Phasenkartierung des mitteleuropäischen Neolithikums: Chronologie und Chorologie 9780860544043, 9781407345864

214 110 113MB

English Pages [282] Year 1986

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Phasenkartierung des mitteleuropäischen Neolithikums: Chronologie und Chorologie
 9780860544043, 9781407345864

Table of contents :
Front Cover
Copyright
Dedication
Foreward
Table of Contents
1. Einleitung
2. Vorgehensweise
3. Chronologie
4. Phasenkartierung
5. Erlauterrungen zu Den Karten
6. Schlussbemerkung
7. Literaturverzeichnis
Abkürzungen für Zeitschriften-und Relhentitel
English Summary

Citation preview

Phasenkartierung des mitteleuropaischen Neolithikums Chronologie und Chorologie

Dirk Raetzel-F abian

BAR International Series 316 1986

.A�R.

5, Centremead, Osney Mead, Oxford OX2 ODQ, England.

GENERAL EDITORS A.R. Hands, B.Sc., M.A., D.PhiL D.R. Walker, M.A.

B.A.R. -SJ16, 1986: 'Phasenkartierung des mitteleuropltischen Neolithikums ,· @Dirk Raetzel-Fabian, 1986

The author’s moral rights under the 1988 UK Copyright, Designs and Patents Act are hereby expressly asserted. All rights reserved. No part of this work may be copied, reproduced, stored, sold, distributed, scanned, saved in any form of digital format or transmitted in any form digitally, without the written permission of the Publisher. ISBN 9780860544043 paperback ISBN 9781407345864 e-book DOI https://doi.org/10.30861/9780860544043 A catalogue record for this book is available from the British Library This book is available at www.barpublishing.com

FUR KAR IN

VORWORT

D ie " Phasenka rt ierung ." i s t e ine ü berarbe itete V e rs ion me iner Mag isterarb e it , d ie 1 985 a n d e r U n ive rs ität G ött ingen e inge re icht w u rde . " Redakt ionssch luß" f ür d ie A rbe it wa r i m H e rbst 1 985 . B i s z u r D ruck legung s i nd m itt le rwe i le we itere i n te ressante u nd w icht ige P ub l ik a t ionen e rsch ienen , d ie a be r i n sgesamt n ichts a n d en h ier g ewonnenen E rgebn i ssen ä nde rn : E ine S te igerung

d er

Ca l ibrat ionsgenau igke it

i s t

f ür

d ie

Z ukunft

d urch

d ie

V e rwendung d er i n B e lfast a nhand d er i r ischen E ichen jahrr ingchrono log ie e ntw icke lten Ca l ibra t ion skurve ( Ba i l l ie e t a l . 1 983 ; P ea rson e t a l . 1 983 ) z u e rwa rten .



A n d er N utzba rmachung d ieser p räz isen Ko rrekturmög l ichke it f ür d ie A rchäol og ie w i rd z u r Z e it g ea rbe itet ( B . Wen inge r , A rchäo log ische I n forma t ionen 9 , H eft 1 , 1 986 , 8-1 2 ; B .S . O ttaway , AK 1 6 , 1 986 ,

1 41 - 1 47 ; d ies . , R c 2 8 ,

1 986 , 7 32 - 7 38 ; Z e itsch r iftenkürze l s i ehe L i tera tu rve rze ichn is ) . D a s

Maß

d e r

z u

e rwartenden

G enau igke itsste igerung

h ängt

a l lerd ings

i m

w esen t l ichen v on d e r Qua l ität d e r 1 4C-Da ten a b -m it d e r e s a be r l e ide r n icht z um b e sten s teht , z uma l a uf z ah lre iche ä l tere Da t ierungen n och n icht v erz icht et w e rden k ann . S o l a ssen e rste V e rsuche n och k e ine G enau igke itsste ige rung g egenübe r d e r h ier v e rwendeten Me thode e rkennen ( vg l . B .S . O ttaway , AK 1 6 , 1 986 , 1 45 Abb . 6 m it d en Dend roda ten f ür d ie S chwe iz ) .

D e r * n eueste S tand d e r D end roch rono log ie f i ndet s i ch b e i P .1 S uter , AK 1 5 , 1 985 , 4 31 .- 4 43 , u nd B . B ecke r

e t a l . ,

D endrochrono log ie

i n d er

U r- u nd

F rühge sch ichte , An t igua 1 , B ase l 1 985 . S uter ( S . 4 38 ) g ib t d arüber h inaus 6 n eue 1 4C-Daten f ür d as b i she r s ehr s ch lecht d at ierte E go lzw i l ( vg l . Abschn itt 3 . 3 .38 .2 d ieser A rbe it ) a n . S ie l i egen m it d em Med ian b e i c a . 4 200 v . C h r . u nd b e stät igen d am it d ie h ier g ewonnene D a t ierung .

S ch l ieß l ich i s t n och a uf e inen A ufsatz v on N . B an te lmann h inzuwe isen ( PZ 5 9 , 1 984 , 1 6 -3 6 ) , i n d em e rstma ls d ie F unde v on d e r E yershe imer Müh le z usammen fa ssend v orge legt we rden ( vg l . A bschn itt 5 . -E r läuterungen z u K te .

7 ) .

Me in b esonderer Dank g i lt H errn P rof .Dr . J ürgen D r iehaus ( Nürnberg/Va lentan o ) f ür s e ine B etreuung u nd A nte i lnahme a n d ieser A rbe it , H errn D r . P eter B reun ig ( Kö ln ) f ür d ie ü be r lassung e iner g roßen A nzah l b i she r u npub l iz ierter 1 4C-Da ten , He rrn D r . B e rnd B ecke r ( S tut tga rt - H ohenhe im ) f ür I n fo rmat ionen z um S tand d e r Dend roch rono log ie s ow ie F rau D r . B a rba ra S . O ttaway ( Ed inb u rgh ) f ür H inwe ise z ur Da t ierung v on A lthe im u nd C ham . Z ah lre iche A nregungen u nd H inwe ise v e rdanke i ch me inen F reunden M ichae l G eschw inde M .A . ( Hannove r ) u nd Hans-Otto P o l lmann ( Gött ingen ) .

K a sse l , S eptembe r 1 986

A nsch r ift d es V e rfa ssers :

D irk Rae tze l-Fab ian W i lhe lmshöhe r A l lee 3 12a D -3500 Ka sse l We st G e rmany

D irk R aetze l-Fab ian

I NHALTSÜBERS ICHT

V o rwo rt

5

1 .

E in le itung

1 3

2 .

V o rgehenswe ise

1 5

3 .

Ch rono log ie

3 . 1

Re la t ive C h rono log ie K r it ik d e r B efunda rten

3 . 2

1 7

Abso lute Ch rono log ie S tand u nd P rob leme

2 9

3 .3

Ch rono log ische D a ten

4 0

3 . 3 .40

1 4C - D a ten l iste

1 43

3 . 4

E rgebn isse : Ch rono log ieschema ta

1 71

4 .

P hasenka rt ierung

1 84

5 .

E r läu terungen z u d en Ka rten

2 11

6 .

S ch lußbeme rkung

2 27

7 .

L itera tu rve rze ichn is

2 29

E ng l ish S umma ry

2 81

I NHALTSVERZE ICHN IS

V o rwo rt

5

I nha ltsübe rs icht

7

I nha ltsverze ichn is

9

1 .

E INLE ITUNG

1 3

2 .

VORGEHENSWE ISE

1 5

3 .

CHRONOLOG IE

3 . 1

RELAT IVE CHRONOLOG IE - KR IT IK DER BEFUNDARTEN

3 . 1 .1

S tra t ig raph ien

1 8

3 . 1.2

V e rge se l lschaftungen

2 0

3 . 1 .3

Ho r izon ta lstra t ig raph ien

2 1

3 . 1 .4

Komb ina t ionssta t ist ik

2 3

3 . 1.5

V e rb re itungstatsachen

2 4

3 . 1 .6

T ypo log ie

2 5

3 . 1 .7

Z usammenfa ssung

2 8

3 . 2

ABSOLUTE CHRONOLOG IE - S TAND UND PROBLEME

3 .2 .1

F o rschungsge sch icht l iche A spekte

2 9

3 . 2 .2

1 4C - Da t ierung

3 2

3 . 2 .3

Dend rochrono log ie

3 5

3 . 2 .4

Z u r Me thode d e r A bso lutda t ie rung m itte ls c a l ib r ie rte r 1 4C-Da ten

3 6

3 .3

CHRONOLOG ISCHE DATEN

3 .3 .1

L in ienbandke ram ik

3 .3 .2

H inke ls te in

4 5

3 .3 .3

G roßga rtach

4 6

3 .3 .4

S t ichbandke ram ik

4 8

3 .3 .5

Rössen

4 9

3 .3 .6

Obe r lauterbach

5 1

3 .3 .7

B ischhe im

5 1



4 0

3 .3 .8

S traßbu rg

5 3

3 . 3 .9

S chw iebe rd ingen

5 3

3 .3 .10

A ichbüh l

5 4

3 .3 .11

Mü nchshöfen

5 5

3 . 3 .12

Ga ters leben

5 5

3 .3 .13

M iche lsbe rg

5 6

3 .3 .14

S chussen r ied

6 3

3 . 3 .15

P o l l ing

6 4

3 .3 .16

A lthe im

6 5

3 .3 .17

Mondsee

6 6

3 .3 .18

B aa lbe rg

6 7

3 .3 .19

S a lzmünde

7 2

3 . 3 .20

Wa ltern ienbu rg/Be rnbu rg

7 4

3 .3 .21

E lb-Have l-Ku ltu r

7 8

3 .3 .22

K uge lampho ren

8 0

3 .3 .23

Wa rtbe rg u nd Ga ler iegräbe r

8 2

3 .3 .24

Go ldbe rg I

8 4

3 .3 .25

Cham

8 6

3 .3 .26

T r ichterbecherku ltur

8 6

3 .3 .26 .1

D ümmer - Komp lex

8 7

3 . 3 .26 .2

Rosenhof - Komp lex

8 8

3 .3 .26 .3

S a trup - K omp lex

8 9

3 .3 .26 .4

Dän isches F rühneo l ith ikum

9 0

3 .3 .26 .5

F uchsbe rg

9 1

3 .3 .26 .6

No rdgruppe - M i tte lneo l ith ikum

9 1

3 .3 .26 .7

A ltmark - G ruppe

9 4

3 .3 .26 .8

Westg ruppe

9 5

3 .3 .27 .

G rübchenke ram i k

9 7

3 . 3 .28

S chnu rkeram ik

3 .3 .28 .1

S üdwestdeutsch land/Bayern

9 7

3 .3 .28 .2

M itte ldeutsch land

9 9

3 . 3 .29

E inze lgrabku ltu r

1 02

3 .3 .30

S tandfußbecher

1 06

3 .3 .31

T o ta lve rz ierte B eche r ( A00 ) u nd Z onenbecher

10

3 . 3 .32

G lockenbeche r

10

3 .3 .33

S chönfe ld

13

3 .3 .34

Dän isches S pä tneo l ith ikum

15

3 . 3 .35

R iesenbeche r

18

3 . 3 .36

S tache ld rahtke ram ik

19

3 . 3 .37

F rühb ronzeze it l iche G ruppen I nnere G l iederung u nd 1 4C-Da t ierung

3 . 3 .37 .1

Aun je t itz

1 20

3 .3 .37 .2

S üddeutsche F rühb ronzeze it

1 22

3 . 3 .37 .3

A 2/B1 - K e ram ik

1 25

3 . 3 .37 .4

F rühe N o rd ische B ronzeze it ( Pe r iode I )

1 25

3 . 3 .37 .5

1 4C-Da t ierung

1 26

3 .3 .38

Neo l ith ische Ku l turen d er S chwe iz

3 .3 .38 .1

Wauw i l

1 27

3 . 3 .38 .2

E go lzw i l

1 28

3 . 3 .38 .3

L utzengüe t le/Ho rnstaad

1 29

3 . 3 .38 .4

Z ü r ich

1 29

3 . 3 .38 .5

Co rta i l lod

1 29

3 . 3 .38 .6

P fyn

1 32

3 .3 .38 .7

Ho rgen

1 32

3 .3 .38 .8

L üsche rz

1 33

3 . 3 .38 .9

A uve rn ier

1 36

3 .3 .38 .10 S chnu rke ram ik

1 37

3 . 3 .38 .11 G lockenbeche r

1 39

3 . 3 .39

Neo l ith ikum i n B öhmen

1 39

3 . 3 .39 .1

A rchäo log i sche S i tua t ion

1 40

3 .3 .39 .2

1 4C-Da t ierung

1 42

3 .3 .40

1 4C - DATENL ISTE

1 43

3 . 4

ERGEBN ISSE : CHRONOLOG IESCHEMATA

1 71

4 .

PHASENKART IERUNG : Ka rten 1 - 1 0

1 84

5 .

ERLÄUTERUNGEN ZU DEN KARTEN

2 11

6 .

SCHLUSSBEMERKUNG

2 27

7 .

L ITERATURVERZE ICHN IS

2 29

E ng l ish S umma ry

2 81

.

1 .

E INLE ITUNG

D ie v o r l iegende U ntersuchung v e rfo lgt d a s Z ie l , d ie D ynam ik d e r n eo l ith ischen K u ltu rentw ick lung i n M i tte leuropa , d as Z usammensp ie l v on Ku lturen i n Z e it u nd Raum s i chtba r z u machen u nd a nschau l ich d a rzuste l len .

A ls M i tte l h ie rzu d ient e ine c h rono log i sch g eo rdnete F o lge v on

1 0 Karten ,

s ow ie a l s G rund lage u nd E rgänzung e in C h rono log iesystem , d as s owoh l a rchäol og i sche a l s a uch n aturw issenschaft l iche Da t ierungsansätze b erücks icht igt . D u rch d iese Komb ina t ion v on c h rono log i sche r u nd c ho ro log i sche r D arste l lung e rgeben s i ch z ah lre iche E rkenntn ismög l ichke iten :

-

C h rono log i sche w ie a uch k u lturw issenschaft l iche P rob leme we rden i n i h ren r äum l ichen Z usammenhängen d eut l icher

wah rgenommen ( Konkret is ierung

d urch d as Ka rtenb i ld ) . -

D ie Darste l lungswe ise t rägt z u e ine r

s ynthesenhaften ,

h i stor ischen B e-

t rachtungswe ise d es N eo l ith ikums b e i . -

S ie macht k omp lexe k u lture l le V o rgänge i n Z e it u nd Raum t ransparent .

-

G le ichze it ig werden F o rschungs lücken u nd G renzen i n d e r A ussagefäh igk e it d er B efunde v e rdeut l icht .

D e r

R ahmen

d er

Untersuchung

k ann

z e it l ich

m it

d er

H erausb i ldung

d er

L in ienbandke ram ik b i s z um E nde d er G lockenbecherku ltur umschr ieben w erd en . B esondere A ufmerksamke it k ommt d abe i d er F rage n ach d em V erhä ltn is v on a usgehendem N eo l ith ikum z ur F rühb ronzeze it z u .

Räum l ich

umfaß t

d a s

A rbe itsgeb iet

d ie

B undesrepub l ik

D eutsch land ,

DDR ,

D änema rk , N ieder lande , E lsass , S chwe iz , Oberösterre ich u nd B öhmen .

I n i h rer

G rundkonzept ion

i s t

d ie

V o rgehenswe ise d ieser

Un te rsuchung n icht

n eu . Ä hn l iche Da rste l lungen e x ist ieren , z e it l ich b eg renzt , f ür T e i lräume d es

A r-

b e itsgeb ietes ( Lün ing 1 969 ; L ouwe K oo i jmans 1 976 ) o de r i n s eh r g roßmaßstab ig e r F o rm f ür d as g esamte N eo l ith ikum ( Raetze l-Fab ian 1 983 ) .

1 3

I m Untersch ied d azu k omb in iert d iese A rbe it e ine v erg le ichswe ise d eta i l l ierte K a rt ierung e ines umfang re ichen g eog raph ischen G eb ietes m it d e r e ine s c hrono log i schen S ystems ,

d a s n ach

a usfüh r l iche r

E rste l lung

K r it ik d e r e inze lnen

D a t ierungsmethoden u nd A u f l istung s owoh l a rchäo log i sche r B efunde w ie a uch n a tu rw i ssenschaft l ich g ewonnener Da ten e ine

S ynthe se a us

b e iden

method i-

s chen Wegen v orsch lägt .

Dam it i s t e in we iteres Z ie l d iese r U n tersuchung umr issen : D ie E rste l lung e ines c ho ro log i sch-ch rono log i schen

Mode l ls ,

d a s

s o

w en ig

h ypothet ische

E lemente

w ie n öt ig e nthä lt ( obwoh l t rotz a l lem e in c hrono log isches Mode l l i mmer z u e inem h ohen G rad Hypothese b le iben w ird ) , u nd k e ine G enau igke iten v orsp ieg e lt , wo s i e n icht v orhanden s i nd . D ies b etr if ft v o r a l lem v e rme in t l ich e xakte K o rre lat ionen u nd z e it l iche F o lgeve rhä ltn isse v on k u ltu re l len K omp lexen .

Da rübe r

h inaus

s o l l

d em

L e ser

d ie

Mög l ichke it

g egeben

we rden ,

m it

d en

v o rhandenen Da ten s e lbst z u " expe r iment ieren" , b zw . n eue Daten u nd B efunde i n d a s Mode l l z u i n teg r ieren .

1 4

2 .

VORGEHENSWE ISE

G rund lage f ür e ine P ha senka rt ierung i s t d ie E ra rbe itung e ine s C hrono log iesys tems , d a s d ie v ie lfä l t igen k u lture l len E rsche inungen d es A rbe itsgeb ietes z uverl ä s s ig m ite inande r k o rre l ie rt . B i she r p ub l iz ierte C h rono log iesysteme u nd tabe l len s tützen s i ch j edoch a uf r e in

a rchäo log i sche

1 969 ;

B reun ig

i m

b zw . D ruck ) ,

n a tu rw i ssenschaft l iche o der

b le iben

o hne

D at ierungen Darste l lung

( Lün ing

i h rer

1 967 ;

G rund lage

( Louwe Koo i jman s 1 976 ; R aetze l-Fab ian 1 983 ) .

Um n icht v e rsch iedene S ysteme e inande r a npassen z u müssen , u nd g le ichze it ig d ie Da rste l lung d e r c hrono log ischen G rund lagen - d ie l e tzt l ich d a s R ückgrat d ieser Untersuchung b i lden - t ransparent z u g esta lten , w ird i m f o lgenden e in Ch rono log iesyste rn e ntw icke lt , d a s a uf e ine r b re iten B a s is n eben a rchäo log is chen B efunden d ie E rgebn isse d e r Dendrochrono log ie e benso w ie a l le b i sher v e rfügba ren 1 4C-Da t ierungen b e rücks icht igt .

B ewußt a usgek lammert b le iben

E rgebn isse d e r

Meta l lana lysenforschung

( zu-

l e tzt z usammenfa ssend : S ch ick ler 1 981) s ow ie d er P o l lenana lyse , d ie i m E inze lf a l l i n i h rer c hrono log i schen B edeutung k aum a bschätzba r s i nd .

D ie E rste l lung d es Chrono log iesystems e rfo lgt i n meh reren S chr itten :

-

E ine k r it ische A na lyse a rchäo log ischer B efunda rten s o l l g rundsätz l iche , i n d er Method ik l i egende I n terpretat ionssp ie lräume e rkunden u nd d am it i h re T rag fäh igke it f ür c hrono log i sche A ussagen p räz is ieren ( 3 .1) .

-

N ach e ine r D a rste l lung f o rschungsge sch icht l iche r A spekte z u r A bso lutdat i erung

d es

m itte leu ropä ischen

N eo l ith ikums

s ch l ießt

s i ch

e ine

k urze

Z u sammenfa ssung d es F o rschungsstandes u nd d e r F eh lermög l ichke iten v on 1 4C-Da t ie rung u nd D endroch rono log ie a n . S ie s i nd z u r Z e it d ie e inz igen e rfo lgve rsp rechenden n aturw issenschaft l ichen V e rfah ren , um z u e iner Abs o lutchrono log ie z u g e langen ( 3 .2 ) .

-

I m An sch luß d a ran w i rd u ntersucht , o b c a l ibr ierte . ( ko rr ig ierte ) 1 4C-Da ten f ür a rchäo log ische Zwecke g enügend g enau s i nd u nd s i ch m it d en E rgebn i ssen d e r D end roch rono log ie d ecken .

1 5

E s w i rd e in e infaches V e rfahren v o rgeste l lt , m it d e ssen H i lfe c a l ibr ierte Da ten a usgewe rtet u nd g raph isch d a rgeste l lt werden k önnen ( 3 .2 .4 ) .

-

De r umfang re ichste T e i l d e r U nte rsuchung umfaßt d ie D a rste l lung c hronol og i sche r Da ten , g eo rdne t n ach K u ltu rg ruppen ( 3 .3 ) . Z um e inen we rden d ie c hrono log isch r e levanten a rchäo log ischen B efunde a u fgefüh rt u nd k r it isch b ewe rtet , wobe i a l s G rund lage d ie z uvo r e ntw ikk e lten

K r iter ien

d ienen .

Z um

a nderen

1 4C-Da t ierung d a rgeste l lt , v e rbunden menge

m itte ls

k önnen .

D iese

B lockd iag ramm , A na lyse

b i ldet

um d ie

w ird

d er

m it e ine r

A na lyse

e ventue l le G rund lage

j ewe i l ige

d ie

d er

d e r R ohdaten-

A usre ißer f ür

S tand

e rkennen

Ca l ibrat ion

z u d er

Da tenmengen . E rgänzend we rden , wenn g enügend Daten z u r V erfügung s tehen , a rchäo log i sch g ewonnene i nnere G l iederungen d e r K u ltu ren ü be rprüft . D ie b e sonde ren V e rhä ltn isse i n d e r S chwe iz u nd B öhmen s i nd i n s pez ie l len Abschn itten z usammengefaßt d a rge ste l lt . E ine t abe l lar ische A uf l istung umfaßt a l le g ü lt igen 1 4C-Rohdaten , d ie f ür d ie Ku ltu ren d es A rbe itsgeb ietes v o r l iegen ( 3 .3 .40 ) .

-

D ie

c h rono log i schen

E rgebn isse

w e rden ,

g e trennt

n ach

a rchäo log ischen

B efunden u nd 1 4C- b zw . D end roda t ierung , f ür d ie e inze lnen T e i lräume d es A rbe itsgeb ietes t abe l la r isch z usammengefaß t ( 3 .4 ) .

-

A l s S ynthese d e r v ersch iedenen method ischen Wege w ird e ine z usammenf a ssende C hrono log ietabe l le e rste l lt , d ie i m w esent l ichen d ie G rund lage f ür d ie f o lgende P ha senka rt ierung b i ldet . B ezugsmaßstab v on T abe l le u nd Ka rten i s t e ine S ka la i n Ka lender jahren .

A bsch l ießend we rden d ie 1 0 e rste l lten Karten e inze ln e r läutert . N eben e iner k u rzen Darste l lung d es E ntw ick lungsganges u nd s e iner C harakter ist ika w erden h ie r a nhand d er K a rtenb i lde r s pez if ische F rage ste l lungen d i skut iert u nd P rob leme v e rdeut l icht , d ie b ere is i m D atente i l a nge schn itten w urden .

A ls e in we iterer V ersuch , d a s N eo l ith ikum z u p er iod is ieren , i s t d ie E inte i lung i n 1 0

P ha sen n icht g edach t .

S ie

s te l lt

E rarbe itung d e r Ka rten d a r .

1 6

l ed ig l ich e ine H i lfskonstrukt ion

z ur

3 .

CHRONOLOG IE

3 . 1

RELAT IVE CHRONOLOG IE

Obwoh l

d ie

I n te rpreta t ion

g röß ten

Raum

e inn immt ,

v on f i ndet

- KR IT IK DER BEFUNDARTEN

B efunden s i ch

i n

d er

s e lten

e ine

a rchäo log ischen a usführ l iche

L iteratur K r it ik

d er

v e rwendeten Me thoden b zw . B efundga ttungen . A u snahmen s i nd d ie A rbe iten v on Mauser-Go l ler ( 1969 ) u nd P ape ( 1978a ) . D ie A uto ren b eschränken s i ch j edoch d a rauf , i m w e sent l ichen a l lgeme ine G runds ätze i n E r inne rung z u b r ingen u nd a uf d ie W icht igke it e xakter D okumentat ion v on G rabungsergebn issen h inzuwe isen . Daß s e lbst e lementare G rundsätze b e i d e r I n terpretat ion v on B efunden n ur a l lzu s chne l l i n V ergessenhe it g eraten , k ann P ape i n s e ine r Un tersuchung e ind rucksvo l l b e legen .

A n d ieser S te l le s o l len j edoch d arüber h inaus t hesenart ig I n terpretat ionssp ie lr äume e rkundet we rden , d ie s i ch b e i o b jekt iv g egebenen , k laren B efunds itua t ionen

e rgeben .

D ie

k r it ischen

method ischen

O ber legungen ,

w ie

s i e

s i ch

b e sonde rs b e i P ape f i nden ( 1978a , 1f . ) , b i lden h ierfür e ine G rund lage .

B e i d ieser V o rgehenswe ise w i rd - b i s a uf A usnahmen - b ewußt a uf e ventue l le B e isp ie le f ür d ie j ewe i l igen I n terpretat ionsmod i v e rz ichtet , d a b e im momentan en S tand d er F o rschung i n d en s e ltensten F ä l len e in z uve r läss ige r N achwe is e rbracht we rden k ann , w e lche I n terpreta t ion w i rk l ich z utr if ft . D ie I n terpretat ion e ines B efundes muß a l le d enkba ren A lternat iven e insch l iess en - o bwoh l d adu rch s che inba r e in iges a n A u ssagek raft v er lorengeht . N u r s o i s t d ie Mög l ichke it g egeben , z u e iner r ea l ist ischen E inschätzung d es d e rze it igen c h rono log i schen F o rschungsstande s z u g e langen .

I n d e r C h rono log ied iskuss ion d er l e tzten J ahre

l a ssen s i ch

i m

wesent l ichen

z we i u ntersch ied l iche R ich tungen e rkennen : D ie e rste d eckt s i ch m it d en o ben b e schr iebenen

G rundsätzen

u nd

b emüht

s i ch ,

I n terpretat ionssp ie lräume

a l s

s o lche k ennt l ich z u machen . V ertreter d ieser R ichtung s i nd K . Mauser-Go l ler ( 1969 ) , E . S angme ister ( 1973 ) u nd W . P ape ( 1978a ) .

