro surgentem conspicere, qui in proceram et ram osam atque valde foecundam posthac excrescat arb o rem 20. N im iru m , quae teneris neque d u m seculo adeo im m ersis im p rim u n tu r pectoribus, fidelius fere haerent atque n o n facile patiuntur, ita denuo excede­ re semel hausta, u t n o n p lu rim u m supersit: adeo qui tuo ductu et coelestis spiritus v irtu te veram pietatem cordibus im presserint hancque T ubingam 21 secum ferent, ita parati stu d iu m T h eo lo g icu m accedent, ut spes sit, cum erunt, inprim is qui n o n dissim ili m eth o d o reliqua persequendi autores esse velint, longe alio successu coelestem sapientiam assecuturos, quam hactenus apud plerosque fieri vidim us. In pretio eru n t inprim is ea, quae unice necessaria22, reliquis n o n contigerit honos, quam qui m ensuram capiat ex utilitate ad Ecclesiam redundante. E t anim us divina sapientia p rim u m illum inatus non haec tan tu m - - , sed et, quicquid aliarum literarum vel profanae quoque eruditionis hauserit, sancte ad gloriam D E I applicare noverit. Si vero etiam , q u o d nollem , quod post te T ubingae habebunt praecepto­ res, [qui] haud eadem via illos ducant, n o n tam en frustra fuerit, quod prius didicerint, nec suo carebit fructu. Longe enim puriori m anu ac m ente versabunt ea studia, quae divinis istis haud quaquam aequiparanda, non tam en o m n in o inutilia sunt, quam vulgo apud alios tractari solent, qui om nia unice in illis sita esse sibi perperam im aginantur. Ioannis, qui totus charitate ardet, divinissim am epistolam 23 quod fatigisti, fecisti prudentissim e et, u t m elius n o n potuisses: quod successus ipse docet et docebit p o rro . Saepe m iratus sum , eam epistolam a paucioribus, 89 - - ] [ T e x tlü c k e ] .

92 [qui]: cj.

97 Ioannis: cj ]Joannes.

17 G leiches erfreu t sich an G leichem (W a n d e r 1, 1713, N r. 39; vgl. W a l t h e r N r. 42746a). 18 P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 19 B eb en h au sen bei T ü b in g e n m it seiner evangelischen K losterschule. 20 Vgl. M k 4 ,3 0 -3 2 par. 21 T ü b in g e n m it seiner U n iv ersität. 22 Vgl. Lk 10,42. 23 D en ersten Jo h a n n e sb rie f (ljo h ) h at auch S pener anfangs in seinem C o lleg iu m pietatis für T h eo lo g ie stu d en ten gelesen (s. B rie f N r. 92, Z . 19-27).

N r. 66

an [Johann Cunrad H ößlin]

[Anfang Februar 1676]

309

quam ulla alia A postolica, T heologis nostris tractatam esse, adeo ut vix unus alterve exstet, qui in eam scripsit. Insigniter m ihi p ro b a tu r pientissim us Paulus E gard u s24, A rndii su m m u s aestim ator et hyperaspistes25, in dem C hristen th u m Jo h an n is26. N isi eo hactenus usi estis, forte no n sine utilitate pii viri m editationes consuletis. D eus, a quo unice om nia bona et q uo solo d octore ex eius verbo proficere potestis, Spiritu suo S[ancto] vos u b ertim im pleat, u t S[acro] tuo m inisterio et exercitiis quam p lu rim i ad veram et vivam co gnitionem perveniant atque adeo om nes revelata facie gloriam D o m in i speculantes in eandem im aginem tran sfo rm em u r a claritate in claritatem tanquam a Spiritu D o m in i27. U ltim u m , quo tuas concludebas, exprim ebat desiderium tu u m , ut praxin C hristianism i com pletam scriberem . A d hoc vires m eas experior m inores. Videbis tam en (si D E U S g ratiam largitur) hic brevi prodire nonnulla28, quae tuam ex parte sitim restinguant. Sed et de illo, q u o d tu cupiebas, cogitab itu r am plius. M ethodus certe talis est, u t in ea nihil displiceat. D E U M coniunctis votis quotidie invocem us ferventissim e, u t n o m en suum p o rro sanctificari, reg n u m p ro m o v eri et v o lun tatem perfici29, q u o d solus potest, ipse faciat, ro b o ret m anus nostras ad opus suum , intellectum illum inet, u t videam us, quid oculis eius rectum est et quo d ipse a nobis fieri vult, an im u m addat, ne calum nias seculi vel, quae secuturae sunt, persecutiones reform idantes retraham us pedem , συνέργους30 ubique excitet fideles et, u t hi ubique m u tu o sibi innotescant, co m m o d ita­ tem subm inistret, h o ru m o m n iu m laboribus benedicat et, si ita eius consilio v isum est, hanc solam laetitiam om nibus, qui serio ipsum quaerunt, largia­ tur, quae o rietur, quando sem inum sparso ru m in nobis ex aliis conspiciem us m essem . Ita tibi eveniat divina gratia, ita bonis om nibus, ita vobiscum m ihi, ut sapientissim us in coelis Pater intellexerit. C uius anni et p lurium sequentium periodos ita tibi decurrere iubeat D E U S , u t quotidie nova coelestis benigni­ tatis experim enta.

24 Paul E g ard (1578/79—1655), holsteinischer P farrer (seit 1610 in N o rto rf) u n d E rb au u n g s­ Schriftsteller, V erteidiger Jo h a n n A rn d ts (P. E g ard , E h re n re ttu n g Jo h a n n is A rn d te n , L ün eb u rg 1624) (D B A 268, 1 -5 ; A D B 5, 655f; SH B L 9, 102-104; M ö ller 1, 151-154; Spener gab später die S chriften E g ard s m it ausführlichen V orreden heraus: P. E g ard , D rey außerlesenste Schrifften, F ra n k fu rt a .M . 1679; G eistreiche S chrifften 2 u. 3, G ießen 1681—1683 (vh H alle a. S., H B F S t; vgl. G rü n b e rg N r. 234 f). 25 V erteidiger, B eschützer. 26 P. E g ard , G ü ld en C h riste n th u m b des H im lischen A delers / D as ist: D ie E rste / E dle und G eistreiche E pistel S .Jo h an n is . . . erkleret, L ü n eb u rg : Stern 1623 (B ircher B 3083; vgl. P. E g ard , D rey außerlesenste Schrifften, 1679, 1 -1 4 (3. P aginierung). 27 2 K o r3 ,1 8 . 28 Jo h a n n Ja co b S chütz, C hristliche L ebens= R eguln (s. B rie f N r. 123 A n m . 4); vgl. B rie f N r. 83, Z . 6 9 -7 1 . 29 D ie ersten drei B itten des V aterunser (M t 6,9f). 3° Vgl. R ö m 16,3 u. ö.

310

Briefe desJahres 1676

67. A n A hasver Fritsch in R u d o lstad t1 F ra n k fu rt a .M ., 18. F eb ru ar 1676

Inhalt Ü b e r seine B e m ü h u n g e n , einen D ru c k e r für Fritschs ‫ ״‬H eilige O ste rfre u d e “ zu finden. E rb ittet V erzeichnis d er S chriften v o n F ritsch. - E rste E rfo lg e seiner Pia D esideria sind w eitere C ollegia pietatis in einigen S tädten. - B erich tet v o n der E in fü h ru n g des G ebrauchs der Bibel bei der k atech etisch en U n te rw e isu n g u n d in der P redigt. K lagt ü b er die H indernisse im geistlichen Stand. - F ragt, o b F riedem ann B ech m an n in Je n a ein C o lleg iu m pietatis einrichten kö n n e. B ücherangelegenheiten.

Überlieferung A: B erlin, S B B -P K , M s. lat. 4° 363, S. 2 9-32. D :P h .J . Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 501-503 (Z. 2 3 -9 4 ).

Salutem et Pacem a D O M IN O ! V ir N obilissim e, M agnifice, Excellentissim e. D o m in e et Fautor in prim is H onoratissim e. A m icissim is vestris2 iam diu debebam responsum , u t m orae huic iam non 5 sufficiat excusatio, sed necessaria sit a vestra benignitate venia, quam et rogo decenter et exorare spero. Si tam en aliquam tarditatis causam allegare licet: n o n prius respondere decreveram , quam nactus essem, qui vestras de gaudio paschali m editationes3 suis sum tibus excuderet: dem um heri W althero4 no­ stro persuasi, ut, qui alterum libellum 5 im p rim i curat, hunc etiam in se 10 receperit. Sperabam equidem istum ante n undinas6 e praelo pro d itu ru m , quid etiam ex W altheri co m m o d o fu tu ru m erat, sed officinis typographicis ista h yem e satis occupatis, q u o d volebat, efficere n o n valuit. Initium tam en im pressionis iam factum et 8 vel 9 [plagulae]7 iam absolutae sunt: ut speci­ m en videas, en prim as pagellas! 13 [plagulae]: cj ] [unleserlich] 1 Z u A. F ritsch s. B rie f N r. 9 A n m . 1. 2 Fritschs B rie f v o m 21.11.1675 (Halle a.S ., A FSt, A 139: 33) ist ohne A n red e u n d B rief­ Schluß u n d sprachlich m o d ern isiert a b g ed ru ck t bei: T h . W o t s c h k e , V om P ietism us in O s tth ü ­ rin g en , Z eitsch rift des V ereins für T h ü rin g isc h e G eschichte u n d A lte rtu m sk u n d e 39, 1935, [285-334] 310. 3 A. F ritsch, H eilige O ste r= F reu d e / D as ist / C hristliche A ndachten, F ra n k fu rt a. M .: J. G. W alther 1676 (B ircher B 3463). 4 Jo h a n n G eo rg W alther (s. B rie f N r. 51 A nm . 7). 5 A. F ritsch, Jesus Alles in allen (s. B rie f N r. 51 A n m . 6). 6 D ie F ra n k fu rter F rühjahrsm esse vo m 12. M ärz bis 1. A pril 1676 (vgl. B rief N r. 3 A n m . 11). 7 P apierbogen.

N r. 61

an A hasver Fritsch

18. 2. 1676

311

C aeterum , quam vis suspensa haedera8 vim en tu u m n o n egeat, quando tam en m ei etiam consensus aliquod d o cu m en tu m praescribi m editationibus Tuis desideras, V ir C eleberrim e, in hoc quo q u e m o rem geram et ad lecto­ rem paraenesin9 addam . M em ini equidem a Te iam superiori tem p o re pagel­ lam accepisse, qua scrip to ru m T u o ru m indiculus10 continebatur; cum vero inter chartelas m eas eam n o n reperire his diebus p o tuerim , nisi grave est, per m ercatores ad nos profecturos ro g o aliud ex em plum m itti et addi, cuius spes facta est, B[eati] Lenzii11 consilium de C hristiana societate. Porro, p io ru m desid erio ru m 12, quae n o n adeo nostra quam aliis gloriae divinae studiosis co m m unia sunt, aliquos apparere fructus, quam m axim e gaudeo et D E O o m n iu m d atori b o n o ru m , q u o d n o m en suum m agis m agisque in G erm ania n ostra glorificari faciat, hum illim as ago gratias. O m n ia ipsius gloriae sacra sunto, et ad eam red u n d et om nis unice honos, n o stro et o m n iu m h o m in u m nom ine, ne in co m m u n io n em nobis haud debiti boni nos ingeram us, penitus excluso. In aliquot iam civitatibus, p ro u t etiam Plur. Rev. D n. D. H artm an n u s13 scripsit, exercitia pietatis instituta et diligenti inter pios lectioni Scripturae, de qua deinceps inter se conferent, consecrata sunt. H os spero surculos aliquando in proceras, latas et faecundas arbores evasuros esse14, ex quibus posteri, si n o stram vitam eousque p ro ro g are D E U S nolit, fructus uberrim os capiant. C erte, n o n aliter potest corruptioni nostrae m edela fieri, quam ex verbo caelesti, q u o d quo locupletius inter nos h ab itet15, eo efficacius vim eius sentiem us. Ea causa nup er coepim us in exam inibus nostris C atecheticis16 iuventuti 8 E p h eu , w o m it der T h y rsu ssta b , das A bzeichen der T eiln eh m er des D io n y so sk u ltes, u m ­ w u n d e n w u rd e. 9 Z u S peners V orrede s. B rie f N r. 51 A nm . 6 . 10 E in erstes g ed ru ck tes, b ib lio g rap h isch unzureichendes Verzeichnis seiner geistlichen S chriften erschien erst viel später: H ern D . A hasveri F ritschens C atalo g u s seiner b iß h er heraus geg eb en en T h eo lo g isch en B ücher, Leipzig 1692 (vh LB H an n o v er). 11 F riedrich Lenz (1 1 .9 .1 5 9 1 -9 .1 .1 6 5 9 ); geb. in W ittenberg, n ach der P ro m o tio n zu m D r. iur. (1615 in Basel) 1617 K anzler, 1635 R at der Ä btissin zu Q u e d lin b u rg , 1644 a n h a lt-b e rn b u rgischer K anzler, 1648 sto lb erg isch er K anzler in R u d o lstad t. Lenz w a r ein eifriger Leser der B ibel u n d versch ied en artiger E rb a u u n g ssch rifte n einschließlich der L iteratu r der deutschen M y stik u n d w id m ete sich in der K o n v ersatio n gerne religiösen T h e m e n (D B A 754, 122f; Z edier 17, 137; LP: R o th R 5132, S to lb erg N r. 15032; A. T h o l u c k , L ebenszeugen der lutherischen K irche, 1859, 120-124; vgl. A n h an g N r. 164, Z . 11-27). - Seine n u r h andschriftlich niederge­ leg ten V o rstellungen einer christlichen G em einschaft h at F ritsch in seinem T ra k ta t ‫ ״‬V on C h rist= sch u ld ig er E rb a u u n g “ (s. B rie f N r. 92 A n m . 10) heran g ezo g en (vgl. A n h an g N r. 164, Z . 1 2 ff.3 8 ff.ll2 ff). 12 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 13 Jo h a n n L u d w ig H a rtm a n n (s. B rie f N r. 5 A nm . 1); vgl. B rie f N r. 45, Z . 125-136, u. N r. 70, Z . 18-24. ' 14 Vgl. M k 4 ,3 0 -3 2 par. 15 K ol 3,16; vgl. den ersten R e fo rm v o rsch lag der Pia D esideria 1676, S. [94-104] 94. 101 (PD [56,31-58,10] 53,31f. 5 6 ,3 3-36). 16 Z u m K atech ism u su n terrich t (K inderlehre) vgl. B rie f N r. 64, Z . 209-215.

312

Briefe desJahres 1676

suadere, ut, qui paulo provectiores sunt, secum ferant b ibliorum vel saltem N [ovi] T estam enti exem plum ; ut, cum catecheseos nostrae fundam enta ex Scriptura allegantur, ipsi dicta in quirant. Inde de eo exam inantur, quo m o d o dicta intelligant, atque adeo m an u d u cu n tu r ad analysin aliquam , quod spera­ m us n o n sine usu fore, u t ita n o n ta n tu m assuescant, quae legunt in sacris, cum attentione eius, quid dicatur, legere, veru m etiam fidem suam ipsi divino verbo superstruant. C oepi etiam b ib lio ru m codicem in concionibus meis apertum retinere et subinde, quae singularis em phaseos ex eo allego, conceptis verbis legere, ut aliqui, q u o d fu tu ru m spero, ad hoc m o v eri patiantur, qui ipsi etiam secum in tem p lu m ferant biblia, et n o n tan tu m textum , qui tractatur, sem per ante oculos m aioris attentionis gratia habeant, v erum etiam dicta potiora, quae allegantur, inqu iran t et notent, do m i posthac, quae de illis observata sunt, rum inaturi. A udivi in A nglia17 m o rem illum m ulti fuisse fructus18. C aeterum Tecum , V ir Excellentissim e, co nqueror in n o stro ordine, qui reliquis antistant, m agna ex parte n o n eo in divinae gloriae pro m o tio n em ardere zelo, qui tam en m erito esse deberet; plurim i tepent, aliqui frig en t19 etiam (quantum in ipsis est, im pedire potius consilia pia, quae, si locum invenient, eorum vitam seculo n im iu m im m ersam in ru b o re m datura fo­ rent, quam iuvare parati), reliqui sincero anim o causam D O M IN I agere p ro m ti ab istis p lu rim a obstacula pati coguntur. N ec tam en D E U S deerit h o ru m conatibus et studiis, q u o d certo nobis pro m ittere valem us. Im o si illi, qui colum nae20 et sidera21 Ecclesiae nostrae apparent, suo desint officio, reliqui nec dotibus illis pares, nec functionum splendore aequales, quisque sua in statione, si ea etiam h u m ilio r videatur, strenue, quod n o stru m est, im o quod D E I est, agam us nec expectem us illos, qui quidem exem plo praelucere deberent. U n d e vestros etiam diaconos22, quos scribis sancto proposito constituisse, quae possunt, effectui dare, in eo confirm ari optarim et, u t tam illi quam alii, in quam tenui etiam functione sunt, n o n tam eos, qui ante se, respiciant, quam q u o d ab illis D E U S exigat. Id tam en m ultae quoque utilitatis fu tu ru m est, ut, qui vicinos n o ru n t eiusdem anim i, cum illis frequenter conferant, quae m u tu ae ip so ru m et g reg iu m aedificationi servire possunt. U tile est

68 /eo s/. 17 E ngland. 18 Vgl. B rie f N r. 64, Z . 152-161. 19 Vgl. A p k 3,15. 20 Vgl. Gal 2,9. 21 Vgl. A p k 1,16.20. 22 D iaconus in R u d o lstad t w aren zu dieser Z eit: 1. (seit 1674) M . Jo h a n n C h risto p h A bicht (1644-1681); 2. (seit 1672) Jo h a n n Elias R o th m aler (1634-1694); 3. (seit 1673) C h risto p h S o m m er (1646-1685) (G. v. K e t e l h o d t , S c h w arzb u rg -R u d o lstäd ter P fa rrer bis 1800, A rchiv fü r S ip p en fo rsch u n g 5, 1928, 9 8 -1 0 0 .1 3 7 -1 3 9 .1 7 5 -1 7 8 ; vgl. Jö c h er 4, 671 u. Z ed ier 32, 1216).

N r. 67

an Ahasver Fritsch

1 8 .2 .1 6 7 6

313

quandoque su p erio ru m tep o rem exem plo et zelo inferiorum corrigi et p u d o ­ ri eos, qui istis in nullo cedere velint, ad m aio rem diligentiam , qua praeire debuerant, incitari. In terim n o n desinem us, u ti licet, eos etiam Fratres, qui in m aiori dignatione co n stituti sunt, ad opus D O M IN I hortari: m o d o in academ iis plus proficerent consilia pietatis. Sed in his etiam n o n expectandum reor, u t vel superiorum autoritate vel eorum p lu riu m consensu res suscipiatur: potius quivis D E I am ans T h eo lo ­ gus in academ ia collegium eiusm odi, quo ad pietatem , n o n ad eruditionem solam fo rm en tu r studiosi, instituere potest et benedictionem desuper spera­ re. Id si faciat, forte q u o ru n d am invidiam et occulta odia provocabit, nescio tam en, an tim en d u m sit, u t publice quis se in stitu to opponat. Si n o n om nes esse volent, saltem volentibus licebit esse pios: inprim is quia nihil aliud sua institu tio n e academ iae esse debebant quam gym nasia pietatis; cur ergo tim e­ at, qui aliquid eo faciens instituerit? E t sit ita, existim ationis atque felicitatis in hoc seculo pars tali ausu pereat: nonne ipsam vitam D O M IN O debem us? et potestne aliquid tam p retio su m esse nobis, q u o d no n im pendam us illius gloriae, cuius quam nostri potius sum us? lenam q u o d concernit vicinam vobis, nulla in G erm ania fere academ ia est, in qua n o n sint aliqui m ihi noti, illa unica excepta23. D e M ax. Rev. autem D. B echm anno24, quem com m endas, eadem praedicari ab aliis audivi: A n ille Te autore, V ir N obilissim e, induci posset, u t scholam hu iu sm o d i suis audi­ toribus aperiat, d u m reliqui collegae in aliis, quae itidem necessaria esse credim us, occupantur? C aeterum , defectu de quo conquerebaris exem plarium 25, existim o p ro x i­ mis nundinis Lipsiensibus26 p ro sp ectu m esse. Lipsiam enim num erus suffi­ ciens a Z u n n e ro 27 m issus est et forte etiam lenam quaedam perlata, nisi infra dignitatem academ icam scripta vernacula bibliopolae arbitrati sunt. Q uas conciones in Ioannis c. 328 m iserim , priores an posteriores, n o n am plius recordor: m onitus, istis nundinis m ittam , quas adhuc desiderabis. Sed charta m e deficit. 72 tep o rem ] te m p o ru m : D. in stitu to /. 90 au tem ] -D .

7 2 f /p u d o ri/.

74 deb u eran t + < / i n / > .

82 /se

23 Jena (u n d seine U n iv ersität). - D ie T heo lo g isch e F akultät h atte folgende M itglieder: Jo h a n n W ilhelm B aier (1647-1695), M itglied der F akultät seit 1674, F riedem ann B echm ann (w ie A n m . 24), P h ilip p M ü ller (s. B rie f N r. 95 A n m . 28) u n d Jo h a n n M usäus (s. B rie f N r. 74 A n m . 16). 24 F ried em an n B ech m an n (s. B rie f N r. 10 A nm . 43); vgl. B riefe N r. 12, Z . 25 f u. N r. 25, Z . 182. 25 U m w elche S chrift (Fritschs?) es sich han d elt, ist n ich t zu erm itteln . 26 D ie L eipziger Ju b ilate-M esse v o m 3. bis zu m 5. S o n n tag n ach O s te rn (16. - 3 0 . A pril) 1676 (vgl. B rie f N r. 3 A n m . 11). 27 Jo h a n n D a v id Z u n n e r (s. B rie f N r. 9 A n m . 13). 28 P h.J. S pener, D as v o n den G läubigen d u rch C h ristu m abg ew en d ete . . . G erich t (s. B rief N r. 53 A n m . 7).

314

Briefe desJahres 1676

Vale in D O M IN O , V ir ei charissim e et eius vicissim am antissim e, et quam ipsius paterna bonitas (cui im m ortales Tecum solvo grates!) nuper v itam 29 restituit, n o v o robore confirm et, u t Te instrum ento p lu rim u m adhuc in Ecclesia et Politia p ro m o v ean tu r ea, ex quibus ad Suprem um d atorem gloria redu n d et aeterna. Scrib. Francof. ipso em ortuali B. L utheri30 nostri, cuius spiritu plures anim as ille iubeat, qui eum in palatium aeternitatis iam olim transtulit. 1676 N obiliss. T. M agnif. ad pias preces et obsequia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria.

104 restitu it + < e a > . 29 Fritsch w ar nach eigener A ngabe (w ie A n m . 2) A nfang O k to b e r sch w er erk ran k t. 30 D er T o d estag L uthers ist der 18. F ebruar (1546).

N r. 68

an A hasver Fritsch

2 1 .2 .1 6 7 6

315

68. A n A hasver Fritsch in R ud o lstad t1 F ra n k fu rt a .M ., 21. F ebruar 1676

Inhalt L o b t Fritschs gep lan te T au lerausw ahl u n d w eist ih n a u f eine F ra n k fu rter A usgabe v o n 1672 hin. - W u n d ert sich, daß n o ch im m e r gegen A rn d t der V o rw u rf des W eigelianism us erh o b en w ird. Rät, d en b etreffen d en A rn d tg e g n e r a u f H ein rich V arenius’ V erteidigung des W ahren C h riste n ­ tu m s hinzu w eisen . - B ek lagt, daß sein V orschlag akadem ischer C ollegia pietatis bisher erfolg­ los geblieben ist. B itte t u m R atschläge für das C o lleg iu m pietatis in F ra n k fu rt a. M . - H ält das B ilden v o n ecclesiolae in ecclesia für das einzige M ittel der K irch en refo rm .

Überlieferung A: B erlin, S B B -P K , M s. lat. 4° 363, S. 3 3 -3 6 . D : P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 492—493 (Z. 10-56).

Salutem a IE S U nostro! Vir N obilissim e, M agnifice et A m plissim e. D o m ine, F autor et A m ice H o ­ noratissim e. Inclusas2 istas nud iu sq u artu s scripseram veredariis co m m endaturus, sed, cum iam sigillo firm andae essent, alio avocatus horam , qua pernices illi abeunt, negligere coactus sum . In terim heri sub vesperam Tuae3 m ihi adlatae sunt, n o v u m έρμητήριον. A d eas vero n o n nisi paucis nunc licet respondere, sicuti neque ad illos articulos piae consultationis4, quos n u per proposuisti, vacat, quae vellem reponere. Electa Vestra Tauleriana5 pluribus eru n t grata piis neque apud hos, qui iniqui censores in B eatum illum v iru m iactant, tan tu m valebunt, q u antum ipsa vis veritatis. A n vero vobis ad m anus etiam est M edulla anim ae Tauleri, vo n V ollkom m enheit aller tugenden, q u o d scrip tu m exT aulerianis p u to esse o m n iu m sim plicissim um , hic recusum est 16726? A ppendicis loco autem 7 n o v u m < n o v o s.

13 v o n ] + d e r :D .

1 Z u A. F ritsch s. B rie f N r. 9 A n m . 1. 2 B rie f N r. 67. 3 N ic h t überliefert. 4 [A. F ritsch ,] R egeln / D er neu en geistlich = fru ch tb rin g en d en JE sus= G esellschafft / Z u r E h re G O tte s au fg erich tet. Im Ja h r 1676 (B ircher B 17137). - O ffen b a r erhielt S pener zu diesem Z e itp u n k t erst das M a n u sk rip t; vgl. B rie f N r. 9, Z . 23-5 1 . 5 A. F ritsch, Pietas T auleriana: O d e r G eistreiche / G ottselige / u n d erbauliche T u g en d = S prüche u n d L ebens= R egeln / A uß . . . T auleri . . . S chrifften colligiret, F ra n k fu rt a. M .: J. D . Z u n n e r 1676 (B ircher B 3478); erschien zur H erb stm esse 1676. 6 J. T auler, M ed u lla A nim ae, D as ist / V on V o llk o m m en h eit aller T u g en d en : E in sehr innig= u n d an dächtiges B ü ch lein / in w elch em v ielm eh r der G ru n d der Seelen / als der au ß w en d ig e

5

10

316

Briefe des Jahres 1676

15 adiecta L utheri τού μεγάλου loca quam plurim a, in quibus plane idem et iisdem phrasibus cu m T au lero dicet7. N isi iam librum vidisti, dignus est qui, antequam excerpta illa edas, evolvatur. Q u o d vero B eatum A rn d iu m 8, non desunt etiam apud vos, qui adhuc crim inari pergant, m iror. W eigelianism i9 dicam ab O sia n d ro 10isti im pactam 20 H enricus V arenius11 adeo refu tav it12, u t in solis radiis constitutam credam viri innocentiam . E t O sian d ru m taciturum fuisse opinabim ur Varenii scrip­ to adversum se edito, nisi plane sibi sensisset os o b tu ratu m ? U n d e scio, quod nunc quoque T ubingae13 apud pientissim os quosvis A rndius in m axim o sit pretio. R elatum etiam m ihi (cuius tam en plenam fidem testim oniis sufficien25 tibus facere nequeo) ante m o rtem serio poenituisse O sian d ru m de eo, quod Ecclesiae dederit, scandalo. C erte, n o n alii causae apostasiam B esoldi14 tribuo quam illi offensionis 20 credam < credi.

24 cuius ] contra: D . tam en ] enim : D.

Schein getrieben w ird . G eschrieben D u rc h den vo n G o tt hoch = erleu ch ten D . Jo h a n n em T au leru m : V on N e u e m Z u allgem einer christlichen E rb au u n g / auß dem N iederländischen ins H o ch teu tsch e / d arinn es anfänglich beschrieben / gebracht. 2. T im . 3, F ra n k fu rt a .M .: M . M erians E rb en 1672 (vh H B F S t H alle a.S.); verzeichnet im M eßkatalog (C atalogus universalis, Leipzig: J. G rosse [H erbst] 1672) un d in der B ibliotheca Speneriana (BS 8°, 117); vgl. D ü n n h a u p t 2 0 9 6 ,3 ‫״‬f. - D iese vo n C h ristian H o b u rg a u f hochdeutsch herausgegebene u n d b ev o rw o rtete (12.1.1644) Schrift (zuerst F ra n k fu rt a .M . 1644; vh LB D arm stad t) gilt als unechte T au ler-S ch rift (vgl. D ie deutsche L iteratur des M ittelalters, V erfasserlexikon 4, 1953, [375-386] 380f). - D ie hier nachgew iesene A usgabe ging ein in die m it einer V orrede Speners versehene F ran k fu rter T aulerausgabe von 1681 (G rünberg N r. 238). 7 Das in A n m . 6 genannte W erk en th ält am E nde Belege für eine ü b erein stim m en d e P hraseo­ logie v o n T auler u n d L uther. 8 Jo h a n n A rn d t (s. B rief N r. 3 A nm . 7). 9 W eigelianism us (s. B rie f N r. 61 A n m . 8) als pauschaler V o rw u rf der H eterodoxie. 10 Lukas II. O sia n d er (1571-1638), seit 1619 P rofessor der T h eo lo g ie in T ü b in g e n , seit 1620 K anzler der U n iv ersität. E r hatte m it seinem v o n der T ü b in g e r T h eo lo g isch en F akultät a p p ro ­ b ierten Schrift: T h eologisches B edencken u n d christliche T reu h ertzig e E rin n eru n g , w elcher G estalt Jo h a n n A rn d ten genandtes W ahres C h riste n th u m b nach A n leitu n g deß H . W orts G o ttes u n d der reinen evangelischen L ehr u n d B ekendtnüsse anzusehen, T ü b in g e n 1623, die sog. A rn d tsch en S treitigkeiten ausgelöst (vgl. die L iteraturangaben in B rie f N r. 21 A n m . 7). 11 H ein rich V arenius (1595-1635); nach d em S tudium in R o sto ck seit 1617 P asto r prim ariu s u n d H o fp red ig e r v o n H erzo g A u g u st v o n B rau n sch w eig -L ü n eb u rg (s. B rie f N r. 143 A n m . 9) in H itzacker, seit 1627 P ro p st zu U elzen (D B A 1301, 293; Jö c h er 4, 1449; Z ed ier 46, 567). V arenius w a r der w ich tig ste V erteidiger Jo h a n n A rn d ts gegen die A ngriffe der T ü b in g e r T h eo lo g en , beso n d ers L ukas II. O sianders (w ie A nm . 10). 12 H . V arenius, C hristliche, S chrifftm ässige, w o lg eg rü n d ete R e ttu n g e der Vier B ücher v o m w ah ren C h riste n th u m , L ü n eb u rg 1624 (v h H A B W olfenbüttel). 13 T ü b in g e n ; die T ü b in g e r T heologische F akultät w ar die einzige, die öffentlich A rn d ts ‫ ״‬W ahres C h ris te n tu m “ v erw o rfen hatte. Z u den A n h än g ern A rn d ts in T ü b in g e n zählt Spener w o h l v o rn eh m lich Jo h a n n A ndreas F ro m m a n n (B rie f N r. 156 A n m . 1), Jo h a n n C u n ra d H ö ß lin (vgl. B rie f N r. 66, Z . 2 6 -3 4 ), Jo h a n n C o n ra d B ro tb eck (vgl. B d. 1, B rie f N r. 27 A nm . 1), vielleicht auch B althasar R aith (B rie f N r. 159 A nm . 1). 14 C h risto p h B esold (2 2 .9 .1 5 7 7 -1 5 .9 .1 6 3 8 ); nach dem S tu d iu m in T ü b in g e n (d o rt 1593 M agister) 1599 D r. iu r ., 1600 P rofessor der Ju risp ru d en z in T üb in g en , am 1 .8 .1630 heim licher

N r. 68

an Ahasver Fritsch

2 1 .2 .1 6 7 6

317

lapidi15. Ita, qui W eigelianism i16 crim en A rndio adhuc im putat, lecto Varenii libro im pudens calum niator est: V arenium qui non legit, tem erarius est, qui de causa iudicat, cuius partes n o n audivit. Q uaeso, cura, u t V ir17 ille V aren ium legat et discat posthac lingua tem perare. P orro cum urges, u t telam 18 pertexam , lubens m o rem geram , q u antum D E U S v irium larg ietu r et ostendit, quid et ubi possim . M o ram aliquam m olim in a talia exigunt et, u t o p o rtu n a singulis expediendis quaerantur atque eligantur m o m enta. Inprim is de duobus nobis laborandum existim o, ex quibus m agna pars reliquorum . 1. A n in aliqua A cadem ia collegium 19 eiusm odi pietatis possit obtineri? Res utiq u e facillima, si m o d o aliq u o ru m sequiora iudicia n o n reform idarent, quos pietas sua ad hoc alioquin urget. Si O p tim u s M ullerus20 noster viveret, ille R ostochii21 rem suscipere decreverat. Q uae alibi22 quaesivi, frustra fueru n t, etiam apud eos, q u o ru m pietatem in dub iu m non vocavi. A liquarum U n iv ersitatu m professores m inus m ihi cogniti sunt, in vestra inprim is lena23 nec u n u m quidem novi. Incredibile dictu est, q u an tu m ex hoc sperare liceret, si ob tin eretu r aliquid huiusm odi. H ic in co m m u n io n e consultem us, quid actu opus24. V erum no n 28 lapidi ] capiti: D . /Ita /: < C e r t e > . cione: D .

37 p ossit ] posset: D .

45 c o m m u n io n e ] con­

Ü b e rtritt zu r k ath o lisch en K irche, 1635 öffentlich erklärt; 1636 P rofessor in In g o lstad t, b edeu­ ten d er S am m ler spiritu alistischer L iteratu r (D B A 94, 221-294; A D B 2, 556-558; N D B 2, 178f; Jö c h er 1, 1049f; LL 1, 480f). - B esold h at seine K o n v ersio n v erteid ig t in: C h ristlich u n d E rh eb lich e M o tiv en / W arum b C h ris to ff B esold / . . . / v o rn em b lic h d afür gehalten / daß der R echt / u n d E inig S eeligm achende G laub / allein in der R öm isch C a th o lisch en K irchen anzutreffen: D eren th alb en E r auch auß aignem T rib / seines G ew issens / u n d zu E n tflieh u n g ew ig er V erd am n u ß / zu so lcher A lten C a th o lisch en K irch en sich b egeben / u n d all andere n ew au ffk o m m n e Secten / o d e r L ehren / verlassen hat, In g o lstad t 1637 (21639; 1656) (B ircher A 8167; v gl. A 8168). - Z u r K o n v ersio n B esolds vgl. J. G. W alch, E in leitu n g in die R eligions= S treitig k eiten der E v an g elisch= L utherischen K irchen, B d. 1, 21733, S. 2 0 3-207; E. L . T h . H e n ­ k e , G eo rg C alix tu s u n d seine Z e it 2/1, H alle 1860, 14f u. A. R ä s s , D ie C o n v e rtite n seit der R e fo rm atio n 5, F reib u rg 1867, 310-328. 15 Vgl. Jes. 8,14 u .ö . 16 W ie A n m . 9. 17 N ic h t erm ittelt. 18 D ie R efo rm v o rsch läge der Pia D esideria. 19 Z u d em V orschlag v o n akadem ischen C ollegia pietatis s. B rie f N r. 3 A n m . 3. 20 H ein rich M ü ller (s. B rie f N r. 135 A n m . 1); zur Sache vgl. B rief N r. 27 A nm . 33. 21 R ostock. 22 C h ristian K o rth o lt in K iel hat den V orschlag dem n ach nicht au fg en o m m en (vgl. B rief N r. 41 A n m . 37), eb en so w en ig w ie M ichael C o b a b u s in R o sto ck (vgl. B rie f N r. 27 A n m . 33). D em G ießener P ro fesso r P hilipp L u d w ig H an n ek en w ird Spener seinen V orschlag n ich t m eh r geschickt haben, n ach d em je n e r sich k ritisch zu den G em ein d ev ersam m lu n g e n nach 1K or 14 g eäu ß ert h atte (vgl. B riefe N r. 12, Z . 64—71, u. 27, Z . 44 -4 9 ). 23 Jena. 24 Z u Speners E in fü h ru n g v o n C ollegia pietatis für T h eo lo g ie stu d en ten in F ra n k fu rt a. M . s. B rie f N r. 92, Z. 19-53.

30

35

40

45

318

Briefe desJahres 1676

eam viam ineam us, u t publica autoritate et lege superiorum tale quid fiat; nam , nisi qui volentes et ex zelo divino agent, m u ltu m ab illis n o n spero; sed tentem us, an unius viri expugnare liceat anim um , qui rei faciat periculum , solo D E I et pro x im i am ore instinctus et iudicia aliorum parvi pendens. 2. U t exercitia pietatis, quae consistunt in colloquiis piis et scripturae lectione inter D ei am antes ac collatione de illis25, quovis m odo prom ovea­ m us et instituam us. Scripsi in istis literis26, quae iam hinc inde ceperint. V erum enim vero nullibi n o n Satanas, qui noxam regni sui praevidet, se opponit. O biiciunt institu to quidam ex sacro ordine quaedam , quae diluere conabim ur. E x politicis o p p o n u n t nonnulli alia civitatum exinde pullulantia m ala. H ic, V ir pientissim e, causam pietatis iuvare ne dedignare. D elibera de eo, quod scheda27 iniecta continet: si affirm ativam posses astruere rationibus validis et apud Politicos etiam valituris, p lu rim u m T ibi debebit causa DEI. A n forte in consensum etiam trahere alios Iureconsultos et Politicos poteris? O p tim e de nobis ita m eriturus esses28. C erte, n o n alia ratio est, qua Ecclesiam iuvem us, quam ut in Ecclesiae illo externo corpore satis confuso Ecclesiolas sine schism ate seligam us anim o­ ru m o p tim o ru m , qui quovis loco a suis pastoribus eo ducantur, ut exem plum caeteris esse possint et n um erus eo ru m deinceps aliorum accessione augea­ tur. N a m isti deinceps ferm en tu m erunt, quo reliqua massa ferm entetur29. U n d e n o n de alio tam laborandum , quam ut pastores, qui hoc agant, nanciscam ur idoneos: et u t his dein, quid suum est agendi, sit citra cuius­ quam n oxam (et quid respublica tim eat ab illis, qui se D E O unice dedant et aliis obedientiae exem plum eo ipso posthac futuri sunt?) potestas. Plura vellem , sed nunc n o n licet: unde brevi alias scribere cogito. Vale in IE S U crucifixo nostro. Scrib. Francof. 21. Febr. 1676 N obiliss. T. M agnif. ad preces et obsequia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria.

46 e t ] e x : D .

50 et ] + sacrarum : D . scrip tu raru m : D .

63 |sch ism ate|.

25 Z u d em F ran k fu rter C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 44, Z . 107-163, u. A n h an g N r. 162. 26 B rie f N r. 67, Z . 3 8 -5 2 . 27 N ic h t erhalten; enthielt v erm u tlich die auch dem K ieler G utachten v o m 7 .3.1676 (s. A n h an g N r . 163) zu grundeliegende Frage, ob das in Speners P farrhaus stattfm d en d e C ollegium p ietatis in d er K irche abgehalten w erd en k ö n n te (vgl. B rie f N r. 75 A nm . 14). 28 Vgl. Fritschs G utachten (A nhang N r. 164). 29 Vgl. M t 13,33.

N r. 68

an Ahasver Fritsch

2 1 .2 .1 6 7 6

319

D em e W olEdelen, Vesten u n d H ochg eleh rten H erren A hasvero Fritschen, Beider R echte H o ch b erü h m ten D o cto ri auch H ochgräfflich Schw arzenburgischen V ornehm en H o ff u nd R egierungsrath, sow ol des C onsistorii zu R udolstatt H ochansehnlichen D irectori, m einem insonders g roßgünstigen H ochg eE h rten H erren. R udolstatt.

320

Briefe desJahres 1676

69. A n [Joachim Stoll in R appoltsw eiler]1 F ra n k fu rt a .M ., 22. F ebruar 1676

Inhalt B erich tet v o n d er R eak tio n a u f die Pia D esideria: N ie m a n d h at öffentlich K ritik geübt. In S tra ß b u rg finden sich die schärfsten K ritiker. O b e r 40 zu stim m en d e B riefe liegen v o r. In einigen S täd ten w erd en C ollegia pietatis eingerichtet. D er T o d H ein rich M üllers b ed eu tet einen sch w eren Schlag fü r die anstehende K irch en refo rm . [C hristian II. v o n P falz-B irkenfeld] hat die Pia D esideria u ngelesen v eru rteilt. - Fam iliennachrichten. - H at keine H o ffn u n g a u f einen F riedensschluß. - Ä gidius S trauch ist v o n den B ran d en b u rg ern g efan g en g en o m m en w o rd en . G efahr für die evangelische R eligionsausübung in Schlesien nach dem T o d des letzten H erzogs v o n Brieg. - D ie u n garischen G aleerensträflinge sind freigelassen w o rd en . - D er K o n v ertit [A nton] W in th er ist w ied er zur rö m isch -k ath o lisch en K irche zu rü ck g ek eh rt. - In der A ngele­ g en h eit u m H o en in H e rb o rn g ib t es keinen F ortschritt.

Überlieferung D : Ph.J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 112-114.

Q uas a sem estri fere ad vos dedi2 aliquoties, an perlatae sint nec ne, n o n satis liquet m ihi, cum responsum n o n secutum sit, quam vis eius rei etiam ex hoc ratio esse possit, q u o d itinera m inus tuta non perm iserint scriptionem ; qua causa ego etiam n o n aeque frequentes m itto Epistolas. C aeterum , cum Vos de successu m eo ru m p io ru m desideriorum solicitos esse credam , praeter ea, quae iam alias com m unicavi, significare necessum duco: N em in em adhuc publice se opposuisse. Im o videri, quod non alibi quam A rgentinae3 rigidiores invenerint censores: quam vis etiam in illa civi­ tate non desint ομόψηφοι, quem in sensum et epistolam T h eologi4 habeo et C onsulis M agnifjici] D n. D ieterici5, qui satis prolixe et laudat in stitutum atque consilia et data opera illa tu etu r adversus obiectiones, quas fieri posse praevidebat. In m anibus iam sunt epistolae ultra quadragenas6 T h eo lo g o ru m n o n ulti­ m i nom inis, etiam P rofessorum et Politicorum , qui sua vota m eis desideriis iun g u n t et n o n m o d o optant, u t effectui consilia om nia dentur, verum etiam operam suam , q u an tu m in ipsis sit, pollicentur. A deo iam in aliquot civitati­ bus in stitu tu m est exercitium n o stro analogum 7, quo sub directione Pastoris 1 Z u J. Stoll s. B rie f N r. 10 A n m . 1. - D er A dressat erg ibt sich aus den F am iliennachrichten u n d der B rieffolge. 2 B rie f N r. 41; vgl. B rie f N r. 53, Z . 4 -9 . 3 D ie S tra ß b u rg er T h eo lo g en (vgl. B rie f N r. 29, Z . 1-7). 4 W ahrscheinlich der A dressat v o n B rie f N r. 76. 5 D o m in ik u s D ietrich (s. B rie f N r. 6 A nm . 1). 6 Z u d er A nzahl v o n Z u sch riften a u f die P ostillenvorrede (Pia D esideria) vgl. B rie f N r. 61, Z . 55-57. 7 S ch w ein fu rt, A u g sb u rg , R o th e n b u rg o.T . (s. B rie f N r. 64 A nm . 36).

N r. 69

an [Joachim Stoll]

2 2 .2 .1 6 7 6

321

aliqui auditores pii de aedificatione m u tu a serm ocinantur et Scripturam legunt, sententias suas de iis, quae ad pro fectu m pietatis faciunt, conferentes. Q u o d tam en unicum consilium 8 praeter eos9, quos dixi, duos adhuc habuit 20 censores10. H ac occasione literae ad m e scriptae sunt ab iis, quos nec nom ine noveram , adeo u t aliquando p raeter reliqua m ea negotia ad epistolas vix sufficiant m anus. In m o rte B. D . M iilleri11 R ostochiensis n o n levem iacturam causa haec fecit: eo enim adiutore p lu rim u m apud m u lto s effici potuisset, cum au torita- 25 te iam in Ecclesia n o stra satis m agna fuerit. N o v it D E U S cor m eum , q u o d ipsius gloria desideriis m eis scopus praefi­ xus sit: H u n c sim plici inten tio n e ante oculos habeo neque aliquid m eum , sed, quod D o m in i m ei est, quaero. U b i errassem , difficilem m e praebiturus n u nqu am fueram , sed u t convictum m e sentiam , n o n vero aliorum co m m u - 30 nibus placitis assurgere iubear. Serenissim us Princeps12 n o ster n o n lecto libello A rgentinae13 a no n nem ine14 persuasus sequiorem de eo o pinionem concepit, veru m resp o n d i15 ei et satisfecisse spero, eo inprim is arg u m en to , quia credebat m e ab aliis T h eo lo ­ gis diversum docere, quod epistolae in m anibus sint to t p rim a rio ru m in 35 Ecclesia v iro ru m , quibuscum m ihi co m m unes sunt querelae, com m unia desideria. D eus p o rro iubeat, q u o d nom inis sui gloriae conducere sapientis­ sim e intelligit! C aeterum , vehem enter m e afflixit o ptim ae parentis nostrae ultim a episto­ la, qua Te, Pater Venerande, im becilliori valetudine uti significaret16. 40 D E U S , quicquid id in co m m o d i est et oneris, iteru m adim at et ingravescen­ tem aetatem q uotidie novis de coelo viribus corroberet, u t T ui usus publicis com m odis, nobis et Tuis adhuc sit diuturnus. Ita Fiat! Ita m ecum precantur

8 D er V orschlag zu r E in rich tu n g vo n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 97-101 (PD 55,1 3 -5 6 ,3 7 ). # B alth asar B ebel u n d die S tra ß b u rg er T h eo lo g en (s. A nm . 3). 10 P h ilip p L u d w ig H an n ek en (s. B rie f N r. 16 A n m . 1) u n d C h risto p h H u th (s. B rie f N r. 140 A n m . 1); vgl. B rie f N r. 61 A n m . 16. 11 H ein rich M ü ller in R o sto ck (s. B r ie f N r . 135 A n m . 1; vgl. B rie f N r. 50, Z . 34 -3 6 ); zu Speners H o ffn u n g , M ü ller k ö n n te akadem ische C ollegia pietatis einführen, s. B rie f N r. 68, Z . 39 f. 12 C h ristian II. v o n P falz-B irkenfeld (2 2 .6 .1 6 3 7 -2 6 .4 .1 7 1 7 ), S ohn u n d seit 1654 N ach fo lg er des P falzgrafen C h ristian I. bei R hein (gest. 1654), seit 5 .9 .1 6 6 7 v erh eiratet m it K atharina A g ath e v o n R ap p o ltstein (1648-1683), T o ch ter v o n S peners ehem aligem L andesherrn G raf Jo h a n n Ja k o b v o n R a p p o ltstein (s. B d. 1, B rie f N r. 35 A n m . 8). S pener w ar in den Ja h ren 1654-56 In fo rm a to r C h ristians u n d seines jü n g e re n B ru d ers Jo h a n n C arl, späteren Pfalzgrafs v o n G elnhausen, g ew esen (L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 37; vgl. W a l l m a n n , 85f un d Bd. 1, B rie f N r. 61 A n m . 1). 13 S traß b u rg . 14 N ic h t erm ittelt; v erm u tlich B althasar B ebel (vgl. B rie f N r. 29). 15 N ic h t überliefert. 16 A g ath a B a rth v erw . S pener (s. B rie f N r. 10 A n m . 5); ih r B rief ist n ich t überliefert. Z u r K ran k h eit Stolls vgl. B rief N r. 53, Z . 10.

322

Briefe des Jahres 1676

mei, m ea17, frater18, quem nup er D eus filiolo19 beavit, cui a suo Principe Friderico A u g u sto 20 n o m en indi fecit. C onsilia de pace21 lente succedunt, m u ltu m que, quae ante aliquot menses fuerat, spei evanescit. C u m enim altera ex parte plus quam victores, ex altera m inus quam victi videri volunt, de pace difficulter convenire vel in conditio­ nes easdem descendere possunt. E t forte no n deessent m edia pacis, si septentrio 22 extra partes m ansisset. Sed co m m endem us causam om nem D O M I­ N O , sine cuius v o luntate nihil fieri potest et qui per m iros ductus om nia eo tandem perducit, u t eius elucescat gloria. D . Strauchius23, de quo et m otibus eius causa D antisci24 excitatis toties, cum D antisco discederet navi, a B randeburgicis captus est. A rcta custodia iam aliquot m ensibus C ustrini tenetur et reus agitur periculosorum cum Svecis ag itato ru m atque ab ipsius professione alienorum consiliorum . U tru m vero aliquid adversus eum p ro b atu m sit, dubito25. Silesii principatus26 nup er ad Im p erato rem 27 m o rte ultim i D ucis B rigii28 delapsi in gravi periculo sunt Religionis am ittendae, utp o te cuius libertas sim plici Im periali gratiae innititur. D icitu r R ex Poloniae29 privilegia induisisse co ndendarum civitatum in finibus H ungariae et Silesiae30, quo credun­ tu r exules plures sedes suas translaturi et forte alii etiam , qui cum tem pore exules fieri form id an t et periculo praevertent.

17 S usanne Spener geb. E h rh a rd t (s. B rie f N r. 53 A nm . 13). 18 Jo h a n n Jaco b S pener (s. B rie f N r. 53 A nm . 14). 19 F riedrich A u g u st Spener (s. B rie f N r. 53 A nm . 16). 20 H erzo g F riedrich A u g u st v o n S achsen-W eim ar-E isenach (2 9 .1 0 .1 6 6 3 -1 9 .9 .1 6 8 4 ) (L oR IN G H O V EN , S tam m tafeln 1, Tafel 48); er ließ sich bei der T aufe am 19.12.1675 d u rch den W eim arer R a tjo h a n n Jacob M ü ller v ertreten (StA F ra n k fu rt a. M .). 21 D ie V o rv erh a n d lu n g en zur B een d ig u n g des R eichskrieg m it F rankreich (Friedensschlüsse v o n N im w e g e n 1678/79); vgl. B rie f N r. 9 A n m . 6 . 22 N o rd lä n d e r, S kandinavier (D änem ark u n d S chw eden). 23 Ä gidius S trauch (s. B rie f N r. 2 A n m . 15). 24 D anzig. 25 N ach d e m Ä g idius S trauch im A u g u st 1675 den R u f als P asto r an St. Jacobi in H a m b u rg erh alten hatte, h atte er sich am 4.10.1675 in W eichselm ünde eingeschifft, w ar u n terw eg s w eg en seiner v erm ein tlic h landesverräterischen V erbindung zu m schw edischen R esidenten in Polen A n d ers L ilienhoek v o n der b ran d en b u rg isch en F lotte aufgegriffen u n d n ach K olberg geb rach t w o rd en . N ach zw ischenzeitlicher Freilassung w u rd e er in S targard erneut gefangen­ g e n o m m e n u n d a u f der F estung K ü strin bis 1678 inhaftiert (F. H i r s c h [w ie B rie f N r. 2 A n m . 15], 196-243). 26 D ie F ü rsten tü m er L iegnitz un d B rieg in Schlesien. 27 K aiser L eopold I. (1658-1705). 28 M it G eo rg W ilhelm (2 9 .9 .1 6 6 0 -2 1 .1 1 .1 6 7 5 ) starb die m ännliche N ach k o m m en sch aft der (evangelischen) H erzö g e v o n Schlesien zu L iegnitz u n d B rieg aus (L o r i n g h o v e n , S tam m tafein 1, Tafel 192). 29 Jo h a n n Sobieski, K ö n ig v o n P olen (1674-1696). 30 U n g a rn u n d Schlesien.

N r. 69

an [Joachim Stoll]

22. 2. 1676

323

C aptivi ad trirem es N eapolitanas condem nati Pastores31 principio huius m ensis ad instantiam A rchithalassi Batavici R uiteri32 libertatem recepere suam . D icu n t reliquis etiam eam restitu tu m iri, qui n o n d u m ad trirem es translati, sed ei tam en servituti destinati erant. D . W intherus33, ex Iesuita Professor T heologiae extraordinarius T ubingensis, n u p ero O c to b ri vel N o v e m b ri iteru m ad suos reversus iam in H u n garia fervidissim e opus R eform ationis u rg ere fertur. T ubinga m ihi perscriptu m 34: ‫ ״‬N em in em p ro b u m aegre ferre eius discessum , sed tan tu m hoc, quod serior sit.“ H oeniae35 vestrae causa egi hactenus, quicquid in viribus fuit, u t de m o rte m ariti36 certiores redderem ur. A st nihil n o n in vanum : responsum ab am ico m eo37, qui q u o n d am Poelnizii38 iunioris39 ephorus, n ullum nanciscor, ut etiam in vivis eum esse d ubitem . Sed nec O ra to r B randeburgicus40 post no n unas huius rei gratia scriptas literas responsum , quo satisfieret, accepit. T um M ülleria41 virg o , in qua u ltim a spes fuerat et quae vix am bigebat, quod amicis parariis o b ten tu ra esset, q u o d vellet, nihil tam en obtinuit, et spes quoque eius m in o r est, q u o d sua diligentia, quam posthac etiam im pendet, p o rro futura sit felicior. Valete, C harissim i, in com m uni am ore n o stro , IE S U crucifixo. Scrib. Francof. 22. Febr. 1676.

73 H oeniae: cj ] H aniae: D. 31 Z u den u n g arisch en evangelischen P fa rrern in N eapel, die als G aleerensklaven v erkauft w o rd e n w aren , s. B rie f N r. 34 A n m . 32. 32 M ichiel A d rian de R u y ter, niederländischer A d m iral (s. B rie f N r. 57 A n m . 16). 33 A n to n W in th er (geb. 21. 9.1611) aus T ü b in g e n , D r. th eo l., ehem aliger Je su it; n ach d em er 1661 evangelisch g ew o rd en w ar, lehrte er seit 1663 T h eo lo g ie in T ü b in g e n , heiratete, w u rd e ab er bei B efö rd eru n g en ü b erg an g en u n d rek o n v ertierte 1675 zur rö m isch -k ath o lisch en K irche, in d em er n ach U lm flü chtete (K. v. W e iz s ä c k e h , B eiträge zur G eschichte der U n iv e rsitä t T ü b in g e n , T ü b in g e n 1877, 6 9 -7 0 ; S o m m erv o g e l 8 , 1169). 34 Vgl. B rie f N r. 81, Z . 1 -3 . 35 F rau H o e n in H e rb o rn (s. B rie f N r. 53, Z . 72—80). 36 H o e n aus H e rb o rn . 37 N ic h t erm itte lt (s. B rie f N r. 17 A n m . 16). 38 [G erh ard B ern h ard ?] v o n P ö lln itz (s. B rie f N r. 17 A n m . 11). 39 [Johann M o ritz o d er W ilhelm L udw ig?] v o n P ö lln itz (s. B rie f N r. 41 A n m . 44). 40 H e rm a n n M ichael H ertzg en , b ran d en b u rg isch er R esident in F ra n k fu rt a. M . (s. B rie f N r. 17 A n m . 10). 41 [A nna Sibylla?] M ü ller (s. B rie f N r. 53 A n m . 36).

324

Briefe des Jahres 1676

70. A n [Johann L udw ig H artm ann in R othenburg o .T .]1 F ra n k fu rt a. M ., [A nfang M ärz 1676]2

Inhalt L o b t H a rtm a n n als einen der w enigen, die die R eform vorschläge der Pia D esideria in die Praxis Umsetzen w ollen. M ö c h te m eh r ü b er die geplanten C ollegia biblica erfahren. A u ß er in S ch w ein fu rt ist auch in A u g sb u rg ein solches C o lleg iu m eingerichtet w o rd en . - O b e r S treitig­ k eiten in W indsheim . - B e m ü h t sich u m die S chriften H einrich A m m ersbachs. - D a n k t für H artm an n s ü b ersan d te D isputationen.

Überlieferung D l: P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 2, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 152-153. D2: P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 570-571 (D ublette).

Q u i rariores ad Te exaro literas3, quotidie tarnen ante oculos m ihi obversantem habeo et prae amicis aliis frequentissim e tui recordor, cum etiam vix ab alio tan tu m m ihi polliceor, q u an tu m a Te fore, u t non inania sint, quae ab anno agitata sunt em endationis consilia4. Suffragatores illa plurim os repereru n t et certe, quam sperare potuissem , num erosiores, T heologos pariter praeclari nom inis et regni coelestis studiosos Politicos. Pauci vero sunt, qui de eo cogitant, u t m anus alicubi adm oveatur efficiendi, quae, nisi in Praxin transferuntur, frustra suscipiuntur consultationes: in his cum M agnifico D o m in o D o cto re F ritschio5 et nonnullis aliis zelo sancto ardentibus praeci­ puum T uum est n o m en et tu m etiam praedicabitur, quando in illo decretorio die cuique pro m erito erit h o n o s6. M acte hac pietate, Frater desideratissim e, cum et alios quoque T heologos literis excitare studes, a quibus quid respondeatur (si nostra interesse credas), u t sciam, discere aveo. E t de singulis, quae pagellae7 nostrae continent, fraternam T uam sententiam exponere p rom ittis, quare, cum otium tibi erit, plu rim u m m e devincies T ibi et tua in dioecesi exem plum statues m ultis in rebus, quod utiliter sequantur alii. 7 efficiendi: cj ] efficiendis: D 2. efficientis: D I. D 2. 15 sen ten tiam tuam : D 2. 16 m e ] - D 2 .

8 tran sferan tu r: D 2.

11 p ro ] pio :

1 Z u J. L. H a rtm a n n s. B rie f N r. 5 A n m . 1. 2 S. A n m . 3 , 16 u. Z . 3 f . 3 D er letzte ü berlieferte B rie f Speners an H a rtm a n n datiert v o m [O k to b er] 1 6 7 5 (B rief N r. 45). A u f diesen un d einen w eiteren, offenbar den hier vorlieg en d en B rie f a n tw o rte t H a rtm a n n am 1. 7 .1 6 7 6 (P. S c h a t t e n m a n n , N eu es [w ie B rie f N r. 5 A n m . 1 7 ], 2 1 3 f). 4 Spener bezieht sich a u f die P o stillen v o rred e (Pia D esideria) v o m M ärz 1 6 7 5 (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 5 N r. 6 7

A hasver F ritsch (s. B rie f N r. 9 A nm . 1); zu den R efo rm m aß n ah m en in R u d o lstad t s. B riefe 67, Z . 6 6 - 7 6 u. 92, Z . 1 1 - 1 8 .

Vgl. R o m 2,6 f. S. A n m . 4 ; vgl. B rie f N r. 4 5 , Z . 1 0 1 - 1 0 4 .

N r. 70

an [Johann Ludwig Hartmann]

[Anfang M ä rz 1676]

325

Q u o m o d o succedat, q u o d in anim o habebas, exercitium B iblicum 8, ad­ discere aveo. Praeter S v in fu rtu m 9 etiam A ugusta V indelicorum 10 tale quid suscepit, ubi pientissim us et D octissim us D o m in u s Spizelius11 atque am plis­ sim us C o n su l12 n u p er ascitis in stituti aliis sociis ad C hristiana colloquia conveniendi fecerunt initium . P lu rim u m ex ea re fructum spero, neque spe m ea illa, si et finis, qui esse debet, atten d atu r et n o n im p ru d en ter instituatur, frustrari m etuo. D e Svinfurtensibus13 ab aliquo tem p o re nihil accepi. Q u am W indshem ii14 querelam esse scribis, eadem pluribus obtinet locis, n im iru m Ecclesiasticos V iros quam Politicos m in o ri ardore, quod Ecclesiae utile est, prosequi vel quaerere. E t quam vis n o n abnuam plurim as etiam ex statu seculari pro v en ire b o n o ru m rem oras, quas frequenter experim ur, m a­ gis tam en m agisque in ea co n firm o r sententia, per n o stru m ordinem ple­ ru m q u e stare, quo m inus, quicquid op o rteb at, m aiori successu fiat. D o m in i A m ersbachii consilia15 nulla vidi, iussi autem , ut, quicquid viri haberi potest, in has n u n d in as16 adferatur; nescio, u tru m voti m ei sim futurus com pos. P ro disputationibus tuis transm issis de pietate p ro m o v e n d a17 m axim as ago gratias, im o pro ipso illo labore, quem publico bono operarius in vinea D e i18 fidelis suscepisti, easdem ago. D eus huic etiam operae benedicat, ut sem ina iacta foecundo excipiantur solo [messi]. 25 W indshem ii: cj ] W inoschem ii: D . + u t : D 2. 37 [m essi]: cj.

31 v iri ] - D I .

32 sim ] su m : D 2.

35 b o n o ]

8 Z u d em an g ek ü n d ig ten C o lleg iu m B ib licu m in R o th e n b u rg o .T . vgl. B rie f N r . 45, Z . 125-136. 9 S ch w ein fu rt (vgl. B rie f N r. 26). 10 A u g sb u rg (vgl. B rie f N r. 155, Z . 20 -3 5 ). 11 G o ttlieb Spizel (s. B rie f N r. 3 A n m . 1). 12 M a rx H u e b e r (s. B rie f N r. 155 A n m . 1). 13 O b e r das S ch w ein fu rter C o lleg iu m B iblicum h atte Jo h a n n W ilhelm B arg er S pener im S o m m er 1675 in fo rm iert, seitdem aber offenbar n ich t m eh r geschrieben (s. A n m . 9; vgl. B rie f N r. 122). 14 W in d sh eim (vgl. B rie f N r. 45 A n m . 46). 15 H ein rich A m m ersb ach (s. B rie f N r. 45 A n m . 26 u. 27). 16 O ffen b a r die F ra n k fu rter F rühjahrsm esse v o m 12. M ärz bis 1. A pril 1676 (vgl. B rie f N r. 3 A n m . 11). 17 U n te r d iesem T itel hielt H a rtm a n n in diesem Ja h r eine R eihe v o n D isp u ta tio n en : J. L. H a rtm a n n [Praes.], D e P ietate P ro m o v e n d a [E t R em oris E ius R em o v en d is], D isp u ta tio P raelim in aris [II.], R o th e n b u rg o .T .: N o a c h de M illenau 1676, u. ders. [Praes.], D isp u ta tio III. [Q u arta ; Q u in ta] D e P ietate P ro m o v e n d a E t C ausis C o rru p ti Seculi, R o te n b u rg o .T .: N o ach de M illen au [1676]; vgl. ders. [Praes.], D e Im p ed im e n tis P ietatis D isp u ta tio Sexta, R o th e n b u rg o .T .: N o a c h de M illen au [1676] (vh B SB M ü n ch en ). Als R esp o n d en ten dieser a u f den P astoralsy n o d e n v eran stalteten D isp u ta tio n en fu n g ierten die P fa rrer des R o th e n b u rg e r L andgebietes Jo h a n n C h risto p h R e n g er (1652-1708) in S chw einsdorf, Jo h a n n G eo rg L öblein (1648-1695) in E rzb erg , Jo h a n n G eo rg Scheu (1634-1679) in L ichtei, Jo h a n n G eo rg R o ß teu sch er (1652-1703) in Steinsfeld, A n to n iu s H o rn u n g (1651-1695) in A delshofen u n d A ndreas B ran d (1645-1716) in W ittrin g en (vgl. D a n n h e i m e r , 107. 90. 121. 113. 74). 18 Vgl. M t 20, 1-16.

326

Briefe desJahres 1676

71. A n G ottlieb Spizel in A u g sb u rg 1 F ra n k fu rt a. M ., 11. M ärz 1676

Inhalt B estätig t E m p fan g v o n B rief u n d S endung Spizels. Schickt eine Z u sam m en fassu n g seines v erlo ren g eg an g en en Briefes. - B e g lü c k w ü n sch t Spizel zu seinem W erk [Felix literatus]. O b e r die S ch w ierig k eit der B e k eh ru n g der G ebildeten. - N eue N ach rich ten ü b er Ä gidius Strauch. Sam uel D ilg er in N ü rn b e rg . - W eist a u f das P ro jek t einer B ibliotheca universalis hin.

Überlieferung A: A u g sb u rg , SStB, 2° C o d . A ug. 409, Bl. 604r-605r. D l: P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L adna 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 105 (Z. 15-32; 3 8 -4 2 ; 60). D2: P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica Latina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S .3 0 6 f (D u b lette)2.

Salutem et Pacem ab eo, qui patiendo salutem et pacem perennem p ro m eruit, IESU! V ir A d m o d u m R everende, A m plissim e et Praecellentissim e. D om ine, Fau­ tor, A m ice et in C H R IS T O Frater Venerande. H eri m anibus D n. M ulieri3 vestros accepi, qui sub vesperam etiam suis additum m ercebus fasciculum exhiberi curavit. N u n c dem um intelligo prio­ res meas, quas prim a Ianuarii h ebdom ade4 scripseram , Tibi non m odo non exhibitas, sed sine spe etiam esse, u t posthac exhibeantur. C redidi eas per m eos D n. M u n ch io 5, cui cum A m pliss. D n. H u b ero 6 literarum et negotio­ ru m est com m ercium : sed fam uli7 m ei ad illum deportantis an, qui M unchii aedes inhabitant, neglegentia fuerit, qua periere illae, no n discerno. M itto vero hic ap ographon, q u an tu m eius am anuensis m eus8 descripsit, a quo potiora tam en epistolarum n o n n u m q u am describi curo: idem ergo iterum a m ea m anu his iu n ctu m cernis, sed sine capite et pedibus.

14 iu n ctu m ] + < s > . 1 Z u G. Spizel s. B rie f N r. 3 A nm . 1. 2 M it falschem D atu m : 11. 3. 1679. 3 M ü ller (M iller), offenbar ein A u g sb u rg er K aufm ann (vgl. B rie f N r. 155, Z . 124 f, u. B d. 1, B rie f N r. 204 A n m . 2). 4 B rie f N r. 61. 5 O ffen b ar ein H an d elsm an n aus der in F ra n k fu rt a .M . u n d A u g sb u rg ansässigen Fam ilie M ü n ch (vgl. B rie f N r. 155, Z . 83 -8 5 ). 6 M arx H u e b e r (s. B rie f N r. 155 A nm . 1). 7 N ich t erm ittelt. 8 N ich t erm ittelt.

N r. 71

an Gottlieb Spizel

11. 3. 1676

327

C aeterum gaudeo fo etu m 9 T uum , quem p o rrectu m iam quidem videre no n etiam inspicere his horis licuit, faeliciter in lucem prodiisse. D E U S , cuius gratia scribenti adfuit, pari gratia legentibus etiam bonos m otus inspi­ ret. Interim pro exim io hoc iteru m dono gratias plurim as ago. P orro conver­ sio literato ru m eo difficilior videtur, quo m agis vetus eorum A d am u s10 illis, quas studio sibi co m pararunt, scientiae dotibus sibi placet et, quibus sim plici atque in oculis su p erb o ru m contem tae pietati repugnet, vires validiores nactus est. U ti in p rim a etiam Ecclesia seges sapientium huius seculi11 sem per parcior illa fuit, quae ex reliquis hom in ib u s collecta est. E t forte, tum dem um evigilabunt eruditi ex som no, quem stertunt, pro fu n d o , si sim pli­ ciores et indoctos videant in sancta verbi divini cognitione et viva coelesti actuosa sapientia tales fecisse profectus, qui istis ru b o rem dem u m incutiant. Interim tua illa προσφώνησις n o n sine usu erit, cum aures eo ru m vellicet, u t de rebus suis cogitent neque o p in en tu r eruditi titu lu m eos reddere felices, im o ne ipsam quidem m ultiplicem notitiam , cum to t in th eatru m productos videant infelices, quos om nis sua diffusa scientia ab exitio n o n tutos praesti­ tit. Q uae de D . Strauchii12 supplicio13 ad vos perscripta sunt, ru m o re m va­ n u m auto rem habent: q u o d ex eo colligo, cum heri O rato re m B ran deburgic u m 14 ea de causa com pellarim , cui singulis septim anis bis ex electorali aula15 advolant literae et qui p ro x im e istas pagellas16 excudi fecit, unde colligere est, qu o d de hac etiam causa subinde red d atu r certior: ne v erb u m autem ea de re accepit, q u o d captivus Regi P oloniae17 traditus sit, sed et dubitat, verum su u m 18 in id consensurum . Forte d iu tu rn a haec captivitas, u t ad se redeat vir, qui aliquandiu fiducia eruditionis suae secum n o n habitavit, efficiet: quod si fiat, illa calam itas su m m u m beneficium fuerit, q u o d ei caelitus exhibitum ,

15 g au d eo ] [B eg in n A b d ru ck D l+ 2 ], 16 h oris ] locis: D 2. 18 ite ru m h o c : D I. 19 /m a g is/. 20 q u ib u s < qui. 22 sapientum : D 2. 26 /a ctu o sa/. 32 Q u ae . . . Strauchii ] D e D o c to re S trauchio: D l+ 2 ] + etc.: D 2 [E nde A b d ru c k D l+ 2 ], 34 /singulis sep tim an is/: < q u o tie s > . 38 F orte ] [B eginn A b d ru c k D l+ 2 ]. 9 G. Spizel, Felix literatus (s. B rie f N r. 61 A nm . 4); erschien zur F rühjahrsm esse 1676. 10 Vgl. R ö m 6 ,6 . 11 Vgl. 1K or 1,20. 12 Ä g idius S trau ch (s. B rie f N r. 2 A n m . 15); vgl. B rie f N r. 69, Z . 53-57. 13 Z u S trauchs S u p pliken n ach seiner G efan g en n ah m e an d en K u rfü rste n v o n B ran d en b u rg v o m 25. O k to b e r, 30. N o v e m b e r u. 18. D eze m b e r 1675 s. F. H ir s c h (w ie B rie f N r. 2 A n m . 15), 205f. 14 H e rm a n n M ichael H ertzg en , b ran d en b u rg isch er R esident in F ra n k fu rt a. M . (s. B rief N r. 17 A n m . 10). 15 D e r k u rfü rstlich e H o f in B erlin. 16 N ic h t erm ittelt. 17 Jo h a n n Sobieski, K ö n ig v o n P olen (1674-1696). 18 K u rfü rst F ried rich W ilhelm v o n B ra n d e n b u rg (s. B rie f N r. 74 A n m . 1).

328

Briefe desJahres 1676

atque deinceps dona eius ta n tu m iteru m utilitatis Ecclesiae afferre possunt, quan tu m abusus eo ru m G ed an o 19 nocuit. H oc o m ni voto contendo. D ilg eru m 20 m eum , qui invitus ex am plexibus vestris su o ru m voluntate raptus est, in quibus etiam integros annos perseverare optaverat, N o rim b ergam 21 incolum em pervenisse, itineris narravit socius22. G ratissim um fuit m ihi, q u o d ita vobis placeat, qui olim m ihi vehem enter placuit et quem hactenus in eo, q u o d tam ceperat, p lu rim u m profecisse neque aliorum , quos in academiis dispares vidit, exem plis in transversum actum esse, T uo quo­ que indicio libens intellexi. D E U S eum porro gratiae suae instru m en tu m fieri iubeat u tilissim um et ex sem inibus hinc inde receptis m essem dom i colligi uberrim am . C aeterum , cum O rato ri B randeburgico23 loquerer, ostendit ille m ihi spe­ cim en 4 pagellis m aioris form ae constans bibliothecae alicuius universalis24: C uius titu lu m et ex principio literae A nonnihil describi iussi, quod hic vides. A n Tibi adhuc anim us sit, qui olim , sim ilem laborem 25 continuandi, ignoro: credidi tam en non displicere, ut, quae alii in sim ili argum ento suscepere, m ature cognoscas. Plura iam ad d itu ru m tem pus destituit. Vale ϑ εοφίλτατε et porro D E I, quem ardenter amas, gloriam p ro m ove ac om nibus, qui eundem diligunt, m eo n o m in e salutem plurim am im pertire. Scrib. Francof. 11. M art. 1676 A dm . Rev. T. D ign. ad preces et obsequia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria D n. W incklero26 u t transm issa obtingant, viam to tam quaero, quam nunc reperire perdifficile est.

42 G edano + < n o t. ..? > . 45 in co lu m en + < a lle g e s t.. .? > . Francof. ] - D l ] D ie: D 2. 1679: D2.

50 /e x /.

60 Scrib.

19 D anzig. 20 Sam uel D ilg er, S ohn des D anziger Seniors N ath an ael D ilg er (s. B rief N r. 14 A n m . 1), stu d ierte seit 1670 in K ö n ig sb erg , S tra ß b u rg , T ü b in g e n (im m atr. 2 9 .4 .1 6 7 5 ), Leipzig (im m atr. W S 1675), Jen a (im m atr. SS 1676) u n d W ittenberg (im m atr. 15.11.1676). Spener stand m it ih m im B riefw echsel (s. B d. 1, B rie f N r. 202). 21 N ü rn b e rg . 22 N ic h t erm ittelt. 23 S. A n m . 14. 24 N ic h t erm ittelt. 25 G. Spizel, Sacra B ib lio th ecaru m illu striu m arcana detecta, A u g sb u rg : G. G oebel 1668. 26 T obias W inckler (s. B rie f N r. 12 A nm . 58).

N r. 72

an [einen Amtsbruder]

2 4 .3 .1 6 7 6

3 29

72. A n [einen A m tsbruder in B randenburg-Preußen]1 F ran k fu rt a. M ., 24. M ärz 1676

Inhalt R ät bei der g eg en w ä rtig en U n te rd rü c k u n g d er lutherischen K irche [in B ran d en b u rg ] zur G elassenheit. A u f die W iderlegung der [reform ierten] Irrleh ren k an n verzichtet w erd en , w en n d en H ö re rn n u r die w ah re L ehre ein g ep räg t w ird . Es ist falsch verstandenes P flich tb ew u ß tsein , d u rch offenen W id erstan d eine A u sw eisu n g zu pro v o zieren , die die lutherischen G em einden v erw aist sein ließe. Z u r W iderlegung v o n Irrlehre g ibt das private B eichtgespräch G elegenheit.

Überlieferung D : P h .J. Spener, C o n silia et Iudicia T heo lo g ica L atina 1, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 3 81-383.

Ecclesiae [statum , quod] n o n tuo solum , sed p lu rium aliunde iudiciis iam a bene m u lto tem p o re didici2, usque ingem ui. C u m autem rerum , qui hoc seculo est, status n o n ferat, u t alia expectem us vel sperem us hum anis consiliis, sed res ea D E O tan tu m com m ittenda sit, qui suo tem p o re afflictis liberatio­ nem de coelo m ittet: in hoc o m n em m entis aciem convertendam iudico, qua ratione illis praesentibus u ta m u r ad gloriam D E I et Ecclesiae em olum entum . U t elencho ea libertate, qua alii fru u n tu r, utam ini, vetat suprem a, quae vobis in terra suppetit, potestas3. H uic vim o p ponere n on p e rm ittit C hristi regula et C h ristiana professio4. A d alia decreta vel p rio ru m decretorum abolitionem principis m en tem influxum iri, in h om inibus paru m spei superest: si, q u o tq u o t v eritatem ex anim o am plectim ini eam que instillare audito­ ribus fideliter laboretis, ita obnitem ini decretis, u t tandem in exilium pro p el­ lam ini om nes, ad vos quidem constantiae ho n o r aliquis redibit, Ecclesia vero in longe periculosiorem conditionem coniici videtur. N a m nun q u am de­ erunt p ro m o tio n is avidi, sed ea indigni, qui, ut p o tian tu r officio sacro, non tan tu m decretis sine conditione subscribent, v eru m etiam om ne aliud agent, quo res Ecclesiae p ro d atu r hostibus: u t adeo, qui licet no n ea libertate, quae optanda foret, p u ram tam en v eritatem a vobis audire poterant, auditores

1 [statum , quod] o. ä .: cj.

1 N ic h t erm ittelt; vgl. A nm . 2. 2 S pener h atte bereits v o n S tra ß b u rg aus die B ed rü ck u n g d er lutherischen P red ig er d u rc h die T o leran zed ik te des G ro ß en K u rfü rsten b eo b ach tet (vgl. seine S tellu n g n ah m e zu dem K anzelelenchus u n d d em N ü rn b e rg e r G u tach ten üb er das T oleranzedikt in B d. 1, B rie f N r . 10, Z . 54-110); vgl. seine B ezeichnung d er lutherischen K irche in B ran d e n b u rg als ‫ ״‬afflicta et pressa ecclesia“ im B rie f an J. M . S tenger v o m 12.9.1673 (Bd. 1, B rie f N r. 164, Z . 91f). 3 O ffen b ar d er refo rm ierte K u rfü rst v o n B ran d en b u rg (s. A nm . 5). 4 Vgl. M t 22,21; C A A rt. X V I (BSLK 70f).

330

20

25

30

35

40

45

Briefe des Jahres 1676

brevi ab aliis p ro d ito rib u s ne hanc quidem intem eratam audituri sint, quo fato u ltim u m exitium in oris vestris Ecclesiae im m ineret. N o tu m , Elenchi doctrinalis5 duplicem scopum esse, adversariorum con­ versionem atque n o stro ru m h o m in u m in veritate confirm ationem , ab infec­ tione autem e rro ru m praeservationem . H i fines, ubi liberrim e elenchus exercetur, o b tin en tu r facilius et successu, qui sperari possit, m aiori. U bi vero ille politicis legibus restringitur, u t adversam religionem nativis suis coloribus depingere n o n liceat vel plane eam n o n in tegrum sit nom inare, fateor im pedim enta successui illi n o n exigua obiici. Talia tam en no n ea sunt, u t iste om n in o tollatur: nam quod faciliori ista via et com m odius fieri p oterat, aliis deinceps m ediis ten tan d u m fuerit potius, quam Ecclesia in periculum ex trem u m , lupos6 m eros pro pastoribus oves [pascere], coniicienda. Q u o d quidem conversionem adversariorum attinet, ea etiam libero elen­ cho fere carior est, et pleru m q u e hac ipsa causa concionibus nostris absti­ nent, si eam liberius vel sua opinione acrius exerceri audiant; sublata autem illa libertate ad eum finem restat ipsa praedicatio verbi et veritatis in ea contentae tam luculenta dem onstratio, u t conscientiam convincat. Ita tactus, qui hactenus falso d ogm ati assenserat, si quid adhuc in eo boni est vel effici potest, ulteriorem m anu d u ctio n em pastoris quaeret, utique tu m dem um privarim ea indicari possunt, quae publice effari vetam ur. Si vero veritatis stricturam , quam vidit, n o n tanti habeat h om o ille, vix etiam liberrim o elencho plus profecerit. Q u o d vero m em b ra Ecclesiae n ostrae concernit, q u o ru m confirm atio et observatio praecipuam nostri m uneris partem constituit, non deesse possunt m edia, quibus suppleatur, q u o d in publicis congressibus tacendum est. In ipsis concionibus tanto m aiori cura thesis nostra in articulis controversis tractari et statum inari potest, sed et veritatis illius necessitas et m o m en tu m ostendi cum refutatione erroris oppositi et explicatione, q u antum salutis in eo lateat periculum : licet qui illi sint, qui hoc docent, verbis disertis non

30 [pascere]: cj.

3 0 f coniicienda: cj ] coniiciendae: D.

33 carior: cj ] carius: D.

5 E lenchus doctrinalis, die öffentliche B e n en n u n g u n d W iderlegung h e tero d o x er L ehren. Vgl. die b ran d en b u rg isch en R eligionsedikte v o m 2 ./1 2 .6.1662 u n d 1 6 ./2 6 .9.1664 (Edict, daß die E vangelischen R eligions= V erw andte R e fo rm irte u n d L u th eran er w ed er m it S chm ähen und L ästeru n g s= N ah m e n n o c h m it denen aus der L ehre gem achten C o n seq u en tien einander angreiffen sollen, u n d daß freystehen soll, den E x o rcism u m auszulassen), d ie je d e P olem ik gegen das refo rm ierte B e k enntnis bei Strafe der L andesverw eisung verbieten. D ie E d ik te m it den d azu g eh ö rig en R eversen sind a b g ed ru ck t in: C o rp u s C o n s titu tio n u m M arch icaru m , h g. von C h r.O . M y liu s, Teil 1.1, B erlin-H alle a.S. [1737], Sp. 37 5 -3 8 2 (N r. 29), 38 1 -3 8 6 (N r. 31) u. [389-394] 3 9 1 -3 9 4 (N r. 33); ohne R everse auch in: W . G e r ic k e , G laubenszeugnisse u n d K o n ­ fessionspolitik d er b ran d en b u rg isch en H errsch er bis zur p reußischen U n io n 1540 bis 1815, Bielefeld 1977, 166-170.172-175. 6 Vgl. A p g 20,29.

N r. 72

an [einen Amtsbruder]

2 4 .3 .1 6 7 6

331

exprim atur. B revi enim auditores ita assuescent, ut, quos digito notem us, licet no m in e no n expresso intelligant. T um , qui in capite pietatis inform andi sunt com m unes seu candidati, de om nibus R eform fatorum ] erroribus sin­ gulari in dustria m onean tu r, u t eo ru m nullus ipsos fugiat, quod quidem pastoris peculiare stu d iu m req u irit et occupationes ordinarias auget, sed tota deinde vita ita satis m u n iti eru n t adversus seductionem et ex concionum Thesi A ntithesin n o n aliter intelligent, quam si verbis etiam acribus haec instituentur. O ccasionem etiam praebet confessio privata, nec no n alia conversatio, quoties cum solis suis p astor agendi co m m o d itatem adipiscetur, ea supplen­ di, quo d ex suggestu m allet. A d hanc n o rm am , si m e contigisset in Ecclesia eiusm odi pressa vivere, officii m ei m u n u s exigerem sperarem que n o n m inus eo m o d o efficere, quam si publice, quicquid vellem , dicere liceret, nisi quod m aiori labore egeat, quae his am bagibus fieri oportet. Forte, qui ex vobis simili insistent viae, com perient in im ico ru m vim , et, quam obtinere spe­ rant, veritatis oppressionem , donec D E U S feliciora Ecclesiae suae largiatur tem pora, n o n efficacius quam illa prudentia eludi, u t plane frustra futuri sint, qui alias vestro exilio facillim e assequerentur. C aeterum , q u o d m ala vos hactenus m anserunt, m ulti scim us, quando plures Ecclesiae nostrae ditiones correpturafe] sint, inde om nes necesse habem us, u t nos parem us sim ilem patientiam . Q u in im o , u t causam indage­ m us irati suis divini Patris. E go si attenta m ente inquiro, illam observare m e rationem m ihi videor, q u o d plurim is in locis controversias, quae nobis cum variis heterodoxis intercedunt, unice tractare contenti, pietatis reliquam doctrinam u rgere eo, quo decebat, studio n o n laboravim us: prorsus tanquam om nis religio in agnitione n uda thesium v erarum consisteret, quae tam en in anim o consistit, qui D E O suo unice deditus ex veritate eius sola salutem o m n em quaerit et non m in o ri zelo in om nibus e[um ] obsequi paratus est. Ita res fere eo redacta est, u t tan q u am factiones essent, quisque tan tu m pro confessione sua pugn aret hocque, si fecisset, quicquid de fide et eius fructibus esset, praeclare actum putaret: inde carnales effectus divinae causae illati sunt, et saepius tam personas errore im butas quam errores ipsos odio habere soliti sum us, ut, si T heseos, quam p ro pugnam us, veritatem tollas, intu itio n e eius n o n m inus carnales nos ostenderim us, quam qui pro m ala stant causa. Iustissim um ergo iudicium D E I est, q u o d aliis in locis persecutoribus habenas ita laxat, u t pastoribus o rb aren tu r Ecclesiae, alibi libertatem eorum in arctum cogit, et, nisi v ehem enter fallor, nos reliquos vix alia fata m anent, nisi m atu re o bviam iverim us excandescenti caelesti indignationi. C u m vero ea in re peccatum fuerit, q u o d veritatis ta n tu m confessionem voluerim us retinere fru ctu u m eius iniurii: u t D E U S perm issus sit, istam etiam vel extorq u ere vel difficiliorem reddere: n on alia ratione certius avertere exitium 68 co rrep tu ra[e]: cj.

76 e[um ]: cj.

332

Briefe desJahres Ί 616

possem us, quam si o m n em operam in hoc dem us, ut n o n prius veritatem agnoscam us, quam studeam us illico cognitam ad profectum pietatis adhibe­ re atque pro revelatione tam coelestis boni im m ortali D E O agere gratias. Si eo convertam us consilia nostra, u t ita p ro p u g n etu r veritas, quo pateat, non 95 factionem esse, ob quam nos o p ponam us doctrinarum falsarum asseclis, sed solum veritatis purae sanctum am orem , quod aliter fieri no n potest, quam si ex proponendi et pro p u g n an d i m o d o totaque vita nostra, inprim is quando cum hostibus res est, evidenter constet, charitate nos audere et hac m agistra pro fidei puritate dim icare. Itaque et alibi et in Ecclesiis huiusm odi pressis, 100 n o n m in o r cura sit germ anae et άνυποκρίτου pietatis auditoribus nostris im plantandae, quam o rthodoxiae conservandae. C erte, uti ista sine hac sincera n o n est, ita vix hanc diu nobis D E U S p erm ittet, si sine illa soli studere velim us. N o n d ubito te quoque, Frater Venerande, hac in re agere, quod Tui est 105 m uneris, id vero posthac etiam strenue age et, si quos noveris fratres aliter agentes, p ro Tua in illos et Ecclesiam , im o D E U M ipsum fide fraterne hortare. H ac enim ratione et precibus ardentibus persecutionum procellas sedabim us et nulla alia, hac sola rectione, si illae etiam p o rro incum bent, p rohibere possum us, ne Ecclesiae sint exitiosa. 110

24. M art. 1676.

N r. 73

an [Johann Meisner]

24. 3. 1676

333

73. A n [Johann M eisner in W ittenberg]1 F ra n k fu rt a. M ., 24. M ärz 1676

Inhalt H o fft a u f eine K irch en refo rm d u rch P riv atin itiativ en v o n P farrern u n d T heolo g iep ro fesso ren . Will m it seiner Idee d er ecclesiola in ecclesia n ich t so w eit gehen w ie L u th e r in der V orrede zur D eu tsch en M esse. - A u f den U n iv ersitäten w äre m it w en ig en ein A n fan g zu m achen.

Überlieferung D : P h.J. Spener, C o n silia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 125-126.

Pia desideria2 n o stra vestro etiam p ro b ari suffragio m agni m ihi m o m en ti est, qui hactenus variis eam v ario ru m T h e o lo g o ru m atque, regnum coeleste qui diligunt, P oliticorum calculis confirm ari praecipuam habui voluptatem . Q u id acturi sint, penes quos am plior potestas est, u t vel celebriora, quae ipsi pro tu leru n t, vel aliunde suppeditata in p raxin transferant, suo apparebit tem pore. E m en d atio n em publicam et, quae publica fiat autoritate m u lto q u e cum apparatu, nec ipse quidem speraverim . D e ea vero, quae alterius generis, n o n o m n in o om n em abiicere spem velim . Q uae tu m d em u m succedet, si singuli, quibus coelestis gloria curae cordi que est, Pastores rem ag grediantur suis in coetibus citra ullum m etum ; ad quo d praeter divinam g ratiam novam , quae in ipso m unere no n continea­ tur, au to ritatem necessariam n o n habent. C aeterum , in his gregibus [su]is, si integros initio concordare velint, forte spe sua q u oque excident: n o n etiam , si praeter officia, quae om nibus debent et in quibus eos u tique segnes non esse o p o rtet, peculiarem curam habeant eorum , quos iam vident sancto aliquo instinctu ad unius necessarii curam studiosius inclinare. His, si vicissim se totos praebeant, u t ip so ru m m anuductione et coalescente paulatim fraterna am icitia, m u tu is officiis in Scripturae cognitione et non perfunctorii C hristianism i praxi q uotidie proficiant, fu tu ru m est, ut spero, n o n ita m u lto post, exem plum si aliis fiant, quo subinde alii, u t accedant, p erm o v e b u n tu r et ferm ento hoc pauculo, sed divina v irtu te praedito aliqua m assa paulatim ad eundem m o d u m im m u tab itu r. Ita in Ecclesia quavis num ero sio ri Ecclesiolae sine schism ate vel ullo secessu collectae p lu rim u m conducere possunt. Sanctae m em oriae Lutherus noster t. 3. A ltenb. f. 4683, plura concedit, sed quae schism a post se trahe12 [su]is: cj ] m eis: D .

25 t . : cj ] 1.: D .

1 Z u J. M eisn er s. B r ie f N r . 30 A n m . 1. - A n tw o rt auf M eisners B rie f v o m 1. M ärz 1676 (B rie f N r. 158). 2 P h .J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 3 M . L u th er, D eu tsch e M esse u n d O rd n u n g G ottesdiensts (s. B rie f N r. 18 A n m . 11).

334

Briefe des Jahres 1676

rent, q u an tu m ego intelligo, unde n eutiquam eius experim entum capere vellem. N o n dubito, in A cadem iis etiam hac ratione nonnihil effici posse. Q u o d vero haud dubie p ro p rio experim ento prud enter observasti4, Vir Excell[entissim e], adeo ad licentiam et om nis generis vitia proni sunt plerique, ut, si quis audeat ipsis praecepta putata occinere, irritarentur. Verum , si quis cura publicae salutis tactus studiosos pauculos tan tu m initio seligeret m elio­ res, cum quibus, quae cum om nibus mallet, tractaret, non in his tantum irritus n o n futurus esset labor, sed paulatim , qui intra paucos steterat, num erus increm en tu m capturus esset. V erum a m e doceri Viros co m m o ­ do ru m Ecclesiae et gnaros et cupidos nulla est necessitas. 24. M artii 1676.

4 Vgl. B rie f N r. 158, Z. 6 -9 .

N r. 74

an Friedrich Wilhelm, Kurfürst

26. 3. 1676

335

74. A n K urfürst Friedrich W ilhelm von B randenburg1 F ra n k fu rt a. M ., 26. M ärz 1676

Inhalt B e a n tw o rte t zw ei A n frag en ü b er die L ehre des K ö n ig sb e rg er P rofessors C h ristian D reier: Ist ü b er die [Synkretistischen] S treitigkeiten in [K önigsberg] b e trü b t, die zu beenden der K u rfü rst sich b em ü h t. B ek lag t im H in b lick a u f die d o g m atisch e Frage, daß in [K önigsberg] N e u e ru n g e n in d er L ehre öffentlich v e rtre te n w erden, die das F u n d am en t des G laubens a u f gefährliche Weise b erü h re n u n d d a m it zu S treit u n d S paltung A nlaß geben: 1. D er G lauben un d die G ew iß h eit des G laubens ru h e n einzig a u f der H eiligen Schrift als d em P rinzip der T h eo lo g ie , n ic h t a u f dem Z eu g n is d er A lten K irche, insbesondere n ich t a u f der S chriftauslegung der A lten K irche. 2. W enn sich d er G laube a u f die L ehre der A lten K irche stü tzen m ü ß te, k ö n n te n M enschen, die n ich t selbst die K irch en v äter stu d ierten , keine G lau b en sg ew iß h eit erreichen, so n d e rn m ü ß te n ih ren G lauben a u f die A u to ritä t an derer M enschen aufbauen. E rsch w eren d k o m m t hinzu, daß die L ehre d er A lten K irch e selbst nicht einheitlich ist o d er n ich t einheitlich v erstan d en w ird . 3. D ie d u rch C h ristu s erw o rb e n e u n d in der R e fo rm atio n w ied er neu en td eck te christliche Freiheit d u ld et keine m en sch lich en S atzungen u n d kirchlichen G laubensgesetze. 4. D u rc h die strittig en T h esen erlan g t das P ap sttu m w ied er E influß a u f die evangelische K irche. D ie T hese, daß die w ah re K irche allezeit sich tbar sein m üsse, ist strik t abzulehnen. 5. D ie V erständigung m it der rö m isch -k ath o lisch en K irche ü b er das A b en d m ah l u n d den lim b u s p a tru m so w ie die U n b e stä n ­ dig k eit in d er eigenen evangelischen L ehre sind ein V errat an der R e fo rm atio n u n d veru n sich ern die evangelischen C h risten . - D ie zw eite Frage, ob die w eltliche O b rig k e it das R echt habe, die E rö rte ru n g d er F ragen zu v erbieten, m u ß angesichts der B e d eu tu n g der strittig e n T hesen in so fern v ern ein t w erd en , als den G eg n ern der [Synkretisten] kein S tillschw eigen g eb o ten w erd en k an n , w eil sie so n st ih re H irten p flich t verletzen w ü rd en . A llerdings soll der S treit nicht u n n ö tig a u f andere, das F u n d am en t des G laubens n ich t b erü h re n d e F ragen ausgew eitet w erden. D ie H a u p tp u n k te des G laubens u n d die Liebe zu G o tt u n d dem N äch sten sind einfach u n d ohne S u b tilität d er G em ein d e v o rzu trag e n . D ie [Synkretisten] dagegen sind zu m S tillschw eigen u n d zu r K o rre k tu r im Sinne der evangelischen L ehre anzuhalten. P rivate S o n d erm ein u n g en sind n ich t öffentlich v o rzu trag e n . A ndernfalls sind die [Synkretisten] n ich t als G lieder der evangelisehen K irche anzusehen, so daß die zuständigen Stellen das R echt haben, sie abzusetzen.

Überlieferung D : P h .J. S pener, L etzte T h eo lo g isch e B edencken 3, H alle 1711 (21721), S. 3 0 -4 3 .

1 K u rfü rst F ried rich W ilhelm v o n B ra n d e n b u rg (D er G ro ß e K urfü rst) (6 .2 .1 6 2 0 -9 .5 .1 6 8 8 ); n ach d em er infolge der N ö te des D reiß ig jäh rig en K rieges en tfern t v o m H o fe aufgew achsen w ar, hielt er sich drei Ja h re lang in den N ied erlan d en a u f der U n iv e rsitä t L eiden u n d im H eerlag er des P rin zen F riedrich H ein rich v o n O ran ien a u f u n d ü b e rn a h m die R e g ie ru n g des K u rfü rste n tu m s im Ja h re 1640; 1641 erhielt er v o n Polen P reu ß en als L ehen, dessen S ouveräni­ tät er 1657 nach d em sch w edisch-polnischen K rieg erlangte. R eligionspolitisch setzte er eine g rö ß ere T o leran z g eg en ü b er d em refo rm ierte n B e kenntnis seiner F am ilie d urch. - D e r A dressat erg ib t sich aus d em R egest in D (S. 30): ‫ ״‬A n S. D u rch l. in B ra n d e n b u rg [ . . . ] “ . - In den den S yn k retistisch en S treit b etreffen d en A k ten des ehem aligen S taatsarchivs K ö n ig sb e rg (jetzt in B erlin, G S tA P K ) ist das O rig in al des Schreibens n ich t m eh r aufzufinden. W ie S pener später (1687) erfu h r, ist es a u f B etreiben eines G ö n n ers v o n D reier dem K u rfü rsten nie v o rg eleg t w o rd e n (vgl. C o n s. 3, 648).

336

Briefe desJahres 1676

D urchlauchtigster C h u rfü rst, G nädigster H err. E w . C hurfl. D urchl. seyen unser andächtiges gebet v o r die gesegnete regie­ rung u n d allen w olstand sam t dem ütigen gehorsam allezeit bevor. Wie w ir nicht ohne w ehm ü th ig es bejam m ern zum öftern nebens ändern ärgernüssen auch die viele Zerrüttungen in der C hristlichen kirchen ansehen, m it w elchen deroselben glantz sehr verdunekelt w ird: A lso ist uns absonderlich nicht w enig betrüblich gew esen, als w ir aus Ew . C hurfl. D urchl. an uns gethanen gnädigsten befehl2 verstanden, daß die m ißhelligkeiten, so aus einer E w . C hurfl. D urchl. unterth an en Universität3 vo n ziem licher zeit nicht geringes ärgernüs der gesam ten Evangelischen kirchen gegeben, noch bis daher nicht nachtrücklich gnug haben gedäm pfet w erden können, sondern m it so viel grösserer gefahr die schädliche flam m en deroselben fast heftiger auszuschlagen scheinen. Wie w ir aber dabey dem g ru n d tg ü tig en G O tt dem üthigsten danck sagen, w elcher, w an n er E w . C hurfl. D urchl. dero lande un d unterthanen au f dero seele anvertrauet, ihr g em ü th auch dahin gelencket hat, nach habender solcher ober=aufsicht zu sorgen, w ie ferne befahrendes unheil von der kirchen m ö ch te au f geziem liche u nd nachtrückliche w eise abgew endet und verh ü tet w erden: also w ollen w ir auch zu seiner him m lischen güte das hertzliche vertrauen tragen, daß dieselbe solches heilsam e v o rnehm en w erde nicht vergebens seyn, sondern das verhofte dadurch erlangt w erden lassen: darum w ir auch solche inbrünstig anflehen.

2 N ic h t üb erliefert; laut R egest in D b e a n tw o rte t Spener m it v o rlie g en d em B rie f zw ei A nfragen des K u rfü rsten , die den S treit u m katholisierende T endenzen des K ö n ig sb erg er T h eo lo g iep ro fesso rs C h ristian D reier betreffen. D ieselbe A nfrage erging laut ih rem P ro to k o ll­ b u ch (17.4.1676) auch an die S tra ß b u rg er T heologische F akultät (S trasbourg, A rchives de la Ville, A S T N r. 414), die ih r G u tach ten am 10.5. 1676 absandte. - C h ristian D reier (2 2 .1 2 .1 6 1 0 -3 .8 .1 6 8 8 ); geb. in S tettin, n ach dem S tudium in Jena (d o rt 1631 M agister), W ittenberg, R o sto ck, K open h ag en u n d K ö n ig sb erg (1638) P farrer in S tralsund, 1643 in Stettin, 1644 Lic. theol. in K ö n ig sb erg , dann D r. theol. un d ao. P rofessor der T h eo lo g ie; n achdem er bereits im R ah m en seiner P ro m o tio n sy nkretistischer M e in u n g en verd äch tig t w o rd e n w ar, schloß er sich nach seiner T eilnahm e am T h o rn e r R eligionsgespräch (1645) G eo rg C alix t un d Jo h a n n L aterm an n (1620-1682) an; 1648 gegen den W iderstand der L andstände H ofd iaco n u s an der S chloßkirche in K ö n isg b erg , d an n O b erh o fp red ig er, 1652 M itglied des K o n sisto riu m s un d P rofessor d er T h eo logie, 1657P rofessor prim ariu s (D B A 251, 294-298; A D B 5, 392f; Jö c h er 2, 213-215; A. T h o l u c k , D as akadem ische L eben des 17. Ja h rh u n d erts 2, H alle 1854, 7 8 -8 1 ; T h . M o l d a e n k e , C h ristian D reier u n d der synkretistische Streit im H e rz o g tu m P reußen, K ö n ig s­ b erg 1909; W . H u b a t s c h , G eschichte der evangelischen K irche O stp reu ssen s 1, G ö ttin g en 1968, 134-153). 3 K ö n ig sb erg ; d o rt hatten die stren g en L u th eran er V orw ürfe gegen D reier (s. A nm . 2) und M elchior Z eid ler (1630-1686) erhoben, sie v erträten eine neue R ech tfertig u n g sleh re u n d bezö­ g en rö m isch -k ath o lisch e P ositionen (V erderbtheit des G ru n d tex tes des A lten T estam ents; H eilig en v ereh ru n g ; G ebet für V erstorbene). Vgl. G. v. S e l l e , G eschichte der A lb e rtu s-U n iv e rs itä tz u K ö n ig sb erg in P reußen, W ü rzb u rg 1956, [64-140] 101; J. W e in b e r g , D ie K irchenpolitik des G ro ß en K u rfü rsten in P reußen, W ü rzb u rg 1963, 115 u. allgem ein M . L a c k n e r , D ie K irch en p o litik des G ro ß en K u rfü rsten , W itten 1973, 148-182. 259-261.

N r. 74

an Friedrich Wilhelm, Kurfürst

26. 3. 1676

337

W ann aber E w . C hurfl. D urchl. aus gnädigstem gegen uns tragenden vertrauen 2. fragen vorgelegt u nd unser theologisches gutachten erfordert, haben w ir auch aus so w ol schuldiger sorge, nach v erm ögen die ehre G O ttes un d die ruhe unserer kirchen befördern zu helffen, als unterthänigstem gehorsam gegen ein hohes h au b t des reichs billich in solchem gehorsam st an hand gehen sollen. D esw egen w ir nicht n u r solche fragen u n d einlage in unserm gew öhnlichen conventu verlesen, sond ern solche w ichtige sache in der furcht des H E rrn u n d m it dessen hertzlichen anruffung reifflichen über­ leget, w oraus w ir unsere w olm einende gedancken also abfassen. Was die erste frage anlangt, ob die beygefügte fragen der n atur und W ichtigkeit seyen, daß sie in E vangelischen schulen un d kirchen zum alen dergestalt zu treiben, daß der eine theil den an d ern darüber für ketzerisch ausruffen un d sonsten als leute, die das kirchen= w esen verw irreten un d dem pabsthum th ü r u nd th o r öfneten, fürstellen m öge? So achten w ir die m ei­ nung nicht dahin zu gehen, daß gedachte fragen selbs allhier m it w eitläuftiger ausführung erö rtert w erd en solten, w elches bereits v o n an d ern gesche­ hen, nicht n u r allein, w en n einige zeit w äh ren d er dieser m ißhelligkeit davon geschrieben, son d ern auch ehe dieselbe solches o rts entstanden, ist davon vo n unsern T heologis hin u n d w id er in ihren schrifften zur gnüge gehandlet, un d aus den übrigen unserer allgem einen kirchen lehr in solchen gew iß gezeiget w o rd en , denen w ir uns auch billig conform iren. A uch halten w ir nicht nö th ig , v o n der W ichtigkeit jeglicher fragen absonderlich zu handeln; Indem w ir gern bekennen, daß dieselbe nicht alle gleicher W ichtigkeit noch art sind, sondern in etlichen deroselben der dissensus m utuus leidenlicher seyn m öchte, als w elche das fu n d am en t des glaubens w eniger berühren, w elcherley fragen billich entw eder gar unterlassen, oder ie nicht m it heftig­ keit v o n ein oder ander seiten getrieben w erden, hingegen beyde theil durch die unterschiedliche m einungen der brüderlichen einigkeit nichts abgehen lassen sollen. Sondern w ir verstehen die m einu n g E w . C hurfl. D urchl. dahin, von solchen fragen zusam m en, w ie w ichtig dieselbige seyen, w elches v o n dero grösseren theil oder den w ichtigsten herzu n eh m en ist, unsere christliche gedancken zu geben. Welche dann dahin gehen, daß w ir zum fördersten nicht billichen können, da derjenige theil, w elcher die affirm ativam der übersandten fragen behauptet, solche a u f die bahn, sonderlich a u f die cantzel gebracht u n d in derselben diejenige m einungen bisher vertheidiget hat, welche so w eit v on unserer gesam ten ü b rig en evangelischen kirchen, w ie v o r au gen liget, abgehen u n d bereits w eg en ihrer neurigkeit aufs w enigste grosse gefahr erstlich antrohen. D an n w eil aus unbedachtsam en v o rtrag neuer m einungen, w elche das fun d am en t der Seligkeit nicht also bald oder auch gar nicht b erühren, aufs w enigste w o rtk rieg , neid, hader, lästerung, böse arg w ohn, schulgezänck u n d dergleichen u n ter den g em üthern, w elche noch viel fleischliches an sich haben, erreget u n d daher der kirchen m it vielem ärgernüs aus solcher gelegenheit geschadet w erden kan: So solle die

338

Briefe desJahres 1676

betrachtung dieser gefährlichen consequenzien billich jeglichen der ehre G O ttes u n d der kirchen ruhestand liebenden dahin bew egen, w o er in dingen, so eben nicht gantz n o th w en d ig sind, m einet, etw as m ehrers und w eitere erleuchtung zu haben, als andere bis dahin gehabt, gleichw ol m it dero publication entw eder gantz an sich zu halten un d w ol zu erw egen, ob dasjenige licht, w as er nem lich v o r an dern über gewisse dinge m einet ersehen zu haben, so viel nutzen zur besserung der kirchen seiner hoffnung nach, als hingegen der w id ersp ru ch anderer, w elche dergleichen neuen m einungen sich w idersetzen w erden, u n d daher entstehender Zwiespalt der lehr der gottseligkeit hindernüs u n d schaden bringen m öchte: oder aber w o er davor halt, daß solches ih m v on G O tt gegebene erkäntnüs, so etw as von der gem einen lehr= art abgehet, einen m ercklichen nutzen haben w ürde, m it der publication derm assen bescheiden zu verfahren, daß er w eder niem and selbige auftringe, noch sie als gantz n o th w en d ig verfechte, dam it also die bis dahin v on der kirchen insgem ein beybehaltene sententiam , darinnen er etw as erneuert, gerade bestreitende. H ingegen lieber zuzusehen, ob etw a gute g em ü th er von seinen gedancken auch zum beyfall bew ogen un d allge­ m ach ohne sorge grossen Zwiespalts zu w eiterer solcher dinge erkäntnüs gebracht w erd en m öchten: oder doch daß die sache zu keinem ärgerlichen streit, w eil sie bescheidenlich u n d m it liebe vorgetragen, auch nicht anders vertheidiget w ird, ausschlagen könte, sorgfältig zu verhüten. Wo hingegen solches nicht geschiehet oder in acht g enom m en w ird, daraus aber ärgernüs u n d streit, auch etw a m eh r als derselbige selbst, da es anfangs a u f die bahn gebracht, v erm u th et, entstehet, so w ird die schuld dessen allen nicht so w ol denjenigen, w elche v o r die hergebrachte m einung stehen, als denen, die m it ihren neuerungen anlaß gegeben, beygem essen, nicht anders als derjenige in die schuld eines w eitern brands gerathet, w elcher w ider sein gedencken um sich frißt, der in anzündung des feuers nicht m it gnugsam er Vorsichtigkeit verfahren w ar. W ann dann n un in denjenigen m aterien, w elche noch nicht vo n solcher W ichtigkeit sind, m it neuerigen m einungen solche gefahr m ag erreget w er­ den, daß öfters besser w äre, daß m an v o n solchen, ob sie w o l etw as w ahres annoch in sich haben, gantz nichts w üßte: wie viel schw erer versündigen sich diejenige, die v o n der hergebrachten und in den sym bolischen büchern w iderholten w ahren lehr der christlichen kirchen, dero glieder sie sich bekennen, in solchen puncten abw eichen, die vo n grösser W ichtigkeit sind, u n d das fundam ent des glaubens näher und gefährlicher berühren, dahero zu rotten u n d schädlichen Spaltungen anlaß geben, aber eben dam it alle die V erantw ortung der auch etw a w ider ihren w illen erfolgenden W eiterungen v o r göttlichem gericht a u f sich ziehen. H ieher gehören einm al diejenigen autores der affirm ativae der fürgelegten fragen, derer, v on den m eisten und folglich dem gantzen com plexu zu reden, W ichtigkeit viel grösser ist, als sie von vielen scheinet angesehen zu w erden.

N r. 74

an Friedrich Wilhelm, Kurßirst

26. 3. 1676

339

Welches aus folgenden erhellet. 1. U n ser gantzer christlicher glaube, weil derselbige nicht eine w irck u n g unserer v ernunfft, sondern göttliches licht ist, m uß sich einig u n d allein g rü n d en a u f die göttliche Offenbarung, die w ir in der heiligen schrifft antreffen, u n d also derselbe in dem gem üth, welches der göttlichen w arheit der schrift aus dem zeugnüs des in derselben zeugen­ den heiligen Geistes selbsten (nach dem spruch 1. Joh. 5, der Geist zeuget, daß geist w arheit seye)4 bey sich selbst überzeuget ist, aus der kraft der schrift gew ircket w erden. Welches bisher die ein m ü th ig e lehr unserer evangelisehen kirchen, ja auch anderer v o n dem p a b stth u m ausgegangenen gem ein­ den gew esen. Stehet also die gantze einfalt des glaubens bey einem gläubigen C hristen darinnen, daß er aus dem gelesenen oder angehörten göttlichen w o rt, dessen göttliche au to rität zw ar v o n ändern u n d sonderlich seinen lehrern ih m gerühm et, er auch d urch solches zeugnüs erstlich dazu gebracht w ird, aber er sie nachm al selbst in seinem hertzen ohne ander m enschliches gezeugnüs aus der versiglung des H . Geistes u n d der kraft desselben selbsten bey sich erkennt, seinen glauben schöpffet, m it w elchem er hernach gegen alle anfechtungen in n o th u n d to d bestehen kan, als der da w eißt, daß er keinem m enschen, son d ern seinem G O tt allein geglaubet un d desw egen den geringsten zweifei an solchem glauben zu haben nicht bedarff. G leichw ie n u n die reinigkeit des glaubens eines theils in der gew issen Versicherung des göttlichen w o rts, so er so gew iß, als ob ers aus G O ttes m u n d g ehöret hätte, davor erkennt, bestehet, also nachm al ferner daß er auch dessen versichert ist, es seye der verstan d solcher schrifft selbst von G O tt in dieselbe geleget u n d solchen zu fassen bedörfte er keines m enschen zeugnüs, sondern w o er m it hertzlicher andacht u n d gelassenem gem üth, sonderlich aber eifrigem gebet, das göttliche w o rt v o r die hand n im m e t und dem selbigen fleißig nach dem m aaß der gnaden, die er em pfangen hat, nachdencket, v erm ö g e er durch göttliche erleuchtung aus derselben selbst denjenigen w ahren verstand, d a ra u f er seinen glauben gründen m ög, gnugsam und, so viel ih m zu seinem heil n ö th ig ist, zu erkennen, auch sich festiglich d arau f zu verlassen, daß er dam it v o r G O tt bestehen m öge. Wo dieser einfältige g ru n d geleget ist, seinen glauben allein aus dem w o rt der w arheit, w ie sich solches selbst geoffenbaret hat, zu fassen, so ist dem gew issen recht gerathen, vielem streit, so aus m enschen auslegungen entste­ het, abgeholffen u n d die seele w arhafftig beru h ig t, als die vo n aller m ensch­ lichen au to rität abgeführet, n u r allein a u f ihres G O ttes selbst geoffenbarter w arheit bestehet u n d m it m enschen nichts anders zu th u n hat, als daß sie etw a durch deroselben anw eisung u n d handleitung zu der erkäntnüs g ekom ­ m en zu seyn nicht in abred ist, aber solche n im m e rm e h r zum g ru n d ihres glaubens gesetzet w erden läßt.

4 lJ o h 5,6 (L uther 1545).

340

Briefe desJahres 1676

D ieser christlichen einfalt u nd Versicherung des glaubens stehet aber entgegen die affirm ativa einiger der übersandten fragen, w o rin n en das zeugnüs der kirchen der schrifft also n o th w en d ig geachtet w ird, daß diese ohne dasselbe nicht v o r recht göttlich m öge erkant w erden; so dann die gew ißheit des rechten Verstands der schrifft einiger m assen au f die autorität der alten kirchen gezogen u n d also m enschliches ansehen alzustarck in diese sache, w o es das gew issen allein m it G O tt zu th u n hat, gezogen w ird. D aher einm al diese sache so w ichtig, daß w ir nicht sehen, w ie derjenige theil, w elcher negativam m it unserer kirch behauptet, zu gegentheils neuerungen schw ei­ gen können, sondern daß sie gew issenshalben sich ernstlich zu w idersetzen haben, w eil es nicht um einige m enschliche und solche opinionen zu th u n ist, in w elchen, ob m an irrete, es nicht viel a u f sich hätte, sondern da recht das principium , w o ra u f all unser glaube beruhen solle, und ob w ir G O ttes w o rt u m sein selbst w illen oder w egen des zeugnusses der kirchen glauben zuzu­ fügen haben, in disputat gezogen und dam it der gläubige von der einfalt, in w elcher er seinen glauben aus dem blossen w o rt G O ttes ziehen soll, abgeführet w ird. Welches je v on nicht geringerer im portanz ist, als w o in einem an dern haupt= articul v on C H risto , v on der rechtfertigung un d dergleichen w ichtige fragen b estritten w erden, indem an dieser frage, w o vo n dem principio fidei5 gehandelt w ird, dasjenige liget, w oraus andere haupt=articul zu entscheiden sind. D azu k o m t n och 2. dieses, w elches die W ichtigkeit solches Streits so viel schw erer m acht, daß dam it die leute allerdings in ihrem glauben irr gem acht w erden. D an n so leicht es d urch göttliche gnade einem seines heils begieri­ gen m enschen ist, aus der heiligen schrifft verm ittelst fleißiger forschung u nd etw a gebrauch der dazu gehörigen m ittel seinen glauben, m it w elchem er vor G O tt bestehe, zu fassen u n d derm assen zu gründen, daß das hertz befestigt seye: so schw er, ja u nm üglich ist es denjenigen, w elche nicht profession davon m achen u n d allezeit darinnen geübet w erden können, ihres glaubens versichert zu seyn, dafern das zeugnüs der alten kirchen von dem rechten v erstand der schrift n u r etzlicher m assen ein principium fidei obw ol secundarium seyn solle. Indem er, ob die auslegung der alten kirchen über jegliche hauptsprüche m it dem jenigen verstand, w elchen er in seiner einfalt durch göttliche gnade aus der schrifft gefasset, übereinkom m e, nicht gew iß w issen kan, er habe dann entw eder diejenige studia un d weile, die patres der ersten seculorum alle zu lesen u nd zu verstehen, oder er traue, w as ihm andere davon sagen. N u n das erste kan unm ü g lich von allen ihres heils begierigen C hristen erfordert w erden, als welches auch den gelehrtesten eine nicht so geringe m ühe ist: w ill er sich aber d a ra u f verlassen, was ihm andere v o n solchem consensu der kirchen vorsagen, m uß er aberm al seinen glauben a u f ein 5 D as p rin cip iu m th eologiae/fidei (principium cognoscendi) ist in der lutherischen O rth o d o ­ xie (seit Jo h a n n G erhard) die H eilige Schrift.

N r. 74

an Friedrich Wilhelm, Kurfürst

26. 3. 1676

341

solches g erathw ol u n d m enschlichen bericht setzen, w elches in dem gew is­ sen keine gnugsam e Versicherung gibet, so viel w eniger, alldieweil er höret, daß v o n solchem consensu der ersten kirchen in einigen puncten etw a w ol so viel Streits u n ter den gelehrten ist, als über den v erstand der Sprüche selbst. D arüb er es nicht fehlen kan, daß nicht die gew issen gantz irre m üssen w erden u n d endlich n icht m ehr w issen m ögen, w as sie w ah r seyn glauben sollen oder nicht. Z u geschw eigen w as v o r grosse difficultäten die gelehrte in der sache selbs finden, w ie m an solchen consensum der ersten kirchen so unfehlbar d arth u n m öge, daß ein gew issen, w elches n u n m eh r in die einbildung gerathen, seines glaubens nicht gew iß zu seyn, es w isse denn, daß auch die erste kirche über solche stellen der schrift v o n glaubens= puncten gleiche m einung m it ihm e gehabt, sich dam it b eruhigen m öchte. Indem w ie viel etw a der lehrer zu bezeugung solches consensus n ö thig; w ie ihre w arhaftige Schriften v o n den adulterinis und supposititiis zu unterscheiden; w ie die zw ischen den vätern selbst befindliche Streitigkeiten entw eder zu conciliiren, oder w elches m ein u n g nachm al der gantzen kirchen beyzum essen, solche puncten seyn, die sich so leicht n ich t erö rtern lassen, w o m an die sache untersu ch t, als w ol anfangs scheinen m öchte, un d gleichw ol ohne dieselbe der consensus der ersten kirchen nicht m ag versicherlich dargethan u nd erhärtet w erden. Wo w ir jeg lich em christlichen hertzen zu erm essen überlassen, w ie irr dam it die gew issen gem acht w erden, daß sie entw eder aus desperation, in solcher sache zu ende u n d einer gew ißheit zu k o m m en, alle U ntersuchung unterlassen un d lauter a u f g erathw ol ihre sache setzen, das ist, in der th at allen glauben, w elcher eine gew ißheit haben will, fallen lassen, oder in einem stäten suchen, darinnen sie kein ende sehen, sich erm üden, endlich aber, w o sie v on G O tt w id er erleuchtet w erden, m it reue bejam ­ m ern m üssen, daß sie sich v o n der einfalt des glaubens au f U ntersuchung m enschlicher m ein u n g en verleiten haben lassen. Ist aberm al eine klare anzei­ gung, w ie w ichtig solche fragen, deren bejahung so gefährliche consequenzien nach sich ziehet. D azu 3. auch n och dieses zu setzen, daß gleichw ol derjenigen freyheit, w elche uns zu erw erb en unserm g etreusten E rlöser so viel gekostet hat, ein nicht geringes stück seye, daß w ir erlöset sind v o n allem jo c h m enschlicher gesetze u n d daher nichts v o r n o th w en d ig in dem G ottesdienst oder gem einen C hristen= leben zu halten oder uns ü b er U nterlassung desselben ein gew issen zu m achen haben, es seye dann solches v o n G O tt selbst geboten, w elcher allein, nicht aber einiger m ensch oder m enschliche versam lung, w ie sie nam en haben m ag, ü b er unser gew issen m acht hat. So ists dann eine grosse u n d anckbarkeit gegen unsern so h och verdienten H eiland, w o w ir solche freyheit so gering schätzen w olten, daß w ir uns w id er u n ter einiges knechtisches jo c h der m enschensatzungen geben u n d einige derselbigen v o r n o th w en d ig u n d verbindlich achten w olten. D a gleichw ol die liebe A postel uns so treulich in G O ttes nam en gew arnet, daß w ir a u f solcher freyheit bestehen u n d uns kein gew issen über speise, tranck oder über bestirnte

195

200

205

, 210

215

220

225

230

235

342

240

245

250

255

260

265

270

Briefe des Jahres 1676

feyertage m achen sollen, C ol. 2,166, unser H E rr un d M eister C hristus auch selbs allen den G ottesdienst m it seinem m unde als vergebens u n d ihm m ißfällig v erw orffen hat, w elcher in m enschen= gebot stehet7. Es gehet fast schw er her, daß dergleichen m enschliche V erordnungen, w o sie m it ziem licher freyheit gem acht w erden, w o sie als w illkührliche ü b u n ­ gen noch m ö g en passiret w erden, nicht dem gew issen schaden thun, sonder­ lich w eil sie gem einiglich, w ie in dem p ab stthum die exem pel so vieler erstlich frey angeordneten dinge, die endlich w ider der ersten anfänger in ten tio n zu gew issens=zw ang ausgeschlagen sind, erw eisen: w as w ill es denn seyn m it denjenigen aufsätzen, w elche als no th w en d ig un d v o r die gantze kirche verbindlich geachtet w erden w ollen? Sollen w ir da nicht sagen, daß w ir uns dam it ein grosses desjenigen begeben w ürden, w ozu uns d och der H E R R so theuer erkauffet hat? So ist auch dieses eine nicht geringe w o lth at des lieben G O ttes gew esen, daß er durch die reform ation seines theuren w erckzeugs L utheri8 den gläubigen die augen w ieder geöfnet hat, daß sie solche ihre freyheit erkenneten u n d das in dem p abstthum w ider C hristi V erordnung aufgebürdete jo c h w id eru m abw ürffen. O b m an nun w ol dabey nicht bestehen bleiben m uß, oder m einen, es seye dam it alles ausgerichtet, w o m an n u r solche knechtschaft der m enschensatzungen abgelegt, und seye m an dam it G O tt schon gefällig, m an m öchte ferner leben w ie m an w ollte, da m an die freyheit zur un g eb ü h r m ißbrauchen un d zum deckel der bosheit m achen w ürde, indem derjenige, w elcher uns von m enschli­ chem jo c h befreyet, so viel fleißigere b eobachtung seiner geböte, ohne w elche w ir je n e r freyheit n icht w ü rd ig sind, erfordert; da w ir leider betrauren m üssen, daß gleichw ol viel derer, die aus dem p ab stth u m ausgegangen, fast bey je n e m m iß b rau ch allein bleiben u nd die Evangelische freyheit darinnen suchen w ollen, von m enschensatzungen, aber auch zugleich von C hristi reglen loß zu seyn: So ist aber doch hingegen jen e freyheit an sich selbs ein nicht geringes gut, u n d sind w ir G ottes güte viel ändern danck schuldig v o r solche erlösung von der knechtschaft der in dem pabstthum n och gebliebenen m enschensatzungen, als daß w ir m it Verachtung dersel­ ben, ja verw erffung solcher göttlichen gnade, von selbsten solches jo ch aufnehm en w ollten. N u n aber, was ist dasjenige, w o m an die fasten vor o stern 9, die quatem berfasten10, den C h risa m 11 bey der ta u f v o r n o thw endig u n d m it u n g eb ü h r aus der kirchen abgeschaft, so desw egen w id eru m einzu­ führen, v orgeben w ill12? Solches ist je nicht ein geringes, un d daher der streit 6 K ol 2,16. 7 Vgl. M k 7,7. 8 M a rtin L uther. 9 F astenzeit v o n A sch erm ittw o ch bis O stern . 10 M ittw o c h bis S am stag v o r den S o n n tag en R em iniscere, T rinitatis sow ie den Festtagen nach K reu zerh ö h u n g (14. Septem ber) u n d nach L ucia (13. D ezem ber) (s. G r o t e f e n d 1, 160f). 11 G ew eihtes Salböl. 12 Vgl. A. T h o l u c k , (w ie A n m . 2) 79.

N r. 74

an Friedrich Wilhelm, Kurfürst

2 6 .3 .1 6 7 6

343

nicht v on w eniger W ichtigkeit, w o es u m das theure g u t der freyheit, zu w elcher w ir v o n dem sohn G O ttes erlöset sind, u n d hingegen gefangennehm u n g der gew issen zu th u n ist. A lso daß es nicht frey stehen m ag, ob m an ja oder nein zu solchen fragen sage. Aus w elchen ferner 4. fliesset, daß nicht geleugnet w erden kan, daß einm al durch die affirm ativam sothaner ü b ersandten fragen nicht gar du n ­ ekel dem p ab stth u m th ü r u n d th o r geöfnet w erde. Welches so w ol geschiehet durch die so w ichtige hypotheses v o n der autorität der schrift un d gew ißheit des Verstands derselben, ob solche einigerley m assen an der kirchen u n d dero zeugniis hangen, w ie nicht w eniger durch die billichende m enschensatzungen, als auch durch n och andere gefährliche lehr=sätze, die das höchste praejudiz gleichw ie unserer Evangelischen, also auch ändern vo n dem p ab stth u m ausgegangenen gem einden nach sich ziehen. W ie ge­ fährlich der satz seye, daß die rechte w ahre kirche allezeit m üsse sichtbar seyn13, sihet jeglicher, der da w eiß, w ie in solcher m ateri von u n d gegen die papisten disputiret w ird, die dam it einen solchen vortheil v o r uns haben w ürden , daß w ir n im m erm eh r ihnen w id er abgew innen sollten, w o sie den nam en der rechten w ah ren kirchen der ihrigen v o r L uthero, so fern dieselbige sichtbar gew esen u n d in ih rem äusserlichen angesehen w ird, erhalten könten. D a gleichw ol ob w ir schon n icht in abrede seynd, daß in der sichtbaren päbstischen kirchen der A llw eise G o tt die seinige annoch erhalten hat, w elche aber u n te r je n e m sichtbarlichen eusserlichen hauffen keine sonderba­ re sichtbare, sondern allein unsichtbare kirche gem acht, w ir doch n im m e rm ehr gestehen können, daß, w ie solche päbstische kirche dam al sichtbar gew esen, sie die rechte w ahre kirche gew eßt. M assen, w o sie es dam al gew esen, ihr solches auch je tz o nicht abgesprochen w erden könte. Sind sie aber die rechte w ahre sichtbare kirche, so sind die unsrige m it unrecht von ihr getren n t u n d ists n icht veran tw o rtlich , daß w ir von ihr getren n t verbleiben. D ieser unser gantze religion üb er einen hauffen w erffenden consequenz läßt sich nicht anders entgehen, als daß w ir aus G O ttes w o rt lernen, daß die w ahre kirche nicht allezeit m üsse sichtbar seyn, sondern w ol in den stand gerathen könne, daß m an keine sichtbare w ahre kirche zeigen könne, son­ dern daß diejenige, in w elchen die w ah re kirche v o r G O ttes augen bestehet, allein u n ter an dern verd erb ten hauffen, die, w ie sie vor äugen sind, solchen titul der w ahren kirchen nicht m eritiren, v erb o rg en sind, w ie es v o r Luthero gestanden ist. Es w issen auch im gegentheil die papisten sehr w ol, w ie w ichtig solche sache u n d gleichsam alles heil ih rer p arth ey daran gelegen seye, w o sie die nöthig e Sichtbarkeit behaubten, daher sie so angelegenlich davor käm pffen.

13 Z u r lu th erisch -o rth o d o x en B estreitu n g der S ichtbarkeit (visibilitas) als K ennzeichen der w ah ren K irch e v gl. A. C alo v , S ystem a lo c o ru m th e o lo g ico ru m 8, W itten b erg 1677, S. 2 6 2 f u. 264-267.

275

280

285

290

295

300

305

310

344

315

320

325

330

335

Briefe des Jahres i 6 76

Wie noch erst v o r einigen ja h re n ein des interesse seiner päbstischen kirchen w ol verständiger F ü rst14 sich angelegen seyn lassen, durch eine ungenante person m it einem sonderbaren buch p erpetuam lucem & visibilitatem ecclesiae15 w id er unsern D . M u saeu m 16 zu Jena zu vertheidigen17, von w elchem , so bald es herausgekom m en, v o n den ihrigen, ob hätten sie ein grosses gew onnen, gleich sonderbares rü h m en gem achet w orden. Jem eh r denn nun die R öm ische kirche ihre so vortrefliche thesin trachten zu bestätigen, je u n v eran tw o rtlich er ist denn die Vermessenheit derjenigen, w elche den w idersachern jen e so w illig nachgeben u n d nicht anders thun, als w elche in dem krieg den feinden einige im p o rtiren d e posten verrathen und übergeben. Welches auch 5. geschihet in andern bisher gegen die R öm ische kirche so einm üthig behaubteten, v on dem einen theil aber, die die affirm ativam der fragen halten, nachgebenden puncten: als zum exem pel, daß das H. A bendm ahl ein eigentlich so genanntes opfer seye, daß in der handlung des H. A bendm ahls eine w esentliche V erw andlung der elem enten in den leib und blut C hristi geschehe, daß die seele der gläubigen väter im A lten Testam ent in einem gefängnüs zu einer k ü nftigen erlösung durch C hristi höll und him m elfahrt verschlossen gew esen, u n d dergleichen. Welches alles ja puncten sind v on nicht geringer im portanz: so vielm ehr, w ann w ir erw egen, daß nach einm al gem achtem anfang der R öm ischen kirchen w iederum einzuräu­ m en, w as sie vergebens so lange gesucht, nicht gew ehret w erden kan, daß nicht die sachen im m er w eiter gehen. D am it nicht nur der R öm ischen B abel18 eine freude u n d zu rü h m en anlaß gegeben w ird, w ie diejenige, so v on ihr ausgegangen, ihren bisherigen irrth u m selbs erkenneten u n d allge­ m ach v on schritt zu schritt sich w id er näher einfünden (m it was ärgernüs der schw achen, u n d v erstockung der andern, lassen w ir jed en selbs urtheilen), sondern auch w erden eben die g em ü th er vollends zu völligem abfall treflich

14 L an d g ra f E rn st v o n H essen-R heinfels (s. B rie f N r. 116 A nm . 1). 15 P[ater] V [itus] E rb erm an n , P erpetua lux & visibilitas Ecclesiae C h risti, o pposita tenebris, & invisibilitati Ecclesiae L utheri, K öln: W. Friesen [1673]; Veit E rb e rm a n n (1597 -8 .4 .1 6 7 5 ), Jesu it u n d O rd en sleh rer in M ainz, W ü rzb u rg un d Fulda (D B A 262, 187-190; A D B 5, 578); die g en an n te Schrift fehlt u n te r den W erken E rb erm an n s bei S o m m erv o g e l 3, 4 0 7 -4 0 9 u. 9, 291. 16 Jo h a n n M u säu s (7 .2 .1 6 1 3 -4 .5 . 1681), P rofessor in Jena, B ru d e r v o n P etrus M usäus (s. B rie f N r. 3 A n m 21); nach dem S tu d iu m in E rfu rt u n d Jen a 1643 P rofessor der G eschichte und Poesie in Jena, seit 1646 P rofessor d e rT h e o lo g ie (D B A 878, 287-291; A D B 23, 84f; B B K L 6 , 3 7 2 -3 7 4 ). - M u säu s zählt zu d en b ed eu ten d sten lutherischen T h eo lo g en seiner Z eit, w u rd e aber v o n A b rah am C alo v (s. B rie f N r. 78 A n m . 1) u n d den W itten b erg ern w eg en seiner k o m p ro ­ m iß b ereiten H a ltu n g g eg en ü b er der H elm ste d te r T h eo lo g ie kritisiert. 17 E rb e rm a n n schrieb das in A nm . 15 an g efü h rte W erk gegen J. M usäus, T ractatus de ecclesia, q u o duae eius antehac habitae disputationes: una de n atu ra et definitione ecclesiae, altera de eiusdem distinctione in universalem et particu larem uberius d e d u c u n tu r et ab adversa­ rio ru m , im p rim u s V iti E rb erm an n i, o biectionibus et exceptionibus v indicantur, Jena 1671 (21675). 18 R o m als das apokalyptische B abel (1Petr 5,13; A p k 18).

N r. 74

an Friedrich W ilhelm, Kurfürst

2 6 .3 .1 6 7 6

345

disponiret, w o sie gedencken, w ie m an n u n m e h r selbs erkenne, in vielen geirret zu haben, w o rin n en m an dem p ab stth u m über 100. ja h r so eyffrig w idersprochen u n d solche dinge als irrig verw orffen, aber allgem ach densel­ ben w iederum m ü ste beyfall geben, so m ö g e es leicht seyn, daß m an in den übrigen puncten, w o rin n en m an noch in dem w iderspruch gegen die päbstisehe stehen bleibt, eben so w ol u n rech t habe, als die v o rdem ihm ohne grund w idersprochen u n d solches je tz t fallen hätten lassen. D aher es am sichersten, aufs eheste zu der kirchen zu gehen, w elche bey ihrer lehr bleibe u n d nichts davon fallen lasse, andere aber v o n selbsten ih r näher zu treten anfiengen. Wie schw er, ja u n m ö g lich m uß es solchen lehrern w erden, dergleichen g em üth ern solche zu dem abfall hinreissende scrupel zu benehm en? W ie es denn nicht so leicht ist, w o einm al eine praem issa gegeben, daß m an nachm al den folgenden schluß verw eh ren m öge. W elcher, w o er nicht gleich au f den öffentlichen abfall, jed o c h zum w enigsten a u f den zweiffel in allen articuln, so gegen das p ab stth u m defendiret w erd en , daraus je n e r endlich folgen w ird, hinaus lauffet. W ann dann n u n die art der vorgelegten fragen also bew andt, w ie w ir sie in unsern gew issen v o r G O tt also b ew an d t seyn erkennen, so zw eiffeln w ir nicht, E w . C h u rfü rstl. D urchl. w erden nach dero erleuchtetem verstand vo n selbsten erm essen, daß der eine theil, w elcher dererselben affim ativam setzet, eine so gefährliche lehr hege, die, w ie sie die leute vo n der einfalt des glaubens au f m enschen u n v erm erck t füh ret u n d die gew issen irr m achet, das jo c h der m enschensatzungen w id eru m über die erlösete ziehet u n d zu dem pab stth u m ziem lich offenbar führet, also in der E vangelischen kirchen uner­ träglich seye, u n d desw egen das andere theil, so die gesetzte fragen vernei­ net, kraft ihres gew issens, auch der pflicht, dam it sie der kirchen verbunden sind, nicht anders gek o n t n och können, als sich sothanen gefährlichen u n d schädlichsten irrth u m e n zu w idersetzen, w elche ie, w ofern die halsstarrig­ keit der vertheidiger dazu k o m m t, nicht geringer sind, als die an an d ern vor ketzerisch erkant u n d gestraffet w erden. D aher sie m it solchen auflagen ihnen n icht zu viel th u n und, w o sie sonsten in ihrem eiffer der sanftm uth un d bescheidenheit gegen die personen, m it dero jen er allezeit tem periret seyn soll, sich beflissen haben, w elches w ir (als die der um stände, was passiret seye, nicht völlige kundschaft haben) zw ar nicht w issen, aber aus christlicher liebe hoffen, in allen solchen nichts sträfliches begangen. Solten sie auch in fü h ru n g ih rer gerechten sache m it W orten und dero heftigkeit zu viel gethan haben, so w ü rd e gleichw ol die rechtm äßige ursach des eiffers, da es ihnen um die V erw ahrung der ihnen anvertrauten seelen, dam it sie nicht verführet w ürden, zu th u n gew esen, dasselbige ziem licher m assen entschul­ digen. Aus besagten läst sich nicht n u r ferner unsch w er abnehm en, w as a u f die 2. frage zu antw o rten : nem lich w eil solche sich g rü n det a u f den fall, da in der ersten frage die zw ischen beyden theilen in streit stehende puncten nicht solten v o n solcher W ichtigkeit u n d gefahr zu seyn erkannt w erden, ob

340

345

350

355

360

365

370

375

380

346

385

390

395

400

405

410

415

420

Briefe des Jahres 1676

nem lich alsdenn die v erbietung der erö rteru n g derselben v o r ein zulängli­ ches m ittel der beruh ig u n g zu halten. D aß dann dam it solches m ittel allerdings fället und nicht zu rathen ist. D ann so nützlich dieselbe ist, in denjeni­ gen fragen, w elche w eder den g ru n d der Seligkeit berühren, noch so gefährliche folgen nach sich ziehen, daß m an die gem üther, w elche, da sie in dem streit erhitzet u n d sich nicht so bald zur m oderation bringen lassen, endlich v o n solchen m aterien aufs w enigste ein zeitlang abziehe, in w elchen sie nicht m aß zu halten verm ögen, bis m an etw a einander besser verstehen und dulden lerne. So hat es dennoch m it dieser art fragen, w elche, w ie w ir dargethan zu haben hoffen, die gantze religion betreffen, viel eine andere bew andnüs: u n d sehen w ir nicht, w ie dem jenigen theil, w elcher die negati­ vam der fragen behaubtet, einiges Stillschweigen auferleget w erden könte, in dem sie nicht allein n o th haben, was die w ahre lehr un d unserer kirchen in G O ttes w o rt g egründete bekantnüs ist, ihren zuhörern fleißig vorzutragen und sie darinnen zu gründen, sondern auch sie vo r dem gefährlichen irrth u m des gegentheils treulich zu w arnen u n d zu v erw ahren u n d dam it die besor­ gende und bey ereignender gelegenheit gew iß nicht aussenbleibende abfälle zu dem p ab stth u m zu verhüten. Indem e sonsten der E rtzh irt19 vo n ihnen die seelen der schaafe, w elche aus dieser ihrer versaum nüs in die irre gerathen un d u m k o m m e n sollten, von ihrer hand fordern w ürde. U n d ob es zw ar das ansehen haben m öchte, daß etliche der b erü h rten fragen also bew andt, daß eben d arv o n v o r der gem einde zu handlen nicht nöthig, so leugnen w ir nicht, daß freylich einige der art sind, daß davon geschw iegen w erden m öchte, aber nachdem sie durch solchen streit a u f die bahn un d u n ter die leute gebracht, so lässet sichs nicht thun, davon allerdings zu schw eigen, indem die v o n vielen darinnen gefaßte scrupul nöthig sind, ihnen w iederum b en o m m en zu w erden. D aher w ir nicht sehen, w ie einig Stillschweigen dem einen theil m öchte zu g em u th et w erden, sondern allein, dafern m an sollte in G ottes sache auch etw as v on fleischlichen affecten m it eingebracht un d unterlauffen haben lassen (so w ir nicht w issen, u n d daher w eder beschuldigen noch entschuldi­ gen m ögen), dergleichen hin k ü n ftig nicht w eiter zu thun, sondern das w erck des H E rrn also zu treiben, daß der eiffer in beständiger vertheidigung der w arheit u n d ernstlichen w iderspruch gegen solche gefährliche irrth u m , anderer seits aber auch christliche liebe un d sanftm uth in der art des vortrags u nd en thaltung v o n personal=anzüglichkeiten iederm ann zur erbauung her­ v o r leuchten m öge. W äre es aber sache (welches w ir gleicher m assen nicht wissen, sondern ein anders hoffen w ollen), daß eben v on solchem rechtlehrenden theil bisher aus gelegenheit der w ich tig em u n d n ö th ig ern fragen, davon bisher gehandlet, sollten auch w eitere u nd solche fragen, die aus jen e n hergezogen w ürden, aber m eh r curiosität als erbauung brächten, a u f die bahn gebracht seyn 19 Vgl. 1Petr 5,4 (Jesus C hristus).

N r. 74

an Friedrich Wilhelm, Kurfürst

2 6 .3 .1 6 7 6

347

w orden : so w ären sie billich dahin zu verm ahnen, w ie sie in denjenigen puncten, w o ran der kirchen so viel gelegen, löblich thun, daß sie ihre gem einde v o r irrth u m verw ahren, daß sie h in w id er sich fleißig h ü ten soll­ ten, andere u n n ö th ig e streite nicht zu erregen, noch die g em ü th er dahin zu gew ehnen, daß sie m einen, das C h risten th u m bestehe in allerhand subtilen u n d fürw itzigen fragen un d dero scharfsinniger entscheidung, die sie gem einiglich m e h r v o n der einfalt in C h risto abführen: da doch unser christlicher glaube, w o er recht erw o g en w ird, in nicht vielen puncten, die uns auch alle klärlich in G O ttes w o rt offenbaret sind, bestehet, so dann in rechtschaffener Übung der gottseligkeit u n d inb rü n stig er liebe gegen jed erm an , die der H E rr als das m erckm ahl seinen jü n g e rn so hoch und oft anbefohlen hat20. Wo w ir n u n solche beyde stück, den nicht zw ar in Unwissenheit stehen­ den, aber sich auch vo n allem u n n ö th ig en fü rw itz u n d zancksucht enthalten­ den glauben u n d dessen haubtfru ch t, die liebe, ernstlich treiben, so w erden w ir bey unsern Zuhörern, bis solches recht in sie gepflantzet w erde, gnug zu th u n haben u n d anderer nebensachen, w o rin n en m ehr ru h m su c h t als erbauun g stecket, leicht vergessen. Ja w o die hertzen der prediger oder Zuhörer einm al recht dazu g ew ehnet sind u n d die art der w ahren gottseligkeit geschm ecket, w ie das reich G O ttes n icht bestehe in w o rten , sondern in kraft21, ja w ie das christen th u m nicht so w ol die gedancken fülle m it allerhand W issenschaften u. subtilitäten, als, nachdem der v erstand m it dem w ahren glaubens=licht erleuchtet, den w illen des m enschen heilige zu steter absterb ung der w eit, V erleugnung sein selbs u n d göttlichen w andel, tragen w ir das gute vertrauen, daß w eder jen e andere dinge v ortragen, als w elche zu solchem zw eck dienlich, n och diese anderes verlangen, sondern v o r solche lehr der gottseligkeit dem geber aller guten gaben hertzlich danck sagen, dabey aber gew ißlich dessen m ildesten segen, der sie im m er w ird in alle erkäntnüs u n d erfahrung w achsen m achen, v ergnüglich spüren w erden. W ie w ir hingegen nicht zw eiffeln w ollen, daß eben aus der ursach, w eil an vielen orten einige an der einfalt in C h risto einen eckel anfangen zu fassen u n d etw a lehrer u n d zuhörer nach fürw itzigen sachen u n d fragen, dam it sie ihre scharfsinnigkeit zu üben u n d etw as sonderes v o r a nd ern zu haben, lüstern w o rd en sind, G O ttes gerechtes gericht zugelassen, daß dadurch das C h risten th u m so tie f gefallen u n d m an von fürw itzigen endlich au f gantz gefährliche fragen u n d in schädliche irrth ü m e r gerathen, daher auch so viele Zwiespalt u n d tren n u n g en entstanden sind, denen nicht anders vorgebeuget w erden könte, als a u f obige w eise, dasjenige am fleißigsten bey den leuten zu treiben, w as ihnen nachm al alle begierlichkeit nach anderen verleiden w ird.

455 sie ] - D 2. 20 Vgl. z.B . lJ o h 4 ,1 9 -21. 21 1K or 4,20.

425

430

435

440

445

450

455

460

348

465

470

475

480

485

490

495

500

Briefe des Jahres 1676

Wie n u n also denen, so sich bisher den einführenden gefährlichen fragen angedeuteter m assen entgegen gesetzt, nicht m ag zugem uthet w erden, dav on still zu seyn u n d ihre gem einde nicht v o r der gefahr zu w arnen: Also, was hingegen den anderen theil anlangt, w elche bisher solche gefährliche lehren geführet, sehen w ir nicht, w ie gegen sie w eniger gethan w erden m öchte, als daß ihnen a u f das ernstlichste nicht n u r aufs künftige ein stätes Stillschweigen, sondern auch dieses auferleget w ürde, daß, so viel an ihnen w äre, das gegebene ärgernüs gebessert w erde un d sie sich der lehr derjenigen E vangelischen kirchen, dero glieder sie heissen w ollen, allerdings in ihrem lehram t bequem en: H ätten aber einige etzliche sondere m einungen, m öch­ ten sie solche allein v o r sich, ohne andere dam it irr zu m achen, behalten. Wo n u n solche leut dazu sich nicht zu verstehen gedächten, finden w ir aberm al nicht, w ie dieselbe v o r glieder unserer kirchen, von dero lehre sie abgetreten, und andere allgem ach auch abziehen, erkant, noch vo n denjeni­ gen, bey w elchen die m acht der bestellung der kirchen stehet, geduldet w erden m ögen. D ann gleichw ie die christliche liebe aus lauter sanftm uth gegen die schw ache b rü d er handelt, also erfordert sie gleichw ol auch einen ernst gegen diejenige halstarrige, v o n w elchen andere schw ache in schw ere gefahr gezogen w erden m ögen. Dieses sind unsere w olm einende gedancken über die von E w . C hurfl. D urchl. uns gnädigst vorgelegte zw o fragen, w elche, w ie sie in der furcht des H E rrn abgefasset, also verhoffen w ir, daß E w . C hurfl. D urchl. selbs erkennen w erden, daß sie nach gegen uns tragenden gnädigstem vertrauen aus christlichem und friedliebenden g em ü th aufgesetzet un d zu beruhigung der zerrü tteten u nd in grösser gefahr stehenden kirche ersprießlich seyn. W ir zw eiflen auch nicht, w ie E w . C hurfl. D urchl. deroselben rühm lichste Sorgfalt v o r die w olfarth solcher unsrer kirchen bereits darinnen erw iesen, daß sie frem der und bisher in solchem streit nicht eingeflochtener u n d also unpartheyischer T h eo lo g o ru m gutachten darüber einholen w ollen, als w er­ den dieselbe noch ferner solchen preiß w ü rd ig en eiffer darinnen erzeigen, da sie erkennen, w ie etw a solche fragen, ob sie dem ansehen nach w eniger zu im p o rtiren scheinen m öchten, gleichw ol so gefährlich seyen, daß sie w ie unserer der ungeänderten A ugspurgischen confession22, also nicht w eniger der R efo rm irten religion und kirchen die gröste praejudiz zuziehen, auch m it der zeit in dem gem einen w esen, nach art der päbstischen, allgem ach der­ gleichen gefahr verursachen m ögen, w elche von Politicis reiflich zu erw egen, denselben sich m it gnugsam en eiffer zu w idersetzen u n d nicht zuzugeben, daß durch connivenz23 an statt der reinen Evangelischen solche lehrer der kirchen vorstehen m ögen, w elche so w eit bereits abgew ichen.

22 D ie C onfessio A u g u stan a als gem einsam es B ekenntnis der lutherischen K irchen (BSLK 3 1 -1 3 7 ).

23 N ach sich t, stillschw eigende B e g ünstigung.

N r. 74

an Friedrich Wilhelm, Kurfürst

26. 3. 1676

349

So vielm ehr w eil aller derjenigen, die v o n dem R öm ischen Babel ausge­ gangen, allgem eines interesse m it sich b rin g t, daß, je m eh r dieses seine m acht w id eru m m it list u n d gew alt aufs neue zu stärcken suchet u n d aus G O ttes verhängnüs in vielen orten die sache w eit bringet, w ir unsers theils, ob w ol nicht m it unziem licher u n d dem reich C h risti nicht gem ässer w eltlieher gew alt uns w idersetzen, jed en n o ch sorgfältig a u f der h u t stehen un d nicht zugeben, daß u n v erm erck t dessen gew alt sich u n ter uns selbst eintringe un d a u f solche w eise uns m ehr, als m an jetzo vorsehen m ag, schaden geschehe: a u f daß nicht, w o das göttliche endliche gericht über babel24 losbrechen w ird, w ir theilhaftig ihrer sünden nach der gerechten an trohung auch v on ihren plagen m it em pfahen. D essen schuld endlich auch diejenige m it betreffen w ürde, w elche nicht fleißig in solcher gefahr gesorget. W ir ruffen den grossen G O tt u n d kön ig aller könige, w elcher die hertzen der könige in seiner hand hat w ie w asserbäche25 und neiget sie, w ie er will, dem üth ig st an, seine göttliche A llm acht w olle auch E w . C hurfürstl. D urchl. hertz dahin lencken, in diesem w ie allen an d ern der w ahren kirchen w olfarth betreffenden dingen zu erkennen, was seine ehr erfordere, die gefahr u n d dero grösse reiflich zu erw egen u n d alsdann dergleichen m ittel derselben zu begegnen zu ergreiffen, die seinem heiligsten w illen gem äß, der b etran g ten kirchen w o lfah rt v orträglich u n d dem v o r äugen habenden zw eck deroselben erhalt= u n d b eru h ig u n g zulänglich seyen: sodann folglich zu solchem den kräftigen segen zu verleihen, dam it das gesuchte glücklich erlanget w erde u n d so w ol solches theil als ü brige säm tliche gem einden der u n ter E w . C hurfürstl. D urchl. o b h u t die reine E vangelische w arheit bekennenden kirchen selbs u n d durch den m u n d ihrer n achkom m en deroselben väterlich Vorsorge, durch die sie v o n dieser u n d aller betrangnüs u n d gefahr der V erführung befreyet w erde, danckbarlich erkennen u. preisen m öge: Sie auch v o n dem höchsten vergelter aller an den seinigen thuender w olthaten dessen m ilden segen u. Vergeltung erfreulich zu em pfangen habe. N ech st ferner in b rü n stig er an w ünschung auch in dem üb rigen alles hohen w olergehens, gesegneter regierung u. w id erb rin g u n g des lieben friedens, dieselbe sam t gantzem C hurfürstlichen hauß in göttliche huld un d schütz erlassende, verbleiben w ir, E w . C hurfl. D urchl. zu gebet u n d dem üthigem gehorsam u n terth än ig ste säm tliche prediger der E vangelischen kirchen der u n geänderten A ugspurgischen confession zu F ranckfurt am M ayn. F ranckfurt an M ay n den 26. M artii 1676.

24 A p k 18 u. 19: das G ericht ü b er B abel als S innbild für den U n te rg a n g des P ap sttu m s. 25 S pr 21,1·

505

510

515

520

525

530

535

350

Briefe desJahres 1676

75. A n A hasver Fritsch in R udolstadt1 F ra n k fu rt a. M ., 28. M ärz 1676

Inhalt E rb lick t im w eltlichen Stand m eh r F rö m m ig k eitseifer als im geistlichen Stand. - Setzt a u f das v o n F ritsch g eplante C o llo q u iu m pietatis m it den R u d o lstäd ter D iak o n en g ro ß e H o ffn u n g . B erich tet v o n d em in A u g sb u rg g e g rü n d eten C o lleg iu m pietatis, das w ie das F ran k fu rter C o lleg iu m pietatis m anche V erdächtigungen erleidet. - K irch en refo rm ist n ich t d u rc h öffentli­ che A u to ritä t zu erw arten , so n d e rn allein, w e n n an je d e m O r t die P astoren b estreb t sind, eine ecclesiola in ecclesia zu bilden, aber ohne Schism a. - B eschreibt A rt u n d Weise der C ollegia pietatis. E rw a rte t aus kleinen A nfängen eine w eitgehende R e fo rm der K irche. - H a t ein G u tach ten d er [Kieler] T h eo lo g isch en F akultät ü b er die C ollegia pietatis erhalten. E rh o fft vo n Fritsch ein öffentliches E in treten für die C ollegia pietatis. - B e g rü ß t die V orschläge vo n Friedrich Lenz, P riv a tü b u n g e n anzustellen, rät aber v o n der D ru ck leg u n g einer en tsprechenden Schrift ab. W ahre F rö m m ig k e it m u ß aus d em E vangelium , n ich t aus der S trenge des Gesetzes fließen. - E rh o fft im m e r n och, daß F riedem ann B echm ann in Jena ein C o lleg iu m pietatis einrichtet. - B e g rü n d et, w a ru m er die U n te rw e isu n g der Ju g e n d nich t in das R e fo rm p ro g ra m m au fg en o m m en hat. V erw eist a u f sein langjähriges E n g ag em en t im K atech ism u su n terrich t in F ra n k fu rt a. M . - M itteilu n g en zur D ru ck leg u n g v o n Fritschs B üchern.

Überlieferung A: B erlin, S B B -P K , M s. lat. 4° 363, S. 3 7 -4 4 .

Salutem , pacem et gaudium a IE SU Resuscitato! V ir N obilissim e, M agnifice et Excellentissim e. D om ine, Fautor et Am ice H onoratissim e. U tra m q u e v estram 2 sim ul accepi: u tram q u e u t om nes a pia hac m anu mihi 5 gratissim am . U t vero duabus una hac respondeam , bona vestra cum gratia fiet. Z elum , quo caelitus accensus in D E I causa ardes, Vir O p tim e, am are satis n o n possum . E t spero Te instrum ento, qui hac v irtute Te instruxit, p lu rim u m gloriae suae prom o v en d ae praestiturum B enignissim um in caelis Patrem . 10 Forte, qui iustus est, nostro ordini d ebitum ho n o rem , qui plerique in sancta hac causa n im iu m frigidim us, aliqui etiam im pedim enta potius obiicim us, auferet et ad vos transferet, qui extra m inisterium sacrum constituti m aiori tam en et intensiori zelo p ro Ecclesiae bono ardetis. U tin am vel exem plo vestro ad sanctam aem ulationem incensi om nes agerem us, quod 14

/o m n e s/.

1 Z u A. F ritsch s. B rief N r. 9 A n m . 1. - E in A uszug des vorlieg en d en B riefes ist ged ru ck t bei Jo h a n n S alom o Sem ler, V ersuch einer freiem theologischen L ehrart, zur B estätig u n g und E rläu teru n g des lateinischen B uchs, H alle a.S. 1777, V orrede, Bl. a6r. 2 N ich t überliefert.

N r. 75

an Ahasver Fritsch

28. 3. 1676

351

no straru m est partiu m . U b i vero nec hoc obtineri potest, saltem pauciores, quibus D O M IN I nostri gloria curae est, sedulo in hanc curam incum bam us nec exspectantes alii alios, quisque, q u o d potest suo loco, praestem us, si alios όμόφρονας3 sciam us, sancta illis am icitia ad consiliorum consociationem et m [u tu a]m excitationem coniuncti, si vero etiam sine his sit, no n relicturi causam tam b onam . In vestro etiam o rdine Politico, q u o tq u o t unicam necessariam 4 vestram principem agnoscitis curam , iungite operas et ig navorum n o stri ordinis scandalo neu patim ini vos absterreri. N isi fallor, paulatim instat tem pus illud, quo sanctis consiliis D E U S successum am pliorem , quam hom ines sperare possem us, hinc inde largietur et Ecclesiam suam reform aturus cuique operario ru m retrib u et iuxta laborem suum . Et, si huc q u oquam non convertam us oculos, n o n n e dignus est D O M IN U S , cui etiam gratis om nia im penderem us nostra? Q u o d cum duobus diaconis5 vestris, quibus in IE S U n o stro plurim am salutem precor, m editaris saepius freq u en tan d u m colloquium , p lu rim u m m ihi fru ctu m p ro m ittit: cum paulatim et accessuri sint alii et alibi vestra autoritate atque exem plo ausuri, qui nunc, cum res sit insolita, n o n audent. Si vero, quod forte n o n o m n in o em anebit, aliquid ob hoc patiendum sit, praesto erit D om inus. Sub ingressum huius anni in nobili A u g u sta6 pius quidam consul7 cum ·δεοφιλτάτω D n. Spizelio8 et n o nnullis9 et dignitate et pietate exim iis viris talia colloquia exorsus est. B revi post quidam p a sto r10 in rem sibi n o n plene cognitam ex suggestu d etonavit et eam acribus verbis insectatus est11: sed, ut

19 m [u tu a ]m ] [T extverlust].

21 v estram ] + < e tia m > .

29 quibus < quot.

3 Vgl. lP e tr 3,8. 4 Vgl. Lk 10,42. 5 Vgl. B rief N r. 67, Z . 6 6 -7 6 . 6 A u g sb u rg . 7 M a rx H u eb er (s. B rie f N r. 155 A nm . 1); vgl. B rie f N r. 155, Z . 2 0-35. 8 G o ttlieb Spizel (s. B rie f N r. 3 A n m . 1). 9 S. A n m . 11. 10 G eo rg P h ilip p R iß (3 0 .4 .1 6 2 6 -5 .5 .1 6 9 0 ); geb. in R o th e n b u rg 0 . T ., n a c h d e m S tu d iu m in A ltd o r f (1643), im dam als lutherischen M a rb u rg (1644) u n d S tra ß b u rg (1649) u n d verschiede­ n en geistlichen Ä m te rn seit 1661 P fa rrer an der H eilig -K reu z -K irch e in A u g sb u rg , 1681 Senior, 1684 P fa rrer an St. A n n a (A PfB N r. 197; vgl. Jö c h er EB 7, 14); zur Sache vgl. A n m . 11. 11 Vgl. den B erich t in H u eb ers B rie f an S pener v o m 27.2 .1 6 7 6 (Halle a.S ., A FSt, A 140: 16): ‫ ״‬N a c h d em e die geistliche C o n v ersatio n es u b er den anderen S ontag vo n H e rrn Spizelio, H e rrn D r. L aube einem eyferigen R a tsC o n su len ten , H e rrn D r. Sulgers frauen, auch J .U .D . u n d p raev icierten S tatt G erich ts actuario, H e rrn R eiserus, J. U . L ., H e rrn P re u er [?] v o n Spe, H e rrn H an s Jo b M iller, so beede w o l b ek an t, H e rrn M . D ilg er u n d m ein er W enigkeit b iß h ero zuer E h re G o ttes u n d u n se r aller h öchesten erb au u n g u n d V ergnügung co n tin u ire t w o rd e n , der teuffel solliches so g ar n ich t leiden kennen, das d u rch falsche relationes un d im pressiones H err P fa rrer R iß v erw ich en en M o n ta g b ey der ersten o rd in arii passionspredig b ey d em w o rte v o n v ersam lu n g der h o ch en p riester p .p . hefftigst angestochen, dero gefehrligkeit w eg en aus d er-

15

20

25

30

35

352

Briefe desJahres 1676

ob hoc a C o n su le12 com pellatus, fateri tandem cogeretur, se longe aliam de 40 istis congressibus sententiam concepisse, tales autem dam nare no n posse et quacum que occasione tueri velle. Sed ne nunc quidem contradictionibus res tam pia vacat. Sicuti hac etiam in urbe, q u o d a quinque et quod excurrit annis exercitiu m 13 tale D o m i m eae continuavi, plures m orsus calum niarum ferre coac45 tu m est. C u m vero m ihi firm issim e persuasum sit, si Ecclesiae nostrae m edela adhiberi debeat, sperari n o n posse talem , quae autoritate publica et solem ni institu atu r (hanc enim praesens seculum vix concedit), sed quovis loco pastores id agere debere, u t in Ecclesia, cuius faciem externam im m u ta­ re nequeunt, Ecclesiolas colligant, ast sine ullo schism ate. Q u o d ita fiat, si 50 pios prae aliis in caetu suo sibi habeant com m endatos et his ita consuescant, tam quam illo ru m solo ru m ten eren tu r cura, m anuducentes eos ad m edia u lterio ru m profectuum . A d hunc u sum utilissim a sunt talia colloquia et conversationes, inprim is si libri N [ovi] T [estam enti] ad m anus su m entur et simplici pietate considerentur, quae ad pietatis increm enta faciunt. Ita enim 55 ex fonte ipso discem us longe aliam C hristianism i faciem, quam vulgus sibi pinget. Si his colloquiis accedat fam iliarior inter eos am icitia, u t alter etiam alterius iuxta cum sua vitam observet, m utuis adm onitionibus et correctio­ nibus servet, aedificaturi brevi tem p o re in illos evadent, qui aliis exem plo 60 esse valeant; nec du b iu m est subinde aliorum accessione n u m eru m ceptum esse increm entum : Im o nos sanctum fore ferm entum , quo paulatim reliqua massa itidem im m u tetu r. Ita praeparatis animis forte exspectandam , ut D E U S su p rem aru m p ro b atu m anim os flectat, qui deinceps reform ationem ulteriorem instituant, si ita gloriae suae proficuum sapientissim e intellexerit. gleichen C o n v en ticu len , C ollegien, versam lungen p .p . leicht entsteh en d en kezereien alß E x ­ em pel v o n C alix ti, L abadien, Q u äk h [ern ] p .p . un d w ie die H eilige teufel etw as andres d aru n d er suchen, vo rstellen d , u n d das das d an n en h ero keines lange zue gedulden p .p . [ . . . ] Ich beretete m ich d a ra u f so bald m it H e rrn D r. L aube u n n d gieng än d ern tags H e rrn R iß zuhause und b eg erte alß d erm aligen am tsb ü rg erm [eister] zue w issen, w an u n d v o n w em e dergleichen C o n v en ticu len geh alten w u rd en , u m b am tshalben selbe zue zerstö ren o d er m it H e rrn S tattpfflegern], g eh eim u n d R ath d arü b er zu deliberiren. H err P farr. Riß der sich dißes anbew egens n ich t versehen, w o lte nicht herauß, h ette gen u g d a ra u f gedeuten u n d da m ans nicht lassen w o lte, w ü rd e M eres folgen. Ich re p liz ie rte ,] daß vo n dergleichen nichts w ü ß te un d weil dem gleichen d o ch billich gesteu ret w erd en m ü ß te, insistierte u f die b en en n u n g . U n d w eilen u f d er C anzel sehr ad speciem v o n gew issn heusser gedacht w o rd en , hette E r ja nicht ursach, m ir alß b ü rg erm [eister] solliche zu v erhalten. N a c h langem replicieren kam herauß, bey H e rrn vo n Spe w ere eins geh alten w o rd en . Ich: w e n n E r diß m einte, w ere selbst darb ey gew esen, und fragte, w as v o n selbigen ungleiches v e rn o m m e n hette. E r: w o lte d av o n eben nichts so [.. ?] es ken n te w as d arau ß folgen u n d v o n and ren ungleich nachgeahm et w ü rd e. Ich representierte un d C o n testierte die W ahrheit der sach u m b sten d lich u n d brachte Ihn so w eit, das E r bekannte, u n rech t in fo rm ire t zu sein, bezeigte dergleichen C h rist. C on v ersieren m e h r löblich un d w olte E r p riv atim u n d b ey erster G elegenheit u f der C antzel solliche b illich en .“ 12 V erm utlich D r. Laube. 13 Z u d em in Speners P farrhaus zu sam m en k o m m e n d en C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 44, Z . 107-163, u. A n h an g N r. 162.

N r. 75

an A hasver Fritsch

2 8 .3 .1 6 7 6

353

C u m ergo ta n tu m ea in re situm sit, m o re m eo ru m colloquiorum , quae plurim os h abent et hostes et rosores, tu m pluribus in locis introduci, tum solido scripto confirm ari rem Ecclesiae utilissim am iudico. E x academ ia C hiloniensi14 a collegio T heologico ad quaestiones vobis itidem propositas affirm ativum responsum sigillo facultfatis] m u n itam obti­ nui. A b aliis sim ile expecto et o btinere n o n despero. T u vero, V ir Excellentissim e, longe utilissim am operam Ecclesiae toti praestare et o p tim e de ea m ereri posses, si h unc laborem susciperes, quem Tibi ante trien n iu m anim u m fuisse scribis, u t arg u m en tu m hoc de conversa­ tione C hristiana et piis talibus congressibus iusto tra cta tu 15 excoleres et ostenderes, q u o d in scriptura et officiis hom inis C hristiani in ea descriptis res satis sit fundatur, T h e o lo g o ru m etiam p lu riu m suffragiis pro b atu r, inprim is vero legibus civilibus vel im perii n o n p ro h ib ita neque tales congressus conventiculorum v e tito ru m n o m in e infam anda. N o m e n T u u m sua celebri­ tate efficiat, u t res cognatior plurim is sit: si etiam aliorum p io ru m Politico­ ru m et I[ure]C [o n su l]to ru m suffragia adducere posses, eo m aioris ponderis res esset futura. Q u o m inus ego laborem h unc suscipere valeam , illud praecipue obstat, quod m eam videb o r agere causam et rem tueri, ne inconsiderato im petu olim eam suscepisse viderer. Sunt etiam alia, quae a m e profectum tale scriptum , m inoris u t efficaciae esset, efficerent. A lioquin invidiam argu­ m enti n on vererer, qui in piis desideriis16 m en tem m eam iam explicavi. Si anim us esset hanc etiam operam D E O im pendere atque Vobis hoc utile videretur, lubens subm in istratu ru s essem , si quid m ihi vel aliis amicis in hanc rem foret ad m anus: tu m de editore perspicerem , u t nulla m o ra excude­ retur. N o v i equidem occupationes Tuas, V ir M agnifice, nec eas tem ere novo labore augere in anim u m inducerem , si quis alius esset, a cuius erudi­ tione, prudentia, pietate et autoritate (singula enim haec in isto argum ento suum aliquod h abent pondus) tan tu n d em m ihi p ro m itterem . A st neque m ihi aliquid hac in re postulo, sed causae co m m u n i [?], cui hactenus, u t inservires, nulli pepercisti labori.

66 ro so res ] + < e t > . nere ] + < n o n d u m > . /A st/: < A d > .

68 /E x /: < A c . 69 facult[atis] ] [T extverlust]. 70 o b ti­ 75 /re s/. 89 e d ito re ] + < £ . . > . 91 /in d u c e re m /. 93

14 D as G u tach ten d er K ieler F akultät v o m 7 .3 .1 6 7 6 (s. A n h an g N r. 163) ist o h n e N e n n u n g Speners u n d der K ieler F akultät ab g ed ru ck t in d em bei A n m . 15 g en an n ten W erk v o n F ritsch, S. 55f. 6 5 -7 0 (vgl. B rie f N r. 92, Z . 6 0 -6 5 ). E b en d a (S. 5 6 -6 5 ) findet sich auch ein kirch en re ch t­ liches P riv a tg u ta c h te n v o n F ritsch (s. A n h an g N r. 164) zu d erselben Frage. W eitere G u tach ten sind n ich t b ek an n t. 15 Vgl. A. F ritsch, V on C h rist= sch u ld ig er E rb a u u n g deß N äch sten (s. B rie f N r. 92 A n m . 10). 16 Pia D esideria 1676, S. 9 7 -1 0 4 (P D 55,13-58,10).

354

Briefe desJahres 1676

B. Lenzii17 consilium valde m ihi placet, u t tam en hac occasione publicare­ tur, dubitarem : nam m odus ille in com m u n io ne vivendi, uti est utilissim us et suo tem p o re anim is m agis adhuc praeparatis publice defendi potest, ita nunc equidem hostes reperturus esset nim is infensos, qui forte congressibus 100 reliquis om issis hoc sibi insolens genus acriter infestaturi essent et ex hoc invidiam facturi illis tanquam unice ad h unc d em um scopum collim antibus. U nde, u t illud exercitium prius persuadeam us, videtur consultius et pruden­ tiae esse u lteriora ad tem pus prem ere. H abent enim et consilia suas horas et m atu ritatem : quod, u t diligenter om nes atque ubique attendam us, D E U S 105 oculos nobis aperiat. Q u o d ex B[eato] L u th .18 nostro suggessisti solatium licet prius in illo lectum , p lu rim u m m e affecit et a Te et eo tem pore, quo isto egem us om nes, o p o rtu n e allatum . C erte difficile est, u t o m n em p ro p riam v o luntatem etiam in D ei causa 110 exerem us atque sim pliciter nos et successum concionum no straru m illi com m endem us, quam difficile autem tam necessarium est, et, qui nos ipsos abnegare iussit, D O M IN U S certe volu n tatem nostram et, quod om nia ex arbitrio succedere cupim us, abdicare sim ul m andavit. Pietatem non iuxta rig o rem legis, sed m o d erationem Evangelicam exigi, 115 u t doceatur, nescio an ullo m o d o p erm itten d u m sit. A rigore legis suos D o m in u s liberavit, sc[ilicet] u t n o n coacti, quod agim us, agam us, ut non m aledicto subiiciem us, si infirm itate hanc vel illam partem eius no n im ple­ verim us. N eu tiq u am vero quicquam D om inus rem isit ex obligatione nos­ tra, sed hanc intensiorem nunc quam sub V[etere] T[estam ento] fuit iudico. 120 N u m . 1. beneficia accepim us plura, haec n ovam prae ista obligationem inferunt. 2. S p iritum S. m ensura longe am pliori accepim us fructus ferendi. 3. C ultus externi onerosa servitute liberatos o p o rtet tanto m aiore nisu incum bere cultui intern o , qui est in spiritu et veritate19. 4. N o n n e διά τής σκληροκαρδίας20 quaedam perm issa veteribus, ad quae n o n equidem nobis 125 connivere D E us volet. Transiere tem p o ra ignorantiae, quibus D eus ύπερέιδε21. C onf. Luc. II, 4722. 5. Q u id am plius exigi posset, quam qui requiritur, u t om n in o alii fiam us hom ines, ut, quicquid est exterioris hom inis, destrua­ tu r, u t interio r renovetur: u t destru atu r corpus peccati, nec serviam us pecca­ tis p[erge]. Fide om nia perfici n o n nego, sed fide, quae viva est et quae non 130 haec vel illa opera legis exigat, sed to tu m , qui alius sit, hom inem facit: ut 110 /c o n c io n u m /: < . . . > . 115 /A /. R ig o re < R ig o rem . 129 /e t/. 130 alius ] + < f a c tu s > ./f a c it/. 17 18 19 20 21 22

F riedrich Lenz (s. B rie f N r. 67 A nm . 11). M a rtin L uther. Vgl. J o h 4,24. Vgl. M t 19,8 par. Vgl. A p g 17,30. Recte: Lk 24,47.

118 /e x /.

124 /a d /.

Nr. 75

an A hasver Fritsch

2 8 .3 .1 6 7 6

355

h o m o ex am ore et spontaneo obsequo plus praestet, quam quosquam eor­ um , qui servili m etu sub lege fuerunt. A deo Paulus legem n o n sustulit, sed stabilivit, R om . 323. T um illum videm us an im o ru m inter hom ines habitum , u t ignaviae n o n substernendi sint pulvilli, v eru m potius subdenda calcaria. Q uae spes sit apud Excell. D n. D . B ech m an n um 24 collegium aliquem pietatis obtinendi, cum desiderio expecto. D E U S viro ru m , quos donis sufficientibus in stru x it, m entes eo dirigat, ut, q u o d u n u m necessarium 25 est, om ni cura agent. C erte, iuxta V obiscum existim o, ubi u n u m m o d o exem pium exhibuit, plures tam q u am signo dato illud secuturos. C onfessio26 Professoris illius m ihi com m unicata ingenua est et anim um arguit, qui et intelligat, quae deceant academ ias, et eadem serio desideret. D E U S illos, qui huius m entis sunt, et confirm et et ostendat, qua ratione, de quibus conque­ ru n tu r, quisque pro virili sua em endare valeat. V estrum autem D iaco n u m 27 ex anim o diligo, qui ultro se offert ad operam iuventu ti proficuam . A quo p ro p o situ m hoc ei insp iratum est, ut feliciter res succedat, sua benedictione praestet. Q u o d d em u m a praeclaro v iro 28 in desideriis desideratum m eis m em oras, videlicet ex am inum catecheticorum m en tio n em fieri nullam : m erito deside­ ravit ille, si videri velim , quicquid ad Ecclesiae profectum vel em endationem necessarium est, notasse: id vero nec in anim o m ihi fuit, nec in stituti brevitas ferebat om nia exsequi: u nde diserte de iis, quae ad educationem iuventutis spectant, m e n o n actu ru m professus sum , ad quae et scholae et exam ina illa catechetica referri m eren tu r. Q uis vero de caetero de catecheticis illis exam inibus sensus m eus sit, credo, q u o d ex praxi29 agnosci possit. T anti enim ea facio, ut, cum m e m une­ ris ratio ab illo onere liberaret, a sex et am plius annis u ltro laborem eum in m e receperim , qui n o n m u lto levior nisi etiam g ravior m atutina concione: sed in hac cum que exo rd iu m sem per continet to tu m arg u m en tu m , quod pom erid ian u m exam en repetere debet: in quo etiam collegas m eos fidos parastatas per D E I gratiam experior: sed et, qui ante m e laboravit, B. M [agister] B ü ttn eru s30 fidelissim am praestitit operam . U n d e accedente divi-

131 /o b se q u o /. 133 illum < illos, /in te r h o m in e s/. 157 /n isi etiam g ra v io r/. 158 / c u m q u e /: < e tia m > . 23 24 25 26 27 28 29 30

Vgl R ö m 3,31. F ried em an n B ech m ann (s. B rie f N r. 10 A nm . 4 3 ); Vgl. Lk 10,42. N ic h t überliefert. N ic h t erm ittelt; vgl. B rie f N r. 67 A n m . 22. N ic h t erm ittelt. Z u m fo lg en d en s. B rie f N r. 82 A nm . 5. Jo h a n n G eo rg B ü ttn e r (2 8 .7 .1 6 1 2 —2 .1 0 .1 6 6 6 ), (G r a b a u , 617 N r. 80; T e l s c h o w / R e i t b r , 47). Z u dem um V erbesserung d er K atechism uslehre s. W a l l m a n n ,

137 /m e n te s/.

145 /e st/.

vgl. B rie f N r. 67, Z . 8 9 - 9 4 .

P fa rrer in F ra n k fu rt a .M . 1 6 4 8 -1 6 6 6 B e m ü h e n der F ra n k fu rter P farrerschaft 215.

356

Briefe desJahres 1676

na gratia res hac in urbe eo adducta, u t ab aliis externeis, cum viderunt, exem pli loco alibi alligetur: quam vis plurim a adhuc desiderem , quo aliter se habere m allem . 165 N u llo ergo co n tem tu eo ru m factum est, quod hic m entionem eorum non inieci. E xam en eorum , qui S[anctae] coenae interesse debent, toties repeti­ tu m m axim os habebit fructus: consiliis de eo introducendo D O M IN U S benedicat. A rg en to rati31 idem m os obtinet circa servos et ancillas: sed alii saepe non m inus frequenti hac egent repetitione. 170 Q u o d libellos32 attinet, circa earum im pressionem no n una m orae causa, unde res quam vellem succedit lentius; quae excusae sunt, post prim u m n u p er m issam folio ru m 33 ogdoada huic adieci fasciculo, finitis nundinis spero operas m inus feriaturas. Vale, V ir D E O et bonis o m nibus charissim e, et, quod strenue facis, p o rro 175 D O M IN I nostri gloriam om nibus aliis curis antehabe. Scrib. Francof. fer. tertia Pasch. 167634. N obiliss. T. M agnif. ad preces et obsequia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. 180

V iro N o b ilissim o, M agnifico, Excellentissim o, A m plissim o, D o m in o A hasvero Fritschio IC to celeberrim o, Illustriss. C om . Schw arzburgici con­ siliario aulico et regim inis gravissim o, et C onsistorii D irectori dexterrim o. D o m in o , et Fautori m eo H onoratissim o. R udolstatt

180

[E m pfängerverm erk:] Pr[aesentatur] 12. A pril 1676.

162 /c u m v id e ru n t/.

31 S tra ß b u rg er K irch en o rd n u n g (1598) 1670: V. V orbereitung zu m H . A bendm al: ‫ ״‬N ic h t w en ig er w e rd e n auch / a u ff einen gew issen T ag in der W ochen / die ledige M an n s= und W eibs= Personen / K n ech t u n d M ä g d / w elche des folgenden S onntags sich bey d em T isch des H e rrn einzustellen w illens / in einer jeg lich en K irch zu sam m en e rfo rd e rt / u n d d u rch die P red ig er m it ih n en das E x am en T h e o lo g ic u m v o rg e n o m m e n / d arm it m an w issen m ö g e / w ie sie in ih rem C h riste n th u m b b ew an d t / u n d m an die gelegenheit habe / ihnen m eh re rn U n te r­ rieh t zu ertheilen u n d b eyzubringen. “ (D ie R ev id irte K irc h e n = O rd n u n g / W ie es m it der L ehre G öttliches W orts / u n d den C e rem o n ien / auch m it än d ern darzu n o th w e n d ig e n Sachen / In der K irch en zu S tra ß b u rg / biß hieher gehalten w o rd e n / u n d fu h ro h in / m it v erley h u n g G öttlicher G nade geh alten w erd en soll, S traß b u rg : C arol 1670, S. [190-203] 193). 32 A. F ritsch, H eilige O sterfreu d e, u. ders., Jesus Alles in allen (s. B rie f N r. 67 A n m . 3 u. 5). 33 Vgl. B rie f N r. 67, Z. 6—14. 34 D er 3. O s te rta g fiel 1676 a u f den 28. M ärz.

N r. 76

an [einen Theologen]

3 0 .3 .1 6 7 6

357

76. A n [einen befreundeten T heologen in S traß b u rg ]1 F ra n k fu rt a. M ., 30. M ä rz 1676

Inhalt Ist erfreu t ü b er die Z u stim m u n g zu seinen Pia D esideria, zu m al er aus S tra ß b u rg so n st schärfste K ritik erh alten h at. - D er ganze P fa rrerstan d b e d a rf der R efo rm atio n . D ie W urzel des Ü bels liegt in d er m an g eln d en A u sb ild u n g der T h eo lo g ie stu d en ten . W ünscht E in ric h tu n g v o n C olle­ gia pietatis, w o m it m an in S tra ß b u rg den A nfang m ach en k ö n n te. - W ehrt den V o rw u rf des W eigelianism us ab. - H a t fünfzig zu stim m en d e B riefe zu den Pia D esideria erhalten. - E rw a rte t keine allgem eine R e fo rm atio n d u rc h o b rig k eitlich e A u to ritä t. E inzelne P fa rrer sollten neben ih ren am tlich en V erp flich tungen in p riv aten E rm a h n u n g e n u n d Ü b u n g e n sich der w en ig en F ro m m e n w id m en , d eren Beispiel andere zu einem g o ttselig eren L eben ziehen w ird . - B e to n t die W ich tig k eit des B ib elstudium s. V on der E in fü h ru n g des B ibelgebrauchs in den öffentlichen G o ttesd ien st und in den K atech ism u su n terrich t in F ra n k fu rt a. M .

Überlieferung D : Ph.J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 114-116.

M ulta cum delectatione Tuas2 legi et affectu in m e propenso et recto de Ecclesiae nostrae defectibus iudicio iuxta m ihi charas. Im o tanto gratiores fuere, q u o d A rg en to rati3 scriptae, quo praecipuo et fere unico loco acriores pia desideria4 m ea censores5 experta sunt, u t etiam literis alio missis in suspicionem vocarer. U n d e illae de m e suspiciones, perspicere no n possum , coniicere vero etiam nolo: sed conscientiae m eae et publicae doctrinae, quae ex ore m eo auditur, testim onio fretus illos tam en n o n respicio. Interim tanto acceptior m ihi fuit epistola, q u o d n o n om nes eodem sensu de m e esse docuit, qua ratione etiam p lu rim u m m e confirm avit et exhilaravit M agnific[ens] vester C onsul D n. D ieterich6, qui benevolentissim a et prolixa a d m o d u m epistola7 desideriis nostris su u m adierit calculum , obiectionibus, quae fieri possent, u ltro respondit iudicio, quo pollet acutissim o, et alia adhuc adiecit a m e παραλειπόμενα. Ita est, m i Frater, q u o d m ecum conquereris, unde om nis noster ordo reform atione eget, et vix alius eius est im patientior, adeo aegre ferim us hoc ulcus tangi8, q u o d sine tactu et dolore sanari nequit. N ec qu ero r tan tu m de 7 illos: cj ] illas: D. 1 2 3 4 5 6 7 8

N ic h t erm ittelt. N ic h t überliefert. S traß b u rg . P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). B althasar Bebel u n d seine S tra ß b u rg er K ollegen; vgl. B rie f N r. 29. D o m in ik u s D ietrich (s. B rie f N r. 6 A n m . 1). D er B rie f ist n ich t überliefert. E inen w u n d en P u n k t b erü h re n ( O t t o , S p ric h w ö rter der R ö m er, N r. 1810).

5

10

15

358

Briefe des Jahres 1676

apertis scandalis, quo p lurim i infam ant characterem suum , sed, quae in seculo vel peccata n o n hab en tu r vel consuetudine leviora creduntur, invidia, sim ultates, odia, propriae gloriae appetentia et similes affectus in pluribus 20 etiam publice ante oculos sunt, qui m ali nec v identur nec haberi volunt, cum tam en ipsis illis testibus palam fiat, n o n luxta spiritum , sed carnem vivere, quos prae aliis πνευματικούς είναι9 decebat. Ita nuper celebris aliquis Ienensium P rofessor10 ad am icu m 11: Ecclesia, Ecclesia n o s tra refutantes. Illud etiam rectissim e notas, in p rim a concoctione, n im iru m Studiosorum 25 T heologiae inform atione, v itiu m haerere capitale. U tin am vel pauci in una alterave ta n tu m universitate collegia pietatis instituerent, no n nisi pauciori­ bus initio adm issis, donec n um erus p ro b a to ru m cresceret: haud dubie m ulto cum profectu hoc esset futu ru m . Q u am optarim , A rgentinam vestram huius salutaris instituti signum 30 extollere et alias ad im itationem pellicere. Ita form atis ad pietatem m entibus m ysteria divina rectius explicarentur, quae utique h o m o carnalis no n capit12, nisi universam scripturam m endacii arguere velim us, quae in divinis nihil nostris viribus relinquit, sed D E O eiusque Spiritui, licet per m edia efficaci, trib u it universa. 35 Q u o d suspicionem W eigelianism i13 attinet, res eo devenit, u t pene p ro ­ b ru m am plius n o n esse videatur, eius si quis insim uletur, m o d o no n convin­ ci queat. Q u o tu s enim quisque p io ru m et co rdatorum est T h eo lo g o ru m , qui, si prae aliis zelo ardenti talia ursit, hanc dicam effugisset? Itaque Weigelii erroribus nem o pius adstipulari volet: sed ne in eorum suspicionem trahatur, 40 pietati m inus litare etiam nolet. C u r enim non hic quoque gloriae nobis sit, si n o m en n o stru m ob d o ctrinam C hristi cond em netur et pessim a quaeque de nobis libere m en tian tu r hom ines huius seculi, C h ristianorum larva obtecti, M atth. 5,11, Luc. 6,2214. U n d e n eutiquam illos probaverim , qui isto m etu m anus retrah u n t et coram h om inibus gloriam habere, quam divinam p ro 45 m overe m alunt. Sunt tam en in his quoque anim i n o n mali, qui cum N icodem o 15 tem p o rib u s afflictioribus forte an im u m capient et prodibunt.

23

][T ex tlü ck e].

9 Vgl. R ö m 8,9. 10 V ielleicht F riedem ann B echm ann (s. B rie f N r. 10 A nm . 43), der m it A hasver Fritsch (vgl. B rie f N r. 67, Z . 90 f) u n d G ottlieb Spizel im B riefk o n tak t stand (vgl. B rie f N r. 61, Z . 35). 11 V erm u tlich A hasver F ritsch o d er G ottlieb Spizel (s. A n m . 10). 12 Vgl. 1K o r 2,14. 13 M it W eigelianism us (s. B rie f N r. 61 A nm . 8) bezeichnete die lutherische O rth o d o x ie jeg lich e F o rm einer m ystisch-spiritualistischen L ehrabw eichung. 14 M t 5,11; Lk 6,22. 15 D ie G estalt des N ik o d e m u s gilt in der kirchlichen T rad itio n im A nschluß an das Jo h a n n es­ ev an g eliu m (Jo h 3 ,1 -2 1 ; 7 ,50-52; 19,39) als T y p u s des A nfängers im G lauben, der aber vor ein em ö ffentlichen B ekenntnis zurückscheut.

N r. 76

an [einen Theologen]

3 0 .3 .1 6 7 6

359

Tam m ultos esse, quibuscum desideria m ihi com m unia sunt, nun q u am credidissem , nisi experim ento edoctus: nam ad 50 epistolas16 iam habeo E xcellentissim orum T h e o lo g o ru m et regni coelestis stu diosorum Politico­ rum , quibus calculum suum scripto m eo adiiciunt, aliqui querelas pene graviores in sinum effundunt m eum , nonnulli etiam operam pollicentur, suo quisque, u t potest, loco em endandis defectibus. U t vero R eform ationem solennem vel publica autoritate in stitutam expectem us, frustra erim us: sed alia ratione res tentanda, ut inter suos Pastores singuli agant, q u o d possunt, n o n contenti publicis officii m uniis, sed privatis etiam adm onitionibus, consiliis, m anuductione atque adeo talibus exercitiis, quibus initio m entes iam ad coelestium curam p rom tiores ad ulteriorem profectum ducantur, donec in viros evadant, qui aliis exem plo esse queant ad plurim am certe aedificationem posthac etiam valituram . Fasciculum in­ n u m e ro ru m bacillorum nulla vi fregeris, sed singulos vel pauculos n on adeo m agn a17. Inprim is autem Scripturae lectio m agis m agisque m ihi p ro batur, et valde poenitet, n o n iam olim eam o m nibus aliis, qui o ptim i habentur, libris me antehabuisse. U n d e in ea auditoribus com m endanda totus sum adeoque in exercitio etiam m eo privato id praecipua tan tu m cura agitur, u t legam us N o v[u m ] T est[am entum ] atque ex fonte salutares hauriam us aquas18. Q u o d vero tu observas, a paucis sane observ atum m em ini, qu o d utile esset, si auditores tex tu m praelectum sem per coram oculis haberent et inspicerent: adde, si etiam allegato dicto capitali et, cui nonnihil Pastor im m o ratu r, illud confestim inquirerent, legerent, dom i relecturi. H oc ego consilio sub in itiu m anni Ecclesiastici coepi istu m m orem , quo nunc tota concione Biblia ante oculos aperta habeo et, cum denuo Evangelia hoc anno tota su m m atim explicem , singulos ex concione iteru m praelego versus, quos expono: n o n equidem , u t m em oriae succurram , satis enim verba illa toties repetita fam iliaria sunt, sed ut invitem exem plo auditores, uti ipsi etiam sua Biblia adferrent id acturi, qu o d tu etiam suades. Idem C ollega m eus, D n. E m m eliu s19, agit et obtinuit, ut au d ito ru m aliqui libros suos etiam adferant. Tam salutare hoc in stitu tu m cum sit et exem plis praeclarorum th eo lo g o ru m aliis locis n o n careat20, licet forte a regulis o rato ­ riis nonnihil recedat, m iratus sum , quo d apud vos itidem censorem T h eo 16 Z u d er A nzahl d er Z u sch riften a u f die P o stillenvorrede (Pia D esideria) vgl. B rie f N r. 69, Z . 13. 17 Vgl. Ä sop, Fabulae, 53. 18 Vgl. C icero , A cad em ici posterii 2,8 (vgl. B rie f N r. 44 A n m . 25). 19 Jo h a n n (Philipp) E m m el (17.7.1 6 3 7 -1 2 .3 .1 6 8 0 ); geb. in F ra n k fu rt a. M ., nach dem S tu d iu m in S tra ß b u rg (1652-1654), R o sto ck (d o rt 1659 M agister), w o er S chüler v o n T h eo p h il G ro ß g eb au er w ar, u n d w ieder (seit 1661) S tra ß b u rg R eiseprediger des M ark g rafen v o n B aden­ D u rlach , seit 1668 P fa rrer in F ra n k fu rt a. M . (F rankfurter B lätter für F am iliengeschichte 1, 181; T e l s c h o w / R e it e r , 82; W a l l m a n n , 33 4 f A n m . 45). 20 Z. B. A b rah am C a lo v (s. B rie f N r. 78 A n m . 1) in W itten b erg (vgl. B ed. 2, 175 u. L B ed. 3, 5 7 7 f); zu r Sache vgl. B rie f N r. 64 A nm . 33.

360

Briefe des Jahres 1676

lo g u m 21 passum sit satis acrem et hoc quoque inter nova, quae A frica ferret22, cum risu referentem . Sed talibus ita iam assuevi, u t etiam vix m ovear, nisi cum in am icorum sinum effundor. In catecheticis etiam nostris exam inibus rem eo perduxim us, u t plerique catechum eni, paulo adultiores, bib lio ru m codicem secum ferant ac discant, quid in quovis dicto explicando sit o b servandum et quo m o d o ad pro b atio ­ nem fidei adhibendum ; spero, n o n esse rem om ni fructu vacuam . Q u a n tu m autem om n in o perspicio, haec tem poris nostri et Ecclesiae videtur esse conditio, u t praecipua sit cura, p io ru m pro m o v ere zelum et illis subm inistrare om nia m edia p rofectuum , reliquis adhuc propriae libidini relictis, donec illo ru m n u m ero et luce crescente ad hos lucrifaciendos fiat transitus: nunc enim raro videm us perditos plane ad fugam reverti, m ulto autem m inus eos, qui sibi C hristiani vid en tu r optim i, cum nec noverint, im o etiam im p u g n en t, quae C h ristian o ru m sunt: h o ru m oculos aegre aperueris, nisi viva exem pla h o m in u m illis ostenderis, qui unice ad regulam C hristi to tam exigunt vitam . D E U S suo Spiritu regat om nes, quos Ecclesiae suae eiusque certis coeti­ bus praefecit, ut, q u o d p ro fu tu ru m est, h o ru m aedificationi prospiciam us et dignoscem us om nes, sed et, quod eius illum inatione intellexerim us utile et necessarium esse, nullo m u n d i habito respectu vel m etu efficere anim ose et constanter laborem us; p aru m pensi habentes existim ationis, facultatum et vitae etiam pro tanta causa, D O M IN I nostri gloria, iacturam facere. H uc etiam om nes nostras preces dirigam us, u t pugnem us in eodem Spiritu adversus infernales potestates: in quibus om nibus scio te quoque, Frater desideratissim e, habere nos σύμμαχον et fidelem parastatam . 30. M artii, 1676.

89 praecipua ] + n o n : D *. 21 V erm u tlich ein M itglied der T h eo lo g isch en F akultät S traßburgs. 22 Vgl. O t t o , S p ric h w ö rte r der R ö m er, N r. 35, m it B ezug a u f den R e ic h tu m an T ieren: daß A frika im m e r etw as N eu es h erb eib rin g t.

N r. 77

anjacob Thomasius

[M ärz/A pril] 1676

361

77. A n Jacob Thom asius in Leipzig1 F ra n k fu rt a. M ., [M ärz/A pril] 16762

Inhalt B erich tet v o n d em M a n u sk rip t eines um fan g reich en A p o k aly p sek o m m en tars des refo rm ierte n P farrers A n to in e G relo t, der sich durch eine neue, aus der jü d isc h e n T rad itio n u n d L iteratur schöpfende A u sleg u n g d er apokalyptischen B ilder u n d P rop h ezeiu n g en auszeichnet. D er D ru c k m u ß au fgeschoben w erd en , w eil das W erk keinen V erleger fand.

Überlieferung D : A cta L itteraria E x M an u scrip tis E ru ta A tq u e C ollecta C u ra B urcardi G otthelffii S truvii Fasciculus S eptim us, Jena: J. F. B ielcke 1710, S. 78f.

A ttulit n u p errim e3 quidam R efo rm ato ru m Pastor A ntonius C rellotius4 C o m m en tariu m in A pocalypsin5, quam hic excudi volebat, opus satis m ag ­ num . In eo, q u o d reg n u m C hristi in terris g lo riosum 6 attinet, cum suae religionis7 doctoribus pleru m q u e facit; q u o d vero im agines A pocalypticas et n o n paucas Prophetias concernit, aliquid novi ante om nes alios, qui hactenus difficilem illum lib ru m explanarunt, attulisse videtur. U t enim in H ebrae­ o ru m scriptis8 etiam , quae doctis n o n o m nibus obvia sunt, versatissim um se ostendit: ita plurim a ex hisce ita illustrat, u t m iru m videri possit, in libris 1 Z u J. T h o m a siu s s. B rie f N r. 36 A nm . 1. 2 D er B rie f ist zu r F rü h jahrsm esse 1676 (s. Z . 1 - 3 ) geschrieben w o rd en . 3 Spener bezieht sich a u f die F rühjahrsm esse v o m 12. M ä rz bis 1. A pril (vgl. B rie f N r. 3 A n m . 11), zu der G relo t das bei A nm . 5 g enannte M a n u sk rip t eines A p o k aly p sek o m m en tars nach F ra n k fu rt b rach te (vgl. B rie f N r. 94, Z . 104-115). 4 A n to in e G relo t (gest. 1678; vgl. S peners A n g ab e im B rie f an A brah am H in ck elm an n v o m 12. 10. 1678 [s. B d. 3]), 1668-1678 refo rm ierte r P fa rrer in O tte rb e rg /P fa lz ( B i u n d o , N r. 1723), ein F reu n d P ierre P oirets (1646-1719) (M . W ie s e r , P eter P oiret. D er V ater der ro m an isch en M y stik in D eu tsch lan d , M ü n c h en 1932, 42). - N a c h seinem A u fen th alt in F ra n k fu rt (s. A n m . 3) stan d er in den Ja h ren 1677/78 m it Jo h a n n Jacob S chütz (s. B rie f N r. 123 A nm . 1) in B riefw echsei, u m einen V erleger fü r das bei A n m . 5 g enannte W erk zu finden (F rankfurt a. M ., S enckenb ergische B ib lio th ek , S ch ütz-N achlaß). 5 D er u m fan g reich e K o m m e n ta r zur A p okalypse (A pk) fand keinen V erleger u n d blieb u n g e d ru c k t (s. P h .J. S pener, G ründliche B e a n tw o rtu n g dessen, w as . . . A u g u stu s Pfeiffer . . . u n d Jo h . G eo rg N e u m a n n . . . der H o ffn u n g k ü n fftig er besserer Zeiten entg eg en zu setzen, sich u n terstan d en , F ra n k fu rt a .M . 1694, S. 240: ‫ ״‬D e r seh r gelehrte refo rm ierte P re d ig er A n to n C rello tiu s in s. C o m m e n ta r in A pocalypsin, dav o n n u r der P ro d ro m u s g ed ru ck t, u n g em ein g ro ß Fleiß a n g e w a n d t“ ; vgl. B ed. 3, [250-256] 256). Z u v o r w ar erschienen: A. G relo t, ‫מסתרים‬ sive P ro d ro m u s in D . Ioannis A pocalypsin, Leiden: T h . H o o rn 1675 (vh H B F S t H alle a. S.); ein ausführliches R eferat dieses W erkes m it T extauszügen bei Jo h a n n W ilhelm P etersen, N u b es T estiu m veritatis de reg n o C h risti g lorioso, F ra n k fu rt am M ain: J. D . Z u n n e r 1696, B uch 3, S. 146-148. 6 Z u m B e g riff eines herrlichen Reichs C h risti a u f E rd en vgl. B rie f N r. 131 A nm . 6 . 7 R efo rm ierte K onfession. 8 Jü disches S chrifttum .

362

Briefe desJahres 1676

eorum , qui C hristianae fidei hostes sunt, tam m ulta reperiri, quibus vel inviti veritatem v aticiniorum Salvatoris nostri confirm ant: im o in illis, quae ipsi adhuc circa M essiae sui οΰτινος adv en tu m expectant, plurim a esse, quae a veritate n o n om n in o sunt aliena, si ex A pocalypsi suis vindicentur tem p o ri­ bus et a detorsione caecorum illo ru m atque m alitiosorum ho m in u m liberen­ tur. C u m vero ex illis, qui edendis libris sum ptus im pendunt, n o n esset, qui autori laboris praem iu m solveret, editio dilata est.

N r. 78

an [Abraham Calov]

[Frühjahr 1676]

363

78. A n [A braham C alov in W ittenberg]1 F ra n k fu rt a. M ., [F rühjahr 1676]2

Inhalt B erich tet v o n d em v o n Jo h a n n H eigel in itiierten P ro jek t eines B ib elk o m m en tars aus L uthers S chriften. B ittet u m S tellungnahm e u n d gegebenenfalls u m V erbesserungsvorschläge.

Überlieferung D : P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ic a L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 520-521.

P orro spero ad m o d u m R everendum D . Sagittarium A ltenburgensem Superinten d en tem 3 iam antehac M ax[ime] R ev[erendam] V [estram ] Excell[entiam ] edocuisse, qua ratione cura et im pulsu C onsiliarii cuiusdam Palati­ ni, m agni L utherophili, D . Joannis H eigelii4, ab 8 et quod excurrit annis aliquot synergi laboraverim us in concinnando ex solis M egalandri et Patris n o stri5 scriptis in universam S cripturam com m en tario6, quam operam post B [eatum ] D [octorem ] W alterum 7 M ax. Rev. V. Excell. in A nti-G rotiano opere iam ab aliquot annis o p tav it8.

4 q u o d : cj ] q u o t: D. 1 A b rah am C alo v (1 6 .4 .1 6 1 2 -2 5 .2 .1 6 8 6 ), seit 1650 P rofessor der T h eo lo g ie in W ittenberg u n d füh ren d er V ertreter der lutherischen O rth o d o x ie ; geb. in M o h ru n g e n / O stp re u ß e n , nach d em S tu d iu m in K ö n ig sb e rg u n d R ostock (d o rt 1637 D r. th eo l.) zunächst A d ju n k t der T h e o lo ­ gischen F akultät, 1640 ao. P rofessor der T h eo lo g ie in K ö n ig sb erg , 1643 P asto r u n d R e k to r des G y m n asiu m s in D an zig , 1650 P farrer u n d P rofessor der T h eo lo g ie in W itten b erg , seit 1652 zugleich G en eralsu p erin tendent, 1660 P rofessor P rim ariu s der T h eologischen F akultät (N ähe­ res zu C alo v u n d seinem B riefw echsel m it Spener s. B d. 1, B rie f N r. 78 A nm . 1). - F ür die E m p fän g erb estim m u n g s. Z . 6—8 m it A n m . 8 . D er A nfang des Briefes (vgl. Z . 1: ‫ ״‬P o rro . . . ), in dem Spener v erm u tlich a u f C alovs R eaktion a u f die Pia D esideria (B rie f N r. 148) eingegan­ g en ist, ist nicht überliefert. 2 D e r B rief ist v erm u tlich einige Z eit v o r B rie f N r. 79 v o m 18.4.1676 v ersch ick t w o rd e n , da n ach Z . 14-23 n o ch keine T heo lo g isch e F akultät, auch nicht die T ü b in g e r (vgl. B rie f N r. 79, Z . 5 7 f), u m A p p ro b atio n des H eigelschen B ibelw erkes angesprochen w u rd e. 3 Jo h a n n C h ristfrie d S agittarius, S u p erin te n d en t in A lten b u rg (s. B rie f N r. 79 A n m . 16). 4 Jo h a n n H eigel (s. B rie f N r. 79, Z . 12-17 m it A nm . 2). 5 M a rtin L uther. 6 Z u d em v o n H eigel initiierten B ib e lk o m m e n ta r aus L uthers S chriften s. B rief N r. 5 A n m . 11. 7 M ichael W alther (s. B rie f N r. 79 A nm . 13). 8 A. C alo v , B iblia Veteris T estam enti Illustrata 1, F ra n k fu rt a .M . 1672, P raeloquium generale ad libros S. C odicis, S. [8B-14B] 10B-11A: ‫ ״‬P rincipem itaque lo cu m n o n d u b itam u s M eg alan d ro e tT h e a n d ro B. L u th e ro n o stro assignare [ ...] no n tam en in plures S cripturae libros in teg ra C o m m en taria reliquit, sed ita in Scriptis suis o m n i laude m aioribus S cripturas passivitus in terp retatu s est, u t ex iisdem beneficio Indicis Paedia n o strae T heologicae et T om is A lten b u rgensibus su b iu n cti in u n iversam S cripturam Sacr. C o m m en tatio n es cedro dignissim ae colligi

364

Briefe desJahres 1676

T o tu m vero opus ad u m bilicum perd u ctu m est, ut iam im p rim i potuisset, nisi viro illi, qui suis su m tibus p rocurare vult opus, circa hoc quaedam obiecta fuissent im pedim enta; sub initium autem huius anni, aliquot tantum septim anis, pauca excusa sunt folia9 et hinc inde missa, u t et passim de ratione in stituti constaret et, si quis T heologus quaedam m onita necessaria observaret, m onendi tem pus esset. C u m vero de eo etiam agitata fuerint consilia, u t V enerandorum , quae in G erm ania T heologiam docent, C olle­ g io ru m censuras10 desuper expectarem us eo rum que consensu im petrato Ecclesiae utilius esset (a quo proposito, quan tum penes m e est, m e aegre abduci patiar), M axim e R everendus D . Sagittarius A cadem icos Saxonicos sibi viciniores elegit, quibuscum suo tem pore acturus esset; m ihi aliae assig­ natae sunt. Q uam vis vero, cum res n o n sit nostri m ere arbitrii, sed in voluntate Heigelii praefecti, de petendo illo consensu n o n d u m om nino decretum sit, confido tam en in antecessum V enerandum V irum vobiscum egisse: ego certe hac causa, ne in illius provinciam involarem , hactenus in literis meis m entionem n on feci. C u m autem literis C larissim i D o m in i F u rm an n i11 intellexerim , M ax. Rev. V. Excell. n on probasse solum in stitu tu m , verum etiam suum prom isisse iudicium , hac vice m entionem operis iniicere et rogare n o n dubitavi, ut, si M ax. Rev. V. Excell. in inspectione pagellarum illarum observasset, q u o d ad operis perfectionem m aiorem et utilitatem Ecclesiae spectaret, illud, antequam im pressionis initium fiat, haud gravatim m onere dignetur. O pus confectum est praeter praefationes et glossas m arginales consuetas ex IX to m [is] A ltenburgicis (quibus Ienenses, W ittebergenses et Islebios contineri v u lg atu m est)12, postillis Ecclesiastica13 et duplici O econom ica14, q u atu o r tom is Latinis Ienensibus15, q u o d ea, quae hactenus in G erm anicam linguam non translata erant, adeo in G erm anico T om o nulla leguntur, et epistolis16.

q ueant: q u am o p eram longe utilissim am v eh em en ter o p tav it et P o ten tissim o D a n ia ru m et N o rw e g ia ru m R egi C h ristian o IV. gloriosiss. record. sedulo co m m en d av it B. W altherus n o ste r in officinae Bibi. [s. B rie f N r. 79 A nm . 14] ded icatio n e.“ - Z u der gegen H u g o G rotius g erich teten B iblia Illustrata s. B rie f N r. 41 A nm . 58. 9 Z u m P ro b e d ru ck des H eigelschen K o m m en tarw erk es vgl. B rie f N r. 79, Z . 4 6 -5 0 . 10 N ich ts erm ittelt; vgl. B rie f N r. 79, Z . 57f. 11 V erm utlich d er L eipziger V erleger Jo h a n n (oder Philipp?) F u h rm a n n (s. B e n z i n g , Verle­ ger, 1138). 12 A lten b u rg er L u therausgabe (s. B rie f N r. 79 A nm . 12). 13 L uthers K irchenpostille. 14 L uthers H au sp o stille in der d o p p elten B earb eitu n g durch Veit D ietrich u n d G eo rg R örer. 15 Jen aer L u th er-A u sg ab e, lateinischer Teil, B d. 1 -4 , Jena 1556-1558. 16 L uthers Briefe; z u r G eschichte der L u therbriefeditionen des 16.-20. Ja h rh u n d e rts s W A .B r 14, 3 5 3 ffu . 571ff (B ibliographie).

N r. 78

an [Abraham Calov]

[Frühjahr 1676]

365

C o n stat vero solis D octoris n o stri verbis, vel propriis, vel ex Latino olim aut hunc conversis. N o s tru m nihil est, nisi dispositio sive coagm entatio locoru m , cuius gratia hinc inde coniunctio aliqua inserta, quae tam en ipsae 40 voculae typis ab aliis discretae. D iligentia adhibita, quod spero agniturum , qui laborem expendet, n o n exigua. U n d e Lectori etiam n o n inutilem ope­ ram praestitisse confidim us, qui u no o b itu videbit, quicquid in quem vis locum tantus interpres u n q u am scripsit, non solum ubi in m argine loca citata erant, sed quoties etiam sine allegatione certa dicta respexit. E ru n t autem 45 duo to m i in m aiori, u t loqui am ant, folio. P oterat opus contrahi, sed religioni duxim us lectores privare m agna illius thesauri parte, unde in exseribendis verbis pluribus, quam o m ittendis utilibus peccare m aluim us.

45 eran t: cj ] eru n t: D .

366

Briefe desJahres 1676

79. A n [Justus Jacob Leibniz?] in [N ü rn b erg ]1 F rankfurt a. M ., 18. A pril 1676

Inhalt B eg leitb rief zu ein em P ro b e d ru ck des B ib elk o m m en tars aus L uthers Schriften. Stellt Jo h a n n H eigel v o r, den H erausgeber des W erkes u n d L iebhaber der S chriften L uthers. B erichtet über die E n tsteh u n g , die M itarb eiter u n d die A nlage der W erkes, das zw ei F oliobände um fassen u n d dem n äch st in D ru c k gehen soll.

Überlieferung D : Ph J . Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 117-118.

Vir2 est septuagenario p ro p rio r, ex Palatinatu superiori3 oriundus, ex quo etiam coniugem 4 eius o rtu m trahere existim o, quam nobilis prosapia ornat. C u m dirum deform ationis m alum istas oras prem eret, hac in urbe Svecico Cancellario O xenstiernae5 operam addixit suam. Inde C om iti W aldecio, G eorgio Friderico6, a consiliis fuit. Vestra in urbe, cum de executione pacis

1 Ju stu s Jaco b Leibniz (8 .1 1 .1 6 0 8 -1 .5 .1 6 8 3 ), P farrer u n d A ntistes in N ü rn b e rg ; geb. in N ü rn b e rg , nach d em S tu d iu m in A ltd o rf (d o rt 1630 M agister) u n d Jena 1639 D iaconus in A ltdorf, 1642 P farrer in N ü rn b e rg , 1669 N ach fo lg er von Jo h a n n M ichael D ilh err (s. B d. 1, B rie f N r. 10 A n m . 1) als P farrer an der S ebalduskirche, A ntistes un d S tad tb ib lio th ek ar (D B A 750, 3 1 6 .3 2 6 -3 3 1 ; Jö c h er 2, 2349. EB 3, 1533f; N ü P fB , 125f). - D er A dressat ist nach Z . 5 f u. 51 f in N ü rn b e rg zu suchen. (D ie U n iv e rsitä t A ltd o rf scheidet w o h l w eg en der F o rm u lieru n g in Z. 57 f [‫ ״‬aliis“ ] aus.) D a es sich u m einen B e g le itb rief zu dem ü b ersan d ten P ro b e d ru ck (s. Z . 46) handelt, erw artet S pener offenbar nach der G epflogenheit der Z eit eine schriftliche E m p feh lu n g des W erkes o d er d er P erson H eigels, die dem W erk hätte b eig ed ru ck t w erd en k ö n n en . D ah er w ird der B rie f an einen T h eo lo g en gerichtet sein. N a c h Speners A u sk u n ft aus d em Ja h re 1679 (Bed. 3, [317-321] 320), w o n ach er vo n N ü rn b e rg e r T h eo lo g en bislang n u r m it Jo h a n n M ichael D ilh err (1604-1669) u n d Ju stu s Jacob L eibniz k o rresp o n d iert habe, k o m m t d an n n u r L eibniz in Frage (vgl. Bd. 1, B rie f N r. 10 A nm . 1). - Von den üb rig en nachw eislichen B riefp artn ern Speners in N ü rn b e rg käm e gegebenenfalls noch Jacob W ilhelm v o n Im h o ff (1651-1728), Patrizier u n d G enealoge in N ü rn b e rg , in B etracht, den Spener in S tra ß b u rg k en n en g elern t hatte (D B A 588, 121-133; A D B 14, 5 2-54; Jö c h e r 2, 1880). 2 Jo h a n n H eigel (gest. 1677) aus R egensburg; seit 1630 K anzleischreiber, ca. 1650 w aldeckischer K am m erra t in A rolsen, 1661 k urpfälzischer R at un d (seit 22. 2. 1662) Z u g e o rd n e te r in H eid elb erg (N äheres zu ih m u n d seiner B eziehung zu Spener s. B d. 1, B rie f N r. 168 A n m . 1; ergänzend: S t u c k , 4 2 f). 3 O berpfalz. 4 N ic h t erm ittelt. 5 A xel G u stav sso n O x en stiern a (1583-1654), seit 1612, bei R e g ie ru n g san tritt G ustav A dolfs vo n Schw eden, R eichskanzler; nach dem T o d G ustav A dolfs (1632) m it k ö niglichen R echten au sg estatteter sch w edischer H eerfü h rer im D reiß ig jäh rig en K rieg. 6 G eorg F ried rich v o n W ald eck -P y rm o n t (1 6 2 0 -1 6 9 2 ), regierend seit 1664 zu E isenberg (L o r in g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 139).

N r. Ί9

an [Justus Jacob L eibniz?]

18. 4. 1676

367

ageretu r7, E vangelicorum exulum , qui in Palatinatum superiorem redire avebant, causam egit, sed sine successu. D e m u m E lectori Palatino8 inserviit, inter eius consiliarios C am erales (quos vocant) allectus: quo titulo nunc etiam u titu r, licet o b tin u erit ab E lectore vacationem a negotiis officii. Studiis im butu s n on est, sed M egalandri nostri L utheri9, si quisquam in tota Eccle­ sia, studiosissim us atque in eius operibus non m ediocriter versatus. H uius Viri studio, opera A dm [o d u m ] Rev[erendi] D n. G ru b eri10, 1657 T heologia L utheri concinnata et excusa est, dein per eundem et alios quosdam T heologos prolixius opus L utheri redivivi curatum et huius H eigelii su m tu ed itu m 11: utile et plurim is g ratu m fu tu ru m , nisi eodem tem pore A ltenburgenses12 T om i L utheri scripta viri G erm anica iunctim exhibentes prodiissent et istius u sum nonnihil m inuissent. C u m vero a pluribus annis autore inprim is Beat[o] D . M ich[ael] W altero13 consilia agitasset de C o m m en tario in to tam S cripturam ex solo illo D octore n o stro concinnando14, ante hoc sexennium m ihi persuasit, u t una cum quibusdam C ollegis m eis rem 15 eam susciperem , com m unicato cum n o n ­ nullis Protestantis nom inis T heologis consilio. Afflicti dein in laboris com ­ m union em , ne n im iu m diu in m anibus haereret nostris, alii adsciti, inprim is C eleberr[im us] D . Sagittarius16 IV Evangelistas sibi elaborandos sum sit.

12 1657: cj ] 657: D .

13 concinata: D *.

7 D ie V erh an d lu n g en zu r D u rc h fü h ru n g des W estfälischen F riedens fanden zunächst in Prag, d an n in N ü rn b e rg sta tt u n d endeten m it d em H au p tex ek u tio n srez eß v o m 1 6 . 6 . 1 6 5 0 (vgl. A. O s c h m a n n , D er N ü rn b e rg e r E x ek u tio n stag 1 6 4 9 - 1 6 5 0 . D as E nde des 30jährigen K rieges in D eu tsch lan d , M ü n ster 1 9 9 1 ). 8 K arl L u d w ig I. v o n d er Pfalz (2 2 .1 2 .1 6 1 7 -2 8 .8 .1 6 8 0 ), K u rfü rst seit 1649 ( L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 33). 9 M a rtin L uther. 10 E rasm u s G ru b er (1609-1684), P farrer u n d (seit 1667) S u p erin ten d en t in R egensburg, h atte 1657 im A u ftrag H eigels veröffentlicht: T h eo lo g ia L utheri, D as ist: K urtze G eist-, L ehrun d tro streich e Sprüche, g e n o m m e n auß den L ateinischen u n d T e u tsc h e n Schrifften . . . M a rtin i L utheri, R e g en sb u rg 1657 (N äheres s. in B d. 1, B rie f N r. 45 A n m . 6). 11 Z u m ‫ ״‬L u th eru s R e d iv iv u s“ s. B d. 1, B rie f N r. 45, Z . 1 5 -2 4 m it A n m . 6 -1 0 . 12 A lten b u rg er L u th erausgabe: D er [erste-neunte] Teil aller D eu tsch en [teutschen] B ücher u n d S chrifften . . . M a rtin i L utheri . . . A us denen W ittenbergischen / Jehnisch= u n d E ißlebisehen T o m is zu sam m en g etragen, A lten b u rg 1661-1664. G em ein t sind die W itten b erg er (d eu tsch er Teil, Bd. 1 -1 2 , 1539-1559), die Jenaer (deutscher Teil, B d. 1 -8 , 1555-1558) u n d E islebener L u th er-A u sg ab e (Bd. 1 -2 , 1564-1565). 13 M ichael W alther (1593—1662), b ed eu ten d er lu th erisch er E xeget, seit 1642 G en eralsuperin­ te n d en t des H erzo g tu m s B rau n sch w eig -L ü n eb u rg in C elle (D B A 1331, 132-157; A D B 41, 119f). 14 M . W alther, O fficina B iblica n o v iter adaperta, W itten b erg 1636 (21668, 31703), W id­ m u n g sz u sch rift (vgl. B rie f N r. 78 A n m . 8); vgl. B d. 1, B rie f N r. 45 A n m . 12. 15 Z u d em v o n H eigel in itiierten B ib e lk o m m e n ta r aus L uthers S chriften s. B rie f N r. 5 A n m . 11. 16 Jo h a n n C h ristfried S agittarius (1617-1689) aus B reslau; n ach d em S tu d iu m in Jen a seit 1641 K o n re k to r in H o f, 1643 R e k to r der S tadtschule in Jena, 1646 P ro fesso r der G eschichte und

368

Briefe desJahres 1676

P ostquam vero om nes libri Biblici tractati fuere, iam a secundo anno om nis labor in eo insum tus est, ut, quae om issa, insererentur, supervacua resecarentur et ad aequalitatem , u t fieri posset, opus redigeretur. C aeterum , in to to opere nihil n o stru m , nisi lo co ru m coagm entatio et dispositio, verba ipsa (nisi ubi ex Latino transtulim us) ipsius L utheri sunt, nec in alium , quam autoris erat, sensum rapta vel accom m odata. Speram us non sine utilitate laborem fore. O m n ia pari u bertate exposita asserere no n possum us: et de quo C o m m en tario hoc praedicare liceret? Id tam en asseveram us, in om nibus viri scriptis, quod ad explicationem Sacrae Codicis faciat, nihil facile reperiri, q u o d n o stram fugisset diligentiam . Praeterea tam familiaris viro Scrip­ tura fuit, u t n on adeo m ulta loca sint alicuius m om enti, quae ille praeteriisset. Saltem in Genesi, D eu tero n o m io , Psalterio, Esaia, m inoribus P rophetis17 et N ov[o] T estam [entoj pene universa tam diligenter tractata, ut vix aliquid desiderandum sit. In reliquis etiam libris lector reperiet, quibus suam satiare possit ορεξιν, et hoc quoque n o n poenitendi usus esse credet, quod u no conspectu videbit exhiberi, quicquid in vastis illis operibus ad singulo­ ru m v ersu u m expositionem spectat et n o n nisi taedioso labore toties quae­ ren d u m esset. C erte, duobus his T om is (tot enim futuri sunt), quicquid pretiosius in Patris illius nostri scriptis reperitur, com prehensum fatebuntur lectores, qui cogitant, Scripturae interpretationem praecipuum fuisse χάρισμ.α, quo tantus vir prae aliis em inuit. Folia illa, quae ad Vos etiam missa intellexi18, eo fine excusa sunt, ut pluribus ex specim ine hoc de in stitu to constaret; aestate proxim a excudendi initium fore et divina benedictione m u lto ru m , qui ea testati, desideriis satis­ factum iri nobis spes est. H aec de illis, quae H eigelium et opus, cui obstetri­ cias m anus iste adm ovet, concernunt. Alias vestris v iru m n o n adeo ig n o tu m rebar, qui nunc quoque aedes N o rim b e rg a e 19, an dem S chw aben=B erg20, possidet. C aeterum , cum anno 1674 H eidelberga21 ob periculum a Gallis22 im m inens plerique aliorsum

Poesie in Jena, 1651 S u p erin ten d en t in O rlam ü n d e, 1652 D r. th eo l., seit 1656 G eneralsuperin­ ten d en t, O b e rh o fp re d ig e r u n d K onsistorialassessor in A lten b u rg ; H erau sg eb er der in A nm . 12 g en an n ten L u th erausgabe (N äheres s. B d. 1, B rie f N r. 141 A nm . 9). - Z u seiner M itarb eit am H eigelschen K o m m e n ta rw e rk s. LBed. 3, [632—634] 633. 17 G en, D tn , P s,Jes, K leine P ro p h eten . 18 Z u r V ersendung der P ro b eex em p lare vgl. B rie f N r. 78, Z . 11-14. 19 N ü rn b e rg . 20 G ebiet an der ern eu erten östlichen S tadtbefestigung, w o der R at der S tadt N ü rn b e rg im Ja h re 1488 H äu ser u n d W erkstätten für schw äbische B a rch en tw e b er errichten ließ. 21 H eidelberg. 22 A nfang Ju n i 1674 w a r die französische A rm ee u n te r T urenne R ich tu n g N eck a r m a r­ schiert. In d er S chlacht bei Sinsheim am 16.6.1674 stellten sich ih m die R eich stru p p en entge­ gen, entschlossen sich aber nach unentschiedener S chlacht zu m R ü c k zu g ü b er den N eck a r (vgl. B d. 1, B rief N r. 160 A n m . 20).

N r. 79

an [Justus Jacob L eibniz?]

18. 4. 1676

369

concederent, suam etiam coniugem huc transm isit et ipse eam secutus hactenus hic substitit, eo consilio, u t cum opus im p rim eretu r, praesens esse posset. M a x im [e] R ev er[endum ] C ollegium T h e o lo g o ru m T ubingensium opus honorifica approbatione d ig n atu m est23, qualis ab aliis etiam expectatur. 18. Aprilis 1676.

23 D ie A p p ro b a tio n d er T ü b in g e r T h eo lo g isch en F akultät w ar n ich t zu erm itteln.

370

Briefe des Jahres 1676

80. An Johann W ilhelm Petersen in G ießen1 F ra n k fu rt a. M ., 29. A pril 1676

Inhalt T rö stet P etersen, w eil ih m vo n der S chabbelstiftung u n tersag t w o rd e n ist, sich längere Z eit bei Spener aufzuhalten: R äum liche T re n n u n g v erm ag die E inheit im G eiste nicht zu stören. B e g rü ß t P etersens E in ric h tu n g einer griechisch-neutestam entlichen Ü b u n g . - N ach rich ten v o n einzelnen P ersonen: Jo h a n n H einrich H o rb , [Johann] W inckler, Jo h a n n S trauch, Peter H a b erk o rn , Sam uel B aldovius, [L udw ig Eitel] vo n L insing, [Johann G eorg] R ennepager.

Überlieferung K: H alle a.S ., A FSt, A 196, S. 4 3 -4 6 .

Salutem , gratiam et pacem a D O M IN O IESU! Praecellens et C larissim e vir, D o m in e et am ice in C h risto dilectissime. E t binas tuas accepi et, quas curae com m endasti m eae, illis porrexi, quibus inscriptae erant2. U ti vero nostri et eorum , quae inter nos acta sunt, m enti 5 tuae fideliter haeret m em oria, ita et scies tui n u nquam nobis excidere posse μνήμην. U n d e corpore licet absentes, in spiritu tam en una sum us, precum com m u n io n e et aliis, quae eiusdem sanctissim i corporis m em bra3 arcte u niunt, vinculis coniunctissim i. U nde, q u o d rerum vestrarum , qui Lubecae4 sunt, arb itri5 in hoc consentire noluerunt, u t nobiscum degeres6, non parebis 10 tandem iubentibus, sed credes in hoc etiam aliquid inesse divini consilii, cuius n o n adeo praevidem us rationes; credim us tam en eas et bonas et sapien­ tes esse. Si tam en aliquando illorum bona cum gratia huc excurrere volueris, reperies praesens nihil affectui tua absentia decessisse. Exercitio tuo G raeco7 benedictionem u b errim am ab eo precor, a quo 15 successus om nis pendet et cuius gloriam ante oculos habes. Fruim ini deliciis vestris, piae anim ae, quas ex ore Salvatoris et A p o stolorum illa lingua capietis, et illarum v irtu te p lu rim u m increm enti interioris vestri hom inis

1 Z u J. W. P etersen s. B rie f N r. 7 A n m . 1. 2 A n g ab en n ich t zu erm itteln. 3 Vgl. 1K or 12,27 u.ö . 4 L übeck. 5 D ie K u ra to re n der S chabbelstiftung (s. B rie f N r. 33 A n m . 8). 6 Z u Petersens Plan eines längeren A ufenthaltes bei S pener in F ra n k fu rt a. M . vgl. D as Leben Jo . W ilhelm i P etersen, [Halle] 1717, S. 18: ‫ ״‬D a ich dann ein viel m eh rers an ih m [Spener] gefunden, als v o n ih m ich g eh ö ret hatte, u n d gerne hätte w ü n sch en m ö g en , daß ich m ein Geld, das ich theils hatte, theils v o m S tipendio Schabbeliano genoß, allda zu F ran ck fu rt in seinem H au se verzeh ren , u n d m ich aus ih m erbauen m ö c h te “ . 7 O ffen b a r eine griechisch-neutestam entliche Ü b u n g o d er akadem isches C o lleg iu m pietatis (vgl. B rie f N r. 96, Z . 5 8-61).

N r. 80

an Johann Wilhelm Petersen

29. 4. 1676

371

capite. Forte et n o stru m aliqui, si D E U S annuet, inter n on m ultos simile quid ten tab im u s8, u t paulatim uberius habitet v erb u m divinum in n obis9. Affinis m ei D n. H o rb ii10 no m in e gratias ago decentes, quod eius innocen­ tiam tueri apud eos coepisti, qui m alevoli sequioribus dictis in opinionem no n o p tim am de eo ducti videntur. Tuas ad ipsum scriptas11 Tabellariis12 concredidi et exhibitas spero. N o n aliud optarim , quam ut vestri v irum ipsum n o rin t, qui intus est: nec dubito ex anim o ipsum am aturos. A pu d P lu r[im um ] R ev[erendum ] D n. W incklerum 13, quoties litteris eum accedam , tui refricare m em o riam n o n cessabo, Tui et boni publici gratia. M agnifici Vestri C ancellarii14 in m e im m eren tem affectum iam altero in terp rete15 declaratum decenter veneror, utin am m e illo d ig n u m exhibere possem : in terim illud sciat, n o n defore pias preces, quibus a benignissim o in coelis patre exorem , u t p ublicum egregium diu ipso m inistro p ro m o v eri iubeat. Idem vulnus vestrae A cadem iae16 excessu B. D n. H a b erk o rn ii17, quem pridem vobis subtraxisse, nunc autem n o n nisi u m b ram extinxisse supersti­ tem videtur, inflictum gratiose reliq u o ru m m axim e Rev. v iro ru m (quibus mea, quoties poteris, vota et obsequia deferas) diuturna conservatione et digni successoris substitutione sanet. C l[arissimo] M . B ald o v io 18, cuius m ihi m erita co m m endantur, m eo item nom in e salutem im pertire et, si quid in m e sit, quod ipsius bo n o servire queat, pollicere. N obiliss. L insingio19 V estro coelitus precor, quicquid illustrem nascendi sortem ornare et bonis nativitatis supernae illustriorem et beatiorem reddere potest.

8 Z u Speners C o lleg iu m pietatis für T h eo lo g ie stu d en ten in F ra n k fu rt a. M . s. B rie f N r. 92, Z . 19-27. 9 K ol 3,16; vgl. d en ersten R e fo rm v o rsch lag in den Pia D esideria 1676, S. [94—104] 94.101 (PD [53,31-58,10] 53,31 f. 56,33f). 10 Jo h a n n H ein rich H o rb (s. B rie f N r. 5 A n m . 19); zur Sache vgl. B rie f N r. 81, Z . 18-22. 11 N ic h t ü b erliefert. ■ 12 B riefboten. 13 V erm utlich Jo h a n n W inckler (s. B rie f N r. 118 A nm . 1). 14 Jo h a n n S trau ch (s. B rie f N r. 33 A nm . 33). 15 N ic h t erm ittelt. 16 U n iv ersität G ießen. 17 P eter H a b e rk o m (s. B rie f N r. 57 A nm . 10) w ar am 5. A pril 1676 gestorben. 18 Sam uel B a ld o v iu s (1 5 .1 1 .1646-6.11.1720), seit 1673 H o fp red ig e r des F ü rsten F erdinand A lb rech t v o n B ev ern , h atte sich am 2 0 .4 .1 6 7 6 zu m Z w eck e der P ro m o tio n (Lic. theol. 25 .4 .1 6 7 6 ) in G ieß en im m a trik u lie rt (vgl. K le w itz /E b e l, 76). E r trat 1678 m it S pener in K o rresp o n d en z (s. B d . 3). 19 L u d w ig E itel v o n L insing (s. B rie f N r. 55 A nm . 15).

372

Briefe desJahres 1676

C o m m u n es am icos n ostros ab aliquot diebus affari no n licuit: non tam en errabo nec ab illorum anim o aliquid alienum m e facere scio, cum ipsorum n om ine etiam Tibi salutem adscribo, quibus suum v o tu m et M . A rtopoeus20 m eus et u x o r21 adiiciunt. D e R ennepagenio22 credo q u o d A rg en to rato 23 iam nunciatum sit, quod vitam antiquam repetierit et debitis ad 1000 im p er[iales] ascendentibus con­ tractis carceri inclusus sit. Forsitan, quae, dum libere evagari licuit, coerceri nequivit, nequitia captivitate, si ea, q u o d fu tu rum reor, extrahatur, frange­ tur. E go iam d u d u m de eo o m n em spem despondi, nisi violentis m ediis vel ad frugem trah atu r vel saltem discat n o n sem per pessim us esse. D E U S illi m eliorem m en tem et, u t hanc recipere, non detrectet. A b eodem T ibi etiam , quae ille suis et dare et esse prom isit, im o ip su m m et precor! In eo vale. Scrib. Francof. propr[idie] Kl. M ai. 1676. Clariss. T. D eco ru m studiosissim o [!] et ad pias preces et officia addictissi­ m u m [!] P. I. Spener, D. M ppria. V iro C larissim o et Praecellenti D o m in o Ioanni W ilhelm o Petersen, Philo­ sophiae M agistro et Sanctissim ae T heologiae C andidato, dignissim o D o m i­ no, Fautori et A m ico m eo sincere dilecto Giessam.

20 Jo h a n n D aniel A rto p o eu s (s. B rie f N r. 8 A n m . 7). 21 Susanne Spener geb. E h rh a rd t (8 .1 .1 6 4 4 -5 .1 1 .1 7 0 5 ) aus S tra ß b u rg ; H eirat m it Spener am 2 3 .6 .1 6 6 4 (N äheres s. B d. 1, B rie f N r. 152 A n m . 16). 22 Jo h a n n G eo rg R ennepager (L ebensdaten nicht bekannt); vgl. die an R ennepager gerichte­ ten B riefe in B d. 1 (Briefe N r. 155, 194 u. 207). 23 S traß b u rg . R ennepager h atte sich am 9.1 2 .1 6 7 4 in S tra ß b u rg im m atrik u liert ( K n o d 1, 647).

N r. 81

an (D avid Clodius]

[Frühjahr 1676]

373

81. A n [David C lodius in G ießen]1 F ra n k fu rt a. M ., [F rühjahr 1676]2

Inhalt O b e r zw ei zu r rö m isch -k ath o lisch en K irche k o n v e rtie rte P rofessoren [A n to n W in th er und H a rtm a n n Jacobi]. - B e rich tig t im A u ftrag Jo h a n n H ein rich H o rb s die A n sch u ld ig u n g en des S tu d en ten [D aniel K aspar] Jacobi, H o rb h abe in seinem B edenken zu den Pia D esideria Jacobis V ater ö ffentlich w eg en des B etreibens einer W irtschaft gem aßregelt.

Überlieferung D : P h J . Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 490-492.

N u p e r cum de N .3 quidam 4 ad m e scriberet, m em orabat, nem inem b o n o ­ ru m eius discessum valde dolere, sed hoc solum , quod no n m a tu rio r fuerit. N escio, an vobis de v estro 5 idem iudicium . E go firm iter persuasus sum , navis Ecclesiasticae nostrae n o n dam no, sed levam ento serviturum , si iacturam in naufragii periculo faceret talium , inutilia onera forte etiam noxae quidam fuere. D eus avertat scandalum in firm o ru m , si vero, quibus divina causa seriae curae n o n est, ex em plum im itari vole[nt], h o ru m etiam aequo anim o feram us: n am paucis et bonis si Ecclesia constet, scandalorum m inus erit. E t n u n q u id iustitia divina rem ita dirigit, ut, qui nostra concione non erant digni, illis publice iungan tu r, q uibuscum pereant, quando B abylonis iudicium 6 appropinquabit? C erte, eam m ihi spem , quam de hoc ex sacris concipio, no n dubiam reddit praesens reru m facies, quando P apatum q uotidie invalescere video, u t m agis 7 vole[nt]: cj ] voles: D . 1 D av id C lo d iu s (1 4 .5 .1 6 4 4 -1 0 .9 .1 6 8 7 ), P rofessor der T h eo lo g ie in G ießen; nach dem B esuch des Jo h a n n e u m s seiner H eim atsta d t H a m b u rg u n d U n te rric h t bei E sdras E dzardus seit 1665 S tu d iu m in Kiel u n d G ießen, 1668/69 B ildungsreise d u rch H olland, F riesland, die spanisehen N ied erlan d e, E n g land u n d nach W ittenberg, 1669 K andidat des P re d ig ta m ts in H a m b ü rg ; seit 1671 P ro fesso r für orientalische S prachen in G ießen, 1675 ao. P rofessor der T h e o lo ­ gie, 1678 D r. th eo l., 1684 zugleich P rediger an der S tadtkirche (D B A 194, 3 84-400; A D B 4, 3 3 5 f;Jö ch er 1, 1967; M ö ller 1, 98f; D i e h l , Hassia Sacra 2, 529. 531. 584; B r u h n , 112). 2 Z u r D atieru n g s. A n m . 3 bis 5; vgl. Z . 3 2 f. 3 A n to n W in th er, d er am E nde des Jah res 1675 re k o n v e rtie rt w a r (s. B rie f N r. 69 A nm . 33). 4 N ic h t erm ittelt; nach B rief N r. 69, Z . 68—72 h an d elt es sich u m je m a n d e n in T ü b in g en , v erm u tlich u m einen Professor. 3 H a rtm a n n Jaco b i v o n E hren cro n (1 6 1 7 —9 . 6 . 1 6 8 0 ) aus W o m bach/W etterau; nach dem S tu d iu m in G ießen ( 3 1 .7 .1 6 5 1 ; D r. iur. 1 6 5 2 : K l e w i t z / E b e l , 15) h essen -d arm städ tisch e r R at, 1 6 6 7 P ro fesso r P rim ariu s der R echte u n d Vizekanzler der U n iv ersität G ießen; k o n v e rtie rte 1 6 7 5 zu r rö m isch -k ath o lisch en K irche, nach seiner K onversion 1 6 7 5 geadelt, kaiserlicher R at, H o f­ pfalzgraf, G eh eim er R at, V izekanzler u n d P räsident des R evisionsgerichtes in M ainz (D B A 5 9 4 , 1 6 0 f).

6 Vgl. A pk 1 8 u . 19.

5

10

374

Briefe des Jahres 1676

confirm er, m em o r ruinae7 p ro x im am esse, quae su m m u m attigere culm en. 15 N o s m o d o in id intendam us curam , ut, qui B abylonis doctrinam abdicavi­ m us, non aliis eius abom inationibus, quibus pietatem pessundedit, partici­ pem us. U n u m adiicio, antequam istas obsignem . A dfuit m ihi his diebus D n. H o rb iu s, Superintendens Trarbacensis8, affinis m eus, et, u t suae causae9 20 aliquam m en tio n em facerem , si T h eo lo g o G iessensi10, qu o ru m to tu m ordi­ nem ex anim o veneretur eique coelestem gratiam adprecetur, scribendi foret occasio. C u m itaque Tibi, V ir Excellentissim e, prim as scribam , credo, quod non indigne feres, negotii illius hic aliquam fieri m entionem . Iam a m ense et 25 quod excurrit ex illo affine m eo edoctus eram , quod Studiosus quidam Iacobi11 in causa paren tem 12 suum concernente literas virulentas ad Serenissi­ m u m Principem P alatin u m 13 scripserit et ad M axim e R everendos Giessenses T h eologos provocaverit, qui istius agendi m o d u m T heologo indignum im p ro b en t et dam nent. A ddiderat affinis m eus, se no n credere, quod viri 30 graves et, de quibus tem ere quicquam suspicari nolit, iuvenis in causa p ropria delationi tan tu m tribuant, u t p artem alteram inauditam dam narent. Inde ipse Iacobi, cum in n u n d in is14 aliquot dies hic ageret, m e convenit et querelas de affine m eo m ulta anim i im p o ten tia effudit: cum de rei circum ­ stantiis m ihi n on constaret, respondere n o n potui, nisi quod et agendi 19 et ] [Satzbruch, erg. z. B. petit]. 7 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 74 (P D 44,17-23). 8 Jo h a n n H ein rich H o rb , S u p erin te n d en t in T rarb ach (s. B rie f N r. 5 A nm . 19). 9 H o rb w a r in seinem B edenken zu Speners Pia D esideria (s. B rie f N r. 45 A n m . 34) m it den B e treib ern v o n W irtshäusern h a rt ins G ericht gegangen, h atte sie fü r die d o rt zu findenden L aster m itv e ra n tw o rtlic h g em ach t u n d w ar dabei, freilich o h n e N am en sn en n u n g , a u f einen k o n k re te n Vorfall in T rarbach zu sprechen g ek o m m en , w o sich zw ei T ru n k en b o ld e im W irtshaus des G erichtsschöffen Jo h a n n A lbert Jacobi das G enick geb ro ch en hatten: ‫ ״‬da bey e rfo lg ten T odsfällen / dergleichen w ir innerhalb w en ig Z eit in einem W irthshauß zw een gehabt / die B lutsch u ld en au ff den W irth u n d seine K in d er k o m m e n biß ins d ritte u n d vierdte G lied, D eu t. 2 2 ,8 “ (Ph.J. Spener, Pia D esideria 1676 [= H e rb st 1675], S. [203-206] 206 [E xem plar H alle a.S ., H B FSt]; in der A uflage v o m F rü h jah r 1676 h eiß t es sta tt ‫ ״‬in einem W irthshauß zw ee n “ : ‫ ״‬dieser O rte n d re y “) [E xem plar LB D arm stad t]). D iese Passage w ird in der A uflage v o n 1680 v erän d ert u n d entschärft. - A k te n zu d em Fall liegen im L andeshauptarchiv K oblenz (N r. 4986). 10 G ießen. 11 D aniel K aspar Jacobi aus T rarbach; nach d em S tu d iu m in G ießen (6.4.1672: K l e w i t z / E b e l , 69) u n d S tra ß b u rg (1674: K n o d 1, 646) u n d einem längeren A u fen th alt im H ause Speners (1677-1679) 1680-1681 R e k to r in W indsheim , später P riv atleh rer in U tre c h t u n d zur refo r­ m ierte n K onfession ü b erg etre te n . - Z u r u rsp rü n g lich g u te n B eziehung Jacobis zu H o rb vgl. dessen Schreiben an B althasar B ebel v o m 3.5.[1674] (J.H . v. Seelen, D eliciae epistolicae, L übeck 1729, S. [359-363] 360). 12 Jo h a n n A lb ert Jacobi, W irt u n d G erichtsschöffe in T rarbach. 13 C h ristian II. v o n P falz-B irkenfeld (s. B rie f N r. 69 A n m . 12). 14 D ie F ran k fu rter F rühjahrsm esse v o m 12. M ärz bis 1. A pril 1676, (vgl. B rief N r. 3 A n m . 11).

Nr. 81

an [D avid Clodius]

[Frühjahr 1676]

375

m o d u m in Superiorem suum laudare n o n possem et, quam ille interpretaba­ tur, iniuriam n o n agnoscerem . Intellexi vero illius verbis, qu o d M ax. Rever. D n. socero v e stro 15 longe aliter rem exposuerit, quam eam habere nunc didici: ita enim m ihi referebat, q u o d citra ullam parentis culpam in fo rtu n iu m contigerit et hic eo nom ine ab Inspectore n o n nisi in publica concione m on itu s sit. Ita vero si Vobis rem retulerit, eam plane aliter gestam esse ex adiecta charta16 videre licebit, quae continet, quae in C onsistorio huius rei causa acta sint, et m o nstrabit, quod et vinum n im iu m d atu m sit, videlicet, si alterius testis depositionem de rei m ensuris n o n attendam us, tribus viris, q u o ru m duo iam pene ebrii, octo vini m ensuras, quas m aiori ex parte infelicem istu m ebibisse o p o rtet, onus certe gravius, quam quod unus ferat: et q u o d in C onsistorio de hac re com pellatus sit. Sed nec patrem eius expressit D n. H orbius, nec suum , ut de persona et loco constare posset, scrip to 17 n o m en praefixit, u nde frustra, si etiam insons fuisset iste, aliquam infam iam is m etuebat. N o v i affinis m ei sincerum pro D ei causa et pietate p ro m o v en d a stu d iu m et, qu o d n on raro odiis, quae a quibusdam su o ru m experiri cogitur, supersedere posset, si ad ea, quae perperam fiunt, connivere vellet. A dversus hoc autem peccatum ebrietatis zelo ferventiori u t agat, rationes sunt ponderosae, cum nim is frequens sit et dam nosum . C erte, ante m ensem iteru m quidam civis probatae alias vitae ab aliis seductus ita se vino ar[d]ente, quo d vocant, seu spiritu vini ingurgitavit, ut confestim ex sp iraret18. C u m ergo to t tristes casus eum percellunt, n on potest n o n eo fieri, u t et ebriosos ipsos et, qui eo ru m tem ulentiam pro m o v en t, divini iudicii m etu percelleret: in quo speram us, quod vos etiam et alios peccatorum osores habiturus sit approbatores. U n d e existim arim , qu o d de Praeceptoribus suis n o n bene m eritus sit ho m o , qui eos allegavit in causa, quam plane perspectam suam facturi n o n essent. O p ta rim eum ad sem et redire et iuvenili isti fervori in eos, a quibus m ihi fassus est se plu rim u m beneficii accepisse et ea suffragatione m unus insigne a Serenissim o Principe im petrasse, m o d u m ponere. D e vobis vero ille m eus o p tim e sperat et me interprete ro g at ipse, siquid de se posthac sequius deferetur, m oneri, paratus m onentibus o m nibus gerere m o rem , m u lto m axim e autem Vobis, quos sincero cultu veneratu r et quibus suum anim i h ab itum atque in stituta aliter quam talium h o m in u m sequiora referentium narratione innotescere in votis habet praecipuis. 57 ar[d]ente: cj ] arente: D.

15 Jo h a n n N ico lau s M isler (s. B rie f N r. 152 A nm . 1), m it dessen T o ch ter A n n a E lisabeth (geb. 1640) C lo d iu s v erh eiratet w ar. 16 N ic h t ü b erliefert. 17 S. A n m . 9. 18 N ic h t erm ittelt.

376

Briefe desJahres 1676

82. An [Elias D antz in Lobenstein]1 F ran k fu rt a. M ., 5. M ai 1676

Inhalt L egt die M e th o d e des F ra n k fu rter K atech ism u su n terrich ts dar. O b e r den Z u sam m en h an g zw ischen den Z e h n G eboten u n d den g ö ttlich en E igenschaften. - A n tw o rte t a u f die Frage, ob Jesus eine F eh lb itte getan habe. - S tim m t in die K lage üb er die C äsaropapie der F ü rsten ein. K irch en refo rm ist n u r so m öglich, daß P farrer sich der E rb au u n g d er W illigen annehm en. - Die K lage ü b er den M angel g u ter F reunde ist allgem ein. U m so d rin g en d er ist nähere V erbindung u n ter den refo rm w illig en P redigern. - U n iv ersitäten sind n o tw e n d ig w egen der E rh a ltu n g der reinen Lehre, ih r p raktischer N u tzen als B ild u n g sein rich tu n g gering. Jo h a n n A rn d t w ar n u r k u rze Z eit a u f U n iv ersitäten .

Überlieferung D : Ph.J. S pener, T h eologische B edencken 3, H alle 1702 (21708, 31715), S. 116-120.

G leich w ie aus dem ersten2 dessen schreiben m it sonderlicher hertzens V ergnügung die gnade G O ttes in Ew [er] W olEhrw [ürden] geleget und die frucht derselben, einen hertzlichen eyffer zu dero genuß un d erkäntnüß auch alle andere zu bringen, erkant habe u n d m ich eines solchen neuen freundes erfreuet: also bin vielm ehr aus diesem jetzig en3 in voriger freud gestärcket w o rd en und habe ferner erkant, w ie E. W ohlE hrw . m it gottseligem fleiß ihro lasse angelegen seyn, die gründe unsers catechismi tieffer, als insgem ein von vielen geschiehet, zu untersuchen, w ie auch aus deroselben brüderlichen Vorschlägen unterschiedliche anw eisung gefasset; dero m ich nützlich ge­ brauchen w erde. M eine w enige arbeit über den catechism um belangende, habe v o r dem e niem ahlen daran gedacht dergleichen zu publiciren, ob w ol bereits von u n tersch ied lich en jah ren alle sontags loco exordii4 d asjen ig e aus dem catechism o tractire, was nachm ittag in der kinder=lehr V orkom m en solle5: Es haben aber andere gute freunde bißher getrieben, daß ich m it G o tt den entschluß gefasset, deroselben gutachten platz zu geben. Verhoffe auch, w o 9

V o r s c h lä g e n :

D 243 ] v o r s c h l a g e n : D 1.

13

s o n ta g e :

D 2+3.

16 Schluß: D 243.

1 Z u E. D an tz s. B rie f N r. 64 A n m . 1; der B rie f schließt an N r. 64 an. 2 D er B rie f v o n D an tz v o m 29.12.1675 (B rie f N r. 151). 3 D er B rie f v o n D an tz ist nicht überliefert. 4 Speners P re d ig t gliedert sich im w esentlichen in: E x o rd iu m (E ingang), E xegesis (E rklä­ ru n g des Textes) u n d D o ctrin a/P o rism a ta (H auptlehren). 5 Spener h at sieben Ja h re h in d u rch , v o m K irchenjahr 1669/70 bis zum K irch en jah r 1675/76, in den E x o rd ien dasjenige K atechism usstück behandelt, ü b er w elches in der n achm ittäglichen K atech ism u sü b u n g exam iniert w u rd e (vgl. B riefe N r. 75, Z . 154-168, u. N r. 155, Z . 4 0 -53). S pener teilte zu diesem Z w eck den katechetischen S to ff in 95 bis 100 Pensa ein, zu denen no ch 13 bis 15 a u f die einzelnen Festtage b ezu g n eh m en d e Stücke traten, so daß d er K atechism us

N r. 82

an [Elias D a n tz]

5. 5. 1676

377

G O tt leben u n d gesundheit giebet, au ff künfftige herbst= m eß solches in dem truck fertig zu haben6. Von der liebe unser selbs habe b ißher allezeit in m einen catechism usexordiis nach m einem v erm ö g en zu handlen gepfleget, so w ol von der unordentlichen selbs=liebe bey dem ersten gebot (als das ich solche v o r die v o rnem ste ab götterey u n d der m eisten sünden hauptquelle achte, dero die V erleugnung sein selbs7 entgegen stehet u n d den m enschen zur Übung des ersten gebotes w iederum tüchtig m achet)8, als v on der rechten ordentlichen u n d G O tt gefälligen selbs=liebe, au ff w elche alle verheissungen u n d trö stu n ­ gen ihre reflexion haben, bey der allgem einen tractirung der zw eyten taffel des gesetzes9, nicht w eniger bey dem 5ten gebot aus gelegenheit des selbs= m o rd s10. D aher auch an solchen stellen in diesen fragen die m ateri v o rk o m ­ m en solle, u nd durch G O ttes gnade trachten w erde, daß die sache nachtrücklich u n d einfältig vorgetragen w erde. A lso w as die erinnerung w egen der glaubens=articul‫ ״‬, daß in denselben allezeit das fundam ent des trostes u n d nutzens aus jed em stück, so dann die daraus folgende glaubens=frucht erw ehnet w erde, ist solche sehr w o h l gethan, w ird auch von m ir m it Verleihung göttlicher gnade beobachtet w erden, w ie zw ar bißher schon gepfleget, bey handlung der articul in den exordiis dergleichen m einen Zuhörern vorzulegen. Was aber die zehen gebot anlanget u n d die b enennung in jeglichen gebo­ ten der göttlichen eigenschafften, aus denen dieselbe fliessen, bekenne ich gern, das dam it nicht getraue zu recht zu ko m m en . In dem ersten gebot liget die sache v o r äugen, u n d w eil w ir es darinnen u n m ittelb ar m it G O T T zu thu n haben, so sind freylich solche göttliche eigenschafften das fundam ent

19 bisger: D 2. D 2+3.

31 glaubens= articul ] [Satzbruch].

33 solches: D 2+3.

39 getrauet:

in n erh alb v o n zw ei Ja h ren jew eils einm al v ollständig d u rc h g e n o m m e n w u rd e . A us dieser A rb eit h erau s v erö ffen tlichte Spener: 1) T abulae C atecheticae, Q u ib u s Q u in q u e C a p ita C a te chism i M in o ris M a g n i N o s tri L utheri E t S ubnexa T abula O eco n o m ica, In certa pensa d istrib u ­ ta, adiectis etiam M ateriis Festalibus, . . . tractan tu r, F ra n k fu rt a. M . 1683 (G rü n b erg N r. 138); 2) K u rtze C a te ch ism u s= P red ig ten / D arin n en D ie fü n ff H a u p t= S tü c k / auß d em C atech ism o / U n d D ie H au ß = T affel / S am t D en F est= M aterien / E infältig erkläret w erd en , F ra n k fu rt a. M . 1689 (G rü n b erg N r. 58; N d r. H ild e sh e im -N e w Y ork 1982); vgl. W a l l m a n n , 215-219, u. P h .J. S pener, D eß th ätig en C h riste n th u m s N o th w e n d ig k e it u n d M ö g lich k e it 1, F ra n k fu rt a .M . (1680) 21687, S. 3f. “ 6 Speners erste katechetische A rbeit erschien erst im F rü h jah r 1677: E infältige E rk lä ru n g D e r C h ristlich en L ehr, F ra n k fu rt a .M . 1677 (G rü n b erg N r. 137; N d r. H ild e s h e im -N e w Y ork 1982). 7 Vgl. die B ezeich n u ng der S elbstverleugnung als das erste praktische P rinzip des C h riste n ­ tu m s in den Pia D esideria 1676, S. 13 (PD 17,6f). 8 Vgl. C a te ch ism u s= P red ig ten (w ie A n m . 5), S. [29-38] 34f; [38-48] 44. 9 Vgl. C a te ch ism u s= P red ig ten (w ie A n m . 5), S. [76-84] 7 8 -8 0 . 10 Vgl. C a te ch ism u s= P red ig ten (w ie A nm . 5), S. [93-103] lO lf. 11 Vgl. C a te ch ism u s= P red ig ten (w ie A n m . 5), S. 204-349.

378

Briefe desJahres 1676

unserer Seligkeit. In den übrigen geboten halte ich es m it unsrem Sfeligen] L uthero, der allen folgenden geboten ins gem ein ein einiges fundam ent giebt, die furcht und liebe G O T T es12, und also durch dieselbe die gesam te göttliche eigenschafften, auff w elche alle die furcht und liebe G O TTes siehet. Also, daß die bew egende Ursachen13 des gehorsam s in allen geboten seye, w eil ich den heiligsten, höchsten, allm ächtigsten, gerechten, allwis­ senden, allgegenw ärtigen G O T T und H E R R E N fürchte und ihn auch als das beste, liebreichste, gnädigste u n d w ürdigste gut liebe, dahero m ich v erbunden erkenne, auch gantz w illich bin, seinem w eisesten u nd heiligsten w illen in allem dem , w o rin n en er gehorsam von m ir erfordert, gantz u nd gar nach zugeleben u n d also bereits u m seines w illens w egen vor das beste zu halten, was er m ir vorgeschrieben. N echst diesem allgem einen fundam ent, so in allen geboten gleich ist, so siehe zw ar, das einige geböte etw as m ehrere reflexion au ff gew isse eigen­ schafften haben, ich kan aber solches nicht v on allen sagen, u nd deuchtet m ich fast, daß die w eißheit, gerechtigkeit und gütigkeit G O TTes der son­ derbare g ru n d sind, auff dem e alle gebot der zw eyten taffel beruhen; alle drey, so fern insgem ein denselben dasjenige, was in solchen geboten befoh­ len w ird, gem äß ist, die zw ey letzten aber auch absonderlich, so fern w ir in jeglichem solchen geb o t der gerechtigkeit und gütigkeit ähnlich w erden m üssen in gerechtigkeit u n d g ütigkeit gegen den m enschen. W eiter verm ag ich in solcher sache nicht zu ko m m en , ob w ol einer besseren u n d tieffer führenden anleitung m einer seits gern folgen u nd solche annehm en w olte. So ist m ir auch allerdings nichts v o n Schrifften bekant, w o ich entw eder solche antreffen oder guten freunden desw egen eröffnung thun könte. Was die vorgelegte frag anlanget, ob C hristus eine fehlbitte geth an 14, bin ich gantz E w e r W ohlE hrw . m einung, hoffe auch, was die sache betrifft, daß nach fleißiger erw egung die jen ig e lehrer, so das gegentheil zu behaupten scheinen, m it uns gern eines sinnes seyn w erden, w ie ich aber anderer leuthe rede, so lang es m üglich ist, gern au ff das beste auslege, also, m einte ich, Hessen sich solcher C hristlichen lehrer w orte, C hristus habe eine fehlbitte gethan, au ff diese gute art erklären und verstehen, w ie in der Schrifft offt einige dinge ausgesprochen w erden, nach dem es bey den leuthen ein anse­ hen u n d schein hat u n d v o n diesem davor gehalten w erden m öchte. Wie hin

46

b e w e g e n d e n U rsa c h e:

D 2.

12 Vgl. L u th ers regelm äßige E inleitung zu der E rk läru n g der Z eh n G ebote im K leinen K atechism us: W ir sollen G o tt fü rch ten un d lieben . . . (BSLK 507ff). 13 C ausa efficiens. 14 O ffen b ar die Frage, inw iefern C h ristu s in G ethsem ane m it der B itte u m V erschonung v o r Leiden u n d S terb en (vgl. M t 26,39.42) eine F ehlbitte getan hat.

N r. 82

an [Elias D a n tz]

5 .5 .1 6 7 6

379

un d w ieder v o n Philologis bem ercket w ird, als G lass.15 Phil. sacr. 3. 3. can. 1816. Also m öchte es heissen, C hristus habe eine fehlbitte gethan, das ist, es seye ihm v o n G O tt seinen him m lischen V ater also begegnet w orden, daß es nicht anders das ansehen gehabt, als w äre es eine fehlbitte gew esen. W ie w ir auch etw a sagen, w o je m a n d in göttlicher Ordnung u n d also m it ausnahm göttli­ chen w illens in zeitlichen etw as gebeten, solches aber, w eil es G O T T ihm nicht nützlich zu seyn erkant hätte, n icht erfolget ist, er habe eine fehlbitte gethan, w eil es v o r ändern äugen das ansehen einer fehlbitte hat, ob es w ohl an un d v o r sich selbs keine eigentliche fehlbitt ist, als w elcher die sach nicht anders als so und, w ie fern es göttlichem w illen gem äß w äre, verlanget hat u n d desw egen, da diese b ed ingung w eggehet, selbs nicht w eiter m ehr auff seiner bitte w ü rd e beharret haben. A u ff diese art u n d m it solcher erklährung m ag die gebrauchte rede w o h l verstanden w erden. D aher auch solchen verstand bey angezogenen T h eo lo g is17 gew esen zu seyn das vertrauen habe. Jedoch w o lte der fo rm u l ohne g nugsam en erklährung, dam it sich andere nicht daran stiessen, nicht gern gebrauchen. W ie ich aber allezeit der m ein u n g bin, w o sich b rü d er an eine art zu reden stossen u n d gleichw ohl solches au ff andere art ohne anstoß ausgesprochen w erd en kan, daß m an sich, w o nicht eine andere w ichtige ursach im w eg stehet, derselben so bald lieber enthalten u n d andere gleich nachtrückliche un d u n anstößige gebrauchen solle. In dem übrigen, die m eisten klagen, w elche E uer W ohl= E hrw . führen, m ögen dieselbe versichert seyn, daß sie auch allen übrigen treuen dienern G O ttes gem ein sind. D ie C aesaropapia18 trucket uns aller o rten gew altig, u n d w ie w ir zw ar G O ttes heiligen rath hierinnen auch ehren, daß er bey gegenw ärtigen bew andnüß unseres geistlichen Standes m it (da w ir m eistens der kirchen gew alt vielm ehr zu unserem eignen gefallen u. nach unseren affecten u n d dahero m iß= als zu G ottes ehren u n d recht gebrauchen m öch­ ten) solche gew alt uns nicht frey gelassen, die sonsten zu dem am t gehören solte; so fühlen doch treue diener des H erren von solchem m angel viel 84 an d erer: D 2+3.

92 stiessen, ] + m ich: D 2+3.

102 m it ] - D 3.

15 S alo m o n Glass(ius) (1593-1656); geb. in S o n d ersh au sen /T h ü rin g en , seit 1640 G eneralsu­ p erin ten d en t in G o th a; M itarb eiter an der W eim arer B ibel (D B A 395, 2 0 0-203; A D B 9, 218f; Z ed ier 10, 1602f). 16 S. Glass, P h ilologiae Sacrae, Q u a T o tiu s S acrosanctae, Veteris et N o v i T estam enti, Scrip­ turae, tu m Stylus et L iteratura, tu m sensus et genuinae in terp retatio n is ratio ex p en d itu r, Libri Q u in q u e, Jena: T. S tein m ann (1623) 41668, S. 580-582: 3. B uch: G ram m atica sacra, 3. T rak tat (D e V erbo), 18. K an o n : ‫ ״‬V erba, quae esse vel facere significant, q u an d o q u e p ro rei o p inione p o n u n tu r, et in telligenda su n t Φαινόμ-ενος re p u ta tiv e .“ Spener besaß die A usgabe F ra n k fu rt und H a m b u rg : Z . H ertel 1653 (N U C ; BS 4°, 19). 17 N ic h t erm ittelt. 18 H errsch aft d er w eltlichen O b rig k e it ü b er die K irche (vgl. M . K r u s e [w ie B rie f N r. 65 A n m . 14], 4 8 -8 3 ); vgl. Pia D esideria 1676, S. 10 (PD 15,10-19).

380

Briefe des Jahres 1676

schw ehre hindernüß u n d m üssen in vielen zurück stehen, w o sie durch zutringen w ünschten. D ahero nicht leugne, daß ich an m eisten o rten den zustand der kirchen, w o dieselbe u n ter anderer religion O brigkeit, diese aber nicht gar tyrannisch ist, vo r glücklicher achte als der jenigen, die ihres glaubens O b rig k eit haben, so aber der gem einen art nach m it dem abusu Juris E piscopalis19 m ehr ihre hoheit befestiget, als der kirchen bestens beför­ dert. W oher es k o m m t, daß ich davor achte, unsere m eiste arbeit in der kirchen bestehe je tz t fast allein in dem e, w ie w ir m it den w illigen um zugehen und denen, die sich gern w ollen erbauen lassen, gelegenheit dazu zugeben haben: bey den halßstarrigen aber, w o eine gew alt u nd nachtruck erfordert w ird, v erm ögen w ir w enig auszurichten; so sind auch die geheim ere verfolgun­ gen, daß w ir auch von denen, die doch unsere schafe zu seyn den nahm en und ansehen haben w ollen, m üssen Verachtung heim lich oder öffentlichen haß, lästerung u n d dergleichen ausstehen, aller orten so gem ein, daß ich es vo r eine böse zeitung halte, w o sich einer davon frey zu seyn rü h m en w olte: indem ich sorgen m üsste, die w eit m üsste an ihm e das ihrige zim lich erkennen, w eil sie ihn liebte20. Also ist auch nicht E ure W ohl=E hrw . allein, welche über den m angel g uter u n d in dem zw eck des H E rrn vertrau ter freunde klagen. H at der gru n d g ü tig e G O T T etw a einigem ein oder anderen treuen bru d er näher zugefüget, so ist es eine seltenere glückseligkeit un d sonderbahre gnade. A uch halte davor, daß einer der n öthigste stücke seye, w ohin in m einen piis desideriis21, auch N . N .22 in seinen bedencken ziehlet, daß w ir uns erstlich erkundigen, w o hier u n d dar andere gute u nd in dem H E R R E N gleich gesinnete g em ü th er seyen, uns untereinander kennen zu lernen, u m so viel genauer u n d brüderlichere freundschafft u nter uns zu stifften u. w ie m it gebet also m it rath u n d that einer dem ändern behülfflich zu seyn und käm pffen zu helffen. Wie m ich denn v o n gru n d m einer seelen freuet, w o ich hin u n d w ieder bald dieses, bald jenes treuen dieners C H risti kundschafft erlange, und allem ahl dem grossen G O T T v o r seine gnade dancksage: allen solchen aber m ich sonderbarst v erbunden zu seyn erachte. Dieses einige bitte, daß E uer W ohl=E hrw . nicht u nter d ie je n ig e dinge setzen w olle, so sie zu beklagen hätten, daß dieselbe verm einen, in ihren b esten jah ren versäum et w o rd en zu seyn23, oder die bey h o ff in Inform ation-

122 zeitu n g ] an zeigung: D 2+3. hielte: D 2+3.

123 sorge: D 2+3.

129 eines: D 3.

19 D ie nach d er episkopalistischen T h eo rie seit der R e fo rm atio n a u f den L andesherren üb erg eg an g en e bischöfliche, kirchenleitende G ew alt. 20 Vgl. Jo h 15,19. 21 Z. B. Pia D esideria 1676, Bl. a 9 r‫ ־‬v (PD 7,11-20). 22 J. H . H o rb , E rfo rd ertes B edencken (w ie B rie f N r. 45 A n m . 34), S. 294-296. 23 U m etw as k o m m en , g eh in d ert w erden (D W B 1 2 1, [1044-1047] 1045).

N r. 82

an [Elias D a n tz]

5 .5 .1 6 7 6

381

diensten so lange zu brin g en m üssen un d also den academ icis studiis nicht so lange abzuw arten verm ocht. In dem ich d arv o r halte, w o dieselbe auch solche leitung ihres G ottes gnauer u n tersuchen w erden, sie antreffen m öge, daß eine heilige w eißheit u n d liebe solches him m lischen V aters darinnen gestecket. W ir bedörffen der A cadem ien u n d haben G O T T hertzlich zu dancken, daß er dieselbe uns zu erhaltung der o rth o d o x iae und, daß allezeit leute, die kriege des H E rre n w ider die eusserlichen feinde zuführen, in denselben erzogen u n d ausgerüstet w erden, schützen u n d n icht zufallen lassen w olle. B ekenne auch gern, w as in unterschiedlichen stücken in den 12 ja h ren und drüber, so ich in A cadem ien zubracht24, durch G O ttes gnade erlernet. A ber w eiß auch dieses w ohl, daß in A cadem ien, auffs w enigste was darinnen aus Inform ation der p raeceptorum (dann w as die privat-m editationes anlanget, haben dieselbe eben so w o h l platz ausser den A cadem ien) erlernet w ird, nicht alles seye, noch allezeit das n o th w en d ig ste, was w ir bedörffen. U n d daß hingegen offt viele zeit v erbracht w erde in dergleiche dingen, w elche uns zu dem h auptzw eck nicht so w o h l geschickt als w egen anhängenden m ißbrau ch en n u r ungeschickter m achen, daß ein m it dergleichen concepti­ bus, die der sim plicitati piscatoriae der G O ttesm än n er25 nicht gem äß sind, angefüllter verstand sich nachm ahl in jen e einfalt nicht so w o h l finden kan. U n ser selige A rn d 26 ist so gar lange zeit nicht au ff U niversitäten gew esen (so ih m zw ar auch v on einigen übel g en o m m en u n d als eine ursach seiner irrth ü m e angezogen w o rd en ), ich halte ihn aber nichts desto w eniger vor einen der theursten lehrer u n d m eine, er habe m eh r gutes gethan als der ändern eine ziem liche zahl zusam m en. G O tt füh ret alle die seinige w underlich u n d w eißlich, das w olle E uer W ohl=E hrw . erkennen, in allem auch an sich geschehen zu seyn, un d G O ttes heiligste leitung allezeit danckbarlich preisen. 5. M ai. 1676.

24 S pener rech n et hier die Z e it v o m B eg in n seiner S tra ß b u rg er S tudienzeit 1651 bis zu seiner B e ru fu n g zu m F reip red iger 1663. 25 Vgl. M k l,1 6 f (par). 26 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A n m . 7 ); vgl. H. S c h n e i d e r , Jo h a n n A rn d ts S tudienzeit, JG N K G 89, 1991, 133-169.

382

Briefe desJahres 1676

83. A n [Johann C unrad H ößlin in B ebenhausen]1 F ran k fu rt a. M ., 13. M a i2 1676

Inhalt L obt H ö ß lin s M e th o d e des religiösen U n te rric h ts u n d g ibt w eitere R atschläge. V om N u tzen d er en g eren F reundschaft. - Z u Paul E gards Schriften. - T rö stet H ö ß lin angesichts vo n A n fein d u n g en . - K ü n d ig t die ‫ ״‬L ebens= R eguln“ v o n Jo h a n n Jacob S chütz an.

Überlieferung D : P h.J. Spener, C onsilia et Iudicia T heo lo g ica L atina 2, F ran k fu rt a. M . 1709, S. 127-128.

Si alii scriberem , m orae prolixae excusatione uti m eum foret, qui tertio ab acceptis Tuis3 m ense respondeo: sed ea in am icitiam tuam est m ihi fiducia, ut illa unice opus esse n o n existim em , praesertim quod sciam Tibi n o n ignotas esse varias, quae m e subinde ad alia rep rim u n t, occupationes. N overis vero, cum rarius etiam calam us m eus Tibi loquitur, anim um m eum T ibi et pro Te loqui n o n raro, huic enim quotidie obversaris: ita enim decet, quos antea o m ni foedere vinculum unitatis in spiritu ligat, uti eorundem sanctorum b o n o ru m et ho c in seculo et illa in aeternitate consortes, ita charitatis validis­ sim o glutine (quid vero hoc aliud quam ipse charitatis spiritus coelestis?) Inde fieri o p o rtet et fit, u t eadem nos delectent, com m unes sint solicitudines, quibus una est et ad eadem inspirante excitata voluntas. M eth o d u m T uam 4, qua auditores instruis solus, probo, utpote plane eo devectam , u t fides ανυπόκριτος huiusque fructus, ardens dilectio (plurim um differens ab exserta sola lege externo obsequio), in cordibus h o ru m gerere­ tur. N ec deerit fructus uberrim us saltem , cum m o ram aliquam n o n aegre feres, ut, quae tem porae aliquo egent, sem ina agri concredita, licet in te rm o r­ tua aliquandiu delitescere visum sit, pluvia aliqua sive novi beneficii divini sive crucis sive instinctus alicuius et im pulsus interni, uti varia in hisce divinae sapientiae dispensatio est, hum ectata pro ru m p ere incipiant et spem n o stram pene cum illis sepultam resuscitent. H oc certe nisi esset, saepe cum intueor, quam parum proficiam in iis, quae ante oculos sunt, solus tristitia solverer neque anim um recipere possem . Sed et C hristi in carne sua praedi­ cantis serm ones m aiori ex parte in irritu m cadere videbantur: ast, quod videbatur, n o n erat, cum enim locupletior spiritus et m ensura gratiae efifusior esset in A postolis et h o ru m ex ore in reliquos stillaret, priora etiam 9

[offenbar T extverlust, erg. z. B. am are].

1 Z u J .C . H ö ß lin s . B rief N r. 66 A n m . 1. - D er A dressat erg ib t sich aus dem Z u sam m en h an g m it B rie f N r. 66; vgl. A nm . 21. 2 S. A n m . 21. 3 N ic h t ü b erliefert. 4 Vgl. B rie f N r. 66, Z . 114f.

N r. 83

an [Johann Cunrad H ößlin]

13. 5. 1676

383

sem ina n o v o refocillata vigore no n om nino frustra fuisse p rodita sunt. Q uid m irem u r idem nobis contingere! Itaque possideam us anim as nostras in patientia et D eo vias nostras, causam suam co m m endem us, 5‫ הוא יעשה‬. P lu rim u m vero ad eo ru m p rofectum hoc facit, si alter alterum ad opus D o m in i strenue p eragendum h o rtem u r, provocantes m u tu o ad charitatem et om nia B [ona] O fpera], u t adeo et precibus in pugna nostra et consiliis et fraternis m onitis om nes una nostras iungam us vires, sancto συναγωνιστώ[?]. A d hoc utile fuerit, si, qui hinc inde sunt, m aiori zelo et intentionis sinceritate causam Evangelii tractantes sibi invicem innotescant, ex quo coniunctio a n im o ru m sequeretur p u rio r atque ex hac m ulta alia bona. Itaque sum m ae v o lu p tati fuit, tuo indicio aliquos am icos discere, prae aliis το αύτο nobiscum φρονοΰντας et nostri inprim is am antes. H os benevolentissim e resa­ lutes et, si qua in re illis usui esse potui, m ei affectus reddes certissim os. A gite hoc, pia pectora, et erectiori vobis nexu tangi desiderantem , qu o d facere coepistis, p o rro suscipite. O stendite etiam , qua nam in re credatis, quo d opus D ei posthac diligen­ tius urgere queam , quo d scitis om n ib u s nobis esse ut co m m u n em causam dem andatam : Si plures subinde sine certa societatis ratione, sufficit enim C hristianism i arctissim a fraternitas, iungam us, nam n u m e ru m increm enta capturu m n o n diffido, initium id esse credo operum , quam singuli vel disiuncti efficere valerent, m aiorum . Q uib u s singuli illi, quos nom inasti, locis vivunt, nisi grave est, edoceri optarem . E gard i6 pientissim i opuscula in officinis n o n reperiri, diu est, q u o d dolui. Partem eo ru m in foro scrutario7 assecutus sum , sunt autem illa C hristen­ th u m Iohannis8, S alom ons9, Pauli in der Epistel an die R ö m e r10, göttlich H eiligthum in den E rben IEsu C h risti11, m undus im m undus, oder Fehl=

32 συναγωνισμώ: cj ] συναπισμώ: D.

5 Ps 37,5 (‫ ״‬E r w ir d ’s w o h l m ach en “). 6 Paul E g ard (s. B rie f N r. 66 A n m . 24). 7 T rö d elm ark t. 8 P. E g ard , G ü ld en C h riste n th u m b des H im lischen A delers (s. B rie f N r. 66 A n m . 26). 9 P. E g ard , C h riste n th u m b S alom onis. D as ist: S u m m a der him lischen W eißheit / u nd g ö ttlich en L ebens / N a c h den ersten n eu n C apiteln d er Sprüche deß hoch erleu ch ten Salom onis. D u rch C h risti G eist / zu dem ende beschrieben / D aß das alte S ündenL eben w e rd e abgeleget / u n d das n ew e L eben C h risti w erde an g en o m m en , L ü neburg: S tern 1624 (B ircher B 3082; vgl. P. E g ard , G eistreiche S chrifften 2, 1681, S. 550-744). 10 P. E g ard , S chatz d er H im lisch en W eißheit / O d e r C h riste n th u m b des H o ch erleu ch ten A postels S. Pauli, n ach d er edlen u n d geistreichen E pistel an die R ö m e r / darin die H ä u p tsu m m a d er g an tzen C h ristlich en L ehre / auß h o h em L iecht u n d G eist w ird beschrieben, L üneburg: Stern 1625 (B irch er B 3085; vgl. P. E gard, D re y auserlesenste Schrifften, 1679, S. 1 -2 6 2 [2. P aginierung]). 11 P. E g ard , G ö ttlich es H eilig th u m ; das ist: das edle L eben Jesu C h risti, in zehn H a u p ts tü k ken, allen rechtschaffenen C h risten zur N ach fo lg e beschrieben, H a m b u rg 1621 u. R o sto ck 1627 (P. E g ard , G eistreiche S chrifften 2, 1681, S. 1-248).

30

35

40

45

50

384

Briefe desJahres 1676

C h risten th u m der W elt12, Posaun der G öttlichen G nade und Lichtes über A poc. 2013, G eheim niß des Reichs G O ttes in den M enschen14. Q uae plura scripsit, ego etiam desidero. U n d e Psal[mi] 119 explicationem 15 non vidi. 55 Ioanneas explicationes16 m isi am icis17 aliquibus, qui simili exercitio alia in urbe explicatione proficere et aedificari student, ut eius usu iuventur. Q u o d n o n om nibus inde docendi lux p ro b etur, ne m irare, Frater O ptim e. C erte, ego n o n tam m irarer, q u u m tristis suspicarer non eam esse, quae debet, si m u n d o probaretu r. Signum co n tradictionis18 C hristus et hoc ex 60 eius γνωρίσμασιν est. Tu m o d o ipse tram ite decurre et veritatis vi, quos potes, expugna, charitatis autem blanditiis paulatim plures, ut dein veritati locum faciant, praepara. Ita D eus tecum erit et suam per Te loquetur sapientiam , quae om ni hum an a celsior, om n i v irtu te terrena validior est. E t videtur paulatim alibi etiam gratiae divinae quam adhuc nostra m em o 65 ria fortius se exserere operatio, u t spes sit, n o n frustra fore om nes nostros labores. H o c tam en in m anibus D o m in i repositum esse sino, certus etiam sic n o n irrita esse, quae vel eo ipso operae habent praetium , quod in D O M IN O facta sunt. Regulas vitae C hristianae19 am icus quidam , cui plurim um coelestis lucis 70 contigit, ex scriptura seligit, quae forte brevi proditurae sunt, uti spero, plu rim o ru m bono. Forte, nostrae etiam aliquid opellae exponetur, quod D E U S iubeat n o n esse sine c o m m o d o 20. Sed brevior ista vice esse cogor, quam vis aegre m ihi tem perem tali viro scribens, cui aliquando loqui opta­ rem .

12 P. E g ard , M u n d u s Im m u n d u s. D as ist: D as falsche C h riste n th u m b der W elt / zu diesem E n d e beschrieben / daß das w äre C h riste n th u m b desto besser erkant w erd e / u n d ein jeg lich er in ih m selbst k ö n n e sehen / w as er für ein C h riste n th u m b führe, L üneb u rg 1623 (B ircher C 1539). Jo h a n n L u d w ig H a rtm a n n hat das W erk neu h erausgegeben (U lm 1668) (Vgl. P. E gard, G eistreiche S chrifften 2, 1681, S. 847-927). 13 P. E gard, P osaune der G ö ttlich en G nade u n d Liechtes: D as ist / O ffen b a h ru n g unnd E n td eck u n g deß G öttlichen G eheim nüß im A pocalysi, v o n den tausend Ja h ren . . . O d er E rk läru n g deß Z w an tzig sten C apittels der O ffe n b a ru n g je s u C hristi, L ü n eb u rg 1623 (B ircher B 3084). 14 P. E gard, D as G eheim niß des R eiches G O tte s in dem M enschen. D as ist: D ie tröstliche L ehre v o m R eiche G O ttes, w as es seye, w ie es k o m m e , w o es zu finden, L ü n eb u rg 1625 (vh StB B rau n sch w eig ; vgl. P. E gard, G eistreiche S chrifften 2, 1681, S. 249-338). 15 P. E g ard , W ahres C h riste n th u m D avids; das ist: das w ah re C hristliche L eben des kö n ig li­ chen P ro p h e ten D avids, w elches er in seinem H ertzen erkandt, . . . u n d allen N ach fo lg ern C h risti, in d em g ü ldenen A. B .C . seines Psalters, o d er dem e C X IX Psalm , hat vorgestellet, erk läret, H a m b u rg 1622 (L üneburg 1624) (vh H A B W olfenbüttel; vgl. P. E g ard , G eistreiche Schrifften 2, 1681, S. 339-544). 16 S. A n m . 8 . 17 N ic h t erm ittelt. 18 Vgl. Lk 2,34. 19 Jo h a n n Jacob Schütz, L ebens= R eguln (s. B rie f N r. 123 A nm . 4); vgl. B rie f N r. 66, Z . 110-113. 20 Z u Speners Plan einer katechetischen V eröffentlichung vgl. B rief N r. 82, Z . 11-18.

N r. 83

an [Johann Cunrad H ößlin]

13. 5. 1676

385

C H R IS T U S Te servet, m i frater, cum om nibus, qui et aliis hoc in seculo ex D E I ordine vinculis T ibi atque Tuis et coelestis inprim is eiusdem gratiae nobiscum consortes sunt: q u o d m ecum illi om nes vobis etiam precantur, qui eiusdem com m unionis participes. P r[idie] F[esti spiritus]21 1676. P. S. E xercitia vestra Poetica22 p lu rim u m etiam m ihi placent. Sanctificetur illud etiam χάρισμα gloria eius, a quo concessum est. A pud m e om nis fere vena exaruit23.

21 V o rtag v o n P fin g sten (14. M ai 1676); das D a tu m w ird b estätig t d u rc h den B rie f v o n Jo h a n n A n d reas F ro m m a n n (s. B rie f N r. 154 A n m . 1) an S pener v o m 20. 7.1676 (AFSt, A 139: 51), w o F ro m m a n n m itteilt, er habe die B riefe v o m 13.5 an sich u n d H ö ß lin erhalten. 22 N ic h t erm ittelt; vgl. aber B rie f N r. 66 A n m . 1. 23 Z u S p e n e rs fr ü h e n G e d ic h te n v g l. W a l l m a n n . 5 9f. 241.

386

Briefe desJahres 1676

84. A n [Anna Sophia von Voss in R ostock]1 F ra n k fu rt a. M ., 27. M ai 1676

Inhalt T ro s tb rie f an eine an G laubensanfechtungen leidende W itw e. W ünscht, daß sie in F ran k fu rt w äre u n d d u rch den U m g a n g m it [Johanna E leonora v o n M erlau und M aria Juliane B aur vo n E yseneck] au fg erich tet w e rd e n k ö n n te. E rm u n te rt sie, U m g a n g m it fro m m e n Seelen in ih rer N ä h e zu suchen. - B eklagt m it ihr den T o d v o n H ein rich M ü ller un d w ü n sch t, daß G o tt ihr einen n euen treu en F reund beschere zur S tärkung in ih rem Leiden. T röstet m it dem V erw eis a u f eine F rau in F ran k fu rt, die seit drei Ja h ren ähnliche geistliche A nfechtungen erleide. S ch w erm u t u n d H ö llen än g ste sind kein Z eichen für U n g la u b e n u n d V erw orfensein. G o tt erhält tie f in der Seele den v erb o rg en en G lauben, auch w e n n m an ihn n ich t em pfindet, u n d setzt ih rer A nfech­ tu n g gew iß ein h errliches Ziel.

Überlieferung D : Ph.J. Spener, T h eo lo g isch e B edencken 4, H alle 1702 (21709; 31715), S. 419-422.

Wie dieselbe bezeuget, daß, w o sie eine zeitlang allhier seyn könte, sie einiges vergnügen davon hoffete und deßw egen den w eg nicht so w eit zu seyn w ünschete, also bekenne, daß solches nicht w enig zum offtern gew ünsehet hätte, gleichw ie u m b m einer eigenen V ergnügung willen, daß ich selbs verlange, m it vielen gottseligen seelen offters um bzugehen, vo n dero jeg li­ chen allezeit auch in dem guten m it gestärcket zu w erden bey m ir befinde; also nicht w eniger u m b dem selben u n d verlangten ruhe ihres gem üthes w illen: dann ob w ol v o n m ir nichts versprechen können, sondern m eine Schwachheit gern erkenne, so trauete doch m eine H ochE dle2 Frau zuversi7 w eniger: D 2 ] w enige: D I+3. 1 A n n a Sophia v o n Voss geb. W olff aus W olfenbüttel (Lebensdaten u nbekannt); sie w ar v erh eiratet m it C h ristian A u g u st M ith o v iu s (1615-1657), D r. m ed. un d p raktizierender A rzt in W olfenbüttel (LP: R o th R 8727), dann m it Jo h a n n H ag em eister (1634-1670), D r. iu r., R atsherr u n d D ire k to r des K rim in a l-u n d N ied erg erich ts in S tralsund (LP: R oth R 2570; vgl. B d. 1, B rief N r. 98 A n m . 7 [= Ph.J. S pener, Z w ö lff C hristliche L eichpredigten, F ra n k fu rt a. M . 1677, S. 353-386]) u n d schließlich seit dem 15.2.1672 m it Sam uel v o n Voss (1621-1674), G eneralsu­ p erin ten d en t in R o sto ck (s. B r ie f N r . 115 A nm . 18). - D ie A dressatin erg ib t sich aus ihrem W ohnsitz in o d er bei R o sto ck (s. Z. [45-66] 45.64) u n d dem R egest in D (‫ ״‬A n eine v o rn eh m e w itw e “). - A nna Sophia v o n Voss w ar m it zw ei S tud ien freu n d en Speners (H agem eister u. v o n Voss) verh eiratet gew esen. Spener m u ß sie spätestens 1670 in F rankfurt a. M . kennengelernt hab en , w o ih r M an n a u f der Reise starb. Spener u n d Jo h a n n Jacob Schütz (s. B rie f N r. 123 A n m . 1) standen in den Ja h ren 1670 bis 1677 nachw eislich in B riefk o n tak t m it A nna Sophia von Voss. Schütz b erich tete ih r am 27. 9.1670 v o n dem C o lleg iu m pietatis: ‫ ״‬die b ew u ste freu n d tschafft allhier m e h re t sich durch g öttliche genad ziem lich an der Z ahl aber im geist gehets noch gar schw ach h e r“ . D u rc h die Ü b e rse n d u n g v o n j. L ü tk em an n , V orschm ack G ö ttlich er G üte (s. B rie f N r. 44 A n m . 20), h at sie E influß a u f die L ektüre des C o lleg iu m pietatis g en o m m en (F ran k fu rt a. M ., S enckenbergische B ibliothek, S chütz-N achlaß, M 3 2 6 ). 2 Im 17. Ja h rh u n d e rt A n red efo rm für die b ürgerliche O berschicht.

N r. 84

an [Anna Sophia von Voss]

21. 5. 1616

387

ehern, daß sie andere gottseelige g em iither allhier antreffen und sich in dem H E rrn m it denselben ergötzen w ü rd e können, v o n denen ich m ich gew iß achte, daß sie m it Verleihung g ö ttlicher gnaden aus dero gottseligen beleb u n g 3 u n d um b g an g sich nicht n u r im m er w eiter erbauen, sondern eine hertzliche stärckung der freude des geistes4 spüren und em pfinden w ürde. Indem der H E rr etliche ihn liebende, auch w eibespersonen, der m assen gegründet, daß sie m it dem tro st, dam it sie in ihren anfechtungen und leyden kräfftig getröstet w o rd en , auch andere stattlich auffrichten5 und zu der freudigen ruhe des gew issens anlaß und anleitung geben m ögen. Wie w ir denn eine adeliche ju n g fra u 6 allhier haben, so ich v o r eine zierde unsrer kirchen schätze, w elche G O tt w eit geführet und, w ie m it stattlichem liecht begabet, also b ißher derm assen gesegnet hat, daß ihr geheiligter w andel vielen gutes exem pel gegeben u n d ihre freudigkeit des geistes7 auch m anchen ihre sch w erm u th erleichtert hat. W ie sie denn bey einer ändern auch G o tt hertzlich liebenden u n d förchtenden w ittw e 8 allhier lebet, die noch v o r kurtzen, ob sie w ol ihrem G O T T v o n g rund der seelen danckete, gleichw ol nicht zu der verlangten freudigkeit des geistes zu k o m m e n ver­ m o ch t u n d dahero auch ü b er solchen m angel offt klagte un d anfechtungen em pfand, das ihr G O tt dasjenige n icht geben w olte, so er sonsten ändern seinen kin d ern so reichlich gebe. Jetzo h at dieser lieben personen C hristliche conversation so viel außgerichtet, daß auch diese ihrem G O T T m it erfreuendem geist dienet und offters die Süßigkeit des H E R R E N 9 in ihrer seelen schm ecket, davor aber dem geber alles g u ten 10 hertzlichen danck saget [und] die gnade, die er ihr durch eine solche liebe m itschw ester erw iesen, hochschätzet. Wie sie nun bey de ih r einiges h au p tw erck seyn lassen, dem geistlichen abzuw arten11, also seynd ihre stättige gespräch auch u n te r aller arbeit (darinnen sie nicht w eniger fleißig seynd) allein v o n g öttlichen dingen, sich u n ter sich selbs und andere, die u m b sie seynd, m eh r u n d m eh r in G O T T zustärcken und zuerbauen. Wie dann ihre gesellschafft allen denen, w elche m it ihnen u m b zugehen, erfreulich u n d erbaulich ist. W ünschete offt hertzlich, daß m eine H ochedle Frau dergleichen zu w eilen m itgeniessen m öchte, ob w o l nicht

13 erb au en : cj ] erbauet: D 119 seyn: D 2.

.3‫ ־‬vo r: cj ] v o n : D 133

.3‫[ ־‬u n d ]:cj.

38 seynd: D 1+3]

3 B eleben hier im Sinne v o n erleben (D W B 1, 1440). 4 Vgl. IT h e ss 1,6; 3,13. , 5 Vgl. 2 K o r 1,4. 6 Jo h a n n a E leo n o ra v o n M erlau (s. B rie f N r. 96 A n m . 28). 7 S. A n m . 4. 8 M aria Ju lian e B aur v o n E yseneck (s. B rie f N r. 96 A n m . 29) im S aalhof in F ra n k fu rt a. M . 9 Vgl. B rie f N r. 24 A n m . 10. 10 Vgl. Jak 1,17. 11 Sich w id m e n (D W B 1, 147).

10

15

20

25

30

35

40

388

Briefe desJahres 1676

zweiffle, daß solche, w o sie sich recht daru m b w ill u m b th u n , auch ihres orths dergleichen liebe seelen antreffen w erde können, die, was ihr noth, m it gottseeliger conversation leisten m ögen. D es seel[igen] H errn D. M ü llers12 zeitlicher abgang, w elchen sie auch so hertzlich bedauret, ist m ir nicht w eniger schm ertzlich gewesen, so viel m ehr, w eil neben dem allgem einen schaden, w elchen der gantzen K irchen w egen an ihm betrauret, auch einen getreuen freund an dem selben verlohren, m it w elchem erst dam ahl ein halb ja h r bekand w o rd en durch schreiben; [der] G O tt der liebe13 aber so bald unsere g em ü th er also verbunden, daß der seelige herr in seinem letzten u nd zw ey ten 14 an m ich sich erbotte, alle sein anligen hinkünfftig im m er in m einen schooß auszuschütten, w ie ich derglei­ chen gegen ihn zuth u n in w illens15 hatte. A ber G O tt hat solche com m unication bald nach seinem unerforschlichen rath getrennet: Welches m ir offt bereits begegnet u n d b etrübte gedancken gem acht hat, daß, w o au f einen theuren m ann ein v ertrauen gesetzt als auffeinen solchen, w elcher zu b eförderung des w ercks des H E rrn viel gutes zu th u n verm öchte, gem einiglich solche leute m ir bald v o n der seite entzogen w orden. A ber er ist der H E rr u n d hat ü b er seine diener zu disponiren, w ie ihm gefällig, und w ie er an seine w erckzeuge nicht gebunden, so w eiß t16 er allem ahl seinen rath selbs u n m ittelb ar oder w ied eru m b durch erw eckung anderer instru­ m enten außzuführen, den w ir w egen h in w eg n ehm ung der vorigen gantz zu u nterbleiben gedachten. D erselbe w olle M [eine] H ochgeneigte Fr[au] gleichfalls an statt solches treuen freundes einen ändern in der nähe bescheh­ ren, dessen sie öffters geniessen u n d in ihrem leyden gestärcket w erden m öge. Ihr klagendes leyden betreffend, w eiß ich fast nichts anders dißm ahl Zusagen, als die w o rt Petri 1. Petr. 5,917 zu w iederhohlen: ‫ ״‬Wisset, daß eben dieselbige leyden ü b er eure B rü d er in der Welt gehen“ . A ch ja, freylich eine grosse b rüder= u n d schw esterschafft, nicht n u r in den leiblichen bey diesen jam m erv o llen Zeiten, sondern auch in geistlichen anfechtungen leydenden, u n d ist sie w eder allein noch diejenige, deren kelch von G O tt am völlesten eingeschencket w orden. W ir haben der exem pel täglich vor äugen, w elchen G o tt den becher etw a noch reichlicher zu gem essen. Wie u n ter anderen hier eine C hristliche w eibes p erso n 18 ist, die, nachdem sie v o n ju g e n d a u f f einen

49 [der]: cj.

59 H E rr: D 2 ] H E er: D 1+3.

70 diesem : D 2.

12 H ein rich M ü ller (s. B rie f N r. 135 A n m . 1) in R ostock w ar am 25. S eptem ber 1675 g esto rb en . E r h atte die L eichpredigt für Sam uel v o n Voss gehalten. 13 Vgl. 2K or 13,11. 14 Vgl. B rief N r. 53 A nm . 27. 15 Z u r F o rm v gl. D W B 1 4 II, (137-165) 162. 16 Vgl. D W B 1 4 II, (748-770) 748. 17 1P etr 5,9. 18 N ic h t erm ittelt; zur Sache vgl. B rie f N r. 59, Z . 21-4 6 .

N r. 84

an [Anna Sophia von Voss]

27. 5. 1676

389

gottseeligen w andel geführet, n u n m eh r bey 3 ja h re n recht ein beyspiel seyn könne der schw eren anfechtungen und, w ie w eit unser liebe H eyland es m it den seinigen offt k o m m en lasse. Indem neben den fehlem der an sich habenden u n d von andern geringachtenden m enschlichen Schwachheiten, so dann eingebildeten anderen in der that sich n icht befindender sünden alles em pfinden des glaubens blosser dings h inw eg ist, hingegen ein stetiges ringen m it dem verm einenden Unglauben fast stäts w ährende höllenängsten bey ihr erreget: also daß, w o die w u n d erth ätig e krafft G ottes sie nicht erhielte, nicht m öglich w äre, auch n u r eine k urtze zeit in solcher probe auszuhalten. A ber der in dem g ru n d der seelen so tieff verborgene glaube19, dessen em pfindlichkeit20 der weise G O tt bey ihr zurück hält, so sich aber bey andern d urch ihre inb rü n stig e begierde nach g ö ttlicher gnade, ohngefärbtes verlangen, G O tt rechtschaffen dienen zu können, u n d betrü b n u ß über ihre m ängel offenbahret, erhält sie noch in g ö ttlicher krafft derm assen, daß sie sich selbs darüber v erw u n d ert: u n d ob sie w ol ihres Unglaubens w egen sich offt nicht w ü rd ig hält, n u r zu beten oder ihre au gen gegen G o tt auffzuheben, n och sein w o rt in der V ersam m lung zu hören, so redet doch ihre angst vor G ott, u n d v e rtritt sie der Geist, in dem sie selbs nicht zu beten verm einet, m it unaussprechlichen seufftzen21. Indessen so selig ih r stand v o r G o tt u n d in den glaubens äugen ist, die auff das herrliche künfftige ende ihrer anfechtung sehen, so schw ehr ist er in der person selbs u n d betrüblich d e n je n ig e n , w elche sie m it m itleiden ansehen; ohne das andere angefochtene, w elche G O tt so tieff noch nicht hinein geführet, an ihrem exem pel sich etlicher m assen zu trösten ursach finden. Ich kan sie aber gew iß versichern u n d w eiß, daß m ich G O ttes w o rt darinnen nicht trieget, daß ihre Versuchung ein gar herrliches ende gew innen und, w o die zeit ihrer probe, in dero sie nicht verlassen w erden kan, vo rb ey ist, so viel m eh r gnade folgen w ird. Also gedencke m eine H ochedle Frau gleicher m assen, daß auch, gleich w ie ih r ietzo nützlich ist, in angst un d schröcken ihrem G O T T zu dienen, u m b dem alten u n d seine eigne V ergnügung nicht w eniger in dem geistlichen als leiblichen suchenden m enschen m eh r und m eh r abzusterben (w elcher to d t n icht ohne schm ertz geschiehet), also w erde aus diesem to d t die aufferstehung des neuen trostes in dem neuen m enschen zu seiner zeit so viel seliger erfolgen, u n d sie erkennen, es seye solch leyden u n d schm ertzen w ol angelegt gew esen. U n d w äre es nichts anders als die allm ähliche verleidung alles dessen, w as uns m it auch unbekanter anhängig-

91 auffzuheben: D 2 ] auffzuben: D 1+3. D 1+3. 111 u n b ek an ten : D 2.

97 w elchen: D 2. m itleiden: D 2 ] m itleidenden:

19 Z u S peners L ehre v o m v erb o rg e n en G lauben vgl. B rie f N r. 60, Z . 6 0 -6 5 , w o Spener sich a u f Jo h a n n A rn d t b eruft. 20 E m p fin d u n g , E m p fin d b ark eit. 21 Vgl. R o m 8,26.

80

85

90

95

100

105

110

390

Briefe desJahres 1676

keiten unserm hertzen an das irrdische oder doch etw as ausser G O T T ankleben m acht, so dann die rechte thätliche erkäntnüß unsers nichts, die durch solches angst=volles leben g ew ürcket w erden, so w äre es grösser 115 gew inn, u m b je n e r früchte w illen der sonst em pfindlichen freude, so lang als es G O T T also beliebet, zu entrathen. O w ie vielen w äre dieses das einige gew isseste m ittel ihrs heils, w o sie G O T T in diese schule zu führen w ürdigte, aber es w ird nicht allen so gut. A lso sollen w ir dann uns auch lieb lassen seyn un d dem w eisen G O T T davor 120 dancken, daß er uns dem üthiget, daß w ir seine rechte lernen22 un d glauben, unser dienst gefalle ihm allezeit am besten in dem stande, darein er uns setzet, ob w ol es scheinet, daß eben derselbe uns hindere, ihm nicht dienen zu können. A ber er bleibet der so gute als allweise G O T T u n d w irds w ol m achen23. E r erfülle sie auch zum fördersten m it erkäntnüß solches seines 125 guten u nd seeligen w illens u n d lehre sie sich selbs auch in diesem verläugnen u nd bloß in den w illen ihres G O ttes hinw erffen. In dem ich sie auch hiem it befehle als w issende, in dem selben k önne ihr nicht anders als w ol seyn, fleisch und b lu t sage dazu, was es w olle. D er H E R R JEsus u n d seine gnade seye m it eurem geist. Am en! 130 27. M ai 1676.

22 Ps 119,71. 23 Ps 37,5.

N r. 85

an [Sophie Elisabeth von Holstein-Sonderburg]

[M ai/Juni] 1676

391

85. A n [Sophie Elisabeth von H olstein-Sonderburg in W iesenburg]1 F ra n k fu rt a. M ., [M ai/Juni]2 1676

Inhalt G eistliche R atschläge fü r den bev o rsteh en d e n E hestand: V ergleicht, w ie m an in ledigem u n d in verh eiratetem S tan d G o tt dienen kann. R ät, ih ren w eiblichen H o fstaat so einzurichten, daß sie gleichsam V o rsteh erin eines Ju n g frau en k lo sters w ird . E rin n ert an Pulcheria, die S chw ester K aiser T h eo d o siu s II. K ann dad u rch die R e gierung des F ü rsten p ositiv beeinflussen. Bei einem v o n d er W elt ab g ezo g en en L eben w erd en W id erw ärtig k eiten n ich t ausbleiben. W arnt davor, zu der E itelkeit d er W elt zu rückzukehren, u n d e rm ah n t zur B eharrlichkeit in d er G o ttesfu rch t.

Überlieferung D : P h .J. Spener, T h eo lo g isch e B edencken 2, H alle 1701 (21708; 31713), S. 652-655.

Was der allerw eiseste G O tt m it E[uer] H ochfürstlfichen] D urchl[aucht] vor eine änderung v o rg en o m m en , ist m ir eine sonderbahre freude gew esen zuerfahren; w ie auch solche freude m ir zuerst v o r andern verm ittels Ju n g f[räu]l[ein] M üllerin3, daß dergleichen v o r seyn sollte, w issend w o rd en , biß endlich durch deroselben eigen gnädiges4 in Jungfl. M erlauin5 uns sam m en tlich solcher sache gew ißheit zugekom m en. Wie n u n ich biß daher nebens E. H ochfürstl. D urchl. h o h em stande vo r allem billich die noch viel höhere v on göttlicher güte deroselben ertheilte geistliche gnade hochgehalten u nd dem geber alles guten 6 d em üthigen danck dafür gesagt, also sage auch nochm al seiner w eisesten göttlichen regierung, w elche in dieser sache7 h ervorleuchtet, inbrünstigen danck, ungezw eiffelt, daß in solcher sache G O tt n och ein m ehrers u n d w eiters angesehen, als w ir jetzo sehen können, w iew ol auch unterschiedlicher nutzen offenbahrlich v o r augen liget. W ann ich erw ege, daß nicht allein E. H ochfürstl. D urchl. hiedurch u n ter­ schiedlicher nicht n u r beschw ehrlicher, so ndern auch, o bw ol nicht zu h em m ung, iedoch U nterbrechung dero Übungen der gottseligkeit gefährlicher conversation allerdings befreyet, sondern in den stand gesetzet w ird , in w elchem sie hin k ü n fftig dasjenige, w orn ach ihre seele biß dahin verlanget,

1 Sophie E lisab eth (4. 5 .1 6 5 3 -1 9 . 8.1684), zw eite T o ch ter des H erzo g s P hilipp L u d w ig v o n H o lste in -S o n d e rb u rg a u f W iesenburg; geb. in H o m b u rg v o r d er H ö h e (L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 90; zu ih rem seit 1672 bis zu ih rem L ebensende g efü h rten B riefw echsel m it Spener s. B d. 1, B rie f N r. 139 A n m . 1). 2 V or ih rer H o ch ze it am 14. Ju n i 1676 (s. A n m . 8). 3 V ielleicht A n n a Sibylle M üller (s. B rie f N r. 53 A nm . 36). 4 N ic h t überliefert. 5 Jo h a n n a E leo n o ra v o n M erlau (s. B rie f N r. 96 A n m . 28). 6 Vgl. Jak 1,17. 7 S .Z . 23.

5

10

15

392

Briefe desJahres 1676

viel u ngehinderter th u n u n d üben m öge. A lso, daß, da sonsten gew öhnlich der ledige stand diesen vortheil v o r dem v erheyratheten hat, daß in jen em G o tt freyer gedienet w erden m öge, gleichw ol die betrachtung bißheriger unterschiedlicher, dem geführten ledigen stand angehengter beschw ehrde m ich hoffen m acht, daß v o rstehender h ey rath m it einem solchen Fürsten8, dessen lob der gottseeligkeit sow ol sonsten m ir andertw ertlich bekant gew e­ sen, als dißm al von E. H ochfl. D urchl. selbs zur gnüge erkant w orden, unvergleichlich m eh r gelegenheit geben w ird, G O tt ungehinderter zu die­ nen u nd sow ol sich selbs als andere offters, ja täglich zuerbauen. Es hat der liebste H eyland austrücklich so viel gewissere erhörung zuge­ sagt, w o zw ey oder drey in seinem nahm en versam let sind9, w ie nu n solches v o n allen sich beysam m en findenden gottseligen hertzen zuverstehen, also ist nicht zweiffel, daß die zusam m ensetzende andacht zw eyer v o n G O tt und in seiner Ordnung zu sam m engegatteter C hristlicher personen dem gütigsten V ater im h im m el so viel unzw eiffentlicher gefalle u n d erhöret w erde; auch der ehestand selbs w egen genauest m it einander führenden lebens zu Übung solcher andacht so viel offtere gelegenheit gebe. U n d w eilen E. H ochfl. D urchl. dero F rauenzim m er10 nach dem eigen gutbefinden anzuordnen haben w erden, so w ird verm ittels göttlichen segens deroselben nicht schw ehr w erden, es sow ol also zubesetzen, als auch unter denselben derglei­ chen Übungen anzustellen, daß sie selbs in ihrem stand gleich als eine Vorsteherin eines auserw ehlten jü ngfräulichen klosters an ihrem h o ff w er­ den u n d seyn m öge. Wie v o r dem die so gepriesene Pulcheria11, des ju n g e n Kaysers T h eo d o sii12 schw ester, es dahin gebracht, daß der käyserliche h o ff einem kloster ähnlich geachtet w urde. Welches so viel leichter seyn m ag, w eil auch die w ohlseelige v orige F ü rstin 13 den stattlichen rü h m der gottseligkeit getragen u n d daher, was auch dieselbe ausgesäet, n och reiche erndte hoffen m achet, w elche E. H ochfl. D urchl. sam t dem jenigen, was sie selbs ausstreuet, zu­ gleich einerndten u n d sam len m ag. Wie aber das exem pel derjenigen, w elche ü ber andere zubefehlen haben, sehr vieles andere zuerbauen oder andere auch zuverderben verm ag, also stehe in der guten Zuversicht, daß E. H ochfl. D urchl. C hristlicher eyffer, den sie an sich selbs u n d die regierung der absonderlich ihro anbefohlenen 8 M o ritz v o n S achsen-Z eitz (28. 3 .1 6 1 9 -4 .1 2 .1 6 8 1 ), seit 1650 A d m in istra to r des H ochstifts N a u m b u rg , Sohn des sächsischen K u rfü rsten Jo h a n n G eo rg I. (L o r i n g h o v e n S tam m tafeln 1, Tafel 58). E r w ar in d ritte r E he m it Sophie E lisabeth verheiratet. D ie H o ch ze it fand am 1 4 .6.1676 statt. 9 Vgl. M t 18,20. 10 D ienerschaft (D W B 4 1 1 , [83-87] 84f). 11 Pulcheria (399-453), T o ch ter des Kaisers Flavius A rcadius (383-408) un d ältere Schw ester v o n T h eo d o siu s II. (s. A n m . 12), regierte seit 414 v o rm u n d sch aftlich an Stelle ihres B ruders. 12 T h eo d o siu s II., rö m . K aiser (408-450). 13 D o ro th ea M arie v o n S achsen-W eim ar (14.1 0 .1 6 4 1 -1 1 .6 .1 6 7 5 ), seit d em 3.7 .1 6 5 6 m it H erzo g M o ritz v o n S achsen-Z eitz verheiratet.

N r. 85

an [Sophie Elisabeth von Holstein-Sonderburg]

[M ai/Juni] 1676

393

zeigen m ag, folglich durch göttliche gnade, vielen andern zu gottseliger nachfolge anlaß u n d ursach geben w erde. D am it also, w as E. H ochfl. D urchl. geliebtester H err auff ihm v o n G O tt, der ihn in die regierung gesetzet, anbefohlene w eise m it h andhabung reiner lehr, g uter kirchen= verfassungen, allgem einer zucht u n d b eförderung aller geistlichen erbauung sow ol selbs m it an o rd n u n g , auffsicht und redlichem exem pel, als durch die seinige dazu v ero rd n ete verm ittels göttlichen segens in der regierung zu G O ttes heiligen ehren biß h er ausgerichtet u n d ferners ausrichten w ird, auff E. H ochfürstl. D urchl. anständige u n d geziem liche weise v on deroselben m it gottseligem V organg14 u n d an sich selbs zeigendem exem pel so viel kräfftiger u n d nachdrücklicher b efördert w erde. Wie dann der gru n d g ü tig e G O tt die hertzliche intention, m it dero E. H ochfürstl. D urchl. zu solcher änderung sich verstanden, nicht ohngesegnet, noch die m ehrere gelegen­ heit, gutes zu stifften, als sie bißher nicht gehabt, auch nicht vergebens seyn lassen w ird. So stehe ich auch in dem vertrauen, daß dieselbe solcher göttlichen w eisen absicht nicht aus handen gehen15, sondern sich der an hand gebenden gele­ genheit zu V erherrlichung des göttlichen nahm ens angelegenlich gebrauchen w erde. Wie ich auch letzlichen solche him m lische güte dem üthig anflehe, auch stetig zu beten nicht unterlassen w erde, daß dieselbe nicht n u r solche angehende ehe m it aller art zeitlichen u n d zu dem w olw esen des gegenw ärti­ gen lebens in erreichung beyderseits hoh en alters, gesundheit, friede, ein­ tracht, leibes=frucht u n d anderen gehörigen segens m ildiglichst erfüllen, sondern E. H ochfl. D urchl. auch den v o r allem übrigen m eh r liebenden zw eck, dem grossen G O tt so viel besser dienen zu können, nach w ünsch erlangen lassen w olle. E r, der G O tt aller g ö tte r16, erhalte so w o h l E. H ochfl. D urchl. jetzo Ihro zufügenden theu ren Fürsten u n d sie selbs in bißheriger C hristlicher inten­ tion, ihn vo r allem angelegenlichst zudienen, u n d lasse in V erm ehrung seines göttlichen Hechtes, auch stärckung des gu ten w illens dieselbe im m e r w eiter w achsen und bekräfftiget w erden, auch einander u n ter sich selbs, so eines C hristlichen ehestandes erste frucht ist, hertzlich u nd täglich zuerbauen, so dann bey ändern gleiches zubefördern. E r regiere aller so in geist= als w eltlichem stand an solchem h o ff v o rn eh m er bedienter, zu denen, ob w ol niem and davon kenne, billich ein gutes v ertrauen tragen will, hertzen und gem ü th er zu gleicher absicht stätig zu zw ecken17 u nd alles dahin helffen anzuordnen; u n d steure hingegen allen hinderungen, die der teufel in den w eg aller orten zuw erffen pfleget, w o m an zeiget, m it ernst sich ihm zuw ider setzen.

14 15 16 17

V o ran g eh en (D W B 1 2 II, [1054-1259] 1055). N ic h t v erw eig ern (D W B 4 II, [324-363] 326). Vgl. Ps 95,3. A u f etw as zielen (D W B 16, [955-963] 956).

394

Briefe des Jahres 1676

A uch w o sein heiliger rath ist, daß nebens anderm creutz E. H ochfl. D urchl. u m dero guter intention u n d eines v o n der w eit m anier abgehenden lebens w illen einige w iderw ertig k eit, lästerung und Verdrießlichkeit ausste95 hen solten (deren bey einem rechtschaffenen C hristen th u m auch der hohe stand die nachfolger u n d nachfolgerinnen C H risti nicht befreyet, sondern vielm ehr zu m eh rern leyden v o r ändern geringen anlaß gibet), so w olle der gru n d g ü tig e V ater in dem him m el sie m it so viel kräfftiger gnade seines heiligen Geistes ausrüsten, sich dadurch nicht w eich oder abw endig m achen 100 zu lassen, sondern die schm ach C H risti18 v o r einen herrlichen schm uck zu achten, desto eiffriger und vorsichtiger auff dem w eg des H E rrn einherzuge­ hen, allen, die sich w idersetzen m öchten, m it liebreicher sanfftm uth zube­ gegnen u n d sie also zugew innen, auch solche prüffung von der hand des liebsten G O ttes, ohne dessen verhängnüs uns niem and w idrig seyn m ag, 105 m it dem ü th ig em danck anzunehm en u n d die ehre der auffrichtigen gottesforcht nicht v o n der w eit, sondern allererst an jen em tag von ihrem allerlieb­ sten seelen=bräutigam JE su C H risto m it gedult zuerw arten: In allem aber aus ansehen der bey uns allen sich befindlichen U nverm ögenheit den Vater der gnaden stündlich, ja augenblicklich um seine gnade anzuruffen, die sie 110 auch geschicket m ache, zuw andeln w ürdiglich ihrem C hristen=, Fürsten= u n d n u m eh r eheberuff, hingegen ihre äugen abzuw enden, daß sie nicht bey m ehrerer gelegenheit u n d Versuchung (daran es vielw eniger als an gelegen­ heit zu dem guten m anglen w ird) zu einiger der w eit eitelkeit zurück kehre oder diese lieb gew inne und dam it göttlichen guten rath über sich zu nicht 115 m ache, sondern das gute in ih r angefangene w erck in sich vollführen auff den tag JE su C h risti19: So w ollen w ir alle m it deroselben beten m it Paulo, Phil. I 20, ‫ ״‬daß eure liebe je m eh r un d m eh r reich w erde in aller erkäntnüs un d erfahrung, daß ihr prüfen m öget, w as das beste sey, au ff daß ih r seyd lauter un d unanstößig biß 120 au ff den tag C hristi, erfüllet m it früchten der gerechtigkeit, die durch JE su m C h ristu m geschehen in euch zur ehre u n d lobe G O tte s“ . A m en. 1676.

18 Vgl. H e b r 11,26. 19 Vgl. Phil 1,6. 20 Vgl. Phil 1,9-11.

N r. 86

an Gottlieb Spizel

10. 6. 1676

395

86. A n G ottlieb Spizel in A ug sb u rg 1 F ra n k fu rt a. M ., 10. Ju n i 1676

Inhalt Ü b e r die w eitere Z u k u n ft v o n T obias W inckler. - B ittet u m offenherzige B eg u ta ch tu n g seiner K atech ism u sfrag en . - Z u B axters [‫ ״‬N u n o d er N ie m a ls“]. - Ü b e r den F o rtg a n g seiner genealo­ gischen u n d h erald isch en A rbeiten.

Überlieferung A: A u g sb u rg , SStB, 2° C o d . A ug. 409, 606r- 6 0 7 v.

Salutem a IE S U et, quicquid ille nobis esse prom isit! Vir A d m o d u m R everende, A m plissim e, Praecellentissim e. D om ine, F autor et in C H R IS T O Frater Venerande. D istulissem responsum ad Tuas2, donec lectionem et considerationem literato ru m T u o ru m 3 ceptam absolvissem , nisi causa com m unis am ici nostri D n. W inckleri4 postularet, u t m oras ru m p erem . Significavit ille Svecicum Legatu m 5, cui hactenus adfuit, d o m u m red itu ru m neque sibi diu tu rn io rem in Francia6 m o ram probari. Petit, qu o d sibi agendum ; in Sveciam ne com itetur D o m in u m , an recta do m u m est, an per am bages. E runt, quae hoc, alia, quae istud vel illud suadeant. C u m N obilissim o ipsius Patre7 m u ltam m eo n o m i­ ne salutem ei precatus, si super hoc negotio conferre velles m eque vel ipsum m et etiam de illis, quae placuerint, docere, rem gratissim am praesta­ res. E go si sententiam rogarer, hoc reru m statu Sveciam peti nollem , nec tam en ut viam rectam rem etietur, sed m edium eligerem , iter videlicet per A ngliam 8 et B elg iu m 9 cum unius alteriusve m ensis m ora. N o n poenitebit eum neque vos aliquando h o ru m am bagium . D e eo p o rro disquirendum , ubi eum velitis posthac vivere. E go n u p er a viro quodam p rim ario 10 rogatus sum , scirem ne T h eo lo g u m , qui Francicae linguae gnarus in ea concionibus habendis sufficeret: quaeri

1 Z u G. Spizel s. B rie f N r. 3 A n m . 1. 2 N ic h t ü berliefert. 3 G. Spizel, Felix literatu s (s. B rie f N r. 61 A nm . 4). 4 T obias W inckler (s . B rie f N r. 12 A nm . 58). 5 C arl B o n d e (s. B rie f N r. 34 A n m . 13). 6 F rankreich. 7 B e n d ik td .Ä . W inckler a u f D oelitz (s. B rie f N r. 34 A nm . 11). 8 E ngland. 9 B elgien. 10 V erm utlich Jo h a n n H elw ig vo n S inold gen an n t Schütz (1625-1677), K anzler des H erzo g s G eo rg W ilhelm v o n B rau n sch w eig -L ü n eb u rg in Celle.

396

Briefe des Jahres 1676

enim talem usibus aulae C ellensis11, in qua princeps e Francia o riu n d a12 vel ad n o stram religionem transiit vel, u t convertatur, desiderantur m edia. Stipen­ dium am plissim um p ro m ittitu r, et spes est non fore sine profectu T heologi pietate n on m inus quam literis instructi vitam et doctrinam in loco illustri. V erum , an vester Francicae linguae ad hunc usum incubuerit, tu m etiam an 25 vestro consensu adhuc aliquandiu patria abesse liceat, non discerno. Si ita videretur, am ico isti de hac causa denuo loqui paratus essem. M isi ad A m pliss. D n. H u b e ru m 13 aliqua nuper folia quaestiones C atecheticas14 com plectentia, quas Tibi et M ax. Rev. D n. M u liero 15 etiam exhiberi rogavi; et v estru m censuram adque fraterna m onita oro. Varia sunt, quae 30 hanc operam im posuere m ihi, d em u m illud, u t no n tergiversari pergerem , effecit: quod variis locis heterodoxiae suspicione m e gravari, nec tam en, q uonam in articulo a sana doctrina recesserim , exprim i audio. E rit ergo hoc sim plex quidem , sed totam tam en T heologiam , quantum ea salutis nostrae n eg o tiu m attingit, am bitu suo com plectens scriptum apologiae instar et 35 testim onii, q u o d credam , quod hactenus docuerim et p o rro docere sim paratus. A gite quaeso hoc, Fratres charissim i, et pagellas illas nec non, quas posthac m ittam , evolvere ne dedignam ini atque, si quid m o n en d u m me censeatis aut sym bolas vestras conferre e re esse videatis, fratrem iuvate. B axteri16 indicatum libellum 17 (alii eius p lu rim u m m e iam olim delecta20

20 /e /. n u o /.

21 /d e sid e ra n tu r/: < q u a e r a n tu r > . 22 T h eo lo g i ] + < a > . 32 articulo ] + < a liq u o d > . 3 6 f [nec . . . m itta m |.

26 /d e -

11 G eorg W ilhelm , H erzo g vo n B ra u n sch w eig -L ü n eb u rg in Celle (1665-1705), der seit dem 15.9.1665 m it E leo n o re D esm ier d ’O lb reu se verh eiratet w ar. 12 E leo n o re D esm ier d ’O lb reu se (1639-1722) aus einer ehedem in P o ito u ansässigen H u g e ­ no tten fam ilie, T o ch ter v o n A lexander d ’O lb reu se, der in die N iederlande (H ertogenbosch) geflo h en w ar (W. H a v e m a n n , G eschichte der L änder B raunschw eig un d L ü n eb u rg 3 G ö ttin ­ gen 1857, 252-254). 13 M a rx H u e b e r (s. B rie f N r. 155 A nm . 1). 14 O ffensichtlich h an d elt es sich u m ein Specim en der 1677 zu m D ru ck gegebenen K atechis­ m u sfrag en : E infältige E rk läru n g D er C h ristlich en L ehre (s. B rie f N r. 82 A n m . 6)■ zur Sache vgl. B rief N r. 61, Z . 69-71. 15 Jo h a n n Jaco b M ü ller (s. B rie f N r. 3 A nm . 34). 16 R ichard B a x te r (1615—1691), englischer T h eo lo g e un d E rbauungsschriftsteller, k irch en ­ p olitisch zw ischen E piskopalisten, P resb y terian ern un d In dependenten v erm itteln d ; 1638 in der englischen Staatskirche o rd in ie rt, 1641 P farrer in K id d erm in ster (W orcestershire), 1645 F eld­ p red ig er im H eer O liv er C ro m w ells, 1662 w eg en A b leh n u n g der U n ifo rm itätsa k te a m tse n th o ­ ben, V erfolgung u n d In h aftieru n g en bis 1689 (T h ro n b esteig u n g W ilhelm v o n O raniens) (D N B 1, 1349-1357; T R E 5, 359-361). 17 V erm utlich: R. B axter, N u n o d er N iem ahls. A us dem E nglischen ins T eutsche übersetzt, H a m b u rg : C h r. G u th 1676 (PrG K ), die deutsche Ü b ersetz u n g von: N o w o r never: the holy, serious diligent believer ju stified , en couraged, excited and directed: and the opposers and neglecters convinced by th e lig h t o f S cripture and reason, L o n d o n 1662 (PrG K ). D as B u c h ist verzeichnet in d er B ibliotheca Speneriana (BS 12° 156).

N r. 86

an G ottlich S p ize l

10. 6. 1676

397

ru n t)18 brevi evolvam , d atum iam , qui eum conpinget, b ib liopego19. C aeteru m verissim a scripsit, quae tu exscripsisti: Pietas aeque graves hodie experi­ tu r hostes Pharisaeos in sacro ordine, quam experta est tem p o re C h risti20. D e G enealogicis21 studiis recte m e m o nuisti, et m o nenti u t possum assur­ gam . M editabar aliquot m aiores illius m ateriae to m os, sed hunc laborem posthac alii im ponere studebo et spero m e in v en tu ru m brevi: quae tam en affecta sunt, ex m anibus n o n aeque deponere licet, sed ista operae no n adeo m ultae sunt. H eraldica22 edere plurim is prom issis et fide publica o b stringor: eo magis, quia ex illo arg u m en to ad historiam p ro x im o ru m seculorum , praesentis status n o titiam et usu m eo ru m , qui in orbe civili degunt, plus em olum enti spero quam videri posset expectandum e re, quae nihili esse apparet. E t pleraque iam tredecim vel 14 an n o ru m spatio congesta sunt, ex quibus opus illud constat. Sed nec ex amicis est, qui lam pada, si tradere vellem , susciperet. Syllogen G enealogico-H istoricam 23 typi altera vice iam ex p rim u n t: crede­ bam nullo opus illud m ihi co n d itu ru m labore, sed aliud experior. N o v i auctarii P rogonologici necessitatem C om es Z abarella24 Italus im po­ suit, qui 100 arbores ad m e m isit n o n rogatus, u t ederem et m eo insererem operi25: sed in eo etiam nihil aliud m eo labore eget, quam collectio et hypog rap h icaru m o p eraru m inspectio. C aetera, quae plus req u iru n t studii, lubens m aiori, quod prae m anibus est, negotio p o stponam , sed et curabo, ut ista qualiacunque m e n o n ita occupent, quo m inus curis potioribus plus operae et, q u an tu m [ne]cesse est, navare valeam .

46 /ista /.

49 arg u m en to ] + < p le n o ? > .

62 [ne]cesse: cj ] [T extverlust].

18 Spener h a tte M itte der sechziger Ja h re B axters b ek an n teste S chrift ü b e r die S elbstverleug­ n u n g gelesen ( W a l l m a n n , 5 4 A nm . 5 9 ). 19 B uch b in d er. 20 Vgl. R. B a x te r (w ie A n m . 17), S. 118: ‫ ״‬U n te r allen Feinden des ernsten G ottesdienstes in der W elt / sin d keine elendere / u n d die w en ig er zu entsch u ld ig en sind / als eben dieselben / so sich rü h m e n u n d den N ah m e n fü h ren / daß sie C h risti D ien er sin d “ . 21 Vgl. B rie f N r. 52, Z . 7 8 -8 5 . 22 Vgl. B rie f N r. 38, Z . 3 -1 2 . 23 P h.J. Spener, Sylloge G en ealo g ico -H isto rica . . . , F ra n k fu rt a. M .: J. D . Z u n n e r 1677 (2., v e rm e h rte u n d verb esserte A uflage v o n V ites P alm itibus G enerosis . . . Sive S ylloge G enealogico -H isto rica . . . , S tra ß b u rg 1665) (G rü n b erg N r. 316). - D as W erk erschien schon z u r H e rb st­ m esse 1676 (s. B riefe N r. 104, Z . 35, u. N r. 105, Z . 13-17). 24 Jaco b o Z abarella d.J. (Z edier 60, 982-984). 25 Als A p p en d ix altera (posterior) zu P h.J. S pener, T h e a tru m n o b ilitatis E u ro p eae, 2. A ufl., F ra n k fu rt a .M .: A. O . F aber 1678 (G rü n b erg N r. 319), erschien v o n j . Z abarella: Illustrioris n o b ilitatis V enetae cen tu m tabulae p ro g o n o lo g ic ae. R arissim o in Italia ex em p lo concinnatae op era . . . C o m itis D n. Ja co b i Z abarellae (zitiert nach dem Z w isch en titel), m it eigener Seiten­ Zahlung u n d einer V orrede v o n S pener v o m 4.3 .1 6 7 8 .

398

Briefe des Jahres 1676

Lutetiam 26 am andatus est fasciculus [ille] vester27, sed cum per am bages m itti debeant om nia, m ercator n o n d u m audet prom ittere, m erces, quibus additus, iam perlatas. N a m et hoc post alia graviora in co m m o d u m belli28 est, quod com m ercia et literaria et caetera aeque im pediuntur. Ah, exaudiat nos alma pax vel, sine quo n o n potest, pacis D O M IN U S . In hoc et eius gratia cum om nibus, qui ipsum serio diligunt, Vale. Scrib. Francof. alato calam o 10. Iun. 1676. A dm . Rev. T. A m plit. ad preces et obsequia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus D. M ppria.

Am pliss. D n. H u b ero 29 nec n on D n. M uliero30, D n. T h u rm io 31 et vestris om nibus om nia caelitus fecunda! D em e W olE hrw ürdigen, G roßachtbaren u n d H ochgelehrten H erren G o tt­ lieb Spizeln In des heiligen Reichs freyer Statt A ugspurg der Evangelischen K irchen treueyfferigen predigern un d Seelsorgern. M einem insonders g ro ß gönstigen H o chg eE h rten H erren u n d in C h risto vielgeliebten B rüdern. A ugspurg.

63 [ille]: cj ] [T extverlust]. 26 Paris. 27 Vgl. B rie f N r. 71, Z . 5 -8 . 28 D er R eichskrieg m it F rankreich (s. B rie f N r. 9 A nm . 6), der v o r allem die R heinschiffahrt zu m E rliegen b rach te (s. B rie f N r. 17 A n m . 6). 29 S. A nm . 13. 30 S. A nm . 15. 31 V erm utlich C h ristian T h u rm , H an d elsm an n in A u g sb u rg u n d S chw ager Spizels (vgl. Bd. 1, B rie f N r. 19 A nm . 23 u. 24).

N r. 87

an [Heinrich Peter Haberkorn]

1 5 .6 .1 6 7 6

399

87. A n [Heinrich Peter H aberkorn in G örlitz]1 F ran k fu rt a. M ., 15. Ju n i 1676

Inhalt W eist die V era n tw o rtu n g fü r den F ra n k fu rter M eßkatalog, d er für die b ev o rsteh en d e B u c h ­ m esse W erke Jaco b B ö h m es anzeigt, v o n sich un d d em P red ig erm in isteriu m ab.D ie B ü c h er­ zensur obliegt allein d em R at u n d den kaiserlichen B ü ch erk o m m issaren . - W ill B öhm es S chriften n ich t v eru rteilen , w eil er sie nicht v ersteh t. H at v o r vielen Ja h ren g eh ö rt, daß Jacob B ö h m e bei einem V erh ö r v o r dem O b e rk o n sisto riu m in D resd en n ich t v eru rteilt w o rd e n sei. Weiß w en ig v o n Q u irin u s K u h lm an n . - D er als F ra n k fu rter V erleger v o n B ö h m es B ü c h ern im M e ß k atalo g erscheinende Jacob G o ttfried Seyler ist n ich t M itv erleg er, so n d e rn n u r A g en t v o n [H einrich B etke],

Überlieferung K l: H alle a.S ., A FSt, A 143: 30. K2: H alle a.S ., A FSt, F 1 3 ,1, IV, N r. 10 (Z. 1-95). D : P h .J. Spener, L etzte T heologische B edencken 3, H alle 1711 (21721), S. 140-142 (Z. 1 -95).

B edancke m ich zu allerfordersten des gegen m ich tragenden freundlichen Vertrauens u n d com m u n icatio n desjenigen, was einige Sächsische T h eo lo g i2

1 freu n d lich en ] - K l [T ex tverlust d u rch A usriß]. lu st d u rch A usriß].

2 sächsisch[e T h eo jlo g i ] - K l [T extver­

1 H ein rich P eter H a b e rk o rn (2.9.1639-1711), S yndikus der S tadt G örlitz; geb. in G ießen als S o h n v o n P eter H a b e rk o rn (s. B rie f N r. 57 A n m . 10), nach dem S tu d iu m in G ießen d o rt 1664 D r. iu r., 1668 ao. P ro fesso r der Ju risp ru d en z un d seit 1670 S yndikus der U n iv ersität, 1671 (bis m in d esten s 1685: StA G örlitz) S yndikus der S tadt G örlitz, später L an d esh au p tm an n d er N ie ­ d erlausitz in L üb b en u n d R at des H erzogs v o n S achsen-M erseburg, zuletzt O b erap p ellatio n srat in D resd en (D B A 4 4 6 ,1 3 -20; Jö c h er 2, 1268; S trieder 5, 223—225; D ie U n iv e rsitä t G ießen 1607-1907, 1, G ießen 1907, 429). - A d ressatenzuw eisung nach K l (‫ ״‬D . H a b e rk .“) v o n Speners H an d . D an ach ist als A d ressat ein p ro m o v ie rte r V ertreter der in d er L ausitz u n d in O b erh essen b eh eim ateten Fam ilie H a b e rk o rn anzunehm en. N ach dem D u k tu s des Briefes han d elt es sich u m keinen T h eo lo g en , v erm u tlich (s. Z . 79—83) auch u m keine P erso n in der U m g e b u n g G ießens, so n d e rn u m je m a n d e n m it persönlichen K o n tak ten zu den fü h ren d e n T h eo lo g en (K ur-)Sachsens. 2 N ic h t erm ittelt, w ah rscheinlich die M itg lied er d er kursächsischen B ü c h erk o m m issio n in L eipzig (vgl. U . E i s e n h a r d t , D ie kaiserliche A ufsicht ü b er B u c h d ru ck , B uchhandel u n d Presse im H l. R ö m . Reich D eu tsch er N atio n , K arlsruhe 1970).

400

Briefe des Jahres 1676

w egen inserirung Jacob B ö hm ens3 bücher in den hiesigen catalogum 4 bedencken gehabt haben. Ist m ir also solche gelegenheit lieb, verm ittels m eines gro ß g ö n stig en hochgeehrten H errn solchen vornehm en leuten den etw a dannenhero gefaßten scrupul zu benehm en. Es verhält sich aber die sach also, nem lich daß, was den catalogum w ie auch die druckerey5 betrift, unser m inisterium die geringste aufsicht oder censur darüber nicht hat, sondern stehet also solche bloß bey unseren H erren un d obern u nd dero censoren6, sodann etlicher massen bey dem käyserlichen bücher= com m issario7, w elcher päbstisch ist und, was nicht eben der päbstisehen religion sonderlich entgegen oder w ider das reich streitet, nichts8 ahndet. U nsere H erren aber m achen auch a u f nichts anders reflexion, als daß nichts gedruckt u n d öffentlich verkauft w erde, so allerdings allen dreyen in dem reich gedulteten religionen9 u n d den reichs=satzungen entgegen ist, sondern w eil sie die heftigste u n d lästerlichste Schriften, so vo n den papisten 9 < a ls o > : K l.

15 w erd e ] W ürde: K l.

17 papisten < pabisten: K l.

3 Jacob B ö h m e (1575-1624), S chuhm acher, später G arn h än d ler aus G örlitz, theosophischer P h ilo so p h (‫ ״‬P h ilo so p h u s T eu to n ic u s“). D er m ystische u n d visionär veranlagte B ö h m e begann 1612 m it d em S chreiben zahlreicher th eosophischer T rak tate, die m it einer A u sn ah m e (s. A n m . 12) erst nach seinem T o d veröffentlicht w u rd en u n d in der A m ste rd am er A usgabe vo n 1682 zu m ersten M al in einer G esam tausgabe erschienen. - B ö h m e will an den G ru n d leh re n der luth erisch en K irch e festhalten, bildet je d o c h zugleich ein eigenes m y stisch-theosophisches S ystem , das sich v o n der h erk ö m m lich e n D o g m a tik u n d dam it der konfessionellen T h eo lo g ie vollstän d ig en tfern t (D B A 117, 107-151; N D B 2, 388-390; T R E 6, 748-754; LL 2, 53-5 9 ; D ü n n h a u p t 2l, 672-702). 4 D er v o n d em F ra n k fu rter R at v e ra n tw o rte te F ra n k fu rter M eßkatalog v o m H e rb st 1676 (C atalogus universalis pro n u n dinis, F ra n k fu rt a. M .: S. L atom i haeredes 1676; v h H B F S t H alle a. S.) verzeichnet u n te r den ‫ ״‬T eutschen T h eologischen B ü c h ern der A ugsp u rg isch en C o n fessio n s-V erw a n d te n “ n u r folgende B öhm e-W erke: 1) A pologia betreffend die V ollk o m m en h eit des M enschen, 1676 (D ü n n h au p t \ 699); 2) E rste A pologia w ider B althasar T ilken, 1677 ( D ü n n h a u p t2l, 699); 3) A n d ere A pologia w id er B althasar T ilken, 1676 (D ü n n h au p t 2l, 699); 4) B edencken ü b er Esaiae Stiefels B üchlein, 1676 (D ü n n h au p t 2l, 690); 5) G rü n d lich er B ericht / V om Irrdischen u n d H im lischen M ysterio, 1676 (D ü n n h au p t 2l, 698f); 6) E ine ku rtze E rklä­ ru n g v o n Sechs P u n k ten , 1676 (D ü n n h au p t 2l, 698); 7) D as U m g e w a n te A uge, 1676 (D ünn­ h au p t 2l , 698); 8) B e trach tu n g G ö ttlich er O ffen b a h ru n g . . ., 1677 (D ü n n h au p t 2l, 6991). V erleger ist je d o c h jew eils B etke in A m sterd am ; Seyler (s. Z . 79) erscheint nie als (M it-) V erleger. - In d em die F ran k fu rter u n d L eipziger A n g eb o te k u m ulierenden C atalo g u s u n iv er­ salis, Leipzig: J. G rosse (H erbst) 1676 (ang ek ü n d ig t bereits im F rühjahr 1676) zeigt Jo h a n n G o ttfried Seyler u n te r den philosophischen B üchern v o n Jacob B öhm e a n : A u ro ra P hilosophiae (A u ro ra, O d e r M o rg en R ö h te im A uffgang / D as ist: D ie W urtzel o d er M u tte r D er P hilo­ sophiae, A stro lo g iae un d T heologiae, A m sterd am : H . B etk e 1676; vgl. D ü n n h a u p t 2l, 688). 5 H einrich Friese, B u c h d ru ck er in F ra n k fu rt a. M . 1663-1683(?) ( B e n z i n g , D ru ck er, 136). 6 Z u r B uchzensur in F rankfurt a .M . s. D ie t z 3, 6 3 -6 9 , u. U . E i s e n h a r d t (wie A nm 2) 64-9 1 . 7 K aiserlicher B ü c h erk o m m issar w ar 1667-1685 G eorg Friedrich S perling (Lebensdaten nich t erm ittelt). 8 Vgl. D W B 7, (718-727) 726f. 9 K onfessionen.

N r. 87

an [Heinrich Peter Haberkorn]

1 5 .6 .1 6 7 6

401

oder refo rm irten gegen uns gem acht w erden, leiden m üssen, also m achen sie auch nicht bedenckens, andere dergleichen in zweiffel stehende scripta m it inseriren zu lassen, w ie dann auch nichts absonderlich, w anns in den catalogum k o m m t, in einige censur g enom m en, sondern als a u f einem freyen m arckt, w as nicht legibus im perii entgegen, verkauft gelassen w ird. V ornem lich w eil auch alle v erb o t nicht sow ol hindern, daß nicht v erbötene scripta in derjenigen hände k o m m en , die sie verlangen un d darnach trachten, als n u r daß das pretiu m dadurch vergrössert, den b uchführern m ehr gew inn gem acht u n d vielen erst begierde erregt w ird, dergleichen sachen zu lesen, die den nam en haben conflscirt zu seyn. Was sonsten B ö h m en selbsten anlanget, habe kein einiges v o n seinen scriptis attente u n d gantz gelesen10, als der auch nichts davon habe als sein m ysteriu m m a g n u m 11, w elches m it fleiß v o r etlichen jah ren , als es u nter alten büchern stehen funden, gekauft habe, u m ändern nicht in die hände k o m m e n zu lassen, so dann ein kleines tractätlein, w eg zu C H risto 12. In jen em habe hin u n d w ieder etlichem al etw as zu lesen angefangen, bekenne aber, daß m ir die sachen so dunckel w o rd en , daß davon w eder gutes noch böses zu m achen v erm o ch t u n d nicht eigentlich sagen können, w as w ahr oder nicht w ahr, in d em die redens=arten, so theils aus der C h y m i13, dero ich nichts kundig, k o m m en , m ir nicht verständlich, theils die ändern so u nter einander gew orffen, daß keinen steten conceptum u n d solche propositiones logicas daraus m achen können, v o n denen ich eigentlich urtheilen m ögen, sondern k o m m e n m ir v o r als discursus eines solchen, der keinen rechten verstand, w as er selbst sagen w ollen oder sage. D aher o b w o l schon dieses billich an ih m desideriret, daß er solcher redens=arten sich gebraucht, die dem heiligen Geist in der schrift, daraus w ir allein zu lernen, nich t gew öhnlich sind, so k o n te doch v on der lehr selbst nicht viel verstehen, ob sie recht od er nicht, als der ich v o r unbillich halte zu verdam m en, w as m an nicht eigentlich u n d gründlich, w ie es gem einet, verstehet: H abe auch a u f eine solche sache, die m ir nicht nöthig, noch zur erbauung m einer oder m einer gem einde dienlich erachte, keine w eitere zeit oder die gedult n ehm en w ollen, etw as m erckliches in solchen scriptis zu lesen u n d m it g rossem fleiß den v erstand zu forschen. D o ch erinnere dieses

20 w an n s ] w as: K l.

28 v o n ] u n d er: K l.

41 sage ] sagte: K l.

10 D iese erste b ek an n te Ä u ß eru n g Speners ü b er Jacob B ö h m e u n d seine S chriften k e h rt auch in den fo lg en d en Ja h re n fast stereo ty p w ieder u n d ist sicher sta rk u n te rtrie b e n (vgl. H . O b s t , Jak o b B ö h m e im U rte il P hilipp Ja k o b Speners, Z R G G 23, 1971, 2 2 -3 9 , u. W a l l m An n , 340f). 11 J. B ö h m e, M y ste riu m M a g n u m , O d e r E rk lä ru n g ü b er das E rste B uch M osis, [A m ster­ dam ] 1640 (vgl. D ü n n h a u p t 2l, 691); verzeichnet in der B ibliotheca S peneriana (BS 4° 150 [m it o ffensichtlich falscher Jahresangabe 1611]). 12 J. B ö h m e, D e r W eg zu C h risto , G örlitz 1624, 21628, m it zahlreichen A uflagen (D ü n n h a u p t2l , 681f). 13 A lchem ie.

402

Briefe des Jahres 1676

aus gelegenheit, daß eine v o rn eh m e hohe standes=person14 unserer kirchen von einem unserm T h e o lo g o 15, m einem freunde, v o r etw a dreyzehen jah ren einig bedencken ü b er etliche sachen B öhm ens begehret und derselbe, m ich in dem S auerbrunnen16 antreffende, etliche m al m it m ir geredet, verstanden zu haben, daß sothaner B öhm e, ob er w ol m it dem m inisterio in G örlitz vieles zu th u n gehabt, gleichw ol bis an sein ende bey der lutherischen kirchen geblieben und, nachdem er vo r dem ober=consistorio zu D reß d en 17, darzu einige der v o rn eh m sten T heologen m it ihm zu conferiren gezogen w o rd en , seines glaubens rechenschaft gegeben, dieselbe also befunden w o r­ den, daß m an m it ihm e, als einem , der nicht ex professo studiret, friedlich geblieben. Welches, ob es gew iß, nicht m ich erkundet habe: gleichw ol daher nicht unm ü g lich achte, alldieweil er bis in seinen tod in G örlitz von C h u r= Sachsen gedultet u n d n icht aus dem lande gar ausgeschaffet w orden, welches fast verm u th lich geschehen seyn w ürde, w o er eigentlich falscher lehr über­ führet w o rd en un d m an nicht vielm ehr die sachen so befunden, daß m an m it der einfalt gedult zu tragen habe. O b es so seye, daß ihm auch ein d enckw ürdig epitaphium zu G örlitz aufgerichtet w ord en , w ie in seinem leben v o r dem m ysterio m agno stehet18, w eiß ich nicht, als der es sonsten nirgend gelesen oder gehöret, auch nicht sorgfältig gew esen, die sache, so m ich nichtes angegangen, zu erkundigen. Von K u lm an n en 19 w eiß gar nichts, als daß n u r gehöret einen solches nam ens zu seyn, w elcher Jo h annen R o th en 20 in N iederland anhienge und unsere T h eologos durch die fam am am heftigsten angreiffe, sonderlich aber 51 /S tandes/. 58 v o rn e h m s te n ] ] - K l [T extverlust d u rch A usriß]. 5 9 f w orfden] ] - K l [T ex tv erlu st d u rch A usriß]. 62 u n m ü g lich ] u nnützlich: K l ] u n /m ü g /lic h < u n n ü tz ­ lich : K2. 68 m y sterio ] m inisterio: K l. 70 angangen: K l. 14 N ic h t erm ittelt. 15 N ic h t erm ittelt. 16 V erm utlich P eterstal in dem an S äuerlingen reichen R enchtal (Schw arzw ald). 17 Vgl. H . O b s t , Z u m ‫ ״‬V erh ö r“ Ja k o b B öhm es in D resden, P u N 1, 1974, 25-3 1 . 18 D er E p itap h in: J. B öhm e, M y steriu m m a g n u m (s. A nm . 11), Bl. [a2r-a4v] a3v-a4r; auch in: [A b rah am v o n F ranckenberg] (s. B rie f N r. 57 A nm . 9), G ründlicher u n d w ah rh after B ericht v o n d em L eben u n d A bscheid des in G O tt selig = ru h en d en Jaco b B ö h m en s (1651), in: J. B öhm e, Säm tliche S chriften (F ak sim ile-N eu d ru ck der A usgabe v o n 1730 in e lf B änden), B d. 10, hg. v. W .-E . P e u c k e r t , [5 -3 1 ] 23f. 19 Q u irin u s K u h lm an n (15. 7.1652—4.12.1689), b ed eu ten d er B aro ck ly rik er; geb. in B res­ lau, nach d em S tu d iu m in Jena, w o er vo n A hasver F ritsch (s. B rie f N r. 9 A nm . 1) zum Poeta laureatus g ek ü rt w u rd e, R eisen d u rch H o llan d (Leiden), d o rt u n ter d em E influß des niederlän­ dischen S c h w ä rm e rsjo h a n n R o th e (s. A nm . 20) A n h än g er der T h eo so p h ie Jacob B öhm es, nach R eisen nach E stland, Paris, K o n stan tin o p el, P reußen, L ivland u n d M oskau d o rt 1689 a u f V eranlassung des M osk au er P atriarchen d u rch F euer hin g erich tet (D B A 722, 183-201; A D B 17, 331, N D B 13, 253—255; Jö c h er 2, 2181. EB 3, 960—963; LL 7, 83—85; D ü n n h a u p t 24, 2444-2462; W . D i e t z e , Q u irin u s K u h lm an n . K etzer u n d P oet, B erlin 1963; vgl. R. W i t t ­ m a n n , E in B rie f Q u irin u s K u h lm an n s an A hasverus Fritsch, W olfenbütteier B a ro ck -N ach rich ­ ten 18, 1991, 4 1 -4 3 ). 20 Jo h a n n R o th e (2.12.1628—18.3.1702), niederländischer S ch w ärm er u n d Inspirierter

N r. 87

an [Heinrich Peter Haberkorn]

1 5 .6 .1 6 7 6

403

den fro m m en u n d u m die kirche w olverdienenden, n u n m eh r seifigen] H errn D . M üller21 zu R ostock, w elcher nichts m it ihm zu schaffen gehabt habe, in allerhand verdacht zu b ringen sich u n terstanden habe22. Ich habe aber auch davon keinen starcken u n d ausführlichen bericht, noch einiges sein w erck gesehen. Jacob G ottfried Seyler23, so als m itverleger in dem catalogo angezogen w ird, ist zw ar ein hiesiger b ürger, aber hält sich m eistens zu G ießen, alß daselbsten zu buchführen, u n d hat desw egen nicht leichtlich einm al seinen laden hie offen ausser der m eß, sondern allein inner derselben w ie andere frem de buchhändler. Ich halte aber davor (indem w egen seines stäten abw e­ sens nicht m it ih m reden können), daß er nicht so w ol ein m itverleger als der correspondent seye, d urch den der A m sterdam m ische b u ch führer24 insge­ m ein seine bücher, so nicht in T eutschland g etrucket w erden, bestellen un d verkauffen lasse. W ann es n u n eine solche bew andnüs m it der sache, so hoffe, m ein hochge­ ehrter H err w erd e bey denen bekannten v o rn eh m en H erren T heologis m it gelegenheit dergleichen bericht w ieder erstatten, daraus solche sehen, daß bey hiesigem catalogo uns die geringste hand nicht zu haben v ergönnet w erde (daher so o ft refo rm irte bücher u n d lutherische, diese u n d jen e u n d dergleichen u n rech t gesetzt w erden, w eil die person, so solchen m achet, der theologiae u n d th eo lo g o ru m nicht erfahren ist) u n d also w ir an dessen fehler nicht schuld tragen. Jedoch w ill, so viel an m ir ist, dahin suchen zu arbeiten, ob ich erlangen m öchte, daß k ünfftig hie vo n B öhm ens scriptis dem selbig[en] nichts einver­ leibet w erde, ü b er w elches auch auszurichten, sonderlich w egen der päbstisehen bücher com m issarii25, nichtes verhoffen kan. 15. Jun. 1676. 77 n o ch ] + in: K l+ 2 . 80f alß daselbsten zu b u ch fü h ren : K l+ 2 ] zu b u ch fü h re rn : D. 81 desw eg en ] + < se in e s s tä te n > : K l+ 2 . 83 [da]vor ] - K l [T extverlust d u rch A usriß]. 86 in T eutschland ] [von anderer H an d nachgetragen]: K 2 ] sen d ern + [Lücke]: K l. 96-99 < Je d o ch . . . k a n n > : K2. 98-100 ü b er . . . 1676 ] [von Speners H and]: K l.

(Z edier 32, 1134-1136; v a n d e r A a 6, 154f; N N B W 1, 1443-1446; vgl. Q . K u h lm an n , N eu b eg e isterte r B ö h m e [w ie A n m . 22], S. 97—109 [R othes L ebenslauf]). 21 H ein rich M ü ller (s. B rie f N r. 135 A n m . 1). 22 Q . K u h lm an n , N e u b e g e iste rte r B ö h m e / begreiffend H u n d e rt fünftzig W eissagungen / m it d er F ü n ften M o n arch ! o d er d em Jesus Reiche des H olländischen P ro p h e ta Jo h a n R o th en s ü b erein stim m en d , L eiden 1674 (N d r. 1972; vgl. D ü n n h a u p t 23, 2456), S. 11-41; hier v ersu ch t K u h lm an n die Ü b e re in stim m u n g M üllers m it d er L ehre Jacob B ö h m es nachzuw eisen. 23 Jaco b G o ttfried S eyler (gest. 1683) aus G eithain in Sachsen, seit 1671 B ü rg e r in Kassel, 1667-1683 V erleger in F ra n k fu rt a. M . ( B e n z i n g , V erleger, 1268). 24 H ein rich B etk e (s. B rie f N r. 96 A n m . 10), der verschiedene S chriften Jacob B ö h m es in den Ja h ren 1676-1678 in A m ste rd a m (und F ra n k fu rt a.M ) verleg te (vgl. D ü n n h a u p t 2l, 682. 697bis 700). 25 M ichael B reu n ig (gest. 1686), P äpstlicher B ü c h erk o m m issar in F ra n k fu rt a. M . (1665 bis 1686).

404

Briefe des Jahres 1676

88. A n A dam Tribbechov in G o th a 1 F ra n k fu rt a. M ., 20. Ju n i 16762

Inhalt F reut sich ü ber die Z u s tim m u n g zu den C ollegia pietatis. A uch in A u g sb u rg u n d an d ern o rts w erd en sie angefeindet. - D er D issens ü b er die H o ffn u n g a u f einen besseren Z u sta n d der K irche heb t das b rü d erlich e B and u n te r den R e fo rm w illig en nicht auf. Schließt aus der Tiefe der g eg en w ärtig en V erderbnis a u f die N ä h e g ö ttlich er H ilfe. V erw eist a u f biblische Beispiele: Z u r Z eit d er T y ran n is P haraos schickte G o tt M oses als B efreier; die äußere V erfassung des Ju d e n ­ tu m s w ar am trau rig sten , als der M essias g eb o ren w u rd e ; die röm ische T y ran n is h atte ihren H ö h e p u n k t erreich t, als G o tt L uther zur B efreiung der K irche schickte. - R e fo rm b eg eh ren ist h eu te n ich t n u r in der luth erisch en K irche, so n d e rn auch u n ter den P apisten u n d R efo rm ierten v erb reitet. - B e g rü n d et seine H o ffn u n g a u f B e k eh ru n g der Ju d e n u n d den Fall des röm ischen P ap sttu m s. - D a n k t für die ü b e rn o m m en e S orge u m die Söhne des F ra n k fu rter [Philipp L udw ig] O rth .

Überlieferung A: G o th a, StA , G eh. A rchiv, Q Q X II N r. 45, Bl. 43—46. D :P h .J . Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 122—125 (Z. 4-155).

A IE S U Salutem et, quicquid ille nobis esse prom isit! Vir M axim e R everende, A m plissim e, Excellentissim e. D om ine, Fautor et in C H R IS T O Frater Venerande. M u lto cum gaudio vestras3 et accepi et legi, nullas accipere solitus a tam 5 amica et pia m ente, quin illis instru ar aut confirm er. Q u o d vero non citius respondeo, nec excusare volo, ne et Tu, V ir Venerande, credas, excusatio­ nem m orae posthac T ibi necessariam , cum illa prim a lex am ici talis com m er­ cii literarii esse debeat, u t citra m olestiam u triusque colatur adeoque no n alio tem pore, quam q u o d subinde c o m m o d u m est. 10 C onsensus vester de piis congressibus et colloquiis4 inprim is m ihi in pretio fuit et auro charior. U t vero m agis m ireris, noveris etiam alibi invenisse in stitu tu m sim ile graves obtrectatores, ex nostro quoque ordine. A ugustae V indelicorum 5 pientissim o nostro T h eoph. Spizelio6 m oderatore C onsul

7 /p o sth ac /.

9 /su b in d e /. l l f in stitu tu m invenisse: D . res: D . ex < et. vestro: D . 13 T h eo p h . ] T h eo lo g o : D . 1 2 3 4 5 6

Z u A. T rib b ech o v s. B rie f N r. 60 A nm . 1. In D a u f den 10. 6.1676 datiert. N ic h t ü berliefert. Vgl. B rief N r. 60, Z . 2 3 -4 2 . A ugsb u rg . G ottlieb Spizel (s. B rie f N r. 3 A nm . 1).

12 sim iles: D . o b testa to ­

N r. 88

an Adam Tribbechov

20. 6. 1676

405

quidam 7 verae pietatis studiosissim us cum aliis eiusdem virtutis viris collo­ quia talia orsus est: sed in stitu tu m etiam ex suggestu gravissim as censuras ferre debuit: quam vis autem illi v iro 8, qui p rim u m id insectatus est, satisfac­ tu m sit, adversarios tam en alios pii isti experiu n tu r, quos decet m inim e! In alia civitate im periali cum a triennio p asto r9 sim ile quid instituerit, per literas10 m ihi conquestus est, quae hac causa tolerare fuerit necesse. Adeo, quae etiam ex fundam entis divinae doctrinae evidentissim a et ad profectum salutarem utilissim a sunt, m o d o aliqua novitatis species adsit, tan tu m abest, u t approbatores plerosque reperiant, u t bene cum illis actum videatur, nisi in orcum plane dam nentur. Rationes, quae institu to o p p o n u n tu r, nullae sunt, quas n o n sim plicissi­ m us quisque solvat, et, quae tim e n tu r inco m m o da, conventur facillime, sicuti hoc etiam loco, ne u n u m quidem em ersit. V erum aliud est, q u o d Satanam ad id im pellit, u t om nem lapidem m oveat conatibus his im pediendis, q uoniam n im iru m videt plus hac ratione, inprim is si percrebesceret inter pios m os ille, p rofectum iri, quam aliis hactenus m odis profecere m ulti. Id u n u m doleo, q u o d ad im p u g n an d u m h unc conatum no n eos solum arm at, qui professi pietatis sunt hostes, v eru m illis etiam im ponit, qui in pietatem alioqui n on m ale anim ati suspicionibus im p len tu r et, nescio, qua intem pestiva solicitudine. Interim Tibi, V enerande Frater, gratias m ultas et debeo et ago, quod m e am plius contra tales insultas arm are et m unire dignatus es. Q u o d de spe m elioris Ecclesiae status d issentim us11, anim os no n seiunget, nam salvo fraterno vinculo de hisce futuris in diversa abire possunt, qui in uno spiritu D E U M su u m colunt atque praesentis tem poris deplorant cor­ ruptionem . Itaque sicuti T u u m , V ir celeberrim e, candorem am o, quod, quae sententiae meae o pponenda censes, libere obiicis, am icis enim hisce συζητήσεσι12 saepius veritas inventa est, ita, satis scio, m eam vicissim aegre no n feres libertatem , quod, quae in anim o sunt, apud am icum nihil celans edisseram . Q u a m ego spem concepi, nullatenus su perstruo illis, quae oculis obver-

14 p ie ta is:D . 16 p rim u m ] + < i n > . 25 co n v e n tu r ] co rrig en tu r: D . 26 e m e rsit] concessit: D . 31 /a d /. 34 T ib i ] m i: D . 41 apponenda: D . obiicis ] adiicis: D . 42 aegre ] gre: D . 43 ferres: D . lib erta te m ] u b e rtatem : D . nihil ] nil: D . celans ] cunctatus: D. 4 5 f o b v ersaren tu r: D .

7 M a rx H u e b e r (s. B rie f N r. 155 A n m . 1); zur E in ric h tu n g eines C o lleg iu m pietatis in A u g sb u rg d u rch H u eb er s. B rie f N r. 155, Z . 2 0 -3 5 . 8 G eo rg P h ilip p Riß (s. B rie f N r. 75 A n m . 10). 9 J o h a n n W ilhelm B arg er in S ch w ein fu rt (s. B rie f N r. 26 A n m . 1). 10 Vgl. B rie f N r. 26, Z . 3 8 -8 4 . 11 Vgl. B rie f N r. 60, Z . 5 5-59. 12 Vgl. A p g 15,2.

406

Briefe des Jahres 1676

santur, nam rectissim e observas, ea o m n em potius extinguere quam novam facere. Sed sola sunt divina oracula, quae illam m ihi insinuant; haec si eam p ro m ittere in aprico sit, scio nem inem am plius de illa du b itatu ru m ex eo, quod futura n o n d u m certis praeviis indiciis se m anifestarint. Interim , ubi fundam enti loco hoc substravero, quod in illis contineri no n dubito, hic vero tanquam αιτίαν suppono, n o n diffiteor, praesentis tem poris diram faciem m e in spe m ea n o n tam dub iu m reddere quam confirm are, quod eius com p lem en tu m n o n adeo longe absit. Q uoties D E U S insigne Ecclesiae suae beneficium exhibiturus fuit vel aliquam m u tatio n em in ea in stituturus, reperiem us illud eo inprim is tem po­ re factum , quo calam itates su m m u m attigere fastigium et om nia deplorata fuere: reperiem us etiam p lerum que ante ea tem pora apud plurim os deside­ riu m auxilii divini quam alias excitatum esse ferventius. In A egypto non p oterat Pharaonis tyrannis g ravior fieri, cum M osen populo suo D E U S liberatorem m isit13. N ec tristio r facies Iudaicae Ecclesiae aut, si externam speciem intuearis, m inus de M essia nascituro spei esse potuisset, quam eo tem p o re fuit, q u o d p ro x im e Salvatoris aetatem praecessit eam que attigit. Ita etiam R om ana tyrannis eo pertigerat, u nde altius ascendere vix potuisset, caligo tam spissa14 erat Pontificium et asseclarum ea im pudentia, ut prudens quivis de em endatione et liberatione desperaret, cum B eatum L u th eru m 15 suscitaret άπο μηχνής Ecclesiae liberationem m issurus D E U S. Sed et n o n alias tanto fervore red em tio n em Israelis pii expectabant, quod ex Evangelica historia liquet, quam cum revera proxim a fuit, licet intuentibus, quae gerebantur, n o n videretur. C u m autem praefati M egalandri16 nostri R eform atio divino consilio instaret, nonne a dim idio seculo et am plius com m une fere reform ationis fuit desiderium et aliquorum p io ru m spes verbis etiam prodita? p ro u t catalfogum ] Testfium ] veritatis17 no n u num n otat. Ita plerum que, cum m alitia increm en tum capit et exardescit piorum m eliora suspirantium desiderium , n on o m n in o nullum instantis divinae opis est iudicium . N o n alia in oculis m eis hodiernae Ecclesiae facies est. Iam diu pii suspirant em endationem eorum , super quae ingem uerunt hactenus: Im o n on in nostra Ecclesia tan tu m illud desiderium est, verum , ut agnoscam us, m o tu m hunc d ivinum universaliorem esse, in ipso Papatu, inter reform atos

60 /Iudaicae Ecclesiae/, ex trem am : D . 61 intueraris: D . 64 spissa ] crassa: D . /e ra t/ ] < f u ! t> . 72 p ro u t ] - D . catalfogum ] T est[ium ] ] cabal. E y t.: D . 78 P apatu ] lapsu: D . 13 14 15 16

Vgl. E x 3 ,7 f. Vgl. A p k 17,1-4. M artin L uther. S. A nm . 15.