1 7

Dagegen s teht e ine i n B ezug a uf d ie A ussagekraft d e r Q ue l len e he r o pt im ist is che Konzept ion , d ie i m G egensatz z ur e rsteren d as N ache inander v on K u lturg ruppen b e ton t u nd z u s tarren " Kästchen"-Ch rono log ieschema ta t end iert . Wäh rend d ie e rste Konzept ion a uf F e inchrono log ie v e rz ichtet , f i ndet s i ch h ier d er V ersuch , e xakte S ynchron is ierungen d urch e ine mög l ichst f e instuf ige G l ied e rung z u e rz ie len . E ngag ierter V e rtreter d ieser R ichtung i s t J . L ün ing ( bes . 1 972b ; 1 976a ; 1 979 ; 1 982 ) . D ie v o r l iegende Un tersuchung f üh lt s i ch b e iden A n sätzen ' v erpf l ichtet , d ie i n i h rem

W ide rstre it

z u

e ine r

ä ußerst

f ruch tba ren

D iskuss ion

D ie f o lgenden A u sfüh rungen w e rden j edoch d eut l ich

g efüh rt

h aben .

machen , d aß d ie e rste

K onzept ion woh l e ine r ea l ist ischere E inschätzung d er c h rono log i schen A ussag emög l ichke iten g ibt .

3 . 1 .1

S trat igraph ie

A l lgeme ine G rundsätze :

a )

Z ue inande r i n B ez iehung g esetzte K omp lexe müssen i n i h rer k u lture l len Z ugehör igke it k lar d ef in iert o de r d ef in ierbar s e in , d .h . : o hne L e itformen e x ist iert k e ine S tra t ig raph ie v on A ussagek raft . Da rübe r h inaus i s t e in E nsemb le v on L e itfo rmen w ünschenswe rt , d a d as S ch icksa l

v on

e inze lnen

A rtefakten

n ich t

k a lku l ierbar

i s t

( Nach läufer

e tc . ) .

1 3 )

D ie A rt d er Ober lagerung muß i n d ie B ewertung e ingehen . S t rat igraph is che

G rubenverfü l lungen

h aben

e inen

g e r inge ren

Wert

a l s

meterd icke

S ch ichtpakete .

c )

E ine

S trat ig raph ie

muß , v on

b eobachtba ren

S tra ten

a usgehen .

R e lat ive

Höhenangaben s i nd we rt los ( vg l . d azu b e s . P ape 1 978a , 7 9f . ) .

d )

E ine

e inz ige

V e rhä ltn isses

S trat ig raph ie z w ischen

z we i

r e icht

z u r

K u lturen

B eurte i lung n icht

S trat ig raph ien k e ine Z e itg le ichhe it i mp l iz ieren .

1 8

a us ,

d e s

c hrono log ischen

e benso

w ie

f eh lende

e )

E ine

s t rat igraph ische

S i tua t ion

k ann

f ür

k urzen A bständen w iede rho lt a ufgesuchter

z e it l iche

N ähe

s prechen

O rt ) . A ussch l ießen

l äß t

( i n s i ch

d ies e rst , w enn d ie B i ldungsze it d er e inze lnen S ch ichten z u e rm itte ln i s t .

f )

E ine S tra t ig raph ie g ibt k e inen A nha ltspunkt f ür d en z e it l ichen A bs tand v on

K u lturen .

H ier

k önnen

e rst

n aturw issenschaft l iche

Dat ierungen

z u

e ine r K lärung b e itragen .

•—

A A

A

A

4 1--

A

A

1

A bb i ldung 1 v erdeut l ich t , w ie g roß d er I n terp reta t ion ssp ie lraum f ür d a s z e it l ic he V erhä ltn is d er b e iden Ku lturen A u nd B z ue inander s e lbs t b e i k laren B ef unden s e in k ann . ( Säu len : t a tsäch l iche z e it l iche P o s it ion v on K u ltu ren , j ewe i ls r echts d aneben : mög l iche r s t rat ig raph ische r B efund ) . V o raussetzung i s t h ier , d aß e ine i nnere E n tw ick lung d er K u lturen n icht k lar umre ißba r

i s t .

D ies t r if ft a uf d ie

me isten

n eo l ith ischen

K u lturen

z u

( vg l .

Ab schn itt 3 .3 ) . B e i Au sschöp fung d es I n te rpreta t ionssp ie lraumes k ann - u nter A nnahme e ine r t atsäch l ichen A b fo lge v on A z u u ngün st igsten F a l l e in g enau

umgekeh rtes

B - de S trat igraph ie

z e it l iches V e rhä ltn is

• • A 2ab

• •

A bb i ldung 2 s te l lt e in ä hn l iches P rob lem d a r :

1 9



i m

s ugger ieren .

F o lgen b e isp ie lswe ise 3 K u lturen o der S tufen e iner i nneren G l iede rung a ufg rund mehrerer S tra t ig raph ien a ufe inander , s o muß d u rchaus m it d er Mög l ichk e it g erechnet we rden , d aß b est immte F undkomp lexe z .B . i nnerha lb d er S tufe A z e itg le ich m it , o der j ünge r a l s d ie d er e igent l ich f o lgenden S tufe B s i nd ( Abb . 2 b ) . D ies k ann b e isp ie lswe ise d urch r eg iona l u ntersch ied l iche E ntw ickl ungstemp i o der f eh lende " I nnova t ionsbe re itschaft" b est immter s oz ia ler G rupp en b ew i rkt we rden . A rchäo log i sch w i rd s i ch d ies n u r s chwe r n achwe isen l a ssen ; e rst d ie D endroc hrono log ie k ann mög l icherwe ise e inma l d ie E x istenz e ines s o lchen P hänomens n achprüfen . D u rch v orschne l le Annahme e ines I dea lmode l ls ( Abb . 2 a ) k önnen c h rono log is che Konzept ionen n ichtsdesto trotz s tark v e rfä lsch t we rden .

3 . 1 .2

V e rgese l lscha ftung ( = Gesch lossene r F und )

A l lgeme ine G rundsätze :

a )

A uch h ie r müssen k la re

L e itformen ,

mög l ichst

i m

E n semb le , v ertreten

s e in .

b )

I m N eo l ith ikum s i nd a l s s i che r g esch lossene F unde f a st a l le in E inze lgräber a nzusehen . A l lerd ings we rden i n i hnen s e lten L e itfo rmen-Ensemb les a nget rof fen . B e i E inze lgefäßen s te l lt s i ch w ieder d ie F rage n ach d em s pez ie ll en S ch icksa l d es Gefäßes . E s

g ibt

B e isp ie le

B ronzeze it

f ür

( Cob lenz

" gesch lossene

1 974 ) o der

F unde"

m it

Merow ingerze it

A un jet itz u nd

u nd

s päter

L in ienbandkeram ik

( Be tz ler/Küthe 1 964 ) .

A ls b ed ingt g esch lossen k önnen T o tenhäuser

Ko l lekt ivgräber ) a us o rga-

n i schem Mater ia l g e lten ( Frage n ach d er B e legungsdauer , S tab i l ität d er K onstrukt ion u nd e ventue l le r N achbesserungsarbe iten ) . H ier wären B efund e , d ie i n e inem Z e itraum v on b e isp ie lswe ise 5 0 J ahren e ntstanden s i nd , n och a l s g esch lossen a nzusehen .

S ied lungs- ( Abfa l l) G ruben k önnen i n d iesem S inn g esch lossen s e in , müss en e s a be r n icht . Auf meh rphas igen S ied lungsp lätzen e rgeben s i ch z ah l-

2 0

r e iche S törungsmög l ichke iten , d ie - w enn ü berhaupt - n ur d urch moderne G rabungen z u e rkennen s i nd .

c )

E xakte S ynchron ismen l a ssen s i ch a uch d u rch g esch lossene F unde n icht e rz ie len . H ier muß m it e benso lchen I n te rp retat ionssp ie lräumen g erechnet w e rden , w ie s i e s chon f ür S trat ig raph ien d argeste l lt w u rden ( vg l . A bb . 1 ) .

d )

S og . " Vergese l lschaftungen" a uf n icht g egrabenen S ied lungsp lätzen u nd i n Ko l lekt ivg räbe rn ( Mega l ithgräber ) k önnen n icht a l s I nd iz ien f ür G le ichze it i gke it h e rangezogen we rden ( s .o . ) , d a d as Z u standekommen d iese r Z usammenfunde n icht k lä rba r i s t . A uch e ine b esonde re H äuf igke it s o lcher Z usammenfunde muß n icht u nbed ingt

i m

S inne

e ine r

G le ichze it igke it

i n terpret ie rt

w erden

( vg l .

P ape

1 978a , 8 5 ) , s ondern k ann b e isp ie lswe ise a l s S ied lungsp latzkont inu ität b e i c h rono log i schem F o lgeve rhä l tn is v e rstanden we rden .

3 . 1 .3

Hor izonta lstra t ig raph ien

S ie e rmög l ichen i n d en s e ltensten F ä l len s o s i chere A ussagen w ie d ie e igentl i chen

( Vert ika l)

S tra t ig raph ien .

D ie

I n terpretat ion

i s t

a bhäng ig

v on

d er

V erte i lung d e r F unde ( i n d e r Rege l G räbe r ) . E ine c hrono log ische

A u ssage i s t

l e tzt l ich n ur

mög l ich , w enn

d ie

e inze lnen

G rupp ierungen ü ber ( Ve rt ika l) S trat igraph ien i n B ez iehung z ue inander g esetzt we rden k önnen o der s i ch e ine G ruppe i m G e lände r i ng fö rm ig um d ie a ndere l egt . E in s o lch s e ltener F a l l , g epaart m it e iner s t rat igraph ischen t i ber lager ung , l i egt i m G räbe rfe ld v on W ittma r v o r ( s . A bschn itt 3 .3 .1) .

D e r R ege lfa l l i s t j edoch e ine Ano rdnung v on z we i o der meh r G rupp ierungen w ie i n Abb i ldung 3 d a rge ste l lt .

2 1

ZE IT

ZE IT

i •• I i A• • , B •w i i • • 1

1

1



SOZ IAL

3a . ,b



I

S OZ IALE D IFF

L iegt k e in we iterer H inwe is a uf d as c hrono log ische V erhä ltn is v or , e rgeben s i ch

k omp lexe

I n terpreta t ionsmög l ichke iten

z w ischen

d en

P o len

e ine r

r e in

z e it l ichen b zw . r e in s oz ia len o der k u lture l len D ifferenz ierung b e i v o l ls tänd iger Z e itg le ichhe it ( Abb . 3 b ) . D ie c hrono log ischen I mp l ika t ionen d er j ewe i l igen I n terpretat ion s i nd i n A bb i ld ung 4 d a rgeste l lt .

A

4a-c

D ie am h äuf ig sten g ewäh lte I n te rp reta t ionsmög l ichke it , d ie s t r ikte c hrono log is che Abfo lge ( Abb . 4 a ) , k ann d urch z ah lre iche w e itere d enkbare A lternat iven e rgänzt werden . E ine b esonders i n teressan te A lternat ive i s t d ie I n terpretat ion d es

G räberfe ldes

a l s

H inter lassenschaft

e iner

G eme inschaft ,

d ie

s i ch

i m

Wechse l v on e ine r K u ltur/Stufe z ur a nderen b efand , o hne d aß h ier d er B eg inn o der E ndpunkt v on K u lturen/Stufen ma rk iert w äre ( Abb . 4 b , c , o bere B e isp iel e ) .

E s

l ohnt

s i ch ,

d aß

P rob lem

d er

H o r izonta ls trat igraph ien

v on

n och

e inem

a nderen S tandpunkt a us z u b etrachten . Geme int i s t d ie B e legungsdauer n eo l it h ische r u nd f rühbronzeze it l icher G räbe rfe lder .

2 2

Da s B e isp ie l d es v o l lständ ig a usgeg rabenen u nd a nthropo log isch u ntersuchten G räbe rfe ldes v on G rossb rembach , K r . S ömmerda ( DDR ; U l lr ich

1 972 ) macht

d eut l ich , m it we lch d i ffe renz ierten B efunden g e rechne t w e rden muß . D ie 1 08 b e statteten I nd iv iduen ( Aun je t itz ) v erte i len s i ch a uf 5 G räbergrupp ier ungen ,

d ie

n ach

a nthropo log ischer

A ussage

e ine

M ischung

a us

z e it l icher

Ab fo lge u nd s oz ia ler G rupp ierung ( Großfam i l ien ) d a rste l len . B e i e ine r a ngenommenen m itt leren B evö lke rungszah l v on , 8 0 -1 30 I nd iv iduen e rg ib t s i ch e ine B e legungsdauer

v on 2 0 -3 0 J ah ren .

A uch wenn n icht a l le G räbe rfe lde r v o l lständ ig a usgeg raben s i nd , d ü rfte d och d ie Z ah l v on c a . 1 00 B estatteten e ine G rößenordnung b i lden , d ie f ür n eo l ith is che G räbe rfe lde r i n M i tte leuropa e he r D u rchschn itt i s t . U nd s e lbs t w enn man d ie c hrono log ische E n tw ick lung g egenüber d er s oz ia len D ifferenz ierung i n d er I n terp retat ion s tärke r b e tont , b le ibt d ie B e legungsdaue r b e i e ine r d urchschn ittl i chen E x istenz e ine r n eo l ith ischen Ku ltu r v on c a . 5 00 J ahren ( vg l . d azu A bb . 6 6 -7 2 ) e in v e rg le ichswe ise k u rze r A bschn itt .

Daß t rotzdem i n s o z ah lre ichen G räbergruppen z .T . a uffä l l ige D ifferenz ierung en z u b eobachten s i nd , u nd d iese D iffe renz ierungen i n f a st a l len F ä l len a l s I nd iz f ür e ine c hrono log ische P os it ion d es G räberfe ldes a n e iner S tufen- o der Ku ltu rgrenze

g ewertet

w e rden ,

muß

b edenk l ich

e rsche inen .

E in

b esonders

d eut l iches B e isp ie l f ür d iese P rob lemat ik i s t d as G räbe rfe ld v on P o lepy ( 6 s SSR ; s i ehe Abschn itt 3 . 3 .37 .1) .

3 . 1 .4

Komb ina t ionsstat ist ik

S ie k ann a ls we itergehende Methode z u r A uswertung v on V ergese l lschaftungen b zw . g e sch lossenen F unden b e trachtet w e rden . A ls g esch lossene F unde k önnen n eben G räbern ( Komb inat ion A rtefakt - A rtef akt ) a uch G efäße ( Ve rz ie rungsmuster - V e rz ie rungsmuster ) u nd , b e sonde rs i n d er F rühb ronzeze it , H o rte ( Artefakt - A rtefakt ) v e rwende t w erden .

D ie

K omb inat ionsstat ist ik i s t

e in

V e rfah ren v on

g er inger

G enau igke it ,

w as

d u rch T ests z .B . m it K omb ina t ionen b ekannter Z e itste l lung ( DER S P IEGEL B e stse l ler l isten ; E gge rt e t a l . 1 980 ) n achgew iesen w u rde . 2 3

D .h . , d ie g ewonnenen G rupp ierungen s i nd n ur t e i lwe ise d eckungsg le ich m it d en z u e rm i tte lnden h i stor ischen G rupp ierungen . D er G rad d er t atsäch l ichen O bere inst immung b le ibt u ngew iß . D a rübe r h inaus b ietet d a s V e rhä ltn is d er g ewonnenen G rupp ierungen z ue inand er

w iederum

e inen

b re iten

I n terpretat ionssp ie lraum ,

w enn

n icht

g enügend

B efunde a nderer A rt K lärung v e rschaffen .

A

5

A bb i ldung _ 5z e ig t d re i G rupp ierungen , d ie b e isp ie lwe ise a us j ewe i ls v orw iegend m ite inande r v e rgese l lschafteten G egenständen b e stehen ( A -C ) . E ine I n terpretat ionsmög l ichke it i s t d ie Ab fo lge A - B - C . A uch d ie umgek ehrte F o lge i s t mög l ich , s o lange s t ra t ig raph ische B e lege f eh len . D enkba r i s t e benfa l ls e ine v o l lständ ige Z e itg le ichhe it . A , Bu nd C r epräsent ier en d ann s oz ia le , ö konom ische , p o l it ische , r e l ig iöse o der f unkt iona le E inhe iten , b e i d enen A u nd C n icht o der n ur ü ber B m ite inander i n K ontakt t re ten . E ine w e itere A lternat ive i s t d ie Z e itg le ichhe it v on A u nd B , w ährend s i ch C a u s B e ntw icke lt e tc . E ine v on v o rnhe re in c hrono log ische D eutung a uf womög l ich r e in t ypo log ischer G rund lage ( vg l . A bschn itt 3 . 1 .6 ) i s t j edenfa l ls n icht z u läss ig .

3 . 1.5

V e rb re itungsta tsachen

A us d er B eobachtung , d aß z we i K u ltu ren i m g le ichen G eb iet v e rb re ite t s i nd b zw .

s i ch

i n

i h rer

V e rbre itung

a ussch l ießen ,

2 4

k ann

man

u n ter

b est immten

Umständen c hrono log ische

S ch lüsse z iehen .

E ine F ü l le

v on E inschränkungen

macht d iese Me thode j edoch we itgehend u nb rauchba r :

a )

F o rschungsstand : N och h eute k ann d ie U nvo l lständ igke it v on p ub l iz ierten V e rb re itungska rten n icht h och g enug e ingeschätzt w erden ( vg l . b e isp ie lswe ise P ape 1 978 1 3 ; 1 980 ) .

b )

E in V e rb re itung saussch luß k ann v ie ler le i G ründe h aben , z .B . ö konom ische o de r h i sto r ische , d ie n ur a us d e r Genese d e r j ewe i l igen K u ltu r v erständl i ch s i nd - o hne d aß e ine G le ichze it igke it v o r l iegen muß . Da s woh l b ekannteste B e isp ie l i s t d ie s charfe G renze z w ischen T r ichterb eche rku ltu r u nd L in ienbandke ram ik , d ie z ur A nnahme e iner Z e itg le ichh e it g efüh rt h a t ( Gr imm 1 940 ; v g l . M i lo K i

c )

G le iche

V erbre itung k ann k e ine

s t r iktes

N ache inander ,

1 949 , 9 7f . ) .

I n te rp reta t ion s rnög l ichke it a ussch l ießen :

e inen f l ießenden

c hrono log ischen

O bergang

o der

a uch G le ichze it igke it zwe ier K u lturen - a l s G le ichze it igke it i n S ied lungen o der a uch i n K le inräumen ( pa ra l le les S iede ln ) . B e isp ie le d afür , d aß e s i n s o lchen F ä l len n icht z u z ah l losen M ischst i len k ommen muß , f i nden s i ch s owoh l i n d e r A rchäo log ie ( Ehrenste in , K r . U lm , s . Abschn itt 3 .3 .14 ; Auve rn ie r , h ier e inze lne t ypo log ische M ischungen , s . A bschn itt 3 .3 .38 .9 ) a l s a uch E thno log ie ( Dav id/Dav id-Henn ig 1 971) .

3 . 1 .6

S ie

T ypo log ie

i s t

u nbestr itten

F o rmu l ieren e iner

G rund lage

K u ltur

m it

f ür i h ren

d ie

A rchäo log ie

s pez if ischen

ü berhaupt .

A rtefakten

S chon

d as

g esch ieht

m it

H i lfe d er s ub jekt iven t ypo log i schen " Methode" . S ie b as iert a u f Ä hn l ichke iten z w ischen A rtefakten u nd w ird e rst i n d em A ugenb l ick a ngre ifbar , wenn s i e a uße r

a cht

l äßt ,

g le ichbe recht ig t

d aß

Ä hn l ichke iten

n ebene inander

v ie lfä lt ige

s tehen ,

s o lange

U rsachen h aben k önnen , d ie k e ine

w e iteren

e indeut igen

B efunde v o r l iegen .

T ypo log ische Ähn l ichke iten ( zw i schen z we i A rtefakten ) k önnen a ufgefaß t w erd en a l s I nd iz f ür

2 5

-

z e it l iche Nähe

-

r äum l iche N ähe

-

f unkt iona le N ähe

-

" i dee l le" Nähe

-

Z u fa l l

Z e it l iche u nd r äum l iche Nähe k önnen u nter d em Oberbegr iff " ku ltu re l le N ähe" z usammengefaßt we rden . A usged rückt w i rd d am it e ine t atsäch l iche B ez iehung z w i schen z we i w ie a uch i mmer

z e it l ich

b enachba rten

F und- o de r

K u lturkomp lexen ,

d ie

s i ch

i n d er

Ge sta ltung d er A rtefakte n iedersch lägt . N icht f e stste l lba r i s t a uf d em Weg d e r T ypo log ie , w e lche r A rt d a s z e it l iche V e rhä ltn is i s t .

F unkt iona le N ähe , a l so e ine Ähn l ichke it a ufgrund e ines v e rg le ichba ren

V e r-

wendungszweckes , i s t n ur b ed ingt c h rono log i sch a uswe rtba r ( angenommen , man e rkennt s i e a l s s o lche ) , d a h ier A na log ien v o r l iegen k önnen .

G le ichfa l ls a uf A na log ien b e ruht d ie " i dee l le" N ähe , w enn b e isp ie lswe ise e ine ä hn l iche s oz ia le

o der

r e l ig iöse

G runds ituat ion

i h ren

A usdruck

i n ä hn l ichen

K u lturäuße rungen f i ndet .

T ypo log i sche U ntersch iede s i nd i n terpret ierba r a l s I nd iz f ür

-

c hrono log i sche U ntersch iede

-

s oz ia le , p o l it ische e tc . U nte rsch iede

-

f unkt iona le U n tersch iede

D ie zwe i l e tzten A lterna t iven s i nd s owoh l b e i c h rono log i schen U ntersch ieden w ie a uch b e i G le ichze it igke it d enkba r .

2 6

ZE IT A

2

Al

B

7 6

D IFF

D e r F rage , o b e ine t ypo log ische D if fe renz ierung ( " typo log ische R e ihe" ) z e itl i ch i n terpret iert we rden muß , g eht Abb i ldung 6 n ach . S ie z e igt d as Mode l l z we ier k u ltu re l le r Komp lexe ( A u nd B ) , d ie z um Z e itpunkt 1 a uf d e r " Ze itachs e" e inen r e la t iv h ohen G rad t ypo log i sche r Ä hn l ichke it a ufwe isen ( benachbarte P o s it ionen e nt lang d er " D if fe renz ie rungsachse" ) . Z um Z e itpunkt 2 h aben s i ch d ie b e iden K omp lexe a ufgrund u ntersch ied l icher g ese l lschaft l icher D ynam ik ( ökonom ische , p o l it ische , r e l ig iöse e tc . F aktoren ) we it a u se inander d i f fe renz iert , o hne d aß e in z e it l icher U n tersch ied z w ischen i hnen b e stünde . E ine z e it l iche I n terpretat ion d er U ntersch iede f ührt a l so i n d iesem F a l l z u e ine r c hrono log i schen F eh le inschätzung .

E s wä re z u ü be r legen , o b d ieses e twa s a bs trakte

Mode l l e ventue l l a u f

d ie

D if fe renz ierungsp rozesse i nnerha lb d e r m itte leuropä ischen F rühbronzeze it ( Ä lt eres u nd j ünge res Aun jet itz ; A l u nd A 2 ) z utr ifft , z uma l b i sher d er N achwe is f ür e ine s t r ikte Ab fo lge f eh lt ( vg l . Ab schn itt 3 . 3 .37 ) . A l u nd A 2 s p iege ln d ann B evö lke rungsg ruppen w ide r , d ie e ine - w odu rch a uch i mme r b ed ingt - u nters ch ied l iche P o s it ion z ur Me ta l lve rarbe itung e innahmen . D ieses Mode l l muß a ber n ich t d ie v o l lkommene Z e itg le ichhe it v on A l u nd A 2 i mp l iz ieren . A uch h ier g e lten d ie s chon o ben b eschr iebenen I n terpretat ionsmög l ichke iten , v on d enen A b fo lge u nd Z e itg le ichhe it n ur E xtreme d arste l len .

2 7

E ine a l lgeme ine Gefahr b e steht b e i d a r in ,

t ypo log ische

b enutzen ,

um

u nd k u lture l le

d ann

a us

d en

s o

d er

A nwendung t ypo log i sche r

Me rkma le a l s c hrono log ische

g ewonnenen

c hrono log ischen

K r iter ien

I nd iz ien

z u

G rupp ierungen

w iede rum k u ltu rgesch icht liche I nterpretat ionen z u g ew innen ( vg l . W in iger 1 981a , 2 94 ) .

3 . 1 .7

Z usammenfassung

N icht

a l le

B efunda rten

b zw .

Me thoden

z u

d e ren

A uswe rtung

b e s itzen

d ie

w esent l ichen

n ur

g le iche Aussagekraft .

Z u r

E rste l lung

e iner

z uver läss igen

C hrono log ie

s i nd

i m

S t ra t ig raph ien u nd V e rgese l lschaftungen v on B edeutung . D och s e lbs t i h re A uss agek raft i s t n icht s o e indeut ig , w ie man e s w ünschen möchte . E ine g es icherte c h rono log i sche Aussage a uf d ieser G rund lage i s t s t reng g enommen e rst b e i e ine r Rege lhaft igke it b est immter B efunde mög l ich - e ine B ed ingung , d ie momentan

l ed ig l ich

i n d er

S chwe iz

b efr ied igend

e rfü l lt

w ird

( vg l .

Abschn itt

3 .3 .38 u nd A bb . 5 6 ) .

A l le ü b r igen B efunda rten b zw . Me thoden s i nd v on ä ußerst z we ife lhafte r Q ua l it ät . I h re Mehrdeut igke it macht s i e z u u nscharfen I n strumen ten , m it d enen l e id er n ichtsdestotrotz C h rono log ie b etr ieben w erden muß , f a l ls k e ine a nderen B efunde v o r l iegen . B esonde rer We rt k ommt i hnen a l lerd ings a l s H i lfsm itte l z ur H ypo thesenb i ldung z u - wobe i a be r d er N achwe is d er R icht igke it m it H i lfe e indeut ige r K r iter ien e rb racht w e rden muß .

2 8

3 .2

3 .2 .1

ABSOLUTE CHRONOLOG IE - S TAND UND PROBLEME

F o rschungsgesch icht l iche A spek te

D e r V ersuch , f ür d as m itte leuropä ische N eo l ith ikum a bso lute J ahreszah len z u g ew innen , f üh rte z u zwe i g egensätz l ichen Konzept ionen , d ie i n d e r F orschungsg e sch ichte mehr a l s z we i J ahrzehnte u nve rsöhn l ich n ebene inander s tanden u nd b i s i n j üngste Z e it a ktue l l b l ieben - d ie s og . " kurze" u nd " l ange C hrono log ie" .

D e r B egr if f " kurze Chrono log ie" s teh t f ür d en V ersuch , m itte ls " cross-dat ing" d ie C h rono log ien d es Ä gä ischen Raumes ( be sonde rs T ro ja ) , d ie m it d e r a bso lut en C h rono log ie Ägyptens d u rch I mpo rte v e rknüp ft s i nd , z ur

D a t ie rung d es

N eo l ith ikums i n M i tte leu ropa z u v e rwenden . Da s

b esonders

v e rtretene

v on

Mode l l

M i lor d i

( 1949 )

p a ra l le l is ie rt

b a lkan ischen G ume ln itsa- s ow ie

u nd

f r ühes

Ga ragan in

T ro ja

V inääku ltur .

( I / I I )

( 1954 ; m it

Da f rühes

1 958 ,

d en

1 7

- 1 9 )

F rühstufen

V in6 a

m it

d er

j üngerer

L in ienbandke ram ik v e rgese l lschaftet i s t u nd f rühes T ro ja i n d ie e rste Hä lfte d e s 3 . J ahrtausends d at iert , e rg ib t s i ch f ür d ie L in ienbandke ram ik e in Z e itans atz v on c a . 3 000 - 2 600 v .Ch r . D ie G le ichung V in a - G ume ln itsa e rg ibt s i ch n ach d iesem Mode l l a us V erges e l lschaftungen u nd t ypo log i schen Ä hn l ichke iten , d e r S ynchron ismus G ume ln its a -f rühes T ro ja a us t ypo log i schen B ez iehungen .

E benfa l ls

d u rch

s ta rke

t ypo log ische

Ä hn l ichke iten

w ird

d e r

S ynchron ismus

B aden - T ro ja V u ntermauert . S ie h ie lt man f ür s o g rav ierend , d aß K a l icz ( 1963 , 8 5ff . ) B aden a uf d i rekten Z ustrom v on T ro janern n ach Z e rstörung i h rer S tad t z urück füh ren wo l lte . F ür d ie D a t ierung e rg ib t s i ch d adu rch e ine Z e it um 1 900 v .Ch r..

U n te r d em E ind ruck d er e rsten R ad iocarbondaten w u rden Zwe ife l a n d iesem c h rono log i schen S ystem l aut . B e sonde rs Me l laart ( 1960 ) s prach s i ch f ür e in w esent l ich h öheres A lter v on i nca a us . Z u e ine r ä hn l ichen A u ffa ssung g e langte G eo rg iev ( 1961, 9 2ff . ) r e in a rchäo log i sch a ufgrund d er n eu e rg rabenen T e l l-St ra t ig raph ie v on K a ranovo . H ier l ag

2 9

d ie Gume ln itsa-Ku ltu r s t rat igraph isch e indeut ig u nter S ch ichten , d ie m it d er ä gä ischen F rühb ronzeze it ( und d am it

T ro ja )

i n V erb indung g eb racht w erden

k onnten .

D ie E n tdeckung d er T ontafe ln v on T ä rtär ia i n V inca A - Z u sammenhang m it e inger itzten S chr iftze ichen , d ie E ntsprechungen i n U ruk I lb ( um 2 800 v .Chr . ) i n Mesopo tam ien h aben s o l lten ,

war d e r

e inen S e ite e in T r iumph ( M i lo jC iC

1 965 ) , d er a nde ren e in G rund , am B efund z u z we ife ln . E s wurden s owoh l v erm ischte S ch ichten v ermutet ( Neustup q 1 968 ; 1 970 ) , a l s a uch e ine E igenentw ick lung , wobe i S chr iftze ichen a l s Z ufa l l a bgetan

d ie

Ä hn l ichke iten

w u rden ( vg l .

m it

R enfrew

mesopo tam ischen 1 979 ,

1 80

- 1 82 ) .

E inen a usfüh r l ichen W ider legungsversuch d e r " kurzen C h rono log ie" v e röffentl i chte Neustup q E nde d er S echz ige r J ahre ( 1968 ; 1 969 ) . S e ine A rgumentat ion b e ruhte a uf e ine r S yn the se a us a rchäo log ischen u nd n aturw issenschaft l ichen A rgumenten , wobe i e r u n ter d em

E ind ruck d er

Dend roch rono log ie v orgenommenen K o rrektu r v on

i n d en U SA

m it H i lfe d er

1 4C-Daten ( gegenüber d en

Rohda ten n och e inma l z um Ä lteren h in ; v g l . A bschn itt 3 .2 .2 ) f ür e in n och h öheres

A lter

v on G ume ln itsa u nd

V in ' da a rgument ierte a l s s chon

Me l laart

( 1960 ) .

Da s i ch d ie Da t ierung v on f rühem

T ro ja d u rch d ie

k o rr ig ierten

1 4C-Daten

v e rg le ichswe ise g er ingfüg ig v e rschob , V in6v a u nd G ume ln itsa n un a be r b ere its i n s f rühe 5 . J ahrtausend d at ierten - u nd ü berhaupt d ie r e lat ivchrono log ischen B ez iehungen i n M itte leuropa u nd a uf d em B a lkan d urch 1 4C b estät igt wurden - mußte d e r F eh ler i n d er S ynchron is ierung d ieser K u ltu ren m it d e r ä gä ischen F rühb ronzeze it u nd T ro ja l i egen . A ls Konsequenz z og N eustup q d ie t ypo log is chen V e rknüp fungen i n Zwe ife l . A uf e inem Umweg ü be r d en F undkomp lex v on P o l iochn i a uf L emnos f ormu l ierte e r d ie t ypo log i schen S ynchron ismen B aden F rühhe l lad ikum

I( vo r

T ro ja

I ) u nd

S chnurke ra rn ik

- T ro ja

I / I I

( vg l .

d azu

P odzuwe it 1 979 ) . D iese E rgebn isse w u rden d urch Me rpert u nd G eorg iev ( Geo rg iev/Me rpe rt 1 966 ; Me rpe rt/Geo rg iev 1 973 ) a nhand d e r S trat ig raph ie v on E ze ro b estät igt .

1 971 p ub l iz ierte M i lo g iC ( 1967 ) e ine p o lem ische E rw iderung a uf N eustup 4s T hesen .

3 0

E r b ekräft igte d ie t ypo log ischen P ara l le len V in a - G ume ln itsa - F rühbronzez e i t u nd b ezwe ife lte d ie I n te rp reta t ionen d er S t ra t ig raph ien v on Ka ranovo u nd E ze ro m it d em H inwe is a uf Un st imm igke iten i n f rühe ren P ub l ika t ionen . E ine D a t ierung m it H i lfe d e r 1 4C-Me thode l ehn te e r a u fgrund w idersprüch l ic he r E inze lda ten e ntsch ieden a b .

B e re its j e tzt w urde d eut l ich , d aß e ine A nnäherung o de r g ar S yn these b e ider Ch rono log iesyste rne u nmög l ich

i s t

-e benso w ie

d ie E ntdeckung e ine s o der

mehrerer F eh ler , d ie d ie W ide rsp rüche a u f lösen . M it d er " ku rzen" u nd " l angen C h rono log ie" p ra l len z we i P a rad igmen a ufe inand e r , d e ren g rundve rsch iedene K onzept ionen

d ie j ewe i l ige

I n terpreta t ion v on

B efunden d e ra rt b ee inf lußten , d aß s i ch d ie K on trahenten k aum meh r u ntere ina nder v e rständ igen k onn ten . A l le in d ie F rage , o b e ine K u ltu r 1 00 o de r 5 C0 5 ah re a ndauerte , v e rände rt e ine B ewe rtung

v on

S trat ig raph ien

e rheb l ich .

M it

e ine r

g e schätzten

Daue r

v on

K u ltu ren , d ie s i ch a n d a s e ngmasch ige Ch rono log iesyste rn d er ä gä ischen B ronz e- u nd E isenze it a n lehn t , wäre I V L : lo j & d ie Konstrukt ion e iner " l angen C h ron o log ie" o hne

Z uh i lfenahme v on

1 4C-Da t ie rungen u nmög l ich g ewe sen .

D .h . ,

s chon d ie Ax iome h aben i n e inem h ohen G rad d as E rgebn is v orausbest immt . A u f d er a nderen S e ite k önnen b e i A nerkennung d e r t ypo iog ischen Me thode d ie V e rb indungen , d ie z u r

N iedr igdat ierung d es b a ikan ischen

u nd

m itte leuropä i-

s chen N eo l ith ikums g efüh rt h aben , n icht g e ieug.n e t we rden .

S o b l ieb e s b i s v or k urzem i m G ru nde g enommen e ine " Geschmacksf r age" , o b man i n d iesen V erb indungen e ine S umme v on A na log ien u nd v ie l le icht G rab ungsfeh le rn s ehen wo l lte o der a be r e ine w issenschaft i ich g ewonnene B estät ig ung d e r P a ra l le l ität . T a tsäch l ich i s t s e it B eg inn d e r S iebz iger J ahre e in " Pa rad igmenwechse l" ( nach Kuhn

1 978 )

z u

b eobachten

- e in

a l l mäh l iches

A b rücken

v on

d e r

" kurzen

Ch rono log ie" . D aß j edoch d ie a l te K onzept ion n icht ü be ra l l a ufgegeben w u rde , z e ig te s i ch a n d e r we iteren D iskuss ion :

Obwoh l d ie S trat igraph ie v on S i tagro i w iederum d ie V erhä ltn isse i n K aranovo u nd

E zero

b e stät igte

( vg l .

R enfrew

1 979 ,

3 1

1 90

- 2 01)

u nd

s tänd ig

n eue

1 4C-Da ten p ub l iz iert w urden , n ahmen b e isp ie lswe ise H ood ( 1973 ) , D um itrescu ( 1970 ) u nd z .T . Makkay ( 1976 ) we iterh in d ie c hrono log ischen P o s it ionen v on M i lo jc iC e in . N och g egen E nde d er S iebz ige r J ahre , a l s d ie " l ange C h rono log ie" a uch d urch d ie

E rgebn isse

d end rochrono log i sche r

F orschungen

i n d er

S chwe iz

b estät igt

w urde ( vg l . Abschn itt 3 .2 .3 ) , p räsent ierte D im itr i jev iC ( 1980 ) e ine d eta i l l ierte We iteren tw ick lung d e r M i log iC-Ch rono log ie .

N eue rd ings w i rd a l s K onsequenz d er

F o rtschr itte b e i

d e r d endrochrono log i-

s chen A b so lutda t ierung d es s chwe ize r ischen N eo l ith ikums v o rgesch lagen , d ie n eo l ith ischen

K u ltu ren

S üdosteuropa s

n icht

meh r

ü ber

d ie

Ä gä is

u nd

d en

M itte lmeerraum , s ondern ü ber d ie S chwe iz z u d at ieren ( Pe tra sch 1 984 ) .

3 .2 .2

D ie

1 4C-Da t ierung

1 4C-Methode

( vg l .

z u

f o lgendem

a l s

E inführung :

Q u itta

1 975 ;

Rauert

1 978 ; J agutt is-Emden 1 977 ) i s t e in V erfahren b egrenzter c enau igke it , d .h . e s müssen e ine R e ihe v on mög l icherwe ise v erfä lschenden F akto ren b erücks icht igt we rden . D iesem Umstand w i rd z .T . d urch d ie d em e inze lnen D a tum z ugehör ige S tandardabwe ichung ( z .B . + 1 00 ) R echnung g etragen . S ie g ibt d ie F eh lergrenz en d es L abo routputs a n u nd umfaßt F eh lermög l ichke iten , d ie d ie

-

P robenmenge

-

Z äh ldaue r ( wäh rend d es Meßvo rganges )

-

Appa ratu ren

-

b eobachtete K ontam ina t ion

b e treffen k önnen . D ie i n d er R ege l a ngegebene S tandardabwe ichung

v on + 1

b ietet t heoret isch 6 8 % Wahrsche in l ichke it , d aß d a s g esuchte D a tum i n n erha lb d e s d urch s i e umsch r iebenen Mutungs interva l ls l i egt . D u rch V erdoppl u ng d er S tanda rdabwe ichung ( + 2

)e rhöht s i ch d ie Wahrsche in l ichke it a uf

9 5 %.

We itere - u nka lku l ierba re - V erfä lschungen k önnen d urch V erm ischung e iner P robe

m it ä l terem

o der

j ünge rem

Mater ia l s chon während

d e r

A usgrabung

( Probeentnahme a us g estörten S ch ichten ) , f a lsche S ch icht- b zw . K u lturzuwe is ung , Messung e ine r Ho lzkoh leprobe a us d em

3 2

e hema l igen

K e rnbe re ich e ines

B aumes o der v on e inem meh rfach v e rwendeten S tamm , u nsachgemäße B ehandl ung d er

P robe v or

d e r

E in l ieferung i n d as

L abor

s ow ie

d urch

t echn ische

F eh ler i m L abo r s e lbs t e n tstehen .

E in B e isp ie l f ür d ie l e tztgenann te F eh lerque l le s i nd d ie e rsten D a t ie rungen a us d em B erner L abor ( b is B - 4 00 : F urger 1 980 , 2 12 ) u nd d ie Kö lner Messungen ( a l le D at ierungen v or KN - 2 000 ; N eube rechnungen s päter m it Z usatz KN - I . g ekennze ichnet : L ün ing /Zürn 1 977 , 7 9 ) .

A l lgeme in g i lt b e i V erwendung v on 1 4C-Daten : j e mehr Daten z ur V erfügung s tehen ,

d esto

s i cherer

i s t

d ie

D a t ierung .

E in

E inze lda tum

k ann

f ür

e ine

t ragende A rgumen tat ion n icht v e rwendet w e rden .

N achdem man u rsprüng l ich v on e inem z u a l len Z e iten k onstanten 1 4C-Geha lt d e r A tmosphäre a usgegangen wa r u nd d ementsp rechend d ie g ewonnenen D aten a l s r ea le J ah reszah len a uffaßte , z e igte s i ch m it H i lfe d er D endrochrono log ie , d ie a l s

Kon tro l le e xakt d a t ie rte

V erg le ichsproben

l ang- w ie a uch k urzfr ist igen S chwankungen d es

l i efe rte , d aß s owoh l v on

1 4C-Geha ltes i n d e r V ergan-

g enhe it a usgegangen we rden mußte .

D ie b e isp ie lswe ise

i n R ad iocarbon

v eröffent l ichten

Rohdaten

b edürfen

a l so

e ine r K orrektur ( Ca l ib ra t ion ) , um a l s h i stor ische Z e itwerte ( "Ka lender jahre" ) n utzbar z u werden . Aus d er Z e it , a ls d ie Rohdaten n och a ls a bso lute J ahreszah len g a lten , s tammen d ie Z u sätze B .P . ( befo re p resent = 1 950 ) u nd B .C . ( before C h r ist = B .P . m inus 1 950 ) h inter d em Datum . T e i lwe ise G roßu nd K le inschre ibung v on " B .C ." a ls l e ider n ie k onsquent d urchgeha ltene Un te rsche idung z w ischen c a l ib r ie rten ( B .C . ) u nd u nca l ibr ierten

Daten

( b .c . )

s orgen f ür we itere V e rw i rrung .

F ü r d iese A rbe it g i lt f o lgender Modus :

A l le R ohdaten s i nd i n B .P .-Fo rrn a ngegeben . C a l ib r ierte Daten u nd D endrodat en e rsche inen n icht a l s E inze ldaten . A u f i hnen b e ruhende Z e itangaben s i nd i n d e r A uswe rtung m it " v . C h r ." v e rsehen .

V o r d ie Wah l g este l lt , f ü r d ie v o r l iegende U ntersuchung e ine 1 4C-Chrono log ie a u f d e r G rund lage v on R ohda ten ( a lso e ine r e la t ive C hrono log ie ) o de r c a l ibr ier-

3 3

t en Da ten z u e ra rbe iten , f i e l d ie E ntsche idung z ugunsten d er l e tzteren . D afür wa ren mehrere G ründe a ussch laggebend :

Da s f orschungsgesch icht l ich b ed ingte W irrwa rr v ersch iedener A bso lutchrono log len ( s . Abschn itt 3 .2 .1) h at n och i n j üngster Z e it z u v ö l l ig u ntersch ied l ichen Z e itansätzen f ür d as N eo l ith ikum g efüh rt . N eben

e ine r

k rassen

z öge rnd h ohe

N ied r igda t ie rung

A nsätze a ufgrund

( D im itr i jev iC

k o rr ig ierter

1 980 )

1 4C-Daten

f i nden

( z .B .

s i ch

e rst

C o les/Hard ing

1 979 ; B ehrens/Rüster 1 981) . B e sonders v e rhängn isvo l l w i rkt s ich d ies i n f ür d ie b re itere Ö ffent l ichke it b e st immten P ub l ikat ionen a us , i n d enen z .T . 1 4C-Rohd a ten a ls Ka lender jah re a usgegeben w e rden ( z .B . S angme is ter 1 983 , 4 70 ) o der g a r

e ine

M ischung

a us

v e rsch iedenen

A nsätzen

p räsen t ie rt

w i rd

( Hofmann

1 983 , 6 5 , Abb . 2 1) .

S e it e in igen J ah ren e x ist iert e in e infaches v ere inhe it l ichtes Ca l ibra t ionsverf ah ren , d a s d ie Umwand lung v on E inze lda ten m it j ewe i l ige r c hung i n e in I n terva l l m it 9 5 % Wah rsche in l ichke it ( 2 e t

a l .

1 982 ) .

E s

b e ruht

i m

w esent l ichen

a uf

d er

S tandardabwe i-

)e r mög l icht ( K le in S ynthese

v ersch iedener

b i sher ige r Ca l ib rat ions l« ir y en . Da b e i d iesem

V e rfah ren z ah lre iche ä l tere

S tanda rdabwe ichungen i ntegr iert

w u rden ,

Messungen

e ntstehen

m it

b e i

z .T .

d er

s eh r

h ohen

Ca l ib ra t ion

v on

E inze lda ten s eh r g roße S pannen . Da a be r

i n d er

Rege l mehrere D a t ie rungen

f ür

e ine

K u ltur

z ur

V erfügung

s tehen , l a ssen s ich d ie b re iten Mutungs inte rva l le s tat ist isch k ompens ie ren ( vg l . Ab schn itt 3 .2 .4 ) .

E ine V erg le ichba rke it d ieser a n n ordamer ikan ischen Hö lzern g ewonnenen K urv e m it e uropä ischen V e rhä ltn issen i s t f ür d en i n F rage k om menden Z e itraum g egeben ( vg l. B ecker

1 983a , P earson/Ba il l ie

1 983; P earson e t a l .

1 983 ;

S chm idt/Freund l ich 1 984 ) . D u rch d ie F o rtsch r itte i n d er D endrochrono log ie ( vg l . A bschn itt 3 .2 .3 ) k önnen s o d ie E rgebn isse b e ider Methoden k omb in iert u nd v e rg l ichen w erden .

D ie a bso lute Da t ierung d er n eo l ith ischen K u lturen l i efe rt d urch d ie B enutzung v on

Ka lender jahren

e in

r ea l ist isches

B i ld

d er

c hrono log ischen

V erhä ltn isse .

Da rübe r h inaus e r mög l icht s i e d en A n sch luß a n d ie a uf a rchäo log ischem Weg g ewonnene B ronzeze itchrono log ie u nd d eren Ü be rprüfung , w as d ie F rühbronze-

3 4

z e it b e tr ifft . G le ichze it ig s chafft s i e d ie G rund lage f ür e ine b ruch lose D arste ll ung d e r Obe rgangspe r iode v om Neo l ith ikum z u r B ronzeze it .

V o raussetzung f ür a l l d iese Ube r legungen i s t d ie A nnahme , d aß 1 4C-Messungen i m a l lgeme inen u nd c a l ibr ierte Daten i m b esonderen z ur a usre ichend g enauen Da t ierung v on K u ltu ren g ee ignet s i nd . Z u r U be rprüfung d ieser A nnahme e ignet s i ch i n b e sonde rem Maße d ie D endroc h rono log ie ( s . Abschn itte 3 .2 .3 u nd 3 .2 .4 ) .

3 .2 .3

Dendrochrono log ie

De r A u fbau e ine r v on h eu te b i s i n n eo l ith ische Z e it r e ichenden E ichen jahrr ingS tanda rdch rono log ie f ür M i tte leuropa , d .h . e ine r l ücken los u nd meh rfach b e legt en J ahrr ingkurve ,

h a t

i n d en l e tzten

( Ho l lste in 1 980 ; B ecke r d i ssen 1 982 ; B ecke r

1 979 ;

J ahren

r asche

1 980 ; B ecker/Schm idt

F ortschr itte

g emacht

1 982 ; S chm idt/Schwabe-

1 983a , b ; L euschner/De lorme 1 984 ; P i lcher e t a l .

1 984 ;

z u r E infüh rung v g l . S chwe ing rube r 1 983 ) .

B e re its 1 979 k onnten f ür d ie s chwe izer ischen S eeufe rs ied lungen e ine F ü l le v on S ch lagze iten b zw . pe r ioden p ub l iz iert we rden ( O rce l/Egge r 1 979 ; R uoff 1 979 ) . Obwoh l d iese A ngaben j ahrgenau e rfo lgten , h ande lte e s s i ch um s og . " ha lbabs o lute" Da ten . B ezogen wa ren d iese D a ten a uf j ah rr ingsequenzen , d ie d ama ls n och v o r d er l ücken los

b i s

i n d ie

G egenwart

b e legten

S tandard-Jahrr ingchrono log ie

f ür

S üddeutsch land u nd d e r S chwe iz l agen ( S tut tga rt - Hohenhe im ; B ecke r 1 979 ) .

D iese S equenzen w urden d urch " w igg le-match ing" d at iert , e inem s tat ist ischen V e rfah ren a uf d e r G rund lage v on 1 4C-Präz is ionsmessungen a n a us i hnen e ntn ommenen P roben , d eren r e lat ives A lter z ue inande r b ekannt wa r ( Kruse e t a l . 1 980) . D iese " Ca l ibrat ion i m K leinen" e rgab d ann e benfa lls k urzfr ist ige S chwankungen i m 1 4C-Geha lt , m it d eren H i lfe e in E inhängen i n d ie amer ikan is che Ca l ib rat ionskurve ( La J o l la )

u nd d am it e ine a bso lute

Da t ierung h oher

G enau igke it mög l ich w urde .

M it H i lfe d e r i n B e lfa st e ra rbe iteten n ord ir ischen J ah rr ingch rono log ie k onnte j üng st d ie S tanda rdchrono log ie v on S tuttga rt - H ohenhe im b i s c a . 4 000 v .Chr .

3 5

a usgedehnt werden ( P i lche r e t a l . 1 984 ; L in ick e t a l . 1 985 ) . D adurch s i nd n un z ah lre iche S eeufers ied lungen d e r S chwe iz u nd d es B odenseegeb ietes j ahrgenau d a t ie rt - u nabhäng ig v on 1 4C-Me ssungen . G egenüber d en v on

1 979 b i s

1 984

p ub l iz ierten Da ten ( vg l . Que l len z u Abb . 5 7 ) e rg ibt s i ch l ed ig l ich e ine V ersch ieb ung um 4 J ahre z um Ä lteren h in ( b r ief ! . M i tte i lung d urch D r . B . B ecke r v om 5 .3 . u nd 9 .9 .1985 ) .

A l lgeme ine F eh lermög l ichke iten d er Dend roch rono log ie l i egen i m w esent l ichen i n F eh lkorre lat ionen d e r am F undo rt g ewonnenen J ahrr ingsequenzen m it d er S tanda rdchrono log ie ,

s ow ie f a lsche r

Z uwe isung

v on

H ö lzern

z u

b est immten

K u ltursch ichten . F eh ler i n S tanda rdchrono log ien , d ie mange ls a usre ichender Ober lappungen v on T e i lsequenzen

e ntstehen

k önnen

( vg l .

P i lcher

e t

a l .

1 984 ) ,

d ürften

b e im

momentanen S tand d e r F o rschung f ür d ie Z ukunft we itgehend a usgesch lossen s e in ,

o der

s i ch

i n

e inem

R ahmen

b ewegen ,

d er

f ür

d ie

h ier

b ehande lte

P rob lemat ik o hne B edeutung i s t .

D ie momentane d end roch rono log ische S i tuat ion i n d er S chwe iz u nd am B odens ee i s t i n Abb i ldung 5 7 d a rge ste l lt .

3 .2 .4

Z ur

Methode

d er

Abso lutdat ierung

m itte ls

c a l ibr ierter

1 4C-Daten

D ie E rgebn isse d er Dend roch rono log ie b ieten e ine Mög l ichke it , d ie Z uver läss igke it v on c a l ib r ierten Da ten z u t esten . Gene re l l muß man d avon a usgehen , d aß Dat ierungen um s o s i cherer werden , j e mehr Messungen v or l iegen u nd j e wen ige r d avon w iederum F eh lmessungen ( Ausre iße r ) s i nd .

A ls b i sher z ufr iedenste l lend d endroda t ierte K u ltu ren b ieten s i ch i n d e r S chwe iz Co rta i l lod , P fyn , Ho rgen u nd - m it E insch ränkungen - S chnurkeram ik f ür e ine O be rprüfung a n . I m F a l l d er L üscherze r u nd d er A uvern ier-Ku ltur b e stehen z .Zt . P rob leme , d ie e ine V e rwendung i m T e st a l s n icht r a tsam e rsche inen l a ssen ( vg l . A bschn itte 3 .3 .38 .7 u nd 3 .3 .38 .8 ) .

D a Co rta i l lod v on H o rgen u nd Ho rgen s e inerse its v on d er S chnu rke ram ik d urch Z onen g etrennt s i nd , i n d enen n och k e in Nachwe is v on S ch lagpe r ioden g e lun-

3 6

g en i s t , k ann k e ine h unde rtp rozen t ige E inschätzung d e r D aue r o de r e ventue l ler O be r lappungen i n d iesen B e re ichen g egeben w e rden . D ie e indeut ige G le ichze it igke it v on P fyn u nd C o rta i l lod e rgänzt d ie F o lgeverh ä ltn isse u nd e r mög l icht s o e in d i ffe renz iertes T e sten d er

G enau igke it

v on

1 4C-Da t ierungen . Messungen l i egen e benfa l ls i n a usre ichender Z ah l v or ( vg l . D aten l iste 3 .3 .40 s ow ie 3 . 3 .38 .5 f . ) .

A bb i ldung 7 v e rdeut l icht am B e isp ie l d er n ieder länd ischen S tache ldrahtkeram ik d ie f ür d ie A uswe rtung d e r 1 4C-Da ten

g ewäh lte Methode . E s h ande lt s i ch um

e ine Abwand lung d e r v on O t taway ( 1973a , b ) v o rge sch lagenen D a rste l lungswe is e e iner Da tenmenge a l s D ispe rs ionsd iagramm ( I nterquart i lmethode ) .

C D C D

C D

C D 0 ( 7 )

C N

C D C D a D

I

C D C D

V . C

h r .