17 M . Flacius, C atalo g u s testiu m veritatis, Q u i ante N o s tra m A etatem P ontifici R o m an o , E t Papism i E rro rib u s reclam arunt, p u g n an tib u sq u e sententiis scripserunt, Basel 1556. - Spener besaß die A usgabe F ra n k fu rt a. M . 1666 (vh LB D a rm sta d t; vgl. BS 4° 326).

N r. 88

an Adam Tribbechov

2 0 .6 .1 6 7 6

407

quot sunt, qui non sine im patientia refo rm atio n em su o ru m u rg en t, suadent aliqui etiam , sed m ediis, quae n on usque quaque probare licet, serio tentant. N a m adventante vere n o n ficus18 solum g erm inant, sed et dum eta, sentes, spinae19 et, quicquid aliud vel in frugiferarum vel fructus n o n dulces ferenti­ um est arb o ru m atque fruticum . Vicissim corruptio tanta est, u t no n vide­ am , q u o m o d o m aior fieri possit, nisi plane etiam veritatem doctrinae, quam pene solam habem us, superstitem am ittere debeam us. U n d e siquid boni adhuc expectandum fuerit, n o n adeo longe abesse potest. M em ini m c aliquoties in L utheri epistolis20 legisse, quod gavisus sit, cum m alitia h o stiu m om nes m odestiae lim ites transsiliit, testatus spem sibi esse, acceleraturum eo m agis iudicium divinum , q u o d o m ni conatu ipsi sibi attrahant. Ita et ego cogitare soleo, quo g ravior m alitia seculi, eo p ro p in quior illud tem pus, q u o d adducet super m u n d u m iudicia divina, quae p ro ­ m issionibus Ecclesiae factis faciant locum . T an tu m abest, u t tristis tem p o ­ ru m n o stro ru m conditio spem conceptam im m inuat. Q u o d vero em endationem Ecclesiae ex conversione Iud aeo ru m 21 colli­ gam , p u to op tim o m e iure facere. N o n equidem quod Israelem to tu m de spirituali velim intelligi. Sed q u o d concipi n o n potest illustris aliqua gentis tam num erosae, cui licet non toti, m agnae tam en parti illius salutem hanc p ro m ittim u s, conversio: U t n o n vel eam antecesserit Ecclesiae in m elius m utatio vel co m itetur vel sequetur. N o tu m est, o m n iu m serio conversorum zelum initio esse fervidissim um , et n u n q u id in g ratiam tandem receptorum D ei d o m estico ru m 22 pietatem m agis frigere sentiem us, quam aliunde adseito ru m g entilium in prim a conversione ferv o r fuit m axim us? E rg o vero ab illis plus m ihi pro m itterem . Si ergo n o n antecessit Ecclesiae nostrae em enda79 su n t ] fu erin t: D. im p atien ta: D * . 80 serio ] sane: D . 81 ficus ] flores: D . 85 h ab em u s ] hactenus: D . su p e rstite m ] + vid em u s: D . 89 sibi ] - D . 90 ego ] eo: D . 92 factis ] facilis: D . 9 2 f te m p o ru m ] p aru m : D . 99 seq u etu r ] sequatur: D . o m n iu m ] - D ./ s e r i o / . 100 /ta n d e m /. 102 E rg o ] E g o : D .

18 Vgl. M t 24,32 (M k 13,28). 19 Vgl. M t 13,1 - 9 par. 20 Im B riefk o rp u s ist die A ussage in dieser F o rm n ich t zu verifizieren. M öglicherw eise erin n ert sich Spener an A ussagen aus E p istelp re d ig te n L uthers, z .B . W A 10 I 1, 543, 10-19: ‫ ״‬U n d das ist auch allw ege die g ö ttlich e m eysterschafft, das er seynen w illen d u rch seyne feynd auffs aller best v o lln b rin g t. U n d eben d am it sie to b en , seyn w o rtt u n d v o lck tzu v o rtilg en , sie sich selbs v o rtilg en u n d g o ttis w o r tt u n n d seyn volck n u r fo d d ern n m üssen, das es gar ey n gutt, reych, h ey lsam d in g ist, feynd u n d v o rfo lg e r zu h aben u m b des g law bens u n d go ttis w o rtts w illen; d en n es h att u n m eß lich en tro st u n d fru ch t, die drauß k o m m e n ; d av o n sagt psalm us 2 : W aru m b to b en die h ey d en u n d die v ö lek er trach ten u n n ü tze d in g w id er C h ristu m etc?, als sollt er sagen: Sie trach ten u n d to b en y h n tzu v o rtilg en , u n d sehen n it, das sie y h n n u r eben dam it ste rc k e n .“ (K irchenpostille 1522); vgl. auch W A 22 ,7 1 ,3 0 -7 2 ,1 0 (C rucigers S o m m erp o stille 1531). 21 D ie H o ffn u n g besserer Z eiten in den Pia D esideria 1676, S. 72—84 (P D 4 3 ,3 1 -4 9 ,5 ); vgl. B rie f N r. 60, Z . 55-6 5 . 22 Vgl. E p h 2,19.

80

85

90

95

100

408

Briefe des Jahres 1676

tio tan tu m beneficium , aut nihil pietatis in nobis supererit adeoque nom en, 105 quo indigni sum us, perdem us, aut illorum exem plo ad sanctum com m ove­ b im u r zelum , quem apud suos gentilium p roposito ardore excitare studebat A postolus, R om . 11,1423. Itaque apud illos etiam , qui tem pus istud attin­ gent, speranda est em endatio. E t quid si apostolus innueret, ram os hos insititios ob infidelitatem suam 110 iterum tam exscindendos, quam praedicit denuo inferendos nativos24? U t ita Ecclesiae honos a gentibus ad Iudaeos rediret, no n equidem exclusis istis, nam in N [ovo] T [estam en to] n o n est perso n arum respectus25, sed catholica Ecclesiae m anet dignitas, v eru m ut m aio r pars fidelium denuo esset ex sancta ista gente. H ic ego nihil o m n in o definire ausim. 115 D e B abylonis casu26 confidentius pronunciare no n dubito, ut tam en nem i­ ni necessitatem m ihi assensum praebendi, nisi ipso D eo in scriptura docente convincatur, im ponam : videlicet illius longe plus restare, quam m aiores nostri videre vel nos spectam us. Itaque, qui pro veritate sua vaticinium de ruina c. 14 apocalypseos27 im plevit, im plebit etiam suo tem pore, quae c. 18 120 et 1928 praedici fecit. Asserti m ei aliam rationem no n possum afferre quam ipsam prom issi literam et, q u o d n o n solitus sit D E U S m agnificentius p ro ­ m ittere, quam praestare, nam neque hoc in viro integrae fidei aequo a[nim ]o ferim us. Si vero consulam us vaticinium , devastanda dicitur B abylon, non vero aliqua clades eius suburbiis inferenda: Tale ei iudicium im m inet, quod 125 sim ul eam o p p rim at, u t regina esse desinat et vidua fiat, u t reges ipsacum fornicari desinant et m ercatores suos questus no n im m inutos veru m plane ablatos conq u eran tu r29. Q u id vero h o ru m im p letu m esse dicim us, cum revera R om ani pontificis potestas in ditionibus sibi subiectis eadem sit, quae fuerit, nisi quod m odes130 tius nonnihil ea u ti politius seculum im peret. Q uicquid enim ei cladis illatum est, illo concluditur, q u o d aliqua regna eius excussere iugum , aliis, quae eius adm isere tyrannidem , vicissim pensato hoc dam no. E t nonne conquerim ur, plures ad ipsum redire atque adeo eius invalescere denuo potentiam , quod post iudicium tam illustre n eutiquam expectandum est? 106 109 112 125 132

p ro p o sito ] + < z e [lu m ]> . excitare ] + in sititios ] in situros: D . 110 tam catholicae: D. 115 p ro n u n tio n e : et v idua ] - D . 126 desinant p ensato ] co m pensantibus: D . d a m n u m :

< ...? > . 108 em en d atio ] co m m en d atio : D . ] tu m : D . q u am ] q u u m : D . inserendos: D. D. 119 14 < 12? 124 suburbii: D. < d e s is t... 131 aliis ] + < v ic is s im > . D. 133 eius ] - D .

23 R o m 11,14. 24 R ö m 11,17-24. 25 Vgl. R ö m 2,11. 26 D ie E rw a rtu n g eines b ev o rsteh en d en Falls des P ap sttu m s in den Pia D esideria 1676, S. 74f (PD 44,1 7 -4 5 ,1 7 ); vgl. B rie f N r. 60, Z . 62-6 4 . 27 A p k 14,8. 28 A p k 18 u. 19. 29 Vgl. A p k 18,7-19.

N r. 88

an Adam Tribhechov

20. 6. 1676

409

U n d e m em in i rideri nos a Pontificiis, si B abylonis casum B[eato] L uthero nostro adscribim us, et nescio sane, q u o m o d o illis satisfaciam us, si istum plenarium esse credam us nec expectem us longe graviorem , quo n o n concu­ tiatur sed evertatur inim ica D E O B abylon: et nisi vehem enter fallor, ipsa urbs abom inationibus to t com m aculata poenas debitas luet: sicuti nec saniores Pontificii evidentia loci co m m o ti negare audent, R o m am adhuc triste m anere excidium , quam vis alias veritati huic iungant fabellas, ut talia contingant, n o n diffiteor tem poris huius conditionem n o n perm ittere, sed nihil rem orari potest divini consilii executionem , quando ei destinata hora adfuerit, p lerum que eo articulo reru m im pleri solita, quando eam im pletam iri plerique om nem spem desponderunt. Itaque in longe graviores adhuc angustias p raecipitetur Ecclesia nostra et ad paucitatem eam redigatur, ad cuius cogitationem quis exhorrescit; nu n ­ quam tam en ex eo collegero, quicquam eo ru m com plem enti cariturum , quod divina veritas nobis est pollicita. H aec p ro candore T uo boni consules, quod apud am icum , quam forte liceret apud alios, liberius to tu m anim i renudavi sensum : paratus tam en, si ostendi posset B abylonis lapsum illum iam im p letum , qui respondeat vatici­ nio ru m illustrium m agnificis prom issis, sententiam m eam m utare: isthoc vero ab im possibili m ihi p aru m abesse videtur, ut de aliis prophetiis nihil dicam . P ro cura O rth iis30 nostris im pensa gratias agim us om nes, iubeat D E U S ex illa etiam sem ente largam excrescere m essem . E iusdem vigili curae et gratiae com m endatus. Vale et om nibus illis fruere, quae hom inis, quae C hristiani, quae T heo lo g i sunt vota. Scrib. Francof. ad M oen. 20. Iun. 1676. M ax. Rever. T. Excell. ad preces et obsequia addictissim us P hilippus Iacobus Spenerus, D. M ppria.

138 e v ertatu r ] co n v ertatu r: D . 139-141 [T extverluste in A d u rc h A usriß]. 143 execu tio n em ] + si excidendae: D . 147 red ig etu r: D . 148 co m p lem en to : D . 151 /lib eriu s/, to tam : D . 152 posset ostendi: D . 30 V erm u tlich die (neben Jo h a n n P hilipp; s. B rie f N r. 47 A n m . 14) beid en an d eren Söhne des F ra n k fu rter Schöffen (Johann) P hilipp L u d w ig O r th (vgl. B rie f N r. 47 A n m . 13) Philipp L u d w ig u n d jo h a n n G eo rg O rth .

410

Briefe des Jahres 1676

Viro M axim e R everendo, A m plissim o, Excellentissim o, D o m in o A dam o T ribbechovio, Sacrosanctae T heologiae D o ctori C eleberrim o et Serenissi­ m ae D o m u s Saxo=G othanae C onsiliario Ecclesiastico fidelissim o, prudentissim o. D o m in o , Fautori et in C H R IS T O Fratri m eo Venerando. G othae. [E m pfängerverm erk:] copirt.

N r. 89

an [Kilian Rudrauff]

22. 6. 1676

411

89. An [Kilian R udrauff in G ießen]1 F ran k fu rt a. M ., 22. Ju n i 1676

Inhalt W ünscht [Rudrauff] zu seinen R efo rm v ersu ch en [im G ießener P ädagogium ] G o ttes Segen. In der Schule m ü ssen die F u n d am en te der F rö m m ig k eit für das k ü n ftig e L eben gelegt w erd en . B em än g elt, daß m an in [Gießen] dem V orgehen der V orfahren n o rm ie ren d e A u to ritä t ein­ räu m t. H ält G ew o h n h eiten u n d M ein u n g en , die n ich t in d er H eiligen S chrift b eg rü n d e t sind, fü r suspekt.

Überlieferung D : P h .J. Spener, C o n silia et Iudicia T heologica L atina 2, F ran k fu rt a. M . 1709, S. 9 7 -9 8 .

Pientissim is conatibus in Paedagogio2 D eus benedicat, cuius unius intendi­ m us gloriam , adeoque, cum ipse suo n u n q u am excidere fine ultim o possit, nostra intentione cum ipsius sapientissim o consilio coincidente, n o n dubii sum us, si reliqui om nes nos frustra habeant, illum certo feris scopum : licet de hoc n o n sem per nobis p ro m ittere possim us, u tru m ad n o stru m beneplacitu m , an alio m o d o , quem inscrutabilis ipsius sapientia m agis proficuum iudicat, secuturus sit co natuum effectus, quicunque vero sequatur, gloriae coelestis aliquo b o n o fiet. In G ym nasiis et Paedagogiis, ubi tenellae aetati eorum , qui studiis aliquan­ do destinantur, fideli cura im p rim u n tu r germ ana pietatis n o n fucatae principia, fu n d am en tu m iactum est, quo d tota vita n o n adeo facile concutietur et cui tu to inaedificentur reliqua. U n d e tanto gratiores m ihi sunt nuncii, qui de eorum consiliis adferuntur, qui in hac aetate serio ad D eu m perducenda occupati. Q u o d m em oras, V ir C eleberrim e, apud vos p lu rim u m tribui viis m aio-

1 Z u K. R u d ra u ffs . B rie f N r. 63 A n m . 1. - S pener a n tw o rte t a u f R udrauffs S chreiben v o m 2 0 .3 .1 6 7 6 (H alle a .S., A FSt, A 140: 24). 2 R u d ra u ff w ar 1670-1690 R e k to r des P äd ag o g iu m s, einer V orstudienanstalt, in G ießen ( D i e h l , Hassia Sacra 1, 239). - Z u sam m en m it dem bei A n m . 1 g en an n ten S chreiben hatte R u d ra u ff S pener einen ‫ ״‬libellus“ zur B eg u ta ch tu n g übersan d t. E s handelt sich v e rm u tlich um : K. R u d rau ff, E v an g elischer S ontäglicher H au ß = u n d S chul= P rediger / U b e r die G ew öhnliche S o ntags= u n d h o h e F ests= E vangelia / D arin n der T ex t v o n W ort zu W ort erkläret / u n d A nlaß zu w eiterer g eistlichen B etrach t= u n d B esserung des L ebens angegeben w ird , F ra n k fu rt a. M .: A. O . F aber 1676 (vh FuLB G otha). D e r S chrift ist eine V orrede (Bl. 5r- 8 r) v o m 2 6 .2 .1 6 7 6 beigegeben, in d er R u d ra u ff fü n f V orschläge zur V erm eh ru n g d er G o ttesfu rch t bei d er Ju g e n d als G ru n d lag e aller W issenschaften u n d T u g en d en m acht: 1. Lesen der H eiligen S chrift in der Schule (K ol 3,16); 2. S tu n d en g eb ete; 3. langsam es, lautes u n d andächtiges G ebet; 4. K atechis­ m u su n terrich t, d er a u f ein w irkliches V erstehen sta tt b lo ß en R ezitierens zielt; 5. F eiertagsheili­ g u n g . - Z u R u d rau ffs B e d eu tu n g als R e fo rm er des P äd ag o g iu m s s. W . D i e h l , D ie S c h u lo rd ­ n u n g en des G ro ß h e rz o g tu m s H essen 2, B erlin 1903, 8 0 -8 5 (M G P 28).

5

10

15

412

Briefe des Jahres 1676

ru m 3, ne credas vestram hanc esse querelam , quae om n iu m pene est, qui em endationem seriam urgent. N escio enim , qui fiat, cum confessione nostra solum C h ristu m , qui via, veritas et vita est4, m agistrum profiteam ur et in Papaeis redarguam us, qui consuetudini aliquot seculorum pravae et ex hac [oriundis] erroribus quam verbo veritatis im m utabili plus tribuant, quod ipsi nostro huic principio saepe contradicam us, prorsus tanquam C hristus consuetudo, n o n veritas esset, et, qui m aiores ante L utherum , infallibiles n o n fuisse, ad ravim 5 usque adversariis nostris occinim us, illis, qui uno seculo vixerunt, tan tu m tribuam us, u t ab eorum scitis recedere pene nefas sit, im o nec liceat, ubi illi stetere, progredi: C u m tam en grato utique anim o agnoscere debeam us beneficia, quae per illos D eus Ecclesiae exhibuit, sed n o n ita in ipsosm et fieri iniurii, tanquam crederem us eos fuisse tanta super­ bia, u t suos m ores, suos conatus, sua instituta canonem futuris nepotibus voluissent neque ulterius proficiendi perm isissent studia. M e iam p arum angit illa obiectio, cum eius vanitatem eo m agis perspexi, qu o d saepe n o n am biguis m odis, sed et illis consiliis, quae absque con tro v er­ sia salutaria erunt, istam solam o pponi adverti: adeoque quod in Scaligero6 legisse m em ini, qui opiniones com m unes eo ipso, quod com m unes essent, suspectas habuit, m agis m agisque suspecta m ihi fiunt, quae a m u lto tem pore recepta sunt, nisi evidentem in S [acris] literis autoritatem habeant aut alias n o n m inus ratione quam autoritate se tueantur. N o n quod ob hoc om nia vetera fastidiam , qui n orim ob novitatis alia incom m oda saepe praestare, u t illa retineantur, quam in tro d u can tu r nova, nisi singularis om nia haec et praesentis sint utilitatis, verum quia sub exam en om nia revocari proficuum censeo, quo liqueat salutari ne ratione aliqua instituta sint et u tru m eadem adhuc duret, an coeco im petu m aiores in quaedam ru erin t vel tem p o ru m necessitate, ut, quae m utata m aluissent, retinere coacti fuerint, vel rationes, quae ipsos m overint, in contrarium iam versae sint, u t d em u m statui queat, trito cale incedere, an alio tram ite ad m etam properare praestet: q u o ru m , hoc u t fiat, prohibere nollem , si dispen­ d ium illius n im iu m agnitum fuerit.

18 C h ristu m : cj ] C hristiani: D .

20 [oriundis]: cj ]

[Textverlust]: D.

3 Vgl. K. R u d ra u ff an Spener (w ie A nm . 1, Bl. 67v): ‫ ״‬A pud n o stro s p lu rim u m trib u itu r viis m aio ru m , ne v id e re m u r in g rati et inanes aequi aestim atores tam venerandae antiquitatis, quod ergo ip so ru m vel in stitutis vel tacito consensu im o et so co rd i conniventia aut negligentia a[ut] illapsu et in ecclesiam , n o lu n t (m utari) em endari. Sic facile, V ir M a x im e R everende, cognoscis, q u o d sit reru m n o stro ru m conditio, q u o d possunt, n o lu n t et, q u o d vellent, n o n p o ss u n t.“ 4 J o h 14,6. 5 Bis zur H eiserk eit ( O t t o , S p ric h w ö rter der R ö m er, 1509). 6 V erm utlich Jo sep h Ju stu s Scaliger (1540-1609), P h ilologe (D B A 1084, 6 4-68; A D B 30, 4 6 6 -4 7 4 ). - D ie Stelle w u rd e nicht erm ittelt.

N r. 89

an [Kilian Rudrauß]

22. 6. 1616

413

Sed feram us, quae m u tare no n possu m u s7, consu etudinum άλογων m anci­ pia et hoc agam us solum , ne plane om nis nobis occasio illorum pertinacia praeripiatur de publico bene m erendi. D eus, quod n o stru m n o n est, in m elius om nia m utet. 22. Iun. 1676.

7 T rag en w ir, w as w ir n ich t än d ern k ö n n e n (vgl. W

alther,

N r. 15803).

414

Briefe desJahres 1676

90. A n [Johann M atthäus Faber in H eilbronn]1 F ra n k fu rt a .M ., 26. Ju n i 1676

Inhalt Z u V erleu m d u n g en seiner P erson. B erichtet vo n seiner g eg en w ärtig en gesundheitlichen Ver­ fassung u n d schildert im einzelnen seinen T agesablauf. - Ä u ß ert sich zur T h eo rie ü b er den Pulsschlag bei T o te n u n d v erw eist a u f B eispiele vo n B egräbnissen S cheintoter. - N ark o tisie­ rende M ittel. - O b e r die religiöse B ed eu tu n g v o n P ro d ig ien (Zeichen u n d W under). - E rm u n ­ tert zur H erausgabe einer B ilderbibel.

Überlieferung K: H alle a.S ., A FSt, F 10: 62r- 6 3 v. D :P h .J . Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 119-121.

M ea quod concernit, n o n satis praedicare possum divinam , quae hactenus adfuit, gratiam , et quod saltem apud aliquos v ideatur m eorum C ollegarum m eum que officium n on plane sine ullo fructu fuisse, quam vis plurim um infra expectationem et desiderium . Q u o d tam en no n sine D E O fuerint, quae in nonnullis hactenus acta, etiam illo argum ento didici, quando variis e locis adfertur, quam n on hic solum , sed et alibi in m e virus calum niarum D iabo­ lus evom ere studeat. H oc vero n on facile fieri videbim us, quam quoties ille nonnihil regno suo tim et: adeoque studia illa eo m agis m ihi placent, quibus iste se infensiorem praebet, et ipsis calum niis, ut, quod D EI gratia orsi sum us, m aiori urgeam us zelo, m e accendi non inficias eo; audiam aliis W eigelianus2, d u m m o d o ne in uno quidem reprobato dogm ate cum W eigelio consentiam , cum divino A rn d io 3, cuius vix lego vestigia, eadem im putata sit dica, et m ihi hon o ri reputabo illo convitio ornari, quod plerosque hacte­ nus m ansit, qui pietatis causam n o n perfunctorie tractarunt. E t cum D eo n o stro debeam us vitam et om nia, cur non lubentes etiam existim ationis nostrae apud eos, qui in sola professione veritatis om nia sita esse arbitrantur et a fide fructus divellunt, iacturam faceremus? V aletudini m eae q u o d tim es, com m unis Tibi cum aliis nonnullis mei am antibus solicitudo est. Ea vero vos liberandos credo, si dixero, onus mihi

15 et ] -K .

19 si dixero ] -K .

1 Jo h a n n M atth äu s Faber (1 626-21.9.1702), A rzt in H eilb ro n n ; g eb ü rtig aus A u g sb u rg , nach d em S tu d iu m in S tra ß b u rg (stud. m ed. 1648; cand. m ed. 1653: K n o d 2, 12.134) un d (1650) Padua L eibarzt des H erzogs F riedrich vo n W ü rttem b erg in N eu en stad t am K ocher, seit 1670 E rster Physicus u n d S tadtarzt in H eilb ro n n {jöcher 2, 469; W a l l m a n n , 155). N äh eres zu Faber, den Spener a u f seiner Reise n ach W ü rttem b erg (1662) kennengelernt hatte, u n d seinem B riefw echsel m it S p en ers. B d. 1, B rie f N r. 22 A nm . 1. 2 A n h än g er d er L ehre V alentin W eigels (s. B rie f N r. 61 A n m . 8). 3 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A nm . 7).

N r. 90

an [Johann Matthäus Faber]

2 6 .6 .1 6 7 6

415

im positu m , u ti quidem illud gesto, aliis videri quam esse gravius. Som no, qui m ihi praecipuum in stru m e n tu m vid etu r nutritionis et servandae valetu­ dinis, ad quem etiam n atura propensissim us sum , ita indulgeo, u t singulis noctibus 6 vel 7 horas ei trib u am et n o n facile ullius negotii causa huic aliquid subtraham . N o n n u n q u a m etiam a prandio nonnihil perparum eius inclina­ tioni m o rem gero, ex quo fere sem per m e alacriorem sentio, neque enim p rocum b o , neque facile ad sem ihoram extraho, longiorem quippe eo tem ­ pore so m n u m et, qui a procu m b en tib u s fit, noxae aliquid habere m ihi videtur. Et hoc intelliges nullas m ihi lucubrationes esse, im o ad lucernam studiis n o n vaco, nisi hyb ern o tem p o re ad octavam usque vespertinam , quae coenae hora est: sed et hoc n o n quotidianum . M ane vix ultra unam ho ram iisdem tribuo, antequam dies illucescat. A prandio ad vespertinam horam , quae aestate quinta, hyem e quarta est, rarius indulgeo studiis, sed illud tem pus negotiis im pendo, in quibus anim i vires intendi necesse no n est. Q u o d reliquum superest tem poris, si etiam om ne im pen d erem seriis curis et studiis (quod tam en nescio, an ex dim idia parte laboribus defatigantibus consum a­ tur), credisne m e n im io onere natu ram gravare? A n n o n potius dicas, m eum vix accedere ad diligentiam eorum , qui m ediocriter studiis operam navant? Praeterea n o n nisi die D om inica serm o sacer habendus m ihi est ex ordine, per septim anam nullus. N o n tam en inficias eo, catecheticum exercitium , quod cum Collegis meis die D om inica a m eridie instituere soleo erudiendae iuventuti et aliis volenti­ bus, tan tu n d em viriu m postulare atque m atu tin a concio exigit4. Sed q u o t alii sunt, qui eadem die duas conciones p ro n u n cian t et per septim anam tertiam ? Lubens T ibi to tam seriem m earu m occu p atio n u m exhibere volui, u t videres et iudicares, nunq u id in hac re n o n satis hactenus m ihi pepercerim vel parcere am plius possem , u t tam en n on ignaviae contraherem culpam . A d illud accedo, q u o d tu a ru m 5 praecipuum fuit arg u m en tu m , de pulsatio­ nibus m o rtu o ru m 6, quas apud vos ab anno frequentius auditas m em oras. Habes vero, Vir Excellentissim e, to tu m m c T ibi ομόψηφον, n im iru m ape­ riendos esse sarcophagos et sepulcra, ubi vel m in im us auditus fuerit factus. D iu m e in ea fuisse sententia, testab u n tu r, qui ex ore m eo id saepius audive28 E t ] E x: D.

4 Z u S peners B eteilig ung a n d er sonntäglichen K atech ism u sü b u n g vgl. W 215-217. 5 N ic h t ü berliefert.

allm ann

6 Faber b erich tet in seiner n u r h andschriftlich ü b erlieferten H isto ria H eilb ru n n en sis (K opie im S tadtarch iv H eilb ro n n ), daß im Ja h r 1674 ein T o te n g räb er in einem Sarg ein K lopfen g e h ö rt habe, so daß m an an n eh m en m u ß te, daß die d o rt liegende F rau lebendig beg rab en w o rd e n sei (H. J o r d a n , B riefe des ju n g e n S pener an einen b efre u n d eten A rzt, N K Z 29, 1918, [105-110, 156-162, 199-212] 203). F aber b egann o ffenbar gerade m it einer S tudie ‫ ״‬de se p u lto ru m p u lsatio n e et effusione“ , deren M a n u sk rip t spätestens 1685 abgeschlossen w u rd e. S pener sollte d afü r in F ra n k fu rt a .M . einen V erleger suchen; vgl. S pener an Faber, 25.5 .1 6 8 5 (aaO , [206-209] 207f). Z u r Sache vgl. S pener an Faber, 6 .3 .1 6 7 9 (aaO , 204-206).

416

55

60

65

70

75

Briefe des Jahres 1676

runt, familiares m ei, longe plures vivos adhuc sepeliri, quam plerique cre­ dant: et in hoc n o n m alum studium p o n endum m edicis, u t dignoscant, qui vere m o rtu i sunt, nec ne, inprim is certis in affectibus, quos ipsi ex arte sua facile discernent, in quibus tale quid contingere queat. Fuit, cum arbitrarer foem inarum , quae hystericis passionibus fuissent obnoxiae, m o rte m vix ante q uintam diem satis tuto agnosci posse, in quo, si erravero, qui dein revixere C oloniensis7 m ulier, B randenburgica8 alicuius nobilis et aliae9? Ita Ioannis D uns Scoti10 subtilis exem plum celebratur, qui bis m o rtu u s semel sepultus sit; u t de Z en o n e11 Im peratore B yzantino non dicam , quem A riadne12 u x o r n o n tam errore, quam odio tu m u lo vivum inferri am avit: M ulta plura exem pla eorum extant, qui revixisse visi, cum m o rtu i haberentur, antequam sandapilae inferrentur. Inter m eos un u m ha­ beo p a tru u m 13, cui denique septuagesim o aetatis anno m orienti astiti, cum 16 circiter annos natus ex convulsionibus spiritum reddidisse visus est a su m m o m ane in sequentem noctem , qua ad se rediit, funeri ereptus, cuius iam aliqua cura cepta fuisset. Post quod sexaginta annos et am plius adhuc vixit. Recenset plura eiusm odi C eleberrim us Sebizius14 in scheda, quam ad D. D annhauerum m iserat et quam hic inserit tractatui suo Scheid= und A bsag=B rieff, p. 23215. Q u o d narcoticum v e n en u m 16 m o rb i illius endem ii attinet, coniecturam firm are potest, q u o d hac etiam in urbe viderim exem pla aliquorum , qui cum ex illo m o rb o m elius habere inciperent, unam alteram ve septim anam tam p rofundo som no sepulti vixere, u t aegre ad capienda, quae naturae necessaria, excitarentur, m u lti etiam auditus u sum ad aliquod tem pus pene om nem perderent, aliqui etiam rationis im potes aliquandiu durarent. M em ini Iu v en em 17 16 circiter annorum , postquam convaluerat, instar 59 aliae: D ] alio rum : K. 62 M u lta ] M u lto : D . 65 annos ] + < a d h u c v ix it> . 67 annos ] - K . 69 Scheid= < S ch n eid . 71 n arcoticum : D ] m arco b icu m : K. 7 C ö lln a.d. Spree. 8 B ran d en b u rg . 9 Vgl. Spener an Faber, 6 . 3. 1679 (w ie A n m . 6). 10 Jo h an n es D u n s Scotus (gest. 1308), b ed eu ten d er S cholastiker. 11 Z en o , o strö m isch e r (byzantinischer) K aiser (474-491). 12 A riadne, die Frau Z en o s (s. A nm . 11). 13 N ic h t erm ittelt. 14 M elch io r Sebisch (1 9 .7 .1 5 7 8 -2 5 .1 .1 6 7 4 ) aus S traß b u rg , A rzt u. P rofessor der M edizin in S tra ß b u rg (D B A 1167, 192-194; A D B 33, 508f; LP: S tolberg N r. 20953). 15 Jo h a n n C o n rad D an n h au e r (s. B rie f N r. 11 A n m . 5), Scheid= u n d A b sag = B rieff / E inem u n g en an ten P riester auß C ö llen / a u ff sein A n tw o rts= S ch reib en / an einen seiner v ertraw te n g u ten F reunde / ü b e r das zu S tra ß b u rg (also titulirte) v o m Teuffel besessene A deliche Ju n g frä w lein gegeben, S traß b u rg : J. T hielen 1654, S. 23 2 -2 3 5 (vh LB D arm stadt). 16 Vgl. J .M . Faber, S try ch n o m an ia E xplicans S trychni M anici A n tiq u o ru m , vel Solani furiosi R ecen tio ru m , H isto riae m o n u m e n tu m , Indolis n o c u m e n tu m , A n tid o ti d o cu m en tu m , A u g sb u rg : G. G oebel 1677 (vh LB D arm stad t). 17 N ich t erm ittelt.

N r. 90

an [Johann M atthäus Faher]

2 6 .6 .1 6 7 6

417

infantis triennis se gessisse. C u r dubitem us in aliis vim illam veneni narcotici vehem entiorem fuisse, u t ea etiam su pprim eret, ex quibus de vita iudicari solet indicia? Ita cum res habeat, n im iru m qu o d spes sit n o n exigua, nonnullos in sarcophagis adhuc vivere n o n posse tan tu m , sed debere o m n in o sepulcra aperiri, existim o, si vel m inim a suspicio est superstitis adhuc vitae, quae n on levis est ex audito sonitu. A perire autem si negligam us, existim arem , eo nos obstringi peccato, q u o d c o m m ittitu r, si p atiam u r nostra culpa p ro x im u m perire. D e hoc tan tu m , qui audivere, m iran tu r, qui fieri p otuerit, ut h o m in u m tectoru m pulsationes au direntur, nisi forte apud vos sepulcra n o n aeque profunda sint et ingesta terra n o n adeo alta. Q u ae vero refossionem dissuade­ ant argum enta, alicuius speciei video nulla. O m n iu m m e co n tem to rem n on diffiteor, u tp o te qui credam , D ivina M aiestate rem n o n satis dignam esse (unde in Scriptura n u llu m vestigium ), per levicula talia nobiscum agere. Prodigia q u o d attinet, ea exploranda sunt, ne, quod natura potuit, alii causae tribuatur. Si vero sem el atque iteru m diabolicum aliquod ludibrium intercesserit, qu id nocebit refosso cadavere explorari, quae res fuerit? E x ea re m in im u m quidem periculi, nisi ex superstitione aliquod fingere velim us, observo, quod tam en longe m ax im u m est, si vel inter plures unius, qui servari poterat, n egligatur vita. H ic certe, si quid tale contingeret, q u o d ad m eos tam en n o n d u m pervenit aures, consultus ne dubitarem quidem autor esse, u t o m ni ru p ta m o ra sandapilae aperirentur et inspicerentur corpora no n ab im peritis, sed p eritioribus viris. C o g itan d u m etiam aliis relinquo, annon illud p retiu m hum anae vitae esse debeat, u t cum pluribus locis brevi post excessum corpora loculo includi soleant, antequam hic ad sepulcrum d ep o r­ tetur, a quo d am denuo aperiretur, u t ita libero aere denuo ex illa apertione afflato facies inspiceretur, u tru m aliquam alterationem vel m in im u m , quae dein in arg u m en tu m superstitis vitae trahi possent, deprehendere liceret. Q u o d inprim is in illis consulerem , qui ex vulg ato isto άγαφαλαωτόσα deces­ sisse crediti sunt. Sed ista aliorum consultatio et cura est. B iblio ru m p icto rio ru m conatus18valde laudo et, u t eos ad finem perducas, horto r: utilissim us etiam labor futurus est, et, si ita desideras, n on despero, cum absolutus fuerit, hic reperire editorem . Sym b o lu m vero u t conferam , agnosco arctiorem m eam supellectilem , qui fateor n u n q u am m e illi curae incubuisse, nisi qu od m em ini sem per m ihi displicuisse cathedram , cui duodecennem IE S U M 19 n o stru m sculptores im -

82 est ] + adhuc: K [D itto g rap h ie]. superstitis ] + < is ta > . 103 q u a e ] q u o d : D . 105 illis ] + < c o n s p ic e re m > .

95 est ] - D . vel ] + < q u o d > .

18 N ic h t erm ittelt. 19 L k 2 ,4 1 -5 2 ; vgl. M elch io r K uesell, Icones B iblicae V eteris E t N o v i T estam enti. F iguren B iblischer H isto rien A lten u n d N eu en T estam ents 1 -5 , A u g sb u rg 1679 (N d r. H ild esh eim 1967); zu r Szene v o m zw ölfjäh rig en Jesus im T em pel (Bd. 4, S. 13): Jesus befin d et sich im H in te rg ru n d in einer h alb ru n d en N ische. Im V o rd erg ru n d sind die d isk u tieren d en S chriftge­

418

Briefe desJahres 1676

ponere solent. Sed nec resuscitat! ex m o rtu is N ainitici20 iuvenis signa cum veritate convenire visa sunt, si considerem us, quae de lectulis m o rtu o ru m et fasciis, quibus hi obvoluti ad sepulcrum gestabantur, H ebraei m em orant. M onuit vero am icus m eus21, q u o d in A nglia22 huius argum enti iam p ro d ­ ierit liber23 non contem nendae diligentiae, nom inis oblitus m e eius adm one­ re pollicitus est, cum reperit. 26. Iun. 1676.

119 26. Iun. 1676. ] [von Speners H and].

leh rten m it der T h o ra abgebildet (Subscriptio: sedet im m edio d o cto ru m in M osis cathedra). D ie u n h isto risch e V orstellung v o n einem K ath ed er ist d o rt also aufgegeben. 20 Lk 7,11-17; vgl. die D arstellu n g bei M . K uesell (w ie A nm . 19), B d. 4, S. 28: E n tg e g en den B eg räb n issitten des Ju d e n tu m s w ird der Jü n g lin g in einem Sarg aus dem H aus getragen. 21 N ic h t erm ittelt. 22 E ngland. 23 N ic h t erm ittelt.

N r. 91

an [einen Unbekannten]

30. 6. 1676

419

91. A n [einen U nbekannten]1 F ra n k fu rt a. M ., 30. Ju n i 1676

Inhalt D a n k t fü r die S tellu n g n ah m e zu den Pia D esideria. V erabscheut ebenfalls die K o m ö d ien , w ü rd e aber anders urteilen, w e n n sie nach der A rt d er T rag ö d ien des A ndreas G ry p h iu s geschrieben w ären . L obt sein T rauerspiel ‫ ״‬K atharina v o n G eo rg ien “ . - B edauert, den M ü ß ig g a n g n ich t in den L asterk atalo g seiner Pia D esideria a u fg en o m m en zu haben. E rö rte rt, w ie den m it den A uslandsreisen v erb u n d en en Ü b e ln g ew eh rt w erd en kann. - E rw a rte t K irch en refo rm n ich t d u rch K irch en zu ch tm aß n ah m en , so n d e rn n u r d u rch p riv ate E rb au u n g . V om M o n s tru m der C äsaropapie. H ält den Z u stan d der K irchen u n te r h etero d o x er O b rig k e it fü r glücklicher.

Überlieferung D : P h .J. Spener, C o n silia et Iudicia T heologica L atina 2, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 9 4 -9 6 .

C aeterum in signiter m e T ibi o bstrinxisti illis, quae circa pia desideria n o stra2 m onuisti adeoque tuam adiecisti sy m b o lam 3. C om oedias iuxta T ecum ab­ om ino r, quales nu n c haberi solent, uti ab aliis intelligo, tota enim vita nescio, an tres spectaverim . T am en ad eum m o d u m si concinnarentur et p ro n u n ciarentur, quo A ndreas G ryphius4 noster aliquot suas conscripsit tragoedias, aliter de illis iudicarem . N a m ex lectione h aru m n o n m inorem , quam ex alius optim i libri lectione, ad bona stim u lu m sensisse m em ini. Im o si anim us capiendus erat in re dubia, ex qua n onnihil periculi tim en d u m videbatur, inspecta eius C atharina G eorgiana5 no v o ro b o re m e confirm atum sentie­ bam . Recte etiam otiosam m u lto ru m vitam perstringis, quae n o n uno n om ine D eu m offendit et longe gravius peccatum est, quam plerique credunt. Si qu an tu m est, ad q u o d om nes C hristiani in hac nostra sancta vocatione vocati sum us, n eg o tiu m et quam arctu m vitae tem pus et hoc quoque dubium , probe expendam us, certe n o n exiguam iacturam existim abim us vel unius horae, quae n o n bene collocata fuerit. Piget m e, quod in C atalogo eorum peccatorum 6, quae vulgo n o n agnoscantur, illud n o n expresserim , eo m agis, 1 N ic h t erm ittelt. 2 P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 3 N ic h t erm ittelt. 4 A ndreas G ry p h iu s (1616-1664) aus G logau, bed eu ten d ster L y rik er u n d D ra m a tik e r des deu tsch en B aro ck ; n ach S tu d iu m u n d m eh rjäh rig en B ild u n g sreisen seit 1650 S yndikus des F ü rsten tu m s G lo g au u n d V ertreter d er L andstände in G logau (N D B 7, 242-246; LL 4, 400-405; D ü n n h a u p t 23, 1855-1883; H .-H . K r u m m a c h e r , D e r ju n g e G ry p h iu s u n d die T rad itio n . S tudien zu den P erik o p en so n etten u n d P assionsliedern, M ü n c h en 1976). 5 A. G ry p h iu s, C a th a rin a v o n G eorgien. O d e r B e w eh rte B eständigkeit, T rauer= S piel, zuerst in: A. G ry p h iu s, D eutsche G edichte, B reslau 1657 (D ü n n h au p t 23, 1860); N eu au sg ab e in A. G ry p h iu s, G esam tau sgabe d er d eu tschsprachigen W erke, hg. v. M . S z y r o c k i u . H . P o w e l l , B d. 6 : T rau ersp iele III, T ü b in g e n 1966, 131-224. 6 Pia D esideria 1676, S. 3 7 -4 7 (PD 28,25-32,10).

420

Briefe desJahres 1676

quia ille scopulus est, in quem hac etiam in u rbe plures im p in g u n t, et quod v itiu m n o n raro in publicis concionibus corripere soleo. Sed dabitur forte alibi occasio id agendi, q u o d hic actum esse tecum m allem . D e itin eru m in peregrinas oras institui solitorum licentia et ataxia vetus etiam ea m ea querela est. E t testes advocare possum , qui audiverunt huic causae m e im p u tan tem m ulta, quae etiam R eipublicae noxia sunt mala: unde saepius optabam , u t tam en sciam votis obstare libertatem nostram , quae in licentiam degenerat, ne cuivis liberum esset iter peregre suscipere, nec parentibus, u t liberos aliorsum m ittan t. D electu ingeniorum apud eos, qui sum m ae rerum quovis loco praesunt, opus esset, u t et ea et profectus cuiusvis prae oculis haberent, qui et quo tem pore peregrinationes obire deberent. N ullus vitae hum anae status est, quin ei conducat, ut aliqui ex eo ad exteros abeant, sed ii nec om nes nec adeo m ulti. Pluribus illud ingenium est, quo apud exteros n on m agis proficiant, qui dom i trunci fuerant; nonnullis ille praefixus scopus, ad cuius assecutionem itinera n o n conferunt quicquam . A liquos ab his abstrahere nollem , sed illud pro p o situ m in eam differri aetatem , qua recte de iis iudicent, quae videb u nt peregre, et dom i didicerint et calleant, quid sequendum quidve cavendum illis sit, ne sine delectu placeant om nia n u n q u am visa aut altioribus praeterm issis nocitura in im ita­ tionem trahantur. H oc ex discrim ine et h o m in u m selectu si itinera instituerentur, no n solum ingens pecuniae vis, quam nullo usu alibi p rodigim us, intra G erm aniam m aneret, sed etiam tu m m ale apud exteros n o n audiret nostra natio, uti nunc om nibus contem ta est, n o n sine aliquo nostro m erito. Q u id enim Galli, Itali de G erm anis7 iudicarent aut eos m agni aestim arent, qui si vel semel aliquem videant com positis m orib u s et decenti prudentia in stru ctu m virum , decem alios sim ul vident, in quibus praeter iuvenilem licentiam et stultitiam vix quicquam reliquum est. U n d e ex h o ru m indole de universa gente quam paucis illis m elioribus exem plis iudicare m alunt extranei et, dum ita iudieant, iniuria nos n o n afficere autum ant. A deo ut existim ationi nostrae non rectius consuli credam , quam si peregrinatio interdicatur m ultis, quos vel n u n q u am vel serius ab exteris videri deceret, sed illud etiam anim ae pericu­ lu m g ravissim um est, de quo m ones et ego etiam frequenter no n ex suggestu solum , v eru m etiam , cum peregre abiturus m ihi serm o est, m onere soleo. Q u o m o d o vero m alo huic obex poni possit, consultetur am plius. Certe, m edicinam m o rb o huic idoneam n o n d u m video. Q u o d autem Ecclesiasticam attinet disciplinam 8, de ea parum abest, quin plane desperem , u t n unc res nostrae sunt, nec conspicio, quae sufficiant in 39 et: cj ] ex: D .

49 peregrinatio: cj ] peregrinatione: D .

7 Franzosen, Italiener un d D eutsche. 8 Spener e rw ä h n t die Frage der K irchenzucht in den Pia D esideria 1676, S. 94 (PD 5 3 ,23-30) n u r am R ande, o h n e sie in sein R e fo rm p ro g ra m m zu übern eh m en .

N r. 91

an [einen Unbekannten]

30. 6. 1676

421

contrariu m rem edia, donec D eus ipse, qu o d nunc άμήχανον9, ostendat, qu o m o d o superari possit. C aesaro-Papia10 m o n stru m est, quo d ab hom ine nullo potest, sed a solo D eo expugnari debet, quod, ut faciat, hic aliquando m edia et vires dabit et excitabit, quibus frustra resistat etiam insolita consuetudo, si tam en non om nino destituet universam Ecclesiae nostrae faciem exteriorem D eus, cum et hoc et alia quaedam m ala tam altas radices egerint, u t evelli nequeant: sed nova, quae ex huius ruderibus exsurgat, Ecclesia opus sit, quae eadem nun q u am assum at vitia, postq u am assum ta tolli n o n am plius possunt. C erte, quaecunque rem edia circum spicio, infirm iora sunt, quam u t pene­ trent: M agistratus enim m anus profundius in res Ecclesiasticas im m isit, quam ut eas retractu ru m spes sit: o m n em autem vim regnum C hristi et huius cives abo m in an tu r, si tam en q u o tq u o t seria voluntate, quae D ei sunt, quae­ rim us, sim ul etiam arm is tan tu m spiritualibus11 (nulla enim alia nos decent) resistam us et pectora o p ponam us nostra isti m o n stro , exasperabitur etiam et vel eiiciem ur stationibus, vel v o lu n tariu m , u t nob ism et indicem us, exilium necesse erit. C aeterum , tale, quid pro gloria n om inis divini tam n o n esset, nobis ing ratu m , u t gloriosum etiam iudicarem us, si m odo hac nostra passio­ ne Ecclesiae p ro m o v e re tu r c o m m o d u m . V erum enim vero tam hoc sperandum n o n est, u t potius ab ausibus talibus exitium tim en d u m esset: quid enim secuturum rem ur, si om nes loco ceda­ m us, quibus serius pro D E O zelus est, ac ita nostrae conscientiae tan tu m consulere velim us; no n n e eodem m o m en to stationes occupabunt nostras, qui ad n u tu m plane, secundum q uidquid praescribetur, agent, et causae publicae pro d ito res, quae adhuc servari possent, in perniciem praecipita­ bunt? A deo fiet, ut, cum saltem boni n o stro adhuc ad salutem fruentur m inisterio, m ali autem n o n o m ni ad em endationem m anuductione destitu­ entur, u triq u e in p o steru m peius habeant, ubi m ercenarii12 m eri pastoribus successerint. C erte, hoc nisi obstaret, crede m ihi no n paucos etiam ultro officiis suis hactenus se abdicaturos fuisse, in quibus, quod conscientia iubet, non p e rm itta tu r agere, nec hircos ab o v ib u s13 sufficientibus m ediis segrega­ re. Sed tenet eos n o n tam sui quam eo ru m cura, quibus adhuc se utiles conspiciunt, et cum dim idia pars m uneris n ostri, quae cum volentibus agit, ubique adhuc salva sit (quis enim p rohibet, u t quotidie nostra institutione, adm onitione, consolatione fruantur, qui talia expetunt?), alterius dim idiae partis, quae circa refractarios versatu r itidem quoad prim os gradus ex sugge­ stu, privatae adm onitionis etiam pro re nata severioris qualitercunque aliquis usus supersit, indicem us erepto usu u lterio ru m g raduum , qui ad exclusio­ nem procedant et rigidam disciplinam , consultum esse deseri to t m illia

10 11 12 13

Vgl. B rie f N r. 25 A n m . 8 . C äsaro p ap ie (vgl. B rief N r. 82 A nm . 18). Vgl. 2 K o r 10,4; E p h 6,13-17. Vgl. J o h 1 0 ,12f. Vgl. M t 25,32f.

60

65

70

75

80

85

90

95

422

Briefe des Jahres 1676

anim arum n ostra opera egentium , quae, si extrem a tentare et subire m ali­ m us, p erfidorum aliorum n o n curae, sed perfidiae forte tradentur. Interim n o n nego ag endum hic, q u o d possum us, u t tam en extrem a n o n tentem us, ip so ru m autem m ore, non qui nobis parcam us. N am nos si respiciam us, quanto facilius est alia tolerare, quam m o rsu m conscientiae, quae saepe sibi n o n satisfacit. O bservasti etiam , credo, in desideriis m eis'4, quod alicubi conditionem earum Ecclesiarum feliciorem praedico, quae sub m agistratu sunt h eterodoxo, m odo non tyranno. In his ad o rdinem C hristi rediguntur om nia. Saepe cogitavi, illud iam tem pus esse, quo nobis pene una haec cura esse debeat, ut, qui iam aliquid boni conceperunt et aedificationis cupidi sunt, in eos profi­ ciant quos o p ortet, m in o ri interim habita cura, donec in grege quovis illorum aliquis extet n um erus, qui vitam C hristi sua exprim ant et exem plo suo deinceps Pastoris, ubi m alo ru m etiam conversionem tentabit, conatus iuvent. N o n q u o d eo tem p o re h o ru m plane nullam rationem haberi velim , sed quod isto rum praecipuam . Forte, ubi oves D om ini sedula nostra cura increm enta debita pietatis fecerint et nobiscum precibus assiduis D eum im p loraverint, nostri hic m iserebitur et ea ostendet m edia, quae posthac validiora sint vel hircis in oves m utandis, vel e grege dem um eiiciendis. M irabilis est D om inus in iudiciis suis15, nec om nia vota aut conatus patietur esse irrita. V erum de his plura iam no n p erm ittit tem poris penuria et pagella iam pene com pleta. D eus in o m nibus nobis ostendat voluntatem suam et inspiret faciendi anim um . E u m m ecum , quaeso, quotidie, u t hoc faciat, pie invoca. 30. Iun. 1676.

14 Pia D esideria 1676, S. 10 (PD 15,14-19). 15 Vgl. R ö m 11,33.

N r. 92

an A hasver Fritsch

6 .7 .1 6 7 6

423

92. A n Ahasver Fritsch in R udolstadt1 F ran k fu rt a. M ., 6 . Ju li 1676

Inhalt E rk u n d ig t sich nach den geplanten C ollegia pietatis in Jena u n d R u d o lstad t. H a t selbst in F ra n k fu rt ein C o lleg iu m pietatis m it T h eo lo g ie stu d en ten b eg o n n en . - O b e rse n d e t das K ieler G u tach ten zu d en C o lleg ia pietatis. G ib t R atschläge zur D ru ck leg u n g v o n F ritschs T rak tat üb er E rb au u n g sv ersam m lu n g en . V erw eist a u f L uthers V orrede zur D eu tsch en M esse. - B e g rü ß t die E in rich tu n g eines B e k en ntnisexam ens. - O ffen e F ragen zur D ru ck leg u n g v o n S chriften Fritschs. M ö c h te w eitere N a m e n v o n Ju riste n als V erfasser v o n E rb a u u n g ssch rifte n w issen. N e n n t die V erfasser d er beiden B edenken zu den Pia D esideria. - K ü n d ig t den D ru c k seiner K atech ism u serk läru n g (Einfältige E rklärung) an.

Überlieferung A: B erlin, S B B -P K , M s. lat. 4° 363, S. 4 5 -4 8 . D :P h .J . S pener, C o n silia et Iudicia T heo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 499-501 (Z. 11-121).

Salutem a D O M IN O ! Vir N obilissim e, M agnifice, Excellentissim e. D o m ine F autor et A m ice longe aestim atissim e. Q uam vis quo crebriores vestrae2 advolant, eo m ihi sint gratiores, ulla tam en tarditatis vel infrequentiae excusatio necessaria n o n est. Iniquus enim sim , cum meis negotiis hoc condonari peto ab amicis, quoties vel m o ram responsi facio, vel no n nisi ad plures una respondeo, si n o n idem ius aliis concederem , qui etiam pluribus occupationibus distringantur. C aeterum , uti om nes ves­ trae m e n o n uno m o d o delectare solent, ita in his etiam fuere plura, de quibus m erito gratias dato ri om nis boni ago im m ortales. Excellentissim um D . B ech m an n u m 3 collegium aliquod charitatis4 ordiri quam g ratu m fuit! P erg ratu m etiam fu tu ru m , si de m odo eius aliquid intellexero. U n a in academ ia si rei periculum factum fuerit, n o n dubito secuturos plures, m o d o qui prim us o rd itu r et d ebitum intendat finem et 5 s im ] + < q u i > .

12 P e rg ra tu m ] g ratu m : D .

14 e t ] - D .

1 Z u A. F ritsch s. B rie f N r. 9 A n m . 1. 2 N ic h t überliefert. 3 F ried em an n B ech m an n (s. B rie f N r. 10 A n m . 43); vgl. B rie f N r. 67, Z . 9 0 -9 4 . 4 O b e r das an g eb lich in Jena v o n F riedem ann B ech m an n veranstaltete C o lleg iu m charitatis (vgl. B rie f N r. 67, Z . 93 f) g ibt es keine verläßlichen N ach rich ten . Z w a r berich tet auch Jo h a n n H ein rich H o rb am 6 .9 .1 6 7 6 an C h ristian K o rth o lt v o n einem bereits angefangenen C o lleg iu m , aber es h an d elt sich o ffen b ar u m eine vage N ach rich t: ‫ ״‬D aß H e rr D . B ech m an n die collegia pietatis o d er w ie ers n en n et charitatis in Je n a angefangen, w ird schon b ek an n t sein. “ (Kiel, U B , C o d . M . S., S. H . 406 A 2 N r. 15). S pener jedenfalls w a rte t noch am 7.11.1676 a u f eine R eak tio n B ech m an n s (s. B rie f N r. 112, Z . 36-4 5 ).

424

Briefe desJahres 1676

studiose caveat, quae p rim a esse possunt obstacula. A nte om nia vero piis precibus opus erit, cum sine D O M IN O nihil possim us. N o s quoque D E U M hum illim e invocem us, qui in m essem copiosam operarios plures fideles em ittat5. Eiusm odi exercitium , qualia in academ iis excoli optarem , altero ab hoc m ense divina gratia orsus su m 6: quo cum aliquot Theologiae studiosis piis singulis septim anis bis congredi soleo, u t iuncta opera epistolam priorem Ioanneam 7 perlustrem us, ex illa quid fidei, quid vitae necessarium ita discen­ tes, u t nihil om n in o perm ittam u s inferri, q u o d n o n ipse Spiritus S[anctus] dixit, u t ita T heo lo g iam n o stram paulatim ab illis m undem us, quae hum ana eruditio et inventio genuinis pietatis d ogm atibus ita inseruit, u t vix dignos­ catur. D O M IN U S , cuius gloria ante oculos unica est, no n patiatur nos a scopo hoc aberrare, sed dirigat nos in o m n em veritatem . G ratum etiam fuit, q u o d ex vestris didici inter Ecclesiae m inistros collo­ q uium h ebdom adarium in stitu tu m 8 et urg eri apud praeceptores scholasti­ cos. O p to in illo etiam conatu vos gratiam divinam auxiliatricem sentire. E xigua quidem haec esse videntur, sed si respiciam us, quo profectura spes est, m erito gratias agim us D O M IN O , qui ostendit, se n o n d u m oblitum esse suorum . Patienter autem feram us, q u o d lentius procedunt haec bona. Ille enim fere m os est D E I, u t eo ru m constantiam tentet, qui ipsius causa aliquid suscepere, n u m facile se absterreri vel delassari patiantur, quando spei pri­ m ae non respondet successus velocior. Inter aulicos, voluptuarium hornin u m genus, n o n m iro r tardius talia procedere: neque despero tam en, si lubeat inter paucos rem ordiri, qui u ltro ad talia procliviores sunt, ut ita volentes tan tu m ad m ittan tu r; m agis enim m agisque in sententia m ea confir­ m o r, hanc esse indolem regni C hristi, u t n on nisi cum volentibus pleraque agantur: ubi vero inprim is in talibus, quae libera vel legibus iu b en tu r vel alioquin instituta, ita ordin an tu r, u t n o n nisi cum pudore aliqui em anere se posse videant, gravissim a eru n t obstacula; nam erunt, qui se opponent, ne quid eiusm odi in tro d u catu r, quo onus sibi directe vel indirecte im poni arbitrantur: vel si m elior sententia vicerit, hypocritae illi, qui solum ob alios intersunt, plus o b su n t quam p rosunt. U n d e m ea res si fuerit, m odo duo 25 pietatis < pietatibus. 26 /g lo ria /. 29 heb d o m atim : D . 39 ad m itte re n tu r: D. /e n im /. 41 /v e ro /: < . . . ? > . iu b e n tu r ] + o m n in o : D . 42 se em anere: D . 45 alios] illos: D . 5 Vgl. M t 9,38 (Lk 10,2). 6 H iern ach h at S pener seit Ju n i 1676 in F ra n k fu rt a. M . m it einigen T h eo lo g ie stu d en ten un d P fa rram tsk an d id aten das v erw irk lich t, w as das K ern stü ck seiner V orstellung v o n einer R eform des T h eo lo g ie stu d iu m s w ar: die E in rich tu n g eines (akadem ischen) C o lleg iu m pietatis, in dem T h eo lo g ie stu d en ten die B ibel u n ter tex tk ritisch er, sem antischer, dog m atisch er u n d praktischer F ragestellung stu d ierten , vgl. Speners B riefe v o m 7. 9. 1686 u. 13. 1. 1677 (C ons. 1, 244. 426); zur Sache vgl. W a l l m a n n , 315ff. 7 ljo h . 8 Vgl. B rie f N r. 75, Z. 29-3 4 .

N r. 92

an A hasver Fritsch

6. 7. 1676

425

tresve in n u m ero m aiori aulicorum reperiantur, qui to to anim o hoc deside­ rent, cum hisce tale quid susciperem , nec ad m itterem alios (tantum abest ut urgerem ), qui n o n adm itti serio postularent. Sicuti enim n o n nisi pessim i se oppon en t exercitio, qu o d alii inter se instituant, ex quibus ipsi nihil in co m ­ m odi sentiunt, ita quo d initio paucis sed vere piis placuit, paulatim aliis etiam probab itu r, et ex em p lu m longe plus proficiet quam leges. Sed κύριος δώη σοι σύνεσιν έν πάσιν9. Inprim is etiam gratus fuit nuncius de suscepta opera, u t studium aedifi­ candi se et alios iusto tractatu 10 defendatur. C rede m ihi, Vir D E O dilecte, illo labore tam bene quam q u oquam alio de causa divina et Ecclesiae bono m ereberis. E t licet is aliis negotiis frequentius in terru m p atu r, dabit tam en D O M IN U S o tiu m , ut perficias: de editore nullum sit dubium , sed, si velis, nostra erit cura. M itto hic responsum Facult. C hiloniensis11, quod desiderabas: si forte usui esse possit; si etiam credas prodesse, u t sim ul inseratur, n o n abnuo: utile tam en existim o, nec mei, qui interrogavi, nec fieri m entionem collegii, q u o d respondit. E xpectavi hactenus alia, sed n o n im petravi ab illis literas, quibus id negotii dederam , ea sem per cautione, ut, si collegas suos credant in affirm ativam n o n inclinare, rem ne deferant quidem ad eos. C u m responsum illud m itteret A d m o d . Rev. D . K o rth o ltu s12, addebat in epistola su a13, nisi m em o ria fallatur, ap[ud] B [eatum ] H u lsem an n u m 14 in libello de m eth o d o co n d o n a n d i haberi, q u o d conduceret abolitis aliquibus concionibus collocutiones eiusm odi sacras institui: v erum enim vero to to libello evoluto nihil eiusm odi com paruit, an forte vel differunt editiones et libellus aliquando auctior prodiit: an in alio libro istius autoris talia deprehen­ duntur? Forte etiam n o n inutiliter allegaretur L utheri τόυ μεγάλου consilium de tertio m o d o m issae celebrandae, T. 3. A ltenb. f. 468b15. Q uam vis enim n unqu am assentires, u t tale quid fieret, q u o d apertum schism a introduceret:

49 /se rio /. 52 p lus ] prius: D . 54 fuit ] - D . /u t/. 62 /n e c /. collegii fieri m e n tio ­ n em : D . 64 suos ] tu o s: D . 70 co m p aru it ] apparuit: D . 7 1 f /d e /p re h e n d u n tu r < < c o m > p r e h e n d u n tu r. 75 n o n n u m q u a m : D . assentiret: D . 9 2 T im 2,7. 10 A. Fritsch, T ractätlein V on C h rist= sch u ld ig er E rb a u u n g deß N äch sten d u rch gottselige G espräche, F ra n k fu rt a .M .: J .D . Z u n n e r 1676 (B ircher B 3487), 2L eipzig 1690 (vh H A B W olfenbüttel). 11 D as G u tach ten d er K ieler T h eo lo g isch en F akultät (s. A n h an g N r. 163); vgl. B rie f N r. 75, Z . 6 8 -7 0 . 12 C h ristian K o rth o lt (s. B rie f N r. 27 A nm . 1). 13 N ic h t ü b erliefert. 14 Jo h a n n H ü lse m an n , M eth o d u s concionandi, W itten b erg 61671 (11638). W elche A usgaben S pener u n d K o rth o lt b en u tzten , w u rd e n ich t erm ittelt. 15 M . L u th er, D eu tsch e M esse (s. B rie f N r. 18 A n m . 11). - F ritsch fü h rt diese L utherstelle in seinem bei A n m . 10 g en an n ten W erk n ich t an.

426

Briefe des Jahres 1676

ita tam en colligo, si eousque pater n oster procedere ausus fuisset, quo magis hos probasset conventus, in quibus rem issa ad coetus publicos adm inistratione sacram entorum verbi tan tu m susciperetur diligentior investigatio et adm onitiones fraternae instituerentur. E t quidem V irum O p tim u m consilii 80 sui nec postea poenituisse ex eo intelligitur, quia T. 4. Alt. f. 465b16 idem aliquot verbis repetit. D em u m hoc etiam m e exhilaravit, quod cum confessionis exam en17 insti­ tuatur: m ulti profectu usus in stitu tu m , si exam inatores non nudae recitationi v erb o ru m insistant, sed v eru m intellectum doctrinae pietatis hac occasione 85 illis inculcare studeant: q u o d facturos confido, qui ipsi illa vere finiti fuerint, u t serio am ore au d ito ru m su o ru m , q u o d iubentur executioni m andare, labori sibi n o n duxerint. C aeterum ad illud arg u m en tu m convertor, de quo alioqui vestris etiam n on acceptis u ltro scripturus fierem 18, n im iru m W alterum 19 n o stru m tria 90 opuscula concredita20 ad finem perduxisse, u t n o n nisi prim ae et ultim ae pagellae excudendae restent: m ittam vero illas, nisi alia occasio sit ad m anum aut intra paucas septim anas offeratur, per cursores ordinarios21. D esiderat iam W alterus scire, u tru m placeat figuram aeneam 22, quod hodierni m oris est, praem ittere titulo: et si hoc probaretu r, u t σκιαγραφία subm inistraretur, 95 quam ille aeri curaret incidi. M em ini etiam desiderasse Vos, u t vel carm en vel aliam paraenesin ad lectorem opusculo adderem : ea de re cogitanti incidit m ihi com m odius fere, q u o d vellem us fieri p er epistolam , si eam addi opus­ culo iuberes23. U b i ita placuerit, n u tu tan tu m opus est, ut eam vestrae praefationi subiici curem . In ea vero, quicquid Vobis visum erit, m utare, 100 exim ere vel addere licebit.

76 q u o ] q uod: D . 77 hos ] —D . 80 468b: D . 82 m e etiam : D . cu m ] nunc: D. 83 p ro fecto : D . recitationi ] relationi: D . 85 quin ipsis illi: D . finiti ] fines: D . 86 iub eatu r: D . 89 accepto altera: D . fueram : D . /tria /. 90 p rim a: D . 91 restent < restant. 97 fore: D . 99 In ea v ero ] T am en suaso: D. m u ta re ] obstare: D. 100 vel ] + et alia: D. 16 M . L uther, V orrede zum K leinen K atechism us; in W ahrheit h andelt es sich bei dem betreffenden T ex t u m einen auch als g eso n d erten D ru ck überlieferten A b sch n itt aus der D eu tsch en M esse (s. A n m . 15), der v erm u tlich v o n einem B u c h d ru ck er eigenm ächtig als V orrede zu einer A usgabe des K leinen K atechism us b en u tzt w u rd e: ‫ ״‬U n te rric h tu n g , w ie m an die K in d er m ö g e fü hren zu G ottes W ort un d D ie n st“ (W A 19, 7 6 -7 8 ; vgl. aaO , S. 66). 17 O ffen b ar die E in fü h ru n g eines K atechism usexam ens in R udolstadt. 18 S. B rief N r. 75 A nm . 28. 19 Jo h a n n G eo rg W alther (s. B rie f N r. 51 A nm . 7). 20 A. Fritsch, H eilige O ste rfre u d e (s. B rie f N r. 67 A nm . 3); ders., Jesus Alles in allen (s. B rief N r. 51 A nm . 6); d ers., Pietas Tauleriana (s. B rie f N r. 68 A n m . 5). 21 D ie öffentliche P ost (s. D ie t z 3, 345ff). 22 K upferstich. 23 Z u der als B rie f konzip ierten V orrede Speners, in der er eine Reihe von N ich t-T h eo lo g en a n fü h rt, die sich m it E rb a u u n g sb ü ch ern u m die F rö m m ig k eit verdient gem acht haben, s. B rief N r. 51 A nm . 6; zu r Sache vgl. B rie f N r. 67, Z . 15-22.

N r. 92

an A hasver Fritsch

6. 7. 1676

427

Inprim is o p tarem plures quam m ihi cogniti sunt Iurisconsultos notari, qui scriptis sacris suae pietatis edidere testim onium ; ista quidem vice p lurium n on recordor, nisi q u o d M ynsingeri24, Jaegeri25, H eigii26 no m in a in m em oria haerent, quos itid em talia scripsisse autum o. E t quidem si pro b etu r, ut haec exem pla vestro opusculo addantur, istas pagellas denuo expectarem ; ubi vero aliter visu m fuerit, sit m ei in vos affectus ille etiam testis. Porro, qu o d attinet T heologos, q u o ru m iudicia piis desideriis27 meis subieci, p rio r est lo h . H enricus H o rb iu s28 C om [itis] Palatini C hristiani29 in C o m ita tu Spanheim io30 superintendens, alter Ioachim us Stollius31, aulae Rappolsteiniae c o n d o n a to r et subiectarum E cclesiarum inspector, hic p rim ogenitae32 m eae, iste secundae33 sororis m ariti, uterque regni divini ex anim o studiosus. E o ru m n o m in a occului, quia credidi rei id m agis conduce­ re. Si vero vir in terro g et, quem existim es consiliis no n infestum , n o n refragor, u t illa ex Te sciat. Ista ad vestras. N u n c unicum subiungo, in eo m e versari, ut, qui in exordiis concionum ord inario ru m a q uinquennio catechesin tractandam sum si34, p lu riu m ro g atu victus o m n em illam m ateriam in quaestiones catecheticas35 colligam , quas propediem bon o cum D E O publicae luci expositurus sum . In id om nia collim ant, ut necessitas praxeos et infucatae pietatis undique eluceat atque lectoribus ea instillentur, quae vix alibi in huius generis libellis reperiri solebant. 101 /I u ris c o n s u lto s /] Iu risco n su lto ru m : D . notare: D .

109 S ponheim io: D.

24 Jo a ch im M y n sin g er v o n F rundeck (1517-1588), Ju rist, zuletzt K anzler in B raunschw eig (D B A 881, 9 -5 6 ; A D B 23, 2 2 -2 5 ; vgl. H . B e c k , D ie E rb au u n g slite ratu r der evangelischen K irche D eu tsch lan d s, Teil 1, E rlan g en 1883, 277f). 25 M elch io r Jäg er v o n G ärtrin g en (geb. 1545), Ju rist; er schrieb: C h ristlich e G ebete A u ß den P salm en D av id s zu sam m en gezogen u n n d a u ff die underschiedliche T agen d er W ochen au ß g etheilt, T ü b in g e n 1589 (H . B e c k , D ie E rb au u n g slite ratu r d er evangelischen K irche D eu tsch ­ lands, Teil 1, E rlan g en 1883, 335; vgl. ders., D ie religiöse V olkslitteratur der evangelischen K irche D eu tsch lan d s, G o th a 1891, 58); vgl. die lateinische Ü b erse tz u n g P recationes E t M e d ita­ tiones piae, T ü b in g e n 1592 (V D 16, N r. J 158). 26 P eter H eige (1558-1599), Ju rist, zuletzt kursächsischer H o fra t in D resd en (D B A 496, 3 5 3 -3 6 3 ; A D B 11, 307f). E r schrieb: M editationes sacrae in E vangelia dom inicalia, h g . v. P olycarp L eyser, 1 -2 , W itten b erg 1602 (21607, 31615). 27 D ie B ed en k en v o n J o h a n n H ein rich H o rb u n d jo a c h im Stoll (s. B rie f N r. 45 A nm . 34 u. 35). 28 Jo h a n n H ein rich H o rb (s. B rie f N r. 5 A nm . 19). 29 P fa lzg raf C h ristian II. v o n B irkenfeld (und Z w eib rü ck en ) (s. B rie f N r. 69 A n m . 12). 30 D ie G rafschaft S p o n h eim w ar K o n d o m in a t d er G rafschaft P fa lz-Z w eib rü ck en u n d der M ark grafsch aft B aden. 31 Jo a ch im Stoll, H o fp re d ig e r in R ap p o ltstein (s. B rie f N r. 10 A n m . 1). 32 A g ath a D o ro th e a Stoll geb. S pener (s. B rie f N r. 53 A n m . 45). 33 S ophia C äcilia H o rb geb. Spener (1640-1727), seit 1671 v erh eiratet m it Jo h a n n H ein rich H o rb (w ie A n m . 29). 34 Vgl. B rie f N r. 82 A n m . 5. 35 P h .J. S pener, E in fältige E rk läru n g (s. B rie f N r. 82 A nm . 6).

428

Briefe des Jahres 1676

Accessit alia ratio, quia hinc inde co m m uni eorum , qui arg um entum pietatis cum zelo u rgent, infortunis o rth o d o x ia mea sine ulla ratione in suspicionem ducta est, a quibusdam nec tam en, in quo a sana doctrina seorsim iverim , a quo q u am expressum , u t haec occasio sit circa universa capita C hristianae doctrinae sensum m eum explicandi: ut scrupulus, si cui haesit, extruetur, confun d an tu r vero, quae m alitiose talia m ihi ingessere, calum niatorum ora. Velit D E U S nec hoc sine profectu boni fieri: quod ubi o btinuero, operae p retiu m ingens fuerit. E iusdem gratiae com m issus cum universis Tuis, im o om nibus, qui IE S U M ardenter diligunt, optim e vale. Scrib. Francof. ad M oen. 6. Iui. 1676. M agnif. T. Excell. ad preces et officia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria.

Si forte G othae36 am icos consuleres, aliqua su b m inistraturi essent argum enta de piis colloquiis idonea. M axim e Rev. D . T ribbechovius literis m e edocuit37, B eatum E rn estu m 38 ducem talia instituisse, sed, quod idoneae deessent personae, vel nescio quibus aliis causis, denuo rem om issam . Ipse vero institutus om nibus p ro b at m odis.

38 G otha. 37 A d am T rib b ech o v (s. B rie f N r. 60 A n m . 1); zur Sache vgl. B rie f N r. 88, Z . 10-12. 38 H erzo g E rn st (der F ro m m e) v o n S achsen-G otha (s. B rie f N r. 10 A nm . 49).

N r. 93

an [Hector M ithobius]

20. 7. 1676

429

93. A n [H ector M ithobius in O tte rn d o rf/H ad e ln ]1 F ran k fu rt a. M ., 20. Ju li 1676

Inhalt D an k t fü r die g ü n stig e A ufnahm e der Pia D esideria. O b w o h l es an V erdächtigungen n ich t fehlt, h at bislang n iem an d öffentlich w id ersp ro ch en . - K en n t die S chw ierigkeiten des P fa rr­ am tes, w ie sie [M ith o b iu s] erlebt, aus eigener E rfah ru n g . A n eine allgem eine K irch en refo rm ist n ich t zu denken, w e n n n ich t je d e r P farrer an seinem O r t m it den W illigen einen A nfang m acht. L egt sein K o n zep t d er ecclesiola in ecclesia dar. - B e a n tw o rte t einzelne strittig e F ragen zu den Pia D esideria: 1. D e r E rw a rtu n g einer allgem einen B ek eh ru n g d er J u d e n steh t die en tg eg en g e­ h altene B ibelstelle (Lk 21,23) n ich t entgegen. B e ru ft sich a u f das Z eu g n is n am h after, älterer lu th erisch er A u to ren . A u ch in d er G eg en w a rt finden sich V ertreter dieser A nsicht. 2. D er Fall des rö m isch en P ap sttu m s ist nach A p k 18 u. 19 n o ch zu erw arten , es sei denn, je m a n d w eise nach, daß diese V erh eiß u n g schon restlos erfüllt ist. Im ü b rig en steh t er auch m it dieser A nsicht n ich t allein; selbst sein L ehrer D a n n h au e r h at sie v ertreten . 3. W er die A u ffo rd eru n g zur R e fo rm atio n des geistlich en Standes zu h art em pfindet, solle W ege aufw eisen, w ie m an in der g eg en w ärtig en S itu atio n g u ten G ew issens P farrer sein k ö nne. 4. Seine A uffassung v o n d em N u tz e n d er th eo lo g isch en D isp u ta tio n hat [M ithobius] selbst zu rech tg erü ck t. D ie W ertschät­ zu n g A rn d ts teilt [M ith o b ius] m it vielen g o ttseligen C h risten . 5. H ält m eh r v o n einer N eu au fla­ ge v o n H ein rich V aren iu s’ g eleh rter V erteidigung Jo h a n n A m d ts als v o n einer ‫ ״‬g e re in ig te n “ A usgabe solcher E rb au u n g ssch riften , die v o n den U n iv ersitätsth e o lo g e n g ar n ich t gelesen w erd en . A u ch die U n iv e rsitä te n sind A rn d t g eg en ü b er n ich t m eh r feindlich gesinnt. A us eigener E rfah ru n g w eiß er, daß die L ektüre d er S chriften A rn d ts den G lauben m eh r befestigen k an n als die po lem isch e T heologie. 6 . N ic h t die E rstellu n g eines g ro ß en B ib elk o m m en tars tu t n o t, so n d e rn die G e w ö h n u n g d er G em ein d en an die eigene S chriftlektüre. W eist a u f das H eigelsche K o m m e n ta rw e rk hin.

Überlieferung D : P h .J. S pener, C o n silia et Iudicia T h eo lo g ia L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 128-134.

Pia m ea2 et affinium m e o ru m 3 (duo enim illi T heologi ex duabus germ anis sororibus4 sunt affines, D n. Stollius5 R appolsteinius et D n. H o rb iu s6 Spon1 H ecto r M ith o b iu s VI. (von M ithoff) (2 3 .5 .1 6 3 1 -2 4 .1 2 .1 6 8 2 ), A rchidiaconus in O tte rn d o rf/H ad e ln ; geb. in B ö b lin g en , nach d em S tu d iu m in W ittenberg, T ü b in g e n u n d S tra ß b u rg (cand. theol. 22.11.1652: K n o d 1, 620) 1656 A rchidiaconus, 1680 P fa rrer u n d S u perintendent in O tte r n d o rf (D B A 848, 2 94-296; A D B 22, [12-14] 13; Jö c h er EB 4, 1806f; H . W .H . M i t h o f f , M itteilu n g en ü b er die Fam ilie M ith o ff, H a n n o v er 1881, 62f; M e y e r 2, 2 5 8 f); setzte sich kritisch m it T h . G ro ß g eb au ers M usikfeindlichkeit auseinander (s. B rie f N r. 157 A n m . 23). - M ith o b iu s u n d S pener k an n ten sich offenbar vo n d er gem einsam en S tudienzeit in S tra ß b u rg her. - Es h an d elt sich 11m S peners A n tw o rt a u f B rie f N r. 157. 2 P h .J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 3 D ie B ed en k en v o n Jo h a n n H einrich H o rb u n d Jo ach im Stoll (s. B rief N r. 45 A nm . 34 u. 35). 4 A g ath a D o ro th ea Stoll (s. B rie f N r. 53 A n m . 47) un d Sophia C acilia H o rb (s. B rie f N r. 92 A n m . 33). ­‫ יי‬Jo ach im Stoll, H o fp red ig e r in R ap p o ltstein (s. B rie f N r. 10 A n m . 1). 6 Jo h a n n H ein rich H o rb , S uperin ten d en t in der G rafschaft S ponheim (s. B rie f N r . 5 A n m . 19)

430

Briefe des Jahres 1676

heim icus, Inspectores) desideria tam benevolo anim o a vobis esse suscepta, p lu rim u m m ihi g ratulor. Sciatis vero aliis etiam in G erm aniae partibus non defuisse viros Ecclesiasticarum reru m peritos et gloriae divinae studiosos, qui consensus sui atque suffragii m e certiores reddiderint inque proposito confirm averint. Q u am v is, u ti fieri alias solet, nec desint alii hinc inde, qui in contrarium ivissent et, nescio, quas suspiciones citra ullam causam in m e coacervare conentur, nec tam en p rodire aut contradicere publice ausi. C aeterum , n o n in angulo tali vivo vel doceo, ubi no n doctrinae meae testes plures habeam 7, vel ubi clam fu tu ru m esset, si quod a C onfessione n ostra alienum statuerem , qui nu llu m ex suggestu pronuncio serm onem , cuius n on etiam peregrini sint auditores, qui per hanc urb em transeunt, vel tales adesse n o n sit opinio. V erum enim vero parum de hoc laboro nec indignius fero, m eum quoque illorum nom inibus addi nom en, quos in suspicionem heterodoxiae ex pietate cum zelo inculcata ab aliter anim atis vocatos in illo scripto8 ipse sum conquestus. Veniet dies, quae ista om nia revelabit et suum cuique9 tribuet! M odo ad gloriam divinam eiusque p ro m o tio n em ex talibus nullum , quod fere nec m etuo, im ped im en tu m redundet, bene habet, quicquid de nostra existim atione fiat: cur enim n o n huius etiam dispendium lubentes faciamus eius causa et, cum ille ita volet, cui debem us om nia? Q u o d difficultates plures in m inisterio T uo experiaris, cum speras et laboras aliquid gloriae divinae p roficuum effectui dare, non m iror, m irarer, nisi experirere. E t quidem , si difficultates sunt, quae superari queunt, adhuc satis bene nobiscum agi credendum est, sed tales etiam nos p rem u n t, quae et hum ana vi insuperabiles et ad quas pervincendas n o n d u m v idetur D eus nobis largiri successum conatibus: uti quidem m ira est divinae oeconom iae in tem p o ru m periodis sapientia et nobis inscrutabilis dispositio. C erte valde fallor, aut haec tem poris nostri indoles est, u t om ni nisu nihil vel perparum efficiam us illis, quae cum om nibus ex tota Ecclesia nostra, in qua plerum que pauci sunt illo axiom ate digni, agim us. E t sufficiet, si ad hoc ea valeant, ut aliquo m o d o in officio contineatur alioquin in om ne nequitiae genus laxatis habenis ruiturus populus atque subinde concionibus nostris aliqui praepa­ ren tu r, qui dein paulatim reliquis officii m uneribus et p roprio studio effi­ ciuntur veri C hristiani. R epetendus est ex p rim a Ecclesia m os, de quo Paulus A ctor. 20. v. 3110 νουϑ ετών μετά δακρύων ένα έκαστον. Res non adeo difficilis, si Pastor Ecclesiae suae m em bra noverit et anim o suo illos sibi initio seligat, quos regno coelesti prae aliis idoneos et intentos agnoscit. C u m his singulis p rivatim frequenter agat, eos instruat, h o rtetu r, corrigat atque ita circa illos laboret, tanquam illi sibi soli concrediti essent,

7 Vgl .J o h 18,20. 8 Pia D esideria 1676, S. 1 7 f(P D 18,24-19,23). 9 G ru n d g ed an k e der iustitia d istrib u tiv a ( W a l t h e r N r. 13289b); vgl. R ö m 2 5 f 10 A p g 20,31.

N r. 93

an [Hector M ithobius]

2 0 .7 .1 6 7 6

431

licet reliq u o ru m publica n o n d ep o n atu r cura: donec paulatim aliquos eo perducat, u t reliquis sint exem plar et hac ratione praelucere queant, tantum isto exem plo caeteris deinceps p ro fu tu ri, q u an tu m ipse Pastor om ni sua doctrina. Ita paulatim Ecclesiola in Ecclesia colligenda est, quae subinde e reliquo coetu crescet, aut nihil agem us. H au d quidem , u t aliquod fiat schis­ m a nec u t peculiaris sit illorum congregatio, exigo, sed ut tam en Pastor illos noverit, qui iam genu in aru m o v iu m C h risti m ereantur n om en et quos tanquam tales tractare debeat et qui d em u m ad illam conditionem paulatim perducendi: In hoc officio n o stro , si diligentes nos praestiterim us, non dubito, τον άρχιποιμ,ένα11 p o rtam p aten tio rem a p e rtu ru m 12, u t plura deinceps praestare liceat. Singulas virgas confringere n o n erit supra vires, in tegrum fascem sim ul, id vero im possibile13. Q u o d ad ea attinet, quae in nostris desideras, rem gratam praestitisti, talia m onens, ex quibus sem per est proficiendi occasio. C aeterum n o n aegre feres, in illis u t p o rro m eu m renudem an im u m , p ro u t inter am icos et fieri consuevit et oportet. A sententia de conversione Iu d aeo ru m 14 adhuc expectanda, non inficias eo, qu o d h aud quaquam m e dim oveant, quae adfers et quae ab aliis etiam adducta legi. Luc. 21,2315n o n nego, iram incubuisse populo atque adeo nunc etiam eum isto onere p rem i ad finem usque eius periodi, quae illi statuta, 1. Thessal. 2,1616 εις τέλος rectissim e explicatur a Flacio17, iram D ei in eos effusam esse extrem e et perfecte; saltem significari consum m ationem seculi, nullo doceri potest idoneo arg u m en to potius, το τέλος, M atth. 2 4 ,1418; excidium gentis designat, post q u o d n o n una an norum hactenus decurrit centuria. Sententiam vero hanc cum tueor, n eu tiq uam recedo ab Ecclesiae nostrae D octoribus prim ariis. N a m p raeterquam , q uod in prim a et prisca illa Ecclesia illud in d u b iu m revocatum , quae tam en paucos sequaces reperit, tu m etiam quod in hoc dogm ate, q u o d το εί έστί attinet, in affirm ativam conspirant om nes, q u an tu m m em ini, qui extra E vangelicam nostram Eccle-

11 lP e tr 5,4 (Jesus C h ristus). 12 Vgl. 1K or 16,9; K ol 4,3. 13 Vgl. Ä sop, Fabulae, 53. 14 D ie E rw a rtu n g einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n in d en Pia D esideria 1676, S. 7 2 -7 4 (PD 4 3 ,3 3 -4 4 ,1 6 ); vgl. B rie f N r. 157, Z . 36-4 1 . 15 Lk 21,23; vgl. B rie f N r. 157, Z . 38. 16 IT h e ss 2,16; vgl. B rie f N r. 157, Z . 39. 17 M . Flacius, G lossa com pendiaria (s. B rie f N r. 16 A n m . 22), S. 1013 (zu IT h ess 2, 16): ‫ ״‬P erg it describere fu ro re m p e rse q u u to ru m Iu d aeo ru m , qui adeo insaniant, u t nec ipsi veram relig io n em accipere v elin t, nec pati, u t G entilibus praedicetur, u t se rv en tu r. D en iq u e addit eos im p lere m en su ram p ecca to ru m su o ru m , & iram D ei plene in eos effusam esse: quae ipsos in ex trem e re p ro b u m sen su m trad id erit: ita u t iam u ltim u s p erfe ctu m q u e ex itiu m eis im m in eat, nec sit am plius spes d ilationis aut effugii eius. In finem ig itu r iram esse effusam in eos significat, ex trem e, & perfecte, & u t, p ro rsu s in re p ro b u m sensum trad iti fu erin t, & ex itiu m u ltim u m eis im m in eat: q u o d etiam m o x illis accidit. “

432

Briefe desJahres 1676

siam C hristi no m en profiten tu r, in reliquis adeo inter sese discordes: in ipsa n ostra Ecclesia prim us quidem D . L u th eru s19, m agnus vir, sed qui nullibi nos in sua verba adegit, vel ab H ie ro n [y m o ]20 seductus vel taedio fabularu m 21, quas iteru m rei ipsi Pontificii alleverunt, com m otus secessionem ab affirm ativa illa tam diu inter C hristianos recepta fecit et u n u m vel alterum ex σύνεργοις habuit astipulatores. Post eum plerique iterum T heologi nostri affirm ativam illam recepere; en quae veneraris no m in a22! D . G eorgius M y lius, D . A egidius et N icolaus H u n n ii23, M . Flacius, D . B alth. M enzerus, D. B alth. M eisnerus, Leonh. H u tteru s, L. Lossius, D n. K rugius24, Fr. B alduinus, Ioh. W inckelm annus, Ioh. W esenbecius25, M . H oe, A ndreas Keslerus, H . C reidius, M . H avem annus, Ioh. G eorg. D orscheus, G. C alixtus et alii: N ec dissentit G erhardus26. Vicissim Praeceptor noster D . D annhauerus27, cum peculiari scripto sententiam refellere in anim o haberet, pro se post L uth eru m vix alios quam P ap p u m 28, C ra m e ru m 29, D oelingium 30, quos aliegaret, in p rim atu habuit. A deo quem tu eo r sensus ante hos 40 vel 50 annos pene com m unis toti Ecclesiae Evangelicae fuit, quam vis ab eo tem pore nescio qua m otiva m agna pars T h eo lo g o ru m vestigia m aio ru m deseruerint et negativam am plexi sint. V erum enim vero, ne nunc quidem C eleberrim i D octores (si quid in rebus T heologicis autoritas valere debet) desunt, qui spem illam n o lu n t deserere. M em ini m e de arg u m en to hoc legisse D isputationem Inauguralem L. H elvi-

80 K eslerus: cj ] K ellerus: D.

19 M a rtin L u th er (s. B rie f N r. 16 A n m . 17). 20 H ie ro n y m u s (s. B rie f N r. 16 A nm . 16). 21 S. B rie f N r. 16 A n m . 18. 22 Z u r fo lg en d en Liste lutherischer T h e o lo g en vgl. B rief N r. 16, Z . 3 8 -4 5 ; zw ei A u to ren sind neu h in zu g ek o m m en (s. A n m . 23 u. 25). 23 N . H u n n iu s, E p ito m e C re d e n d o ru m (s. B rief N r. 44 A n m . 23), N r. 928 (S. [623-625] 624); vgl. Pia D esideria 1680, A nhang, S. 363f. 24 V erm u tlich D ru ck feh ler für [D avid] R u n g iu s (s. B rie f N r. 11 A nm . 15). 25 Jo h a n n V eesenbeck (s. B rie f N r. 56 A nm . 42). 26 Jo h a n n G erh ard (vgl. B rie f N r. 11, Z . 38, m it A n m . 13). 27 Jo h a n n C o n ra d D an n h au e r (s. B rie f N r. 11 A nm . 5). 28 Jo h a n n es P appus (1549-1610) aus L indau; nach d em S tu d iu m in S tra ß b u rg , T ü b in g e n un d Basel 1573 D r. theol. in T ü b in g e n , seit 1578 M ü n sterp red ig er u n d P rofessor der T h eo lo g ie in S traß b u rg . P appus k äm p fte in S tra ß b u rg leidenschaftlich für die A n n ah m e der K o n k o rd ien fo rm el (D B A 931, 182-209; A D B 25, 163f; B B K L 6, 1497-1502). - J. Pappus, In om nes P ro p h etas, tam M aiores q u atu o r, . . . q u am M inores duodecim , . . . Scholae B reves et M e th o d i­ cae, F ra n k fu rt a. M . 1593, S. [250v-251v] 251v; v o n D an n h au e r zitiert (w ie A n m . 27), S. 279. 29 D aniel C ra m e r (s. B rie f N r. 41 A n m . 18). 30 Jo h a n n D o elin g (1593-1639), P ro p st zu B ergen in der M a rk B ran d en b u rg (D B A 244,90 = Jö c h er 2, 165; LP: R o th R 3657)). - J. D oeling, A ntichristus Τυμβογέρων, sive D e N o v itissim a p ersecu tio n e, ecclesiae D ei ab A n tich risto intentata, R ostock: J. H allerv o rd 1632, S. 589 (vh H B F S t H alle a. S.). - D an n h au e r (s. A n m . 27), S. 280, fü h rt D o elin g u n te r denen an, die R ö m 11,25 f a u f eine k o n tin u ierlich e B e k eh ru n g der Ju d e n bis zu m Jü n g ste n Tag deuten.

N r. 93

an [Hector M ithobius]

2 0 .7 .1 6 7 6

433

gii31, in qua pro nobis fuit et praefixum P ro g ram m a o b tinuit a tota Facultate T heologica R ostochiensi32: sed et p roxim is annis C ollegium T heologicum Ienense33 P ro g ram m ate aliquo probasse audivi, quae nos volum us circa R om an. I I 34, tu m in causa Praeclarissim i W asm uthii35 et Ravii36, nisi m em o ­ ria m e fallit, G ryphisw aldenses37 astipulati sunt, u t iam alios taceam. N o n hoc eum in finem adduco, tanquam nom in ibus his conterere vellem , qui aliter sentiunt, qui convictus sum , id argum enti genus in firm um in rebus sacris esse: sed quia plerique plane n o v am credidere opinionem , quam sector. N ihil autem adversus eam hucusque adductum vidi, quod aliqua specie sit, nisi, q u o d hac ratione extrem us dies, quem co m m uniter prae foribus et q uotidie im m in en tem expectant, paulo longius differtur. In eo vero, quid sit absurdi, n o n discerno. Q u o d vero attin et ulteriorem B abylonis38 lapsum , nec ab illa sententia m e abstrahi patior, nisi sint, qui ostendant, quae Apocal. 18 et seq.39 praedicun­ tur, ita im pleta esse, uti d ig n u m est veritate divina. N a m longe a nobis absit, ut D E O no stro , qu o d viro bon o in d ig n u m esset, attribuam us: videlicet m agnificentius eum aliqua prom isisse, quam praestitisse. O bsecro attente legas, quo d indicavi caput: et videbis talem ruinam praedici, quae horrenda in om n iu m incu rrat oculos, quae ex trem u m m o ero rem inducat eius asseclis, quae com parari possit cum excidio veteris B abylonis40, quae n on patiatur u n quam eam resurgere. H aec si ex Iohanne41 didiceris, probe tecum expen­ de, taliane sint, quae a L uthero42 n o stro Papatus passus est? C u m tam en ex eo tem po re praeter aliquot re g n o ru m iacturam , aliorum accessione sartam , nil reperitur, qu o d illa praedictione dignum esset, adhuc agnoscitur a suis et quidem m aiori parte C hristiana illa coelo inim ica in Ecclesiasticis potestas, licet in politicis paulo m odestius P ontificem agere docuerint Reges; adhuc dum A n ti-C h ristu s ea peragit, quae de eo D aniel43 et Paulus44 praedixere 115 rep eritu r: cj ] rep en tu r: D . 31 Jacob H elw ig (s. B rie f N r. 11 A n m . 19). 32 T h eo lo g isch e F ak u ltät R ostock. 33 S. N ie m a n n [Praes.] u. J .D . V ietor [R esp.], D issertatio T h eo lo g ic a A d Vers. 25. & 26. cap. X I. ad R o m . (s. B rie f N r. 41 A n m . 16). - D as (E in lad u n g s-)P ro g ram m w u rd e nicht erm ittelt. 34 R ö m 11. 35 M a tth ias W asm u th (s. B rie f N r. 2 A n m . 20). 36 C h ristian (Raue) R avius (s. B rie f N r. 2 A n m . 21). 37 G reifsw ald; zu r Sache vgl. B rie f N r. 2 A n m . 22. 38 D ie E rw a rtu n g eines b ev o rsteh en d e n Falls des P ap sttu m s in den Pia D esideria 1676, S. 74 (PD 4 4 ,1 7 -2 3 ); vgl. B rie f N r. 157, Z . 39. 39 A p k 18 u. 19. 40 B ab y lo n als M e tro p o le des b abylonischen u n d babylonisch-chaldäischen W eltreiches. 41 Jo h an n es (der E vangelist) als v erm ein tlic h er V erfasser d er A p k (vgl. A p k 1,1). 42 Vgl. B rie f N r. 157, Z . 40. 43 D an ll,2 1 ff. 44 Vgl. 2T hess 2 ,1 -1 2 .

434

120

125

130

135

140

145

Briefe des Jahres 1676

nem ine prohibente: adhuc fru itu r seculi bonis et illor[um ] favore, qui ipsum adorant; im o a dim idio seculo, q u an tu m accessionis Papali regno factum vidim us et fieri quotidie videm us, nisi et posteri nostri proxim i vel nos ipsi m aiora videbim us! H aec vero n eutiquam illi m aiestati v erb o ru m conve­ niunt, quibus iudicium suum in B abylonem C hristus per am anuensem suum intim ari fecit. M agni n o stri Lutheri m erita, vel potius illius M inisterio Ecclesiae nostrae exhibita beneficia m axim i facio, sed quem in A ngelo c. 1445 agnoscere videor, longe alium reor ab illo, qui cap. 1846 plenariam executionem divini iudicii vel affert vel nunciat. C aeterum , iteru m n o n solus sum in hac sententia, verum clarissimos etiam T heologos indicare licet, qui calculum addunt. M eus Praeceptor, cum quo Iudaeorum spem conversionis negante facere nequeo, D n. D annhauerus de eo n on dubitavit in A n tich rist.47 Ipsi Pontificii R om ae suae aliquando execranda statuunt, fabellis tam en adm istis plurim is48. U ti vero gentilibus etiam fabulis p lu rim u m veri subest, veritate aliorsum detorta, ita etiam in Papaeis, im o et Iudaicis fabulis quaedam observare m ihi videor ridicula, si eo sensu accipiantur, quo m iseri hi u tu n tu r, n o n tam en nihil veri occultantia. A b illis, qui catachresin p. 1249 d u rio rem agnoscere videntur, optarim , ut, qui m eam et aliorum conscientiam saepe affligunt et p u n g u n t, scrupulos rem overe possent et anim u m n o stru m , quoties coram tribunali divino, quae agere debeam us et quae non, attente expendit et com parat, plane contrem iscentem firm are. C rede m ihi, tam periculosum statum n o stru m existim o, ut n o n solus iam diu eo m e abdicassem , labore m anuario potius victum quaesi­ turus, si aliunde n on suppeteret, quam in tanto salutis discrim ine sem per versaturus: nisi retraheret m e et alios bonos ea consideratio, quod, si om nes ubique, qui contritioni Iosephi50 nobiscum ingem iscunt et periculum agnoseunt, nobis consulturi m anus retraherem us, Ecclesia ex eo com m odi nihil, p lu rim u m vero dam ni capere posset. Ita, u t vel aliquorum salutem p ro m o ­ veam us, caritas iubet, suae etiam salutis subire discrim en; quantos vero ea res angores saepius excitet, scru tato r co rd iu m 51 solus novit. Sensum m eum , qui sit de disputationibus, ipse rectissim e asseruisti.

45 A p k 14,6. 46 A p k 18,lff. 47 J. C . D an n h au er, A n tich risto so p h ia seu R evelatio A ntichristianism i G eneralissim i, subal­ terni, specialissim i & κ α τ’ έξοχήν m agni. U n ic o S yllogism o com praehensa, S traß b u rg : J.P h . M iilbius 1640, S. 4 2 0 f(v h L B S tu ttg art). - D e r betreffende A b sch n itt ist ab g ed ru ck t in: [Johann G re ll,] Eliä S end= S chreiben nach seiner H im m elfa h rt: D as ist: H n . D . Jo h . C o n ra d D an n h aw ers C on sen su s D er P io ru m D esid erio ru m , F ra n k fu rt a. M . 1677, S. 184f. 48 Vgl. B rie f N r. 16 A nm . 18. 49 Speners K ritik am geistlichen S tand u n d seine F o rd e ru n g nach dem B eg in n der K irch en re­ fo rm bei der P farrerschaft in den Pia D esideria 1676, S. 12 (P D 16,13-23)· v gl B rie f N r 157 Z . 4 2 -4 5 . 50 Vgl. A m 6,6 . 51 Vgl. Weish 1,6.

N r. 93

an [Hector M ithohius]

2 0 .7 .1 6 7 6

435

Q u an ta in ea re fundi nostri calam itas? qu o d B [eatum ] A rn d iu m 52 tanti facis, com m une habes cum plerisque, qui D E U M am ant. N u p e r adhuc ad m e vir53 quidam doctissim us, sed aeque pientissim us, illo dem um M agistro se eo profecisse, u t agnosceret, quae vera esset T heologia. E n eius verba: ‫ ״‬Scribebant adeo A utores, tu m Philologici, tu m P hilo­ sophici, nec n o n T h eologici polem ici, ex quibus vel plane vel paru m vide­ bam accedere interioris hom inis renovationi, in qua tam en sola veram T heologiam sitam esse, vix tandem sensi solidus. Tantis n im iru m iuventus im m erg itu r tenebris, si desit, qui m eliorem viam ducat, qua n on ad intellec­ tus solum , sed voluntatis praecipue reform ationem d u c a tu r.“ Alios novi, qui sola C h ristianism i A rndii lectione (quod m ireris, sed experta refero) ex Papatus tenebris ad n o stram em ersere lucem 54. C aeterum , v o tu m m eu m de recudendis vindiciis A rndianis a V arenio55 adornatis vel explicationibus eius in aliam fo rm am conferendis, ut, quae tan tu m d isp u tan tu r adversus O sia n d ru m 56 et abesse possunt, resecarentur (aliquid simile eius ausus sum in editione veri C hristianism i A rndiani57 Lipsiae58 et hac in urb e ante aliquot annos sum tibus G rossianis59 excusa, in qua notulas videbis), a tuo desiderio v id etu r n o n paru m discrepare; neque enim rep u rg atio n em vel em endationem scrip to rum tam salutarium ego exigerem , u tp o te quo opus n o n erit, si quis m o d o veru m illorum calleat sensum , quem a V arenio ita in apricum collocatum au tum o, ut n o n aliud a piis m entibus o p tarim , quam diligenter ista evolvi; et crediderim B eat[um ] P raeceptorem n o stru m D . D an n h au eru m 60 aliud quoque de sancto viro iudicium latu ru m fuisse, si tan tu m a studiis suis potuisset o tiu m im petrare, ut V arenium intentius legisset. Sed nosti, et ego non sem el expertus sum , quo in pretio om nia huius generis scripta vernacula apud plerosque sint, quibus in tanta veneratione su btilior eruditio est, videlicet u t lectione attenta n on dignentur, sed ab aliis audiant, qui iudicio forte n o n satis pollentes referunt, quae leg eru n t n o n integra fide aut pro captu tan tu m suo. Si res exigeret, m agni alicuius T h eo lo g i61 possem allegare exem plum , qui p ium 172 P raecep to rem : cj ] P raecep to p to re m : D . 52 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A nm . 7); vgl. B rie f N r. 157, Z . 4 6-57. 53 N ich t erm ittelt. 54 Vgl. B rie f N r. 66 A n m . 13. 55 H ein rich V arenius, R ettu n g e d er V ier B ü c h er v o m w ah ren C h riste n th u m b (s. B rie f N r. 68 A n m . 11 £)56 Lucas (II.) O sia n d er (s. B rie f N r. 21 A nm . 7). 57 Spener h atte 1 674Johann A rndts V ier B ücher v o m w ah ren C h riste n th u m herausgegeben; vgl. B rie f N r. 66 A n m . 15. 58 Leipzig. 59 D as W erk erschien in V erlegung v o n H en n in g G rosses E rb en in Leipzig u n d G o ttfried van Ryssel in F ran k fu rt a. M . 60 Jo h a n n C o n rad D a n n h au e r (s. A nm . 27). 61 N ic h t erm ittelt.

436

Briefe desJahres 1676

aliquod scriptum erroris alicuius62 accusavit in tractatu aliquo, eius m entio­ nem faciens, cum tam en ille au to r sententiam suam de eo argum ento tam clare proposuerit, u t im possibile m ihi videatur, errorem talem ipsi im putari potuisse a quo q u am , qui debita attentione legisset; si idem n u per m ihi ab aliquo63 contigisse dicerem , rem d em onstrare possem . U n d e ingenue fateor, p aru m apud m e valet iudicium illud Viri alias de m e optim e m eriti, Praecep­ toris nostri, cum non dubitem , rectius m ihi de Beat. A rndio constare et m aiori studio hunc lectum esse, quam illi. E t credisne, cum to t fuerint hactenus osores A rndii, n em inem fu tu ru m fuisse, qui Varenii apologiam aggrederetur, si n on ea staret invicta? N em o vero m ihi hactenus cognitus est, qui ausus hoc foret: nam άρρωστία64 R ostii65 nullo apud m e est loco. E t ipse O siander os sibi obturari non fuisset passus, si quid habuisset solidi, q u o d regereret; potius aliunde m ihi innotuit, cuius tam en, q u o d m o rtu i sunt, testes sufficientes adducere non possum , O sian d ru m iam m o ritu ru m serio doluisse de iniuria sancto viro illata. Si vero iudicium ferendum sit de scriptis tanti viri, non illis id deferendum existim o, qui in A cadem iis enutriti to tam tantum aetatem in polem icis transegerunt, vel in illis, quae saltem p lu rim u m eruditionis hum anae com ­ plectuntur, m ax im am studii partem p osuerunt, sed illi ad hoc adhibendi forent, qui in praxi veri C hristianism i eiusque apud alios in functionibus Ecclesiasticis urgendi studio consenuissent, experim entalis T heologiae ex longa et ad sim plicitatem A postolicam m agis m agisque contendente m edita­ tione, ardenti oratione et frequenti tentatione66 callentiores. Tales senes, qui om nia ea exercuerunt, qui universa illa vita exprim ere laborarunt, qui variis su o ru m au d ito ru m exem plis edocti sunt de iis, quae aedificationi conducunt, longe aptiores iudices fuerint de arg u m en to ipsis proprio quam a doctrina et eruditionis m ultiplicitate celeberrim i quivis. Interim ne quidem existim o ullam A cadem iarum nostrarum A rndio ad­ versari, sed longe alio eum in pretio esse, quam aliquandiu fuerit. C erte cogniti m ihi sunt aliqui eius hinc inde fautores: nullus apertus hostis. Q u o d vero creditur co n troversiarum m inus fuisse peritus autor ille; fateor, eum n o n ad istum m o d u m eas tractare, quo co m m u n iter tractari solent; interim 62 N ic h t erm ittelt. 63 Spener d en k t w o h l an B althasar Bebel; vgl. B rie f N r. 29, Z . 61-64. 64 K raftlo sig k eit; W ortspiel m it R osts N a m e n (s. A nm . 65). 65 G eo rg R o st (1 6 .1 2 .1 5 8 2 -2 6 .1 .1 6 2 9 ) aus M ansfeld; seit 1617 m eck len b u rg isch er H o fp re ­ d ig er u n d K irch en rat (D B A 1057, 343f; Jö c h er 3, 2240; Z ed ier 32, 1054f). - E r schrieb im Z u sam m en h an g m it den S treitigkeiten u m Jo h a n n A rn d t: A m ica ac fraterna A d m o n itio S uper C o n tro v ersiis D e Vero D n . Jo an n is A rn d ten C h ristian ism o , in ter D. D . L ucam O sia n d ru m & M . H en ricu m V arenium , D n. P aulum E g g a rd u m , aliosque T h eo lo g o s & politicos ortis, R o sto ck : J. H allerv o rd 1626, und: E xam en B revis C o n sid eratio n is V arenianae A p o lo g eticu m , seu Iusta ac m o d esta defensio am icae ac fraternae A d m o n itio n is super controversiis de vero A rn d i p .m . C h ristian ism o ortis, R ostock: J. H allerv o rd 1628 (vh S B B -P K B erlin). 66 Vgl. B rie f N r. 33 A nm . 13.

N r. 93

an [Hector Mithobius]

2 0 .7 .1 6 7 6

437

propriu s accedit ad m o rem τών ϑ εοπνεΰστων et v etustissim orum Ecclesiae D o cto ru m , qui longe alia m eth o d o in hisce usi, quam co m m uniter iam utim u r, nullo veritatis detrim en to , sed potius profectu, quod eventus d ocuit. E go iurare ausim , qui A rndii doctrina vere im b utus fuerit eiusque praxi incubuerit, longe constantiorem in veritatis professione fu tu ru m et adversus om nes errores invictum , quam sint om nes polem icis studiis per vicennium et am plius exercitati. Im o diligenti observatione eorum , qui ad alia castra transfugerunt, subinde deprehendi, p rim am άποστασίας originem haesisse in anim o seculi am ore fascinato et voluntatis potius quam intellectus vitio, et quod hoc d em u m iusto iudicio D E I factum . D em u m , quod regulas vitae ex S criptura excerpendas attinet, iu x taT ecu m et affine m eo 67 illud fieri o pto; et forte sunt, qui laborem illum sub ib u n t68. Q u o d vero concernit syntagm a aliquod biblicum , totius Scripturae in terpretationem com plectens, nescio, an p lu rim u m illud o p tan d u m sit. N o n n e praestat, m agis m agisque hom ines (quae sane patris nostri Lutheri sententia)69 a C om m en tariis hum anis abstrahere atque legendis ipsis literis sacris adsuefacere, u t laborent, sine praeconceptis opinionibus (quae saepe etiam a bonis D o cto rib u s haustae n im iu m in p rim u n tu r m entibus) ab ipso Spiritu Sancto, quae spiritus su n t70, discere? Forte, hoc si facere inceperim us, m agis m agisque agnoscem us lucem clariorem esse Scripturam , quam u t m u tu a titio lum ine h o m in u m egeat, et saepe hactenus huius (ah! quoties adulterini) im aginarium fulg o rem oculos ita perstrinxisse, u t illam n o n am plius pu ram contueri po tu erin t. Ipse equidem cum aliis laboris C ollegis huic operae a quinquennio incu­ bui, u t ex solo M egalandro n o stro L uthero concinnarem us C o m m e n tariu m 71 (quantum eius ex scriptis genuinis concinnari potuit) in universum sacrum codicem , qu o d opus D E I gratia ad finem p erductum in eo est, ut proxim e praelum subeat. H au d q u aq u am vero no ster sensus est, u t explicatione D octoris huius nostri quisquam teneatur vel aliter ei assurgat, quam quantu m ipse deprehendit, cum Spiritus S [ancti] sensu eam conspirare, sed ut in uno conspectu sit, quicquid praestantissim us ille interpres divino lum ine in plurim is irradiatus hanc in rem nobis reliquerit: inprim is vero, ut om nibus liqueat, quam ille u bique fidem , n o n im aginariam , sed operosam

217 in cu b u erit: cj ] in cu cu b u erit: D . 67 J. H . H o rb , E rfo rd e rtes B edencken (w ie B rie f N r. 45 A n m . 34), S. 255f. 68 Z . B. Jo h a n n Ja co b S chütz (s. B rie f N r. 123). 69 M . L u th er, V o rred e zu m 1. B an d d er W itten b erg er A usgabe der deutschen S chriften 1539 (W A 50, [657-661] 6 5 7 f = A lten b u rg er A usgabe 1, 1661, S. [6f] 6); zitiert in den Pia D esideria 1676, S. 102f (P D 5 7 ,13-32); vgl. d ers., G enesis-V orlesung (1535-1545) 1544-1554 (W A [4 2 -4 4 ] 43, 94, 8f = A lte n b u rg e r A usgabe 9, 1663, S. 518). 70 Vgl. 1K or 2,13. 71 Z u d em v o n Jo h a n n H eigel initiierten B ib elk o m m en tar aus L uthers S chriften s. B rie f N r. 5 A n m . 11.

215

220

225

230

235

240

245

438

Briefe desJahres 1676

urserit, qualia dicta innum era in to to opere, cum D E U S dabit, u t prodeat, conspicientur. V erum enim vero iam pridem term inos epistolae egressus sum , sed quem in m e amica et m ihi quovis alio beneficio g ratiori libertate testatus es benevo250 lentissim um affectum , n o n alia iam re rectius dem ereri novi, quam u t pari libertate, quicquid in anim o est, in am ici sinum effunderem , quem video laudabili zelo in p ro m o v en d am divinam gloriam itidem ardere et lubenter su u m conferre sym bolum . Frater m i, orem us iugiter et ardenter, u t m agis m agisque nos et quaevis alia gratiae suae instrum enta D E U S idoneos reddat, 255 qui nom en eius glorificem us, n o stram et aliorum salutem operem ur. Fidelis est D om inus, qui p ro m isit et nos orare iussit, ille faciet, ah faciat72! Vale. 20. Iulii 1676.

72 Vgl. H e b r 10,23.

N r. 94

an Johann Melchior Stenger

10. 8. 1676

439

94. A n Johann M elchior Stenger in W ittsto ck 1 F ra n k fu rt a .M ., 10. A u g u st 1676

Inhalt Setzt sich ausfü h rlich m it S tengers term inistischer G nadenlehre auseinander. B estreitet, daß Jo h a n n H ein rich H o rb Stengers A n schauungen teilt. F ü h rt ein Beispiel aus seiner seelsorgerlichen P raxis an, daß m a n einem G o ttlo sen a u f d em T o te n b e tt n o ch das E v an g eliu m v e rk ü n d en k ö n n e. - O b e r einzelne P ersonen u n d B ücher ([Friedrich W ilhelm u. W ilhelm ] L yser, M ichael C o rd es, M atth ias H o ffm an n s C h ro n o tax is). E m p fieh lt A n to in e G relots A p o k aly p sek o m m en ­ tar. - N im m t Jo a ch im Stolls B edenken zu den Pia D esideria gegen S tengers K ritik in Schutz. R ech tfertig t, w a ru m er in den Pia D esideria A b rah am C a lo v gelobt hat. - B eschreibt sein K o n zep t der ecclesiola in ecclesia u nd b rin g t es m it L uthers d ritte r Weise des G ottesdienstes in V erb ind u n g . —W ü n sch t sich auch akadem ische C ollegia pietatis. - E rb lick t den en tscheiden­ den D issens zu den R e fo rm ierten n ich t in d er L ehre v o m A b en d m ah l, so n d e rn in der P räd esti­ n ationslehre. - W aru m er Jean de Labadie n ich t öffentlich lobt. Ü b e r Labadies C hiliasm us, seine persö n lich e B ek an n tschaft m it ih m in G e n f u n d ü b er Labadies S chriften. — Z u Jo h a n n M atth äu s M eyfarts K ritik an den U niv ersitäten . N im m t Elias Veiel in Schutz. - W ill den S tengerschen S treit v o n der D isk u ssio n ü b er die K irch en refo rm g e tre n n t haben u n d w eist d a ra u fh in , daß viele, die Stengers L ehre ablehnen (Veiel in U lm , Spizel in A u g sb u rg , M eisner in W itten b erg u .a .), d en Pia D esideria zu g e stim m t haben. - L ehnt eine U n te rsc h e id u n g vo n G esetz M o ses u n d G esetz C h risti ab. B erichtet ü b er den B ib elk o m m en tar aus S chriften L u­ thers. - Z u einzelnen P ersonen (Johann C h risto p h H o ltzh au sen , A ndreas M üller, Jo h a n n U lric h W ild).

Überlieferung D : P h .J. Spener, C o n silia et Iudicia T heo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, 134-143.

N o n eadem nec tam en m u lto m in o r tu aru m quam m earum literarum tardi­ tas fuit; nam M artio m ense scriptas2 Iunio exeunte accepi. N u n c ad respon­ sum m e accingo, du ctu m tu aru m secuturus. T heologus, quem ita amas, m eus ex secunda sorore3 affinis est, Ioannes H enricus H o rb iu s, Superintendens C om itatu s Spanheim ii et Pastor T rarbacensis4. N o n erras eo, qu o d v iru m credis ex anim o Ecclesiae com m odis bene velle et divinam gloriam p ro m o ta m cupere. Q u a tam en causa, quae peculia­ ria habes, ut ab ipso p ro b en tu r, erras. M e ab ipso et aliis quibuscunque fratribus superari, tam n o n aegre fero, u t optarim om nibus contingere gratiae m aiorem m o d u m : N a m divina dona n o n in m e solum am are, sed in aliis etiam am plexari et de illis agere D E O gratias didici.

1 Z u J .M . S ten g er s. B rie f N r. 35 A nm . 1. - E m p fä n g e rb e stim m u n g nach D (S. 134): ‫ ״‬A d S te n g e ru m “. 2 S tengers A n tw o rt a u f Speners B rie f v o m 15. 9.1675 (B rie f N r. 35) ist n ich t überliefert. 3 S ophia C äcilia H o rb geb. S pener (s. B rie f N r. 92 A n m . 33). 4 Jo h a n n H ein rich H o rb (s. B rie f N r. 5 A n m . 19), S u p erin ten d en t d er oberen G rafschaft S p o n h eim u n d P fa rrer in T rarbach.

5

10

440

Briefe desJahres 1676

M atth. V et seqq. capitibus5 iuxta tecum sentim us novae obedientiae6 legem describi, sed praeter eam n on aliam agnoscim us. D e m anifeste flagi­ tiosis n o n m inus consentio, et ego quo q u e aliquando ad talem m ane vocatus ea tan tu m egi, quae v idebantur agnitioni peccatorum excitandae servire, nec nisi dem um post vesperam , cum satis habuisset spatii, u t de illis cogitaret, quae sibi agenda, prom issionem ab eo suscepi et porrectione Sacram enti obsignavi. Q uam v is ad hanc etiam opera m ea fuerit inutilis, cum enim ex ardenti convaluisset febre, ad v o m itu m rediit, im o ad extrem um in m ilitiam profectus est. A pud alium etiam in p o steru m diem rem distuli. Idem aliquibus etiam Collegis meis in m ore. In hoc tam en no n consentirem , ullum contem torem , dum in hac vita est (per quam tem pus gratiae durare pie credim us), a nobis plane negligi. V erum est, contem tores ardebunt, sed et om nes flagitiosi, ubi n im iru m tales excesserint: v eru m etiam est, in gravi illos contem tores peri­ culo haerere, ut, quam etiam aspernati sunt gratiam , eos ad extrem um dedignetur et nu llu m sui desiderium inspiret. Q uale fuisse ex em plum m em ini, cum vocatus ad v iru m no n infim ae dignitatis, qui eadem adhuc vespera m o rtu u s est, ne hoc quidem obtinere potui, ut serio de salute sua cogitaret vel de rebus seculi colloquia et cogita­ tiones abdicaret: U n d e n o n aliud egi, quam u t per preces conceptas circum ­ stantibus praeirem , quibus D eu m invocabam us, ut cor in d u ratu m em olli­ ret: quod factum sit, n on audeo dicere, illud enim debile argum entum , q u o d post m eridiem aliquoties ex eo n o m en IE SU , quod invocaret, audi­ tu m sit: nec vero ad eum revocatus sum : ubi vero in aegroto vel gratiae aliquod desiderium reperitur, vel n o stro colloquio et hortationibus m overi sentitur, talem indurationis iudicium incurrisse n o n d u m sentio atque adeo n on deserendum credo, u t tam en prius ad seriam vitae suae agnitionem ipsum prius perducere laborem us, quam gratiae ei fiam us praecones. Id utique in antecessum nuntiari potest, superesse ad gratiam tem pus, si eo recte u ti volet. P ropositionem illam , si quis ante m o rb u m non tulerit fructus dignos, m o rib u n d o nu llu m prodesse E vangelium , nullus probare possum . Talem, si m oriatur, dam nari du b iu m n o n est, sed converti eum serio posse, cum spes n o n adeo sit m ulta, n o n tam en est nulla. Affinis ille m eus, quem aliquid apud te valere patieris, p. 1787, diserte o p p o situ m tuetur. Peccatores om nes cum ad poenitentiam vocat D E U S , n o stru m non est universalitatem ullam restringere. H oc tam en nulli p ro m it­ tere possum us, extrem a illa hora v ocatum iri. U n d e non difficile est, pericu­ lum longe, quam vulgus credit, m aius eiusm odi dilatoribus ostendere, quo a differenda poenitentia abstrahantur (quod arg um entum constituim us pro x i-

5 M t 5—7 (B erg p redigt). 6 Vgl. C A 6 (BSLK 60). 7 J. H . H o rb , E rfo rd e rtes B edencken (wie B rie f N r. 45 A n m . 34), S. 178-180.

N r. 94

an Johann Melchior Stetiger

1 0 .8 .1 6 7 6

441

m e pluribus inculcare ex H ebr. 3,7 ad fin[em ]8, cum sub finem huius m ensis denuo solennis dies poenitentialis et ieiunii celebrabitur)9. N ec opus est sententia, quam a D E O pronunciata, rigidiori, quod volum us, efficere. Ita an dixeris, u t a voluntariis peccatis h o m in em abstrahas, voluntarie peccantibus nulla p o rro rem issio? N o n credo, R om . 3. v. 710. E t ne illo quidem pronu n ciato hom ines vitiis in n u trito s ab eorum aeque abstraxeris am ore, du m tem poralis adhuc felicitas securitatem alit, ex qua n on tam nostri clam ores illos excitare valent, quam cum divina m anu tacti expergiscuntur: si tam en expergiscentur, neque enim o m nibus, im o ne cuiquam illud p ro m ittere ausim , quo d aliquibus sit. D uritia certe cordis hum ani longe m aior, quam quisquam sibi im aginari posset. E xem plo n on uno talia edoctus sum : forte nec tibi illa desunt: E x nostris n om inare possem , qu o d prius de vita perdite acta, crapulis et alia ex illis άσωτία11 a confessariis ad m oniti nec resipiscentes, dem um , u t coram toto collegio n o stro com parerent, coacti, ea audiverunt ex ore C ollegarum et m eo, quibus vel corda saxea colliquescere quis existim aret: iudicium divi­ n u m illis interm inati sum us, a quo quam p rope abessent, neque ipsi neque nos praenossem us: q u u m nulla sit de poenitentia in m ortis articulo spes prudens, cum to t casibus illa im pediri queat, neque D E U S ad ex trem u m sibi illudi patiatur, om nia fuere frustra, quam vis vero, u t m olestis his serm oni­ bus aures pertu n d ere cessarem us, dextra porrecta em endationem p ro m itte ­ rent, fides tam en prom issis, n o n item nostris m inis defuit: nam qu atu o r vel plures ex huius generis hom inibus brevi post ultim am com pellationem tem pore tristem habuere vitae exitum , o m ni poenitentiae etiam opinione praecisa, alii ebrii aquis m ersi vel ex casu interiere: alii ardente febre correpti et rationis usu confestim privati ad se n o n iteru m redierunt. A pud hos, si om n em o m nino spem poenitentiae suae praecidissem us, dubito, an plus effecissemus, cum vix ulla reliqua fuerit: inprim is cum iam aliquorum tristes casus aliis exem plo p ro p o n i iam possent. Lyseri12 de m e iudicium in ep tu m (nisi forte, quod crediderim , ioco dixit) ad bilem m e n o n m ovet. H ic si defectus est, plures illo laborare quam vini am ore m allem . C aeterum , qui vini largiori p o tu abstineo, n o n tam virtus apud m e est, quam consuetudo: quam vis haec etiam , si n on a terrenis fuisset, ultro illam Salvatoris regulae exposcerent: nec m e illius vel poenitet vel piget. In m em o riam ille m ihi revocat alium L yserum , qui in W irtem bergico13 8 H e b r 3 ,7 -1 9 . 9 A m S am stag, d en 2 6 .8 .1676. Speners P re d ig t ist ab g ed ru ck t in: P h.J. Spener, B u ß = P re d ig ten , 1. Teil, N r. 15 (F rankfurt a .M . 31700, S. 2 7 7-299). - Z u den F ra n k fu rter B u ß - u n d F asttagen vgl. B d. 1, B rie f N r. 160 A n m . 19. 10 R o m 3,7. 11 Vgl. E p h 5,18. 12 V ielleicht F ried rich W ilhelm L yser (4 .9 .1 6 2 2 -2 5 .8 .1 6 9 1 ), seit 1668 O b e rd o m p re d ig e r in M a g d eb u rg (D B A 792, 3 41-343; Jö c h er 2, 2629. E B 4, 269f). 13 W ü rttem b erg .

442

Briefe des Jahres 1676

agro Superintendens est14: hic piis desideriis15 m eis conspectis un u m hoc rogabat, u tru m ille Spenerus esset, qui W eigelianism i16 suspectus foret: quaesitus, unde ea suspicio: regessit, q u o d laicis m unus docendi concede­ rem , sed lectis illis desideriis eum suim et iudicii puduit. Perinde nobis sit διά δυσφημίας και ευφημίας17. C ord esii18 P ostillam 19 n o n vidi, unde nec dicere possum , q u antum eam laudaverit V arenius20. H o c tam en nollem , ut, qui librum aliquem laudat, de om nibus teneretur, quae in illo sunt, inprim is quae m edii generis. H ofm annianam C h ro n o tax in 21 legi. Fuere, quae m ihi placerent, sed h ypothesin illam de 2400 annis fateor, q u o d no n probare possim . N o n quod term inus ille n im iu m longus sit, sed q u o d fundam enta parum solida nec cum aliis apocalypticis supputationibus satis v id en tur concordare. U tin am esset, qui arctius nobis figeret term in u m , a quo 1260 dierum 22, hunc si certum haberem us, tota apocalypsis pene dici posset reserata. O p ta rim etiam H ofm an n u m explicationem apocalypseos specialem absolvisse, ut vel ex illa deductione, quid fidei generali illi scito subesset, discere licuisset apertius. Superioribus nundinis in hac civitate fuit m anuscriptus com m entarius cuiusdam R eform ati Pastoris, hom inis eruditissim i, A nt. C rellotii23, qui, q u o d nullum co m m en tato rem apocalypticum tentasse m em ini, praestitit: cum sancta illa vaticinia eo ru m q u e sym bola ex Iudaicis, Talm udicis atque C abbalisticis scriptis elegantissim e illustraverit et, qui hypothesin suae reli­ gionis hom inibus frequenter usitatam de regno C hristi glorioso in his terris sequitur, ostenderit pleraque, quae Iudaei de suo M essia fabulosa prodant, aliquid veritatis habere et ex veris m aio ru m traditionibus detecta, nisi quod caeci p rim u m eius adventum expectent, qui alia ratione et alio adventus genere venturus expectari debeat. C u m hic inventus n o n sit, qui suo sum tu excuderet opus et autori praem iu m solveret, nescio, an alibi p ropitium hab itu ru m sit editorem . 14 W ilhelm L yser (um 1624-16.11.1676), S u p erin ten d en t in L auffen am N eck ar; geb. in E ilen b u rg /S ach sen , 1649-1651 P farrer in G aildorf, 1653 in H eubach, 1656 in E hn in g en , 1659 S u p erin te n d en t in H eid en h eim , 1661 in C a n n stad t, 1665 P farrer in Lauffen, seit 1668 zugleich S u p erin ten d en t ( C h r . S ig e l , D as evangelische W ü rtte m b e rg 191 Off, s.n. [T y p o sk rip t in der LB S tu ttg art]; B W PfB II.2, 276 [N r. 1615]). 15 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 16 Z u m W eig elian ism u sv o rw u rfv g l. B rie f N r. 61, Z . 23-27. 17 2K o r 6 ,8 . 18 M ichael C o rd es (1634-29.3.1676) aus R ostock, 1661-1676 P farrer an der S t.-G e o rg sK irche in P archim (D B A 201, 324; W i l l g e r o t h 2, 975). 19 M . C o rd esiu s, Postilla S ym bolica o d er S p rich w ö rter= P o still, R o sto ck 1648 (u. ö.) (B ireher B 2720-2722). 20 A u g u st V arenius (20. 9 .1 6 2 0 -1 5 .3 .1 6 8 4 ), P rofessor für hebräische Sprache in R ostock; geb. in U elzen, nach Schule u n d S tu d iu m in H a m b u rg , K ö n ig sb erg u n d R o sto ck d o rt zunächst P ro fesso r fü r hebräische Sprache, 1651 D r. theol., später P rofessor der T h eo lo g ie (D B A 1301, 287-291; A D B 39, 486f; Jö c h er 4, 1448f). 21 M atth ias H o f(f)m an n , C h ro n o ta x is A pocalyptica (s. B rie f N r. 56 A nm . 44). 22 A p k 11,3; 12,6. 23 A n to in e G relo t (s. B rie f N r. 7 7 A n m . 4 u.5).

N r. 94

an Johann Melchior Stenger

iO. 8. 1676

443

C onciones artificiosas24 quod attinet, terren t m e Pauli verba, 1. C or. 1,17; 2,1; 4 ,525. A lter T heologus, cuius epicrisin subiunxi26, alius est, quam quem Tibi im aginaris, vir pietatis serio am ans, cui prim as fere, quo in m e D E U S igniculos sancti zeli excitavit, in iuv en tu te m ea debui. V itam vivit inculpa­ tam , coetui non adeo m agno praeest fide no n vulgari et vel eo ostendit, quod no n quae sua, sed quae D E I sint, quaerat, cum opim iores functiones negle­ xerit, ne illos deserat sem el suae curae creditos, apud quos in re tenui vivendum ; quod in aliquibus a m e dissentiat, n o n aegre m e ferre ipso hoc docui, cum ipse έπίκρισιν eius edidi et quidem consensu eius no n im petrato, quem , q u o d hactenus didici, etiam daturus erat rogatus. S o n th o m iu m 27 cum n o n m agni facit, m e n o n habet astipulatorem : quam vis neque tibi applau­ dam , quando eum om nibus aliis praefers. A rn d iu s28 certe m ihi pluris est, sed etsi R eform atos alios adferam us, ex D y k io 29 plus didicisse opinor, nec B ax teru m 30 p o sthabuerim , sed q uem que suo sensu abundare patiam ur. Interim S o n th o m iu m a iu v en tu te m ea dilexi: et ille cum Bailio31, A rndio atque H u n n ii epitom e cred en d o ru m 32 p o st Sacram S cripturam B[eati] Parentis33 m ei, qui I[uris]C [onsul]tus fuit, bibliothecam T heologicam consti­ tuit eique fuit in pretio. K em pisium 34 et T au leru m 35 ex m anibus m ihi eripi n o n fero nec eo m e adigi, u t illos n o n dilucidem ; sordes adhaerentes tanti m ihi non sunt, u t ob eas divinam in illis doctrin am floccipendam . E st vir quidam pius, qui n on dubitat K em pisium o m nibus praeferre aliis. Forte rectius abstinebim us invidiosis com parationibus. C aeterum , quod concernit duos illos T h eo lo g o s36, vel hoc exem plo tuo disce, quam nos fallere n ostra queat suspicio: quando alteri illorum parum conscientiae vel tim oris divini inesse coniiciebas, cum et illa sit tenerrim a, adeo u t in tota, in qua vivit, provincia notu s sit ipsius in exigendis officiis

24 R h eto risch g ep räg te P redigten. 25 1K or 1,17; 2,1; 4,5. 26 Jo a ch im Stoll, Ferneres B edencken (s. B rie f N r. 45 A nm . 35). 27 E m an u el S o n th o m s G ülden K leinod der K in d er G ottes, d eutsch zuerst F ra n k fu rt a. M . 1612, in lu th erisch er B e arbeitung zu erst L ü n eb u rg 1632, S tra ß b u rg 1632. V erfasser ist E m anuel T h o m s o n (= S o n th o m ) (vgl. W a l l m a n n , 18ff, u n d S t r At e r , 60ff; vgl. B d. 1, B r ie f N r . 111 A n m . 17). 28 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A nm . 7). 29 Spener d en k t v erm u tlich an: D aniel D y k e (gest. 1614), N o sce te ipsum . D as große G eh eim n u s deß S elbs-betrugs, Basel 1636, eine Ü b ersetz u n g v o n T h e M y stery o f Self-D eceivin g , L o n d o n 1614 (D N B 6 , 291; vgl. W a l l m a n n , 5 3 -5 5 , u n d S t r ä t e r , 137ff). 30 R ich ard B ax ter (s. B rief N r. 86 A nm . 16). 31 L ew is B ayly, Praxis Pietatis (s. B rie f N r. 44 A nm . 21). 32 N ik o lau s H u n n iu s, E p ito m e cred en d o ru m (s. B rie f N r. 44 A nm . 22). 33 Jo h a n n P h ilip p Spener (1592-1656) aus S tra ß b u rg , rappoltsteinischer R at in R a p p o ltsw ei­ ler ( W a l l m a n n , 3 7 -4 0 ). 34 T h o m a s v o n K em p en (s. B rie f N r. 21 A n m . 35). 35 Jo h a n n T auler (s. B rie f N r. 21 A n m . 38). 36 Jo h a n n H ein rich H o rb u n d jo a c h im Stoll (s. A n m . 7 u. 26).

444

Briefe des Jahres 1676

C hristianae vitae zelus, adeoque etiam tim o re D EI certe flagrat. Sed m em i­ nisti Paulum et B arnabam 37, quantos viros! in iudicio de re particulari, quis Evangelii dignus m inister ab illis ascisceretur, in diversum abiisse, etiam non sine collisione: quid m iru m istum m eum et m e non in om nibus idem sentire? Ita facile etiam alios feram! N o n om n in o ομοψήφους, et cum eadem incedant via regia, n o n sem per easdem sem itas iuxta eam eligentes. D . C alovium a m e laudari38 cur aegre fers? N o n debebas certe! N o n n e a viro inter doctos celeberrim o autoritatem capiunt ea dicta etiam apud erudi­ tionis adm iratores, quibus pietatem a studio T heologico no n p atitur seiungi. N osti, quanti m o m en ti sit suffragium praeceptoris apud discipulos. E t negaverisne V irum operibus aliquibus de Ecclesia m eritum esse bene, qui­ bus o rthodoxiam ostendit? Q uam v is o m n iu m dictorum in m e suscipere patrocinium nihil m e cogit. In quibus ab illius censura n o stru m iudicium recesserit, optim e nosti, et ita quis sensus m eus de illa: sed a patria tua ista Te no n eiecit; staresque iteru m in functione tua, si dein salutariter m onentibus potius, quam anim o tuo m orem gerere maluisses. V erum n uper pactus sum , ut de hac re inter nos non ulterius agatur et ne om nes nos quoque iniustos credere cogam ur, quos tuo periculo tales habes39. C olligendi Ecclesiolas in Ecclesia m odus unicum pene m ihi videtur m e­ dium , quo nonnihil possit malis, de quibus q uerim ur, occurri vel ad ulterio­ rem m edelam parari via. Beatus L utherus consilio suo praeivit conf. T om . III. A ltenb. f. 468[b]40, über die d ritte Weise; quod repetit T om . IV. f. 465[b]41. In eo id expun g en d u m reor, q u o d de S acram entorum adm inistratione additur. Ita enim iu stu m schism a in troduceretur, quod o m nino ca­ v endum , ne vulnere lethali illud, quod curam adhuc adm ittit, curare inten­ dam us. En m o d u m , quem ego facillim um iudico, si Pastor, quos ex auditoribus suis regni coelestis cupidiores et ei aptiores novit, familiari sibi amicitia iungat et frequentius initio singulis conversetur: inde paulatim paucos illos in d o m o sua convenire certis horis patiatur, quibus de rebus ad aedificationem spectantibus agatur, colloquendo, conferendo, legendo et orando. Ita sancta inter hos am icitia potest conciliari, u t ipsim et etiam inter se alter alterius

165 468[b]: cj ] 468.6: D . ü ber: cj ] aber: D .

166 465[b]: cj ] 465.6: D.

37 Vgl. A p g 15,36-41. 38 A b rah am C a lo v (s. B rief N r. 78 A n m . 1); vgl. die ausführliche Z itie ru n g C alovs in den Pia D esideria 1676, S. 128-132 (PD 69,22—70,27). - H in te rg ru n d für S tengers negatives U rteil ü b er C alo v ist das u n te r seiner F ed erfü h ru n g entstandene, fü r S tenger un g ü n stig e W itten b erg er G u tach ten (1670) im S tengerschen S treit (abgedruckt: C ensura Stengeriana, E rfu rt 1671, S. 4 -1 6 ; s. B d. 1, B rie f N r. 71a A nm . 1); vgl. U . S t r ä t e r [wie B rie f N r. 3 5 A nm . 1], 74f. 39 Vgl. B rief N r. 35, Z . 1 -6 . 40 M . L uther, D eu tsch e M esse u n d O rd n u n g G ottesdiensts (s. B rie f N r. 18 A n m . 11). 41 Vgl. B rief N r. 92, Z . 7 9 -8 1 , m it A n m . 16.

N r. 94

an Johann Melchior Stenger

10. 8. 1676

445

profectibus p ro m o v en d is studeant, adm onendo, h ortando, corripiendo in­ vicem agentes, q u o d alias inter om nes fieri deberet, sed neque sic, nunc uti res sunt, fieri co m m o d e potest: H oc si fiat, crede m ihi, num erus paulatim crescet, et ex em p lu m eo ru m tan tu n d em apud alios proficiet, quam ipsius Pastoris doctrina. 180 U b i vero notabilis gregis pars lucrificata fuerit, tu m dem um tentandum foret, an universa reliqua cuiusvis loci em endari possit praeter publicum verbi praeconium , aliis etiam divinis disciplinae m ediis, quae, ubi etiam non im ped iu n tu r, frustra enim fere sunt, nisi peccantes praeter id, q u o d ex concionibus audiunt, etiam videant viva C hristianism i genuini exem pla. 185 C erte, n o n d ubito, si aliquot a paucioribus eo producti fuerint, u t veri C hristiani ex o m ni, q u an tu m fieri potest, parte agnoscantur, hoc fore fer­ m entu m , quo d reliquam m assam paulatim sibi assimilet. N ec habebit M agistratus, qui tantillum pietatis corde foveat, qu o d de illis in d om o Pastoris (si in tem plo celebrari possent, tanto com m odius foret) 190 congressibus m erito co nqueratur aut sequiora suspicetur. E t p ro d ib it forte brevi vir aliquis, qui eo ru m ius et u tilitatem publico scripto tueatur42. Ita existim o prim a officii nostri m unia esse, n o n u t im pios convertam us, quod initio perdifficile, sed ut, in quibus D E U S aliquid boni operatus est, ante om nes confirm em us et in eum g rad u m perducam us, u t deinceps eo ru m 195 C hristiana dilectio et sancta conversatio reliq u o rum perstringens oculos doctrinam et stu d iu m Pastoris sine illo debilius, quam par est fu tu ru m , in caeteris ad m eliorem frugem reducendis iuvet. Rescribe, quid de his videa­ tur! Q u am vellem celebrem aliquem et in auctoritate co n stitutum D o cto rem 200 A cadem icum et p ro b are consilia publico testim onio et, qua ratione felicius effectui dentur, p ru d en ter ostendere! H abeo equidem in m anibus totius alicuius C ollegii A cadem ici m ihi d atu m resp o n su m 43, quo rem probant: sed optarim pro dignitate et utilitate eius cum studio arg u m en tu m tractari. N o n tan tu m litiu m fore, si phrasibus scripturae sim pliciter inhaererem us, 205 plane subscribo: optans, ut illud fieri posset, nec tam en adhuc video, q u o ­ m odo , qui nunc o b tin et loquendi m odus, sine m aiori periculo ecclesiae et infinitis litigiis atque schism atibus im m u tari et res ad sim plicitatem illam A postolicam reduci queat. A st veniet forte tem pus aliquod gratiosum , quo Ecclesiae isto etiam m o d o consulatur, ante tem pus quaedam tentare plus 210 nocet, quam proficit. Interim in eo etiam agam us, qu o d possum us, et, cum n o n liceat uno im p etu , paulatim nos ab hum anis form ulis ad ϑ εοπνέυστους recipiam us. B uleum 44 n o n vidi: et sunt rarissim i A n g lo ru m hac in civitate libri. E tiam ­ si quos libros accipio, vix legere vacat. In articulo de iustificatione prae 215

42 A. Fritsch, V on C h rist= sch u ld ig er E rb a u u n g des N äch sten (s. B rie f N r. 92 A n m . 10). 43 D as G u tach ten d er K ieler T h eo lo g isch en F akultät (s. A n h an g N r. 163). 44 V erm u tlich G eo rg e B ull (2 5 .3 .1 6 3 4 -1 7 .2 .1 7 1 0 ), B isch o f v o n St. D a v id ’s in W ales (D N B

446

220

225

230

235

240

Briefe desJahres 1676

om nibus aliis m e fateor anxium esse, ne quod sanae doctrinae periculum creetur. C erte, quam sym bolici nostri libri p ro p o n u n t, sententia divina est, et, cum non aliud corpus regno C hristi m agis adversum appareat quam Papatus, nulli m inus in quo q u am concesserim . Sed et necessarium iudico, ut non solum , quae falsa sunt, sed et falsi specim en habent, caveantur et u su rp en tu r nullae form ulae, quae gratiae d o ctrinam tem erare tan tu m viden­ tur, nisi confestim addita explicatione, q u o m o d o intelligantur. Sententiam n o stram de praesentia corporis et sanguinis C hristi in Sacra C oena ita dem onstrasse v id en tu r post B eatum L u therum 45 C hem nitius46 et recentius D . Seb. Schm idius A rgentoratensis peculiari scripto47, ut post m essem eam m ihi vix spicilegium supersit. Praesidii satis est in v erb o ru m institutionis ρητώ: et quid, quaeso, R efor­ m atus, quod solidum sit, regeret in terrogatus, quid am plius in Sacra C oena accipiatur, quam extra eam in com m uni m anducatione spirituali, quae sola fide fit: aut enim sine ullo usu peculiari in stituit D O M IN U S tam nobile epulum , quod de sapientissim o D O M IN O n o n suspicabim ur, aut aliquam gratiam uberiorem in eo nobis donat, quam sine illa im petrarem us, et quidem talem esse oportet, quae no n eadem fuerit veteribus ex agno Pascha­ li. M o m e n tu m dissensus inter nos et R eform atos n o n tam in hoc articulo, quam illo de absoluta praedestinatione et reprobatione eiusque πορίσμασι48 quaero. L abadiam 4‘-' publicis scriptis cur n o n laudem , sunt m ihi rationes ex hoc ipso, quia m ulti hom ines nostri hac in civitate in m e L abadism um aliquem tim ent et consilia m ea in eiusm odi segregationem collim are calum niantur: fraudi m ihi fuit sem el atque iteru m in privato serm one virum laudasse: a quo quidem non abstineo, sim ul tam en innuens, quae in eo non probem : quae plane eadem sunt, quae tu etiam in illo reprehenderes. D e C hiliasm o tam en quis istius sensus fuerit, n o n m ihi satis liquet, qui libellum 50 viri, cui fecialis51 3, 2 3 6 -2 3 8 ). - E r schrieb: H arm o n ia A postolica, Seu, B inae D issertationes, Q u a ru m in priore, D o ctrin a D . Jaco b i de Iustificatione ex o peribus E x p la n atu r ac D efen d itu r: In posteriore, C o n sen su s D . Pauli cum Jaco b o liquido D e m o n stra tu r, L o n d o n 1670; vgl. ders., E xam en C ensurae: Sive R esponsio A d q uasdam A nim adversiones, A ntehac ineditas, In lib ru m cui T itu lu s H arm o n ia A postolica &c. . . . A ccessit A po lo g ia p ro H arm o n ia eiusque A u th o re contra D eclam atio n em T h o m a e T ulli S. T.P. in libro n u p er T y p is evulgato, q u em Iustificatio Paulina, &c. in scripsit, L o n d o n 1676 (vh BSB M ünchen). 45 M a rtin L uther. 46 M a rtin C h e m n itz, F undam enta Sanae D o ctrin ae de vera et substantiali praesentia, exhibi­ tione et su m p tio n e corporis et sanguinis D o m in i in coena repetita, Je n a 1570. 47 Sebastian S ch m idt, D e Principiis seu F undam entis praesentiae C o rp o ris et Sanguinis C h risti in S. coena tractatis, S tra ß b u rg 1662 (BL). - Z u S. S chm idt s. B d. 1, B rie f N r . 49 A n m . 1. 48 D ie d o p p elte P rädestinationslehre der stren g calvinistischen T heologen. 49 Jean de L abadie (s. B rie f N r. 43 A nm . 14). 50 J. de Labadie, Le H erau t du G rand R o y Jesus, ou E claircissem ent de la d o ctrin e de Jean de Labadie, pasteur, su r le R egne g lo rieu x d e je s u s C h rist, A m ste rd am 1667 (Saxby N r. 55). 51 D ie F etialen w aren im alten R o m ein P riesterkollegium , das völkerrechtliche S achverhalte nach religiösem R echt beurteilte.

N r. 94

anjohann Melchior Stenger

1 0 .8 .1 6 7 6

447

titu lu m dedit, de hoc arg u m en to n o n legi: m em ini tam en ab am ico aliquo52 ipsi fam iliari G enevae53 relatum , duos A nglos exules54, quos pluries egom et vidi, ab ipso in illa m ateria e diverticulo in viam revocatos. C u m vero illi, qui reg n u m aliquod C hristi gloriosum in terra expectant, inter se no n parum differant, nescio, an ab una ad alteram tan tu m eos trad u x erit sententiam : an, quod saltem tu m m ateriae adhuc ignarus credebam , o m nino ab illa sententia alienus fuerit: itaque id o m n in o in illo dam nare n o n possum , quod n o n d u m capio, q u o m o d o ab ipso p ro p o situ m fuerit: Interim Tibi no n inficias eo, haud om nia falsa, quae m u lti sub invidioso C hiliasm i nom ine dam nant. In praedestinatione h o rreo το ab so lu tu m 55. D e D o n atism o 56 vix am bigo, eius dicam illi scribendam . A lienum tam en servum absit, u t tem ere iudicem vel con d em n em 57. Stetit ceciditque suo d om ino, et nu p er aliquis αύτόπτης testis talia m ihi de eius m o rte retu lit58, quae in adm irationem m e rapuere. V irum G enevae frequenter audivi, ei etiam do m i locutus sum : quae circa ipsum acta in Gallia59, nescio, an m u lti T h e o lo g o ru m n o stratiu m exactius n orint, tam prolixe m ihi enarrata. U n d e in d ig n o r illis auditis calum niis, quas in eum ev o m u n t adversarii Gallicas persecutiones obiectantes: Praeterea scripta60 eius, quae, cum G enevae essem 61, p rostabant, com paravi et non indiligenter evolvi, aliquid etiam in vernaculam translatum 62 edi curavi. Q uae vero dein in B elgio63 acta, n o n satis m ihi constant, nec schism atis in m e receperim defensionem . U n d e n o n audies, q u o d eum traducam , u t tam en consiliorum eius socius esse vel haberi nolim . Z elum et praeclara dona ipsi coeli tus concessa, u t decuit, m agni feci nec facere desinam . M ay fartu m 64 quanti faciam, ipse vidisti: nec m o rtu o s tan tu m laudo, ve­ ru m etiam vivos, sed et cur illas ego effudissem querelas, nisi alias eius 52 N ic h t erm ittelt. 53 G enf. 54 E nglische E x u lan ten (nicht erm ittelt). 55 S. A n m . 48. 56 N ach der d o n atistischen L ehre (4. Ja h rh u n d e rt) ist die W irksam keit religiöser H an d lu n g en v o n d er W ü rd ig k eit des H andelnden abhängig (T R E 1, 654-668). 57 Vgl. R ö m 14,4. 58 W er S pener als A u g enzeuge vo n Labadies T o d (am 13.2.1674) berichtete, w u rd e nicht e rm ittelt. 59 F rankreich. 60 Z u L abadie u n d seinen S chriften s. T . J. S a x b y , T h e Q u e s t for th e N e w Jeru salem . Jean de L abadie and th e L abadists, 1610-1744, D o rd re c h t u .a. 1987, 4 4 1-449. 61 Spener w a r v o n A u g u st 1660 bis A pril 1661 in G e n f ( W a l l m a n n , 142-151). 62 Jean de Labadie, K u rtzer U n d e rric h t vo n A n d äch tig er B e trach tu n g e / W ie solche C h rist­ lich u n d G ottselig an g estellet u n d geiibet w erd en solle, F ra n k fu rt a. M . 1667 (G rü n b erg N r. 272; vgl. W a l l m a n n , 240f, u . S axby N r. 43). 63 B elgien: alter, rö m isch er P ro v in z n am e für die südlichen N ied erlan d e. S pener m ein t hier L abadies A u fen th alt im seeländischen M id d e lb u rg u n d seine d o rt vollzogene Separation. 64 Jo h a n n M a tth ä u s M e y fart (1590—1642), lutherischer T h eo lo g e, P äd ag o g e u n d K irchen­ lieddichter, P ro fesso r am G y m n asiu m in C o b u rg u n d an der U n iv e rsitä t in E rfu rt (D B A 841, 3 99 -4 1 6 ; N D B 17, 398f; LL 8, 146-148; D ü n n h a u p t 24, 2721—2750; C h r . H a l l ie r , Jo h a n n M a tth ä u s M ey fart. E in S chriftsteller, P ädagoge u n d T h eo lo g e des 17. Ja h rh u n d e rts, N e u m ü n -

245

250

255

260

265

448

Briefe desJahres 1676

insistere vellem vestigiis? U t vero bellum A cadem icis indicatur, hoc ego nec 270 tulerim nec suaserim : adm onendi sunt, qui inter illos desunt officio, redar­ guendi, incitandi ad strenue faciendum , quod decet, et om nia illa in charitate et ex charitate: n o n vero hostiliter im p u g n an d i et m u n eru m ipsorum digni­ tas iuxta cum ipsis conculcanda. Erras itaque, si existim as m e no n dicta, sed dicentes respicere et, q u u m m ale audio ob hoc m ihi saepius repetitum , plus 275 m e facere cognitionem fidelem pii Laici, quam eruditionem acutissim i, sed carnalis T heologi; im o quid suspicionem W eigelianismi apud iniquos osores excitavit, quam q u o d veritatem ab unius ordinis hom inibus sim pliciter perdere nolim . D. V eielium 65 am icorum albo expungendi ratio nulla iubet. N a m quod, 280 quem ego excusavi, Stengerum Veielius excusandum no n credidit, tam atro x crim en non est, et conquestus est in literis66 ad m e ille, quod H artnaccius67 pessim a fide censuram 68 vulgaverit, n on qualis ad eum missa. Pia desideria n ostra idem ille p ro b av it nec hostem pietatis se profitetur et non nisi de aliquibus p aru m dubitavit69: im o, q u antum potest, consilia de 285 em endatione et studio pietatis p ro m o v ere p ro m ittit et, quod spero, in aliqui­ bus iam adm o v it m anum ; ex W ittebergensibus D . M eisnerus70 calculum desideriis item adiecit, in aliquibus tan tu m excusat, in quibus, quod velim , Professores nequeant efficere. lenae71 nem inem habeo, q u ocum literarium m ihi com m ercium . A udio 290 tam en, D . B ech m an n u m 72 iisdem assurgere et quaedam circa Studiosos tentare. Vidi alterius Professoris ad am icum literas73, quibus Ecclesiae et 2 83f H artn acciu s: cj ] H artm an n u s: D.

ster 1982; E. T r u n z , Jo h a n n M a tth ä u s M eyfart. T h eo lo g e u n d Schriftsteller i n der Z eit des D reiß ig jäh rig en K rieges, M ünchen 1987); vgl. seine E rw ä h n u n g in den Pia D esideria 1676, S. 126 (PD 67,23). - Z u r P en nalism uskritik M eyfarts s. B rie f N r. 142, Z . 24-3 2 . 65 Elias Veiel (s. B rie f N r. 2 A nm . 1). - H in te rg ru n d ist das U lm e r G u tach ten (1670) zum S tengerschen S treit (s. A nm . 38; vgl. B d. 1, B rie f N r. 80 A nm . 20); vgl. U . S t r ä t e r (w ie B rief N r. 35 A n m . 1), 76. 66 N ic h t ü berliefert. 67 D aniel H artn ack ( 1 6 4 2 - 1 7 0 8 ) ; geb. in M u lc h e n tin /P o m m e rn , 1 6 6 9 - 1 6 7 0 L ehrer am E rfu rte r G y m n asiu m , d o rt 1 6 7 0 w eg en U n tersch lag u n g v erh aftet u n d geflohen, 1 6 8 0 R e k to r der lu th erisch en Schule in B rem en , 1 6 8 2 v o r d ro h en d er A m tse n th e b u n g a u f eigene B itte entlassen, 1683 R e k to r in A ltona, 1 6 9 0 R e k to r in Schlesw ig, 1 7 0 2 P farrer in B ram ste d t. E iartnack w ar einer der H au p tag itato ren im S tengerschen S treit un d späterer G egner Speners u n d des P ietism us (N äheres zu ih m u n d seinem ku rzen B riefw echsel m it Spener s. B d. 1, B rief N r. 6 5 A n m . 1; erg änzend J. W e b e r , D aniel H artn ack - ein gelehrter S treithahn u n d A visenSchreiber am E n d e des 17. Ja h rh u n d e rts, G u ten b erg -Jah rb u ch 6 8 , 1 9 9 3 , 1 4 0 - 1 5 8 ) . 68 D . H artn ack , S tengerism us con d em n atu s, o. O .u .J. [Zeitz 1671], S. 6 6 -7 2 (vgl. B d. 1, B rie f N r. 113 A nm . 14). 69 S. B rie f N r. 56. 70 Jo h a n n M eisn er in W ittenberg (s. B rie f N r. 30 A n m . 1). 71 Jena. 72 F riedem ann B ech m an n (s. B rie f N r. 10 A nm . 43). 73 N ic h t erm ittelt.

N r. 94

an Johann Melchior Stenger

10. 8. 1676

449

A cadem iarum refo rm atio n em quam m axim e necessariam ducit, urget, o p ­ tat. E x A ugustanis optim u s Spizelius74 om nes nervos intendit suos, u t sancta causa p ro m o v eatu r, totus zelo pro D o m in o ardens; et q u o t crabrones ille nupero suo scripto de felici et infelici literato75 irritar[e] n on reform idavit? E t tunc C ollegia illa, q u o ru m censurae m inus fuere propitiae, im pietatis om nin o postulas? C erte, a co m m u n i causa pietatis privata tua plane distin­ guenda. E t qui etiam te dam nare no lu n t, censuras adversus Te editas dam na­ re n on sustinent. C u m de causa in iudicio agitur, quivis pro eo, qu o d intelligit, suffragium fert suum nec de eo quisquam D E O et conscientiae suae ratio n em reddere o b strin g itu r. D e eadem re saepius no n idem sentiunt, qui eundem sibi p ro p o situ m habent scopum . Praeterea causam T uam nullo m o d o idoneam occasionem fuisse credo, quo em endatio ten taretu r Ecclesiae. H aec res est, quae alioqui suas habet difficultates, q u o m o d o cu n q u e tractetur: an ergo tan tu m h o m in em p ruden­ tem velles ei m iscuisse res tuas, in quibus saltem d u bium fuerat? Interim n on m ulta penes te culpa esset, qu o d plures pii crediderunt. A b o m ni causa privata separanda sunt, quae D E U M et Ecclesiam concernunt. E t im petu, vehem entia atque audacia opus esse ad hanc rem , forte nec m ihi nec aliis persuaseris. N o n n e nosti, om nia m axim a quaeque quam m inim o esse pera­ genda m o tu , saltem praeparatoria illa esse facienda futuris conatibus, quibus nem o facile obsistere audeat, iis tam en constitutis hi faciliores futuri: H uc colliniant pia illa desideria, n o n q u o d m ihi aliquid tribui velim , qui n o rim m ecum habitare et quam n o n illis sim a D E O dotibus instructus, qui grande aliquid m oliatur, sed quo d occasionem praebere potest, qui n o n potest rem efficere. Ecce to tam consiliorum seriem : ante om nia arctiorem n o titiam et am ici­ tiam quaero conciliari in ter eos, qui co n tritio n i Iosephi76 serio ingem iscunt: et u t hi sem et invicem n o rin t atque studeant, subinde plures nu m ero suo adiicere. H os singulos suis locis vellem officio dem andato fungi m ulta cum industria, in prim is in prom o v en d is p io ru m profectibus, a quibus, u t Ecclesiolas colligam us, in itiu m faciendum superius dixi77. Inter prim as etiam curas erit, u t et in coetibus suis urgeant et alios Pastores ad hoc inducant, qui apud suos idem agant, qu o d com m unis illa opinio salutem ex im aginaria aliqua fide et opere operato actus externi assequendi perniciosissim us sit erro r et plerisque haeresibus n o n m elior: e contra, quod fides vera n o n possit esse sine fructibus et quidem longe aliis, quam plerique

297 irritar[e]: cj ] [T ex tv erlu st am Z eilenende].

74 75 76 77

G o ttlieb Spizel in A u g sb u rg (s. B rie f N r. 3 A n m . 1). G. Spizel, Felix literatu s (s. B rie f N r. 61 A n m . 4). A rnos 6,6. S. Z . 162-164.

295

300

305

310

315

320

325

450

Briefe des Jahres 1676

hactenus credidere. U t hoc suis persuadeant, forte res tam operosa no n erit, 330 cum to tu m N o v [u m ] T est[am entum ] om nibus pene paginis hoc clamet; dum haec aguntur, solicite cavendum fuerit, ne ullam form ulam usurpem us, quae A cadem icis D octoribus m oveat scrupulum . N u m iurare ausim , o m n em hanc rem iisdem plane form ulis, quae absque contradictione sunt, effici posse atque aliis, quibus non tan tu m illis, qui 335 forte inter A cadem icos m etui possent conatibus piis obstituri, in m anus daretur gladius, quo nos iu gularent78, v eru m etiam m ultae piae m entes ab sterrerentur m etu alicuius in doctrinae innovationis, ne operas coniungerent. U b i vero p o tu erin t in ullo aliud doceri, quam quod et d o g m atu m ipso ru m et p hrasium ratione sym bolicis nostris literis plane convenit, et 340 illi, q u o d carpant, n on habebunt, nec hi q uod tim eant, ubi aliquandiu perexerim us quisque sua in statione strenue agere, quod no straru m par­ tium est, de divina benedictione dubitare m ihi religio est, et forte paulatim alia nobis m edia D eus suggeret, quae nunc nec praevidem us. H oc autem sem per inclam o. 345 U t vero, q u o d paucis hic significavi, m aiori industria fiat, m eo ru m desi­ d erio ru m pius scopus est et, D E O p ro sua gratia sint aeternae grates, non plane defuit successus, aliquot fratribus hinc inde excitatis, ut m aiori cura eadem m editari et p o rro alios excitare laborent: D E U S causam, quae non nostra, sed ipsius est, iuvet v irtu te om ni hum ana m aiori; eundem nec 350 cessem us piis precibus p o rro invocare, u t ubique nom en suum sanctificari, regni dilatari pom oeria, volu n tatem suam perfici faciat79; si tem pus no n est, quo salutaribus consiliis feliciorem successum largiri D E U S , in cuius m anu tem pora et h o ru m periodi sunt, decreverit, sicut ante L utherum m agnum n o stru m o m n iu m ten tataru m refo rm atio n u m m olim ina frustra fuere, suffi355 ciat nobis, cum egerim us, q u o d ex divina gratia in nobis fuit, et qui externo exciderem us, in tern u m tam en finem assecuti simus. T ransitum tu u m ad W ittstochiensem 80 Ecclesiam tuo indicio didici: iubeat D E U S laborum tu o ru m in illa vinea u b e rrim u m esse proventum . D e H olzhusio81 lubens, quae aliquoties significasti, intellexi, et cur non 360 D E O ex anim o gratias agerem us, quoties de divite do n o ru m eius alicui fratri concessa m ensura audias? N o stra sunt, quae fratrum sunt, ab ipsa, quae inter nos est, com m unicatione. C u m etiam stationes hic vacant, nulli nisi civi ad p ro m o tio n em spes est, adeo, u t de aliis nec instituatur deliberatio, quando civium expectantium egregius est n um erus; non nescias, m eo suffragio 365 nem inem pro m o v eri, u tp o te q u o d non m aioris est, quam cuiusquam C olle­ gae mei.

78 79 80 81

Vgl. W a n d e r 4, 468, N r. 52: M an d a rf das S chw ert n ich t aus der H a n d geben. Vgl. M t 6 ,9 fp a r. W ittsto ck a.d . D osse. Jo h a n n C h risto p h H o ltzh au sen (s. B rie f N r. 35 A n m . 7).

N r. 94

an Johann Melchior Stetiger

1 0 .8 .1 6 7 6

451

F ratrem 82 habeo P astorem in H anovica83 ditione p rope A rg en tin am 84, quem calam itates bellicae ab aliquot annis p lu rim u m afflixerunt, u t ei funetionem quietiorem tam optem , quam ulli alii, sed, si etiam in agro vicino vacaret aliquod officium , p ro eo illud apud Proceres nostros im petrare non valerem . U n d e n u n q u am m en tio n em earum rerum facio, quas scio sine successu fore, alioquin ne existim es m e cuiquam invidere, quum m allem inter videntes luscus quam inter coecos esse85. In terim no n deerit illi viro digna statio, quam D E U S ostendet n o n solitus dare charism ata, quin usum etiam ostendat. D e lege novae obedientiae86, an satis nos intelligam us, p ro p e m o d u m ex illis tuis dubitare incipio. N u n q u a m ego negavi necessitatem novae obedientiae, sed nego eius necessitatem ad salutem . Legem aliquam novae obedientiae a M osaica distinctam nescio, C hristus a lege M osaica nos liberavit, quod attinet m aledictionem et coactionem , n on item quoad obligationem . A eque ergo obligati sum us ad servandum legem M osaicam atque, si C hristus non venisset, et tota lex (quae u tp o te aeterna D E I voluntas m utationis non patiens est) regula est novae obedientiae, sed u t transgressio no n om nis nos salute excludat. A tque ita επιείκεια87 Evangelica in m o d o servandi, n o n in im m in u tio n e legis vel obligationis quaerenda est. D e hac re toties inter nos actum reor, u t pigeat actum sem per agere. Tecum hoc m ihi com m une, q u o d agnosco IE S U M no n solum Salvato­ rem , sed et M ag istru m , n o n solum sacerdotem , sed et P ro p h etam 88: quod agnosco nos debitores esse novae obedientiae: q u od agnosco C h ristu m et im plevisse legem p ro nobis et im plere nobis. D issensus in eo, quia tantum concludis: om nem , quam legem C hristus p ro nobis im plevit, eam nos non tenem u r im plere. H uic enim p ro p o sitio n i vel collectioni n u nquam ego assurrexerim , quod est, q u o d nova obedientia a nobis exigit, quod C hristus no n im pleverit? A n ergo nos im pletione eius liberi? Legem om nem a salutis negotio excludit Paulus, R om . 389, et quidem ipsam m et, quam dicit se stabilire, sed n em p e extra salutis causam. N ullam ille legem n o v it quam m oralem C hristi legi n eutiquam contradistinctam . E t

82 Jo h a n n M ichael S pener (16 4 3 -2 2 .2 .1 7 0 8 ), nach Schulbesuch u n d S tu d iu m in S tra ß b u rg (d o rt 1664 M agister) 1672 D iaconus in L ichtenau, 1674 in R hein b isch o fsh eim im E lsaß, 1677 P farrer in H erlish eim ; v o n d o rt w eg en der a u f französischen D ru c k e rfo lg ten K o n v ersio n der G em ein d e geflohen, 1688 P farrer in L an g en b eu tin g en (G rafschaft H o h en lo h e) ( B o p p N r. 4973; B W P fB II. 2, N r. 2549; H a r r a e u s , 5 8 -6 0 ). 83 G rafschaft H an au -L ichtenberg. 84 S traß b u rg . 85 L ieber als E in äu g ig er u n ter S ehenden als u n te r B linden (vgl. W a n d e r 1, 780). 86 S. A n m . 6. 87 Vgl. 2 K o r 10,1. 88 D ie lu th erisch e L ehre v o n d em dreifachen A m t C h risti (P rophet, P riester u n d K önig), d u rc h die er sein Heils w e rk v o llb rin g t (V erk ü n d ig u n g , O p fe r u n d H errsch aft). 89 R ö m 3 ,2 1 -2 8 .

370

375

380

385

390

395

452

Briefe desJahres 1676

certe, si, quae esset urgenda distinctio inter Legem C hristi et M osis90, 400 illorum , qui illam exactionem cudant, quam tuae, qui rem issionem , assen­ sum potius praebiturus essem. Sed nihil vetat, ut sit om nino eadem. D e certitudine fidei ad d ubitationem Pontificiam nos postlim inio reduci ferendum n on est. πέπεισμαι γάρ, cum Paulo fidelis quivis dicat, qui ισότιμον πίστιν nactus est91. D e studio B [onorum ] operum et increm ento sancti405 m oniae ad certitudinem sinceritatis fidei et confirm ationem electionis p ro ­ bo, quae scripsisti, et in eundem sensum doceo. F requentior m ihi adm oni­ tio ex 2. C or. 13, vers. 5: έαυτούς πειράζετε, εϊ έστε έν τή πίστει, έαυτοΰς δοκιμάζετε92. Laboris ex L uthero Te no n poenitebit: saltem tui causa. Iam a quinquennio 410 et q u o d excurrit cum aliquot συνέργοις concinnavim us in universam scriptu­ ram co m m en tariu m unice ex M egalandro illo, ut ita in uno conspectu sem per haberi possit, quicquid is in om nibus suis scriptis A ltenburgicis atque conse­ q uenter G erm anicis Ienensibus, W ittebergicis, Islebiis Tom is, Postilla tripli­ ci, Ienensibus 4 Latinis, q u an tu m eo ru m in no stru m idiom a no n d u m versum 415 erat, et epistolis nobis reliquit93. C redo, illum nucleum esse o m n iu m ipsius scriptorum , neque enim fuit in alio praestantior, quam ubi in explicanda scriptura occupatur. O p u s D E I gratia iam absolutum , duobus constat tom is, sed grandibus in fol[io] et brevi praelum subibit, in sum tibus enim conficien­ dis (qui m aiores, quam initio cogitaverat, futuri apparent) laborat adhuc 420 ed ito r94. M ittam p ro x im e 6 plag[ulas] specim inis95 ta n tu m gratia editas, u t tu et am ici ex illis intelligant, quis m odus, quae m ethodus. D e M iillero96 vestro B erolinensi quis sit, nihil m ihi constat. M . W ildius97 m eus peram ice resalutat. N u p ero M artio, cum a Iulio m ense in exilio cum Principe98 suo A rg en to rati99 exegisset, nihil m inus quam illud 425 som nians, ab Eslingensibus (nota C ivitas Im perialis) Eslingensis vocatus est Senior M inisterii et P asto r100. Vocatio eo rectius divina, quia nec ipsi praescio

90 Vgl. B d. 1, B rie f N r. 79. 91 2 P etr 1,1. 92 2 K o r 13,5. 93 Z u d em v o n Jo h a n n H eigel initiierten B ib elk o m m en tar aus L uthers S chriften s. B rief N r. 5 A n m . 11. 94 B althasar W ust (s. B rie f N r. 40 A n m . 13). 95 Vgl. B riefe N r. 78, Z . 11-14, u. 79, Z . 4 6 -5 0 . 96 V erm u tlich A ndreas M ü ller (1630-26.10.1694) aus G reifenhagen; nach d em S tu d iu m in R o sto ck (d o rt 1654 M agister), G reifsw ald u n d W ittenberg 1653 R e k to r in K ö n ig sb e rg (N eu ­ m ark , K irch en k reis W ittstock), 1655 P ro p st in T re p to w a .d .T ., 1664 P ro p st in B ernau, 1667 P ro p st an der N ik o laik irc h e in B erlin, 1685 em eritie rt (F is c h e r 2 .2 , 570). 97 Jo h a n n U lrich W ild (s. B rie f N r. 3 A nm . 23). 98 L eopold (L udw ig) v o n Pfalz-V eldenz (s. B rie f N r. 6 A nm . 11). 99 S traß b u rg . 100 W ild w a r im F ebruar 1676 nach E ß lin g en berufen w o rd en u n d hatte am 13.2.1676 d o rt seine A n trittsp re d ig t gehalten (J. U . W ild, Salve E sslingense [w ie B rie f N r. 3 A n m . 27], S. 1. 159-161).

N r. 94

an Johann Melchior Stenger

10. 8. 1676

453

neque m e cooperante facta. N e u te r enim ea in urbe habem us am icos, im o ne notus quidem . U n d e n o n d ubito, M inisterio eique benedictionem n o n defutu ram ex alto. Serio enim quicquid coelitus accepit, ad dantis ho n o rem im pendere n o n p igrabitur. 10. A ugusti 1676.

430

454

Briefe desJahres 1676

95. A n Ahasver Fritsch in R u d o lstad t1 F ra n k fu rt a. M ., 22. A u g u st 1676

Inhalt W eist F ritsch fü r seine Schrift ‫ ״‬Pietas T auleriana“ a u f einen g eplanten D ru c k der P ostille T aulers hin. Schlägt einige E rg än zu n g e n zu Fritschs Schrift ‫ ״‬V on C h rist-sc h u ld ig er E rb au u n g des N ä c h ste n “ v o r: F ü h rt L utherstellen an un d erin n ert an H e rz o g E rn st v o n S achsen-G otha als A n reg er p riv ater erbaulicher G espräche. - Z u T ext und Ü b ersetz u n g v o n J o h 1,7 u n d E p h 3,19. - E rw a rte t im m e r n o ch B echm anns R eaktion a u f den V orschlag der C ollegia pietatis. - Eine K irch en refo rm ist nicht d u rch obrigkeitliche A n o rd n u n g en zu hoffen. D ie R e fo rm atio n sg e­ schichte zeigt, daß G o tt sich einzelner M enschen b edient, u m seine K irche zu reform ieren. W enige m ü ssen den A nfang m achen, auch w e n n sie G efahr laufen, der Irrlehre v erd äch tig zu w erd en . - U rte ilt differenziert ü b er H o b u rg s Postilla m ystica. Ü b e r die F reundschaft m it H ein rich v o n d er Lith.

Überlieferung A: B erlin, S B B -P K , M s. lat. 4° 363, S. 4 9 -5 4 .

Salutem in IE S U perennem ! V ir M agnifice, N obilissim e et Excellentissim e. D om ine, Fautor et A m ice H onoratissim e, E xoptatissim e. T ribus epistolis2, quibus paucarum septim anarum spatio m e beasti, respon5 sum debeo, cuius et m o ram et, q u o d ad om nia nec sufficiet, n o n iniquo feres anim o. Sed nec ordinem requires, veluti in fam iliari colloquio illius sum us incurii. Scias vero accepisse m e m eletem ata duo Tua, pietatem Taulerianam et tractatu m de aedificatione fraterna3. D E U S illam etiam sem entem m ulti 10 fructus esse feracem iubeat; ab ipsius enim benedictione unice om nia expectanda sunt. Q u o d Tauleriana concernit, hoc praegustu plures incitatum vel illis salivam m o tu m iri spero, u t opera divini illius viri inquirant et cum studio legentes p o rro proficiant, p ostquam ex unguiculis illis leonem agnov erin t4. Forte Postilla5 eius hic ex veteri exem plari excudetur, ut eius posthac

8 /m e /. 1 Z u A. Fritsch s. B rief N r. 9 A nm . 1. - E in A uszug des v orliegenden B riefes ist g ed ru ck t bei J. S. Sem ler, V ersuch [wie B rie f N r. 75 A n m . 1], V orrede, Bl. a 6 r. 2 D ie drei B riefe Fritschs sind nicht überliefert. 3 A. Fritsch, Pietas T auleriana (s. B rie f N r. 68 A nm . 5) u. ders., V on C h rist= sch u ld ig er E rb a u u n g (s. B rie f N r. 92 A nm . 10); vgl. B rie f N r. 92, Z. 54-5 9 . 4 D en L ö w en an seinen K rallen erkennen (vgl. W a l t h e r N r. 8352 u. 3902431). 5 J. T auler, P red igten a u f alle S onn= u n d F eiertage, F ra n k fu rt a. M . 1 6 8 1 , m it einer V orrede v o n Ph.J. Spener (G rü n b erg N r. 2 3 8 ) . D ie A usgabe fo lg t der F ra n k fu rter T aulerausgabe vo n 1621 (vgl. W a l l m a n n , 3 0 4 f).

N r. 95

an Ahasver Fritsch

2 2 .8 .1 6 7 6

455

copia sit; nam , qui etiam com parare sibi ista scripta voluere, aegre repererunt hactenus. Q u o d alterum tractatum attinet, m eo et aliorum , qui exinde proficient, nom ine plurim as T ibi gratias ago, q u o d causam nostram , si tam en nostra dici potest, quae D E I est, ita iuvare et suffragio T uo eiusm odi exercitia pia confirm are, quinim o laudare volueris. E xcu d etu r u terq u e libellus, u t ex prelo ipsis his, quae ante fores sunt, nundinis6 prodeat. Potestate a Te facta, unicam laciniam capitis sexti fini subnexit7: u t colloquia ad praxin ita etiam d irigentur, si saepius inculcetur, illorum fru ctu m praecipuum esse, cum , quae audivim us, quae probavim us, ipsa exprim im us vita: si etiam de consiliis et m ediis ad praxin certarum v irtu tu m facientibus serm o institu atu r, et, qui iam aliquid profecere, qua ratione eo devenerint, quae difficultates et tentationes obiectae, quo m o d o item illae separatae, aliis detegant atque id sequelam h o rten tu r. C alculum tu u m certo m ihi polliceor et, q u o d n o n aegre laturus sis, potestate a Te data m e usu m esse. A ddidi quo q u e duos, u t iusseras, M . n o stri L utheri8 locos9. A liud10 addi poterat, sed sine tuo praescitu addere nolui, cum rationes esse possint in u tram q u e partem . A dm o d . R everendi D . T ribbechovii11 C onsiliarii G othani indicio12 didici Beatae m em oriae p rincipem E rn e stu m 13 colloquia talia m andasse et m orem illum iam cepisse, sed o m issum iterum , n o n q u o d res im p ro b aretu r, sed quod tem pus exercitio illi im p en d en d u m n o n abundaret. Vobis forte in vicinia plura hac de re constant. E t crediderim ex em plum illud in tractatu Tuo allegatum m agni usus fore14. H ac causa ultim a folia libelli tui in ty p o g rap h aeo 15 no n nisi prim a n u n d i­ naru m septim ana curabo inprim i, u t ita, si in scheda m itteres, quae sub finem instar παραλυπομένων subiungi possent, illa annecterentur. E xpectabo hac causa 11. Septem bris16 diem , intra quem , si velis, advolare tua queant. Reliqui tractatus17 vestri n o n d u m absoluti, vel potius quo tegendi pileus 6 D ie F ra n k fu rter H erb stm esse v o m 10. bis 30. S ep tem b er 1676 (vgl. B rie f N r. 27 A nm . 13). 7 A. F ritsch, Von C h rist= sch u ld ig er E rb a u u n g (w ie B rie f N r. 92 A n m . 10), S. 51-5 4 . 8 M a rtin L uther. 9 A. F ritsch (w ie A n m . 7), S. 2 4 f (A lten b u rg er A usgabe 9, 1663, 467 [Ü b ersetzu n g v o n W A 42, 18, lf]), 2 7 f (W A 45, 540, 13-20), 77 (A lten b u rg er A usgabe 6, 1663, 627A [Ü b ersetzu n g v o n W A 4 0 1, 289, 21 f]). 10 N ic h t ein d eu tig zu erm itteln . E n tw e d e r han d elt es sich u m das bei A n m . 9 nachgew iesene letzte Z ita t o d er u m die v o n S pener ins G espräch geb rach te L utherstelle in B rie f N r. 92, Z . 7 3 -8 1 , die aber v o n F ritsch nicht ab g ed ru ck t w u rd e. 11 A d a m T rib b e c h o v in G o th a (s. B rie f N r. 60 A n m . 1); vgl. B rie f N r. 92, Z . 135-137. 12 S. B rie f N r. 150, Z . 3 -6 . 13 H erzo g E rn st (der F ro m m e) v o n S achsen-G otha (s. B rie f N r. 10 A nm . 49). 14 N ic h t geschehen. 15 D ru ck erei. 16 11. S ep tem b er 1676. 17 Z u d en drei v o n Jo h a n n G eorg W alther verleg ten W erken F ritschs s. B rie f N r. 92 A n m . 20.