1 11 1 1 1 1 1 1 1 1E nz r 3 1 1.8 1 11 1 1

I I I II I II I I I I I M IZE IM II I I M 1 M• 1 1 1 11 131 1 11 1 M1 1 . 1 1

I

1 1 1 1 1 1

I

N

11 1 4

E M I

11 1

1

=

Zr i

e

=

al l

p 11 8 1 . 1 1 . 1. 2 11 1 . 13

i m i l l i l l

4 9 1 0 1 0 1 0 1 4 1 4 / 4 1 0 1 0

8 4

Su m me

1 2 1

7

I m e rsten S chr itt e rfo lgt d ie Umwand lung d er

1 4C-Rohda ten ( s .

D aten l iste

3 .3 .40 ) u nd i h rer S tandardabwe ichung i n K a lender jahrInterva l le n ach K le in e t a l . ( 1982 ) . Da ten , f ür d ie k e ine

S tanda rdabwe ichung a ngegeben

i s t ,

w erden

p auscha l m it + 1 00 c a l ib r iert . An sch l ießend we rden d ie O be r lappungen d er I n terva l le i nnerha lb v on 5 0-Jahr esk lassen a usgezäh lt . D ie j ewe i l ige

Z ah l d er

O be r lappungen b ietet

g ramm , d a s a l lerd ings e ine s ehr

b re ite

d ie G rund lage f ür e in

B as is h a t

u nd

i n k e iner

t atsäch l iche D aue r e ine r K u ltu r r ef lekt iert ( vg l . A bb . 8 A , C ) .

3 7

H isto-

We ise d ie

8

4 000

I

3 500

t

I

3 000

t

C or ta i l lod

2 500

I

v .C h r .

I I t

Hor g en

S chnurkeram ik

P fyn

L

f l

L A

H istog ramme d er c a l ib r ierten 1 4C-Da ten

B

5 0 % -Kernbe re iche u nd Med iane d e r H istog ramme

C

Dend rodat ierung ( s chema t isch , v g l . Abb . 5 7 )

D ie Max ima d er H istogramme z e igen d agegen b ere its e ine g ute O bere inst immung m it d e r Dend roda t ierung . 1 m n äch sten S ch r itt w e rden d esha lb a uf j ede r S e ite d e r H istogramme 2 5 % d er Ge samtf läche abgetrennt. D ies b ietet k e in P rob lem , d a m it d e r

S umme

F lächen inha lt d ef in iert i s t . S e ine Mu lt ip l ika t ion

d er

O ber lappungen a uch d er

m it 0 ,25 , 0 ,5 u nd 0 ,75 l egt

n eben d en a bzutrennenden B ere ichen a uch d en Med ian f est ( der d ie F läche i n zwe i Hä lften t e i lt ) . Da s E rgebn is w i rd p rakt ikab lerwe ise n icht meh r a l s H istogramm , s onde rn a l s e infaches S tr ichd iag ramm d a rge ste l lt ( Abb . 8B ) .

D ie e rste l lten D iag ramme z e igen e ine g ute O be re inst immung m it d en D endrod a ten d er S chwe iz . D ies t r if ft

s owoh l

f ür d ie

F ix ierung a uf d e r

a bso luten

Z e itska la w ie a uch f ür d ie u ngefäh re E inschätzung d er D aue r d er K u ltu ren z u . D ie h ier e rprobte d iagrammat ische D arste l lung b i ldet - i n e twas a bgewande lt er F o rm - d ie G rund lage d er A bb i ldungen 6 6 -7 1.

3 8

E ine h istogram mat ische D a rste l lungswe ise , w ie s i e v on J agutt is-Emden ( 1977 ) v o rgesch lagen

u nd

v on

P ape

( 1979 )

m it

u nca l ib r ierten

Da ten

d urchgeführt

w urde , k ann h ier n icht a ngewandt we rden , w e i l d ie d o rt ü ber d em e inze lnen Mutungs interva l l k onstru ierte S tanda rdve rte i lung d er A lterswahrsche in l ichke it b e i e inem c a l ib r ierten I n terva l l a symmetr isch wä re .

C a l ib r ierte

1 4C-Daten

s i nd

d am it

u n ter

b est immten

V o raussetzungen

v o l l

n u tzba r :

-

Da ten müssen i n a usre ichende r Z ah l v e rfügba r s e in . D re i Da t ierungen s i nd f ür e ine E inschätzung d a s a bso lute M in imum .

-

D ie Datenmenge muß h omogen s e in . J eder B erechnung w ird d esha lb e ine U n tersuchung m itte ls B lockd iagram m v orangeste llt ( nach Cahen/G i lot 1 983 ; v g l . z .B . Abb . 9 ) . Dazu

w ird

j ede s

Rohdatum

d urch

e in

Kästchen

d argeste l lt ,

d as

d as

1 00-Jah rIn terva l l a usfü l lt , i n d em d as D atum l i egt ( d ie S tandardabwe ic hung b le ibt

u nbe rücks icht igt ) .

B e i

G renzwerten

( z . 1 3 .

3 100

B .P . )

w ird

a bge rundet . D iese e t wa s g rob e rsche inende Me thode e rwe ist s i ch a l s d u rchaus p rakt ikab e l . D ie P os it ion j edes e inze lnen Datums i s t r nark ierbar , s o d aß s i ch d ie Z usam mense tzung d e r

Da tenmenge i m

Zwe ife lsfa l l g ut a na lys ieren

l äßt

( He rkunft d er P robe , L abo ra tor ien e tc . ) . G robe F eh lda t ie rungen l a ssen s i ch s o ( s ub jekt iv ) a u ssche iden u nd g ehen n icht i n d ie B erechnung d e r D iagramme e in . I n d e r Daten l iste s i nd s o lche Me ssungen m it

-



ma rk iert .

E s muß d am it g erechnet we rden , d aß t rotz a usre ichender Da tenzah l d ie Z u sammensetzung n icht r epräsentat iv i s t u nd z .B .

D aten d er S pätphase

e ine r K u ltu r ü be rw iegen .

-

E s müssen s ch l ieß l ich d ie E inschränkungen b eachtet w e rden , d ie s chon f ür R ohda ten g enann t w u rden ( Abschn itt 3 . 2 .2 ) .

3 9

3 .3

CHRONOLOG ISCHE DATEN

3 .3 .1

L in ienbandkeram ik

S tra t igraph ien :

-

L auterach , K r . E h ingen . Abfo lge S pätmeso l ith ikum - ä l tere L in ienbandker am ik - A ichbüh l/Schw iebe rd ingen - S chussenr ied

-

B ad

F rankenhausen ,

K r . A rtern

( DDR ) . J üngere

( Taute

1 966 ,

4 93ff . ) .

S t ichbandkeram ik

ü ber

L in ienbandke ram ik ( Kaufmann 1 976 , 9 2 ) . -

D resden - N icke rn ( DDR ) . J ünge re S t ichbandke ram ik ü be r j ünge re r L in ienb andke ram ik ( Baumann 1 960 ; Kaufmann 1 976 , 9 4 ) .

-

Amme rbuch - Reusten , K r . T üb ingen . H inke lste in ü be r L in ienbandkeram ik . A l lerd ings S trat igraph ie i nne rha lb e iner G rube ( A lbert/Schröter 1 977 , 9 5 f . ) .

-

Dachste in ,

B as-Rh in

( F ) .

G roßgartach

ü ber

j üngerer ' L in ienbandkeram ik

( Ga l l ia p reh isto ire 1 9 , 1 976 , 4 81ff . ; L ichardusItten 1 980 , 10 ) . -

W i ttma r , K r . Wo lfenbütte l . R össen ü be r m itt lerer L in ienbandke ram ik ( Gräb e r 1 6 u nd 1 8 ü be rschne iden ; Rött ing 1 977 ; 1 983 ) .

-

Z eho lf ing I , K oth inge ichendorf , K r . D ingo lf ing - L andau . N ach B ayer le in ( 1985 , 8 4 ) L in ienbandke ram ik u nter Obe r lauterbach ( = R össen ) .

-

D re i ä l tere , f rag l iche G rubenstra t igraph ien m it R össen ü be r L in ienbandker am ik n ennt Mauser-Go l ler ( 1969 , 4 7 ) .

V erge se l lschaftungen :

-

B ad D ürrnberg ,

K r .

Merseburg

( DDR ) .

L in ienbandkeram ische ( ? )

F lach-

h acke a ls B e igabe e iner meso l ith ischen B estattung ( zu letzt G eupe l 1 981) . F lachhacken s i nd a l le rd ings b i s i n Rö ssene r Z e it g eb räuch l ich . -

S a rch ing , K r . Regensbu rg . L in ienbandke ram ische r ( ? ) S chuh le istenke i l s pätmeso l ith ische r

G rube

( An lage

h ier k önnte d a s Ge rät j ünge r s e in .

4 0

1 ; S chönwe iß/Werner

1 974 ,

2 ) .

i n

A uch

-

R ixhe im , H autRh in ( F ) . Co rta i l lod-Gefäß ( ? ) i n e inem G rab d e r m itt leren L in ienbandke ram ik ( Sangme ister 1 973 ) . A l le rd ings i s t d a s G efäß n icht s ehr t yp isch ( Lün ing 1 979 , 8 9 ) .

-

G r ießen ,

K r .

( Ge rsbach

Wa ldshut .

Ha rpune

1 956 ) . Da s E xemp la r

i n e ine r

l i n ienbandke ram ischen

muß a l le rd ings n icht u nbed ingt

G rube meso l i-

t h isch s e in , d a v ersch iedenste F o rmen z .B . a uch a us d em s chwe izer ischen N eo l ith ikum

b ekann t

s i nd

( vg l .

W in ige r

1 971 ,

T a f .

4 7 ,

1 9 .20 ;

S trahm

1 971a , T a f . 2 3 , 9 ) . -

Maa rheeze ( NL ) . I n e inem s pä tmeso l ith ischen K omp lex z we i l i n ienbandker am ische

P fe i lsp itzen

( Lant ing/Mook

1 977 ,

3 5 ;

v g l .

Daten l iste

3 .3 .40

v ergese l lschaftet

m it

H inke lste in

( s päte

S pätmeso l ith ikum ) .

I n G ruben t r itt

L in ienbandkeram ik

L in ienbandke ram ik : R ödgen , K r . F r iedberg , Kö ln-L indentha l : Me ier Arendt 1 966 , 5 8 ; T a f . 1 8 ,2 ; Me ie rArendt 1 975 , 1 28 A bb . 2 3 ; T af . 2 2 , 3 ; B ut t ler-Hab e rey 1 936 ,

1 08 ) , S t ichbandkeram ik ( z .B . A lbert/Schröter

1 977 , 8 4f . ) , G roß-

g a rtach u nd R össen s ow ie B ischhe im a uf ( Gabr ie l 1 979 , 2 13f . , Me ier Arendt 1 975 , 1 27f . , 1 35f . ) , o hne d aß s i che r z u k lären wäre , wann e in e ch te r g esch loss ene r F und v o r l iegt .

Ho ri zonta lstratgraph ien :

W i ttma r , K r . Wo lfenbüt te l . G räber d er m itt leren L in ienbandkeram ik werd en v on G räbe rn d es m itt leren Rössen umsch lossen . I nnerha lb d er R össen er

G räber

i m

g le ichen

R itu s e ine s pä tst ichbandke ram ische B estattung

( Grab .29 : R ött ing 1 977 ; 1 983 ) .

Da s G räbe rfe ld v on L ingo lshe im b e i S traßburg ( Ba s-Rh in , F ) e rg ib t e ntgegen Mau ser-Go l ler ( 1969 , 4 0 ) k e ine H o r izonta ls tra t ig raph ie G roßgartach - L in ienb andke ram ik , d a d ie

l i n ienb -andkeram ischen

( vg l . L icha rdusItten 1 980 , P lan 1 ) .

4 1

G räbe r

z u

l ocker

g estreut

s i nd

T ypo log ie :

L in ienbandke ram ische Z iere lemen te f i nden s i ch a uf G efäßen

z usammen m it

H inke lste in- ( Me ier Arendt 1 975 , 1 30 ) , S t ichbandke ram ik- ( Mauser-Go l ler 1 969 , 3 6f . ) u nd G roßga rtach-Mustern ( d ies . , 4 0 ) .

I nne re G l iederung :

F ür M itte ldeutsch land v e rsuchte H o fmann ( 1960 ) e ine G l iederung i n A n lehnung a n b öhm ische E rgebn isse ( vg l . Abschn itt 3 .3 .39 ) . I m w e st l ichen A rbe itsgeb iet l egte Me ier -Arendt ( 1966 ) e ine f ünfstuf ige G l iede rung a ufgrund v on e inphas ig en S ied lungskomp lexen u nd e benfa l ls t ypo log ischen V erg le ichen m i t B öhmen v o r . We itestgehend t ypo log isch i s t d ie G l iede rung d er n ordhess ischen u nd westfä l is chen B andke ram ik i n s ech s S tufen d u rch Gab r ie l ( 1979 ) .

D ie u .a . a ufgrund s t rat igraph ischer B eobachtungen b e i S ied lungsgrabungen i n d e r N iede r landen g ewonnene G l iede rung ( zwe i G robabschn itte

Iu nd I , m it

we iteren U nterte i lungen ) wurde d urch v ersch iedene S er iat ionen v on G rubenu nd G rabkomp lexen a uf d e r A ldenhovener P la tte m it u n tersch ied l ichem E rfo lg ü be rp rüft ( Farrugg ia e t a l . 1 973 , 8 9ff . , K upe r e t a l . 1 977 , 1 20f . Abb . 4 4 u nd 4 5 ;

Doh rnIhm ig

1 979 ,

2 66

Abb .

2 3 ;

D oh rnIhm ig

1 983a ,

9 2

T ab .

5 ) .

D ie

Ab fo lge ä l tere - j üngere L in ienbandkeram ik b estät igte s i ch i n d er T endenz , f rag l ich j edoch b le ibt , o b v on w e iteren " Stufen" g esprochen w e rden k ann ( vg l . d azu S teh l i 1 982 ) .

D ie

S tra t ig raph ie

v on

Dachste in ,

B as-Rh in

( F )

e rbrachte

d ie

Abfo lge

ä l tere/m itt lere - j ünge re L in ienbandke ram ik ( Ga l l ia p reh isto ire 1 9 , 1 976 , 4 81ff . ) .

1 4C-Dat ierung :

D ie L in ienbandkeram ik i s t - wa s d ie Z ah l d er 1 4C-Da t ierungen a ngeht - d ie b e stda t ierte n eo l ith ische K u ltu r i n M itte leu ropa .

4 2

D e swegen we rden h ier n icht d ie D aten i n sgesamt a na lys iert , s onde rn g eograp h ische G ruppen g eb i lde t ( Abb . 9 ) . D e r K omp lex " M itte" umfaß t D a ten a us d er DDR u nd d e r ö st l ichen B unde srepub l ik , " West" i m w esent l ichen D a ten a us d er K ö lne r B ucht ( A ldenhovener P latte ) , " NL" D aten a us d en N ieder landen . " Süd" umfaß t h ess ische , e lsäss ische s ow ie s üddeutsche Da ten .

B e i d e r A na lyse d e r B lockd iag ramme f ä l lt d ie h ohe Z ah l ä l te re r D at ierungen i m

Komp lex "We st"

a uf .

S ie

b es itzen

z um

T e i l

e in

h öhe res

A lter

a l s

d ie

Me ssungen f ür d ie ä l teste L in ienbandke ram ik , was d en V erdacht a ufkommen l äß t ,

d aß

h ier

t rotz

d es g esch lossenen

B i ldes

e ine

G ruppe

v on

A usre ißern

v o r l iegt . A ls I n it ia lda tum d e r L in ienbandke ram ik s o l l d eswegen d er Med ian d er D a ten f ür d ie ä lteste L in ienbandkeram ik b enutzt we rden ( e twa 5 500 v .Chr . , A bb . 7 0 -7 1) .

6 . SSR

A

P l

P l

A A A

M i t te

S üd

W es t

P l

P l

N L

Ä l tes tel ) 1

9

t e

1 z o c z e

1 z t o e

1 o ' . e e

1 o o

( N i ( c )

1 0 0 0 t o

1 0 o c o k n

1 o c z t o t o

1 0 o v t o

1 0

c v 0 i n

1 0 c 0 : ' A z )

B• P•

1 ) s etz t s ich a us d en o ben m i t ' A' mark ier ten D aten z usammen 4 3

I nw iewe it d ie A nze ichen f ür e inen v or l in ienbandkeram ischen G etre ideanbau i n S üddeutsch land ( Kossack/Schme id l

1 974/75 ; Menke

1 978 ; L iese-K le iber

1 984 ,

9 0 ) f ür e in v o rangehende s p räke ram isches N eo l ith ikum s p rechen , muß v orerst o ff e n b le iben .

D ie i nnere G l iederung k ann d u rch 1 4C-Da ten f ür d as w e st l iche V erbre itungsg eb iet n u r i n sofe rn b estät igt w e rden , a l s S tufe I ( Modde rmann 1 970 ; s . a . o ben ) ä l ter a l s S tufe I i s t -d ies a l lerd ings n u r u nter d er V oraussetzung , d aß v ier g e sch lossene b e ie inande r l iegende Da ten z u

A usre iße rn " e rk lärt

w e rden ( Abb .

1 0 ) .

I

I I I

v .C hr .

0 0 c o t o

0 0 t o t o

BP

( . 0

4 800-

5 000 — _ 5 200_ 5 400N L

1 0

W e s t

I

I

F ür e ine Obe rprüfung we iterer U nterte i lungen i s t d ie D a tenmenge z u g er ing u nd

t e i lwe ise

a uch

s ehr

w idersprüch l ich

( DohrnIhm ig

1 983a ,

9 7

A bb .

1 3 ) .

Ob d ie Da ten s i ch e ventue l l d urch e ine P räz is ionsca l ibrat ion e ntzerren l a ssen ( vg l . B reun ig 1 985 ) , b le ib t a bzuwa rten .

A ls Konsequenz a u s d en E rgebn issen d e r S er iat ionen ( s .o . ) u nd d e r

1 4C-Aus-

we rtung e rg ib t s ich , d aß e ine G l iede rung d er L in ienbandke ram ik i n meh r a l s

4 4

d re i

S tuf e n

d ie

Gefahr

i n s ich

b i rgt ,

i-t zt l ich

k e ine

Z e itstufen

meh r

z u

umschre iben , s onde rn l ed ig l ich S t i lg ruppen o hne c h rono log ische A ussagekraft .

Da s V erhä ltn is z um Meso l ith ikum l äß t s i ch mange ls Daten n icht umschre iben . D a t ierungen f ür e in n ieder länd isches S pätmeso l ith ikum l i egen j edenfa l ls z um g röß ten T e i l v o r d e r e n tw icke lten L in ienbandke ram ik ( Abb . 1 u nd 6 8 ) .

1

( -T T 1 7 100

3 .3 .2

6 200 B P

H inke lste in

V erge se l lschaftungen :

-

Monshe im , K r . A lzey - Wo rms , Worms - Rhe ingewann ,

Worms - R he in-

d ürkhe im .

G räbe rn

H inke lste in

u nd

f rühe

S t ichbandke ram ik

i n

( Me ier-

A rendt 1 975 , 1 31) .

We iterh in i s t S t ichbandke ram ik a uf H inke lste in-Fundp lätzen i m R he in ta l ( Me ie rArendt 1 975 , 1 31f . ) u nd umgekeh rt H inke lste in a uf S ied lungen d e r m itte ld eutschen S t ichbandke ram ik v e rtreten ( Kaufmann 1 976 , 4 1) .

-

D itz ingen , K r . L eonbe rg . S pätes H inke lste in u nd G roßga rtach i n G rab 4 ( Me ier Arendt

1 975 ,

1 23 ; S angme ister

1 967 ; 1 973 ,

3 92 ; G erhardt/ S ang-

me ister 1 974 ) . I n d er g le ichen G räbergruppe wurde b e i z we i we ib l ichen B estatteten e ine V e rwandtschaftsbez iehung f estge ste l lt

( Mut ter/Tochter

o de r

S chwestern :

G räbe r 3u nd 5 ) . -

E rste in b e i S traßbu rg , B as-Rh in ( F ) . H inke lste in u nd f rühe s G roßga rtach i n G rab 2 5 ( L icha rdusItten 1 980 , 11) .

H inke lste in- u nd G roßga rtach-Ma ter ia l f i ndet s i ch z usammen i n v ersch iedenen G ruben ( Me ier Arendt 1 975 , 1 35f . ) .

4 5

T ypo log ie :

H inke lste in u nd G roßgartach b i lden n ach Mauser-Go l ler ( 1969 , 3 8 ) r eg iona le M ischg ruppen . E nge B ez iehungen i n S t i l u nd Gefäßfo rm b estehen e benfa l ls z u r S t ichbandkeram ik ( d ies . 1 969 , 3 7 ) .

I nne re G l iederung :

Me ier Arendt

( 1975 ,

16ff . ;

T ab .

1 - 6 )

u ntersch ied

d re i

P hasen ,

d eren

z e it l iche R ichtung e r t ypo log isch f e st legte . P ha se A z e igt d anach B ez iehungen z ur L in ienbandke ram ik , P ha se C z u G roßgar zach . Ob d iese U nterte i lungen Z e itstufen r epräsent ieren o der a ber t e i l e ise z e itg le iche G ruppen , d ie d er e inen o der a nde re r . k eram ischen T rad it ion n äherstand en , muß o ffen b le iben .

1 4C-Dat ierung :

D a ten

l i egen

n icht

v o r .

Da

n ac . -,

Lir ile :2bE . -. 2dkera Mik

E I T IZ

G roßga rtach d i rekt a ufe inande rfot r i -n , wenn n ich . s ogar L beha?2e . .-. A bb . 6 8 , ) , b le ibt f ür H inke lste in n ur e ine g e t ._sse C L

c hze

e i

e iner o der b e ide r. _

G ruppen .

3 .3 .3

G roßgartach

S tra t ig raph ien : s i ehe L in ienbandke ram ik

V e rge se l lschaftungen : s i ehe a uch L in ienbandke ra i-. . ix .

Chaby b e i P rag

( C / S SR ) .

G roßga rtach i n s pä tst ichbandxe ram ische r S ied-

l ungssch icht ( S tek lä 1 959 , 2 37 A bb . 1 05 , 3 ; Me ier-Arenct 1 975 , 1 34 A nm . 4 8 ) .

4 6

-

M ins leben , K r . We rn ige rode ( DDR ) . G roßga rtach i n s pätst ichbandkeram is che r G rube ( Kaufmann 1 976 , 4 2 ) .

A u s S üdwestdeutsch land l i egen

Z usammenfunde

v on

G roßgartach

u nd

S t ich-

b andke ram ik a u f S ied lungen u nd i n G ruben v o r ( Sch röter 1 974 ) . I n M i tte ldeutsch land s i nd v on 2 7 s t ichbandke ram ischen F undste l len a uch G roßg a rtacher S che rben b ekann t ( Kau fmann 1 976 , 4 2 ) .

H o rizonta lstrat ig raph ien : s i ehe L in ienbandke ram ik

T ypo log ie : s i ehe a uch L in ienbandke ram ik

B ez iehungen z u Rössen s te l lt Mauser-Go l ler ( 1969 , 4 8f . ) h eraus . D ies b etr ifft b e sonders

d ie

P lan ig -Fr iedbe rg-G ruppe

Rössen

I ; v g l .

Abschn itt

3 .3 .5 ) .

I nne re G l iederung :

L icha rdusIt ten ( L ingo lshe im

( 1980 )

u nd

s te l lte

E rste in ,

n ach

A na lyse

B as-Rh in ,

zwe ier

G räberfe lder

k omb ina t ionsstat ist isch

i m

d re i

E lsaß P hasen

h e raus , d ie s ich i n E rste in h oz izon ta lstra t igraph isch t rennen l a ssen ( d ies . 1 980 , 9 4 A bb . 5 6 ) . P ha se A h at t ypo log i sche

V erb indungen

z u H inke lste in ,

C z u

Rössen I . P hase B i s t am umfangre ichsten . D ie R ichtung d er E ntw ick lung i s t e n tsp rechend t ypo log i sch f e stge legt .

1 4C -Dat ierung :

D ie g e r inge Da tenmenge i s t , a bge sehen v on zwe i A usre ißern , h omogen ( Abb . 1 2 ) . A l le Da ten b e tref fen t ypo log isch d en Ü be rgang G roßgartach - R össen .

D ie Z e itdauer l äß t s i ch a ufgrund d er wen igen Daten j edoch n icht umre ißen .

1 2

6 100

4 7

5 800 B P

3 .3 .4

S t ichbandke ram ik

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch L in ienbandke ram ik

E ine s t ichbandkeram ische S che rbe i n d er F ü l lung e ines G a ters lebene r G rabes b e i Rössen , K r . Me rsebu rg ( DDR , Kaufmann 1 976 , 9 4 ) k ann n icht a l s s t rat igrap h ischer B efund i m e nge ren S inne b eze ichne t w e rden .

V erge se l lschaftungen : s i ehe a uch L in ienbandkeram ik , H inke lste in , G roßgartach

S owoh l

e ine

G rube

b e i

G röna ,

K r .

B e rnbu rg

S t ichbandke ram ik u nd Rössen ( Kaufmann

( DDR )

m it

L engye l-Keram ik ,

1 976 , 9 4 ) a l s a uch e ine S ied lungs-

s ch icht b e i Wah l itz , K r . B u rg ( DDR ) m it R össene r Keram ik u nd s t ichbandkeram ische r Komponente ( Schm idt 1 970 , 8 7 f . ) k önnen n u r b ed ingt a l s g e sch lossen g e lten .

A uf meh reren S ied lungen i s t s päte S t ichbandke ram ik m it . Ga ters leben v erges e l lschaftet ( Kaufmann 1 976 , 9 4 ) . D ie G esch lossenhe it e ines G rab fundes v on E ge ln , K r . S taßfurt ( DDR , s päte S t ichbandkeram ik u nd G aters leben ) i s t z we if e lhaft ( Kaufmann 1 976 , 9 4 ; 2 01f . ) .

Ho r izonta lstrat igraph ien : s i ehe L in ienbandke ram ik

T ypo log ie : s i ehe L in ienbandke ram ik , H inke lste in

I nne re G l iederung :

D ie m itte ldeutsche G l iede rung i n d re i S tufen ( I a -I b -I ) d urch K aufmann ( 1976 , 3 7ff . ) e rfo lgte i n A n lehnung a n b öhm ische E rgebn isse ( vg l . A bschn itt 3 .3 .39 ) .

4 8

1 4C-Dat ierung :

B is a uf e inen v er muteten A usre iße r i s t d ie Datenmenge h omogen ( Abb .

1 3 ) .

E ine O be rp rüfung d er i nne ren G l iede rung i s t n icht mög l ich .

1 3 o 100

3 .3 .5

5 700 B .P

Rössen

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch L in ienbandkeram ik , S chönfe ld

-

Go ldbe rg , K r . Aa len . Rössen u n ter J ung- u nd E ndneo l ith ikum . S iehe u nter Go ldbe rg I I .

D ie Uber lagerung v on R ös sener G räbern d urch B randgräber d er Gaters lebener G ruppe i n R össen , K r . Me rsebu rg ( DDR ) i s t umstr itten ( L icha rdus 1 976 , 5 8ff . ; Kaufmann 1 981, 2 40 ) . S tra t igraph ische B eobachtungen z um Übe rgang v on R össen z u B ischhe im l i egen a us S che rnau , K r . K itz ingen v o r ( Lün ing 1 979 , 1 08ff . ; 1 981) .

V erge se l lschaftungen :

-

Ga ters leben , K r . A sche rs ieben ( DDR ) . I n G rab 3 G a ters lebene r , S pätröss ene r s ow ie B aa lbe rge r Keram ik ( Sch irw itz 1 938 , 3 15f . ) . D er B efund w ird o hne n ähere B egründung v on K ro itzsch ( 1973 , 4 2 ) b ezwe ife lt .

-

S a trup - F örstermoo r , K r . S ch lesw ig . F ragmen t e ines R össene r B re itke i les i n e ine r E rte N i l le-S ied lungssch icht ( Schwabed issen 1 966 , 4 09ff . ) .

4 9

Ho r izonta lst rat ig raph ien : s i ehe a uch L in ienbandke ram ik

Rössen , K r . Me rseburg ( DDR ) . E ine R ekonstrukt ion d es B e legungsab laufes s o l l d ie

Ab fo lge Rössen - G a ters leben e rgeben

( L ichardus

1 976 ,

2 4f f . ) .

S iehe a uch u n ter S tra t igraph ien u nd I nne re G l iede rung .

T ypo log ie : s iehe G roßga rtach

I nne re G l iederung :

A ufgrund e iner Rekonstrukt ion d es B e legungsab laufes i m G räberfe ld v on R öss en , K r . Me rseburg ( DDR ) k am L icha rdus ( 1976 , 2 4ff . ; 1 40f . ) z u e ine r d re istuf ig en Abfo lge . S tufe I d ieser m itte ldeutschen G l iederung e ntspr icht t ypo log isch d e r G ruppe P lan ig - F r iedbe rg i m w e st l ichen A rbe itsgeb iet , I d e r R he in-Ma inu nd N ecka r-Gruppe , I I d e r B ischhe ime r

G ruppe u nd - i m

w e iteren S inne -

G ruppen w ie Wauw i l , S traßburg , S chw ieberd ingen - A ichbüh l . I n R össen s o l l s i ch a n d ie B e legung d er S tufe I d ie Gaters lebener G ruppe a nsch l ießen .

1 4C-Dat ierung :

F ür M i tte ldeutsch land l i egt n u r e in s eh r s pätes Da tum v or ( Wan i i tz , G rN-433 ) . Da s west l iche Rössen i s t d agegen s ehr g ut d a t iert ( Abb . 1 4 ) . Z u b eachten i s t j edoch h ierbe i , d aß e s s i ch um D a ten f ür R össen I- I h ande lt . D ie D a ten f ür s pätes Rössen s i nd h ier u n ter d en B eze ichnungen f ür d ie e inze lnen L oka lgrupp en ( besonders B ischhe im ) z u f i nden . A uch R össen I i s t i n M itte ldeutsch land u nda t iert ( vg l . d azu B ischhe im ) .

1 4 6 100

5 500 B P

5 0

3 .3 .6

Ober laute rbach ( Baye r isches R össen , U nter is l ing )

D iese r b i sher u ndeut l ich d ef in ierte Komp lex l i egt j e tzt monograph isch b ea rb e itet v o r ( Bayer le in 1 985 ) .

S tra t ig raph ien : s i ehe L in ienbandke ram ik , Münchshöf e n

V erge se l lschaftungen :

-

S a lzbu rg - Maxg lan ( AU ) . I n G rube Obe r laute rbach u nd Münch shö fen m it t ypo log i schen M i sche rsche inungen ( Baye r le in 1 985 , 6 4 ) .

T ypo log ie :

I n d e r F rühpha se we rden B ez iehungen z u r L in ienbandke ram ik , i n d e r S pätphase z u Münchshöfen u nd S chw ieberd ingen b eobachtet ( Bayer le in 1 985 , 5 4ff . ) .

I nne re G l iederung :

N ach k omb ina t ionsstat ist ische r A uswe rtung d e r K eram ik u n tersch ied B ayer le in ( 1985 , 5 4ff . ) d ie S tufen I- h a -I b -I . D ie c hrono log ische R ichtung i s t r e in t ypo log i sch f e stge legt ( s .o . ) .

1 4C -Dat ierung : Da ten l i egen n icht v o r .

3 .3 .7

B ischhe im

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch Rössen

-

Kä r l ich , K r . Kob lenz . B ischhe im u nter M iche lsberg ( Lün ing e t a l .

5 1

1 971) .

D ie

Oberprüfung

e iner

a ngeb l ichen

S trat igraph ie

v on

U rm itz ,

K r .

K ob lenz

e rb rachte k e ine E rgebn isse ( Lün ing 1 967 , 1 35f . ; B oe l icke 1 976/77 , 8 3 ) .

D ie G rabungen am D ümmer ( Hüde ,

K r .

D iepho lz ) -w e it a ußerha lb d es

B ischhe imer Ke rngeb ietes - e rb rachten e ine wah rsche in l iche A b fo lge E rteWle - B ischhe im/früheste T r ichterbecher - f rühe T r ichterbecher ( De ichmü l ler

1 963 ;

1 965a ;

1 965b ,

1 969 ;

S chwabed issen

1 979c ;

K amp ffmeyer

1 983 ; v g l . a uch Ab schn itt 3 .3 .26 .1) .

V erge se l lschaftungen :

G ruben inha lte v on M ie l , K r . B onn b i lden mög l iche rwe ise K ontaktersche inungen z w ischen f rühem M iche lsbe rg u nd B ischhe im ( Lün ing 1 967 , 1 36 ) .

T ypo log ie :

A l lgeme ine k e ram ische Ä hn l ichke iten zw ischen B ischhe im , Wauw i l , S chw ieberd ingen , S traßburg u nd Rössen werden v on Mauser-Go l ler ( 1969 , 5 3ff . ) h ervorg ehoben . V e rb indungen zw ischen f rühem M iche lsberg u nd B ischhe im h ebt L ün ing h ervor ( 1967 , 1 35f f . ) .

1 4C-Dat ierung :

B ischhe im ,

e ine

S pä trössener

a uße rha lb d es e igen t l ichen

G ruppe ,

i s t

s ehr

g ut

d at iert .

V erbre itungsgeb ietes s tammenden

D ie

e twas

v on

D üm mer-Daten

f ügen s i ch e benso g ut i n d as B lockd iagram m w ie d ie Messungen a us f ranzös is chen L abo rator ien ( Abb . 1 5 ) .

D D ümmer F F ranzos

1 5 5 800

4 900 B .P

5 2

Messungen

B ischhe im g ibt s i ch i n d e r A uswe rtung ( Abb . 6 8 ) d eut l ich a l s Nachfo lge r d es e igen t l ichen Rössen ( I -I ) z u e rkennen . Z udem

b e s itzt e s

a l lem

A nsche in

n ach e ine s eh r l ange L ebendaue r , d ie e ine P a ra l le l is ierung m it g roßen T e i len v on M iche lsbe rg e r mög l ich t ( s . a . d o rt ) . F ür d en m itte ldeutschen R aum e rg ib t s i ch d ie F rage , o b a uch h ier S pätrössen e r E rsche inungen e ine v e rg le ichbare z e it l iche D imens ion h a tten . T räfe d ies z u , wäre e ine Z e itg le ichhe it m it Gaters leben u nd f rühem B aa lberg , w ie s i e a uch e in Kon taktfund n ahe legt ( s iehe Rössen ) , g ut d enkba r .

3 .3 .8

S traßburg

L ingo lshe im , B ischoff i ngen - L e ise lhe im )

V erge se l lschaftungen :

E s e x ist ieren z ah lre iche Z usammenfunde m it M iche lsbe rge r K e ram ik i n G ruben ( Lün ing 1 967 , N r . 1 36 ; N r . 1 46 ; N r . 1 52 ; N r . 1 60 ; N r . 1 61 ; Mau ser-Go l ler 1 969 , 6 0 Anm .

1 31

f . ; S chm itt

1 974 , T a f .

2 8 ,

1 ; 2 9 ,

1 . 7 ) . W ie

b e i

a l len F unden

d iese r A rt i s t d ie G esch lossenhe it n icht s iche r .

T ypo log ie : s i ehe a uch B ischhe im

B e i d er R itztechn ik d er K e ram ik b estehen B ez iehungen z u S chussen r ied ( Maus er-Go l le r

1 969 , 7 5 ) . L ün ing ( 1969 ,

2 0ff . ) we ist a uf B ez iehungen z u f rühem

M iche lsbe rg h in .

1 4C-Dat ierung :

E s l i egt e in e inz ige s , woh l z u s pä tes Da tum v o r .

3 .3 .9

S chw ieberd ingen

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch L in ienbandke ram ik

Go ldbe rg , K r . Aa len . S chw ieberd ingen/A ichbüh l u n ter J ung- u nd E ndneo l it h ikum . S iehe u nter G o ldbe rg I I .

5 3

T ypo log ie : s i ehe a uch B ischhe im

S ehr e ng s i nd d ie t ypo log ischen

B ez iehungen z u A ichbüh l

( Dr iehaus

1 960b ,

1 0ff . ; L ün ing 1 967 , 1 41ff . , Mauser-Go l ler 1 969 , 5 4ff . ) .

1 4C-Dat ierung :

F ür A ichbüh l/Schw iebe rd ingen l i egt e in e inz iges D a tum v o r , d a s d en E rwartung en i n e twa e ntsp r icht .

3 .3 .10

A ichbüh l

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch L in ienbandke ram ik , S chw iebe rd ingen

-

R iedschachen , K r . S au lgau . A ichbüh l u n ter S chussenr ied

( Schm idt

1 930 ,

1 90ff . , S ch l ichthe r le 1 984 , 2 3f . ) . -

Ho rnstaad , K r . K onstanz . A ichbüh ler u nd S chussenr ieder E lemen te u nter P fyn ( s .a . Abb . 5 6 u nd Abschn itt " Ve rge se l lschaftungen" ) .

V erge se l lschaftungen :

-

Ho rnstaad ,

K r .

K onstanz .

A ichbüh ler

u nd

S chussenr ieder

E lemente

i n

e iner L utzenguet le-S ied lungssch icht ( s .o . ) .

T ypo log ie : s i ehe a uch S chw iebe rd ingen

A uf B ez iehungen z u Gaters leben ,

J ordansmüh l u nd L engye l w e isen D r iehaus

( 1960b ) u nd Mauser-Go l ler ( 1969 , 7 3ff . ) h in .

1 4C-Dat ierung : s i ehe S chw iebe rd ingen

5 4

3 .3 .11

Münchshö fen

S tra t ig raph ien :

-

G o ldbe rg , K r . Aa len . Münchshöfen u n ter J ung- u nd E ndneo l ith ikum . S iehe u n ter Go ldbe rg I.

-

G a ler iehöh le I , K r . K e lhe im . E ine M ischung a us B ayer ischem R össen u nd S t ichbandke ram ik w urde a ngeb l ich v on

Münchshöfen ü ber lagert .

E s h an-

d e lt s ich j edoch um e ine a l te G rabung m it r ekonstru ierten B efunden ( Süss 1 976 ,

13f . ) .

E ine

N eugrabung

e rgab

Münchshöfen

m it

e iner

R össener

S che rbe u n ter r e inem Münchshöfen . Da rauf f o lgte e ine A lthe ime r L oka lf az ies ( Nad ler 1 983 ) .

D ie a l s Ab fo lge Münchshofen - A lthe im g ewe rteten B efunde v on P enn ing , K r . G r iesbach ( L icha rdus 1 976 , 1 91) s i nd ä uße rst z we ife lhaft ( Uenze 1 964 ) .

V erge se l lschaftungen : s i ehe a uch O be r laute rbach

F ragwürd ige

Z u sam menfunde

v e rsch iedenster

A rt

n ennt

S üss

( 1976 ,

6 9ff . ) .

T ypo log ie : s i ehe a uch Obe r lauterbach

V e rb indungen z u A ichbüh l/Schw iebe rd ingen u nd L engye l e rwähn t S üss 1 976 , 6 8 ) .

1 4C -Dat ierung :

Da s e inz ige v or l iegende D a tum e ntspr icht i n e twa d en E rwartungen .

3 .3 .12

Gaters leben

S tra t ig raph ien : s i ehe R ös sen

5 5

( 1969 ;

V erge se l lschaftungen : s i ehe R össen

D ie f rüher a l s V e rgese l lschaftung m it B aa lberg a ngesehenen G räber v on Q uedl i nburg - Weststraße u nd S chenkendo rfstraße , K r . Qued l inbu rg ( DDR ) , e ntha lt en n u r B aa lbe rge r Ke ram ik ( Sch irw itz 1 938 , 3 15ff . , K ro itzsch 1 973 , 4 2 ) .

Ho r izonta lst rat ig raph ien : s i ehe Rössen

T ypo log ie : s i ehe a uch A ichbüh l

V e rb indungen

z u

S t ichbandke ram ik ,

L engye l

u nd

B aa lberg

s te l lt

K ro itzsch

( 1973 , 3 6ff . ) z usammen .

1 4C-Daten :

Da s e inz ige v o r l iegende D a tum e n tsp r icht d en E rwa rtungen .

3 .3 .13

M iche lsberg

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch B i schhe im

-

Go ldbe rg , K r . Aa len . M iche lsbe rg ü be r M itte lneo l ith ikum u nd u n ter E ndn eo l ith ikum . S iehe u nter Go ldbe rg I .

-

E inze lne M iche lsberg-Scherben f i nden s i ch i n d en A ufschüttungen s chnurk e ram ische r G rabhüge l ( Großga rtach , K r . H e i lb ronn ; H e imbach , K r . F u lda : L ün ing 1 967 , 1 71 u nd N r . 4 5 ; N r . 8 5 ) .

-

Z u r S te l lung d es m it P fyn v ergese l lschafteten M iche lsberg s . u . u nd u nter P fyn .

N icht b e rücks ich t ig t we rden d ie u nk laren , v on S a lzburg - Ra inberg

( AU ;

H e l l

1 926 ;

s ch lecht d okumen t ie rten B efunde 1 944/50 ;

D r iehaus

1 960a ,

1 26f . ,

L ün ing 1 967 , 1 72 u nd N r . 2 15 ) , U rm itz , K r . K ob lenz ( Lün ing 1 967 , 1 71 ; v g l .

5 6

P ape 1 978a , 3 8 ) , H utberg b . Wa l lendorf , K r . Merseburg ( DDR ; L ün ing

1 967 ,

1 71 u nd N r . 1 96 ; v g l . P ape 1 978a , 3 9 A nm . 1 6 ) . s ow ie d er B euste rbu rg , K r . A lf e ld ( Lün ing 1 967 , 1 61f . ) .

I n d en

N iede r landen

( Hazendonk

- Mo lenaarsgraf )

S pä tmeso l ith ikum v om T yp Sw ifterbant u nd u n ter

l i egt

M iche lsberg

Hazendonk ( vg l .

ü ber

L ant ing/

Mook 1 977 , 6 4 ; 6 7 ; Da ten l iste 3 .3 .40 u nter " Sw ifterbant" u nd " Hazendonk" ) .

V erge se l lscha ftungen : s i ehe a uch S chussen r ied , S traßburg , B ischhe im , P o l l ing , C o rta i l lod u nd Abschn itt 3 . 3 .39 .

-

Hutbe rg b . Wa l lendo rf , K r . Me rsebu rg ( DDR ) .

J üngeres B aa lbe rg , S a lz-

münde u nd s pätes M iche lsberg ( V ) z usammen i n S ied lungsgruben ( Benesch 1 941) . E chte V e rge se l lschaftung? -

Wo lpe rtswende - S ch reckensee , K r . Ravensbu rg . I n S ied lungssch icht P fyn/ A lthe im u nd M iche lsbe rg . S . u . A lthe im .

D e r B efund v on Mayen - S aupe rg , K r . Mayen w i rd n ich t b e rücks icht ig t . H ier f and s i ch e ine M iche lsbe rge r ( ? ) S che rbe i n s chnurkeram ischem K on text ( Lul ing 1 967 , 3 34 ; P ape 1 978a , 4 0 ) .

T ypo log ie : s i ehe S traßbu rg , B ischhe im

I nne re G l iederung :

D u rch k omb ina t ionssta t i st ische Auswertung d e r

G ruben inha lte

v om

M iche ls-

b e rg b e i U nte rg rombach , K r . B ruchsa l , g ewann L ün ing ( 1967 , B e i lage 2 ) d re i S tu fen ( I I -V ) . D ie S tufen I I u nd V s i nd h or izonta lstrat igraph isch g etrennt , während I V ü ber d ie g esamte S ied lung s t reut . V o r d ie S tuf e n I -V s etzte L ün ing d ie S tufe I ,d ie d urch t ypo log ische N ähe z u

B ischhe im

t ypo log isch

g ekennze ichnet

m itte ls

i s t

g e sch lossener

( s .

d ort ) ,

Komp lexe

5 7

s ow ie

S tufe

I ,

d ie

e benfa l ls

umsch r ieben

i s t

( 1967 ,

8 2ff . ) .

A ls Reg iona lg ruppe p a ra l le l is ierte e r s ch l ieß l ich Munz ingen ( n icht z u v erwechs e ln m it

d e r

s t ichbandkeram ischen

Un tergruppe i n B aye rn , d ie

d ie

g le iche

B eze ichnung t räg t ) t ypo log i sch u nd a ufgrund v on Z usammenfunden i n G ruben m it d en S tufen I u nd I V ( 1967 , 9 1ff . ) .

D ie S trat igraph ie d e r S ied lung E hrenste in , K r . U lm , d eren k eram isches Mater i a l b i sher n icht a usre ichend v orge legt w urde , s o l l e ine A bfo lge v on S tufe I z u

I V

( Baupha se

1 /2

b zw .

3 /4 )

e rgeben

( Lün ing

1 967 ,

1 42

u nd

N r .

8 0 ) .

A l lerd ings h ande lt e s s ich um e ine S chussenr ieder S ied lung , i n d er d ie M iche lsbe rge r Wa re a l s t atsäch l icher o de r k u ltu re l ler I mpo rt a uftr itt .

Dagegen k ann d ie S trat igraph ie i n e inem

M iche lsberger G rabenwerk b e i I l s-

f e ld , K r . H e i lb ronn ( Koch 1 971, 6 0ff . ) , d ie e ine Ö sen le is ten- ( S tufe I ) u nd e ine Ö senk ranz f lasche ( S tufe I V ) d icht n ebene inande r , d ie z we ite j edoch i n e iner G rabene rwe iterung , e rb racht h a t , a uch a l s I nd iz f ür z e it l iche Nähe i n terpret i ert we rden .

D ie " Stra t igraph ie" v on K le inkems , K r . L ö rrach i s t ä uße rst zwe ife lhaft ( Lun ing 1 967 , 9 4f . u nd N r . 1 67 ) .

An d er s t r ikt c hrono log isch v erstandenen S tufenfo lge r egte s i ch b a ld K r it ik ( besonde rs Mauser Go l ler 1 969 , 6 5ff . ) . Während s i e n ur n och e in ä l teres ( I / I I ) u nd j üngeres ( I I -V ) M iche lsberg - l e tzteres m it R eg iona lgruppen - u nters ch ied , g eht n euerd ings W i l lms ( 1982b , 4 4ff . ) v on d re i A bschn itten a us ( I / I I I I -I V/V ) . S o lange e s j edoch a n a ussagekräft igen B efunden mange lt , s i nd a l l d iese V ersuche e ine r U nterg l iederung meh r o der w en ige r h ypothet isch ( s . u . ) .

1 4C-Dat ierung :

F ür e ine

A na lyse w urde

G ruppen g e te i lt ( Abb . 1 6 ) :

d ie

Gesamtmenge

.

5 8

d er

M iche lsberg-Daten

i n z we i

NW

U. . O H M I •.. ‚n 3 11 1 1 1 l ä 1 1 1 3 1 1 13r 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3 1 13C 1 13 13

1 6

2

0 0 t o L o

0 0 4 n

0 0 N t n

Z en tra l

GO 0 0 e o

0 t o

0 0 t o

P

P roben m i t B ln- /GrN- / Hv- Num mer ( ob . D iag ra m m

H

H u tberg (Wa l lendorf , DDR )

K

K os te r ,-

F

F ranzös . Messungen ( unt . D iagra m m

D ie e rste ( "Zentra l" ) umfaßt D a ten a us d em z entra len V erbre itungsgeb iet u nd a l s A usnahme e in Da tum a us M i tte ldeutsch land ( Hutberg , S tu fe V ) . D ie z we ite G ruppe

( "NW" )

e nthä lt

Da ten

a us

d e r

n ordwest l ichen

P e r iphe r ie

( Be lg ien ,

C oesfe lde r P la tte ) . A uffä l l ig

i s t

b e i

G ruppe

1 d ie

h ohe

A usre ißerquote .

B etroffen

s i nd

a l le

f ranzös ischen Messungen s ow ie e in ige Da ten d e r K o s la r-Se r ie . D ie D a ten d er G ruppe 2 s i nd n och n ach d em A u ssche iden d e r A usre iße r b re it g estreut u nd i m c a l ib r ierten

M itte l

E rfah rungen m it

d eut l ich j ünger

d er

r atsam e rsche inen ,

G enau igke it

a l s

G ruppe

f ranzös ischer

1 ( vg l .

A bb .

6 8 ) .

Me ssungen l i eßen

S ch lechte e s

j edoch

j ene Messungen z u mark ieren , d ie v on r out in ierten L abors

a usgefüh rt w urden ( B ln,

G rN, H v-Numme r ) . S ie e rgeben e ine w e itgehende

O be re inst immung m it G ruppe 1 . D ie j ünge re D at ie rung d es n o rdwest l ichen M iche lsberg k ommt a l so n u r u nter d e r A nnahme k orrekter Me ssungen d urch b e lg ische u nd f ranzös ische L aborator i en z ustande .

D ie O berprüfung d e r i nneren G l iederung e rwe ist s i ch a l s b esonders p rob lemat i sch ( Abb . 1 7 ) . A bb . 1 7a umfaß t d ie A uswe rtung d er g e samten D a ten f ür z entra les M iche ls b e rg .

5 9

D ie i n A bb . 1 7b z usammengefaßten D aten f ür S tufe I b e inha lten n icht d ie Ko s la r-Se r ie ,

d eren

Da t ierung

m it

S tufe

I / I I

a ngegeben

i s t

u nd

d ie

v on

v o rnhe re in s tark s t reut . I h re B erücks icht igung w ürde d en Med ian s tark z um J üngeren h in v ersch ieben . T rotzdem f ä l lt d er Med ian f ür S tufe I s chon m it d em d er G e samtda ten f ür z entra les M iche lsberg z usammen - e in E rgebn is , d as i m V erg le ich z u a nderen i nneren

G l iede rungen

( vg l .

T r ichterbeche r

N ordgruppe

- M itte lneo l ith ikum ,

E inze lgrabku ltu r , S tandfußbeche r ) u ngewöhn l ich i s t .

S tufe I I w ird d u rch Me ssungen a us d em B e re ich d e s n o rdwe st l ichen M iche ls b e rg ( ohne b e lg ische u nd f ranzös ische D a ten ; Abb . 1 7c ) s ow ie D aten a u s d er B aupe r iode 1 /2 i n E hrenste in ( Abb . 1 7d ) r epräsen t ie rt . N ur l e tztere e ntsprec hen i n e twa d en E rwa rtungen .

S tu fe I V w ird d u rch zwe i

Messungen a u s d em

z en tra len V erbre itungsgeb iet

( Abb . 1 7e ) u nd w iederum Messungen a us E hrenste in ( Abb . 1 7f , B auper iode I ) umschr ieben .

Auch

h ier

e rsche inen d ie

D aten

a us

E hrenste in

z utreffender ,

o bwoh l d a rauf h ingew iesen we rden muß , d aß z we i Da ten z u r B e rechnung v on Abb . 1 7e z u wen ig s i nd , um e in v e r läß l iche s E rgebn is z u e rz ie len .

T ro tz d ieser E inschränkung i s t a l s E rgebn is f e stzuha lten , d aß e ine S tufenabfo lg e n u r u nter d er A nnahme e iner s ehr g roßen A nzah l v on F eh lda t ie rungen o der f eh lerhaften P robenzuwe isungen a b le itba r i s t . D iese b eträfe d ann d ie S tufen I I u nd I V m it a ussch l ieß l ich E h ren ste ine r Da ten . Da e s s i ch h ier w ie e rwähnt um e ine S chussen r ieder S ied lung m it e inze lnen M iche lsbe rge r F ormen h ande lt ( Daten s . u . S chussenr ied ) , i s t v or e iner v era l lg eme ine rnden I n terpretat ion V o rs icht g ebo ten .

6 0

C

b I c o I A

I c z L i z i n

I O 0 4 1

!

I

C :

0 C D

' N

L i 1

0

I

I

0 0

. 0

0 0

,C 3

B p

v .C hr . 3 800 r-

4 000 -

4 200 _

L_ J

4 400 1 7

E in

a M I

b esonderes

P rob lem

s te l lt

d as

m it

P fyn

b zw .

P fyn/A lthe im

v ergese l l-

s chaftete s päte M iche lsberg ( I V/V ) d er " Bodensee-Gruppe" d ar ( vg l . Abschn itt 3 ,3 .38 .6 u nd 3 .3 .16 ) . E s i s t n ach 1 4C- u nd D end roda ten ( s . Abb . 5 7 ; 6 6 ; 6 8 ) w esent l ich j ünge r a l s d a s z en tra le M iche lsbe rg i m Rhe inta l . E n twede r i s t a l so d as s pä te M iche lsberg d o rt n och n ich t a usre ichend d a t iert , o de r d ie B odenseeg ruppe i s t a l s e in b esond e res P hänomen i m R ahmen d e r P fyner Ku ltu r z u b e trachten ( " nach lebendes M iche lsbe rg" ) .

T a tsäch l ich s te l lt s i ch d ie F rage , w e lche k u ltu re l le E rsche inung i m

R he inta l

m it d em s chwe ize r ischen P fyn p a ra l le l is iert w e rden muß . M iche lsbe rg

I V

e rsche int

- d urch

E hrenste in

d at iert

- m it

f rühem

P fyn

g le ichze it ig . S tu fe V i s t i m Rhe inta l n u r s ehr s chwach v ertreten u nd k önnte

6 1

a l s e inze lne S tufe k aum d en v e rb le ibenden c h rono log ischen Rahmen a usfü l len ( Lün ing

1 967 ,

T af .