456

Briefe desJahres 1676

n o n d u m im positus, h. e. addita n o n d u m praefatio18. M orae causa alia, quod in sculpenda icuncula19, quae praefigatur, chalcoglyptes20 laborent, ante­ quam ergo huius opera finita sit, prim a illa folia no n im p rim u n tu r. O b quod n o n nisi n u n d in aru m tem p o re exem plaria m ittere licebit. E pistolam 21 rem is­ sam , cum ita visum fuerit, addi iubebo: expressi alios quoque IC to ru m et m edicorum libros, qui prius m e fugerant. U tin am aliorum exem plo noster o rdo ad sanctum zelum , n o n vero invidiam incitetur. In loco 1. loh. I 22 rectissim e o bservatum , perperam fieri, quod, quae Spir[itus] S[anctus] coniunxit n o n vocibus tantum , sed et sensu, quam p lurim i separant. Q uoties quisque enim est, qui dicto illo audito (uti vulga­ tissim um habetur) cogitet, n o n nisi certo ordine nobis fructum illius m u n d a­ tionis obtingere. D ebem us equidem o m n em m unditiem no n n o stro studio neque am bulationi in luce, quae illo loco praecipitur, sed soli sanguini p u rg ato rio salvatoris. U b i vero quaestio, quis nam illius particeps sit benefi­ cii, prio ra verba (uti totius Scripturae concentus) nobis ordinem illum expri­ m u n t. N o n sem el in concione notavi illam connexionem apostolicam (τώ και23 expressam ) eiusque vim , p ostquam aliquando ab am ico24 m ihi m o n ­ strata fuerat. C irca locum Ephes. 325 rectissim e observasti, a Graeco n o stru m textum o m n in o discrepare, nec video, unde B. L utherus occasionem arripuerit illius versionis, quae quidam sensum verissim um , sed ab hoc loco alienum com ­ plectitur. Ipse in postilla Eccles. ad E pistol. 16. D om inica post T rin it.26 locum ita vertit: A uch erkennen die liebe C hristi, die doch alle erkäntnüs übertrifft. In eundem sensum , q u o tq u o t ego vidi, om nes versiones conspi­ rant, n o stra sola excepta. U n o hoc non adeo p oenitendum est illud praestantissim i nostri interpretis παρορ15ε£α [?], quia sententia plane aurea est, quam ille reddidit. Phrasin: w er sündiget, hat sich des leidens C hristi nicht zu getrosten, nun q u am u surparim , nec tuerer, nisi confestim sensus vocis sündigen expli18 Speners V o rrede zu A. F ritsch, Jesus Alles in allen (s. B rie f N r. 51 A nm . 6); vgl. A nm . 21. 19 N ic h t geschehen; vgl. B rie f N r. 92, Z . 92-9 5 . 20 K up ferstech er. 21 Z u d er als B rie f stilisierten V orrede Speners zu A. Fritsch, Jesus Alles in allen, in der S pener eine R eihe v o n N ic h t-T h e o lo g e n an fü h rt, die E rb au u n g sb ü ch er geschrieben u n d sich u m die E rn eu eru n g der F rö m m ig k eit v erd ien t gem acht haben, s. B rie f N r. 92, Z . 95-106. 22 l jo h 1,7. 23 ljo h 1,7. Spener b e to n t h ier den 2. Teil des B ibelverses, die R ein ig u n g der G läubigen v o n aller Sünde. 24 N ic h t erm ittelt. 25 E p h 3,19. L uthers Ü b ersetz u n g (W A. D B 7, 200f) differiert in den A u sg ab en v o n 1522 m it der k o rre k te n F assung (‫ ״‬auch erk en n en die lieb C h risti, die d o ch alle erkentnis u b e rtrifft“) u n d 1545 m it d er zu r Z eit Speners v erb re iteten F assung (‫ ״‬A u ch erk en n en das C h ristu m liebhaben viel besser ist, d en n alles w issen “); vgl. J. A rn d t, V ier B ü ch er v o m W ahren C h risten tu m , V orrede, ebenfalls m it der Ü b ersetz u n g v o n 1545. 26 M a rtin L u th er, K irchenpostille (C rucigers S om m erpostille, 1544), E pistel am 16. S onntag nach T rin itatis (W A 22, 2 7 6-282, in V erbindung m it W A 171, [428-438] 438).

N r. 95

an A hasver Fritsch

2 2 .8 .1 6 7 6

457

cetur et evolvatur. N o n quid recte explicata n o n veram dicat, sed quia sensum illum v erum rarissim us quisque auditis illis vocibus percipiet. U su enim invaluit, u t sündigen de infirm itatis lapsibus n o n m inus quam vo lu n tariis peccatis accipiatur. U b i vero explicatione illa sublata fuerit αμφιβολία, in vado res est. Q u id aliquando rescripturus sit Excell. D . B echm annus27, adhuc expecto et m ulta m ihi de illo polliceor: nec n o n de Excell. D . M uliero28, cuius ad m e m isisti schedam 29. D E U S p o rro plures excitet gloriae caelestis studiosos et, u t serio hi, qui n o m in a sua p ro fiten tu r, rem agant, v irtu te sua verticorde conficiat. In hoc m ihi plures labi videntur, q u o d expectandum arbitrantur, ut ali­ quod publica fiat autoritate. Sed ita frustra expectabim us tandem que nos nostra spe delusos conquerem ur. E t rarius D E U S usus est illo m edio, potius vero solitus pedetentim ea m oliri, quae d em u m m agnas habuere sequellas. R ecogitem us reform ationis historiam : q u o d fu tu ru m fuerat, si L utherus et alii parastatae illud praestolari m aluissent. N e m o hic nihil potest, qui in aliquo m u n ere est. E t cur n o n quilibet professor selectis ex turba m alorum aliquot m elioris indolis amicis cum his exercitium aliquod ordiri posset, q uod plu riu m d em u m accessione cresceret? C erte, longe praestat cum paucis rei facere periculum . U n u m obstaculum V ir p ru dentissim us recte observat: variis confestim suspicionibus g rav atu m iri V irum , qui hoc tentat. Id enim utique fiet: sed annonne vitam D E O debem us n o stro nulli rei lubentius im pendendam , quam ubi gloria divina p ro m o v eri potest? C u r tam difficiles nos praebem us, u t n o m in i n o stro a m alefaris aliqua im icatur labes, quam aliquando veritas in apricum prodacta eluet, certe quae in die illo pantocritico ho n o re m ax im o rependetur? Post to t pios hom ines, qui eadem tulere probra, m ihi etiam lege est, haereseos n o n unius suspicione tem ere gravari, d u m m o d o a culpa ipsa im m unis sim. E t possu n t illae etiam dilui suspiciones, saltem ut bonis et infirm is satisfiat: de illis enim , quibus aliqua calum niandi est libido, pluri­ m um labo ran d u m esse nec credo quidem . In m ente m ihi saepius illud Paulinum : εί γάρ ετι άνϑ ρώποις ήρεσκον, Χριστού δούλος ούκ άν ήμην30. E t pro tanto bono, u t glorificetur n o m en dom ini, m u lta m agna videbitur illi, qui 97 /q u a e /. 27 F ried em an n B ech m ann (s. B rie f N r. 10 A n m . 43); vgl. B rie f N r. 92, Z . 9 -18. 28 V erm u tlich P hilipp M ü ller (1640-1713) aus S angerhausen; n ach dem S tu d iu m in Jena (31.8.1657; stu d . theol. 10.7.1672: J a u e r n i g 2, 546) 1661 M a g ister u n d A d ju n k t der P h ilo ­ sop h isch en F akultät, P ro fessor der B eredsam keit u n d Poesie, D r. th e o l., P rofessor der T h eo lo ­ gie, 1680 P ro p s t des K losters U n s e r lieben Frauen in M a g d eb u rg , 1689 am tse n th o b e n , 1702 w ied er P ro fesso r in Jena (D B A 873, 129-135; 1030, 102; A D B 22, 668; Jö c h er 3, 741f; J. G ü n t h e r , L ebensskizzen der P rofessoren der U n iv e rsitä t Jen a seit 1558 bis 1858, Jena 1858, 183 [N d r. 1979]). 29 N ic h t überliefert. 30 Gal 1,10. .

75

80

85

90

95

100

105

458

Briefe des Jahres 1676

res suo pretio aestim ere didicerit. H o h eb u rg ii31 Postilla m ystica32 ab anno et q u o d excurrit m ihi inn o tu it; plurim a in eo bona, ob quae alia, quae non probo, aequiori fero anim o. E t si quis, quae ille ex vero urget, m ente recondat, haud dubie hoc proficiet, u t aliorum errantium benignior sit iudex. U tin am hos viros, qui abom inationes nostras infirm ius cognovere et zelo quam m allem in acriori exagitant, potius em endatione rerum , quae possum us, et serio de aliis dolore lucrifacere et apud nos retinere studerem us quam , q u o d hactenus saepius factum est, o m nino a nobis expellerem us. C u m enim vel de hoc solum sum us soli citi at extenuem us vel negem us errata nostra, ubi tam en illa in o m n iu m incu rran t anim os, boni isti viri om nem nobis p u d o rem periisse ren tu r adeoque, si quam adhuc de em endatione spem habuere, hanc etiam dim ittu n t. E o m agis cum audiunt, iniurias haberi, quae verissim a sunt, et persecutiones illis intentari, qui no n om nia probant. U b i sem el a nobis exiere, cum no n habeant, a quibus revocentur, quam facile deinde est, u t h um ani aliquid patiantur et longius eant, quam o portuit, non suo solum , sed illorum , qui tan tu m non im pulere, vitio. E t cave credas, talibus, si quis erro r m ente conceptus est, eum denuo posse exim i ab his viris, quos hostes pietatis vel experti sunt vel credunt, eo saltem argum ento, quod pietatis causam non decenter agant: cum ab alio, cuius causam D E O sacratam cognossent, in strui sem per futuri essent paratissim i. Ah, quam vellem , n on ita periisse fru ctu m p lu rim o ru m , in quibus D E U S sincerum am orem veritatis excitaverat! A dm . Rev. D n. a L ith33, quam offert, am icitia m ihi in pretio erit, cum ex illis lineolis videatur eius anim i esse, qui causam D EI iuvet. H abebit ille ex m e om nia, quae ipsius bono p otero, saltem inserviendi paratum anim um et pias preces: quod p ro p em o d u m unicum est, quo in dissitis locis alter alterum iuvare possum us: quam συμμ,αχίαν etiam a fratribus om nibus instantissim e rogo. Sed pagella m e iam defecit, n o n scribendi m ateria. Vale, V ir divinae gloriae studiosissim e, et, q uod agis, p o rro strenue agere perge. Scrib. Francof. ad M oen. 22. A ug. 1676. M agnif. T. Excell. ad preces et obsequia addictissim us, obstrictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. 114 at < ut.

117 d im ittu n t. ] 4‫ < ־‬I n > .

31 C h ristian H o b u rg (s. B rie f N r. 5 0 A nm . 15). 32 C h r. H o b u rg , Postilla E v an g elio ru m M ystica, F ra n k fu rt u. A m ste rd am 1 6 6 3 u .ö . ( D ü n n h a u p t 23 , 2 1 0 5 f, N r. 17). 33 H ein rich v o n der Lith ( 1 6 4 8 - 4 . 8. 1682) aus V erden; nach dem S tudium in Jena d o rt 1671 M agister, 1 6 7 5 A d ju n k t der P hilosophischen F akultät un d 1 6 7 6 P red ig er in Jena, Lic. th eo l., seit dem 3 0 . 6 .1 6 7 6 P astor u n d K irchen- un d K onsistorialrat in A nsbach; S chw iegersohn von Jo h a n n M usäus (s. B rie f N r. 7 4 A n m . 15) (D B A 7 7 2 , 1 6 1 - 1 6 3 . 1 9 5 f; Z edier 17, 1 6 6 2 ; A nsPfB , 2 9 1 ; LP: R o th R 9 9 4 [vh StA H o f a.d. Saale] m it einem E picedium v o n Spener; zu seinem B riefw echsel m it S pener s. B d. 3).

N r. 95

an A hasver Fritsch

2 2 .8 .1 6 7 6

459

D em e W olEdlen, G estrengen u n d Vesten, H erren A hasvero Fritschen, be­ rü h m te n IurisC onsulto, C o m iti Palatino Caesareo, H ochgräfflichen S chw artzburgischen H o ff u n d R egierungsrath, auch des C onsistorii w o lverdienten D irectori. M einem insonders g ro ß g önstigen H ochgeE hrten H erren. R udolstatt. ü ber E rffurt. franco E rff[urt]

146 franco E rff. ] [von an d erer H and].

96. A n Johann W ilhelm Petersen in G ießen1 F ra n k fu rt a. M ., 22. A u g u st 1676

Inhalt D a n k t für die Ü b e rm ittlu n g eines B riefes v o n Sam uel P om arius, der den Pia D esideria zu­ s tim m t u n d die S chuld der E ltern an der S ittenlosigkeit der Ju g e n d b eklagt. Schuld haben auch die U n iv ersitäten . - M iß b illig t A m m ersbachs V o rw o rt zur N euauflage v o n Ä gidius G u tm an n s ‫ ״‬O ffen b a ru n g G ö ttlich er M a jestät“ . - Z u r u m stritte n e n Frage u n m ittelb are r O ffen b aru n g en : Will die g ö ttlich e F reiheit n ich t einschränken; v ern ein t aber, daß u n m ittelb are O ffen b a ru n g en g eg en w ärtig ein G laubensprinzip u n d h eilsn o tw e n d ig sein können. - Z u m S treit zw ischen G ießener u n d M a rb u rg e r T h eo lo g en u m die refo rm ierte P rädestinationslehre.

Überlieferung K: H alle a.S ., A FSt, A 196, S. 4 6 -5 0 . D : P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 166f (Z. 6 -5 3 ).

Salutem a D O M IN O perennem ! C larissim e et Praecellens D om ine, A m ice longe desideratissim e. A d priores Tuas silui diutius, hoc tam en asserenti credi, si etiam alterae2 non supervenissent, hac m e resp o n su ru m fuisse septim ana. C aeterum posterio­ res Tuas p rim u m ad m anus sum o. P ro com m unicata epistola3 M ax[ime] R ev[erendi] D . Pom arii4 gratias ago m agnas. A ddam illius suffragium reliquis Ecclesiae doctoribus n o n ultim is, qui piis desideriis5 subscripsere. Q u o d de parentibus conqueritur, qu o ru m culpa est vitium concoctionis prim ae, n o n nego: et utinam res ea m elius haberet! V erum enim vero ne sic quidem professores om ni culpa vacui erunt. Q u o d enim ab aliis peccatum est, n o stro m inisterio non in tem plis solum , v eru m etiam in A cadem iis, u t potest fieri, em endari debebat: ut m eliores, quam intraverant, A cadem ias relinquerent: quod apud m ultos fu tu ru m n o n despero, si hic om ne illi agerent, quod fieri poterat. Praeterea n o n pauci, qui o p tim e educati, in Academ iis contrarios om nino m ores assum unt et, quae in notabili praefatione N obilissim i Schw einizii6 6 P om arii ] Puncii: D .

9 p rim ae concoctionis: D .

10 ne ] nec: D.

1 Z u J. W. Petersen s. B rie f N r. 7 A nm . 1. 2 D ie B riefe Petersens sind n ich t überliefert. 3 N ic h t überliefert. 4 Sam uel P o m arius (s. B rie f N r. 10 A n m . 67). 5 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 6 D av id v o n S chw einitz (1600-1667), seit 1657 L andeshauptm ann im F ü rsten tu m L iegnitzB rieg, K irch en lied d ichter u n d E rb au u n g ssch riftsteller (N äheres zu ih m s. B d. 1, B rie f N r. 101 A n m . 18).

N r. 96

an Johann Wilhelm Petersen

461

22. 8. 1676

verba (in vernaculo) fuere, qui angeli e p aren tu m p io ru m dom ibus prodiere, academ ica licentia in diabolos tu rp i m etam o rp h o si tra n sm u tan tu r7. C o n q u e ru n tu r etiam pii studiosi, a praeceptoribus sibi parum subsidii praestitum in pietatis studio, adeo neque volentibus hactenus suffecit occasio in hisce proficiendi. T um iu stu m esset digna stipendia vere m erentibus tribui: ubi vero hac in parte cessant, penes quos red itu u m ecclesiasticorum est dispensatio, an liceat aliquid ex diligentia, quam illo casu adhibituri essent, rem ittere, conscientiae eo ru m p erm itto , qui aestim are noverunt, q u antu m D E O debeam us: et annon etiam ad pau p ertatem plurim os su o ru m D E U S vocavit, cur hoc censu P rofessorum nem o vellet D E O servire? an tanti n o n est, quod ex profectu au d ito ru m sperarent operae pretium ? H aec sunt, quae m ihi circa illam epistolae p artem in m en tem venerunt. Q u o d attinet D n. A m m ersbachii8 p raefationem 9, eam neutiquam p ro b o et, quo d audivi, nec ipse B etk iu s10 bibliopola A m stelodam ensis11 probare videtur, cum exem plaribus G u tm a n n i12 illius (q u orum nu llu m adhuc u n ­ quam conspectum m eu m subiit) praefationem illam n o n addere soleat, cum vendun tu r. Postillam M ysticam H o b u rg ii13 vidi, quae cum p lu rim u m etiam m ihi placeat, n o n tam en in o m nibus m eretu r assensum , unde a T heologis dono διακριτικώ praeditis quam aliis hom inibus eam legi m alim . A st am arulentiam 18 tu rp i ] tristi: D .

21 v e re ] bene: D .

22 u b i v ero ] ubivis: D .

35 placeret: D.

7 D . v. Schw einitz, H ertzen s= P salter / D as ist: G eistliche A n d ach ten u n d G ebete ü b e r den P salter D av id , B reslau: E. Fellgiebel 1662, Bl. a l l r_v: ‫ ״‬K o m m e n aber unsere n o ch etlicher m assen in disciplin erhaltene k in d er a u ff unser A cadem ien / A ch / G O tt erb a rm e es! da ist es fast geschehen / da ist der Vogel auß der H an d / in die freye frem b d e L ufft geflogen / u n d m üssen E ltern sich b efah ren / daß auch diese ih re fro m m e n E ngel / die sie ausschicken / n ich t in der F rem b d e erst zu T eufeln w erden. 8 H ein rich A m m ersb ach (s. B rie f N r. 45 A n m . 26). 9 [Ä gidius G u tm an n ,] O ffe n b a h ru n g G ö ttlich er M ajestät, A m ste rd am u n d F ra n k fu rt a. M .: H . B etk e 1675 (vh H B F S t H alle a.S .). D ie D e d ik a tio n der ersten A usgabe ist datiert a u f die F rü h jah rsm esse 1619 u n d un terzeich n et m it M . B .M . F .C . I. - D ie V orrede zur N euauflage ist ein ‫ ״‬K urtzes B edenken v o n G [utm anns] O ffenb. G ö tti. M a y e st.“ . D arin v erteid ig t A m m e rs­ bach das B uch, o b w o h l es in m an ch en P u n k ten m it d en ‫ ״‬gem ein en K o n fessio n en “ nicht ü b erein stim m e. Z iel des B uches sei es, ‫ ״‬das hochheilige W ort G O tte s b eß er m assen zu c o m m e n d ire n “ (B l.)(lv) u n d zu zeigen, w as für ein ‫ ״‬W un d er= M en sch in C h ris to “ der G läubige sei (ebd.). 10 H ein rich B etk e (H en d rick Beets) (1625?-1708), B u ch h än d ler u n d V erleger v o n m y stisch spiritualistischen S chriften in L übeck, A m ste rd a m u n d F ra n k fu rt a. M . (vgl. W . H e i j t i n g , H en d rick B eets (1625?-1708), p u b lish er to the G erm an ad h eren ts o f Jacob B ö h m e in A m ste r­ d am , Q u aeren d o 3, 1973, 250-280). 11 A m sterd am . 12 Ä g idius G u tm a n n (gest. v o r 1619), R o sen k reu zer u n d m y stisch er S piritualist, w irk te u m 1580 in A u g sb u rg (D B A 441, 134f; A rn o ld , U K K H , Teil III, c. 1, § 2 - 1 3 [m it ausführlichem R eferat d er in A n m . 9 g en an n ten Schrift]). 13 C h ristian H o b u rg (s. B rie f N r. 50 A n m . 15), Postilla M ystica o d er V erb o rg en er H ertzen sSafft, F ra n k fu rt a .M . u n d A m ste rd am 1665 (D ü n n h au p t 23, 2105). D ie S chrift w ird von A m m ersb ach (w ie A n m . 9), Bl. )( 2V, em pfohlen.

20

25

30

35

462

Briefe desJahres 1676

in tria illa m inisteria14 n o n laudare possum , ut, ubi p rim u m hanc indolem in scripto aliquo reperio, praecipuum pereat apud me, si qua in auctoritate talis vir fuit. Q u o d quidem attinet quaestionem ipsam controversam , si isti sim pliciter o m n em o m n in o revelationem im m ed iatam his tem poribus negant et divi­ n am in hoc libertatem co nstringunt, nollem ipsiscum facere, qui in scriptura co ntrarium nullibi invenio, sed quaedam lego, quae potius tale quid asseru n t15. U b i vero de eo quaestio sit, an revelationes im m ediatae hodie sint principium fidei et in rebus ad salutem spectantibus tales vel expectandae vel sequendae pro negativa stare ne d ubito quidem : εχομεν βεβαιότερον τον προφητικόν λόγον16 ad legem et testim onium . In om nibus vero etiam hisce controversiis vellem m oderatio n em servari et doceri errantes, non exagitari vel conviciis praescindi: illud n o n spiritu m ansuetudinis, quo C hristiani reg u n tu r, dignum esse iudico. U n d e, qui detestor, cum adversus veritatem m ordacibus dictis pugnari conspicor, ingem isco, ubi pro veritate eundem illum m o rem prav u m sequi volum us. A h, vel tandem anim o solum IE S U M induam us et, quae illius sunt, sola sapiamus! O peri operato a Venerandis vestris T h eo lo g is17 m agno cum zelo bellum indici, gratus est nuncius: D agonem illum eversum oportet, si arcam dom ini nobiscum habere v o lu m u s18. D e Ecclesia m erentissim is viris plurim um n o stro v o to salutem , cum illos alloqueris. Lectioni vestrae Paulinae19 coelitus gratiam uberrim am precor eundem que, qui per sanctissim um illud org an o n suum locutus est, spiritum ea, qua vobis opus est, m ensura. In Ioanne n o stro ad c. 2. v. 1820 pervenim us, interim res succedit. Excell. D . Strauchio21 vel hodie, vel p ro x im e scribam : frequentem con­ suetudinem tuam ipsi non negabis ita expetitam . 37 m in isteria ] m y steria tam : D . p rim u m ] p lu rim u m : D . spicio: D.

49 n o n ] + h o c :D .

51 co n ­

14 M in isteriu m T rip o litan u m : D ie P red ig erm in isterien v o n H a m b u rg , L übeck u n d L üne­ b ü rg (vgl. W . S c h u l z e , D as M in isteriu m T rip o litan u m [1535-1712], Liibeckische B lätter 38, 1896, 3 6 9 -3 7 1 .3 7 7 f.3 8 7 -3 8 9 .3 9 3 -3 9 6 .3 9 9 -4 0 2 ); vgl. die vo n Sam uel P o m ariu s im A uftrag der drei M in isterien v erfaßte Schrift: A b g en ö th ig te L ehr‫ ־‬u n d S chutz‫ ־‬Schrift / W ider den G u ttm an n isch en O ffen b a h ru n g s= P atro n , H a m b u rg 1677 (B ircher C 4). 15 Vgl. die Ü b erleg u n g en zur M ö g lich k e it v o n u n m ittelb are n O ffen b a ru n g en in dem bei A n m . 9 g en an n ten W erk, V orrede, Bl. )(3V- ) ( 4 V. 16 2 P etr 1,19. 17 O p u s o p eratu m (s. B rie f N r. 27 A nm . 27); offenbar sind hier die B e m ü h u n g e n der G ießener T h eo lo g en 11m eine V ertiefung der F rö m m ig k e it gem eint. 18 Vgl. lS am 5 ,1 -5 . 19 Z u P etersens biblischem C o lleg iu m pietatis vgl. B rie f N r. 79, Z . 14-18. 20 ljo h 2,18; zu Speners C o lleg iu m pietatis m it T h eo lo g ie stu d en ten vgl. B rie f N r. 92, Z. 19-27. 21 Jo h a n n S trau ch (s. B rie f N r. 33 A nm . 34). D e r v o n Spener ang ek ü n d ig te B rief ist nicht überliefert.

N r. 96

an Johann Wilhelm Petersen

22. 8. 1676

463

D n. L ünckio22 vestro, u t optabatis, prospicere hactenus no n potui, nam no n solum am plissim i D n. O rth ii23 liberis D n. W illem erus24 a parente destinatus est, antequam D n. G eltnerus25 discederet, sed neque apud alios hacte­ nus inventus est locus illi com m odus. Talem am icus26, qui apud nos versatur, iam ab aliquot m ensibus desiderat, sed vo ti sui hactenus n o n d u m est factus com pos. Lubens vero etiam illi v estro studebo, ubi de ipso bene m erendi offeretur occasio. M arpurgensis causa27 ut vos n o n angat, suadeo: si, quae lectori scrupulum m overe possunt, obiiciant adversarii, vellem ego m odeste responderi: si m o d o quae bilem aut taedium , silentio generoso im o C hristiano contem nere tutissim um . A nobiliss. nostra virgine M erlavia28, nec n o n eius com pare Baueria29 u t et n o stro L [icentiato] Schüzio30 et M . A rto p o eo 31 item D n. Schaeffero32, nec 65 W illem erus: cj ] W illem etus: K. 22 V erm u tlich : Jo h a n n O rth o lp h L ü ncker aus G ießen, S chüler des G ießener P ädagogium s seit O s te rn 1672 (L. W a l d h a u s , S uchbuch fü r die G ießener U n iv ersitätsm a trik el vo n 1649-1707, D a rm sta d t 1937, 536). 23 (Johann) P hilipp L u d w ig O r th (s. B rie f N r. 47 A n m . 13). 24 V erm u tlich Jo h a n n P hilipp W illem er (24. 2. 1 6 5 0 - 1 9 . 8 . 1 7 2 0 ) aus F ra n k fu rt a .M .; nach d em S tu d iu m in G ießen (3. 5. 1 6 7 1 : K l e w i t z / E b e l , 6 7 ) u n d W itten b erg (8 . 5 . 1 6 7 4 : J u n t k e , 3 7 3 ) K an d id at in F ran k fu rt, 1681 P farrer in O b e rra d , 1691 in F ra n k fu rt ( T e l s c h o w / R e it e r , 3 8 8 ).

25 Jo h a n n T h e o d o r G eltner (s. B rie f N r. 20 A n m . 5), 1674-1676 In fo rm a to r bei den K in d ern Ph ilip p L u d w ig O rth s (vgl. B d. 1, B rie f N r. 75 A n m . 3). 26 N ic h t erm ittelt; vielleicht Jo h a n n W ilhelm H a rh o ff (s. B rie f N r. 50 A n m . 9). 27 Z u m S treit u m die refo rm ierte P räd estin atio n sleh re zw ischen P hilipp L u d w ig H an n ek e n u n d Petersen in G ießen a u f der einen, sow ie R e in h o ld Pauli u n d seinen S chülern in M a rb u rg a u f der anderen Seite s. M a t t h i a s , 98f. 28 Jo h a n n a E leo n o ra v o n u n d zu M erlau (2 5 .4 .1 6 4 4 -1 9 .3 .1 7 2 4 ), g eb o ren in H ed d ern h eim bei F ra n k fu rt a. M ., seit 1657 am H o fe der G räfin v o n S o lm s-R ö d elh eim , seit 1659 am H o fe des H erzo g s v o n H o lste in -S o n d erb u rg in W iesenburg bei Z w ick au als H o fju n g fer der P rinzessin Sophie E lisab eth (s. B rie f N r. 85 A n m . 1), zur O ste rm esse 1675 Ü b ersied lu n g nach F ran k fu rt a. M . zu M aria Juliane B a u r v o n E yseneck in den Saalhof; d o rt b eg eg n ete ih r Petersen, m it dem sie am 7 .9 .1 6 8 0 v o n S pener g e tra u t w u rd e (N äheres zu ihr u n d ih rem B riefw echsel m it Spener s. B d. 1, B rie f N r. 138 A n m . 1; vgl. B rie f N r. 7 A n m . 1). 29 M aria Ju lian a B au r v o n E yseneck ( 1 6 4 1 - 1 6 8 4 ) , W itw e des m it S pener seit seinem G enfer A u fen th alt 1 6 6 0 eng b efre u n d eten Jo h a n n V incenz B a u r v o n E yseneck ( 1 6 4 0 - 1 6 7 2 ) ; vgl. W a l l m a n n , 14 4 . Z u M aria Juliana B au r v o n E yseneck s. L e b e n s-L a u ffu n d A bschieds-R eden einer rech t ch ristlichen W ittiben, F ra n k fu rt a. M . u n d N im w e g e n : A ndreas L uppius 1 6 8 4 (3 1 6 8 5 ; v h LB D arm stad t); g ed ru ck t in: G. A rn o ld , D as L eben der G läubigen, H alle a. S. 1 7 0 1 , S. 1 1 2 1 - 1 1 3 2 ; g ek ü rzt auch in: J. H . R eitz, H isto rie der W iedergeborenen, Teil 3 , hg. v o n H .-J. S c h r ä d e r , B d. 1, T ü b in g e n 1 9 8 2 , S. 1 1 2 - 1 2 3 . 30 Jo h a n n Jaco b Schütz (s. B rie f N r. 123 A n m . 1). 31 Jo h a n n D aniel A rto p o e u s (s. B rie f N r. 8 A n m . 7). 32 Jo h a n n P eter Scheffer (Schaeffer) (gest. 1719) aus D a rm sta d t; nach dem S tu d iu m in G ießen (23.4.1669: K l e w i t z / E b e l , 61) u n d S tra ß b u rg (A ngabe S peners im B rie f v o m 28. 10. 1679 an A. F ritsch; kein M atrik eleintrag) u n d ausg ed eh n ten R eisen seit 1679 in verschiedenen F u n k tio ­ n en bei d em G rafen v o n S olm s-W ildenfels-L aubach angestellt, zuletzt A m tm a n n in U tp h e / W etterau ( B l a u f u s s , R eichsstadt, 153—157; R. M a c k , P ietism us u n d F rü h a u fk läru n g in H es-

65

70

75

464

Briefe des Jahres 1676

no n uxo re33 m ea salutem p lurim am . H isce o m nium n o stru m votis vale in D O M IN O et verbo virtu tis eius. Francof. ad M oen. 22. A ug. 1676. Clariss. T. D eco ru m studiosissim us et ad preces et officia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria.

C larissim o et Praecellenti V iro D o m in o Ioanni W ilhelm o Petersen, Philo­ sophiae M ag[istro] et sacrosanctae T heologiae C andidato dignissim o, D o ­ m ino, Fautori et A m ico m eo H onoratissim o. Gießen.

84 M ag jistro ]: cj ] M agnifico: K.

se n -D arm sta d t, G ießen 1984, 31 A nm . 17). Scheffer lebte längere Z eit im H ause Speners, dem er tie f v erb u n d en w ar. 33 S usanne S pener geb. E h rh a rd t (s. B rie f N r. 53 A n m . 13).

N r. 91

an Gottlieb Spizel

31. 8.15. 9. 1616

465

97. A n G ottlieb Spizel in A ugsburg1 F ra n k fu rt a. M ., 31. A u g u st/5 . S ep tem b er 1676

Inhalt N im m t S tellung zu Spizels ‫ ״‬Felix litera tu s“ , w ill sich a u f B e m e rk u n g e n zu m A th eism u s der G eb ild eten besch rän k en . H ä tte g ew ü n sch t, daß L uther m it E rasm u s, der zu den fro m m e n M en sch en gezählt w erd en m u ß , besser v erfa h ren w äre. - Z u m A m p h ith e a tru m v o n Julius C äsar Vanini. - H in te r d em P se u d o n y m P etrus F irm ianus v e rb irg t sich der K apuziner Z acha­ rias L isieux . - S tim m t Spizel zu, daß P ierre C h a rro n s ‫ ״‬D e la sagesse“ d em A theism us V o rschub leistet. - W arnt v o r einer Ü b ersch ä tzu n g d er philo so p h isch en B ild u n g als M ittel, d em A th eism u s w irk sam zu b egegnen. O b die cartesianische P h ilo so p h ie nü tzlich er zur B e­ k ä m p fu n g des A th eism u s sei als die h erk ö m m lich e (aristotelische), k a n n er n ich t beurteilen. B e rich tet v o n [Johann Jacob Schütz], der nicht d u rch p h ilosop hische B ild u n g , so n d e rn erst d u rch die L ek tü re Jo h a n n T aulers zu m G lauben finden k o n n te. D er S krupel, d u rch T auler zu m E n th u siasten zu w erd en , sei ih m d u rc h die B ibel u n d lutherische T h e o lo g e n , v o r allem durch H ein rich V aren iu s’ V erteidigung v o n Jo h a n n A rn d ts ‫ ״‬W ahres C h ris te n tu m “ , g e n o m m e n w o rd en . H ält dies für d en sichersten, w e n n n ic h t einzigen W eg, z u m G lauben zu k o m m e n . Viele v erm ein en zu glau b en, die doch die W ahrheit ihres G laubens niem als ernsthaft g ep rü ft haben. - D ie R e d u k tio n alles G eschehens a u f natü rlich e U rsa c h e n ist in der T at ein Z eichen des A th eism u s, o b w o h l auch m anches als W under ausgegeben w ird , w as a u f natürliche U rsach e n z u rü c k g e fü h rt w erd en k ann. Ä hnliches gilt für die M agie. - P. S. A uch im P ap sttu m leben u n te r den G eleh rten viele A theisten. So h a t ja [Johann Fischer] in seiner S chrift gegen [Johannes Scheffler] gezeigt, daß die päpstliche R eligion zu m A th eism u s führe. E benso h a t Jo h a n n L u d w ig Fabricius in seinem ‫ ״‬E uclides catholicus“ bew iesen, daß das P a p sttu m ein m it christlieher F arbe überzo g en es H e id e n tu m ist. - 2.P. S. N a ch rich t v o n [Tobias] W inckler, der bereit ist, d em väterlichen W illen gem äß nach A u g sb u rg zu rü ck zu k eh ren . B itte t n u r u m A ufschub seiner R ü ck k eh r.

Überlieferung A: A u g sb u rg , SStB, 2° C o d . A ug. 409, Bl. 608r- 6 U v. 716r (l.P S ). 612' (2. PS). D :P h .J . S pener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 1, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 12-17 (Z. 4 -2 3 0 ).

G ratiam , salutem et am o rem in C H R IS T O IESU ! Vir A d m o d u m R everende, A m plissim e, Praecellentissim e. D om ine, A m ice et in C H R IS T O Frater Venerande. D iu, q u o d p rom iseram , ad Felices et infelices literatos2 Tuos responsum debeo, sed, qui toties tarditati nostrae ignovisti, neque ista vice ad dandam veniam difficilem te praebebis. C aeteru m arg u m en tu m am plius est, quam ut intra epistolii cancellos includatur. Patieris ergo, u t tecum agam de singulis, et illud epistolarum p lu riu m 3 u n u m , nec tam en u n u m sit argum entum . 5 n o strae ] - D .

6 arg u m en to : D .

7 in clu d atu r ] + < | q u o d . . . suppi. | > .

1 Z u G. Spizel s. B rie f N r. 3 A n m . 1. 2 G. Spizel, Felix literatus (s. B rie f N r. 61 A n m . 4). 3 F ür W eiteres vgl. den B rie f an Spizel v o m 2 4 .3 .1 6 7 7 (C ons. 3, 184-188 [s. B d. 3]).

466

10

15

20

25

Briefe des Jahres 1676

D e A theism o literato ru m 4 cum p rim u m egeris, de hoc ego quoque, quae inciderunt, in has chartas coniiciam . Tu vero libertati m eae hoc indulgebis, ut, cum ea, quae laudo, laudo vero to tu m illud opus, apud alios praedicem , in his epistolis ea observem , quae vel m o v e ru n t m ihi dubium vel in quibus m ihi et aliis optarim posthaec data occasione exim i scrupulos, vel si quae alia legentis anim o oblata sunt. A d rem ipsam m e accingo. D e E rasm o 5 quae [p .] 97 m em oras, placent, neque in illis aliquid desidero. H oc solum , cum legerem illa, incidit. Tam m ihi illum v iru m extra om nem suspicionem ullius atheism i esse, u t eum pientioribus annum erare vix dubi­ tarem et n o n raro optaverim , L uth ero 6 nostro m elius ipsocum convenisse. P. 101, cum m en tio n em facis V anini7 eiusque am phitheatri8: recordatus sum , vidisse m e Basileae9 in bibliotheca Celeb. R em igii Feschii10 exem plum , in quo aversae faciei tituli im pressa erat approbatio T h eo lo g o ru m (ni fallor, Parisiensium 11), sed tenui papyro inducta, ita tam en ut luci obversa pagella literae, quo legi possent, transparerent. U n d e libri virus tam occultum esse o p o rtet (ipsum m e non legisse fateor), u t etiam T heologos, cum eum perlegerent, fugerit im pietatis tam abstrusum m ysterium lectioque ita im ­ posuerit, quo suo calculo operam hom inis approbarent. A liud etiam in m em o riam m ihi revocatum : im pium illum , cum ad suppli11 la u d o C la u d ? . 1 3 f | v e l . . . sunt. [ 15 97 ] 91: D . illis aliquid ] aliis quid: D . /v iru m /. 23 /lib ri v irus/: < . . .? > . 24 /m e n o n /.

16

4 C o m m e n ta tio J. D e L iterato ru m Q u o ru n d a m Im p ietate Seu A th eism o (w ie A n m . 2, S. 89-2 0 2 ); vgl. B rie f N r. 61 A n m . 4. 5 E rasm u s v o n R o tterd am (1466?-1536); vgl. Spizel (w ie A n m . 2), S. 97: ‫ ״‬N o n equidem inficias ire co n ab o r, p lu rim o s ex E ru d ito ru m V iro ru m coetu iniuste & im m e rito isth o c extre­ m ae im p ietatis sive atheism i stig m ate fuisse n o tato s, atque nonnisi m alev o lo ru m nequitia infam i T h e o m a c h o ru m albo insertos. N o lim tale quid de E rasm o R o tero d am o suspicari, aut L ucianism i eu m cu m q u ib u sd a m accusare tem erariis. A liud sane in illo fuit religionis, lectionis sacrae & reru m d iv in aru m stu d iu m , & quam vis iudicio n o n n u llo ru m fuerit q u an d o q u e in n eg o tio religionis nim is politicus, inque d o ctrin a de T rinitate scepticus, inde tam en n em o evincet, illu m atheis ipsis esse accensendum , au t infam i L uciani cuiusdam recentioris no m in e trad u cen d u m , q u o etiam p ro b ro a n o n y m u s q u id am C e n so r P h ilip p u m M elan ch to n em , ip su m que Jac. A. T h u a n u m p raeter o m n em veri speciem infam avit [vgl. A nim advers. in H isto riam T h u an u m , C ap. II, p. 4]“ . 6 M a rtin L uther. I Ju liu s C aesar V anini (1564/79—1619) aus T au ro zu n o bei N eapel; w eg en atheistischer Leh­ ren w ied erh o lt gefangengesetzt, w u rd e er 1617 in T ou lo u se w eg en L ästerung der katholischen K irch e u n d w eg en Z auberei v eru rteilt u n d 1619 v erb ra n n t (Z edier 46, 519-526; H .-M . B a r t h , A th eism u s u n d O rth o d o x ie , G ö ttin g e n 1971, 5 4 f u .ö .; vgl. Spizel [w ie A n m . 2], S. 100-103). 8 J. C . V anini, A m p h ith e a tru m A eternae P ro v id en tiae D iv in o -M ag icu m . C h ristian o -P h y sicu m , nec n o n A stro lo g o -C a th o lic u m . A dversus veteres P h ilosophos, A theos, E picureos, P eripateticos, & Stoicos, L yon: A n to n de H arsy 1615 (N d r. G alatina: C o n g e d o 1979). 9 Z u Speners A u fen th alt in Basel (1659/60) s. W allm ann , 128-142. 10 R em ig iu s Fesch (26. 5 .1 5 9 5 -1 .3 .1 6 6 7 ), D r. ju r. u n d P rofessor in Basel (D B A 305, 117; 315, 64; Z ed ier 9, [85-87] 86). II Paris (und seine T h eologen); vgl. J. C . V anini, A m p h ith e a tru m (wie A n m . 8), Bl. + + 2rff: A p p ro b atio n v o n Jo h a n n C laudius de Ville, Z e n so r des L y o n er E rzbischofs, u. anderen.

N r. 97

an Gottlieb S p ize l

31. 8. /5. 9. 1676

467

cium duceretur, com itante adhuc Ecclesiastico, si vel in extrem is aliqua m o n itio n u m virtus esset, q u o d aestum solis sentiret, ut fertur, sua lingua dixisse: ‫ ״‬M o n d ieu , q u ’ilfa itc h a u d “ . C u m ergo Ecclesiasticus ille id arriperet, fateri ergo esse D eum , ille reposuit, esse hanc loquendi solum form ulam . P. 104, cum Petri F irm iani12 p erso n atu m n o m en alleges sine vero addito, no n equidem dubito, aliunde hoc T ibi innotuisse: si vero m em oria excidis­ set, Zacharias L exoviensis13 C apucinus (alioqui in Gallia14n o n incelebris) illo ascititio nom ine tegitur. P. 105, im piae fo rtitudinis, quam rectissim e interpretaris nequitiam atheisticam , nuncupatio ex p rim it n o m en , quo se iactare illi solebant: Les Esprits fo rts15: tanquam qui pectus ad superstitio nem reru m inanium (uti pessim i om nia, quae de divinis credim us, habent) obfirm assent. P. 124, C harontis s. Petri C h arro n ii16 C anonici C ondom ensis libri de sapientia m em o ran tu r. E t recte illos num eras inter eos, qui per cuniculos duntaxat atheism um inducunt; nam scio, qui illos legerint rei huius ignari, sine ullo observato vestigio illius im pietatis, nisi postquam ostensa fuere. V erum recte tales etiam e m anibus h o m in u m excutiendi libri, qui, cum om nibus noceant nec incautos facile decipiant, illos inprim is inficiunt, qui accuratius vident et cum attentione p ro fu n d io ri legere suevere. Q u o d vero m edia, quibus A theism o occurri possit, attinet, existim o nonnihil de illis disoperiri posse. C o m m en d as inter alia p. 185 philosophica

34 C apu cin u s + < e s t> . 39 d e ] - D . 40 C h a rro n ii ] C arennii: D . D. 46 /p ro fu n d io ri/, suevere ] scivere: D . 47 A th eism o ] atheo: D . definiri: D.

43 fuere ] fuerit: 48 d iso p e riri]

12 P etru s F irm ianus; P se u d o n y m v o n Z acharias L exoviensis (Lisieux) (gest. 3.11.1661), u n ter d em er drei satirische S chriften herausgab (Jöcher 4, 2134); vgl. Spizel (wie A n m . 2), S. 104: ‫ ״‬M agis v ero h o rre n d a ea su n t, quae n o n obscu ru s adeo aevi h uius sc rip to r P etrus F irm ianus, de nefario q u o d am lite ra to ru m a th e o ru m gym n asio a m u ltis intem p esta nocte L utetiae o lim freq u en tato p ro d id it“ (Spizel, aaO , S. 104-109 m it einem Z ita t [S. 105-109] aus P. F irm ian u s, Saeculi G enius, [Paris 1653 u .ö .]). 13 Z acharias Lexoviensis, K apuziner. 14 F rankreich. 15 Freigeister; als ‫ ״‬S ch ule“ der F reigeister galt Paris. Vgl. Spizel (w ie A nm . 2), S. 105: ‫ ״‬Ig n o ta (scribit ille [P. F irm ianus, G enius Seculi; s. A n m . 12]) v o b is loquar. E tiam im piae fo rtitu d in is (h.e. n equitiae atheisticae) schola fuit. U rb e m quaeritis? E a est, cui n o m e n seu a lu to (Lutet. Paris.) seu a luce rectissim e im p o s itu m “ . 16 P ierre C h a rro n (1541-1603), Ju rist u n d T h eo lo g e, K an o n ik er in L o u d o n bei B o rd eau x , 1599 D o m h e rr in C o n d o m , als p h ilosophischer A p o lo g e t des K atholizism us v o n M o n ta ig n e ab h än g ig (R G G 3l , 1644); er schrieb: D e la Sagesse livres trois, B o u rd eau x : S. Lillanges 1601 (auch ins D eu tsch e übersetzt); vgl. Spizel (w ie A n m . 2), S. 124f: ‫ ״‬Q u o etiam loco habendi, im o abiiciendi p o tiu s su n t libri n o n directe q u id em , sed p e r cuniculos d u n ta x a t ath eism u m in tro d u ­ centes, u t lib ri C h a ro n tis de sapientia, variae p se u d o -p o litic o ru m in stru ctio n es, quibus religio­ n em n ullo lo co d u cen d am , sed fo rtu n a Variante tu to v arian d am esse sta tu u n t ipsis P rincipibus infausta adeo su g g eren tes consilia, u t relig io n em etiam T u rcicam vel Iudaicam vel pag an am aut aliqua ex iisd em recipiant & am p lectan tu r, si aliter sta tu m su u m conservare n o n p o ssin t &c. “

30

35

40

45

468

Briefe desJahres 1676

studia17 et ex his principiis convictionem . N o n om nino abnuo apud aliquos id cum fructu fu tu ru m . P lu rim u m tam en illi m ethodo vel om nia tribuere ego nolim , experim ento edoctus proprio, quam infirm a apud contradicentes argum enta, quae etiam firm issim a credim us, videantur. Inprim is quando apud nos eo deventum est, u t Philosophiae n o n m inus, quam T heologiae principia plurim a autoritate pene n itan tu r potius quam ratione m era aut praeoccupatione tan tu m , quae ab autoritate aliquid traxit. Philosophiae A ristotelicae18 a p rim a iuv en tu te in n u trim u r: principia illius p rim a discim us et, cum eorum etiam aliquae rationes soleant addi, non observam us, q u o d A ristotelis tan tu m causa illis fidem adhibeam us, rati illam rationis fuisse v irtu tem , quae nos m o v erit, cum tam en, nisi a teneris istam allegari audivissem us atque adeo eo tem poris tractu et consuetudine apud nos fidem invenisset, n on fidem inventura esset. Ita vero illis im bui­ m ur, ut etiam om nibus ea evidentissim a credam us, quae assuetudine talia nobis facta sunt et, quia res nobis pleru m q u e cum talibus est, apud quos eaedem sunt προλήψεις, nem ine unquam , qui contradiceret, audito, subinde m agis confirm am us. U b i vero cum illo h o m in u m genere, quod acum ine ingenii valet, res nobis est, expertus sum , ipsa prim a, quae visa sunt princi­ pia, in dub iu m nobis vocari: ad quae p robanda deinceps longe plus require­ tur, quam im ag in am u r nobis. A n C artesiana19 philosophia, cuius penitus ignarus sum , plus praestet, asserere nequeo, m ihi n o n co m p ertu m . U n d e ita crediderim , qui ratione plane convinci se patiatur, n o n d u m A theism i extrem am attigisse lineam : atque adeo n o n nisi praeparationem aliquam anim orum ad conversionem ab eo expectandam m edio. N o v i v iru m 20 satis eru d itu m et acri iudicio naturali praeditum , qui non sem el m ihi fassus: q u o d licet nec philosophiae nostrae expers, nec in sfacris] literis hospes esset, bene m u lto tem p o re om ni fide vacuus fuerit et, quam vis, quid de divinis, essentne aliqua, sentiret, nonnihil secum statuere potuerit, in ratione n o n invenerit m edium . C o n tig it vero, ut in T aulerum 21 incideret atque n on solum , quae ille de sanctitate vitae C hristianae perhibebat, anim o expenderet, v eru m etiam exinde intelligeret, divina, si quae esset, sapientia hoc om n in o dig n u m esse, u t Sanctissim us D E U S n o n alii se m anifestaret, quam qui voluntatis eius faciendae cupidus esset. C u m ex eo nonnihil lucis 49 apud aliquos ] q u o d aliquo: D . 50 /c u m / : < f r u c ... ? > . 51 q u am ] q uod: D. 53 P hilosophia: D . 60 allegari < allegavi. 61 /n o n fidem . . . esset/. 64 co n tra­ dicat: D . 6 7 f req u iritu r: D . 70 c o m p ertu m , unde: D . 7 0 f ita . . . ex trem am ] - D [Zeile ü b erg angen]. 72 n o n + < a d e o ? > . 74 acri < a ...? 75 /q u o d /. 76 /q u a m v is/: < lic e t> . 77 n o n /n ih il/. 81 o m n in o ] anim o: D . 82 /lu cis/. >7 18 19 20 21

G. Spizel, aaO , S. 185ff. Z u Speners A b n eig u n g geg en ü b er der aristotelischen P hilosophie vgl. W R ene D escartes (1596-1650); vgl. B d. 1, B rie f N r. 1, Z . 189-207. Jo h a n n Jaco b S chütz (s. B rie f N r. 123 A nm . 1); vgl. W a l l m a n n , 302f. Jo h a n n T a u le r (s. B rie f N r. 21 A nm . 38).

allm ann,

6 3 f.

N r. 91

an Gottlieb Spizel

31. 8 ./5 . 9. 1676

469

quasi e lon g in q u o affulgere videret, retrah eb atu r tim o re E nthusiasm i. U tu t enim de divinis plane dubitaret, quia tam en de Enthusiastis m ulta dira audivisset, etiam am b ig u u m periculum verebatur: donec dem um videret, 85 ipsam scripturam , C hristianae religionis, quam a pueris professus esset, regulam , eodem collim are et om nia divinae illum inationi attribuere et ali­ quos T heologos n o stro s (facem praecipue praeferebat m eritissim i nostri Varenii pro A rn d io 22 apologia23) suo quo q u e suffragio idem probare. H oc enim observato iam m etu m illum pon eb at atque to tu m se illi dabat studio, u t 90 n o n solum in scriptura legenda frequens esset, sed in ea cum prim is attende­ ret istis, quae divinam de nobis v o lu n tatem explicabant, u t videlicet om nem vitam suam serio ad eam exigeret n o rm am : ardentibus additis precibus, ut quaerentem non d edignaretur D E U S , qui nos etiam quaerere testaretur24. Inde factum est, u t m agis m agisque in scripturae lectione sentiret vim isti 95 insitam et non solum de divina p rovidentia aliisque e ratione peti solitis, verum ipsa C hristianae religionis veritate plenissim e convinceretur atque in v iru m evaderet pientissim um . H anc viam u t alii inirent, si persuadere posse­ m us, eam et brevissim am et tutissim am , si n o n unicam certam autum o. N im iru m , u t assuefacerem us eos, qui illo im pietatis caeno im m ersi sunt, 100 anim is alioqui non mali, cum in illa, quae sine aliqua divinitatis et salutis certi­ tudine ducitur, vita n u n q u am sibi ipsis acquiescere possint, sed vel nolentes aliquos sentiant conscientiae m orsus aut salutis desiderium (quae quidem educationi tribuere solent), u t saltem periculum serio faciant, essetne hoc, q uod C hristiani dicim us, v erum . Periculum vero facturis, n o n initio, quae 105 theoretica sunt, anim o im p rim i consultum esset, ea enim respuet ratio sibi adversa, n o n edocta au toritati superiori cedere: sed suaderem , u t ante oculos sibi p o n an t sanctitatem p raeceptorum , ad quae vitam a suis duci C hristus praecepisset: hanc enim etiam suo m o d o ratio intelligit, q u o d aliquid exim ii in se habeat et hum ana natura digna sit. H uic si serio studerent et invocarent hunc 110 άγνωστον ϑ εόν25, fieri no n posset, quin po rro diligenter legentibus scripturam seipsum m anifestaret et quidem longe nobiliori atque diviniori m odo, quam m ulta m illia eorum , qui ex ipsa scriptura, quae hauriunt, no n nisi hum ana discunt industria sine obsignatione Spiritus S[ancti] et ea convictione cordis, quae vera fide digna sit et consisteret in tentatione. 115

83 U tu t: < C u m > . 84 E nthusiasticis: D . 85 pericu lu m ] - D . videret ] valeret: D . 91 /leg en d a/. 94 etiam nos: D . 95 lectione ] + ipse: D . 96 in sitam ] infinitam : D . 101 illa + < v ita > . 102 n u n q u a m ] nunc: D . sed < . . . ? 104 /se rio /. 106 th eo retica: D ] theorica: A. 106f ratio sibi adversa respuet: D . 108 p o n an t < . ..? 110 h u m an a < . . . ? 22 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A nm . 7). 23 H ein rich V arenius, R e ttu n g e der V ier B ü c h er v o m w a h re n C h riste n th u m b (s. B rie f N r. 68 A n m . llf ) . 24 Vgl. L k 19,10. 23 A p g 17,23.

470

Briefe desJahres 1676

U n d e quam plurim os, u t revera A thei n o n sint, hoc u n u m tutius praestet, quod, unde sciant, quae de divinis persuasi sunt, n u nquam serio secum expenderunt, sed credere se putant, quia acquiescunt absque indagatione illis, quae ab aliis p ro d i et credi m em in eru n t. A lioqui n o n dubito m ultos reperturos fidem suam sine ullo esse fundam ento, a quo periculo soli illi sunt im m unes, qui didicere in schola Spiritus et hunc, cum legerent sacras literas, habuere m ag istru m , quod haud aliis convenit, quam q u o ru m lectionem voluntas v o lu n tati divinae obsequendi com itatur. A liud est, de quo pariter pluribus adhuc cogitandum existim o, cum p. 14826 recte m ones, A th eo ru m esse om nia, quae D EI sunt, ad naturam referre et a prim a causa ad secundas ubique desciscere, iubesque a talibus abstinere libris et colloquiis, quibus hoc intenditur. U ti vero m e in hoc om nino habes consentientem , ita tam en optarim , alios itidem m oneri, ut vicissim ab eo sibi caveant errore, qui causarum secundarum actiones saepe im m ediate ad prim am refert, eo m o d o , quo nonnulli, quicquid n o n quotidie fieri solet, etiam si causas suas naturales habeat, p ro m iraculo aut prodigio habent et θειον τι observare sibi videntur. Id equidem concesserim , om nia o m nino, quae secundarum causarum fiunt virtute, a p rim a praevenire neque in illis quicquam esse, quod non huic debeant, atque hoc extra dubitationis aleam om nino positam m anere debet; ipsissim us enim ille A theism us esset, ulla in re secundas causas a prim a independentes facere. Q u an d o vero D E U S naturam condidit, quae nihil aliud est quam o rdo creaturis im pressus, iuxta quem quaevis earum agit, im o D E U S ipse iuxta eum illas regit, pleraque ex hoc ordine et indita creatis rebus virtute fiunt, et haec recte secundis causis (ut tam en agnoscantur secundae esse) trib u u n tu r, nec nisi inscite transilientes istas effectum earum prim ae transcriberem us: Alia vero sunt, quae praeter et supra om nem creatis im pressam v irtu tem fiunt, qualia in m iraculis et extraordinariis aliis vide­ m us: et haec in solidum causae prim ae vindicandae sunt, quae hoc ipso libertatem o stendit suam , quod vinculis, quibus creaturas astrinxit, non ipsam et ligetur, sed possit, quae illarum p otentiam superant aut ordinem im m u tan t. H iscum tem ere confunderem us, quae prim ae classis sunt, cum naturalibus supra natu ram facta. H acque in re solicitam o m nino curam

116 U n d e + < a p u d > . /tu tiu s praestet/: < d e e s t> . 119 /e t credi/. /A lio q u i/: < U n d e > . 120 soli illi ]so lliciti: D . 121 qui ] quid: D . 124 /c u m /: < . . .? > . 126 iubeoque: D . 129f ad p rim u m : D . 130 solet < so le n t? 132 τ ι ] - D . observare < . . .? 135 /e x tra /, p o situ m : D . 137 inde pendentes: D . 141 earum ] eo ru m : D. 143 aliis + < f ie ri> . 148 H acque | H ac: D.

26 G. Spizel (w ie A n m . 2), S. 148: M an m üsse sich h üten v o r ‫ ״‬scriptis consortiis atque colloquiis pestiferis e o ru m P h ilo so p h o ru m , qui m o lim in e su m m e tem erario om n ia in tra N A ­ T U R A E term in o s com pingere, causasque d u n ta x a t secundas, p o sth a b ita illa P R IM A praecipu aq u e D E O T er O .M . o bservare respicereque solent c o m m u n ite r.“ Spizel zählt dazu vo r allem den o b en erw äh n ten J. C . V anini (s. A nm . 8).

N r. 97

an Gottlieb S p ize l

31. 8 ./5 . 9. 1676

471

adhibendam censeo. Q u am v is enim vid eatu r in eam partem peccari non posse, si D E O om nia asseram us, certum tam en est plu rim u m A theos confir­ m ari in sua im pietate, si audiant, quaedam D E O im m ediate et tanquam extra aut supra n atu ram agenti adscribi, quae illi ex naturae cognitione intim io ri agnoscunt ex naturae praescripto ita facta, u t no n aliter fieri potue­ rint. A rg u m en ti enim unius ubi debilitatem , vel, si n o n satis p ru d en ter eo usi fuerim us, inertiam agnoverint, iam triu m p h an t et reliquorum etiam firm ita­ tem non certiorem esse au tum ant. Im o fit, u t talis, qui aliqua sem per, uti ab aliis edoctus erat, θειον τι continere et naturae vires excedere crediderat et plane huic arg u m en to fidei suae nonnihil su p erstruxerat, ab A theo solerte erroris ea in re convictus, n o n levibus deinceps scrupulis infestetur, plusne m erito aliis itidem argum entis tribuere liceat, an aeque om nia illa suspecta habere debeat, p o stq u am in u no se deceptum senserat. U n d e utilem operam p raestitu ru m pietatis causae reor, si quis naturae p eritior eius penetralia diligentius rim etu r et, quae istius viribus fieri possint, ostendat, id tam en sim ul m onstrans, q u o m o d o om nis ad p rim am causam gloria secundarum redundet et in illarum ordine coelestis sapientia reluceat. A ddi dein possent aha, quae consuetum cursum naturae ita excedunt, ut quasi ex reservatis prim ae causae haberi possint: nec vero talia ta n tu m allegari sufficeret, sed etiam ad talia praestanda universae naturae άδυναμία dem onstrari deberet. Idem dixerim de M agicis, de quibus p. 15227 agere incipis. V erum est, quod dicis, divinarum reru m arg u m en tu m n o n invalidum esse, quod a m alig n o ru m sp iritu u m effectibus deducitur: ubi enim ex his p atuerit cacodaem ones esse, n o n video, qua probabili ratione d u bitaretur D E U M esse. V erum iteru m m u lta cautela opus esse credo, ne, quibus nos iugulent, arm a A theis praebeam us. Si enim aliqua naturali v irtu te facta dem onstraverint, quae nos daem oni attribuim us per veneficos agenti, n o n solum illa victoria sua in im pietate confirm antur, v eru m etiam , ubi aliis talia m onstraverint, facilem sibi viam ad u lterio rem seductionem parant. M em ini olim m e legisse G abr. N audaei gallicum tractatu m 28 (quem nes­ cio, an consulto illo loco allegare neglexeris) o m n iu m eo ru m apologiam com plexum , qui in om nis aevi historia m agi celebrantur. N ec inficias eo, cum aliquos m ulta cum verisim ilitudine ab illa, qua co m m u n iter p rem u n 149 censeo < cens? 156 /talis/: < illis > . 159 in festetu r ] in sectetu r: D . rat, u n d e: D . 164 glo ria ] + ad: D . /se c u n d a ru m / ] secundam n o n : D . < d e m o n s tr a r i> . 174 aliqua ] + ratio: D . d em o n strav erit: D.

161 sense­ 168 etiam ] +

27 G. Spizel (w ie A n m . 2), S. 151 f: ‫ ״‬Q u a n d o q u id e m v ero valid issim u m (m a x im o ru m etiam T h e o so p h o ru m iudicio) ad versus A T H E O S m o tiv u m a M A G IC IS d esu m atu r effectibus, cum ex in Spiritualis q u aed am (m aterialibus opposita) n atu ra n o n in c o m m o d e co n clu d atu r, quae essentiae p ariter ac efficentiae ratio n e a sup erio re q u ad am d ep en d ea t“ . 28 G abriel N au d e, A p o lo g ie p o u r to u s les grandes personnages qui o n t este faussem ant so u p ^o n n ez de m agie, Paris 1625 (N d r. 1972; vgl. B d. 1, B r ie f N r . 1, Z . 142f). Spizel (wie A n m . 2), S. 976, n e n n t ih n (bezüglich G iro lam o S avonarola [1452-1498]) m it einer Pariser A u sg ab e v o n 1667, w o v o n ih m neulich T obias W inckler (w ie A nm . 40) in Paris ein E x zerp t zu g esch ick t habe.

472

185

190

195

200

205

210

Briefe des Jahres 1676

tur, suspicione vidissem liberatos, aliorum etiam excusationem facilius apud m e invenisse locum . U n d e denuo optarim , no n absque accurato iudicio a scriptoribus, qui de M ag o ru m actis lo q u u ntur, fabulosa a veris, a factis im aginaria discerni. E t quam bene m ereretu r de publico bono et pietatis causa, si, ubi quaedam contigere, quae post prudens et solers exam en reperta sunt sola cacodaem onis potestate facta esse, publice et quidem om nibus illis circum stantiis additis, ex quibus de rei causa certitudo esset, describerentur: ad o b tu ran d u m illis os, qui, cum m u lta exem pla vanitatis, credulitatis, fraudis convicere, inductione fallaci ad universalem propositionem vel con­ clusionem p ro ced u n t ad silentium redigendi, ubi tale ipsis ingereretur, ad q u o d reponere quicquam nequirent. E iusm odi historias ex Svecia29 vulgari optarim , ibi enim talia contigisse relata sunt, quae a quovis p ru d en ti viro exam inata ultra naturae vires esse com perta sunt. A rg u m e n tu m certe foret dignum , in quo exercerentur inge­ nia acutiora. H aec fere sunt, quae Tua legenti occurrerunt vel inciderunt, ea libertate in chartam hanc coniecta, quam d u d u m am ico dedifsti], im o im pe­ rasti. E t forte om nia illa scribenti etiam in anim o fuere, sed consilio omissa. E go vero ne nihil observasse viderer, hoc saltem testim onio docui tuae voluntati m e gessisse m o rem . N u n c nihil addam , reliqua capita aliis servans epistolis. Sed et charta deficiente pluribus n o n detinendus eis. E go vero interim expecto, quid T ibi et M axim e R everendo D n. M uliero30 vestro, cui m ille salutes, de specim ine catecheticarum quaestionum 31 trans­ m isso videatur. M anete, quaeso, [in] libertate fraterna et in hoc quoque, q u o d p lu riu m profectibus paro opusculo sym bolis vestris, ut proficiat am piius, iuvate. Ita vos D E U S am et, uti gloriam eius subinde m agis prom overe pergatis. Vale, D E O care et eius am ans T heophile, et nostri etiam in preci­ bus Tuis curam habe. Scrib. Francof. ad M oen. pr[idie] Kl. Sept. 1676. A dm . Rev. T. A m plit. ad preces et officia addictissim us Philippus Iacobus [Spenerus, D].

187 illis ] illius: D . 189 illis ] aliis: D . 191 ingereret: D . 199 ne ] - D . v id erer ] videar: D . 201 detinendus ] inhaerebo: D . D. 206—211 Ita vos . . . Spenerus ] - D .

29 S chw eden. 30 Jo h a n n Jaco b M ü ller (s. B rie f N r. 3 A nm . 34). 31 S. B rie f N r. 86, Z . 2 7 -2 9 .

196 acutioria: D. 203 vestro ] no stro :

Nr. 97

an Gottlich S pizel

31. 8./5. 9. 1616

473

P .S .

In Papatus tenebris inter doctos plurim os A theos extitisse et adhuc existere adeo n o n m iro r, u t adm irari subeat, si m u lti ex illis prudentiores et doctiores (sed sacrarum literaru m incurii) reperiantur, quin aliquid illius veneni habe­ ant. O sten d it satis valide personatus C hristianus A lethophilus32 (sub cuius larva noveris latere Ioannem Fischerum 33 q u o n d am Sulzbacensem 34, nunc Livoniae35 Superintendentem ) responsione ad C hristiani C onscientiosi scriptum p. 3336, q u o d Papatus hypotheses ad A th eism um ducant. U ti n o n m inus Ianus A lexander Ferrarius37 (vero nom ine Ioannes L udovicus Fabricius38) in Euclide C atholico (quo scripto vix aliud acrius Papaeos m o m o rd it) d em o n stratu m dedit, nihil aliud P apatum esse quam G entilism u m C hristiano colore incrustatum . E t q u o m o d o , quibus ingenium paulo acutius est, ab A theism o sibi cavere possunt, quando ipsa fundam enta Papatus infirm a seu verius nulla vident, cum que religionis m elioris neque gnari neque tanquam rei ignotae soliciti sint, om ne om nino, quicquid in toto m u n d o religionis n o m in e venit, co m m en tu m existim ant: n u n q u am vero ad scripturam , ex qua sola u t aliorum ita huius etiam m ali perfecta et certa m edicina, accedunt, vel si accedunt, eo accedunt anim o, ut v irtu tem suam in ipsis exserere nequeat. P. S. A d m o d u m R everende Frater. Istas iam scripseram , cum vero tradentes essent veredariis, functio m uneris m ei ita m e occupavit, u t h o ram illam negligere cogerer. N ec vero illius m e poenitet m orae; nam postridie Parisiis39 a D n. W incklero40 no stro allatae sunt literae41, quibus significat, accersitum se, u t A u g u stam 42 accederet. Paratus

213 /A th e o s /. ] S cripto: D .

215 incurii ] im p eriti: D . 229 accedant ] accedunt: D.

217 q u o n d a m ] q u en d am : D .

221 Scripti

32 S. A n m . 36. 33 Jo h a n n F ischer (s. B rie f N r. 110 A n m . 1). 34 Sulzbach i. d. O berpfalz. 35 Livland. 36 C h ristian i C o n scien tio si [d. i. Jo h a n n es Scheffler] S endschreiben . . . b e a n tw o rte t v o n C h ristian o A leth o p h ilo [d .i. Jo h a n n Fischer], [F ran k fu rt a .M . 1674] (s. B d. 1, B rie f N r . 201 A n m . 15), S. 33. 37 Jan u s A lex an d er F errarius [d.i. Jo h . L u d w . Fabricius], E uclides catholicus, Paris 1666. 38 Jo h a n n L u d w ig F abricius (1632-1696) aus Schaffhausen, P rofessor der T h eo lo g ie in H eid elb erg (D B A 304, 19-23; 314, 417; A D B 6, 516-518; Jö c h er 2, 491f). 39 Paris. 40 T obias W inckler (s. B rie f N r. 12 A n m . 58). 41 N ic h t überliefert. 42 A u g sb u rg .

474

Briefe desJahres 1676

est N obiliss. P arenti43 obsequi, nisi quod illo scrupulo teneatur, discessum suum isto tem pore, quo nu llu m sucessorem ob unum alterum ve m ensem legatus svecicus44, qui adhuc adest, aliquo su m tu sufficiet, atque ita Eccle­ siam sine m o d erato re non sine dam no relinquet, Ecclesiae fu tu ru m noxium . C ui in co m m o d o aliud accedit, quod, qui legatum in isto m unere excipiet, novus persuasione d em u m valida co m m ovendus erit, u t de Ecclesiaste sibi prospiciat, v id en tu r enim m ulti eo inclinare, rectius in alios usus quam sustentationem pastoris sum tus profundi: Ipso vero iam in G erm aniam digresso, n o n erit, qui illi legato ea efficacia necessitatem rei dem onstrat, quem fieret ab ipso, qui aliquot an n o ru m usu dedicit, quantum nobis in ista statione situm sit. Potest etiam , cum iam de successore in m unere alii cogitem us, ipse praesens ei, qui aliquando sufficietur, p lu rim o ru m iudex et do cto r esse, quae ab alio n o n aeque feliciter praestarentur. Si quid ergo potes, Venerande A m ice, N o bilissim o D n. W incklero vestro id persuadere stude, ut pauculorum m ensium m o ram n o n tam filio quam Ecclesiae necessitati indulgeat, et ei m eo quoque nom ine m ille salutes im pertire. Valete O ptim i in O P T IM O IESU . 5. Sept. 1676.

238 u n u m < u nius, alteru m v e < alteriusve.

242 /d e /.

43 B enedikt d. Ä. W inckler a u f D o elitz (s. B rie f N r. 34 A n m . 11). 44 C arl B o n d e (s. B rie f N r. 34 A n m . 13).

N r. 98

an [Adam Tribbechov]

2 i. 9. 1676

475

98. A n [Adam T ribbechov in G otha]1 F ra n k fu rt a. M ., 21. S eptem ber 1676

Inhalt B erich tet ü b er die ü b len u n d ab surden V erleum dungen, die in F ra n k fu rt geg en die C ollegia pietatis v erb re itet w erd en . O b ersen d e t ein E x em p la r v o n A h asver Fritschs T ra k ta t ‫ ״‬V on christ­ sch u ld ig er E rb a u u n g “ . - K o m m t a u f den D issens zur H o ffn u n g besserer Z eite n zurück. L obt d en A p o k a ly p se k o m m e n ta r A n to in e G relots.

Überlieferung D : P h .J. S pener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 127-128.

His ipsis horis vestras2 accepi longe acceptissim as atque ilico ad responsum m e accingo. Sed b rev io r esse cogor, cui in conspectu plures sunt epistolae, quae istis adhuc d urantibus nundinis3 responsum expectant. P lu rim u m m ihi g ratu lo r et exercitio n o stro d om estico4 de tam insigni Fautore ac P atrono, qui repetita5 vice nos in ea re confirm as, in qua p erstrin­ genda aut calum niis praescindenda alii m ulti sunt. D ici vix potest, quantas calum nias in ipsa n o stra civitate n eg o tiu m hoc patiatur, u t nunc videatur b διάβολος, u t n o m in i satisfaciat suo, id u n u m agere, quo res n o n m ala deni­ g retur: iam sp arg u n tu r foem inarum et ancillarum apud nos et inter nos m ista colloquia: cum tam en n u n q u am vel unius m ulieris v o x audita sit et eae n o n nisi ex conspectu v iro ru m sipario distinctae auscultare soleant. Iam ridiculae et absurdae quaestiones, quae propositae sint, finguntur, quae tam en nulli in m en tem venere, saltem a nem ine, cum tam en, qui interesse velit, nem o arceatur, audita sunt: iam alia similis furfuris in m edium profe­ ru n tu r, quae ab iis p rona accipiuntur aure, qui alioqui pietati et nostro m uneri infesti, u t aegre m ihi facerent, nihil n o n credere et dicere parati/ sunt. Sed D E I gratia n o n adeo his m o v eo r, nisi q u od aegre fero, m aledicas linguas sibim etipsis m alu m accersere et his indiciis patere, quis m u lto ru m de pietate sensus sit. Q u i in vicinia vestra habitat Celeberrim [us] D . Fritschius6, I[uris]C [onsul]tus, de arg u m en to hoc pagellas aliquas scripsit et hic excudi fecit7: 20 vestra: cj ] n o stra: D . 1 Z u A. T rib b ech o v s. B rie f N r. 60 A n m . 1. — F o rtsetzu n g des G edankenaustausches v o n B rie f N r. 88. 2 N ic h t überliefert. 3 D ie F ra n k fu rter H erb stm esse v o m 10. bis 30. S ep tem b er 1676 (vgl. B rie f N r. 27 A nm . 13). 4 Z u S peners C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 44, Z . 107-163, u. A n h an g N r. 162. 5 T rib b ech o v h atte zu m ersten M al am 14.10.1675 (s. B rie f N r. 150) a u f die Pia D esideria zu stim m en d reagiert. 6 A h asv er F ritsch in R u d o lstad t (s. B rie f N r. 9 A nm . 1). 7 A. F ritsch, V on C h rist= sch u ld ig er E rb a u u n g (s. B rie f N r. 92 A nm . 10).

476

Briefe des Jahres 1676

q u o ru m exem plum hisce iungo: V ir ille p ro viribus causam pietatis iuvare satagit, dignus, u t eius conatus alii parastatae prom overent. Q u o d alterum arg u m en tu m 8 epistolae concernit, bene habet: de re eadem plus m inusve sperare salva am icitia et fidei p uritate licebit: d u m m o d o parati sem per sum us, si quid ulterius in exhausta illa abysso sapientiae divinae9 Scriptura Spiritus Sanctus nobis ostenderit, quod fu turum , apud D anielem legitur cap. [XII] v. 410, illud etiam om ne cum veneratione hum illim a susci­ pere. Id enim u trim q u e in d u b itatu m est et extra contentionis aleam, D E U M prom issiones suas ita im p letu ru m om nes, u t nom ini suo gloriosum esse sapientissim e intelliget, qua in re m o d u m et rationes ideo n o n capim us, quia pleru m q u e o m n em rationem superant: ubi vero im pleta fuerint, praedicabi­ m us eum , qui m agnifice prom isit, sed m agnificentius om nia im plevit. In Prophetis quam p lu rim a n on capio neque adhuc in illud m e im m isi pelagus: q u an tu m tam en prospicere licet, plurim a illi habent in eundem fm em , m odo sit, qui seriem nonnihil intricatam evolvere sciat: sed illud cognitionis non vulgaris esse reor. In A pocalypsi11 res sub aenigm atibus, licet, ut videtur, obscuris satis tam en dilucide, si attento oculo univ ersu m illud, quod repraesentatur, dra­ m a inspiciatur, ex p o n u n tu r: nec im possibile est divina gratia m agnam illa­ ru m rerum partem prospicere, quam vis n o n negem , n o n pauciora visum n o stru m adhuc fugere. S uperioribus adhuc n u n d in is12 in hac urbe quaereba­ tu r editor C o m m en tarii A pocalyptici satis prolixi cuiusdam R eform ati A nt. C relo tii13, qui quidem , q u o d in illa Religione non insolens, chiliasticas tuetur sententias, in aliis tam en enodandis A pocalypseos m ysteriis plu rim o ru m superasse videtur solertiam . A dhibitis ille Iudaeorum , T h alm udicorum , etiam C abbalistarum scriptis n o n ubique obviis, m ulta sym bola A pocalyptica, quae valde alias v id en tu r obscura, ita illustravit, ut m irari subeat in lutosis illis fluentis tan tu m superesse auri, quod ad extructionem tem pli sancti conducat. Im o ostendit pleraque, quae nos in Iudaeorum fabellis, cum de adventu sui M essiae plurim a som niant, u t absurdissim a deridem us, aliquid habere veri, sed a gente excoecata nunc n o n intelligi et a m aioribus iam deto rta esse, cum hi a patribus accepta m ala fide conservarent. U n d e n o n nisi in tem p o re et sensu q u o ru n d am v erb o ru m hallucinationem latere, quae, si

28 [XII]: cj ] VI.: D. 8 Vgl. B rie f N r. 88, Z . 3 7 -9 3 . 9 Vgl. R ö m 11,33. 10 D ie im D ru c k der C onsilia angegebene Stelle D an 6 ,4 (nach h eu tig er Z ä h lu n g D an 6,5) m u ß a u f einem D ru ck feh ler beruhen. V om Z u sam m en h an g her p aß t D an 12,4, das Spener auch an an d erer Stelle (Bed. 4, 38) in dem selben Sinn gebrauch t. 11 A p o k aly p se Jo h a n n is (A pk). 12 D ie F ra n k fu rter F rühjahrsm esse v o m 12. M ärz bis 1. A pril 1676 (vgl. B rie f N r. 3 A n m . 11). 13 A n to in e G relo t (s. B rie f N r. 77 A nm . 4 u. 5).

N r. 98

an [Adam Tribhechov]

21. 9. 1676

477

agnosci posset, quod suo tem p o re fiet, a m iseris, iam coecitati illorum esset m edela. N o n tam en inventus est, qui in lib ru m excudendum sum tus faceret et autori praem iu m solveret, an alibi inveniantur, forte aliquando resciscam. 21. Sept. 1676.

55

478

Briefe des Jahres 1676

99. A n Johann Daniel Arcularius in G ießen1 F ra n k fu rt a. M ., 22. S eptem ber 16762

Inhalt G ratu liert zu r B e ru fu n g zum P rofessor für L ogik u n d M etap h y sik in G ießen. G ib t R atschläge zu r G estaltu n g d er L ehrtätigkeit.

Überlieferung K: H a m b u rg , S U B , Sup. ep. 26, 45, S. 82-8 6 .

Salutem a D om ino! Vir Excellentissim e et A m plissim e. D o m in e et Fautor H onoratissim e. Iam alter effluxit m ensis, q u o d tuas3 gratissim as, in quibus m e excolere lubuit, accepi et responsum debeo. U n d e antequam Te affari ordiar, ab excusatione illius m orae initium facere oportet. V eniam tam en facile obtine­ re spero, quia rem differendam rebar, ut, cum novo Te m uneri4 destinari intelligerem , inter congratulantium tu rb am cecederem eorum que claude­ rem ordinem . P o rro , cum professionis designatae provinciam iam te audi­ visse his diebus edoctus sum , n o n ultra officium hoc differendum fuit, quo testarer, quanti faciam affectum illum im m eritum , quo m e tota epistola . . . tam en in m e n im iu m liberati prosequeris, et quam m ihi etiam cordi sit, ut ex vo to tibi om nia fluant. C aeterum , om ne id pio voto includam , quo nunc divinam benignitatem , u t ex ea sem per tibi sit optim e, calido pectore invoco et posthac etiam ad frequentem nom inis Tui m em o riam invocare no n cessa­ bo. Istum videlicet vocationis suae coelestis characterem m uneri T uo Sum ­ m us reru m arbiter posthac im p rim at, u t ex laboribus tuis gloria ipsius coelestis et m u lto ru m salus pro m o v eatu r. Ille Te spiritu suo regat, spiritu sapientiae, spiritu intellegentiae, spiritu v irtu tis5, ut, quae utilia sunt, concre­ ditos auditores doceas, hos obsequenter experiaris atque tuae sem entis apud eos uberem videas m essem . 10 . . . ] [A uslassung]: K.

1 Jo h a n n D aniel A rcularius (3 .3 .1 6 5 0 -3 1 .1 2 .1 7 1 0 ) aus D a rm sta d t; nach dem S tu d iu m im D arm stä d te r P äd ag o g iu m u n d in G ießen (d o rt 1670 M agister) 1672 In fo rm a to r der d arm städ tisehen P rinzen L u d w ig (VII.) u n d Friedrich, 1676 P rofessor für L o g ik u n d M etap h y sik in G ießen, 1684 Lic. th eo l., 1685 ao. P rofessor der T heologie, seit 1686 D r. theol. un d N ach fo lg er Speners als F ra n k fu rter S enior (D B A 30, 2 6 0 .2 6 8 -2 7 5 ; Jö c h er 1, 513. E B 1, 1033; D e c h e n t 2, 105-123; D ie U n iv e rsitä t G ießen 1607-1907. F estschrift zur d ritten Ja h rh u n d ertfeier 1, G ießen 1907, 415). 2 In K fälschlich: 1656. 3 N ic h t überliefert. 4 A rcularius h atte am 6. 9.1676 seine P rofessur in G ießen angetreten. 5 Vgl. Jes 11,2.

N r. 99

an Johann D aniel Arcularius

22. 9. \616

479

Q uae logica eos docebis, benedictione sua eo proficere iubeat, u t elavem nanciscantur, qua posthac, quicquid scientiarum ipsis necessarium erit, feli­ citer recludant et hac etiam ratione ad λογικήν λατρείαν6 D eo suo praestan­ dam excedunt aptiores. C u m in m etaphysicis habendis occupaberis operae tuae benedicat, u t discentes ita circa ea, quae naturae et rationis sunt, versari discant, ne huius cancellis om nia concludant, sed assuescant sim ul etiam m editari τα μετά τά φύσικα im o τα υπέρ τον φύσιν, quae n o n rationis, sed spiritus sunt. C ui m editationi, u t idonei fiant, p lu rim u m conferre potest fidelis D o cto r etiam earum reru m , quae rationis n o n excedant captum . U ti vero isti m uneri concredito divino et ad hunc m o d u m praesis, ille idem , in cuius m an u vita n o stra et om nia sunt, m entis corporisque vires diutissim e servet incolum es et integras et ad su p p o rtan d a atque vincenda, quae illud vitae genus aeque ac alia com itari solent fastidiae, anim um largiatur invietu m atque praem iis dignes labores om nes aliquando ornet. H aec sim plici corde p recor et praeter istam precum pietatem ad universa alia, in quibus unquam nostra opera vobis perspicua esse videatur, p ro m titu d in em indefes­ sam polliceor. Vale. Scrib. Francof. ad M oen. 22. Sept. 1676, Excell. T. A m plit. ad preces et officia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D . M ppria.

25

30

35

40

V iro E xcellentissim o atque A m plissim o D o m in o Ioanni D anieli A rculario in illustri Giessensi universitate Logices et m etaphysices professori optim e m erenti. D o m in o et Fautori m eo H o noratisssim o. Gießen.

38 1676: cj ] 1656: K. 6 R ö m 12,1.

45

480

Briefe desJahres 1676

100. An A hasver Fritsch in R udolstadt1 F ra n k fu rt a. M ., 22. S eptem ber 1676

Inhalt Ü b e r die in F ra n k fu rt g ed ru ck ten neuen B ücher F ritschs: Flat für den V ersand v o n A u to re n ­ ex em p laren u n d für die Inserierung in den M eß k atalo g gesorgt. - B eklagt den S treit zw ischen den T h eo lo g isch en F akultäten vo n W itten b erg u n d Jena.

Überlieferung A: B erlin, S B B -P K , M s. lat. 4° 363, S. 5 5 -5 6 . 58.

Salutem a IE S U nostro! Vir M agnifice, A m plissim e, Excellentissim e. D om ine et F autor om ni cultu suspiciende.

5

10

H as volante calam o scribere necesse est, cum quaqua versum iteru m discedentes m ercatores, qui epistolas attulerant, responsis iterum onerari velint. E xem plaria 70 v estro ru m o p u scu lo ru m 2 excusorum W altherus3 B ielkio4 vestro tradere in se recipit, quid factum non dubito. T otidem a Z u n n e ro 5 accepta pietatis Taulerianae6 et alterius de aedificatione p ro x im i7 libelli eidem transm isi: a quo illa lena repetenda fuerint. T itulos etiam praescriptos inseri curavi catalogo8, in quo legentur. Libello de am ore dei9 n o n d u m editorem habeo, cum enim n u n d in a ru m 10 tem pus p ro p ter m ercatum Lipsiensem 11 m aturius instantem angustius fuerit, nulli vacavit, u t com pellatus de ea re 1 Z u A. Fritsch s. B rief N r. 9 A nm . 1. 2 Z u r H erb stm esse 1676 erschienen im V erlag Jo h a n n G eorg W althers v o n Fritsch die in B rief N r. 92 A n m . 20 genannten W erke. ‫ י‬Jo h an n G eo rg W alther (s. B rie f N r. 51 A n m . 7). 4 Jo h a n n B ielcke (1643-1706), B u chhändler in Jena (D B A 100, 153; B e n z i n g , Verleger, 1098). 5 Jo h an n D av id Z u n n e r (s. B rie f N r. 9 A nm . 13). 6 A. Fritsch, Pietas T auleriana (s. B rie f N r. 68 A nm . 5). 7 A. Fritsch, V on C h rist= sch u ld ig er E rb au u n g (s. B rie f N r. 92 A nm . 10). 8 In dem fü r F ran k fu rt a .M . un d Leipzig geltenden G esam tkatalog (C atalogus universalis, Leipzig: J. G rosse [H erbst] 1676) w erd en vo n Fritsch neben den in A n m . 6 u. 7 sow ie in B rief N r. 51 A nm . 6 gen annten B ücher sechs in F ra n k fu rt a .M . b e i J .G . W alther verlegte W erke an g ek ü n d ig t (B ircher B 3452, B 3453, B 3470, B 3471, B 3476, sow ie das in B rie f N r. 101 A nm . 5 g en an n te B uch). - D er F ra n k fu rter M eßkatalog (C atalogus universalis p ro nundinis, F ran k fu rt a. M . : S. L atom i haeredes 1676) w ar nicht erreichbar. 9 V ielleicht: A. F ritsch, D ie kräfftigst drin g en d e Liebe C hristi, F ra n k fu rt a. M .:J. G. W alther 1677 (B ircher B 3471). 1(1 D ie F ran k fu rter H erbstm esse v o m 10. bis 30. S eptem ber 1676 (vgl. B rie f N r. 27 A n m . 14). 11 D ie L eipziger H erb stm esse begann am S onntag nach M ichaelis (1. 10.1676) (vgl. B rief N r. 3 A nm . 11)."

N r. 100

an A hasver Fritsch

22. 9. 1676

481

certum daret responsum , sed n o n d ubito obstetricantes m anus illum etiam foetum hic reperturum . A dm . Rev. D n. a L ith 12 p ro x im e ipse scribam et dignitatem obtentam gratulabor. D E U S m inisterio illius benedicat. A n im o ru m inter T h eo lo g o s etiam p rim arios d iv o rtia13 cum gem itibus audio. E videns et publicum illa su n t testim o n iu m , quod p lu rim u m ab exem plo IE S U nostri absim us. C o rrig am u s istu m errorem , qui certe n o n m inus quam fundam entales sunt perniciosus saluti, sed non poterim us eo rem deducere, donec ad sim plicitatem p rim itiv am T heologia reducatur et talis fiat, in qua ingenii laus n o n am plius quaeratur. Carnalis T h eo lo g ia14 et, quae in subtilitate su u m quaerit decus, carnales facit anim os, eos inflat et, cum n o n om nes applaudunt, odia excitat, contentiones et sim ultates. Alio vero iacto fundam ento in pia et verbo divino unice adhaerente sim plicitate quae sequuntur, plane aliter quam hactenus se habebunt. Vale, V ir D EI studiosissim e, et, q u o d facis, precibus, consilio, opera rem sacram p o rro urge. Scrib. Francof. ad M oen. 22. Sept. 1676. M agnif. T. Excell. ad preces et obsequia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria.

D em e W olEdelen, Vesten u n d H ochg eleh rten H erren, A hasvero Fritschio, H o chb erü h m ten IC to u n d H ochgräfflich Schw arzburgischen V ortreffli­ chen R egierungs= R ath u nd des C on sisto rii w olv erdienten D irectori. M ei­ nem insonders g ro ß g ü n stig H o ch g eE h rten H erren. R udolstatt.

24 /co n ten tio n es/. 12 H ein rich vo n d er L ith (s. B rie f N r . 95 A n m . 33). 13 V erm u tlich d er S treit zw ischen A b rah am C a lo v in W itten b erg (s. B rie f N r. 78 A n m . 1) u n d jo h a n n M usäus in Jen a (s. B rie f N r. 74 A n m . 16) im A nschluß an dessen E x am en C atechism i P alatini, Jen a 1669; vgl. J. G. W alch, E in leitu n g in die R eligions= S treitigkeiten der E v an g elisch= L utherischen K irch en, B d. 1, 21733, S. [405-418] 409, u n d A. T h o l u c k , D er G eist der luth erisch en T h eo lo g en W ittenbergs, H a m b u rg u n d G o th a 1852, 22 5 -2 3 4 u. 3 8 3 -4 2 2 u. W. F r ie d e n s b u r g , G eschichte der U n iv e rsitä t W itten b erg , H alle a.S. 1917, 425-427. 14 Vgl. 2 K o r 1,12.

482

Briefe des Jahres 1676

101. A n A hasver Fritsch in R udolstadt1 F ra n k fu rt a. M ., 23. S ep tem b er 1676

Inhalt D an k t, daß Fritsch ih m ein B uch g ew id m et hat. - Ü b e r die B earb eitu n g v o n L uthers B ibel­ Ü bersetzung d u rch Paul Tossanus.

Überlieferung A: B erlin, S B B -P K , M s. lat. 4° 363, S. 59. 62.

Salutem a lE S U ! V ir M agnifice, Excellentissim e, A m plissim e. D om ine et Patrone H o n o ra ­ tissime.

5

10

Priores m eas2 haud dubio D n. Bielke Ienensis3 attulit, antequam istae offerantur; eidem exem plaria hic im p resso ru m tractatu u m 4 com m isi, qui sedula cura illa asservare et vobis extradere prom isit. P ro honore, quem n om ini m eo exhibere lu b uit inscriptione5 alicuius vestri tractatus, gratias ago m axim as, n on eo dignus, nisi quod Vobis ita placuit. E x em p lu m libelli expecto, cum erit co m m o d um . A d m [odum ] R ev[erendo] D n. a L y th 6 istas7 destinavi, si vestra cura ipsi obtingere et a m anu tran sm ittentis gratiam m u tu ari possint. Biblia Tossani8 m ulta continent n o n aspernanda, nescio tam en, an plerisque aliis praeferri m ereantur. R efo rm ato ru m errores attente legenti ubique transparent. H ac in urbe 6 1/2 im perial[ibus]9 vendantur, quanti v[ero] lenae 7 /lu b u it/. 1 Z u A. F ritsch s. B rie f N r. 9 A nm . 1. 2 B rie f N r. 100. 3 Jo h a n n B ielcke in Jena (s. B rie f N r. 100 A nm . 4). 4 S. B rie f N r. 100 A nm . 6 u. 7. 5 A. F ritsch, D issertatio D e Vitiis E ru d ito ru m , Jena: Fleischer 1676 (Titelauflage: Jena, L eipzig u n d R u d o lstad t 1677), m it einer V orrede v o m A u g u st 1676. F ritsch w id m e te die Schrift P h .l. Spener, ‫ ״‬D o m in o & A m ico suo per lesu m n o stru m sincere colendo . . . am oris testandi e rg o “ (Bl. 21). 6 H ein rich v .d . L ith (s. B rie f N r. 95 A n m . 33). 7 N ic h t üb erliefert; vgl. B rie f N r. 100, Z . 15 f. 8 Paul T ossanus (Toussain) (1572-1634) aus M o n ta rg is, refo rm ierte r T h eo lo g e, seit 1608 in H eid elb erg (D B A 1279, 223f; A D B 38, 474f; R G G 36, 965). E r gab L uthers Ü b ersetz u n g der B ibel m it E rläu teru n g en u n d Ü b erse tz u n g sk o rre k tu re n heraus: B iblia D as ist / D ie gantze H. S chrifft D u rc h D . M a rtin L u th e r V erteutscht. In dieser n ew en E d itio n / in w elcher D . L uthers Version d u rch au ß behalten w o rd en / ist der T ext . . . erk lärt . . . d u rch P aulum T ossanum , H eid elb erg 1617 (vh H A B W olfenbüttel; w eitere A uflagen in BL); zu Fritschs B eschäftigung m it der lu th erisch en B ibelübersetzung vgl. B rie f N r. 95, Z . 28-3 2 . 9 R eichstaler (vgl. B rie f N r. 11 A nm . 35).

N r. 10t

an Ahasver Fritsch

2 3 .9 A 6 7 6

483

veneant, n o n novi. Sed brev io r esse cogor tem poris angustia. D E U S Te servet suae gloriae studiosissim um . Scrib. Francof. 23. Sept. 1676. M agnif. T. Excell. ad preces et obsequia addictissim us P hilippus Iacobus Spenerus D . M ppria.

D em e W olEdlen, Vesten u n d H o chgelehrten H erren A hasvero Fritschio, B erü h m ten IurisC onsulto, C o m . Pal. Caesareo un d H ochgräfflichen Schw arzburgischen H off= u n d regierungsrath, auch des C onsistorii w olverdienten D irectori. M einem insonders großgönstig[en] H ochgeE hrten H erren R udolstatt.

24 g ro ß g ö n stig [en ]: cj.

484

Briefe desJahres 1676

102. An [Elias D antz in Lobenstein]1 F ra n k fu rt a. M ., 23. S eptem ber 1676

Inhalt O b e r die trö stlich e W irkung vo n Briefen. - B erichtet v o n den A n fein d u n g en seiner P erson un d des C o lleg iu m pietatis in F ra n k fu rt a. M . - W iderrät einen S treit ü b er die Frage, ob Jesus eine F eh lb itte getan habe. - K ritisiert die B eibehaltung der E v angelienperikopen als P re d ig ttex te u n d w ü n sch t ihre E rsetzu n g d u rch E pisteltexte.

Überlieferung D : P h .J. Spener, T h eologische B edencken 3, H alle 1702 (21708; 31715), S. 126-128.

Es hat m ich hertzlich erfreuet, aus desselben neulichem 2 verständigt zu w erden, w ie daß m ein letztes3 zu b equem er und solcher zeit überlieffert w o rd en , da es zu einiger stärckung und auffrichtung in dam aliger w id erw er­ tigkeit gedienet, u n d dancke auch d avor hertzlich, das der G O tt alles trostes4 m eine feder auch dam ahl also regieren u n d m ir unw issend dahin richten w ollen, w ie es Ew [er] W ohl E hr[w ürden] zu einigen tro st gereichet. Es ist m ir m it einigen guten freunden zu unterschiedlichen m ahlen der­ gleichen begegnet, daß m ich dero brieffe in solchem zustand angetroffen, da sie m ir w ol zustatten k o m m e n 5, u n d m ich dieses erfreuet hat, daß der Vater im him m el christlicher m it= b rü d er w o rte (ob ihnen w ol offtm als auch unw issend, in was zustand ich auch dam ahl wäre) dazu gebrauchen und segnen w ollen. W ir erkennen billich allem ahl aus solchen exem peln G O ttes heilige u n d w un d erb are regierung und, daß sein Geist in uns zu unserm und anderer besten m ehr w ürcke, als w ir offt w issen un d verstehen, und dahero das w erck allein sein zu seyn erkant w erd en m uß. Ich habe dergleichen bey m ir und ändern beobachtet, daß zu w eilen in predigten einige dinge aus gelegenheit des texts geandet u n d also davon geredet w orden, gleich ob hätte m an ausführlichen bericht v o n gew issen particularien, die v o rgegangen w aren, gehabt, also daß auch den leuten die gew issen recht gerühret w o rd en , ob w ol ich un d solche prediger dam ahl von der gleichen dingen nicht gew ust, sondern in unsrer einfalt insgem ein von einer sach zu reden gedacht. Im übrigen, so bleibts einm al dabey, w ir p rediger sind noch v o r allen ändern C hristen, denen fast insgem ein auch

8 da ] daß: D 2+3. 1 2 3 4 5

23 denen: D 243 ] dem : D 1.

Z u E. D a n tz u n d seinem B riefw echsel m it S pener s. B rie f N r. 64 A n m . 1. N ic h t überliefert. B rie f N r. 82. Vgl. R ö m 15,5. Vgl. B rie f N r. 26, Z . 1 -9 .

N r. Ί02

an [Elias D a n tz]

2 3 .9 .1 6 Ί 6

485

solche fata propheceyet sind, dazu beruffen, daß w ir ein stein des anstossens6 und ein Zeichen, dem w id ersprochen w ird 7, nach dem exem pel unsers 25 H eylandes w erden m üsten: w ir m üssen seyn ein sp o t der leute, Verachtung des volcks u n d ein rechtes fegopffer8. Solle m ein arm es exem pel E w r. W ol E h rw . zu tro st dienen, so m ögen sie wissen, daß m ein G O tt m ich v o n w id erw ertig k eiten auch nicht ein w eniges hat bißher erfahren lassen. Es ist nicht zu erzehlen, w as v o r calum nien, 30 Verlästerungen üb er m ich hier in der statt v o n m einen eignen leuten ausge­ gossen w erden. Ich w eiß, daß ich bey m alzeiten, u n d zw ar dabey nicht geringe leute w aren, auch w ol einige stunden lang das spott= liedlein ge­ wesen. M ein p riv at exercitium 9, w od u rch , dem H ö chsten seye danck, u n te r- 35 schiedlichen guten gem ü th ern zu ihrer erbauung vieles geholffen w orden, ist in den äugen ihrer vielen der grösste anstoß: A lso daß nicht n u r ich selber, sondern auch viele d erjen ig en , die es auch besuchen, darüber leiden müssen: U n d bald da, bald do rten tro h e = w o rt geh ö ret w erden, m an m üste m ir die sache niederlegen10; o b w o l nichts darinne zu geschehen gezeigt w erden kan, 40 w ozu nicht C hristen allezeit verb u n d en w ären. Es w erd en dergleichen dinge von m ir in der statt spargiret, daß ich m ich w undere, w ie der lügen= geist‫״‬ so un verschäm et seye, daß er solche sachen v orgiebet, dazu auch nicht der geringste schein gegeben w ird , u n d w er n u r etw as sich erkundigen will, so bald die u n g eg rü n d ete falschheit erkennen kan: daß m ich nicht verw u n d ern 45 darff, daß, w o solche calum nien an andere fernere o rt ausgebreitet w erden, ich bald v o r einen Socinianer, bald v o r einen W eigelianer, bald v o r einen L abadisten12 ausgeschrien u n d m it allerhand unerfindlichen a rg w ö h n bela­ den w erde. Welches m ir so ofift zu o hren k o m m t, daß ich fast darüber hart w erde und, ohne das m ir leid ist, w o andere sich an m ir versündigen, fast 50 w enig m e h r darnach frage. Jedoch sehe ich, daß solches w o l ein anfang einer w eiteren Verfolgung w erden kan, zu dero m ich gefast zu m achen habe u n d G O tt dem ütig bitte, er w olle m ich also regieren, daß ich in allen stücken m ich also verhalten, daß sein näh m e von m ir arm en in th u n u n d leyden m ö g e verherrlichet w erden, 55 bitte auch dergleichen m ir m it brüderlicher v o rb itte v on dem V ater der b arm h ertzig k eit zu erlangen. W ie auch ich v o r dieselbige zu th u n nicht 26 m üssen: D 2+3.

54 verhalte: D 2+3.

6 Vgl. 1Petr 2,8 (Jes 8,14). 7 Vgl. L k 2,34. 8 Vgl. lK 0 r 4 ,1 3 (L uther 1545). 9 Z u S peners C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 44, Z . 107-163, u. A n h an g N r. 162. 10 E in E n d e m achen, u n tersag en (D W B 7, 774-777); zu r Sache v gl. B rie f N r. 26, Z . 85-91. 11 Vgl. lK ö n 22,22. 12 Z u diesen V erd äch tigungen vgl. B riefe N r. 114, Z . 3 0 -4 0 ; N r . 123, Z . 164-168 u. N r. 61, Z . 21-27.

486

Briefe desJahres 1676

unterlassen w erde, dam it w ir uns v o r eine gu tth at achten, w ann uns gegeben ist, um C hristi w illen zu thun, daß w ir nicht allein an ihn glauben, sondern auch um seinet w illen leyden13, n u r daß des H E rrn w ill geschehe in allem 14. W egen der frage über die verm einte fehl= bitte15 C hristi w üste nicht, w o ich etw as anleitung geben könte, da v o n anderen solche m aterie gründlich ausgeführet w äre: acht auch nicht rathsam , daß desw egen in einigen streit sich einzulassen seye. Sonderlich w eil zw ar die sache nicht bloß in w o rt= streit bestehet, doch, nachdem vielleicht der gegentheil16 sich expliciret, nachm ahl w ol au ffein en w o rtstre it hinnaus lauffen w ird: W elcherley dispu­ tat ich sonderlich zu m eiden pflege. W egen des Vorhabens einer erklärung über die Evangelia oder einer Postill, so gehet auffs w enigste n och ein ja h r darauff, ehe ich n u r eine hand anlegen k a n 17: doch w erde m it G o tt das w erck alsdenn angreiffen, er gebe gnad u n d Geist, daß es nicht vergebens seye. Wie hertzlich w ünschete ich aber, daß w ir in unsren kirchen niem ahlen den gebrauch der pericoparum E vangelicarum 18 angenom m en hätten, son­ dern entw eder eine freye w ähl gelassen, oder aber die epistolas vor die Evangelien zu den haupt texten g en o m m en hätten. Indem einm ahl nicht zu leugnen stehet, w o m an die h au p t sachen, so w ir in dem C h risten th u m zu treiben haben, vortrag en will, so geben uns die E vangelische text sehr w enig anlaß, sondern m uß fast alles n u r bey gelegenheit eingeschoben, ja offt m it den haaren beygezogen w erd en 19, w elches bey den epistolen nicht also w äre. Weil es aber also eingeführet, so m üssen w ir thun, nicht w ie w ir w olten, sondern w ie w ir k ö n n en 20, u n d suchen die hindernüßen abzuw enden oder m it ändern zuersetzen, w ie es sich thuen lässet. 23. Sept. 1676.

69 eine: D 3 ] ein: D 1+2. h aaren ] d em H aarn: D 1*.

74 gelassen ] anlassen: D 1*.

76 dem : D 3 ] den: D 1.

79 den

13 Vgl. Phil 1,29. 14 Vgl. M t 6,10. 15 Vgl. B rie f N r. 82, Z . 67-77. 16 N ic h t erm ittelt. 17 E rst im H erb st 1679 erschien der v o n Spener gelegentlich als seine ‫ ״‬P ostille“ bezeichnete, die P re d ig te n d er Jahre 1676/77 enthaltene B and ‫ ״‬D es tätig en C h riste n tu m s N o tw e n d ig k e it u n d M ö g lic h k e it“ (G rünberg N r. 14). E r ging im H e rb st 1678 in D ru ck , vgl. Speners B rie f an A b rah am H in ck elm an n v o m 12.10. 1678 (Bed. 3, 254). 18 Z u m P erik o p enw esen allgem ein s. R E 3 15, 131-159; vgl. L eiturgia. H a n d b u c h des evangelischen G ottesdienstes 2, 1955, 156-166; H .- H . K r u m m a c h e r [w ie B rie f N r. 91 A n m . 4], 4 6 -6 8 . - Z u Speners K ritik am P erik o p en w esen vgl. W a l l m a n n , 211-215. 19 Vgl. E rasm u s v o n R o tte rd a m , A dagia, 4934. 20 W

ander

5, 389.

N r. 103

an [einen Unbekannten]

487

25. 9. 1676

103. An [einen U nbekannten]1 F ra n k fu rt a. M ., 25. S eptem ber 1676

Inhalt D a n k t für die Z u stim m u n g zu den Pia D esideria. H o fft a u f U m se tz u n g seiner V orschläge in die P raxis. - Z u jo a c h im B etkes Schriften.

Überlieferung D : P h .J. Spener, T h eo lo g isch e B edencken 3, H alle 1702 (21708, 31715), S. 128-129.

D aß dem selben m eine einfältige Pia desideria2 gefallen, ist m ir ein zeugnüß, daß derselbe die bew andnüß des jetzig en üblen zustandes der kirchen auch tieffer einsehe, als etw a insgem ein v o n den allerm eisten zu geschehen pfle­ get, w elche d arv o r halten, die sachen stehen alle gantz w ol, w o m an n u r in der äusserlichen bekäntnüß die w arheit v o n anderer secten irrth u m en unverfälschet behalte. D a doch zw ar solches billig m it fleiß gesuchet, aber dabey nicht still gestanden w erd en solle; als da w ir schuldig sind, dem H E R R N auch die frü ch ten der w arh eit zu bringen, soll uns anders deroselben bekäntnüß nicht so viel schw ehrere V erantw ortung au ff den hals laden. Ja, es ist alsdenn auch nicht m eh r die w ahre erkän tn ü ß , als w elche allein v on dem heiligen G eist durch das w o rt in den hertzen d erjen ig en gew ürcket w ird, die da den w illen des him m lischen Vaters, w elchen sie hören, auch in seiner krafft zu v ollbringen gew illet sind, Joh. 7,173. Es haben über solche pia desideria viele v o rn eh m e T h eologen u n d das reich G O ttes suchende politici gleicher m assen ihren consensum m ir bezeu­ get u n d m ich dam it so viel m eh r bekräftiget. W olte G O T T , es fänden sich auch viel d erjen ig en , w elche m it fleiß an das w erck hände anzulegen u n d ein u n d ander gutes w ürcklich einzuführen sich befleissen w olten. Indem ohne solche bew erckstelligung alle berathschlagung vergebens ist u nd n u r zum zeugnüß ü b er uns dienet. Von H err[n] B etkii4 Scriptis habe ich unterschiedliche und, w ie ich verm uthe, allesam t5 ohne den C hristian ism u m eth n icu m 6, da ich einm ahl dar1 d em selben: D 2 ] denselben: D 143. 21 H err[n ]:c j.

2 jetzig en : D 1+2 ] jetzig e: D 3.

3 tieffer ] - D 1.

1 N ic h t erm ittelt. 2 Ph.J. S pener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 3 Jo h 7,17. 4 Jo a ch im B etke (8 .1 0 .1 6 0 1 -1 2 .1 2 .1 6 6 3 ) aus B erlin; nach d em S tu d iu m (seit 1624) in W itten b erg K o n re k to r in R u p p in , 1628 P fa rrer in L in u m in der M a rk B ran d en b u rg , m ystischer Spiritualist, F re u n d C h ristian H o b u rg s u n d F riedrich B recklings (N äh ere A n g ab en s. B d. 1, B rie f N r. 89 A n m . 10; vgl. ergänzend D ü n n h a u p t 2l , 544-549). 5 N ach w e isb ar sind in Speners B ib lio th ek n u r folgende T itel: E x cid iu m G erm aniae, A m ste r­

488

Briefe desJahres 1676

nach gefragt zuhaben m ich entsinne u n d verlangen darnach gehabt, w eil in ändern des lieben m annes scriptis unterschiedlich viel gutes gelesen, ob w ol nicht berge, daß auch zu w eilen ein u n d anderes darinnen anders zu seyn gew ünschet hätte. Jedoch m eine ich, seyen w ir C hristen allezeit d iejen ig e liebe denen, die etw as schreiben, schuldig, daß w ir das gute in dero Schrifften m it danck annehm en u n d in seinem billigen w e rth halten, ob w ir w ol anders auch darinnen finden, dam it w ir uns nicht eben conform iren können. 1676. 25. Sept.

23 g ehabt: D 2 ] gehat: D I+3.

d am 1666 (D ü n n h au p t 2l, 548; BS 12°, 280), G öttliche Leidens G em einschafft, A m ste rd am 1660 (D ü n n h a u p t 2l, 547; BS 8°, 115). 6 J. B etke, C h ristian ism u s E thnicus. E ine P re d ig t / D arin n gezeiget w ird / Wie w ir C h risten / die w ir z u v o r H ey d en gew esen / heute zu T age n ich t C hristisch / so n d e rn n o ch H eydnisch leben. G ehalten . . . zu L inum (A nno 1633), A m ste rd am 1677 (D ü n n h au p t 2l, 548). D ie erschlossene E rstausgabe: [Berlin] 1633 (B ruckner N r. 449), die S pener gesu ch t haben dürfte, ist in B ib lio th ek en n ich t m eh r nachw eisbar.

N r. 104

an Daniel Wilhelm M öller

25. 9. 1676

489

104. A n Daniel W ilhelm M öller in A ltdorf1 F rankfurt a. M ., 25. S ep tem b er 1676

Inhalt E rw a rte t n o c h M öllers U rteil ü b er die Pia D esideria. - Ü b ersen d e t v o n Serlin sta tt des in A ussich t g e n o m m e n e n B uches v o n Jacques A u g u ste de T h o u die Postille A rn d ts. - Jo h a n n G eo rg G ram b s h a t ein gutes S o m m ersem este r in A ltd o r f verb rach t. - B eklagt, daß die lu th erisch en K irch en sich m eh r u m die reine L ehre als u m w ah re F rö m m ig k e it k ü m m e rn .

Überlieferung D l : F arrago E p isto laru m ad D an. G uil. M o lleru m , II, A ltd o rf 1712, N r. 10. D2: P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 118-119 (Z. 3 -1 0 . 3 7 -5 9 ).

Salutem et A m o rem a IE S U nostro! A m ice exoptatissim e. Q u an d o ita p erm ittis, u tar erga Te licentia, qua erga om nes vellem : quam vis enim religioni m ihi n on ducam u ti solennibus illis form ulis, quas seculi m ores in tro d u x ere et eodem iure u surpari posse credo, quo aliae m olestiae, quaru m necessitatem nobis m ale sana consuetudo, si tam en sine vitio est, im posuit, ferri solent: m allem tam en in hoc etiam rem redire ad priscam illam , n o n iam dicam C h ristian o ru m , v eru m etiam gentilium sim plicitatem , qui ad conspectum titu lo ru m n o stro ru m vel in cachinnos effusi essent, vel bilem , certe vanitatem istam sua gravitate indignam duxissent. C o eteru m haud dubie silentium 2 m eu m o b stin atum hactenus m iratus es, sed ipse etiam T u u m adhuc ex p ro m isso 3 ad pia desideria m ea4 expecto responsum . E t vide, quid m orae ulterioris occasionem dederit. Sperabam m e effecturum , u t Serlin5 a superioribus nundinis debito T uo satisfaceret: ita enim receperat, se p ro T h u a n o 6 alium d atu ru m librum , quo n o m en illud expun g eretu r: hoc fieri cum expecto, N u n d in ae exierunt, et d u m differebar, n o n unus m ensis hactenus elapsus est.

4 illis ] iis : D 2.

5 m olestae : D 2.

7 ferri ] f i e r i: D2.

1 Z u D . W. M o ller s. B rie f N r. 39 A n m . 1. 2 Speners letzter B rie f an M o ller d atierte v o m 2 0 .9 .1 6 7 5 (B rie f N r. 39). 3 Vgl. B rie f N r. 39, Z . 14-16. 4 P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 5 D e r V erlag W ilhelm Serlin in F ra n k fu rt a. M ., den seit 1674 Serlins W itw e fü h rte (s. B rie f N r. 39 A n m . 12). 6 V erm u tlich Jacq u es A uguste de T h o u (1553-1617), H isto ria m ei tem p o ris, 1604-1620, m it v ersch ied en en D ru c k e n un d D ru c k o rte n im 17. Ja h rh u n d e rt (vgl. B d. 1, B rie f N r. 187, Z . 3 3 -3 8 ).

490

Briefe desJahres 1616

D e m u m n u p er A rndii P ostillam 7 sive hom ilias in D om inicales Pericopas ex editione recentiori (quae VI Im perialibus8 venire solet) tradidit, quem librum T ibi m itterem . C redebam T ibi n o n ingratum fore, si qualicunque m o d o ab ea aliquid obtinerem , ne plane sem per illa in tabulis Tuis m aneret, inprim is quia m in o r editio T h u an i9 q u ondam ad illud pretiu m n on ascende­ bat. T um , si etiam libro illo uti nolles, facilem Tibi com m oditatem autum o, u t in E n d terian a10 officina eum alio aequivalente com m utares. Exhibui ergo librum C ollegae m eo D . G ram bsio11, a quo accipies. H uius F iliu m 12 istam aestatem apud vos ex v o to egisse, cum gaudio intellexi; D E U S p o rro expectationi Parentum in ipso satisfieri sua benedic­ tione iubeat. C erte, iuvenis sine adm o to calcari ad ea, quae sibi agenda essent, u ltro sem per properantis ardor et m o ru m probitas, plu rim u m sem ­ per spei m ihi fecit et n unc quoque facit. D e controversia T ibi a N . N . 13 m o ta nihil aliud, quam quod ipse significa­ sti, cognovi: m iro r audaciam seu potius tem eritatem hom inis, si tam en m irari licet hoc seculo illa fieri, quae eius m oribus congruunt, ut ex om nibus n o n nisi quaestus fiat. Spero illos etiam resedisse fluctus. Sylloge m ea G enealogico-H istorica14 nunc dem um divina gratia prodiit, eiusque exem plum D n. E n d teru s15 cum his Tibi offeret. N o stro ru m hinc inde calamitates et Ecclesiae totius pericula saepe intueor, et cum gem itu. Valde fallor, aut longe adhuc graviora nobis im m inent iudicia divina: q u o ru m iustitiam in dubium revocare no n possum us, cum u tique fateri necesse sit, sum m a ingratitudine nos hactenus erga veritatem revelatam usos esse. N a m qui etiam op tim e de Ecclesia m ereri sibi videban­ tur, bene de ea agi arbitrabantur, si d o g m atu m veritas a sectarum erroribus intem erata servaretur, insuper habito, an pietatis doctrina o m n i studio trac­ taretu r et in exercitium deduceretur: quem nu p er m agni nom inis v ir16 capita­ lem et fundam entalem erro rem ex vero appellavit. U ti ergo alias D E U S solitus est illa, quibus adversum ipsum hom ines abusi erant, ab utendum m anibus eripere, idem ne nobis eveniat, valde vereor, circa dogm atum veritatem , cuius am or, seposita pietatis seria cura, tam m ultos securos reddidit, u t illius gratia m ulta agerent, huius vero nihil. A st si patiatur etiam 38 adhuc ] - D 2 . lius ] istius : D 2.

4 0 f nos .. .usos ] hactenus . . . nos usus : D2.

45 alias ] - D 2 .

7 J. A rn d t, Postilla (s. B rief N r. 3 A nm . 8). 8 R eichstaler (vgl. B rie f N r. 18, Z . 156). 9 S. A n m . 6. 10 Verlag u n d D ruckerei E n d te r in N ü rn b e rg (s. B rie f N r. 39 A nm . 6). 11 Jo h a n n G ram b s (s. B rie f N r. 11 A nm . 41). 12 Jo h a n n G eo rg G ram b s (s. B rie f N r. 39 A nm . 14). 13 N ich t erm ittelt. 14 P h .J. Spener, S ylloge (s. B rief N r. 86 A n m . 23). 15 S. A nm . 10. 16 Jo h a n n Fabricius (vgl. B rie f N r. 113, Z . 34-4 0 ).

49 il­

N r. 104

an Daniel Wilhelm Möller

25. 9. 1676

491

D E U S illam Ecclesiae nostrae aedem collabi aut ab A ntichristianis everti, ex eius ruderibus aut aliunde longe nobiliorem et sanctiorem excitabit coelestis ille A rchitectus, cuius prom issiones fallere nos nequeunt. H u n c solum invo­ cem us, ut, q u o d N o m in i suo glo rio su m fore sapientissim e intellexerit, agat, nos vero parem us ad om nia, u t saltem nostras et eorum , qui duci se patien­ tur, salvem us anim as d u m caeteri peribunt. A d pia desideria m ea etiam ab illo tem pore, quo ultim as ad Te scripseram , aliquorum T h e o lo g o ru m celebrium perlatae sunt epistolae, quae m e pluri­ m u m confirm arunt. N ullus autem , q u o d fore p rim u m quidam auguraban­ tur, repertus est, qui contradiceret publice. U tin a m quot suffragantur consi­ liis, to tid em etiam m anus adm o v eren t operi et suo loco quisque id agerent, quod ad em endationem facit. Sed co m m endem us etiam istud D O M IN O . In quo Tu vale cum Tuis et, q u o d facis, m e am are perge. Scrib. Francof. 25. Sept. 1676. Tuus precibus, officiis, affectu, am ore P hilippus Iacobus Spenerus, D.

50 illam ] res ; D 2. aedem ] eodem : D2. [E nde A b d ru ck D2].

55 p e r ib u n t: D 2 ] peribant: D I .

59 publice ]

492

Briefe des Jahres 1676

105. A n Johann Caspar Bauhin in Basel1 F ran k fu rt a. M ., 28. S eptem ber 1676

Inhalt E n tsch u ld ig t den langsam en F o rtg a n g d er A rb eit an seinem O p u s H erald icu m . - O b ersen d e t ein E x em p la r d er N eu auflage seiner S ylloge G enealogico-historica.

Überlieferung A: Basel, U B , G 2 1 6, Bl. 8 1-82.

V ir N obilissim e, M agnifice, Excellentissim e. D om ine et F autor H o n o ra­ tissime. Q u o d debitoribus, qui in solvendo tardi sunt aut plane im potes, consuetum est; u t fere eo ru m fugiant conspectum , quibus obstricti sunt, idem propem o d u m m ihi usuvenit, u t ex prom isso H eraldici operis2 debitor, quando, quod pollicitus sum , praestare adhuc nequeo, n on nisi cum ru b o re coram Te etiam , F autor N obilissim e, com paream et infrequentius Te literis invisere audeam . Scias vero laborem m e ex m anibus n o n d u m deposuisse, sed quan­ tu m licet ei incum bere, et forte pau co ru m m ensium foret opera, si uni illi vacare liceret, v erum enim vero, quando, quod parum ab officii negotiis superest tem poris, in plures dispensare necesse est, saepe intra m ensem vix una aut altera hora im pendi potest. Superioris aestatis n onnullam partem sibi vindicavit revisio Sylloges meae G enealogico H istoricae3, quam editor et plures urgebant; ea vero m u lto plus m ihi laboris im posuit, quam initio praevideram . E xem plum eius lator4 harum sim ul exhibebit, qu o d in rationes nostras tanquam usuram sortis adhuc debitae, du m ea aliquando D E O dante sequatur, referri peto. Vale et in ista etiam aetatis ingravescentis debilitate coelesti gratia nov u m quotidie ro b u r experiare. Scrib. Francof. 28. Sept. 1676. M agnif. T. Excell. ad pia vota et obsequia addictissim us Philippus Iacobus Spenefrus,] D.

10 /v e ru m e n im v e ro /: < s e d > . d u rch B eschnitt], 1 2 3 4

19 ro b u r ] + < i n f > .

Z u J. C . B au h in s. B rie f N r. 38 A n m . 1. Ph.J. S pener, O p u s herald icu m (s. B rie f N r. 38 A nm . 2). P h.J. S pener, S ylloge (s. B rie f N r. 86 A n m . 23). N ic h t erm ittelt.

22 Spenefrus] ] [T extverlust

N r. 105

an Johann Caspar Bauhin

28. 9. 1676

493

V iro N o b ilissim o, M agnifico, D o m in o jo a n n i C asparo B auhino, M edicinae D o cto ri C eleberrim o, C hristianissim i R egis5 et p lu rium M ag n atu m M edico E xperientissim o et in universitate Basileensi Professori publico Excellentis­ sim o. D o m in o et Fautori m eo H onoratissim o . Basileam. [E m pfängerverm erk:] 1676. O cto b r. 8. D D . Phil. Iac. Spenerus. Resp. N o v e m b r. 29. per [.. .]6.

5 T itel d er französischen K önige (L udw ig X IV .). 6 U n leserlich er N am e.

494

Briefe des Jahres Ί 676

106. A n [Johann Ludw ig H artm ann in R othenburg o .T .]1 F ran k fu rt a. M ., 29. S eptem ber 1676

Inhalt T eilt H a rtm a n n s E rfah ru n g , daß viele den R efo rm v o rsch läg en zu stim m en , w enige sie aber in die P raxis ü b erfü h ren w ollen. E rk u n d ig t sich nach den v o n H a rtm a n n geplanten Ü b u n g e n m it T h eo lo g iestu d en ten . Ü b ersen d e t den T rak tat v o n A hasver F ritsch ‫ ״‬V on christ-schuldiger E rb a u u n g “ . H ält C ollegia pietatis u n ter den P farrern der L andgem einden für nützlich. E inzelne N ach rich ten ü b er Jo h a n n U lrich W ild, H einrich v o n der L ith, das B ib elk o m m en tar­ w erk aus L u th ers Schriften. - K ü n d ig t den D ru ck seiner K atech ism u serk läru n g an. Z u [Johann H öfers] K atechism us. - E m pfiehlt die n eu g ed ru ck ten S chriften des A ndreas C ram er. - B ehan­ delt in den P re d ig te x o rd ien bis je tz t den S to ff d er sonntäglichen K atech ism u sü b u n g en . Will aber d em n äch st zu H a rtm an n s M e th o d e ü b ergehen, in den E x o rd ien biblische B ücher auszule­ gen.

Überlieferung D : P h .J. S pener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 1, F ran k fu rt a. M . 1709, S. 274-276.

Q uas ineunte Iulio2 ad m e dederas, n o n nisi a paucis diebus accepi, adeo voluptate, quam ex eius lectione uti o m n iu m tu o ru m cepi, tardior redditio aliquandiu m e p rivavit et frustrata est. Q u o d conquereris, cum n on desint, qui consensum suum consiliis piis testentur, rarissim os quosvis m anum 5 operi adm overe velle, idem ipse quoque experior. E t quidem aliquid non habere condicentes, m iserum tam en est parastatis in ope destitui, atque adeo ipsa conscientia eos, qui consensum suum testantur, urgere deberet, ut, quo d pro b an t, effectui etiam dare laborarent. Interim dum eo usque p erdu­ cantur, credam us, qui contra nos n o n sunt, etiam pro nobis esse3. 10 Saltem prim u s ille gradus est, si quae bona esse creduntur: sequentur D EI gratia etiam reliqui. Tu vero, Vir Ecclesiae studiosissim e, q u o d te dignum est, ages, si scripto aliquo4 έργοδύνατος fieri pergas atque, uti ex p ropria atque m ultiplici experientia te deficere non possunt varia consilia, q u o m o d o praxis institui queat, haec nobis cum aliis com m unicare digneris. In ea certe re 15 saepius m ihi haeret aqua5, et ab aliis, quod sequar, audire m allem .

1 Z u J. L. H a rtm a n n s. B rie f N r. 5 A nm . 1. - V orliegender B rie f ist Speners A n tw o rt a u f H a rtm a n n s Schreiben v o m 1.7.1676 (s. A nm . 2). H a rtm a n n a n tw o rte te w ied eru m am 21. 11.1676 u. 10.1.1677 ([wie A nm . 2], 214-216 u. 216). 2 J. L. H a rtm a n n an Spener, R o th en b u rg o .T ., 1.7.1676 (Halle a.S ., A FSt, A 51: 8; ged ru ck t in : P. S c h a t t e n m a n n , N eues [s. B rie f N r. 5 A nm . 17], 213f). 3 Vgl. M k 9,40. 4 Vgl. J .L . H artm an n , Veri C hristianism i Im p ed im e n ta et A d iu m en ta . . . w ie die Pia d esideria in w ü rck lich e P raxin zu richten, F ran k fu rt a. M .: J. D . Z u n n e r 1680; an g ek ü n d ig t ist diese Schrift in d em bei A n m . 2 nachgew iesenen Brief. 5 Ich w eiß m ir keinen R at ( O t t o , S p ric h w ö rter d e r R öm er, N r. 1 4 2 ).

N r. 106

an [Johann Ludwig Hartmann]

2 9 .9 .1 6 7 6

495

A b info rm atio n e tua, qua studiosos T heologiae officiis cito im itandis form as6, p lu rim u m m ihi p ro m itto ; sin, quos o p ortet, habeam us gregum pastores, m u lta adhuc effici p o tu eru n t, q u o ru m nunc vix spes est. C u m aliquibus hic etiam sim ile7 quid ab aliquot m ensibus cepi, et p rim am Ioannis vere am orifluam epistolam 8 evolvim us in hunc u n u m finem , u t discam us, quae verae praxeos et vivi C h ristianism i sit indoles, in ea ad oculum expres­ sa. C u m desiderio etiam expecto, u t in itiu m fiat apud vos exercitii B iblici9 et colloquiorum sacrorum , quae A u gustae10 etiam pientissim us noster D . Spizelius11 ad v o tu m p rim ario ru m q u o ru n d am v iro ru m sub in itiu m huius anni orsus est. O p to , u t pluribus locis tale quid in stitu atu r atque ita singularibus nostri exem pli in hac urbe calum niis adeo obnoxia tollantur: ubi enim passim idem fieri videbunt, etiam m alevoli n o n habebunt am plius, quod obiiciant. M agn[ificens] D . Fritschius, u t suppetias ferat, aliquas pagellas excudi curavit de hoc arg u m en to , qu aru m hic vides ex em p lu m 12. V ir ille zelo in rem sacram agitur prae m ultis aliis laudabili; certe, illius ordinis nem o m ihi succurrit, qui paria faceret: u tin am de n o stro o rdine no n idem dicere necesse sit. D E U S ipsius operae benedicat et dignis praem iis aliquando coronet. Svinfurtensis13 exercitii successus p lu rim u m m e recreat. Spero illos in id etiam incum bere, u t ad p raxin transferantur, quae colloquiis illis discentur: illa enim h o ru m esse debet praxis. C ongressus p asto ru m ruralium , si debito m o d o instituatur, p lu rim u m prodesse potest, si enim etiam pauci fuerint, qui, quid vera pietas requirat, didicerint, reliquis stim u lu m possu n t ad m o v ere14. Affinis m eus M . W ildius15 literis ad m e praedicavit affectum tu u m , quo 6 H a rtm a n n (w ie A nm . 2) h atte geschrieben, daß er täglich T h eo lo g ie stu d en ten u nterrichte: ‫ ״‬E x ercitiu m B ib licu m n o n d u m hic ex v o to m eo succedit, quia catecheticis adhuc im m o ra ri c o g o r et in su p er alios studiosos T heolog[iae] in p raxi T heol[ogiae] in fo rm o q u o tid ie “ . 7 Z u Speners C o lleg iu m pietatis m it T h eo lo g ie stu d en ten s. B rie f N r. 92, Z . 19-53. 8 ljo h . 9 H a rtm a n n (w ie A n m . 2) hatte berichtet, daß sein geplantes ‫ ״‬ex ercitiu m b ib lic u m “ w eg en der B elastu n g d u rc h K atechese u n d U n te rric h tu n g v o n T h eo lo g ie stu d en ten n o ch nicht nach seinem W unsch v o n sta tten gehe (s. A n m . 6). 10 A u g sb u rg ; zu m d o rtig e n C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 155, Z . 20—35. 11 G o ttlieb Spizel (s. B rie f N r. 3 A n m . 1). 12 A h asv er F ritsch (s. B rief N r. 9 A n m . 1), V on C h rist= sch u ld ig er E rb a u u n g (s. B rie f N r. 92 An m . 10). 13 S ch w ein fu rt. H a rtm a n n (w ie A nm . 2) h atte v o n d em u n v erän d erten F o rtg a n g des S ch w ein fu rter C o lleg iu m pietatis (s. B r ie f N r . 26) berichtet: ‫ ״‬S chw einfurtenses pie p erg u n t, ubi co ep eru n t; u tin a m au tem m aio r collegarum n u m e ru s adesset. A libi q u ib u sd a m pastoribus paganis persuasi, u t con veniant n u n c statis diebus et id em agant, desidero au tem m aio rem a n im o ru m co n iu n ctio n em , quae u b iq u e excitat et eiusm odi exercitiis sa lu b riter re sta u ra tu r“ . 14 H a rtm a n n (w ie A n m . 2) h atte m itg eteilt, daß er einige P fa rrer der R o th e n b u rg e r L andge­ m ein d en zu r E in rich tu n g eines reg elm äß ig en C o lleg iu m pietatis h abe b ew eg e n k ö n n e n (s. A n m . 13). 15 Jo h a n n U lric h W ild (s. B rie f N r. 3 A n m . 23). - Sein B rie f ist n ich t überliefert.

496

Briefe desJahres 1676

eundem praeveneris literis ad ipsum scriptis, de am icitia tua sibi plurim um gratulatur. Euge, iungam us, q u o tq u o t atque sum us, operas et D o m in u m pie invocem us, qui benedictione sua opus in nobis suum perficiat! A lium nancisceris vicinum , q u o d autore praefato laudatissim o D . F ritschio didici, D n. a L ith 16 ad Ecclesiam O n o ldsbacensem 17 vocatum , de quo m ulta spero, u t ipsius anim um ex exem plo viri ista scripta cognovi. Ita passim n o n om n in o desunt, qui seria volu n tate feruntur in id, quod om nes agere deceret. Q u o d tam im pense placet ex B. L uthero concinnatum o p u s18, m e m u ltu m recrearet et eos, qui socias iunxere operas. Im pedim enta fuissent obiecta: unde im prim endi n o n d u m factum est initium , illa enim folia specim inis19 tan tu m causa excusa. Forte adhuc ante hyem is ingressum fiet initium , quod ego u rgere non desistam . D ispiciam etiam , q uo m o d o fieri possit, et succes­ sive ad te m ittam us, quae im p rim en tu r. C u m vir dignus infinitis locis vivam fidem requirat et eius indolem describat, p lu rim u m iuvare potest profectum pietatis, loca vero hanc ipsam ob causam studiosius ubique inserta sunt, quae plurfibus] legi optam us. T u m suffragium etiam tu u m confirm avit m e de labore Catechetico, quem sub m anibus habeo et spero p ro x im o m ense ad finem perducendum , ut ante exitum anni e prelo p rodeat20. Q uedlinburgius, quem com m endas, libellus 1642 im pressus21 m ihi etiam prae plerisque aliis huius generis placuit, sed autoris D . H öferi22 nom en, q u o d expressisti, ignorabam . M aterias illas, quae intern u m hom inem respi­ ciunt, p ro m odo gratiae concessae23 eligere studeo et suis inserere locis, veru m quia n im iu m prolixius esse nollem , saepe vix video, quo m o d o satis­ facere possim m eo et aliorum desiderio. B[eati] Andr[eae] C ram erfi]24 opuscula hic excusa sunt et volentibus sup­ petu n t exem plaria, q u otcunque desiderantur. M agni illum v irum facio et ob hoc praefatione illa opuscula com m endavi. 46 O n o ld sb acen sem : cj ] M oldsbacensem : D . 52 im p rim en d i: cj ] im pediendi: D. 58 plurfibus]: cj ] plures: D . 68 A n d r.: cj ] A rn d t.: D. 16 H ein rich v o n der L ith (s. B rie f N r. 95 A nm . 33). 17 A nsbach. 18 Z u d em v o n Jo h a n n H eigel in itiierten B ib elk o m m en tar aus L uthers Schriften s. B rie f N r. 5 A n m . 11. 19 Vgl. B riefe N r. 78, Z . 9 -2 0 , u. N r. 79, Z . 4 6 -5 0 . 20 P h .J. Spener, E infältige E rk lä ru n g (s. B rie f N r. 82 A n m . 6). 21 D er v o n Jo h a n n H ö fe r im A u ftrag des P re d ig erm in isteriu m s herausgegebene Q u ed lin b u rg er K atechism us v o n 1642 (vgl. J. G. W alch, B ibliotheca T h eo lo g ica Selecta 1, Jena 1757, S. 463) ist in B ib liotheken n ich t m eh r nachw eisbar. H a rtm a n n hatte in seinem B rief (wie A n m . 2) diesen m it L u th e rtex ten arbeitenden K atechism us gelobt. 22 Jo h a n n H ö fer (gest. 25.5.1656); geb. in G reiz, seit 1636 P rediger, 1640 D r. theol. in Leipzig, seit 1643 S u p erin ten d en t in Q u e d lin b u rg (D B A 547, 78; Jö c h er 2, 1640). 23 Vgl. E p h 4,7. 24 A n d reas C ram er (s. B rie f N r. 64 A nm . 5).

N r. 106

an [Johann Ludwig Hartmann]

2 9 .9 .1 6 7 6

497

E xo rd ia25 ex Catechesi ad hoc usque tem pus continuavi et forte eidem m o ri insistere pergam : suntque ex collegis aliqui hoc exem plum secuti. U n d e divina gratia factum est, u t ex auditoribus n o n desint, etiam in aetate adhuc teneriori, qui Catecheseos suae cognitio n em habeant no n contem nen­ dam . M e th o d u m vero illam, qua scribis, te argum enta lib ro ru m B iblicorum exordii loco tractasse26, itidem m erito laudo. Si aliquando videro, sine au d ito ru m noxa catechesi ad aliquod tem pus m e supersedere posse, exem pium im itab o r, q u o d p lu rim u m placet, nec de eo nisi te m on stran te cogitas­ sem. D e illis, quos ad m e m isisti, q u o ru m reliqua D n. H o rb io 27 m eo, qui totus ardet in p ro m o tio n e m causae coelestis, m ittam , gratias ago m axim as, u t leve hoc άντίδωρον28 b o n i consulas oro! Vale. 29. Sept. 76.

25 26 27 28

Z u m fo lg en d en s. B rie f N r. 82 A nm . 5. Vgl. den bei A n m . 2 n achgew iesenen B rie f H artm an n s. Jo h a n n H ein rich H o rb (s. B rie f N r. 5 A n m . 19). N ic h t erm ittelt.

498

Briefe desJahres 1616

107. A n [einen T heologen]1 F ra n k fu rt a. M ., [S eptem ber 1676]2

Inhalt F ü h rt den freundschaftlichen S treit ü b er die Sache der F rö m m ig k e it w eiter: 1. Z u r C hristlichen V o llk o m m en h eit: B estreitet n ich t die fo rtw äh ren d e A n fech tu n g durch die Sünde, rechnet aber m it ein em die Sünde ü b erw in d en d en G lauben. B estreitet die M ö g lich k eit häufig w ied erh o lter B uße. Seine L ehre fü h rt nicht zur Ä n g stig u n g der G ew issen. 2. Z u dem C o lleg iu m pietatis: Ist b ereit, die V eranstaltung fallen zu lassen, w e n n bessere W ege der E rb au u n g eröffnet w erden. U n tersch e id e t zw ischen unterschiedlichen G eg n ern dieser E in rich tu n g . - G egen die u m lau fen ­ den G erü ch te verw eist er a u f seine öffentliche V erk ü n d ig u n g u n d Lehre.

Überlieferung D : P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 1, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 29-31.

Q u o d attinet de causa pietatis am icam n o stram disceptationem , tam non aegre fero, si quis m ecum contendat, u t ex om ni tali occasione reperiam proficiendi occasionem . Tecum fateor non om nem servum esse peccati, qui ex infirm itate labitur, nam et carnis n o n est nulla aut exigua vis in renatis, et sola gratia D om ini sui salutem nanciscuntur, n o n vitae suae puritate, quae ad iudicium divinum collata, cum m undissim a videretur, vitii n im ium adhuc habet. Interim , nec vim aut virtu tem spiritus m erito Salvatoris nobis acquisitam tam infirm am credam us, ut in lucta tam frequenter succum bat, quod Tua3 innuere viden­ tur. Fides enim m u n d u m vincit4. Iustum per diem 77 vicibus labi posse Salvator nullibi dixit, sed si toties a fratre offenderer, toties m e veniam illi debere asseruit5. E t si, quae natura verae poenitentiae sit, pro b e expendam us, tam frequentes relapsus non ad m ittit o dium adversus peccata conceptum et, quod ex ipso lapsu apud resurgentem intensius exarsit, fidele erro rem suum em endandi propositum . Ipse tecum reputa, n u m crederes, si quis te graviter offendisset factique testaretur poenitentiam , hanc seriam fuisse, quando ipsa illa hora priorem offensam repeteret vel adderet g raviorem hocque saepius ageret; in angelum h o m o n o n m u tatu r, sed, u ti recte dixisti, m u n d atu r a peccatis. Haec m u n d i­ ties perfecta cum n o n sit, aliquoties tam en perducitur. E xpende in tim ore D om ini, quae Iohannes 1. Epist. III. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.106 scribitus, et intelli1 N ic h t erm ittelt. 2 Z u r D atieru n g s. A n m . 13 u. 14. 3 N ic h t erm ittelt. 4 Vgl. ljo h 5,4. 5 Vgl. M t 18,21f u. S pr 24,16; vgl. J. C . D an n h au er, H o d o so p h ia C hristiana, S tra ß b u rg 1649, S. 640 (P h ä n o m e n o n IX , I). 6 lJ o h 3 ,3 -1 0 .

N r. 107

an [einen Theologen]

[September 1676]

499

ges nos nobis saepe blandiri, quando excusam us p eccatorum frequentiam . Lapsus A p o sto lo ru m plures Sacra Scriptura notat, nec diffiteor, ex illis nostrae infirm itati esse solatium . C o g itan d u m tam en, n o n d u m eos accepisse eam spiritus v irtu tem , quam C hristus n o n nisi in gloriam ingressus fidelibus suis m ittere decreverat et quam n o n A postolis solis, sed fidelibus, haud equidem eadem m ensura, eadem tam en indole dare p ro m isit7. U n d e ex quo spiritus v irtu te ind u ti fuere, n o n exuerunt hom in em , alii tam en om nino, quam fuerant, evasere: et hoc in fidelibus nunc quoque requiritur. D esperationis periculum , qu o d m u lti tim ent, tan tu m n on est: im o n uilum , si doctrinae sanae hom ines p ro b e attendant, tim erem . N em in i enim nec uno excepto, quam gravissim e etiam peccaverit, venia caelitus negatur, si posthac uni velit D E O vivere et, quicquid o m n ino huic contrarium est, abdicare. Q u i vero inducta desperatione senserit peccatorum , cum conscien­ tias lancinare incipiunt, g ravitatem et infernalis ignis praegustum , nonne is, si requireretur, vel ipse paratus esset, quicquid habet, im pendere huic uni, ut illud discuteret periculum ? A n ergo illi gravis futura esset conditio, ut gratia coelesti fide accepta posthac soli D E O viveret, cuius gratia ipsum obse­ quium reddet, quam credere poterat, facilius et suavius? H o c im pendio, si salutem sibi stare nollet, an tu fidem veram crederes, vel u n q u am eiusm odi h o m in em serio cogitasse, q uanto constiterit D o m in o parta nobis salus et q uantu m illi debeam us, cui nos debem us totos? U n d e ex his hypothesibus ob peccata praeterita n em ini desperandum : sed nec ullum sperare iubeo, qui post hac velit peccato servire. Ita qui n u n q u am audet dicere: Ich w erde forthin n im m e rm e h r sündigen, serio debet profiteri: Ich w il hinführo n im m erm eh r m it W illen sündigen. C o n v en tu s8 nostri ad exercitia privata, si ipsis piis forent scandalo et nocum ento, vel q u o d illorum m edio com m odius alia ratione assequerem ur, o m itti possent: n o n vero propterea, quae m e m anent pericula vel variae calum niae. Facti su n t A postoli om nia o m n ib u s9, sed ubi aedificandi videbant occasionem . H anc vero etiam , ubi de unius anim ae ageretur lucro, nunquam om iserunt. A liqui se his exercitiis ad veru m C h ristianism um adductos grato in D eu m anim o fatentur, cum seculo toti prius im pliciti et publicis concioni­ bus, u t ipsi sentiunt, n u n q u am co m m o ti fuissent. H ac in civitate qui offen d u n tu r illis exercitiis, d u o ru m sunt generum : alii ex m alitia et pietatis odio aversantur, quicquid ad pietatis p ro m o tio n em facit, eo m agis, quo efficaciora m edia vident; hos nec attendi dignum est, confer M atth . XV, 1 2 .1310. A lii caeco im p etu illorum seq u u n tu r ductum et, quid apud nos agatur, ex eo ru m calum niis haurire, quam vel fidem adhibere iis, qui intersunt, vel ipsi accedere (nam nulli aditus interdictus) et suis 7 Vgl. Jo h 16,7. 8 Z u dem in Speners P farrhaus stattfm d en d en C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 44, Z . 107-163, u. A n h an g N r. 162. 9 Vgl. 1K or 9,22. 10 M t 15,12f.

25

30

35

40

45

50

55

60

500

Briefe desJahres 1676

auribus percipere m alunt, aliter iudicaturi, si in rem praesentem venirent. A pud hos etiam saltem non idem pietatis zelus est quam apud eos, qui exercitia haec frequentant. Q uis iam dixerit, h o ru m gratia illos om ittendos, qui exercitiis talibus profecere et p o rro proficere sperant: vel n on pluris apud m e esse debere m ille gem itus et lacrym as p iorum , quae secuturi, si hoc m edium aedificationis salubre om itterem quam carnales affectus eorum internos, qui rem lim is adspiciunt? Q u o d eos attinet, qui extra civitatem vivunt, sua culpa offenduntur, si non diligentius in ea, quae aguntur, in q u iru n t et quidem a nobis ipsis rationem rei discere laborant, quam ita p ro b atu ri essemus, u t scandali nec occasio super­ esset. Q u ae ego hac causa sustineo varias suspiciones, calum nias, odia, tanti non facio, ut ob ea vel unius pii curam m in o rem haberem . D octrinae meae o rth o d o x ia ex scriptis publicis eam agnoscere volenti sufficienter n o ta fieri potest: unde dilui q ueunt calum niae. H is, qui acquies­ cere nollet, sua culpa peccat, n o n mea. E t nu m q u id calum niae iniuriam vitare p o tu e ru n t etiam , qui in id u n u m incubuere? U n d e, qui D eo m eo ipsam v itam et sanguinem debere abunde novi, parum esse credo, si ipsius causa existim ationem m eam apud plures perdam . Si etiam p ro b e rem expen­ dam , non apud alios perdo, quam qui vel m ali sunt, vel saltem , quod suum est, u t ex caritatis praescripto iudicent, n o n agunt: cur m u ltu m laborarem , hisce u t placerem , qui hom inibus placere non debeo. A ddo hoc etiam , scandalum apud vere pios ex om issione h o ru m exercitiorum longe oritu ru m gravius, quam apud sequiores ex continuatione: et istud afflicturum esset n o n eos tan tu m , qui in hac v iv u n t civitate, verum etiam passim in G erm ania. N am etiam aliis in civitatibus idem iam institutum , alibi in eo est, ut in stitu a tu r11. Q u o cum praeiudicio to t fratrum piorum o m itterem us rem tam salutarem ! Interim u tique necesse est, u t D E U M pie invocem us (precibus nostris istas vestras quaeso addite), qui Spiritu veritatis et prudentiae nos in om ni eo n egotio regat, ne quid agam us, qu o d gloriae ipsius et p lu riu m aedificationi paru m prodesset, certe nihil in o m ni ea re m eum est, nihil m eum quaero, unde ad D E U M , quo universa refero, spero m e non periculose erraturum . C aeterum , quando T heologi pauciores hoc arg u m en tu m excoluere, pius IC tus D. F ritschius12 peculiari, licet exiguo libello, D eb itu m aedificandi per pia colloquia p ro x im u m 13, explicavit: qui his prodiit nu n d in is14, cuius etiam cum his vel post has videbis exem plum .

65 secuturi: cj ] secutura: D .

78 p ro b e rem : cj ] p ro b erem : D.

11 A u g sb u rg , D arm stad t, R o th e n b u rg o.T . u n d S ch w ein fu rt (vgl. B rie f N r. 110, Z . 76-89). 12 A h asv er F ritsch (s. B rie f N r. 9 A n m . 1). 13 A. Fritsch, V on C h rist= sch u ld ig er E rb au u n g (s. B rie f N r. 92 A n m . 10). 14 D ie F ra n k fu rter H erb stm esse v o m 10. bis 30. S eptem ber 1676 (vgl. B rie f N r. 27 A n m . 14).

N r. 108

an [Elias Veiel]

[September 1676]

501

108. A n [Elias Veiel in U lm ]1 F rankfurt a. M ., [S eptem ber 1676]2

Inhalt V erteidigt e rn eu t seine T hese, daß die C h risten zu r V o llk o m m en h eit streb en m üssen. Von je d e m , d er m it E rn st C h rist sein w ill, ist ein w ah rer, lebendiger G laube zu erw arten . W ehrt den V o rw u rf des P erfek tio n ism u s u n d S ynergism us ab. - B estreitet, m it seinen C ollegia pietatis etw as g ru n d sätzlich N eu es in die K irche ein g efü h rt zu haben.

Überlieferung D :P h .J . S pener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ic a L atina 3, F ra n k fu rt a .M 1709, S. 4 53-454.

Q uae ad m eas repondisti3, fateor m e n o n intellegere, si vero T u m eam intellexisti, quae plana v id etu r esse, sententiam . A d άκμήν C hristianism i4 om nibus ten d en d u m esse, extra dubitationis aleam p o situ m 5 credo: a quo­ quam au tem eam attingi, nullibi dixi neque doceo. Q u in im o audacter assevero, si quis eum attigerit gradum , quem perfectionis n om ine dignum 5 prius crediderat, tu m d em u m intellecturum , quam longe adhuc ille a perfec­ tione absit. P rorsus sicuti n u n q u am m inus perfectam eruditionem consecuti nobis v id em u r, quam cum p lu rim u m profecim us: quan tu m cu n q u e enim intellexim us, sem per perspiciem us, quam parum , quod scim us, m u ltu m sit, quod nescim us, idem om nia in re C h ristianism i attinet: 10 Interim ho c o m n in o requiro a quovis, qui serio C hristianus esse velit, ut fide instru ctu s sit viva: quae fides viva, sicuti ab im becillitate nos n on liberat, ita liberat tam en ab o m ni peccati dom inio, u t n ullum am plius in nobis regnare p atiam u r et iam illa in to ta vita no stra princeps cura sit, q u o m o d o ad n u tu m et v o lu n tatem D o m in i nostri, cui unice nos sacravim us, vitae n on 15 aliquam partem , sed eam o m n em exigam us. H oc sanctum p ropositum , accedentibus illis m ediis, quae coelitus n obis com m endata, n u m q u am sterile est, sed perp etu am victoriam , vel, ubi labi contigit, festinum receptum et intensiorem ard o rem studiosius posthac sibi cavendi post se trahit. N ostris viribus ne h ilu m quidem trib u erim , sed ex trem am αδυναμίαν agnosco. Inte- 20 rim n o n cesso etiam praedicare divinam v irtu tem , ex qua plurim a possu­

1 Z u E. Veiel s. B rie f N r. 2 A n m . 1. - Es d ü rfte sich u m S peners A n tw o r t a u f Veiels B rie f v o m 13.7.1676 (s. A n m . 3) handeln. D ie schon im B rie f N r. 56 (vgl. Z . 1) strittig e n T h em en (P erfektibilität d er C h risten ; C ollegia pietatis) w erd en m it z u m Teil ähnlichen A rg u m en ten expliziert. 2 D er B rie f ist zu r Z eit der F ra n k fu rter H erb stm esse (10. bis 30. S eptem ber) 1676 geschrie­ ben , als A h asv er Fritschs bei A n m . 10 genanntes W erk erschien. 3 Veiels n ich t ü b erliefertes A n tw o rtsc h re ib e n a u f B rie f N r. 56 datierte v o m 13.7.1676 (s. B rie f N r. 56, Z . 405). 4 Vgl. B rie f N r. 56, Z . 229-251. 5 Ü b e r allen Z w eifel erhaben.

m us, quae eam n o n aestim antibus im possibilia videntur. Praecepta eius gravia n o n sunt diligentibus eum , ait discipulus am orifluus6. E t p ro p o n e tibi hom in em , viva fide plenum , qui coelestes, quas in Iesu suo possidet, thesauros anim o vere conceperit atque illis conferre, quae seculum hoc auctoram enta praebet, didicerit. A n credes, eum aliter posse, quam ardentissim o am ore com plecti D eu m suum , in quo nihil nisi in se charitatem videt: eo vero am ore im pellente aget et po terit ea, quae nec posse credidisset: M ulta virtus est m eriti C hristi et Sanctissimae eius Passionis, u t peccati d o m in iu m extinguat et ad crucifigendam carnem 7 subm inistret vividam virtutem . Interim carnis m anet im becillitas, quoad hic sum us: nec negam us hanc, sed u t Spiritus vis divina praevaleat neque patiatur h o m inem duobus servire dom inis8. Q u o d im possibile esse, veritas pronunciavit. A lter ergo abdican­ dus est dom inus, vel D eus, vel quicquid huius voluntati adversum est. In quo praecipue hallucinatur seculum , cum credit servitutem hanc adeo invi­ cem oppositam conciliari posse. His ad ravim usque9 contradico, nec aliter libet. Q uibus insolitis in orbe C hristiano viis utar, equidem nec ipse novi, nisi illud innuas congrediendi in m eis aedibus et de aedificatione m utua atque Scripturae ad hunc finem directo scrutinio m orem . H ic vero adeo novus non est, nec quicquam in se habet incom m odi, p lu rim u m vero em olum enti. Eius patro cin iu m nu p er in se suscepit pientissim us aliquis et C eleberrim us Iu ris-C o n su ltu s10: cuius forte scriptum brevi videbis. U n d e no n solum finis absentia m ea tueor, sed in ipsis etiam m ediis nihil video, quin regula divini verbi ex am ussim conveniat. E t hinc inde incipiunt alii etiam ex sopore evigilare, consilia et operas in causa dom ini coniuncturi ad eum m odum , quem C hristi regnum o m ni violentiae exsors fert atque patitur. Q u id m ire­ ris, nonnullis locis Politici ad causam sanctam proniores sunt Theologis et ab his illo ru m pietas retardatur? Sed gloriae suae D E U S n on deerit, si vel om nes m an u m retraham us.

6 Vgl. lJ o h 5,3. 7 Vgl. Gal 5,24. 8 M t 6,24 (vgl. B rie f N r. 56, Z . 183f). 9 Bis zu r H eiserk eit (vgl. O t t o , S p ric h w ö rter d er R ö m er, N r. 1509). 10 A h asv er F ritsch (s. B rie f N r. 9 A n m . 1), V on C h rist= sch u ld ig er E rb au u n g (s. B rie f N r. 92 A n m . 10).

N r. 109

an [D avid Clodius]

2 .1 0 .1 6 7 6

503

109. A n [D avid Clodius in G ießen]1 F ran k fu rt a. M ., 2. O k to b e r 1676

Inhalt N im m t zu d en G erü ch ten ü b er sein C o lleg iu m pietatis S tellung (angebliches R ederecht für Frauen; ch ristlich er P erfektionism us; V ernachlässigung d er A rbeit; V erachtung des öffentli­ chen G ottesd ien stes). - Z u m D ru ck des kabbalistischen B uches Sohar.

Überlieferung D : Ph.J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ic a L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 126-127.

N o n m aius v estru m desiderium ad nos excurrendi esse po tu it, quam nos­ tru m fu tu ru m erat gaudium , si vestra licuisset frui praesentia, quam tam en post breve tem poris spatium nobis p ro m ittim u s, unde n o n paru m laetor, quoties ea recordatio anim um subit. C aeterum , quae nunc etiam scribere possem , in illam inter praesentes, quam expecto, confabulationem differre m alo. H oc solum in antecessum dicere liceat: pleraque alibi de nobis aliter ac habent referri et m aiora de nobis praedicari, quam res est, tu m m ala spargi, q u o ru m tam en rei n o n sum us. M ulieribus in congressibus nostris aliquam docendi p artem trib u i2, per­ fectionem nos su m m am in huius vitae im perfectionem inferre, hom ines a laboribus necessariis ad solam Scripturae m editationem avocare, contem tu m p u b lico ru m coetuum et cultus introducere, et sim ilia com m enta sunt, quae in ipsa hac urbe im pediri nequeunt, q uom inus fam a eundo vires et fidem acquirat. U n d e nec m iran d u m valde, q u o d aliorsum delata sui similis sit. Praesens vero intelliges, m ulieris in exercitiis m eis dom esticis nunquam auditam esse vocem , cum etiam sipario a nobis rem otae ta n tu m auscultent. Ita nec, quan tu m v is in sexu suo paucas habeat, quae ipsacum 3 Scripturae intelligentia et pietatis ardore com parari possent, certos celebrat (quod in vulgus em anavit) conventus, in quibus ea statis horis alias instrueret; hoc enim licet certis legibus circum scriptum n o n o m nino dam nari posset, ne tam en m ali species noceret, ipsim et nollem us. H oc tam en quis im probet, quoties unus alterve am icus eam invisunt, qu o d n o n de rebus futilibus serm ones m isceat, sed de eo, de quo C h ristian o ru m serm ones plerosque institui deceret, n im iru m de uno necessario4; et nec hoc reprehendetur, si, ut

1 Z u D . C lo d iu s s. B rie f N r. 81 A n m . 1. - F ür die A d ressaten zu w eisu n g s. A n m . 6 u. 7 u n d Z . 1 -4 . 39, die d en A d ressaten in der N ä h e F rankfurts v e rm u te n lassen. 2 Vgl. B rie f N r. 19, Z . 2 0 -2 6 . 3 Jo h a n n a E leo n o ra v o n M erlau (s. B rie f N r. 96 A n m . 28); offen b ar fehlt im T ext die O b e rle itu n g zu Z . 17ff. 4 Vgl. L k 10,42.

504

Briefe desJahres 1676

serm oni et colloquio am ico suppetat arg u m entum , prolato S[ancto] C odice ex eo hoc petatur. Q u o d perfectionem attinet, ad eandem tendere docem us cum Paulo fassu­ ri: C u m om nes vires intenderim , ούχ οτι ήδη ελαβον, ή ήδη τετελείωμαι5. Reliqui autem refelluntur exem plo eorum , qui ad laborem seduli, cum nihil in otiosa alia, quibus plerique m agnam dierum partem transigunt, irnpendant, satis tem poris reperiunt sacris studiis dicatum , ut n o n cum dispendio lab o ru m necessariorum ea sint instituenda: tum in tem plo cum aliis sunt frequentes. Vicissim longe m aiora praedicant quidam de nostris coetibus, quam , qui praesens est, ea deprehendet. A dest aliquibus ardor in Scriptura proficiendi et aliquis conatus, sed longe adhuc absum us ab eo zelo, quo exardescere decet et ad quem paulatim illis gradibus p ertingere necesse est. U nde alio­ ru m exem plo et hortatio n ib u s egem us m axim e et, cum aliquando, Vir E xcellentissim e, nos invises, a Te etiam in b o no proposito confirm ati p o rro incendi et consilio iuvari confidim us. V erum de his, quod occupavi dicere, praesentes loqui facilius possum us. Liber Z o h ar6 istis nundinis n o n d u m p rodiit, audio tam en in eo esse, ut p rio r pars, C abbalisticum Lexicon7, exeat et quod propediem reliqua se­ quentur. C o m m en tariu s A pocalypticus8, q u od audio, adhuc in civitate hac servatur et expectat p ro p itiu m editorem . 2. O cto b r. 1676.

42 Z o h ar: cj ] Z ah ar: D . 5 Phil 3,12. 6 D as B u ch Z o h ar (B uch des Glanzes), H au p tsch rift der älteren K abbala (Sefirot-L ehre), ist ein K o m m e n ta r zu d en fü n f B ü c h ern M ose u n d g eh t w o h l a u f das 13. Ja h rh u n d e rt zurück (E rstd ru ck : C rem o n a u. M a n tu a 1558-1560) (EJ 16, 1163-1215; vgl. EJ[D] 9, [630-732] 6 5 3 f). 7 C h ristian K n o rr v o n R o sen ro th (s. B rie f N r. 2 A n m . 35), K abbala denudata Seu D o ctrin a H e b ra e o ru m T ranscendentalis E t M etaphysica A tq u e T h eo lo g ica In Q u o A n te ipsam T ransla­ tio n em L ibri difficillim i . . . C o m m e n ta rii . . . C abbalistici, cui n o m en S ohar . . . p ra e m ittitu r A p p aratu s . . . , B d. 1 -2 , Sulzbach i.d. O berpfalz: A brah. L ichtenthaler 1677-1684 (N d r. H ild e s h e im -N e w Y ork 1974). 8 W ahrscheinlich der u n v erö ffen tlich t gebliebene A p o k aly p sek o m m en tar v o n A ntoine G re10t, v o n d em u n terdessen in L eiden ein ‫ ״‬P ro d ro m u s“ erschienen w ar (s. B rie f N r. 77 A n m . 4f).

N r. 110

an [Johann Fischer]

2: 10. 1676

505

110. A n [Johann Fischer in R iga]1 F ran k fu rt a. M ., 2. O k to b e r 1676

Inhalt D a n k t fü r die M ein u n g säu ß eru n g zu den Pia D esideria. B eg rü n d et seinen S chritt, M ißstände der K irch e u n d M ittel d er R eform öffentlich zu diskutieren. B erich tet v o n der bisherigen R eak tio n a u f die Pia D esideria: O b w o h l sich zur Frage einer n o ch ausstehenden B e k eh ru n g der Ju d e n , eines k ü n ftig e n Falles R om s sow ie zu den C ollegia pietatis k ritisch e S tim m e n gem eldet h aben, h a t bislan g kein er öffentlich w id ersp ro ch en . Es fehlt aber an der B ereitschaft, die R efo rm v o rsch läg e in die T at um zusetzen. V on Jo h a n n L udw ig H a rtm a n n in R o th e n b u rg o .T ist viel zu erh o ffen . E inige C ollegia pietatis sind in A u g sb u rg , S ch w ein fu rt u n d D a rm sta d t bereits ein g erich tet. - W ünscht, daß Fischer nach d em T o d v o n [G eorg P reuß] seine A m sttä tig k eit in fru ch tb arerer Weise fo rtfü h re n kann. - B erichtet, daß er b eg o n n e n hat, nach englischem V orbild die B ibel w äh ren d der P re d ig t aufgeschlagen zu lassen u n d einzelne B ibelstellen vorzulesen; daß er die Z u h ö re r e rm u n tert, ihre N e u e n T estam ente z u m G o ttesd ie n st m itzu ­ b rin g en . - T ra k tie rt in den P re d ig te x o rd ien , in denen er bisher den S to ff d er n achm ittäglichen K atech ism u sleh re b eh an d elt hatte, seit B eg in n des K irchenjahres d en R ö m erb rief. Jo h a n n W inckler in D a rm sta d t tu t dasselbe m it d em K olosserbrief. D er A rg w o h n ü b er diese N e u e ru n g w eich t erst langsam .

Überlieferung D : P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T heo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 109—112.

C u m m ultae subinde ad m e literae variis ex locis perferantur, n on aliae a plurim o tem p o re m ihi fuere gratiores, quam quas nudius quintus a Tua m anu scriptas2 p o rrex it com m unis am icus Lic. Schüzius3. N isi q u o d iactura 1 Jo h a n n F ischer (1 3 .1 2 .1 6 3 3 -1 7 .5 .1 7 0 5 ), S u p erin ten d en t in R iga; g eb o ren in L übeck, nach d em S tu d iu m in R o sto ck u n d A ltd o rf P red ig ta m tsk an d id at in Stade, w o er m it d er Ü b e rse t­ zu n g v o n R ich ard B ax ters ‫ ״‬A T reatise o f S elf-D enyall“ einen S treit ü b e r die englische E rb au ­ u n g sliteratu r auslöste, 1667-1673 S u p erin ten d en t in Sulzbach i.d . O b erp falz, seit 1673 S uper­ in ten d en t in R iga, seit 1678 G eneralsu p erin ten d en t v o n L ivland, seit 1701 G eneralsu p erin ten ­ d en t u n d K o n sisto ria lrat im H e rz o g tu m M ag d eb u rg (D B A 323, 7 6 -9 3 ; A D B 7, 72f; N D B 5, 189; Jö c h er 2, 623f; S venskt B iografiskt L exikon 16, S to ck h o lm 1964-1966, 5 6 -6 1 ; M ö ller 3, 2 5 5-260; G. W ie s e l g r e n , Jo h a n n Fischer L ivlands ny e apostel, S v io-E stonica 17, 1964, 26-58; O t t o w / L e n z N r. 465; vgl. J. W a l l m a n n , B eziehungen des frü h en P ietism u s zu m B altik u m u n d z u F inn lan d , in: W a l l m a n n , T h eo lo g ie u n d F rö m m ig k eit, 249 -2 8 1 ; V . W a p p m a n n , D u rc h b ru c h zu r T oleranz. D ie R eligionspolitik des P falzgrafen C h ristia n A u g u st v o n Sulz­ bach, 1995, 20 5 -2 1 4 ). D er hier abg ed ru ck te B rie f ist d er früheste erhaltene B rie f Speners an Jo h a n n Fischer. B riefe Fischers an Spener sind erst für die Z eit ab 1692 ü b erliefert (vgl. die Liste d er erh alten en B riefe b e ij. W a l l m a n n , a aO , 251 f A n m . 7). 2 N ic h t ü b erliefert. 3 Jo h a n n ja c o b S chütz (s. B rie f N r. 123 A n m . 1). S chütz stand m it Jo h a n n Fischer in V erbin­ d u n g , seitdem er dessen Reise v o n Sulzbach nach R iga o rg an isiert h atte (vgl. die Liste d er B riefe v o n Schütz an Fischer bei J. W a l l m a n n , [w ie A n m . 1] 251f A n m . 7), u n d so rg te m itu n te r für die Ü b e rse n d u n g v o n Speners B riefen, w ie o ffenbar fü r den hier v o rlie g en d en (s. J. J. S chütz an J. Fischer, 25.11.1676: ‫ ״‬in m ein em jü n g ste n Schreiben w ar ein einschluss v o n H . D . S pener“ [F ran k fu rt a. M ., S enckenbergische B ibliothek, S chütznachlaß M 326]).

506

Briefe desJahres 1676

p rio ru m , quas ad m e superiori D ecem bri dedisse m em oras, m olesta fuit, reliqua om nia epistolae argum enta m e exhilararunt m axim e: ante om nia g ratu m m ihi fuit, qu o d intellexi m em o riam aliquam nostri etiam inter tot negotia et quotidianas distractiones vobis superesse, ex quo spero, Vestra­ ru m etiam precum m e et coetum n o stru m hactenus fuisse et, quod spero, posthac fore participem . U ti vero in illa com m unione et συναγωνιστώ pluri­ m u m o m nibus situm est, ita m ihi inde m aius beneficium , qui periculis variis obseptus im becillitatem m eam m agis m agisque agnosco et, qu o d a m e non possum , a fratribus, inprim is vero quem h o ru m etiam suspiria sollicitent D E O , expectare necessum habeo. G ratum m ihi fuit, quod piis desideriis m eis4, de quo tam en, si videris, n u n q u am dubitabam , sed ob loco ru m intercapedinem m ittere non poteram et eo pervenisse nec cogitabam quidem , suffragium T u u m et v o tu m addis. Infirm ius q uidem m edium , quam u t ad opus m agni m om enti, em endatio­ nem aliquam Ecclesiae, p lu rim u m conferat, paucae huiusm odi pagellae, d um n o n ego ille sum , quo instru m en to D E U S ea in re uti decrevit, uti meae m ihi tenuitatis satis sum conscius. Fuere tam en, quae m e im pellerent, ut aliquid auderem in re tanta. Sperabam enim fore, ut, si quis eorum , qui hactenus in heterodoxiae non fuisset suspicione (aliorum enim aliquorum querelis, quo m inus attenderentur, illud non parum obstitit, qu o d Ecclesiam nostram aut C onfessionem iam reliquisse viderentur), in liberiores questus effunderetur et excitarentur aliqui ex veterno, quo tanquam satis bene cum Ecclesia nostra ageretur, securi sterterent et alii, qui form idine aliqua vocem hactenus pressissent, exem plo isto m o v eren tu r et consensum suum testa­ rentur, inprim is ut illi, quos D E U S functionibus illustrioribus praefecit et donis praestantioribus instruxit, eo invitarentur, quo ipsi positis hum anis affectibus, qui eos, ne m an u m operi adm overent, retinuerant, serio hanc rem sibi agendam sum erent, ubi conspicerent fore, si pergant cessare, ut alii, quos ip so ru m exem pla ante se habere decebat, opus aggrederentur, non exiguo ip so ru m conscientiae et existim ationis periculo, utcunque etiam res excedisset. N am si divina benedictione successus non deesset, illorum negligentiam isto ru m conatibus in ru b o rem datum iri, si conatus irritus foret aut dam n u m etiam exin em ergeret, a cordatioribus ipsis im p u ta tu m iri, quod operi defuissent et sua som nolentia occasionem subm inistrassent, ut alii operi im pares se negotio ingererent, qui praeeuntes sequi et illorum ductum pati parati fuissent, si quos habuissent. Si nihil aliud efficeretur, de hoc vix dubitabam , p lu rim o ru m cogitationes, quas corde hactenus pressissent, ea ratione patefactum iri atque hanc occasio­ nem fore, u t arctiorem inter sese am icitiam contraherent, qui alter alterum in his desideriis et consiliis όμόφρονας observassent. Plurim is enim hunc scru20 su m : cj ] cu m : D. 4 P h .J. S pener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9).

N r. ltO

an [Johann Fischer]

2. 10. 1676

507

pu lu m fuisse n o n sem el observavi, ubi, quos n otos habebant, contritionem Iosephi5 p aru m curare adverterant, u t nem inem superesse crederent, cui illa cordi esset. N o n parvi autem ad rem hanc m o m en ti est an im o ru m p iorum inter se no titia et unio arctior. H aec fere fuere, quae m e im pellerent, ut paterer publica fieri desideria m ea, ex quibus, quod Ecclesiae dam num m etu en d u m esset, nullum videbam , co m m o d u m vero sperabam n o nnul­ lum . C u m p rim u m publici iuris essent facta, hinc inde audiebantur voces fore, u t ex A cadem iis aliquis p ro d iret et audaciam m eam castigaret. Sed nullo idoneo autore vagus et vanus hactenus fuit ru m o r: ego in terim expectabam , quid de m e et meis conatibus D E U S vellet, paratus etiam , quod literis ad plures datis testatus sum , rectius m onentibus m o rem gerere et propria consilia dispungere, si quis alia suggereret, quae efficaciora et salubriora esse p robaren tu r, neque enim m eam sed D E I egi causam. E x eo ad m e e pluribus A cadem iis a T heologis prim ariis scriptae epistolae eo ru m suffragia satis benigna attulere. Praeter unicam A cadem iam , in qua plura m ea unius T h eo logi6 ad m e literis in dubium et sequiorem , quam in m en te fuit et verba ferunt, sensum m anifesto iudicio alienioris anim i rapta fuere, in reliquorum T h e o lo g o ru m literis nihil deprehendere licuit, quo aperte dissentirent. H ypotheses de conversione Iudaeorum et lapsu ulteriori B abylonis7 n onnullis8 dubiae visae, unus alterve9 m o d u m colloquiorum de piis argum entis inter auditores et pastorem in stitu e n d o ru m 10 n o n om nino probabant, aliqui nonnihil culpae ab A cadem icis D octo rib u s rem o tu m cupiebant11: reliqua etiam im pense laudabant. U n d e nem o hucusque publice incessere scriptum ausus est: V idebo, quid deinceps fu tu ru m sit, adhuc paratus et pie m onenti­ bus obsequi et aggredi volentibus, rationem consiliorum ac intentionis m ansuete et m od este exponere: a contentionibus enim abhorreo. U tin am vero, cum approbatores hactenus fuerint plures, saltem qui tales in literis scriptis videri nolebant, plures etiam eo m overi se paterentur, ut m an u m ad m o v eren t operi et vel consilia plura suggererent vel aliis executio-

5 Vgl. A m 6,6. 6 B althasar B ebel in S tra ß b u rg (s. B rie f N r. 29 A n m . 1). 7 D ie H o ffn u n g a u f eine k ü n ftig e B ek eh ru n g der Ju d e n u n d eines b e v o rsteh en d e n Falls des P ap sttu m s in d en Pia D esideria 1676, S. 7 2 -7 4 (PD 4 3 ,3 1 -4 4 ,2 3 ). 8 Z u den k en ist an B althasar Bebel (vgl. B rie f N r. 29, Z . 3 4 -4 7 ), P hilipp L u d w ig H anneken (vgl. B riefe N r. 16, Z . 4 -7 , u. N r. 19, Z . 1—6), Jo h a n n H ein rich H o rb (E rfo rd ertes B edencken [w ie B rie f N r. 45 A n m . 34], S. 224f), Jo a ch im Stoll (s. B rie f N r. 41 A n m . 20), A d am T rib b ech o v (s. B rie f N r. 150, Z . 19-30; vgl. B riefe N r. 60, Z . 5 5 -5 9 , u. N r. 98, Z . 2 4 -3 7 ) sow ie den E m p fän g er des B riefes N r. 130 (s. d o rt, Z . 14-24). 9 B althasar B ebel, C h risto p h H u th u n d P hilipp L udw ig H an n ek e n (vgl. B rie f N r. 25, Z . 106-112); z u r H altu n g v o n Elias Veiel vgl. die B riefe N r. 56, Z . 3 0 0 -3 5 3 , u. N r. 108, Z . 3 9 -4 2 . 10 D e r V orschlag zu r E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 97-101 (PD 5 5 ,1 3 -5 6 ,3 7 ). 11 Z . B. B alth asar B ebel (vgl. B rie f N r. 29, Z . 120-128).

508

Briefe des Jahres 1676

ni m andandis incum berent. H i vero quam rari! vix unus et alter. N isi posthac re p o rro deliberata plus sperare liceat. A D . H artm an n o , R oten b u rg en siu m P asto re12, p lu rim u m m ihi p rom itto, si D E U S ei vitam p ro ro g e t et eundem zelum conservet. N ec m ale anim ati sunt aliqui Superintendentes, tu m politici etiam quidam viri, m odo to t im pedim enta, quae om nes obiici sibi vident, p lu rim o ru m no n sufflam ina­ rent zelum. In A cadem iis aliquibus v id en tu r gliscere aliquae scintillae, quas D E U S in flam m am aliquam coelestem erum pere iubeat. A liquot locis similia exercitia privata, u t amici nonnulli sub directione Pastoris conveniant et scripturam legant aut de argum entis ex ea desum tis inter se serm ones m isceant, instituta sunt; qualia scio A ugustae, Svinfurti, D arm stad ii13 frequentari, forte etiam alibi. V idebim us, quam illi m edio etiam D E U S largiturus sit benedictio­ nem . Ei om nem causam co m m endem us unice, cuius etiam solius est: det ergo successum talem , qualem hoc tem p o re n om ini suo gloriosum esse sapientissim e intelliget. G ratius etiam fuit, quod de eo certiorem m e reddere dignatus es, q u o m o ­ do post m o rtem N . N . 14, quae m ihi etiam peracerba accedit, quando cogita­ vi, q u an tu m in eius pietate d am n u m p atiatur Ecclesia, D E U S R egum R ex et D o m in u s D o m in a n tiu m 15 Regis v e stri16 cor eo flexerit, ut salubribus pro gregis sancti bono consiliis aurem praeberet et vos ea, qua ad executionem talium opus est, potestate plena instrueret; eiusdem coelestem benignitatem pie veneror et posthac etiam im plorare n o n cessabo, quae laboribus vestris et conatibus clem entissim e benedicat, obstacula, quae Satanas obiicit, rem ove­ at, eorum corda, qui adhuc aversantur, vobis conciliet, P astorum inprim is anim as pietatis am ore et salutari eorum , sine quibus Ecclesiae bene esse nequit, cognitione im pleat et vobis h unc etiam operae im pensae fructum largiatur, u t ex sem ente ista largissim am olim m essem videatis atque colliga­ tis. Ita fiat! N o n m inus illud etiam m e delectavit, quod de consilio bibliorum etiam in publicos coetus in tro d u c e n d o ru m 17, m ecum agere lubuit. Iam diu eadem de

12 Jo h a n n L u d w ig H a rtm a n n in R o th e n b u rg o.T . (s. B rief N r. 5 A nm . 1); vgl. B rief N r. 106, Z . 16-22. 13 Z u den C ollegia pietatis in A u g sb u rg s. B rie f N r. 155, Z . 2 0 -3 5 , in S chw einfurt s. B rief N r. 26 u n d in D a rm sta d t s. B rie f N r. 118, Z . 431-440. 14 V erm utlich G eo rg Preuss (1619-25.12.1675), n eben Fischer S u p erin ten d en t in L ivland; nach d em S tu d iu m in K ö n ig sb erg u n d U p p sala (dort 1645 M agister) o rd en tlich er P rofessor der L o g ik u n d P hysik, dann ao. P rofessor der T h eo lo g ie in D o rp a t, 1658 D r. theol. in W ittenberg. 1662 S u p erin ten d ent der Insel O esel, 1665 S u p erin te n d en t in L ivland, 1668 zugleich zum P ro k an zler u n d H o n o rarp ro fesso r der w ied erherzustellenden U n iv ersität D o rp a t bestellt (D B A 981, 14f. 17-19; Jö c h er 3, 1767. E B 6, 874; R eck e/N ap iersk y 3, 446. 5, 126). 15 1T im 6,15. 16 K arl X I. v o n S chw eden (1660-1697) (L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 2, Tafel 80). 17 Z u m folgenden vgl. B rie f N r. 64, Z . 145-161.

N r. 110

an [Johann Fischer]

2. iO. 1676

509

re cogitavi, inprim is, quia in A nglia18 apud R eform atos feliciter rem succes­ sisse n o n sem el inaudieram . Re ergo cum uno alterove C ollega com m unica­ ta, superiori anno sive sub principium huius anni Ecclesiastici initium ali­ quod feci. U t videlicet sem per ante oculos habeam biblia aperta, ex quibus no n solum tex tu m legerem , sed etiam , quae notabiliora in concione dicta allegantur, ex C odice praelegerem . U t vero etiam auditores m eos ad idem faciendum in v itarem (praecipiendi enim illis m ihi potestas n on est), isto anno coepi universa iteru m Evangelia su m m atim tractare, cum alias per plures annos singulos tan tu m versus evolvere consuevissem . C u m enim ego subinde textus verba ex libro repeterem , sperabam alios (uti publice id etiam suadebam ) sua etiam allaturos biblia, saltem N [ovi] T[estam enti] codicem, ut tex tu sem per ante oculos posito, sum m ariam explicationem facilius cape­ rent. N ec o m n in o spe m ea falsus sum , nam n o n defuere, qui hactenus secum afferunt libros, neque tam en illi inter reliquos adeo sunt m ulti. A liquid tam en m ihi obtinuisse videor, quo d non iam plane n o v u m habe­ tu r biblia in tem p lu m portare. U lterius n o n d u m progredi licuit; nisi quod etiam in C atechesi19 publica iu v en tu tem et adultiores, qui illi se iungunt, adsuefecerim us, u t pleri que secum habeant codicem et thesi aliqua ex C atechism o prolata dictis Scripturae eam probare, ipsa vero dicta nonnihil pro captus m o d o άναλύειν n overint. Si m o d o plures in concionem adferrent libros, ut bene m agna talium esset po rtio , om nia fere extantiora, quae in serm one sacro allegantur dicta, inquirere et cum aliqua m ora, ut auditoribus esset tem pus in suo etiam libro ea inquirendi, praelegere decrevissem . N u n c vero n o n d u m audeo tam d iu subsistere cum taedio eorum , qui libros non habent, q u o ru m m u lto m axim us num eru s est. U n u s collegarum m e o ru m 20 eodem tem p o re m ecum m o rem hunc in tro ­ duxit in suo tem plo et auditores in eam rem quam ego fere obsequentiores expertus est. Paulatim , si D E U S annuat, spero et secuturos Collegas alios et ex auditoribus, cum novitas exem pli desierit, plures utilitatem rei agnituros et vestigiis aliorum instituros. Ea causa, cum iteru m circulum Ecclesiastici anni p roxim e redordirem ur, constitui aliquid in m eth o d o hactenus usurpata im m utare. C u m enim hacte­ nus singulis concionibus ex o rd iu m 21 praem ittere solitus fuerim ex eo catecheseos articulo, ex quo p o m eridianum exam en in stitu en d u m est, quod D E O dante n o n sine fructu fuisse expertus sum : isto anno decrevi D E O volente initio facto ab E pistola ad R o m an o s22 singula capita epistolarum exordii loco praem ittere, u t digito indice auditoribus m o n strem , quid in 18 E n gland. 19 Z u m K atech ism u su n terrich t in F ra n k fu rt zur Z eit Speners s. B rie f N r. 82 A n m . 5. 20 Jo h a n n E m m e l (vgl. B rie f N r. 76, Z . 7 7 f m itA n m . 19). 21 S. B rie f N r. 82 A n m . 5; vgl. B rie f N r. 120, Z . 8 3 -8 6 . 22 D er B rie f an die R ö m e r (R öm ); die E x o rd ien sind g ed ru ck t in: P h.J. Spener, D eß th ätig en C h riste n th u m s N o th w e n d ig k e it u n d M öglichkeit, F ra n k fu rt a .M .: J .D . Z u n n e r 1680 (G rü n ­ b erg N r. 14).

510

Briefe des Jahres 1676

singulis ad fidei et vitae confirm ationem atque aedificationem spectet, u t ita n o n solum dom i rep etan tu r eadem , sed ii, qui cum debita utilitate audire concionem v olunt, tanquam adigantur, u t oculis subiiciant caput, de quo agitur et versus singuli n o ten tu r, q u o ru m vis laudata et explicata fuerit. Ita gradibus aliquibus ad illud contendere consultum iudicavi, quod sim ul obtineri m aluissem , sed expectare n o n possum . C u m enim nulla m ihi auto­ ritas sit m o rem aliquem universum introducendi vel invitis im perandi, quod n o n u ltro illi faciunt, tan tu m in eo subsistere necesse habeo, ut volentibus su bm inistrem proficiendi occasionem , quo dein alii alliciantur. Ita in vicinia M . W incklerus23, concionator aulicus D arm stattinus, de cuius viri pio zelo p lu rim u m m ihi p ro m itto , etiam orsus est illum m orem , ut adhibito libro exordii loco aliqua ex epistola ad Colossenses24 auditoribus explicaret. U n d e non om n in o inau d itu m iam in his oris, in suggestu praelegi ex libro et praelegentem sequi auditores. N o n tam en diffiteor, cum prim um hoc agerem , m ultos auditos esse sarcasm os et sinistra iudicia, etiam in A cadem ia aliqua25, sed ad talia D E I gratia obfirm avi anim um . N u n c paula­ tim cum tem pore novitatis invidia cessare incipit, nec tam en cessavit o m ni­ no. Si quid exem plum hoc vobis conducere possit, ut res ulterius, quam apud nos factum est, perduceretur, p lu rim u m m ihi gratularer; et a vobis etiam consilium expecto, q u o m o d o in ipsa hac re, quod iactum est, funda­ m ento plura superstrui et aedificatio coetus com m issi p rom overi valeat. Ah! si quando eo res reduceretur, u t in om nibus huiusm odi utilitas et salus Ecclesiae suprem a lex et ag endorum regula esset, insuper habita consuetudi­ ne, quae prava inolevit. In m ultis autem bene m ecum agi credo, si hanc no n expugnare, d u m m o d o paulatim flectere liceat. E x u rg at vero ipse D E U S et causam suam agat! Im o certe aget. 2. O cto b r. 1676.

166 d u m m o d o : cj ] d u m m o m o d o : D (D ittographie). 23 Jo h a n n W inckler, H o fp red ig e r in D a rm sta d t (s. B rie f N r. 118 A nm . 1). 24 D er B rie f an die K olosser (Kol). 25 V erm utlich G ießen (vgl. B rie f N r. 109, Z . 5 -8 ).

N r. l l i

an Johann Gezelius d.J.

3 .1 0 .1 6 7 6

511

111. A n Johann Gezelius d.J. i n Åbo1 F ran k fu rt a. M ., 3. O k to b e r 1676

Inhalt K lag t ü b er die zw eijäh rige U n te rb re c h u n g des B riefkontakts. E rk u n d ig t sich nach G ezelius’ geg en w ä rtig er S tellung. E rh o fft v o n ih m viel für die Sache d er F rö m m ig k e it im schw edischen R eich. - H o fft, daß seine Pia D esideria zu G ezelius gelangen, u n d e rb itte t für diesen Fall sein U rte il d arü b er. In D eu tsch lan d h a t bislang niem an d öffentlich w id ersp ro ch en , aber es h at auch k au m je m a n d d am it b eg o n n en , die R efo rm v o rsch läg e in die P raxis um zusetzen.

Überlieferung D : J.J . T en g strö m , G ezelii den yngres M inne, H elsin g fo rs 1833, S. 23 1 -2 3 2 .

Salutem et A m o rem a D om ino! V ir N obilis et Praeclarissim e. D o m in e et F autor H onoratissim e. Q u o m agis cordi m ihi fuit am icitia Tua, qua praesens2 m e dignatus et pluribus E rfu rta atque Lipsia et d em u m Stetino3 scriptis literis4 in eodem affectu constantiam testatus es, eo m olestius m ihi accidit, qu o d iam a bienn io5, quae re ru m tu aru m sit conditio, iuxta cum ignotissim is ignoro. Scio calam itatem te m p o ru m illius silentii esse causam , aut fo rte ad m e scripsisti, quae n o n perlata fuerint. Si tam en, quo d difficile est, petere licet, rogarim , ut quovis m o d o m e certiorem reddas, quo loco Tua sint, quae o p tim o esse et coelitus T ibi concessis charism atibus d ig n u m th eatrum aperiri ex anim o 1 Jo h a n n G ezelius d er Jü n g e re (6 .9 .1 6 4 7 -1 0 .4 .1 7 1 8 ), finnischer T h eo lo g e, P ro fesso r in Å bo (T urku); geb. in D o rp a t, nach d em S tu d iu m in Å b o u n d U p p sala im D eze m b e r 1670 A u fb ru ch zu einer v ierjäh rig en akadem ischen Reise, die ihn ü b er L und, K o p en h ag en , Kiel, H a m b u rg u n d G ro n in g en n ach E n g la n d u n d F rankreich führte, v o n d o rt in die S chw eiz u n d nach S tra ß b u rg , w o er v o n M ä rz bis Ju li 1673 bei S ebastian S chm idt u n d B althasar B ebel studierte; v o n S ep tem b er bis D eze m b e r 1673 hielt sich Gezelius in F ra n k fu rt a. M . auf, w o er m it S pener u n d Jo h a n n ja c o b S ch ü tz in en gen K o n ta k t kam ; Ja n u ar bis A p ril 1674 v erb ra ch te Gezelius in E rfu rt, v o n d o rt k eh rte er n ach Z w isch en statio n en in Jena, Leipzig, G reifsw ald u n d S tettin im A u g u st 1674 nach F in n lan d zu rü ck. 1675 w u rd e G ezelius ao. P rofessor d er T h eo lo g ie in Å b o , 1676 D r. th eo l., 1679 o. P ro fesso r, 1681 S u p erin ten d en t v o n In g erm an lan d , 1690 als N ach fo lg er seines V aters, Jo h a n n G ezelius des Ä lteren (1615-1690), B isch o f in Å b o (N äheres zu ih m u n d seinem B riefw echsel m it S pener s. B d. 1, B rie f N r. 178 A n m . 1; vgl. P. L a a s o n e n , Jo h a n n es G ezelius d. J. u n d die R ezep tio n des deutschen P ietism us in F innland, in: W olfenbütteler B eiträge, h g. v. P . R a a b e , B d. 8, F ra n k fu rt a. M . 1988, 121—232 (d o rt [194 f] auch ein A b d ru c k des vo rlieg en d en Briefes); J. W a l l m a n n , B eziehungen des frü h en P ietism us z u m B a ltik u m u n d zu F innland, in: d ers., T h eo lo g ie u n d F rö m m ig k eit, 249-281). 2 S. A n m . 1. 3 E rfu rt, L eipzig, Stettin. 4 N ic h t überliefert. 5 G ezelius h atte o ffen b ar bis zu m H erb st 1674 m eh rm als an S pener geschrieben, nach seiner R ü c k k eh r n ach F in n lan d aber n ich t m eh r. D er bis dahin einzige üb erlieferte B rie f Speners an G ezelius d atiert v o m 14.4.1674 (Bd. 1, B rie f N r. 178).

5

10

512

Briefe desJahres 1676

precor. N am p lu rim u m causae pietatis ex Te in Svecia6 spero, si D eus consiliis Tuis benedixerit; unde, u t spei v otique m ei com pos fiam, uti saepius B enignissim um in coelis Patrem invoco, ita cum desiderio expecto. Q uae res nostrae sint, forte ad vos fidelius referuntur, quam nobis vestrae. D e statu publico et, quae in seculo agantur, u t perscribam , m eum non esse reor; saltem non errare videor, si alteri7 illam relinquam provinciam . Si esset, qui perferret, pia m ea desideria8, quae superiori anno excusa sunt, m itterem ; n unc vero vix iudicare possum , qua via illae ad vos volitarent pagellae. Si tam en vobis perageretur, optarim , u t illa legeres et, quis Tibi aut aliis Theologis, quos consuleres, de illis sit sensus, exponeres. N a m m onentibus m o rem gerere n u m q u am detrecto, im o beneficium reputo, si quis m e m elio­ ra doceat, qui paratus sum , salubrioribus m onstratis etiam propria dispun­ gere. In G erm ania variis anim is ausus ille susceptus est. Q u am plurim ae T h eo lo g o ru m et regni divini stu d io so ru m P oliticorum literae ad m e missae, quae consensum testabantur; alibi audivi, sequius de iis iudicatum ; nem o tam en dixit publice. Interim etiam in iis, qui p ro b aru n t consilia, paucissimi operi m anum adm overe laborant, u t vel hinc inde, quae correctione egent, em endarem us. Sunt tam en unus alterve, qui in hoc quoque fideles in causa D o m in i parastatae esse et ob id m undi odia in se concitare n o n reform idant. N ihil autem agim us, nisi D eus ipse causam suam agat, quod utique faciet, sed m o d o eo, quem suae gloriae convenientissim um iudicabit. In eo Vale et eius gratiam quotidie n ovam experire! Scribeb. Francof. ad M oen. 3. O ct. 1676. Clariss. T. Virt. studiosissim us et ad preces atque officia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus.

19 vobis: cj ] votis: D .

26 d ix it ] [recte: contradixit?].

6 Schw eden. 7 V erm u tlich Jo h a n n Jacob Schütz (s. B rie f N r. 123 A n m . 1), m it d em G ezelius ebenfalls im B riefw echsel stand (s. W a l l m a n n [w ie A nm . 1], 2 6 1 . 2 6 3 ). 8 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9).

N r. 112

an Ahasver Fritsch

7. 11. 1676

513

112. A n A hasver Fritsch in R u d o lstad t1 F ran k fu rt a. M ., 7. N o v e m b e r 1676

Inhalt D a n k t n o ch m als fü r das in d er W id m u n g sv o rred e zu Fritschs ‫ ״‬D e vitiis lite ra to ru m “ öffentlich ausg esp ro ch en e V ertrauen. Spizel h a t in einer eigenen S chrift dasselbe T h e m a behandelt. Ü b e r das in A u g sb u rg ein gerichtete C o lleg iu m pietatis. W artet im m e r n o ch a u f die E in rich tu n g eines C o lleg iu m pietatis an der U n iv ersität Jena. - B eklagt die S treitig k eiten zw ischen den Jen en ser u n d d en k u rsächsischen T h eo lo g en . B efü rch tet ein W iederaufflackern d er S y nkretistisehen S treitig k eiten zw ischen A b rah am C a lo v u n d F riedrich U lrich C alixt. - B erich tet ü b er die E in fü h ru n g des B ibellesens in den so nntäglichen G o ttesd ien st u n d den K atech ism u su n terrich t in F ra n k fu rt a. M . - W ill in den P re d ig te x o rd ien anstelle des K atechism usstoffes die paulinisehen Briefe auslegen.

Überlieferung A: B erlin, S B B -P K , M s. lat. 4° 363, S. 6 3 -6 6 . D : Ph. f. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ic a L atina 1, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 299 (Z. 3 6 -5 9 ).

Salutem et A m o rem a IE S U nostro! V ir M agnifice, N obilissim e, Excellentissim e. D o m in e F autor et Patrone H onoratissim e. Intra p au co ru m dierum am b itu m u tram q u e v estram 2 accepi et ea qua om nia vestra anim i laetitia perlegi. Pro h o n o re im m erito n om ini m eo inscriptione m eletem atis vestri de L iteratorum vitiis3 habito gratias ago m axim as, non tam quo a pluribus legi n o m en m eu m volupe sit, aut tali h o n o re dignus m ihi videar, sed q u o d vestri in m e affectus etiam publicam extare d ocum entum gaudeam , qui n o n esse solum sed aliis etiam agnosci vester in pretio pono et ab illo, quo d inter nos est, vinculo n o n pauca expecto, u t pluribus vestro subsidio prodesse liceat. D E U S , qui nos invicem Spiritus συνδέσμω4 arcte colligeri iussit, q u o tq u o t unius corporis m em b ra sum us, illi etiam nostrae am icitiae ita benedicat, u t ex nobis m u tu o et deinceps etiam alii ex fructibus istis proficiant. A d hanc enim candidam m etam om nia referam us nostra, et certe per gratiam D O M IN I referem us. A rg u m e n tu m παράλληλον Pientissim us D n. Spizelius ineunte hoc anno tractavit5, q u o d excusis iam fere illis paginis ad n o titiam vestram pervenisse 4 /e t/. 1 2 3 4 5 N r.

Z u A. F ritsch s. B rie f N r. 9 A n m . 1. N ic h t ü berliefert. A. F ritsch, D e vitiis lite ra to ru m (s. B rie f N r. 101 A n m . 5). Vgl. K ol 3,14. G o ttlieb Spizel (s. B rie f N r. 3 A n m . 1), F elix literatus . . . sive de vitiis lite ra to ru m (s. B rie f 61 A n m . 3).

5

10

15

514

Briefe desJahres 1676

m em oras. U triq u e vestro labori D E U S benedicat, cuius gloriae non parum accedet, si, qui ei am plificandae uberiora dona accepere, literati in p ro m o tio ­ nem illius iis u ta n tu r et a diverticulo n on sim plici in regiam viam tam fidis directoribus se patiantur reduci. C erte, cum Ecclesia res bene ageretur, si docti, q u o d sui est officii, strenue facere pergant vel incipiant potius: quoties quisque enim illam n obilem m etam , ad quam decurrat, sem el iterum que serio sibi proposuit? Idem Spizelius ad m e n u p er6 scripsit praedicans gaudium , quod ex lectione vestri libelli de aedificatione p ro x im i per pia colloquia7 conceperit. N a m in civitate etiam A ugustana8 ab anno fere ipsius m inisterio quidam pii horis Sabbaticis vespertinis convenire et piis colloquiis se m u tu o aedificare coeperu n t9. V erum etiam apud illos in stitu tu m inn oxium adversarios difficiles et m orosos censores experiri coactum est. U tin am n o n ex ipso sacro ordine essent, qui, quae p ro m o v ere deberent om ni, m allent nisu opprim ere. Q uae Illustrissim i C o m itis10 vestri autoritate pro aedificatione Ecclesiae institui et decerni11 scribis, ad m o d u m placent. D E U S gratia sua efficiat, ut speratus fructus sequatur, ad q u o d p lu rim u m conferet, si A ntistes debito exardescat zelo. D e Ienensibus12 adhuc expecto, quid fu tu ru m sit. Certe, si Viri intelligant, quo b o n o etiam universitatis suae studia talia tractari possent, facile supera­ b u n t quascunque obstare co n tu en tu r rem oras. Q uanti hoc honoris erit ex­ em plo pio aliis praeivisse, et n onne pii parentes prae om nibus reliquis suos filios sacris studiis innutriendos concredent, a quibus citra am bages ad m etam unice necessariam illos m anuduci constiterit? Im o, si quos illa acade­ m ia habeat aem ulos aut osores, non illi sanctiori m edio in ordinem redigen­ tur, quam si T heologi sepositis iis, in quibus sola ingenii vel άκριβείας gloria quaeri potest, nudae veritatis cognitionem vivam auditoribus instillare stu­ deant? Si occasione nuperi scrip ti13 collidantur cum Electoralibus T heologis, 19 /lite ra ti/. gu n t: D . /a u t o so res/.

27 /civ itate/: < illa > . pii ] + < . . .? > . 36 intelligant < intelligunt. intelli39 reliquis ] illi qui: D . 40 concredent < concredant ] concedant: D . 42

6 N ic h t überliefert. 7 A. F ritsch, Von C h rist= sch u ld ig er E rb au u n g (s. B rie f N r. 92 A nm . 10). 8 A u g sb u rg . 9 Z u d em C o lleg iu m pietatis in A u g sb u rg s. B rie f N r. 155, Z . 24-3 5 . 10 A lb rech t A n to n v o n S ch w arzb u rg -R u d o lstad t (1646-1710) (L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 162). 11 Vgl. B rie f N r. 75, Z . 21-3 4 . 12 Z u den E rw a rtu n g e n Speners an die T h eo lo g ie p ro fesso ren F riedem ann B echm ann u n d P hilip p M ü ller vgl. B rie f N r. 95, Z . 7 8 -8 2 . 13 D er Jenischen T h eo lo g en A u ß fü h rlich e E rk läru n g U b e r drey u n d neunzig verm ein te R elig io n s-F rag en o d er C o n tro v e rsie n / . . . A u ff V eranlassung E in er verleum bderischen C h a r­ tecke / . . . T h e o lo g o ru m Je n en siu m errores . . . gestellt Von Jo h a n n e M usaeo, Jena: J. Bielcke 1677 (21704). - D ie Schrift erschien laut M eß k atalo g (C atalogus universalis, Leipzig: J. Grosse)

N r. 112

an A hasver Fritsch

7.11. 1676

515

valde dolerem , qui scio, quae ex tali συρράξει d o m esticorum fidei scandala, quae incom m oda, quae b o n o ru m sufflam ina. Si, quae denuo erum pere coepere, inter doctores C a lo v iu m 14 et C alixtu m 15 contro v ersiaru m flam m ae au toritate prin cipum coerceantur, res ea erit Ecclesiae perutilis. Sperabam paulatim in cinere, q u idquid scintillarum latuit, ex tin ctu m iri. A st infelices nos, qui etiam sopita et sepulta refodi videm us! Sed vel tandem p lu rim o ru m p io ru m suspiria exo rab u n t D O M I­ N U M , et tan g en t am antem Sionis suae lacrym ae16, u t Spiritum dilectionis largiatur illis, qui Ecclesiam ipsius docent: u t pace inter nos sancita arm a spiritualis m ilitiae17 nostrae convertam us in eos, qui D o m in u m n o n d u m n o ru n t, et ab his victoriam , qua illos D O M IN O lucrifacim us, reportem us: im o adversus Satanam , im p iu m m u n d u m et carnis nostrae corruptionem . N e quis credat, ex m ilitante Ecclesia o m n em m ilitiam m e sublatam velle. Q u o d vestros eos libellos18 continet, iam ab aliquot septim anis p rim u m W althero19 inspiciendum dedi, qui, qu o d sibi agendum esset, deliberandi spatium poposcit, n unc vero aliquoties, ut responsum daret, d om i quaesitus abfuit, unde nihil certi rescribere possum . Si vero difficilem se praebeat, curabo, ut alius n o n desit editor. O b eandem causam absentis dom o, quas deficientes paginas desideras, m ittere n o n potui, nec tam en m eo defuturus sum , u t potero, officio. D e bibliis in conventus nostros publicos in tro ducendis20 m erito etiam deliberatio institui potest. In catechesationem publicam iam ab anno in tro ­ duxim us, u t plerique intelligendi capaces ad exam inis locum secum depor­ tant bib lio ru m , saltem N [ovi] T [estam en ti] codicem , et om nia, quae ex catechism o recitant vel quae explicantur, ex S criptura dem onstrare iubentur:

47 d o lerem < d o lo rem . 55 sancita ] sancta: D . tionem .

51 quicquid: D . 52 refodi ] excitari: D . 53 suspitia: D . 56 no strae m ilitiae: D . 68 catechesationem < catechesita-

bereits im H e rb st 1676. D ie ‫ ״‬C h a rteck e“ des W itten b erg er M agisters Jo h a n n R einhard (1645-1691) ist d o rt S. 7 0 6-7 1 8 ab g ed ru ck t (vh H B F S t H alle a. S.). 14 A b rah am C a lo v (s. B rie f N r. 78 A n m . 1). 15 F riedrich U lric h C a lix t (1622-1701), S ohn u n d N ach fo lg er G eo rg C a lix ts sow ie W o rtfü h ­ rer d er H elm ste d te r T h eo lo g en im S ynkretistischen S treit (D B A 174, 190-202; A D B 3, 7 0 4 -706; N D B 3, 96). - Z u m V erlau f des S ynkretistischen S treites s. R E 3 19, 2 43-262, E K L 3 4, 607f, so w ie T R E 7, 5 5 2 -5 5 9 (G. C alixt) u. 563-5 6 8 (A. C alov); vgl. B d. 1, B rie f N r. 21, Z . 5 1-71. 16 Vgl. B rie f N r. 114, Z. 17f. 17 Vgl. E p h 6,11-17. 18 S. B rie f N r. 100, Z . 4 -1 4 . 19 Jo h a n n G eo rg W alther (s. B rie f N r. 51 A n m . 7). 20 Z u m fo lg en d en vgl. B rie f N r. 64, Z . 152—161.

516

Briefe des Jahres 1676

qu o d unus, om nes evolvant dictum et, u t circum stantias eius expendant, assuefiunt. Itidem ineunte superiori anno Ecclesiastico ego et collega aliquis21 m eus cepim us b ibliorum codicem in suggestu apertum proponere et, quae no tan tiora dicta ad p ro b an d u m allegantur vel explicantur, ex eo perlegere: ut invitarem us auditores, qui praeeuntes in legendo sequerentur. N o n adeo m ultos quidem huic desiderio n o stro m origeros adhuc obtinuim us, nec tam en desunt aliqui et accedunt subinde alii. U nde, si D E U S vitam et gratiam largiatur, im m utata p arum per m ethodo m ea, qua in concionum exordio22 sem per solebam a sexennio tractare illam catecheticam m ateriam , ex qua p o st m eridiem exam en institueretur, decrevi p ro x im o instante anno catechetica illa exordia uno anno suspendere: et singulis exordiis singula eius [iuxta] seriem e Paulinis epistolis capita άναλύειν, et in illis, quae ad fidem et praxin C hristianism i faciunt, digito indice n o tem 23. In hoc enim , qui p arum intelligunt, agnoscent tam en, quantum p ro fu tu ru m sit, si ante oculos ipsi etiam lib ru m habeant et legant, ut paula­ tim ad hanc consuetudinem trad u can tu r plures. Inter R eform atos in A nglia24 et alibi m o x ille perfam iliaris et n o n sine m ag no usu. C u r vero nos pudeat etiam ab illis, qui εξω sunt, discere p ro fu tura et, quae illis usui, fuisse experim us. D e eadem re Regius aliquis S uperintendens25 nuper ad me scrip­ sit et quaedam proposuit. N o n p o tu i n o n assurgere et significare, quae iam in antecessum insuper praeterea novitatis invidiae plena obiectione ausus sum . D E U S om nes nos ita ducat, ut, quae gloriae ipsius serviunt, intelligam us sine errore, proseq u am u r im pigri, assequam ur feliciter. Vale. Scrib. Francof. 7. N o v . 1676. M agnif. T. Excell. ad preces et obsequia obstrictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria.

81 /in /, ex o rd io < exordii.

84 [iuxta]: cj ] [T extverlust d u rch A usriß].

85 et < ut.

21 Jo h a n n E m m el (s. B rie f N r. 76, Z . 77 f m it A n m . 19). 22 G ed ru ck t in: Ph.J. Spener, K urze K atech ism u s= P red ig ten (s. B rie f N r. 82 A nm . 5). 23 G ed ru ck t in: Ph.J. Spener, D eß thätigen C h riste n th u m s N o th w e n d ig k e it u n d M öglich­ keit (vgl. B rief N r. 110 A nm . 22). 24 D ie R efo rm ierten in E n g lan d (Puritaner). 25 Jo h a n n Fischer (s. B rie f N r. 110 A n m . 1), k ö n iglich-schw edischer S uperintendent in Riga (vgl. B rie f N r. HO, Z . 135-150).

N r. 112

an A hasver Fritsch

7. 11. 1616

517

A n exem plaria v estro ru m d u o ru m tractatuum , pietas Tauleriana26 et de aedificatione p ro x im i27 iam vobis m iserim , vix satis recordor: ita tu m variae occupationes m e distraxere. D em e W olEdlen, Vesten u n d H o chgelehrten H erren A hasvero Fritschen H o ch b erü h m ten IC to , hochgräfflich Schw arzenburgischen H onsteinischen H o ffu n d Justizraths, auch des hochlöbl. C o nsistorii daselbs D irectori: M einem insonders g roßgönstigen hochg eE h rten H erren. R udolstatt.

26 A. F ritsch, Pietas T auleriana (s. B rie f N r. 68 A n m . 5). 27 S. A n m . 7.

100

105

518

Briefe des Jahres 1676

113. A n Johann Fabricius in V enedig1 F ran k fu rt a. M ., 16. N o v e m b e r 1676

Inhalt D an k t fü r die ü b ersan d te L eichpredigt a u f F abricius’ Vater. B erichtet ü b er die B e m ü h u n g e n um die R ü c k k eh r d er ungarischen pro testan tisch en P rediger.

Überlieferung A: K o p en h ag en , K B , M s. T h o tt 1240.4°.

Salutem et A m o rem a D O M IN O ! V ir P lu rim u m R everende et Praeclarissim e. D om ine, F autor et in C H R IS­ T O Frater V enerande. Tuas2 illo tem p o re accepi, quo N o rim b erg ae3 adhuc haereres an iter iam destinatum ingressus esses am biguus eram , unde responsum eousque differ­ re m alui, d u m certo scirem , quo meas m itterem . Gratias pro transm issis chartis4 B. Parentis5 tui u ltim a elogia continentibus ago m axim as. U ti m e­ m oria illius etiam apud m e erit in benedictione, ita aspectus earum frequens saepius eandem refricabit. In Te vero ut redundet om ne, quod iu storum sem ini Pater coelestis pro m isit6, ex anim o precor. A ccedant aliquando Tua, m aio ru m tu o ru m de praedicatis m eritis, nec desit unquam uno deficiente alter, qui publica com m oda iuvet, Fabricius. M ense A u g u sto 7 hunc u rb em subiere exules U ngari octo, ex quibus duo nostrates T h . Stellerus8 et B. N ik letiu s9, reliquorum R efo rm ato ru m non 5 a m b ig u u s + < . . .? > . 1 Z u J . Fabricius s. B rie f N r. 47 A n m . 1. 2 F ab riciu s’ B rie f aus N ü rn b e rg v o m 26. 7.1676 (KB K openhagen, M s. T h o tt 1210.4°, Bl. 240v-241r). 3 N ü rn b e rg . 4 C o n rad Feuerlein, Sterbens N o h tw e n d ig k e it/ U n d U n tersch e id [LP a u f jo h a n n Fabricius d .Ä .], N ü rn b e rg [1676], u n d j. Fabricius d .Ä ., D o p p elter S chw anen= K lang, N ü rn b e rg [1676] (vh U B E rla n g e n -N ü rn b e rg ). 5 Jo h an n es F abricius d .Ä . (3 1 .3 .1 6 1 8 -2 6 .4 .1 6 7 6 ) aus N ü rn b e rg ; nach d em S tu d iu m in A ltd o rf, Jen a u n d H elm ste d t ( 7 . 5.1640: H il l e b r a n d , 18) 1642 D iaconus u n d D r. theol. in A ltd o rf, 1644 d o rt P rofessor d er T heo lo g ie, seit 1649 P rediger an d er M arien k irch e in N ü r n ­ b erg (D B A 303, 2 4 5-249; Jö c h er 2, 486; Z ed ier 9,44f; N ü P fB , 60 [N r. 316]). 6 Vgl. E x 20,6. 7 Vgl. B rie f N r. 121, Z . 1-11. 8 T am as (T hom as) Steller (s. B rie f N r. 121 A n m . 1). 9 B oldizsar N ik leczi (B althasar N icletius) (1636-1704) aus S lovenska Lupca, lutherischer P farrer in A lso -S ztregova; in P re ß b u rg im R ah m en der P ro te stan ten v erfo lg u n g en v eru rteilt u n d nach einer H aft in L eo p o ld stad t (L iptovsky H rad) G efangener a u f neapolitanischen G alee-

N r. 113

an Johann Fabricius

16. 11. 1676

519

om n iu m n o ta m ihi su n t nom ina. Illo ru m reco rd o r Foris O ttro k o c si10, K opetz11, Jablonczai12, S zom odi13. C u m paululum hic substitissent et viatico publice et a privatis aliquibus instructi essent, secondo R h en o 14in B ataviam 15 perrexere, u n d e H ag a16 M . Stellerus literas17 ad m e dedit. Inde ex illis,

ren. N a c h seiner B efreiu ng k am er zunächst in die Schw eiz, fu h r im Ju li m it T am ás (T hom as) Steller u n d sechs refo rm ierte n P asto ren nach D eu tsch lan d u n d in die N ied erlan d e; am 2 .8 .1 6 7 6 in F ran k fu rt a .M . bei Spener (S tam m b u ch ein trag ; s. P. F. B a r t o n - L . M a k k a i [w ie B rief N r. 34 A n m . 32], 136. 139 A n m . 13), N o v e m b e r 1676 bis M ä rz 1677 in L o n d o n , dann in D än em ark , N o v e m b e r 1677 bis M ärz 1678 in S chw eden, Ju li 1678 in H a m b u rg , A nfan g 1679 in W ittenb erg , d an n in Breslau, schließlich R ü c k k eh r nach A lsö-S ztregova, P farrer d er S low aken in B esztercebänya (B istritz). 10 Ferenc O tro k o c si Foris (O k t. 1648—1.10.1718); geb. in O tro k ö c s (O tro c o k , Slow akei), nach d em S tu d iu m in S ärospatak 1669 R e k to r in S zatm är (S athm ar; Satu M are, R um änien), 1671 S tu d iu m in U tre c h t, 1672 in M a rb u rg , 1673 P red ig er in R im aszecs (K o m itat G ö m ö r; h eu te S low akei); nach seiner B efreiung 1678 R ü c k k eh r nach U n g a rn u n d w ieder P re d ig er in Rim aszecs, 1681 i n G y ö n g y ö s, 1687 Kassa (K aschau; K osice, Slow akei); 1690-1693 Reise in die N ied erlan d e u n d nach E ngland, v o n w o er als V ertreter einer K irch en u n io n v o n K atholiken u n d P ro te stan ten zu rü ck k eh rte (E irenikon seu pacis consilium ad fratres p ro testan tes, F raneker 1692), 1694 k o n v ertiert, 1699 P rofessor für T h eo lo g ie u n d Ju risp ru d e n z in N ag y sz o m b a t (T y rn au ; T rn av a, Slow akei) u n d K u sto s des K apitelarchivs; V erfasser zahlreicher polem ischer, th eo lo g isch er u n d histo rischer W erke, einer apokalyptischen S chrift (T uba Q u in ta A pocalyp­ sis, A m ste rd am 1694) u n d einer M an u sk rip t gebliebenen ung arischen K irchengeschichte (J. Z o v ä n y i , M ag y aro rszäg i p ro testän s egy h äztö rten eti lexikon, B u d ap est 1977, 446-447). 11 Baläzs (Basilius) K öpeczi H aller (geb. 1640); nach d em S tu d iu m im K o lleg iu m v on D eb recen u n d v e rm u tlic h in F raneker (1671) P rediger in Szkäros (K o m ita t G ö m ö r; heute S low akei); nach seiner B efreiung R ü c k k eh r nach U n g a rn , 1678 m ö g lich erw eise S tu d iu m in Leiden, 1690 P re d ig er u n d K o n sen io r in M iskolc (K. RÄcz, A p o zso n y i v esztörvenyszek äldozatai 1674-ben, II, L ugos 1899, 103-105, 230). 12 Jän o s (Johannes) Jablonczai (geb. 1639); nach dem S tu d iu m in D eb recen (1661) u nd S ärospatak (1662) 1666 P red ig er in K örtvelyes, 1674 bis zu seiner V erhaftung P red ig er in Bellye (K o m itat G ö m ö r; h eu te Slow akei); nach seiner B efreiung v o n den G aleeren in Z ü ric h bei Jo h a n n H ein rich H o ttin g e r (K. RÄcz, A po zso n y i v esztörvenyszek äldozatai 1674-ben, II, L ugos 1899, 220, 230-231). 13 Jän o s (Johannes) S zom odi (geb. 1624), P red ig er in Szend (K o m ita t K o m ä ro m ; h eute S low akei); n ach seiner B efreiung R ü c k k eh r nach U n g a rn , w o er u m 1682 P red ig er in N eszm ely (K o m itat K o m aro m ) w u rd e (K. RÄcz, A pozso n y i v esztörvenyszek äldozatai 1674-ben, II, L ugos 1899, 202f. 230f). D azu k äm en n o ch die hier n ich t g en an n ten U n g a rn : 1. Istvän (Stephan) B eregszäszi (geb. 1630); nach d em S tu d iu m im K ollegium zu D ebrecen u n d in F raneker (1656) 1669 P red ig er in L osonc (Lucenec, Slow akai), 1672 P re d ig er in H an v a (K o m itat G ö m ö r; h eu te S low akei); nach seiner B efreiung v o n den G aleeren Reise nach Z ü rich ; sein w eiteres Schicksal ist u n b ek an n t; vielleicht gin g er nach E ng lan d (J. Z o v ä n y i , M ag y aro rszäg i p ro testän s eg y h aztö rten eti lexikon, B udapest 1977, 70) u n d 2. Istvän (Stephan) B ätorkeszi (L ebensdaten u n b ek an n t); nach dem S tu d iu m im K ollegium v o n D eb recen (1641) u n d in U tre c h t (1645) 1669 P red ig er in V eszprem (K. RÄcz, [s.o.] 13-15. 2 3 0 -2 3 1 ). - Vgl. K u rtzer u n d w arh afftig er B erich t V on d er letzten V erfolgung d er E vangelischen P re d ig er In U n g a rn . . . A uß d em H o llän d isch en übersetzet, [F rankfurt a. M .] 1678, S. [30-38] 33f). 14 N ied errh ein . 15 N ied erlan d e. 16 D en H aag. 17 N ic h t ü b erliefert; vgl. B rie f N r. 121, Z. 1 f .

520

Briefe des Jahres 1676

nescio, qui (an om nes) D an iam 18 petiere, u t m agnatibus causam Ecclesiae U ngaricae et suam com m endarent. Spes enim a quibusdam facta, tractatus pacis illo ru m etiam causam iuvari posse, et, cum hic transiret defuncti A rchithalassi R euteri19 et iam A leganlii20 concionator nauticus21, ea de re m ihi locutus est iussitque, quae suo notio n e exulibus illis, qui quotidie hic expectabantur, recenserem , apud quos ipse in Batavia negotio isti viam paraverit et qui inprim is com pellandi forent. Si quidem , quae praesens reru m facies est, attento in tu eam u r oculo, parum ea in re nobis p ro m ittere possum us, v eru m illa D ei gloria solius est, quod έξ άμηχανών ευρίσκει πόρους22. M iseratur ille Ecclesiae suae afflictae et lacrym is ac gem itibus piorum m overi se patiatur, nec m o d o halcyonia Ecclesiae reddat atque ab externis hostibus quietem , veru m etiam largiatur anim um ea, quibus D o m i labora­ m us et quae non p ossunt non tandem severum divinum iudicium inducere, corrigendi. N a m si veru m fateri debeam , non exterius quam interius Eccle­ siae nostrae tristio r est facies. C ontroversiae inter W ittebergam et H elm stadium 23 ab anno resuscitatae et aliquot scriptis acerbis agitatae paru m boni nobis praesagiunt, quam praestaret sub cinere tandem em ori, quae restant, scintillas, quam ignem fati et n o v o flatu illas innovas iteru m flam m as erum pere. Forte, si doctrinam pietatis prae o m nibus aliis urgere p o rro neglexerim us et pergam us inter nos de aliis [de]gladiari hostibus, qui n o stro exitio invigilabunt, D E U S perm it­ tet, ut incautos, sed talia bene m eritos dem u m opprim ant. P ro affectu Tuo gratias m axim as ago, cum iuveni24 illi, quem Vobis co m m endaveram , m ei causa om nia perm ittebas. Iste iam rediit et poenitet m e testim onii ipsi concessi, quem audio apud vos non, uti dignum erat, vixisse. N o n m ale educatus, G enevae25, q u an tum m ihi constat, v itam duxit n o n illaudabilem : unde eundem apud vos etiam fore persuasus eram . Vale et, q u o d facis, m e am are perge.

24 ipse < ille. /u n d e /.

29 nec < < e t > n o n .

39 [dejgladiari] [V orsilbe unsicher],

45

18 D än em ark . 19 M ichiel A d rian de R u y ter (s. B rie f N r. 57 A n m . 16). 20 N ic h t erm ittelt. 21 T h e o d o r W esterhovius (W esthiow e) (1645-1705), S chiffsprädikant bei A d m iral R u y ter; nach d em S tu d iu m in Leiden 1671 refo rm ierte r P red ig er in H ekelingen, 1673-1675 w ie auch 1688-1689 F lo tten p räd ik an t; 1680-1705 P rediger in Z eren b e rg en (v a n d e r A a 7, 46; B io g ra­ fisch L exicon 3, 394). 22 A ischylos, P ro m e th e u s D esm o th es, V. 59 (vgl. B rie f N r. 25 A nm . 8). 23 Z u m W iederaufleben des S ynkretistischen S treites s. B rie f N r. 112, Z . 4 6 -5 9 . 24 Jo h a n n P h ilip p O r th (s. B rie f N r. 47 A n m . 14). 25 Genf.

N r. 113

an Johann Fabricius

16. 11. 1676

521

Scrib. Francof. 16. N o v . 1676. P. Rev. T. CI. ad preces et officia addictissim us Philippus Iacobus Spenerus, D. M ppria. CI. Viro D o m in o Iohanni Fabricio, Fautori et A m ico m eo. Venetiis26.

26 V enedig.

522

Briefe des Jahres 1676

114. A n jo h a n n W ilhelm Petersen in Lübeck1 F ra n k fu rt a. M ., 21. N o v e m b e r 1676

Inhalt Z u Petersens glücklicher R ü c k k eh r nach L übeck. F reut sich ü b er d en F rö m m igkeitseifer v o n [Joachim ] W endt. D aß er als Q u ä k e r verlästert w ird , soll ihn nicht beirren. Spener w ird in F ra n k fu rt als Sozinianer v erd äch tig t. - K ü n d ig t den D ru c k seines K atechism us (E infältige E rk läru n g ) an. Will d ad u rch ein öffentliches Z eu g n is seiner R ech tg läu b ig k eit geben, zugleich einen A nreiz, dem a u f E rb a u u n g des in n eren M enschen gerichteten F ra n k fu rter K atechism us­ u n te rric h t an d erw eitig nachzufolgen. - R ü h m t E sdras E dzards B e m ü h u n g e n u m die B ekeh­ ru n g v o n Ju d e n . In F ra n k fu rt a. M . h at er k a u m G elegenheit zu m G espräch m it Juden. - N im m t im b edauerlicherw eise w ied er aufgelebten S ynkretistisch en S treit eine m ittle re Stellung zw isehen den T h eo lo g isch en F akultäten H elm ste d t u n d W itten b erg ein. H ä lt für gew iß, daß es auch u n te r R efo rm ierten u n d K ath o lik en viele w ah re C h riste n gibt. E rw a rte t v o n der R ü c k k eh r zu r u rsp rü n g lich en einfachen T h eo lo g ie die Ü b e rw in d u n g v o n G lau b en sirrtü m ern . - G rü ß e an verschiedene P ersonen (Sam uel P om arius, T h o m a s H o n sted e, E lte rn Petersens). - P. S. D an k fü r die ü b ersan d ten Fische.

Überlieferung K: H alle a.S ., A FSt, A 196, S. 50-57. D : P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ra n k fu rt a .M . 1709, S. 5 99-602 (Z. 12-124).

Salutem et am o rem a co m m u n i n o stro fratre et Salvatore IESU ! Vir C larissim e et Praecellentissim e, D o m in e et am ice honoratissim e. Q u i om nes tuas Giesa2 venientes in pretio habere solitus eram , quas Lubeca3 scriberes4, tanto m aiori desiderio expectabam , quanto m agis successum 5 itineris et, quid de Te posthac divina voluntas statueret, avebam discere. U n d e allatae m aiorem etiam laetitiam excitarunt. G rates im m ortales coelesti patri solvo tecum , qui te suo ductu et angelico com itatu salvum patriae reddidit: qui eu ndum in ipsius gloriam anim u m tibi servavit: qui dom i etiam ostendit tibi viros salutis Ecclesiae cupidos. Q u o d sane m erito praecipuum 10 gaudii nostri esse debet arg u m en tu m , cum proficere videm us rem sacram et ulterioris profectus spem superesse, quae nobis om ni alio de propriis rebus gaudio debet esse acceptior. C aeterum , plurim os te hinc inde et ex n o stro ordine et ex reliquo coetu reperire, qui m u ltu m diverso de pietate et eius necessitate sint sensu et quibus 13 o rd in e ] - D . ex ] - D . 1 Z u J . W. P etersen s. B rie f N r. 7 A n m . 1. 2 G ießen, Petersens S tudienort. 3 L übeck, Petersens H eim atsta d t, w o er als P fa rram tsk an d id at a u f eine B eru fu n g in den K irch en d ien st w artete. 4 N ic h t überliefert.

Nr. 114

an Johann Wilhelm Petersen

21. 11. 1676

523

in oculis sudes sunt, quae illuc collim ant, n o n m iror: ea enim praesentis tem poris est conditio, neque prius m olesta illa sarcina Ecclesia levabitur, quam tem pus ad hoc p raefinitum a divina sapientia adventaverit. Sed tan­ dem , q u o d n uper ad m e pius aliquis v ir5, tangent am antem Sionis suae lacrym ae6, et ad terram pene p ro stratam d o m u m suam felicius exsurgere faciet vivosque, e quibus illa structura excitetur, lapides ita aptabit, ut Sapientiam eius et o m n ip o ten tem v irtu te m n o n m irem u r m inus quam cele­ brem us. A h, veniat illa dies, u t fides et pietas iteru m incolant, quas fugitivae deseruere terras! N os in terim ad hoc nos parem us, ut in aerum nis, quae praecedent et forte n on procul absunt, fideles rep eriam ur et inter illos sim us, qui deinceps m agnalia D O M IN I pleno cantem us ore7. A d m o d u m Rev[erendi] D n. W endtii8 vestri zelum , quem predicas, quam diligo! D E U S fidelem sibi servum diu Ecclesiae servet eiusque talentis foenus u b errim u m confici iubeat. N o n d eerunt etiam illi nostrae preces, quibus συναϑ λήσομεν9 in co m m u n io n e spiritus, easdem a vobis om nibus p o rro expectantes. Q u o d Q u ack eri10 n o m in e ob fervorem in causa pia Satanas ei convicium facere aut eum absterrere conatur, frustra erit. D idicere enim C h risti disci­ puli τα στίγματα τού Κυρίου Ιησοΰ in carne sua suscipere11, n o n solum libenter, sed et cum gaudio gestare. E t cur aliam a saeculo gratiam expectarem us, quam rep o rtav it D O M IN U S , et q u o tq u o t eius secuti sunt hactenus vestigia? Q u an tillu m est, q u o d in hac civitate ausi sum us, et qu an tu m adhuc ab eo abest, quo proficere o p o rtet, et tam en m em inisti, quae de m e hinc inde sparsa, et ne n unc quidem spargi desinunt p ronisque accipiuntur auribus. Iam n o n W eigelianus12, n o n Q uackerus, sed Socinianus13 feror, quo atrocius convicium vix noverim . Sed nec de hisce valde laborabo, nisi, q u o d hoc solum cavere studeo, ne m ea culpa ita audiam . Im p rim en tu r, si D E U S annuet, proxim is diebus quaestiones m eae cate-

15 co llim an t ] collineant: D . 26 W endtii ] W enotii: D . 30 p o rro ] - D . 31 Q u ack e ri ] - D . 33 n o n suscipere solum lubenter: D . lib en ter ] lu b en ter: D . 37 q u o ] q u o d : D . 38 ne ] - D . spargi ] + n o n : D . 40 v ix convicium : D.

5 N ic h t erm ittelt. 6 Z itat? 7 Vgl. A p k 15 ,2 -4 . 8 Jo ach im W endt (1 5 .6 .1 6 1 8 -1 2 .9 .1 6 8 4 ), seit 1651 P redig er, seit 1679 H a u p tp a sto r am D o m in L übeck (Z edier 54, 1990f; [O . G r u b e ,] D ie P asto ren der ev angelisch-lutherischen K irche in L übeck seit der R e fo rm atio n , K irchliches A m tsb latt der E v an gelisch-lutherischen K irche in L übeck, 1952, N r. 1, B eil., 10). 9 Vgl. Phil 4,3. 10 D ie v o n G eo rg e Fox b eg rü n d ete G esellschaft der F reunde, denen ihre G eg n er den N am en Q u ä k e r (Z itterer) gaben. 11 Vgl. G al 6,17 (K o in e-T ext). 12 A n h än g er d er L ehre V alentin W eigels (vgl. B rie f N r. 61 A nm . 8). 13 Sozinianer, A n titrin itarier (vgl. B rie f N r. 123, Z . 164—168).

524

Briefe desJahres 1676

cheticae14, duplici inprim is caussa, partim , ut confessionis m eae publice rationem reddam atque ita, q u an tu m in m e est, o b tu ren tu r ora calum niae (si tam en ea chartis se o b tu rari sinit), p artim u t aliquo specim ine tentem alios ad similes excitare labores, u t catechetica nostra vere ad interioris h o m in is15 d irig an tu r aedificationem , atque ita procul esse iussis subtilioribus quaestio­ nibus, iuventus paulatim assuefiat m ateriis illis, quae spirituali in pietate profectui sunt necessariae. Iubeat D E U S illum etiam laborem fructu non o m ni destitui. N obil. S o lto v io 16 vestro itidem divinam gratiam p o rro adstitem precor, ut pro dignitate generis et ea praerogativa, quam forte inter alios hoc in seculo habet, etiam zelo prae aliis m aiori ardeat et nobilissim ae ex D E O nativitatis generosa m agis m agisque edat specim ina, im o plures ad nobilita­ tem illam supernam , quae om ni, quae est ex sanguine, nobilitate superior, olim m anuducat C H R IS T O q u e suo pariat. D uos uno tem p o re nobiles T heologos A rgentinae17 inter com m ilitones m eos et am icos num eravi, u tru m q u e iam coelitum choro adscriptum , V ossium 18 et D ersch o v iu m 19, q u o ru m u triu squ e in Ecclesiam concreditam plurim a extant m erita. E t illius n om en in vicinia vestra ig n o tu m esse nequit. A lterius m em oriam B orussi20 sui ad h ucdum colunt. Saluta, quaeso, v iru m o p tim u m et om nia m eo n o m i­ ne pollicere, quae pro amicis possum . C eleberr[im i] Ezardi21 tanti facio ac paucos alios, qui nunc v ivunt, et ab eo

44 ora ] ea: D . 4 7 f Ita . . . illis ] - D . 51 S oltovio ] Solbacio: D . 55 quae ex sanguine est: D . 57 A rg en tin o s: D . 58 D o rsch o v iu m : D . 60 vestra ] nostra: D. B orussi ] B om essi: D . 14 P h.J. Spener, E infältige E rk läru n g (s. B rie f N r. 82 A nm . 6). 15 Vgl. 2 K 0 r 4,16; E p h 3,16. 16 V erm u tlich M atthias Soltau, evangelischer D o m h e rr in L übeck (1617-21.10. 1678), au f den das S tan d esp rädikat ‫ ״‬n o b ilis“ zutrifft (LP: S tolberg N r. 12619). 17 S traß b u rg . 18 Sam uel v o n Voss (2 6 .8 .1 6 2 1 -1 9 .7 .1 6 7 4 ) aus L u p lo w in M eck len b u rg ; nach d em S tu­ d iu m in R o sto ck u n d H elm ste d t, einer Studienreise d u rch H o llan d u nd F rankreich u n d dem T h eo lo g ie stu d iu m in S tra ß b u rg (5.10.1655: K n o d 1, 624), w o er 1656 m it Spener zu sam m en ­ lebte (vgl. B d. 1, B rie f N r. 211, Z . 6 7 -6 9 ), 1657—1670 H o fp red ig e r, G eneralsu p erin ten d en t u n d K irch en rat in A urich, anschließend G en eralsuperintendent in R o sto ck (D B A 1318, 3 0 -3 3 ; Jö c h er 4 , 1722; Z ed ier 50, 1385; S c h m a l t z 3, passim ; LP: R o th R 9227; S tolberg N r. 22622; M e y e r 1, 38). - Seine W itw e blieb m it Spener in K o n tak t (s. B rie f N r. 84 A nm . 1). 19 R ein h o ld v o n D erschau (2 4 .9 .1 6 3 2 -5 .4 .1 6 7 1 ) aus K ö n ig sb erg ; nach dem S tu d iu m in K ö n ig sb erg , R o sto ck , G ießen, Basel, S tra ß b u rg (stud. m ed. 21.11.1656: K n o d 2, 20) u nd W itten b erg (d o rt 1661 Lic. theol.) P farrer in R asten b u rg in O stp re u ß e n (D B A 231, 39; A D B 5, 67f; Jö c h er 2, 89). - Verfasser d er E rbauungsschrift: H o d o so p h ia viatoris christiani, d.i. W anderschaft des christlichen W andersm annes a u f d em W ege des Lebens, F ran k fu rt a. M . 1675 (21684) (H . B e c k , D ie religiöse V olkslitteratur d er evangelischen K irche D eutschlands in einem A briß ih rer G eschichte, G otha 1891, 85). 20 (O st-)P reu ß en . 21 E sdras E d zard u s (s. B rie f N r. 2 A n m . 24).

N r. 114

an Johann Wilhelm Petersen

21. 11. 1676

525

plurim a adhuc caussae D E I p ro m itto . U tin a m F ran co fu rtu m 22 n o stru m , quod tam n um erosa Iu daeorum colluvies colit et affligit, ab illius pietate etiam aliquem caperet fru ctu m videretque ex his incolis aliquos vel m ultos C hristo adductos. Im o vero quam optarem vel m inim am nobis aperiri p o rta m 23, u t p ro m o d u lo facultatis nostrae cum m iseris illis agere liceret, quae tam en om nis occlusa nobis. C erte, si, q u o d alibi usu venit24, certo tem p o re ad concionem sacram audiendam obligarentur, forte n o n futu ra esset opera frustranea. M ihi si quid eiusm odi ten tan d u m esset, in itiu m n o n facerem a m ateria ipsa de IE S U n o stro M essia, sed, quia scandalo C h ristian o ru m in apistia sua plu rim u m confirm antur, initio illis d em onstrare anniterer, longe aliam IE S U nostri doctrinam esse, quam cuius inter n o stro s hom ines videant praxin, atque adeo n o n m ultos C h ristian o ru m illo n o m in e esse dignos, ut ita desinant ex p lero ru m que vita ipsi fidei facere convicium et sanctitatem D o m in i n o stri ex asseclarum profana vita in d u b iu m revocare. Ita illis repraesentarem sanctita­ tem praescriptae nobis a servatore pietatis, u t plane convincerentur, qui hunc in m o d u m vitam agant, sanctos esse et n o n nisi coelitus talem doctrinam origin em capere potuisse. H o c rem o to scandalo, inde d em u m paulatim ad d em o n stratio n em M essiae nostri accederem , forte felicius, postq u am prae­ parati anim i de doctore tam salutarium praecep to rum haud pessim e sentire coepissent. Sed vix singulis annis cum u n o aut altero p rivatim duo verba fandi m ihi occasio est, u t vero vel dim idium quad rantem horae aliquis m ihi auscultet, nem in em adstringere possum . Sine hoc tam en nullus vacivas praebet aures. Q uae iteru m exardescere coeperunt inter W ittebergam et H elm stadium con ten tio n u m 25 flam m ae p lu rim u m m e contristant. T ecum plane sentio, cum optas ex n o stratiu m p arte ad praescriptum charitatis studiosius attendi, cum veritatis p ro p u g n atu r integritas. Si vero H elm stadienses sim pliciter om n em fundam entalem dissensum in ter nos et R eform atos, inprim is vero Papaeos26, negant, quod ab illis factum n o n vidi, sim pliciter ab illis recedo. N o n autem diffiteor, fundam entalis dissensus m o m e n tu m saepe ultra, quam par est, extendi. O m n is erro r fundam entalis periculosus est saluti, no n vero om nis nos sim pliciter ab ea excludit. Pestis lethale u tique virus est, nec 65 colluvies Iu d aeo ru m : D . illius ] illis : D . 71 fu tu ra ] - D . 73 quia ] quo: D . 85 fandi ] faciendi: D . 90 n o stra tiu m ] n o stra etiam : D. 93 n o n ] n o n d u m : D . 22 F ra n k fu rt a. M . - Z u S peners V erhältnis zur F ra n k fu rter Ju d e n sch aft vgl. W a l l m a n n n , 231-237. 23 A p k 3,8; vgl. 1K or 16,9; 2 K o r 2,12; K ol 4,3. 24 Z u den aus d em M ittelalter ü b e rn o m m e n e n Ju d e n p re d ig te n in vielen p ro testan tisch en L än d ern v g l. die E in g ab e des F ra n k fu rter P re d ig erm in isteriu m s an den R at v o m 22.12.1681 bei S a c h s s e , [8 1 -9 0 ] 88 (vgl. W a l l m a n n , 235). 25 D er S y n k retistisch e S treit zw ischen den T h eo lo g isch en F akultäten der U n iv ersitäten W itten b erg u n d H elm ste d t (vgl. B rie f N r. 112 A n m . 15). 26 R ö m isch -k ath o lisch e K irche.

526

Briefe desJahres 1676

tam en lethale om nibus. M em ini B. D . H an nekenium 27 adversus N eu b erg eru m 28 de illo arg u m e n to ,29 quatenus adversarios (de R eform atis inprim is serm o est) condem nare valeam us nec ne, ita egisse, u t no n alius aeque m ihi satisfecerit. C erte, in ter R eform atos novi n o n paucos, inter Papaeos etiam reperiri no n dubito, quos veros C hristianos et Patris nostri filios30 esse indubiis argum en­ tis m ihi constat: quibus errorem suum , gravem licet, in salute consequenda no n o b stitu ru m plane confido: cum paratissim i sint, si convincerentur erro­ ris cum Scriptura pugnantis, illum eierare et D E O dare gloriam . Sed, quae nobis et quae sua natura valde clara sunt, n on om nibus aeque clara sunt, q u o ru m oculi a pueritia aliquo colore infecti sunt, ut, quod res est, n o n pure perspiciant. U tiq u e vis educationis longe est m aior, quam plerique attendi­ m us aut intelligim us. Ita, qui fu n d am en tu m ipsum , C hristi m eritum , salutis unicum practicum am plexi fuerunt, licet in fundam entalibus ab institutione haustos errores om nes n o n d u m pervideant, in gravi quidem discrim ine sunt constituti (inprim is R eform ati, u t in tentationibus ex dogm ate absoluti decreti31 o m ­ nem fidem am ittant), sed neutiquam salute excidunt universi. E t infinita m isericordia divina sua v irtu te cavet, ne venenum illud ipso quoque praecor­ dia fidei invadat et m ortale fiat, quale quidem sua natura est. Sed de argu­ m ento tanti m o m en ti agendi hic locus non est. G ravius succenseo R egiom ontanis32, quos a Sem ipapism o vix abesse vide­ tur: quo Iuliam 33 unq u am prolapsam , saltem ego n on vidi. Interim plane m ihi persuasum , n u n q u am reducendi erroneos spem esse, nec ad id D E U M

98 in prim is ] cu m p rim is: D . 105 eierare ] ei: D . 108 perspiciant ] respiciant: D. 110 /p ra c tic u m / : < p r e tiu m > ] p retiu m : D . 115 115 ipso quo q u e ] ipsa quasi: D .

27 M en o H an n ek e n (s. B rie f N r. 10 A nm . 66), G eistliches K leinod u n d G lau b en s-T riu m p h S. Pauli aus seiner Epistel an die R ö m er C ap. VIII, v. 28 & sqq. D arin zugleich die heilsam e Lehr v o n d er ew ig en G n aden= w ahl neben der C alvinistischen G egenlehr, so sonderlich E h v . T h e o ­ p hilus N e u b e rg e r . . . das güldene K leinod genannt, e rw o g en w ird , M a rb u rg 1635 (vgl. J. H . v. Seelen, D eliciae E pistolicae, L übeck 1729, S. [157-162] 158 m it A nm . 53). 28 T h eo p h il N e u b e rg e r (5.5. 1593-9.1.1656), re fo rm ierte r T heologe, seit 1628 H o fp red i­ ger, zuletzt S u p erin ten d en t in Kassel (D B A 892, 2 4 -3 8 ; A D B 23, 477f; Jö c h er 3, 873. EB 5, 5 3 2 -535; H . B r u n n e r , T h eo p h ilu s N eu b erg er. L ebensbild eines Seelsorgers u n d S uperinten­ d en ten aus d en Z eiten des D reißigjährigen K rieges [1593-1656], Z K G 24, 1903, 375-400. 549-593). 29 T h . N eu b erg er, D as güldene K leinot Pauli / A uß seiner E pistel an die R ö m e r / C ap. VIII. vers. 28. 29. 30. . . . S am pt k ü rtzem U n d e rric h t / V on der ew igen G nadenw ahl, Kassel: J. Saur 1632 (vh H A B W o lfenbüttel). 30 Vgl. R ö m 8,1 4-21; l J 0 h 3 ,lf ; Gal 3,26. 31 D ie stren g e calvinistische L ehre v o n der ew igen, schlechterdings u n ab h än g ig en G naden­ w ähl (d ecretu m absolutum ). 32 D ie T h e o lo g e n in K ö n ig sb erg , besonders C h ristian D reier (s. B rie f N r. 74 A n m . 2). 33 U n iv ersität H elm sted t.

Nr. 114

an Johann Wilhelm Petersen

21. 11. 1676

527

gratiam larg itu ru m , donec om nibus aliis posthabitis T h eologiam pristinae sim plicitati, quae est iuxta pietatem , restituerim us. H oc vero si agam us, ad nos D E U S co n v ertetu r et alias post alias ab hostibus veritatis largietur victorias. Salveant m eo n o m in e p lu rim u m M ax. Rev. D. P om arius34 vester, cui te inteprete innotuisse gaudeo, e t Plur. Rev. M . H on stedius35, quem illum esse reor, qui m e hic aliquando invisit: ante om nes vero honoratissim i tui parentes36, quibus om nia largissim e apprecor, quae h o m in u m , quae C hristiano­ rum , quae p aren tu m esse vota possunt. Tu vero etiam cum illis vale in D O M IN O , m eo, m eae37 et illorum , quibus scripsisti, nom ine, qu o ru m aliqui suas38 hic re m ittu n t responsorias.

125

130

Francof. ad M o en . 21. N o v . 1676 Clariss. T. praecell. ad pias preces et officia addictissim us PISpenerus, D. M ppria. 135 Pro transm issis piscibus gratias reponim us m axim as: Sed sum tu Te nostri causa ullo gravari nollem us.

123 veritatis ] - D . 34 Sam uel P o m ariu s (s. B rie f N r. 10 A n m . 67). 35 T h o m a s H o n ste d e (1 1 .6 .1 6 4 2 -5 .2 .1 7 0 4 ) aus L übeck; nach dem S tu d iu m in W ittenberg, G ießen (d o rt 1669 M agister) un d (als H ofm eister) in A ltd o rf 1670-1684 P farrer an der B u rg ­ kirche (M aria-M ag d alen a-K loster) in L übeck, seit 1684 H a u p tp a sto r am D o m , seit 1700 Senior (D B A 566, 16—18;Jö c h er 2, 1694f; G r u b e , [w ie A nm . 8], 2. 10. 16; T h o m a s H o n ste d e un d seine W irksam keit. E in b io g rap h isch er V ersuch, N eu e L übeckische B lätter 5, 1839, 7 7 -8 0 . 85-87. 9 3 -9 5 . 104-107. 120-123. 229-231. 2 4 0-243. 2 4 5-249. 2 55-258). 36 G eo rg P etersen (gest. 1691) un d A nna P etersen geb. L o h m an n s (s. M a t t h i a s , 26). 37 S usanne S pener geb. E h rh a rd t (s. B rie f N r. 53 A n m . 13). 3s N ic h t überliefert.

528

Briefe des Jahres 1676

115. A n Philipp W ilhelm von G ünderrode in Frankfurt a. M .1 F ran k fu rt a. M ., [M itte N o v e m b e r 1676]2

Inhalt B ittet u m A u fen th altserlaubnis für den S tudenten L uther D ö rp er.

Überlieferung A: H a m b u rg , S U B , Sup. ep. 4, Bl. 431r-432v.

W olE delgebohren, G estreng U n d H ochw eiser. Insonders g roßgönstiger H o ch v erE h rter H err. E [uer] W olEdelfgeborenen] G estr[enge] in gleichen fällen schon zw eym ahl3 gegen m ich bezeugte freundliche gütigkeit veranlaßet m ich, daß aberm ahl einiges anligen bey deroselben zusuchen m ich erkühne. Es ist gestern ein Studiosus T heologiae L utherus D ö rp e r4, auß C hurland5 gebürtig, bey m ir an g ek o m m en u n d schreiben v o n H errn D . H annekenio6, bey dem er sich biß dahin in G ießen auffgehalten, auch anderer professoren m itgebracht, welche ih m gerathen u n d seinetw egen solicitiren, daß ich ihn, weil M . A rtopoeus7 jü n g sth in v o n m ir abgereiset, zu m ir nehm en u nd einige m anuduction geben m öchte, w eil er nach vieljährigen academ ischen cursu nu n m eh r das studium practicum pietatis v ornehm lich zur hand nehm en w olte. N u n kan ihn zw ar w inters auß m angel der Stuben nicht in dem hauß haben, so ndern m uß in der nachbarschafft das losam ent8 nehm en, ich habe aber den H erren professoribus nicht w ol auß handen gehen9 m ögen, ihn bey 1 P hilipp W ilhelm von G ü n d erro d e (2 3 .2 .1 6 2 3 -2 5 .1 .1 6 8 9 ), F rankfurter R atsherr; nach dem S tu d iu m in S tra ß b u rg un d A ltd o rf 1663 R atsherr, 1667 Schöffe, 1680 u n d 1685 Ä lterer B ü rg er­ m eister, 1686-1689 S tadtschultheiß ( K ö r n e r , 212f; D ö l e m e y e r , 72 [N r. 235]). - S pener w id ­ m ete ihm u n d anderen F ra n k fu rter P atriziern die zw eite A bteilung seiner C h ristlich en Leich­ pred ig ten v o n 1685 (G rünberg N r. 90). 2 D a D ö rp e r (s. A nm . 4) am 30.11.1676 bereits einige Z eit bei Spener in F ra n k fu rt a. M . ist, der kürzlich abgereiste A rtopoeus (s. Z . 9f) sich aber erst am 25.12.1676 in S tra ß b u rg im m a tri­ ku liert u n d dah er erst spät von F ran k fu rt w eggegangen sein w ird , ist der B rief w o h l spätestens M itte N o v e m b e r geschrieben. 3 V or o d er zu gleicher Z eit m it Jo h a n n D aniel A rto p o eu s lebte Jo h a n n C h risto p h H u th in Speners H aus (s. B rie f N r. 140 A nm . 28); vgl. B rie f N r. 151, Z . 12-21. 4 L u th er D ö rp e r (7 .8 .1 6 5 4 -1 6 .9 .1 7 1 0 ) aus M itau; nach dem S tu d iu m in G ießen 1676 Fam ulus bei S pener, seit 1681 D iaconus zu M itau, 1682 deutscher P rediger in L ibau, 1691—1695 w egen V erw ick lu n g in einen Fall v on E hebruch suspendiert, seit 1697 P astor in Sallgallen in K u rlan d (D B A 245, 298-300). 5 K urland. 6 P hilip p L u d w ig H anneken (s. B rie f N r. 16 A nm . 1). 7 Jo h a n n D aniel A rto p o eu s (s. B rie f N r. 8 A nm . 7). Z u m term in u s p o st quem seines W eg­ gangs aus F ra n k fu rt a. M . nach S traß b u rg im H erb st 1676 s. B rie f N r. 96, Z . 75—77. 8 U n te rk u n ft (Logem ent). 9 D en W unsch ausschlagen (vgl. D W B 4 II, [324-363] 326).

N r. 115

an Ph. W. v. Giinderrode

[M itte November 1676]

m ir an den tisch u n d in öffterer conversation zu haben. Wans aber H ochlöbl[ichen] In q u isitionsam ts10 erlaubnus hiezu n ötig, alß habe großg ö n stig e w olfah ru n g h iem it gehorsam lich bitten sollen, dero in hoffnung stehe, u n d nechst em pfehlung in des G ru n d g ü tig en G ottes gen o b h u t u n d m ilden seegen verbleibe

529 eines um b guter heili­

E. W olEd. G estr. zu gebet u n d diensten gehorsam er Philipp Jacob Spener, D . M ppria.

D em e W olE delgebohrnen, G estrengen, Vesten u n d H ochw eisen H erren Philipp W ilhelm von G ünderrode, Schöffen u nd des R ahts alhier pferge]. M einem g ro ß g ö n stig en H o ch g eE h rten H erren.

10 D as In q u isitio n sam t w a r in F ra n k fu rt a. M . eine aus m eh rere n R a tsh erren bestehende K o m m issio n , v o r d er je d e r Z uziehende ü b er seine H e rk u n ft, sein V erm ögen u n d seine R eligion R ede u n d A n tw o rt stehen m u ß te.

530

Briefe desJahres 1676

116. An [Landgraf E rnst von Hessen-Rheinfels in R heinfels]1 F ra n k fu rt a. M ., 30. N o v e m b e r 1676

Inhalt B eg u tach tet einen v o n [L an d g raf E rnst] in schw erer K ran k h eit v erfaßten A ufsatz, w ie m an sich m it V e rn u n ftg rü n d en gegen die T o d esfu rch t w ap p n en kö n n e: D ie V ernunft v erm ag sich n u r in den T o d als etw as U nausw eichliches zu fügen, sie k e n n t aber keine G ründe, den T o d zu lieben. Setzt d agegen drei T ro stg rü n d e, die n u r im G lauben erk an n t w erden: 1) D er T o d e n tsta m m t d em heiligen u n d heilsam en W illen G ottes. 2) D er T o d b rin g t die E rlö su n g nicht n u r vo n äu ß eren Ü b eln , so n d e rn v o r allem v o n dem Ü b e l der S ündhaftigkeit. 3) D er T o d b rin g t dem C h risten die ew ige S eligkeit, die V ereinigung m it seinem H eiland.

Überlieferung E /K 2: H alle a .S ., A FSt, A 143: 12 D: P h .J . Spener, T heologische B edencken I I , H alle 1700 (“1707; 31712), S. 2 46-250 (Z. 2-171).

D urchleuchtigster Fürst. G nädigster Fürst u n d H err. Was E[ure] H ochf[ürstliche] D [u]r[ch]l[auch]t die verschienene w oche3 durch H [errn] von den B irg h d en 4 m ir gnädigst zugesandt5 und m eine w eni­ ge gedancken darüber zu w ißen verlanget, habe w ol em pfangen u n d wie befohlen m einem C ollegae, H . M . E m m eln 6, auch zu lesen gegeben. D ank-

3 v o n den B irg h d en ] N . N . : D .

5 E rm eln : D 3.

1 E rn st v o n H essen-R heinfels (1 8 .1 2 .1 6 2 3 -1 2 .5 . 1693), sechster S ohn des L andgrafen M o ­ ritz v o n H essen-K assel; nach R eisen 1635-1641 d u rch H olland, E ngland, F rankreich (vier Jahre A u fen th alt in Paris), die Schw eiz u n d Italien u n d K riegsdiensten bis zu m E nde des D reiß ig jäh ri­ gen K rieges im hessischen H eer 1649 A n tritt der H errsch aft in der F estung R heinfels u n d der N ied erg rafsch aft K atzenelnbogen; 1652 Ü b e rtritt zur rö m isch-katholischen K irche; an philo­ sop h isch en u n d th eologischen F ragen interessiert, in ten siv er Leser der Bibel un d asketischer L iteratu r, stand m it zahlreichen G elehrten, d aru n ter Leibniz, in B riefw echsel u n d verfaßte zahlreiche theologische S chriften (N äheres zu ih m u n d seinem B riefw echsel m it Spener s. Bd. 1, B rie f N r. 40 A nm . 1). - Z u r E m p fän g erb estim m u n g vgl. R egest in D : ‫ ״‬an eine hohe stan d s= p erso n / R ö m isch er R eligion [ ...] nach ausgestandener tö d tlich er Schw achheit“ . 2 Z . 1 -5 5 sind v o n Speners H an d , Z . 5 6 -1 7 4 (einschließlich der U nterschrift!) v o n frem der H and. 3 V ergangene W oche (D W B 121, [1064-1066] 1065). 4 V erm utlich Jo h a n n v o n den B irg h d en (get. 2 8 .2 .1 6 1 9 —14. 5.1680) aus F ran k fu rt a. M . (vgl. B d. 1, B rie f N r. 40, Z . 4); n ach dem B esuch des M a rb u rg e r P ädagogium s, dem S tudium in A ltd o rf und R eisen d u rch H olland, E ngland, F rankreich, S kandinavien u n d D eutschland seit 1658 M itg lied des F ra n k fu rter R ates, 1666 Jü n g e re r B ü rg erm eister, seit 1667 Schöffe (LP vo n Spener in: C h ristlicher L eichpredigten A ndere A btheilung, F ra n k fu rt a .M . 1685, S. 105-139 [131-139]; K ö r n e r , 201). 5 N ic h t überliefert. 6 Jo h a n n (Philipp) E m m el (s. B rie f N r. 76 A nm . 19).

N r. 116

an [Ernst v. Hessen-Rheinfels]

3 0 .1 1 .1 6 7 6

531

ke zum allerfördersten dem g roßen G o tt u n d H errscher über to d t un d leben zum d em üthigsten, dessen G öttliche M ajestät E. H ochf. D rlt. vo n bedeute­ ten gefährlicher Schw achheit7 auffgerichtet un d deroselben ferner frist gege­ ben, ih r heil zuw ircken un d d asjen ig e zu seinem H [eiligen] preiß zu verrich­ ten, w aß er v o n h ohem stande fordert. N echst dem e bedancke m ich underth[änig], daß E. H ochf. D rlt. m ir deroselben abgefaßte gedancken gnädigst zu com m uniciren geruhet. Ich habe auß überlesung deroselben dieses ab genom m en, daß E. H ochf. D rlt. intention m üsse gew esen sei[n], denjenigen tro st, dam it m an auch aus dem liecht der vern u n fft sich gegen die todes= fu rch t w apnen kan, auffzusetzen, w o d u rch viele u nder den C hristen beschäm et w erden, daß sie so w eichlich gegen den to d t seyn, daß sie auch dem selben nicht einm ahl die jenige gründe, w elche außer dem h eiligthum G O ttes unsre m enschliche vernunfft allen denen, w elche fleißig nachsinnen, zeigen kan, entgegen zu setzen verstehen. Wie dahin zu sehen scheinet, daß E. H ochf. D rlt. selbs setzen, daß es n u r den gebrauch des Verstandes u n d eine m ännliche resolution bedörffe, und dam it w eisen, was art des trostes dieselbe hierinnen intendiret. W ann aber über die gründe, w elche die vern u n fft eines natürlichen m en sehen verstehet u nd die nicht m eh r ausrichten, als daß der m ensch sich nicht w eibisch dem w idersetze, dem er nicht w iderstehen kan, sondern aus der n o th eine tug en d m ache u n d aus zw ey Übeln das rin gste8 w ehle, aber gleichw ol das hertz nicht verm ö g e dahin zubringen, daß es selbs solches der natur schreckliche anfange zulieben u n d sich seiner zuerfreuen, noch andere kräfftigere u n d höhere sind, so aus des H . Geistes schul allein erlernet w erden, w erden E. H ochf. D rlt. n icht ung n äd ig vernehm en, daß kürtzlich m it dem finger au ff dieselben deute9, als w elche auch dieselbe zu billichen nicht zweiffel trage. So achte n u n solcher g rü n d e vornem lich 3 zusein, w elche aller m enschli­ chen philosophiae zu hoch sind u nd dero krafft allein durch des H . Geistes w irck u n g uns in das h ertz g etrü ck t w ird. D er erste g ru n d ist der heilige w ille G ottes u n d der rechtgläubigen hertzliche und erw erffu n g under denselbigen. D an n w ie uns die n a tu r lehret, daß w ir der n o th w eichen und, was w ir n icht ändern können, ohne vergebene W idersetzlichkeit endlich über uns ergehen lassen sollen, dam it w ir uns die sache nicht schw ehrer m achen. Also lehret hingegen der H. Geist aus seinem w o rt die hertzen der gläubigen, daß aller w ille G ottes heilig, heilsam und 7 /z u m d e m ü th ig ste n /. 8 bedeuteter: D . 17 seyen: D. 18 aus: D . 21 es ] er: D. 26 rin g ste ] g eringste: D 3. 30 den: D 1. 31 dieselbe: D . 33 w elcher: D. 35 g edru ck et: D 1 ] g ed rü ckt: D 2 ] g ed ru ck t: D 3. 37 dem selbigen: D 1.

7 N r. 8 9

Z u r K ran k h eit L an d g ra f E m sts s. seine A ufzeichnungen im Staatsarchiv M a rb u rg (Best. 4 c 40 u. 594). R ingste: g erin g ste (D W B 8, 980-984). D ig ito d e m o n strare ( O t t o , S p ric h w ö rte r der R ö m er, N r. 550).

532

Briefe des Jahres 1676

gut, desw egen auch zu lieben seye, nicht n u r in denjenigen stücken die unserm fleischlichen appetit gem äß, sondern auch dem selben gantz zuw ider sind. So hat sich der gläubige sei[n] lebtag oder doch zeit seines m it rechtem eyffer getriebenen C hristen th u m s beflissen, w ie er täglich bittet, ‫ ״‬V atter, dei[n] wille geschehe“10, also auch in der that nicht aus noth, sondern m it liebe seinen w illen dem selbigen zuunderw erffen, ja vo n g ru n d der seelen ihn dem seinigen vorzuziehen. Also, daß w o ihm G ott in dem augenblick frey stellte, er solte seinen w illen haben, aber seifn] göttlicher w ille gehe m ehr au ff das gegentheil, w ü rd e der rechtgläubige seinen w illen, den er durchzutreib en 11 (ut hoc ponam us per im possibile) durch G O ttes Zulassung ver­ m öchte, hertzlich g ern seinem V atter u n terw erffen und in gläubiger dem uth sagen m it seinem H eiland: ‫ ״‬N ich t w as ich will, sondern was du w ilt“ 12. U n d dieses ist also der erste g ru n d des trostes bey einem erleuchteten C hristen, daß er gelernet, seines him m lischen vatters w ille von hertzen zu lieben, u. n u n den to d t als eine solche sache ansiehet, die dem w illen solches seines vaters gem äß seye, desw egen aber von ihm hertzlich geliebet w ird. N echst dem e so trö stet sich der C h rist in dem to d t vornehm lich dam it u. m achet ihn denselben recht angenehm , w o er erw eget die große w olthat, da ihn der to d t von allem übel erlöset13. U n d zw ar solches nicht n u r in der erlösung v o n dem leiblichen u n d w eltlichen übel, allgem einen oder eigenen trübsalen, w elche erlösung auch der natürliche m ensch verstehet u n d aestim iret, als w elchem solches leiden beschw erlich u nd dem nach die befreyung davon erw ünschlich ist: sondern v o rd rist14 v on dem geistlichen u n d seelen=übel der sünden, w elches, w ie es der natürliche m ensch nicht verstehet, sondern eine geringe leibliche trübsal v o r m ehr achtet als die gantze sündliche verderb n u ß , also w irds hingegen von einem erleuchteten C hristen am m eisten betrauret. Also, daß ich achte, unser selige A rn d 15 habe sehr w ol geschrieben, w o er saget: daß das rechte eigendliche creutz der C hristen seye nicht so w ol w ieder m enschliches elend, kranckheit, arm uth, Unglück und dergleichen (so ihnen zw ar auch ein creutz, aber weil es m it ungläubigen gem ein, n och nicht das rechte eigne C hristen= creutz ist), sondern nebens

44 h at sich ] + billig: D 2. 46 m it ] aus: D l+2. 47 ihn ] ih m : D 1. 54 einem ] + edel: K. 55 w illen: D . 57 seines ] + him m lischen: D . 58 dem e ] diesem : D . so ] - D . dem ] den: D 1. 59 ihm : D . 60 solcher: D . 61 w eltlichem : D 1. übel, ] + von: D 1. 64 v o rd rist ] zuforderst: D 2+3 ] zu v o rd erst: D 1. 70 w ied er ] ander: D . 72 neben: D 3.

10 Vgl. M t 6,10. 1' D u rch setz en (D W B 2, [1702f] 1703). 12 M t 26,39 par. 13 Vgl. Sir 41,3. 14 Z u fo rd e rst, zuerst. 15 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A n m . 7).

N r. 116

an [Ernst v. Hessen-Rheinfels]

3 0 .1 1 .1 6 7 6

533

der äußerlichen V erfolgung u m b der gerechtigkeit w illen16 der innerliche kam pff, in w elchem sie stehen u n d sich ihrer sündlichen verderbnus nicht gantz entbrechen k ö n n en 17. Es v erm ag zw ar eine fro m m e seele ihren G o tt noch nicht in dem aller­ höchsten grad der V ollkom m enheit also zu heben, w ie sie w olte, sondern findet in ihrer hebe allezeit n och einigen m angel, aber doch hebet sie auß göttlicher w ü rck u n g ihren G o tt auffrichtig ü b er alles, daß ihr endlich in der that nichts höh er beliebet alß ihr G ott. D aher haßt sie dann auch nichts m ehr, alß w aß ihrem liebsten G o tt am m eisten zu w id er ist, das ist die sünde. U n d th u t ihr kein leiden in der w eit, w ie groß es ist, so schm ertzlich w ehe, alß daß sie ihre sündliche verderbniß n icht v o n sich ablegen kan, sondern nach allem angew andten fleiß nichts destow eniger allezeit n och underschiedliches an sich findet, so ihrem lieben G o tt, dem sie allein zu gefallen trachtet, m ißfällig seye. W ie w ir sehen, daß der so g ro ß m ü th ig e Paulus, w elcher die äußerlichen trübsalen und schw erste V erfolgungen fast nicht geachtet, sondern sich nur derselben gefreuet u nd g erü h m et hat, w o er au ff diese m ateri k o m t, R om . 7,2418, gantz w eh em ü th ig außbricht: ‫ ״‬A ch ich elender m ensch, w er will m ich erlösen auß dem leibe dieses todes?“ D aß w ir ia sehen, daß solche b etrüb n u ß u. beschw ehrde der noch übrig en bande der sünden, w elche ihr auffgehalten, daß er nicht so fertig u n d u n g eh in d ert in den w egen des H errn zu lauffen verm o ch t, ihm vielm ehr zuschaffen gegeben, als alles andere elend. N u n dieses sinnes ist ein recht erleuchteter gläubiger C hrist. W ann er dann gedencket, daß er solcher sündlichen verderbniß u n d ihn gegen allen ändern allerschw ersten last nicht eher loß k o m m e n könne, alß m it dem letzten abschied aus diesem leiblichen fleischlichen leben, so sihet er den todt alß eine rechte erlösung u. liebsten freund an, der ihr nichts n im m et, alß w aß ihm b ißher die g rößte beschw erde gew esen, u nd ihm also noch desw egen danck w eiß. D as ist w id eru m ein solches arg u m en t, das nicht n u r par force19 eine resolution faßen m acht, sondern dem m enschlichen gem ü th den to d t recht angenehm m achet. So ist auch in dem selben keine ungedult. D ahingegen in der resolution, w o m an gerne stirbet oder w ol den to d t w ünschet auß ansehen der erlösung von allerhand leyden u n d diesem ja m m erth al, m ei­ stens, w o nicht auß u n g ed u lt entstehet, auffs w enigste m it derselben sehr 74 v erd erb n u s ] + als lange sie in d em fleisch leben: D . 83 v e rd e rb u n g : D . 7:D *. 92 ih r ]ih n : D. 95 /g lä u b ig e r/. 96 ihn ] ih m : D . allen] aller: D . ih m : D . 103 faßen m acht ] zu fassen b ew eg e t: D . 106 ansehung: D .

8 9 f R om . 99 ih r]

16 Vgl. M t 5,10 par. 17 J. A rn d t, V ier B ü ch er v o m W ahren C h riste n tu m (w ie B rie f N r. 44 A n m . 11), 1. B uch, 4. K apitel; vgl. zu den h ier vo rg etrag e n en G ed an k en Speners allgem ein n o c h 2. B uch, 57. K apitel. 18 R o m 7,24. 19 M it G ew alt.

534

Briefe des Jahres 1676

befleckt ist u n d u n d er denen, die auß ansehen ihres elends den to d t verlan­ gen, kau m ein oder anderer ist, w elcher solches m it gantzen reinem hertzen und gnugsam er u n d ergebung seines w illens thut. W ir sind einm ahl nicht n u r schuldig, die gelegenheit zu lieben, darinnen w ir m it g u testh u n G ott preisen m ögen, sondern auch die ienige nicht zu hassen, w o rin n en G o tt in u nsrem leiden gepriesen w erden kan. D aher soll kein Verdruß des leidens da sein, w eil nicht n u r G ottes wille ist, w ir sollen leiden, denselben w illen aber haben w ir zu lieben, sondern w eil auch unser leiden ein solch vortrefflich m ittel ist der b eförderung der ehre G ottes an uns und unsers neuen m enschen: haben w ir n u n keinen verdruß an dem leiden, sondern freuen uns deßelben, so ist auch die erlösung von solchem leiden nicht m ehr ein so kräfftig argum ent, den to d t w illig anzunehm en, w eil er uns v o n dem leiden, so w ir nicht vo r böse achten, gleichw ie das ienige ist, weil er unß erlöse von der sünde, die G o tt u n d der herlichen seele zu w ider ist u n d m it recht gehaßet w ird. D ie dritte C hristliche m o tiv k o m m t darinnen m it der zw eyten überein, daß sie auch den to d t ansiehet als die grö ß te w ohlthat, gleichw ie in der vorigen consideration, in erlösung von dem größten übel, der sünde, also hier in der Versetzung in das seligste leben, bey C hristo ew iglich zu sein. Es liebet eine recht erleuchtete seele ihren heiland über alles, u., so hertzlich w ehe es ih r thut, daß sie hier theils w egen der noch anklebenden verderbnüß, theils w egen gegenw ärtigen zustandes beschaffenheit m it dem selben noch nicht so genau vereinigt w erden m ag, w ie ihre begierde ist, so sehnlich verlangt sie nach solcher lieben stunde, die sie zu ihrem allerliebsten Seelen­ b räutigam b rin g et u. au ff ew ig m it ihm vereiniget: Wie den[n] A m o r affectus unionis ist. Sie erkennet, daß in solcher Vereinigung der letzte zw eck stehe des ienigen, w ozu sie geschaffen, u. nicht n u r ihrer eignen Seligkeit, sondern, w elches sie allem vorziehet, göttlicher ehre an sich. Also ist das verlangen gegen solche Vereinigung derm aßen brünstig, daß sie keine hebe eines zeitlichen hie in der w eit so starck halten m öchte, um b in derselbigen gerne zu bleiben, als solches verlangen sie d o rth in zöge, w o nicht die betrachtung göttlichen w illens, der noch nicht dorten, sondern hier in dieser un v o llk o m ­ m enheit noch von ihnen gepriesen w erden will, ihnen das verbleiben in dem leben erträglich m achte: w o aber der anm eldende to d t ihnen zeiget, des vatters w ille seye n u n m eh r, sie zu sich zuruffen, so m ag ihnen nicht anders zu m u th sein, als einer braut, die lang gehindert w o rd en zu ihrem B räutigam zukom m en, w o sie n u n m eh r höret, daß sie ko m m en dörffe u. der w agen v orhanden seye, der sie abhole.

110 120 131 142

thäte: D . achten, ] + solcher ] je n e r: zeuget: D 1

113 w o rin n : D . 116 vortreffliches: D . /m itte l/, b efö rd e ru n g : D. erlöset: D 3. diejenige: D 2+3. 121 herlichen ] geheiligten: D . D. 132 denn: D . 134 stehe ] sehe: D 2. 136 allem ] allen: D. 144 ihren: D 1. 145 d er w ag en ] derjenige: D .

N r. 116

an [Ernst v. Hessen-Rheinfels]

3 0 .1 1 .1 6 7 6

535

Solche m o tiv sehen w ir auch bey dem lieben Paulo, Phil. I 20, der aufgelöset21 u. bey C hristo zu sein begehret, da dieses bey C hristo sein die ursach ist seines Verlangens nach der aufflösung. U n d solches argum ent hat w ied eru m nichts v o n u n g edult noch erzw un­ gener resolution, sondern ist eine frucht der v o n G ott in der gläubigen seele gew irckten b rünstigen liebe. Dieses sind die 3 tro stg rü n d e, so den gläubigen seelen eigen sind un d die der natürliche m ensch nicht faßet, oder, w o er aus höre sagen etw as davon discurriret, ihnen gleichw ol die krafft nicht geben kan, daß sie sein hertz rechtschaffen beruhigen, sondern sie m üssen v o n dem H . geist in den hertzen der ienigen, die sich seiner seligen w irck ung überlaßen, gew ircket w erden, w ie sie uns den[n] in der schrifft gew iesen sind. A u ff solche pflege auch m eine zuhö rer in predigten u. p riv at-zu sp ru ch nach Verleihung göttlieher gnade zu weisen, zweiffle auch nicht, E. H ochfürstl. D urchl. w erden selbs die nachtrücklichkeit u n d W ichtigkeit derselben erkennen. Wo nun solche g ründe stehen, so m ö g en auch die ü brige auß der vernunfft genom ­ m ene arg u m en ta etw as außrichten, die sonsten allein fast zu schw ach sind, sich [ ...] au ff das höchste zu w ege b rin g en können. Ich achte aber, w ie anfangs gem eldet, E. H ochf. D urchl. habe die in tention in solchem auffsatz alleine d arau ff richten w ollen. Welche schließlichen in des g ro ß en G ottes, der sie nach seinem h. w illen lang in ho h em w olstand erhalten, zu derm aligen liebsten abschied m it gläubiger erkäntniß seiner lautern w arheit u. dero früchten zeitlich u. kräfftig vorbereiten u. letzlich m it dem ienigen, w aß uns allein den to d t lieblich m achet, w ürcklich beseligen w olle, höchster gnade hertzlich em pfehle. F ranckfurth, den 30. N o v . 1676. E. H ochf. D urchl. zu gebet u. d em ü tig em gehorsam underthänigster Philipp Jacob Spener, D.

147 1/23: D 2+3. 152 g ew irck ten ] gem erckten: D 1. 155 discuriert: D 2. krafft ] + . 158 in der ] + heiligen: D . pflege ] + ich: D . 160 gnade ] + allein: D . 164 sich ] u n d : D . h öchste ] + n ich t m eh r, als eine erzw u n g en e resolution: D . achte ] w ill: D. 165 E. . . . die ] dero: D . 166 d a ra u ff ] dahin: D . rich ten w ollen ] d eu ten gerichtet ge­ w esen zu seyn: D . 167 W elche ] W elches: D 2. 168 W ohlstände: D 3. liebsten ] letzten: D .

20 Phil 1,23. 21 W örtliche, im P ietism us beliebte Ü b ersetz u n g v o n άναλυειν (Phil 1,23) sta tt L uthers Ü b e rtra g u n g m it ‫ ״‬abscheiden“ (vgl. D W B 1, 688).

536

Briefe desJahres 1676

117. A n Johann W ilhelm Petersen in L übeck1 F ra n k fu rt a .M ., 30. N o v e m b e r 1676

Inhalt E rb lick t im W achstum der F rö m m ig k eitsb ew eg u n g in L übeck ein Z eichen für den v o r dem Jü n g ste n T ag zu erw arten d en besseren Z u sta n d der K irche. - Z u einzelnen P ersonen: [Joachim] W endt, [Johann] S chacht, [H einrich] B etke, [Luther] D ö rp e r. - E m pfiehlt, fü r das geplante C o lleg iu m pietatis m it S tu d en ten die Z u stim m u n g des L übecker P re d ig erm in isteriu m s einzu­ h olen . - [M atthias] Soltau. - Ist ü b er die K o n v ersio n en zu m K atholizism us in L übeck nicht v e rw u n d ert: G o tt g ib t die K irche u n te r das Jo c h B abels, w eil sie sich seiner W ohltaten u n w ü r­ dig erw eist. K en n t u n te r den A p o staten keinen ern sth aft F ro m m e n außer C h risto p h B esold. K ü n d ig t den D ru c k seines K atechism us an. - G rü ß e an A b rah am H inckelm ann.

Überlieferung K : H alle a. S., A FSt, A 196, S. 57-61.

Salutem a co m m u n i fratre n o stro IESU! A m ice et fautor desideratissim e, exoptatissim e. Q u i priores2 meas vered ario ru m opera recte perlatas esse non dubito, alteris tuis3 has alteras repono. Invenisse te, quae et quos ames, Lubecae4 gratissi5 m u m est. Illa augeri, h o ru m etiam n u m e ru m crescere, gratiose D E U S iubeat. E t ita cum ubique sentes atque perniciosae arbores non germ inant solum , sed in ram os innum eros dilatae venenatos fructus m ille ferant, vide­ m us paulatim etiam ficus5 gem m as p ro tru d ere et has iam iam explicari, ut folia fructusque sapidissim i m o x sequantur, non vano instantis alicuius 10 aestatis ante aeternitatis ingressum indicio. Iuvem us, q u o tq u o t possum us et quan tu m in nobis gratia divina operatur, increm enta in itiorum laudabilium , nec nobis ipsi desim us, quando videm us consilii divini aliqua vestigia. Pientissim o vestro M . W endtio6, quas inclusas7 vides, scripsi; am icitiam ipsius am bio et ex illis, quae tu m em orasti, indubiam m ihi polliceor. Faxit 15 D eus, u t illa etiam non sit infoecunda. Venferando] M . Schachtio8, cuius pietatem item laudas, IE SU S noster 7 dilatae: cj ] dilatatae: K .

15 infoecunda: cj ] infoeunda: K.

1 Z u J. W. P etersen s. B rie f N r. 7 A nm . 1. 2 B rief N r. 114. 3 N ic h t überliefert. 4 L übeck. 5 Vgl. M t 24,32 par, bei S pener eine Schlüsselstelle fü r die H o ffn u n g besserer Z eiten. 6 Jo a ch im W endt (s. B rie f N r. 114 A nm . 8). 7 N ic h t überliefert. 8 Jo h a n n Schacht (L ebensdaten u n b ek an n t); nach dem S tu d iu m in G ießen (im m atr. 3 0.7.1660: K l e w i t z / E b e l , 38) 1662-1686 P rediger, 1686-1689 H a u p tp asto r an der Ja k o b ik ir­ che in L übeck (O . G r u b e , [w ie B rie f N r. 114 A n m . 8], 5f; vgl. M a t t h i a s , 103 A n m . 44).

N r. 117

an Johann Wilhelm Petersen

30. 11. 1676

537

om nia evenire faxit, quae C hristiani, quae T heologi, quae hom inis esse vota valent. Q u id bonus ille B etkius9 apud vos designaverit, u t a carcere p arum abes­ set, no n capio. Q u am im plerem us m andata D O M IN I, si m aiori m ansuetu­ dine u terem u r erga om nes, etiam e rro ru m vel suspectos vel reos. Ipsi hic semel confabulatus sum et ex uno illo colloquio v irum am o. D e caetero, tuis etiam piis conatibus et exercitio, quod cum studiosis aliquibus ord iri cogitas, divinam gratiam adstitem precor. Ea ita te regat, ut pruden ter quid agendum tibi prospicias. O p tim e facies, si auctoribus T h eo ­ logis tale, qu id institues, neque sine eo ru m auctoritate quicquam m aioris m o m en ti suscipias: ne in herba o p p rim an tu r spes longinquiores, si in prim is conatibus inveniant m alevoli, quales Vobis n o n defore facile cogito, quod speciose carpere possint; sed dabit D eus, u t un am post aliam bene agendi portam ap ertam 10 conspicias. O p tarim , u t m atu re m inisterio adiungereris atque ita m aiori libertate, qu o d intendis, ageres. Si qui procerum V estrorum caussae sanctae faveant, conam ina p io ru m T h e o lo g o ru m validius penetra­ bunt: sed potest etiam sine illis, quae gloriae suae necessaria, D E U S per­ agere. N o b iliss[im o] D n. Soltavio11 vestro quotidiana divinae gratiae increm enta et nobiles pro coelesti gloria spiritus ex anim o precor. Ita decoribus avitis, quae in saeculo m anent, illa addet, quae in aeternitatem perennabunt. Increm enta p apatus12 apud vos (in urb e an vicinia disertius explicabis) non valde m iro r, sed ex anim o doleo. Si recte perspicio, in eo res est, ut D E U S B aby lo n i13 n o v am det p o tentiam , Ecclesiam nostram , quae acceptorum beneficiorum fructus tam praefracte hactenus plerisque locis negavit, suo iterum subdendi iugo. M eruim us privari E vangelio, quo tam male abusi sum us, et, u t D E U S nostra vinea14 per sues devastata alibi locorum , quas habet, vites plantet. D onec u ltim u m , quo d B abyloni im m inet, iu dicium 15 eam exscindat. E o ru m , qui, cum satis intelligerent orth o d o x iae nostrae fundam enta, ad R om ana sacra se traduci passi sunt, n o n u n u m novi: n ullum vero eorum , qui prius serio pietati dedissent operam , nisi quo d aliquando de B esoldo16 du-

47 u n u m : cj ] u n am : K.

9 H ein rich B etk e (s. B rie f N r. 96 A nm . 10). 10 Vgl. A pk 3 ,8 u n d B rie f N r. 114 A n m . 22. 11 [M atthias] S oltau (s. B rie f N r. 114 A n m . 16). 12 Z u P etersens A u seinandersetzung m it dem K atholizism us i n L übeck s. M

a t t h ia s ,

105-107. 13 B ab y lo n als M e tap h er für das röm ische P ap sttu m , dessen A ufstieg u n d N ied erg an g die A p k Voraussagen soll. 14 Vgl. Jes 5 ,1 - 7 u n d Ps 80,9—16. 15 Vgl. A p k 18 u n d 19.

lft Christoph Besold (s. B rief N r. 68 Anm. 14).

538

Briefe desJahres 1676

bium incidit. U n d e longe validius m uniti sum us adversus R o m an am 17 se­ ductionem , si pectus vera pietate im b u tu m sit, quam si, quicquid uspiam polem ico ru m scrip to ru m est, devorassem us. N am no n possunt haec ita firm are anim um , ut, ubi apostasiae operae pretium apparet, opes, dignitas saecularis, splendor et, quae talia auctoram enta sunt, tentationi satis resistat. Sed ibi concidunt uno afflatu anim ae, quae vera ab im aginariis bonis n on­ dum discernere n o ru n t neque saeculo m o rtu i sunt, quae validissim e restite­ rant, dum argum entis agebatur. M ihi autem firm iter persuasum , raros ad Papatum transire rationibus aliis persuasos, quam quae feliciorem sortem in saeculo p ro m ittu n t. Vicissim no v i ego, qui ex lectione sola A rn d ii18, ubi vix vestigia contro­ versiarum , ad nos e R om anis castris tran sieru nt19. O p tim is parentibus20 tuis et fratri21 coelitus om nia secunda, ex quibus illis hic et aeternum bene sit! A nagram m atism i22 tui m e delectarunt, sed etiam sine illis nosti, quod unus Spiritus nos et om nes, qui C hristi sum us, arctissim e uniat, prom isso Salvatoris, Io. X V II, 2123. N o m in e tam en m eo ne quaeso gloriare. Saepe m e ipsius mei pudet, cur de m e iactarent plura amici? Si quid sit in m e boni, non Speneri est, sed D E I beneficium in vase indigno. Catechesis m ea24 in eo est, ut typis prodeat. Studui ego congerere, quae ad profectum in pietate sim pliciorem facere videbantur, et ostendere, q u o m o ­ do ad praxin tendant om nia. Si vel paucis profuero, est, ut D E O agam gratias. D o erp eru s25 noster ita adhuc se gerit, ut bona spes m e alat. Difficile vero est veterem m o x deponere h om inem . E xpectem us, quae tenera succrescit, m essem . C eleberr. vestro rectori H inckelm anno26 pia a m e vota et officia prom ta. 17 R ö m isch er K atholizism us. 18 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A nm . 7). 19 Z u den beiden ko n v ertierten B rü d ern in K öln vgl. B rie f N r. 66, Z . 3 8 -4 5 . 20 G eo rg u n d A nna Petersen (s. B rie f N r. 114 A nm . 36). 21 H einrich P etersen (Lebensdaten unbekannt) ( M a t t h i a s , 25). 22 N ich t überliefert. 23 Jo h 17,21. 24 P h .J. S pener, E infältige E rk läru n g (s. B rief N r. 82 A nm . 6); vgl. B rie f N r. 114, Z . 4 1-49. 25 L u th er D ö rp e r (s. B rie f N r. 115 A nm . 4). Z u seinem A ufenthalt bei S pener in F rankfurt a. M . im Ja h re 1677 vgl. B d. 3. 26 A b rah am H in ck elm an n (2 .5 .1 6 5 2 -1 1 .2 . 1695) aus D ö b e ln / Sachsen; nach S chulbesuch in F reiberg u n d S tu d iu m in W ittenberg (d o rt 1670 M agister) 1672 R e k to r in G ardelegen, 1675 R e k to r des K ath arineum s in Lübeck, 1685 D iaconus an der N icolaikirche in H a m b u rg , 1687 D r. theol. in K iel sow ie H ofp red ig er un d S uperintendent in D a rm stad t, 1689 H au p tp a sto r an der K ath arin en k irche in H am b u rg (D B A 540,27-67; A D B 12, 460-462; Jö c h er 2, 1612f; S trieder 6, 2 7 -4 2 ; M oller 2, 329-336). - H inckelm ann, seit 1677 in engem B riefk o n tak t m it S pener (s. Bd. 3), zählt m it zu den vier ham b u rg isch en G eistlichen, denen Spener 1686 den zw eiten B and seiner B ü ß p red ig ten w id m ete (G rünberg N r. 73).

N r. 117

an Johann Wilhelm Petersen

30. 11. 1676

539

Tu vero cum Tuis et om nibus, qui p o rro IE S U M diligunt, in eo valete m eo m eo ru m q u e voto. Scrib. Francof. ad M oen. 30. N o v . 1676. T uaru m v irtu tu m studiosissim us et ad preces atque officia addictissim us P. I. Spenerus, D. M ppria.

Q uas27 [vides], quaeso, N obill[issim o] vestri a S oltaw 28 [porrigere].

83 [vides]: cj ] - K . vestri: cj ] vester: K. [porrigere]: cj ] -K .

27 N ic h t überliefert.

540

Briefe desJahres 1676

118. A n [Johann W inckler in D arm stad t]1 F ra n k fu rt a .M ., 15. D eze m b e r 1676

Inhalt B eg u tach tet ausführlich [W ilhelm C h risto p h K riegsm anns T heopraxia]: E rk e n n t in w eiten Teilen dieselbe In ten tio n w ie bei M a rtin L uther, S tephan P rätorius, M a rtin Statius u n d A ndreas C ram er: A lle B esserung des Lebens m u ß aus d em E v an g eliu m un d nicht aus d em G esetz h erv o rg eh en . - K ritisiert einzelne m ißverständliche, die M enschen in falscher Sicherheit w ie­ g en d e Passagen: U n tersch e id u n g v o n selig u n d gerecht, E m p fin d u n g u n d A n fech tu n g des G laubens, G laube un d B uße. - D e r G laube ist n ich t ohne E rn eu eru n g des L ebens. D as V erhältnis v on G laube u n d Sünde. - Z u den Pia D esideria: B eklagt die fehlende U m se tz u n g der R efo rm v o rsch läg e in die Praxis. D ie F ö rd e ru n g der F ro m m e n ist zunächst w ich tig er als die So rg e u m die G o ttlosen. - D as C o lleg iu m pietatis in [D arm stadt].

Überlieferung D : P h .J. Spener, T heo lo g isch e B edencken 3, H alle 1702 (21708, 31715), S. 133-143.

Ich habe das an m ich gethane angenehm e2 sam t beygeschlossenen tractätlein3 zurecht u n d w o h l erhalten: Wie ich aber m einer zeit nicht m ächtig bin, n och darüber nach belieben disponiren kan, als habe die an tw o rt einige tage auffschieben m üssen. Das büchlein habe vorh in niem ahl gesehen, w ohl aber

1 Jo h a n n W inckler (1 3 .7 .1 6 4 2 -5 .4 .1 7 0 5 ), H o fp red ig e r in D arm stad t; geb. in G olzern bei G rim m a , nach d em S tu d iu m in Leipzig u n d Jena H o fm eister des zw eiten Sohnes des H erzogs v o n H o lste in -S o n d erb u rg -W iesen b u rg , m it dem er 1669 in T ü b in g e n studierte, 1671 D iaconus in H o m b u rg v o r d er H ö h e, 1672-1676 P fa rrer un d M e tro p o litan in B raubach, 1676 H o fp re d i­ g er und K o n sisto rialrat in D a rm sta d t, 1678 P farrer in M an n h eim , 1679 P farrer un d S u p erin ten ­ d en t in W ertheim , ab 1684 H a u p tp a sto r an St. M ichaelis in H a m b u rg , 1699 d o rt auch Senior, H au p tb eteilig ter im P ietism usstreit des Jahres 1690 (D B A 1376, 2 6 -5 5 ; A D B 43, 365-373; Jö c h e r 4, 2008f; M ö ller 2, 990-1004; D ie h l , Hassia Sacra 4, 245; 7, 173. 260; J e n s e n 158f; B W PfB 1.2, 932f; J. G e f f c k e n , Jo h a n n W inckler u n d die H am b u rg isch e K irche in seiner Z eit [1684-1705], H a m b u rg 1861). - M it Jo h a n n W inckler, einem seiner treuesten A nhänger, fü h rte Spener einen lang an d auernden B riefw echsel. M e h r als 80 B riefe W incklers an S pener aus den Ja h ren 1678-1702 sind in H alle a. S., A FSt, erhalten; B riefe Speners sind dagegen kaum erhalten. - Für die A dressaten zu w eisu n g s. Z . 4 2 7-430, w o n ach in K riegsm anns näherer U m g e b u n g n u r W inckler in Frage k o m m t. 2 N ic h t überliefert. 3 W ilhelm C h risto p h K rieg sm an n , T h eo p rax ia o d er E vangelische Ü b u n g des C h riste n ­ th u m s: N ach den w ah ren / v o n vielen nicht g n u g verstan d en en G rü n d e n S. Pauli u n d seines Jü n g e rs L utheri; A n alle getauffte C h risten so sich z u m E vangelio bekennen, D arm stad t: H . M ü ller 1675 (vh LB S tu ttg art); vgl. B rie f v o m 21. 1. 1681 (Bed. 3, [422-428] 426): ‫ ״‬U nsers seligen freundes K riegsm ans T h eo p rax iam habe auch gelesen, aber leugne nicht, daß in etlichen stü ck en sie etw as g eän d ert verlan g et habe, w ie ich einm al d esw egen ein bedencken habe aufsetzen m ü ssen “ . - A m 2. 5.1676 gab Jo h a n n Jacob Schütz (s. B rie f N r. 123, A n m . 1) in einem B rie f an K rieg sm an n ebenfalls ein positives U rteil ü b er diese Schrift ab (F rankfurt a. M ., S enckenbergische B ibliothek, S chütz-N achlaß, M 330).

N r. 118

an (Johann Winckler]

15. 12. 1676

541

das erste4, aus w elchem dieses, so viel m ich erinnere, als eine repetition ist m it einiger änderung. D aß n u n m eine w enige gedancken in brüderlichem vertrauen, w ie solches von m ir b egehret w orden, frey und offenhertzig entdecke, bestehen dieselbe in folgenden stücken. Erstlich, des A uto ris5 inten tio n halte v o r gantz g ut u nd löblich; w ie dann jeglicher, was er zur erbauung des neben m enschen zu contribuiren verm ag, nicht nu r m ach t hat vorzutragen, sondern in gew isser m aß darzu verbunden ist. So kenne auch den A u to rem also, daß ich m ich versichert halte eines solchen gem üths, w elcher sow ohl seinem G O T T selbs hertzlich begehrt zu dienen, als dergleichen bey ändern zu befördern. D aher auch in solchem freundlichen vertrau en etw a noch selbs die gelegenheit suchen w erde, m it ihm e aus dieser m aterie etw as zu conferiren. So halte ich auch in specie die intention, die krafft des Evangelii zu inculciren6 und zu zeigen, w ie aus dem selben u n d nicht p rim ario aus dem gesetz alle besserung des lebens folgen m üsse, eben so w o h l löblich u n d nützlich, w ie ich gleiches in der Vorrede des hie m itgehenden tractätleins (A ndreae C ram eri ehrenstand der kinder G O ttes7) gelehret und also ausgeführet zu haben hoffe, daß ein fro m m er C hrist, so m it erleuchteten äugen die sache ansihet, m ir etw a leicht beyfall geben w ird. Ich erkenne ferner, daß eben diese hypotheses, w elche in diesem tractatu getrieben w erden, hin und w ieder in u nsrem theuren m anne G O ttes Luthero8 zu sehen, aus w elchem sie m it so n derbahrem fleiß ein G ottseliger lehrer, Stephanus Praetorius9, v o r etw a 80 ja h re n zusam m en gesucht und in vielen tractätlein, die folgendes m it des seligen A rndii10 com m endation heraus gegangen, inculciret, w ie w o h l der liebe m ann aus m angel gnugsam er erkäntnüß in ein u n d ändern stücken fast angestossen, also daß er hin u nd w ieder v o n einigen leyden m üssen. Es hat aber folgends ein anderer

13 w elches: D 2+3.

18 dem selben: D 2+3 ] denselben: D 1.

4 L aut V orrede (Bl. A iir) ist die S chrift zu m zw eiten M al gedruckt. N a ch w e isb ar ist n u r eine th em atisch ähnliche, aber durchaus verschiedene S chrift m it d em T itel: W. C h r. K riegsm ann, E usebie. V on d er w ah ren G ottseligkeit, F ra n k fu rt a. M . 1659 (B ircher B 16836). 5 W ilhelm C h risto p h K rieg sm an n (1633-29. 9.1679); geb. in B archfeld, nach dem S tu d iu m d er T h eo lo g ie u n d orien talischen S prachen in Jena u n d H elm ste d t B ediensteter des G rafen F ried rich E m ich v o n L ein in g en -D ach sb u rg (1643-1698) in H arte n b u rg , seit 1674 K am m erra t in D a rm stad t, n ach d em T ode L u d w ig s VI. (24.4.1678) entlassen, am 8.7 .1 6 7 8 z u m k u rp fälzisehen K a m m e r- u n d R eg ieru n g srat (R echenrat) in M a n n h eim ern an n t, V erfasser erbaulicher u n d h erm etisch er S ch riften (D B A 710, 350—360; Jö c h er 2, 2169f. E B 3, 883—885; S t u c k , 53). 6 E inpressen, einprägen. 7 A. C ram er, D e r G läubigen K inder G ottes E h ren stan d u n d P flicht, F ra n k fu rt a. M . 1668, m it einer V orrede Speners (G rü n b erg N r. 228; vgl. B d. 1, B rie f N r. 27 A n m . 6). 8 M a rtin L u th er. 9 S tephan P rä to riu s (s. B rie f N r. 21 A n m . 8 u. 10). 10 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A n m . 7).

542

Briefe desJahres 1676

fro m m er prediger, M art. S tatius11, aus solchen scriptis Praetorianis diese m aterien sehr fein u n ter dem nahm en geistliche Schatzkam m er der gläubigen 12extrahiret u. in einen annehm lichen erbaulichen m eth o d u m 13 gebracht, auch m it ziem licher Sorgfalt die vo rn eh m ste loca, w orinnen der gute P raeto­ rius etw a zu w eit gegangen, ausgelassen u n d also eine vor from m e seelen erbauliche tröstliche arbeit verrichtet. D aher ich auch sothanes opusculum Statii d en jen ig en , w elche ich darzu tüchtig finde, zu ihrer erbauung offters recom m endire und ziem lichen nutzen daraus zu haben nicht in abrede b in 14. A uß solchem w ercklein Statii scheinet fast dieses gantze opusculum extrahiret seyn. So handlet auch der fro m m e C ram erus in diesen scriptis eben dieselbe m aterien, aber m it n o ch m eh r behutsam keit als Praetorius oder Statius. Aus w elcher ursach ich auch selbige arbeit habe durch w ieder aufflag guten leuten w ollen m eh r bekant m ach en 15. D aß also aus diesem erhellet, daß ich auch in dieser absonderlichen absicht, daß den leuten vornehm lich nicht durch das gesetz, sondern das E vangelium geholffen w erden m üsse, m it ihm e einstim m e. A lso, was die absonderliche grund= lehren anlanget, so darinnen getrieben w erden, pflichte ich solchen allen von hertzen bey. Als 1. daß uns die Seligkeit hier bereits in dem reich der gnaden thätlich geschencket w erde u n d w ir also hier in diesem leben selig seyn können und sollen, ehe noch in jen em leben die Seligkeit geoffenbahret w erde in der herrlichkeit16. 2. D aß w ir unsere seligk[eit] einig u. allein aus dem glauben haben, so w o h l was das erste em pfangen deroselben anlangt, als das behalten17. 3. D aß hingegen die w ercke als früchten des glaubens allerdings nicht m it dem glauben zuverm ischen seyen, noch denselben einigerley m assen etw as unserer Seligkeit zu geschrieben w erd en m ö g e 18. 4. D aß w ir solche Seligkeit em pfangen in unserer tauff, w ie Pauli w o rt uns so deutlich davon, Tit. 3 19, berichten20. 5. D aß die tauffe nicht allein sehe au ff die vorige un d vergangene, sondern auch künfftige Sünden u nd also au ff das gantze leben: also daß die sünde, so ich h eut begangen, bereits in der tau ff vergeben, das ist, der grund gelegt w o rd en , auff w elchem solche V ergebung b eru het21. 63 w elchem : D 243 ] w elche: D 1. 11 12 13 14 15 16 17 18 19

M a rtin Statius (s. B rie f N r. 21 A nm . 13). M . S tatius, G eistliche S chatzkam m er der G läubigen (s. B rie f N r. 21 A nm . 14). In d er k atechetischen F o rm v o n Frage u n d A n tw o rt. Z u Speners B eschäftigung m it den gen an n ten W erken s. W a l l m a n n , 241-243. Spener gab fü n f k ü rzere T rak tate C ram ers u n te r dem bei A nm . 7 genannten T itel heraus. K rieg sm an n (w ie A nm . 3), S. 69f. [119-122] 121. 140-156. K rieg sm an n (w ie A nm . 3), S. 68f. 123-126. K rieg sm an n (w ie A nm . 3), S. 32f. [36-41] 37f. 138f. T it 3,5.

20 K rieg sm an n (w ie A n m . 3), S. [17-23] 17. 130f. [131-135] 133. 144-146. 21 K rieg sm an n (w ie A nm . 3), S. 131-135.

N r. 118

an [Johann Winckler]

15. 12. 1676

543

6. D aß auch die busse nichts anders seye als eine W iederkehr zu der ersten tauffgnade, das jen ig e w ied eru m in glauben anzunehm en, was uns so bald erstlich in der ta u ff w ar geschencket u n d überreichet, von uns aber etw a durch Unglauben u n d boßheit w ied eru m v erlohren w o rd en 22. 7. D aß der Unglaube das haupt= u n d einige laster sey, aus w elchem alle andere laster entstehen23. Wie unser selige L utherus so offt gezeiget24, daß eigentlich v o n dem letzten zu reden, der U nglaube allein w ürcklich verdam ­ m e, in dem e alle andere laster nicht w ü rd en v erdam m en, w o der m ensch davon d urch glauben sich bekehret hätte. 8. D aß die reue der sünden dasjenige nicht seye, so uns die V ergebung der sünden zu w ege bringe, sondern daß solche ehre allein dem glauben gebüh­ re, so viel m ehr, daß aus der grösse der reue unsre Seligkeit allerdings nicht kom m e. W iew ohl sie das hertz w o h l v o rbereitet, zu dem glauben tüchtig zu seyn und nachm ahl die w ahre früchte zubringen25. 9. D aß das G ottselige leben die früchte allein des glaubens u n d vielm ehr ein stück der d urch den glauben erlangten Seligkeit als deroselben ursach seyen26, u n d w as etw a v o r w eitere g rundlehren in diesem tractatu sind, w elche ich alle als w ahrhafftig u n d E vangelisch erkenne und, keine einige ausgenom m en, zum öfftern in den predigten bißher w erde getrieben haben u nd noch treibe. H iebey neben aber kan gleichw ohl nicht bergen, daß neben ein u nd ändern unbeq u em en W orten, so aber doch guten verstand leiden und desw egen nicht bem ercke, etliches observiret, so ich anders gew ünschet oder doch w ünsche, daß diejenige, so solches büchlein lesen, zu ihrer m eh­ rern aufferbauung solches beobachten m ögen. 1. N im m t der A u to r die w o rt: selig u n d g erecht w erden, als gantz einerley an27. N u n bekenne gern, daß sie v o n einander unzertrennlich sind un d w elcher gerecht auch selig, w er aber selig auch gerecht ist. Indessen bem erkke gleichw ohl einen zim lichen unterscheid u n ter beyden. Indem die gerech­ tigkeit allein ein gut der Seligkeit ist, w elche alle g üter der gnaden und herrlichkeit zugleich zusam m en fasset. 2. V ornehm lich ist m ein allerm eistes bedencken, daß ich w ünschte, daß der glaube u n d seine eigenschafften deutlicher u n d kantlicher vorgestellet w ären. Es stehet zw ar pag. 8328 einiges sehr denckw ürdiges, so gnugsam zeiget, daß der A u to r eine rechte m einung hat: aber an ändern orten ist

89 einander: D 2+3 ] n iem and: D 1.

91 d i e j - D 1.

22 K rieg sm an n (w ie A n m . 3), S. [42-55] 45f. 135f. 23 K rieg sm an n (w ie A n m . 3), S. [33-36] 34. 24 M . L u th er, V orrede a u ff die E pistel S. Pauli an die R ö m er (W A .D B 7, [1-27] 6/7, 32-3 4 ); vgl. W A 1 0 II, [227-262] 260,29-261,4; W A 46, [371-379] 371, 17). 25 K rieg sm an n (w ie A n m . 3), S. 4 9-51. 26 K rieg sm an n (w ie A n m . 3), S. 8 3 -8 5 . 138f. 27 K rieg sm an n (w ie A n m . 3), S. 15. 33. 119-122 u .ö. 28 K rieg sm an n (w ie A n m . 3), S. 8 3-85.

544

Briefe desJahres 1676

zuw eilen so davon geredet, daß sichere hertzen in den gedancken stehen bleiben m ögen, als w äre der glaube nichts anders als eine blosse einbildung u n d persuasion von der gerechtigkeit29. U n d also, w o der m ensch büß thun solle, bestehe es in nichts anders als allein in den w iederum gefassten gedankken, daß er w iederum in C hristo selig seye. Ich sage gar nicht, daß dieses die m einung des A utoris seye. Ich stehe aber in billiger sorge, daß sichere g em ü th er es nicht allein so auffnehm en u n d zu ihrem verderben verdrähen können, sondern, w o sie solches gem üths sind, davor halten w erden, sie haben gnugsam ursach es also zu verstehen. Ich bekenne gern, daß in dem glauben freylich die Zueignung u n d appliciru n g der göttlichen gnade das h au p tw erck u n d recht die seele des glaubens, daher w ahrhafftig das einige seye, w o rin n en der glaube uns selig m achet. Weil aber alle beede, eines theils ein sicherer m ensch, deren ich exem pel gnug w eiß, bey allen seinen fortsetzenden boßhafftigen und verdam lichen sünden, die er nicht zu lassen begehret, so dann ändern theils ein w ahrer gläubiger sich die gnade u nd die gerechtigkeit appliciret; dieser w ahrhafftig u n d m it grund, jen er m it unrecht u nd als eine sach, die ihm gleichw ohl in der that nicht gebühret, dieser aus der erleuchtung und versiglung des heiligen Geistes in seinem hertzen, je n e r aus einer fleischlichen Sicherheit; dieser gem äß dem göttlichen w illen, je n e r aber schnür stracks dem selben entge­ gen, als w elcher ja nicht will, daß stinckende böcke sich einbilden sollen, sie seyen w ahre schafe30. Weil, sage ich, dergleichen gedancken beyderley ihnen31 m achen können u nd in der that ihnen m achen, so achte ich h o chnötig seyn, daß w ir, so offt w ir v on dem glauben u n d dessen seligm achender krafft reden, also balden darzu setzen dergleichen dinge, w elche ihn also von der fleischlichen sicher­ heit absondern, daß kein m uth w illig er boßhafftiger m ensch sich v o n seiner sichern einbildung m ö g e die gedancken m achen können, gleich ob w äre solche der w ahre seligm achende glaube, sondern klahr sehen m üsse, es seye nichts w eniger als der glaube: Wo w ir aber solchen unterscheid den leuten nicht w ollen v o r äugen stellen, so dörffen w ir nicht bloß bey dem vertrauen u nd special application stehen bleiben: W ir k önnen auch a priori32 die kenn­ Zeichen nicht geben: dann ob w o h l der rechtgläubige ausser des Standes der anfechtung selbs aus der innern versiglung des heiligen geistes die unfehl­ bahre Versicherung seines glaubens hat, daß er an dessen W ahrheit nicht zw eifflen m ag, so w enig als d erjen ig e, w elcher m it offnen äugen die sonne

113 appliciren: D 2+3.

116 seinem : D 2+3 ] seine: D 1.

29 K rieg sm an n (wie A n m . 3), S. 45f. 135f: ‫ ״‬so stehet uns doch jed erzeit die W id erk eh r darzu [zu B u ß e u n d T aufseligkeit] offen“ . 30 Vgl. M t 25,32f. 31 Sich. 32 Vgl. B rie f N r. 59, Z. 3 4 f.

N r. 118

an [Johann Winckler]

545

15. 12. 1676

siehet, zw eiffelt, ob es ein rechtes sehen oder n u r träum en seye, so ist doch nicht n u r allein solches fühlen nicht allezeit bey dem w ahren glauben, vielm ehr k o m t es offters auch bey den rechtgläubigen in dem stande der anfechtung dahin, daß dieses liecht scheint eine eclipsin33 zu leiden, u[nd], w o der m ensch au ff das fühlen gehen w olte, er sich vielm ehr v o r ungläubig als gläubig achten m üsste, sondern w ir w erd en nicht gnugsam w ehren können, daß nich t sichere leute ihnen v o n ihren einbildungen eben solche conceptus m achen u n d der fürst des Unglaubens ihnen ein falsch gespenst vorstelle, daß sie sich überreden, ih r vertrau en seye das rechte w ah re von dem heiligen G eist g ew ürckte vertrauen, w elches sie bey sich fühlen, und dam it des Standes ihrer Seligkeit vergew issert w ären. D aher m üssen w ir n o th w en d ig auch au ff die früchte sehen u n d also die notas a p o sterio ri34 nehm en, ob nehm lich das hertz vo n sünden gereiniget w erde, anfange G O T T im b rü n stig u n d üb er alles zu lieben, seinem w illen n un und n im m e rm e h r m it vorsatz entgegen zu handlen den redlichen v o r­ satz habe u n d die w eit überw in d e35. D am it also der m ensch, w o er sich in göttlicher gnade zustehen versichern will, zuvor w o h l acht bey sich gebe, ob auch das m achende vertrau en ein göttlicher glaube oder ein b etru g des teuffels seye. D ah er verm ah n et Paulus so fleißig 2. C or. 13: ‫״‬V ersuchet euch selbs, ob ih r in dem glauben seyd, prüffet euch selbs“36. U n d ist ja in dem so w ichtigsten u. a u ff sich habenden w erck w o h l w erth, nicht ohne prüffung blind hinein glauben, sondern sich w o h l vorsehen, w ie u n d auff was g ru n d ich glaube. Also, w o der m ensch nach der ta u ff in schw ehre sünde gefallen ist und dam it seiner seits die tauff=gnade v erlohren hat, so bleibet zw ar freylich dieses gew iß u n d m uß ers ohne zweiffel glauben, daß von G O ttes seiten der bu n d fest stehe, dann da ist nichts, das ihn hindere. Wo aber die frage ist, ob er auch v o n seiner seite w ied eru m in den b u n d getreten u n d stehe u nd also sothaner gnade w ürcklich theilhafftig seye, w o lte ich ihn n im m erm eh r blos dahin w eisen, er solte n u r glauben, daß ih m alle seine sunden in der tauff vergeben u n d krafft derselben auch je tz t vergeben w o rd e n seyen, ohne fernere U ntersuchung seines hertzens, als der ich w eiß, w ie sich die leute so gefährlich dessen m ißbrauchen u n d w ie unser H eyland hat befohlen zu predigen büß u n d Vergebung der sunden, Luc. 24,4737, daß also die busse sich v o n der V ergebung nicht tren n en lässt, noch sich dieser getrosten kan, w elcher jen e nich t geliebet. 146 Sündern: D 2. 148 redlichen: D 2+3 ] öffentlichen: D 1. 166 w ie: D 2+3 ] w o : D 1. 169 beliebet: D 2+3.

33 34 35 36 37

A stro n o m isc h er B e g riff für eine (M o n d - o d er Sonnen-) F insternis. W ie A n m . 32. Vgl. l j o h 5,4. 2K o r 13,5. Lk 24,47.

160 h in d erte:

D 2+3.

135

140

145

150

155

160

165

546

Briefe des Jahres 1676

Es ist aber die büß eine μετάνοια u n d gantze änderung des sinnes, daß dannenhero die Sünden m üssen w ahrhafftig gehasset u n d m it ernsten v o r­ satz abgeleget w erden, sollen w ir anders den m enschen der Vergebung versichern können. U n d gleichw ohl w ird hiem it dem glauben nichts entzo­ gen oder das w enigste solcher ern eu ru n g 38 zugeschrieben, daß sie dasjenige w äre, welches uns göttliche gnade brächte, sondern es bleibts der glaube allein; der glaube aber, soll er w ahrhafftig seyn, m uß sich auff götliches w o rt grün d en und also ihm nichts zueignen ausser der göttlichen Ordnung, w ie es ihm versprochen ist. D aher w elcher ihm die gedancken m acht, er seye krafft seiner tauffe heilig, gerecht u nd selig in dem stande, da er noch Wohlgefallen an seinen siinden hat oder denenselben nicht allerdings und eiffrig absterben w ill, sondern begehret in sünden fort zufahren, solcher m isset ihm dasjenige zu, w as G O T T ihm nicht versprochen hat und also was ihm nicht gehöret, also ists je kein glaube v o n dem heiligen Geist gew ürcket, als w elcher die W ahrheit zum g ründe hat, sondern ein gefährlicher betrug des teuffels. So n o th w en d ig n u n diese m aterie an sich selbs, der betrug aber des sichern fleisches dabey so groß u n d gefährlich ist, so no th w en d ig ists dann auch, so offt von dem glauben ex professo gehandelt w ird, dieses nicht zu vergessen, sondern so ausführlich bey zu setzen, dam it ja kein ungläubiger ohne w ider­ Spruch seines eignen gew issens sich die einbildung vom glauben mache. D aher gleich w ie ernstlich getrieben w erden m uß, w ie der glaube das einige (unice solum ) in stru m en t ist der Seligkeit, so m uß nicht geringerer ernst gebraucht w erden zu zeigen, in was Ordnung G O tt seine güter zugesagt habe u. w ie sie von dem glauben an g enom m en w erden sollen, dam it der glaube sich au ff den rechten g ru n d göttlichen w ortes un d verheissung gründe. D aher bin ich nicht in abrede, daß ich den Evangelischen trost offtm ahls sehr restringire und n icht unbilliche, w o es andere thun: nicht etw as dem tro st selbs zunehm en, w elchen ich hoffe der m assen vorzutragen, w ie das heilige w o rt G O ttes m ir darinnen v orgehet, sondern die Ordnung zuzeigen, in w elcher allein m an desselbigen habhafft w erden m öge. W om it denn einem w ahren gläubigen nichtes abgehet, sondern er solchen trost in seiner völligen krafft geniesset, aber den ändern, die sich in C hristi Ordnung nicht schicken, die gnade au ff m u th w illen ziehen u nd sich selbs m it ihrem einge­ bildeten glauben betriegen w ollen, w ird dam it der w eg verlegt, daß sie nicht aus unsrer schuld ihnen selbs schm eicheln u n d vergebliche gedancken m a­ chen m ögen. E ben also treibe ich auch bey der prüffung zu dem heiligen abendm ahl39 zw ar freylich auch auff den glauben als das hauptstück, aber also, daß sehr nachtrücklich gezeigt w erde, w o ran m an die auffrichtigkeit solches glau171 ern stem : D 2+3.

199 habhafft: D 2+3 ] habschafft: D 1.

38 E rn eu eru n g , renovatio (vgl. B rief N r. 123 A nm . 19). 39 Vgl. 1Kor 11,28.

N r. 118

an Johann Winckler]

15. 12. 1676

547

bens erkennen m öge, w ie nehm lich der m ensch sich genau zu prüffen verbunden seye, ob er n u n m eh r gew illet, G O T T dem H E rrn v o n gantzen hertzen allein zu dienen u n d aller m uth w illig en sünden m ü ß ig zugehen oder nicht: ist jenes, so gehe er in G O ttes n ahm en getrost hinzu u nd versichere sich, daß sein vertrau en der rechte w ahre göttliche glaube und w ü rc k u n g des heiligen G eistes seye; ist das andere, so erm ahne ich ihn, lieber von dem heiligen abendm ahl zu bleiben, ob er auch noch so sehr bezeugte, daß er gew ißlich die V ergebung der sünden u n d gerechtigkeit in dem heiligen abendm ahl zufinden glaubte: aber er ist bey aller solcher m einung unglaubig, w ie gew iß er zuglauben gedencket, u n d daher ist er zu dem heiligen abendm ahl u n w ü rd ig , eben aus m angel des glaubens. W ann ich n u n also au ff die kennzeichen des w ahren glaubens treibe u nd im m er, w o des Vertrauens u n d Zueignung m eldung thue, auch dabey gedencke, w o rin n en m an die göttliche w ü rck u n g v o n der fleischlichen sicher­ heit unterscheiden solle, so folge ich darinnen dem exem pel unsers seligen Lutheri, w elcher auch nicht n u r die rechtfertig u n g aus dem glauben em sig getrieben, so ndern dabenebenst m it sehr nachtrücklichen w o rte n gezeiget, w ie der glaube durchaus nicht etw a ein m enschlicher w ahn un d träu m seye, den etliche v o r den glauben hielten, sondern w ie es ein solch ‫ ״‬göttliches w erck “ seye, ‫ ״‬w elches den gantzen m enschen ändere u nd n eugebäre“ , w ie in der offt b elobten Vorrede über die epistel an die R öm er40, als auch kirchen=post. Som m er=fest f. 65a41, u n d an unzählichen ändern orten zu sehen: daß also gew iß folget, w o der glaube nicht solche eigenschafften in redlicher auffrichtigkeit bey sich hat, daß er der w ahre glaube nicht seye und der m ensch treulich v o r gefahr zu w arnen stehe: A uch haben w ir zu u n srer zeit so vielm ehr au ff diese m aterie zu treiben, so viel grösser die Sicherheit der m enschen ist u n d d e rje n ig e n unvergleichlich m ehrere sind, w elche verlohren gehen aus derjenigen art des Unglaubens, das ist falschen glaubens, daß sie bey aller fortsetzender boßheit doch selig seyen u n d bleiben, als aus derjenigen art, daß es ihnen an Zueignung der gnade in dem stande, w o rin n en sie derselben fähig gew esen w ären, m anglete. H at m an n u n so gar in der v o rtra g u n g der lehr d arauff Zusehen, w as zu je d er zeit m ag das erbaulichste seyn u n d den dam ahligen irrth u m e n entge­ gen stehen, daß auch, da Paulus die rechtfertigung aus dem glauben allein zu der zeit, da die falsche apostel das vertrau en der w ercke starck trieben, m it

40 M . L u th er, W A .D B 7, [1-27] 10/11, 6 -9 . 41 V erm u tlich : M . L u ther, K irchenpostille (nach S tephan R oth), P re d ig t am 1. S o n n tag nach O s te rn ü b er J o h 20, 19-31 (W A 1 0 12 [230-240] 233, 24f): ‫ ״‬S u m m a su m m a ru m , w iltu die recht fro m b k eit, die v o r G o tt gilt, erlangen, so m u stu gentzlich an d ir verzw ey feln u n d in G o tt allein traw en , m u ß t dich C h risto g antz u n d g ar ergeben u n n d dich seiner an n em en also, das alles dein sey, w as er h at, u n d w as dein ist, sein sey. D a n n so h eb stu an zu b ren n en in G ö tlich er lyebe u n d w irst g ar ein an d er m ensch, ganz n ew g ep o ren , u n d k ered t sich alles u m b , w as in dir is t“; a u f w elche A u sg ab e sich Speners A ngabe bezieht, w u rd e n ich t erm ittelt. S pener n e n n t diese Stelle auch in den Pia D esid eria 1676, S. 51 (P D 34, 2 3 -2 5 ).

210

215

220

225

230

235

240

548

Briefe desJahres 1676

solchem eiffer gelehret, folglich Jacobus, w eil zu seiner zeit andere der lehr der gnaden sich m ißbrauchten, sich nicht en tblödet zu sagen (ob w ohl in ändern verstand u n d also o hn w iderspruch gegen Paulo), der m ensch w erde nicht gerecht durch den glauben allein42: w ie viel m ehr ist dann darauff zu sehen, w eil w irs m it einer sichern w eit zu th u n haben, daß w ir die heilsam e gnaden= u nd glaubens=lehre also v ortragen, daß zw ar dero krafft das w e­ nigste nicht entzogen, aber auch den w ilden Schweinen den garten des H E rrn zu verw ühlen43 u n d die güter, so nicht ihr sind, zu gemessen nicht zulassen44, sondern sie gleichsam m it einen zaun davon abhalten w ürden. N ech st dem e finden sich einige ort, w elche der krafft des glaubens, vielleicht nicht so w ohl aus m einung des A utoris, als w ie die w o rt lauten, scheinen ziem lich zu nahe zu gehen. Als w enn stehet pag. 4345, ‫ ״‬daß die feindselige anschläge uns auff Unglauben u n d gottlosigkeit zu führen den feinden gar offt u nd fast stündlich gelingen“ . Pag. 4446, ‫ ״‬durch solchen Unglauben u nd gottlosen w andel w ird die hohe gnade u n d Seligkeit G ottes von uns allen w ieder gar offt veracht u n d verw orffen. W ir springen aus dem gnadenschiff der heiligen tauff, fallen in m ancherley schw ehre fehler, auch offtm ahls in g robe todtsü n d en , verkehren dadurch den heiligen Geist, lassen uns den leidigen teuffel regieren, treten den seligen tauffbund m it füssen“ etc. P. 9647: ‫ ״‬E rw e g t darneben, w ie u n d anckbahr er im m erfo rt seye und w ie u n w ü rd ig lich er dem Evangelio u n d creutz C hristi w andle, beyde durch Unglauben u n d böse w erck e“ . W elchen W orten ich fast nicht w eiß, w ie ich helffen solle, daß sie m it der in der schrifft geoffenbahrten lehr der G ottselig­ keit Ü bereinkom m en. [1.] Es ist zw ar freylich also, daß der m ensch in dem gnadenstand w ieder­ u m aus dem selben fallen u n d d urch to d tsü n d en der gnade verlustiget w er­ den könne. Es w erd en sich der exem pel gnug finden, bey w elchen solches w ürcklich geschehen, deren theils in solchen ihren sünden verlohren gegan­ gen, andere aber durch die w ieder zurückruffende gnade aus dem verderben auffs neue errettet w o rd en sind. 2. So bekenne ich auch, daß, in dem der m ensch in dem gnaden=stand stehet, er noch seine sünde an sich habe u n d m it Schw achheitfehlern übereilet w erde, so w ir g nugsam in uns fühlen, aber dabey versichert sind, daß solche bey behaltendem glauben u nd heiligen Geist uns nicht verdam lich seyen.

252 zugelassen: D 243. abgehalten: D 243. 42 43 44 45 46 47

Vgl. Jak 2,17. Vgl. Ps 80,14. Vgl. M t 7,6. K rieg sm an n (w ie A n m . 3), S. 43. K rieg sm an n (w ie A nm . 3), S. 44. K rieg sm an n (wie A nm . 3), S. 96.

264 er: D 243 ] und: D 1.

N r. 118

an Johann Winckler]

15. 12. 1616

549

3. Ich w ill auch nicht leugnen, daß, w elcher zu m ehrm ahlen aus göttlicher gnade w iederum zurückgefallen, w ied eru m zu derselben solle angenom m en w erden können, w o er nicht in göttlich em gericht hingerissen, sondern ihm 280 frist u n d gnade zur büß m itgetheilet w ird. A ber dieses w ird zuviel geredet seyn, daß alle fro m m e C hristen ‫ ״‬offters die g n ad e“ (nicht n u r nicht hoch gnug preisen, sondern gar) ‫ ״‬verachten u nd verw erffen, aus dem gnaden schiff springen, in allerhand schw ehre fehler, auch offtm ahls in grobe to d tSünden fallen u nd sich v o n dem teuffel regieren lassen, im m erfo rt undanck- 285 bahr seyn u n d unw ü rd ig lich dem Evangelio w an d len “48. D ann solches der krafft des glaubens viel zu nahe gehen w ürde. D er glaube lasset sich nicht so leicht überw ü n d en , sondern er ist der sieg der die w eit ü berw indet, 1. Joh. 5,449. So beschreibet S[ankt] Paulus seine C hristen nicht nur, w ie sie seyn sollen, 290 sondern w ie sie auch in der that seyen, sie seyen ‫ ״‬knecht der sünden gew e­ sen, aber nu n gehorsam w o rd en v o n hertzen dem fürbilde der lehre, w elcher sie ergeben sind; sie seyen frey w o rd en vo n der sünde u. knechte w o rd en der gerech tig k eit“ R om . 6 ,1 7 .1850, ja gar, w o sie fleischlich seyen, ‫ ״‬m ögen sie G O tt nicht gefallen. Sie seyen nicht fleischlich, sondern geistlich, so anders 295 G ottes Geist in ihnen w ohne: Wer aber C hristi geist nicht habe, der seye nicht sein“, R om . 8,8. 951. Ja, der liebe Johannes saget deutlich in 1. Joh. 3,6. 9: ‫ ״‬Wer in ihm bleibet, der sündiget nicht. Wer da sündiget, der hat ihn nicht gesehen noch erkant. Wer aus G O T T g ebohren ist, der th u t nicht sünde, denn sein sam e bleibet bey ihm , u n d kan nicht sündigen, denn er ist 300 von G O T T gebohren. D aran w irds offenbahr, w elche die kinder G O ttes un d die k in d er des teuffels sin d “52. D aß w ir also nach der Schrifft niem ahl nicht sagen können, daß die w ahre C hristen im m erfo rt der sünden dienen un d täglich m it m uth w illig en sünden sich beflecken; sondern sie creutzigen ihr fleisch sam t den lüsten u n d begierden, Gal. 5,2453; sie haben w ohl fleisch, 305 aber sie w andlen nicht nach dem fleisch, sondern nach dem Geist, Rom . 8 ,1 .454; sie w andlen w ürdiglich dem E vangelio C H R IS T I un d dem beruff, dazu sie beruffen sind55. Alles nicht aus eigner krafft, sondern aus der gnade G O ttes des heiligen Geistes, w elche ihnen geschencket ist, u n d in krafft dessen, w elcher sie u nanstößig behalt, erfüllet m it früchten der gerechtig- 310

297 Jo h an n es: D 2+3]Jo h an n is: D 1. 1. Jo h .: D 2+3] in jo h .: D 1. 48 49 50 51 52 53 54 55

S. A n m . 46. l j o h 5,4. R o m 6 ,17f. R ö m 8,8f. l j o h 3 ,6 .9f. Gal 5,24. R ö m 8 ,1 -4 . Vgl. E p h 4,1.

302 niem ahl ] einm al: D 2+3.

550

315

320

325

330

335

340

345

Briefe des Jahres 1676

keit56: So gar, daß, w er nicht ein solcher ist u n d seines H eilandes gebot zu halten sich befleisset, in solchem stande kein k ind G O ttes nicht ist. N u n ists zw ar w ahr, daß d erjen ig e, w elcher ein kind G O ttes hat auffhören zu seyn, ein solcher w iederum w erd en kan, in dem die W iedergeburt w iederhohlet w ird 57: aber w er da erw eget, was das v o r eine änderung seye, aus einem kinde des satans ein kind G O ttes zu w erd en u n d w ie solche geburt m it nicht geringen geburts schm ertzen abgehe; w ied erum w ie kräfftig der saame G O ttes seye, aus dem w ir w iedergebohren w erden, der kan nim m erm eh r gedencken, daß solche abw echselung offtm ahls geschehe un d einer in einem tage oder etliche tage bald ein kind G O ttes, bald w iederum ein kind des teuffels, da aberm ahl G O ttes u nd nachm ahl w ieder des teuffels seye und w erde: welches bey täglichen u n d offtm ahls begehenden to dtsünden gleich­ w o h l also seyn m ü ß te; aber einm ahl der krafft des glaubens un d w iedergeb u rth zu nahe gehet. Also, daß ich glaube, w er v o n hertzen von begangenem fall sich bekehret u n d die gnade der W iedergeburt w iederum erlanget hat, der hat sich so viel ernstlicher gegen die sünde, v o n w elcher er v o rhin sich überw inden lassen u n d dero schw ehre, auch gefahr er erkant, gew apnet, daß er vielw eniger in dieselbe w iederum auffs neue w illigen w ird als vorhin, ehe er sich m it deroselben einm ahl beflecket, u n d gehet desw egen nicht so leicht w iederum auff die v orige irrw ege, sonderlich w o er etw a schon etliche m ahl bey sich die gefahr erkant, w ie leicht er rückfällig w erde. Wer aber im m er w ieder auffs neue, w o er, so zu reden, einm ahl aus der schw em m e herausgekom ­ m en, sich stracks in den vorig en k o th leget, bey dem e habe ich sehr sorge, daß es ih m m it seiner reinigung gar nicht ein ernst gew esen. Geschichts aber m it solchen relapsibus zu offt, so traue ich gantz gew iß, es seye n u r heucheley u n d keine w ahre b ek ehrung gew esst. Ist eine m aterie, w elche so viel fleißiger zu treiben ist, w eil eines von den v o rn em b sten polsterküssen, d arauff sichere leute ruhen und ihr heyl verschlaffen, dieses genennet w erd en m ag, daß sie, was vo n unverm öglichkeit m enschlicher kräfften gelehret w ird u n d gelehret w erden solle, auch a u f die w iedergebohrne ziehen u n d die krafft der W iedergeburt zu nicht geringer V erkleinerung göttlicher ehren vernichten. D ann ists so, daß auch noch die w iedergebohrne klagen m üssen, daß sie die gnade G O T T E S verachten und verw erffen, offtm als in to d t= sü n d en fallen und nicht anders th u n k ö n n e n : so m ögen w ir ihre b oßheit nicht beschuldigen, sondern bleibet eine allen m enschen gem eine Schwachheit, ob sie dann schon im m er in solcher ihrer boßheit, die n u n m eh r solchen nah m en verleuret, fortfahren, m ögen w ir

320 etlichen tag en : D 2+3. bald: D 2+3 ] als: D 1.

327 e r ] - D '.

“ Vgl. Phil 1,11. 57 Z u Speners P ro m o tio n sv o rlesu n g en v o n 1663 ü b er die W iederholbarkeit der W iedergeb u r ts . W a l l m a n n , 171-175.

N r. 118

an [Johann Winckler]

15. 12. 1676

551

ihnen die Seligkeit nicht absprechen: sie aber w erden selbs auch nicht n u r ein verlangen trag en anders zu leben, als w elches u n m ü glich seye u n d v on G O tt bey verlust der Seligkeit nicht erfordert w erde; da uns doch G O tt die art der jenigen, die aus G O tt g ebohren58 u n d in dem stande der Seligkeit sind, gar viel anders v o rschreibet u n d v o rm ah len lässet, auch, w ie er die krafft des Geistes gegeben hat, nicht zw ar ein v o n allen, aber gleichw ol vo n allen herrschenden sünden befreytes leben zu führen n o th w en d ig erfordert, sich solcher gnade zu bedienen: also daß keiner in w ahrem glauben stehet, w elcher nicht anfangt, dem E vangelio w ü rdiglich zu w andeln, Phil. 1,2759, u nd m it eyffrigem vorsatz n u n m eh r davon abzutreten, solchen w andel angegangen hat. Welches alles nicht geschiehet, den m enschlichen kräfften, die nichts sind, etw as bey zum essen, w eniger einigen geistlichen h o ch m u th bey den leuthen zuerw ecken, dann die krafft bleibet allein G O ttes, und haben w ir ih m m ehr danck zu sagen, daß er uns w ürdiget, gutes durch uns zu w ürcken, als er uns schuldig w äre, daß w ir ihn haben in uns w ürcken lassen, sondern die krafft göttlicher gnade zu preisen und der Sicherheit, auch trägheit, der m enschen zu steuren. Letzlich habe auch w a h r g enom m en, daß p. 100 seq.60 gehandelt w ird von Verleugnung sein selbs. N u n ist alles, was daselbs stehet, w ar; aber ich achte, es gehörte n o ch eine m ehrere ausführung dazu, u n d ists eine solche m aterie, die die erste ist u n ter allen lebens=regeln des C h risten th u m s61 u n d also w ol w erth , daß sie fleißig u n d ausführlich v o r äugen gelegt u nd gezeigt w erde, daß w ir nicht n u r alles das unsrige hinden ansetzen m üssen, w o es offenbar­ lich dem göttlichen entgegen stehet, sondern w ie w ir schuldig seyen, uns u nd das unsrige, unsern nutz, ehre, lust, w illen, in nichts auff andere weise zu suchen, als daß w ir es auch auff den w eitern zw eck G O tt darinnen zu suchen richten. Dieses sind n u n m eine w enige, einfältige u n d m it anruffung G O T T es abgefaßte gedancken über dieses tractätlein, so verlangter m assen in v ertrau­ en habe brüd erlich com m uniciren w ollen. H ätte gew ünschet, daß v on dem autore etw a bey m truck solches büchleins dergleichen w äre beobachtet und die lesung desselben so viel fruchtbarer gem acht w orden. W ann aber solches nicht geschehen ist, so achte daru m nicht, daß desw egen solches scriptum aus g uter leute händen gerissen oder gantz su p p rim iret w erden m üßte, als der ich selbs verlange, daß solche gute arbeit m ö g e einigen nutzen schaffen.

350 v o rsch reib en : D 3. 370 gezeigt: D 2+3 ] gezeugt: D 1. 380 w o rd en : D 2+3 ] w erd en : D 1. 382 hände: D 2+3.

371 h indansetzen: D 2+3.

58 V g l.Jo h 1,13; l J o h 3 ,9 u .ö . 59 P hil 1,27. 60 K rieg sm an n (w ie A n m . 3), S. 99-101. 61 Vgl. Pia D esid eria 1676, S. 13 (PD 17,6f): die S elbstv erleu g n u n g als ‫ ״‬das erste practische p rin cip iu m deß C h riste n th u m s“ .

350

355

360

365

370

375

380

552

Briefe desJahres 1676

Es m ag aber der sache also geholffen w erden, w o entw eder das lesen desselben denen jen ig en allein reco m m en d iret w ürde, so in der lehr der gottseligkeit und, w ie n o th w en d ig dieselbe seye, w ol unterrichtet und ge­ g rü n d et sind, auch in solchem leben stehen, daraus m an abnehm en kan, daß sie die lehr der gnaden nicht au ff m u th w illen w ieder die intention ziehen w erden: Wie ich dann Statii schatz= kam m er62 allezeit allein den jenigen recom m endiret, w elche einen hertzlichen eyffer hatten, G O tt ernstlich zu dienen u nd sich v o r allen sünden zu hüten, aber aus ansehung derselben um ihrer U nvollkom m enheit angsthafft w aren und also dieses trostes bedorfften: Wie denn kein zweiffel ist, daß in dem geistlichen nicht w eniger als in dem leiblichen genau zu unterscheiden seye, w elcherley artzeney einem jeden ersprießlich seye: O d e r aber w o ins gem ein einigen solches tractätlein gege­ ben w ürde, m öchte es etw a m it der v o rerin n erung geschehen, w o sie sich vorzusehen u nd n icht w ider des A utoris m einung die sache w eiter aus zudeuten oder sich derselben zu m ißbrauchen hätten. D am it sie also von dem lesen nutzen haben u n d doch auch der schade v erhütet w erden m öge. Wie ich aber gebetener m aßen dieses in brüderlichem vertrauen co m m u nicire, also geschiehet es auch m it der condition un d in dem vertrauen, es v or sich zu behalten und nicht w eiter zu com m uniciren, es seye m ir dann v o rher solches w issend gem acht: Wo alsdenn etw a zu sehen habe, w ie auch m it dem A u to re selbs davon handlete. Im übrigen, was m eine einfältige pia desideria63 anlangt, so ists freylich so, neben dem , daß einige in dem finstern da gegen m u rren (dann keiner hat sich noch öffentlich dagegen außgelassen), so bleibets bey den m eisten, die noch g u t seyn w ollen, bey dem approbiren: aber an dem hand anlegen m angelts fast aller orten. D o ch hat der H E rr auch hin und w ider die seinigen, die nicht gar die hände in den schooß legen, sondern trachten, auch in einigen dingen, w ie sie m ögen, h and anzulegen. D aher die h offnung zu göttlicher güte habe, es w erde das w erck nicht gantz stecken bleiben. N u r daß w ir m it gedult harren und, w o noch das graß h erfürbricht, die Stengel, ähren u n d volle frucht in denselben zu seiner zeit erw arten, M arc. 4,2864. Indeß fortfahren zu arbeiten u n d zu beten. Sonderlich m eine ich, w ir leben zu einer solchen zeit, da unser am t fast allerdings allein darinnen bestehet, w ie w ir um bzugehen haben m it den jenigen, die sich noch gern erbauen lassen w ollen oder doch nicht halßstarrig w idersetzen. D ann was böse bleiben will, m it denselben m ögen w ir leider nichts außrichten, als denen es auch an den hilffs m itteln m angelt, dero w ir dieselbe m it gew alt aus dem verderben zureissen bedorfften. Wie w ir dann

62 S. A n m . 12. 63 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 64 M k 4,28.

N r. 118

an [Johann Winckler]

15. 12. 1676

553

leider an allen orten also stehen, daß ich offt nicht sehe, w ie w ir unser gew issen retten könn en 65, u n d lieber das am t, so ich nicht nach der v o rschrifft G O ttes führen darff, quittiren w olte, als darinnen die angst haben, so w ir leiden, w o ich nicht sähe, daß dam it der kirchen nicht geholffen, sondern neben denen in das verderben lauffenden bösen auch die fro m m en vollends 425 verlassen u nd in gefahr gesetzt w erd en w ürden. Von dem selben sehe, das m ein vielgeliebter b ruder eben diese principia führen m u ß , da er schreibet, daß er so w o l m it erw achsenen knaben einige privata exercitia66 tractiret, als v ornehm lichen n och eine ausw ahl u n ter alten un d ju n g e n zum achen gesonnen ist derjenige, bey denen m ehr auszurichten. 430 H ierau ff m üssen w ir gew ißlich alle gedancken zu erst schlagen, daß w ir bey je d er gem einde anfangs die jenige, bey w elchen sich bereits göttlichen fingers krafft käntlicher zeigt, in den stand d urch die him m lische gnade bringen, da sie als w ahre C hristen ändern zum vorbilde leuchten un d ein heilsam er saurteig67 w erd en m ögen, neben dem w o rt un d am t des predigers 435 die übrige m it zu erbauen: vel hoc m o d o vel nullo ecclesiae consuletur. D er H E R R regiere uns alle u n d sonderlich m einen vielgeliebten bruder m it seinem heiligen Geist, daß w ir w eißlich verstehen, w as zu seinen ehren un d aufferbauung der gem einde dienlich, solches eyffrig in das w erck setzen un d glücklich zu ende brin g en m ögen. 440 15. D ecem b. 1676.

65 Vgl. E z 3 , 18f. 66 Jo h a n n W inckler h atte a u f B itte n einzelner P ersonen, die das C o lleg iu m pietatis in F rank­ fu rt a. M . k an n ten , ein solches auch in D a rm sta d t eingerichtet (Ph.J. S pener, W arhafftige E rzeh lu n g / D essen w as w eg en des so gen an n ten P ietism i in T eutschland v o n einiger Z eit v o rg eg an g en , F ra n k fu rt a. M . 1697, S. 48f); vgl. B rie f N r. 110, Z . 85-8 9 . 67 Vgl. M t 13,33.

554

Briefe des Jahres 1676

119. An [einen A m tsb ru d er?]1 F ra n k fu rt a. M ., 15. D ezem b er 1676

Inhalt D a n k t G o tt fü r die w eite W irk u n g seiner Pia D esideria. V erlangt, daß seine R atschläge auch in die Praxis u m g esetzt w erd en . - L o b t die im F ü rsten tu m G o th a eingeführte K atechism usübung. H at auch in F ra n k fu rt K atechism usexam ina eingeführt, ehe er das C o lleg iu m pietatis einrichte­ te. - Z u r M eth o d e der C ollegia pietatis: A us dem N e u e n T estam en t sind die w ichtigsten G laubenslehren u n d v o r allem die L ebensregeln v o rzu trag e n . - V om Stiften einer brüd erlich en F reundschaft u n ter den M itgliedern.

Überlieferung D : P h .J . Spener, T heo lo g isch e B edencken 3, H alle 1702 (21708; 31715), S. 143f.

D as m eine einfältige pia desideria2 an m eh rern orten, als ich von der gleichen geringfügiger arbeit hätte v erm u th en m ögen, in consideration gezogen w erden, habe dem gütigsten geber alles guten3 dem üthigen danck zu sagen. Sind dam it die g em ü th er allein rege gem acht w orden, so habe schon ein grosses u n d das m eiste dessen erhalten, was ich habe praetendiren können, d ann4 so w erden u n ter solchen diejenige, w elche m it m ehr licht un d gaben, auch erfahrung v on G o tt begnadet, sich angelegen seyn lassen, die sache so viel reifflicher zu überlegen und, w o es an m einer arbeit m angelt, m it verstän d ig em rath u n d anschlag5 der kirche zu helffen ihnen, nach jedes zu dem gem einen n u tzen 6 tragenden Verbindlichkeit, angelegen seyn lassen. Welches ich so hertzlich, als daß die jen ig e dinge, die in m einen desideriis begriffen u n d insgem ein appro b iret w erden, auch w erckstellig gem acht7 w ürden, verlanget habe, auch noch verlange; w ie dann alle consultationes vergebens und n u r zum zeugnüß über uns derm aleins diensam seyn w erden, w o nicht au ff die w erckstelligung so bald gedacht w ird. D ie in dem hochlöblichen G othischen F ü rsten th u m 8 durch den u n ver­ gleichlichen eyffer des seligst verstorbenen FJertzog E rnsten9 w ol eingeführ8 m einer: D 2+3 ] neuer: D 1. 1 N ic h t erm ittelt. 2 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 3 Vgl. Ja k 1,17. 4 E rst ab M itte des 18. Jh . w ird zw ischen ‫ ״‬d e n n “ u n d ‫ ״‬d a n n “ unterschieden (D W B 2, [740-746] 740). 5 R atschlag (D W B 1, 440f). 6 Vgl. B. E c k e r t , D er G edanke des g em einen N u tzen s in der luth erisch en Staatslehre des 16. u n d 17. Ja h rh u n d e rts, D iss. phil. [m asch.], F ra n k fu rt a. M . 1976. 7 B ew erk stellig en (D W B 1 4 1 2, 404f). 8 H e rz o g tu m Sachsen-G otha. ■ 9 H erzo g E rn st d er F ro m m e v o n S achsen-G otha (s. B rie f N r. 10 A n m . 49).

N r. 119

an [einen Amtsbruder?]

1 5 .1 2 .1 6 7 6

555

te u n d treibende C atech ism u s= ü b u n g 10 ist aller o rten berü h m et un d freylich v o n unvergleichlichem nutzen, daß desw egen, w o etw as dergleichen ist, billich m it ernst fortgesetzet und, w o es noch m angelt, die einführung versucht w erd en solle. D aher auch hier, ehe zu einigen privat-conferentzen11 geschritten, solche catechetica exam ina12 v orhin, so viel in dergleichen statt sich annoch hat w ollen th u n lassen, gleichsam zum gründe geleget w orden u n d sie auch, als viel G O tt gnade dazu verleyhet, m it fleiß continuiret w erden. N echst denen aber so m ag nachm ahls sicher m it d en jen ig en , w elche sich w eiter zuerbauen begierde tragen, fortgefahren u n d einiges buch des N euen Testam ents v o rg en o m m en w erden, so auch bey den einfältigen nicht ohne nutzen abgehen w ird, w o m an in solchem lesen u n d abhandlen zu erst auff gar nichts anders als die einfältige Übung des glaubens in den articulen, die deutlich u nd gleichsam m it so viel W orten in der Schrifft gezeigt w erden können, sonderlich aber die erbauung des lebens intendiret un d den auditori­ bus fleißigst inculciret13 w ird. Wie ich dann achte, w ir haben ihnen allen so w ol in den p redigten als ändern exercitiis allem ahl treulich Zusagen, daß w ir auch aus der Schrifft aus un srem m enschlichen fleiß u[nd] eigenen vernunfft nicht v erm ö g en die göttliche w arheit zuverstehen, sondern es gehöre eine erleuchtung des heiligen Geistes dazu, dam it w ir sein w o rt m ö g en heilsam ­ lich verstehen. Soll aber der heilige Geist bey uns w ircken, der gleichw ol nicht in eine boßhafftige seele k o m m et, noch v o n der w eit em pfangen w erden kan, so ists n o th , daß die jenige, die C h risti lehr recht zu fassen begehren, sich gleich resolviren, ih r leben nach seinen w illen u n d regeln anzustellen u n d dasselbe auch so bald antreten. In solchem stande sind sie fähig, w eiter und w eiter auch in der erkäntnüß der göttlichen geheim nüssen zu zunehm en. D aher zu erst, nechst den allgem einesten glaubens lehren, w elche nicht in grösser zahl sind, fast allein au ff die lebens regeln zu reflectiren w äre. U n d w o dann in den piis exercitiis aus den vorhabenden texten davon conferiret w ird, so m ö g en so w ol die colloquentes als auditores, ob sie w ol einfältig, aber G O T T v on hertzen gelassen sind, nicht geringen nutzen schöpffen, v ornem lich w an n d ard u rch auch eine gottselige brüderliche freundschafft bey solcher gelegenheit gestifftet w ird, einander zu erm ahnen und, w o n och fehler w arg en o m m en w erden, brüderlich zu erinnern. 15. Dec. 1676. 29 a u f f ] - D 2.

32 den: D 2+3 ] dem : D 1.

33 inculciret: D 2+3 ] inculiret: D 1.

10 Vgl. B e c k 1, 5 2 2 -5 25, u n d K u rtzer B erich t / V on h o h er N o th w e n d ig k e it D e r C h ristli­ chen C ate ch ism u s= In fo rm atio n / A u ff S o n d erb ah re n F ürstl. G n äd ig sten B efehl verabfasset, G o th a: R ey h er 1671 (B irc h e rB 4433). 11 Z u d em in Speners P farrh au s sta ttfin d en d en C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 44, Z . 107-168, u. A n h an g N r. 162. 12 Z u d em F ra n k fu rter K atech ism u su n terrich t s. B rie f N r. 82 A n m . 5. 13 E inpressen, einprägen.

556

Briefe des Jahres 1676

120. A n [Johann C unrad H ößlin in B ebenhausen]1 F ra n k fu rt a. M ., [D ezem ber 1676]2

Inhalt E rm u n te rt, die b eg o n n en en E rb au u n g sü b u n g en fortzusetzen. - B erich tet ü b er h o ffnungsvolle Z eich en in L übeck. - Setzt sich m it der K ritik an Jo h a n n A rn d t auseinander. - O b e r Jo h a n n Jaco b Schütz u n d seine beiden religiösen Schriften. - B erichtet v o n seiner neuen P re d ig tm e th o ­ de, im E x o rd iu m die paulinischen B riefe auszulegen. - K ü n d ig t den D ru c k seines K atechism us (Einfältige E rk läru n g ) an. - Z u Paul E gards S chriften. - G lü ck w u n sch zur G eb u rt einer T o ch ter. Ist bereit, die P atenschaft zu übern eh m en .

Überlieferung D : P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 594-597.

A m ico et fratri scribere m e m em ini, unde tarditatis excusatio no n necessaria m ihi erat, a qua exordium istarum faciendum , si alii scriberem , secus ac si illi, cuius aequitas et in m e affectus quam om nis m ea excusatio pro m e plus possunt: cum etiam u ltro hoc m ihi concesseris, ut scriberem , cum vacaret. 5 Interea ne dubites, tuas Iulio m ense scriptas3 tam gratas m ihi fuere ac priores4, hoc est gratissim as. E t qui possint aliter, quae divini et fraterni am oris m eile refertae sunt? Q uaedam m entis oscula credo epistolas huiusm odi et eas quibusvis aliis suaviis p lu rim u m anteponendas. R eciprocem us p o rro easdem et fru am u r sancta in fraterno hoc am ore 10 voluptate: eaque condiam ur plurim a vitae huius ab iis, qui alius m entis sunt, proficisci solita fastidia. Sic etiam sanctum inter nos, quod divina gratia iniim us, am icitiae foedus n on suo carebit fructu et m utua charitate, exem pio, precibus, paraenesi, subinde co rro b o rem u r, crescam us in hom ine interiori5, dein apud alios etiam concessae gratiae donis usuram lucrari studea15 m us. V ideo hoc Te strenue facere et tuo stim ulo sentio m e ad plura urgeri. B ene sitT ecu m piis illis fratribus6 tuis, quos m ihi expressisti et quos ipse iam in fratru m arctiori n u m ero recenseo.

2 secus ac si ] contra: D * .

14 dein ] decere: D *.

1 Z u J. C . H ö ß lin s. B rie f N r. 66 A nm . 1. 2 N a c h B eg in n des neuen K irchenjahres (s. Z . 3 0 -3 4 ), nach D ru ck b eg in n des in A n m . 25 gen an n ten W erkes (vgl. B rie f N r. 116, Z . 9 7-99) u n d v erm u tlich v o r B eginn des B riefk o n tak ­ tes zw ischen H ö ß lin un d Jo h a n n Jacob Schütz (s. Z . 76 f), der am 2 3 .1 .1 6 7 7 an H ö ß lin schrieb (F ra n k fu rta .M ., S en ck en b erg isc h eB ibliothek, S chütz-N achlaß, M 3 3 0 ). 3 N ic h t ü berliefert. 4 N ic h t überliefert. 5 Vgl. 2 K o r 4,16. 6 [Johann L udw ig] M ez, [M atthäus] E senw ein, [F erdinand W olfgang] H arp p re ch t, Stipen­ diaten in T ü b in g e n (vgl. Spener an H ö ß lin , 21. 12. 1627 [Bd. 3]).

Nr. 120

an [Johann Cunrad H ößlin]

[D ezember 1676]

557

D e vestris piis C olloquiis et C hristiana conversatione7 p o rro benedicatur, ut m utuis profectibus cedant. Vobis interero Spiritu, quando corporis prae­ sentiam divina dispositio negat, adero precibus, a Vobis tan tu n d em m ihi p rom itten s et rogitans. Sunt et m ihi hic sociae piae anim ae, quae ex om nibus viribus Iesum suum sequi et illius gratia frui laborant, atque n o n exiguam habe[n]t m ensuram gratiae et q uotidie crescunt ad m aiorem plenitudinem . In hisce praecipuum m ihi vitae co n d im en tu m et frequens incitam entum , ne illis segnior in pietatis via subsistam , sed, ubi m e anteverterunt, p lurim um sequar, quos praeire fo rte decuerat. Ita pariter quoties aliunde advolant epistolae vel nuncii referentes novos hinc inde verbi divini fructus et lum inaria coelesti virtu te incensa, quae densas seculi huius tenebras exem pli radiis com m utavere. Lubeca8 iam uno alterove m ense doceor per am icum aliquem stu d io su m 9, qui, cum Giessae10 esset, am icitiam m ecum contraxit et nu p er in patriam revocatus est, quod et in p asto ru m n u m ero et in reliquo coetu quam pluri­ m os repererit pietatis seriae et ad eam m anuductionis cupidissim os ac studio­ sissim os: U n d e brevi tem p o re p lu rim u m m ihi illo loco p ro m itto . N isi valde fallor, prospicere m ihi v id eo r p ro ru m p en tes aliquas ficus11 sanctae gem m ulas, quae nonnullos vernos et aestivos dies nobis p ro m ittu n t, si gratiam D E I n on insuper habeam us. C erte, post illud tem pus, quod neque dies neque n o x est, in quo nos suspirare autu m o , vesperae lucem aliquam illustriorem D E U S veritatis pollicitus est12, nec prom issi obliviscetur. N o s in terim u ta m u r gratia praesenti et, veritatem sectantes cum charitate, prorsus adolescam us in illum p er om nia, qui est caput, nem pe C hristus, in quo to tu m corpus coag m en tatu m et co m p actu m per o m n em com m issuram sibi m in istran tem ex vi intus agente p ro m ensura unius cuiusque m em bri, in crem en tu m corporis, facit in aedificationem sui ipsius per C haritatem 13. A h, quam beatum est in hoc corpore m e m b ru m , aliis tam coelesti glutine adhaerere, inprim is capiti tam divino! Eius im aginem aliquam intu em u r et com plectim u r in singulis eiusdem corporis m ystici γνησίοις m em bris. Beati nostri A rn d ii14 o d iu m ne n unc quidem apud eos deferbuisse, qui

18 C h ristian a con v ersatio ne: cj ] C hristianae conversationi: D . 19 f praesentiam ] praesen etim : D * . 21 ro g itans ] regitans: D * 22 atque: D * ] n atq u e: D . 23 habe[n]t: cj. gratiae et ] nactae: D * . 27 hinc in d e ] inde hinc: D * . 30 alerove: D *.

7 Z u den C olleg ia pietatis H ö ß lin s vgl. B rie f N r. 66, Z . 8 1 -9 0 . 8 L übeck. 9 Jo h a n n W ilh elm P etersen (s. B rie f N r . 7 A n m . 1). E r w a r zw ischen d em 22. A u g u st (s. B rie f N r. 96) u n d 22. N o v e m b e r 1676 (s. B rie f N r. 114) in seine H eim atsta d t zurückgekehrt. 10 G ießen. 11 Vgl. M t 24,32 p ar u. B rie f N r. 116, Z . 6—10. 12 Sach 14,7, eine Schlüsselstelle für die ‫ ״‬H o ffn u n g besserer Z e ite n “ . 13 E p h 4 ,15. 14 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A nm . 7); vgl. B rie f N r. 66, Z . 26—34.

558

Briefe des Jahres 1676

veritatem E vangelicam p rofitentur, n o n tam m iro r (quae enim Spiritus sunt, qui alia A rndiana illa, sapere n o n possu n t palatis carnali cibo nim ium adsuetis), quam serio in d ig n o r et conditionem Ecclesiae nostrae m iseror: eo n im iru m rem recedisse, u t displicere spiritualia possint illis, qui professione et officio Evangelici audiunt. N ec alibi cessat Satanas, pii viri opera in suspicionem adducere. Ita nup er ad m e q u id am 15 Lubecae scribebat, publice a q u o d am diacono16 refutatus, sed oves castiores sunt, respuunt illa, ut quam m axim e sibi scripta A rndii com parent. Inveniunt etiam condicentes alios in m inisterio, qui sic A rn d iu m et pietatem infestant. A ddit, Exc[ellentem ] Sandhagium , L uneburgensem Superintendentem 17, alium A rndii in im icu m 18 literis m onuisse, u t ab insectatione eius desisteret, nisi sex ex ossibus illis vindices, vellet. Illi vero op[p]ido suam p ro d u n t inscitiam et v irulentam m alitiam , qui gratiae m e tu u n t ab illa doctrina, qua n on alia gratiam in m aius extollit. C o eteru m ita est, u t scribis, Frater am antissim e, de nullo spem abdican­ dam esse q uantum vis m alo, sed expectandam horam forte coelitus illius destinatam conversioni: eadem enim est corruptio, ex qua om nes extracti sum us, eadem o m n iu m άδυναμία: Sed et in illo totus tibi subscribo, quod in sim plicioribus plus boni et locum gratiae aptiorem reperies. H aec Evangelii a p rim o rd io fuere fata, u t sorderet hum ana sapientia turgidis, illis solis vero in pretio esset, qui pia sim plicitate gratiae initia cum suscepissent illaque pro m o d u lo sui usi essent, im p ed im en to ru m apud se m inus habuerunt. Ita, quod tu testaris, m ea etiam experientia confirm are possum . Saepe in debiliori sexu, saepe inter ancillas eas anim as reperio, quae veritatem coelestem avidius hauriunt, retinent fidelius, in praxin transferunt constantius. R egulas vitae C hristianae ex N [ovo] T [estam ento] unice congessit L. Schüzius19JC tu s, sed, cum Iustiniani20 diligens fuisset, C hristi constantior, studiosior et m u lto coelesti lum ine donatus. A b eo amice et fraterne saluta­ ris, tu am que sinceram pietatem serio diligit. D ein auctor est libelli illius 50 Palatis: D * . 54 Lubeca: D * . scribebat ] - D * . S tudiosior: D * . v indicem : D . op [p ]ido: cj.

60 vindices: cj ]

15 V erm utlich A braham H inckelm ann aus L übeck (s. B rie f N r. 117 A nm . 26), dem Spener am 8. 1. 1677 a u f einen voran g eg an g en en B rief an tw o rte t (Bd. 3, B rief N r. 1) u n d der m it C . H. Sandhagen (s. A n m . 17) in engem K o n tak t stand. 16 N ic h t erm ittelt. 17 C asp ar H e rm a n n Sandhagen (22.1 0 .1 6 3 9 -1 7 .6 .1 6 9 7 ); geb. in B orgholzhausen/W estfa­ len, nach dem S tu d iu m in K ö nigsberg u n d R ostock 1665 R e k to r in Bielefeld, 1672 S uperintendcn t in L ü n eb u rg , 1689 G eneralsuperintendent in G o tto r f (D B A 1079, 2 3 8-262; A D B 30, 355 f; M a t t h i a s , 193—197); vo n Spener, m it dem er 1677 einen ausgedehnten B riefw echsel begann, v o r allem als E x eg et geschätzt. 18 N ic h t erm ittelt. 19 Jo h a n n Jacob Schütz, L ebens= R eguln (s. B rie f N r. 123 A nm . 4), vgl. B rie f N r. 66, Z . 110-113. 20 Iustinian I. (527-565); m it seinem N am en ist die K odifikation des röm ischen R echts und die erste u m fan g reich e kirchenrechtliche S am m lu n g (C odex Iustinianus) verbunden.

N r. 120

an [Johann Cunrad H ößlin]

[D ezember 1676]

559

m nem oneutici21, quem m ihi hactenus attribuisti: plurim a paucis pagellis com plectentis egregia. E pistolam ad R o m anos22 tanti q u o d facis, m ecum sentis, si scripturam annulo com parem us, hanc epistolam g em m am credo, cuius su m m u m fasti­ gium in octavo capite23 exsurgit. U t ad lectionem epistolarum auditores m eos assuefacerem , cum anno Ecclesiastico n u p er m e th o d u m orsus sum n o v am 24: sepositis enim in hunc annum , quae plu riu m an n o ru m fuere exercitum , exordiis e catechesi depro­ m i solitis, singularum concionum exordio caput epistolae Paulinae, uti ordine sibi succedunt, in m anus su m o et ex eo potiores articulos fidei, praxeos C hristianae necessitatem atque ex gratia D E I possibilitatem , tam aliquot regulas practicas excerpo, ante oculos et in m anu in suggestu N [ovi] T [estam enti] codicem habens et digito indice, quibus versibus singula n o ­ tentur, designans. A liqui ex auditoribus exem plo allect[at]i secum etiam in tem p lu m ferunt Biblia m inoris form ae vel N [o v u m ] T [estam entum ], ut sim ul introspicientes om nia facilius observare et m em oriae infigere possint. Saltem spero ita fam iliarem red d itu m iri textus sacri lectionem ; in plerisque enim dom ibus relegunt priv atim , q u o d in suggestu explicatum est caput. H oc absoluto ad tex tu m m eu m transeo. C oeteru m , sub praelo iam g em u n t C atecheticae m eae quaestiones25, m ul­ to ru m suasu et h o rtatu concinnatae: in quibus forte no n pauca reperiunt coelestis veritatis Studiosi, quae interioris hom inis culturam concernunt. D E U S labori ita benedicat, u t aliquas anim as lucrifaciam us. H uius enim gloriae om nia illa sacra sunt. A m ico ru m etiam iussu eo respexi, u t calum niae os obtu retu r, quae m e hinc inde Socinianism i26 suspectum fecit: Sed in eo etiam , q u o d m eu m est, [non] ago, sed ne calum niis oppressus m inus pro D E O m eo possim . N u n d in is vernalibus27 ex em plum opusculi transm ittere spero. E gardi28 pia opuscula q u id am 29 apud nos cogitat, si vestrae operae plura

78 m n em o n eu tici: cj ] o m em o n eu tici: D .

91 allect[at]i: cj.

103 [n o n ]:cj.

21 J.J . S chütz, C hristliches G edenck-B üchlein zu B e fö rd eru n g eines an fangenden neuen Lebens, w o rin n e n zu A b leg u n g der S ünden, E rleu ch tu n g des in n ern M en sch en u n d Vereini­ g u n g m it G o tt in m ö g lich ster K ürze u n d E infalt die erste A n leitu n g geschieht; Z u D ien st einer G o ttb eg ierig en Seele, F ra n k fu rt a. M .: J. D . Z u n n e r 1 6 7 5 (anderer D ru c k : H a m b u rg : G. W olff 1 6 7 5 ); vgl. W a l l m a n n , 3 0 4 . 22 R ö m e rb rie f (R ö m ). 23 R ö m 8. 24 Z u m fo lg en d en vgl. B rie f N r. 110, Z . 135-150. 25 Ph.J. S pener, E infältige E rk lä ru n g (s. B rie f N r. 82 A n m . 6). 26 S ozinianism us; zu m V o rw u rf vgl. B riefe N r. 114, Z . 3 8 -4 0 u. 123, Z . 164—168. 27 D ie F ra n k fu rter F rü hjahrsm esse v o m 1. bis 21. A pril 1677 (vgl. B rie f N r. 3 A n m . 11). 28 Paul E g ard (vgl. B rie f N r. 66, Z . 101-104 m it A n m . 24). 29 D er F ra n k fu rter V erleger A lb ert O tto F aber (vgl. B e n z i n g , V erleger, 1128), der die vo n Spener b eso rg te S am m lu n g v o n E g ard s S chriften v erleg te (vgl. G rü n b e rg N r. 234—235).

560

Briefe desJahres 1676

viri op tim i scripta indicari possint, et illi h om ini et lectoribus rem gratam facturos reor. D e nata filiola30 g ratu lo r et coelestem patrem veneratus sum , cum lege­ rem , et nunc quoque veneror, u t in n u m ero liberorum su o ru m eam aeter­ n u m servare velit. Ita huic gratiae eius vos et olim gloriae ipsius consors erit et v ota om nia reliqua superabit. Patrini31 etiam nom en, si arctissim is quibus iu n g im u r vin cu lo ru m aiicere dignere, suscipiam cum voluntate, qui nullo n o n n o m in e Tuus esse desidero. Servet Te Iesus n oster et quod, si casus ita feret, literis tuis ultim u m vale dicere occupaveras, in m u ltu m tem poris differat, nisi forte, quod n o n refu­ gio et paulatim a biennio deficientes vires praenunciare videntur, m e in aeternitatem transferre m alit, ubi vos fratres expectem . Ita desiderem us cum C hristo esse, u tru m vero praestet, u t nobis sit optim e vel in carne ipsi serviam us,32 sapientissim o arbitrio unice com m ittam us. Q u o d optim u m erit, ille eliget et faciet.

30 A gnes M a rg areth a H ö ß lin , geboren am 2 . 7 .1676 (s. B rie f N r. 66 A n m . 1). 31 N a c h d em B ebenhausener K irch en b u ch ist Spener erst bei H ö ß lin s zw eiter T ochter, T abitha Ju d ith a (s. B rief N r. 66 A n m . 1) als P ate eingetragen. D as erk lärt sich aus Speners später A n tw o rt a u f H ö ß lin s A nfrage (s. Z . 1 -4). 32 Vgl. Phil 1,23.