1 00 ) .

S ie

i s t

i m

f rag l ichen

G eb iet

n icht

1 4C-dat iert .

D ie Munz inger G ruppe w ird e inerse its m it S tufe I/ IV p ara l le l is iert , a nderers e its

s i nd

C orta i l lod

j edoch

c lass ique

f e stste l lba r . k er ns ,

s tarke

E ine

B ez iehungen

b zw .

t ard if

( i n

L ün ing

1 967 ,

P fyn

E rgo lzw i l

V ergese l lschaftung

K r . L ö rrach :

z u

v on

9 4f . ;

( W in inge r 5 :

Munz ingen

Wyss u nd

1 971 , 1 976 ,

1 04f . ) 7 6f f . ,

Corta i l lod

2 70f . ) b estät igt d iese

u nd 1 05 )

( K le in-

V erb indungen .

D ies würde b edeuten , d aß a uch d ie S tufen I u nd I V z e itg le ich m it P fyn u nd Co rta i l lod s i nd - wa s a nge s ichts d e r

1 4C-Da ten r echt u nwah rsche in l ich i s t ,

o de r a be r , d aß d ie P a ra l le l is ierung v on Munz ingen m it d en S tufen I u nd I V n icht z utr if ft .

Z usammenfassend :

E s i s t b e im d erze it igen F o rschungsstand n icht s i nnvo l l , d ie S tuf e n I- V a l s z e it l ich a ufe inanderfo lgend z u b e trachten . I m V erg le ich m it 1 4C- u nd D endrod a t ierung r uft d iese K onzept ion

mehr

W ide rsp rüche h e rvor ,

a l s d aß s i e

z u

e inem ü berschaubaren E ntw ick lungsmode l l f ür d as s üdwestdeutsche J ungneo l it h ikum f üh rt .

D ie B ez iehung M iche lsberg - P fyn muß i m w esent l ichen a ls e in c hrono log is ches F o lgeve rhä ltn is g ewe rtet we rden ( vg l . A bb . 6 6 u nd 6 8 ) . Wäh rend M iche lsberger E lemen te i n d e r P fyner K u ltu r d es B odenseegeb ietes w e iter leben

( "Bodenseeg ruppe" ) ,

i s t

u nk la r ,

w e lche r

k u ltu re l le

Rhe inta l d er M iche lsbe rge r Ku ltur f o lgt u nd P fyn p ara l le l l i egt . e rster L in ie a n d ie

K omp lex

i m

F l ier i s t i n

Munz inger G ruppe z u d enken , d ie z war B ez iehungen z u

M iche lsbe rg a ufwe ist , n och d eut l icher j edoch a n P fyn u nd Co rta i l lod ( t ard if ) a nknüp ft . A uch d ie a uffa l lenden

t ypo log ischen

Ä hn l ichke iten z w ischen

d em d än ischen F rühneo l ith ikum ( Becke r

Munz ingen u nd

1 961 , 6 00f . ) p assen a usgeze ichne t i n

d iesen n euen c hrono log ischen Rahmen ( vg l . A bb i ldung 6 8 u nd 6 9 ) .

6 2

" öst l iches M iche lsbe rg"

K e ram ik M iche lsberger A rt s t reut s ehr s tark b i s i n d en O s ten d es A rbe itsgeb ietes . F unde s i nd u .a . a u s d em S a lzbu rge r Raum , S üdbaye rn ( s . u . P o l l ing ) , M i tte ldeutsch land ( s . o . ) s ow ie B öhmen ( s . d o rt ) b ekann t .

D ie F rage , o b e s s i ch h ierbe i um e chte Aus läufer v on M iche lsberg h ande lt o der l ed ig l ich um Ana log ien f unkt iona ler A rt , l äßt s i ch mög l iche rwe ise n icht f ü r j edes T e i lgeb iet g le ich b eantworten ( zur D iskuss ion v g l . B ehrens

1 969b ;

H achmann 1 973 ; L ün ing 1 972a ; L icha rdu s 1 976 , 1 46ff . ) . D azu f eh len u .a . a uch B efunde c h rono log i sche r A rt . D a s 1 4C-Datum f ür s pätes M iche lsbe rg ( V ) v om Hutberg b . Wa l lendorf f ügt s i ch i n d en z e it l ichen Rahmen f ür z en tra les M iche lsbe rg ( s . o . ) . F ü r d en m it P o l l ing ( s . d o rt ) v e rgese l lscha fteten T u lpenbeche r d e r S tufe I l i egen d ie zwe i v orhandenen Da ten z u s pä t .

3 .3 .14

S chussenr ied

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch S chw iebe rd ingen , A ichbüh l

-

G o ldbe rg , K r . Aa len . S chussenr ied ü ber M itte lneo l ith ikum u nd u nter E ndn eo l ith ikum . S iehe u n ter Go ldbe rg I .

V e rge se l lscha ftungen : s i ehe a uch A ichbüh l

-

L auterach , K r . E h ingen . A ichbüh ler

Ampho re i n S chu ssen r iede r

S ch icht

( Taute 1 966 , 4 83ff . ) . -

E h renste in , K r . U lm . M iche lsberger Ke ram ik ( S tufen I u nd I V ) i n S chuss en r iede r S ied lungssch ichten ( Lün ing 1 967 , 1 42 u nd N r . 8 0 ) .

6 3

T ypo log ie :

G enann t we rden B ez iehungen z u J ordansmüh l ( Mauser-Go l le r ( W in ige r

1 971,

1 09f . ) u nd

b e sonde rs

L utzengüet le

1 969 , 7 7 ) , P fyn

( Mauser-Go l ler

1 969 ,

8 4 ;

u nd

v or

L ün ing 1 967 , 1 43ff . ) .

1 4C -Dat ierung :

B e sonde rs

d urch

d ie

E hrenste in-Ser ie

a l lem h omogen d a t iert ( Abb .

i s t

S chussenr ied

a usre ichend

1 8 ) . I n d en D aten v on E hrenste in s p iege lt s i ch

d ie ö rt l iche S tra t ig raph ie ( Baupha sen

1 /2 u nd 3 : Abb .

1 7d

u nd

f ) s eh r g ut

w ide r . N ach A ussage d e r Daten e ndet S chussenr ied z u r g le ichen Z e it w ie

M iche ls -

b e rg .

1 8 5 500

3 .3 .15

4 800 8 .P

P o l l ing

S tra t ig raph ien :

-

Go ldbe rg , K r . Aa len . P o l l ing ü be r M itte l- u nd u nter E ndneo l ith ikum . S iehe u nter Go ldbe rg I I .

6 4

V erge se l lschaftungen :

-

P o l l ing , K r . We i lhe im . M iche lsberger T u lpenbecher ( S tufe I ) i n P o l l ing S ied lungssch icht ( Lün ing 1 967 , 1 45 Anm . 2 70 ; 3 30 N r . 5 ) .

1 4C-Dat ierung :

D ie z we i v e rfügba ren D aten l i egen d icht b e ie inande r , f a l len j edoch , g emessen am M iche lsbe rge r I mpo rt , z u j ung a u s ( vg l . Abschn itt 3 . 3 .13 " Ös t l iches M iche lsb e rg" ) .

3 .3 .16

A lthe im

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch Münchshöf e n

-

Wo lpe rtswende - S ch reckensee , K r . Ravensburg . P fyn/A lthe im-M ischkomp lex ( s . u . ) m it M iche lsbe rge r Komponen te u n ter H o rgen . Ho rgen s e iners e its u nter Go ldbe rg I ( Sch l ichthe r le 1 984 , 2 7 ; 1 7 Abb . 5 ) .

De r

B efund

v on

Alzburg

- Ra inberg

( AU ;

He l l

1 926 ;

1 944/50 )

s che idet

a ufgrund d e r u n s iche ren B efunds itua t ion a us ( s . a . M iche lsbe rg ) .

V erge se l lscha ftungen :

-

A lthe im , K r . L andshut . Zwe i S che rben d er b öhm ischen B aa lberger G ruppe i n e iner B efest igung d er A lthe ime r K u ltur ( Dr iehaus

1 960a , 7 4 ; T af . 8 ,

1 2 .14 ) . -

P fyn/A lthe ime r M ischkomp lexe s i nd a us Oberschwaben b ekannt ( Sch l ichth e r le 1 984 , 2 7ff . , 2 5 A bb . 9 ) .

6 5

T ypo log ie :

B ez iehungen

z u

P fyn ,

S chussenr ied

u nd

M iche lsberg

s te l lt

D r iehaus

h eraus

( "No rda lp ine r K re is" ; 1 960a , 1 39ff . ; 1 60ff . , 2 09ff . ) .

1 4C-Dat ierung u nd Dend roch rono log ie :

P fyn/A lthe ime r M ischkomp lexe s i nd i n Oberschwaben &ndrochrono log isch d at i e rt ( Abb . 5 7 ) . Danach f ä l lt d as e inz ige p ub l iz ierte 1 4C-Datum z u a lt a u s u nd i s t mög l icherwe ise M iche lsbe rg z uzuo rdnen . Zwe i

b i sher

u npub l iz ierte

1 4C-Ser ien

l i egen

m it

i h rem

I n terquart i lbere ich

z w ischen c a . 4 850 - 4 750 B .P . ( ca l ibr iert c a . 3 750 - 3 450 v . C hr . ) u nd d am it i m B e re ich d er D endroda t ie rung ( Vo rtrag B .S . O ttaway am 2 9 .5 .1985 a u f d er T agung d e r A ltertumsve rbände i n D e tmo ld ) .

3 .3 .17

Mondsee

B isher s i nd n u r t ypo log i sche V e rknüp fungen mög l ich . D anach e rg ib t s i ch ü ber d ie F orm v on K up fe rf lachbe i len ( D r iehaus I 960a ; 19 ; 1 33 ) u nd K naufhammerä xten ( Ruttkay

1 981,

2 72 ; 2 76 Abb .

F urchenst ichve rz ierung

z um

T ypus

1) e ine R etz ,

V e rb indung z u

B aa lbe rg

s ow ie

A lthe im ,

ü ber

T r ich te rbeche r

-

F rühneo l ith ikum ( d ies . 1 981, 2 71f . ) . We itere V erb indungen b e treffen J ev i ov ice C 1 , f rühes B aden u nd Cham ( d ies . 1 981, 2 77f . ; 2 82ff . ) .

1 4C-Dat ierung :

D ie e t wa s s t reuenden D a ten ( Abb . 1 9 ) s che inen d iese V erb indungen z u b estät ig en , a l lerd ings n icht i m S inne v o l lkommener Z e itg le ichhe it ( vg l . Abb . 6 7 ; 7 0 ; 7 1) .

1 9

4 200BP

5 000

6 6

3 .3 .18

B aa lbe rg

S tra t ig raph ien :

-

L andsbe rg

- S p i tzbe rg ,

S aa lkre is

( DDR ) :

S chnurkeram isches

G rab

s tört

B aa lbe rge r G rab ( M i ldenbe rge r 1 953 , 3 5f . ) . -

B aa lbe rge , K r . B e rnbu rg ( DDR ) . S chnu rke ram ische N achbestattung i n B aa lb e rge r G rabhüge l ( Hö fe r 1 902 , T a f . 4 ; M i ldenbe rge r 1 953 , 2 3ff . ) .

-

H ohen-Dachsbe rg ,

S aa lkre is

( DDR ) .

Abfo lge

B aa lberg

- S chnurkeram ik .

A l lerd ings n ur k urze N o t iz b e i G r im m ( 1940 , 4 03f . ) . -

Ha l le - D ö laue r He ide ( DDR ) . G rabhüge l 1 2 . Ab fo lge B aa lbe rg - S chnurker am ik ( Beh ren s/Sch röter 1 981, 7 8ff . ) :

-

Cörm igk , K r . B e rnbu rg ( DDR ) . Ab fo lge B aa lberg - S chnurkeram ik/Schönf e ld ( M i ldenbe rge r 1 953 , 2 7 ) .

F o lgende B efunde h a lten e ine r O be rprüfung n icht s tand :

A b fo lge B aa lbe rg - S a lzmünde -

Ca rsdorf , K r . B o rna ( DDR ; v g l . d azu P reuss 1 966 , 6 3f . ) .

A bfo lge -

B aa lbe rg

S a lzmünde

- Wa ltern ienbu rg/Be rnbu rg

- S chnurkeram ik

L andsbe rg - S p itzbe rg , S aa lk re is ( DDR ; M i ldenberger 1 953 , 3 5f . , v g l . d azu P ape 1 978a , 6 3 ) .

A bfo lge B aa lbe rg - Wa lte rn ienbu rg/Be rnbu rg

-

L a tdo rf

- S p i tzes

H och ,

K r .

B ernburg

( DDR ) .

D azu

k r it isch

B ehrens

( 1965b , 1 8 ) . -

B öh len - Z e schw itz - H a rth , K r . L e ipz ig ( DDR ) . Z uwe isung d e r K eram ik z u Wa ltern ienbu rg/Be rnbu rg n icht s iche r ( M i ldenberger 1 953 , 2 6 ) .

-

B aa lbe rge ,

K r . B e rnbu rg ( DDR ) .

E s e x ist ie rt

k e ine

S tra t ig raph ie :

b e ide

G räbe r b ef inden s i ch a uf g ewachsenem B oden ( Höfe r 1 902 , T a f . 4 ; M i ldenb e rge r 1 953 , 2 3f . , P ape 1 978a , 6 2 ) .

6 7

-

L a tdo rf - P oh lsberg , K r . B ernburg ( DDR ) . ( M i ldenberger 1 953 , 3 8f . ; d azu P ape 1 978a , 6 2f . ) .

Ab fo lge B aa lbe rg - Kuge lampho ren

-

B aa lbe rge ,

K r .

B ernburg

( DDR ) .

G rabhüge l

l i egen

a uf

g le iche r

H öhe .

Ke ine s t rat igraph ischen B eobachtungen ( Höfer 1 902 , T af . 4 ; M i ldenberger 1 953 , 2 0f . ; P ape 1 978a , 6 4 ) . -

Ka lbs r ieth - De rff l i nge r Hüge l , K r . A rtern ( DDR ) . G raban lagen a uf g ewachsenem B oden n ebene inander ( Mö l le r 1 912 , T a f . 1 ; M i ldenbe rge r 1 953 , 3 2f . ) .

-

L a tdo rf - P oh lsbe rg , K r . B e rnbu rg ( DDR ; M i ldenbe rge r

1 953 , 3 8f . , d azu

P ape 1 978a , 6 4 ) . -

Go tha , K r . Go tha ( DDR ) . Ko l lekt ivg rab . B aa lberger Ke ram ik n icht g es ic he rt ( M i ldenbe rge r 1 953 , 2 9 ) .

-

Ha l le - D ö lauer He ide - B ischofsw iese , K r . Ha l le ( DDR ) . G rabgrube m it B aa lbe rge r Ke ram ik . E twa s o be rha lb i n d e r F ü l lung e ine s chnurkeram ische Ampho re m it K uge lampho ren-Muster . G le ichze it ig o der j ünger a ls B aa lb e rg ( Sch röter 1 966 ; P ape 1 978a , 6 4 ) .

Ab fo lge B aa lbe rg

-

S chnu rke ram ik ( s iehe a uch o ben )

Ka lbsr ieth - De rff l i nge r Hüge l , K r . A rtern ( DDR ) . D er B efund l äßt k e ine b e st immte Ab fo lge e rkennen . A uch e ine umgekeh rte Ab fo lge i s t d enkbar ( Mö l ler 1 912 , T a f . 1 ; M i ldenbe rge r 1 953 , 3 2f . ; P ape 1 978a , 6 3 ) .

-

F re ienbe ss ingen , K r . S ondershausen ( DDR ) . H üge l 1 /65 . S chnurkeram ische T o tenhütte s o l l B aa lbe rge r G rabhüge l ü berschne iden . A l lerd ings l i egt k e in e t yp ische B aa lbe rge r Ke ram ik v o r ( Möbe s 1 983 , 5 0f . ) .

6 8

V e rge se l lscha ftungen : s i ehe a uch T r ichterbeche r ( Rosenhof-Komp lex ) , Rössen , G a te rs leben , M iche lsbe rg , A lthe im .

-

B e r l in

- R udow .

B aa lberger

d i rekt

n ebene inander .

G rab?

Ampho re ( Dorka

u nd

K uge lampho re

1 961 ,

3 3f .

A bb .

4 ;

u nbeschäd igt

1 32f .

T af .

1 4 ;

P reuss 1 966 , 5 5f . ) . -

D iebz ig , K r . Kö then ( DDR ) . I n Hausgrube I 5 B aa lberger u nd 2 Kuge lamp ho ren-Gefäße .

I n

G rube

I I

j edoch

n ur

B aa lberger

Keram ik .

B efund

z we ife lha ft ( Preu ss 1 966 , 5 6 ; 1 41ff . N r . 1 61) .

E in i n teressantes L icht w i rft d e r Z u sam menfund v on B üden , K r . B u rg ( DDR ) a uf d ie B ez iehungen z u r f rühen T r ichterbeche rku ltu r . Da s G rab e n th ie lt e ine v ierhenk l ige B aa lberger Amphore ä hn l ich e inem 1 4C-dat ierten G efäß a us Ros enhof

( vg l .

E r läuterungen

z u

Ka rte

6 u nd

Abschn itt

3 .3 .26 .2 )

T r ichterbeche r m it s enk rechter R itzverz ierung a uf d em

u nd

e inen

B auch s ow ie p last i-

s chen L e isten u n ter d em H a lsansatz ( Böttche r 1 982 ) .

D ie f rühe T r ichterbeche rku ltu r i s t i n d e r n o rddeutschen T iefebene ( i nsbesonder e i n Meck lenbu rg i n i h rem V erhä ltn is z u B aa lberg ) s ch lecht d ef in iert , s o d aß d ieser B efund e rst e inma l k ommen tar los v erg le ichbaren Z u sammen funden a us Meck lenburg z u r S e ite g e ste l lt werden muß , d ie e benfa l ls e ine V e rb indung z ur ( f rühen? ) B aa lberger K u ltu r M itte ldeutsch lands a ndeuten ( Mo ltzow , K r . Waren ( DDR ) :

P reuss

P renz lau N i l ius

1 966 ,

( DDR ) :

1 971,

9 2

N i l ius

N r . 1 971,

2 3 ; 14

N i l ius N r .

1 971, 1 6 ;

1 00

N r .

Z arrenth in ,

7 5 ; K r .

N euenfe ld , Dem m in

12 N r . 3 8 ; Me lzow , K r . P renz lau ( DDR ) : N i l ius

1 971,

K r .

( DDR ) : 14 N r .

1 5 ) .

I n G rünz , K r . P asewa lk ( DDR ) l i egt e ntgegen s che in l ich

k e in

Z usammenfund

B aa lbe rg

d u rch S chnurke ram ik g estö rtes B aa lbe rge r 5 6 ; 9 8 N r . 4 1) .

6 9

P ape ( 1978a ,

- S chnu rke ra rn ik G rab ( Ge is ler

6 3 ) h öchstwahrv or ,

s onde rn

1 964 ; P reuss

e in

1 966 ,

T ypo log ie :

V e rb indungen e x ist ieren z u J ordansmüh l ( Preu ss u nter

B öhmen ) ,

Gaters leben

( zu letzt

1 957 , 2 02f . , 2 12 ; s i ehe a uch

L ichardus

1 976 ,

1 44 )

u nd

S a lzmünde

( " jünge res B aa lbe rge" n ach M i ldenbe rge r 1 953 , 5 3f . ) .

Obe r d ie G ruppe d e r F lachen Hammeräxte w e rden B aa lberg , f rühe T r ichterbec he rku ltu r ( dän isches F rühneo l ith ikum ) , T r ichterbecher-Nordgruppe ( M itte lneol i th ikum I ) u nd S a lzmünde i n B ez iehung z ue inander g esetzt ( zusammenfassend b e i P ape 1 978a , 5 5 ; z u letzt W i l lms 1 982a ) .

I nne re G l iederung :

E ine A na lyse d es

G räbe rfe ldes v on Z auschw i tz , K r . B ö rna ( DDR ) e rbrachte

k omb ina t ionsstat ist isch zwe i

A usstattungsg ruppen ,

d ie

s i ch a uch

h or izonta l-

s t ra t ig raph isch v one inande r a bsetzen ( L icha rdus 1 976 , 1 02ff . ) . D iese a ls ä l teres ( A ) u nd j üngeres ( B ) B aa lbe rg b eze ichneten G rupp ierungen s o l len

i n

P o l leben ,

( L icha rdus

1 976 ,

K r .

18 ;

E is leben

( DDR )

s t rat igraph isch

ü bere inander l iegen

1 25 ) -e in B efund , d er v on Kaufmann ( 1981 , 2 42 ) u nd

B akke r ( 1981, 7 6 ) b ezwe ife lt w i rd .

A ufgrund d e r t ypo log ischen N ähe v on S tufe A z u Ga ters leben ( Dre ig l iedr igke it d er Gefäße ) b e s itzt d ieser G l iede rungsve rsuch e ine g ew isse P laus ib i l i tät . A nder erse its we rden d am it a be r a uch n eue P rob leme a u fgewo rfen : R undbauch ige G efäße , d ie i n e inem f rüheren t ypo log ischen G l iederungsversuch ( Preuss 1 966 ) d er ä lteren S tufe z ugew iesen w urden , f i nden s i ch b e i L ichardus i n S tufe B . Wenn a uch P reuss s e ine rze it v on e twa s a nderen c hrono log ischen V o rste l lungen a usgegangen war ,

z e igt

d och

e ine d urch

1 4C-Me ssungen

s ehr

f rüh d a t ierte r undbauch ige B aa lbe rge r Amphore i n R osenhof , K r . O stho lste in ( s .u .

u nd

Abschn itt

3 . 3 .26 .2 ) ,

d aß

F o rmen ,

d ie

d er

S tufe

B n ahe

s tehen ,

d urchaus s chon i m c h rono log i schen Umfe ld d e r G a ters lebener G ruppe e x ist iert en . E ine

ü ber

d agegen

1 4C-Me ssungen e rwartungsgemäß

e in

B aa lbe rge r

T r ichterbecher

P e r iode I ; v g l . Abschn itt 3 . 3 .26 .1) .

7 0

a us

d a t ierte H üde ,

F orm K r .

d e r

S tufe

D iepho lz

B i s t

( Dümmer ,

E ine L ösung d e r W ide rsp rüche k önn te s i ch d a raus e rgeben , d aß S tufe A , d ie i m V e rg le ich z u Ga terse lben u nd S tufe B n ur s eh r ( L icha rdus

1 976 , 9 3 A bb . 3 ; 1 30 A bb . 4 9 ;

w en ige F undpunkte

umfaßt

1 27 A bb . 4 7 ) , mög l icherwe ise i m

c h rono log ischen Umfe ld d e r G aters lebener G ruppe n ur k u rze Z e it e x ist ierte . Dam it e rgäbe s i ch e ine s ehr l ange Z e itdauer f ür S tufe B , s o d aß d er B egr iff " j ünge res

B aa lbe rg"

n icht

meh r

g erechtfert igt

e rsche int

u nd

e ine

w e itere

G l iede rungsmög l ichke it a bgewa rtet w e rden muß .

1 4C-Dat ierung :

D ie A na lyse d e r Da ten e rg ibt z we i d eut l ich g e trenn te G ruppen . D ie w e itaus g röß te

Z ah l

d er

Dat ierungen ,

d a run ter

e ine

R e ihe

v on

b öhm ischen

P roben

( Baa lbe rg B n ach L ichardus ) f ä l lt i n e inen j üngeren A bschn itt u nd i s t z e itg le ich

m it

G ruppe

d er

Da ten ,

d ie

f ür

B aa lbe rge r

S a lzmünde

Daten

( "BAA" )

v or l iegen i s t

( Abb .

a ufgeführt ;

2 0 ;

n ur

" SZM"

d ie

j üngere

S a lzmünde ) .

L e ide r i s t b e i l e tzteren d ie a rchäo log ische Z uwe isung n icht g anz s i cher u nd k ann e benfa l ls B aa lberg b etreffen . A us d iesem G rund werden f ür d ie E rm ittl u ng d e r a bso luten Z e itste l lung b e ide Da tenmengen z usammengefaßt .

Fn

ns z m

2 0

BAA 4 500 B P

5 000 H P

Hu tberg P rag

D a s f ür S a lzmünde e rz ie lte , d ementsprechend u ns ichere E rgebn is e ntspr ich t i n e twa d en a rchäo log ischen E rwa rtungen ( vg l . Abb . 7 0 ; s . u . S a lzmünde ) .

Z u rück z u B aa lbe rg : Zwe i

d er

v erfügbaren

D aten

w e isen

e in

s ehr

h ohes

A lter

a uf .

B e i

d er

Q uenstedter P robe ( KN-2864 ) i s t d ies mög l icherwe ise a uf d as h ohe E igena lter d e s P a l isadenho lzes z u rückzufüh ren , a us d em s i e s tammt . D agegen i s t d a s Da tum a us R osenhof , d a s e ine B aa lbe rge r Amphore i n f rühem T r ichterbecher-Kontext b etr ifft , d u rch z ah lre iche Messungen a us d er g le ichen

7 1

S ch icht a bges ichert . E s l i egt d esha lb n ahe , d ie D aten d er R osenhof a -Sch icht z u e ine r e rsten , n och u ngenauen z e it l ichen Umsch re ibung e ines ä l te ren B aa lb e rge r Abschn ittes z u v e rwenden . D ie B eze ichnungen " ä lteres" u nd " j ünge res" B aa lbe rg i n A bb . 7 0 s i nd a l so n icht d eckungsg le ich

3 .3 .19

m it

d en

S tufen

A

u nd

B i m

S inne

v on

L icha rdus

( s .o . ) .

S a lzmünde

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch B aa lbe rge

-

Kött ichau , K r . Hohenmö lsen ( DDR ) . S a lzmünde u nter S chnurke ram ik ( B i ll i g 1 962 ) .

-

Ha l le - D ö laue r He ide , K r . Ha l le ( DDR ) . G rabhüge l 6 . B efund w ie o ben ( Beh rens/Sch röter 1 981, 6 8ff . ) .

-

B öh len - Z e schw itz - Ha rth , K r . L e ipz ig ( DDR ) . H üge l . 5 S a lzmünde u nter Kuge lampho ren ( M i ldenbe rge r 1 952 ; 1 953 , 2 5f . ; P ape 1 978a , 6 4 ) .

F o lgende B efunde h a lten e ine r O be rprüfung n icht s tand :

A b fo lge S a lzmünde - Wa ltern ienbu rg/Be rnburg

-

S cho rtew itz , K r . Köthen ( DDR ) . 1 S a lzmünde r G räbe r g rupp ieren s i ch um e in

Ganggrab

m it

B e rnburge r

K e ram ik .