N r. 121

an [Tamas Steller]

[D ezember 1676]

561

121. A n [Tamás Steller in D en H aag ]1 F ra n k fu rt a. M ., [D ezem ber 1676]2

Inhalt M a h n t zu r V orsicht bei den B e m ü h u n g e n u m die W iederherstellung der lu th erisch en K irche in U n g a rn . - F o rd e rt zu einer in n eren R e fo rm der evangelischen K irche auf, d a m it iTicht das G erich t G o ttes ü b e r sie k o m m t u n d sie ganz u n te rd rü c k t w ird.

Überlieferung D : P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 518-520.

Q u o d de consiliorum v estro ru m in B atavia3 successu et prona P raepotentum O rd in u m 4 in causam sacram volu n tate scripsisti5, perg ratu m nobis fuit. D eus p o rro om n iu m , qui ad hoc aliquid contribuere possunt, anim os eo regat, ut, quod nom ini suo glo rio su m intellexerit, sapientissim e ipsius ductu in opus perducant. U t vel tandem Ecclesiae inprim is in regno vestro6 m elius sit et cohibeatur vis tyrannidis n o n nisi divina v irtu te se coerceri passura. Ipsius res et causa est, ipsius in eo v ersatur gloria, unde, quod su u m est, non potest destituere, sed edat aliquod suae potentiae et sapientiae specim en, quo gloriosius sanctissim um ipsius n o m en celebretur. O p ta rim vero, quae vestri causa aguntur, tectius aliquandiu agi, donec apud C aesaream M aiestatem 7 partes suas in terp o n en t, quibus nostrae curae sunt. U n d e dolui, cum n u p er in C oloniensibus hebdom ariis relationibus seu typo excusis novellis8 legerem , sex vestri ordinis H am b u rg u m 9 accessisse et

9 san ctissim u m ] + in: D .

1 T am ás (T h o m as) Steller (1640—1715), R e k to r der lutherischen Schule in N eu so h l bei B istritz (B esztercebänya); nach dem S tu d iu m in B istritz u n d W itten b erg (d o rt 1668 M agister) im Z u g e d er P ro testan ten V erfolgungen in U n g a rn (s. B rie f N r. 34 A nm . 32) 1674 verhaftet, in L ip o tv ar g efangengehalten, dann als G aleerenhäftling nach N eapel versch lep p t, 1676 befreit; nach einer Reise m it B oldizsär N ikleczi un d anderen P re d ig ern (s. B r ie f N r . 113, Z . 13-15) k eh rte er 1683 in seine H e im a t zurück un d w u rd e P red ig er am E lisabeth-S pital in B istritz, seit 1687 erb lin d et. - Spener hatte gegen E nde des Jah res 1676 einen B rie f v o n Steller aus D en H aag erh alten (vgl. B rie f N r. 113, Z . 18). 2 Z u r D atieru n g s. A n m . 8. 3 N ied erlan d e. 4 N ied erlän d isch e G eneralstaaten. 5 N ic h t überliefert (vgl. A nm . 1). 6 U n g arn . 7 K aiser L eopold I. (1658-1705). 8 N u m . X C IV O R D IN A R IA E R elationes A N N I 1676. 24. N O V E M B R IS , h g. v o n Petrus H ilden, [K öln 1676], 1 B l.: ‫ ״‬H a m b u rg o , 17. N o v e m b ris. [ ...] A nte dies aliq u o t h u c ap p u leru n t sex U n g ariae P raecones olim a C aesare [L eopold I.], d elicto ru m ergo, m o v e ra n t enim rebellio­ nem etiam n u m v iv en tem , ad trirem es d am n ati, p o st ex singulari C aesaris clem entissim i gratia

5

10

562

Briefe des Jahres 1676

inde in patriam cogitare, u t restitutionem in Ecclesias patrias apud R egem 10 urgerent. A d d itu r tristis epicrisis, q u o d p rudentiores de ea re desperent. C o eteru m ita est, q u o d ex iudicio m agni alicuius v iri" et iuxta ipsocum sentis, in com m uni periculo, q u o d n o n unam particularem Ecclesiam, sed eam universam concerneret, com m unibus etiam consiliis agi debere, nec decere, ut, quando adversarii ad n ocendum nobis vigilantissim i sunt, nos in u tram q u e do rm iam u s aurem . E am m eretrici B abylonicae12m entem esse, ut, quicquid nom inis Evangelici uspiam superest, paulatim o p prim at et extinguat atque, qui id faciant, Reges atque M agnates13, q u o tq u o t illam obsequio coeco v enerantur, im pellat, nem ini occultum esse potest, nisi qui in pleno m eridie oculos claudit aut indolem istius n u n q u am perspexit. U n d e rebus nostris utique prospiciendum est, ne op p rim a m u r incauti: om nia vero nostra arm a, quibus illi violentiae resistam us, n on sunt carnalia14 neque huius seculi, sed spiritualia et coelestia: U t illum inatis oculis praevideam us tech­ nas, non nisi securis nocituras, u t illis u tam u r consiliis, m onitis, apologiis, quibus quo n d am C hristiani prim i E th n ico ru m furores lenivere aut avertere, u t iuncta pietate precum indesinenter causam suam Iesu n o stro com m ende­ m us atque hoc m edio insultus om nes hostium , qui quidem nocituri erant, frangam us vel avertam us. In eo vero praecipuum m o m e n tu m situm esse reor, u t paulatim ii fieri et esse studeam us, quales nos D eus esse vult: adeoque Ecclesiam nostram , cuius faciem, n o n internam m inus quam externam , sine luctu et pudore intueri nequeo, reform em us prius ipsi, quam D eus aliis R eform atoribus in nos p o testatem concedat. D ed it nobis D eus veritatem et quidem eam luce m eridiana clariorem , n o n u t ea ad securitatem carnalem abuterem ur, sed ut fructus illa veritate et occasione dignos ederem us uberos. Sed m iseri m aiori ex parte credidim us, bene nobiscum agi, si m o d o veritatis professionem adversus h eterodoxos servarem us p uram , nequidem necessarium rati, u t ad praescriptum pietatis om nis vita dirigatur, ne alii agnoscantur fratres vel Ecclesiae m em bra, quam quales apud eos, qui extra Ecclesiam honestissim i sunt, rep eriu n tu r vel reperiri possunt. N o n n e sanctissim ae doctrinae de iustificatione ex sola fide, de bo n o ru m op eru m ex causis salutis exclusione, de v irium hu m an aru m adynam ia, de h um ana im becillitate14 in te tru m versae sunt h o m in u m (et inprim is etiam vinculis liberati: deg en tem hic O ra to re m B ritan n icu m [W illiam S w ann, in H a m b u rg 1663-1678: B i t t n e r - G r o s s , 190] ro g a ru n t, d ig n aretu r a R ege suo petere, ne in T ractatibus pacis sui in U n g a ria m red u cen d o ru m E cclesiarum que restitu en d aru m m em o ria oblitteretu r: satis d ab it precibus, hac de re S ecretarium status D . W illiam son facturus c e rtio re m .“ - Z u Jo sep h W illiam son (1633-1701) s. D N B 21, 473-478. 9 H am b u rg . 10 K arl II. v o n E n g lan d (1660-1685) (vgl. A nm . 8). 11 N ic h t erm ittelt. 12 Vgl. A p k 17. 13 Vgl. A p k 17,2. 14 2 K o r 10,4; vgl. E p h 6 ,1 0 1 7 ‫ ־‬.

N r. 121

an [Tamas Steller]

[Dezember 1676]

563

nostri ordinis) vitio, ut, si talis esset Evangelica religio, qualis apud quam plurim os in cerebro est, n im iru m salvari nos sola im aginatione fidei, quae cum vita carnali consistat, b o n o ru m o p eru m stu dium plane liberum , non vero su m m e necessarium esse, ne fideles quidem divina ope adiutos peccato in ipsis habitanti efficaciter resistere et sanctam vitam ducere posse? (Haec enim ψευδογραφήματα q u am p lu rim o ru m praecordia occuparunt.) Vere dice­ rem , n o n alium n o centiorem n o stra Evangelica religionem esse. N o n accuso doctrinam n o stram ipsam , p ro u t ea ex sym bolicis nostris libris15 n ota est, et no n alia Ecclesiae ipsi im p u tari potest, hanc enim divinam et coelesti veritati consonam am plector et tueor: sed dam no pravos illos conceptus, qui in m agnae partis anim is sunt, qui hoc praecipuum in nostra religione am ant, q u o d tam facilis ip so ru m im aginatione apud nos salutem consequendi via sit. C u m vero illa pestis tan tam p artem m e m b ro ru m Ecclesiae nostrae corru­ perit, haec prim aria v id etu r causa, q u o d D E U S hostibus etiam exteris in nos potestatem m aiorem concedit, quam videri posset ipsius bonitati et prom is­ sis convenire. E t certe, nisi m atu re in co m m u n e consulam us et gangraenae illi serpenti latius m edelam adhibeam us, u t n o n sola professione, sed ipsa re et veritate viva Ecclesia n o stra Pontificiae praeest, m etus m e habet, D eum iustissim o iudicio, qui a nullis quam suis, vel qui tales videri volunt, sibi illudi patitur, B abyloni de n o v o d atu ru m p o testatem 16, u t ante excidium , quod huic adhuc u ltim u m im m inet, n o stram Ecclesiam plane o p prim at et D eus a nobis ingratis recedens alibi p o p u lu m excitet, qui ei fructus dignos beneficio accepto ferant. U n d e nos validius n o n adversus hostem Pontifi­ cem m u n ire possum us, quam si, q u o d audim us, vere fiam us Evangelici, Evangelio credentes, Evangelio obsequentes. H o c ubique urgeam us et in illud om ne studium n o stru m convertam us; scio vobis eundem sedere ani­ m u m , u nde quoque pro virili vestra rem o m nibus tam necessariam urgere ne desistite!

71 no s: cj ] n o n : D.

15 Vgl. A n h an g N r. 162, Z . 82-105. 16 D ie lu th erisch en B ek enntnisschriften im K o n k o rd ien b u ch (BSLK). 17 V g l. A p k 1 7 ,1 2 .1 8 .

564

Briefe desJahres 1676

122. A n [Johann W ilhelm B arger in Schw einfurt?]1 F ra n k fu rt a. M ., 16762

Inhalt D a n k t fü r die Z u stim m u n g zur P ostillenvorrede (Pia D esideria). - S tim m t [B arger] zu, daß der A n tich rist auch d o rt zu finden sei, w o G lauben u n d L eben, R e ch tfertig u n g u n d E rn eu eru n g v o n ein an d er g e tre n n t w erden. H insichtlich der K irch en refo rm erw a rte t er keinen F o rtsch ritt d u rch o b rig k eitlich e M a ß n ah m en , so n d e rn setzt a u f die S am m lu n g v o n K ern g em ein d en (ecclesiola in ecclesia).

Überlieferung D : P h.J. Spener, T h eologische B edencken 3, H alle 1702 (21708; 31715), S. 130-133.

Es hat m ich dessen lieber brieP in ablesung un d unterschiedlicher w iederh o h lu n g hertzlich erfreuet und m ir, dessen m ich ohne das versichert gehal­ ten habe, neues zeugnüß4 gegeben, daß w ir in einem Geist den gegenw ärti­ gen zustand ansehen u n d unser am t zu führen trachten. Wie ich auch seiter 5 dem e v o n m ehren christlichen confratribus u nd Theologis, auch verschieden[en] G O tt liebenden politicis, w elche au ff m eine praefation5 ihr christlich bedencken m ir zugeschicket, bekräfftiget w o rd en bin, daß m eine klagen nicht vergebens seyen, auch die einfältige gethane Vorschläge der gem einde G O ttes nicht schädlich seyn w ürden. So m ir nicht n u r zum sonderbahren 10 tro st dienet, in solchem scripto, w o rin n einige m ich einer Vermessenheit beschuldigen m öchten, das m ich dergleichen heraus zu geben nicht entblödet hätte, m ich nicht an unserer kirchen oder dero besten vergriffen zu haben, sondern auch ferner auffm untert, so w ol selbs m eines orts zu versu­ chen, was zu der ehre G O ttes dienlich, als auch andere der H erren fratrum , 1 lieber: D 2+3 ] liebe: D 1.

1 Z u J. W. B a rg er s. B rie f N r. 26 A nm . 1. - Spener a n tw o rte t a u f einen B rie f des E m p fän ­ gers, in d em dieser ern eu t (Z. 3) seine E in m ü tig k eit m it Spener bezeugt hat, aber offenbar zum ersten M al a u f die P ostillenvorrede (s. A n m . 5) eingegangen ist. D a dieser M e inungsaustausch erst 1676 erfo lg te, w ird der E m p fän g er die P ostillenvorrede relativ spät, aber n o ch v o r dem E rscheinen d er Separatausgabe (Pia D esideria) zur H erb stm esse 1675 erhalten haben. D as trifft a u f B arg er zu (vgl. B rief N r. 26, Z . 139-146). - D er ganze Passus Z . 6 5 -1 0 2 ist zitiert bei: N . L. v. Z in zen d o rf, D ie g eg en w ä rtig e G estalt des C reutz= R eichs JE S U in Seiner U n sch u ld , F rank­ fu rt u n d L eipzig 1745, S. 91 f (N d r.: N . L. v. Z in zen d o rf, E rg än zu n g sb än d e zu den H a u p t­ Schriften, B d. 5, H ild esh eim 1965). 2 In B ed. steht der B rie f zw ischen den Schreiben v o m 25. 9.1676 (B rief N r. 103) u n d 15.12.1676 (B r ie f N r . 119). W enn die A dressaten zu w eisu n g rich tig ist, ist der vorliegende B rie f nach B rie f N r. 70 v o m M ärz 1676 (s. d o rt, Z . 12-17) geschrieben w o rd en . 3 N ic h t überliefert. 4 Vgl. B rie f N r. 26. 5 Ph.J. S pener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9); vgl. B rie f N r. 26, Z . 132-138.

N r. 122

an [Johann Wilhelm Barger?]

1676

565

bey denen ich einen eyffer zu g öttlicher ehre zu seyn w eiß, m it m ir zu anim iren, w elche auch je d e r seines orts all sein v erm ögen daran zu strecken6 sich entschliessen m öchten, w ie auch d urch göttlichen segen unterschied­ licher o rten etw as ein anfang gem acht zu seyn m it freuden v o n zeit zu zeit versichert w erde. Es ist freylich an dem e, w ie E[uer] W olE hrw fürden] recht bem ercken, daß auch bey d en jen ig en , so E vangelisch seyn w ollen, zim lichen theils nicht ein C hrist= , so n d ern A n ti= C h risten th u m ist. U n d dörffen w ir, nachdem w ir den Päpstlichen Stuhl zu R o m des grossen A ntichrists sitz7 zu seyn durch G O ttes gnade erkant, nicht sicher zu hause seyn u n d m einen, w ir hätten nichts v o n keinen kleinen A ntichristen8 u n ter u n d u m uns: die leider m eh r als zu viel schaden thun. U n d sehe ich, w ie n iem and dessen in abrede seyn m öge, er w olle d enn C h ristu m , w ie er uns nich t n u r zur gäbe, sondern auch zum exem pel gegeben ist, u n d seine lehr v o n glauben un d leben gefährlicher weise v o n einander trennen: w elches je nicht C hristen, sondern w id er= C h risten zu k o m m t. In d em jen en alles an ihrem H eyland lieb u n d angenehm ist, diese verlangen nichts v o n ihm , als w as ih rem fleisch n och an m uthig scheint, u n d erlangen dam it auch dasjen ig e nicht, w as sie hoffen, indem sich C hristi w o h lth aten nicht trennen lassen, u n d w er ihn nicht so w o h l in der erneuerung9 h aben will, der soll auch seiner zugerechneten gerechtigkeit10 nicht theilhafftig w erden. Wie die Schrifft aller o rten treibet, u nd aus deroselben der theure refo rm ato r u nser kirchen L u th erus11 (so in w ol angezogen o rt12, als fast unzehlich viel ändern stellen) derm assen herrlich ausgeführet, daß die jen ig e so w enig sich L utherisch als C hristlich zu seyn rü h m en m ögen, w elche entw ed er sothaner lehr g ram sind u n d sie v o r eine w iederer­ w eckung des P apstum s ausschreyen w ollen, oder nach deroselben ihr leben anzurichten sich nicht angelegen seyn lassen. Was aber die m ittel anlanget, w ie dann dem verderbeten w esen zu steuren seye, so habe gern v ern o m m en , das E. W olE hrw . die einfältig v on m ir 16 w elche: D 2+3 ] w elch er: D 1. h ertzlich: D 1.

3 6 f so w o h l in an gezogenem : D 3.

37 herrlich: D 2+3 ]

6 Vgl. D W B 1 0 III, (1100-1134) 1122f. 7 D en refo rm ato risch en K irchen galt der rö m isch e P apst als d er A n tich rist n ach 2T hess 2,4; l j o h 2,18.22; 4,3; 2 J o h 7 u n d A p k 13 (A Sm II, 4: B SL K [427-433] 430,14-431,1). 8 Z u r V ielzahl v o n A n tich risten s. l j o h 2 ,1 8 .2 2 (vgl. A pol. V II, 48: B SL K 246, 20—27). 9 R en o v atio , in d e r lu therischen O rth o d o x ie einer v o n m eh rere n A k ten d er h eilszueignenden G nade. 10 Iustitia im p u ta tiv a (vgl. A n m . 9). 11 M a rtin L uther. 12 N ic h t zu erm itteln ; vgl. A n m . 3. - M öglicherw eise sta m m t das an g efü h rte L u th e rzitat aus d en S chm alk ald isch en A rtik eln (A Sm III, [13]: B SL K 4 6 0 ,6 -4 6 1 ,6 b zw . 460,24-461,23). Ü b e r diesen Passus h an d elt B argers W itten b erg er D isp u ta tio n v o m 2 9 .8 .1 6 6 3 : J. D eu tsch m an n [Praes.] u. J. W. B a rg e r [R esp.], M e th o d ica P ra ecip u o ru m A rtic u lo ru m Fidei, secu n d u m o rd in em A rtic u lo ru m S chm alcaldicorum S y m b o licu m , R epetitio (D isputatio 28: D e Iustificatione), W itten b erg 1663 (vh S akristeibibliothek S chw einfurt).

566

Briefe desJahres 1676

vorgeschlagene ihro nicht m ißfallen lassen und, w as zu der selbigen w erckstelligung v o n jeg lich em stande erfo rd ert w erde, so w ol vernünfftig außführen, als göttlichen segen, o h n w elchen der pflantzende und begiessende13 nichts auszurichten verm ag, anw ünschen. Indessen zweiffle, daß zu jetzig er zeit annoch zu erw arten seye, daß publica autoritate das w erck kräfftig geführet oder eine reform ation auff dergleichen art nützlich angestellet w erde w erden, sondern G O tt hat gem ei­ niglich durch verachteten anfang u n d unscheinbare m ittel sein w erck gethan. Ich w erde m ich aber erfreuen u n d eines m eh rern successes hoffnung schöpffen, w o w ir, die w ir m it ernst es m it der kirchen besten m einen, n u r erstlich unter einander uns recht brüderlich erm u n tern und jeglicher sich dieses allein v ornehm en, an seinem o rt nach verm ögen zu thun, so denn, w o er verm ag, auch anderen freunden neben sich eine lust un d eyffer dazu zu m achen. A uch in un serm eigenen am t k o m m e ich m ehr un d m ehr au ff die gedancken, daß das m eiste erstlich v o n uns gethan m üsse w erden, an d enjenigen, bey denen w ir bereits einen guten antrieb, ihre eigene erbauung ihnen angelegen zu seyn lassen, antreffen: Was die übrige anlangt, m üssen w ir noch m it seufftzen fortfahren, insgem ein sie in den predigten von göttli­ chem w illen zu unterrichten, ihren ungeh o rsam zu straffen14 und, so viel w ir m ögen, p rivatim sie erinnern, aber ob w ir auch an ihnen nichts auszurichten sehen, doch nicht m ü d e w erd en 15 oder die sache verlohren geben. Was aber die jenige, so ohne das dociles un d die zum reich G O ttes geschickt16 sind, betrifft, da w ird sich etw a ein m ehrers thun lassen, daß ein prediger ih m 17 so bald dieselbe u n ter seiner gem einde auswehle, öffters und fam iliärer m it ihnen um zugehen, ihnen anleitung zu lesung der Schrifft und anderer G ottseliger bücher zu geben, m it ihnen, w ie er es dienlich zu seyn findet, einige Übungen u n d christliche erbauliche conversation anzustellen und sich derm assen, als viel ihm die zeit gegönnet w ird, gegen sie zu verhalten, ob w ären sie ih m allein aus seiner gem einde anbefohlen. Geschiehet solches eine zeitlang, u n d sam let er also ohne einige gefährliche trennung gleichsam eine Ecclesiolam in Ecclesia18 oder dero ungeordneten hauffen u nd offtm ahls aus so vielen bösen zugleich bestehenden äusserlichen kir-

56 anderen freunden: D 243] andere freunde: D 1. 60 bereits ] bereit: D 3. 63 ihren: D 243 ] ihre: D 1. 69 ihnen anleitung: D 243 ] ihn anleitungen: D 1. 70 z u ] - D '. 75 u n g e­ o rd n etem : D 3. 13 14 15 16 17 18

Vgl. 1K or 3 ,6 - 8 , un d B rie f N r. 26, Z . 210-215. T adeln (D W B 1 0 III, [701-731] 712-716). Vgl. 2 K o r 4 ,l; Gal 6,9. Vgl. Lk 9,62. H ier reflexiv: sich. Z u m B e g riff vgl. B rie f N r. 21, Z . 43-130.

N r. 122

an [Johann Wilhelm Barger?]

1676

567

chen19, so w ird er finden, w ie nicht n u r solche personen bald w erden zu rechten w ah ren k ern = C h risten 20 w erden, die folgends als ein Sauerteig21 sind, so m it G ottseligen leben, exem pel und nach gelegenheit brüderlichen V erm ahnungen andere m ö g en neben sich erbauen u n d derm assen dem pre­ diger selbs ohn eingriff in sein am t sein w erck leichter m achen. Es w erden allgem ach andere im m er d ardurch angereitzet w erden, w elche nicht von eusserster boßheit sind, daß sie anfangen, eine hebe zur w ahren G O ttselig­ keit zu gew innen, dero liecht22 sie erkennen an ändern so rühm lich leuchten: sonderlich w o solche, bey denen ein g u ter anfang ist, u n ter sich liebreiche freundschafft halten, das m an sie recht in einem Geist untereinander verb u n ­ den zu seyn erkennet, u n d daher folglich ihr exem pel so viel kräfftiger durch dringet. G ew ißlich ist etw as, das sehr die resolution bey vielen schläget, anders als insgem ein der grosse h a u ff pfleget zu leben, so ists, daß es an exem peln m angelt, darnach sich andere etw as regulirten oder dardurch gereitzet w ü r­ den, auffs w enigst sinds etw a n u r exem pel an bloß einzeln personen, die, w o nicht etliche sind, so da sich m it einander erbauen, bey w eitem so viel nicht ausrichten m ögen. D aher stehe in dem hertzlichen vertrauen zu dem lieben G O tt, w o w ir anfangen w erden jeg lich er seines orts a u ff dieses m ittel bedacht seyn, daß w ir in unserer kirchen etw as von besserung zuw egen bringen u n d verm ittels göttlichen segens einen geringen anfang bald w ach­ sen sehen w erden. Wo n u n auch dergleichen particular-besserung hin u n d w ieder entstan­ den, so ist solches die rechte Vorbereitung, daß uns G O T T nachm ahl m ehre­ re gnade u n d völlige V erbesserungen der gesam ten kirchen erfolgen lassen w ird, die w ir jetzo noch nicht hoffen dörfften. Lasset uns n u n nicht die hände niedersincken lassen, so w ird der H err m it dem g uten seyn; lasset uns aber auch zuvordersten m it unauffhörlichem gebet u n d seufftzen G O T T seine eigene sache, nahm ens heiligung, reichs erw eiterung u. w illens vollbringung23 d em ü th ig em pfehlen: So w ird er zeigen, er w erde seine ehre nicht allerdings stecken24 lassen. 1676.

78 folgendes: D 1 ] folgens: D 3. 83 eusserster: D 243 ] eusserlicher: D 1. 84 zu ] - D 1. 85 denen: D 243 ] den: D 1. 91 regulirten: D 243 ] reg u lirter: D 1. 102 n u n ] n u r: D 243.

19 20 21 22 23 24

Vgl. C A VIII, 1 (BSLK 6 2 ,1 -7 ). Vgl. B rie f N r. 32 A nm . 15. Vgl. M t 13,33. Vgl. M t 5,16. D ie ersten drei B itten des V aterunser (M t 6,9f). In d er N o t stecken lassen (D W B 1 0 I I 1, 1342—1344).

568

Briefe desJahres 1676

123. A n [JohannJacob Schütz in Frankfurt a. M .] 1 F ra n k fu rt a. M ., 1676

Inhalt U rte ilt ü b er zw ei K apitel eines B u c h m a n u sk rip ts v o n [S chütz’ C hristliche L ebens= R eguln]. R ät, bei der Ü b e rse tz u n g L uthers zu bleiben. B eanstandet zw eierlei: 1. daß v o n V erheißungen g eistlicher G ü ter n u r nach dem N e u e n T estam ent, nicht auch nach d em A lten T estam ent g ered et w ird ; 2. daß der B e g riff ‫ ״‬R e c h tfe rtig u n g “ d u rch ‫ ״‬R echtschaffenheit“ ersetzt w ird. B efü rch tet den V o rw u rf des Sozinianism us. W arnt eindringlich davor, v o n der T erm inologie d er R e ch tfertig u n g slehre abzuw eichen. R echnet m it der G efährdung der fro m m e n B e w eg u n g in F ra n k fu rt a. M ., w e n n die Schrift v o n [Schütz] in dieser F o rm publiziert w ird.

Überlieferung D : P h .J. Spener, T heo lo g isch e B edencken 3, H alle 1702 (21708; 31715), S. 120-126.

Wie hertzlich ich diejenige von dem geber alles guten2 in denselben gelegte theure gaben, erkantnüß u n d eiffer aestim ire und liebe, auch nichts m ehr verlangen trage, als daß dieselbe reichen nutzen zu G O ttes preiß un d vieler m enschen aufferbauung brin g en m ögen, hoffe ich, w erde es nicht vieles bezeugens bedörffen, noch n o th seyn, hier gegen denselben selbs viele w o rt d arvon zu m achen3. So vielm ehr aber liget m ir ob, gleich wie, w o ich gelegenheit zu fruchtbarer anw en d u n g solcher göttlichen gaben zu finden sehe, dieselbe w illig zu befördern, also hingegen, w o besorgen m uß, daß etw as an kräfftiger fru ch tb rin g u n g derselben schädlich oder hinderlich seyn m öchte, davor m it helffen sorge zu tragen un d deßw egen aus schuldiger liebe freundliche erinnerung zu thun. H iezu giebet m ir gelegenheit, die au ff m eine bitte neulich gethane freund­ liche com m unication zw eyer capitel des lieben von der aus der Schrifft 13 lieben ] + N . N . : D 3.

1 Jo h a n n ja c o b S chütz (7 .9 .1 6 4 0 -2 1 .5 .1 6 9 0 ) aus F ra n k fu rt a. M ., neben Spener In itiato r der pietistischen B e w eg u n g in F ra n k fu rt a. M .; n ach d em Ju ra stu d iu m in T ü b in g e n (d o rt 1665 Lic. ju r .) am R eich sk am m ergericht in Speyer tätig, seit 1667 A d v o k at in F ra n k fu rt a. M . E r zählt zu den A nregei 11 des F ra n k fu rter C o lleg iu m pietatis, stand in V erbindung m it der separatistischen G em ein d e L .ikidies, tren n te sich m it einigen F reunden seit 1676 v o m öffentlichen G o ttesd ien st (K o m m u n io n ) u n d ist dam it der erste V ertreter eines R adikalpietism us im L u th e rtu m (D B A 1147, 311-317; A D B 33, 129-132; H E K G II. 1, N r. 164; W a l l m a n n , 299-324; d ers., D er P ietism us, G ö ttin g en 1990, 81 -8 4 ). - V on w elch em U m fa n g der n u r sporadisch überlieferte B riefw echsel zw ischen S pener u n d S chütz einm al w ar, ist angesichts ih rer engen persönlichen B eziehung u n g ew iß. Schütz selbst fü h rte einen um fan g reich en u n d breit gestreu ten B riefw echsei, d u rch den er K o n tak te zw ischen der F ra n k fu rter pietistischen B e w eg u n g u n d anderen refo rm w illig en u n d spiritualistischen K reisen k n ü p fte (F rankfurt a .M ., S enckenbergische B i­ b lio th ek , S chütz-N achlaß). 2 Vgl. Jak 1,17. 3 Z u w eiteren Ä u ß eru n g en Speners d arü b er, w as er Schütz zu v erd an k en habe, s. W a l l ­ m a n n , 337 m it A n m . 55.

N r. 123

an [Johann Jacob Schütz]

1676

569

gezogenen Schuldigkeit des C hristen lebens4. In w elchem m it hertzlichen vergnü g en vieles gelesen, so m ich nicht w enig erfreut, aber auch etliches angetroffen habe, v o n dem e sorgen m uß, daß dessen publication an statt verhofften nutzens vielleicht eher schaden u n d h inderung der selbs zum zw eck sich V orgesetzten erbauung des C h risten thum s nach sich ziehen m öchte; w elchem denn so w o h l selbs diese zeit über in der furcht des H erren und m it dessen anruffung nachgedacht habe, als bitte gleichfals ferner soleher sache reifflich nachzusinnen. Ich finde zum aller fördersten ein u n d andere expressiones in der Überset­ zung etlicher sprüche aus dem g ru n d tex t, w o v o n L utheri5 gew öhnlicher d olm etschung etw a auch ohne n o th oder nutzen abgew ichen w orden. D a ists zw ar an dem , daß ich w eder m ich selbs, noch andere an Lutheri Überset­ zung, ob sie w o h l v o r eine herrliche gäbe G O ttes erkenne, derm assen knechtisch binde, daß nicht v o n derselben, so bald als etw as nachtrücklichers aus dem g ru n d te x t gew iesen w erden kan, abzuw eichen u n d d asjenige zu ergreiffen w äre, w oraus des heiligen Geistes sinn u nd m einung deutlicher u n d verständlicher gefasset w erden m öchte: m assen ich m ir ja selbs solche freyheit in m einen öffentlichen p redigten nehm e u nd niem and eine solche freyheit v erw eh ren w ollte. Wo aber seine dolm etschung nichts ungeschicktes in sich hat, auch eine andere d olm etschung nicht eben sonderbahren nachtruck oder w eiters liecht dem text giebet als jen e gew öhnliche, hoffe ich, sollen die m eiste, so der sache vernünfftig nachdencken, m ir beyfall geben, daß in solchem fall viel rathsam er seye, bey der bekanten d o lm etschung zu verbleiben, die, gleich w ie sie bey uns u n d den R efo rm irten co m m u n i consensu angenom m en, also auch den Papisten in den m eisten stellen nicht so gar zu w ider ist, daß sie nicht in ihren eigenen editionen, w o sie auch solcher ehre L uthero nicht geständig seyn w ollen, sich doch m eistens nach derselben gerichtet haben6. 15 w en ig ] + v e rg n ü g e t un d : D 1.

17 eher: D 2+3 ] ohne: D '.

4 J.J . Schütz, C h ristlich e L ebens= R eguln / O d e r vielm eh r A ußerlesene S prüche auß d em N . T estam en t / deren B u ch stäb lich er Inhalt / o h n e ferneres v erk ü n stelen / D en gew issen W eg zu d em einigen h ö ch sten G u t / u n d das rechte W esen der T u g en d en einfältig / d o ch grü n d lich zeiget: A lso / daß alle h eylbegierige Seelen / u n d je d e absonderlich h ierin n en finden m ag / was sie gegen G O T T / g eg en sich Selbsten / u n d gegen alle M enschen / in allerley S tand u nd B eg eb en h eit zu th u n u n d zu lassen schuldig sind, F ra n k fu rt a. M .: J. D . Z u n n e r 1677, 12°, LVIII u. 797 [recte: 787] S. (v h H B F S t H alle a. S.). - Spener erhielt offenbar das M a n u sk rip t der ersten b eid en K apitel: K ap. 1: ‫ ״‬V on d em Z u sta n d u n d V erheissungen deß neuen B undes: W essen sich die N ach fo lg er deß H E rrn J E S U je tz t in dieser Z eit / so d an n in d er zu k u n fftig en W elt / u n d in d em ew ig en L eben zu v ersehen u n d zu g etro sten h ab en “ (S. 1 -5 2 ); K ap. 2: ‫ ״‬D iesen B u n d hat G O T T v o n seiner seiten bestätiget / in d em E r seinen e in g eb o h rn en S ohn gesendet / d er fü r uns auffs alleräusserste ern ied erig et / u n d auffs allerherrlichste w ieder erh ö h et w o rd e n ist / auch uns allen R a th seines h im m lisch en V atters klärlich o ffenbaret h a t“ (S. 52-9 8 ). 5 M a rtin L u th er. - Z u Speners E inschätzung v o n L uthers B ib elü b ersetzu n g vgl. W a l l ­ mann,

99.

6 So die B ib elü b ersetzu n g en v o n H ie ro n y m u s E m ser (1527), Jo h a n n D ieten b erg er (1534) u n d Jo h a n n E ck (1537).

570

Briefe desJahres 1676

In dem gleichw ie der au to rität solcher dolm etschung der m ehrere nach­ tru ck u nd deutlichere verstand des texts, w o derselbe gefunden w erden kan, billich vorgezogen w ird, also w ird hingegen die gew ohnheit, da die w o rte dieser Version den leuthen in der gedächtnüß hafften, um sie nicht in allem irre zu m achen, w ohl so viel w eh rt seyn, daß u m derselben w illen bey jen er Version geblieben w erde, w o m an nicht sonderbahren nutzen oder n o th w endigkeit zu dem abw eichen findet und also dazu getrieben w ird 7. W ie nun dieses einiges bedencken m achen kan, also sind gleichw ohl noch zw ey andere w ichtige puncten, die m ir m eh r angelegen sind. 1. D aß nicht ausgetrucket, ob denn die lieben V äter des A[lten] T festam ents] keine verheissungen einiger g eistlich er] un d ew iger güter gehabt oder ob ihnen dergleichen auch gegeben: sondern aus aller solcher tractation solten die m eiste schliessen, es w erde die negativa solcher frage behauptet8. 2. D aß die dolm etschung des Wortes δικαιοσύνη, δίκαιος, δικαιοΰν, die durch rechtschaffenheit, rechtschaffen, rechtschaffen m achen gegeben w erden9, ein grosses in recessu10 u n d viele gefahr nach sich habe, als w elches das ansehen gew innet, ob w olte dadurch der haupt articul von der rechtferti­ gung aus der gerechtigkeit C H risti, der in alle w ege als das hertz des C hristen th u m s u nverletzt bleiben solle, allgem ach in zweiffel gezogen w er­ den. Gleich w ie ich n un in beyden stücken dasjenige, was solche m einungen in sich hätte, der heiligen Schrifft durchaus nicht gem äß erkenne, also w üßte ich nicht, was gefährlicher in öffentlichem truck auff die bahn gebracht w erden m öchte. Es ist an dem e, daß zw ar freylich die güter un d verheissungen, w elche w ir in dem N euen T estam ent v o n C H R IS T O haben, unvergleichlich grösser sind als diejenige, w elcher die liebe alte genossen haben, also daß in verglei­ chung derer es w ohl heissen m ag, daß w ir die güter selbs, sie aber n u r den schatten, w ir das liecht und tag, sie gegen uns lauter fm sternüß gehabt haben. Indessen, so sinds einm ahl keine blosse leibliche oder zeitliche verheissungen gew esst, u n d hat G O T T auch seinen lieben außerw ehlten soleher zeit nicht, gleich den w eltkindern, n u r den bauch m it seinem leiblichen

7 Schütz ist dieser B itte Speners offensichtlich n ach g ek o m m en . In der D ru ck fassu n g der beiden ersten K apitel der L ebensregeln (s. A nm . 4) ist eine A bw eich u n g von L uthers Ü b e rse t­ zu n g n ich t festzustellen; vgl. Z . 55-57. s S. die Ü b ersch rift des 1. K apitels in A nm . 4. - Spener fürch tete offenbar, daß Schütz sich dem V o rw u rf des S ozinianism us aussetze. In der T at fü h rt Schütz m it A usnahm e des 52. K apitels (Von O b rig k e it un d U n terth an en ; W eish 6 ,1 -2 4 ) in seinen L ebensregeln n u r W orte des N eu en T estam ents an. 9 A n d er D ru ck fassu n g nicht zu verifizieren. O ffensichtlich hat Schütz diese Ü b ersetz u n g für den D ru c k w ied er rückgängig gem acht (Lebensregeln [w ie A nm . 4], S. 8 2 -8 5 .9 3 : R öm 3 ,2 4 -2 6 ; 4,25; 5 ,17f; 8,33; lK o r l ,3 0 ; lT im 3 ,1 6 ). 10 A nlaß zu erh eb lichem Streit.

Nr. 123

an [Johann Jacob Schütz]

1676

571

schätz gefüllet, sondern ihnen u m des w illen, auff den sie in den opfern gew iesen w urden, auch nach der m aaß 11 als es der oeconom iae12 solcher zeit gem äß w ar, geistliche u n d ew ige g üter so geschenckt als zugesagt, daß auch aus ansehung der künfftigen aufferstehung sich so viele u m des Jüdischen glaubens w illen, w ie in der M accabeerbüchern13 zu sehen, w illig lassen hinrichten u n d nach diesem leben ein anders u n d seligers erw artet. Also daß auch unser liebe H eyland die Sadduceer nicht n u r einer u n w is­ senheit der krafft G O ttes, sondern auch der Schrifft beschuldiget, daß sie aus der benennung, daß er seye der G O tt A braham s, Isaacs un d Jacobs, die aufferstehung nich t erkanten, sondern alle göttliche verheissungen allein auff die glückseligkeit dessen gegenw ärtigen lebens zogen14. Wie n un die Sadduceer ein m ü th ig v o n den Ju d en ihrer zeit v erw orffen w urden, deren m einung gleichw ohl recht gew esen w äre, w o die alte allein leibliche verheissung gehabt hätten; also haben w ir ja heut zu tag nach so viel hellerem liecht viel andere gedancken v o n der gütigen liebe G O ttes gegen seine außerw ehlte kinder des A lten T estam ents zu fassen: W ohin uns sonderlich Paulus, H ebr. 1 1 ,9 .1 0 .1 3 .1 4 .1 5 .1615, w eiset u n d gleichsam den schlüssel gibet, w ie w ir den bund, den G O T T m it den alten gem acht, anzusehen haben. Was das andere anlanget, gleich w ie ich den daraus fliessenden irrth u m m einem H ochgeehrten H errn nicht zu m essen will, so scheinet gleichw ohl solche d o lm etschung allgem ach unw issend zu dem selben den w eg zu bah­ nen: So bald aber dieses m it sich zu bringen, daß die rechtfertigung bestehe nicht in der gnädigen V ergebung der sünden u n d also loßzehlung16 v o r göttlichem gericht, w o einige significatio q[ua] forensis17 platz hat, sondern in einer gleichsam physica infusione habitualis ju stitiae18: w elche habitualgerechtigkeit freylich als eine folge der gnädigen Vergebung der sünden ihres orts bleiben u n d ernstlich getrieben w erd en m uß; aber hingegen so soll auch billig der unterscheid u n ter der ju stification u n d ren o v atio n 19, den die Schrifft selbs andeutet20, bleiben.

11 F em in in u m : die M aß (D W B 6, [1731-1737] 1733). 12 T h eo lo g isch er B e g riff für den E rlö su n g sp lan G ottes. 13 l- 2 M a k k (vgl. 2 M a k k 7,9 .1 4 .2 3 . 36; 12,43-45). 14 Vgl. M k 1 2 ,18-27 par. 15 H e b r 11,9-16. 16 F reispruch (D W B 15 [47-55] 53f). 17 F orensische B e d eu tu n g der R ech tfertig u n g (jem anden gerecht sprechen). 18 S anative B e d eu tu n g der R ech tfertig u n g (jem anden gerecht m achen). 19 Spener schließt sich seinem L ehrer Jo h a n n C o n ra d D a n n h au e r (s. B rie f N r. 11 A n m . 5) an, d er zw ischen R e ch tfertig u n g , d .h . der G erech tsp rech u n g des M enschen d u rch G o tt, u nd E rn eu eru n g , d .h . d er d u rch den B eistand des H eiligen G eistes dem M enschen erm ö g lic h te n B esseru n g seines L ebens, u nterscheidet ( v g l . J. W a i i m a n n , W ied erg eb u rt u n d E rn e u e ru n g bei P h ilip p Ja k o b Spener, P u N 3 , 1977, [7-31] 22-2 9 ). 20 Vgl. z .B . R ö m 3 ,2 1 -3 1 ; E p h 4 ,2 2 -2 4 .

572

Briefe des Jahres 1676

So w ird m eines erm essens, es m öchte denn der einige ort seyn, Apoc. X X II, l l 21 (wo zw ar nicht n u r ü b er denselbigen sich noch vieles sagen lasset, sondern gar andre exem plaria haben δικαιοσύνην ποιησάτω)22, nicht eine einige stelle in der gantzen Schrifft sich finden, w o bekantlich das w o rt δικαιούν heissen solte, einen rechtschaffen m achen habituali aliqua inhaerente justitia, sondern allezeit ists v on einer solchen rechtfertigung gebraucht, daß der m ensch v on dem richter oder ändern leuten gerecht gesprochen, loßgezehlet oder davor gepriesen w ird. D aher auch Jerem ias Felbinger23 in seiner Übersetzung24 solches w o rt, w anns v on G O T T gegen den sünder gebraucht, nicht anders als w ir auch dasselbige verteutschet, rechtfertigen, der doch, daß er seine hypotheses behauptete, w o es m üglich gew esen, gerne w ü rd e eine andere Übersetzung behebet haben. D aher ich nicht sehe, w ie solche dolm etschung w ider die gantze φράσιν der Schrifft stehen könne; zu geschw eigen, daß das w o rt rechtschaffen oder rechtschaffenheit eben so w enig verständlich ist und, soll es anders recht nach der w ah ren m ein u n g gefasset w erden, so viel erklähru n g bedarff, als das w o rt gerecht oder rechtfertigen. D aher ich so viel an m ir ist, angelegenlichst zu bitten habe, au ff solche art diesen auffsatz w eder allhier, n och m it beygesetztem nahm en, oder doch daß je m an d w issend w erden m öchte, daß solches v o n m einem H ochgeehrten H errn herkäm e, trucken zu lassen: angesehen auch n och so vieler Ursachen, deren W ichtigkeit ich nicht zweifle, m ein H o ch g eeh rter H err, aus G O ttsfü rch tig er fernerer Überlegung der sachen finden w erde. Es siehet derselbige selbs, daß nicht n u r hier durch G O ttes gnade einige gute g em ü th er sich finden, w elche G O tt hertzlich suchen, auch andere 124 fernerer: D 243 ] fernere: D 1. 21 A p k 22,11. S pener hat m it L uther die vo n der V ulgata C lem en tin a (1592) vertreten e L esart e s t l e - A l a n d , N o v u m T estam en tu m G raece, S tu ttg a rt 261979). 22 So d er h isto risch -k ritisch e textus receptus bei N e s t l e - A l a n d (w ie A nm . 21). Bis ins 17. Ja h rh u n d e rt h inein b eru h te der textus receptus m it der hier v o n Spener zitierten L esart w eit­ g eh en d a u f d em sogen an n ten M e h rh eitstex t u n d der lateinischen Ü b erliefe ru n g (vgl. K .u .B . A l a n d , D er T ex t des N e u e n T estam ents, S tu ttg a rt 21989, 13-19). 23 Jerem ias F elbinger (1616-nach 1687) aus B rieg, R e k to r in K öslin in P o m m e rn , K a n to r am fürstlichen P äd ag o g iu m in S tettin; nach seiner A m tsen tlassu n g w eg en offenbar d u rch den S ozinianism us beeinflußten A b w eich u n g e n vo n der K irchenlehre lebte er zuletzt in arm en V erhältnissen in H o llan d (D B A 311, 387-389; Jö c h er 2, 546). 24 J. F elbinger, D as N e u e T estam en t / T reulich aus d em G richischen ins D eu tsch e Überset­ zet. E ine neue au sfertigung. In w elcher fleissiger / alß im als z u v o r in irg en d einer d o lm etsch u n g / di m ancherlei lesungen / so w o l aus geschribenen alß g e d ru k te n b ü ch ern vorgestellet / u n d di ü b erein treffen d en Örter der schrifft an g em erk et sind, A m ste rd am : C h r. C u n ra d 1660 (B ruck­ n er N r. 283). Es h andelt sich u m eine Ü b e rtra g u n g der v o n dem refo rm ierte n T h eo lo g en S tephan C urcelläus (1586-1659) veranstalteten, a u f den elzevirischen T ext un d zw ei Pariser H an d sch riften zu rü ck g eh en d en B ibelausgabe des N e u e n T estam ents (A m sterd am 1658) ins H o ch d eu tsch e (D B A 213, 323-324; A D B 4, 645f; Jö c h er 1,2256). i m B lick (Vgl. den tex tk ritisch en A p p arat zur Stelle bei N

N r. 123

an [Johann Jacob Schütz]

1676

573

m ehrere allgem ach einen trieb dazu anfangen zu b ekom m en, sondern daß auch G O T T anderw ertlich unterschiedliche fro m m e hertzen erw ecket, die den schaden Josep h s25 so w o h l bedauren, also auch, w as an ihnen ist, angefangen d ra u ff zu gedencken, w ie w elche besserung in dem leben zu erlangen w äre; w o ich nicht zweiffle, daß G O T T auch seine hand dabey habe u n d seyn w erck nich t ungesegnet seyn lasse. So w ü ß te ich aber nichts allem solchen gu ten Vorhaben gefährlichers u n d w elches nicht anders, als eine pfanne m it k altem w asser in einen zu sieden anfangenden kessel geschüttet den gantzen sud plötzlich zu nichte m achet, also in dieser sache allen guten anfang u n d Vorhaben au ff einm ahl verderben w ü rd e, als eben die publication dergleichen dinge, w elche entw eder w ürcklich etw as in der lehre angreiffen oder n u r dessen scheinbare v e rm u th u n g geben w ürden. Es kan m einem H ochg. H errn nicht unw issend seyn, wie n u n m ehr vieler dem gantzen w erck der besserung w idrig gesinnter äugen sehr scharff auff uns allhier in F ranckfurth und vielleicht schärffer als auff einigen ändern ort gerichtet seyen, da nichts v o n jem a n d u n ter uns heraus k o m m en w ird, so nicht in reiffe deliberation v o n d en je n ig e n , w elche uns ohne dem schon in unverschuldetem a rg w ö h n haben, gezogen solte w erden. Wie nu n um der ursach w illen das w erck des H E R R N , in dem , w as nöthig ist, nicht unterlas­ sen w erden m u ß , also w ill gleichw ohl erfordert w erden, daß w ir nicht m uthw illig oder doch w issentlich ohne n o th das schw erd den feinden w ider uns in die hand geben25. N u n ist kein zweiffel, so bald solches nicht n u r hier, sondern auch anderw ertlich, aber daß m an auff das natale solum 27 der Schrifft k o m m en w ürde, getruckt w ird, so w erd en w ir öffentliche antagonistas bekom m en. U n d dam it 1. w ird den jen ig en freude gem acht w erden, w elche bis daher in hiesiger statt u n d anderw ertlich, was gutes m öchte geschehen oder in tro d u ciret w o rd en seyn, m it scheelen äugen angesehen un d eine scheinbahre ursach zu lästern n och nicht haben finden können. Wo aber es n u n m eh r dahin k o m t, daß m an v erm eint verdächtiger lehr uns zu überführen, da w ü rd en alle loßbrechen: Das seyen die früchte des C ollegii pietatis28, der absonderlichen Z u sam m en k ü n ften , der kinder lehren, der ihnen u nge­ w o h n t v o rg ek o m m en en predigten, v o n denen m an sich lang besorgt, es w erde einm ahl das verborgene loßbrechen, m an habe es aber ihnen nicht glauben w ollen, itzo k o m m e der glaube allen in die hände, w as m it allem diesem ausgebrütet w orden.

130 als: D 2+3. 25 A m o s 6,6. 26 V g l. W

alther

N r . 19078.

27 H erk u n ftso rt. 28 Z u d em in S peners P farrhaus stattfin d en d en C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 44, Z . 107—163, u. A n h an g N r. 162.

574

Briefe des Jahres 1676

D en n 2. w erden w ir, w ie entfernt w ir auch davon sind, Socinism i29 öffentlich beschuldigt u n d solcher nachm ahl auch in anderen articuln, deren etw a nicht gedacht, gleichsam ob m ü ß ten alle an einander hangen, der m assen beschrieben w erden, daß auch diejenige, w elche nicht böses gem üths und noch zugew innen sind, dam it eingenom m en w erden w erden. 3. Was m ich anlanget w egen der m it m einem H ochgeehrten H errn ha­ bender C hristlicher freundschafft, ob w o h l solcher m einung gantz entgegen bin u n d das gegentheil öffentlich lehre, w ird doch daraus geschehen, daß ich dessen Verdachts m ich nicht gnug entschütten30 und w eder bey m einer gem einde m ehr etw as fruchten können, vielw eniger anderw ertlich das ge­ ringste zu einigem guten cooperiren dürffen w erde: ja, dam it fället nicht nur allein auff m ich, w elches w enig achte, alle böse nachrede, daß dergleichen w issend oder unw issend verursachet hätte, sondern ich w erde dam it gantz u ntüchtig bey allen gem acht w erden, etw as ferner zu der ehre G O ttes zu thun. Wie nun solches endlich m ir etw a ein in der w eit ruhigers leben gegen dem , als sonsten zu erw arten, m achen u n d m ich von unterschiedlichem befreyen m öchte, so m ich jetzo trucket, so w äre der schaden an m einer person etw a noch geringer, aber d e rje n ig e viel grösser, daß 4. da m it auch andersw o rechtschaffene G ottselige gem ü ther, die in dem nahm en des H E R R N sich v o rg en o m m en haben, nach dem verm ögen, das G O T T dar­ reichen w erde, seine ehre zu befördern un d ihres orts gutes zustifften, sich in solchem ihrem Vorhaben w erden m ercklich gehindert sehen, theils zw ar w eil sie sich auch m it gleichem verdacht dessen, was hier ausgebrochen seye, beladen zu seyn erkennen w erden, theils w eil ihnen dam it der m u th b enom ­ m en w ird w erden, daß sie sich nichts fasst ungew öhnliches m eh r w erden zu untern eh m en das hertz fassen. 5. H ier w erden viel fro m m e hertzen dadurch b etrübt w erden, u n d die einfältige, bey denen gleichw ohl etw a g u ter trieb gewesen, nicht geringes ärgernüß fassen, w o sie hören solten, daß einige von denjenigen, von denen sie gute U nterw eisung zur G ottseligkeit gehoffet, in verdacht irriger u[nd] anderer lehr (daß m an sich auch dessen nicht w ohl entbrechen31 könte, sie aber davon zuurtheilen nicht verm öchten) gezogen w ürden. Solche gute leute w ü rd en folgends fast nicht m eh r w issen, was sie glauben, thun oder

181 befreyen: D 2 ] befereyet: D !+3. m öchte: D 2+3 ] m achte: D 1. 29 D er Sozinianism us, die bed eu ten d ste antitrinitarische B e w eg u n g im 16. u. 17. Ja h rh u n ­ dert, leh n t die forensische R e chtfertigungslehre u n d die heilsgeschichtliche K o n tin u itä t vo n A ltem u n d N e u e m T estam ent ab. - Z u Speners antisozinianischen S chriften vgl. J. W a l l m a n n , P ietism u s u n d S ozinianism us. Z u P hilipp Ja k o b Speners antisozinianischen Schriften, in: ders., T h eo lo g ie u n d F rö m m ig k eit, 282-294. - Z u m S o zin ian ism u sv o rw u rf vgl. B rie f N r. 114, Z . 3 9 -4 1 , u. N r. 120, Z . 101-105. 30 Sich freim achen vo n (D W B 3, [612-615] 6141). 31 Sich lösen (D W B 3, [501-504] 502f).

Nr. 123

an [Johann Jacob Schütz]

575

1676

lassen sollten. A u f w elcherley ärgernüß m anchm al sehr böse consequentien gefolget, u. solche sonst gute leute endlich fast in einen völligen A theism um gerathen, w elcher auch nicht ohne ursach dieses orts zu besorgen, dam it aber 200 viel guter same, so m it der zeit einige erndte b rin gen m öchte, in der erde oder graß ersticket w ü rd e32. So vielm ehr, w eil solches ärgernüß (das bey den einfältigen durch die jenige, so ohne das auch das gute an ihnen u n g ern b efördert gesehen, kräfftig w ü rd e exaggeriret w erden) nicht hie in der statt bleiben, sondern auch n och 205 andersw o viel fro m m en seelen schw ere u n d gefährliche gedancken m achen w ürde: A uch, so offt künfftig solte v o n je m a n d m it ernst die Übung der w ahren G O ttselig k eit getrieben u n d dazu das w enigste sonsten nicht gew ohnliche v o r die hand g en o m m en w erden, w ü rd e alles solches durch das praejudiz, w o h in endlich dergleichen hier ausgelauffen seye, gravirt, den 210 w idrig gesinnten sich zu w idersetzen stattlich anlaß gegeben, andre schw a­ che aber von der folge w egen solcher gefahr, sie m öchten auch endlich in falsche lehr u nw issend eingeführet w erden, abgeschrecket, u nd dam it ein starcker rigel aller besserung vorgeschoben w erden. 6. D as fleißige lesen u n d forschen in der Bibel, absonderliche zusam m en- 215 kunfften u n d Ü bungen u n d erforderung eines rechtschaffenen C h risten ­ thum s w erden eine lange zeit m it solchem verdacht beleget w erden, daß niem and w ird das hertz nehm en, dergleichen m ehr anzustellen: Sondern w erden alle m it seuffzen über uns klagen, die w ir über solche an sich gute dinge u n v o rsich tig der gleichen verdacht gezogen u nd dam it auch anderen 220 die sache v erd erb et hätten. Jetzo 7. nicht zugedencken, w as gefahr gleichw ol auch in dem w eltlichen R egim ent zu besorgen, dafern m it zim lichem schein gezeigt w erden könte, daß einige v o n uns dergleichen m einungen behaupte­ ten, denen keine der jen ig en religionen beypflichtete, w elche lege publica u n d in d em religions= u n d O ßnab rü g g isch en frieden33 zu gelassen sind. Was 225 stattliche gelegenheit w äre solches den nach gelegenheit sich offt sehnenden Papisten, en tw ed er solches der gantzen religion bey zum essen oder sonsten Spaltungen u n ter uns u n d dam it eine V erfolgung zu veranlassen? Ich überlasse aber m einem h ochgeehrten H errn selbs ein m ehrers in der furcht G O T T es nach zu sinnen u n d die gefährliche sequelas zuerkennen, 230 w elche folgen w ü rd en , w ofern d urch denselbigen w ir allhier m it einem solchen verdacht falscher lehre g raviret u n d dergleichen bey ändern religions= v erw an d ten k u n d w erden solte. Welches d urch edirung dergleichen schrifften, so viel m enschen vorsehen können, unverm eidlich folgen w ürde.

202 ersticket: D 2+3 ] erstücket: 229 m ein em : D 2+3 ] m eines: D 1.

212 solchen: D 2+3. 2 31f einen solchem : D 2+3.

D 1.

222 ziem lichen:

D 3.

32 Vgl. M k 4 ,1 -2 0 . 33 D er W estfälische F rieden (In stru m en tu m pacis O sn ab ru g en se [IP O ]; vgl. B rie f N r . 53 A n m . 17) g aran tiert n u r die lutherische, refo rm ierte u n d rö m isch -k ath o lisch e K onfession.

576 235

240

245

250

255

260

265

Briefe des Jahres 1676

So versichere ich m ich aber zu seinem liebreichen g em ü th vieleinanders, als daß d urch b eh au p tu n g eigner m ein u n g derselbe zu hindernüß so vieles guten u n d hingegen gefahr anlaß m it w illen w ü rd e geben un d dam it die liebe u n d heilsam e m ilch, so v o n dem selben offt durch G O ttes gnade geflossen, u n b rau ch b ar zu m achen, um stossen w ollen. M ir stehet im m er v o r äugen des sehr begabten D . C alixti34 exem pel, der ein grosses der erbauung, so von ih m h erk o m m en m ögen, nicht n u r a u f dergleichen w eise durch particular opinionen gehindert, sondern n och viel ärgernüß veranlasset, nachm ahl aber die sache zu ändern nicht m eh r v erm o ch t hat. So w ird auch dieses m it m eines hochgeehrten H e rrn eigenen principiis Ü bereinkom m en, daß, w o auch schon einige w arheit in sachen, die noch ohne Verlust der Seligkeit m ö g en nicht g ew u ßt w erden, solte zu erw eisen seyn, dennoch davon nicht der anfang gem acht, sondern die leute zur ernstlichen G O ttes= fu rch t u n d nachfolge C hristi eyfrig angew iesen und dam it geschickt gem acht w erd en solten, daß sie auch göttliche dinge recht verstehen m öchten, so bey fleischlichem sinn und leben nicht geschehen könte: Wo sie aber zu jen en recht geleitet w o rd en w ären, w ürde G O tt ihren gottseligen fleiß also segnen, daß sie in fleißiger forschung der Schrifft die w arheit m eh r u n d m eh r aus göttlicher erleuchtung erkennen lerneten. D erne w ü rd e aber nicht gem äß seyn, w o w ir die jenige schw ehre u n d unter den gelehrten so h art disputirte puncten w olten au f die bahn bringen, dam it gefährliche disputationen und andere oberzehlte consequentias verursachen und, was in pflantzung eines gottseligen lebens sonsten geschehen m öchte u n d solte, dam it nicht n u r nicht befördern, sondern vielm ehr hindern und um stossen. D ahero dann so w ol fraterne u n d w olm einend bitte, als der zuversichtli­ chen hoffnung gelebe, m ein hochgeehrter H err w erde aus C hristlicher behertzigung des angeführten entw eder solche m aterien außlassen, oder aber, w elches m it gantz geringer änderung geschehen zu können zeigen m öchte, also ändern un d einrichten, daß sie ohne schein einer neurung in der religion selbsten v o n allen gelesen w erd en m öchten: Indessen aber sich durch nichts abhalten lassen, die ü brige m aterien, so eigentlich zur erbauung dienlich, au ff das förderlichste auszuarbeiten und alhier trucken zulassen, als die der ändern nicht entgelten oder deßw egen unterbleiben oder uns nach­ m al hier nicht so gem ein zu w erd en andersw o zum tru ck gegeben w erden

2 3 6 f so vieles guten: D 2+3 ] -D *. ned: D l .

237 w erde: D 2+3.

260 w olm ein en d : D 2+3 ] w o lm ei-

34 G eo rg C alix t (1586-1656), seit 1614 P rofessor in H elm ste d t. Als h u m an istisch gebildeter Iren ik er suchte er nach W egen zur W iedervereinigung der g etren n ten K onfessionen a u f der Basis der altk irch lichen ök u m en isch en K onzilien (der später so g en an n te consensus quinquesaecularis), w as ih m den erb itte rten W iderstand seitens der kursächsischen lutherischen O r th o ­ d o x ie ein tru g (D B A 174, 203-211; A D B 3, 696-704; N D B 3, 96f; T R E 7, 552-559).

N r. 123

an [Johann Jacob Schütz]

1676

577

solten: So geb ü h ret billich dem o rt die ehre, w o die arbeit außgeführet, auch 270 solche ans liecht zu bringen. Ich ruffe n o chm ahl dabey den g ru n d g ü tig en G O tt, dessen ehre w ir allein vor äugen haben sollen, dem ütig an, er erleuchte unser aller äugen dahin zusehen, was zu solchem heiligen zw eck dienlich ist, u nd m it so eyffer als V orsichtigkeit solches zu treiben u n d d urch seinen segen endlich die arbeit 275 nicht vergebens gew esen zu seyn erfreulich zu sehen. D erselbe w olle auch absonderlich m einen h ochgeehrten H e rrn m it seines geistes liecht u n d gnade ferner erfüllen, n o ch reicher zu w erd en in allerley erkäntnüß u n d erfahrung, zu prüfen, was das beste sey, zu seyn lauter u n d u n anstößig a u f den tag JE su C hristi, erfüllet m it früchten der gerechtigkeit, die durch JE su m C H ristu m 280 geschehen in ih m zu r ehre u n d lobe G O tte s35. 1676.

P. S. E tliche Ursachen m öch ten auch erfordern, behutsam zu gehen, w o m it Studiosis T heologiae geredet w ird.

35 P hil l,10f.

578

Briefe desJahres 1676

124. A n [G raf Johannes von N assau-Idstein in Idstein]1 F ra n k fu rt a. M ., 1676

Inhalt Z u den H ex en p ro zessen in [Idstein]: Z auberei u n d T eufelsdienst en tsta m m en der b ösen N a tu r, die allen M en sch en eigen ist. H ält die geistliche Z auberei des U n g eh o rsam s gegen G o tt (lS a m 15,23) fü r eine schrecklichere Sünde als die leibliche B esessenheit durch den Teufel un d die g ro b e, äußerliche Z auberei.

Überlieferung D : Ph.J. Spener, T h eo lo g isch e B edencken 4, H alle 1702 (21709; 31715), S. 167-169.

D aß der bißherige geführte hexen=process2 bey E[ure] Hochg[räf]l[iche] G naden u n d ändern guten hertzen b ißher dieses gew ircket, so viel eyffriger zu beten u n d einen so viel grössern abscheu v o r der sünden zu haben, w elche leicht zu einer solchen schrecklichen tyranney dem satan bey den m enschen 5 m ehrere gelegenheit geben kan, ist göttlicher absicht gem äß, w elcher durch alles u n d in allem das gute bey uns befördern will: W ir auch seinem heiligen rath darinn bey uns billich platz geben u n d lassen sollen. Es m uß ja freylich die verderbnüß des m enschlichen hertzens groß seyn u nd solcher schw ehre bey den Zauberern erkant w erden, daß dieselbe einen 10 m enschen so w eit bringen kan, G O tt, an w elchem ja nichts als lauter liebe ist 10 kan, ] + daß: D 1.

1 Jo h an n es v o n N assau -S aarb rü ck en -Id stein (2 4 .1 1 .1 6 0 3 -2 3 .5 .1 6 7 7 ), zu Idstein regierend seit 1629; im D reiß ig jäh rig en K rieg nach der S chlacht bei N ö rd lin g e n (1635) v ertrieb en , erhält er 1648 sein L and zurück. E r w ar in erster E he v erh eiratet m it Sibylle M agdalene v o n B aden­ D u rlach (2 1 .7 .1 6 0 5 -2 6 .7 .1 6 4 4 ) u n d in zw eiter E he m it A nna v o n L einingen-F alkenberg (1625-14.12.1668) (L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 110; vgl. O . M e i n a r d u s , D as po litisehe T estam en t des G rafen Jo hannes v o n Idstein-W iesbaden, in: A nnalen des V ereins für N assauische A ltertu m sk u n d e u n d G eschichtsforschung 30, 1899, 55-108). - D ie A dressaten­ Z uw eisung erg ib t sich aus d em B ezug zu den H exenprozessen des Jahres 1676 (s. A n m . 2). O b g leich es 1676 auch a n d ern o rts vereinzelte H exenprozesse gab (z.B. T h ü rin g e n ), ist bei v o rlie g en d em B rie f angesichts der räum lichen N ä h e u n d der B eziehung Speners zu dem gräflichen H au s (s. B riefe N r. 23, 125, 126) an die H exenprozesse in N assau -Id stein zu denken. 2 Z u den nach ih rem A bflauen nach 1630 u n g ew ö h n lich zahlreichen H exenprozessen in N assau -Id stein in d er Z eit v o m 20.12.1675 bis 23. 5.1677 (T od des G rafen), s. M . Z ie m e r , D ie Id stein er H ex en jag d v o n 1676. N a c h den A k ten des Staatsarchivs W iesbaden, Idsteiner H eim at­ schau. Beilage zu r Idsteiner Z e itu n g u n d A nzeigenblatt 1926-1928, 109-188 (N d r. Idstein 1987; v h LB W iesbaden); vgl. A. V a t e r , H e x e n v e rfo lg u n g en in nassauischen G rafschaften im 16. u n d 17. Ja h rh u n d e rt, D iss. ju r . M a rb u rg 1988 [m asch.], 3 2 -3 4 . 120-124, sow ie die anek d o tisch e E rzäh lu n g O . S c h u p p , D ie P farrfrau vo n H eftrich , W iesbaden 1869. - Im F ra n k fu rter H ex en p ro zeß v o n 1670/71 n a h m S pener geg en ü b er den Ju riste n eine zurü ck h alten ­ de P o sitio n ein u n d m ah n te zur V orsicht, vgl. W . E s c h e n r ö d e r , H ex en w a h n u n d H e x e n p ro ­ zeß in F ra n k fu rt am M ain, D iss. phil. F ra n k fu rt a. M . 1932, 46-57. 75-7 9 .

N r. 124

an [Johannes von Nassau-Idstein]

1676

579

u nd w ir v o n dem selben so viel w o h lth aten em pfangen haben, zu verleugnen und hingegen dem satan, dem offenbahren feind des m enschlichen ge­ schlechtes, der den dienst, so ih m e geschihet, nicht m it w ahren, sondern n u r schein=gütern belohnet, hingegen seine sclaven in das eusserste verderben stürtzet, zu zuschw ehren. N u n , solche böse natur, w elche solche arm selige leute zu dieser abscheuli­ chen sünde gebracht, ist in uns allen, u n d ob G O ttes gnade uns davon zurück gezogen u n d dem teuffel nicht zugelassen, zu solcher sünde uns zu versu­ chen, w eniger zu v erführen, so m u ß uns doch desw egen solche unsere böse n atu r allezeit verdächtig seyn, daß sie uns, ob nicht etw a es dieses, in gew isser m aaß der noch etw as gutes an sich habenden n atu r selbs zu w ider gehendes laster, auch nicht in andere aus eben gleicher verderbnüß h erk o m ­ m ende sünden u n v e rm u th e t führen m öge. Vor dero w ir uns eben so w o h l zu hüten haben, als dero lohn endlich eben so w o h l die verdam nüß, ja offt auch ein anfang zu solchem schrecklichen laster ist. D a w ir also w issen, w as für heim liches und böses gifft w ir in dem hertzen haben, soll es uns w o h l lernen vorsichtlich w andeln, nichtes, w o w ir von G O ttes w egen auch einen finger breit abzuw eichen3 verleitet w erden, v o r geringe achten, insgesam t aber m it furcht u n d zittern schaffen unsere Seligkeit4. Ja, w ie w ir die leibliche besitzung des teuffels ansehen als einen spiegel der grausam keit desselben und w ie eben so schrecklich (ob es w o h l nicht derm assen in die äugen fället) sünde geistliche besitzung bey den jenigen, w elche er an seinen stricken führet zu allerley boß h eit u nd sie an ihren seelen viel erbärm licher m achet, als je n e leiblich besessene an ihren gliedern zerzerret u n d gequälet w erden, n u r daß, w eil es geistlicher weise geschieht, der arm e m ensch solches nicht m einet noch fühlet, sondern w o h l gar gedencket, als ob ih m gantz w o h l w äre, aber desto gefährlicher ist es. Also halte ich dafür, daß w ir bey dieser g ro b en eusserlichen zauberey, deren traurige exem pel etw a zu w eilen v o r die äugen k o m m en u nd m an so bald die abscheuliche grausam keit desselben erkennen m uß, billich allem ahl erw egen sollen, w ie hingegen auch erschrecklich seye die geistliche zauberey, 1. Sam. 15,235, alles Ungehorsam s u n d boßhafftiger w id erstrebung gegen G O T T . D an n w as etw a die g ro b e Zauberer leiblicher w eise thun, daß sie auch m ün d lich G O tt verleugnen u n d den teuffel zu ihrem herren anneh­ m en, denselben ehren, ih m dienen u n d seines u n züchtigen w illens pflegen: So geschihet eben dasselbe in gew isser m aß au ff geistliche art bey allen freveln sünden, ja bey allen, w elche nicht begehren w ürdiglich zu w andeln dem evangelio u n d dem gnaden= bund, dazu sie beruffen sind. D ann solche, 22 g ehendens: D 1.

3 Vgl. O t t o , S p ric h w ö rte r der R ö m er, N r. 1825. 4 Vgl. P hil 2,12. 5 lS a m 15,23: D e n n u n g eh o rsam ist ein Z eu b ere y sunde (L uther 1545).

580

Briefe des Jahres 1676

was sie nicht m it W orten th u n , th u n sie es m it der that un d leben, daß sie nem lich verleugnen den H E rren , der sie erkaufft hat, un d ziehen au ff sich ein schnelles verderben, 2. Petr. 2, l 6. Sie üben n och solche boßheit, daß sie sich noch dazu einbilden, sie seyen gleichw ohl n och G O ttes diener, w ollen nicht n u r v o n m enschen dafür angesehen seyn, sondern erfordern vo n G O tt krafft des bundes, w elchen er m it ihnen gem acht hatte, annoch die Seligkeit, 55 gerade ob gienge er sie n och an in dem stande, da sie ihn verleugnet haben. So sind auch alle die vorsetzliche u n d w issentliche Sünden derselben, weil sie dam it weisen, daß sie G O tt den H E rren dem satan nachsetzen, in der that rechte dienste, die sie dem teuffel leisten u n d ihn dam it zu ihrem G O tt m achen, ob w o h l nicht so scheinbahr, w ie bey je n en arm seligen geschihet, 60 dennoch nicht w eniger gefährlich, w eil es in dem geist geschihet, und allezeit m it einer solchen V erblendung, daß sie der satan in seinem dienst hält, da sie ihn doch nicht kennen, noch ihm e zu dienen m einen, daher w eniger dafür halten, daß ihren seelen gefahr desw egen vorstehe. W ie also billich auff alle v o n G O tt geordnete w eise je n e m scheußlichen laster der 65 g roben zauberey zu steuren ist, so haben w ir uns hingegen auch des ändern geistlichen lasters dabey zuerinnern un d zu trachten, daß w ir uns so w ohl für solchem m it gleichem fleiß hüten, als bey ändern nach verm ögen steuren: N u n in allen stücken u n d in seinem bösen w ercke trete den satan unter unsere füsse an allen orten d e rje n ig e , der der G O tt des friedens ist7, unser 70 H eyland JEsus C hristus, w elcher solchen feind ü b erw unden un d uns solches seines segens theilhafftig gem acht hat. D erselbe regiere auch alle derjenigen, w elche m it solcherley gefährlichen processen über eine offt derm assen ver­ borgene sache um gehen, hertzen u n d g em ü th er m it dem geist der w eißheit u n d des Verstandes, des raths u n d der stärcke, der erkäntnüß un d furcht des 75 H E rre n 8, daß sie alles reifflich u n ter sich erw egen, die tieffe des satans recht erkennen und, gleich w ie gegen ohnzw eiffenlich schuldige ihren eyffer sehen lassen, also sich sorgsam st vorsehen m ögen, daß niem and unschuldig es beschw ehret u nd dem teuffel au ff andere weise m it u n tertrü ck u n g der jenigen, denen er selbs feind w äre, freude gem achet w erde. E r zerstöre auch 80 insgesam t das gantze reich der boßheit u n d lasse die erde derm aleins voll w erd en seiner ehre. 50

1676.

6 2 P etr 2,1. 7 Vgl. R ö m 16,20. 8 Vgl. Jes 11,2.

N r. 125

an [eine Gräfin von Nassau-Idstein]

1676

581

125. A n [eine G räfin von N assau-Idstein in Idstein]1 F ra n k fu rt a. M ., 1676

Inhalt W iderrät, in ein geistliches Stift einzutreten. H ä lt Stifte u n d K lö ster n ach ih rer u rsp rü n g lich en A b sich t fü r n ü tzlich e E in rich tu n g en u n d b ed au ert die A bsch affung d e r K lö ster d u rch die R e fo rm atio n . D ie n o ch b esteh en d en F rau en k lö ster u n d F rauenstifte ergehen sich in w eltlichen K o n v ersatio n en u n d w id m e n sich m e h r der H o fh a ltu n g als d em G o ttesd ien st. E in a u f G o tt ausgerichtetes, d er W elt ab g ew a n d te s L eben k a n n leichter allein in der E in sam k eit o d er im U m g a n g m it v ertrau ten P ersonen g efü h rt w erden.

Überlieferung D : P h .J. S pener, T h eo lo g ische B edencken 2, H alle 1701 (21708; 31713), S. 187-191.

Es hat m ich sonderbahr erfreuet, daß m ein u nterthäniges schreiben2 von E[uer] H ochgräfl[ichen] G n[aden] u n d dero geliebten Fräulein Schwestern3 so gnädig au fgenom m en w o rd en un d ich aus solcher gnädigen an tw o rt auffs neue in dem v orhin gehabten guten v ertrauen v o n E. H ochgräfl. Gn. hertzlicher begierde einig u n d allein ihrem G O tt m it eiffriger gottseligkeit zu dienen w eiter bekräfftiget w o rd en bin. So schliessen E. H ochgräfl. Gn. freylich recht u n d w ol, daß höherer stand so gar die, die darinn stehen, v o n G ottes gesetze u n d dem zu der Übung der w ahren g o ttesfu rch t n ö th ig en ernst n icht dispensire, daß vielm ehr so w ol w egen m eh r v on dem A llerhöchsten em pfangener w olthaten, auch ha­ bender gelegenheit, als w eil dero exem pel au ff beyden seiten so viel gutes un d böses zu th u n verm ag, sie v o r ändern zu einem so viel ernstlicherm un d bey ändern leuchtenden eiffer v erbunden seyen. Wo n u n solcher gute grund dieser erkäntnüß einm al recht geleget, so zweiffele nicht, daß göttliche gnade das gute w erck n och ferner zu dero preiß b efördern un d fortsetzen w erde. W ie dann die erkäntnüß unserer pflicht, dazu w ir gehalten seyen, so dann der eiffrige Vorsatz, dem selben nach dem m aaß der em pfangenen gnade4 nachzuleben, in unserm C h riste n th u m w o l die helffte desselben Übung m achen: u n d w o es in solchen richtig stehet, m it fleißigem gebet solche göttliche gnade erlangt w ird, w elche alsdann alles übrige nöthige vollends w ircket u n d das gottselige vo rn eh m en durch ihre kräffte zur w irck lichkeit bringet. D aß nun E. H ochgräfl. G n. den christlichen Schluß und 1 Bei d em in D (S. 187) als A dressatin angegebenen gräflichen F räulein w ird es sich w eg en der N ä h e zu F ra n k fu rt a. M . (s. Z . 130 f) u n d eines bereits b estehenden B riefw echsels u m eine der T ö c h te r des G rafen Jo hannes v o n N assau -Id stein in Idstein h andeln, m it denen Spener b ereits im [A u g u st] 1675 k o rre sp o n d ie rt h atte (vgl. B rie f N r. 23). 2 B rie f N r. 23. 3 G räfin n en v o n N assau -Id stein (s. B rie f N r. 23 A n m . 1). 4 Vgl. E p h 4,7.

582

Briefe des Jahres 1676

resolution gefaßt, ih r leben allerdings G O tt dem H E rren zu w idm en und sich v o n aller w eit anhängigkeit loßzureissen, ist diejenige Schuldigkeit, dazu alle C h risten säm tlich beruffen, als die der H E rr so theuer m it seinem b lu t v o n der w eit erkauffet hat, dam it sie sich ihm gantz zum eigenthum geben u n d h in fü rter5 in allem sich v on der w eit unbefleckt halten6. So ist freylich der w eit falschheit u n d b o ß h eit derm assen käntlich, daß, so m an sie n u r m it etw as erleuchteten au gen ansihet, m an nicht anders kan, als sie hassen u n d einen eckel v o r derselben fassen. Also auch öffentlich profes­ sion davon zu th u n ist so fern eine sache, dazu w iederum alle insgesam t verbu n d en sind, als fern nem lich dam it gem einet ist, solchen seinen Vorsatz in der that m it seinem gantzen leben, ob w ol ohne ostentation an sich sehen zu lassen; u n d also n icht n u r in geheim und, w o uns die w eit, v o r der urtheil u n d Verachtung m an sich etw a fürchten m öchte, nicht sihet, G O tt zu dienen, sondern das einm al resolvirte u n d allein nach C hristi, nicht nach der w eit regeln eingerichtete leben im m er fo rt u n d an allen orten zu führen und uns seiner in der w eit nicht zu schäm en, noch aus furcht sonsten ausgelacht u n d verachtet zu w erden, w o m an u n ter w elt= leuten ist, m it denselben zum schein m itzum achen, dam it sie uns, ob hielten w ir es m it ihnen, ansehen m öchten. Welches etw a zuw eilen bey den anfänglichen au ff diesem w eg aus Schwachheit erstlich geschihet, aber in die harre7 nicht w ähren, sondern der gute anfang dahin w achsen m u ß , daß m an öffentlich aller orten in beobach­ tu n g seiner C hristen= regeln bleibe u n d darüber die schm ach C h risti8 zu tragen sich nicht zu schw ehr w erden lasse. Weil aber E. H ochgräfl. Gn. scheinet die absicht9 auffeine andere öffentli­ che profession, w elche in eusserlicher begebung au ff ein stifft bestünde, m it solchen w o rten zu sehen; so bekenne ich, daß bey solcher sache nicht w enig zu bedencken vo rk o m m e. Z u m fördersten halte ich die stiffter u n d clöster, w ie dero erste absicht und einsetzung gew esen, für ein herrlich un d sehr nützlich w erck, daß personen, die es ihrer gelegenheit nicht gefunden, besondere haußhaltung zu führen u n d doch dabey u m der m eh rern reitzungen u n d gelegenheit des bösen sich zu enthalten, in dergleichen clöster sich verfüget, da sie keine andere, als gleichgesinnte gottselige seelen u m sich hätten, m it denen sie sich täglich erbauen u n d G O T T dienen m ö ch ten u n d auffs w enigste den vortheil hätten, n icht in stäter gefahr v on allerhand gesellschafft un d also auch u n te r aller­ hand reitzungen zu leben: 30 v o r ] v o n : D 2.

43 daß ] da: D 2.

48 sehen ] haben: D 3.

5 F ü rd erh in , ferner (D W B 4 II, 1434f). 6 Vgl. M . L u th er, K lem er K atechism us, 2. H au p tstü ck , 2. A rtikel (BSLK 511, 23-38). 7 A u f die D a u e r (D W B 4 II, [492f] 493). 8 Vgl. H e b r 11,26. 9 Z u diesem zu Speners Z eit neuen W ort vgl. D W B 1, 118f. - D ie R ed ew en d u n g ‫ ״‬A bsicht a u f etw as zu sehen (statt: zu h ab en )“ ist hier nicht nachgew iesen.

Nr. 125

an [eine Gräfin von Nassau-Idstein]

1676

583

So dann, daß solche clöster zur aufferziehung der ju g e n d angew endet w ürden , daß die zarte g em ü th er u m die zeit, w o die exem pel am m eisten ausrichten, nicht m itten u n te r dem w elt=hauffen erw achseten, sondern leute um sich hätten, die stäts m it eigenem heiligen leben u n d vernünfftiger regierung des ihrigen, den w ach sth u m in dem g u ten befördern, hingegen nicht alle augenblick, w ie fast in dem gem einen leben geschiehet, allerhand böse exem pel das einm ahlige gute verderben könten. Gleich w ie aber nachm al solche gute erste absicht sehr schändlich in dem P abstth u m m it einbildung sonderb ah rer heiligkeit un d G ottesdiensts, u n ­ ziem licher gelübden, zw ang, auch unzehligem aberglauben verkehret w o r­ den, daß bey der R efo rm atio n das dam alige closter=leben billich m it ernst abgeschafft u nd den leuten, was sie v o n solchem m enschen= tand halten solten, gezeiget w erden m uste: A lso w äre gleichw ol sehr nützlich gew est, w o die clöster nicht eben gantz abgethan u n d m it m ancher U ngerechtigkeit secularisirt, sondern m it abschaffung des m ißbrauchs der rechte u n d erste gebrauch beybehalten oder sorgfältig w ieder eingeführet w o rd en w äre; welches viel gottselige hertzen w ü nscheten u n d in solcher art zu leben ihnen eine stattliche b eförderung der Übung des C h risten th u m s hoffeten. Was aber die noch bey uns übrige, sonderlich w eibliche clöster und stiffter anlangt, so sind m ir zw ah r dieselbe besonders nicht bekant, was ich aber gleichw ol von auch guten u n d deroselben kun d ig en gem ü th ern gehöret, hat m ich fast m eh r betrü b et als erfreuet u n d verursachet, daß ich sehr in bedenkken ziehe, jem an d , der einen ernstlichen Vorsatz gefast, seinem G O T T rechtschaffen zu dienen, in solche zu rathen. Indem , w eil, w ie E. H och= Gräfl. Gn. selbs bekennen, solche m eh r zu hof= h altungen als G ottesdienst verkeh ret w o rd en u n d die m eiste zeit m it denen w eltlichsten conversationen und eitelkeiten nebens dem eusserlichen schein gew isser un d bestim m ter Übungen zugebracht w ird , zu sorgen stunde, daß ein gutes gem üth, so darein k o m m e n solte, entw eder leicht selbs zur liebe solcher eitelkeiten allgem ach m eh r gebracht u n d also, w o es gedacht, aus der w eit zu gehen, erst recht tieffer hinein geführet w erd en m öchte; oder w o ihm G O T T die krafft u nd gnade verleihet, solche V ersuchungen zu überw inden, w ü rd e es doch ein gantz u n ru h ig leben seyn, dergleichen w eltliches w esen u n d ärger­ nüssen täglich v o r äugen zu sehen u n d sie doch nicht ändern zu können: am allerw enigsten aber w ü rd e der v o r äugen gehabte zw eck, in stiller einsam ­ keit G O T T zu dienen, erreichet w erden können. W ozu nachm al dieses k o m m t, daß, w o einm al solche resolution gefast u n d profession gethan w o rd en , m an folglich scheu träget, w iederum aus dergleichen o rten zu treten un d daher aus sorge anderer ungleicher urtheil in solcher stäter gefahr oder b etrü b n ü ß sein leben zubringen m üste, desw egen nachm ahl im m er bereuen w ürde, sich in solche dienstbahrkeit (wie dann in dergleichen leben eine rechte dienstbahrkeit einer fro m m en G O tt auffrichtig suchenden seelen seyn w ürde) begeben u n d selbs m enschen=stricke sich angethan zu haben.

584

Briefe desJahres 1676

W om it ich zw ahr nicht m iß rath en w olte, w o eine gottselige person bereits nicht n u r in dem guten Vorsatz kräfftig gestärcket, sondern auch derm assen geübet w äre, daß sie andere a u f solchem w eg zu regieren tüchtig, un d selbe solte b e ru f in eine dergleichen V ersam m lung oder stifft haben, dieselbe zu regieren, daß sich eine solche dazu w illig gebrauchen und die daraus besor­ gende schw ehrigkeiten, w elche ihr bey u n tern ehm ender R eform ation vieler eingew urtzelter m ißbräuche b evorstünden, nicht scheuen, sondern ihr ver­ m ögen, so ihr G O T T gegeben, dahin anw enden m öchte, ja solte. W ann aber solches m ittel eines stiffts oder closters u m angezogener ge­ genw ärtiger zeit beschaffenheit w illen nicht eben insgesam pt zu rathen, so m anglets doch durch göttliche gnade an dergleichen gelegenheiten nicht, daß nicht n u r jegliche C hristliche p erson im jungfräulichen stande v o r sich allein der regel Pauli, 1 C or. 7,3410, nachgeleben m ag und, w o sie keine solche Schwestern in dem H E rrn , die sich m it ihr au f einerley w eise üben, findet, in der stille u n d einsam keit ihrem seelen=bräutigam andächtiglich dienen kan, sondern daß auch anstalten zu m achen m üglich sind, vo rn em lich den personen, die G O T T in h ö heren stand gesetzet, daß einige gottseli­ ge g em ü th er beysam m en w o hnen, G O T T in m ehrer abgeschiedenheit von der w eit, als v o n ändern geschehen m ag, dienen un d ohne solchen nahm en die that und den vortheil eines closters haben können. W ie dann, w o E. H och=G räfl. Gn. belieben tragen solten, dergleichen bequem lichkeit ihres orts zu m achen, es eine sehr leichte sache seyn w ird, un d w erden derselben v on ihrem H e rrn Superintendenten11 nach der ihm vo n G O T T verliehenen w eißheit in geistlichen dingen die erbauung des C hristen th u m s betreffende gnugsam e anleitung finden; so w ill auch ich m eines geringen orts nach dem p fündlein12, so der him m lische V ater m ir anvertrauet, w o solches erfo rd ert w erd en solte, w illig m einen einfältigen rath m ittheilen. W iew ol dergleichen fast füglicher m ündlich, als schrifftlich geschehen m ag: jed o c h ist in en tsteh u n g 13 je n er art auch dieser w eg nicht unm üglich. So bin auch versichert, daß dergleichen Vorschläge geschehen m öchten, w elche E. H och=G räfl. Gn. H och g eeh rten H errn Vaters14 H och=G räfl. Gn. nicht entgegen seyn solten, sondern nach dessen hohen verstand v o n ihm nützlich zu seyn erkant u n d verhoffentlich gebilliget w erden m öchten. D en g ru n d g ü tig en G O T T u n d m ildesten geber alles guten15 ruffe ich hertzlich an, daß er so w ol insgem ein das in deroselben u n d geliebtesten Fräulein Schwestern gew ü rck te gute ferner bekräfftigen un d m it täglichem w achs-

10 1K o r 7,34. 11 Jo h a n n P h ilip p E iw e rt (s. B rie f N r. 23 A nm . 10). 12 Vgl. Lk 19,12-27. 13 E n tb e h ru n g (D W B 3, 634f). 14 Jo h an n es v o n N assau -Id stein (s. B rie f N r. 124 A nm . 1). 15 Vgl. Jak 1,17.

Nr. 125

an [eine Gräfin von Nassau-Idstein]

1676

585

th u m zunehm en lassen, als absonderlich dero V orhaben stärcken, auch so ihr selbs als anderer, so hiezu zu rathen haben, hertzen dahin durch seines Geistes finger leiten u n d regieren w olle, dam it sie m ögen d asjen ig e finden, au f w elchem w ege seine göttliche güte sie zu ih rem besten u n d seinen ehren am gem ässesten führen u n d w elche Vorschläge er zu segnen beschlossen habe; a u f daß, w o solche erkant, alsdann auch seiner leitung darinnen vorneh m lich gefolget w erd en m öge. W ie dann unsere gantze Übung des C h risten th u m s bestehet in v o rsichtiger achtgebung a u f göttlichen w illen, der jed erzeit über uns seyn m ag, u n d in gelassener folge nach dem selben. D er H E rr w olle alle, die ihn hertzlich suchen, vollbereiten, kräfftigen, stärcken, grün d en zu seiner V erherrlichung16! 1676.

144 segnen: D 3 ] seyn: D 1+2.

16 1Petr 5,10.

140

145

150

586

Briefe desJahres 1676

126. A n [eine Gräfin von N assau-Idstein in Idstein]1 F ra n k fu rt a. M ., 1676

Inhalt R ät v o n ein em A u fen th alt in F ra n k fu rt ab. E m p fieh lt im K reis der S chw estern u n d einiger g u ter Seelen an ih rem O r t gottselige Ü b u n g e n v o rzu n eh m en . — G ibt A n leitu n g zu m Lesen der H eilig en Schrift. Rät, m it dem N e u e n T estam ent u n d h ier m it den A postelbriefen, besonders den Jo h an n esb riefen, zu beginnen. W iderrät das Viellesen u n d g ib t A n w eisu n g zu so rg sam er B e trach tu n g Vers für Vers. G ibt R atschläge zu m V orgehen bei gem ein sam er B ibelbespre­ chung. W arnt v o r bloß buchstäblicher W issenschaft u n d erm ah n t, alles G elesene in die Praxis zu ü b erfü h ren .

Überlieferung D : P h .J. Spener, T heologische B edencken 2, H alle 1701 (21708; 31713), S. 191-194.

Was E[ure] H och=G räfl[iche] G njaden], w o fern dieselbige allhier eine zeit­ lang sich auffhalten solte, zu dero eigener erbauung un d seelen=vergnügung zu th u n gedencken, halte davor, daß E. H och=G räfl. Gn. nicht w eniger auch an dero geliebten H e rrn V aters2 hof, w ie in v o rig em 3 etw as m eldung gethan 5 zu haben m ich entsinne, anzurichten u n d v orzunehm en verm ögen, und solte vielleicht die m ehrere stille un d einsam keit des orts gegen hiesiger stadt u n ru h ig em th u n eine m ehrere b eförderung eines G O T T allein suchenden u n d dem einig= n o th w en d ig en 4 nachtrachtenden lebens an die hand geben. W ozu es auch an verlangenden anleitungen u n d hülffes=m itteln durch G O t10 tes gnade nicht m anglen w ird. Es ist zw ahr an dem e, daß die C hristliche conversation m it ihrer m ehrern, die m it hertzlichem ernst ihren G O T T m ey n en5, eine nicht geringe beförde­ ru n g der u n ter einander suchenden erbauung ist: aber w o auch n u r 2 oder 3 in dem nah m en des H E rrn u nd also m it hertzlichem vorsatz, G O T T je länger 15 je eiffnger nach seinem w illen zu dienen, versam m let sind, da ist C hristus schon m itten u n ter ihnen6, lasset ih m 7 nicht n u r deroselben dienst w olgefallen, sondern schencket ihnen auch seinen Geist in d erje n ig e n m aaß8, als er 1 G räfin v o n N assau-Idstein (s. B rie f N r. 125 A nm . 1). L aut R egest in D ist der vorliegende B rie f das ‫ ״‬andere S chreiben“ an die b etreffende G räfin. - Spener skizziert h ier erstm als G edan­ ken, die er 1694 in der V orrede zu einer n euen A usgabe der L utherbibel (G rü n b erg N r. 256; 1695 auch separat u n te r dem T itel ‫ ״‬D as n ö tig e un d nützliche Lesen der H eiligen S ch rift“ [G rü n b erg N r. 171]; ab g ed ru ck t in: E G S 2, 286-323) ausführlich entw ickelte. 2 Jo h an n es v o n N assau-Idstein in Idstein (s. B rie f N r. 124 A nm . 1). 3 B rie f N r. 125, Z . 111-127. 4 Vgl. Lk 10,42. 5 L ieben (D W B 6, [1924-1935] 1930f). 6 Vgl. M t 18,20. 7 H ier reflexiv: sich. 8 F em in in u m : die M aß (D W B 6, [1731-1737] 1733).

N r. 126

an [eine Gräfin von Nassau-Idstein]

1676

587

ihnen n o th w en d ig erachtet, d urch seine w ü rc k u n g im m er zu w achsen in fleißiger forschung der schrifft, in höchster einfalt seinen w illen aus der erleuchtung des h im m lischen Lehrers zu erkennen, in gottseligen Übungen zuzunehm en u n d die an m u th eines das w ahre gut, hindangesetzt der w eltli­ chen lüste, allein suchenden lebens vergnüglicher zu kosten, dardurch aber im m er w eiter zum ernst u n d eiffer a u f dem angefangenen w ege fort zu w andlen entzündet zu w erden. Ja, es w ird die erfahrung geben, daß offters eine kleine anzahl dahin hertzlich geneigter gem üther, da sie u n ter sich das w erck ihnen lassen ernstlich angelegen seyn, in solchem w achsthum ehender9 zunehm en w erden, als da derselben m ehrere sind, dabey es etw a nicht ohne Zerstreuung abgehet. Sonderlich w ird der anfang glücklicher unter w enigen gleich gesinnten gem acht, biß solche durch göttliche gnade derm assen bekräfftiget, daß folgends auch m ehrere allgem ach dazu gezogen w erden. W esw egen E. H och.=G räfl. Gn. bereits an dero geliebten Fräulein schw ester10 und, w o sie n och einige gute seelen ihres orts w issen, so einen zw eck haben, gnugsam e gesellschafft haben w ird zu täglicher erbauung u n ter ihnen selbs un d zu nützlichen dahin ziehlenden Übungen; w orinnen der H err S uperintendens11 vortreffliche anleitung u n d in allem vorfallenden getreuen rath zu geben so w eißlich verm ag, als im m er w illig seyn w ird. Es w ill aber der m eiste anfang in allem solchen m it fleißiger lesung heiliger schrifft gem acht seyn, als aus w elcher w ir allein den w illen unsers H eylandes erkennen u n d durch dero krafft ih m zu folgen bew ogen w erden. In dersel­ ben aber m ag etw a am rathsam sten das N eu e T estam ent erst unterschied­ liche m al ausgelesen w erden, ehe w ir zu dem A lten k o m m en , dam it w ir dieses duncklere n icht eher als m it aus je n e m bereits erleuchteten äugen einsehen m ögen: So m ö ch te vielleicht selbs in dem N eu en T estam ent die erste m ilch=speise12 in etlichen schrifften u n d episteln der A postel, sonder­ lich in den so liebreichen episteln Jo h an n is13 gem achet und darnach im m er w eiter a u f andere nach Führung eines gottseligen handleiters fortgegangen w erden. In der lesung aber, gleichw ie ein eiffriges gebet u n d betrachtung, daß jetzo der grösseste H E R R him m els u n d der erden, v o r dem e auch die H [eiligen] E ngel m it ehrerbietung stehen, m it uns in seinem w o rt reden w olle, w oraus auch eine ehrerbietung u n d achtsam keit erw ecket w erden w ird, no th w en d ig vorgeh en soll, so m uß nachm al a u f alles genau acht gegeben w erden, daß w ir glauben, kein w ö rtlein stehe vergebens: u n d ist nicht rathsam , daß m an au f einm al vieles nach einander lese, sondern w eniges, aber m it fleißigem nachsinnen. H at m an auch etw a n u r einen versicul gelesen, so bald nachzu-

7 F rü h er (D W B 3, 46). 10 G räfin n en v o n N assau -Id stein (s. B rie f N r. 23 A nm . 1); vgl. B rie f N r. 125, Z . 115-117. 11 Jo h a n n P h ilip p E iw e rt (s. B rie f N r. 23 A n m . 10); vgl. B rie f N r. 125, Z . 123-127. 12 Vgl. 1K or 3,2. 13 1 .-3 . Jo h a n n e sb rie f (l-3 J o h ).

588

60

65

70

75

80

85

90

95

Briefe des Jahres 1676

dencken, was solcher in sich fasse; w o h in dieses, w o h in jenes w o rt gem einet seye, so viel nehm lich unsere einfalt d avon fasset. Wo dann nicht ohne n utzen ist, daß, w o ihrer etliche personen bey solchem lesen sind, jegliche derselben sage, w as ihr v o n solchem versicul deuchte, ob sie ihn verstehe oder nicht. Fasset m an dann n u n den verstand, w ol u n d gut: m an m uß aber dabey gedencken, es stecke in solchem doch noch vielm ehr, als w ir darinnen erkant haben, und, w o w ir dasjenige, was uns G O T T darinnen bereits hat erkennen lassen, fleißig gebrauchen w erden, so w erde er, w o w ir ein ander­ m al w ied eru m darüber k o m m e n w erden, noch ein m ehreres darinnen zeigen. Ists aber, w ie es offt geschieht, sonderlich anfangs, daß w ir einem spruch keinen geschm ack abgew innen, das ist, keinen rechten erbaulichen verstand darinnen finden, so sollen w ir zum fördersten dabey uns unserer angebohrnen blindheit des natürlichen Verstandes d em üthig erinnern und erkennen, daß auch dasjenige, was w ir gleichw ol aus ändern o rten gefasset, eine gnaden= erleuchtung G O ttes gew esen; so dann entw eder bey gelegenheit einen treuen gottseligen Prediger darüber fragen, oder es, biß w ir ein ander­ m al es w ieder lesen und etw a m eh r verstehen m öchten, verspahren. Im m erd ar aber trachten, alles, was w ir gelesen haben, auch in der that ins w erck zu richten. D ann dieses ist das sicherste und gew isseste m ittel im m er zu w eiterer erleuchtung zu k o m m en , w o w ir das uns erstlich gleichsam zur p rob v o n G O T T geschenckte geringere liecht danckbarlich angenom m en u n d uns zu gebrauchen beflissen haben. H ier heissets, w er da hat (das ist, der das, so ih m gegeben w o rd en , w ircklich u n d in dem gebrauch hat), dem w ird n och m ehrers gegeben, M atth. 13,2514. Wer aber nicht hat (w er dasjenige, so ihm einm al gegeben gew esen, nicht gebraucht und also in dem gebrauch nicht hat), dem e w ird auch dasselbe g enom m en, was er h a t15 und n u r m üßig besitzet. G ew ißlich, es w ü rd e offt nicht so grosse Unwissenheit göttlicher dinge auch bey denjenigen, die etw a die schrifft dem buchstaben nach offt v o r sich haben, sich befinden, w o der m angel n icht dran steckete, daß nem lich vieler intention n u r dahin gehet, daß sie etw as w issen und aus solchem nachm al bey ändern sich hören lassen m öchten, dam it also die w issenschafft ihnen allein eine Übung ihres fürw itzes, hoch m u th s u n d ru h m = su ch t un d also des alten A d am s16 bequem es futter w erden solle: darüber G O T T auch solchen leuten zu ihrem lesen seinen Geist u n d gnade nicht giebet und, w o sie noch endlich etw as lernen, so ists nichts anders als eine blosse buchstäbische w issenschafft ohne Geist u n d krafft. Wo aber die heilige begierde ist, das lernende zu göttlicher ehre anzuw enden, u n d solche so bald in das w erck gesetzet w ird, so kans nicht fehlen; G O T T segnet solches verlangen und

14 M t 13,25; recte: M t 13,12; 25,29. 15 S. A n m . 14. 16 Vgl. R ö m 6,6.

N r. 126

an [eine Gräfin von Nassau-Idstein]

1676

589

erfüllet den h u n g er einer solchen nach seiner him m lischen w eißheit begieri­ gen seele, daß sie in ihrer höchsten einfalt gleichw ol die ho h e w eißheit ihres G O ttes fasset und, nachdem sie das erste pfü n d lein17 w o l angeleget, m it w eitern begnadet w ird. D aher eine offtere U ntersuchung unser selbs n ü tz­ lich, w ie w ir das bereits gelesene zu G O ttes ehren angew endet haben oder nicht. Es w ird aber zu allem solchen dero getreuen H e rrn Superintendentis rath viel bessere anleitung in geg en w art geben, als m eine einfältige feder solches vorschreiben m ag. D er grosse G O tt, v o n dem e alles gute allein k o m m e t18, der G O T T des friedens, heilige sie durch u n d durch, u n d ihr Geist gantz, sam pt der seele u n d leib m üsse behalten w erden unsträfflich au f die zukunfft unsers H E rrn JE su Christi! G etreu ist er, der ruffet, der w irds auch thun. 1. Thess. 5 ,2 3 .2419. 1676.

17 Vgl. L k 19,12-27. 18 Vgl. Ja k 1,17. 19 1T h e s s 5 ,2 3 f.

590

Briefe des Jahres 1676

127. A n [einen U nb ek an n ten ]1 F ra n k fu rt a. M ., [1676]2

Inhalt G ratu liert zu r G enesung. H a t sich m it dem A dressaten w äh ren d eines B esuches gem einsam erb au t. B eklagt den M angel an G elegenheiten fü r erbauliche religiöse G espräche. D ieser M angel w ar A nlaß für das F ra n k fu rter C o lleg iu m pietatis.

Überlieferung D : P h .J. Spener. C onsilia et Iudicia T heologica Latina 3, F rankfurt a. M . 1709, S. 485-486.

D e recepta divino beneficio valetudine co m m odiori ex anim o gratulor, su p rem u m sospitatorem devota prece invocans, ut eam posthac m agis m agisque confirm are velit et Te receptis viribus diu ad nom inis sui divini gloriam atque publica co m m o d a u ti iubeat. 5 P ro qualicunque officio m eo nullae o m n in o debentur m ihi gratiae, qui, si n o n aliis nom inibus, quibus Tibi, V ir Excellentissim e, et Tuis obstrictus sum , idem iam debuissem , etiam m uneris ratione obstringor, illos u t invi­ sam , quibus alloquium m eu m g ratu m esse vel desiderari intelligo. U nice m ihi potius g ratulor, q u o d qualiscunque affatus m eus tam benevolenti 10 anim o est susceptus, u t eius etiam recordari digneris. C erte, n on m aior m ihi voluptas, quam cum illis loqui, quibus pios serm o­ nes audire et eos suis p ro m o v ere itidem volupe est. H oc enim cum sit, non sine m u tu o profectu tem pus transigitur: E t saepius sentio, anim um m eum n o n p arum m overi illis, quae ex pio ru m , cum quibus loqui datur, ore 15 percipio, si talia etiam sint, quae pluribus vel legisse vel ipse alios docuisse m em ini. A deo habet aliquid occultae efficaciae, quod in amica confabulatio­ ne dicitur atque auditur. E t utinam eo rem redigere possem us, ut, quoties duo tresve aut plures convenim us3, n o n soli de rebus huius seculi sererentur serm ones, sed, quod 20 u n u m est necessarium 4, prae aliis etiam com m unius et quotidianum esset loquelae nostrae arg u m en tu m . C erte, m elius cum re C hristiana ageretur. V erum enim vero de hoc m erito gravissim a ducitur querela, quod extra conventus sacros publicos de rebus C hristianism um n o stru m et fidem con­ cernentibus serm ocinari vel audire tam insolens sit, u t pene absurdius habea25 tu r, qui de illis serm onem inter plures ordiri velit, tanquam locum et tem pus n o n recte discerneret. U n d e p lerum que fit, ut, si quis pietatis studiosus qualicunque occasione de rebus h uiusm odi apud alios loqui incipiat, reliqui 1 2 3 4

N ic h t erm ittelt. Z u r D atieru n g s. Z . 3 5 -3 7 m it A n m . 5. Vgl. M t 18,20. Vgl. L k 10,42.

N r. 127

an [einen Unbekannten]

[1676]

591

eum ab o m in en tu r et alium orsi serm o n em p rio rem scintillam , ne plures incendant, tanquam spu to extinguere studeant. Q u o d evidens utique indi­ cium est anim i a rebus divinis alieni et in sacra etiam congregatione de his n o n aliter nisi ex consuetudine cogitaturi, certe n o n debita aestim atione ea prosequentis, quae n o n saepius in ore habere vel auribus haurire desiderat. V idem us vero ita plerosque congressus v iro ru m etiam , qui im pii videri nolunt, ita peragi et solvi, u t vix D ei, nisi forte solennes form ulae hoc nom en contineant, m entio in p lu riu m h o ra ru m colloquio audiatur. H aec prim a occasio fuit exercitiorum m eo ru m , quae ab annis sex dom i m eae continuantu r5: C u m aliquot Pii m ihi co nquerentur, q u o d ex hac ratione eos taedium ceperit ad alios inprim is, ubi plures conveniunt, accedendi, quia serm ones m ultos vanos audire cogantur, vix u n q u am vero audiatur talis, ex quo proficerent vel alios proficere intelligerent; im o nec ad m ittatur, si talis m ateria ab ipsis p ro p o n eretu r, sed ab aliquibus ludibrio habeatur, ab aliis, qui m eliores haberi am ent, tra n sm itta tu r silentio atque contem tu. U n d e rogabant, u t ipsis liceret inter se n o n n u n q u am confabulari de talibus rebus, quarum unico desiderio ten eren tu r et ad hoc u n u m convenire, cum universi alii congressus, nisi ad u n u m illud instituti, ad alia om nia potius serm onum argum enta dilabantur, quam hoc adm ittant. N o n p o tu i im p ro b are piarum anim aru m desideria: ideoque meas ad hoc aedes et m e congressuum eo ru m socium obtuli, unde d em u m illa exercitia enata sunt, q u o ru m m e n unc quidem n o n poenitet, licet ob varias calum nias plura eo ru m causa ferre coactus sim , quam quacunque alia causa: verum quae m e ex talibus m an en t inco m m o d a, D ei gratia paru m pensi habeo et ad talia occallui, uti vero ex taedio p io ru m serm o n u m no n errare videor, cum p rofan u m an im u m colligo, ita m ihi indicium fide d ignum est m entis serio D eum suum am antis, cui tales cordi sunt, u ti Tibi, V ir N obilissim e, fuisse n u per intellexi. U n a si essem us, m ihi plurim a voluptas futura esset, frequen­ ti (quantum negotia patiantur) confabulatione tali tem pus n o n fallere, sed optim e collocare, uti o m n in o iactura n o n habenda est, si quid aeternis im pendim us. N ec refugio, si literis, u ti expetere videris, agere placeat, quod praesentes acturi essem us, si divina voluntas u no nos iungere loco voluisset.

5 Z u d em in Speners P farrhaus seit 1670 sta ttfin d en d en C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 44, Z . 107-163, u. A n h an g N r. 162.

592

Briefe desJahres 1676

128. A n [Johann C hristian Keck in D u rlach ]1 F ra n k fu rt a .M ., [1676]2

Inhalt F ü h lt sich d u rc h die Z u stim m u n g zu den Pia D esideria bestärkt. A us fast je d e r U n iv e rsitä t hat ein T h eo lo g e seine Z u stim m u n g gegeben. A uch M ä n n er des politischen Standes h aben Spener u n terstü tzt u n d ih n aufg efo rd ert, zunächst bei den T h eo lo g en einen b reiten K onsens herzustel­ len. - T rö stet [Keck] ü b er die g eg en w ä rtig e W id erw ärtig k e it h in w eg m it d em H in w eis a u f den S inn der A n fech tu ng. - E r selbst u n d das C o lleg iu m pietatis w erd en in F ra n k fu rt a. M . u n d an d ersw o falscher L ehre bezichtigt.

Überlieferung D : P h.J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ran k fu rt a. M . 1709, S. 524-525.

Suffragium tu u m , quo pia desideria3 n ostra probas, aliorum sim ul consensu significato4, in pretio m ihi est: et cum nobis etiam de illis, quae proponim us, satis constare videtu r, nescio tam en, quam gratum est aliorum sententiis confirm ari. Inprim is m ihi, qui in propriis tuendis tim idior esse soleo, illud 5 pene necessarium , u t suffragiis p ru d e n tio ru m confirm atus illis constantius adhaeream , quae ratione sua p rim u m m ihi probata erant. V irum , cui illa displicuisse perhibes, etiam nom ine no n expresso5, ex reliquis nosse credo6. M irarer, nisi pluribus alias etiam exem plis patuisset, n o n sem per eo ru m p ro gloria D E I ardentiorem esse zelum , q u o ru m dignitas 10 in Ecclesia est em endatior. Sed quem vis suo abundare sensu patior: H oc

1 Jo h a n n C h ristian K eck (1631-1687), H o fra t in D urlach; geb. in S tra ß b u rg , nach dem Studium in S tra ß b u rg (im m atr. 15.9.1645; M agister 1648), w o er zum Poeta laureatus (1647/ 48) g ek ü rt w u rd e, Basel (1648) bei Jo h a n n II. B u x to r f u n d T ü bingen (stud. iur. 25.5.1655) zunächst S ekretär des M ark g rafen F riedrich V. v o n B aden-D urlach (1594-1659), seit 1658 K irchenrat, H o frat u n d E p h o ru s des D u rlach er G ym nasium s, um das er sich besonders ver­ d ien t gem ach t hat, w ie des gesam ten S chulw esens in B aden-D urlach; nachdem er 1678w egen M ißhelligkeiten seinen A bschied g en o m m en u n d sich a u f sein bereits 1676 erw o rb en es G ut S ch eich h o f in H o lzg erlin g en zu rückgezogen hatte, w u rd e er bald d a ra u f w ied er zu rückberufen u n d reh abilitiert (N D B A [Fase. 20] 1908; S i t z m a n n 2, 14; W a c k e r n a g e l 3, 448; J. Fecht, Von dem F ürstlichen G y m nasio, w ie dasselbige k u rtz v o r dem B rand gestanden, in: D ie badischen S ch u lo rd n u n g en , hg. v o n K. B r u n n e r (M G P 24), B erlin 1902, [317-348] 318.572). - F ür die A d ressaten b estim m u n g s. A nm . 4 u n d 5. 2 A n tw o rt a u f B rie f N r. 161. 3 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 4 Vgl. B rie f N r. 161, Z . 2f. 5 Vgl. B rie f N r. 161, Z . 3f. 6 V erm u tlich Jo h a n n Fecht (1636—1716), K o m m ilito n e Speners in S tra ß b u rg , seit 1669 H o fp red ig er, K irch en- u n d K o n sisto rialrat in D urlach, 1688 G en eralsuperintendent in D urlach; 1689 nach der Z e rstö ru n g D u rlach s im Pfälzischen K rieg nach C a lw geflohen, w u rd e Fecht 1690 P ro fesso r d er T h eo lo g ie un d G eneralsu p erin ten d en t in R o sto ck (N äheres zu ihm un d seiner B eziehung zu Spener s. B d. 1, B rie f N r. 46 A nm . 1).

N r. 128

an [Johann Christian Keck]

[1676]

593

tam en fratribus d ig n u m credo, ut, qui m e errare in consiliis istis credunt, fraterne m o n ean t potius, quam contem nant. A st neque hoc officium ex to r­ quere possu m nolenti. V ix A cadem ia est, ex qua n o n celebris aliquis T heologus sui m e certum fecisset consensus, aliqui etiam elogia addidere, quibus m e in d ig n u m credo. A udio tam en hinc inde etiam n o n deesse, qui m u rm u re n t, inprim is qui se petitos censent, nescio p er quae verba, nisi q u o d conscientia n o n n u n q u am u ltro applicat, quae etiam n o n cogitans alter p ro tu lit7. N ullus vero publice contradixit, q u an tu m quidem ad m eas p ervenit aures. Praeter T h eologos quidam m agni nom inis Politici n o n m inus suo m e bearun t calculo, exstim ulantes etiam , u t p ro p o sita p o rro urgeam . E o ru m unus8, qui singulari zelo in causa D E I ardet, h o rtab atu r, u t plures m ei ordinis in consiliorum p artem adducerem , certius Politicos suo n o n defuturos, ubi istos n o n adversari conspexerint officio. E t n o n diffiteor, apud aliquos huius ordinis longe sincerius D E O suo serviendi m e observasse p ro p o situ m quam apud eos, qui Ecclesiae dedere a teneris nom ina. C aeterum op tarim , u t ex illis, qui p ro b a n t consilia, essent etiam plures, qui m an u m operi adm overe d ignarentur. Q u id enim in v anum consulta­ m us, si, quae placuere, negligim us. E go D E O hoc co m m itto et singulorum conscientiis. A dversitatibus9 vero tuis et, quae ab in g ratitu d ine τού δήμου pati cogaris, fastidiis serio ing em u i et n unc quo q u e indig n o r. M inus vero anim o tem pera­ re possem , nisi iam p erspectum haberem , ita velle sapientissim um coelestis Patris consilium , u t eo ru m patientia n o n u n o m o d o exerceatur, quos fideles sibi servos experitur. U n d e eo paulatim adducor, u t isto ru m aversatus im p ro b itatem , ip so ru m tam en m iserear, qui iudicium sibi divinum accersunt, m u ltu m vero D E O m e debere plane persuasus sum , qui illis in stru­ m entis, d u m nocere vo lu n t, interioris p ro fectu m p lu rim u m p rom ovet. C rede m ihi, A m ice H o n oratissim e, quae ab u no te pati m em oras, ab innu­ m eris saepius m e experiri. Illae calum niae et obtrectationes m e in suspicio­ nem falsae doctrinae, ex hac u rb e alio delatis calum niis, vocant: in quo tam en illa sit hetero d o x ia n em o indicare vult, ne, si quis articulus indicaretur, facile m ihi esset et os o b tu rare m endacio. Ita etiam exercitia m ea privata, q u o ru m utilitatem ex periuntur, qui in ter­ sunt, et praedicti T h eo lo g i suo p ro b a ru n t calculo, to t p ro sc in d u n tu r calum ­ niis, u t conciliabula haereticorum no n peius possent: et tam en ad ea om nibus 31 δήμου: cj ] δήνα: D .

41 v o can t ] v o co r [oder Satzbruch?].

42 sit hetero d o x ia: cj ] sibi

h etero d o x a: D . 7 Vgl. B rie f N r. 102, Z . 135-151. 8 N ic h t erm ittelt. 9 N ic h t zu erm itteln . M ög lich erw eise sind h ier bereits die S ch w ierig k eiten K ecks bei der F ü h ru n g des D u rlach er G y m n asiu m s g em eint, die 1678 zu seinem A bschied fü h rte n (s. A n m . 1).

594

Briefe des Jahres 1676

patet ingressus, ne quid agatur secreti, neque quisquam interfuit, quin fateretur, quod ageretur, om ne m ereri assensum . N eque intra m oenia conelu d u n tu r illa odia et adversitates, sed latius se extendunt et subinde plures corripiunt. E go o b d u ru i ad ea et D E O dante gratiam ad quaevis m e paro, quae ille volet m e nom inis sui causa perpeti. Tu quoque, Fautor optim e, pectus obfirm a adversus ista, quae te inces­ sunt. Και τις b κακώσων υμάς, εάν τού άγαθοΰ μιμητά! γένησθε10. C u m benefacim us, n o n adeo grave sit m ale audire, m ale haberi. V otum tuum , ut una essem us, m eu m quoque foret, si v o to transigeretur. Sed quae m e spes aleret, nullam video: etiam quam de co m m u n i am ico" conceperam , fit fere m inor. M agis m agisque invalescit illud civitatum κακοήθες ad cives suos om nia revocandi, tanquam extra hos nulli essent publicis com m odis idonei. E xem pium n o n vetus ante oculos m ihi, cum spretus est v ir12 diuturno usu praeci­ puis negotiis Im perii assuetus, quem Potentissim us Elector suo dignatus est splendidissim o officio et legatione, im o ipse A ugustus sua gratia singulari. H ic vero nequidem conferri m eru it longe inferioribus, cum eius p ro ponere­ tu r m entio. H i nostri sunt m ores et m agis successu invalescunt.

10 l P e t r 3 , 13 (K oine-T ext). 11 N ic h t erm ittelt; vielleicht Jo h a n n Fecht (s. A n m . 6) o d er Jo h a n n G erh ard A rn o ld (17. 8. 1637-7. 3. 1717), R e k to r des D u rlach er G y m n asiu m s; geb. in F riedberg, nach S tudium in S tra ß b u rg 1663 a u f Speners E m p feh lu n g H o fm eister der G räfinnen v o n R appoltstein, 1668 R e k to r u n d In sp ek to r in D urlach, 1690 R e k to r in F ra n k fu rt a. M . (D B A 34, 146 = Jö c h er EB 1, 1122; Jo h a n n C h ristian Sachs, B ey träg e zur G eschichte des H och fü rstlich en G ym nasii zu C arlsru h e, D u rlach 1787, S. 194-198). 12 W elcher M an n , w elcher K u rfü rst g em ein t ist (der K aiser ist w ahrscheinlich L eopold I., 1658—1705), k o n n te n ich t e rm itte lt w erden.

N r. 129

an [einen Unbekannten]

[1676]

595

129. A n [einen U n b ek an n ten ]1 F ra n k fu rt a. M ., [1676]2

Inhalt D e n Pia D esideria w ird n u r im V erborgenen, n ich t öffentlich w id ersp ro ch en . H at keine H o ffn u n g a u f eine K irch en refo rm d u rc h ob rig k eitlich e A u to ritä t. D as einzige M ittel einer K irch en refo rm ist die S am m lu n g v o n K ern g em ein d en (ecclesiola in ecclesia).

Überlieferung D : P h .J. S pener, T h eo lo g isch e B edencken 3, H alle 1702 (21708; 31715), S. 129f.

Was m eine u n d anderer gottseliger T h e o lo g o ru m pia desideria3 betrifft, habe auch seiter nichts sonderliches dagegen gehöret, ohne das m an hin und w ieder dagegen m eh r in den finstern4 m u rret, als öffentlich w iderspricht. Was aber die schw ehrigkeit oder u n m ü glichkeit, die m eistens v o rgeschützet un d der w ichtigste v o rw u rff geachtet w ird , anlanget, so bekenne ich gern, das, was durch publicam au to ritatem m it zusam m ensetzender hülffe der O b rig k eit u n d gantzer M in isterio ru m geschehen solle, vo n m ir nicht gehoffet w erde, aber deßw egen auch au ff dergleichen nicht zu w arten ist: oder w ir w erd en uns zu to d t d rü b er w arten. D an n derjenigen, die des H E rrn w erck m it treuen m einen5 u n d auch, was darzu gehöret, verstehen, sind annoch zu w enig u n d erhalten n och dergleichen dinge nicht, w elche die O b rig k eiten zu nachtrücklicher b efö rd eru n g bew egten, vielm ehr scheinen die obstacula derm assen groß, daß sie sie v o r u n überw indlich achten u n d daher, u m nicht selbs in sch im p ff zu gerathen, w o das w erck stecken bleibet, die sache nicht m it gnugsam en eyffer angreiffen w erden. G O tt w ill auch vielleicht nicht haben, das je m a n d v o n m enschen solches lob habe: sondern dörffte w ol das w erck so u n v erm erck t führen, daß m an niem and die ehre beym essen m öge, sondern, w o m an endlich erkennet, was aus geringen u n d verachteten principiis h erg ek o m m en u n d doch allgem ach gew achsen ist, daß es G O ttes w erck allein gew eßt, ihm dann auch die ehr allein zu geschrieben w erde:

3 den ] dem : D 2+3. 1 N ic h t erm ittelt. 2 In D ist dieser u n d atierte B rie f zw ischen den B riefen a b g ed ru ck t, die in v o rlie g en d er A u sg ab e als B riefe N r. 103 u n d N r. 122 gezählt w erd en u n d in das Ja h r 1676 fallen. A uch nach seinem In h alt g eh ö rt d er B rie f in das Ja h r 1676. 3 P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). S pener d en k t h ier an J. H . H o rb u n d J. Stoll als M ita u to re n d er Pia D esideria. 4 D ie F in ster (D W B 3, 1668). 3 L ieben (D W B 6 [1924-1935] 1930f).

596

Briefe desJahres 1676

D aher ich au ff m enschlichen arm w enig hoffe, sondern m ein vertrauen d ra u ff setze, daß hin u n d w ieder gottselige prediger u n d politici dahin sich bearbeiten w erden, das je d e r seines orths allgem ach eine Ecclesiolam in Ecclesia6, jed o c h ohne einige tren n u n g , sam le und dieselbe in den stand bringe, daß m an rechte kern C hristen 7 an ihnen habe: da nicht fehlen w ird, daß nicht solche nachm ahl m it ihrem exem pel ein treffliches ferm entum seyn w erden, den übrigen teig auch in einen ja st8 zubringen. Fallor, aut haec sola ratio est, qua ecclesiae consuletur. Lasset uns also alle das unserige thun, indessen eyffrigst beten, daß G O tt sein w erck kräfftig u n d endlich herrlich hinaus führen w olle, A m en.

6 Vgl. B rie f N r. 21, Z . 51-114. 7 Vgl. B rie f N r. 32 A nm . 14. 8 G äh ru n g (D W B 411, 2266f).

N r. 130

an [einen Unbekannten]

[1676]

597

130. A n [einen U n b ek an n ten ]1 F ra n k fu rt a. M ., [1676]2

Inhalt V erteidigt die E m p feh lu n g Jo h a n n A rn d ts in den Pia D esideria u n d fü h rt G ew äh rsleu te für seine B e h au p tu n g ein er k ü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n an.

Überlieferung D : P h .J. Spener, C o n silia et Iudicia T h eo lo g ic a L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 378.

O b com m en d atio n em Beati A rn d ii3 confido m e extra discrim en esse. N u n c enim nulla o m n in o academ ia est, quae publice viri scriptis adversaretur, ne ipsa quidem T ubinga4. Forte nullibi pauciores habet fautores quam W ittebergae5. Sed nec illic nulli sunt. In reliquis, p o stq u am B eatus G erhardus6 ad m oderatio n em flexit anim os et V arenius7 luce clarius ostendit, qua iniuria ab illis affectus sit v ir o p tim e m eritus, qui scripta eius heterodoxiae suspecta habebant: nullus ausus est am plius v iru m incessere. Iam autem m agis m agisque in pretio esse incipiunt et, si recte praevideo, p retiu m illud in annos crescet. O u tin am plures haberem us vel habuissem us A rndios! N u p e r d u o ­ ru m m ihi fratru m P apaeorum ex em p lu m in n o tu it, qui C oloniae8 Papatus falsitatem ag n o v eru n t et ad nos insuper habitis gravissim is, quas adversus se concitabant, p ersecutionum procellis conversi sunt solius A rndii C hristianism o 9 lecto10. N ec ob hyp o th esin de Iudaeo ru m conversione11 credo h a b itu ru m m e adversarios: ea enim est, quae ante d im id iu m seculum fere com m unis nos1 N ic h t erm ittelt. 2 A n tw o rt a u f eine S tellungnahm e zu den Pia D esideria. D a S pener Jo h a n n D o elin g (s. Z . 23) n ach w eisb ar erst in seinem B rief v o m 2 0 .7 .1 6 7 6 (B rie f N r. 93, Z . 82—85) als G eg n er der T hese v o n einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n an fü h rt, w ird auch v o rlie g en d er B rie f in die zw eite H älfte des Jah res 1676 fallen. 3 Jo h a n n A rn d t (s. B rief N r. 3 A n m . 7); vgl. die E m p feh lu n g der A rn d tsch en S chriften in den Pia D esideria 1676, S. 151-155 (PD 7 9 ,33-81,20). 4 T ü b in g e n . D o r t h atte seinerzeit A rn d ts h eftig ster G egner, L ukas (II.) O sia n d er (s. B rief N r. 21 A n m . 7), im N a m e n der T h eo lo g isch en F akultät A rn d t der H etero d o x ie beschuldigt, m it der Folge, daß A rn d ts vielerorts g ed ru ck te ‫ ״‬V ier B ü c h er v o m W ahren C h ris te n tu m “ im 17. Ja h rh u n d e rt im H e rz o g tu m W ü rtte m b e rg nicht g ed ru ck t w u rd en . 5 W itten b erg . 6 Jo h a n n G erh ard (vgl. B rie f N r. 63 A n m . 9); zu seiner sch w an k en d en H a ltu n g g egenüber A rn d t s. W . K o e p p (w ie B rie f N r. 21 A n m . 7), 8 2 - 8 4 .119f. 7 H ein rich V arenius (s. B rie f N r. 68 A nm . 11). 8 K öln. 9 J. A rn d t, V ier B ü ch er v o m W ahren C h riste n tu m (s. B rie f N r. 44 A nm . 11). 10 Z u den b eid en B rü d ern in K öln vgl. B rie f N r. 66, Z . 3 8 -4 2 . 11 D ie H o ffn u n g einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n in den Pia D esideria 1676, S. 72—74 (PD 4 3 ,3 1 -4 4 ,1 6 ).

598

Briefe desJahres 1676

tro ru m fuit. Praeter Veteres12, H ilarium , A m brosium , A ugustinum , C h ry sostom um , pro m e stan t13 A egidius H unnius, H utterus, M enzerus, B alduinus, M ylius, R ungius, Lossius, W inckelm annus, W einrichius, C alixtus, Keslerus, Flacius, H afenrefferus, M eisnerus, H oe, C reidius, D orscheus, H avem annus, H elvigius. N u n c quoque integrae quaedam academ iae14 m ecum faciunt. Vicissim B[eatus] D an n h au eru s15 noster, qui contrariam tuetur sententiam , vel 4 aut 5 allegare p o tu it ομοψήφους16, L u th eru m 17, P ap p u m 18, C ra m e ru m 19, D o elin g iu m 20. N em in i tam en ob tru d o mea. Beatus G erhardus21 etiam n o n contra m e est, insignem adhuc conversionem exspectans.

23 D o elin g iu m : cj ] D aelin g iu m : D.

12 Z u der fo lgenden A ufzählung altkirchlicher T h eo lo g en s. B rie f N r. 16, Z . 25—29. 13 Z u dem fo lg enden K atalog lutherischer T h eo lo g en s. B riefe N r. 11, Z. 3 7 -4 2 , u n d N r. 16, Z . 4 0 -4 5 . 14 G reifsw ald, H elm sted t, Jena, Kiel, R o sto ck (vgl. Briefe N r. 41, Z . 3 3 -3 5 , u. N r. 93, Z . 89-96). 17 Z u Jo h a n n C o n ra d D an n h au e r un d seiner ablehnenden H altu n g in der Frage einer kiinftigen allgem einen B e k eh ru n g der Ju d e n s. B rie f N r. 11 A nm . 5 u.6. 16 Vgl. B rief N r. 11 A nm . 6. 17 M artin L u th er (s. B rie f N r. 16 A nm . 17). 18 Jo h an n es P appus (s. B rie f N r. 93 A nm . 28). 19 D aniel C ra m e r (s. B rief N r. 41 A nm . 18). 20 Jo h a n n D o eling (s. B rie f N r. 93 A n m . 30). 21 Z u Jo h a n n G erhards unterschiedlich eingeschätzter H altu n g s. B rief N r. 11 A n m . 13.

Nr. 131

an [einen Amtsbruder]

[1676]

599

131. A n [einen A m tsb ru d e r]1 F ra n k fu rt a. M ., [1676]2

Inhalt L egt sein K o n zep t d er ecclesiola in ecclesia dar: D er A u fb au einer w a h rh a ft christlichen G em ein d e k an n n u r m it einer kleinen G ru p p e ern sth after C h riste n b eg o n n en w erden. V erw eist a u f L u th ers d ritte Weise des G ottesdienstes. - Z u r H o ffn u n g a u f einen besseren Z u sta n d der K irche: W ill ü b er den N a m e n eines herrlichen R eiches C h risti nicht streiten. S etzt sich m it exegetischen A rg u m e n te n auseinander, die g egen eine B e k eh ru n g der J u d e n v o rg eb ra ch t w erd en . V erw eist zu m W eiterstudium a u f die R eihe der K irch en v äter u n d lutherischer T h e o lo ­ gen, die eine n o ch ausstehende B e k eh ru n g der Ju d e n lehren, w ä h re n d die G egenlehre n u r v o n w en ig en (H iero n y m u s, L u th er, D annhauer) v e rtre te n w ird.

Überlieferung D : P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ica L atina i , F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 378-381.

C u m ad tuas duas debeam responsum , m orae apud alium excusationem necessariam crederem , apud te n o n credo, quia et quae n o n sit tarditatis nostrae et quae sit causa recte pernosti atque aequus arbiter aestim abis. Q uae tua querela est de paucis adeo in concredito tibi coetu, apud quos m inisterium tu u m hactenus optatos tulerit fructus, ne credas tibi p ro p riam esse: q uotus quisque fidelium m in istro ru m D o m in i est, qui non eandem cantilenam usurpare cogeretur: qui vero plura de auditoribus suis iactant, plurim i exinde hoc faciunt, quia, quis verus sit in pietate profectus, ne intelligunt quidem , et p ro p te r hoc o m nibus elogiis digni illis videntur, qui m oraliter boni vel no n om n in o sunt pessim i. Si etiam sex vobis sint familiae, quae serio, quae D ei sunt, quaerunt, et de quo divinae benignitati agam us gratias et increm enta sperem us m uneri: In his enim , qui iam prae aliis sunt εύθετοι3 ad reg n u m D om ini, p o rro excolendis atque ad ulteriores perducendis profectus prim a collocabitur cura, ubi eo fuerint provecti, u t eo ru m pietas apud alios elucescat, subinde et vestris m onitis et h o ru m exem plo aliqui adiicientur: qui m odus prom ovendi regni C hristi sem per fuit optim us, cum , quae circa universos cura geritur, n u n q u am fere suum assequatur finem , nisi circa singulos occupata cura illam iuvet. E t certe, si u n q u am ille m o d u s fuit necessarius, nunc sine eo vix quicquam efficiemus. U t singulis locis pastores sibi ex auditoribus eos, quos 13 prae: cj ] piae: D. 1 D er E m p fän g er, P fa rrer eines kleineren O rte s (Z. 4), ist o ffenbar ein en g erer F reund Speners, v o n d em er die P o stillen v o rred e erhalten hatte. 2 A u f G ru n d der in h altlichen P arallelen zu an d eren B riefen ist v o rlie g en d er B rie f in das Ja h r 1676 anzusetzen. 3 Vgl. L k 9,62.

600

25

30

35

40

45

50

Briefe des Jahres 1676

operi huic aptiores reperient, adiungant, form ent, in struant et ita ipsiscum agant, ac si unos illos sibi iudicarent concreditos: d em u m illis adiutoribus u tan tu r in reliquis fratribus iuvandis et ad serium C hristianism um perducen­ dis. B. L utherus in T. 3 A ltenb. f. 468b4 quaedam m em orat, quae nobis sem per in m ente esse debent. E t saepius cogito, qua ratione tertius ille m odus in praxin transferetur: n o n quidem u t etiam sacram entorum adm inis­ tratio inter tales selectos celebraretur, q u o d pater ille noster concederet, v eru m u t reliqua tam en exercitia aedificationi proficua instituerentur. N o llem enim schism a fieri et tam en o p tarim in Ecclesia, si plerosque intuearis sola professione et exteriori cultu, C hristiana Ecclesiolam 5 vere C hristiano­ ru m paulatim colligi. E x istim at quidem Beatus D o cto r no n suppetere adhuc tali fraternitati vel arctiori com m u n io n i idoneos, ast sufficiant etiam initio pauci. Id certus asseverare ausim , cum vel sex aut decem inter se uno loco coaluerint, u t u n u m iam hoc agunt, q u o d o m n iu m princeps cura esse debet, n o n defore increm en tu m et accessiones futuras aliorum . C ogitem us de hisce serio, quid nobis agendum sit. Q u o d spem n o stram de m eliori, adhuc quae Ecclesiam m aneat, sorte non sim pliciter reiicis, gaudeo. D e n om ine gloriosi6 C hristi regni no n disceptabo: neque enim eo u to r. Forte tam en aliqui fuerint, qui term in u m gloriae a scripturae phrasi n o n alienum censerent. Sed de vocibus n u n q u am soleo contendere. Q uae spei nostrae de conversione Iudaeorum opponis, fateor, q u o d n o n d u m m e m oveant. 1. V aticiniorum so lutionem ante com plem entum vix dari exactam , non abnuo et hac etiam causa m o d u m conversionis illius n o n ausim determ inare. N ihil vere certi dici posse de re ipsa, p o stu latum esset nim ium . Plurim a de M essia praedicta fuerunt, quae diligens lector et auditor p o tu it debuitque intelligere. N eq u e ulla lux est, quae aliqua adhuc tenebrarum m ix tu ra obscu­ ratur. Illam in vaticiniis attendam us: haec in id serviat, u t sciendi, quae revelata sunt, refrenetur cupido et curiositas. D aniel, c. 12 v. 47, ultim o tem p o re p ro m ittit, q u o d vaticinia prius obsignata habitura sint n o n indaga­ tores tan tu m , sed hos etiam ita felices, u t m ultam prioribus incognitam in illis sapientiam inveniant. Q u o d Danielicis n o n p ro p riu m esse praedictioni­ * 4 M . L u th er, D eu tsch e M esse un d O rd n u n g G ottesdiensts (s. B rie f N r. 18 A nm . 11). 5 Z u m B e g riff vgl. B rie f N r. 21, Z . 102-114. 6 D as re g n u m gloriae ist (neben d em re g n u m p otentiae, d em S ch ö p fu n g sw irk en G ottes) in d er lu th erisch en T h eo lo g ie der G e g en b e g riff zu m zeitlichen re g n u m gratiae (E rlösungshandeln G o ttes in der K irche) u n d m ein t die G o ttesh errsc h aft in der k ü n ftig e n erlösten W elt (vgl. Ph.J. Spener, E infältige E rk lä ru n g 1677, Frage 843-846). - S pener n im m t h ier v o rsich tig denselben B e g riff fü r seine H o ffn u n g besserer Z eiten in A n sp ru ch , der einer v o n der lutherischen O rth o d o x ie b ek äm p ften chiliastischen R ich tu n g für ihre V orstellung v o n einem R eich C h risti a u f E rd en dien te (vgl. Speners B riefe v o m 24. 4. 1679 [Bed. 3, 309 f] u n d 27.4. 1692 [LBed. 3, 663], u. W a l l m a n n , 350f). 7 D an 12,4.

N r. 131

an [einen Amtsbruder]

[1676]

601

bus reor, sed pari ratione de aliis etiam inprim is A pocalypsi intellectum vellem. 2. Scriptura nullibi con trariu m ducit, licet dicere videatur. Q uae ex Esa[ia] allegat c. 11 ad R om [anos]8 Paulus: Intelligenda sunt de illo et subsecuto tem pore, inprim is cum exceptione, quam paulo p o st9 ipse addet. N ec m aius ro b u r in vocula μήποτε. E x tat etiam ex L X X 10 Esa[ia] 6,10‫ ״‬et tam en vero seqfuens] in te rro g a tio 12 add itu r έως av etc. 3. Ezechielem , D anielem , Ioannem ignorasse hanc gratiam , et frustra dicitur et sine sequela. N eq u e enim eadem om nes tradidere P rophetae. E t m ulta illi dicunt, quae forte nos n o n d u m intelligim us. Ezechielis te m p lu m 13 plus m y sterio ru m continet, quam fo rte quisquam n o stru m hactenus assecu­ tus est. D an. 12,114 lo q u itu r de tem p o re A n tichristianam m iseriam subsecu­ to et extrem am resu rrectio n em 15 p ropius antecedente. A llegationem M atth. 24,2116 n o n agnosco: neque allegari dicendus est Propheta, ubi no n nisi form ula loquendi repetitur. Q uid, quod tem pora ante excidium H ie ro so ly m itan u m 17 perpetuus sunt ty p u s18 te m p o ru m ex trem o ­ rum , unde co m m u ta n tu r phrases n o n semel. E tsi vel illic n o n dixerit Daniel, versus eius p en u ltim u s19, quando com plebitur, ostendet nobis aliquando, plura in lum ine suo perspexisse D anielem , quem volebat consilium divi­ num , u t clarius p ro d eretu r ante co m p lem en tu m aut huius viciniam . 4. Locus R om . X I20 n o n adeo obscurus est ac v idetur illis, qui praeconceptam sententiam in illo quaerunt, potius, quam agnoscunt sensum , qui sine arte fluit et haud dubie p rim u m intu en ti prim us offertur. E otius ubique u rget Pauli arg u m en tu m , si n o n tan tu m de gratia divina in Iudaeos pro p en ­ dente, sed actuali conversione intelligi potest. O biectio, quam ipse tibi form as, q u o d gratia illa sit universalis, ordinaria et aequalis21, haec vero, quam A postolus praedicet, specialis et m agni m yste-

74 X I: cj ] IX : D .

79 O b iectio : cj ] O b jectio n em : D .

8 R ö m 11,8: Jes 29,10 (V erstockung Israels). 9 R ö m 11, [2 5 -3 2 ] 26f: Jes 59,20. 10 S eptu ag in ta; g riechisch-hellenistische Fassung des A lten T estam ents. 11 Jes 6,10 (Septuaginta); vgl. Jes 29,10 u n d A n m . 8. 12 Jes 6,11 (Septuaginta). 13 E z 4 0 -4 8 : das neue (him m lische) Jeru salem u n d der n eue T em pel; vgl. A p k 21. 10 D an 12,1. 33 D an 12,2. 16 M t 24,21 zitiert sin n gem äß D a n 12,1: die D ran g sal v o r dem W eitende. 17 G em ein t ist die Z e rs tö ru n g Jerusalem s u n d des T em pels 70 n. C h r. 18 G eistliches V orbild. ' 9 D an 12,10. 20 R ö m 11 [,25ff]. 21 D ie gratia universalis, ord in aria, aequalis im G egensatz zur gratia specialis (Vgl. J .C . D an n h au e r, H o d o so p h ia C hristiana, S tra ß b u rg 1649, S. 613f [P h ä n o m en o n IX B]).

602

Briefe desJahres 1676

rii22, validior est, quam u t facile infirm etur. 1. G ratia aequalis obtigit Iudaeis et gentibus, sed gradu n o n sem per aequali; in qua dispensatione divina sapientia inscrutabilis23 est. H abem us tem pus Iudaeorum , tem pus gentiliu m 24. 2. M ysterii A postolici obiectum constringendum arctius, quam ipse A postolus illud p ro p o n it: M y steriu m vocat n o n solum coecitatem Israelis, quae utique tan tu m m y steriu m n o n erat, in oculos quoque incurrens, sed coecitas aliquando term inanda, άχρις ού25, et nova salute26 excipienda. Q u o d difficile creditu erat illis, qui obstinatam indurationem gentis eo tem pore in tuebantur. Superbiam 27 enim G entilium , qui insolescebant accepta gratia et ad securitatem abutebantur, hoc validissim e retundebat, si scirent non tan tu m fieri posse, u t illi Iudaei co nverterentur, sed revera hoc etiam ali­ quando fu tu ru m , u t ex Iudaeis m u lto m axim a pars regni C hristi constaret. 3. Q u o m inus Israelis n o m en alii quam illi, cuius caecitatem praedixerat, applicem us, contextus arguit: n u llu m enim hoc m ysterium , Israelem spiritualem 28 salvatum iri: id enim sem per om nes fideles credidere. Locus etiam Esaiae citatus a Paulo29 plus in recessu habet. Sed plura non addam , cum nem ini o b tru d am , q u o d m ihi quidem vid etu r evidenter adm o d u m continere et robo rare spem nostram . M alo, si plura de his desideres, te ad eos rem ittere, qui cum studio hoc arg u m en tu m tractaru n t, n o stri et έκ τών εξω30. Q uae vero sententia nostra est, habet n om ina p ro se satis m agna: E x veteribus31 A m b rosium , A ugusti­ n u m , H ilarium , C h ry so sto m u m , T h eophylactum . Ecclesiae nostrae D o c to res eandem tu en tu r32, A egidius H unnius, B alth. M enzerus, G. M ylius, Fr. B alduinus, M . Flacius, L. Lossius, D . R ungius, M . H afenrefferus, G. W einrichius, loh. W inckelm annus, G. C alixtus, M . H oe, B. M eisnerus, Leon. H u tteru s, H. C reidius, A ndr. K eslerus, lac. H elvigius in d isp u t[atione] a rg [um enti] R ostochii habita cum praefatione et approbatione totius T heol[ogiae] facult[ate], M . H avem annus et alii. N ec om nino dissentit loh. G erhardus33. 82 g en tib u s: cj ] ag entibus: D . 22 23 24 25 26 27

85 o b iectu m ] + non[?]: cj.

107 Iac.: cj ] lo h .: D.

R ö m 11,25. R ö m 11,33. Vgl. R ö m ll,3 0 f. R ö m 11,25. R ö m 11,26. Vgl. R ö m 11,17-24.

28 N ic h t biblischer, so n d e rn bei den K irch en v ätern au fk o m m en d er B e g riff für die christliche K irch e (vgl. Gal 3,7; 1K or 10,18; R ö m 9 ,6 -9 ). 29 Vgl. A n m . 9. 30 Vgl. M k 4,11; z u r Sache vgl. B rie f N r. 11, Z. 3 0 -4 3 . 31 Z u d er fo lg en d en Liste altkirchlicher T h eo lo g en vgl. B rie f N r. 16, Z . 25-2 9 . 32 Z u d em fo lg enden K atalog lu th erisch er T h eo lo g en vgl. B riefe N r. 11, Z . 3 7 -4 2 u N r. 16, Z . 4 0 -4 5 . 33 Jo h a n n G erh ard (vgl. B rie f N r. 11 A n m . 13); vgl. B rie f N r. 130, Z . 23f.

N r. 131

an [einen Amtsbruder]

[1676]

603

A dversum sententiam inter veteres H iero n y m us v idetur orsus34, inter n ostros fam iliam ducit M agnus quidem (sed qui M agister no n ubique tene­ tur) L utherus35. Secuti eum alii n o n tam en adeo m ulti et forte in superiori seculo vix unus et alter. In n o stro hoc increb[r]escere et vires capere nova illa sententia videtur. Peculiari disputatione eam defendit praeceptor m eus D. D annhauerus36, sed ομοψήφους37 allegare paucos potuit. V ix autem ullibi m inus m ihi satisfecit quam in illo argum ento.

114 increb[r]escere: cj ] increbescere: D . 34 35 36 37

H ie ro n y m u s (s. B rie f N r. 16 A n m . 16). M a rtin L u th er (s. B rie f N r. 16 A n m . 17). Jo h a n n C o n ra d D a n n h au e r (s. B rie f N r. 11 A nm . 5). Vgl. 2 M ak k 14,20.

604

Briefe desJahres 1676

132. A n [einen F reu n d ]1 [F rankfurt a. M ., 1675/76]2

Inhalt D a n k t fü r die Z u stim m u n g zu den Pia D esideria. B itte t u m w eitere k o n stru k tiv e K ritik. W eist d en V o rw u rf des W eigelianism us zurück. E rläu tert seine M ittelstellu n g zw ischen denen, die d em W ort G o ttes eine W irkung ‫ ״‬ex opere o p e ra to “ zuschreiben, u n d denen, die das W ort als to ten B u ch stab en ab w erten . B e ru ft sich a u f L u th e r gegen die ‫ ״‬P seu d o -L u th eran e r“, die den G eist v o m äußeren W ort trennen.

Überlieferung D : P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T heologica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 571-572.

M e delectavit, quod consilia n o stra et pia desideria3, quae tam en n o n mea, sed p lu riu m p io ru m v iro ru m sunt, ita p robas4, ut ea effectui dari optes. H oc adhuc frustra optam us, tam pauci su n t ex iis, qui facultate hoc agendi valent, q u o ru m ea praecipua cura foret. Sed n o n deerit causae suae D E U S et quos hic habet hinc inde gloriae coelestis unice studiosos. Si, quem huius desiderii nosti et m ihi am icum conciliare posses, rem praestares, valde acceptam . P lu rim u m certe in coniunctione an im o ru m et studiorum situm est in n egotio tanti m o m en ti illis, qui serio gestiunt aliquid conferre ad bonum publicum . C aeterum n on m ihi ea m ens est, u t aliis om nibus agendi praescri­ bere n o rm am velim , sed sententiam p ro m od ulo gratiae concessae5 dixisse contentus, alios tam lubens audiam , u t cupiam plurim os excitari, qui re pro b e pensitata, quae m eis desunt, suppleant, quae n o n ex usu publico sunt, em endent, et salubriora consilia substituant. Q u am habebit m e om nis, qui m onere volet, ad audiendum paratissim um ? U n d e amice rogo, si quid vel ipse deprehendas vel ab aliis observari intelligas, ut am ice m e m oneas. H oc m ihi beneficii instar erit, qui ex o m nibus iudiciis iniquis etiam aliquid proficere spero. D e W eigelianism i6 n ota m agis m irarer, nisi ante m e eandem calum niam experti essent7, q u o ru m vestigiis insistere laudi duco, adeoque nec aegre fero

1 N ic h t erm ittelt. 2 O ffen b a r nach E rscheinen der S eparatausgabe der Pia D esideria (s. A nm . 3) im H erb st 1675, aber v o r A bfassung u n d V eröffentlichung vo n Speners Schrift: D as G eistliche P riester­ th u m , F ra n k fu rt a. M . 1677 m it einer V orrede v o m 2 4 .3 .1 6 7 7 (G riinberg N r. 277), a u f die sich S pener Z. 20—23 hätte beziehen k önnen. 3 Speners R efo rm v o rsch läg e in seiner P ostillenvorrede, die im H erb st 1675 u n ter dem T itel d er Pia D esideria erschienen w aren (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 4 N ic h t erm ittelt. 5 Vgl. E ph 4,7. 6 Z u m V o rw u rf des W eigelianism us s. B rie f N r. 61 A nm . 8. 7 Z u r Sache vgl. B rie f N r. 134, Z . 10-14.

N r. 132

an [einen Freund]

[1675/76]

605

similia patiendi: Q u id de sacerdotio o m nibus C hristianis com m uni doceo8, vix incu rret censuram cuiusquam , qui illud n o n fugitivo tan tu m oculo perlustraverit. Res in Script, sacra9 adeo fundata est et a D . L uthero n o stro 10 ita in apricum ducta, u t m irer n o n frequentius illum a plurim is urgeri. Forte ex alio etiam capite W eigelianism i m e insim ulabunt ψευδο-L utherani, quos aegre habet, quod, qui exterioribus m ediis, verbo et sacram en­ tis suu m nec h o n o rem nec necessitatem nec efficaciam nego, urgere tam en soleo, u sum illum exteriorem solum n on debere m anere; sed necessarium esse, u t per illa m edia o p ero su m in nobis et corde n o stro S piritum Sanctum esse patiam ur. Sine qua operatione nihil ex tern u m opus o p era tu m 11 profice­ ret. H oc scriptura ubique clam at, hoc L utherus, im o res ipsa; quid enim verbum p ro d erit auribus tan tu m h au stu m , nisi in ipsum cordis descendat fu n d u m ibique Spiritus S [ancti] gratiosa operatione ob sig n etu r12 adeoque ille, qui solus est v eritas13, in corde n o stro n o n ultra vel praeter, sed per verbum doceat salutaria et eos excitet m o tu s, de quibus toties Paulus, quoties de regeneratis ipsis serm o est14. In hoc vero longe absum ab illis, qui v erbum literam esse m o rtu a m clam itant, quando ego v erb u m in sese vivum , u t in m eo corde etiam vivam suam exserat vitam , urgeo. Illud Weigelii est, hoc m ihi cum L uthero et sanis atque piis D o cto rib u s U niversis com m une. Ita recte Pseudo-L utheranos dixerim , qui, u t externis m ediis sua opinione h o n o rem concilient, ea ab interna Spiritus v irtu te separant adeoque eo privant, a quo, q u o d sunt, habent. E t certe haec fundi nostri praecipua calam itas, q u o d apud tam m ultos inanis fidei persuasio pro vera fide habea­ tur, et opus operatum , q u o d in Papaeis dam nam us, apud nos per postem reducatur. H is erroribus cum contradicim us, uti quidem ad ra v im 15 usque contradicendum est, nonnulli, qui zelo d u cu n tu r n o n secundum scientiam , o rthodoxiae tim ent sine ullo illius periculo. D E U S m isereatur Ecclesiae suae tantopere afflictae, quando res, si a divinis pro m issis16 oculum retraham us, desperata plane videri posset. 36 ipsis: cj ] ipsi: D .

8 D er zw eite R e fo rm v o rsch lag , ‫ ״‬die au ffrich tu n g un d fleissige Ü bung deß G eistlichen P rie­ s te rth u m s“ in den Pia D esideria 1676, S. 104-110 (P D 58,11-60,29). 9 In den Pia D esideria fü h rt Spener als biblischen B eleg 1Petr 2,9 an. 10 M a rtin L u th er; in den Pia D esideria fü h rt S pener L uthers S chrift D e in stituendis m inistris ecclesiae ad C larissim u m S enatum P ragensem B ohem iae, 1523 (W A 12, 169-196) als N ach w eis an (vgl. B rie f N r. 16, Z . 8 1 -8 3 ). 11 Z u m o p u s o p eratu m s. B rie f N r. 2 7 A n m . 27. 12 Vgl. E p h 1,13. 13 Vgl. l j o h 5,6. 14 Vgl. z.B . R ö m 8 ,9 -1 7 ; Gal 5 ,16-26. 15 Bis zu r H eiserk eit ( O t t o , S p ric h w ö rte r der R ö m er, 1509). 16 Z u S peners H o ffn u n g besserer Z eite n für die K irche a u f G ru n d der n o c h ausstehenden E rfü llu n g g ö ttlich er V erh eißungen s. Pia D esideria 1676, S. 7 2 -9 0 (P D 4 3 ,3 1 -5 2 ,2 ).

Briefe an Philipp Jakob Spener. Zuschriften auf die Postillenvorrede (Pia Desideria)

N r. 133 Johann Olearius an Spener

1675

609

133. Johann O learius an Ph.J. S pener1 H alle a .S ., 1. M ai 1675

Inhalt Z u r P o stillen v o rred e (Pia D esideria): E rin n e rt an R e fo rm sch riften vo n B althasar M eisner und S ig ism u n d E venius. - V erw eist aus der E rfa h ru n g 3 8 jähriger A m tstä tig k e it a u f die V ergehlichkeit aller R efo rm b estreb u n g en . R ät angesichts des S cheiterns der v o n H e rz o g E rn s t dem F ro m m e n u n te rn o m m e n e n R e fo rm v ersu ch e zunächst bei den R eichsstädten F ra n k fu rt a. M ., A u g sb u rg , S tra ß b u rg u n d U lm u m Z u stim m u n g zu w erb en . - W ill n u r den M iß b rau ch der scholastischen P h ilo so p h ie, n ich t diese selbst v e rw o rfe n sehen. - K o m m e n tie rt w eitere P unkte: C o lleg ia p ietatis, das L aster der T ru n k su ch t.

Überlieferung D :P h . T. S pener, G rü n d liche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a. M . 1693, S. 25-2 7 .

Verissim a sunt, quae scripsisti de h o rren d o defectu eorum , ex quibus aliis innotescere debebat R eligionis nostrae veritas. H abeo sim ilia B. M eisneri2 ante 50 annos collecta m eletem ata, a B. M üllero3, N ig rin o 4 et aliis explicata latius: L onge plura offert B. Evenii Libellus sub titulo: Speculum intim ae co rrup tio n is5. Im o in n u m era deprehendi, d u m per 38 annos D ivina adspirante gratia inspectionem et visitationes Ecclesiasticas continuare pergo. A ctum est de 1 Z u J . O leariu s, G en eralsu p erin ten d en t in H alle a. S., s. B rie f N r. 18 A n m . 1. 2 B althasar M eisn er (s. B rie f N r. 63 A n m . 8). - G o ttfried W egener (1644-1709), 1675-1694 D iaco n u s in F ra n k fu rt a .O ., v eröffentlichte 1679 eine M itsch rift [von Jo h a n n C h risto p h L udecus (1604—1683), 1672—1683 S u p erin ten d en t in F ra n k fu rt a .O . u n d ehem aliger W itten b erg er S tu d en t], die M eisn er seinen S tu d en ten in die F eder d ik tiert h aben soll: B althasaris M e is n e r i. . . Pia D esideria, Paulo ante b eatu m o b itu m ab ipso m anifestata & delineata, ac in sim u l C onsilia T h eo lo g ica, de q u ib u sd a m D efectibus in & ab Ecclesiis E v an g elico ru m tollendis. E dita C u ra M . G. W ., F ra n k fu rt a. M . : J. D . Z u n n e r 1679. W ie der H erau sg e b er in der Z u sc h rift an Spener auch erk lärt, h an d elt es sich u m dieselben G edanken, die C h ristian G roß 1671 u n te r d em T itel C o n siliu m de q u ib u sd a m defectibus (s. B rie f N r. 33 A n m . 30 u. 31) verö ffen tlich t hatte; vgl. L e u b e , 4 9 -5 1 . 3 V erm u tlich Jo h a n n M ü ller (1598-1672) aus B reslau; nach dem S tu d iu m in W itten b erg (d o rt 1619 M agister) u n d Leipzig 1648 P asto r u n d S enior in H a m b u rg (D B A 869, 5 4 - 7 4 .7 6 -7 9 .8 1 - 9 2 ; Jö c h er 3, 731. EB 5, 6 7 -7 0 ; Z ed ier 22, 230-232; M ö ller 3, 496-507; J e n s e n , 48). - Sein ‫ ״‬E infältiges B edenken v o n d em im G ru n d v e rd erb te n u n d erb ärm lich en Z u stan d e d er K irche C h risti in H a m b u rg / u n d w ie dem selben d u rch heilsam e v o n G o tt v ero rd n e te M ittel w ied eru m k ö n n e geholfen w e rd e n “ , ist a b g ed ru ck t in: C h ristian Z iegra, S am m lu n g en v o n U rk u n d e n , theologischen un d ju ristisc h e n B ed en k en . . . als eine G ru n d lag e zur H a m b u rg isch en K irch en h isto rie n eu erer Z eiten , 1. Teil, H a m b u rg 1764, 1 -3 0 ; vgl. L e u b e , 8 4 -8 6 . 4 V erm u tlich W ilhelm N ig rin u s (ca. 1589-1638) aus C u d a n in B ö h m e n ; n ach d em S tu d iu m in W itten b erg (d o rt 1629 M agister) P rofessor der M o ral in W itten b erg (D B A 901, 1 8 8 f= Jö c h er 3, 949. EB 5, 735). 5 S ig ism u n d E ven iu s, S peculum In tim ae C o rru p tio n is (s. B rie f N r. 18 A n m . 6 u. 7).

610

Zuschriften a u f die Pia Desideria

illis in Synodis et conventibus T h eo lo g o ru m et E p hororum . R em edia adhi­ buit tam Serenissim us m eus A u gustus6 per decreta et constitutiones, quam Princeps E rnestus7. V erum curavim us Babel, et non sanata fuit8. O b stan t alii, rident conatus, im pediunt, qui p ro m o v ere debebant. Scilicet m aledicta illa invidia, avaritia, superbia eiusque fructus, discordia tam superiorum quam d o cto ru m , pestis boni ordinis atque disciplinae Ecclesiasticae obstat piis conatibus, quibus stantibus surdo n arram us fabulam . A udivi praesens C onsilia E rnestina de em endatione seria per executionem consilii H un n ian i9: parata erant consilia et pecunia, sed consensus aliorum et tanti laboris director, quem status im perii n olunt agnoscere, erat nullus. U n d e et m endaciorum atque calum niarum plaustra h o rrendo im petu hoc om ne, quicquid erat, suffocare et opprim ere vidim us. Principes ergo quia superiores no lu n t, inferiores vero n o n possunt, vix aliquid tentabunt, nisi forsan detu r aliquando Synodus E vangelicorum desideratissim a. Q u id ergo? N u m desperandum ? M inim e! Deus, qui per m o n ach u m 10 abiectissim um G erm aniae restituit veritatem , forsan hactenus conculcatam restituet pietatem per civitates. A ge ergo, Vir excellentissim e, perge et consensum Francofurtensium , A u g u stan o rum , A rgentoratensium atque U lm en siu m 11 quaere, u t deinceps per gradus ad Barones, C om ites, Principes atque Electores transire liceat: T ardior hora D ei gratior esse solet12. Alias u t v eru m fatear, cessante concordia in eiusm odi consiliis, obtinebit illud, quod Pom peius T rostio praedixit olim : M ulti scripta legent tua, T rosti, intelliget ista N em o , qui n on plus quam legere ista potest. H aec legere et n o rin t, qui plus quam flectere, dantur N u n c pauci: a paucis ergo legere tam en 13. C oeteru m , ne dissentientes habeam us Professores academ icos, existim o, necessariam esse distinctionem inter abusum Theologiae Scholasticae et illius usum . Si enim retinem us et grata m ente agnoscim us Philosophiam A ristotelicam 14 eiusque labores in explicandis term inis obscurioribus, cur n o n principia com m unia a Scholasticis accurato studio explicata retinere queam us, non video. M em ini enim m e ante 47 annos a B. G erhardo (ex eiusdem m eth o d o studii T heologici pag. 32015) ita in fo rm atu m esse: ‫ ״‬Sufficit libros sententiarum 6 A u g u st H erzo g v o n Sachsen-W eißenfels, A d m in istrato r des E rzbistum s M a g d eb u rg in H alle a.S. (s. B rie f N r. 9 A nm . 18). 7 E rn st der F ro m m e, H e rz o g v o n S achsen-G otha (s. B rief N r. 10 A nm . 49). 8 Vgl. Je r 51,9, u n d B rie f N r. 135, Z . 5 -1 3 . 9 Z u m so g e n an n ten C o lleg iu m H u n n ia n u m s. B rie f N r. 29 A n m . 20. 10 M a rtin L uther. 11 F ran k fu rt a. M ., A u g sb u rg , S tra ß b u rg un d U lm . 12 Vgl. M t 2 0 ,1 -1 6 . ' 13 Z ita t n ich t erm ittelt. 14 A ristotelische P hilosophie. 15 Jo h a n n G erh ard (s. B rie f N r. 63 A nm . 9), M e th o d u s Studii T heologici Publicis praelectio-

N r. 133 Johann Olearius an Spener

1675

611

L om bardi, sum m am T h om ae, C o m m en tario s B onaventurae et Bielis in libros sentent[iarum ] scriptos16 p ercurrere etc. E t si quae o ccurrunt utiles distinctiones et arg u m en ta et evidentia, in libros collectaneorum refe rre.“ N eq u e alia m ens fuit B. W elleri17, qui, cum p er in tegrum decennium in acad[emia] W ittebergensi18 com m ilitiones fuim us, non sem el in disputatio­ nibus publicis S cholasticorum distinctiones laudavit. P orro, conventus p io ru m p riv ato s19 q u o d attinet, forsan felicius illa tentare licebit exercitia, si caput alicuius fam iliae collegium eiusm odi convocaret, ab initio quidem singulis m ensibus et successive singulis septim anis, diebus etc. Ita tam en, u t in terd u m praesens sit director sive pastor ordinarius. O rd in e enim et per certos gradus m u lta fiunt, quae alias n u n q u am fiunt: et gutta cavat lapidem , n o n vi, sed saepe cadendo20. T andem de abom inanda ebrietate21 quid dicam , vix habeo, postquam infam ia illa ebrietatis a D . Glassio depicta22; etiam praesente B. Principe E rnesto 23 scopum apud paucissim os attingere p otuit. N o v i non paucos, qui ex anim o detestantur hunc cacodaem onem , sed per infernales saluti-potationes24 co g u n tu r facere, quae facerent n u n q u am , si obicem istum tollere possent. Suspensio, rem o tio ab officio et similes poenae paucissim os em en­ darunt: quod m e praesente taxatur, m e absente laudatur. O b tin u i hoc, ut nullus clericorum cogatur ad beluinas istas salutipotationes, sed inveni recla­ m antes: O b m an dann einem alle frölichkeit verbieten w olte? U t om nino

42 B o n av en tu rae: cj ] B o n aventarae: D . n ib u s in A cadem ia Jen en si A nno 1617 exposita, Jena: T. S tein m an n 1622, S. 320. - O learius zitiert (m it g erin g en A b w eichungen) den P u n k t 5 (Sufficit [ . ..] p ercurrere) u n d (w eniger genau) den P u n k t 6 (Et si [ ...] referre) aus G erhards Ü b e rle g u n g e n zu r Scholastik. 16 D ie m ittelalterlich en S cholastiker m it ih ren H a u p tw e rk e n : P etrus L o m b ard u s (gest. u m 1160), L ibri q u atu o r sen ten tia ru m ; T h o m a s v o n A q u in (gest. 1274), S u m m a theologiae; Jo h a n n es B o n a v en tu ra (gest. 1274), C o m m e n ta rii in q u a ttu o r libros se n ten tia ru m P etri L o m b ard i; G abriel Biel (gest. 1495), C o lle c to riu m circa I V lib ro s sen ten tiaru m . 17 Jaco b W eller v o n M o ls d o rff (5 .1 2 .1 6 0 2 —6.7.1664) aus N e u k irc h e n im V ogtland; nach S tu d iu m u n d L eh rtätig k eit in W ittenberg 1640 P farrer in B rau n sch w eig , später S u p erin te n ­ d en t, schließlich 1646 O b e rh o fp re d ig e r u n d K irch en rat in D resd en (D B A 1349, 180f; Jö c h er 4, 18801). - Spener fü h rt W eller in den Pia D esideria 1676, S. 30 (PD 2 5,18-26,5) als G eg n er der scholastischen T h eo lo g ie an. 18 W itten b erg . 19 D er V orschlag zu r E in ric h tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 97-101 (P D 55,1 3 -5 6 ,3 7 ). 20 S teter T ro p fen h ö h lt den Stein ( O t t o , S p ric h w ö rter der R ö m er, N r . 774). 21 Speners K lage ü b er das L aster der T ru n k su c h t in den Pia D esideria 1676, S. 3 7 -4 0 (PD 2 8 ,2 7 -3 0 ,3 ). 22 S alo m o n Glass (s. B rie f N r. 82 A n m . 15), E b rietatis Infam ia. G rü n d lich er B erich t V on der schändlichen . . . Sünde d e rT ru n c k e n h e it, G o th a 1645 (B ircher B 13941). 23 E rn st der F ro m m e (s. A n m . 7). 24 Z u trin k e n , au f die G esundheit trinken.

612

65

Zuschriften a u f die Pia Desideria

assentiri cogar D. S chm idio25, qui in N o tae ad N . T. A poc. 1,426 refert27: D aß sey deß teuffels stichblat28, so lange die M enschen das gesundheit sauffen nicht abbringen, so m üssen sie sauffen, sie w ollen oder w ollen nicht. Sed haec candori T uo scripta sunt. D eus vero, qui dedit velle, dabit etiam perficere29, u t fo rtiter diabolo resistentes pergere queam us de v irtute in v irtutem .

25 E rasm u s S chm id (1570—1637) aus D elitzsch, seit 1597 P rofessor der griechischen S p ra c h e , seit 1614 auch fü r niedere M a th em atik in W ittenberg (D B A 1115, 224-227; A D B 3 2 ,27f; Jö c h er 4,287; Z ed ier 35, 371f). 26 A p k 1,4. 27 E. S chm id, O p u s sacrum p o sth u m u m : In qu o c o n tin en tu r versio N o v i T estam enti nova, ad graecam v eritatem em endata, et n otae ac anim adversiones in idem , N ü rn b e rg : M . E n d te r 1658, S. 1416B. 28 S tichblatt (T rum pf) des Teufels: P a m p h le tw o rt der R eform ationszeit (D W B 10 II 2, [2701-2703] 2703). 29 Vgl. Phil 2,13.

N r. 134

Balthasar M entzer an Spener

5 .5 . 1675

613

134. Balthasar M entzer an Ph.J. Spener‘ D arm stad t, 5. M ai 1675

Inhalt B e g rü ß t die P o stillen v o rred e (Pia D esideria) als Z eu g n is w a h re n christlichen E ifers. G laubt angesichts d er an erk an n ten R echtgläubigkeit v o n Spener nicht, daß er m it seinen E rin n e ru n g e n ähnlichen V erdacht erreg en w ird w ie einst A rn d t.

Überlieferung D :P h .J . Spener, G rü n d lich e B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a .M . 1693, S. 28.

Gleich w ie ich aber v o r die groß günstige C o m m u n icatio n m ehr bem eldter Vorrede2 dienstlichen danck sage, also habe auß überläufftiger3 Verlesung derselben so viel w arg en o m m en , daß E uer H o c h = E h rw ü rd e n christlicher danck g ebühre v o r dero tragenden rü hm lichen eiffer un d fleiß zu m ehrer erbauung des je länger je m eh r zerfallenden christenthum s; w eiß auch bey denen eingeführten bedencken u nd Vorschlägen (welche auch bey ändern christeyfferigen T heologis hin u n d w id er zu finden) nichts zu erinnern, sondern w ünsche, daß sie v on m änniglich w ol zu g em ü th gezogen un d zur ersprießlichen Übung gebracht w erden. Es ist E u er H o ch = E h rw ü rd en O rth o d o x i u n d eiffrige am tsv erw altu n g so w eit als sie selber bekant u nd b erü h m t, u n d finden sich auch zu diesen Zeiten nicht solche um stän d e w iew ol v o r diesem , da m an u m b theils solcher vorgeschlagenen anstalten u nd erin n eru n g en w illen ungleichen verdacht schöpffen w ollen, w ie w olbekantlich dem seel. H e rrn A rn d en 4 w iderfahren.

1 B alth asar M e n tzer der Jü n g e re (11. 5 .1 6 1 4 -2 8 .7 .1 6 7 9 ), O b e rh o fp re d ig e r u n d S u p erin ten ­ d en t in D a rm sta d t; geb. in G ießen, nach d em S tu d iu m in M a rb u rg , S tra ß b u rg u n d Jen a 1640 ao. P ro fesso r d er T h eo lo g ie in M a rb u rg , 1641 zugleich o. P rofessor der M o ral, 1642 D r. th eo l., 1646 o. P ro fesso r d er T h eo lo g ie in R inteln, 1650 in G ießen, seit 1652 O b e rh o fp re d ig e r un d S u p erin te n d en t in D arm stad t. In dieser F u n k tio n hat er w en ig später die C ollegia pietatis b ek äm p ft (N äh eres zu M en tzer s. Bd. 1, B rie f N r. 86 A n m . 9). 2 P h .J. Spener, P o stillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 3 F lüchtig (Vgl. D W B 11II, [372-377] 372f). 4 Jo h a n n A rn d t (s. B rie f N r. 3 A nm . 7).

614

Zuschriften a u f die Pia Desideria

135. H einrich M üller an Ph.J. Spener1 R ostock, 5. M ai 1675

Inhalt L obt die P o stillen v o rred e (Pia D esideria) u nd findet an k einem P u n k t etw as auszusetzen. Die R efo rm m ü ß te v o n den U niv ersitäten ausgehen, die leider selbst v erd o rb e n sind. H at von [Johann H ein rich H orb] den V orschlag der E in rich tu n g ak adem ischer C ollegia pietatis ü b er­ san d t b ek o m m en . Speners V orschläge w erd en sich n ich t leicht in die P raxis ü b erfü h ren lassen, do ch w ill er das Seinige zu m G elingen der R efo rm beitragen.

Überlieferung D l: P h.J. Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s d er Pietisten, F ran k fu rt a .M . 1693, S. 29f. D2: P h .J. Spener, S endschreiben A n E inen C hristey ffrig en außländischen T h eo lo g en , F rankf u rta . M . 1677, S. 41 (Z. 5-11).

M it sehr grossen freuden habe die v o rred e2 über deß w olseligen hocher­ leuchteten H e rrn A rnds E vangelienerklärung durchlesen; befinde nichts darinnen, denn was dem heiligen w o rt G ottes allerdings gem äß, der kirchen C hristi heilsam u n d von einen u n d ändern gottsförchtigen Theologis in ihren Schrifften hin un d w ider längst gew ünschet ist. W ir heylen Babel, ach! daß sie sich n u r w olte heylen lassen3. Von den U n iversiteten m üssen die ärtzte auß gehen, die sie heilen solten, aber, o! w ie viel U niversiteten sind selbst ein Babel u nd w ollen sich nicht heilen lassen. Ist doch an m ancher nichts gesundes v o n der Scheitel biß auff

5 W ir heylen ] [B eginn A b d ru ck D2], 1 H ein rich M ü ller (1 8 .1 0 .1 6 3 1 -2 3 .9 .1 6 7 5 ), P rofessor in R o sto ck , bed eu ten d er E rb au u n g s­ Schriftsteller; geb. in L übeck, aufgew achsen in R ostock, nach d em S tu d iu m in R o sto ck bei Jo a ch im L ü tk e m a n n (d o rt 1651 M agister), G reifsw ald u n d w ied er R o sto ck un d einer akadem isehen Reise (D anzig, K ö n ig sb erg , L übeck, L üneburg, B rau n sch w eig , H elm ste d t, Leipzig, W itten b erg , Jena) 1653 A rchidiaconus an St. M arien, zugleich A d ju n k t der P hilosophischen F akultät in R ostock, 1655 Lic. theol., 1660 D r. theol. u n d P rofessor d er griechischen Sprache in R ostock, 1662 P astor an St. M arien un d P rofessor der T heologie, 1671 auch S uperin ten d en t in R ostock. - M ü ller w irk te v ornem lich d u rch seine p raktischen u n d erbaulichen Schriften, v on denen am b ek an n testen sein H im m lisch er L iebes= K uß, F ra n k fu rt a .M . u. R o sto ck 1659 (B ircher B 5002), m it zahlreichen w eiteren A uflagen, ist (D B A 868, 159-189; A D B 22, 555f; Jö c h er 3, 729f. EB 5, 57—60; LL 8, 270f; M öller 3, 488-496 ). Z u M üllers S tellung innerhalb der R efo rm b estreb u n g en der lutherischen O rth o d o x ie s. L e u b e , p assim . - V on d em erst 1675 b eg o n n en en B riefw echsel Speners m it M ü ller (s. Briefe N r. 12, Z. 34 f, u. N r. 84, Z . 45-49) ist n u r dieser B rie f erhalten. 2 P h .J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). - Spener h atte sie m it einem n ich t ü berlieferten B e g le itb rief in d er zw eiten W oche nach O ste rn (11. -1 7 . A pril 1675) an M ü ller g eschickt (s. B rie f N r. 12, Z. 35-4 1 ). 3 Vgl. Je r 51,9, u n d B rie f N r. 134, Z. 4f.

N r. 135

Heinrich M üller an Spener

5 .5 .1 6 7 5

615

die fußsole4. W ann ich an das academ ische greuelw esen gedencke, so zittert m ir das hertz im leibe. Ach! w ie v on hertzen m ü d e bin ichs! M an sagts ihnen ja gnug, aber nach dem w o rt, daß m an ihnen sagt im nam en des H E rrn, w ollen sie nicht thun, G o tt seye es geklagt. H err Superintendens N . N .5 hat w egen auffrichtung eines collegii pietatis au ff den U n iv ersiteten ein Theologisches bedencken6 übersandt. Ist ja w ol zubedauren, daß m an n u n allererst v o n auffrichtung eines collegii pietatis consilia pflegen solle, da die U niv ersiteten nichts anders denn scholae pieta­ tis im m erfo rt seyn solten. A ber w ie schm ählich es ist, so nö th ig ists doch auch. E uer H o c h = E h rw ü rd e n christliche erinnerung in gedachter v o rrede w ü r­ de ohne zweiffel viel dazu beförderlich seyn, w ann sich alles so leicht in p raxin führen Hesse, als es in T heoria kan vorgestellet w erden. Ich m eines w enigen orts trage gern hieru n ter u n d bin schuldig beyzutragen, w as ich im m er kan, aber es g eh ö rt ein grösser nachdruck darzu, den kein w iderstand eintreiben7 kan. W enn n u r alle T heo lo g i eines sinnes w ären in C hristo, so stünde der sache noch w ol zu rath en 8. V irtus unita fo rtio r9. G o tt v erbinde uns doch in einem Geist m it dem bande des friedens10, daß w ir alle die V erherrlichung seines hochheiligen nam ens u n d w iederauffrichtung des schier zerfallenen C h ri­ stenthum s einm ütig v o n gantzem hertzen suchen m ögen.

11 bin ichs ] [E nde A b d ru ck D 2], 4 Vgl. B rie f N r. 141, Z . 6 m it A nm . 4. 5 W ahrscheinlich Jo h a n n H einrich H o rb , S u p erin ten d en t der G rafschaft S p o n h eim (s. B rief N r. 5 A n m . 19), d er den V orschlag zur E rric h tu n g v o n akadem ischen C ollegia pietatis am 1 6 .3 . 1675 auch an C h ristian K o rth o lt in K iel geschickt h atte (s. B rie f N r. 3 A n m . 5). 6 D er v o n S pener an einzelne F reunde v ertrau lich übersch ick te E n tw u rf einer U n iv ersitätsre­ fo rm m it d em V orschlag der E in rich tu n g v o n akadem ischen C ollegia pietatis (s. B rie f N r. 3 A n m . 3). 7 Z w in g e n (D W B 3, [328f] 328). 8 H elfen (D W B 8, [173-181] 174-176). 9 V ereinte K raft (T ugend) ist stärker (W a l t h e r N r. 44354a [Vis u n ita fortior]). 10 Vgl. E p h 4,3.

Zuschriften a u f die Pia Desideria

616

136. G ebhard von A lvensleben an Ph.J. Spener1 N eu g attersleb en , 10. M ai 1675

Inhalt B ek u n d et seine F reude üb er die P ostillenvorrede (Pia D esideria). D ie beiden oberen Stände trag en d u rch ih r schlechtes Beispiel die H a u p tv e ra n tw o rtu n g für den allgem einen sittlichen Verfall. S ieht ein H au p th in d ern is darin, daß P rediger w ie S chullehrer kein festes E in k o m m en haben, so n d e rn sich u m L andw irtschaft k ü m m e rn m üssen. D er religiöse E ifer, den die p ro te ­ stan tisch en F ü rsten bei d er E in fü h ru n g der R efo rm atio n b ezeugten, ist erkaltet, w ie die K o n ­ Versionen v o n m eh r als zw anzig F ürsten zu anderen K onfessionen zeigen. G o tt w ird d urch K rieg, Pest u n d T euerung refo rm ieren u nd sich seiner w en ig en G läubigen annehm en.

Überlieferung D :P h .J . S pener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s d er Pietisten, F ran k fu rt a. M . 1693, S. 30f.

Seine Vorrede über des seel. H errn A rnds Postill2 habe ich m it lust gelesen u n d m ich über M [eines] H [ochgeehrten] H [erren] auffrechte christliche Intention erfreuet. D er m o rb u s ist leider bekant un d nicht zu leugnen. Des satans boßh eit aber w iderstehet den heilsam en rem ediis. Ich sage, daß die beyde obere stände3 die m eiste ursach zur hinderung geben. D an n w ie kan ein u n terth an u m b 4 zanck, spielsucht, sauffen usw . bestrafft oder davon abgeführet w erden, w enn die obere selbst diesen la­ stern, w ie leider gnugsam gespüret5 w ird, ergeben seyn? Wie kan ein predi­ ger den geitz u n d andere laster straffen6, w ann er solchem selbst anhänget? U n d im dritten stand7 kan ohne des patrisfam ilias g utem exem plo der diener oder k in d nicht erbauet w erden. Ich finde, daß ein bauer oder u n terth an w egen vieler dienste, die er seiner o brigkeit th u n m u ß , seine kinder von der Schule abzeucht u n d sie zur arbeit 1 G eb h ard v o n A lvensleben (get. 6 .1 .1 6 1 9 -1 .1 0 .1 6 8 1 ); nach p riv ater ju ristisch er A usbil­ d u n g u n d Reisen d u rch die N ied erlan d e u nd F rankreich m it S tu d iu m in Leiden un d O rleans (1644-1646) seit 1649 H o f- u n d Ju stizrat v on H erzo g A u g u st v o n Sachsen-W eißenfels, 1655 G eh eim er Rat, 1659 A m tsh a u p tm a n n zu G iebichenstein; 1668 zog er sich v o n seinen Ä m tern zurück u n d lebte seitdem m it historischen u n d anderen S tudien beschäftigt a u f seinem G u t in N eu g attersleb e n ; seit 1647 M itglied der ‫ ״‬F ru ch tb rin g en d en G esellschaft“ hinterließ er u m fan g ­ reiche h an d sch riftliche A ufzeichnungen, d aru n ter eine g ro ß e S am m lu n g v o n geistlichen Lie­ d ern (A D B 1, 376f; N D B 1, 232f; Jö c h er 1, 319. E B 1, 671). 2 P h .J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 3 D er L eh rstan d u n d d er R egier- od er W ehrstand (statu s/o rd o ecclesiasticus u nd politicus); vgl. A n m . 7. 4 Vgl. D W B 1 1 II, 774 f. 5 G enau erk en n en (D W B 1 0 I I 1, 245). 6 T adeln (D W B 1 0 III, [701-731] 712-716). 7 N ä h r - o d er H ausstand (statu s/o rd o oeconom icus); zur altlutherischen S tändelehre s. B rief N r. 29 A n m . 13.

N r. 136

C . v. Alvensleben an Spener

10. 5. 1673

617

m itn eh m en m uß: ich sehe, w enn er schon einige m ittel ihnen etw as lernen8 zulassen hat, daß er doch lieber m it seinen eigenen kindern als m it frem den gesinde9 h au ß h ält10. U n d darüber lernt die gem eine ju g e n d w enig, und bleiben idioten, sonderlich in ihrem christenthum . Es ist auch ein hindernüß dieser landen, daß m an die prediger m uß lassen v o m ackerbau leben u n d oeconom ica tractiren. D arü b er sie au ff die predig­ ten nicht, w ie sie solten, stu d iren 11, viel w eniger die zeit zu nützlichem lesen anw enden können, u n d w äre gut, daß m an den geistlichen eitel12 fixa gebe, so hätten sie nicht ursach, sich des studii und fleissigen nachsinnens zu entziehen: u n d diß solte m an auch m it den paedagogis u n d schulm eistern thun: u n d den acker lieber den bauren u m billichen ab trag 13 a u ß th u n 14 und die geistliche ehrlich davon unterhalten. M ich düncket auch, m an absolviret zu zeitlich seine studia, und w enn m an 21 oder 22 ja h r alt ist, w il m an schon ein officium publicum haben, da offt der g ru n d k aum gelegt ist. So geschiehet auch die b efo rd eru n g offt durch affecten. O brig k eit b ek ü m m ert sich m eh r u m b ih r einkom m en als ihrer u n terth an en seelen: u n d sind w enig E rnesti D uces Saxoniae15 in der w eit. D er eiffer, der in vorigem seculo bey an n eh m u n g der E vangelischen16 sich gezeiget, erkaltet in diesem seculo sehr: in w elchem ich m eh r als 20 Fürsten finde, die religionem m u tiret h ab en 17. D ie Uneinigkeit unsrer glaubensge­ nossen, deren U rsprung daß offt disputiren u n d au ß grüblung einiger m ate­ rien, die zum glauben nicht erfo rd ert w ird, bauet auch nicht: u n d ist freylich w ahr, daß u m b des eitelen ruhm s und ansehens w illen m anches geschiehet, so m eh r schaden als nutzen der kirchen G ottes gibet. U n te r deß th u n die diener G ottes w ol, daß sie die fehler un d m ängel zeigen un d die rem edia darstellen, w ie M . H .H . je tz o th u t, denn dadurch haben sie m ind sten s18 anim as salviret. Welt bleibt im m erw o l leider w eit19, un d wil niem and der rechten reform ation sich u nterw erffen: darum b reform iret G o tt durch krieg, blut, feuer, pest u n d th eu ru n g un d lasset endlich uns m it unserer hartnäckigkeit dahin gehen, sich seine w enige gläubige (deren w ol in w arheit sehr w enig seynd) vorbehaltend.

8 H ier im Sinne v o n ‫ ״‬le h re n “ m it D a tiv (D W B 6, [768-770] 769). 9 Z u r W o rtfo rm vgl. D W B 4 12, 4108f (der G esind/G esinde) u n d 4109-4113 (das G esinde). 10 E in H au sw esen fü hren, b ew irtsch aften (D W B 4 II, 670f). 11 S tu d ieren a u f etw as, sich v o rb ercitcn (D W B 10 IV, 278). 12 N ich ts als (D W B 3, 387 f). 13 E rsatz, G eg en leistung (D W B 1, 140 f). 14 V erpachten (D W B 1, 997 f). 15 E rn st d er F ro m m e, H erzo g von S achsen-G otha (s. B rie f N r. 10 A n m . 49). 16 E rg än ze: W ahrheit, Lehre, R eligion o. ä. 17 Vgl. A. Räss, D ie C o n v e rtite n seit der R e fo rm atio n 1-13, F reib u rg 1872—1880. - A lvensleben d en k t v erm u tlich auch an zum refo rm ierte n B e kenntnis ü b erg etre te n e F ürsten. 18 Z u dieser älteren W o rtfo rm s. D W B 6, 2231 f. 19 Vgl. W a n d e r 5, 175 (N r. 469) u. ö.

618

Zuschriften a u f die Pia Desideria

137. Joachim Schröder an Ph.J. Spener1 R ostock, 15. M ai 1675

Inhalt N im m t k u rz S tellung zu der P ostillenvorrede (Pia D esideria), in d em er an T h eo p h il G ro ß g e­ bauers u n d an eigene R eform schriften erinnert.

Überlieferung D : P h .J. Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der Pietisten, F ran k fu rt a M 1693, S. 35.

Was die tractaten, so sie m ir gesandt2, für allen aber die Vorrede über S[eligen] A rnds postill3 betrifft, w äre w eitläufftig davon zu schreiben. Bevorab von den vorgeschlagenen m itteln zur besserung deß zerrütteten chri­ stenthum s der Evangelischen, sonderlich au ff hohen schulen. D avon unter ändern zu lesen c. 6 der W ächter=stim m S[anctae] M [em oriae] G roßgebauers4, d arüber ich auch w as herauß gegeben habe u nter ändern von den R egenten au ff A cadem ien5 etc.6

1 Jo a ch im S chröder (9 .3 .1 6 1 3 -1 .6 .1 6 7 7 ) aus R ostock; nach dem S tu d iu m in R ostock 1637 P red ig er in R ostock, Verfasser zahlreicher, z.T. derber k irchenkritischer Schriften, deren K lagen u n d F o rd eru n g en zum eist anderen lutherischen K irch en k ritik ern en tleh n t sind (D BA 1140, 276—283, A D B 32, 515f;Jöcher 4, 354; Z edier 35, 1218; O . K r a b b e , A us dem kirchlichen und w issenschaftlichen L eben R ostocks, B erlin 1863, 344-386; L e u b e , 7 7 -7 9 ; W a l l m a n n , 245-247). 1671 b e v o rw o rte te Spener eine N euausgabe v on J. S chröder, H ellklingende Z u c h t= Posaune (s. Bd. I, B rief N r. 101 A nm . 24). — S chröder gab 1675 im A u ftrag Speners ein R egister zu der A rn dtschen Postille heraus: G eistlicher Schlüssel D eß G eistlichen E vangelisehen Schatz K astens S. H n. Jo h an n is A rndii / D as ist: D rey vollständige R egister über dessen G eistreiche Postillen der E vangelien, F rankfurt a. M .:J. D. Z u n n er, 1675 (B ircher B 5903). 2 N ich t erm ittelt. 3 Ph.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 4 T h eo p h il G ro ß gebauer, W äch terstim m e A uß dem v erw ü steten Z io n (s. B rief N r. 37 A n m . 4 u. 5). ‫ י‬N ich t ein d eu tig zu bestim m en ; zu denken ist v o r allem an diejenigen Schriften, in denen S chröder v o n den L andesherren die A bschaffung akadem ischer M iß b rau ch e (Pennalism us etc.) v erlan g t, z. B. J. S chröder, H o ch w ich tig e in G ottes W ort u n d d er V ernunft gegrü n d ete U rsach en , daß E vangelische F ürsten u n d H erren, dafern Sie es trew lich u n d auffrichtig m it ihren U n terth an cn rneynen, gebühre, w ie allen u nd jed en B arb arey en au ff den in D eutschland belegenen A cadem ien, also in S onderheit auch dem Ä rgelichen u n d S chädlichen Sophistisieren, Scon stisieren , P ennalisiren un d denen deßfalls angestellten N a tio n a l-C o n v e n te n ernstlich und beständig zu steuren un d w ehren . . . / aus H errn D . Johannes M atth aei M e y fa r ti. . . g en o m m en u n d in D ru c k gegeben, R ostock 1641. 6 D en h ier u rsp rü n g lich folgenden T ext ü b ersp rin g t Spener in D u n d schließt das Folgende an m it ‫ ״‬F ern er“ .

N r. 137 Joachim Schröder an Spener

619

1 5 .5 .1 6 7 5

H e rr D o c to r M ü ller7 hat m ir gestern E uer H o c h E h rw ü rd en Vorschläge8 w ie billich h och g erü h m et und die Vorrede m ir auch zugesandt durchzule­ sen, so m it grösser lust und erbauung von m ir geschehen ist. Von diesen sachen n u n hätte ich viel zu schreiben, aber das papier kan es nicht fassen. D iesesm al sage ich nu r, G ott seye hochgelobt, der E uer H o ch = E h rw ü rd e n solche heilsam e G öttliche gedancken eingegeben hat. E r erhalte sie darbey, er gebe kräfftigen nachdruck.

7 H ein rich M ü ller (s. B rie f N r. 135 A n m . 1). 8 D ie R e fo rm v o rsch läg e der P o stillen v o rred e 5 3 ,3 1 -7 9 ,3 2 ]).

(Pia

D esideria

1676,

S. 94-151

[PD

620

Zuschriften a u f die Pia Desideria

138. Johann Ludw ig H artm ann an Ph.J. S pener1 R o th e n b u rg o .T ., 16. M ai 1675

Inhalt L o b t die P o stillen v orrede (Pia D esideria). H ä lt sie in allem fü r unanfechtbar, abgesehen v o n der H o ffn u n g a u f B ek eh ru n g der Ju d e n u n d Fall des P apsttum es. Will sich m it eschatologischen F ragen beschäftigen, das A n tipseudirenicon vo n Z acharias H o g el erneut lesen, fü rch tet aber, daß der Beifall der C hiliasten die R e fo rm w ü n sch e suspekt m ach t. B ietet seine M itarb eit an, die R efo rm v o rsch läg e in die P raxis zu bringen. Schlägt einen S eparatdruck der P ostillenvorrede vor.

Überlieferung D : P h .J. Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a . M. 1693, S. 3 2 -3 3 .

Q ui graviter nuper dolui, quando suavissim am epistolam 2 Tuam accepi, desideratissim am autem praefationem 3 n on itidem , velut statim responsoriae4 meae, quas eodem die F rancofurtum ad te misi, significarunt, m o x eo m agis gavisus sum , quando N o rin b erg ae5, q u orsum concessi, u t libros quosdam em erem , d u m iam iam in procinctu eram discessurus, eiusdem factus fui com pos, unde in via statim legi et relegi atque dom i denuo cum cura pervolvi cum sum m a delectatione. U t non videam , cur iudicium m eu m requiras6, cum om nia, quae zelo pio atque vere theologico scribis et m ones, tam firm o stant talo, ut ne adversarii quidem quicquam reprehendere queant. O m n ib u s enim dubiis, quae forsan nonnulli e nostris possent m overe, iam iam accurate ivisti obviam , u t vix pessim i rosores et osores quicquam sint reperturi, quod carpant, nisi forsan velint arrodere m odestiam tuam circa conversionem Iudaeorum 7 et ruinam dom inationis Papalis8, ubi ego sem per έπέχειν9 tenui, nunc autem altius rem ponderare constitui, quando Te optim a quaeque sperare video: unde etiam m aiorem dabo operam , ut, q u an tu m penes m e, de novo studeam saluberri­ m a, quae porrigis, consilia hinc inde in actum deducere. 1 Z u J. L. H artm an n , S u p erin ten d en t in R o th e n b u rg o. T ., s. B rie f N r. 5 A nm . 1. 2 B rie f N r. 5 v o m 9. 3.1675. 3 Ph.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 4 H artm an n s B rief v o m 16.3.1675 (H alle a. S., A FSt A 51:2; vgl. S c h a t t e n m a n n [wie B rief N r. 5 A n m . 17] 212f). 5 N ü rn b e rg . 6 S. B rie f N r. 5, Z. 10-17. 7 D ie H o ffn u n g einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n in den Pia D esideria 1676 S 7 2 -7 4 (PD 43,3 1 -4 4 ,1 6 ). 8 D ie E rw a rtu n g eines b ev o rsteh en d e n Falls des P ap sttu m s in den Pia D esideria 1676 S 74 (PD 4 4 ,17-45,17). 9 Z u rü c k h a ltu n g üben.

Nr. 138 Joh. Ludw. Hartmann an Spener

16. 5. 1675

621

E didit 1646 A ntipseudirenicon E vangelischen N ebucadnezar des volcks G ottes D n. H o g eliu s10, ubi m ulta vaticinia A pocalyptica illustravit, sed ego eiusdem sententias o b iter duntaxat inspexi, nunc autem inducor, u t relegam , quanquam tem p o ra valde sint m utata. D e eo unice doleo, q u o d C hiliastae11 plerum que aureum pietatis seculum sperantes p io ru m T h eo lo g o ru m optim a vota aliis (de Ecclesiae vulneribus m inus solicitis) faciant suspecta, quasi vellent iisdem applaudere, a quibus tam en Te alienissim um esse bonis o m n i­ bus constat. Ego interea o m n em operam dabo, u t n o n solum hic om nia, quae tam salubriter in aurea illa praefatione m onuisti, in p raxin transferantur, sed et alibi: m one saltem , θεοφίλττατε Vir, et iube, n u n q uam enim deero, quoad potero. U tin am vero laudatissim a tua praefatio in g ratiam eorum , qui postillam B. A rndii iam iam possident, etiam in form a m in ori excuderetur peculiarite r12, sic enim pientissinia tua desideria longe pluribus innotescerent, qui p arvu m libellum avide em erent et legerent! Sane in academ iis paucissim i postillam B. A rndii του πάνυ13 respiciunt atque sic seipsos utilissim is m onitis tuis privant, cui dam no obviam esset eu n d u m peculiari editione. B [eati] D . V olschovii aureum pietatis seculum 14 solicite quaesivi nuper N o rim b erg ae ubivis, sed nullibi licuit videre.

10 Z acharias H o g el d er M ittlere, A n tip se u d iren ico n A p o caly p ticu m (s. B rie f N r. 1 A nni. 6 u. 7). 11 B ereits altk irch lich er N a m e für V ertreter chiliastischer L ehren. 12 Z u m V orschlag eines S eparatdrucks der P o stillen v o rred e s. B rie f N r. 27, Z . 3 7 -4 0 . 13 Z u m S p rach g eb rau ch im Sinne v o n ‫ ״‬celebris“ s. T h esau ru s G raecae L inguae 7, [179-182] 181f. 14 M o ev iu s V olschovius, A u reu m Pietatis S eculum (s. B rie f N r. 33 A nm . 28 u. 29).

622

Zuschriften a u f die Pia Desideria

139. Justus Jacob Leibniz an Ph.J. S pener1 N ü rn b e rg , 8. Ju n i 1675

Inhalt Z o llt der P o stillen vorrede (Pia D esideria) unein g esch rän k t Beifall.

Überlieferung D : P h .J. Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a .M . 1693, S. 35.

Recens A rndianae Postillae editio2 seriis pietatis cultoribus erit gratissim a, addita im prim is M ax[ime] R ev[erendae] V [estrae] Exc[ellentiae] utilissim a praefatione3, qua tanquam corona variis coruscante gem m is redim ita in scenam m agno cum applausu denuo prodibit. Saluberrim a certe consilia p ro p o n u n tu r, quibus, si locus daretur in singulis hierarchiis4, de Ecclesiae nostrae a vulneribus, quibus scatebat, u t et fam ae ipsius, quae aegrotabat, dum exoptata restitutione in in teg ru m nullus dubitarem . N o n erit igitur, ut V. M .R . E. m eam exquirat sententiam . E go πάντα καλώς acclamo!

3 co rru scan te: D. 1 Z u J .J . Leibniz, P farrer u n d A ntistes in N ü rn b e rg , s. B rie f N r. 79 A nm . 1. 2 J. A rn d t, Postilla (s. B rie f N r. 3 A nm . 8). 3 P h.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 4 D ie drei Stände innerhalb der K irche nach der altlutherischen Ständelehre: status politicus, ecclesiasticus u n d o econom icus (vgl. B rie f N r. 29 A nm . 13).

Nr. 140

Chr. H uth an Spener

10. 6. 1675

623

140. C hristoph H u th an P h.J. S p en er1 F riedberg, 10. Ju n i 1675

Inhalt G ibt die v o n S pener erbetene S tellungnahm e ü b er die P ostillen V orrede (Pia D esideria): S tim m t der B esch reib u n g des v erd erb te n Z ustandes der evangelischen K irche zu. H ält den V orschlag der C ollegia pietatis fü r gefährlich, w eil d u rch v o rw itzig e u n d sc h w er zu b e a n tw o rte n d e Fragen die A u to ritä t des P farram tes in Frage gestellt w erd en k ö n n te. G em ein d ev ersam m lu n g e n nach 1K or 14 w aren n u r in ap o stolischer Z eit m öglich. H ält sta tt d er C ollegia pietatis die v o n Spener v o rg esch lag en en B ibellesestunden für eher angebracht. - B ittet, sich fü r [Johann E rasm us] Kleins B e w e rb u n g u m die P farrstelle in K leinkarben einzusetzen. - D a n k t fü r die E m p feh ­ lun g ssch reib en , die sein S ohn v o n S pener erh alten hat.

Überlieferung A: H alle a.S ., A FSt, A 140: 34.

H o ch E h rw ü rd ig er, G roßachtpar u n d H ochgelahrter, insonderß groß g [ü n stiger] h o ch g eeh rter H err D octor. A u ff deroselben bey Ü berreichung der V orrede üb er H errn A rndii Seel: PostilP freundlich beschehenes begehren, m eine gedancken darüber zueröff­ nen, h ette ich schon längst a n tw o rten sollen, w elchs aber so lang verblieben, w eil ich keine gelegenheit haben können, m it unßers H errn B urggraffens G naden3, der ebenfalß um b sein hochvernünfftiges iudicium durch m ich zuüberschreiben angesprochen w urde, darüber zu conferiren, alß w elcher in solcher zeit etliche w ochen zu D a rm b sta tt4, die üb rig en m it vielen auff= und abreyßen bey denen m aretirenden V ölckern5 u n d anderen unabhaltlichen Visiten u n d U n ru h e n , dann E r fast stets u n ter w affen6 seyn m uß, zubricht7. In dem ich aber dießer tagen v o n H e rrn P farrh errn K lein8 verstanden, daß u ff E uer H [och ]E h rw [ü rd en ] d urch Ihn beschehenes nochm ahlige erinnern von H ochged[achtem ] H e rrn B urggraffen zu ehest folgender selbst eigener an tw o rt V ertröstung geschehen, habe ich m eine w enige a n tw o rt lenger nicht

1 Z u C h r. H u th , P fa rrer in F riedberg, s. B rie f N r. 31 A n m . 1. 2 Ph.J. S pener, P o stillen v o rred e (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 3 H ans E itel D iede zu F ürstenstein (s. B rie f N r. 32 A n m . 1). 4 D arm stad t. 5 M aro d ieren d es, u m herschw eifendes K riegsvolk; offenbar im Z u sa m m e n h a n g des R eichs­ krieges m it F rankreich. 6 In K rieg sb ereitsch aft (D W B 13, [251—288] 273). 7 Z u b rin g t. 8 Jo h a n n E rasm u s K lein (4 .8 .1 6 4 4 -2 .1 0 .1 7 2 4 ) aus S ulzbach im T aunus; nach dem S tudium in G ießen (9.7.1664: K l e w i t z / E b e l , 49) u n d S tra ß b u rg (stud. theol. 2 5 .4 .1 6 6 6 : K n o d 1, 638) 1673-1675 P fa rrer in O k arb en , 1675-1724 P farrer in K lein-K arben ( D i e h l , H assia Sacra 4, 275.279).

5

10

15

624

Zuschriften a u f die Pia Desideria

auffziehen, sondern u ff g ro ß g ü n stig gegebene freyheit m ein geringfügig sentim ent deroselben überschreiben sollen. U n d zw ar, so viel der Inhalt der ersten acht blätter in der V orrede9 betrifft, finde ich darin allerdings den elenden u n d b etrü b ten Z ustand unßerer K ir­ chen w egen der in allen Ständen großen u n d vielen v o r äugen liegenden m ängel w o h l angeführet u n d beklagt. U n d halt ich gäntzlich dafür, daß, w er nicht bey solcher b ew andnuß neben hertzlichem seufftzen un d gebet zu G ott, so viel einem ieden seinerseits m üglich ist, zur besserung m it hand hilfft anlegen, ein solcher dam it, w ie w enig er G ottes un d seiner K irchen achte, ein öffentlich Z eu g n u ß v o n sich gebe un d alßo für ein glied der K irchen gehalten zu w erden n icht w e rth seye. D ie in folgenden blättern fürgeschlagene rem edia10 finde ich derm aßen beschaffen, daß ich n u r w ünschete, w ie dieselbige in der rechten absicht auff das in u n ß ern K irchen bey dem m ehrerntheil zerfallenen, aber durchgehends durch G ottes G nad w ieder w o h l einzurichtende w ahre C hristen th u m b w ohl abgefasset sind, alßo auch dieselbige sich w o lten dahin nach w ünsch practiciren lassen. Es m ö ch te aber etw a zubesorgen seyn, daß bey dem in fol[io] 9 fac[ies] 2 sub num [ero] 311 gethanen u n d zw ar zu anderer reifflichen nachdencken gesetzten V orschlag einige die erlaubte freyheit, öffentlich ihre dubia fürzu­ legen u nd deren erleuterung zu begehren, m ö chten zu fürlegung seuchtiger12 fragen, 1. T im . 6,413, m ißbrauchen, w elchem zw ar E w er H ochE hrw fürden] durch den erw ehnten abschnitt etw a sich eräugnenden fürw itzes, zancksucht etc. v o rg eb aw et14. D iew eil m an aber w eiß un d erfehrt, w ie gem eine leuthe, die etwas, sonderlich in geistlichen dingen, zuverstehen sich einbil­ den, gesinnet sind, nem blich, w o sie u ff irgend einige vorbrachte dubia aus b erü rten Ursachen nicht in fo rm irt, sondern dam it alß zur E hre G ottes und geistlichen w ach ß th u m b nichts dienenden, ob schon m it guter bescheiden­ heit, abgew ießen w erd en solten, daß viel derselben dafür halten w erden, alß ob andere, sonderlich der Prediger, der das directorium zuführen hette, von nicht so vielem verstand w ären, daß sie ihre dubia hetten auflößen können und darhero sich u n ter dem fürw and, alß ob sie nicht zur ehre G ottes und g eistlich em ] w ach ß th u m dienlich, v o n b ean tw o rtu n g derenselben loßge-

30 /w ie d e r/. 9 D ie A nalyse des v erd erb te n Z u stan d es der K irche nach allen drei S tänden in der P ostillen­ Vorrede 1675, Bl. [ l]- [8 ] = Pia D esideria 1676, S. 1 -9 4 (PD 9,2 5 -5 3 ,3 0 ). 10 D ie R efo rm v o rschläge in der P ostillenvorrede 1675, Bl. [9]r—[14]r = Pia D esideria 1676, S. 94 -1 5 5 (P D 5 3 ,31-81,20). 11 D er V orschlag zur E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in der P ostillenvorrede, Bl. [9]v = Pia D esideria 1676, S. 97-101 (PD 55,13-56,37). 12 N a c h der L u th erü b ersetzu n g (1545) v o n lT im 6,4: k ran k h aft (vgl. D W B 1 0 1, 699). 13 lT im 6,4. 14 P o stillen v o rrede 1675, Bl. [9]r = Pia D esideria 1676, S. 99 (PD 5 6 ,7-12).

N r. 140

Chr. H uth an Spener

10. 6. 1675

625

w ürcket, w elches, obs schon in der w arh eit nicht also w ere, gleichw ol bey nicht gnugsam berichteten leyen zum w enigsten eine argw öhnische v erm u - 50 thung k ö n te gegen das P red ig am p t erw ecken, zugeschw eigen, w an nicht von einem eine solche expedite15 an tw o rt, w ie sie v o n dem fragenden theil verlangt w ird , erfolget, w ie dan nicht einem ieden gegeben ist, auff alles in contin en ti16 so gründlich iedesm ahls zuan tw o rten , alß es der sachen w ichtig­ keit erfordert, daß es zu unverschuldeter V erkleinerung auch der M inistro - 55 rum Ecclesiae selbst, sonderlich w o auch w iedriger religion v e rw a n d te17 in derg leich en ] v ersam blung k o m m en solten, ausschlagen w ürde. U n d ob w o h l in p rim itiva Ecclesia N o v i Testjam enti] dergleichen versam blungen, in w elchen auch die G em eine m acht gehabt zureden un d zuantw o rten , sind gehalten w o rd en , w ie ex 1. C or. 1418 Zusehen, so hat 60 iedoch m eines unvorgreifflichen erachtens solcher brauch desto besser ge­ halten w erd en können, diew eil bey dam ahligem Z u stan d der K irchen die gegenw ertige au th o rität der A postel u n d anderer A postolischen M änner, die m it außerordentlichen gaben v o n G o tt au ßgerüstet gew est, allem vorangew estem 19 zubesorgen stehenden U n w esen alßobald abhelfflich ziel u nd 65 m aß gegeben. U m b deßw illen zu bedencken stünde, ob nicht in absicht auff unßerer nu n m eh rig en kirchen zustand u n d gelegenheit bedeutete V ersam blungen an statt der freyheit zu fragen m it vorh erg eh en d em gebet u m b göttliche E r­ leuchtung des Verstands, m it fleißiger Verlesung H . Schrifft u n d zugethanen 70 kurtzen sum m arien, w ie sub n. 2 b erü h rten 9. blats20 fürgeschlagen, gehal­ ten, sonsten aber die leuthe zum fleißigsten v o n der Cantzel, auch bey ändern gelegenheiten erm ahnet w ü rd en , der Prediger m it fragen zu erbaw ung ihres C h risten th u m b s nicht zuschonen, so ndern ihnen deßw egen ohne scheu zuzusprechen. 75 W orbey dan auch w o h l dienlich seyn solte, die H . Schrifft u nd deren verstand reichlicher u n ter die leuthe, sonderlich auch u ff dem lande u nter das rohe baw ern v o lck zubringen, w an in denen Schulen durch geübte Schul­ m eister die Bibel fleißiger zuleßen u n d zuerklären anstalt gem acht w erden könte. D an n ich dafür hielte, w an einm ahl einer gantzen G em einde Ju g en d 80 m it G ottes w o rt reichlich u n d w ohl un terrich tet in m anßalter auffbracht21 w ere w o rd en , es w ü rd e alßdan das übrig e leichter v o n statten gehen. Dießes einige habe ich alßo aus v o n M [eines] H [ochgeehrten] herren D r. m ir g ro ß g ü n stig gegebenen freyheit zu an tw o rten m ich erkühnet, w iew ohl

15 D irek t (vgl. D u C a n g e 1, 369 s.v. expediose). 16 A u f der Stelle, so fo rt (vgl. D u C a n g e 1, 534). 17 R efo rm ierte. 18 1K or 14,2 6 -4 0 . 19 B e v o rsteh en d . 20 D er V orschlag zu k u rso risch er L ektüre d er B ibel in der P o stillen v o rred e 1675, Bl. [9]r = Pia D esideria 1676, S. 97 (P D 5 5,7-12). 21 G ro ß g ezo g en (D W B 1, [629f] 629).

626

Zuschriften a u f die Pia Desideria

m ir nicht zweiffelt, E. H o ch E h rw ü rd en v o n G ott erleuchtete Vorschläge viel tieffer bedacht u n d außgesonnen seyen, alß ich sie m it m einem w enigen iudicio begreiffen m ögen. D er höchste vatter deß liechts22 w o lte alle in dießer Vorrede enthaltene und m eh r andere E w er H o ch E h rw ü rd en zu der kirchen C hristi besten angesehene führende C onsilia m it K rafft aus der höhe23 segnen, zu beförder­ licher bew erckstelligung derselbigen rechtschaffen eiferige gem üther er­ w ecken und durch w iederauffrichtung deß so elend zerfallenen w ahren und u n geferbten C h risten th u m b s vieler taußend m enschen seeligkeit zu seines H [eiligen] N ahm ens E hre befördern u m b deß verdienstlichen blutes Jesu C hristi w illen, A m en. Es ist M H H D r sonst w issend, daß der keyßerlichen B u rg 24 Pfarr zu Klein C arb en 25 vacant w orden. W an dan zu solcher, w ie m an v ern im p t sich bey H errn C u rtio 26 bereits viel C o m p eten ten angem eldet, alß habe E. H o ch E h rw [ürden] hierunder dienstlich ersuchen und bitten w ollen, da, w ie m ir nicht zw eiffelt, dieselbe bey W ohlgedachtem H e rrn C u rtio für H errn Kleinen, itzigen P farrh errn zu O carben27, der seiner bißher w ohlgeführten lehr und lebens halben bekandt und deßw egen w ohl w erth ist, daß er für andern, die etw a deßhalben so w o h l u n d gnugsam noch nicht bekand sind, in solchen dienst gelangen solte, zu seiner beförderung etw as w ürcken können, solchen sich bester m aßen w o lten laßen reco m m en d iret seyn; ich lebe der gewissen hoffnung, ebenbem elter H err Klein w erde m it seinen feinen gaben bey der itzo vacirenden G em ein (welche g rößer alß seine itzige zu O carben) u nd m it seinem exem plarischen sittsam en w andel durch G ottes gnade viel nutzen schaffen, besonderß w eil auch die erledigte Pfarrgem einde Ihn zu ihrem Seelensorger hertzlich w ünschen, an deßen stelle, w eil selbe die keyßerliche B u rg absolute allein zubegehen hat, ohne w eitläufftigkeit balt w ieder ein tüchtig subiectum kan v erordnet w erden. Was Ihre H E h rw ü rd e n dießfalß w erden thun, w ird H err Klein nach m ir iederzeit m it aller danckbarkeit schuldigster m aßen erkennen und geflißen seyn, solches in andere w ege w ieder zu dem eriren.

103 /in solchen . . . gelangen/. 22 Jak 1,17. 23 L k 24,49. 24 D ie reich su n m ittelb are B u rg Friedberg. 25 K lein -K arb en in der W etterau. 26 W ilhelm C u rtiu s (de C u rti), englischer R esident in D eu tsch lan d ( B i t t n e r - G r o s s , 186.191.194.398). - D ie K o llatu r v o n K lein-K arben h atte nach d em D reiß ig jäh rig en K rieg der K u rfü rst v o n d er Pfalz inne, d er sie seinerseits als L ehen an die F am ilie C u rtiu s w eitergegeben h atte (vgl. D i e h l , H assia Sacra 4, 275). 27 O k a rb e n in der W etterau.

N r. 140

Chr. H uth an Spener

10. 6. 1675

627

N eb en st dießem bin ich seyt m eines sohns28 v o n E. H E h rw ü rd e n g enom ­ m en abschied noch obligirt, fleißigsten danck zu sagen, w elches hiem it schuldigster geb ü h r nach ablege, für D ero ihm e ertheilte gute testim oniales u nd geschickte recom m endatitias, deren guten effect er m ir sonderlich gerühm et, w ie ich den verm eine, alß er Vorhabens gew eßen, daß er w erde M H H D rn seine dancksagung schrifftlich abgelegt haben; falß es aber nicht geschehen w ere, w o lte es E. H o c h E h rw ü rd e n seiner seyt Pfingsten ihn angefallenen Unpäßlichkeit m it hefftigen kopffschm ertzen u nd m agenw ehe zuschreiben. Ich verhoffe zw ar erfolgte besserung, habe aber davon noch keine gew isse nachricht. W om it nechst göttlicher em bfehlung dero gantzen w erth esten fam ili verbleibe

120

125

B urg Friedberg den l 0 .te n Junii 1675. E w er H o c h E h rw ü rd e n zu G ebet u n d diensten trew ergebenster M . C h risto ff H u th m [anu]m [ea]

D em e H o ch E h rw ü rd ig en , G roßachtparen u n d ho chgelahrten H errn, H errn Philipp Jacob Spenern, SS. T heologiae h o ch b erü h m ten D octori, deß H eyli­ gen Reichs Statt Franckfurt am M ay n ho ch w o h l vero rd n eten trew fleißigen E vangelischen P redigern u n d Eines H o ch E h rw : M inistern daselbst Seniori usw . M einem insonderß gro ß g ü n stig en h o chgeehrten H errn. Franckfurt.

11 7 f | w elches . . . ablege |.

28 Jo h a n n C h risto p h H u th (get. 6 .1 .1 6 5 6 -2 4 .1 1 .1 7 3 8 ) aus A ssenheim ; zu dieser Z eit T h e o ­ lo g iestu d en t in G ießen (23.4.1675; K l e w i t z / E b e l , 74), zu v o r o ffen b ar für einige Z eit im H aus Speners (s. B rie f N r. 151, Z . 12f), später in S tra ß b u rg (stud. theol. 10.4.1676; K n o d 1, 647), 1685-1694 P fa rrer in G ro n au a .d . B ergstraße, 1694-1707 in R eichelsheim im O d en w ald , 1707—1738 in B u rg F ried berg ( D i e h l , H assia Sacra 4, 261).

130

135

628

Zuschriften a u f die Pia Desideria

141. G ottlieb Spizel an P h.J. Spener1 A u g sb u rg , 13. Ju n i 1675

Inhalt H a t die ü b ersan d te P ostillenvorrede g rü n d lic h gelesen. H ält die U n te rsu c h u n g der K rankheiten der K irch e u n d d er m öglichen H eilm ittel für n o tw en d ig . Sieht den G ru n d aller Ü b el im M angel an w a h re r F rö m m ig k eit. F ü h rt die elende G estalt un d V erfolgung der evangelischen K irche auf die Schuld d er u n terein an d er zerstritten en kirchlichen A m tsträ g e r zurück. B ittet, bei E useb ähnliche E rfah ru n g en aus der A lten K irche nachzulesen. V om M iß b rau ch der K irchengew alt d u rch die F ü rsten u n d ihre politischen B erater.

Überlieferung K 2 : A u g sb u rg , SStB, 2° C o d . A ug. 409, Bl. 573r- 5 7 6 v. D : P h .J. Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a. M . 1693, S. 3 5 f (Z. 4 -16).

Sal[utem] & p ro sp erit[atem ] om nigenam ! A d m o d u m Rev. A m plissim e atque Excellentissim e Vir. Fautor, A m ice & in C h risto Frater h o n o ra t[issime]. Q u am p rim u m n obilem tuam sum m aeque pietatis zelo conspicuam (quam postillae A rndianae praefixisti) praefationem 3 n o n fugitivo solum perlustra­ vi oculo, sed debita m entis attentione a capite ad calcem4 usque pellegi, insignis cuiusdam M edici partes a Te im pletas deprehendi, qui, cum de m orbis gravissim is agere statuat, n on universales solum & clarissimas eo­ rum affert rationes atrocesque exponit cruciatus, verum etiam ea, quae ad aegrorum salubritatem faciunt, rem edia subm inistrare conatur, qu u m nulla pars m agis expecti soleat aut nihil prius m edicina polliceatur: Ita Tu, viro­ ru m optim e, post im pensam saluberrim am in excutiendis m o rb o ru m nos­ tro ru m periculosissim orum sem inariis operam m ediis egregiis dam na in1 -3 Sal [utem ] . . . honorat[issim e] ] v o n Spizel. 5 fugitivo: D ] fugitino: K . 6 d e b ita ] + . 9 cruciatus: D ] cruciatur: K. 10 q u u m ] qu am : D . 11 m a g is ] - D . expeti: D.

1 Z u G. Spizel, D iaconus in A u g sb u rg , s. B rief N r. 3 A nm . 1. 2 Bei dem hier abgedruckten S chriftstück h andelt es sich offenbar um eine für einen m ögli­ chen D ru ck vorgesehene K opie v o n Spizels Brief, w ie die M arginalnotizen un d vereinzelte M ajuskelschreibw eise v erm u ten lassen. - N u r einzelne, im tex tk ritisch en A p p arat nachgew ie­ sene Stellen stam m en von Spizels H and. E n tsteh u n g sv arian ten w erd en d o rt n u r aufgeführt, sofern es sich u m K o rrek tu ren Spizels handelt. Z ahlreiche K o n jek tu ren w aren n ötig, weil der T ex t in den Falz der g eb undenen H andschrift hineinreicht. D iese m it [ ]-K lam m ern kenntlich g em ach ten K o n jek turen sind nicht in den A p p arat au fgenom m en. 3 Ph.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rief N r. 3 A nm . 9). 4 Vom K o p f bis zur Ferse ( W a n d e r 2, 1534, N r. 834; vgl. O t t o , S p ric h w ö rter der R öm er, S. 355; W a l t h e r , 34287a3; Jes 1,6; D tn 28,35).

N r. 141

G. Spizel an Spener

i3. 6. 1675

629

gentia p raevertere m aleque habentibus (si m o d o pessim a eo ru m conditio p erm ittat) p ristinam optatam q u e conciliare in colum itatem divino fretus auxilio allaborasti. Q u an d o q u id em vero vix ullum sit studium , quod res C hristiano-E vangelica & tem p o ra nostra calam itosissim a m agis efflagitent, in m ultis aliis T heologiae partibus satis sit desudatum , hic vero quaedam tu m dicenda restent tu m agenda etiam , denique vix ullu m sit a rg u m en tu m , in quo vere & sincere θεοφιλής τις & seculo hocce dignius operetur, quam quod m oribus pravis em endandis deploratisque anim i m o rb is depellendis im penditur, ideo oblatam a Te provinciam eo suscipere lubentius atque tu m de M O R B IS corpori sacrae nostrae publicae rei apprim e noxiis, tu m de R E M E D IIS etiam Tecum m ea com m unicare m eletem ata constitui, hac quidem vice (ne debitos epistolae lim ites excessisse videar) in pervestigando m alo ru m m o rb o ru m q u e ta n tu m n o n o m n iu m fonte inque p rofluente hinc una vel altera U M O R U M pol[iti]co-E cclesiasticorum palude ostendenda aliquam posi­ turus operam . Q u em vero alium m alo ru m a Te in laudata praefatione d ep loratorum m o rb o ru m q u e F O N T E M statuam us, quam horribilem m entium , etia[m] doctrina p u rio ri im b u taru m , etiam D E I & Ecclesiae m inisterio consecrfa]tarum , distractionem & ab illo om nigenae felicitatis fonte ad, nescio, quas perforatas m undanae vanitatis cisternas conversionem exiti[gosam ], qua occupati p lu rim i pietati sincerae ubique p onere obicem variisque ex[ci]tatis scandalis portas atque fenestras m agis m agisque ingruenti malitia[e] aperire n eutiq u am verentur? E t cum neglecto, im o abiecto p ro p em o d u m interiori illo S[acro] S[ancti] N u m in is cultu, plerique (cuiuscunque status vel ordinis sint) de extern o dun tax at R eligionis schem ate custodiendo vindicandoque sint solliciti, hinc exiguam adeo verae pietati propagandae im p en d u n t operam , culpa sua ipsam provocantes N em esin gravissim isque calam itatibus pu rio rem Ecclesiam p rem entibus subm inistrantes occasionem . H aud abs re sub initium praefationis Tuae principem inter m ala Ecclesiam n o stram infestantia locum assignasti persecutionibus5, quibus elegantissinra priscae pariter ac recentioris Ecclesiae facies m isere fuerit conturbata. Q u id si vero nobili q uopiam docu m en to ostendam , easdem no n nisi ipsorum o rth o ­ d o x o ru m &, q u o d cum prim is lu gendum , D o c to ru m etiam m in istro ru m q u e E cclesiasticorum culpa contigisse & ab ipso N u m in e irato tanquam debitas sum m as tepiditatis m alitiaeque extrem ae poenas fuisse im m issas? Audi, obsecro, E usebium de palm aria persecutionis gentilitiae (quae aevo suo Ecclesiam exercuit gravissim eque afflixit) causa differentem & conqueren-

24 R E M E D IIS < R E M E D V S . 31 etia[m ] ] [T extverlust d u rch A usriß]. 3 2 f consecr[a]taru m ] [T ex tv erlu st durch A usriß]. 50—60 [M arginalnotiz:] E useb. lib. VIII. H ist. Eccles. c. I. 51 g rav issim eque < gravissim a. 5 D ie V erfo lg u n g d er E vangelischen K irche (Pia D esideria 1676, S. 4 - 6 [PD 11,17-12,18]).

15

20

25

30

35

40

45

50

630

55

60

65

70

75

80

Zuschriften a u f die Pia Desideria

tem in hunc m o d u m 6: C u m ex nim ia libertate in negligentiam ac desidiam prolapsi essem us, cum alter alteri invidere atque obtrectare coepisset; cum inter nos quasi bella infestina gererem us verbis tanquam arm is quibusdam hostisque nos m u tu o vulnerantes; cum A N T IS T IT E S adversus A N T IS T I­ TE S, p opuli in populos collisi, iurgia ac tu m ultus agitarent; denique cum fraus & sim ulatio ad su m m u m m alitiae culm en adolevisset: tum D IV IN A U L T IO levi brachio, u t solet, integro ad huc Ecclesiae statu & fidelium turbis libere convenientibus, sensivi ac m oderate in nos coepit anim advertere, orsa p rim u m persecutione ab iis, qui m ilitabant. C u m vero sensu om n i destituti de placando D E I num ine ne cogitarem us quidem , quin potius instar im p io ru m q u o ru n d am res hum anas nulla sollici­ tudine ac providentia gubernari rati, alia quotidie crim ina aliis adiicerem us; cum PA S T O R E S n o stri spreta religionis regula m utuis inter se contentionibus decertarent, nihil aliud quam iurgiam inas, aem ulationem , otia ac m u ­ tuas inim icitias am plificare flutentes, P rincipatum quasi tyrannidem quandam contentissim e sibi vindicantes: tunc d em um iuxta dictum H ierem iae7 obscuravit D om inus in ira sua filiam sion, fodeiecit de coelo gloriam Israel, nec recordatu[s] est scabelli p edum su o ru m , in die irae suae subm ersit D o m in u s o m n em decorem Israelis & macerias eius om nes destruxit etc. Q u id , quaeso, significantius de p rim a persecutionum Ecclesiam etiam E vangelicam exercentium origine posset enunciari, cui tantae calamitatis (qu[a] de tantopere T u praefationis initio es conquestus8) causa iure potiori tribui atque im putari, p raeterquam pudendis illis vitiosisque hum oribus, quibus priscae Ecclesiae corpus ex Eusebii indicio tantoper[e] fuit co rrup­ tu m , u t non nisi extrem is sectionis et ultionis rem ediis sanari poterit? E t cum consim ilis plane καχεξία & κακοχυμία nostrae Ecclesiae corpus tantum non u niversum invaserit, n o n m irabim us, si Evangelicae quoque sionis gloria m agis obscuretur h o rren d u m q u e novae cuiusdam sectionis aut ultionis per M elitantes im m [a]neat periculum , idque eo m aius ac gravius, quo m agis (Te diserte non m inus quam prolixe in laud. praefat. ostentende9) om ne caput n o stru m , h.e. caeteris im perans m em bris laborat, om ne cor (ordo Politicus sive o rd o Ecclesiasticjus]) est languidum , a planta pedis usque ad verticem 10, h.e. in tota vita com m uni, vix quicquam sani depurenditur. 54 in ter nos < internos. 57f [M arginalnotiz:] N . 3 (?). 59 sensivi: cj ] sensini: K. 76—84 [M arginalnotiz:] Jes. 1. 77 | καχεξία & κακοχυμία [ [eingefügt in freigelassene L ükke], 79 ultionis: cj ] ustionis: K. 82 |o r d o p o litic u s|. 83 E cclesiasticus: cj ] Ecclesiastici: K. 6 E usebius, Ecclesiasticae H isto riae L ibri D ecem , 8. B uch, K ap. 1, A b sch n itt 7 - 8 (C u m ex n im ia . . . d estru x it etc.) (M igne, P G 20, [739-744] 741 f B -C ). 7 K lgl 2,1 f. 8 D ie allgem eine K lage ü b er das E lend der evangelischen K irche in den Pia D esideria 1676, S. 2 - 8 (PD 10,19-14,4). 9 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 3 f (PD 11,4-13). 10 S. A n m . 4.

N r. 141

G. Spizel an Spener

13. 6. 1675

631

A tque u t de C A P IT E m orbisque id ipsum infestantibus (Tua observaturus vestigia) dicam initio, profligata fere suprem i Regis reverentia atque authoritas praeposteraeque fluxae potestatis am or desiderium que effecit hactenus, u t P ro ceru m plerique, curam R eligionis s. pietatis solidae curae Regionis posthabentes, de illius increm ento, em o lu m en to q u e parum aut nihil o m n in o solliciti fuerint solaque R eligionis u m b ra tituloque contenti, falsam u t p lu rim u m religionis ostintarius im aginem , u t hisce veluti retibus honores ac im peria, q u o ru m sitientissim i sunt, aucupari possint adeoque (ut de aevi sui politicis dicebat Iovinianus11). N o n D E U M sed p u rp u ram colen­ tes, hucusque anim um p ro d id erin t a vera pietate su m m e alienum 12; Jerobeam icis13 ad haec im buti corruptique artibus, tan tu m n on om nia divina iura evertere o m n em q u e R eligionem pro in stru m en to conservandi statum civi­ lem habere & ad im pietatis suae regulas exam inare n o n dubitaverint. Vix m aius invenias m alum , quam Principem hoc ipso insignitum charactere, religionem n o n integro fidelique anim o am plectentem , sed suis subii cientem libidinibus, ficte d untaxat & sim ulate eam colentem , quatenus nim iru m consiliis suis utilem fore crediderit tunc d eserturum & personam abiecturum , cum sibi noxiam fore persuaserit, eum ingenti quidem N u m in is iniuria & R eip[ublicae] im o etiam Ecclesiae totius pernicie. E tenim quid m ente ita illa religionis honestatisque sim ulatione pesti­ lentius, qua praeter p rom iscuam plebem saepe ipsi pietatis professores, verbique divini praecones in gravissim um in d u can tur errorem , im o puden­ do tandem gratiae hum anae respectu fascinati, ab officii sui ipsiusque pietatis sem ita tu rp ite r deficiant. Q uid, quo d tepidi illi religionis christianae evangelicaeque protectores politici pro plenaria sua circa sacra (uti quidem existi­ m ant) potestate, u t p lu rim u m n o n alios sacris ad m oveant m inisteriis praeterquam S U O S SIM ILES D eoque exosos artium sim ulandi dissim ulandique illiberalium m agistros atque de h om inibus (ut quidam diserte professus est) ad S T A T U M aptioribus intrudendis lab o ren [t] unice. Q uales, obsecro, ex huiu sm o d i corruptae intentionis sem inari[o] fructus expectes sincerae fidei professione dignos? Q u id m iru m , qu o d carnali quodam respectu ad sacra m unia designati om ni fere destitu an tu r Spiritu satisque frigide suo 9 3 f [M arginalnotiz]: Socrat. lib. III c. II (?). serte < deserte.

110 potestate: cj ] p ro testate: K.

112 di­

11 Jo v ian u s Flavius, christlicher rö m isch er K aiser (363/64). 12 Socrates Scholasticus, H isto ria E cclesiastica, 3. B uch, 25. K apitel: ‫ ״‬N a m in O ratio n e q u am de illius [Im peratoris] consulatu scripsit [T hem istius P h ilo so p h u s], Im p e ra to re m m agnis effert lau d ib u s, ob id q u o d concessa cuique libera facultate colendi n u m in is p ro u t vellet, ad u lto ru m m o res co m p resserit. Q u o s q u id em facete p erstrin g en s, ait ex p erim en to c o g n itu m esse; illos n o n D eu m , sed p u rp u ra m colere: planeque sim iles esse E u rip o , q ui m o d o in hanc, m o d o in illam p artem fe rtu r“ (ed. H enricus Valesius, A m ste rd am 1700, S. 138 = M igne, P G 67, 455 B). 13 I n d e r A rt d e sje ro b e a m , der sich nach lK ö n 1 2 ,1-14,20 v o n G o tt a b w a n d te u n d A ltäre für frem d e G ö tte r bau en ließ.

85

90

95

100

105

110

115

632

Zuschriften a u f die Pia Desideria

officio fungantur? Si prava parentum intentio (uti Tu ipse quondam praeciare per literas edocuisti14) saepe im pediat, quom inus filii ad sacra adhibiti feliciori gaudeant successu, quantam , quaeso, cursui evangelio rem oram iniiciet carnalis ille p atro n o ru m in designandis, eligendis confirm andisque D octoribus publicis respectus? D iru m dixero, qui om nia in Ecclesia p ertu r­ bet laudabilesque b o n o ru m ferv id o ru m q u e praeconum conatus opprim at atque conficiat. Q uoties Iasones15 a malis electi Principibus irrita fecere cuncta piorum sacerdotum circa pietatem propag an d am consilia atque Regi gratificarentur m agis, om nigenae im pietati aperuere fenestras, verbis etiam & suasionibus concitato ad propriam perniciem populo? Ac licet frequens experientia docuerit, quam m ale hactenus o rth o d o x is etiam superioribus cesserint con­ silia a carnis profecta prudentia, u t illa ipsa Ecclesiae no n m inus quam Reip. perniciem attulerint, quae antea veluti singularia quaedam adm inicula plures sunt adm irati; nihilom inus tam en, de corrigenda em endandaque prava (qua de dixi) intentione neutiquam illi fuerint solliciti, sed densioribus magis m agisque im prudentiae tenebris involuti. Fontem m e nunc indigetasse non diffiteberis, ex quo innum era hactenus in utram q u e Rem publicam m ala veluti foetulentae paludes sunt derivata, im o m o rb o ru m pestilentissim orum (quibus corpus publicum hucusque labora­ vit) sem inarium fuisse & excussuum . Q uodsi vero de rem ediis eo, quo pars est, studio sim ul solliciti, operam cum prim is ob dandam esse advertam us, ne m orbis ipsis duriora applicentur, neve personali illo elencho (quo unus duntaxat alterque sigillatim publice corrippitur) adhibito, anim i alias a pietate alienissmi m agis exasperentur odioque inflam m ati v ehem entiori pro sua, qua pollent, potestate extrem um pietati accensans exitium . N o n n e m agistra experientia didicim us hactenus ad aedificationem Ecclesiae parum , m u ltu m vero ad destructionem scandalizationem profecisse illos concionatores, qui C ym bam , officii elenchticum vix in altam provectam gravissim isque affectuum agitatam T urbinibus, extrem o subm ersionis exposuere periculo. U tin am insigne B. L utheri m o n itu m ob oculos illi sem per habuissen[t], quod apud P o rta m 16 & E ccard u m 17 hisce verbis legitur expressum : Es sind

143 m ag istra < m agistro.

145-157 [M arginalnotiz:] E ccard., Past. C onse, p. 115.

14 Vgl. B d. 1, B rie f N r. 47, Z . 7 5 -9 8 . 15 Vgl. 2 M ak k 4 ,7 -2 6 . 16 K o n rad P o rta (1541-1585), P astorale L utheri, D as ist: N ü tz lic h e r u n d n ö tig e r U n te rric h t v o n den fü rn em b sten S tücken zum heiligen M in isterio g eh ö rig / U n d richtige a n tw o rt au ff m an ch erley w ich tige F ragen v o n schw eren u n d gefehrlichen C asibus, so in dem selben fürfallen m ö g en , [Eisleben 1582] Leipzig 1615, S. 219f = W A 5, 258, 2 0 -3 0 . 17 M elch io r S ylvester E ck h ard (1600-1650), P astor C onscientiosus, H o c est; Variae Q u ae­ stiones, de C asibus & rebus dubiis, M in istri P erso n am p ro p iu s tan g en tib u s, U lm : B. K ühn, 1648 (21651), S. 115.

Nr. 141

G . Spizel an Spener

13. 6. 1675

633

viel geängste u n d u nnütze Prediger . . . aus denselben sind auch diese ein stuck, w elche m it w olbedachten w o rten ihren fürsehern ietzt diese ietzt jene zu strafen u n d bald zu bekehren, da es dann aus w underlichem rath G ottes geschieht, daß sie nichts w eniger ausrichten u n d schaffen, dann eben daß sie gedacht haben, dann der m ensch fühlet vo n N a tu r, daß das W ort w ieder und auff ihn m it list zugericht, u n d m it m enschlichem K o th beschm eist, darum b hat er ein eckel u n d grauen dafür u n d w ird v ielm ehr erbittert, dann daß er solte b ekehret w erden. Ille, ille cum m axim o em o lu m en to alios reprehendet, quid D E O , sibi & C hristianani in obiu rg an d o p ro p o n it charitatem privatam , persequitur ini­ m icitias, to tu s divino ardet am ore v irtu tu m q u e cortata circum septus irascitur. Tale fructuosi m onitoris exem plarium singulae praefationis Tuae spi­ rent paginae atque incom para[bi]lem severitatis ac charitatis m ix tu ru m exhi­ beant, d u b iu m nu[l]lum est, quin plures (utinam in o m n iu m m anus chartae illae inciderefnt]) ad frugem nobili adeo artificio sis revocaturus atque coeles­ tis R egni p ro cu ratu ru s increm entum . A gerem nunc tecum de m agis specialib[us] rem ediis in laudata tua praefat. am pliori disquisitioni expositis, n[isi] m agis o p o rtunae occasioni tanti m o­ m enti n eg o tiu m duxissem rese[r]vandum atque indicato co m m o nstratoque illo m allo ru m fere o m n iu m palm ario fonte (quod sc. profani, deque externo potius qu am interno cultu solliciti, artibusque Ierobeam icis im b u ti principes R eru m q u e publicarum gubernatores, u t p lu rim u m sui similes generens sacrorum ad m inistros defluentes totos in terrena etc.) praesente finire constituissem . N u n c itaque Te, V iro ru m pientissim e, p[e]riterae cordatissi­ m e (Evangelici cuiusdam E SR A E fu n g en te[m] officio) divinae protectionis coelis etiam atque etiam com m endo & a D E O calidis votis expeto, ut utilissim ae p lantationi ac rigationi Tuae ex alto18 benedicat Ecclesiaeque suae em [o]lum ento longam Tibi tribuat incolum itatem .

173 co n stitu issem < co nstituissim e.

18 Vgl. L k 24,49 u. l K o r 3 ,6 .

176 utilissim ae ] + < q u a e p iae> .

150

155

160

165

170

175

634

Zuschriften a u f die Pia Desideria

142. A nton Reiser an Ph.J. Spener1 A u g sb u rg , 24. Ju n i 1675

Inhalt B e g rü ß t, daß Spener die Schäden d er K irche in der P ostillenvorrede (Pia D esideria) rückhaltlos au fgedeckt h at. E rin n ert an die A n feindungen gegen Jo h a n n M atth äu s M ey fart, als er das V erderben des akadem ischen L ebens in einer in deutsch verfaßten Schrift anprangerte. K ü n d ig t eine ausführliche S tellungnahm e an.

Überlieferung D : P h .J. Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a.M . 1693, S. 36f.

R estat2, ut, quia inter caeteros, quos num eras amicos, m e quoque iudicasti non indignum , cui m editationes tuas de facie Ecclesiae nostrae a m aculis et sordibus n o n unis liberanda3 com m endares, grata et sim ul aperta m ente, p ro u t decet in S[ancto] hoc negotio, significem , quid m ihi de eo videatur4. 5 C on stitu i quidem , quo d etiam erga R everfendum ] D n. Spizelium 5, u n u m et solum fere in patria6 am icum hactenus constanter fidum , m onui, prolixius tecum hac de m ateria agere ac specietenus ea delib[er]are, q u o ru m fecisti expressam m en tio n em 7; sed et tem poris praesentis et chartae ratio iubet, generalioribus nunc contentus; caetera differam ad occasionem bono cum 10 D eo p ro x im a m 11. Ipsum quidem in stitu tu m nem o non com m endabit sum m is laudibus, scio, cuicunque publicae rei C hristianae salus cordi curaeque est, uti o m ni­ bus esse debet, qui Evangelii nom in e9 ab aliis in publico discernim ur, iis praesertim , quos in altiori specula constitutos esse voluit D eus aliisque et in 15 doctrina salutari et in vita exem plari positos ad im itationem laudandam . Et 7 delib[er]are: cj.

1 Z u A. Reiser, R e k to r in A u g sburg, s. B rief N r. 13 A nm . 1. 2 Es h an d elt sich hier offenbar um das F rag m en t eines Briefes, in dem R eiser die D iskussion u m die Taufe w eiterg efü h rt haben w ird (vgl. B rie f N r. 13, Z . 18-30). 3 Ph.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rief N r. 3 A nm . 9). 4 Reiser h atte die P ostillenvorrede im F rühjahr d u rch Spizel erhalten (s. B rie f N r. 12, Z . 16-18). 5 G o ttlieb Spizel (s. B rief N r. 3 A nm . 1). '‫ י‬A u g sb u rg . 7 Vgl. B rie f N r. 13, Z . 6 -9 . s Reiser verö ffen tlichte seine ausführliche S tellungnahm e in einer als B rie f an Spener stilisier­ ten S chrift (‫ ״‬geschrieben im Jan u ar, 1676“): G ravam ina N o n Iniusta: O d e r R echtm ässige B eschw erden / U b e r den heute zu T ag sehr zerrü tteten Z u stan d D eß E vangelischen K irchen= Wesens, F ran k fu rt a. M . 1676 (vh LB H annover). 6 E vangelische C h risten im G egensatz zum röm ischen K atholizism us.

Nr. 142

A . Reiser an Spener

24. 6. 1675

635

quod candide testor, debitas D eo gratias dixi, p o stq u am p lurim o cum anim i m o tu hasce legi paginas, q u o d aliquem excitaverit, qui plerisque vel tacenti­ bus aut dissim ulantibus et conniventibus stertentibusque vel, q u o d sangui­ neis etiam lacrym is non sufficienter deplorari potest, no n tan tu m inter halcyonia, sed u rgentibus etiam tristioribus fatis, persecutione praesertim hic et ibi in im m en su m excrescente, suo etiam exem plo nocentibus, verum dicere ac scribere in publico sit ausus, p arv am apud plerosque gratiam , quod praevidere m ihi videor, initurus. A ccidit autem , u t hoc ipso tem pore, quo in m anus m eas venit hocce a m anu et m ente tua candidissim a scriptum , inter alia ex nundinis nova oculis etiam subiicerentur celeber[rim i] q u o n d am B oecleri N o tae in Ius publicum O tto n is10, circa quaru m finem m em in it operis M eyfartiani de em endatione academ iarum 11, addens, id praesertim aliquos aegrius tulisse, q u o d lingua G erm anica illud publicarit subiunctis rationibus. Incidit statim neque nunc defore, quibus, etsi scriptio n o n displiceat om n in o , ex iisdem tam en rationi­ bus ingrata sit futura, quia tu rp itu d o p ro p ria n o n v idetur propalanda coram hostibus. V erum praeoccupasti hoc etiam sufficienti responso, dum praeterquam , quod hostes habeant, de quo dom i sint soliciti, vulnera haec no n sint occulta, sed coram om nibus m anifesta, et necessarium quam m axim e, ut, quia plerique pro p o sita sibi ex seculi labe peccandi im p unitate in publico Eccle­ siam proscindunt, publice etiam castigentur ac ostendatur superesse adhuc per D ei g ratiam n o n plane nullos, quibus vita haec m inus Evangelica displi­ cet serio et qui seriam o p ten t refo rm atio n em com m unibus suscipiendam consiliis, quibus gravissim a olim ratio erit reddenda ob neglectionem eo­ rum , quae ad hoc opus necessario req u iru n tu r. B ene ig itur facis, vir Dei, quod sententiam candide aperiens alios etiam vocas in subsidium , agnoscens ingenue, vix unius hom inis h um eros tan to oneri sustinendo sufficere. Ego quam vis de m e, u tp o te m in im o ru m m in im o , nihil ausim p ro m ittere, quod singulariter posset esse usui; si tam en ex quali per m inisterii vicennium

26 N o tae: cj ] N . N : D .

45 quali | + quali [D ittographie].

1(1 Jo h a n n H ein rich B o e d e r, In D aniclis O tto n is Ius P ublicum N o ta e & A n im adversiones p o stu m ae, hg. v o n U lrich O b rech t, S tra ß b u rg :J . Städel 1675, A nhang, S. 46: ‫ ״‬D e refo rm atio ­ ne A cad em iaru m M ey fardus scripsit lib ru m G erm an icu m , m ulta libertate, quae o d iu m authori apud m u ltas conciliavit: sed fatendum est vera dici: licet fo rte consultius fuisset, Latina lingua scribi ea, quae h o m in es im p eritu s facile m o v ere possent, u t studia & scholas o d io p ro seq u eren tu r .“ (vh U B H eid elb erg ). - N äheres z u j. H . B o e d e r, P ro fesso r für G eschichte in S tra ß b u rg un d fü h ren d e r H isto rik er seiner Z eit, s. B d. 1, B rief N r. 8 A nm . 1. 11 Jo h a n n M a tth ä u s M ey fart (s. B rie f N r. 94 A nm . 64), C h ristlich e E rin n e ru n g Von der A uß den E vangelischen H o ch en Schulen in T eutschlandt an m anchem o rt en tw ich en en O rdnungen, [Schleusingen] E rfu rt:J . B irckner 1636 (D ü n n h au p t 24, 2745f). - Z u r R eaktion a u f das W erk s. A. T h o l u c k , L ebenszeugen der lutherischen K irche, B erlin 1859, 212-21411. T r u n z , M eyfart, [245! 251 -2 5 5 .

636

Zuschriften a u f die Pia Desideria

experientia12, quam n o n plane nullam esse posthac testabor, aliquid conferre potero, operam n o n denego p roxim e, u t supra prom isi, ad speciem iturus, ubi debito ordini ero restiturus. N u n c inter ea vale et opus D o m in i contra seculi m alitiam naviter urge, n o n dubitans, quin is, cuius h onori litatur, futurus sit m agna m erces tua. Festo S. Iohannis13 rigorissim i reform atoris 1675.

49 in ter ea: cj ] ea inter: D . 12 Vgl. B rie f N r. 13 A nm . 6. 13 Festtag Jo h a n n es der T äufers (24. Juni).

N r. 143 Johann Saubert an Spener

3 .8 .1 6 7 5

637

143. J o h a n n S a u b e rt an Ph.J. S p en er1 A ltd o rf, 3. A u g u st 1675

Inhalt B e g rü ß t die R e fo rm v o rsch läg e d er P ostillenvorrede (Pia D esideria). B eklagt den so oft v e ru r­ teilten P ennalism us. - W eist a u f das positive U rteil seines V aters ü b e r Jo h a n n A rn d t hin.

Überlieferung D l: P h .J. S pener, G rü n d liche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s d er P ietisten, F ra n k fu rt a .M . 1693, S. 38. D2: P h .J. S pener, C onsilia et Iudicia T heo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 482f.

Insignissim am illam et tristissim o seculo n o stro apprim e necessariam exhor­ tationem , qu am D ivi A rndii scrip to ru m recens edendo volum ini, de beatis V iri m anibus, im o de universa C hristi Ecclesia pulcherrim e m eriturus, praefixurus es2 et qua perditi aevi longe lateque serpentem in orbe m o ru m licentissim aeque vitae pestem zelo proscribere vigilantissim o nativum que pietati passim asserere n ito rem suum m eliori ex parte satagis, exhibuit m ihi C ollega hum anissim us clarissim usque M . M ollerus3. Legi eam et pellegi: atque u tin am legerent et in im a ad m itteren t praecordia om nes, ad quos attinet! N eq u e enim in ea quicquam est, m eo quidem qu o d iudicio no n possit et tu u m co m m endare stu d iu m et in univ ersu m sanctum hoc p rom overe institu tu m . E t vero ho c u t liceat addere, q u o d labem sordesque academ iarum praeci­ pue E vangelicarum spectat, n o n certius fortiusque iis extirpandis et innocuae conversationi inducendae post divinam op em ipse equidem quaererem prae­ sidium , qu am in n u tritio ru m academ icorum , p rin cipum statuum que com ­ m unicato invicem consilio: quo n im iru m po st to t m ille h o m in u m innum era vota ac suspiria profligatum feliciter identidem vidim us P ennalism um 4, bestiam , u ti credebatur, indom abilem , m o n stru m certe h o rren d u m , infor­ m e, ingens.

7 clarissim usque: D 2 ] carissim usque: D I . perlegi: D 2. 8 im a ] pura: D 2. locum : D 2. 18 in d o m ab ilem : cj ] ined o m ab ilem : D l ] irred o m ab ilem : D 2.

12 labem ]

1 Z u J . S äubert, P ro fessor d e rT h e o lo g ie in A ltd o rf, s. B rie f N r. 42 A nm . 1. 2 P h.J. Spener, P o stillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 3 D aniel W ilhelm M ö ller (s. B rie f N r. 39 A nm . 1). 4 P ennalism us, eine an protestantischen U n iv ersitäten seit 1610 au fk o m m en d e U n sitte der D e m ü tig u n g u n d D ien stb arm ach u n g v o n ju n g e n , n eu an g ek o m m en en S tudenten (vgl. S. B u ü d e r m a n n , G ö ttin g e r S tu denten u n d akadem ische G erich tsb ark eit im 18. Ja h rh u n d e rt, G ö ttin ­ gen 1990, 172-175; T r u n z , M eyfart, 245-255).

638

Zuschriften a u f die Pia Desideria

C o eteru m de A rndiam s scriptis B [eati] Parentis5 m ei sententiam 6 coram edocui Clar. M o lleru m 7 n o stru m , qui fortassis fusius de ea ad Te. O stendi eidem nonnulla, partim de hoc arg u m en to publicata scripta, quae ipse nobis rectius noveris. N ec dubito pariter, Te vidisse doctissim um libellum , quem N estoris B runs vi censis A ug u sti8 iussu latino serm one contra Pontificiorum 25 d ogm ata edidit quo n d am b πάνυ9 A rn d iu s10. D eus O p t. M ax. et huic et aliis praeclarissim is propositis tuis, Vir Pl. Rev. et E xcell., quibus sancti nom inis sui gloriam Ecclesiaeque ipsius increm en­ tu m propagare iuvareque nun q u am desistis, benedicat ex alto11 teque per plures annos sospitet. 20

20 B [eati] ] D n .: D2. m ei ] + quae fuerit: D 2. sententia: D 2. 21 edocui ] docui: D2. O sten d e: D 2. 22 p artim : D 2 ] p artiu m : D I. 2 6 f V ir Pl. R ev. et Excell. ] - D I . 28 teque ] itaque: D2. plures ] p lu rim o s : D2. 5 Jo h an n S au b ert d.Ä . (s. B rie f N r. 42 A nm . 5). 6 J. S äubert, D ie new e C re a tu r / w ie sie von d em A postel Paulo an g ed eu tet w ird t / G alat. 6. / A n d em N e u e n Jah rstag e A n n o 1625. zu N ü rn b e rg . . . erläu ttert / S am pt einer V orrede oder In fo rm atio n fü r die E infältigen / W arfür m an die B ücher Jo h a n n A rndii, v o m w ah ren C h risten th u m b / h alten solle, N ü rn b e rg : S. H alb m ay er 1625 (B ircher A 5627); neu aufgelegt 1713. 7 S. A n m . 3. 8 A u g u st d .J., H erzog v o n B raun sch w eig -L ü n eb u rg -W o lfen b ü ttel (1 0 .4 .1 5 7 9 -1 7 .9 .1 6 6 6 ), geleh rter B aro ck fü rst, b ed eu ten d er B ü ch ersam m ler; nach einer geleh rten E rzieh u n g un d S tu­ d iu m in R o sto ck u nd T ü b in g e n sow ie Reisen d u rch Italien, F rankreich un d E ngland lebte er, weil in d er E rb fo lg e zunächst un b erü ck sich tig t, bis 1635 zu rückgezogen a u f seinem Schloß in H itzacker. N ach A ussterben der m ittle ren Linie des H auses B raunschw eig-W olfenbüttel fiel ih m 1635 das H e rzo g tu m W olfenbüttel zu, das er w eg en des D reiß ig jäh rig en K rieges aber erst 1643 in B esitz n eh m en k o n n te (vgl. J. W a l l m a n n , H erzo g A u g u st d.J. zu B raunschw eig und L ü n eb u rg als G estalt der K irchengeschichte. U n te r beso n d erer B e rü ck sich tig u n g seines Ver­ hältnisses zu Jo h a n n A rn d t, in: ders., T h eo lo g ie u n d F rö m m ig k eit, 2 0-45). 9 Vgl. B rie f N r. 138 A nm . 13. 1(1 [Johann B u sen reu th (1548-1610),] R efo rm atio Papatus, Iu x ta C onfessionem A u g u sta­ n am , Q u a p ro p o n itu r R o m a n o ru m P ontificum atque C o n c ilio ru m C onsensus, cum A ugustana C onfessione, in O m n ib u s Fidei A rticulis . . . in ter privatos parietes diu delitescens, nunc p rim u m ex A u g u sta H itzgeriana B ibliotheca p ro d it. C u m P raefatione Jo h a n n is A rndten, G oslar 1621 (vh H A B W olfenbüttel); zur V erfasserschaft vgl. J. G. S chelhorn, A m oenitates L iterariae 3, F ran k furt a. M . u. Leipzig 1725, S. [255-257] 256f. 11 Vgl. L k 24,49.

Nr. 144

[Sam. Ben. C arpzov an Spener]

[August 1675]

639

144. [Samuel B enedikt C arpzov an Ph.J. S p en er]1 [D resden, A u g u st 1675]2

Inhalt H ält die scholastische w ie die m ystische T h eo lo g ie in gleicher Weise für v erd o rb e n . —L ehnt den V orschlag ab, die P farrer sollten w ie Paulus auch in den P riv a th ä u sern lehren. - Ä u ß ert sich ku rz zu Speners H o ffn u n g besserer Z eite n (Fall R om s, Ju d e n b ek eh ru n g ).

Überlieferung D :P h .J . S pener, C onsilia et Iudicia T heo lo g ica L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 521-523.

Sed u t ad litteras3 T[uae] M ax[im e] R ev[erendae] A m plitjudinis] redeam , transeat, quicquid de A rndio dubitari poterat per edita cum B[eati] viri elogiis P raetorii scripta4. D e qua re m ihi paulo curatius cogitanti haec vene­ ru n t in m entem . C ertu m est olim T heologiam a gem ino h o m in u m genere fuisse deform a­ tam , aliis scholasticam , aliis m ysticam T h eologiam sectantibus, quarum altera P. L o m b ard o 5 aut eius potius M agistro, P. A belardo6, altera Rich. V ictorino7 (apud Latinos certe) natales debet. U triu sq u e generis scriptores peccarunt varie. Illi, d um A ristotelis P hilosophiam sectantur fervidius, hi d u m q u atu o r Platonicos v irtu tu m gradus8 in triplicem T heologiae viam , purgativam , illum inativam et u n itiv am 9, tran sfo rm an t10. Lutheri u triu sq u e suscepta reform atio: C uius D iscipuli sic studiorum inierunt rationem , ut alii in refo rm atam T heologiam scholasticam , alii in m ysticam essent proniores. A tque ut illis placuit, applicare form ulas sive term inos scholasticos D octoribus usurpatis sanis d ogm atibus: Ita hi locutio­ nes in terd u m retin u eru n t, sub quibus priores venenum άπαϑ είας και άναμαρ1 Z u S. B. C arp zo v , H o fp red ig e r in D resden, s. B rie f N r. 21 A nm . 1. —A n tw o rt a u f B rief N r. 21 v o m 23. 7.1675. 2 D er B rie f ist zu datieren zw ischen B rief N r. 21 vo m 2 3 .7.1675 u n d B rie f N r. 44 vom [S e p te m b e r/O k to b e r] 1675. 3 S. A n m . 1. 4 Z u d er v o n Jo h a n n A rn d t b esorgten A usgabe der T raktate des S tephan P raetorius (1622) s. B rie f N r. 21 A n m . 8. 5 P etru s L o m b a rd u s (um 1095—1160/1164), M agister sen ten tiaru m , S cholastiker. 6 P etrus A baelard (1079-1142), Scholastiker. 7 R ichard v o n St. V ictor (gest. 1173), A u g u stin e rk an o n ik er in St. V icto r bei Paris, M ystiker. 8 Eine A b stu fu n g d er T ugenden in vier S tufen findet sich bei P laton n o ch nicht, sondern erst im N eu p lato n ism u s, im G efolge P lotins bei P o rp h y rio s (vgl. K. P r a e c h t e r , D ie P hilosophie des A ltertu m s [F. Ü b e rw e g s G ru n d riß der G eschichte der P hilosophie I], B asel/S tu ttg a rt I960, [607ff] 611) u n d bei M acrobius (vgl. T h o m a s v on A quin, S u m m a T h eo lo g ic a I—II, qu. 61, a. 5). 9 D as S chem a des dreifachen W eges: R einigung, E rleu ch tu n g , V ereinigung; G em ein g u t der m ittelalterlich en M y stik (vgl. B o naventuras S chrift D e triplici via). 10 A us w elch er Q u elle C arp zo v die H erleitu n g der via triplex aus den v ier [neujplatonischen S tufen der T u g en d ü b e rn im m t, w ar nicht zu erm itteln.

640

Zuschriften a u f die Pia Desideria

·δησίας" M assilianae12 sive enthusiasticae occultarunt, sano interim sensu suo. A tq u e his accensendus A rndius visus est, qui et ipse sinceram pietatem , sed q u an doque phrasi ac stilo, quem A u to r G erm anicae T h eologiae13, T aulerus14 ac sim iles praeiverunt, inculcat eam que ob causam P raetorium qu o ­ que edendum sibi putavit, in m eliorem partem interpretatus, quae non optim am m entem , si ab alio scriptae fuissent, occultare videbantur. E go G erhardi Scholam pietatis15 ideo am o, quod et incitam enta ad pieta­ tem et pietatis veru m m o d u m ac rationem ordine iusto ac Spiritus Sancti stilo καϑ ’ ύποτύπωσιν τών ύγιαινόντων λόγων16 instillat lectori. Pium zelum M ax. Rev. A m plit. V. et studium p rom ovendae pietatis et purificandae m agis Ecclesiae exosculam ur om nes. U tinam ! utinam ea essent tem pora ac m ores, u t sperari liceret dari effectui, quae consulis in m edium ! Dices forte cum R egum sapientissim o17, pigri esse im m o ri votis suis, m an u m adm oven­ dam o p eri18, dom esticas, quas suades, visitationes19 sedulo instituendas, adm ovendos ad pietatem stim ulos, exigendam rationem fidei ac pietatis etc. C rede m ihi, venerande Vir, candide et, ut sentio, scribenti, ut nunc sunt m ores n o stro ru m h o m in u m , fanaticis furiis agitari Pastorem talem credent facilius, quam ut ad pietatem illius m onitis sese patiantur adduci. E quidem confessionarii est hoc agere sedulo, ut, si quae labis aut porriginis trahere ovem intelligat, serio invigilet, m oneat, increpet om niaque, quae boni sunt Pastoris, peragat, privatis quoque com pellationibus; neque hoc negligi apud nos solet. V erum u t dom i com pellent M inistri hom ines, de q u orum pietate nulla m o v e tu r suspicio et quosdam velunt, coetus colligant ex pluribus dom ibus, id et schism atis habere periculum et aha forte incom m oda trahere videtur. Finge Pastorem , cui dona caelitus concessa autoritatem conciliant, a pieta­ tis studioso patre familias grato anim o ac lubenti adm itti semel; certe, si iterum iteru m q u e redeat vel si m inus polleat, gratia taediosa erit et, quod hinc sequitur, inutilis illius opera. Q u id vero proponet? N u m directe aperiet consilium ? N u m inquiret atque exam en instituet de Catechism i capitibus? de fundam entis doctrinae? de m oribus ac vita? de sensu scipturae? N u m ipse eliget T h em a discursus, an a patre familias expectabit? Si interroget: inqui­ rent ipsi tacite, ex qua potestate hoc faciat? D ifferet et quid aliud praeter id, q uod publice sonat in C athedris Ecclesiasticis, quas iis sem per serm onibus

11 Vgl. H iero n y m u s, In H ierem iam P ro p h e tam IV. 1.2 (C C h r.S L 74). Z u C arpzovs B eschäf­ tig u n g m itJerem ia vgl. B rie f N r. 12 A n m . 21. 12 S em ipelagianisch. 13 D ie T h eo lo g ia D eu tsch (s. B rie f N r. 25 A nm . 15). 14 J o h a n n T au ler (s. B rie f N r. 21 A n m . 38). 15 Jo h a n n G erh ard (s. B rief N r. 63 A n m . 9), Schola pietatis, Jena 1623-24 (u. ö.). 16 Vgl. 2T im 1,13. 17 Salom o. 18 Vgl. S p r 21,25 un d B rief N r. 21, Z. 4 8 -5 0 . 19 Vgl. B rie f N r. 21, Z . 5 1-54.

Nr. 144

[Sam. Ben. C arpzov an Spener]

[August 1675]

641

anim are studem us, quos auditorio n o stro convenire putam us, quam quam exigua q u andoque au d ito ru m gratia? N u m sem per eum articulum tem poris observare p o terit concionator, quo otiosam a dom esticis rebus offendat fam iliam ? Finge in co m m o d o tem pore accedere, frustraneus om nis labor erit. Paulum 20 per aedes m onuisse fratres necessarium erat, dum et publice sacrum audiri v erb u m n o n liceret et anim anda contra persecutores pectora erant. L abadianam 21 factionem autem n o n m iro r collegisse brevi tem pore per conventicula sua m agnam asseclarum copiam . N osti, T h eo lo g e celeber­ rim e, efficaciam erro ru m , vixque m axim o m in istro ru m labore colligi ex­ iguam m an u m , cum m yriades22 u ltro in errore confluant. A egre im petra­ m us, ut ne pub licu m cultum negligant nostri hom ines, et sperabim us priva­ tos coetus adeo frequentatum iri? N ec intelligo sane, qui n o n in istis dom esti­ cis congressibus aeque latere hypocritae ac in publico coetu possint. Q uare, ne quid dissim ulem , in nostra urb e talia m oliri cupiens, et a fratribus desti­ tu etu r et, d u m hi paria n o n tentant, ab aliis, nescio, quos enthusiasm os fovere credetur, et m inus proficiet in officio. Scire tam en o ptem , n u m in vestra urbe tuis auspiciis, V ir A m plissim e, talia iam coepta sint et spes foret possibilis im itationis. Professor in A cade­ m ia quavis si sit (transeo ad alia23), qui ad pietatem m anu ducat, a superiori­ bus tan tu m abest, u t im pediendus sit, u t ad iu tu m etiam iri pro m ittam . D e successiva άνάλυσι Papalis regni24 per gladium oris C hristi potius, quam per os gladii continuatura ad finem seculi, quoniam ο κύριος καταργήσει τή έπιφανεία παρουσίας αύτού25, facile assentior. D e Iudaeorum autem expectanda conversione26 fateor, quod m ihi satisfecisse ad Pauli, H oseae, Esaiae27 vaticinia v id en tu r T heologi nostrates. Sed de hac re, u t et K em pisio28 aliisque alia addere, angustia chartae prohibet.

72 άνάλυσι: cj ] αναλώσει: D .

20 A p g 20,20. 21 Jean de L abadie (s. B rie f N r. 43 A nm . 14). 22 Z eh n tau sen d e. 23 Vgl. B rie f N r. 21, Z. 115-130. 24 Vgl. B rie f N r. 21, Z. 131-135. 25 2T hess 2,8. 26 Vgl. B rie f N r. 21, Z . 136-155. 27 Paulus (R ö m 11,25), H osea (H os 3,4), Jesaia (Jes 11). 28 T h o m a s v o n K em p en (s. B rie f N r. 21 A nm . 35).

642

Zuschriften a u f die Pia Desideria

145. Johann Ludw ig H artm ann an P h .}. Spener1 R o th en b u rg o .T ., [A u g u st/S ep tem b er 1675]2

Inhalt Ist d u rch Speners E rläu teru n g en in d er H o ffn u n g a u f einen besseren Z u stan d d er K irche b estärk t w o rd en . W ünscht aber noch genauere E rk läru n g en vo n Lk 18,8. Liest Schindlers [H all-Posaune] ü b e r die B e kehrung d er Juden. E rin n ert an chiliastische S chriften v o n H einrich A m m ersb ach . - E rw a rte t v o n der S eparatausgabe der P ostillenvorrede (Pia D esideria) eine w eitere V erb reitu n g , da Postillen an U n iv ersitäten keine B e achtung finden.

Überlieferung D :P h .J . Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der Pietisten, F ra n k fu rt a.M . 1693, S. 33f3.

Incredibili gaudio sum affectus, quando de m ultis gravissim is quaestionibus op tim am tu am έπίκρισιν m ihi com m unicare4 non destitisti, unde fateor, m axim opere m e profecisse et spem u lteriorem concepisse de exoptatissim o successu pii conatus et saluberrim orum consiliorum tu o ru m . D icam paucis, quid sentiam : P rim u m , sem per iudicavi, om nibus verbi m inistris incum bere, u t serio de m eliori Ecclesiae statu cogitent, quem ego sem per credidi fu turum aut iam iam esse: quoties enim perpendi saluberrim os libros, qui inter tria lustra5 p ro d ieru n t et egregie pietatis praxin atque em endationis m edia inculcarunt, toties aureum pietatis seculum esse cogitavi: praesertim , ubi observavi, D eu m dona sua uberrim e effundere in praecones suos, q uorum plurim i scriptis, alii viva voce, m agno zelo nec m in o ri cum fructu in vinea D o m in i6 steterunt et stant etiam num , im o subinde successerent, qui raris donis pol­ lent. Q u o m aior ergo im pietas orb em inundat, eo clariora rem edia D eus suppeditat, quae vel p ro d ro m u m vel ipsum com plem entum prom issionum de m eliori expectando Ecclesiae statu facile iudicabam . N u n c autem gravis­ simis tuis assertionibus confirm atus plura adhuc spero et eo m aiorem consi-

1 Z u J .L . H artm an n , S uperintendent in R o th en b u rg o. T ., s. B rief N r. 5 A nm . 1. 2 A n tw o rt a u f B rie f N r. 20 vo m 9. 7. 1675; b e a n tw o rte t durch B rie f N r. 45 v o m [O k to b er 1675]; vgl. A n m . 3. 3 Spener zitiert in seinem B rie f an Joachim Stoll vo m 23 .9 .1 6 7 5 (B rie f N r. 41, Z . 16-21) aus vorlieg en d em B rie f H artm an n s den A b sch n itt Z . 14-21. 4 B rief N r. 20. 5 Fünfzehn Ja h re, d .h . seit B eginn seiner pfarram tlichen T ätigkeit (vgl. B rie f N r. 5 A nm . 1). * Vgl. M t 2 0 ,1 -1 6 .

N r. 145 Joh. L udw . Hartmann an Spener

[A ug./Sept. 1675]

643

lio ru m tu o ru m successum m ihi polliceor. Sane m ultos d eterru it hactenus praesum tio illa de extrem a im pietate sub finem m undi futura, unde pauci serio co g itaru n t de em endatione te m p o ru m et saluberrim is instituendis 20 inform ationibus. O p ta rim et ego specialiorem explicationem verb o ru m C hristi Luc. X V III,8: cum v enerit Filius hom inis etc.7 Q uae verba saepius obiiciuntur a m ultis et spei nostrae v id en tu r contradicere, nisi forsan p ute­ m us ad v en tu m Iudicis longius abesse. Q u a n tu m ad secundum , nem pe conversionem Iudaeorum , έπέχειν8 qui- 25 dem elegi, n u n c autem m aiorem spem concepi: T ractatum D n. Schindleri9 accepi, n o n d u m tam en perlegi, v id etu r autem quam m axim e nostris deside­ riis arridere et ulteriora quidem fundam enta sternere. C aeterum , in co n tro ­ versia C hiliastica paru m sudavi, video autem nunc operae p retium esse, unde, quam p rim u m potero, illam m ateriam altius repetam . 30 E didit decennio abhinc D n. A m ersbachius, Pastor H alberstadiensis10, an ony m u m tractatum : G eheim nüs der letzten Zeiten betreffend die spräche Joel 3, Zach. 14, O ffenb. 20‫ ״‬, in quo refutavit B[eati] G erh ard i12 argum enta contra C hiliasm um et m odesta iudicia rogavit, nem o autem ei resp o n d it13, quanquam ob alia graviter fuerit a D nn. T heologis W ittebergensibjus] re- 35 prehensus, unde edidit libellum alium sub titulo: Fliegender b rieff14. C redo eum bene sentire, sed sententiam n o n adeo o rth o d o x e sem per exprim ere.

7 Lk 18,8; vgl. B rie f N r. 45, Z . 3 0 -8 0 . 8 S. B rie f N r. 138 A n m . 9. 9 Jo h an n es S chindler (s. B rief N r. 20 A n m . 20 u. 21). 10 H einrich A m m ersb ach , P farrer in H alb erstad t (s. B rie f N r. 45 A n m . 26). 11 [H. A m m ersb ach ,] G eheim niß d er letzten Z eiten. B etreffend die S prüche H . Schrifft Joel 3. A poc. 20. Z ach 14 u n d vieler ändern m eh r . . ., o. O . 1665 (vh H A B ). 12 Jo h a n n G erh ard (s. B rie f N r. 63 A nm . 9), T ractatus T h eo lo g icu s, in qu o praecipua C h iliasm i fu n d am en ta solide d e stru u n tu r, p ariterq u e de G o g & M a g o g , item de U niversali Iudaeo ru m co n v ersio n e ub eriu s disseritur, hg. v o n Jo h a n n E rn st G erhard, Jen a: Z . H ertel 1667 (vh BSB M ü n ch en ). - G erh ards T rak tat folgt im w esentlichen der A rg u m e n ta tio n vo n D aniel C ra m e r (s. B rie f N r. 41 A n m . 18), indem er einerseits b eh au p tet, daß n u r eine ‫ ״‬insignis q uaedam Iudaicae g entis m u ltitu d o “ b ek eh rt w ü rd e, da im m er n u r In dividuen b ek eh rt w erden (S. 279), es andererseits nicht für absurd hält, daß die W eissagungen der B e k eh ru n g Israels v o r dem E n d e d er W elt schon m it dem K o m m en Jesu u n d d er P redigt d er A postel erfüllt seien (ebd.); vgl. d e rs., Loci theologici 9, Jena 1622 (‫ ״‬D e c o n su m m a tio n e seculi“). 13 H ier irrt H a rtm a n n ; s. [H . A m m ersb ach ,] A b d ru ck D e re r Von unterschiedenen T h eo lo ­ gischen F acultäten U b e r M . H enrich A m m ersbachs . . . G eheim niß d er letzten Z eite n / . .. U n d darin sta tu irtem tau sen tjährigen Reich / ein g ek o m m en er B edencken u n d A n tw o rt / etc., H elm ste d t: J. M ü ller 1666 (PrG K ). D ie B edenken sta m m en vo n den T h eo lo g isch en F akultäten M a rb u rg (23 .2 .1 6 6 6 ), H elm ste d t (21.2.1666) u n d R inteln (12.2.1666). 14 [H . A m m ersb ach ,] N eu er A b g o tt / alter Teuffel / od er F liegender B rie ff / N a c h w elchem heu tig s T ags / w ie v orzeiten bey dem Jüdischen V olck/ alle D iebe u n d M eineidige fro m m g esprochen w erd en , H alb erstad t: A. K o h lw ald 1665 (PrG K ); zum T itel vgl. Sach 5 ,1 - 4 . - D ie Z en su r d er W itten b erg er F akultät v o m 8 .9 .1 6 6 2 ü b er die zunächst hand sch riftlich zur B e g u t­ ach tu n g v ersan d te Schrift ist hier (Bl. M r- N iir ; vgl. Bl. A iiv) ab g ed ru ck t. 15 B rieflücke? In D heißt es an dieser Stelle: ‫ ״‬N ach diesem schreibt e r .“ M öglicherw eise

644

Zuschriften a u f die Pia Desideria

Valde laetor super nova editione16 aureae praefationis in form a m inori, sic enim ad m anus p lu rim o ru m veniet: Sane vix centesim us vidit, et, dum cum C an d id ato 17 T heologiae ex academ ia Ienensi18 hic transeunte n u per contuli, retulit ille ex ore aliorum , se lenae audivisse, Celeb. D . Spenerum in scripto q u odam plurim a reprehendisse in P rofessoribus A cadem icis: narravi, quod m ale sit inform atus, et m onstravi m eu m exem plar, ille vero sancte testaba­ tur, vix quem piam lenae esse, qui auream praefationem illam legerit, cum postillae in academiis n o n em an tu r aut inspicantur. U n d e o m nino m axim e prod erit nova et peculiaris editio. H iem ech st m eldet er, w ie er bereits eine und andere Vorschläge z u w erckgerichtet habe, so aber hier zu e r ze h le n z u viel werden würde.

4 8 f H ie rn e c h s t. . . w ü rd e ] [R egest Speners in D ],

sta m m t das Folgende aus einem w eiteren B rie f H artm an n s, in dem dieser Spener ein M a n u ­ sk rip t zu r B e g u ta ch tu n g zugeschickt hat (vgl. B rie f N r. 45 A nm . 7). 16 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 17 N ic h t erm ittelt. 18 U n iv ersitätJen a.

Nr. 146 Joh. Chr. Beyer an Spener

7. 9. 1675

645

146. Johann C hristoph Beyer an Ph.J. Spener1 W orm s, 7. S ep tem b er 1675

Inhalt D a n k t für die ü b ersan d te P o stillen v o rred e (Pia D esideria). B efurchtet, daß sie an d en H o h e n Schulen, w o m it d er R efo rm b eg o n n en w e rd e n m ü ß te, am w en ig sten beh erzig t w erde.

Überlieferung D : P h .J. Spener, G rü n d liche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a. M . 1693, S. 39.

Sonsten habe neulicher zeit die überschickte Praefation in Scripta A rndiana2, dafür ich grossen danck sage, m it sonderbarem verg n ü g en gelesen und w ünsche nichts m ehrers, als daß die w olfürgeschlagene Verbesserung unsers zerfallenen C h risten th u m s, so gut als sie gem einet, auch so rechtschaffen m öch te ins w erck gesetzet w erden. A ber ich besorge leider, es w erde die sache an den w enigsten orten platz finden, u n d zw ar desto w eniger an denen, an w elchen die Verbesserung zu erst solte angefangen w erden, w an n sie guten success haben solle, nem lich an den h o h en Schulen, da virtus post eruditionem gem einiglich gesetzt w ird. D o ch zw eiffle ich nicht, es w erde die w olgem einte erinnerung auch n och etliche g em ü th er antreffen, die dem w ercke nachzusetzen sich b em ü h en w erden, w ie ich denn an m einem w eni­ gen o rt so w ol m ich selbsten, w o ich fehler u n d m ängel finde, dadurch täglich zu bessern trachte, als auch andre darzu v erm ahne u n d antreibe.

1 Jo h a n n C h risto p h B eyer (ca. 1 .2 .1 6 3 5 -3 .5 .1 6 8 9 ), P farrer in W orm s; geb. in U lm , nach d em S tu d iu m in S tra ß b u rg (d o rt 1656 M agister) u n d L eipzig ca. 1659 bis 1663 L ehrer u n d P ro fesso r am G y m n asiu m zu D urlach, 1663 P fa rrer in D u rlach , 1670 in L iedolsheim , 1671 P farrer in W orm s, seit 1680 zugleich S enior (D B A 66, 241.296; D ie h l , H assia Sacra 3, 430f; N e u 2, 43). - B ey er u n d S pener k a n n te n sich v erm u tlich v o m gem ein sam en S tu d iu m in S tra ß b u rg her; seit 1671 standen sie nach w eisb ar im B riefw echsel (s. B d. 1, B r ie f N r . 102, Z . 29), aus d em je d o c h sonst n ich t überliefert zu sein scheint. 2 P h .J. S pener, P o stillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9).

5

10

646

Zuschriften a u f die Pia Desideria

147. Jacob Thom asius an Ph.J. Spener1 Leipzig, 4. O k to b e r 1675

Inhalt D a n k t für die Pia D esideria. H offt, daß sie v o n den V eran tw o rtlich en beherzigt w erde.

Überlieferung D :P h .J . Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F rankfurt a .M . 1693, S. 39f.

G ratissim a fuerunt m ihi una cum literis2 ad m e venientia pia desideria3 tua: quae utinam a legentibus, iis cum prim is, q u o ru m officium est, iam diu non ruen tem sed penitus p rope ubique terraru m collapsam pietatem restituere, im p etren t, u t aliquando tandem serio cogitare de seculi nostri m oribus em endandis inciperent.

1 Z u J. T h o m asius, P rofessor in Leipzig, s. B rief N r. 36 A nm . 1. 2 B rie f N r. 36 v o m 15.9.1675. 3 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9).

Nr. 148

Ahraham Calov an Spener

11. 10. 1675

647

148. A braham C alov an P h.J. S p en er1 W ittenberg, 11. O k to b e r 1675

Inhalt A p p ro b ie rt die Pia D esideria. L ehnt aber die H y p o th ese einer n o c h ausstehenden allgem einen Ju d e n b e k e h ru n g ab.

Überlieferung D : Ph. J. Spener, G rü n d liche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a .M . 1693, S. 40.

Pia desideria2 vestra, pro q u o ru m co m m unicatione gratias ago m axim as, sunt et m ea desideria: et cum fru ctu m scholarum et exam inum pietatis3 Ecclesia vestra iam percipiat divina gratia secundante luculentum , quem praedicat fam a, n on d ubito eadem aliis com m endare pietatis exam ina, quae etiam n o n ita pridem adducto Ecclesiae vestratis exem plo et successu in eodem u b errim o in tem plo n o stro publice co m m endavi et ad im itationem h ortatu s sum Ecclesiae P atronos argum entis gravissim is: exoptans, u t ubi­ que p ro m o v ean tu r utiliter: abusus etiam , qui forte alicubi per accidens em ersere, ex tirp en tu r penitus. D e conversione Iu daeorum 4 adhuc im m in en te bene am pla, quid sentiam , in Bibl[iis] illustratis ad R om . X I5 exposui: de qua etiam nihil in scripturis sive V[eteris] sive N [ovi] T [estam entorum ] m e solide aut luculente invenire posse p rofiteor, etsi eam to to exoptem pectore.

1 Z u A. C alo v , T h eo lo g ie p ro fesso r in W ittenberg, s. B rie f N r. 78 A n m . 1. 2 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 3 Z u den öffentlichen K atech ism u sü b u n g en in F ra n k fu rt a. M . s. W a i . l m a n n , 2 1 5 - 2 1 7 . 4 D ie H o ffn u n g einer k ü n ftig en B ek eh ru n g der Juden in den Pia D esideria 1676, S. 72—74 (P D 4 3 ,3 1 -4 4 ,1 6 ). 5 A. C alo v , Biblia N o v i T estam enti Illustrata 2, F ra n k fu rt a .M . 1676 (D resden u n d Leipzig 21719), S. 189-201 (zu R öm 11,25-32).

648

Zuschriften a u f die Pia Desideria

149. Johann G ottfried O learius an Ph.J. Spener1 H alle a. S., 12. O k to b e r 1675

Inhalt T eilt das V o tu m seines Vaters zur P ostillenvorrede (Pia D esideria) m it.

Überlieferung D : P h .J. Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s d er P ietisten, F ra n k fu rt a M 1693, S. 41.

Sem estre est, ubi p io ru m d esideriorum 2 copiam fecisti et, ut D n. Parenti3 com m unicarem , iussisti4. Iudicia nostra expedisti insuper pro tua insigni, qua polles, hum anitate; at quid iis opus, ubi res ipsa loquitur, necessitas urget, co rd ato ru m quorum vis desideria conspirant? C u m perlegisset praefa­ tionem tuam D n. Parens et m ihi reddendam iussisset, schedulae sequentia inscripserat: H errn D [o ctoris] P. J. Speners v o rrede über H errn Johann A rnds postill klaget u n d m it ihm billich ein je d e r rechtschaffener christlicher lehrer über den eusserlichen verfolgten u n d innerlich u nvollkom m enen, ja verkehrten zustand der Evangelischen kirchen im w eltlichen, geistlichen u nd häußlichen orden, da es m anglet an verläugnung sein selbst, an nachfolgung C hristi u s w ., da für keine sünde gehalten w ird trunckenheit, m ißbrauch der rechts=processe usw ., da es ferner m anglet an gem einschafft der güter, christm öglichster perfection u sw ., da gehoffet w ird der Judenbekehrung, des Papst u n d der stadt R om grösser fall. D a vorgeschlagen w ird zur Verbesserung die kirchenzucht, die privat u n d öffentliche lection der heiligen Bibel, das geistliche priesterth u m b usw .

1 Jo h a n n G o ttfried O learius (2 5 .9 .1 6 3 5 -2 1 .5 .1 7 1 1 ), D iaconus in H alle a.S ., b ek an n ter K irch en lied d ich ter; geb. in H alle a .S ., nach d em S tu d iu m in Leipzig (d o rt 1656 M agister), S tra ß b u rg (stud. theol. 16.5.1657: K n o d 1, 626) u n d Jena 1658 A d ju n k t seines V aters (s. A n m . 3) in H alle a.S ., 1662 D iaconus, 1664 D r. th eo l., 1685 In sp ek to r des Saalkreises, seit 1688 P astor u n d S u p erin ten d en t, K onsistorialassessor u n d E p h o ru s des G y m n asiu m s in A rn stad t (D B A 916, 2 6 6 -2 9 2 ; A D B 24, 280; Jö c h er 3, 1055-1057. EB 5, 1063; Z edier 25, 1187-1189). 2 Ph.J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). 3 G o ttfried O learius (1.1.1604—20.2.1685) aus H alle a.S ., B ru d er v o n Jo h a n n O learius (s. B rie f N r. 18 A n m . 1); nach U n te rric h t in der L ateinschule bei S igism und E venius un d S tu d iu m in Leipzig, Je n a u n d W itten b erg (d o rt 1625 M agister) 1629 A d ju n k t der d o rtig e n P hilo­ so phischen F akultät, 1633 D iaconus an d er S tadtkirche in W ittenberg, 1634 D r. th e o l, dann P farrer an der U lrich sk irch e in H alle a. S., 1643 an der M arienkirche u nd seit 1647 S uperinten­ dent in H alle a.S. (D B A 916, 64-71; A D B 24, 276f; Jö c h er 3, 1050f. EB 5, 1045-1047; LP: R o th R 7123; S to lb erg N r. 17490). 4 N ic h t ü b erliefert.

N r. 149 Joh. Goltf. Olearius an Spener

1 2 .1 0 .1 6 7 5

649

O b n u n dieses alles annehm lich, w ird sich finden, w enn, w ie ich salvo m eliori iudicio an m einem w enigen ort rathen w olte, die Vorrede in 8= absonderlich gedruckt, eher erkaufft6 u n d gelesen w erden m öchte. Faxit D eus ad sui gloriam et Ecclesiae m edelam ! H uc usque D n. Parentis verba. Q uae cum his ipsis nundinis7 com m unicare tibi pro p o n o , iam iam pia desideria tua antea in fo l.8 excusa (sicut opus A rn d ianum postulabat) m inori form a9 evulgata et D o c to ru m 10 iudiciis m u n ita prodiisse audio. Q u o circa non possum n o n ex anim o gratulari consilio tuo piissim o et, u t om nes faveant, q u o ru m interest, u tq u e consiliis auxilia iungant, com precari. O m ­ nino cum V ener[ando] n o stro Spizelio11 idem voveo, quae v o v it et optavit ille circa B[eati] Q u isto rp ii sancta desideria12, scil[icet] u t in effectum et consuetudinem deducantur (Tem plo h o n o r, fol. 20213).

5 O k ta v (B u ch fo rm at); vgl. dazu B rie f N r. 27, Z . 3 7 -4 2 . 6 K aufen (vgl. D W B 3, 86 4 f)■ 7 W ohl die L eipziger M ichaelism esse v o m 3. bis 17. O k to b e r 1675 (vgl. B rie f N r. 27 A n m . 14). 8 Folio (B u ch fo rm at). 9 D ie S eparatausgabe der P ostillenvorrede u n te r dem T itel Pia D esideria (w ie A nm . 2). «> D ie B ed en k en v o n Jo h a n n H einrich H o rb u n d Jo ach im Stoll (s. B rie f N r. 45 A nm . 34 u. 35). 11 G o ttlieb Spizel (s. B rie f N r. 3 A nm . 1). - V on dem persönlichen K o n ta k t zw ischen Spizel un d O learius zeu g en seine Briefe aus den Jahren 1668—1690 in der Spizelschen B riefsam m lu n g (SStB A u g sb u rg , 2° C o d . A ug. 409). 12 Jo h a n n Q u isto rp , Pia D esideria (s. B rie f N r. 33 A nm . 33). U G. Spizel, T em p lu m H o n o ris R eseratum , A u g sb u rg 1673, S. 202: ‫ ״‬U tin a m illa in publicarn aliq u an d o co n su ltatio n em d educerentur, et curis coniunctis opus salu b errim u m perficeretu r!“

650

Zuschriften a u f die Pia Desideria

150. A dam Tribbechov an Ph.J. Spener1 G otha, 14. O k to b e r 1675

Inhalt B ek u n d et seine Z u stim m u n g zu den Pia D esideria. B erichtet von den C ollegia pietatis, die H erzo g E rn st d er F ro m m e ohne E rfolg initiiert hat. N im m t zur K irchenzucht, zu m K atechis­ m u su n terrich t u n d zur H o ffn u n g besserer Z eite n Stellung.

Überlieferung D : P h .J. Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a M 1693, S. 42f.

D e tuis desideriis2 prolixium o rdirer serm onem , nisi et occupata pleraque et intem pestiva alia fore arbitrarer. Id est, quod voveo, D eus pia im pleat desideria; qu o d autem scribo, eo tendit, u t scias, com m unia illa tecum nobis et pio m axim e principi1no stro n on ita pridem defuncto fuisse desideria, quin et in consultationem deducta et post aliquando coepta fuisse, etsi no n ita feliciter perfecta om nia4. D e collegiis sive collationibus, quod scribis, T heologicis5 ille idem d u d u m est exorsus6, sed illum destituit successus, quem Francofurti7 perduci feliciter cognovim us, unde hic abrupta quae ibi conti­ nuari cum gaudio accipim us. D isciplina Ecclesiastica8 est, quam adeo exoptas, quae constituta bene in provincia hactenus nostra viget, rara avis in terris nigroque sim illim a cygno9. A ddo etiam catecheticam inform ationem , quae, sicubi zelo ardent verbi D ei m inistri, fructu n o n caruit, ita quidem ut opponere liceat pueros aliquos nostros, qui stivam tenent, alienigenis quibusdam S[ancti] m inisterii candidatis. C o g n ita loquor, neque enim hic, ubi de gloria divini nom inis cernitur, opus est hum ani operis ostentatione. U n u m est, quod doleo, quodque subiecit pius ille et prudens T h eo lo g u s10 desideriis tuis, hypocritas non deesse, ubi disciplina acuitur Ecclesiastica. 1 2 1 4

Z u A. T rib b ech ov, O b erh o fp red ig er in G otha, s. B rie f N r. 60 A nm . 1. Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9). E rn st der F ro m m e, H erzo g von Sachsen-G otha (s. B rief N r. 10 A nm . 49). Z u den K irch en refo rm m aß n ah m en H erzo g E in sts s. B e c k , 3 9 0 -4 0 2 .4 9 1 -6 5 7 , 11. m a n n , 25ff.

W a ll­

‫ י‬D er V orschlag zur E in rich tu n g von C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676 S 97-101 (PD 5 5 ,13-56,37). ‫ '׳‬Z u den von H erzog E rn st eingeführten C ollegia pietatis vgl. B rief N r. 92, Z . 135-139, un d N r. 95, Z . 3 3 -3 7 , sow ie J. W a l l m a n n , E rfu rt u nd d er P ietism us im 17. Ja h rh u n d ert, in: ders., T h eo lo g ie u n d F rö m m ig k eit, [325-350] 330-332. 7 F ran k fu rt a. M . 8 Spener sp rich t das M ittel der K irchenzucht in den Pia D esideria 1676, S. 94 (PD 53,21-30) n u r am R an d e an. Seltener V ogel a u f E rd en un d am ehesten zu vergleichen m it einem schw arzen Schw an N r. 26260).

(W a lth er

10 Jo h a n n H einrich H o rb , E rfordertes B edencken (s. B rief N r. 45 A nm . 34), S. 245f.

N r. 150

Adam Tribbechov an Spener

14. 10. 1675

651

A deo languem us m iseri m ortales, ubi lapsi sem el et prolapsi in b arathrum inenarrabilis corruptionis. Tu autem , V ir M ax. R everende, videris m eliora sperare te m p o ra 11. U tinam ! D eus novit, quantopere nostra deplorem et aurea antiqua12 voveam . N escio autem , qui fiat, u t in ferrum intuitus et glaciem hyem is nostrae n o n absque m etu sim in g ru en tiu m m aio ru m m alo­ ru m et, q u o d Lutherus vaticinatus est, dom esticae aliquando futurae religion is13. N o n licet chartis credere com perta atque ex anim o etiam exprom ere m aiores m etus; quin et, si obvia in academiis, in tem plis, in prensatione m inisterii Ecclesiastici, in aulis, in curiis, in scholis, et ad u m b rari se passim sinens m undi idolum , vix a tribus spretum depingere vellem , defuerit papy­ rus, atque alibi etiam n u d itatem patris N o a c h i14 (an autem pater hic?) revela­ re viderer. Q u are id m ihi relictum esse video, ut, q u o d infantes faciant m u n d i scenam cum ploratu intrantes, ita et ego in T heologia infans coram D eo plorem , quae m e m ale h abent et co m m unia sunt in orbe mala. D eus arbiter erit v o to ru m et rem u n erato r lab o ru m , q u oscum que tu, vir M [axime] R [everende], pro gloria D ei susceperis, u t successu no n careant tuque D eo acceptus vivas, unice voveo.

33 q u o scu m q u e: cj j qu oscum : D. 11 D ie H o ffn u n g besserer Z eite n in den Pia D esideria 1676, S. 7 2 -8 4 (PD 4 3 ,3 1 -4 9 ,5 ). 12 D ie religionsgeschichtlich v erb reitete A uffassung eines G oldenen Z eitalters als einer idealen V orzeit (und an zustrebender Z u k u n ft). 13 M . L u th er, V orrede ü b er den P ro p h e ten D aniel (W A .D B 11 II, [1-131] 1 2 2 ,1 -5 / 1 23,1-4): daß ‫ ״‬das E u an gelium allein in H eusern, d u rc h die H au sv eter erhalten w e rd e “ .

652

Zuschriften a u f die Pia Desideria

151. D avid Clodius an Ph.J. Spener1 G ießen, 25. O k to b e r 1675

Inhalt A n tw o rte t a u f die Z u se n d u n g der Pia D esideria. - B erichtet v o n [Johann C h risto p h ] H u th s F o rtsch ritten in der hebräischen Sprache. - D a n k t für eine M itteilu n g ü b er [C h ristian K n o rr v o n R o sen ro th s K abbala D enudata]. Z u m A lter einzelner kabbalistischer Schriften. - K ü n d ig t eine N eu au sg ab e der hebräischen B ibel u n d w eitere A rb eiten an.

Überlieferung D : F. G edicke, E p isto laru m selectissim arum D ecas, B erlin 1745, S. 23-2 6 .

R eddidit m ihi n uper D n. M . Peters2 litteras3 ad m eT u as una cum tractatu, Pia D esideria4, quibus gratius nihil nnhi accidere potuit. Illae enim am orem erga m e T uum eum que eundem , qui fuerat olim 5, enarrabant atque perpetu­ u m fore talem spondebant; haec autem , quanto zelo desudes in em endando h oc seculo perditissim o, ostendebant; u tru m q u e tam gratum quam quod gratissim um . P riori paratissim a officia repono, posteriori exoptatos succes­ sus viresque et anim i et corporis apprecor. M isereatur tandem Ecclesiae suae A ltissim us excitetque, Vir M agne, qui tecum m ilitent contra in g ru en tem A theism um et m ores seculi C yclopicos6; sospitet te quam diutissim e, u t m ultos possis παραζηλώσαι ad agendam causam Dei fervidius, quam hactenus a pluribus est factum . D e reliquo, H u th iu s7 n oster tu m ob m o ru m pietatem ingeniique dotes, tu m vero, q u o d Tuus olim fuerit8 et adhuc sit, m ihi est gratissim us. U sus est inform atione m ea per aestatem in Biblicis, ubi diligentem et attentum depre­ hendi. Iam ad Rabbicina pergit, in quibus, u t feliciter decurrat, iuvabo m odis om nibus. O b tu lit et forsan offeret in posteru m no n nihil pro labore atque inform atione honorarii vel didactri9, q u o d recusavi hac vice et in posterum m e recusaturum hisce praedictum volui. Iubeto ergo m venem sine cura esse m eisque frui laboribus pro lubitu, abstinere vero ab huiusm odi, quum ea sim m ercede contentus, quod prodesse possim ei, qui Tuus est quem que tu adiutum cupis.

1 Z u D . C lodius, T h eo lo g iep ro fesso r in G ießen, s. B rie f N r. 81 A nm . 1. 2 Jo h a n n W ilhelm Petersen (s. B rief N r. 7 A nm . 1). - Z u m A u fen th alt Petersens in F rankfurt a. M . im S p ätso m m er 1675 s. M a t t h i a s , 77. 3 N ic h t überliefert. 4 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 6 7 8 9

D er B eg in n d er (B rief-)B ekanntschaft zw ischen C lodius u n d S pener ist unbekannt. W ilde, ruchlose Sitten. Jo h a n n C h risto p h H u th (s. B rie f N r. 140 A nm . 28). Z u J. C . H u th s A ufenthalt bei Spener s. B rie f N r. 140, Z . 116-125 m it A nm . 28. Lehrgeld.

Nr. 151

D avid Clodius an Spener

25. 10. 1675

653

D e auctore libri cabbalistici10 ex S ohar11 vel excepti vel versi, quae narrasti, grata fuerunt. R ogitarem , ni qua m olestu m , ut, si qua ulterius innotescat h o m o , com m unicare ne graveris. T itulus ille sesquipedalis12, nescio, quale supercilium prae se ferat, u t fere dubitem , quin verear, ne prologus epilogo 25 fiat gravior. Liber ille Sohar inter Iu daeorum scripta m e iudice est antiquissim us. N am , quae de Sepher Iezira13, quem A bram o Patriarchae14 trib u u n t, Iudaei narrant, m erae sunt aniles naeniae; B ah ir15 autem , quam quam partem eius habeam , d ubito tam en eam et γνησίως talem , atque sic de vera libri vel 30 auctoris aetate m ihi n o n d u m constat. Q uae autem C apellus16, D ru siu s17, W alterus18 de novitate τού Sohar effusius deton aru nt, et auctoritate caret et suspectum est, qu u m ita oporteret, nisi thesin de recens inventis vocalibus19 velint deserere.

10 C h ristian K n o rr v o n R o sen ro th , K abbala d en u d ata (s. B rie f N r. 109 A n m . 7). 11 D as B u ch Z o h a r (s. B rie f N r. 109 A nm . 6). 12 Z u m B e g riff vgl. H oraz, A rs poetica, 97: Sechs Fuß lange W ö rter als K en nzeichnung des h o ch p ath etisch en Stils der T ragödie. - D er C atalo g u s universalis (B uch m eß k atalo g ), Leipzig: J. G rosse, h atte zu r H erb stm esse 1675 u n te r den ‫ ״‬L ibri serius ex h ib iti“ m it einem u n g ew ö h n lich lan g en T itel an g ek ü n d ig t: L iber Z o h a r, liber C abbalisticus, seu S um m a T h eo lo g ia e H eb raeo ­ ru m , versio latina: T o m 9 prim u s, in qu o praem issa su n t p ro leg o m en a quaed am apparatus loco: nem p e 1. L exicon C ab b alisticum [ ...] 2. A rb o res C abbalisticae T abulae S ynopticae totius S ystem atis C abbalistici [ ...] 3. T ractatus p rim u s libri D u rsch im [ ...] 4. A nalogia C abbalae et P lato n ism i [ . . . ] in tractatu S harr H asch am aim [ ...] 5. C o m p e n d iu m T h eo lo g ia e Iudaicae [ ...] 6. E p ito m e Z o h aris [ . . . ] T extus Z o h a r p ro p o n itu r ex Z o h a re vetere et recentiore, ex supple­ m en tis, quae d icu n tu r T ik k u n e Z o h a r [ . . . ] iu x ta editiones C rem o n sen sem & M a n tu a n u m , cum indice re ru m & d icto ru m B iblicorum . 13 D as B u ch Jezirah (B uch der S chöpfung), die älteste system atisch -sp ek u lativ e D arstellung der jü d isch -eso terisch en B uch stab en - un d Z ah len sy m b o lik , en tstan d w ahrscheinlich zw ischen d em 3. u n d 6. Ja h rh u n d e rt in P alästina un d ist nach w eisb ar seit dem 8. Ja h rh u n d e rt (E rstdruck: M an tu a 1562) (EJ[D] 9, 104-111). 14 A b rah am . 15 D as B u c h B ah ir (B uch des Glanzes), die älteste klassische S chrift der K abbala, später durch den Z o h a r v erd rä n g t, geht w o h l a u f das 13. Ja h rh u n d e rt zu rü ck (E rstd ru ck : A m ste rd a m 1651) (E J[D ]3 , 9 6 9-979). 16 L u d w ig C ap p ellu s (1586-1657?), D iatriba, D e Veris E t A n tiq u is E b ra e o ru m literis. O p p o sita D . lo h . B u x to rfii, de eo d em arg u m en to , D issertationi. Item Jos. Scaligeri, adversus eiusdem rep reh en sio n es, D efensio, E t A d o b sc u ru m Z o h aris L o cu m illu stran d u m brevis exercitatio, A m ste rd am : L. E lzew irius 1645 (vh B SB M ünchen). - C appellus bezw eifelt darin (S. [215-336] 235) das h o he A lter des Sohars: ‫ ״‬q u em sc rip tu m iactant [Iudaei] a R. S im eone F. Jo ch ai, R. A kibae (A driani Im p erato ris tem pore) D iscipulo, sed falso .“ ; vgl. d ers., A rcan u m P u n ctatio n is R ev elatu m . Sive de p u n c to ru m V ocalium & A cce n tu u m apud H eb raeo s . . . , L eiden 1624, S. [192-197] 193 (vh U L B H alle a. S.). 17 Jo an n es D ru siu s (van den D riesch) (1550-1616), O rien talist in F raneker (Jöcher 1, 223£). W elches W erk C lo d iu s m ein t, w u rd e n ich t erm ittelt. 18 M ichael W alther (s. B rie f N r. 79 A nm . 13 u. 14) W elches W erk C lo d iu s m ein t, w u rd e n ich t erm ittelt. 19 D ie v o n L u d w ig C appellus (s. A n m . 16) v ertreten e T hese, daß die V okalzeichen des H eb räisch en erst v o n den M a so reten zu T iberias (seit d em 8. Ja h rh u n d ert) erfu n d e n u n d n ach träg lich in die H ebräische B ibel eingetragen w u rd e n ; dagegen h a tte n beso n d ers Jo hannes

654

Zuschriften a u f die Pia Desideria

Interea scriptum est profecto o m n iu m difficillim um , sive voces, sive phraseologiam , sive rem ipsam spectem us. M agnam m e ipsius partem , tum M arte proprio, tu m ductu quo n d am Venerandi m ei Praeceptoris, Ezardi20, perlegisse, liquido gloriari possum ; at m ulta occurrisse in hac parte n o n d u m m axim a δυσνόητα im o abstrusa plane, quae n o n d u m intelligo, fateri non erubesco. Iudaeo ru m hactenus nem inem vidi, qui interroganti m ihim et de hoc libro non responderit solitum illud: R evelabit hoc Elias21, quum venerit, adeo, u t laborem illum auctoris fu tu ru m iudicem om nino utilissim um . In hoc unico codice deprehendi C hristianism i vestigia et testim onia, quod in aliis saepe pluribus n on reperi. Vereor autem , ut dixi, ne hic fetus prom issus tan tu m sit rei futurae p ro d ro m u s atque sic in ipso prologo desinat fabula. A t videbim us; de futuris n im iru m iudicare n on licet, nisi ei, qui solus novit om nia. Res vestiaria Iudaeorum lucem desiderat. A nim andus est vir ille22 egre­ gius, ne ab incepto desistat calcabitque viam , quam nem o hactenus ingressus est. U tin am om nes hebraicarum rerum periti ad eruendas antiquitates eruendosque com m entarios an tiq u io ru m se accingerent et, quae repcrissent, un­ anim i consensu contra Iudacos propalarent afferentes singuli singula sua tam quam ad com m une incendium . Etsi autem huiusm odi n o n nisi argu­ m en tu m κατ’ άνθρωπον23 suppeditent, uti tam en iis possum us contra Iudaeos tutissim e, quod et ipse sum expertus; nec m inus C hristianum in fide confirm are valent, si ubique veritatis nostrae consensus et assensus dem on­ stretur. T entarunt huius consilii nonnihil H ieronym us de sancta fide24, G alatinus25 exscriptor, H o rn b eck 26 et alii; sed om nium optim e R aym undus in pugione suo fidei27. C ui quidem scripto, si de novo conscribere non liceret opus, addi possent, quae post eum eruuntur. Et certe, quod m ihi ab AltissiB u x to r f (1564-1629) u n d sein gleichnam iger S ohn (1599-1664) zur W ahrung des o rth o d o x en Schriftprinzips die U rsp rü n g lic h k e it der Vokalzeichen behauptet. 20 Esdras E d zard us (s. B rie f N r. 2 A nm . 24) in H am b u rg . 21 Z u diesem geflügelten W ort in B ezug a u f die ung elö sten Fragen des T alm u d s. EJ(D) 6, 494; vgl. M al 3,23 u. J o h 4,25. 22 N ic h t erm ittelt; vielleicht C h ristian K n o rr v o n R o se n ro th (s. A nm . 10). 23 Vgl. R ö m 3,5 u .ö . 24 Josua v o n Lorca, jü d isch e r K o n v ertit, der als H iero n y m u s de Sancta Fide (Sta Fe) M ission u n ter d e n ju d e n trieb (D T h C 8, 9 9 5 f;E J 11, 49 4 f). 25 P ietro G alatino (gest. 1539), O p u s . . . de A rcanis catholicae veritatis contra Iudaeos, O rth o sia a M are (Libanon) 1518 (zahlreiche w eitere A uflagen). 26 Jo h an n es H o (o )rn b eck (1617-1666), niederländischer o rth o d o x e r T h eo lo g e u n d Schola­ stik er (D B A 566, 178-181; A D B 13, lO lf; B iografisch L exicon 2, 259-261; B iographisch W o o rd en b o ek van P rotestantsche G odgeleerden in N ed erlan d 4, 1931, 277-286). - C lodius d en k t w o h l an: J. H o o rn b eck , S um m a C o n tro v e rsia ru m R eligionis; C u m Infidelibus, H aereti­ cis, Schism aticis, U tre c h t 1653 (w eitere A uflagen: 1658; K o lb erg 1676; F ra n k fu rt a .M . 1697); vgl. n o ch die in B rie f N r. 11 A nm . 23 genannte Schrift. 27 R a y m u n d u s M artin i (ca. 1220-1286), P ugio Fidei adversus M auros et Iudaeos (1278), Paris 1651 (vgl. B d. 1, B rie f N r. 119 A nm . 6).

N r. 151

D avid Clodius αιι Spener

25. 10. 1675

655

m o concessum est χάρισμα, conferam posthac bono cum D eo om ne in tale aliquod scriptum , ut in num erato habeam us, quibus os o b turare possim us Apcllae28, tu m ex script[ura] tu m ex scriptoribus dom esticis. Iam autem B ib lio ru m editioni29 inhaereo, qu o d T ibi, Vir S[um m a] R[everendo], ig n o tu m n o n erit, qua, u t spero, feliciter excusa; forsan P hilolo­ gum vindicem 30 evulgabo, qui dicta Biblica, q u an tu m ex Philologia potest subm inistrari, ab obiectionibus vindicet, rationibus tu m ex usu linguae tu m ex contextu desum tis, roboratis singulis analogia linguae et, quod p rim a­ rium foret, H eb raeo ru m auctoritatibus; qua in re praeivit A ntecessor b[eatae] m [em oriae] H elvicus31 quoque frustulatim , quum singula uberrim e dem onstrare neccessum foret. Eius n u p er m isi specim en F rancofurtum , quod ed itorem n o n reperit. Iam per disputationes publicare laboro, ita tam en, ut iustus evadat tractatus. H aec viam sternerent ad victoriam Iudaicam ; saepe enim contentio m axim a est de dicto. N e igitur uno libro vel concisim et m utila adducantur, vel in nim iam excrescat opus, philologica argum enta pro dicti genuino sensu hoc pacto colligenda censerem . Sed de his et aliis alias, si T uus in m e id p erm iserit am or iusseritque, plura iudicanda perscribam . Vale, Vir E xcellen t., et in Ecclesiae in crem entum ac em endatio­ nem vive quam diutissim e.

P. S. D e E ditione B ib lio ru m H ebraeorum , si quid habes m onere, candidus quaeso im pertire. Lectiones variantes, quas sub colum na posui, ad calcem libri religandas iudico ob spatii angustiam : quo d si arridet, auctoritate Tua et T y p o g rap h o idem persuasum ito. Vale.

28 B esch n itten er, Ju d e (D u C a n g e 1 , 3 0 8 ) . 29 B iblia T estam en ti V eteris, Idiom ate authentico expressa, V ersibus, C a p itib u s & P arschaj o th sive sectionibus in terstin cta, M aso retaru m K ri, & K tif, & quae su n t eius generis, notis in stru cta, V ariantibus L ectionibus, O rien taliu m & O ccid en taliu m ; ben A scher & ben N a p h thali, & quae p raeterea in E d itio n ib u s P lantini, B o m b erg ii, Basiliensi, H ispanica R egia & A n g licana P o ly g lo tta deprehensae fu eru n t, adaucta, L atinisque S um m ariis vel L en n n atib u s illustrata, F ran k fu rt a. M .: B .C h r. W ust 1677; zw eite, v o n Jo h a n n H ein rich M ay u n d Jo h a n n L eusden rev id ierte A usgabe, F ra n k fu rt a. M . 1692 (vh LB D arm stad t). 30 D iese Schrift, n ach S trieder (2, 231) an g ek ü n d ig t in D . C lodius, G ram m atica linguae ebreae b revis et succincta, G ießen 1684 (Leipzig 21729), ist n ich t erschienen. 31 C h risto p h H elw ig (1581-1617); geb. in S prendlingen bei F ran k fu rt a. M ., 1605 P rofessor der g riechischen u n d heb räischen Sprache am akadem ischen G y m n asiu m , seit 1610 P rofessor der T h eo lo g ie u n d d er hebräischen Sprache an d er U n iv ersität in G ießen (LP v o n J. W inckelm an n , 1618: U B G ießen; D B A 509, 252-255; A D B 11, 715-718; Jö c h er 2, 1477f; M . F r i e d r i c h [w ie B rie f N r. 2 A n m . 24], passim ).

656

Zuschriften a u f die Pia Desideria

152. Johann N ikolaus M isler an Ph.J. S pener1 G ießen, 13. N o v e m b e r 1675

Inhalt L obt Speners P ostillenvorrede, stim m t den berech tig ten K lagen zu. Sieht selbst keine H o ff­ n u n g a u f grun d sätzliche R eform . N im m t distanziert zu den C ollegia pietatis so w ie der H off­ n u n g a u f eine k ü n ftig e Ju d e n b e k e h ru n g u n d den Fall R om s Stellung.

Überlieferung D :P h .J . Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a .M . 1693, S. 43f.

Literas m eas2 n o n ita pridem ad te datas accepisse spero, quibus spem feci p ropediem exponendi iudicium m eu m de praefatione A rndii postillis praem issa3, in libello4 transm isso, pro quo grates debitas refero ut et affectu benevolo, quem transm issione eius in m e extare voluisti; persolvo nunc, quae prom isi, quam p rim u m lectionem scripti tui absolvi. D n. A utoris inten tio n em o p tim am et zelum pietatis pro orthodoxiae et C hristianism i sincerioris propagatione nem inem inter doctos fore existim o, qui n o n m ecum laudet et elogia tribuat; utinam n on deessent, qui ad rem serio agendam fervidiores m anus ac operas adiicerent! Recte m ones, in Ecclesiis nostris Evangelicis m ulta quoad severiorem disciplinam et m o ru m honestatem excolendam em endatione indigere, sed ubi C onstantini, ubi T heodosi5, ubi E cclesiarum fidi antistites, qui brachio fortiori rem tractent et ad Ecclesiae m aius em o lu m en tu m o m n em conferant operam ? Pauci, pro h dolor! inve­ n iu n tu r, qui ad religionis ac pietatis studium anim i fervorem adducant; plerique languescunt vel ad atheism um prorsus p ro pendunt, et, nisi M oses et A h aro n 6 concordant in negotio D o m in i perficiendo, m etuo, ne operam

1 Jo h a n n N ik o lau s M isler (1 6 14-20.2.1683), P rofessor in G ießen; geb. in M ü n z en b erg i. d. W etterau, n ach d em S tu d iu m im dam als (1632) lutherischen M a rb u rg L ehrer am P äd ag o g iu m u n d A rch id iaco n u s in M a rb u rg , 1652 P rofessor für T h eo lo g ie u n d hebräische Sprache in G ießen, E p h o ru s der S tipendiatenanstalt, P ädagogiarch, 1654 D r. th eo l., 1656 zugleich S uper­ in ten d en t in G ießen, 1676 P rof. P rim arius (D B A 848, 215-228; Jö c h er 3, 555. EB 4, 1799f; S trieder 9, 5 8 -6 7 ; D i e h l , Hassia Sacra 2, 107f). - M isler h at 1653 un d 1665 einen R u f zu m S enior des lu th erischen P re d ig erm in isteriu m s in F ra n k fu rt a. M . abgelehnt (s. W a l l m a n n , 186.188.190). 2 N ic h t überliefert. 3 P h .J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 4 D ie Separatausgabe der P ostillenvorrede (Pia D esideria) (wie A n m . 3); zur Ü b ersen d u n g an M isler vgl. B rie f N r. 33, Z . 52-55. 5 K o n sta n tin d er G roße (306-337) u n d T h eo d o siu s der G roße (379-395) als B e g rü n d er des staatlich san k tio n ierten C h risten tu m s. 6 S innbild fü r die Z u sam m en arb eit v o n gesetzgeberischer (M ose) u n d priesterlicher (A aron) M ach t; vgl. W A 3 1 1, 85, 1—3 (A uslegung des 118. Psalm s 1529/30).

N r. 152 J . N . M isler an Spener

13. 11. 1675

657

perdam us, ceu iam d u d u m B[eatus] L utherus ad G erm anos Principes serias adm onitiones dederat7, apud p lurim os in cassum laborasse testatur eventus. Fidi verbi m inistri, sui qu o d est m uneris, laudabiliter quidem agunt inclam ando, m o n en d o , etc. ad prov eh en d am C h risti naviculam 8, sed nisi rem igio suo succurrant fortiora brachia, quae abiectos D ei m inistros suble­ vent, patrocinium praestent et, quo d om nes tangit, iunctim curare tentent, res in vado quiescere n o n p o terit, sed hinc inde fluctuum m alo ru m alluvie titubare vel p rorsus discuti cogentur om nia, nisi sum m us rerum arbiter et navarcha paratissim a exhibeat rem edia, pro quibus im petrandis devotae ac incessantes ad D eu m preces eru n t necessariae. Interea in vinea D o m in i9 nobis im p ig re labo ran d u m ac m u n d i u t et satanae insultibus spirituali πανοπλία10 resistendum sub certa spe fore, u t D eus m u n d u m im m u n d u m vel convertat, vel per ad v entum su p rem u m Iudicis evertat, ad quo d pia corda anxie suspirare crebrius audim us. Q uae de academ iis11 m ones, n o n im p ro b o , varios invaluisse abusus, est in aprico, et, du m u n u m , quo d aiunt h ydrae lernaeae12, caput resectum , suc­ crescunt alia, de quibus iam d u d u m T h eo lo g i insignes fusissim as egerunt querelas. Q u id disputandi habitus et dexteritas dem ta pietate apud T h eo lo ­ giae stu d io su m proficit? Sine ea est ferru m candens sine forcipe arripere, ideo et om ni nisu eo laboran d u m , q u o m o d o et studiosis cum theoria studium praxeos inculcetur, quae per se T heologiae nostrae finem inten tu m habet, sed apud plerosque nuda scientiae u m b ra apparet, et ex unguibus leo dignoscitur13. C ollegium ad legendos libros N o v i T estam enti pro exercitio pietatis14 sub directorio Professoris S[anctae] T[heologiae] n o n inidoneum foret, nisi iuventus superciliosa iam du m anim o praeconcepisset, ad praxin illam ador­ nandam satisfacere sibi p riv atu m pietatis exercitium et publicam audiendi verbi frequentationem ; sed m anet scripturae profunditas, in qua agnus natet et elephas peditet iuxta G reg [orium ] M [ag n u m ]15, ut a sacri studii cultore

7 M a rtin L u th er, A n den christlichen A del d eutscher N a tio n v o n des christlichen S tandes B esserung, 1520 (W A 6, 404-469). 8 Z u m S chiff als ek k lesiologischem S ym bol s. R G G 3 5, 1410f. 9 Vgl. M t 2 0 ,1 -1 6 . 10 Vgl. E p h 6,11.13. 11 Vgl. Pia D esid eria 1676, S. 19-35 (P D 2 0 ,3 -2 8 ,3 ) u. S. 126-155 (PD 67,18-81,20). 12 D ie aus der g riechischen M y th o lo g ie b ek an n te vielköpfige H y d ra (W asserschlange) aus d en S üm pfen v o n L erna, d eren abgeschlagene K öpfe d o p p elt nachw achsen (Pauly, R E 9, 4 4 -5 2 ). 13 A n seinen K rallen erk en n t m an den L ö w en ( W a l t h e r N r. 8352 u. 39024“1). 14 D er V orschlag zu r E in rich tu n g v o n akadem ischen C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 144-149 (P D 7 6 ,1 7 -7 8 ,2 6 ); vgl. B rie f N r. 3 A n m . 3. 15 G reg o r d er G ro ß e (540-604), M oralia in lo b , E pistola ad L ean d ru m 4 (C C h r.S L 1 43,6,177f). D as b e k an n te W ort w ird in seiner u rsp rü n g lich en p arad o x en F o rm (‫ ״‬agnus am b u let [L uther: ped itat] et elephas n a ta t“) auch v o n L u th er zitiert (W A 5, 598; W A .T R 5, 168, 3f; 18 f).

658

Zuschriften a u f die Pia Desideria

tu m quoad m editationem , tu m quoad praxin satis investigari nequeat, uti constat. D e insigni Iudaeorum conversione16, cuius et m entionem facit P l[urim um ] R[everenda] T[ua] E[xcellentia], repeto v o tu m B. H unnii in locum ad 50 R o m a n [os]17. M etu en d u m tam en, ne exulcerato hoc seculo verum fiat illud B. L utheri T om . 8 len. fol. 11918. Alias de sententia T h eo lo g o ru m huius seculi probe constat. D e m aiori fractura sive strage A ntiC hristiani R egni19 sustinenda novit O m niscius. Iam du d u m Ecclesiam suam ad senectutem pervenisse fassus 55 est, n u m propterea in abyssum praecipitatio im m ineat, nos latet.

16 D ie H o ffn u n g einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n in den Pia D esideria 1676, S. 7 2 -7 4 (P D 43,3 1 -4 4 ,1 6 ). 17 Z u Ä gidius H u n n iu s’ V erständnis v o n R ö m 11,25-32 s. B rie f N r. 11 A n m . 9. 18 M a rtin L u th er, V om Schern H am p h o ras u n d v o m G eschlecht C h risti, 1543 (D er A chte u n d letzte aller B ü ch er u n d S chrifften . . . L utheri, Jena: D . R ichtzenhain u. T h . R ebart 21562, Bl. 119 = W A 53, [579-648] 608,14-609,23): ü b er die andauernde B lindheit der Ju d e n als G erich t G ottes ü b er sie. 19 D ie E rw a rtu n g eines b ev o rsteh en d en Falls des P ap sttu m s in den Pia D esideria 1676, S. 74 (PD 44,17-23).

Nr. 153

Elias D a n tz an Spener

29. 12. 1675

659

153. Elias D antz an P h.J. Spener1 L obenstein, 29. D eze m b e r 1675

Inhalt H at in den Pia D esideria m it F reude v o n der W ied erau frich tu n g der apostolischen K irch en v er­ S am m lungen in F ra n k fu rt gelesen. - B erich tet, w as er S peners V orrede zu A ndreas C ram ers S chriften zu v erd an k en hat. Ist d u rc h die v o n S pener u n d C ra m e r v ertreten e L ehre v o n der in der T aufe gesch en k ten Seligkeit zu einem neu en lebendigen G lauben erw eck t w o rd en . P red ig t seither m e h r das E v an g eliu m als das Gesetz. H a t bei der V erb re itu n g dieser L eh ren sow ohl A n h än g er als auch G eg n er gefunden. D a n k t Spener, daß er n u n die B ibel, die S chriften L uthers, A rn d ts, L ü tk em an n s u.a. besser v erstehen k an n als zu v o r. - W ünscht A u sk u n ft ü b er den Verfasser des ersten B edenkens zu den Pia D esideria (Johann H ein rich H o rb ). — M ö ch te N äh eres ü b er d en in F ra n k fu rt a. M . gehaltenen K atech ism u su n terrich t erfahren. - PS.: G rüße des G rafen H ein rich III. v on R euß.

Überlieferung A: H alle a .S ., A FSt, A 140: 6.

G otteß G nade und Segen d urch C h ristu m , sam t m einem andächtigem G ebeth u n d m öglichsten D iensten zuvor H och = E h rw ü rd ig er, G ro ß A ch tb ah rer u n d H ochgelehrter, insonders hoch­ geehrter, in C h risto hertzgeliebter V ater u n d m ächtiger Förderer. W elcher pflantzet einen W einberg u n d ißet n icht von seiner Frucht? D ieser Paulinischen W orte, 1. C o r. 9, 72, habe ich m ich allezeit erinnert, so oft ich vo n Seiner H o c h = E h rw ü rd e n sonderlichen E yfer und ungesparten Fleiß in Pflantzung deß geistlichen W einbergs, der K irchen3, etw as gehört, gesehen, gelesen, u n d gew ünscht, daß solcher ihren treuen A rbeit Sie täglich reiche u n d überflüßige Frucht sehen u n d m it Freuden im m erzu etw as davon genie­ ßen m ögen. Ich habe m it Freuden gelesen in D ero piis desideriis, pag. 2744, daß Seine H o c h = E h rw ü rd e n m it viel so frem bder, alß einheim ischer höchsten Ver­ gnügen die A rt der ersten A postolischen K irchV ersam lung zu Franckfurth in heilsam e Ü b u n g bracht, zw eifelt m ier nicht, eß w erden in selbigen 12 Seine ] + < W 0 . . . > .

1 Z u E. D an tz, S u p erin ten d en t in L obenstein, s. B r ie f N r . 64 A nm . 1. — D er vorliegende B rie f ist in sprachlich m o d ern isierter F o rm g ed ru ck t bei T h . W o t s c h k e , V om P ietism us in O stth ü rin g e n , in: Z eitsch rift des V ereins fü r th ü rin g isch e G eschichte u n d A ltertu m sk u n d e, N F 31, 1935, S. [285-334] 330-333. 2 1K o r 9,7. 3 Vgl. M t 2 0 ,1 -1 6 . 4 Pia D esideria 1676, S. 274 (=Jo h a n n H ein rich H o rb , E rfo rd e rtes B edencken; s. B rie f N r. 45 A n m . 34). A n dieser Stelle u rteilt H o rb ü b er Speners C ollegia pietatis.

660

Zuschriften a u f die Pia Desideria

W einberglein zum sonderlichen süßen Schm uk w öchentlich etliche Reben A ugen gew innen, andere T räublein treiben, blühen un d zeitigen. Ich alß der geringste u n d sonst unbekante k o m m e itzo von ferne, lege m eine Frucht danckbarlich zu D ero füßen nieder und eröfne, daß, nachdem A [nn]o 71 auß Seiner H o ch = E h rw : Schriften ich diejenige V orrede, so sie beygefügt deß G ottseligen C ram eri B üchlein (genannt D erer K inder G otteß E hren= S tand u n d Pflicht)5 zu gesichte b ek o m m en un d m it A ndacht gelesen habe, ich alsobald einen ardorem gespürt, gedachtes Büchlein, w elches ich im ersten A nblick gering hielt, fleißig zu lesen, auch alß im ersten D urchle­ sen ich den H au p t= Z w eck nicht völlig einsehen künte, läse ich es, praem issis precibus, zum andern= un d drittenm ahl, u n d sihe! w ie kan ich eß verschw ei­ gen, einsten u n te rm spatzieren gehen au f dem Felde, da ich eifrig drinnen laß, deuchte m ich, eß fiele ein heller G lantz in m eine A ugen, der m ich in etw as blendete, u n d h ierm it w u rd e in selbigem A ugenblick m ein Verstand erleuchtet, daß ich sähe, w o h in C ram erus u n d Seine H o ch= E hrw . in E rbau­ u ng deß C h risten th u m b s zielen. M ein W ille fing an zu denen hohen H im m els=Schätzen in C hristo, bey der Taufe m ier geschenckt6 u n d zuvor von m ier nicht erkant, sich kräftiglich zu neigen, sich drüber zu erfreuen, daß ich etliche Tage eine sonderliche m erckliche Süßigkeit in m einem H ertzen spürte, daher so oft ich gedachtes B üchlein ansahe, niederfiel und seuftzete, Ich dancke D ier, C hriste, O G otteß Sohn, daß D u m ich solches hast erken­ nen lahn7 u nd bitte dem ütiglich, laß m ich nicht w ieder in blindheit gerathen, dam it ich nicht v o n D einem A ngesicht verstoßen m öcht w erden ewiglich. Je m eh r ich nun hierbey erkante, daß solch vo n m ier gefunden G uth G ott in C hristo auch allen M enschen zugedacht, in der Taufe bereits allen C h ri­ sten geschenckt, v o n w enigsten aber im glauben erblickt w ird, ie m eh r finge ich an m ich zu m ühen, solchen Schatz v o n selbiger Z eit an auszubreiten, ändern auch zu zeigen u n d sie herzuzulocken, ich sagte vielen v o n diesem Büchlein, reco m m en d irte eß m einen C ollegen u n d C onfratribus, vielen studiosis, ja etlichen gradu irten Personen, w elche nichts davon w üsten, fing auch an m eine einfältigen P redigten, so viel m üglich, darnach einzurichten, suchete Ao 72 auß iedem Evangelio ein oder zw ey Liebesw ercke C hristi, wiese m einen Z u h ö rern , w ie im G lauben sie diese hebe ergreifen, den süßen Schm ack, so da v erborgen, eifrig suchen, w ieder N o th u n d T od sich dersel­ ben trösten u nd denn kraft deß schm acks solcher Jesus=Liebe ihre hertzen zur G egenliebe täglich aufm u n tern m üsten.

37 lahn ] + < w . . . > .

41 m eh r ] + < h a b e > .

5 Ph. J. Spener, V orrede zu A ndreas C ra m e r (s. B rie f N r. 64 A n m . 5 ), D er G läubigen K in d er G o ttes E h ren stan d u n d P flicht, F ra n k fu rt a. M . 1668 (G rü n b erg N r. 228). 6 D ie m it d er T aufe d em C h riste n schon geschenkte Seligkeit ist ein K ern g ed an k e von C ram ers in A n m . 5 gen an n tem W erk; vgl. W a l l m a n n , 2 4 1 f.

N r. 153

Elias D a n tz an Spener

29. 12. 1675

661

U n d so habe ich in ändern m ethodis folgende Jahre stets dahin gezielet, heuer bin ich gefallen a u f die V ereinigung C hristi m it uns un d weise auß iedem E vangelio, w ie C hristus uns seine W ohlthaten antrage, eine Vereintgung m it ihm u n d uns dadurch zu stiften, u n d w ie in G lauben u n d Leben unßers O rts die G egen=V ereinigung erfolgen m üste. M it w aß für N u tzen ich dieses alles gepredigt und noch predige, w eiß G ott, noch zu r Z eit ists m ier verb o rg en , etliche haben in discursen m ier directe w iedersprochen und gem eint, m an m ü ß e bey dieser itzigen rohen Welt m ehr v on Fluch un d Z orn G otteß alß v o n seiner süßen Liebe u n d V ereinigung predigen, alleine ich habe g ean tw o rtet, daß beydes m ü ß e zugleich getrieben w erden, doch das E vangelium fast m eh r alß das Gesetz, denn der Wille deß M enschen neigt sich von N a tu r zum guthen, u n ter allem g u th aber ist G ott das höchste, das lieblichste, das vollk o m m en ste; soll der Wille deß M enschen diß belieben, so m uß ich ja dem v erderbten m enschlichen V erstand solch hohes G u th zeigen und au f das höchste raußstreichen, erblicket er daßelbe, itzt w ird der w ille das w eit geringere gu th irdischer w ohllüste leicht fahren laßen u n d zum besten greifen, zum ahlen w enn durchs Gesetz der Fluch u n d Z o rn G otteß gewiesen w ird , w elcher an dem falsch=gleisendem W ohllustG uth hengt und ihn allzeit a u f dem Fuße folgt; w elches ich denn fast in allen m einen Predigten bey gelegenheit zu treiben nicht vergeße. D aher habe ich bey etlichen einen Beyfall erhalten, daß sie anfangen in etw as, was diß principium betrift, in ihren P redigten m ier nachzuahm en. Einen P raeceptorem habe ich diß verfloßene Jah r gehabt, nahm ens Jodocus B runes8, b ü rd ig von O ß n ab rü ck , w elchem ich auch gedachtes B üchlein recom m endirte, und m it vielen W orten, da er es erst gering hielt, dahin brachte, daß E rs anfing andächtig zu lesen, u n d gestand m ier, E r hette, da Er den G ru n d erblickt, selbige gantze N ach t für freuden nicht schlaffen k ön­ nen, fing auch an in seinen P redigten eß herrlich zu appliciren, daß er von iederm an hier m it beliebung geh ö rt w urde. Z w eifelt m ier nicht, w eil er fein studieret und eine liebliche A usrede9, er w erde in seinem V aterland ein erbaulicher Prediger w erden. Ich verlange v o r itzo nichts m ehr alß in genauere K undschaft m it Seiner H o ch = E h rw ü rd e n zu k o m m en , w eil ich hier keinen vertrauten M enschen um b m ich habe. Wie glückselig w o lte ich m ich schätzen, w enn ich zu Seiner H o ch = E h rw . füßen sitzen und auß D ero flam m enden C h riste n th u m b m ein glim m endes T öchtlein täglich m eh r anzünden solte: Were ich ein Studiosus T heologiae, ich w o lte au f denen K nien nach F ranckfurth kriechen, m ich in Seiner F Ioch=E hrw . H auß eindringen und nicht ehe w eichen, biß ich m ein 66 /w ille/. 8 Jo d o c u s B ru n es (gest. 20. 4. 1723) aus O sn ab rü ck ; nach d em S tu d iu m in Je n a (SS 1673) 1678 P farrer in F ü rsten au bei O sn ab rü ck , seit 1696 d o rt auch K o n sisto rialrat ( M e y e r 1, 297; 2, 236). 9 A ussp rach e (D W B 1, 930).

662

Zuschriften a u f die Pia Desideria

Leben m ercklich auß D ero Lehr u nd Leben gebeßert hette. Waß aber dem Leibe nach schw erlich m ier vergönnet, das erstatte ich v o r itzo m it m einer schw achen Feder, lege den lange bey m ier bedachten D anck hierm it zu D ero Füßen dem ütig nieder u n d bekenne öffentlich, daß nechst G o tt durch die Schriften C ra m e ri10 u n d Seiner H o ch = E h rw . ich zum lebendigen Erkentniß G otteß k o m m en u nd den G ru n d m eines C h ristenthum bs lernen verstehen, daß von nun an ich die Bibel m it N u tz lesen, deß theuren M annes L utheri11 Schriften, deß hocherleuchteten A rnds C h risten th u m b 12, Steph. P räto rii13, A ntonii B uscherts14, L ütkem ans15, M ü lleri16, Scriveri17 bücher in vielen dingen beßer verstehen kan alß zuvor, da m iers lauter versiegelte Schriften w aren, die ich m it dem M u n d e läse, m it dem M u n d e ändern was drauß predigte, aber im H ertzen selbst zuvor nicht fühlte. G o tt segne Seiner H o ch = E h rw . für diese an m ier erwiesene W ohlthat h undert, ja tausendfeltig m it ihrem gantzem H auß, G ott verm ehre ihre G aben täglich, G o tt laße ih re ja h re der K irchen zu N u tz in der Welt noch viel w erden und schm ücke Sie in allen D ero A m ts= V errichtungen, m edita­ tionibus m it reichen Segen! N ach abgelegten D anck, w o lte ich n u n m eh ro auch eins un d anderes bitten, D ero geistreiche G edancken ü b er einig m ein sentim ent zu eröfnen, alleine noch zur Z eit scheue ich m ich, h ierm it Sie zu beunruhigen. Solten Seine H och = E h rw . v on dero hohen G eschäften sich so viel abm üßigen können und m ich einer gar k urtzen A n tw o rt w ürdigen, w ürde in Z u k u n ft 96 /a n /.

108 /se n tim e n t/ : < V o rh a b e > .

10 S. A nm . 5. 11 M a rtin L uther. 12 Jo h a n n A rn d t, V ier B ücher v o m w ah ren C h riste n tu m b (s. B rief N r. 44 A nm . 11). 13 Stephan P rätorius (s. B rie f N r. 21 A nm . 8 u. 10). 14 A n to n B uscher (B üscher) (1573/1579-1638); nach dem S tu d iu m in Jena (d o rt M agister) u m 1600 S u b rek to r in H an n o v er, 1603 K o n re k to r in Stade, 1606 H au p tp asto r in Stade, 1627 H o fp red ig er u n d K onsistorialassessor in O ld e n b u rg (D B A 170, 331-334; Jö c h er EB 1, 2562f; M e y e r 2, 394; 3, 41). V erfaßte verschiedene, m eh rm als aufgelegte E rbau u n g ssch riften (Lehr= G laubens“ L ebens“ S p ru ch “ , B u ß = un d G ebeth= P ostill ü b er die S onn= un d Festtagsevangelia, L ü n eb u rg 1635; Schola pietatis, o d er A postolische U n te rw e isu n g zur G ottseeligkeit aus den Fest“ u n d S o nntags= E pisteln, G o ß lar 1623 (1673; M a g d eb u rg 1628, 1646 [m it einer V orrede J. A rn d ts], L ü n eb u rg 1642, 1685); G eistliche H erz= un d H auskirche, M ag d eb u rg 1623 (1624, 1628, 1646 [m it einer V orrede J. A rndts], L üneb u rg 1644). 15 Joachim L ü tk e m a n n (s. A n h an g N r. 162 A nm . 12). 16 H ein rich M ü ller (s. B rie f N r. 135 A nm . 1). 17 C h ristian Scriver (2 .1 .1 6 2 9 -5 .4 .1 6 9 3 ); geb. in R en d sb u rg , nach dem Studium in R ostock (d o rt 1649 M ag ister [in absentia]) In fo rm a to r in S egebrecht, 1653 A rchidiaconus in Stendal, 1667 P asto r in M ag d eb u rg , 1685 Senior, A ssessor des G eistlichen G erichtes u n d Schulm spekto r, 1690 O b erh o fp red ig er, K irchenrat, S cholarch u n d P asto r in Q u ed lin b u rg ; b ek an n t durch seine E rb au u n g sschriften, u .a . G o tth o ld s Z ufällige A ndachten, Leipzig 1671 (u .ö .); Seelen“ Schatz / D arin n vo n der m enschlichen Seelen h o h en W ü rd e / . . . tröstlich gehandelt w ird, Leipzig 1675-1688 (D B A 1166, 330-353; A D B 33, 4 8 9-492; Jö c h er 4, 445f; M o ller 1, 614-619; LL 10, 471 f).

Nr. 153

Elias D a n tz an Spener

29. 12. 1675

663

ich m ein hertz w eiter ausschütten, bitte v o r itzo, w enn es zu erlangen, m ier zu eröfnen in V ertrauen den N ah m e n deßjenigen S uperintendenten, w elcher das erste Bedencken ü b er D ero Pia desideria gestellt18, denn ich einen son­ derlichen hohen Geist auch auß solcher Schrift in ihm spüre, m öchte von seinen übrig en Schriften m ier was w ünschen. D an n verlangte ich zu erfahren, w as für eine C atech ism u s= Ü b u n g in Franckfurth angestellt u n d w as für Fragen bey derselben getrieben, denn un ter allen, so m ier n och zu G esicht bek o m m en, v e rg n ü g t m ich keine völlig. . W om it ich schließe u n d Seine H o ch = E h rw . zu G otteß Schutz, m ich aber zu D ero k ü nftigen G unst u n d V orbitte em pfehle, lebens=Z eit bleibend

115

120

Seiner H o ch = E h rw ü rd en gebeths= u n d dienstw illiger Elias D antz, Pastor et S u p e rin ten d en t]

125

Lobenstein, d. 29. lOber 75. P.S. D er h o chgebohrne G ra f u n d H err, H err H einrich der III. der jü n g e re n linie Reuß, G ra f u nd H err v o n Plauen p .19, m ein anitzo regierender G raf allhier, w elcher ehm ahls in F rankfurth nebenst Seinem H ofm eister H errn Licent. L ehm ann20 seine H o ch E h rw . gesprochen, haben m ier befohlen, derselben Seinen gnädigen grüß zu überschreiben.

D em H o ch = E h rw ü rd ig em , G roß ach tb ah rem u n d H o chgelehrtem H errn Philipp Jacob Spenern, SS. T heologiae D octo ri, w o h lv ero rd n etem Geist­ reichem P rediger u nd m eritirtem Seniori plur. Rev. M inist, zu F ranckfurth am M ayn, etc. M einem insonders hochg eeh rtem in C h risto hertzgeliebtem H errn V ater u n d m ächtigem F örderer p.

18 Jo h a n n H ein rich H o rb , E rfo rd e rtes B edencken (s. B rie f N r. 4 5 A n m . 3 4 ). 19 H ein rich III. v o n R euß (Jüngere Linie) ( 1 6 .1 2 .1 6 4 8 - 2 4 . 5 . 1 7 1 0 ), reg ieren d seit 1 6 7 1 , 1 6 7 3 G ra f ( L o r i n g h o v e n , S tam m tafeln 1, Tafel 1 7 1). 20 Jo h a n n Siegfried L ehm ann ( 1 6 3 4 - 1 6 7 3 ) ; geb. in S to lp e /P o m m e rn , n ach d em S tu d iu m in W itten b erg u n d einer akadem ischen Reise d u rch D eu tsch lan d H o fm eister des G rafen H einrich III. (s. A n m . 2 0 ) , 1 6 6 8 D r. iu r., reiste anschließend als H o fm eister nach S tra ß b u rg u n d F rank­ reich (bis 1 6 7 0 ) u n d w u rd e nach einem A u fen th alt in L obenstein H o fra t des G rafen v o n O e ttin g e n (D B A 7 4 9 , 2 9 3 = Jö c h e r EB 3 , 1510f).

130

135

664

Zuschriften a u f die Pia Desideria

154. Kilian R udrauff an Ph.J. Spener1 G ießen, 30. D ezem b er 1675

Inhalt B e g rü ß t die Pia D esideria. W enn diejenigen G em einw esen glücklich zu n en n en sind, in denen die H errsch er P h ilo so p h en sind, u m w ieviel besser stände es u m die K irche, w e n n die R egieren­ den v o n d er g ö ttlich en P hilosophie erfüllt w ären. B eklagt die S chm ähungen, d ie je d e r R e fo rm ­ w illige zu erleiden hat. B efü rch tet einige M ißverständnisse: 1. D aß m an sich der evangelischen K irche n ich t zu w en d e n o d er in ihr bleiben k ö n n e, w e n n sie so v e rd e rb t sei. 2. D aß die A uffassung, m an w erd e d u rch den G lauben selig, zu v erw erfen sei un d m an zu m P ap sttu m ü b erg eh en m üsse. 3. D aß d u rch F rö m m ig k eitsü b u n g en das G esetz erfüllt w erd en könne. 4. D aß die P h ilo sophie überflüssig sei un d n ich t zur E rb au u n g der K irche beitrage.

Überlieferung D : P h .J. Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a. M . 1693, S. 45f. K 2: A u g sb u rg , SStB, 2° C o d . A ug. 409, Bl. 717.

D esideria3 tua q u o d attinet, quae universo literato ru m et illiteratorum orbi e pii et eruditi pectoris scrinio adaperta sunt, sincere am plector devotoque corde excipio illisque, si m eum desiderium addere liceat, ut aut editorem eo stare v iderent loco, unde effectus expectari posset, aut eos saltem eodem zelo accenderent, penes quos est regim en m undi, com precarer et exoptarem calidissime. Si enim tu m d em u m R esp [ublicas] beatas fore olim persuasum sibi habere p oterant, si aut Philosophi regnarent aut illi, qui regnant, philosop h aren tu r4: quanto certius crederem , Ecclesiam C hristi am pliorem et p u rio rem extare, si aut illi, qui regnant, candida et coelesti illa philosophia, quam veram D ei sapientiam vocam us, essent im buti, aut illi saltem , quos im perantes a consiliis et concionibus habent sacris, pro politica sua T h eolo­ gia assum erent hanc divinam philosophiam , quam cum m ultis cordatis T heologis tuis desiderasti desideriis. N escio, an confiteri liceat, quae pro m aiori et solidiori pietatis studio dixi atque scripsi neque hactenus coram collegis et amicis ea exponere cessavi: sed hoc n o n nescio, m e nihil efficere potuisse: adeo ut no n sine m agno anim i

14 solidiori ] calidiori: K. 1 Z u K. R u d rau ff, T h eo lo g ie p ro fesso r in G ießen, s. B rie f N r. 63 A nm . 1. 2 Spener zitiert aus diesem B rie f die Z eilen 14-22 in B rie f N r. 61, Z . 19-27. 3 P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 4 Vgl. P laton, Politeia, 5. B uch, 473 C -D ; vgl. K. R udrauff, R ecognita philosophia th eo lo g i­ ca (w ie B rie f N r. 63 A nm . 19), Praefatio, Bl. l v: ‫ ״‬T u m d em u m fore quietas & beatas Ecclesias, si au t P H IL O S O P H I veri dent op eram T heologiae, aut T H E O L O G I p h ilo so p h en tu r pie. “

Nr. 154

Kilian R udrauff an Spener

30. 12. 1675

665

m oero re ad silentium et g em itu m m e recipiam verens, ne d am n u m m ihi faciam m u ltu m , Ecclesiae vero co m m o d u m nullum . D a m n u m v id etu r prae­ sens, q u o d illi, qui talia iusto ex zelo v id en tu r urgere, accensentur fanaticis5, W eigelianis6, R osaecrucianis7 et eiusdem farinae h om inibus, aut saltem , si benignius excipiantur, pro sciolis et nasutulis8 ven ditentur, quique aliorum curas, negotia et officia occupent9. T andem m o n eri te n o n recusas, ubi a recto forte aberraveris tram ite. Ego sane nihil lego aut deprehendo, q u o d n o n in sanum sensum trahi possit. V identur tam en p rim a facie dura 1. sta tu m 10 Ecclesiasticum no stru m prorsus esse c o rru p tu m indeque totalis reform ationis indigum . Stante enim hoc dicere vellent m aligni hostes, ad n o stram ergo Ecclesiam n o n esse transeu n d u m neque tu to in ea p erm anendum . 2. C o m m u n em et v ulgarem salvandi rationem , qua fide poscatur salus, ut dam nabilem esse reiiciendam 11 indeque aliam instituendam dicent, sic ad castra transiri m o d e rn o ru m Pontificiorum . 3. Praesupponi in com m en d an d o et u rg en d o pietatis ferventiori studio im pletionis legis possibilitatem 12; et forte 4. P hilosophiam proscribi tanquam stu d iu m o tiosum et m inus faciens ad aedificationem Ecclesiae13. N o n latent tam en, quibus haec ipsa em olliri et intra h y p o ty p o sin ex ipsis textus visceribus conservari possint: unde nec talia haec erunt, quibus putem , a recto tram ite aberratum fuisse. A dduco ea intentione, u t intelligas, quae fo rte vel huic vel illi offendiculo esse possint.

­‫ י‬D ie sog. S ch w ärm er (s. B rie f N r. 61 A n m . 7). 6 W eigelianer (s. B rie f N r. 61 A n m . 8). 7 R o sen k reu zer (s. B rie f N r. 61 A nm . 9). 8 H alb g eb ild eter u n d kleiner N asew eis. 9 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 18 (PD 19,8—19). 10 D e r Z u sta n d der evangelischen K irche nach den Pia D esideria 1676, S. 2 - 3 (PD 10,19-11,3). 11 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 81 (PD 34,30—35,19). 12 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 49 ff (P D 33,21ff); vgl. S. 81ff (PD 47,30ff). 13 Vgl. Pia D esideria 1676, S. 29—34 u. ö. (PD 25,3—27,28 u. ö.).

666

Zuschriften a u f die Pia Desideria

155. M arx H ueber an Ph.J. S pener1 A u g sb u rg , 2. Ja n u ar 1676

Inhalt B erich tet ü b er die B e m ü h u n g e n u m die B efreiung der a u f den G aleeren gefangen gehaltenen u n g arisch en P red ig er. - W ird erstm als am k o m m e n d e n S onntag in seinem H aus ein C o lleg iu m pietatis einrichten. - H a t sich u m V erbesserungen im K irchengesang in A u g sb u rg erfolgreich g ek ü m m ert. - Will den K atech ism u su n terrich t nach d em V orbild der F ra n k fu rter K irche refo rm ieren . B ittet u m A bschrift der P red ig tex o rd ien , in denen der K atechism us getrieben w ird , u n d u m ein P ro to k o ll v o m V erlauf des n ach m ittäg lich en K atechism usexam ens, ist bereit, notfalls fü r einen p riv aten K atech ism u su n terrich t zu sorgen. - Ist ü b er die zum Teil neg ativ e R eak tio n a u f die P ostillenvorrede b e trü b t. - D a n k t für die G ratu latio n zur W ahl zum B ü rg erm eister, w elches A m t er nach anfänglichen Ä n g sten n u n gelassen fü h rt. - M eldet die B esetzu n g d er R ektoratsstelle [des S t.-A n n a -G y m n asiu m s] in A u g sb u rg . - D a n k t für den ü b ersan d ten S ep aratdruck der P ostillenvorrede. - W ünscht Segen zu m neuen Ja h r. - L egt einen B erich t ü b er die u n garischen P rediger bei.

Überlieferung A: H alle a.S ., A FSt, A 140: 15.

H o ch E h rw ü rd ig er, E dler H ochgelehrter, H ochgeachteter un d geE hrtester H err D r., auch allerw ehrtester Freundt. Waß die H erren D eputierten zuem K irchen- unnd Schuelw esen der lo b [ lichen] Statt Franckhfurt2 der zue N eap o li3 u f den Galleeren befindlichen P rediger4 halben neulichst an m ich gelangen lassen, habe denenselben under

1 M a rx H u eb er ( 1 1 . 3 . 1 6 2 9 - 2 3 . 4 . 1 6 7 7 ) , K au fm an n u n d R atsh err in A u g sb u rg ; geb. in A u g sb u rg , 1 6 4 2 - 1 6 4 5 in V enedig u n d Italien, 1 6 4 7 - 1 6 4 9 in A m ste rd am m it anschließender Reise d u rch E n g lan d un d F rankreich, seit M ärz 1 6 5 0 in A u g b u rg , 1 6 7 4 A d ju n k t der O b e rk ir­ chenpflege u n d A d m in istrato r des evangelischen K ollegium s, 1 6 7 5 zu m In n eren R at geh ö rig u n d B ü rg erm eister. - H u eb er besuchte jä h rlic h in H andelsgeschäften für seinen V ater (A n­ dreas) u n d seinen V etter (M arx) die S tra ß b u rg er u n d F ra n k fu rter M essen (LP: S tolberg N r. 1 2 3 1 0 , m it einem E picedium v o n Spener u. Jo h a n n P hilipp Reiser [vgl. B rie f N r. 7 5 A n m . 11]; B l a u f u s s , R eichsstadt, passim , insbes. 181 ff ) . M it Spener w ar H u e b e r durch häufige G espräche in F ra n k fu rt a .M . persönlich b ek an n t g ew o rd en (s. B r ie f N r . 12, Z . 1 1 7 - 1 2 2 ) . A u ß er d em hier ab g ed ru ck ten B rie f sind drei w eitere B riefe H u eb ers an S pener als A b fertig u n g erh alten (Halle a.S ., A FSt, A 1 4 0). Sie datieren v o m 2 7 .2 . ; 2 3 . 4 . u. 1 3 .7 .1 6 7 6 u n d betreffen v o rn eh m lic h den F re ik au f der u n garischen pro testan tisch en G eistlichen (s. B rie f N r. 3 4 A n m . 3 2 ) so w ie das in H uebers H aus stattfm d en d e C o lleg iu m pietatis (s. Z 2 0 - 3 5 ‫ ׳‬vgl A n m . 11). ’ 2 D ie K irch en - u n d S chuldeputierten (Scholarchen) der S tadt F ra n k fu rt a M N r. 34, Z . 6 3 -6 6 ). 3 N eapel.

(vgl B rief

4 Z u den pro testantischen K irch en - un d S chulm ännern, die als G aleerensklaven verkauft w o rd en w aren , s. B rie f N r. 34 A nm . 2 2 .

Nr. 155

M arx Hueber an Spener

2. 1. 1676

667

[ ...] D ecem b er5 w ider b ean tw o rtet u n d w erde nicht underlassen, w aß diser M aterien halben v o n N eapoli für fernere bericht allhier einlauffen w erden, durch E xtracti hinkünfftig E[ure] Exjcellens] zue ubersenden, hoffende selbe sich nicht entgegen sein lassen w erden, denen w olgedachten H erren D eput[ierten] w eitere C om u n icatio n darv o n zue thun, den Lieben G ott herzlich u n n d in b rü n stig b itend, G nade un d M ittel zue verleihen, darm it die arm e b etrangte ehest zue erw ü n sch ter L iberation gelangen m ögen. U nderdessen finde noch u n b ean tw o rtet dasjenige w erthe schreiben, w o rm it E. E. u n d er 27. Septem ber6 m ich beehret, dessen Inhalt Ich seithero so offt un d viel zue g em ü th gezogen, das m ir fast7 fürgenom m en, für so lang die Feder auch nicht anzuesetzen, biß Ich nicht zuevor Eine oder andere der inhaltenden V eranlassungen u n d V erm ahnungen einigessins8 in Praxin zue bew egen, w o nicht gar w erckstellig gem acht, doch w enigst tentiert und undersucht habe. W ann dann aller anfang besser m it den Leichteren alß denen schw eresten sachen zue m achen, so habe v o rd erst m eine gedanckhen gericht, einige geistliche C o n v ersatio n 9 anzuestellen. D a auch andere u m b die E hre G ottes eyferende G em ü ter gehöret u n d folglich m erers u n d e rn o m m en w erden kente. H erzlich w ünschend, daß in w ichtigeren so g u tt gehör, beyfall und E instim m u n g finden m ege, alß diejenige, w elliche zue sollicher C onversation veranlasset, sich gleich geneigt u n d begierig erzeiget, gestalten selbe n un schon so fern fast gesteh ist, das biß künftigen Sontag10, Liebts G ott, alß an unserm m onatlichen b ußtag nach verrichtenen G ottesdinst der anfang in m einer b ehau ssu n g 11 auß E. E. büß p red ig ten 12 gem acht u nd hernach abw exlungs w eiß bey ändern continuiert w erden sollte, un d habe Ich, alß eben dises zue schreiben angefangen, Ihr E h rw [ürden] H erren Spizelium 13 auch

6 [ . . . ] ] [Lücke im T ex t gelassen], zugew iesen].

28 |n a c h v errich ten e n | ] [vom u n teren R a n d d er Seite

5 Vgl. P ro to k o ll des R ats der S tadt F ran k fu rt a. M . v o m 25 .1 .1 6 7 6 (R atsp ro to k o ll 1675, Bl. 31v): ‫ ״‬M a rx H u b ers zu A u g sp u rg schreiben u m b abfolgung der v o r dieselbe [die ungarischen G eistlichen] g esam leten gelter w ird v erlesen .“ — A m 2 7 .2.1676 m eldet H u e b e r S pener den E m p fan g v o n 400 G u ld en (H alle a.S ., A FSt A 140: 16). 6 N ic h t ü b erliefert. 7 Fest, ganz u n d gar (D W B 3, 1348-1350). 8 E in ig erm aß en (D W B 3, 211). 9 Vgl. Speners V orschlag zu r E in rich tu n g v o n C ollegia pietatis in den Pia D esideria 1676, S. 97-101 (P D 5 5 ,1 3 -5 6 ,37). H u eb er w ird überdies das F ra n k fu rter C o lleg iu m pietatis aus eigener A n sch au u n g g ek an n t haben (vgl. A nm . 1). 10 S o n n tag , der 8. Ja n u ar 1676. 11 Z u den in H u eb ers H aus für kurze Z eit stattfin d en d en C ollegia pietatis v g l. B rie f N r. 75, Z . 3 5 -3 8 . 12 D a zu dieser Z eit n o ch keine B ü ß p red ig ten Speners g ed ru ck t Vorlagen, m u ß es sich u m P red ig tn ach sch riften h an d eln (vgl. B rie f N r. 66, Z . 6 1 -73). 13 G o ttlieb Spizel (s. B rie f N r. 3 A nm . 1).

668

Zuschriften a u f die Pia Desideria

darzue erpeten, der sich ebenm esig14 gleich ganz w illfährig u n d geneigt darzue erklert. D er H öchste secundiere die g u tte Intention zue seinen Ehren, V ollbringung seines H . w illens u n d beförd erung eines w ahren C hristenth u m b s in ungefälschtem glauben zue erlangung dessen E nde der E w igen Seligkeit. N eb en dem e ist m ir auch gelungen, bey Einer K irchen gem ain durch m ein errinnern u nd w enige anstalt in dem K irchengesang etw elche Verbesserung zue zeigen u n d einzueführen, so künfftig hoffentlich auch m erere N achfol­ ger u n d m erere erbauung nach sich ziehen m echte15. A llervorderst aber gehe Ich m it denen gedanckhen um b, w ie einige O rt erbaulicher K inderlehr eingeführet w erden kente; w orzue doch erst nach und nach die G em üter so w ol der H erren G eistlichen alß P oliticorum m it G öttlichem beystandt disponirt w erden m üssen, bevor darvon etw as offentliches zue proponieren sein w irt. U n d w eil Ich m eins erachtens sovil ehender beifall erlangen m echte, w an n nicht allein klarlich zeige, w ie es eigentlich anderer orthen gehalten w irt, sondern auch den H erren G eistlichen zue abschneidung aller m ühelichen application, w ie etw an die fragen einzuerichten, ein dergleichen form ulare oder abfassung vorgelegt w erden kan, m ir aber der M ethodus, durch E. Ex. bey der F[rank]f[u]rte[r] K irchen rühm lich eingeführt16, so m üglich u n d löblich v o rk o m t, daß verm eine, derselbe schw erlich zue verbessern sey. U n d v o rd erst n u r w ünschete, das hier so w eit darm it k o m m en u nd gebracht w erden kente. D er ganze außführliche Innhalt aber in denen m ir m itgeteilten E x o rd iis17 enthalten. M ich beneben zue entsinnen verm eine g eh ört zue haben, daß vo n E. E. v o r jed em Sontag den H erren C ollegen u n d denen M agfistern], w elche zugleich K inderlehr halten sollen, so w ol auch denen berichts begingen, die C o n ten ta deß v o rk o m m en d en stückhs in einigen puncten u n d sprächen schrifftlich com uniciret w erde. So erkühne m ich hiem it [1.] anzuefragen, ob nicht zue hoffen, daß bey der gantzen Evangelischen C hristenheit so nuzlich erachtentes w erckh, als die C om p lierte E xordia von sovilen C hristlichen G em ütern geurteilt w erd en zue sein, v o rd erst un d ehestenß im truckh m öchten gesehen w erden, ja Ich understehe m ich nicht allein d arm it w egen m ich zue befragen, sondern auch, sovil m ir erlaubt ist, daß es geschehen m ege, u f das eiferigste u n n d inständigste h iem it zue biten, der getrosten H o ffn u n g gelebend, w eil Ich dißfalß nichtes so w ol für m ich (der Ich selbe liebe E xordien G ottlo b bereits beihanden), alß das vielm ehr, w aß m ir w o l-

57 | zugleich | .

62 /v o r d e rs tu n d /.

14 Gleichfalls (D W B 3, 15f). 15 N ich ts erm ittelt. 16 Z u d em öffentlichen K atech ism u su n terrich t in F ra n k fu rt a.M s. vgl. B rief N r. 82, Z . 11-97. 17 Vgl. B rief N r. 82 A n m . 5.

W allm ann,

215-217;

N r. 155

M arx Hueber an Spener

2. i. 1676

669

schm eckhet, auch ändern zue theil w erd en m ege, suche, es w erden E .E x. m ir dises ansinnen im u n g u tem nicht verm erckhen. 2. B itte, w enn, w ie Ich verm eine, u n n d vorg ed acht E iniger der H erren Praeceptoren oder K irchenbedienten die C o n ten ta jedes E x o rd ii punctenw eiß schrifftlich verfast bey sich hat, daß selbe d urch alle articul un d also über alle E x o rd ia gegen gepührende bezalung nechsten abgeschrieben u nd m ir allhero uberschickhet w erden. W orbey aber expreslich m ich verw ahre, das, w o fern E. E. d o rm it selbsten b em üh et sein m üste, Ich dergleichen nicht zuezum uten beger u nd 3. ersuche v o n einer d urch E .E x . haltenden Sontags K inderlehr w ie selbe v on dem e an, alß sie dero stelle in der K irchen nach dem verrichteten gebet betretten, u n d also v o m anfang biß zuem ende, beginnen (die fragen und an tw o rten fallen), auch w iderholet u n d corrigieret w erden; also einen gan­ zen solcher K inderlehr actus v o n einem fertigen Scribenten beschriben und gleichsam protocollieret, dann folglich auch uberschickhet w erde. U m b d arm it allhier alß in einem M odell alles passierende eigentlich zue kennen u nd m o nstrieren. U n d kan der Scribent u m b kein m erere M ühe zue verursa­ chen nu n gleich um b sein verdienst an H e rrn M ü n ich 18verw isen w erden. Ich aber w erde für sothane zueversichtliche w illfahrung m eine ohne das grosse Schuldigkeit u m b sovil v erm eh ret w issen u n d bey allen begebenheiten m ich m üglichster erw id eru n g dienstlichst befleissigen. Lebe indessen zim licher H offnung, m it der H ü lf deß H öchsten die gem ueter nach u n d nach zue gew innen u n d dem w erck h der öffentlichen K inder­ lehr einen anfang zue m achen, w o fern es aber w ider verhoffen nicht gehen w olte, w erde Ich nach E. Ex. Veranlassung u n n d Vorschlag d avor sein, das doch v o n einigen H erren G eistlichen privatim dergleichen angestellet und also eben sovil m üglich, w an nicht vieles, doch einiges zuer E hre G ottes außgerichtet w erde. Inm itels betraure Ich herzinniglich, daß So viele andere gutte nuzlich u n d heilsam e vorschlege, alß E. E. der C h risten w elt in Ihrer A rndischen V orrede19 vorschlagen u n d under A ugen legen, N ic h t allein N ic h t v o n m erern (selbe nach eines u n d ändern orth ß gelegenheit) inß w erkh zue richten getrachtet, sondern w ol gar v o n einigen theilß gehindert, theilß alß u n n ö tig ausgeleget u. m iß d eu tet w erden sollen. D a doch der zw eckh so klar zue G öttlichen E hre u n d der M enschen Seeligkeit gerichtet u n d gleichw ol Jed er desselben sich zue rü h m en verm einet. D er beste tro st bleibt entlieh diser, w an n m an n für die allgem eine und dann auch eine als andere privatkirchen daß seinige nach m ü gligkeit gethan

86 w erd e ] + < m i c h > . 104 / d an n auch/.