B efundes b e l ieb ig umkeh rba r ( Schu lze

D ie

Ab fo lge

1 929 , T af .

i s t

a ufgrund

1 5 ; F ischer

1 952 ,

d es 1 64 ;

a be r : .1 80 Abb . 5 ; M i ldenbe rge r 1 953 , 4 1f . ; P ape 1 978a , 6 0 ) . O ld is leben , -

He i l igentha l

K r .

A rtern ( DDR ; v g l . z usammenfassend

- S ehr ingsberg ,

Dokumen tat ion

v on

N ik la sson

K r .

H ettstedt

( 1925 ,

6 5f f . )

( DDR ) . i s t

P ape

1 978a ,

6 0f . ) .

D er

B e r icht

o hne

u nk lar .

E s

h ande lt

s i ch

mög l icherwe ise um e in z e rstörtes Ko l lekt ivg rab ( F ischer 1 952 , 1 80 Abb . 5 g ibt e ine S tra t ig raph ie a n ; v g l . j edoch M i ldenberger 1 953 , 5 5 u nd z usammenfassend P ape 1 978a , 6 1) . -

L andsbe rg - S p i tzbe rg , S aa lkre is ( DDR ; v g l . P ape

7 2

1 978a ,

6 1

A nm .

2 4 ) .

A b fo lge S a lzmünde - S chnu rke ram ik

-

H utbe rg b . Wa l lendorf ,

K r .

Merseburg ( DDR ) .

K r it ische

D iskuss ion d er

B efunde b e i P ape ( 1978a , 3 9 A nm . 1 6 ) .

V e rge se l lscha ftungen : s i ehe a uch M iche lsbe rg

-

Zwebendo rf , S aa lk re is ( DDR ) . T ro ldeb je rg-Fred sga rd-Axt ( Tr ichterbecherN o rdg ruppe , M itte lneo l ith ikum I ) i n S a lzmünde r F lachg rab ( He rfe rt 1 962 , 1 099 ; 109 N r . 2 0 ) .

-

H utbe rg b . Wa l lendo rf , K r . Me rsebu rg ( DDR ) . B efund w ie o ben ( Ebbesen 1 975 , 2 01f . ) .

-

S eebu rg , K r . E is leben ( DDR ) . Ko l lekt ivgrab m it S a lzmünder u nd Wa ltern ienbu rge r Keram ik s ow ie t ypo log ischen Obergangsformen ( Gr imm

1 938 ,

8 5f . ) .

F o lgende B efunde h a lten e ine r Obe rp rüfung n icht s tand :

Z u sammenfunde S a lzmünde - Wa ltern ienbu rg/Be rnburg

-

B u rg , K r . B u rg ( DDR ) .

R e ine

Wa ltern ienbu rg/Be rnbu rg-Ke ram ik ( Gr imm

1 938 , 9 8 N r . 3 8 ; T a f .1 , 3 ; K nö l l 1 955 , 4 3 ; P ape 1 978a , 6 ]; v g l . S prockhoff 1 938 , T a f . 5 8 , 3 .6 ) . -

K l ietzen , K r . Köthen ( DDR ) . G rube . S a lzmünde r K eram ik f rag l ich ( N ik lass on 1 925 , 1 7f . , T a f . 1 6 ) .

-

H e i l igentha l -S eh r ing sbe rg , K r . H e ttstedt ( DDR ; s . u . S trat igraph ie ) .

T ypo log ie :

-

N iede rbösa , K r . S onde rshausen ( DDR ) .

Wa ltern ienburger T o tenhüt te

t ypo log ischen B ez iehungen z u S a lzmünde ( Feuste l/U l lr ich

7 3

1 964/65 ,

m it 1 21) .

We itere B ez iehungen z u 1 77f . ) ,

B ehrens

e rwähnt

( 1973 ,

b e re its

Wa ltern ienburg 8 9ff . ) ,

M i lo AC

P ape

( 1949 ,

f i nden

( 1978a ,

9 8 ) .

V g l .

s i ch

6 1f . ) .

a uch

u .a .

b e i

F ische r

V erb indungen

D r iehaus

z u

( 1960a ,

( 1952 , B aden

2 09 )

f ür

V e rb indungen z u A lthe im .

1 4C-Dat ierung : s iehe a uch 1 4C-Da t ierung B aa lbe rg

D ie n och u ns ichere B aden

u nd

f rühem

Abso lutda t ie rung e rg ibt e ine d än ischen

M itte lneo l ith ikum

Z e itg le ichhe it

m it

f rühem

( Tr ichterbecher-Nordgruppe ) ,

wa s u ngefäh r d e r a rchäo log ischen E inschätzung e n tspr icht .

3 .3 .20

Wa ltern ienburg /Be rnburg

S tra t ig raph ien : s iehe a uch B aa lbe rg , S a lzmünde

-

O ldendo rf ,

K r .

L ünebu rg .

S trat igraph ie

i n e inem

Mega l ithgrab m it

d er

Ab fo lge Wa ltern ienburg - Kuge lamphoren - E inze lgrabku ltur - R iesenbec he r ( Laux 1 971 ; Köne r/Laux 1 980 , 1 21 Abb . 2 0 , 2 ; 1 6 1f . ) . -

Menz , K r . B u rg ( DDR ) . G rabhüge l m it Ab fo lge Wa ltern ienburg - K uge lamp ho ren - S chönfe ld . Dokumentat ion d ürft ig ( L ies 1 955 , 19ff . ) .

-

Ha l le - D ö laue r He ide , K r . H a l le ( DDR ) . G rabhüge l 1 . Abfo lge B e rnbu rg j üngere S chnurke ram ik ( Beh rens/Sch röter 1 981 , 5 9ff . ) . G rabhüge l

3 . Ab fo lge B e rnburg - j üngere

S chnu rke ram ik - ( ? ) j üngeres

Aun jet itz ( Beh rens/Sch röter 1 981, 6 4f . ) .

F o lgende B efunde h a lten e ine r Obe rp rüfung n icht s tand :

A b fo lge Wa ltern ienbu rg/Be rnbu rg - S chnu rke ra rn ik

-

D itfu rt - K re ienkopp , K r . Q ued l ingburg ( DDR ) . D as v e rmutete B ernburger G rab e nth ie lt k e ine K eram ik ( M i ldenberger 9 1) .

7 4

1 953 , 2 7f . ;

P ape

1 978a ,

7 8 ;

-

H e lmsdo rf , G rab

i s t

K r .

He ttstedt

l ed ig l ich

ä l ter

( DDR ) . a l s

K e ine

A un jet itz

S tra t ig raph ie . ( Gröss ler

Da s

1 907 ,

B ernburger

T a f .

8 u nd

9 ;

M i ldenbe rge r 1 953 , 3 0f . ; P ape 1 978a , 7 8 ) . -

L a tdorf - S p i tzes H och , K r . B e rnbu rg ( DDR ; v g l . d azu B ehrens 1 965b , 1 8 ) .

-

L a tdo rf - P oh lsbe rg , K r . B e rnbu rg ( DDR ;

d azu

z usam menfa ssend :

P ape

1 978a , 8 0 ) . -

T röbsdo rf , K r . Neb ra ( DDR ; v g l . P ape 1 978a , 7 8f . ) .

-

B aa lbe rge ,

K r .

S chnu rke ram ik

B e rnburg u nk lar .

( DDR ) .

B e ides

V erhä ltn is

Wa ltern ienburg/Bernburg

N achbestattungen

( Höfer

1 902 ,

T af .

4 ;

M i ldenbe rge r 1 953 , 2 5f f . , P ape 1 978a , 7 9f . ) . -

B u rgö rne r , K r . E is leben ( DDR ) . G rabhüge l m it s chnurkeram ischem G rab i n r and l icher L age ( Gr imm 1 940 , 3 93 Abb . 4 ; M i ldenbe rge r 1 953 , 2 6f . ) . P ape ( 1978a ,

8 0 ) zwe ife lt a n

d e r

k orrekten

Z uwe isung d es

Z en tra lgrabe s

z u

Wa ltern ienbu rg/Be rnbu rg . -

Hohen-Dachsbe rg ,

S aa lk re is

( DDR ) .

Mehrfach

um interpret ierter

B efund

( Pape 1 978a , 8 0 ) . -

N iede rbösa , K r . S onde rshausen ( DDR ) . S chnu rke ram ische s G rab i n r d nd l ic he r

L age

z u

c h rono log i sche

e iner

Wa ltern ienburg/Be rnburg-Totenhütte .

I n terpretat ion

mög l ich

( Feuste l/U l lr ich

S oz ia le

1 964/65 ,

o der

I11f . ;

P ape 1 978a , 8 0f . , 9 1) . -

S tedten - S i lbe rhüge l , K r . E is leben ( DDR ) s ow ie

-

H e i l igentha l , K r . He ttstedt ( DDR ) u nd

-

We tt in , S aa lkre is ( DDR ) werden k r it isch v on P ape ( 1978a , 8 0 ) b esprochen .

Ab fo lge T r ichterbecher-Nordgruppe ( M itte lneo l ith ikum )/Wa ltern ienburg - E inz e lg rabku ltu r

-

W i tzhave , K r . S torma rn . A uf Mega l ithg rab m it T r ichterbeche r- u nd Wa lt ern ienbu rg-Wa re e in G efäß d e r E inze lg rabku ltur . K e ine S tra t ig raph ie i m e nge ren S inn ( S truve 1 955 , 1 86 N r . 8 78 ) .

7 5

V erge se l lschaftungen : s i ehe a uch S a lzmünde

-

Mütz l itz , K r . Rathenow ( DDR ) . G rab . B ernburg u nd K uge lampho renku ltur ( N ik lasson 1 925 , 1 70 ) .

-

H indenbu rg , K r . O sterburg ( DDR ) .

B efund w ie o ben ( N ik lasson

1 925 , 4 ;

1 70f . ) . -

Qued l inbu rg , K r . Qued l inburg ( DDR ) . B efund w ie o ben , ( N ik lasson 1 925 , 2 0 ; 1 71) .

-

B a rby , K r . S chönebeck ( DDR ) . B efund w ie o ben ( Pr iebe 1 938 , 4 9 ; 7 3 N r . 2 7 ) .

-

P evesto rf , K r . L üchow-Dannenbe rg . Geme insame B e legung e ines G räberf e ldes d u rch B e rnbu rg u nd K uge lampho renku ltu r ( Voss 1 965 ; 1 966 ) .

-

S ch rap lau , K r . Que rfu rt ( DDR ) . E inze lgrab a us S te inp latten m it j e e inem s chnurke ram ischen u nd e inem B e rnbu rge r G efäß ( Schu lz 1 934 ) .

F o lgende B efunde h a lten e ine r O be rp rüfung n icht s tand :

Z usammenfunde Wa ltern ienbu rg/Be rnbu rg - Kuge lampho ren

-

B aa lbe rge - S chne ide rbe rg , K r . B e rnbu rg ( DDR ) . I n S te ink iste B Wa ltern ienburg u nd Kuge lampho ren r äum l ich g e trennt ( Hö fe r

1 902 , 2 4 ; M i lden-

b e rge r 1 953 , 2 3ff . ) . K e ine e indeut ige I n terpreta t ion mög l ich . -

B örtew itz , K r . Döbe ln ( DDR ) . G rabkam me r m it mög l iche r Mehrfachbe leg ung ( Pr iebe 1 938 , 4 9 ; 8 8 N r . 1 06 ) .

-

Dahme , K r . L uckau ( DDR ) . Mög l iche rwe ise S ied lung ( Pr iebe 1 938 , 4 9 ; 1 05 N r . 1 86 ) .

-

S e instedt ,

K r .

Wo lfenbü tte l .

Ko l lekt ivgrab .

K uge lampho rensche rbe n icht

s i che r ( N ik lasson 1 925 , 4 3 ) . -

M i tte lhausen ,

K r .

S ange rshausen

( DDR ) .

N ik lasson ( 1925 , 1 07f . ) .

7 6

Zwe ife l

am

B efund

s chon

b e i

-

S chönebeck ,

K r .

S chönebeck

( DDR ) .

E n tgegen

P ape

( 1978a ,

6 5 )

k e ine

e indeut ige Wa ltern ienburg/Bernburg-Keram ik ( JMV 3 3 , 1 949 , 1 32 ) . -

K e tz in , K r . Nauen ( DDR ) . G estörte B efunde , k e ine e indeut ige Wa ltern ienb u rg /Be rnbu rg-Ke ram ik ( Grebe 1 962 ; d agegen P ape 1 978a , 6 5 ) .

-

L iebenbu rg , K r . G os la r . Mega l ith isches Ko l lekt ivg rab ( Tode Da

Mehrfachbe legungen

mög l ich ,

k e ine

g es icherte

Abfo lge

1 965 , 8 9ff . ) . Wa ltern ien-

b u rg /Be rnbu rg - K uge lamphoren - S chnu rke ram ik .

A uch S ied lungen w ie L anz , K r . L udw igs lust ( DDR ;

Wetze l

1 967 ) u nd R ietz-

meck , K r . Roß lau ( DDR ; Webe r 1 966 ) m it z ah lre ichen m itte l- u nd s pätneo l it h ischen

E lementen

we rden

h ier

n icht

b erücks icht igt ,

d a G le ichze it igke iten

n icht n achwe isba r s ind .

T ypo log ie : s i ehe a uch S a lzmünde

E rwähnenswe rt s i nd B ez iehungen z u Kuge lampho ren ( Pr iebe 1 938 , 4 9f . ; N ik lass on 1 925 , 1 71) , S chnurkeram ik ( zusam menfa ssend b e i P ape 1 978a , 7 9 ; 8 1) u nd z u r m itte lneo l ith ischen T r ichterbeche rku ltu r ( Nordgruppe ; E bbesen 1 975 , 2 03 ) , wobe i A xttypen i n i h rer c h rono log ischen B edeutung n icht ü be rschätzt w erden d ürfen , d a i h re Dat ierung i n Dänemark i nne rha lb d es M itte lneo l ith ikums n icht a usre ichend g e s iche rt i s t ( vg l . E bbesen 1 975 , 1 89ff . ) .

I nne re G l iederung :

Da s mehrstuf ige t ypo log i sche S yste m v on N ik lasson ( 1925 ) , s e inerze it c hronol og i sch v e rstanden ( Ab fo lge Wa ltern ienbu rg I- I , B e rnbu rg I- I) , i s t m itt lerw e i le a ufgegeben wo rden ( vg l . P ape 1 978a , 6 0 ; B eh rens 1 981a ) .

Wa ltern ienbu rg u nd B e rnburg we rden a l s v e rsch iedene K e ram iks t i le m it

a n-

s onst g le ichem I nventar a nge sehen . B e ide S t i le k om men d urchaus e igenständ ig i n G räbe rn ( Wa ltern ienburg s ow ie B e rnbu rg ) u nd S ied lungen ( b ishe r n u r B e rnbu rg ) v o r .

7 7

E ine K orre lat ionsana lyse d e r K eram ik v on 6 Ko l lekt ivgräbern ( Totenhäusern ) e rgab e benfa l ls e ine d eut l iche T rennung b e ider S t i le ( Mü l le r/Stah lhofen 1 981, 5 9f . ) . A nde rerse its e x ist ieren Z usammenfunde ( Bu rg , K r . B u rg ( DDR ) : G r imm 9 8

N r .

3 8 ;

T af .

1 ,

Ob

e in

z e it l iches

3 ;

K nö l l

Neben-

1 955 ,

o der

4 3 ;

S prockhoff

N ache inande r

v or l iegt ,

1 938 ,

i s t

T af .

z u r

5 8 ,

Z e it

1 938 , 3 .6 ) .

n icht

f e stste l lba r . A ufgrund t ypo log ischer E rwägungen u nd d er z ah lre ichen V erges e l lscha ftungen v on B e rnburg m it K uge lamphoren i s t e in g ew isses F o lgeverh ä ltn is g ut d enkba r .

1 4C-Dat ierung :

B ishe r l i egen l e ider n u r Da ten f ür B e rnbu rg v o r . Z ah lre iche P roben d a t ieren e benfa l ls d ie h äuf ig v ergese l lschaftete K uge lamp horenku ltu r . D ie V e rte i lung d e r Da ten i s t s eh r h omogen ( Abb . 2 1) , u nd d e r a bso lutchrono log i sche Rahmen e ntspr icht i n e twa d em , d e r a rchäo log isch f ür B ernburg u nd Wa ltern ienburg z u e rwa rten wä re ( vg l . Abb . 7 0 ) .

2 1 £ 100 BP

4 600

K

3 .3 .21

•K uge lamphoren

E lb -Have l-Ku ltur

S tra t ig raph ien : s i nd n icht b ekann t .

I n Menz , K r . B urg ( DDR) w ird e ine S ied lung d er Wa ltern ienburger u nd E lb -Have l-Ku ltu r

d urch

e ine

A n lage

o hne

B e ifunde

g eschn itten

( L ies

1 955 ,

1 40ff . ; d agegen E bbe sen 1 975 , 2 19 ) . Meh rdeut ig i s t e in B efund v on Wa rt in , K r .

7 8

Ange rmünde ( DDR ) . I n d e r G rabkammer e ines Mega l ithg rabe s f and s i ch K uge lampho renke ram ik , d avor ( ausgeräumte ? ) E lb-Have l-Keram ik ( zu letzt E bbesen 1 975 , 2 19 Anm . 1 03 ) .

V e rgese l lscha ftungen :

T ange rmünde , K r . S tenda l ( DDR ) . G rab 1 6 . E lb-Have l-Ku ltur u nd Wa ltern ienburg ( Preuss 1 954 , T a f . 2 0 , 1 . 2 ) .

F ür d ie v on E bbesen ( 1 975 , 2 19 ) g enannte V ergese l lschaftung v on B urg , K r . B u rg ( DDR ; E lb-Have l-K . u nd Wa ltern ienburg ) w ird v on H erms ( 1926 ) k e ine A ngabe z u r Z usammengehö r igke it g emacht .

V on d re i we iteren V e rge se l lscha ftungen ( E lb-Have l-K . u nd K uge lampho ren ) , d ie K i rsch ( 1981, 10 ) o hne A ngabe v on Que l len n enn t ( Mütz l itz , K r . Rathenow ; B a rby ,

K r .

S chönebeck ;

B randenbu rg

- K irchmöser ,

K r .

B randenbu rg ;

a l le

DDR ) , i s t d ie e rstere k e ine g esch lossener F und ( Verhand lungen d er B er l iner Ge se l lschaft f ür A n th ropo log ie , E thno log ie u nd U rgesch ichte 1 895 , 5 57f . , T af . 8 ) . F ür B a rby f i ndet s i ch b e i P r iebe ( 1938 , 7 3 N r . 2 7 ) k e in e ntsprechender H inwe is , u nd d e r B efund v on K i rchmöser s che int u npub l iz iert .

M i t d er E lb-Have l-Ku ltu r v ergese l lschaftete Amazonen-Äxte d er m itte lneo l ith is chen

T r ichterbecherku ltu r

1 05f . ) s i nd

i nne rha lb d es

( No rdg ruppe ;

E bbesen

M itte lneo l ith ikums

n och

1 975 ,

2 03 ;

K irsch

n icht

e indeut ig

1 981 ,

f i x ierbar

( vg l . E bbesen 1 975 , 1 89f f ) .

I n D änema rk u nd Meck lenbu rg f i ndet s i ch E lb-Have l-Keram ik i n m itte lneo l it h ischem T r ichterbeche r-Kon text ( Mega l ithgräbe r ) , t e i lwe ise a l s

N achbestat-

t ung ( Ebbe sen 1 975 , 2 09f . , 2 22ff . ) .

T ypo log ie :

T ypo log i sch b estehen e nge B ez iehungen z u Wa ltern ienburg/Bernburg ( Sprockh o ff

1 926 ,

4 5f . ; v g l . d azu

E bbesen

1 975 ,

7 9

2 19

A nm .

9 9 ;

K irsch

1 981) ,

z ur

T r ichterbecherku ltu r ( No rdg ruppe - M itte lneo l ith ikum ; N i l ius 1 971 , 6 2f ; K irsch 1 981,

1 06f . , E bbe sen

1 975 , 2 22ff . ) s ow ie z u r K uge lampho renku ltu r ( Ebbesen

1 975 , 2 19ff . ) .

1 4C-Dat ierung :

D re i

b i sher

p ub l iz ie rte

Daten

z e igen

h ervorragende

Ü bere inst immung

u nd

b e stät igen d ie r e la t ivch rono log ische E ino rdnung ( Abb . 2 1 'a , 7 0 ) .

2 1a 4 400 B .A

3 .3 .22

Kuge lampho ren

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch B aa lberg , S a lzmünde , Wa ltern ienburg/Bernburg , T r ich terbeche r -A ltma rk-Gruppe

-

B öh len - Z e schw itz - H arth ,

K r .

L e ipz ig

( DDR ) .

K uge lamphoren

ü ber

S chnu rke ram ik ( M i ldenbe rge r 1 952 ; P ape 1 978a , 8 2 ) . Ka lbs r ieth - D e rff l i nge r H üge l , K r . A rte rn ( DDR ) . Ab fo lge K uge lamphoren - F rühbronzeze it

( Mö l ler

1 912 ,

T af .

1 ; M i ldenberger

1 953 ,

3 2f . ;

P ape

I 978a , 1 78 ) .

F o lgende B efunde h a lten e ine r Ü be rprüfung n icht s tand :

A b fo lge K uge lampho ren - S chnurke ram ik

-

B aa lbe rge - S chne ide rbe rg , K r . B e rnbu rg ( DDR ; M i ldenberger 1 953 , 2 3f . , P ape 1 978a , 8 2 ) .

-

Ka lbs r ieth - D erff l i nger H üge l , K r . A rtern ( DDR ; Mö l ler

1 912 , T af .

1 ;

M i ldenbe rge r 1 953 , 3 2f . ; P ape 1 978a , 8 2 ) . -

L a tdo rf - P oh lsbe rg , K r . B e rnburg ( DDR ; M i ldenbe rge r 1 953 , 3 8f . , P ape 1 978a , 8 2 ) .

-

S tobra , K r . Apo lda ( DDR ; z usammenfa ssend P ape 1 978a , 8 2 ) .

8 0

-

A ltenbu rg , K r . A ltenbu rg ( DDR ; P ape 1 978a , 8 2 ) .

-

Q ued l inbu rg

- B oxho rnschanze ,

K r .

Qued l inbu rg

( DDR ) .

Ma ter ia ls z u d en B efunden u n s iche r ( M i ldenbe rge r

Z uwe isung

d es

1 953 , 4 0 ; P ape 1 978a ,

8 2 ) . -

D iersbütte l ,

K r .

L üneburg .

Mega l ithgrab

m it

G lockenbeche rke ram ik

i n

Kam me r u nd ( ausge räumter ? ) K uge lampho renke ram ik i m Gang . V ersch ied ene I n terpreta t ionen s i nd mög l ich ( vg l . P ape 1 978a , 17 ) .

I n Meck lenbu rg s i nd z um T e i l n ach d er V e rfü l lung v on mega l ith ischen G rabk ammern

d u rch

T räge r

d e r

K uge lampho renku ltu r

( ? )

N achbesta ttungen

d er

E inze lg rabku ltu r z u b eobachten ( Schu ldt 1 972 , 7 9ff . ; P ape 1 978a , 8 3 ) .

V erge se l lschaftungen : s i ehe a uch

S a lzmünde ,

B aa lberg ,

Wa ltern ienburg/Bern-

b u rg , Wa rtbe rg , Cham

-

G ross - We issandt ,

K r . K öthen ( DDR ) .

G rab .

F rühe r

s chnurkeram ischer

B echer u nd Kuge lampho re ( Bä r 1 969 ) . -

Wo l lschow , K r .

P asewa lk ( DDR ) . S te ink iste I .

s chnu rke ram ik u nd z we i

Z apfenbecher d er Oder-

K uge lampho ren ( ? ) , v on d enen a l lerd ings k e ine

A bb i ldung v o r l iegt ( Sch roede r 1 951, 6 8 ; 1 53 ; S chumann 1 904 , 6 0 ) . -

Wange ls - Me ischen torf , K r . O s tho lste in . K uge lamphore u nd E inze lgrabker am ik a n e inem Mega l ithgrab d i rekt n ebene inander ( S truve 1 953 , 3 ; 7 8 ; 2 A bb . 7u nd 8 ) .

We iterh in ' kommt Kuge lampho renke ram ik v e re inze lt i n T r ichterbecher-Zusammenhang v or ( No rdg ruppe - M i tte lneo l ith ikum ; E bbesen 1 975 , 2 27ff . ) . Z u sammenfunde a uf

S ied lungsp lätzen

u nd

b e rücks icht igt .

8 1

i n K o l lekt ivgräbern

w erden

n icht

T ypo log ie : s iehe a uch Wa ltern ienbu rg/Be rnbu rg , Wa rtbe rg

Ha l le - Dö lau - B ischofsw iese , K r . H a l le ( DDR ) . S chnurkeram ische Amp ho re m it e inem f ür K uge lampho ren c harakter ist ischen Mus te r ( Schröter 1 966 ) .

B esondere

Ähn l ichke iten

b estehen z w ischen

K uge lamphorenkeram ik

u nd

d er

Ke ram ik d e r s päten m itte lneo l ith ischen T r ichterbeche rku ltu r ( MN I VB/V ) . D ies e Ähn l ichke iten s i nd s o we itgehend , d aß b e isp ie lswe ise K eram ik a u s meck lenb u rg i schen Mega l ithgräbern n icht d er e inen o der a nderen K u ltur z ugeordnet we rden k ann . V g l . d ie Kon trove rse z w ischen D av idsen ( 1972 ; 1 975 ; 1 978 , 1 74f . ) u nd E bbe sen ( 1975 , 2 35f . ; 2 39 Anm . 1 20a ) .

1 4C-Dat ierung :

E s s i nd a usre ichend Da ten v o rhanden , d ie a l le rd ings e twa s s t reuen ( Abb . 2 2 ) . D ies

b etr ifft

b esonders

Daten

a us

Mega l ithgräbern ,

d ie

z .T .

woh l

e inen

N achbestattungsho r izont d e r E inze lgrabku ltu r b e treff e n . D re i Da ten a us P o len w urden d e r V o l lständ igke it h a lbe r m itbe rück s icht ig t . A uf d ie Doppe lda ten m it B e rnbu rg w urde b e re its h ingew iesen ( s . d ort ) .

2 2

P 4 700

/ 4 4 P i Pi h 100 BP

P P o ln ische KA M

P roben a us Mega l ithgrabern

3 .3 .23 Wa rtberg u nd Ga ler ieg räber

S tra t ig raph ie :

W iesbaden - H ebenk ies . S ied lungs sch icht m it Wartberg-ähn l ichem Mater ia l . Darüber G rabhüge l

m it S chnurkeram ik u nd

1 979/80 ) .

8 2

A00 ( Bante lmann e t a l .

V ergese l lscha ftungen : s i nd n icht b ekann t .