90 | ö ffe n tlic h e n |.

95 |a n d e r (

100 /u . m iß d e u te t/.

18 E in K au fm an n aus d er in F ra n k fu rt a. M . u n d A u g sb u rg ansässigen Fam ilie M ü n c h ; vgl. B rie f N r. 71, Z . 8 -1 0 . 19 P h .J. S pener, P o stillen v o rred e (Pia D esideria) (s. B rie f N r. 3 A n m . 9).

670

Zuschriften a u f die Pia Desideria

u n d die sache dem lieben G o tt bevohlen, E in jed er dann seiner eigen Seelen H eil suche und sich desselben erfreue u n d das andere Ihnen w enigst darinnen n icht im w eege stehen kennen. Alß eben auch Ihr Ex. m it absonderlicher fern em erbauung der jenigen, so bereits g utten anfang un d eifer Ihres C h risten th u m s zeigen, dero absehen haben p.p. Für Ihro Ex. h erzfr[eundliche] u. affectionierte gratulation20 u n d eiferige v o rb it zue G o tt w egen bey nechster R athsw ahl m ir un erw artet C onferierten R aths- u n n d B ü rgerm eister am t21, sage deroselben so hochen un d underdienstlichen danckh, alß dero hochgeschezten affection m ich erfreue und der gnädigen g ew ahrung v on G o tt eines so eyferigen fürbitters m ich genzlich versichert halte u n n d gew iß getroste. Ja, Ich m echte sagen bereits genisse. D ann w ie sehr Ich m ich v o r der an tretu n g der w irckhlichfen] 4 M onatlichen burgerm feisters] am tsverw altungen gleichsam gefürchtet un d entsezet, so fast preise Ich G öttliche G ütte, daß n un bereits ein M o n at m it so beruhigtem G em üth davon zuruckh geleget u n d eine sonderbahre freudigkeit bey m ir befinde (wie beschw erlich sonsten auch sollich am t fallen m ag), m einer am ts pflicht in der furcht des H erren ferner abzuew arten. H erzlich w ünschend un d den heben G ott bitend, in m ir schw achen allezeit m ächtig sich zue erzeigen und m ich ein w erckhzeug seinen w illen auszuerichten sein zue laßen, p. D aß Ihro Ex. daß w enige, so H e rr M iller22 neulich überreicht, zue freu n d tg ü n stig em angedenckhen will dienen lassen, ist m ir herzerfreulich­ sten. W ünschend m eine erkantnuß für bishero genossene freundtschafft und verursachte b em ü h u n g en a u f nachtrucklichere w eiß und in einigen w ichti­ gen gegendiensten zue kennen bezeigen. U nsere Schuelen sind m it einem R ectore N ahm ens [.. .]23 dergestalt ver­ sehen w orden, das allerseits daß beste von selbigem nach seiner E rudition u n n d w andel gehoffet w irt, der höchste lasse dessen die erfüllung ins w erckhe sehen u n d erfahren. Für daß durch H errn Spizelium 24 m ir zuegestelte E xem plar der neu ufgelegten vorgedachten V orrede25 sage dienstlichen danckh und w erde m ir solche als ein liebes present von lieber h a n d je d er zeit hoch u n d w erth halten. U n d w eil w ir gestrigs tags dises orts ein neues Jah r angetretten, so bitte und w ünsche Ich auß ganzem H erzen v on dem e G etreuen Lieben G ott, das

108 |f e rn e rn |.

110 /u ./.

115 | gew iß |.

130 [ . . . ] ] [Lücke im T ext gelassen].

20 S. A n m . 6. 21 Vgl. A n m . 1. 22 M iller (M üller), A u g sb u rg e r K aufm annsfam ilie (vgl. B rie f N r. 71 A nm . 3). 23 R e k to r des S t.-A n n a -G y m n asiu m s w u rd e 1676 G eorg F riedrich M agnus (s. B rie f N r. 28 A nm . 5); vgl. B riefe N r. 28, Z . 6 -1 0 , u. N r . 34, Z . 2 3 -3 0 . 24 S. A n m . 13; vgl. B rie f N r. 46, Z . 3 2 -3 5 . 25 P h .J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A nm . 9).

N r. 155

M arx Hueber an Spener

2. 1. 1676

671

seine G öttliche G unst Ihro E x. in sollichem u n d vielen volgenden bey leben gesundheit u n d (für dieselbe auch lieb w erth e angehorige) selbst verlangen­ dem w olerg eh en gnädig zue erhalten. V orderst aber Seinen H . Geist durch dieselbe ferner w irckhen zue lassen, daß alles zue seinen E hren Intentierte G utte w eiter getrieben u n d zue vieler Seeligkeit zue w erck gerichtet, auch sonsten dero arbeit in dem H e rrn ferner nicht vergebens sein, sondern vieles w eitere g u tte w irckhen und außrichten m ege, E r, der H öchste steure allen, so sich w idersetzen, u n d erleuchte selbe, w ie Paulum sich zue endern und w erckhzeuge der b eförderung seines N ah m en s E h re zue w erden. E r w olle Ihro Ex. heilsam e anschläge ferner erfüllen u n d m ich dero H ochgeschezten freundtschafft auch in disem Jah r teilhafftig bleiben un d dero gemessen lassen. E r w olle über seine ganze C h ristenheit in G naden w alten u n d uns m it dem hochverlangten frieden auß gnaden w id er beschenckhen. Ich m uß w egen annahender abholung der briefe gleichsam w ider w illen beschliessen. M eine auch ursach [zu] haben, w egen langen ufhaltens u m b Vergebung zu bitten, G öttlicher direction, Schuz u n d A llm acht E. E. m ich u n d alles erge­ bende Ihro Ex. zue m üglichsten diensten verpflichteter M arx H ueber A ugspfurg] 1676. a[nno] d[om in]i 2. Januarii

H iebey ein E xtract, w as v o n N eapoli der gefangenen halben eingekom m en26.

153 [zu]: cj.

26 N ic h t überliefert.

672

Zuschriften a u f die Pia Desideria

156. Johann Andreas F rom m ann an P h.J. Spener1 T ü b in g e n , 6. Ja n u ar 1676

Inhalt S tim m t den K lagen in den Pia D esideria zu. E rw a rte t W iderspruch gegen die T hese v o n einer n o ch au ssteh en d en allgem einen Ju d e n b ek eh ru n g .

Überlieferung D :P h .J . Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a .M . 1693, S. 46f.

Iudicia de p ro p o sito 2 u t pro d am sincere, exigis a m e, amice. E n m eum ! tua haec desideria ex asse3 m ea sem per fuere: m ea ex asse suspiria. Tam praefrac­ te n o n ex infirm ate sed anim i p ro p o sito peccari Iliacos intra m uros et extra4, cum gem itu detestor quotidie. M axim e vero deploro, hinc inde pro pastori5 bus lupos5 foveri et sues, qui vineam D o m in i ev ertunt6 sim ultatibus, invidia, obtrectationibus, calum niis m utuis, fastu, avaritia, luxu in vestibus (ipsos suggestus h o rren d u m profanante), crudelitate, luxuria et quo no n vitiorum genere? H o rre t anim us, ubi m ala inde quotidie pullulantia oculis obiiciuntur, latius subinde grassantia, serpentia. 10 Perplacet, q uo d obiectionibus eorum , qui sunt huius seculi7, ubique m ira brevitate obviam ivisti. M onstras, quid fieri debeat: no n quod possibile sit, in hac seculi perversitate ad scopum per om nia perveniri. Interim , si quilibet n iteretu r D eo placentem instituere vitam o m nium que actionum suarum n o rm a m ac regulam pietatem collocaret officioque, q u antum in ipso, funge15 retu r suo, tam perversos seculi m ores societatem ipsam hum anam periculose luxantes n on ita p roduceret praesens seculum . Sed nec to t invidiosis ac detestandis haeresium n om inibus n o sm et ipsos cum tanto Ecclesiae purioris dam no (malo cui deplorando m ihi non satis sunt lacrym ae) prem erem us. 1 Jo h a n n A n d reas F ro m m a n n (2 .9 .1 6 2 6 -7 .2 .1 6 9 0 ), P rofessor der Ju risp ru d en z in T ü b in ­ gen; geb. in C o b u rg , Speners S tudienfreund; nach dem S tu d iu m in A ltd o rf, S tra ß b u rg (stud. iur. 3 .4 .1 6 4 5 ; cand. iur. 1655: K n o d 2, 243. 512) u n d T ü b in g e n u n d ku rzen A ufen th alten in H eid elb erg u n d Speyer, 1656 Reise als In fo rm a to r der G rafen C h ristian u n d Jo h a n n C arl v o n P falz-B irkenfeld d u rch die Schw eiz, F rankreich, E n g lan d u n d D än em ark , 1659 D r. iur. in S tra ß b u rg , 1660 P rofessor Iuris in T ü b in g e n (D B A 355, 338f; Jö c h er 2, 783; LP: R o th R 3182; S to lb erg N r. 9562). - N e b e n dem h ier v o rlie g en d en g ed ru ck ten B rie f F ro m m an n s sind die A b fertig u n g en v o n acht B riefen F ro m m an n s an S pener überliefert. Sie datieren v o m 2 2 .2 ., 2 0.7 .1 6 7 6 , 1 3 .6 ., 5 .9 ., 30.12.1677, 1 6.4., 23. 5. u. 10.9.1678 (H alle a. S., A FSt, A 139). 2 Ph.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 3 V ollständig. - S prachgebrauch der röm isch en R echtsgelehrten: G e g en b e g riff zu ex parte. 4 Vgl. H o raz, E pistulae 1, 2, 16. 5 Vgl. M t 7,15. 6 Vgl. Ps 80,14. 7 Vgl. L k 16,8; 20,34.

N r. 156 J . A . Frommann an Spener

6. 1. 1676

673

N eque vero etiam persuasum m ihi habeo, q u o d (uti quidem nonnulli sibi im aginari volunt) in im p ro b an d o L abadism o8 n o n nihil faveas, co m m u n io ­ nem b o n o ru m 9 suadeas. D e Iu daeorum conversione ante finem seculi10 m odeste sentis, sed m etuo ne periculose. Sed caute om nia disposuisti, verbis ex com posito adductis. N ullus tam en dubito, quin contradictores etiam sis habiturus in uno et altero: contra q u o t to t praeclarorum ex o m n i o rdine v iro ru m testim oniis iam iam in stru ctu m te ex literis tuis d u m n o v i11, de victoria n o n ero solicitus: quae p u g n an tem pro gloria D ei sem per m anere solet, si id pu ro et sincero corde fit.

20 v o lu n t)] + q u o d : D [D ittographie?]. im p ro b a n d o : cj ] im p ro b a n d is: D .

8 L ab ad ism u s; die sich am urch ristlich en L ebensideal o rien tieren d e, v o n der V olkskirche sep arierte G em ein d e Jean de L abadies (s. B rie f N r. 43 A n m . 14). 9 D ie E rin n eru n g an die im g ö ttlich en R e ch t b eg rü n d ete soziale V erpflichtung des E igen­ tu m s in den Pia D esideria 1676, S. 4 2 -4 7 (P D 30,3 4 -3 2 ,1 0 ). 10 D ie H o ffn u n g einer k ü n ftig e n B e k eh ru n g der Ju d e n in den Pia D esideria 1676, S. 7 2 -7 4 (P D 4 3,3 1 -4 4 ,1 6 ). 11 N ic h t überliefert.

674

Zuschriften a u f die Pia Desideria

157. H ector M ithobius an Ph.J. Spener1 O tte rn d o rf/H a d e ln , 28. F eb ru ar 1676

Inhalt D a n k t für die Pia D esideria. K ritisiert einzelne P u n k te: H o ffn u n g a u f Ju d en b ek eh ru n g , zuk ü n f­ tig er Fall R o m s, W ert der polem ischen T h eo lo g ie. E m p fieh lt D isp u ta tio n en in P asto ralk o n venten.

Überlieferung D :P h .J . Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a .M . 1693, S. 4 7 -4 9 .

Gratias repono im prim is pro com m unicatione divini istius scripti2, quod m ultis quoque n o n m ali com m atis viris, sed m axim e R everendis Ecclesiae antistibus, praepositis, visitatoribus et inspectoribus in hisce oris perlegen­ du m exhibui, ego vero aliquoties perlectum ad os appressi et ad pectus. N ec poeniteat Praem jinentem ] R ev[erendam] Exc[ellentiam ] V [estram] illud ad nos Albis ostii3 accolas m isisse, quia ζήλωσις και άναζωπύρωσις4 ab A postolo praecepta A m plfissim ae] E. V. praelucente pientissim o exem plo et fidelissi­ m a exhortatione apud haud paucos et exiguos insigniter accensa et pro m o ta est, quae vera illa μετάδοσις Paulina χαρίσματος πνευματικού εις το στηριχϑ ή\‫׳‬αι ύμάς, R om . 1, I I 5. Laudo ego et glorifico Iesum n o stru m , qui conclam atis hisce tem poribus Pr. Rev. Exc. V. in tam illustri loco et celeberrim o G erm aniae em porio, ubi electio Im p[eratoris] R om ani institui consuevit6 librique per nundinas7 toto orbe decantatissim as per universam E u ro p am dissem inantur, n o n sine om i­ ne excitavit ad suppeditanda Ecclesiae laboranti saluberrim a consilia, quae ubere fructu sane n on destituentur, q u em ad m o d u m ipsum nobilissim um F rancofurtum exem plo luculento probat. D e quo egregio successu Praem . Rev. Exc. V. laetanti anim o g ratu lam u r (m ulti enim im possibile hoc isto in loco iudicassent), D eu m ex intim is visceribus precati, ut caepto huic pio operi increm enta, vires et ro b u r in dies largiri et addere velit caelitus, ut 3 an tistib u s: cj ] an titistibus: D .

10 υμάς: cj ] ήμάς: D.

1 Z u H . (VI.) M ith o b iu s (von M ithoff), A rchidiaconus in O tte rn d o rf/H a d e ln , s. B rief N r. 93 A n m . 1. 2 P h .J. Spener, Pia D esideria (s. B rief N r. 3 A nm . 9). 3 E lb m ü n d u n g . 4 Vgl. die Im p erative in lK o r 12,31; 14, l;2 T im 1,6. 5 R öm 1,11. 6 In d er G o ld en en B ulle vo n 1356 w ird F rankfurt a. M . als beständiger W ahlort der deutschen K önige (die anschließend zum K aiser g e k rö n t w u rd en ) b estim m t. 7 D ie F ra n k fu rter B uchm essen.

N r. 157

Hector M ithobius an Spener

2 8 .2 .1 6 7 6

675

Ecclesiae q u oque nostrates aliae vestigiis vestris insistere sancta im itatione nitantu r. Forti, forti refo rm atio n e opus esse, om nes, qui in ipsa veritatis m eridie n o n caecutiunt, fatentur; hoc vero dep lo randum est, tam paucos, etiam si valeant, m an u m operi adm overe velle, culpam in alias reiicientes.

]···[8

C aeterum , quia Praem . Rev. Exc. V. quem vis m o n en tem se libenter au d itu ru m p ro m ittit, p ro veteri n o stra am icitia9 perspectaque ipisus candi­ dissim a pietate libere aperiam , quae audivi ab aliis et quae ipsem et de toto hoc negotio sentiam . In scripto et consilio Pr. R. E. V. venerabundi exosculam ur zelum et pietatem ; in adiuncto iudicio p rim o T h e o lo g i10 ανωνύμου, qui inter nos Excell[entissim us] D [om i]n[us] D [octor] M en tzeru s11 p utatur, nisi fallim ur, am plectim ur am orem et iu cundidatem ; in altero 12 m iram u r acum en et dex­ teritatem T heologi profecto m agni et decum ani; subscribim us in om nibus, exceptis quibusdam dubiis a m agnis illis T heologis quoque notatis. C onv ersio n em illam Iu d aeo ru m 13 prom issam , R om . X I14, im pletam esse cum T heologis m axim is nulli dubitam us: ulterio rem vix sperantes, quia όργή έν τώ λαώ τούτω, Luc. 21,2315, εφϑ ασε δε έπ’ αυτούς ή οργή Ν Β . εις τέλος 1. Thessal. 2. vers. 1616. Ita et casum regni P ontificii17, A pocal. 1818, per B. L u th e ru m 19, quia is est m anebitque tertiu s20 et ultim us Elias21 iuxta tritum ; nulla v iru m talem secula futu ra ferent. Q u id am pag. 12 catachresticam 22 nim isque d u ram locutionem dixere, non videri aut apparere, q u o m o d o in hoc co rru p to statu n o stru m aliquis con­ scientiam suam salvare possit: quibus regessi, quae in Psalm odia m ea pag. 75. 76 posui23.

8 T extlücke, v o n Spener w ie folgt k o m m e n tie rt: ‫ ״‬Was er endlich erin n ert, habe auch kein bed en ck en h ierh er zu setzen. “ 9 D u rc h das gem ein sam e S tu d iu m in S traß b u rg . 10 Jo h a n n H ein rich H o rb , E rfo rd ertes B edencken (s. B rie f N r. 45 A n m . 34). 11 B althasar M en tzer (s. B rie f N r. 134 A n m . 1). 12 Jo a ch im Stoll, Ferneres B edenken (s. B rie f N r. 45 A n m . 35). 13 D ie H o ffn u n g einer B e k eh ru n g der Ju d e n in den Pia D esideria 1676, S. 7 2 -7 4 (PD 4 3 ,3 3 -4 4 ,1 6 ). 14 R ö m 11,[25-32], 15 L k 21,23; vgl. B rie f N r. 93, Z . 60. 16 IT h ess 2,16; vgl. B rie f N r. 93, Z . 62. 17 D ie E rw a rtu n g des b ev o rsteh en d e n Falls des P ap sttu m s in den Pia D esideria 1676, S. 74 (P D 44,1 7 -2 3 ). 18 A p k 18. 19 M a rtin L uther. 20 D ie jü d isch -ch ristlich e T rad itio n k e n n t drei E rsch ein u n g en Elias: zur Z e it des A lten T estam en ts (lK ö n ), zur Z eit Jesu (Johannes d. T äufer) u n d zur E ndzeit. 21 Vgl. A p k 11,1-6. U n te r den beiden ‫ ״‬Z e u g e n “ w u rd e n M ose u n d E lia verstanden. 22 Pia D esid eria 1676, S. 12 (PD 16,21-23). 23 H . M ith o b iu s, P salm odia C h ristian a . . . D as ist G rü n d lich e G ew issen s= B eleh ru n g / Was v o n d er C h riste n M usica, so w o l Vocali als In stru m en tal! zu halten? A llen A lten u n d N eu en

676

Zuschriften a u f die Pia Desideria

N o n n u lli existim ant, quae p. 19 seqq.24 adversus disputationes nim ias adferuntur, item pag. 119 et 13425, et de p ro m o tio n e p io ru m m inus eru d ito ­ ru m ac de disputationibus in vernacula n ostra habendis, posse pigris, inerti­ bus et indoctis fenestram aperire ad socordiam et ignorantiam in studio polem ico; sed et his opposui, quae p. 19 et 11826 clare explicantur de laude et neccessitate T heologiae polem icae: im o et ego m anibus pedibusque in eam eo sententiam , T heo lo g iam scholasticam p o stlim inio n o n esse in Ecclesias et scholas nostras revocandam , cum tam en p ro h dolor! anno praeterito in celebri quadam G erm aniae u rb e ipsem et audire coactus sum pro concione laudari A quinatem ceu d octorem angelicum 27, Scotum 28 seraphicum , O ccam u m 29 subtilem etc. et quidem a seniore m inisterii eius loci et Lic[entiato] S[acro] S[anctae] T h e o l[ogiae]30. H oc autem tanquam neccessarium in o m nibus bene constitutis m inisteriis iudico exercitium d isp u tato riu m servari, q u em ad m o d u m in ducatu W irtenbergico31 quotannis ter, in L uneburgensi32 sem el etc. om nes Ecclesiae m inis­ tri convenire debent et se ex ordine exercere sub praesidio D n. Superinten­ dentis etc.

M usic= F ein d en / ab sonderlich aber der M ein u n g Sel. H . M . T h eo p h ili G ro ß g eb au rs in seiner neulich ed irten W äch terstim m e C ap. X I. en tg eg en gesetzet, Jena: E. B erg er 1665. - A u f S. 75f lo b t M ith o b iu s G ro ß g eb au ers A nalyse des Z u stan d es der K irchen, b e v o r er sich m it seiner M usik fein d lich k eit auseinandersetzt (vgl. C h r . B u n n e r s , K irch en m u sik u n d Seelenm usik. S tu d ien zu r F rö m m ig k e it u n d M u sik im L u th e rtu m des 17. Ja h rh u n d e rts, G ö ttin g en 1966; J. L. I r w i n , N e ith e r Voice n o r H eart A lone. G erm an L utheran T h e o lo g y o f M usic in the A ge o f the B a ro q u e, N e w Y o rk 1993, 89 -9 8 ). 24 Pia D esideria 1676, S. 18f (P D 19,24ff). 25 Pia D esideria 1676, S. 119 u. 138 (PD 6 4 ,1 6 ffu . 73,10-15). 26 Pia D esideria 1676, S. 1 9-29 (PD 2 0 ,3 -2 5 ,2 ) u. S. 117-121 (PD 63,3 6 -6 5 ,2 3 ). 27 T h o m a s v o n A q u in (d o cto r angelicus), S cholastiker (ca. 1225-1274). 28 D u n s Scotus (d o cto r seraphicus), Scholastiker (um 1265-1308). 29 W ilhelm v o n O c k h a m (d o cto r subtilis), S cholastiker (1285-1349). 30 N ic h t erm ittelt. 31 H e rz o g tu m W ü rttem b erg . - Z u den ein - bis v ierm al im Ja h r abgehaltenen D iözesandisputa tio n e n s. [ C h r .] K o l b , Z u r G eschichte der D isp u ta tio n , B W K G 2 7 , 1923, 1 6 -2 9 .3 7 -4 8 . 32 H e rz o g tu m B ra u n sch w eig -L ü n eb u rg . - Z u der h ier v orgeschriebenen ein- bis zw eim ali­ gen th eo lo g isch en V ersam m lung der G eistlichen u n te r dem V orsitz des S u p erin ten d en ten s. K irch en o rd n u n g fü r das H e rz o g tu m L ün eb u rg v o n 1564 (D ie evangelischen K irch en o rd ­ n u n g en des X V II. Ja h rh u n d e rts, h g. v o n E. S e h l i n g , B d. 6 . 1, T ü b in g e n 1955, [533-575] 540); ähnlich auch die K irch en o rd n u n g v o n 1619 (D eß H o c h w ü rd ig e n / D u rch leu ch tig en / H o ch g eb o rn e n F ü rsten u n d H e rrn / H e rrn C hristians . . . K irch en o rd n u n g , C elle 1619).

N r. 158 Johann Meisner an Spener

1 .3 .1 6 7 6

677

158. Johann M eisner an P h.J. Spener1 W itten b erg , 1. M ärz 1676

Inhalt B illigt die Pia D esid eria u n d den V orschlag, das stu d iu m pietatis zu fö rd ern , w as beso n d ers an den U n iv ersitäten n ö tig w äre. B ezw eifelt aber den E rfolg.

Überlieferung D : P h .J. Spener, G rü n d lich e B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s d er P ietisten, F ra n k fu rt a .M . 1693, S. 49.

Praefatio[nem] T[uae] Exc[ellentiae] in A rndii postillam 2 et consilium , quod ad pietatis Studium excitandum et p ro m o v e n d u m suppeditavit, n o n possum n o n approbare et sum m is in coelum laudibus evehere. U tin am vero om nes aut plerique vel aliqui saltem sequerentur et aliis diligenter inculcarent, veru m de successu, uti n unc tem p o ra sunt, ferm e despero. N a m si ullibi, in academ iis inprim is, illud stu d iu m inculcandum foret. Sed pauci sunt, qui aliquot annis in academ iis v iv u n t idque p ro p te r su m tu u m defectum , reliqui usque adeo ad licentiam et om nis generis vitia p ro n i sunt, ut, si quis audeat ipsis haec praecepta occentare, sine dubio irrideretur. Q uisque tam en suo loco id, q u o d sui officii est, diligenter praestare et una cum doctrina coelesti vitae in teg ritatem q u oque docere debet.

1 Praefatio [nem ]: cj. 1 Z u J . M eisn er s. B rie f N r. 30 A n m . 1. 2 P h .J. S pener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9); zu r Ü b erse n d u n g des S eparatdruckes d er P o stillen v o rred e an M eisn er s. B rie f N r. 30, Z . 3 9 -4 1 .

678

Zuschriften a u f die Pia Desideria

159. Balthasar R aith an P h.J. Spener1 T ü b in g e n , 2. M ä rz 1676

Inhalt L o b t die Pia D esideria. - E rin n ert an die g em einsam e L ektüre v o n T h eo p h il G roßgebauers W äch terstim m e.

Überlieferung D :P h . J. Spener. G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a .M . 1693, S. 49f.

P io ru m d esideriorum 2 tu o ru m m onitis totus assurgo, no n nescius, dum hic T ubingae3 una eram us, quid olim super consim ili m ateria ex D . T heoph. G rosgebaurii W ächterstim m 4 in aedibus tu m m eis parochianis5 disserueri­ m us. Prae m e autem te felicem praedico, cui contigerit, Francofurti6 rem in eam praxin, quae hodie servet, deducere. M acte isto anim o cum D [ominis] Collegis tuis, p erp etu u m id vobis faxit propitia Trinitas!

1 B althasar R aith (8 .1 0 .1 6 1 6 -5 .1 2 .1 6 8 3 ), T h e o lo g ie p ro fesso r in T ü b in g e n ; geb. in S chorn­ dorf, nach d em S tu d iu m in T ü b in g e n (d o rt 1635 M agister) R epetent im T ü b in g e r Stift un d D iaconus in T ü b in g e n , 1646 P farrer u n d S pecialsuperintendent in D eren d in g en , 1656 ao. P ro fesso r fü r T h eo lo g ie u n d S u p eratten d en t des fürstlichen S tipendium s in T ü b in g e n , 1656 D r. th eo l., 1660 o. P ro fesso r u n d S tadtpfarrer, seit 1662 auch D ek an u n d O b e rsu p e ra tte n d e n t des S tip en d iu m illu stre (D B A 9 96,54-59; A D B 27, 190f; Jö c h er 3, 1883. EB 6, 1273-1275, F .F . F a b e r , D ie w ü rtte m b e rg isc h e n F am ilienstiftungen nebst genealogischen N ach rich ten , H eft 30, 18, § 94). - Speners K o n ta k t zu R aith bestand seit ca. 1655 ( W a l l m a n n , 153). B riefe sind sonst n ich t erhalten. R aith w id m e te 1676 Spener u n d d em W itten b erg er T h eo lo g ie p ro fesso r Jo h a n n A ndreas Q u e n ste d t (1617-1688) seine V erteidigung der luth erisch en B ibelübersetzung: V indi­ ciae V ersionis S. B ib lio ru m G erm anicae B. D . M a rtin i L u theri L abore E ditae, T ü b in g e n 1676. 2 P h.J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). 3 T ü b in g en . 4 T h eo p h il G ro ß g eb au er, W äch terstim m e aus d em v e rw ü ste te n Z io n (s. B rie f N r. 37 A n m . 4 u. 5). 5 R aith w ar bei Speners A u fen th alt in T ü b in g e n im Ja h re 1662 S tadtpfarrer in T ü b in g e n (s . A n m . 1); zu d er L ektüre v o n G ro ß g eb au er vgl. W a l l m a n n , [157-164] 159-162. 6 F ra n k fu rt a. M .

N r. 160 Joh. Säubert an Spener

7. 3. 1676

679

160. Jo h a n n S a u b e rt an Ph.J. Spener1 A ltd o rf, 7. M ärz 1676

Inhalt D a n k t fü r die Pia D esideria. E rläu tert eine m ißverständliche Passage seiner ersten R eaktion: H at Speners V orschlag zu r V erbesserung d er U n iv ersitäten n ich t m ißbilligt.

Überlieferung D : P h .J. Spener, G rü n d lich e B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s d er P ietisten, F ra n k fu rt a. M . 1676, S. 38f.

Pia D esideria2 tua, q u o ru m εκτυπον g ratissim um accepi d onum , collegisque pariter et m inisterii candidatis facile et ex m erito com m endavi etiam , atque etiam p ro m o v eat ad felices successus, cuius causam agis, D eus. V estrum de em endatione academ ici status3 consilium n o n im probavi in superioribus4 meis, nec m edium , quo d suspicari videris, ad eum pertingendi scopum : tan tu m quid ex facili ac co m m o d o fieri posset (et o si fieret!) id nim iru m volui indicare. Fac, quaeso, Excellentissim e Spenere, sem el iam cum inita inter nos fuerit am icitia, quid gloriae divinae et caeteroquin etiam m oliare, p o rro et resciscam ; ego vero vota apud D eu m pro Te facere n on desistam .

1 2 3 4

Z u J. S äu b ert s. B rie f N r. 42 A nm . 1. P h .J. Spener, Pia D esideria (s. B rie f N r. 3 A n m . 9). Pia D esideria 1676, S. 126ff (P D 67,18ff). O ffen b a r ein n ich t ü b erlieferter Teil v o n B rie f N r. 143.

680

Zuschriften a u f die Pia Desideria

161. Johann C hristian Keck an Ph.J. Spener1 D urlach, 16. M ä rz 1676

Inhalt L o b t die P o stillen vorrede; h a t sie anderen gelehrten L euten gezeigt, v o n denen n u r einer sie m iß b illig t hat.

Überlieferung D : P h .J. Spener, G ründliche B e a n tw o rtu n g . . . D eß U n fu g s der P ietisten, F ra n k fu rt a .M . 1693, S. 50.

Praefationem hom iliis A rndianis2 abs te praefixam avidissim e legi et relegi: et cum in arg u m en to prorsus sim ομόψηφος, verissim um utilissim um que scriptum aliis etiam doctis piisque viris com m unicavi. Placuit, q u an tu m ego com peri, o m nibus p raeterquam uni3.

1 Z u J . C h r. K eck s. B rief N r. 128 A n m . 1. 2 P h .J. Spener, P ostillenvorrede (Pia D esideria) (s. B rief N r. 3 A nm . 9). 3 N ic h t erm ittelt; vielleicht Jo h a n n Fecht in D u rlach (s. B rie f N r. 128 A n m . 6).

Anhang Quellen zur Geschichte des Frankfurter Collegium pietatis

N r. 162

Bericht Speners über Collegium pietatis

[1676]

683

162. B ericht Speners über E ntstehung und E ntw icklung des C ollegium pietatis1 F ra n k fu rt a .M ., [1676]2

Überlieferung D l: P h .J. Spener, C onsilia et Iudicia T h eo lo g ic a L atina 3, F ra n k fu rt a. M . 1709, S. 324-327. D 2: K arl C h ristian B ecker, U e b e r die K irch en ag en d e der evangelisch lutherischen G em einde zu F ra n k fu rt am M ain, F ra n k fu rt a. M . 1848, S. 118-1213.

O rig o exercitii huius dom estici anno 1670 m ense A u g u sto 4 illa fuit: Pii nonnulli am ici co n querebantur apud m e de co rru p tione om nis conversatio­ nis co m m unis, ex qua rarius sine aliqua labe conscientiae redirent. E o enim v en tu m esse, ut, u bicunque hom ines conveniunt, colloquia no n aliis de rebus audire liceat, quam de rebus ad hanc vitam spectantibus, pleraque vero de inanibus adeoque talia, quae ex censu τών ρημάτων άργών, M atth. Χ ΙΡ, aegre quis exem erit. D e rebus ad p ro fectu m pietatis altum esse silentium , im o taedium ; si quis enim de illo arg u m en to vel tria verba fari incipiat, alios dedignari, tacere, gestibus aversationem ostendere, aut alio m odo, tanquam sputo scintilla extinguitur, illum serm o n em in terru m pere, saltem confestim ad om nia alia eum trahere. U n d e p ro p e m o d u m sibi fastidium ortu m , ut posthac aliis consuescerent: O p ta re autem occasionem , u t n o n n u n q u am piae 1 an n o ] - D 2 .

4 co n v en iren t: D 2.

9 in d ig n a ris: D2.

1 Es h an d elt sich u m einen v o n S pener offenbar m ehrfach v e rw e n d e te n B ericht ü b er das F ra n k fu rter C o lleg iu m pietatis. A nlaß d ü rfte eine m it B illigung des F ra n k fu rter P re d ig erm in i­ steriu m s abgefaßte V e ra n tw o rtu n g Speners g eg en ü b er d em R at o d er d e m S cholarchat der S tadt F ra n k fu rt gew esen sein, da das K o n zep t des B erichtes sich in d em w äh re n d des 2. W eltkrieges fast v ö llig v ern ich teten F ra n k fu rter P re d ig erarch iv (PA IX 118a) befand (vgl. W a l l m a n n , 267f A n m . 9). - M ö g lich erw eise ste h t der B erich t auch in V erbindung m it Speners seit A n fan g des Jah res 1676 u n te rn o m m e n e m Versuch, das C o lleg iu m pietatis öffentlich in d e r K irche abzuhal­ ten (vgl. A n h an g N r. 163). - Z u r Sache vgl. als Q u ellen n eb en v o rlie g en d em B and (bes. B rie f N r. 44, Z . 107-163) Speners M itteilu n g en an Jo h a n n L u d w ig H a rtm a n n , B althasar B ebel u n d G o ttlieb Spizel aus den Ja h re n 1670/71 (Bd. 1, B riefe N r. 83, 84 [vgl. B rie f N r. 89 A n m . 28], 91 u. 116) so w ie Ph.J. Spener, S endschreiben A n E inen C h ristey ffrig en außländischen T h e o lo g ­ u m , F ra n k fu rt a. M .: J. D . Z u n n e r 1677, S. 4 4 -6 5 (N d r. H ild e sh e im -N e w Y o rk 1979), offenbar die ü b erarb eite te Ü b e rse tz u n g des v o rlie g en d en B erichtes, u n d schließlich als L iteratu r W . B e l l a r d i , D ie V o rstufen der C ollegia pietatis bei P hilipp Ja k o b S pener (1931), G ießen 1994, 1-17, u. W a l l m a n n , 2 6 4 -2 9 8 (u. 299-324). 2 Z u r D atieru n g s. Z . 58—61 u. W a l l m a n n , 267 A nm . 9. 3 N a c h d en A k ten des im 2. W eltkrieg zerstö rten A rchivs des F ra n k fu rter P red ig erm in iste­ riu m s (IX . 118). 4 Ä lteste B ezeu g u n g d u rc h Jo h a n n Jacob S chütz (s. B rie f N r. 123 A n m . 1) in einem Schrei­ b en v o m 2 7 .9 .1 6 7 0 n ach W olfenbüttel (F ran k fu rt a. M ., S enckenbergische B ibliothek, N a c h ­ laß Schütz, M 326, S. 14): ‫ ״‬die b ew u ste freundtschafft allhier m e h re t sich d u rch göttliche genad an der Z ah l aber im geist gehets n o ch gar schw ach h e r“ . 5 M t 12,36.

5

10

684

Anhang

anim ae convenire et de u no necessario6, q u odque u n u m illis in pretio esset, in sim plicitate et charitate colloqui possent, u t vel sic, quod frustra apud alios quaererent, inter se invenirent. N o n poteram im p ro b are p io ru m isto ru m querelas, de q u o ru m iustitia m ihi constabat, nec desideria, quae cum verbo divino et indole verae pietatis convenirent. Laudavi ergo et, u t m inus esset suspicionis, ipsum m e obtuli, velle m e quo q u e illis interesse et ad haec m eu m offerre M useum . C ontuli eadem de re cum nonnullis Collegis m eis (cum enim priv atu m esset exerci­ tium , u t to tu m collegium consulerem , necessarium n o n credebam us), qui et p ro b ab an t eam et, quoad tulit illorum valetudo et negotia, saepius initio interfuere. C u m M agistratu expresse actum n o n est; ideo quia exercitium p rivatum publica auctoritate no n egeret. E x illis vero, qui inter prim os auctores erant, d u o 7, alter P arenti8, alter affini suo9, qui Scholarchae erant, locuti, eos ab hoc in stitu to n o n alienos deprehenderant. C o n stabat etiam de reliquis duobus Scholarchis10, q u o d institu to faverent. C u m ergo Scholarchae ii sint, quibus Ecclesiae cura ab Incluto M agistratu co m m endata est, h o ru m voluntatis certi, ne quid m agni m o liri viderem ur, plures consulere supersedim us. U n i certe ita res placuit, ut, si ex m o rb o , quo vix coepto hoc exercitio co rrep tu s12 ex eo obiit, convaluisset, nobis se iungere testatus fuerit. Sed et ex illo tem p o re n u n q u am vel totus M agistratus exercitio contradixit, vel

13 co n v en iren t: D 2.

24 est; ideo ] est den u o : D2.

6 Vgl. L k 10,42. 7 V erm u tlich einer der S öhne des S cholarchen A chilles U ffen b ach (s. A n m . 8), Z acharias C o n ra d (1639-1691) o d er Jo h a n n C h risto p h (1643-1684), sow ie ein V erw an d ter des S cholarchen P h ilip p C h ristian L ersner (s. A n m . 9); vgl. P h.J. Spener, S endschreiben (w ie A n m 1) S. 47. 8 A chilles U ffen bach (1611-1677), in d en Ja h re n 1669-70 S cholarch in F ra n k fu rt a .M . 275 A n m . 33; LP: Ph.J. Spener, C h ristlich er L eichpredigten A n d ere A b th eilu n g F ra n k fu rt a. M . 1685, S. 1-44). (W a l l m a n n ,

9 P hilip p C h ristian L ersner (1611-1684), in den Ja h ren 1669-70 S cholarch in F ra n k fu rt a. M . 273 A n m . 33; K ö r n e r , 200; vgl. P h.J. Spener, C h ristlich er L eich p red ig ten A n d e­ re A b th eilu n g , F ra n k fu rt a. M . 1685, S. 383-415). (W a llm a n n ,

10 K o n rad Stein (s. A n m . 11) u n d Jo h a n n H e k to r B ro m m (gest. 1680) ( W a l l m a n n , 275 A n m . 33; vgl. P h.J. Spener, C h ristlich er L eichpredigten A ndere A b th eilu n g , F ra n k fu rt a M 1685, S. 178-209). ' ' 11 K o n ra d Stein (5 .1 .1 6 0 4 -1 3 .9 .1 6 7 0 ) aus F reienseen; nach d em S tu d iu m in G ießen (1621) u n d im dam als (1625) luth erisch en M a rb u rg 1628 A d ju n k t des F ra n k fu rter G ym n asiu m s, seit 1633 a u f einer B ildungsreise (Leiden, H o llan d , E ngland, F rankreich), seit 1637 w ied er in F ra n k fu rt, 1650 P fleger des A lm osenkastens, 1651 R atsherr, 1663 jü n g e re r B ü rg erm eister, 1665 Schöffe ( W a l l m a n n , 275; vgl. Ph.J. Spener, Z w ö lff C hristliche L eichpredigten F ra n k fu rt a. M . 1677, S. [175-206] 202f). 12 Stern w ar seit d em 23. A u g u st unpäßlich, seit d em 24. A u g u st b ettläg rig (LP !wie A n m . 10], S.202f).

N r. 162

Bericht Speners über Collegium pietatis

[1676]

685

quisquam ex pro ceru m n u m ero unico verbulo erga m e, q u o d displiceret, testatus est, plu rim i etiam laudarunt. Q u o d m o d u m concernit: Illum nobis praescripsim us, u t congregatis ver­ ba precatiuncula praeirem , inde ex libro praelegerem pericopen, de qua deinceps confabularem ur, u ti quisque observasset in lectione aedificationi vitae et confirm ationi fidei sim plicis servitura. N u llu m ea in re credidim us o rdinem collo q u en d u m necessarium , sed plane, u ti in fam iliaribus serm oni­ bus inter am icos fieri solet, alius, qui vellet, alterius excipiebat serm onem , eum confirm ans vel producens et illustrans vel alium proponens. C u i n o n luberet colloqui, tacere p erm itteb atu r. H anc solam legem nobis scripsim us, ut caverem us nobis ab iis, quae ad aedificationem n o stram parum conduce­ rent: U n d e exesse iussae subtilitates scholasticae et controversiae pleraeque, quas alium locum , tem pus et scopum requirere credebam us. U nde, si quae m o v eren tu r huic scopo n o stro n o n o m n in o congruentia, declinari iterum talia voluim us. Sperabam us autem , hoc m edio n o n ta n tu m om nes in cognitione salutari et zelo pietatis proficere, ad q u o d colloquia illa p lu rim u m conferrent, sed et serm onibus illis assuescere, u t deinceps, si apud alios n o stri essent, aptiores essent, qui de rebus ad pietatem spectantibus serm ones facerent: tu m u t ita sancta et arctior am icitia inter eos conciliaretur, qui hoc exercitio alter alterius profectus perdiscerent, u nde dilectionis ignis inter eos m agis exar­ desceret et ex eo ardentius studium , u t m u tu o se quavis occasione aedifica­ rent suoque illo exem plo alios ad stu d iu m sim ile excitarent. H ac ratione et m eth o d o perlegim us L utkem anni V orschm ack G öttlicher G ü te13, Bailii praxin pietatis14, H u n n ii E p ito m en cred en d o ru m 15. A biennio autem om issis libris hum anis ipsas Sacras Literas N [ovi] T [estam enti] ag­ gressi su m u s16 et Evangelistas M a tth a e u m 17 atque L ucam 18 absolvim us, nunc in Iohanne19 occupati. 34 v erb u lo ] v o cabulo: D 2. 42 eu m ] eam : D 2. 44 caveam us: D 2. iis ] illis: D2. 47 co n g ru en tia ] co nvenientia: D 2. 49 om nes n o n ta n tu m : D2. 13 Jo a ch im L ü tk em an n , D er V orschm ack G ö ttlich er G üte, W olfenbüttel 1653 u. ö. (B ircher B 4748-4 7 5 1 ). Vgl. B rie f N r. 84, A n m . 1. 14 L. B ayly, P raxis Pietatis, zuerst L o n d o n 1612 (‫ ״‬P ractise o f P ie ty “ ; bis 1636 ca. 36 A uflagen in E n gland); d eutsch zuerst Basel 1628, in lu th erisch er Ü b e ra rb e itu n g L ü n eb u rg 1631, S traß­ b ü rg 1634; zahlreiche A usg ab en das ganze 17. Ja h rh u n d e rt h in d u rch (vgl. S t r ä t e r , 76ff, W a l l m a n n , 48ff, u n d B d. 1, B rie f N r. 111 A nm . 16). 15 N ico lau s H u n n iu s, E p ito m e C re d e n d o ru m , O d e r K u rtzer Inhalt C h ristlich er L ehre / So viel ein em C h risten d a rv o n zu seiner Seelen Seligkeit zu w issen u n d zu glauben h o c h n ö th ig u n d n ü tzlich ist. A us G o ttes W ort verfasset, W itten b erg 1675 (11625; zahlreiche A uflagen bis ins 19. Ja h rh u n d ert). - Z w ei E x em p la re (W ittenberg 1633 u. 1664), die v o n T eiln eh m ern des C olle­ g iu m p ietatis (B enigna G räfin S olm s, Jo h a n n Ja co b Schütz) g eb rau ch t w u rd e n , sind noch erh alten (vgl. W a l l m a n n , 279 A nm . 53). 16 Vgl. B rie f N r. 26, Z . 160-169 u. W a l l m a n n , 294 ff. 17 M a tth äu sev an g eliu m . 18 L ukasevangelium . 19 Jo h an n esev an g eliu m .

686

Anhang

Ita tam en, ut, cum bis congregari soleam us, Lunae die20 repetam concio­ nem m eam pridie publice habitam , u t ita bis audita fidelius anim is im p rim e­ rentur, aliquando quaedam explanarentur uberius, tum occasio subm inistra­ retur, si quis ex audita concione scrupulum concepisset, de eo m em et interrogandi: repetitione finita ad lectionem Evangelistae nos convertim us: Dies M ercurii21 autem ea om ne sibi huic exercitio destinatum tem pus vendicat. Illa vero series est et tractandi m odus, ut pericopen, quae in ordine sequitur, ex capite praelegam , tu m singulos iterum versus; circa hos pri­ m u m , quid m ihi videatur, exponere soleo, inde tacens exspecto, an alius m onere quid velit; hoc si fiat, occasio est p o rro serm ocinandi, si om nes sileant, pergo et sequentem versum pro p o n o . Q uae vero ab aliis adferuntur et quae a m e etiam p ro p o n u n tu r, tan tu m circa ea versantur, quae vel sensum sim plicem dicti respiciunt vel eius in praxi C hristianism i usum . Im prim is quam regulae, quae in textu o ccurrunt, com m uniter non atten­ dantur, aut q u o m o d o , quae agere iubem ur, divina ope in praxim deduci queant. Im prim is nullo fere congressu n o n u rg etu r illud, quam necessarium sit obsequium , q u o d praeceptis D o m in i praestare ob strin g im u r et quam sine illo fides atque salus n o n cogitari possit: tu m quam possibilia sint ex gratia Servatoris nostri, quae ille a suis discipulis exigit, observata videlicet E vangelica επιείκεια22. U t ita obviam eatur duabus illis hypothesibus, quae ex m ale intellectis fidei nostrae capitibus p lero ru m q u e anim os fascinarunt et pietatem m agis sufflam inant, quam quodcunque aliud pestilens dogm a: videlicet 1. non necessarium esse tam solicitum studium in om nibus iuxta v o luntatem D O ­ M IN I et ad regulas C hristi vitam suam exigendi, quia sola fide iustificem ur et ad salutem bona opera n o n sint necessaria23 (his enim duabus verissim is thesibus tam tu rp iter ab u tu n tu r im probi), sed, si necessitas illa urgeatur, repugnare hoc libertati, quae nobis in C H R IS T O parta sit, et Pontificiis pollicem prem i. Potius sufficere, u t praeter externum cultum diligenter p raestandum vita exterior honesta ducatur. 2. N o n possibile esse in hac m ortalitate et corruptione, u t h o m o ad C hristi regulas vitam suam exigat et om ne peccati Im perium abdicet, quia nullae nostrae ad b o n u m vires sint24. H isce ψευδογραφήρασι om nibus viribus me oppono, sicuti in concionibus, ita in hoc etiam exercitio, ut ostendam totam

62 die lunae: D 2.

67 D ies ] + autem : D 2. ea ] - D 2 .

75 q u a e ] + forte: D 2. occu ran t: D2.

86 iustificam ur: D2.

20 M o n tag s; m in destens bis in den N o v e m b e r 1675 h inein fand das C o lleg iu m so nntags un d m ittw o c h s sta tt (vgl. B riefe N r. 45, Z . 130-134, u. N r. 53, Z . 98-101); vgl. W a l l m a n n , 278 m it A n m . 50. 21 M ittw o ch . 22 Vgl. 2 K 0 r 10,1. 23 Vgl. FC IV (BSLK 7 8 6 -7 9 0 u. 936-950). 24 Vgl. FC , E p it. II, 7 (BSLK 8 7 3 f).

N r. 162

Bericht Speners über Collegium pietatis

[1676]

687

N . T. doctrin am nullibi non hoc inculcare et huc respicere, quod C hristus obsequium a nobis exactum requirat, et quod fides nulla sit, quae n o n ad illud m en tem fidelis inclinet: atque adeo, q u o d om nis noster C hristianism us ad praxin tendat. T u m q u o d tam benignus in nos sit Salvator optim us, ut n o n praescripserit sim pliciter im possibilia, sed q uod nova obedientia25, 100 quam a nobis exigit, praestitu sit possibilis, si spiritus, quem nobis dare paratus est, operationi in nobis n o n resistam us, sed nos praebeam us sequa­ ces. U t ita, licet eo pertingere nequeam us, u t peccatum in nobis non supersit, illud tam en possibile sit, u t phrasi Ioannea peccatum no n faciam us26, vel Paulina, u t peccatum in nobis n o n d o m in etu r27. 105 A d haec pleraque referuntur, quae in serm onibus occurrunt, et ad d u n tu r im prim is sub finem brevi άνακεφαλαιώσει praem issa eorum , quae illa lectio­ ne o ccu rreru n t παραινέσεις, u t ad illas regulas, quas audivissem us, vitam exigerem us n ostram adeoque ipsam ex his fructibus fidem explorarem us, nec blandirem us nobis, cum hi deficerent fidei inani persuasioni. Illud etiam 110 arg u m en tu m frequenter u rg etu r, u t observem us, quam beata hom inis pii etiam hac in vita sit conditio, si consideretur tranquillitas anim i et alia, quae ho m in em vere felicem reddere possunt, haecque cum inquieta et m ultis m odis m isera felicitate eorum , qui in seculo sibi et aliis felicissimi videntur, conferantur. 115 A d reprehensionem vel censuram aliorum et eorum , quae in civitate fiunt ab aliis, n u n q u am descenditur, u t ita appareat, nos in alios nobis non sum ere iudicandi potestatem , sed servos alienos D O M IN I sui sententiae perm ittere. U b i de illis, quae contra Regulas C hristi fiant, serm o est, uti άντόϑεσις requirit, intra querelas universales consistitur sine ulla ad particulares p erso- 120 nas, vel ea, quae specialia contigere, applicatione. Ille m odus noster est atque adeo innoxius om nibus, pluribus ad p rofectum utilis. Q u o d personas concernit, initio pauci eram us et plerique fere eruditi: nunc prom iscue in tersunt, quibus libet, u t necesse n o n habeant m e de adm issione vel quenquam alium com pellandi, docti, indocti, Studiosi T heologiae (ex 125 Collegis m eis rarissim e aliquis interest, u tp o te quibus hoc negotia vix per­ m ittu n t), Iu ris-C onsulti, M edici, m ercatores, opifices, viri, m ulieres (sed hae sipario a viris ita segregatae, u t nec plane conspiciantur, m ulto m inus earum ulla v o x audiatur, neque enim ad colloquendum , sed auscultandum conveniunt), senes, m ediae aetatis hom ines, iuvenes. 130 Plerique vero om nes n o n nisi audiunt, pauci co llo quuntur et fere soli Theologiae Studiosi aut alias viri docti et studiis im buti. E x illis, qui studiis operam n o n dedere, rarius quidam co llo q u u n tu r, nec fere, nisi ut quaerant

102 p aratu s ] pollicitus: D 2.

108 o ccu rreran t: D 2.

25 Vgl. C A V I (BSLK 60). 26 Vgl. l jo h 1,8 u. l j o h 3 ,6 -1 0 ; l jo h 5,18. 27 Vgl. R ö m 6,14.

112 in h a c :D 2 .

688

Anhang

vel dicta alia Scripturae, quae praesenti m ateriae convenire credunt, p ro p o ­ nant. O m n ia vero fiunt m odeste, sine contendendi libidine vel disputatione. C aeterum , q u o d n u m eru s ita crevit, u t etiam intersint plerique m ihi ignoti, alter finis, cuius gratia in stitu tu m coeperat, intercidit, cum arctior am icitia et fam iliaritas concilianda esset inter eos, qui exercitium hoc fre­ quentarent, m u ltu m dein ad m u tu am aedificationem collatura. Vicissim aliud exinde co m m o d u m o rtu m , u t videlicet sine suspicione essent, quae tractam us, cum nem ini n on interesse liceat, et quilibet auscultare, quae agantur, possit: ne quis credat, talia nos tractare in arcano, quae lucem fugerent. C u m enim m aior pars m ihi ign o ta sit, subinde etiam inter illos peregrini adsunt, de q u o ru m anim o n on constat, unde n o n alia circum spec­ tione aeque necesse est, quam requiri tus etiam in publicis concionibus. Ille m odus est huius exercitii, q u o d do m i m eae in am bulacro ante m useum m eum n o n adeo m u lto ru m h o m in u m capace instituitur, no n alia causa, quam u t plu riu m profectui occasio subm inistretur, ex quo etiam ad m e neque lucelli (quod abom inarer) neque com m odi tem poralis quidquam redundat: L aborem tam en bene collocatum existim o, si vel pauci, de quo m e benedictio divina dubitare n o n sinit, exinde proficiant.

134f p ro p o n u n t: D2. agere: D 2. req u iritu r: D 2.

138f frequentant: D 2. 143 illos ] qui: D 2. 145 aeque 149 q uid q u am ] quicquid: D 2. 150 red u n d et: D2.

N r. 163

Gutachten der Fakultät Kiel

7. 3. 1676

689

163. G utachten der Theologischen Fakultät Kiel zur Einrichtung von Collegia pietatis1 Kiel, 7. M ä rz 1676

Überlieferung A: H alle a.S ., A F S t, D 69, Bl. 152-159. D : A. F ritsch, T ractätlein / V on C h rist= sch u ld ig er E rb a u u n g deß N ä c h ste n d u rch gottselige G espräche, F ra n k fu rt a. M 1676, S. 5 5 f. 65—70 (Z. 3—30. 31—105).

Als üb er nachgesetzten C asum , u n d daraus fo rm irte zw o Fragen unser T heologisches B edencken erfodert w orden: Eusebius, P farrer zu C hristiania2, h at m it belieben einiger seiner Collegen, deren etliche, o b w o ll w egen habender geschafften selten, zu Zeiten sich m it einfinden, in seinem H ause ein E xercitium pietatis3 angestellet, daß diejenige seiner G em eine, w elche sich m eh r u n d m ehr hertzlich zu erbauen verlangen tragen u n d allem öffentlichen G ottesdienst fleißig beyw ohnen, in seiner w o h n u n g zu gew ißer stunde die w o ch e zw eym al sich einfinden, da theils die den Sontag gehaltene P redigt u m b etw as w iederholet, theils in dem N euen T estam ent die deßelben B ücher nacheinander also verlesen w erden, daß bey jeglich em versicul stillgestanden, w o es nö th ig , v o n ih m m it w enigen, w ie etw a solcher zur erbauung dienlich, angezeiget u n d freygegeben w ird, daß, w em u n ter den zuhörenden M annsP ersonen beliebet, etw as bey solchem versicul zu fragen, zu erinnern u n d seine m einung, w ie er ihn verstehe und zur erb au u n g dienlich achte, bescheidentlich vorzu tragen, solches th u n m ö ­ ge, daß daraus zu einer G ottseligen U nterredung gelegenheit gegeben w erde. Jedoch, daß alle subtilitäten und, w as nicht zur einfältigen erbauung des glaubens u n d lebens diensam , abgeschnitten, auch aller fürw itz un d derglei­ chen G ottseliger Übung unanständlicher Z anck v e rh ü te t w erde un d die direction bey dem P rediger bleibe.

3 b elieben ] b elieb u n g : D . eh er zur] solches zu: D .

11 jeg lich en : D . stille gestanden: D . w en ig em : D .

12 sol-

1 D as G u tach ten ist v o n S pener selbst a n g efo rd ert w o rd e n (vgl. B rie f N r. 92, Z . 6 0 -6 5 ). E r hat es n o ch im M ärz 1676 erhalten (vgl. B rie f N r. 75, Z . 6 8 -7 0 ). F ür die V erlegung des C o lleg iu m pietatis in eine K irche erreichte er je d o c h erst 1682 die Z u stim m u n g des M agistrats. F ritsch h at das G u tach ten , als er es in seiner S chrift ab d ru ck te, Speners B itte folgend, an o n y m gelassen (vgl. B rie f N r. 92, Z . 60—63). 2 F iktive N a m e n fü r S pener in F ra n k fu rt a. M . 3 Z u d em in Speners P farrhaus sta ttfm d en d en C o lleg iu m pietatis s. B rie f N r. 44, Z . 107-163, u. A n h an g N r. 162.

690

Anhang

Fragt sich 1. O b dergleichen Übung v o r christlich, nützlich und aufferbaulich zu halten? 2. O b nicht eine C hristliche O b rig k eit w ollthete (nachdem dergleichen exercitium p riv atu m etliche ja h r gew ähret, die deßelben beyw ohner es nützlich gefunden zu haben rü h m en u n d kein inconveniens draus entstan­ den), daß sie, w o der P rediger es n u n m eh r w egen zunehm ender Zahl der Z u h ö rer nützlich befinden solte, vergönnete, daß u n ter ihrer autorität und auffsicht dergleichen C ollationes in öffentlicher kirchen geschehen m öch­ ten. So haben w ir h irü b er C ollegialiter uns zusam m en gethan, die sache in der furcht G otttes reifflich erw ogen u n d an tw o rten dem nach: A d 1. Weil solche Z u sam m en k u n fft u nd C ollation zu G ottes E h r und befoderung des heilsam en W achsthum es sow oll in der erkäntniß G öttlicher dinge als im C hristlichen leben und w andel angesehen, indem theils durch andächtige W iederholung der P redigten selbige desto beständiger ins gedechtniß gefaßet und gleichsam in succum et sanguinem 4 convertirt w erden, theils durch kurtze und deutliche E rkläru n g der B ücher N . Testam ents u n d darüber angestellete G ottselige U nterredung die G em eine zur H. Schrifft als der einigen unfehlbahren richtschnur des C hristlichen Glaubens und Lebens je m ehr u nd m eh r gew ehnet, zu fleißiger lesung und betrachtung derselben im m er w eiter auffgem untert u n d solcher gestalt von tag zu tage im glauben beßer gegründet u n d zu sorgfältiger einrichtung eines G ott=gefälligen w an­ dels unabläßig angefrischet w ird, so ist billig dergleichen Übung für C h rist­ lich, nützlich u n d erbaulich zu halten. C hristus unser Seeligm acher will, w ir sollen in der Schrifft suchen u n d forschen, als w o rin das ew ige Leben zu finden, Joh. V, 405. D er A postel Paulus spricht: Laßet das w o rt C hristi u n ter euch reichlich w o h n en in aller w eißheit. L ehret und verm ahnet euch unter einander u nd bauet einer den anderen, C oloss. III, 16; 1 Thess: V, l l 6. Welche erinnerung der H . K irchen=L ehrer C hrysostom us w iederholet u n d für sich hinzuthut: N e tam negligentes sim us in nostra ipsorum salute: quin potius serm o n o ster sit de Spiritualibus rebus: E t librum D ivinum accipiat aliquis in m anus, et convocatis proxim is, per D ivina eloquia riget et suam et C onv en ien tiu m m en tem 7. 22 aufferbaulich ] erbaulich: D . lichem : D . 37 selbe: D . III, 16/.

29f m ö c h te n ] m ö ch te: D . 35 im ] in. 4 5 f für . . . u n d ] - D . 49 erm ah n et: D .

4 In Saft u n d K raft ( O t t o , S p ric h w ö rter der R ö m er, N r. 1707). 5 J o h 5,40. 6 K ol 3,16; IT h e ss 5,11. 7 Jo h an n es C h ry so sto m u s, H o m ilia VI. in G enesin (M igne, P G 53, 61).

36 C h rist­ 50 /C o lo ss.

N r. 163

Gutachten der Fakultät Kiel

7. 3. 1676

691

So geht auch dahin, w as der alte G ottselige T h eologus H err D . N icol; Selneccerus schreibet, Paedagogiae C hrist: p arte 2. W ie er das m o n itu m C hristi de scrutandis scripturis betrachtet: S crutem ur scripturas diligenter et assidue, sicut Thessalonicenses fecerunt, A ct: 178. Saepe in una voce tanta Em phasis, tanta vis et m aiestas latet, u t verbis n em o satis consequi possit. N ec quisquam p u tet se in tota vita sua, etiam si nihil aliud ageret, posse satis D octrin am C hristianam discere et literas sacras satis intelligere. Legens, relegens millies reperit sem per aliquid D octrin ae et consolationis abscondi­ tae et antea non anim adversae9. Welche genauere zu kräfftiger erbauung des C h risten th u m b s angesehene Untersuchung der H eiligen G öttlichen Schrifft, was gestalt sie in der ersten A postolischen K irchen d urch v ernünfftige auslegung, geistliche u n terre­ dung, frage, an tw o rt, erm ah n u n g etc: angestellet w o rden, aus 1. C o rin th . 1410 bekandt ist. A d. 2 D ie öffentliche G ottesH äuser führen daher diesen nahm en, daß darin von G öttlichen und zu G ottes E h re angesehenen dingen gehandelt w erd en soll. Je m ehr sie n un hiezu gebraucht w erden, je beßer ists. U n d w eil dem nach, w ie je tz t erw iesen, solche zu genauerer U ntersuchung der H eiligen Schrifft und dergleichen G eistlichen Ü b u n g e n v o n rechtgläubigen der w ahren A ugspurgischen C onfession beygethanen C h risten angestellete versam lung zu V erm ehrung G öttlicher E hre u n d erbauung im C hristen th u m b gerichtet, so w ird freilich die O b rig k eit w oll th u n , da sie vergönnet, daß u n ter ihrer auctorität u n d auffsicht dergleichen C ollationes in öffentlicher kirchen ge­ schehen m ögen: absonderlich, w eil solche zusam m enkünfften desto m ehr außer verdacht seyn, je öffentlicher sie gehalten w erden: indem nem lich einem jed en also frey stehet, o hn einigen scheu u n d bedencken sich an solchen öffentlichen o rt zu verfügen und, w as daselbst vorgehe un d gehan­ delt w erde, selbst zu erforschen u n d m it anzuhören, gleichw ie bey öffentli­ chen P redigten u n d inform ationibus Catecheticis geschiehet. Dieses ist kürtzlich unsere m ein u n g v o n beyden uns vorgelegten fragen. U n d w ie im übrigen w ir nicht w enig d rü b er erfreuet seyn, daß bey diesen

56 G o ttselig e alte: D . 61 aliud < alii?. 74 gen au erer ] genauer: D . g läub ig en : D . 76 b ey g eth an en : D ] b ey gethanenen: A. 77 zur: D . < o h r t> . 86 uns ] - D . 87 seynd: D .

75 recht 83 ort:

8 A p g 17,2 f. 9 N ico lau s Seinecker (1532-1592), P aedagogiae C hristianae, C o n tin en tis C a p ita E t Locos d o ctrin ae E vangelicae, fo rm a et serie catechetica, ad u su m d o cen tiu m & discentium d o ctrin am Filii D ei scriptae, & m u ltis in locis auctae. Pars Secunda, F ra n k fu rt a. M . 21577, S. 14. 1° 1 K o r 14.

692

Anhang

letzten Z eiten, da sonst die G ottseligkeit, leider! gar zu sehr in der m eisten m enschen hertzen erkaltet, dennoch leute gefunden w erden, die sich G ottes Geist zum guten leiten laßen: also w ündschen w ir hertzlich, der, so dis C hristliche u n d hochnützliche w erck durch seinen trieb angefangen, w olle es ferner reichlich segnen, kräfftiglich befodern u n d den für die ehre G ottes so löblich eifernden T im o th eu m m it seiner him lischen gnade im m er m ehr u n d m eh r erfüllen, daß er bey diesem w erck des H errn nicht laß11 w erden, sondern zu w eiterer erbauung seiner anvertraueten gem eine un d aufm unte­ rung anderer getreuen Seelen-W ächter u n v erm in d ert drin fortfahren m öge. T h u t also in der furch t des H erren, treulich u n d m it rechtem H ertzen. Seyd getrost u n d thuts, u n d der H E R R w ird m it dem guten seyn! 2. C hron. X IX , 912. Kiel, d. 7. M artii 1676. D ecanus13 u n d andere Professores der T h eo ­ logischen Facultät bey der C hristianA lbrechtinischen U niversität in H olstein. [m it Siegel der Fakultät].

96 u n v erm ü d et: D . 97 rechten: D . ] [von an d erer H an d] ] L. S .: D .

100 K iel ] N . N . : D .

11 Lasch, träg e (D W B 6, 210f). 12 2 C h r 19,9. 13 D ek an w a r C h ristian K o rth o lt (s. B rie f N r. 27 A n m . 1).

101 D ecanus . . . H olstein

N r. 164

Gutachten von A hasver Fritsch

[1676]

693

164. G utachten von A hasver Fritsch zur Einrichtung von Collegia pietatis1 R u d o lstad t, [1676]

Überlieferung D : A. F ritsch, T ractätlein / V on C h rist= sch u ld ig er E rb a u u n g deß N äch sten d u rch gottseelige G espräche, F ra n k fu rt a. M . 1676, S. 56—65.

A u ff die erste Frage w ird die affirm ativa hoffentlich auß d e m je n ig e n , was bißhero in verschiedenen C apiteln2 w eitläufftig angeführet, ohnschw er zu behaupten seyn. D ie Sache, u m b deren w illen solche Z usam m enkunfft gehalten w ird , nem lich die b efö rd eru n g der E h re G O ttes, die erbauung deß N echsten ist an sich selber gut: D er H au p tzw eck u n d die principal-intention derselben ist gut: Das M edium , die h altu n g eines heiligen G esprächs und U n terre d u n g , ist gut; D er N u tz ist unlaugbar, alsdann die experienz selbst solches eines u n d ändern orts an den Tag gelegt. Es haben solche exercitia privata verschiedene dapffere T h eologi vorläng­ sten hertzlich gew ünschet, sind aber leider! w ie es hätte seyn sollen, nicht in behörigen schw ang gebracht w orden. D er selige Schw artzburgische R ath un d C antzier H err D . Friedrich Lentz3 (w elcher v o n G O T T diese besonder­ bare G nade gehabt, durch heilige C hristliche G espräche, die er über alle m assen liebte, den N echsten kräfftiglich zu erbauen, als ihm e dann verschie­ dene hohe Standes=personen, auch G eistliche u n d W eltliche, A deliche und U nadeliche, G elehrte u n d U n g eleh rte diß herrliche Z eugnüß beylegen m üs­ sen) schreibt in bereits o b angeführtem seinem T ractat, von der Stiffts= Geistlichkeit4, u n ter ändern also: H eilige, geistreiche Z usam m enkunfften, Gesellschafften u n d Ü b u n g e n sind aufs w enigste zu w ünschen, diew eil nach der leydigen erfahrung zeugnüß, zum ahlen heutiges tages, die öffentliche übliche K irch en = u n terrich tu n g , w elche doch eben so w ol u n d zuförderst treulich u n d fleissig respective zu treiben, zu besuchen u n d zu nutzen, diß falls allein nicht reichen wil, dargegen aber auß denen privatis exercitatio­ nibus durch den Segen G O ttes nach unverneinlichem E xem pel der Studio­ sorum a u ff denen A cadem iis, die gem einiglich ihren priv at-ü b u n g en den m eisten p rofectum zu dancken haben, observatis n im iru m observandis, ein sehr herrlicher n utz zu v erspüren u n d zu em pfinden seyn w ürde. 1 Z u A. F ritsch, H o f- u n d Ju stizrat in R u d o lstad t, s. B rie f N r. 9 A nm . 1. - F ritsch verfaßte das G u tach ten o ffenbar a u f W unsch S peners (s. B rie f N r. 68, Z . 5 7-61) als ju ristisch es G egen­ stück zu dem in derselben Schrift verö ffen tlich ten G u tach ten der K ieler T heologischen F akultat, das den v o n Spener d argelegten Fall u n d die v o n ih m v o rg eb ra ch ten Fragen (s. A nhang N r. 163) enthält. 2 G em ein t sind die K apitel des B uches, in der vorliegendes G u tach ten im 8. K apitel überlie­ fert ist (s. Ü b erlieferu n g ). 3 F riedrich Lenz (s. B rie f N r. 67 A nm . 11). 4 N ic h t erm ittelt.

694

Anhang

D arw id er m ö ch te n u n vielleicht je m a n d ein w enden, I. die anstellung solcher Ü b u n g e n w äre eine N eu eru n g in der K irchen G O T T E S un d dahero gefährlich u n d unzulässig, m an solte es bey denen an einigen O rte n sonst gew öhnlichen exercitiis Catecheticis b ew enden lassen. H ierau ff ist die A nt­ w o rt I.

daß m an etw as, das offenbarer E xperienz nach zu besserer C hristlicher erbauung dienst= u n d ersprießlich, m it W arheit v o r eine neuerung nicht dahero m it fug außruffen könne, w eil v o rh ero dieser oder jen er nichts davon gesehen oder gehöret. E rstb em eld ter A u to r schreibet sehr w ol an berü h rten orte5: ‫ ״‬In K irchen= sachen (spricht er) ist vielm ehr gew isse u n d zw ar gar alleine N eu eru n g , was ohne u n d w ider das G ebot G O ttes M enschen haben eingeführet. U n d inm assen n u n gerne zugegeben w ird, antiquissim um , quo scilicet antiquius nihil, esse verissim um , das älteste, das beste“ . Also sollen schädliche N eue­ rungen auß dem m ittel geraum et, hergegen aber nach dem m uster deß H E rrn C hristi u n d seiner A postel K irchen alles, w ie n u r m öglich, angestellet w erden. Id verius, q u o d prius, id prius, q u o d ab initio, id ab initio, quod ab A postolis. Tertull. lib. 4. adversus M arcion. cap. 5. in p r.6 N o s nova om nia habem us, quae C H R IS T U S n o n docuit, & iure dam nam us, quia fidelium via C H R IS T U S est. Si igitu r C H R IS T U S non docuit, quae docem us, etiam nos detestabile id iudicem us, A m bros, lib. 3. d e V irg .7 D aß aber solche C hristliche privat-exercitationes, davon allhier geredet w ird, der ersten A postolischen G ebrauch nicht zu w ider, sondern vielm ehr, ob gleich nicht nach allen u n d je d e n nebenum bständen, conform , erscheinet auß dem b ißher gehöreten sattsam und b ed arff deß orts w eitern außführens gar nicht. Vors andere seynd die exercitia Catechetica, w elche doch leider! an vielen O rte n entw eder biß zur stu n d gar nicht eingeführt oder m it gebührenden E yfer, T reu u n d Fleiß nicht getrieben w erden oder nit recht u n d erbaulich angestellet, dieser besondern C hristlichen Übung w egen kei­ nes w eges zu unterlassen, sondern vielm ehr in erbaulichem vigore zu erhal­ ten. K ein E xercitiu m hin d ert das andere, keines hebt das andere auff, w ann n u r C hristliche prudenz adhibiret u n d g ute O rd n u n g observiret w ird. II. D er andere E in w u rff w id er solche Exercitia m öchte vielleicht dieser seyn, daß solche priv at-zu sam m m en k u n fften u n ter die conventicula illicita zu rechnen: D av o n die Im peratores A rcadius u n d H o n o riu s8 in 1. conventicula 5 S. A n m . 3. 6 T ertu llian , A dversus M arcio n em , IV, 5, 1 (C C h r.S L 1, [550f] 550). 7 A m b ro siu s, D e V irginitate V I, 28 (M igne, PL 16, [279-316] 286f). 8 Flavius A rcadius, rö m isch er K aiser (383-408) u. Flavius H o n o riu s, rö m isch er K aiser (393-423).

N r. 164

Gutachten von A hasver Fritsch

[1676]

695

15. C od. d eE pisc. & cler. außdrücklich also statuiren: ‫ ״‬C onventicula illicita, etiam extra Ecclesiam , in privatis aedibus celebrari prohibem us, proscriptio­ nis dom us periculo im m inente, si D o m in u s eius in ea C lericos nova ac tu m u ltu o sa conventicula extra Ecclesiam celebrantes susceperit“9. U b e r diß auß denen gem einen K äyserl. R echten bekant, q u o d collegia regulariter illicita sint, 1. II. q u o d cuiusque univers. n o m ., 1.1. & tt. de colleg. & co rp o r., vel quia sub illorum p raetextu pleru m q ue in Rep. C onsilia clan­ destina & conspirationes adversus Principem , R em publicam ve iniri, vel quia com essationibus ac disciplinae laxationi causa praeberi solet10. Z u ableinung11 diese einw endens ist zu w issen, daß die allegirte K äyserliche C o n stitu tio n n icht so crude & generaliter v o n allen u n d jed en Z u sam m enkünfften, die in= u n d ausserhalb der K irchen von denen G eistlichen zu C hristlicher erbauung angestellet w erden, zu verstehen sey. E ben dieser beyder Im p erato ru m C o n stitu tio n in 1. C od. de H aeret. & M anichaeis12, w elche etw an acht Jah r v o r je n e r p ro m u lg iret, zeiget, daß obbesagter Lex. C onventicula C od. de Episc. & C ler. v o n denen haereticis illius tem poris, die ihre verdächtige C onventicula in p riv at-H äu sern anstelleten, zu verste­ hen sey. D an n also lautet erstb erü h rte K äyserliche C o n stitu tio n : C uncti haeretici procul dubio n o v erin t om nia sibi loca adim enda esse, sive sub Ecclesiarum n o m in e teneantur, sive diaconia appellentur, vel etiam decancia, sive in privatis aedibus, vel locis h uiusm odi coetibus copiam praebere videantur: his locis, vel aedibus privatis Ecclesiae catholicae vindicandis. H iernechst w ird in m eh r b erü h rter C o n stitu tio n außdrücklich gesagt: ‫ ״‬quod Clerici n ova & tu m u ltu o sa conventicula extra Ecclesiam celebraverint“ . W ann m an n u n die application auff die Gesellschafften un d Z u sam m en kunfften, die ein ‫ ״‬ordentlich beruffener P rediger u n d Seelenhirte m it seinen K irchen=schäflein u m b m eh rer E rb au u n g w illen p rivatim anstellet“ , m a­ chen w olte, so w ü rd e solche application, w ie auß obigem allen klar erhellet, gantz irrig u n d falsch seyn, w ie ein je d e r o hnpassionirter es m it händen greiffen kan. D aß sonsten die C o nventicula u n d C ollegia regulariter in R echten verb o tten , ist m an zw ar nicht allerdings in abrede, es ist aber von denen principaliter zu verstehen, die keinen g u ten zw eck haben, keinen n utzen schaffen u nd saluti R eipublicae nachtheilig u n d schädlich sind. C o n ­ gregationes enim in b o n u m finem factae ad m ittu n tu r, M enoch. cons. 28.

9 C o rp u s Iuris C ivilis (hg. v o n P. K r ü g e r , T h . M o m m s e n , R. S c h o l l u . W . K r o l l ) 2, B erlin 111954, [19-39] 20 (C o d ex Iustinianus 1 3: D e episcopis et clericis . . . , N r. 15). 10 C o rp u s Iuris C ivilis 1, B erlin 111954, D igesten, [72-73] 72 (D III 4: Q u o d cuiu scu m q u e u n iv ersitatis n o m in e vel contra eam ag atu r, N r. 1) u. ebd., 1, D igesten, 840 (D X L V II 22: D e collegiis et c o rp o rib u s). 11 A b w en d en (D W B 1, 72). 12 C o rp u s Iuris C ivilis 2, B erlin 111954, [50-60] 51 (C o d ex Iustinianus I 5: D e haereticis et M anichaeis et S am aritis . . . , N r. 3).

696

A nhang

n u m . 1813, quem laudat S truvius in p ro g y m n asm . ad d. 1. conventicula 15. C. de Episc. & C ler. C ollegia n o n ultra sunt perm issa, nisi quatenus usus aliquis isto ru m apparet. U b i ille nullus, m u lto m agis ubi noxius, plane ista sunt in terd icta14, B artol. in l.I. q u o d cuiusque univ. n o m .15 D ie C hristliche C ollegia u n d Gesellschafften aber, davon allhier geredet w ird, haben einen guten zw eck v o r sich, seynd in der K irchen heylsam und erbaulich. D aher k ö nnen sie u n ter die illicita u n d prohibita C onventicula keines w eges gerechnet w erden. III. D ie andere Frage betreffende, so ist dieselbe ebenm essig m it Ja zu bean tw o r­ ten, und th u t eine C hristliche O b rig k eit nicht allein recht un d w ol, w ann sie solche in aedibus sacris angestellte erbauliche Z usam m enkünffte m ittelst ihrer A u to rität approbirt, sondern sie ist auch dieselbe zu befördern aller­ dings schuldig u n d verbunden. Es ist (schreibt offters bem eldter C hristlicher Ju rist16 in seinen Q uaestionibus, w as und w ieviel ein jed e r C hristlicher R egent zu erbauung deß C h risten th u m s beyzutragen schuldig17?) jeglicher C hristlichen O b rig k eit eusserste Schuldigkeit, m ittelst eyferigen Gebets, ernsten festen Vorsatzes u n d g esam m ten m enschlichen K räfften dahin vor allen ändern dingen zu trachten, daß die G öttliche E hre un d die erbauung deß C h risten th u m s befördert w erde. D ie auß furcht, faulheit un d nachläs­ sigkeit, oder aber wissentliche auß Vorsatz u n d W iderspenstigkeit erfolgende eines u n d deß ändern erbaulicher anstalt Unterlassung oder beharrliche w i­ d erstreb u n g ist v o r dem R ichterstuel JE S U C H risti einsten schw er zu ver­ an tw o rten . G leichm ässige überauß schw ere V erantw ortung w ird allen K irchen= und R egim ents=B edienten au ff dem Halse ligen, w elche um b solche C hristliche erbauung zu ihrem theil, sich nicht (wie leider heutiges tages ingem ein geschiehet) oder gar w enig bek ü m m ern, oder doch hierunter ihre

13 Jaco b M en o ch, C o n silio ru m , Sive R esp o n so ru m . . . L iber P rim u s, F ra n k fu rt a .M . 1594 (u. ö .), S. [75v-76r] 76r (C ons. 28 N r. 18): ‫ ״‬N o n o b sta n t n u n c adducta in co n trariu m , ad p rim u m resp o n d eo . 1. co n v en ticulam . c. de episc. & cler. & illi sim ilia, n o n pro ced ere in co n g reg atio n i­ bus ho n estis, & ad b o n u m finem factis“ . - J. M en o ch (1532-1607), geb. in Pavia, w ar R ech tsleh rer in M o n d o v i (P iem ont), Pisa u. Padua, R at v o n P hilipp II. v o n Spanien, P räsident des K onzils v o n M ailand. 14 G eo rg A d am S truve, Ius S acrum Iustinianeum , sive P ro g y m n a sm ata A d T itu lo s P riores e o ru m q u e singulas Leges Lib[ri] I. C odicis, Jena: J. Bielcke 1668, S. 30: ‫ ״‬A d L. C onventicula. 15. Q [u aeritu ]R . A n congregatio, in b o n u m finem facta, ad m ittatu r? A ffirm at M enoch. cons. 28. n u m . 18“ . - G. A. S tru v e (1619-1692) w ar P rofessor der Ju risp ru d en z in Jena (D B A 1243, 171-176; A D B 38, 6 7 7-681; Jö c h er 4, 894-896). 15 B arto li A S axoferrato, In P rim am D ig esti Vet. P artu m C o m m en taria, T u rin 1589, S. [140v-142v] 140v: ‫ ״‬O m n e collegium est im p ro b a tu m , nisi appareat specialiter a p p ro b a tu m “ . - D e B arto lin is w ar R echtsgelehrter in P erugia u n d Pisa (Jöcher 1, 830). 16 F riedrich Lenz (s. A n m . 3). 17 N ic h t erm ittelt.

N r. 164

Gutachten voti A hasver Fritsch

[1676]

697

O b ern gar nicht oder viel zu kalt un d laulicht18 anm ahnen, oder auch endlich in dißfalls anvertraueten E x peditionibus allzu lässig, träge, faul un d schläfferig sich bezeigen.

18 Vgl. A p k 3,15.

Verzeichnis der Fundorte H andschriften

Augsburg, Staats- und Stadtbibliothek 2° C o d . A u g . 370: B r ie f N r . 28 S p izelsc h e B r ie f s a m m lu n g 2° C o d . A u g . 409: B r ie f N r . 3. 12. 25. 34. 46. 49. 52. 61. 71. 86. 97. 141. 154 Basel, Öffentliche B ibliothek der Universität M s c r. G 2 I 6: B r ie f N r . 105 M s c r. G 2 1 8: B r ie f N r . 38 B erlin, Staatsbibliothek Preußischer K u ltu rb esitz M s. lat. 4° 363: B r ie f N r . 9. 40. 51. 54. 67. 68. 75. 92. 95. 100. 101. 112 F rankfurt a. M ., Freies D eutsches Hochstift B r ie f N r . 11. 56 G otha, Thüringisches Staatsarchiv G e h . A rc h iv , Q Q X II N r . 45: B r ie f N r . 88 H alle a. S ., A rchiv der Franckeschett Stiftungen A 140: B r ie f N r . 140. 153. 155 A 143: B r ie f N r . 53. 87. 116 A 196: B r ie f N r . 7. 8. 15. 33. 50. 55. 57. 62. 80. 96. 114. 117 D 69: B r ie f N r . 163 F10:

B r ie f N r . 17. 18. 21. 22. 25. 27. 29. 30. 37. 40. 90 F 13: B r ie f N r . 14. 53. 87

700

Verzeichnis der Fundorte

Hamburg, Staats- und Universitätsbibliothek U ffc n b a c h -W o lfs c h e B r ie f s a m m lu n g (S u p e lle x episto lica): 4: B r ie f N r . 115 26: B r ie f N r . 99 4° 52: B r ie f N r . 27 K iel, Universitätsbibliothek S. H . 4 06 A 4: B r ie f N r . 27 Kopenhagen, Kongelige B ibliotek M s. T h o tt 1240. 4 ° :' B r ie f N r . 47. 113 M ünchen, Bayerische Staatsbibliothek C g m 965: B r ie f N r . 6 Strasbourg, A rchives de la Ville A S T 414: B r ie f N r . 29 Tübingen, Universitätsbibliothek M c 3 44 [A b sc h rifte n ]: B r ie f N r . 11. 56

Verzeichnis der Fundorte

701

D rucke Becker, K a rl Christian, U e b e r d ie K irc h e n a g e n d e d e r e v a n g e lis c h -lu th e ris c h e n G e m e in d e z u F r a n k fu r t a m M a in , F r a n k fu r t a. M . 1848: N r . 162 F ortgesetzte Sam m lu n g v o n A lte n u n d N e u e n T h e o lo g is c h e n S ach en , L e ip zig 1745: B r ie f N r . 5 Fritsch, A h a sver, T ra c tä tle in / V o n C h r is t= s c h u ld ig e r E rb a u u n g d e ß N ä c h s te n d u rc h g o tts e lig e G e s p rä c h e , F r a n k fu r t a. M . 1676: N r . 163. 164 Gedicke, Friedrich, E p is to la ru m S e le c tiss im a ru m .. . D eca s. E x A u to g r a p h is N u n c P ri­ m u m E ru ta , P r o d r o m u m M a io ris O p e r is S isten s, B e rlin 1745: B r ie f N r . 151 [M öller, D a n iel W ilhelm ], F a rra g o E p is to la ru m ad D a n . G u il. M o lle r u m m is s a ru m , in D e c a d e s d is tr ib u ta , D eca s 1 - 3 , A lt d o r f 1710-1712: B r ie f N r . 39. 104 Spener, P h ilipp Ja ko b , C o n s ilia et Iu d ic ia T h e o lo g ic a L a tin a 1 - 3 , F r a n k fu r t a .M . 1709 ( N d r. H ild e s h e im u. a. 1989): B r ie f N r . 1. 2. 3. 9. 10. 12. 13. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 25. 27. 29. 30. 35. 37. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 48. 56. 58. 60. 61. 63. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 76. 78. 79. 81. 83. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 96. 97. 98. 104. 106. 107. 108. 109. HO. 112. 114. 120. 121. 127. 128. 130. 131. 132. 143. 144. 162 Spener, P h ilip p Ja ko b , T h e o lo g is c h e B e d e n c k e n / U n d a n d e re B rie fflic h e A n tw o r te n 1 - 4 , H a lle 1 7 0 0 -1 7 0 2 (21 7 0 7 -1 7 0 9 ; 31712-1715): B r i e f N r . 23. 24. 26. 31. 32. 59. 64. 82. 84. 85. 102. 103. 116. 118. 119. 122. 123. 124. 125. 126. 129 Spener, P hilipp Ja ko b , L e tz te T h e o lo g is c h e B e d e n c k e n 1 - 3 , H a lle 1711 (21721) ( N d r. H ild e s h e im u. a. 1987): B r ie f N r . 4. 14. 53. 74. 87 Spener, P h ilipp Ja ko b , G r ü n d lic h e B e a n tw o r tu n g E in e r m it L ä s te ru n g e n a n g e fü llte n S c h rifft / (u n te r d e m T itu l: A u ß fü h rlic h e B e s c h r e ib u n g D e ß U n f u g s d e r P ie tiste n m . f. w .) Z u R e ttu n g d e r W a rh e it u n d so se in e r als u n te rs c h ie d lic h e r a n d e r e r C h r is tlic h e r F re u n d e U n s c h u ld , F ra n k fu r t a. M . 1693: B r i e f N r . 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139. 141. 142. 143. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 152. 154. 156. 157. 158. 159. 160. 161 Spener, P h ilipp Ja ko b , S e n d sc h re ib e n A n E in e n C h r is te y f f rig e n a u ß lä n d is c h e n T h e o lo ­ g u m , b e tre ffe n d e d ie falsch e a u ß g e s p re n g te a u ffla g e n . . . , F ra n k fu r t a. M . 1677: B r ie f N r . 135 [S tru v e, B urkhard G o tth e iß , A c ta L itte ra ria E x M a n u s c r ip tis E ru ta A tq u e C o lle c ta . . . F asc icu lu s S e p tim u s , J e n a 1710 [n a c h trä g lic h e r H a u p ttite l ab F asc icu lu s 6 /7 : B . G . S tru v e , C o lle c ta n e a M a n u s c r ip to r u m e x C o d ic ib u s , F ra g m e n tis A n tiq u ita tis A tq u e E p is to lis A n e c d o tis E r u d ito r u m E x c e rp ta A tq u e in D e c e m F ascicu lis D ig e sta ]: B r ie f N r . 36. 77 Tengström, Jo h a n n Ja ko b , G ezelii d e n y n g re s M in n e , H e ls in g fo rs 1833: B r ie f N r . U l ’

Register

D ie B rie fp a rtn e r S p e n e rs u n d ih re A u fe n th a lts o r te sin d m it d e n d a z u g e h ö r e n d e n N u m ­ m e r n d u r c h h a lb fe tte n D r u c k h e r v o rg e h o b e n . A b g e s e h e n v o n d e n B r ie f n u m m e rn b e z ie h e n sich d ie Z a h le n a u f die S e ite n des v o r lie g e n d e n B a n d es. Im P e rs o n e n re g is te r w ir d u n te rs c h ie d e n z w is c h e n d e m V o r k o m m e n e in e r P e rs o n o d e r P e r s o n e n g r u p p e im B r ie f te x t (recte) o d e r a u s sc h lie ß lic h im K o m m e n ta r (kursiv). Z u r A n la g e d e r R e g is te r s. Bd. l . S .X X X f.

Personen M it A u s n a h m e d e r K aiser u n d P ä p ste w e r d e n fü rs tlic h e P e rs o n e n u n te r ih r e m T e rr ito ­ r iu m g e fü h rt.

A b a e la rd , P e tru s 639 A b ic h t, J o h a n n C h r is to p h 312 A b r a h a m 653 A h le fe ld t, R eic h s g ra fe n v o n 238 A isc h y lo s 1 1 6 ,5 2 0 A lb e rti, V a le n tin 192

A lv e n sle b e n , G eb h ard v o n N r . 136 A m b r o s iu s v o n M a ila n d 70, 90, 102, 118, 142, 168, 598, 602, 694 A m m e r s b a c h , H e in ric h 162, 215, 325, 461, 643 A n d re a e , J o h a n n V a le n tin 163, 284 A n h a lt, J o h a n n G e o rg v o n 14 A rc a d iu s, F lav iu s 694

A r cu la riu s, Johann D a n ie l N r . 99; S. 138 A ria d n e 416 A risto te le s 4 6 ,8 6 ,2 9 3 ,4 6 8 , 610, 639 A r n d t, J o h a n n 14, 9 7 f, 99, 1 0 8 ,1 8 2 ,2 0 6 , 272, 292, 295, 3 0 6 f, 309, 3 1 6 f, 3 8 1 ,3 8 9 , 414, 4 3 5 - 4 3 7 ,4 4 3 , 456, 469, 5 3 2 f, 538, 541, 5 5 7 f, 597, 613, 638, 639 f, 662 - ‫ ״‬A r n d ts c h e P o s tille “ 1 4 f, 2 2 f, 36, 41 f, 46, 53, 69, 8 6 ,1 0 5 ,1 5 2 ,2 4 0 ,2 6 5 , 285, 49 0 , 614, 616, 618, 6 2 1 -6 2 3 , 628, 637, 645, 6 48 f, 656, 677, 680

A rn o ld , J o h a n n G e rh a rd 594 - G o ttf rie d 5, 461, 463 A r to p o e u s , J o h a n n D a n ie l3 2 f , 66, 68, 165, 250, 2 6 8 ,2 8 9 ,3 7 2 ,4 6 3 , 528 Ä s o p 85, 100, 359, 431 A s s e b u rg , R o s a m u n d e J u lia n e v o n d e r 28 A u g u s tin u s 70, 90, 102, 1 1 8,142, 168, 598, 602 B a d e n -D u r la c h , M a rk g ra fe n v o n - F rie d ric h V. 178, 592 - F rie d ric h V I. 359 - S ib y lle M a g d a le n e 578 B a ie r, J o h a n n W ilh e lm 313 B a ld o v iu s , S a m u el 371 B a ld u in , F rie d ric h 48, 71, 9 1 ,1 0 2 ,1 1 8 , 1 4 3 ,4 3 2 , 598, 602 B a lth a u s e n , R e ic h sg ra fe n v o n 238 B a rb y , A u g u s t L u d w ig v o n 37

B a r g er , J o h a n n W ilh e lm N r . 26,122; S. 210, 217, 325, 405 - U r s u la , g eb . W o h lfa rt 123 B a rth , A g a th a , v e rw . S p e n e r, g eb . S altzm a n n 38 f, 7 6 ,1 9 2 ,2 4 1 ,3 2 1 - L u d w ig 2 5 ,3 8 ,4 1 B a rto li, D a n iello 59

704

Register

B a siliu s d e r G r o ß e 102 B áto rk e sz i, Is tv án (S te p h an ) 519 B a u d isiu s, G o ttf rie d 192 B a u h in , C a s p a r 178

B ro tb e c k , J o h a n n C o n r a d 295, 316 B r u m m e r , H e in ric h 2 9 ,1 3 2

B a u r v o n E y se n e c k , J o h a n n V in c e n z 463

B ru n e s , J o d o c u s 661 B ru n n , P h ilib e rt 163 B ru sc h iu s, C a s p a r 238 B u e ttn e r, J o h a n n G e o rg 355

- M a ria Ju lia n a v o n 387, 463

B u ll, G e o rg e 445

B a x te r, R ic h a rd 396 f, 443, 505 B a y ly , L e w is 209, 4 4 3 ,6 8 5 B e b e l, B althasar N r . 29; S. 119, 133, 153,

B u r c k h a r d , Ja c o b 77 B u ric h iu s (B ü ric h ), M ic h a e l 66

B a u h in , Jo h a n n C aspar N r . 38,105

1 9 0 ,2 6 1 ,277, 285, 321, 357, 3 7 4 ,436, 5 07 ,5 1 1 , 683 B e c h m a n n , F rie d e m a n n 42, 54, 121, 166,

B u s c h e r (B ü sc h e r), A n to n 662 B u s e n re u th , J o h a n n 638 B u x to r f , J o h a n n e s d .Ä . 654 - Jo h a n n e s II. (d .J.) 9, 193, 592, 654

1 9 1 ,2 8 4 ,313, 355, 3 5 8 ,4 2 3 ,4 4 8 , 457, 514 B e n g el, J o h a n n A lb rc c h t 92

C a lix t, F rie d ric h U lr ic h 515

B ere g sz ászi, I s tv án (S te p h an ) 519 B e rg e n , M e lc h io r 55

- G e o rg 44, 4 8 ,7 2 , 9 1 ,1 0 2 ,1 1 9 ,1 4 3 , 276, 336, 352, 432, 515, 576, 598, 602 C a lo v , A b ra h a m N r . 78,148; S. 7/, 15,

B e rg e r, E b e rh a r d 676 B eso ld , C h r is to p h 316, 5 3 7 f B e tk e (B eets), H e in ric h (H e n d ric k ) 400,

1 6 ,1 0 2 ,1 4 1 ,1 6 5 ,1 9 3 , 3 4 3 f 359, 444, 4 8 1 ,515 C a p p e llu s , L u d w ig 653

4 0 3 ,4 6 1 ,5 3 7 B e t k e , J o a c h im 487

C a ro l, J o h a n n 35 6 C a rp z o v , C h r is tin e E lis a b e th —» G eier - J o h a n n B e n e d ik t (II.) 97, 117,121, 133, 1 9 0 ,192

B e y e r ,J o h a n n C h risto p h N r . 146 - Jo h a n n H a r tm a n n 192 - J o h a n n Ja c o b 18, 195 - J o h a n n e s 27 J B iel, G a b rie l 611 B ie lc k e , J o h a n n 7, 260, 480, 482, 514, 696 B ilg e r, J o h a n n W ilh e lm 30 B irc k n e r, J o h a n n 3 B irg h d e n , J o h a n n v o n d en 530 B o c h a rt, S a m u el 39, 76, 192 B o e d e r , J o h a n n H e in ric h 635 B ö h m e ,J a c o b 156, 232, 267, 4 0 0 -4 0 2 B o in eb u r g J o h a n n C h r is tia n v o n 173 B o n a , L u d o v is c u s ( P s .) —» D u b o is , N ic o ­ laus B o n a v e n tu ra ,J o h a n n e s 611, 639 B o n d e , C a rl B a ro n v o n 167, 395, 474 B ra c h m a n n , W ilh e lm 288 B ra n d , A n d re a s 325

B r a n d e n b u r g , F ried rich W ilh e lm K u r­ fü rst v o n N r . 74; S. 8, 34f 327, 329 B ra u n s c h w e ig - L ü n e b u r g , H e r z ö g e v o n - A u g u s t 36, 638 - F e rd in a n d A lb r e c h t 371 - G e o rg W ilh e lm 3 9 5 ,396 B re c k lin g , F rie d ric h 215, 232, 487 B re u n ig , M ic h a e l 403 B r o m m , J o h a n n H e k to r 684

C a r p z o v , S a m u el B e n e d ik t N r . 2 1 ,4 4 , 144; S. 55, 7 9 ,1 0 4 f, 119, 133, 190, 201, 285 C h a rr o n , P ie rre 467 C h e m n itz , M a rtin 446 C h o is e u l d u P le ssis-P ra slin , G u ilb e r t de 29 C h ris tia n u s C o n s c ie n tio s u s (P s.) —» S cheffle r, J o h a n n e s C h r y s o s to m u s , J o h a n n e s 7 0 ,1 0 2 ,1 1 8 , 142, 598, 602, 690 C ic e ro 1 2 6 ,2 0 2 , 209, 359 C lo d iu s , A n n a E lis a b e th , g e b . M is le r 37 5 C lo d iu s, D a v id N r . 81,109,151; S. 39, 231 C o b a b u s , M ic h ael 121, 135, 317 C o g le r, J o h a n n 24 C o n r in g , H e r m a n n 238 C o rd e s , M ic h a e l 442 C o t t a , J o h a n n G e o r g 17 C ra m e r, A n d re a s 294, 496, 541 f, 660, 662 - D a n ie l 47, 91, 9 3 , 188 f, 2 6 1 ,432, 598, 643 C re id e , H a r tm a n n 48, 72, 91, 102, 119, 1 4 3 ,4 3 2 , 598, 602 C re ll, J o h a n n 434 C r o m w e ll, O liv e r 396

Personen

705

D ie tr ic h , D o m in ik u s N r . 6; S. 5 8 , 320,

E h re n tr a u t, D a v id 192 E h rh a r d t, F a m ilie 39, 58 - A n n a , g e b . F rid e ls h e im 39 - J o h a n n J a c o b 39, 241 - K a th a rin a , g eb . H a r tu n g 241 - P h ilip p Jac o b 39, 58 - S u s a n n e —» S p e n e r E lias 675 E lw e r t, J o h a n n P h ilip p 108, HO, 584, 587 E lz e v ie r (F am ilie) 572, 653 E m b s , J o h a n n 146 E m m e l, J o h a n n (P h ilip p ) 359, 509, 516, 530 ' E m s e r, H ie r o n y m u s 569 E n d te r, F a m ilie 22, 145, 182, 218, 490, 612 E n g e lh a rd t, J o h a n n L u d w ig 58 E n g la n d , K a rl II. K ö n ig v o n 562 E p h ra e m u s S y ru s 218 E ra s m u s v o n R o tte r d a m 149, 466, 4 86 E rb e r m a n n , V itu s 344 E s e n w e in, M a tth ä u s 5 5 6 E u se b iu s v o n C ä sa re a 630 E v e n iu s , S ig ism u n d 82, 609, 648

357 D ie tz e l, K a s p a r 271

F a b e r, A lb e rt O tt o 397, 411, 559

C r o p h iu s , P h .J. 138 C ru s iu s , M a rtin 238 C u ile n b u r g , Ju lia n e E lis a b e th v o n —> W ald ec k -P y rm o n t C u n r a d , C h ris to ffe l 572 C u rc e llä u s , S te p h a n 572 C u r tiu s (de C u r ti), W ilh e lm 626 D ä n e m a r k , C h r is tia n V. K ö n ig v o n 195 D a n n h a u e r, J o h a n n C o n r a d 47, 60, 75, 91, 103, 141, 253, 4 1 6 ,4 3 2 , 434 f, 498, 571, 598, 601, 603

D a n tz , E lias N r . 64, 82,1 0 2 ,1 5 3 D a s e r, W ilh e lm 78 D a u m , C h r is tia n 9 D ersc h a u , R e in h o ld 524 D e s c a rte s, R e n e 468 D e u ts c h e 4 20 D eu ts c h m a n n , J o h a n n 565

D ie d e z u F ü rsten stein , H an s E ite l N r . 32; S. 623 D ie te n b e r g e r, J o h a n n 5 69

D ilg e r , N a th a n a el N r . 14; S. 15, 50, 165, 3 28 - S a m u el 32 8 , 351 D ilh e r r, J o h a n n M ic h a e l 195, 366 D o e lin g , J o h a n n 43 2 , 5 97, 598 D ö h r e n , S te p h a n 172 D ö r p e r, L u th e r 52 8 , 538 D o r s c h e ,J o h a n n G e o r g 9 , 4 8 - 5 2 , 60, 72, 91, 9 9 f, 1 0 2 ,1 1 9 ,1 4 3 ,1 8 2 ,271, 307, 4 3 2 ,5 9 8 - J o h a n n G e o r g j u n . 50 - M a ria M a rg a r e th e —» G ra m b s D re ie r, C h r is tia n 3 3 5 /, 5 2 6 D ru s iu s (v a n d e n D rie sc h ), J o h a n n e s 653 D u b o is , N ic o la u s 30 D u n s S c o tu s, J o h a n n e s 416, 676 D u r ie (D u ra e u s), J o h n (Jo h an n es) 1 5 0 f, 195 D y k e , D a n ie l 443 E b e l, C a s p a r 226 E c k , J o h a n n 569 E c k h a rd , M e lc h io r S y lv e ste r 17, 632 E d z a rd u s , E sd ra s 9, 3 73, 524, 654 E g a rd , P au l 3 0 9 ,3 8 3 f, 436, 559 E h re n c r o n , H a r tm a n n J a c o b i v o n 373

F aber, J o h a n n M atth äus N r . 90 F a b riciu s, Jo h a n n N r . 47,113; S. 170, 220, 237, 490 - J o h a n n d. Ä . 518 - J o h a n n L u d w ig 473

F aust, Jo h a n n N r . 48 F e c h t, J o h a n n 5 0 / 71, 592, 594, 680 F e lb in g e r, J e re m ia s 572 F e llg ieb el, E saias 461 F e rd in a n d I . , K aiser 238 F e rra riu s, J a n u s A le x a n d e r ( P s .) —» Fabricius, J o h a n n L u d w ig F esch , R e m ig iu s 466 F eu e rlein , C o n r a d 518 F ic h a rd , P h ilip p C h r is tia n 22 2 F irm ia n u s , P e tru s (P s .) —» L e x o v ie n sis, Z a c h a ria s F isc h e r, H e n ric u s 263 F isch er, Jo h a n n N r . 110; S. 473, 516 F lacius, M a tth ia s 71, 9 0 ,1 0 2 ,1 1 8 ,1 4 3 , 262, 4 0 6 ,431 f, 598, 602 F leisch e r, J o h a n n T h e o d o r 4 82 Fó ris, F e ren c O tr o k o c s i 519 F o rs tn e r, W o lfg a n g 151 F o x , G e o r g e 523 F ra n c k e , A u g u s t H e r r m a n n 22

706

Register

- G o tth ilf A u g u s t 22 - Jo h a n n e s S im o n 67 F ra n c k e n b e rg , A b r a h a m v o n 267, 402 F ra n k re ic h , L u d w ig X IV . K ö n ig v o n 178, 493 F ra n z o se n 16, 2 4 ,2 6 , 34 f, 76, 3 6 8 ,4 2 0 F rid e ls h e im , A n n a —» E h rh a r d t F riese, H e in ric h 400 F ritsch , A h asver N r . 9 ,4 0 , 5 1 ,5 4 ,6 7 ,6 8 , 7 5 ,9 2 ,9 5 ,1 0 0 ,1 0 1 ,1 1 2 ,1 6 4 ; S. 324, 358, 402, 445, 475, 495, 500, 502 F ro elich ( u n b e k a n n te P e rso n ) 40 F ro m m a n n , A n n a M a ria , g e h P re g itz e r 3 06 F r o m m a n n , Jo h a n n A n d reas N r . 156; S. 305, 306, 316, 385 - J o h a n n C h ris tia n 30 6 - J o h a n n U lric h 3 0 6 F u h rm a n n , J o h a n n 364 - P h ilip p 364 F ü rs te n ste in , H a n s E ite l D ie d e zu —» D ie d e zu F ü rs te n ste in F u rte n b a c h , J o s e f d. Ä . 107 G a la tin o , P ie tro 654 G e ie r, C h r is tin e E lisa b e th , g e b . C a rp z o v 104 G eier, M artin N r . 2 2 ,4 3 ; S. 43, 54, 79, 97, 99, 191, 198 G eltn er, J o h a n n T h e o d o r 89, 216, 463 G e rh a rd , J o h a n n 6, 48, 72, 91, 102, 119, 143, 1 6 2 ,29 2 , 340, 432, 5 9 7 f, 6 0 2 ,610f, 640, 643 G ezeliu s, J o h a n n d. Ä . 511

G e z e liu s, Jo h a n n d .J . N r . 111 G iffth eil, L u d w ig F rie d ric h 215 G lass, S a lo m o n 3 7 9 , 611 G o eb el, G o ttlieb 61, 283, 416 G o erlin , F am ilie 4 9 ,2 5 2 G o etze, T h o m a s M a tth ä u s 232 G ra m b s , J o h a n n 4 9 f, 5 2 ,1 8 2 , 490 - J o h a n n G e o rg 1 82f, 490 - M a ria M a rg a re th e , g eb . D o rs c h e 50 G rä te r, G e o rg F rie d ric h 212 G r e g o r d e r G r o ß e 657 G r é lo t, A n to in e 361, 442, 476, 504 G ro ss, C h r is tia n 164, 609 G ro sse, H e n n in g 435 - J o h a n n 193, 4 80 G r o ß g e b a u e r, T h e o p h il 172, 176, 359, 429, 618, 676, 678

G ro tiu s, H u g o 193, 364 G r u b e r, E ra s m u s 367 G ry p h iu s, A n d re a s 419

G ü n d erro d e, P h ilip p W ilh elm v o n N r . 115 G u th , C h r is tia n 396 G u tm a n n , Ä g id iu s 461, 462

H a b erk o rn , H e in r ic h P ete r N r . 87 - P e te r 2 2 5 ,2 3 1 ,267, 371, 399 H a fe n re ffe r, M a tth ia s 48, 72, 9 1 ,1 0 2 ,1 1 8 , 14 3 ,5 9 8 , 602 H a g e m e is te r, A n n a S o p h ia —» Voss - J o a c h im d .J . 66 - J o h a n n 386 H a lb m a y e r, S im o n 638 H a lle rv o rd , J o h a n n 436 H a n a u - L ic h ten b e r g , G ra fe n v o n - J o h a n n R e in h a rd 30f - P h ilip p R e in h a rd 30f H a n n e k e n , M e n (n )0 4 4 f, 526

H a n n ek en , P h ilip p L u d w ig N r . 16,19; S. 42, 55, 68, 79, 90, 94, 119, 133, 148, 1 5 3 j 1 6 2 ,1 6 5 , 190, 231, 232, 250, 261, 2 6 8 ,2 7 7 , 285, 289, 3 1 7 ,321, 463, 507, 528 H a rh o ff, J o h a n n W ilh e lm 2 3 1 ,2 5 0 ,266, 289, 463 H a r p p re c h t, F e rd in a n d W o lfg a n g 556

H a rtm a n n , Jo h a n n L u d w ig N r . 5 ,2 0 , 4 5 ,7 0 ,1 0 6 ,1 3 8 ,1 4 5 ; S. 4, 42, 55, 119, 1 6 3 ,1 9 0,311, 384, 508, 683 H a rtn a c k , D a n ie l 448 H a r tu n g , K a th a rin a ^ » E h r h a r d t H a se n lo ff, T h e o d o r 51, 264 H a v e m a n n , M ic h a e l 72, 9 1 ,1 0 2 ,1 1 9 , 143, 432, 598, 602 H e id e n (H e y d e n ), K a s p a r 163 H e ig e , P e te r 427 H e ig e l, J o h a n n 23, 37, 43, 193, 3 6 3 f, 3 6 6 f, 437, 452, 496 H e ilb r u n n e r, J o h a n n F rie d ric h 175 H e lm o n t, F ra n ciscu s M e rc u riu s v an 11 H e lw ig , C h r is to p h 655 - J a c o b 48, 72, 9 1 ,4 3 2 f, 598, 602 H e n n e g u ie r, J er ô m e ( H ie ro n y m u s ) 30 H e ra k le s (m y th .) 93, 304 H e rrn s c h m id , J o h a n n D a n ie l 22 H e r te l (H ä rte l), Z a c h a ria s 379, 643 H e rtz g e n , H e r m a n n M ic h ael 77, 191, 243, 3 2 3 ,3 2 7

Personen H e s s e n - D a r m s ta d t, L a n d g ra fe n v o n - F rie d ric h 478 - J o h a n n e s 108 - L u d w ig V I. 6 7 ,2 3 2 , 541 - L u d w ig V II. 4 78 H e s se n -K a s se l, H e d w ig S o p h ie L a n d g rä ­ fin v o n 151

H e s se n -R h e in fe ls, E rn st L a n d g r a f v o n N r . 115; S. 32, 67, 344 H ie r o n y m u s 47, 7 0 f, 9 0 ,1 9 2 , 118, 261, 4 32, 603, 640 H ie r o n y m u s de S an cta F id e 654 H ila riu s v o n P o itie rs 70, 9 0 ,1 0 2 ,1 1 8 ,1 4 2 , 5 9 8 ,6 0 2 H in c k e lm a n n , A b r a h a m 360, 486, 538, 558 H o b u r g , C h r is tia n 2 1 5 ,2 3 1 f, 234, 236, 2 50, 3 1 6 ,4 5 8 ,4 6 1 , 487 H o e v o n H o e n e g g , M a tth ia s 72, 9 1 ,1 0 2 , 1 1 9 ,14 3 , 432, 598, 602 H o e n , F am ilie 77, 191, 243, 323 H o f(f)m a n n , M a tth ia s (M a tth ä u s ) 260, 442 H ö f e r, J o h a n n 4 96 H o g e l, Z a c h a ria s d e r M ittle r e 3 f, 49, 92, 621 H o ls te in - G o tto r f , C h r is tia n A lb r e c h t H e r ­ z o g v o n 131 H o ls te in - S o n d e r b u rg , P h ilip p L u d w ig H e r z o g v o n 391, 463, 5 40

H o ls te in -S o n d e r b u r g , S o p h ie E lisa ­ b e th H e r z o g in v o n N r . 85; S. 463 H o ltz h a u s e n , J o h a n n C h r is to p h 172, 450 H o n o r iu s , F lav iu s 694 H o n s te d e , T h o m a s 527 H o o r n , T h . 361 H o o r n b e c k , J o h a n n e s 48, 72, 654 H ö p f n e r, M ic h ael 66 H o r a z 653, 672 H o r b , J o h a n n H e in r ic h 1 4 ,2 3 f, 42, 54, 57, 93, 1 0 5 ,1 1 7 ,1 3 3 ,1 5 2 ,1 5 6 , 1 6 6 ,182, 1 8 4 ,1 8 7 ,1 9 7 , 2 1 6 ,2 1 7 ,2 2 0 ,2 3 6 ,245, 252, 303, 371, 374, 380, 423, 4 2 7 ,4 2 9 , 4 3 7 ,4 3 9 f, 443, 497, 507, 595, 615, 649, 650, 659, 663, 675 - S o p h ia C ä cilia, g eb . S p e n e r 2 4 , 4 2 7 ,4 2 9 , 439 H o r n u n g , A n to n iu s 325 H ö ß lin , A g n e s M a rg a r e th a 305, 560

707

H o ttin g e r , J o h a n n H e in r ic h 48, 72, 238 H u e b e r , A n d re a s 666 H u e b e r (H u b e r ), M arx N r . 155; S. 57, 5 9 ,1 2 2 ,1 3 9 , 166,1 6 7 , 169, 2 2 0 ,2 3 9 , 285, 3 2 5 f, 3 5 1 ,3 9 6 , 398, 4 0 4 f - M a rx (V etter) 666 H ü ls e m a n n , J o h a n n 425 H u n n iu s , Ä g id iu s 47, 71, 90, 102, 118, 142, 432, 598, 602, 658 - N ik o la u s 145 f, 163, 2 0 9 ,4 3 2 , 443, 610, 685 H u s s ite n 261 H u th , C h risto p h N r . 31,140; S. 90, 119, 133, 148, 156, 190, 261, 277, 2 8 5 ,321, 507 - J o h a n n C h r is to p h 528, 627, 652 H u tte r , L e o n h a rd 7 1 , 9 0 ,1 0 2 ,1 1 8 ,1 4 3 , 432, 5 9 8 ,6 0 2 Im h o ff, Ja c o b W ilh e lm v o n 36 6 I m m e n ra e t, M ic h e l A n g elo 107 In n o z e n z X . 52 Ita lie n e r 420 J a b lo n c z a i, J a n o s (Jo h an n es) 519 Ja c o b i, D an iel K a s p a r 374 - J o h a n n A lb e r t 374 J ä g e r, J a k o b 164 J ä g e r v o n G ä r trin g e n , M e lc h io r 427 J o h a n n e s (der E v a n g e list) 9 2 ,2 9 5 , 433 J o s u a v o n L o rc a —>H ie r o n y m u s d e S an cta F ide Jo v ia n u s F lav iu s 631 J u d e n 9 f, 4 7 f, 7 0 - 7 2 , 9 0 f, 1 0 2 ,1 1 1 ,118f, 1 2 7 ,1 3 3 ,1 4 2 f, 188 f, 213, 2 5 9 - 2 6 1 ,2 7 8 , 361 f, 4 0 6 -4 0 8 , 4 3 1 - 4 3 3 , 442, 476, 507, 525, 571, 597 f, 6 0 0 -6 0 3 , 620, 641, 643, 647, 648, 653 f, 658, 673, 675 Ju n g iu s , H e r m a n n 2 1 6 J u n ta (Ju n d ), N ik o la u s 40 - P h ilip p J a c o b 40 J u s ti n i a n i., r ö m is c h e r K a is e r 558, 695 K a h le r, J o h a n n 138, 167 K a rg e r, F rie d ric h 293

K ec k , Jo h a n n C h ristian N r . 128,161

H ö ß lin , Jo h a n n C u nrad N r . 6 6,83,120;

K e lln e r, J o h a n n P h ilip p v o n 179 K e sle r, A n d re a s 72, 9 1 ,1 0 2 ,1 1 9 ,1 4 3 ,4 3 2 ,

S. 316 - M a rg a r e th a B a rb a ra , g e b . W ie la n d 305 - T a b ith a Ju d ith a 305, 560

598, 602 K ieffe r, P h ilip p M a rtin 195 K le in , J o h a n n E ra s m u s 623, 626

708 K n o r r v o n R o s e n r o th , C h r is tia n 11, 49, 92 f, 1 7 3 ,2 1 5 ,5 0 4 , 653, 654 K n u tz e n , M a tth ia s 7 K o h lw a ld , A n d re a s 643 K o lb , M a ria M a g d a le n a —» W o lf K o llo n ic h , L e o p o ld 169 K ö n ig , G e o r g 48 - J o h a n n 162 - S e b a stia n 58 K o n s ta n tin d e r G ro ß e , r ö m is c h e r K aiser 656 K ö p ecz i H aller, B a lázs (B asilius) 519

K o r th o lt, C h ristian N r . 27, [163]; S. 14, 16, 42, 56, 79, 1 1 9 ,121, 179, 191, 317, 423, 425, 615 K rie g s m a n n , W ilh e lm C h r is to p h 232, 5 4 0 -5 5 2 K u esell, M e lc h io r 4 1 7 / K u h lm a n n , Q u i r i n u s 4 0 2 f K ü h n , B a lth a s a r 632 L ab ad ie, J e a n d e 14, 203, 3 5 2 ,446 f, 568, 6 4 1 ,6 7 3 L a rc h ie r, F. 59 L a te rm a n n , J o h a n n 336 L a u b e, D r. 3 5 1 J L a u b e n b e rg e r, T im o th e u s 137 L a u te rb a c h , W o lfg a n g A d a m 264 L aziu s, W o lfg a n g 238 L e h m a n n , G e o rg 188 - J o h a n n S ie g frie d 663

Register L o ssiu s, L ucas 47, 71, 90, 9 1 , 1 0 2 ,1 1 8 ,1 4 2 , 432, 598, 602 L u d e c u s, J o h a n n C h r is to p h 609 L ü n c k e r, J o h a n n O r to lp h 463 L u p p iu s , A n d re a s 463 L u th e r, M a rtin l 0 f, 2 3 , 3 6 f, 43, 47, 71, 73, 82, 84, 9 0 f, 9 3 , 1 02f, 1 0 5 f, 118, 127, 148, 1 6 2 ,1 6 8 ,18 9 ,1 9 3 , 203, 206, 214, 260, 262, 295, 297, 301 f, 307, 3 1 3 ,3 1 6 , 335, 342, 354, 3 6 3 -3 6 5 , 367 f, 378, 406 f, 409, 425 f, 432 f, 4 3 7 ,4 4 4 , 4 4 6 ,4 5 2 , 455 f, 466, 482, 496, 541, 543, 547, 565, 569, 598, 600, 603, 605, 610, 632, 639, 651, 6 5 7 f, 662, 675, 678 L u th e ris c h e 1 59f, 174, 244, 261, 330, 348, 403, 605 L ü tk e m a n n , J o a c h im 50, 209, 386, 614, 6 6 2 ,6 8 5 L y se r, F rie d ric h W ilh e lm 441 - W ilh e lm 442

L e ib n iz ,J u s tu s J a c o b N r . 79,139; S. 119

M a c ro b iu s 639 M a g n u s , G e o rg F rie d ric h 138, 670 M a io r, J o h a n n 72 M a rtin i, R a y m u n d u s 655 M a y , J o h a n n H e in r ic h 655 M a y r, L e o n h a rd 30, 32, 67 M e c k le n b u rg , H e rz ö g e v o n - F rie d ric h W ilh e lm 228 - K a rl L e o p o ld 228 M e d e , J o s e p h 4 9 ,1 6 2 M e d u s a (m y th .) 215 M e isn e r, B a lth a s a r 71, 91, 102, 119, 143,

Lein in g en - D a c h s b u r g , F rie d ric h E m ic h G r a f v o n 541

M eisn er, J o h a n n N r . 30,73,158; S. 448

L eib n iz, G o ttf rie d W ilh e lm 173, 530

L e in in g e n -F a lk e n b e rg , A n n a G rä fin v o n 107, 578 L en z, F rie d ric h 311, 354, 693, 696 L e o I. (d e r G ro ß e ) 25 9 L e o p o ld I . , K aiser 195, 223, 322, 561, 594 L e rs n e r, P h ilip p C h r is tia n 684 L e u sd e n , J o h a n n 655 L e x o v ie n sis (L isieu x ), Z a c h a ria s 467 L ic h te n th a le r, A b ra h a m 504 L ig h tfo o t, J o h n 11 L ilien h o c k , A n d e rs 322 L in sin g , L u d w ig E itel v o n 250, 371 L in siu s, P a u lu s 138f L isieu x , Z a c h a r ia s —» L e x o v ie n sis L ith , H e in ric h v o n d e r 458, 481 f, 496 L ö b le in , J o h a n n G e o r g 325

164, 292, 432, 598, 602, 609 M e n o c h , Ja c o b 695 f M e n tz e r, B a lth a s a r I. (d. Ä .) 47, 71, 9 0 f 1 0 2 ,1 1 8 f, 1 4 3 ,4 3 2 ,5 9 8 , 602

M en tz e r , B althasar II. (d .J .) N r . 134; S. 67, 69, 81, 119, 260, 675 M e ria n , M a tth ia s 316 M e rla u , J o h a n n a E le o n o ra v o n 28, 55, 161, 3 8 7 ,3 9 1 , 463, 503 M e y fa rt, J o h a n n M a tth ä u s 447, 618, 635 M e z, J o h a n n L u d w ig 556 M ille n a u , N o a c h de 325 M ille r (M ü lle r), F a m ilie 326, 670 - H a n s J o b 351 M in d e re r, R a y m u n d 40 M in ic u s , J o h a n n e tta 241 M is le r, A n n a E lis a b e th —» C lo d iu s

709

Personen

M isler, J o h a n n N ik o la u s N r . 152; S. 165, 231, 2 6 7 ,3 7 5

M ith o b iu s , H e c to r N r . 93,157 M ith o v iu s , A n n a S o p h ia —» V oss - C h r is tia n A u g u s t 3 8 6 M ö b iu s , G e o r g 188 M o h r , J o h a n n C o n r a d 300

M o lle r , D a n ie l W ilh e lm N r . 39,104; S. 196, 6 37 f M o r e , H e n r y 11 M o s c h e ro s c h , J o h a n n M ic h a e l 58 M ü lle r (M ille r), F a m ilie —»M ille r M ü lle r, A n d re a s 452 - A n n a S ib y lla 161, 24 3 , 323, 391 - C a s p a r 165 M ü lle r , H e in r ic h N r . 135; S. 42, 54, 79, 1 1 9 ,121, 1 3 5 ,139, 1 5 8 ,1 6 5 ,167, 172, 216, 231, 2 34 f, 24 2 , 317, 321, 3 8 8 ,4 0 3 , 619, 662 H e n n in g 540 H ie r o n y m u s 139, 165, 168 J a k o b 643 J o h a n n 163, 165, 609 J o h a n n Ja c o b (A u g s b u rg ) 17, 54, 59, 220, 3 9 6 ,3 9 8 , 472 - J o h a n n Ja c o b (W eim ar) 322 - P h ilip p 3 1 3 ,457, 514 M ü n c h , F a m ilie 326, 670 M u rs c h e l, Israel 2 7 1 - 2 7 4 M u s ä u s , J o h a n n 7, 313, 344, 458, 481, 514 - P e tru s 16, 29, 4 4 ,1 3 2 , 344 M y liu s , G e o r g 47, 71, 90, 1 0 2 ,1 1 8 ,1 4 3 ,

-

598, 602 M y n s in g e r v o n F ru n d e c k , J o a c h im 427

N . (U n b e k a n n te E m p fä n g e r ) N r . 1 ,4 , 2 4 ,5 9 ,6 5 ,7 2 ,7 6 ,9 1 ,1 0 3 ,1 0 7 ,1 1 9 ,1 2 7 , 129,130,131,132

N ig r in u s , W ilh e lm 609 N ik lé czi (N ic le tiu s), B o ld iz s ár (B alth asar) 518, 561 O c k h a m , W ilh e lm v o n 676 O c k e l, J o h a n n 162 d ’O lb r e u s e , A le x a n d e r 3 9 6 - E le o n o re D e s m ie r 396 O le a riu s , G o ttf rie d 648 f

O lea riu s, J o h a n n N r . 18,133; S. 69, 80, 102, 119, 217, 303, 648

O lea riu s, Jo h a n n G o ttfr ie d N r . 149 O r i g en e s 173 f, 215 O r th , (Jo h an n ) P h ilip p L u d w ig 223, 409, 463 - G e o r g W ilh e lm 30, 32, 67, 249 - J o h a n n G e o r g 409 - J o h a n n P h ilip p 223, 409, 520 - M a r ia P h ilip p in a , g eb . S te n g lin 223 - P h ilip p L u d w ig 89, 409, 463 O s ia n d e r, J o h a n n A d a m 193 - L u k a s II. 97 f, 307, 3 1 6 ,4 3 5 f, 597 O s s o r io , A n to n io P e tro A lv a re z 267 O tt o , D a n ie l 635 O x e n s tie rn a , A x e l G u s ta v s s o n 366 P a p p u s, J o h a n n e s 47, 9 1 ,2 6 1 , 432, 598 P a p s ttu m (—» R ö m is c h e K irc h e ) 3 f, 10, 70, 90, 9 2 ,1 1 9 ,1 3 3 ,159f, 189, 205, 213, 2 6 1 ,2 6 9 ,2 7 8 , 337, 345, 3 4 9 ,3 7 3 ,4 0 6 , 408 f, 433 f, 473, 507, 537 f, 565, 597, 620, 641, 648, 658, 675 P au li, R e in h o ld 463 P a u lu s 7 0 ,2 9 5 P e g a n iu s (P s.) »K n o r r v o n R o s e n r o th , — C h r is tia n P e te rse n , A n n a , g e b . L o h m a n n s 527, 538

N a h u m (G am zu ) 111

- G e o r g 249, 527, 538 - H e in r ic h 538

N a ssa u -Id stein , G räfin v o n N r . 125,126 N a ssa u -Id stein , G rä fin n en v o n N r . 23;

P ete rsen , J o h a n n W ilh e lm N r . 7, 8 ,1 5 , 3 3 ,5 0 ,5 5 ,5 7 ,6 2 ,8 0 ,9 6 ,1 1 4 ,1 1 7 ; S.

S. 5 8 1 ,5 8 7

N a ssa u -Id stein , J o h a n n e s G ra f v o n N r . 124; S. 1 0 7 ,5 8 1 ,5 8 4 , 586 N a s s a u - S a a r b rü c k e n —» N a s s a u -Id s te in N a u d e , G a b rie l 471 N a u m a n n , J o h a n n 163 N e u b e r g e r , T h e o p h il 526 N e u c r a n tz , J o h a n n A n to n 228, 239 N e u m a n n , C a s p a r 2 88 N i e m a n n , S e b a s tia n 188, 433

361, 5 5 7 ,6 5 2 P e tru s L o m b a rd u s 611, 639 P falz, E lis a b e th G rä fin v o n d e r 204 - K a rl L u d w ig I . , K u r f ü r s t v o n d e r 367 P fa lz -B irk e n fe ld , G ra fe n v o n - A n n a M a g d a le n e 40 - C h r is tia n II. 2 4, 40, 3 2 1 ,3 7 4 f, 427, 672 - J o h a n n C a rl 40, 321, 672 - K a th a r in a A g a th e , g e b . v o n R a p p o lt­ ste in 321

710

Register

P fa lz -S u lz b a c h , C h r is tia n A u g u s t G r a f v o n 11, 5 0 5

R e u ß ( J ü n g e r e L in ie), H e in r ic h III. G r a f v o n 663

P fa lz-V e ld e n z, G ra fe n v o n - G u s ta v P h ilip p 26 - L e o p o ld (L u d w ig ) 26, 58, 452

R e y h e r, C h r is to p h 185 - S a lo m o n 24, 555

P fa lz -Z w e ib r ü c k e n , G ra fe n v o n - A d o lfJo h a n n 29 - F rie d ric h L u d w ig 26 P la to n 6 39, 664 P lo tin 639 P o ire t, P ie rre 361 P o le n , K ö n ig e v o n —» S o b ie sk i, J o h a n n P ö lln itz , (G e rh a rd B e rn h a rd ? ) v o n 191, 2 4 3 ,3 2 3 - G e rh a rd M ic h a e l v o n 77 - J o h a n n M o r itz v o n 191, 323 - W ilh e lm L u d w ig v o n 1 9 1 ,3 2 3 P o m a riu s , S a m u e l 4 5 ,4 6 0 , 462, 527 P o rp h y r iu s 639 P o rta , K o n r a d 632 P ra e to riu s , E lias ( P s .) —» H o b u r g , C h r i­ stia n - S te p h a n 98 f, 295, 541 f, 639, 662 P re g itz e r, A n n a M a ria —» F r o m m a n n - J o h a n n U lr ic h 305 P re u ss, G e o r g 508 P u lc h e ria 392

R h e tiu s , J o h a n n V a le n tin 164 R h u m e liu s , J o h a n n C o n r a d d .J . 40 R ic h a rd v o n St. V ic to r 639 R iß , G e o r g P h ilip p 351, 352, 405 R ic h a rd s o n , J o h n 174 R ö m is c h e K irc h e (—» P a p sttu m ) 71, 159, 174, 206, 269, 292, 343 f, 403, 406, 452, 525 f, 562, 569, 605, 638, 665, 686 R o s e n k re u z e r 284, 461, 665 R o ß te u s c h e r, J o h a n n G e o rg 325 R o s t, G e o r g 436 R o th e , J o h a n n 402, 403 R o th m a le r, J o h a n n E lias 312

R u d ra u ff, K ilia n N r . 63,89,154; S. 55, 225, 231, 284 R u e liu s, J o h a n n L u d w ig 22 R u n g iu s , D a v id 48, 7 1 ,9 1 ,1 0 2 ,1 1 9 , 143, 432, 598, 602 R u p e rt, A u g u s t D o r o th e u s 32 R u y te r , M ic h ie l A d ria n de 267, 323, 520 R y ssel, G o ttf rie d v a n 435 S ach sen , J o h a n n G e o rg I. K u r f ü r s t v o n 37,

392 Q u ä k e r 163, 352, 523 Q u e n s te d t, J o h a n n A n d re a s 109, 678 Q u is to r p , J o h a n n d. Ä . 50, 164, 649 - J o h a n n d .J . 164, 649

R a ith , B alth asar N r . 159; S. 316 R a p p o lt, F rie d ric h 188 R a p p o lts te in , G ra fe n v o n - A n n a C la u d in e v o n 39 - J o h a n n Ja c o b v o n 39f , 62, 269, 321 - K a th a rin a A g a th e v o n —» P fa lz -B irk e n ­ feld R a u e (R av iu s), C h r is tia n 9, 433 R e fo rm ie rte 48, 1 5 9 ,1 7 4 ,2 0 2 , 215, 223, 244, 330, 348, 361, 4 0 3 ,4 0 6 , 4 4 2 f, 463, 4 7 6 ,4 8 2 , 509, 516, 518, 525 f, 569, 625 R e in h a rd , J o h a n n 515 R e iser, A n to n N r . 13,58,142; S. 54, 119, 1 3 8 ,169 f, 1 9 5 ,2 1 9 ,2 2 1 - J o h a n n P h ilip p 351, 666 R e itz , J o h a n n H e n r ic h 463 R e n g e r, J o h a n n C h r is to p h 325 R e n n e p a g e r, J o h a n n G e o r g 372

- J o h a n n G e o r g II. K u r fü r s t v o n 16, 44 S a c h s e n -A lte n b u rg , E lis a b e th S o p h ie H e r ­ z o g in v o n 249 S ach sen - G o th a , E rn s t H e r z o g v o n 43, 82, 146, 185, 247, 249, 277, 428, 455, 554, 6 1 0 f, 617, 650 - (S ö h n e v o n E rn s t v o n S a c h se n -G o th a ) 16 2 ,1 8 5 , 247, 249 S a c h s e n -G o th a , F rie d ric h I. H e r z o g v o n

249 - M a g d a le n e S ib y lle, geb. v o n S ach sen ­ W eißenfels 249 S a c h se n -W e im a r, D o r o th e a M a rie H e r ­ z o g in v o n 392 S ach sen -W e im a r -E is en ach , F rie d ric h A u ­ g u s t H e r z o g v o n 322 S ach sen -W e iß en fels, A u g u s t H e r z o g v o n 37, 81, 610, 616 S a c h s e n -Z e itz , M o r itz H e r z o g v o n 392 S a g itta riu s , J o h a n n C h r is tf r ie d 363 f, 367 f S a ltz m a n n , F am ilie 41, 58 - A g a th a —» B a rth - J o h a n n Jac o b 41

711

Personen S a n d h a g e n , C a s p a r H e r m a n n 558 S a n d ra rt, J o h a n n v o n 107 S arcer (S c h ü re r), E r a s m u s 264 Sau b e r t, A d o lf 196 - J o h a n n d. Ä . 196, 638

Sau b er t, J o h a n n d .J . N r . 42,143,160; S. 119, 1 4 5 ,1 8 1 f, 201, 216, 218 S a v o n a ro la , G ir o la m o 471 S a x o fe rra to , B a r to lia 696 S a y n -W ittg e n s te in , G rä fin n e n v o n - J o h a n n e tte 108, 249 - Ju lia n e 108 S calig er, Jo s e p h J u s tu s 52, 412 S c h a c h t, J o h a n n 536 S ch effe r (S ch aeffer ) , J o h a n n P e te r 463 S ch e ffler, J o h a n n e s 473 S c h e ib le r, C h r is to p h 226 S c h e rtz e r, J o h a n n A d a m 188, 192 S ch eu , J o h a n n G e o r g 325 S c h ic k a rt, H e in r ic h 182 S c h ilte r, J o h a n n 205 S c h in d le r, J o h a n n e s 91, 188, 215, 643 S ch lesien , G e o r g W ilh e lm H e r z o g v o n 322 S c h m id , E ra s m u s 612 S c h m id t, S e b a stia n 18, 127, 446, 511 S ch n elliu s, S eb ald 48, 72 S c h ö n b o r n , J o h a n n P h ilip p v o n 173 S c h ra g m ü lle r, J o h a n n C o n r a d 45, 231 S c h r ö d e r , J o a c h im N r . 137; S. 1 6 4 , 216, 235 S c h u c k m a n n , H e r m a n n 48, 172, 236 S c h ü ler, J o h a n n K a s p a r 17 S c h u n c k (u n b e k a n n te P e rso n ) 39 f S c h u rm a n , A n n a M a ria v a n 14, 204 S c h ü re r, E r a s m u s —» S arcer - Z a c h a ria s 260 S c h ü tz J o h a n n H e lw ig —» S in o ld S c h ü tz , J o h a n n J a c o b N r . 123; S. 1 1 ,14,

23, 29, 42, 87, 1 3 6 ,1 6 1 , 173/ , 288, 309, 361, 38 4 , 386, 437, 463, 468, 505, 511/ 540, 556, 558 f, 683, 685 S c h ü tz e , J o h a n n Ja c o b 163 S c h w a b e c k , R e ic h sg ra fe n v o n 238 S c h w a r z b u r g -R u d o ls ta d t, A lb r e c h t A n to n G r a f v o n 514 S c h w e d e n 34 S c h w e d e n , K ö n ig e v o n - G u s ta v II. A d o l f 3 66 - K a rl X I. 508 S c h w e in itz , D a v id v o n 460 f S c riv e r, C h r is tia n 662

S eb isch , M e lc h io r 416 S ein eck er, N ic o la u s 691 Se m ler, J o h a n n S a lo m o 246, 350, 454 S erlin , W ilh e lm 1 8 2 ,4 8 9 S e rra riu s, P e tru s 215f S ey ler, Ja c o b G o ttf rie d 400, 403 S ie v e rt, J o h a n n H e in r ic h 82 S in o ld , J o h a n n H e lw ig v o n , g e n a n n t S c h ü tz 395 S o b ie sk i, J o h a n n (K ö n ig v o n P o len ) 9, 15, 6 4 ,1 6 8 , 322, 327 S o c ra te s S c h o la stic u s 631 S o lm s-B ra u n fe ls, S a b in a v o n —» Z in z e n d o rf S o lm s-W ild e n fe ls -L a u b a c h , G ra fe n v o n 463 - B e n ig n a G rä fin v o n 685 S o lta u , M a tth ia s 524, 537, 539 S o m m e r, C h r is to p h 312 S o n th o m , E m a n u e l ( P s .) —» T h o m s o n S o z in ia n e r5 2 3 , 559, 570, 574 S p an , F re ih e rr v o n 78 S p e c h t , J o h a n n N r . 37 S p en er, A g a th a —» B a r th - A g a th a D o r o t h e a ^ S to ll - F rie d ric h A u g u s t 2 4 1 ,3 2 2 -

G e o r g W ilh e lm 30 f J o h a n n Ja c o b 39, 241, 322 J o h a n n M ic h a e l 451 J o h a n n P h ilip p 38, 443 K a th a rin a R e g in a —» W ild t S o p h ia C ä c ilia —» H o r b S u sa n n a K a th a rin a 26 S u sa n n e , g eb . E h rh a r d t 39, 241, 322,

372, 464, 527 - W ilh e lm L u d w ig 78, 1 9 1 ,2 8 8 S p e rlin g , G e o r g F rie d ric h 400 S p in o z a , B e n e d ik t (B a ru c h ) d e 6 S p i z e l , G o t t l i e b ( T h e o p h i l ) N r . 3 ,1 2 , 2 5 , 2 8 ,3 4 ,4 6 ,4 9 ,5 2 ,6 1 ,7 1 ,8 6 ,9 7 ,1 4 1 ; S. 2 3 ,4 2 , 99, 119, 1 9 2 ,2 6 5 ,3 2 5 , 351, 3 5 8 ,405, 449, 495, 513 f, 634, 649, 667, 670, 683 S tä d e l,J o s ia s 4 0 , 635 S ta lb u rg e r, J o h a n n M a x im ilia n 182 - J o h a n n P h ilip p 182 S ta m m le r, A lb r e c h t2 5 2 , 265 S ta tiu s, M a rtin 9 9 ,2 9 5 , 542, 552 S tein , K o n r a d 126, 684 S te in m a n n , T o b ia s 379, 611 S t e l l e r , T a m á s ( T h o m a s ) N r . 121; S. 5 1 8 f

712 S te llw a g J o h a n n G e o r g 2 17

S te n ger,J o h a n n M e lc h io r 35,94; S. 42, 44, 163, 3 29 S ten g lin , M a ria P h ilip p in a —» O r t h - Z a c h a ria s 223 S te rn (Fam ilie) 3 09, 383 S to ll, A g a th a D o r o th e a , g eb . S p e n e r 38, 245, 4 2 7 ,4 2 9

S to ll,J o a c h i m N r . 1 0 ,1 7 ,4 1 ,5 3 ,6 9 ; S. 156, 166, 1 8 2 ,1 8 4 ,1 9 7 , 2 1 6 ,2 3 6 , 252, 2 5 5 ,2 60, 303, 427, 429, 443, 507, 595, 642, 649, 675 S tra u c h , Ä g i d i u s 8 , 15 f, 43 f, 50, 58, 6 2 - 6 5 , 66, 6 7 ,1 3 9 ,1 6 5 ,1 6 8 , 1 9 4 ,2 2 0 , 322, 327 - J o h a n n 164, 3 7 1 ,4 6 2 S tru v e , G e o rg A d a m 696 S w a n n , W illia m 562 S y lb u rg , F rie d ric h 49 S z o m o d i, J án o s J o h a n n e s ) 519 T acitu s 2 53 T a c k e J o h a n n 2 15, 232, 250, 267 - L u d w ig C h r is tia n 23 2 T a rn o w , P au l 162 T ä u fe r 1 4 7 ,2 5 4 f T a u le r J o h a n n 103, 118, 133, 148, 189, 206, 3 1 5 f, 443, 454, 461, 468, 480, 517, 640 T e rtu llia n 17, 694 T h e o d o s iu s d e r G r o ß e 656 T h e o d o s iu s II. 392 T h e o p h y la c t v o n A c h rid a 70, 90, 102, 118, 142, 602 T h ie le n , J o h a n n 416 T h ile n , P e te r 59, 122 T h o m a s v o n A q u in 6 ,6 1 1 , 639, 676 T h o m a s v o n K e m p e n 103, 118, 133, 148, 189, 443, 641 T h o m a s iu s , C h r is tia n 173 T h o m a siu s,J a c o b N r . 36,77,150; S. 205 T h o m s o n ( S o n th o m ), E m a n u e l 443 T h o u ,J a c q u e s A u g u s te de 489 T h u m m , T h e o d o r 163 T h u r m , C h r is tia n 398 T o ssa n u s (T o u ssa in ), P au l 482 T o tt, C laes Å k e s o n G r a f 167

T r ib b e c h o v , A d a m N r . 6 0 ,8 8 ,9 8 ,1 5 0 ; S. 428, 455, 507 T u re n n e , H e n r i d e la T o u r d ’A u v e rg n e , V ic o n te d e 368

Register U ffe n b a c h , A ch illes 684 - J o h a n n C h r is to p h 684 - Z a c h a ria s C o n r a d 684 U s s h e r, Ja c o b J a m e s ) 173 f, 215 V ag ed e s, H e in r ic h 8, 29, 66 V an in i, J u liu s C a e sa r 466, 470 V aren iu s, A u g u s t 5 0 , 79, 119, 307, 442 - H e in ric h 316 f, 435 f, 469, 597 V a rn b ü le r, J o h a n n E rn s t 41 V eesen b eck (W esen b eck ), J o h a n n 259, 432 V e iel, E lias N r . 2 ,1 1 ,5 6 ,1 0 8 ; S. 23 f, 42, 5 6 ,1 6 6 , 285, 448 V ie to r, J o h a n n D a n ie l 188, 433 V issch er, A d o lf 263 V o etiu s, G is b e rt 48, 72 V o lsc h o v iu s, M o e v iu s 163, 621

V o ss, A n n a S o p h ia v o n N r . 84; S. 524 - S am u el v o n 386, 388, 524 W agenseil, J o h a n n C h r is to p h 183 W a g n e r, T o b ia s 8 W ald eck , G ra fe n v o n 39 - C h ris tia n L u d w ig v o n 29 W a ld e c k -E is e n b e rg , H e in r ic h W o lra d G r a f v o n 29 W a ld e c k - P y r m o n t u n d C u ile n b u r g , J u lia ­ n e E lis a b e th G rä fin v o n 29, 67 - G e o rg F rie d ric h G r a f v o n 366 W a lth e r, J o h a n n G e o r g 233, 246, 310, 426, 455, 480, 515 - M ic h ael 363, 368, 653 W a s m u th , M a tth ia s 9, 433 W echel, A n d re a s 4 9 f - J o h a n n 49 f W eg en e r, G o ttf rie d 609 W e id m a n n , J o h a n n P e te r 231 W eigel, V a le n tin (W eig elian ism u s) 14, 163, 284, 292, 3 1 6 f, 358, 414, 442, 448, 523, 604 f, 665 W ein reich , G e o r g 71, 91, 102,118, 143, 598, 602 W eitz J o h a n n D a n ie l 222 W eise, C h r is tia n 173 W eiß, G . 71 - J a k o b 16 - Jo h a n n e s 138 W eller J a c o b 611 W elsch, G e o r g H ie r o n y m u s 2 2 8 ,2 3 9 W en d t, J o a c h im 523, 536 W esen b eck

»V eesen b eck —

713

Personen W e s te rh o v iu s (W e sth io w e ), T h e o d o r 520 W id e n fe ld t, A d a m v o n 29 W ie la n d , M a rg a r e th a B a r b a r a —» H ö ß lin W ild , J o h a n n U lr ic h 16 f, 25 f, 41, 43, 57 f, 288, 4 5 2 ,4 9 5 - K a rl L e o p o ld 17 - K a th a rin a R e g in a , g e b . S p e n e r 16, 17 W ille m e r, J o h a n n P h ilip p 463 W illia m so n , J o s e p h 562 W in c k e lm a n n , J o h a n n e s 71, 91, 102, 118, 1 4 3 ,4 3 2 , 598, 602, 655 W in c k le r, B e n e d ik t d. Ä . 167, 237, 395,

- G e o rg 559 W o llaib , M a rk u s 26 5 W ü r tte m b e rg , H e rz ö g e v o n - F rie d ric h 182, 414 - L e o p o ld F rie d ric h 178 W u st, B a lth a s a r C h r is to p h d. Ä . 185, 452, 655

473 f W in th er, A n to n 32 3 , 373

Z a b a re lla , Ja c o b d. J. 397 Z e c h e n d o rf, J o h a n n 9 Z e id le r, M e lc h io r 3 3 6 Z eltn e r, G u s ta v G e o r g 299 Z e n o , rö m is c h e r K a is e r 416 Z in z e n d o rf, N ik o la u s L u d w ig G r a f v o n 564 Z in z e n d o r f u n d P o tt e n d o r f G e o r g H a r t ­ m a n n F re ih e rr v o n 77 Z in z e n d o r f S ab in a, g e b . v o n S o lm s -

W isch , J o h a n n D a v id 2 26 W itz el, J o h a n n L u d w ig 40, 78, 179 W o lf J o h a n n G e o rg 52, 2 64 - M a ria M a g d a le n a , g e b . K o lb 265

B ra u n fe ls 77 Z u b r o d t, J o h a n n G o ttf rie d 193, 213 Z u n n e r , J o h a n n D a v id 1 5 ,3 6 , 86, 173, 240, 313, 315, 3 9 7 ,480, 494, 559, 569, 609,

474

W in ck ler, Jo h a n n N r . 118; S. 2 6 3 ,3 7 1 , 510 - T o b ia s 5 9 ,1 6 7 , 236, 307, 328, 395, 471,

W o lff, A n n a S o p h ia —»V oss

618

O rte

D ie A u fe n th a lts o r te d e r B r ie f p a rtn e r sin d h a lb fe tt g e d ru c k t. M it d e r S igle P R w ir d a u f das P e rs o n e n re g is te r v e rw ie se n .

Å b o N r . 111 A lt d o r f N r . 3 9 , 4 2 , 1 0 4 , 1 4 3 , 160 A lte n b u r g 363 f A lto n a b e i H a m b u r g 231, 2 3 4 ,2 3 6 A rn b e rg i.d . O b e rp fa lz 40 A m s te rd a m 223, 263, 403, 461 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (B e tk e , H .; C u n r a d ; E lz ev ier) A n s b a c h 496 A r m a g h 173

A u g sb u r g N r . 3 ,1 2 ,1 3 ,2 5 ,2 8 ,3 4 ,4 6 ,4 9 , 5 2 ,6 1 ,7 1 ,8 6 ,9 7 ,1 4 1 ,1 4 2 ,1 5 5 ; S. 18, 195, 222, 325, 351 f, 404 f, 449, 495, 508, 514, 610 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (G oebel) B a b y lo n —» P R ( P a p s ttu m , R ö m is c h e K ir che) B a d S c h w a lb a c h ^ - S c h w a lb a c h a. d. A a r B a rb y 37

C o lm a r 41, 188 C o n d o m 467

D ä n e m a r k 3 0 ,3 2 , 67, 1 5 1 ,195, 249, 266, 520

D a n z ig N r . 14; S. 8 f , 15f, 4 3 f, 50, 58, 66, 1 3 9 , 1 6 5 , 1 9 4 , 322, 327 f - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (W eiß, J a ­ kob) D a r m sta d t N r . 118,134; S. 266, 508, 510, 623 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (M ü lle r, H e n n in g ) D e n H a a g N r . 121; S. 519 D e u ts c h la n d 34, 1 5 1 ,2 5 4 ,3 1 3 , 364, 512 D r esd e n N r . 2 1 , 2 2 , 4 3 , 4 4 , 144; S. 191, 402 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (B erg en )

D u rla c h N r . 128,161

B asel N r . 3 8 , 105; S. 86, 2 3 7 f, 466 - V erleg er u n d D r u c k e r —» P R (K ö n ig , J .)

E isle b e n 364

B e b e n h a u se n N r . 6 6 ,8 3 ,1 2 0

E lsaß 38, 41, 241, 255

B e lg ie n 395, 447 B e rlin 452 B o c k e n h c im 202

E n g la n d 3 5 , 1 5 1 ,2 9 9 ,3 1 2 , 395, 4 1 8 ,4 4 5 , 447, 509, 516 E p e rie s 45

B ra n d e n b u r g (K u r fü r sten tu m ) N r . 72, 74; S. 34, 7 7 ,1 9 1 , 243, 322 f, 327 f, 416

E r f u r t 3 ,4 5 9 ,5 1 1 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (B irc k n e r) E ß lin g e n 452

B r a u n s c h w e ig 91, 188, 638 B r a u n s c h w e ig - L ü n e b u r g —» L ü n e b u rg B re m e n , V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (B erg er)

F ran k fu rt a m M ain N r . 1 1 5 , 123; S. 75,

B reslau , V e rleg er u n d D r u c k e r —» P R (F ellg ie b e l) B r ie g 322

36, 45, 55 f, 86, 133, 182, 525, 610, 674 - In q u is itio n s a m t 528 f

C e lle 396 C ö lln a. d. S p r e e 416

2 0 2 , 210, 300, 355 f, 525 - R a t 219, 2 2 2 , 237, 267, 400 f, 667

F ran kfurt a m M ain , M in iste r iu m [N r. 74]; S. 8 , 16, 44, 50, 6 2 - 6 5 , 8 0 , 194,

715

Orte - S c h o la rc h e n 1 6 9 , 174, 222, 6 6 6 f - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (B ey er, J .; F ab er, A . O . ; F rie se; G o e rlin ; G ö tz e ; L u p p iu s ; M e ria n ; R y sse l; Se rlin ; S ey ler; S täd el; S y lb u rg ; W a lth e r, J. G .; W e chel; W u s t; Z u n n er) F ra n k re ic h 26, 34f , 3 8 f , 76, 8 6 , 1 2 2 , 151, 187, 395 f, 447, 467 F ried b e rg N r . 3 1 , 3 2 , 140 G e n f 447, 520 G ie ß e n N r . 7 , 8 , 1 5 , 1 6 , 1 9 , 3 3 , 5 0 , 5 5 , 57, 6 2 , 6 3 , 8 0 , 8 1 , 8 9 , 9 6 , 9 9 , 1 0 9 , 1 5 1 , 152, 154; S. 42, 55, 7 9 , 1 3 8 , 1 5 3 , 1 6 7 , 2 2 5 f, 2 2 8 , 40 3 , 510, 522, 528, 557 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (K a rg e r; S eyler) G ö r litz N r . 87 G o th a N r . 6 0 , 8 8 , 9 8 , 150; S. 43, 428, 455; —» S a c h s e n -G o th a - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R ( R e y h e r) G re ifs w a ld 1 3 9 , 1 6 5 , 168, 1 8 8 , 1 9 4 , 433, 598 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (Jäger) G ü s tr o w 236 H a lb e r s ta d t 643 - V e rleg er u n d D r u c k e r —» P R (K o h lw a ld ) H a lle an d er Saale N r . 1 8 , 1 3 3 , 149; S. 80 H a m b u r g 9 f, 58, 1 3 9 , 1 6 3 , 1 6 5 , 168, 219, 236, 462, 561 - V e rle g e r u n d D r u c k e r · — »P R (G u th ; H e rte l; N a u m a n n ; W olff, G .) H a n a u 77 H a n a u - L ic h ten b e r g 451 H e id e lb e rg 195, 368 H e ilb r o n n N r . 90 H e lm s te d t 188, 525 f, 598 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (M ü lle r, Jakob) H e r b o r n 77, 1 9 1 , 243 H o h e n lo h e 195 H o lla n d 2 6 3 , 267 H o ls te in 238

- V e rle g e r u n d D r u c k e r —> P R (B e rg e r; B ie lck e; F le isc h e r, H e r te l; S te in m a n n ) J e ru s a le m 147 K e h l 57

K ie l N r . 2 7 , 163; S. 9 , 16, 4 2 - 4 4 , 56, 79, 121, 188, 353, 4 2 5 , 445, 598 K le in -K a rb e n 626 K ö ln 2 0 6 , 3 0 7 , 5 6 1 , 597 K ö n ig s b e rg 336, 526 K u rla n d 528 K ü s tr in 322

Lahr a m R h e in N r . 37 L a n g e n sc h w a lb a c h —» S c h w a lb a c h a. d. A ar L a u tc re c k e n a m G la n 16, 25 f, 58 L e id e n 223 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (H o o rn ) L e in in g e n 231 L e ip z ig N r . 3 6 , 7 7 , 147; S. 3 2 , 1 8 8 , 192, 2 9 4 , 3 1 3 , 4 3 5 , 4 8 0 , 511 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (F u h r­ m a n n ; G ro sse) L ie g n itz 322 L iv la n d 473

L o b e n s te in N r . 64, 8 2 , 1 0 2 , 153 L ü b ec k N r . 1 1 4 , 117; S. 4 4 f, 2 2 8 , 370, 462, 5 5 7 f - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (E m b s) L ü n e b u rg 462, 558, 676 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (S tern ) M ä h re n 147, 254 M a g d e b u r g 37 M a in z 26, 3 0 , 161 M a rb u r g 29, 66, 463 M a rk irc h s im L e b e rta l 2 5 5 M e is e n h e im 26 M ü n s te r 241 N a s s a u -Id s te in —» Id ste in N e a p e l 1 9 5 , 2 2 3 , 2 3 7 , 2 4 4 , 267, 323, 6 6 6 f, 671

N e u g a tte r s le b e n N r . 136 Id ste in N r . 2 3 , 1 2 4 , 1 2 5 , 126 Ita lie n 228, 239 J e n a 7 , 4 2 , 5 4 , 1 2 1 , 1 6 6 , 1 8 8 , 2 3 3 , 2 8 4 , 313, 317, 344, 3 6 4 , 4 33, 448, 480, 482, 514, 598, 644

N e u m a r k t i. d. O b e r p fa lz 40 N ie d e r la n d e 151, 223, 254, 263, 2 6 7 , 323, 402, 519, 561 N ie d e r r h e in 519 N im w e g e n 35 N ö r d l i n g e n 264

716

Register

N ü r n b e r g N r . 79,139; S. 4 3 f, 219, 222, 265, 328, 5 1 8 ,6 2 0 f - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (E n d te r; H a lb m a y e r) O b e r el s a ß 41, 255 O b e rp fa lz 3 6 6 f Ö d e n b u r g 195

Ö h r in g e n N r . 58; S. 195

S c h w ä b is c h H a ll, V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (H äuser)

S c h w a lb a ch a. d . A ar N r . 18-20; S. 79, 107, 1 1 3 , 115, 132, 1 7 9 , 192 S c h w a r z b u r g -R u d o ls ta d t 185, 693 S c h w e d e n 34f , 59, 150, 151, 1 6 7 , 1 6 8 , 322, 366, 395, 4 7 2 , 474, 512

S c h w e in fu r t N r . 2 6 , 122; S. 210, 217,

O k a r b e n 626

3 2 5 , 405, 495, 508 S ch w eiz 223

O s n a b rü c k 241 Ö s te rr e ic h 222 O s tp r e u ß e n 524

S o p r o n —» Ö d e n b u r g S p e y e r 4 5 , 1 6 7 , 231 S p o n h e im 427, 429 f, 439

O tte r n d o r f N r . 93,157

S te ttin 511 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (H ö p fn e r;

P aris 5 9 ,1 2 2 ,1 6 7 ,2 1 0 , 236, 398, 466, 473 - V e rleg er u n d D r u c k e r —» P R (L aschier) P e te rsta l 402 P o le n 15, 64 P o z so n y —» P re ß b u rg P re ß b u rg 168, 195 P re u ß e n 524 Q u e d lin b u r g 496 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (O c k e l; S ievert) R a p p o lts te in 269, 427, 429

R h e tiu s)

S to r k o w N r . 35 S traß b u rg N r . 6 , 2 9 , 4 8 , 76; S. 4 0 , 43, 57 f, 7 6 , 1 2 2 , 1 3 6 , 1 8 2 , 1 8 7 , 1 9 1 , 1 9 6 , 231, 236, 2 4 1 , 244, 263, 320 f, 356, 372, 451 f, 524, 610 - V erleg er u n d D r u c k e r —» P R (C a ro l; D ie tz e l; S tä d e l; T h ie le n ) S tu ttg a rt 213 - V erleg er u n d D r u c k e r —» P R ( Z u b ro d t) S u lzb ach 473 - V erleg er u n d D r u c k e r —» P R (L ic h te n th aler)

R a p p o ltsw e ile r N r . 1 0 , 17, 4 1 , 5 3 , 69; S. 147

R h ein fe ls N r . 116 R ig a N r . 110 R in te ln 44 R o m —» P R (P a p s ttu m , R ö m is c h e K irch e)

R o s to c k N r . 8 4 , 1 3 5 , 137; S. 42, 50, 79, 1 3 9 , 164f, 1 6 7 , 1 8 8 , 2 3 4 f, 242, 317, 320, 4 0 3 , 433, 598, 602 - V erleg er u n d D r u c k e r n » P R (H a llc rv o rd )

R o th e n b u r g o b der T au b er N r . 5 ,2 0 , 4 5 ,7 0 ,1 0 6 ,1 3 8 ,1 4 5 ; S. 5 5 ,1 2 1 , 508 - V e rle g e r u n d D r u c k e r —» P R (M illen au )

R u d o lsta d t N r . 9 ,4 0 ,5 1 ,5 4 ,6 7 ,6 8 ,7 5 , 9 2 ,9 5 ,1 0 0 ,1 0 1 ,1 1 2 ,1 6 4

T o u rn a y 29 T ra rb a c h a .d . M o s e l 24, 32, 374, 439 T rie r 17, 24 T ü b in g e n N r . 1 5 6 , 159; S. 182, 308, 316, 3 2 3 , 369, 373, 597 - V erleg er u n d D r u c k e r —» P R (B ru n n ; C o tta ; Z u b ro d t)

U lm N r. 2 , 1 1 , 5 6 , 108; S. 610 - V erleg er u n d D r u c k e r —» P R (G o e rlin ; K ühn) U n g a r n 45, 168 f, 195, 219, 221 f, 237, 244, 2 6 7 , 322 f, 5 1 8 -5 2 0 , 561

V e n e d ig N r . 4 7 , 113; S. 237 S ach sen 31, 1 0 5 , 1 1 7 , 133, 230, 247, 266, 2 8 8 , 3 6 4 , 399 - K u r fü r s te n tu m 43 f, 55, 79, 514 - - E ise n a c h 161 - - G o th a ( -A lte n b u r g ) 43, 161, 554 - -W eiß en fels 37, 80 S ch lesien 31, 322

W ald eck 39 W e ic h se lm ü n d e 1 6 8 , 194 W ien 288 W iesb ad en 162

W iesen b u rg N r . 85 W in d s h e im 217, 325

Orte W is m a r 230, 266

W itten b e rg N r . 3 0 , 7 3 , 7 8 , 1 4 8 , 158; S. 1 5 f, 4 3 f, 1 6 5 , 168, 448, 525, 597, 611, 643 - V e r le g e r u n d D r u c k e r —» P R (H e id e n ; S c h ü re r)

W ittsto ck N r . 94 W orm s N r . 146 W ü r tte m b e r g 2 9 4 , 441, 667

717

Bibelstellen

G e n e s is (G en ) 1,26 5,1 9 ,2 0 f

N e h e m ia 108 108

269

-

H i o b (H i)

651

1,21

243

E x o d u s (E x ) 3 ,7 f 8,15 2 0 ,6 2 0 ,8

P s a lte r (P s)

406 230 518 19

2 1 5 ,1 - 3 16,7 19,2 34 ,9 36,10 37,5 80,14 8 0 ,9 - 1 6 9 5 ,3 103,11 110,3 118 119 119,71

D e u t e r o n o m i u m (D tn ) 5,1 2 10,17 15,4 3 2 ,3 5 .4 3 3 3 ,1 0

19 109 254 214 113

1. S a m u e l ( l S a m ) 5 ,1 - 5 15,23 17

462 579 145

2. S a m u e l (2 S a m ) 7 ,1 -1 3

16,4 21,1 21,25 24,16

631 17

2. K ö n i g e (2 K ö n )

692

537 601 2 7 7 , 3 1 7 , 485 7 1 , 641 260

11,2 269

2 9 ,10 3 5 ,4

4 7 8 , 580 601 214

231

E sra -

11 5 ,1 - 7 6 ,1 0 f 8,14 11 11,1

2 . C h r o n i k (2 C h r) 19,9

109 349 640 498

J e s a ja (Jes)

485 -

2 ,9 - 1 5

257 109 110 207 243, 383, 390 298, 548, 672 537 393 299 295 656 1 6 2 , 384 390

S p r ü c h e (S p r) 261

1. K ö n i g e ( l K ö n ) 1 2 ,1 -1 4 ,2 0 19,2 f 2 2 ,2 2

407 161

719

Bibelstellen

49,23 59,20

185 601 f

Jeremia (Jer) 51,9

610, 614

Klagelieder (Klgl) 2,1 f

630

Ezechiel (Ez) 3,18f 38,11 38 f 39,25-2 40-48

553 213 71 71 601

Daniel (Dan) 6,4(5) 9,27 11,21 ff

12,4 12,10

476 92 433 601 601 476, 600 601

Hosea (Hos) 3 3,4

71 641

12,1

12,2

Joel 3 3,1

643 88

Amos (Am) 6,6

Sacharja (Sach) 5,1-4 14

434, 449, 507, 572

1 4 ,7

643 643 557

Maleachi (Mal) 3,23

654

Weisheit Salomos (Weish) 434 1,6 265 4,13 570 6,1-24 159 6,5 Jesus Sirach (Sir) 41,3

532

1. M akkabäer (1Makk) 571 2. Makkabäer (2Makk) 571 632 4,7-26 7,9.14.23.36 571 571 12,43-45 14,20 603

-

M atthäus (Mt) 5-7 5,1-12 5,4 5,10 (par) 5,11 5,16 6,9 f (par) 6,10 6,24 (par) 7,6 7,14 7,15 9,38 10,18 10,22 10,23 ll,25par 12,36 1 3 , l 9 ‫ ־‬par 13,12 13,33 13,54par 15,10f 15,12 f 16,27f 18,20 18,21 f 19,8par 19,11f 19,21par 19,26par 20,1-16 22,21 24,14 24,15 24,21 24,32 (par) 25,14-30

440 258 126 533 358 567 12, 124, 309, 450, 567 214, 486, 532 257, 502 548 199, 202 672 424 242 210 17 247 683 407 588 318, 553, 567 262 210 499 214 392, 586, 590 498 354 258 258 202,242 162,325, 610, 642, 657, 659 329 431 92 601 407, 536, 557 162

720 2 5 ,2 9 2 5 ,3 2 f 2 6 ,3 9 .4 2 2 6 ,3 9 p a r 2 6 ,6 4

Register 588 4 2 1 ,5 4 4 378 532

4 ,2 4 4,25 5 ,2 8 5 ,4 0

214

7,17 7 ,5 0 -5 2 8,59 10,9 10,12 f 12,31

M a r k u s (M k ) l,1 6 f 4 ,1 - 2 0 4,11 4 ,2 8 4 ,3 0 - 3 2 p a r 7,7 9 ,4 0 1 0 ,2 3 p ar 1 2 ,1 8 -2 7 p a r 13par 13,28

381 575 602 552 286, 308, 311 342 494 254 571 278 407

L u k a s (L k) 1,31 2 ,3 4 2 ,4 1 - 5 2 4 ,2 9 f 6 ,2 2 7 ,1 1 -1 7 9,6 2

10,2 10,42

16,8 1 6 ,1 9 -3 1 18,8 19,10 1 9 ,1 2 -2 7 2 0 ,3 4 2 1 ,2 3 2 1 ,3 4 - 3 6 2 4 ,4 7 2 4 ,4 9

174 384, 485 417 17 358 417 73, 9 4 ,1 0 0 ,1 2 0 , 1 5 7 ,1 7 7 ,1 9 9 , 566, 599 424 18, 74, 9 5 ,1 0 0 , 120,127, 144,157, 1 7 7 ,3 0 8 ,3 5 1 ,3 5 5 , 503, 586, 590, 684 147, 672 254 70, 102, 189f, 213, 643 469 584, 589 672 4 3 1 ,6 7 5 253 354, 545 6 ,2 7 5 , 626, 633, 638

J o h a n n e s (Jo h ) 1,13 3 ,1 - 2 1 3 ,1 7 f

110, 551 2 8 4 ,3 5 8 2 4 0 ,3 1 3

12,31 14,6 14,30 15,19 16,7 16,11 17,5 17,21 18,20 19,39 20, 1 9-31

354 654 174 690 487 284, 17 298 421 6 159 130, 159, 380 499 159 174 538 430 284,

358

412 271

358

547

A p o s te lg e s c h ic h te (A p g ) 4 ,3 2 - 3 7 9 ,2 4 f 10,28 1 3 ,4 6 f 1 4,5 f 15,2 15,8 1 5 ,3 6 -4 1 17 17,23 17,30 18,26 2 0 ,1 9 f 2 0 ,2 0 2 0 ,2 9 20,31 2 0 ,32 2 2 ,3 2 8 ,2 8

147 17 48 214 17 405 197 444 691 469 354 73, 88 206 641 330 100, 430 295 212, 256 214

R ö m e r (R ö m ) 1,11 2 ,4 2 ,6 f 2,11 2 ,2 1 - 2 3 3 ,7 3 ,2 1 - 2 8

674 4 324 408 199 441 451

721

Bibelstellen 3 ,2 1 - 3 1 3 ,2 4 - 2 6 3,31 4 ,2 5 5 ,1 7 f 6 ,6 6 ,1 0 f 6 ,1 4 6 ,1 7 f 7 ,1 4 -2 5 7 ,24 8 8,1 8 ,1 - 4 8 ,1 - 1 3 8 ,8 f 8 ,9 8 ,9 - 1 7 8,1 0 8 ,1 4 -2 1 8 ,1 6 8 ,2 6 8 ,2 8 f f 8 ,3 3 9 ,6 - 9 11 11,8 1 1 ,1 1 -2 5 11,14 11,17 f f 1 1 ,1 7 -2 4 11,25 ll,2 5 f 1 1 ,2 5 -3 2 11,26 ll,2 6 f 11,30 f 11,33 12,1 12,4 f 12,17 12,19 13,7 14,4 15,5 16,3 16,20

571 570 355 570 570 111, 327 258 687 549 258 533 296, 559 273 549 293 549 358 605 2 74 526 272 272, 389 526 570 602 70, 433 601 214 408 214 4 08, 602 70, 602, 641 10, 4 7 ,1 8 8 , 260, 433 70, 90, 601, 647, 658, 675 602 601 602 159, 422, 476, 602 479 125 158 214 158 447 484 309 65, 580

1. Korinther (1 Kor) 1,20

327

1,30 2 ,1 .4 2 ,4 2,13 2,14 3 ,2 3 ,6 3 ,6 - 8

570 283 299 437 358 587 633 1 3 0 ,5 6 6 122 485 347 160 253 108 109 584 659 499 274 602 546 257 125 370 674 7 5 ,1 1 7 ,3 1 4 , 691

3 ,7 4,13 4 ,2 0 5 ,6 6 ,9 f 6,19 7 ,3 2 - 3 4 7,34 9 ,7 9 ,2 2 10,13 10,18 11,28 12,4 12,12 f f 12,27 12,31 14 14,1 1 4 ,2 6 -3 5 14,31 14,34 15,28 16,9

674 89 262 73 110 270, 431, 525

2. K o r i n t h e r (2 K o r) 1,4 1,12 2,12 3 ,6 3,18 4,1 4 ,1 6 5,17 6 ,8 8 ,1 4 10,1 10,3 10,4 13,5 13,11

387 481 525 295 2 9 6 ,3 0 9 566 5 2 4 ,5 5 6 297 442 255 4 5 1 ,6 8 6 293 1 8 9 ,4 2 1 , 562 452, 545 388

722 Galater (Gal) 1,10 1,16 2,9 2,20 3,7 3,7-14.21 3,26 5,9 5,16-18 5,16-26 5,22 5,24 6,9 6,10 6,17 Epheser (Eph) 1,13 2,19 3,16 3,16-19 3,16-21 3,19 4,1 4,3 4,7

Register

457 111 312 259 602 295 526 160 258 605 273 502, 549 566 147, 158,256 523

4,15 4,21 4,22-24 5,18 6,10-17 6,11-17 6,11.13 6,13-17 6,16 6,18-20

605 407 524 110 130 456 549 615 82,207,306, 581, 604 557 297 571 441 562 515 657 189,421 271 300

Philipper (Phil) 1,6 1,9-11 l,10f 1,11 1,20 1,23 1,27 1,29 2,12 2,13 2,15

109,394 394 577 550 110 535,560 551 486 579 258, 612 198, 202

3,12 4,3 Kolosser (Kol) 3,14 3,16 4,3

504 523

513 127,299,311,342, 371, 690 270,431,525

1. Thessalonicher (1Thess) 1,6 387 2,16 431,675 3,13 387 5,11 690 5,21 98 5,22 20 5,23 f 589 2. Thessalonicher (2Thess) 2,1-12 433 2,3 189,214 2,4 565 2,8 641 3,10 254 1. Timotheus (lTim ) 3,16 4,1-3 6,4 6,9f0.17-19

570 162 624 255

2. Timotheus (2Tim) 1,6 674 1,13 640 2,7 425 3,16 306 4,19 73 Titus (Tit) 3,5

542

1. Petrus (1Petr) 2,8 2,9 3,8 3,13 5,3 5,4 5,9 5,10 5,10f 5,13

277,485 127, 605 351 594 20 346, 431 388 585 275 3,344

723

Bibelstellen 2. P e tr u s (2 P e tr) 1,1 1,19 2,1 3 ,9 .1 5 3,11

452 462 580 4 189

1. J o h a n n e s ( l j o h )

1,7 1,8 2 ,18 2 ,1 8 .2 2 3, l f 3 ,3 - 1 0 3 ,6 - 1 0 3 ,6 .9 f

110, 308, 4 2 4 ,4 9 5 , 587 456 687 462 565 526 498 687 549

3 ,9 3 ,13

551 199

4 ,3 4 ,17 4 ,1 9 -2 1 5 ,3 5 ,4

565 214 347 502 6, 271, 498, 545, 549 339, 605 687

5 ,6 5,18 2. J o h a n n e s (2 Jo h ) 7

565

H e b r ä e r (H e b r) 3 ,7 - 1 9

440

10,23

438 272

11,1 1 1 ,9 -1 6 11,26 12,1 13,13

571 110, 394, 581 259 126

J a k o b u s (Jak) 1,17

1 1 0 ,3 0 6 , 3 8 7 ,3 9 1 , 554, 568, 584, 589, 626

2 ,17

548

A p o k a l y p s e (A p k ) —

278, 361, 476, 504

1,1 1,4 1,1 6 .2 0 2 -3 2 ,4 3 ,8 3,15 5 ,9 6 ,1 - 8 ,5 7 ,3 f 8 ,6 -1 1 ,1 9 9 ,4 1 1 ,1 -6 11,3 12,6 13 1 3 ,1 6 f 1 4 ,1 .9 -1 1 14,3 14,6 14,8 1 5 ,2 - 4 15,3 1 6 ,1 0 f 1 6 ,1 2 -1 6 1 6 ,1 7 -2 1 17 1 7 ,1 -4 17,2 17,5 17,12.18 18 18 f 1 8 ,1 - 1 9 ,4 18,1 f f 1 8 ,2 .8 f .l8 f.2 1 f 18,4 1 8 ,7 -1 9 20 2 0 ,4 f 2 0 ,7 - 1 0 2 0 ,7 f 2 0 ,9 f f 21 22,11

11 ,433 612 312 260 213 5 2 5 ,5 3 7 1 7 6 ,3 1 2 , 697 275 260 11 260 11 675 442 442 565 11 11 275 434 70, 408 523 275 1 0 ,4 9 , 92 10, 92 49 562 406 562 3 563 2 6 1 ,2 7 8 , 344, 675 3 ,1 0 ,9 2 , 349, 373 4 0 8 ,4 3 3 , 537 70 434 189 278 408 3 84, 643 93 71 213 214 601 572

Schlüssel z u den zeitgenössischen Sam m lungen von P h .J . Speners Bedenken und Briefen Bed. 1 I 2 4 6 -2 5 0 3 3 2 -3 3 4

L B ed. 3

N r . 116 64

Bed. 1 II

5 -7 3 0 -4 3 1 4 0 -1 4 2 2 2 3 -2 2 5

N r . 53 74 87 14

Cons. 1 Bed. 2 187-191 1 9 1 -1 9 4 6 5 2 -6 5 5 6 5 9 -6 6 2 7 4 2 -7 4 5 8 1 7 -8 2 0

N r . 125 126 85 23 24 59

Bed. 3 1 0 0 -1 0 5 1 0 5 -1 0 7 1 0 7 -1 1 2 113-116 1 1 6 -1 2 0 1 2 0 -1 2 6 1 2 6 -1 2 8 1 2 8 -1 2 9 1 2 9 -1 3 0 1 3 0 -1 3 3 1 3 3 -1 4 3 1 4 3 -1 4 4

N r . 64 31 26 32 82 123 102 103 129 122 118 119

Bed. 4 1 6 7 -1 6 9 4 1 9 -4 2 2

N r . 124 84

LB ed. 1

L B ed. 2 4 0 -4 2

N r. 4

1 2 -1 7 2 9 -3 1 6 3—66 1 8 6 -1 8 7 1 8 7 -1 8 8 2 7 4 -2 7 6 2 7 6 -2 7 9 299 2 9 9 -3 0 0 3 7 5 -3 7 8 3 7 8 -3 8 1 3 8 1 -3 8 3

N r . 97 107 2 15 19 106 66 112 3 44 131 72

Cons. 2 6 9 -7 0 8 7 -8 8 9 4 -9 6 9 7 -9 8 12 7 -1 2 8 1 5 2 -1 5 3

N r . 19 9 91 89 83 70

Cons. 3 6 2 -6 7 6 7 -6 9 6 9 -7 3 7 3 -7 5 7 5 -7 7 7 7 -7 8 7 9 -8 3 8 3 -8 6 8 6 -9 0 9 0 -9 3

N r . 29 17 18 27 22 37 41 25 21 10

725

Schlüssel z u den zeitgenössischen Sammlungen 9 3 -9 6 9 6 -1 0 1 1 0 1 -1 0 2 1 0 2 -1 0 4 105 1 0 5 -1 0 8 1 0 9 -1 1 2 11 2 -114 114-116 117-118 118-119 119-121 1 2 2 -1 2 5 1 2 5 -1 2 6 1 2 6 -1 2 7 1 2 7 -1 2 8 1 2 8 -1 3 4 1 3 4 -1 4 3 1 6 6 -1 6 7 3 0 4 -3 0 6 3 0 6 -3 0 7 3 2 4 -3 2 7 378 4 5 3 -4 5 4 4 8 2 -4 8 3 4 8 3 -4 8 5 4 8 5 -4 8 6 4 8 9 -4 9 0

25 20 30 27 71 25 110 69 76 79 104 90 88 73 109 98 93 94 96 61 71 162 130 108 143 65 127 13

4 9 0 -4 9 2 4 9 2 -4 9 3 4 9 8 -4 9 9 4 9 9 -5 0 1 5 0 1 -5 0 3 503 5 0 5 -5 0 6 5 0 6 -5 1 4 5 1 8 -5 2 0 5 2 0 -5 2 1 5 2 1 -5 2 3 5 2 4 -5 2 5 5 2 5 -5 2 6 5 2 6 -5 2 8 5 2 8 -5 3 1 5 3 2 -5 3 5 5 4 9 -5 5 0 5 5 6 -5 5 8 5 6 2 -5 6 5 5 6 5 -5 6 8 5 6 8 -5 7 0 5 7 0 -5 7 1 5 7 1 -5 7 2 5 7 6 -5 7 8 5 9 4 -5 9 7 5 9 9 -6 0 2 602 830

81 68 40 92 67 1 61 56 121 78 144 128 48 60 16 45 60 43 12 42 63 70 132 44 120 114 58 35

J o h a n n e s W a llm a n n im V erlag M o h r S ie b e c k

D e r T heologiebegriff bei Jo h a n n G erhard und G eorg C a lix t 1961. VII, 165 Seiten (B eiträge zur historischen T heologie 30). Faden­ geheftete B roschur.

P hilipp Jakob Spener und die A n fä n g e des Pietism us 2., überarbeitete u n d erw eiterte A uflage 1986. X II, 384 Seiten (Beiträge zur historischen T heologie 42). B ro sch u r u n d Leinen.

Kirchengeschichte D eutschlands seit der Reform ation 4., durchgesehene A uflage 1993. 304 Seiten (U T B 1355).

Theologie und F röm m igkeit im Z eita lte r des Barock G esam m elte Aufsätze 1995. X II, 439 Seiten. Leinen.

M ohr Siebeck

M artin Friedrich Z w isch en A b w e h r und B ekehrung D ie Stellung der deutschen evangelischen T heologie zum Ju d en tu m im 17. Jah rh u n d ert 1988. VI, 222 Seiten (Beiträge zur historischen T heologie 72). Leinen.

U do Sträter Sonthom , B a y ly , D y k e und H a ll Studien zur R ezeption der englischen E rbau u ngsliteratur in D eutschland im 17. Jah rh u n d ert 1987. VI, 160 Seiten (Beiträge zur historischen T heologie 71). Leinen.

U do Sträter M editation und K irchenreform in der lutherischen K irche des 17. Jahrhunderts 1995. X , 190 Seiten (Beiträge zur historischen T heologie 91). Leinen.

M ohr Siebeck