Auf s onst r e inen Wartbe rg-S ied lungen f i nden s i ch h äuf ig K uge lamphoren-E lemen te ,

d ie

t e i lwe ise

e nge

t ypo log ische

V erb indungen

m it

Wartbergkeram ik

e ingehen ( Schwe l lnus 1 979 , 2 0 ; 2 6 ; 2 9 ; 8 2 ; 8 4 ) , s ow ie f rühe r T r ichterbecherku lt u r , Cha sseen , M iche lsbe rg u nd A lthe im We itere

v ie lfä lt ige

t ypo log ische

( Sch r icke l

V erb indungen

1 976 ,

s i nd

z u

1 96f . , 2 03 , b eobachten ,

2 06f . ) . s o

z u

S a lzmünde , Wa ltern ienburg/Bernburg , e ntw icke lter T r ichterbecherku ltur , 1 Z ivn äC ' u nd V laa rd ingen ( Schwe l lnus 1 979 , 8 0f . ; 8 4f . ) , s ow ie f rühe r T r ichterbecherk u ltu r , Chasseen , M iche lsbe rg u nd A lthe im ( Schr icke l 1 976 , 1 96f . ; 2 03 ; 2 06f . ) . D ie

n ordhess ischen

z e igen i n i h re r

u nd

westfä l ischen

Konstrukt ion

Ga ler ieg räbe r

V e rb indungen z ur

s i nd

mega l ith isch

u nd

S e ine-O i se Ma rneKu ltu r

d es

P ar iser B eckens ( zu letz t S chwe l lnus 1 979 , 9 0f . ; v g l . S chr icke l 1 976 , 1 92f . ) . I n M itte ldeutsch land w i rd d ieser G rabtyp v ere inze lt v on Wa ltern ienburg/Bernburg g enutzt ( Schwe l lnus 1 979 , 7 9f . ) . N eben Wa rtbe rgke ram ik i n n o rdhess ischen Ga ler ieg räbe rn t reten i n d e r westf ä l ischen

G ruppe

E lemente

d er

T r ichterbeche r-We stg ruppe

s ow ie

e benfa l ls

Wa rtbe rg-E lemen te a uf ( Sch r icke l 1 976 , 2 06ff . ) . Gene re l l s i nd h äuf ige N achbestattungen d u rch d ie B echerku ltu ren z u b eobacht en ( Sch r icke l 1 976 , 2 00 ) . V on S ch r icke l s tammt d e r V e rsuch , d ie E rstbe legung d er Ga ler iegräbe r m itte ls Ke ram iktypo log ie b i s i n R össene r Z e it z u rückzuda t ieren ( zu letzt v g l . d azu P ape 1 978a , 8 9ff . ) .

1 4C -Dat ierung :

D ie wen igen D a ten f ür Wa rtbe rg s t reuen e x trem s tark ( Abb . 2 3 ) .

2 3

r s i 5 300 S 6

P roben a us S ied lungen - „—

G a ler iegrabern

8 3

1 976 ,

1 95f . ;

D ie a us d en Ga ler iegräbe rn s tammenden P roben mark ieren a l ler Wahrsche inl i chke it n ach d en N achbestattungshor izont d e r

B echerku lturen ,

Da tum

Z e it

a us

e ine r

S ied lung

( KNI .585 )

i n

d ie

v on

w ährend e in

M iche lsberg

f ä l lt .

L ed ig l ich d ie n euere Messung e iner Wartbe rg-S ied lung ( GrN-8009 ) k önnte i n a rchäo log ische r H ins icht z utreffen .

3 .3 .24

Go ldberg I I

A l lgeme ine s :

A uf d em Go ldbe rg b e i Go ldburghausen , K r . A a len l i eßen s i ch s t rat igraph isch 3 S ied lungssch ichten u ntersche iden , d e ren j ewe i l ige r I nha lt j edoch n icht u nbed ingt z e itg le ich s e in muß . Nach S chröter ( 1975 ,

1 02f f . )

l a ssen s i ch

d en S ch ichten

f o lgende

k u ltu re l le

E lemen te z uwe isen :

I :

Rössen , A ichbüh l/Schw iebe rd ingen , Münch shöfen

I :

M iche lsbe rg ( I -I V ) , S chussenr ied , P o l l ing , A lthe im , B aden

I I :

B e rnbu rg ,

K uge lamphoren ,

S chnu rke ram ik ,

C ham

u nd

d ie

n ach

d ieser

S ch icht b enann te F az ies G o ldbe rg I , w obe i d ie U n tersch iede z w ischen d en b e iden l e tzteren f l ießend s i nd .

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch A lthe im

-

Go ldbe rg , K r . A a len s . o .

-

Mod sch iede l

- " Sch räge

Wand" ,

K r .

L ichtenfe ls .

G o ldberg

I ,

Cham ,

Ho rgenähn l iches s ow ie b ronzeze it l iches k eram isches Mater ia l ü ber e iner ( ! ) s chnurkeram ischen S che rbe . Dazw ischen

s ter i le

T rennsch icht

( Naber

1 968 , 3 01ff . ) . S chwe r v erwertbarer B efund , i n d em s i ch mög l icherwe ise d ie S chw ier igke it w idersp iege lt , d ie v ersch iedenen e ndneo l ith ischen s ow ie f rüh- b i s m itte lb ronzeze it l ichen G ruppen d e r S ied lungskeram ik a use inand erzuha lten .

8 4

D ie s ch lecht d okument ierten B efunde v on E lsbethen b e i S a lzburg ( AU ; D r ieh aus 1 960a , 1 25ff . ) we rden n icht b e rücks icht igt .

V ergese l lscha ftungen :

Wo lpe rtswende - S chreckensee ,

K r .

Ravensburg

( vg l .

Abschn itt

3 .3 .16 ,

S tra t ig raph ien ) . I n G o ldberg I Sch icht e ine T asse d es k lass ischen A un jet i tz . Dam it ü be re inst immend s o l l Go ldberg I h ier t ypo log ische V erb ind ungen

z u

S chnurkeram ik

u nd

F rühbronzeze it

a ufwe isen

( Sch l ichther le

1 983 , 5 8 ; 1 984 , 3 0 ) .

A uf Höhen s ied lungen w i rd G o ldbe rg I Ke ram ik z usammen m it S chnurkeram ik , B e rnbu rg , K uge lamphoren , C ham u nd G lockenbeche rn g efunden : Go ldberg s . o . , A ltenbu rg b . B u rge rroth , K r .

Ochsenfurt

( Pescheck

1 958 ,

2 8 ;

T af .

1 3 ,

5 ) ;

K i rchbe rg b . R eusten , K r . T üb ingen ( K imm ig 1 966 , T a f . 1 2 , 4-9 ; P ape 1 978a , 7 3 ) .

E ine

e chte

V ergese l lschaftung

i s t

h ier

a l lerd ings

n icht

n achwe isbar .

T ypo log ie : ( s .o . )

Go ldbe rg I I w i rd - n icht z u letzt a ufgrund d e r S i tua t ion a uf d em

G o ldberg

s e lbs t -a l s We iterentw ick lung a us d er A lthe imer Ku ltur v erstanden ( Dr iehaus 1 960a , 1 08 ) . D iese t ypo log i sche E inschätzung e rg ib t i m Z u sammenhang m it d en S trat igraph ie n v on Wo lpe rtswende ( Althe im - H orgen

- Go ldberg

I ;

s . A lthe im )

u nd

Modsch iede l ( Schnurkeram ik - G o ldberg I ; s . o . ) g ew isse P rob leme , d a n icht k lärba r i s t , o b Go ldberg I t rotz d er S trat igraph ien a uch s chon p ara l le l z u Ho rgen e x ist iert u nd d am it z e it l ich d i rekt a u f A lthe im f o lgt .

1 4C-Dat ierung :

V on d en zwe i v or l iegenden Da t ierungen b etr ifft KN-3070 h öchstwahrsche in l ich d ie ( dend roda t ierte ) Ho rgene r S ch icht am F undp la tz .

8 5

3 .3 .25

Cham

S tra t igraph ien : s i ehe Go ldbe rg I

V erge se l lschaftungen : s i ehe a uch Go ldbe rg I

R ieko fe n , K r . Regensburg .

F rüher s chnurkeram ischer B echer

i n C hamer

G rabenve rfü l lung ( Bu rge r 1 978 ) .

Auf

S ied lungen

w i rd

C ham

z u sam men

m it

S chnu rke ram ik ,

F rühbronzeze it ,

G lockenbechern s ow ie i n B öhmen m it K uge lamphoren u nd f i ivnäC/ ( s . Abschn itt 3 .3 .39 ) g efunden ( Dr iehaus 1 960a , 1 09 ; H undt 1 951, 1 3 ; Ma ier 1 963 ; P les lovä § t ikovä 1 969 , 2 2 ; 1 967 , 5 2 u nd Abb . 3 ; P ape 1 978a , 7 4 ;

13 ; 1 77 ) , o hne d aß

e chte V e rge se l lschaftungen v o r l iegen müssen .

T ypo log ie : s i ehe Go ldbe rg I

1 4C-Dat ierung :

N eben e in igen p ub l iz ierten ( Abb . 2 4 ) e x ist ieren n och e ine R e ihe u npub l iz ierter Da ten ,

d ie

m it

i h rem

I n terqua rt i l-Be re ich

z w ischen

c a .

4 350

- 4 200

B .P

( ca l ibr iert c a . 3 150 - 2 850 v . C hr . ) l i egen ( Vortrag B .S . O ttaway am 2 9 .5 .1985 a uf d er T agung d e r A lte rtumsve rbände i n D e trno 1d ) .

2 4 4 500

3 .3 .26

4 200 8 .P

T r ichterbecher (ku ltur = TRB )

D ie T e rm ino log ie f ür d ie v e rsch iedenen TRB-Gruppen i s t , f orschungsgesch ichtl i ch

b ed ingt ,

e twa s

u ne inhe it l ich

u nd

d urch

n euere

E ntw ick lungen

i n

d er

F o rschung z .T . a uch i r refüh rend . Au s d iesen G ründen s o l l d e r R ahmen d e r h ier v e rwende ten B egr iffe k u rz umsch r ieben w e rden :

8 6

-

F rüheste TRB : R o senhof- u nd D ümme r-Komp lex ( = D ümme r , P e r iode I ) .

-

F rühe TRB : D än isches F rühneo l ith ikum ( FN A - C ) , S atrup-Komp lex , D ümme r P er iode I I . H ierher ( z .T . a ber v ie l le icht a uch s chon z ur f r ühesten TRB ) g ehört t ypo log i sch e benfa l ls d a s s ch lecht d ef in ierte meck lenbu rg ische " Frühneo l it h ikum A /B" ( vg l . d azu P reuss 1 966 ; N i l ius 1 971 ; s . a . Abschn itt 3 .3 .18 u nd E r läuterungen z u r K te . 6 ) .

-

E n tw icke lte TRB : TRB-We stg ruppe

( A

- G ;

= n ordwestdeutsche

N o rdg ruppe ( M i tte lneo l ith ikum ;

MN

T iefs t ichke ram ik ) ,

TRB-

I- V ) , A ltmark-Gruppe ( = A ltt ief-

s t ichke ram ik ; t ypo log i sch p a ra l le l MN I / I I ) .

D ie

F uchsbe rg-Gruppe

s teht

z e it l ich

w ie

t ypo log i sch

z w ischen

f rühe r

u nd

e n tw icke lter TRB ( - No rdg ruppe ) . D ie z e it l iche

E ino rdnung d er

e inze lnen

Komp lexe

u nd

G ruppen

e rfo lgt

i m

w e sen t l ichen d u rch 1 4C-Me ssungen .

3 .3 .26 .1

Dümme r-Komp lex

D ie r ekonstru ierte S tra t ig raph ie e iner meh rpe r iod igen S ied lung am

Dümmer

( Hüde , K r . D iepho lz ) e rgab d ie Abfo lge E rte lxk le - B ischhe im/früheste TRB f rühe TRB . D ie Gefäße d e r f rühesten TRB z e igen V e rb indungen z .B . z u Gaters leben ; i n d e r

o be ren

" Sch icht"

wu rde

e in

g efunden ( De ich mü l ler 1 963 ;

T r ichte rbeche r

1 965a ;

1 965b ,

d es

e n tw icke lten

B aa lberg

1 969; S chwabed issen

1 979c ;

K amp ffmeye r 1 983 ) .

1 4C -Dat ierung :

D ie D a ten f ür B ischhe i rn u nd f rüheste r TRB v om D ümme r ( Pe r iode I ) e ntsprec hen d en ü b r igen B ischhe ime r Da t ie rungen ( Abb . 1 5 " D" ) .

8 7

D ie Da ten d er S ied lungspe r iode I ( f rühe TRB ) w e rden um e ine Messung a us d en N iede r landen e rwe itert ( Abb . 2 5 ) . W ie s chon d e r I mpo rt , b e stät igen s i e d ie Z e itg le ichhe it m it j ünge rem B aa lbe rg .

2 5 5 000

4 700 B P

Da ten f ür d as n ieder länd ische S pätmeso l ith ikum v om T yp S w ifterbant ( Abb . 2 5a ) ,

d a s

d e r

E rteb$ 1 1e-Ku ltu r

n ahesteht

( De

R oeve r

1 979 ) ,

e rgeben

e ine

Z e itg le ichhe it m it d än ischem E rte N S I le ( s .u . T r ichterbecher - D än isches F rühn eo l ith ikum ) s ow ie B ischhe im u nd f rühe ster TRB am D ümme r .

2 5a 5 600

3 .3 .26 .2

5 2008 P

Rosenho f-Komp lex

I n Ro senhof ,

K r . O stho lste in l ag f rüheste T r ichterbeche rke ram ik

v ermut l ich

ü be r S pätmeso l ith ikum v om T yp E rte W l le ( Strat igraph ie r ekon stru ie rt ; S chwab ed issen 1 979a ) . T ypo log i sche

V erb indungen

z u

E rte W l le

i n d er

TRB-Sch icht

( Schwabed issen

1 979a , 1 71) müssen n icht u nbed ingt g enet isch v erstanden w erden , d a 1 4C-Dat en d ie Z e itg le ichhe it v on d än ischem

E rteb i $ 1 1e u nd R osenhof b e legen ( s .u . ) .

A ls I mpo rt f and s i ch i n d er TRB-Sch icht e ine B aa lbe rge r Amphore . T ypo log i sch z e igt d ie K eram ik we iterh in B ez iehungen z u M iche lsberg ( Schwab ed issen 1 979c ) . I nzw ischen

w erden

d em

Rosenhof-Komp lex

( Schwabed issen 1 981b ) .

8 8

w e ite re

E inze lfunde

h inzugefügt

1 4C-Dat ierung :

Z ah lre iche , z um g rößten T e i l l e ider n och u npub l iz ierte Me ssungen b estät igen s owoh l d ie Ab fo lge E rte W l le - f rüheste TRB am O rt , w ie a uch d ie Z e itg le ichh e it d e r l e tzteren m it M iche lsbe rg . E s

muß

a ber

g egenübe r

d en

d arauf

h ingew isen

Da t ierungen a us

w erden ,

D änema rk

d aß

d as

E rteb c Ä l le

o f fens icht l ich

e ine

i n

R osenhof

ä l tere

P hase

r epräsen t iert ( Abb . 2 6 ) , s o d aß f rüheste TRB z .T . n och z e itg le ich m it d än is chem E rte N S I le i s t . Ob h ier e in e chtes Z urückwe ichen d er

E rte W l le-Ku ltur

v o r e ventue l l e inwandernden TRB-Gruppen v or l iegt , k ann z ur Z e it n och n icht e n tsch ieden w e rden .

D K

S ch l .- H . 1

1

L r )

2 6

3 .3 .26 .3

1

1

0

1

0

c a

L r )

L z )

B P

E r tebe i l le

S a trup -Komp lex

D ie t ypo log isch b e re its e n tw icke ltere K eram ik v om T yp S a trup l i egt i n S a trup P ö ttmoo r , K r . S ch lesw ig u nd S a trup - S üdensee - D amm s t ra t ig raph isch ü ber E rteb q i l le I mpo rt

( Schwabed issen

d es

d än ischen

1 958 ,

2 ) .

A us

F rühneo l ith ikums

4 29 ) .

8 9

d em v o r

P ö ttmoo r

( A-Becher ;

l i egt

w e iterh in

S chwabed issen

e in

1 966 ,

1 4C-Dat ierung :

A uße r d re i G ron inger u nd mehreren n icht v erwendungsfäh igen K ö lner D aten ( vg l . 3 .2 .2 .1; Auf l istung b e i P ape 1 979 , 4 6 ) i s t d ie Mehrzah l d e r E inze lmessung en u npub l iz iert . Genere l l b estät igt s ich d ie Z e itg le ichhe it m it d em d än ischen F rühneo l ith ikum .

3 .3 .26 .4

Dän isches F rühneo l ith ikum

D ie v on B ecke r ( 1947 ) v o rge sch lagene t ypochrono log ische A bfo lge FN A - B C muß z .T . i n i h ren I nha lten n eu umsch r ieben werden ( vg l . S kaarup 1 975 , 1 87 ; S te inmetz 1 982 ) . Auch i s t d ie c h rono log i sche Ab fo lge u ns icher ( vg l . 1 4C-Dat i erung ) . E ine I n terpretat ion a ls i n e twa z e itg le iche k eram ische T rad it ion sg ruppen e rs che int momen tan am wah rsche in l ich sten .

I n Slager ( DK ) e rgab s ich e ine Ab fo lge E rteb s zk le - FN .A ( E instufung n ach S te inmetz g e r ingen

1 982 )

FN

C ,

wobe i

d a s

N iveauuntersch iede i n d e r

V erhä ltn is v on A z u

C a u fgrund d er

S tra t igraph ie u n s iche r i s t

( Becke r

1 947 ,

8 3ff . Abb . 1 7 ; S kaa rup 1 973 , 5 9ff . ) .

Da s FN C i s t g eograph isch u nd s t i l ist isch i n v ersch iedene G ruppen a ufte i lbar ( Becke r 1 947 ; z u letzt E bbe sen/Mah ler 1 979 ) .

A uffa l lende Munz inge r

t ypo log ische G ruppe

d e r

Ä hn l ichke iten

M iche lsberger

e x ist ieren

K u ltu r

Abschn itt . 3 .3 .13 u nd E r läuterungen z u K te .

z w ischen

( u .a .

B ecker

FN

A u nd

d er

1 961 ,

6 00f . ;

v g l .

6 ) s ow ie z w ischen FN

B /C u nd

R össen ( u .a . B eh rens 1 959b ; S chwabed issen 1 966 , 4 21ff . ; v g l . E r läuterungen z u K te . 6 ) .

I 4C-Dat ierung :

Da s F rühneo l ith ikum i s t g ut d at iert , d ie Datenmenge h omogen ( Abb . 2 7 ) . E ine Ü be rprüfung d er

i nne ren

G l iederung

b ietet

s i ch

z u r

Z e it

n icht a n ,

d a

f ür

1 3 -Ke ram ik l ed ig l ich z we i Daten v or l iegen , d ie z udem n och a us e inem B efund s tammen .

E in

F o lgeve rhä ltn is

A - C k önnen

9 0

d ie

Daten

n icht

b estät igen .

2 7 5 100

4 500 B P

D ie D at ierungen f ür d as s pätmeso l ith ische d än ische E rte W l le ( Abb . 2 6 ) e rgeb en e ine d eut l ich ä ltere Z e itste l lung . Ob d ie ü berdurchschn itt l ich g roße L ücke z w i schen E rte W l le u nd d än ischem F rühneo l ith ikum a uf f eh lende D at ierungen f ür e ine

E rte t4 1 1e-Spätphase

d urch e inen

3 .3 .26 .5

o der

z e it l ichen H iatus

e ine

e ntsteht

f rühe ( vg l .

TRB-Phase Abb .

6 9 ) ,

z urückgeht ,

muß

o ffen

b zw .

b le iben .

F uchsbe rg

N eue rd ings t ypo log isch a us d er FN C -Keram ik a u sge sonde rt , b i ldet d e r F uchsb e rg-St i l e inen t ypo log ischen O be rgang z um

M itte lneo l ith ikum

i n D änemark

u nd S ch lesw ig -Ho lste in ( Ande rsen/Mad sen 1 977 ) . S t i l ist isch u nd woh l a uch z e it l ich s ch l ießt s i ch a n F uch sbe rg d ie G ruppe d er k amme r losen H Onenbe tten a n ( Schwabed issen 1 979b , 1 56 ) .

1 4C-Dat ierung :

D ie t ypo log ische S te l lung w ird d u rch e in ige h omogene D aten b e stät ig t ( Abb . 2 8 ; 6 9 ) .

2 8 1 . 800

3 .3 .26 .6 .

1 . 500 BP

No rdg ruppe - M itte lneo l ith ikum ( MN )

D a s z e it l iche V e rhä ltn is z ur

f rühen TRB l äßt s i ch l ed ig l ich t ypo log isch u nd

m it H i lfe v on 1 4C-Da ten b e st immen ( s .o . ) .

9 1

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch Wa ltern ienbu rg/Be rnbu rg , K uge lampho ren

-

Ka lvS ( DK ) . Ab fo lge MN V - E inze lg rabku ltu r ( Bodengrab-/Obe rgrabze it ; Ande rsen 1 983 ) .

-

S ka rr i ld O ve rby ( DK ) . I n zwe i F ä l len ( Hüge l Iu nd I ) MN V -Sche rben i n u nd u n ter H üge laufschüttungen d e r E inze lg rabku ltu r ( Untergrab- b i s Oberg rabze it ) . G rabhüge l I ( E inze lgrabku ltur - U ntergrabze it ) ü be r e i ner MN I I -V -S ied lung ( Dav idsen 1 978 , 8 6ff . ; 1 71f . ) .

-

H je rt ing b . G u ldage r

( DK ) .

H üge l

d er

E inze lgrabku ltur

( Bodengrabze it )

ü be r MN V -S ied lung ( Dav idsen 1 978 , 8 6ff . ; 1 72 ) . -

L i l le H amborg ( DK ) . H üge l d er E inze lgrabku ltur ( Untergrabze it ) ü ber MN V -S ied lung ( Dav idsen 1 978 , 8 6ff ; 1 71) .

E in ä hn l iche r B efund v on S kae rbaek ( DK ) i s t n icht e indeut ig ( Dav idsen 1 978 , 1 72 ) .

-

M g i l le M b . K ynde Wse ( DK ) . I n Mega l ithgrab S pätneo l ith ikum A ü ber MN V( Lombo rg 1 973 , 8 5 ) .

V erge se l lschaftungen : s i ehe a uch S a lzmünde

-

V roue ( DK ) . I n e inem MN V -Grab e ine P fe i lsp itze d e r G rübchenkeram ik ( Dav idsen 1 978 , 1 65 ) .

We iterh in .f i nden s i ch Ä xte d e r T r ichterbecherku ltur a uf S ied lungen d e r G rübc henke ram ik ( Ebbe sen 1 975 , 2 00 ; D av idsen 1 978 , 1 64f . ) .

G e räte d e r T r ichterbeche rku ltu r ( Be i le , Ä xte ) k ommen

u .a .

i n G räbe rn d er

E inze lg rabku ltu r v or , o hne d aß h ieraus b esondere K onsequenzen f ür c hrono log i sche F ragen a bge le itet w e rden k önn ten ( Ebbesen 1 976 , 2 52f . , D av idsen 1 978 , 1 69f . ) .

9 2

T ypo log ie : s i ehe a uch K uge lampho ren

E in g ew isser K on takt z w i schen T r ichterbeche r- u nd E inze lg rabku ltu r e rsch l ießt s i ch e ven tue l l i n e inem E inze lbefund z um T o ten r itua l ( Kühn 1 981) .

I nne re G l iederung :

D ie G rabkeram ik d er d än ischen I n se ln w urde k ornb inat iönsstat ist isch ( Gefäßmuster

: Gefäßmuster ) d urch

E bbe sen ( 1975 )

u n tersuch t . . D abe i

s i ch g enere l l d ie S t i le I - V ( vg l . d azu B akker

b estät igten

1 977 ) . D ie z e it l iche Abfo lge

w ird g rob d u rch d ie S trat igraph ien v on S arup ( DK ; MN I - I - V ; A ndersen 1 975 , 1 3 ) u nd Ä lbaekda len b . T inde r ( DK ; MN I - V ; D av idsen

1 974 ) f estge-

l egt . E ine S chätzung d e r Dauer e inze lner S tufen m itte ls A uszäh lung d er S ied lungsp lätze k am f ür J üt land w ie f ür d ie I n se ln g etrennt z u d em g le ichen E rgebn is e ine r l angen Z e itdaue r d e r S tufen I u nd V , b zw . e ine r k u rzen d er S tuf e n I u nd I V ( Dav idsen 1 978 , 1 60f . ) .

1 4C -Dat ierung :

E ine g roße Z ah l v on Me ssungen b estät igt d ie z unächst t ypo log ische Abfo lge v on f rühe r z u e ntw icke lter TRB ( Abb . 2 9 ) .

2 9 1 . 000 B P

1 . 700

D ie

i nnere

G l iede rung d es

MN

b estät igt s i ch ,

w as

d ie

S tufen

I , I u nd

V

a ngeht , e benfa l ls ( Abb . 3 0 ) . D er g röße re A bstand z w ischen I u nd V b e i d en Med ianen

l äßt

mög l icherwe ise

R aum

f ür

S tuf e n I u nd I V A /B .

9 3

d ie

n icht

o der

s ch lecht

d at ierten

7

I

0 0 c o

2

t o

2

B

v .C hr . 2 600

2 800

3 000 -

3 200

3 400 3 0

3 .3 .26 .7

M N ( ges . )

A ltma rk-Gruppe

S trat ig raph ien :

-

Rohstorf , K r . L üneburg . Mega l ithgrab I I . A b fo lge A ltmark-Gruppe - K ug e lamphoren - E inze lgrabku ltur - R iesenbecher ( Körner/Laux 1 980 , 1 94ff . ) .

-

Gerw isch , K r . B urg ( DDR ) . F undp latz 3 . Ab fo lge A ltma rk-Gruppe - S chönf e ld ( Preuss 1 980 , 1 20 ) .

9 4

D ie V e rhä ltn isse i n Wötz , K r . S a lzwede l ( DDR ) s i nd u nk la r , d ie K e ram ik n icht s i che r e instufba r ( Pape 1 978a , 6 3 A nm . 2 5 ; P reu ss 1 980 , 6 2 ) . I n Mega l ithgräbe rn d e r A ltma rk t r itt t e i lwe ise Wa ltern ienburg a uf . V ermut l ich h ande lt e s s ich d abe i um N achbestattungen ( Preuss 1 973 , 2 00ff . ) .

I m R aum L , . ünebu rg l a ssen s i ch i n d er B e legung v on Mega l ithgräbern 5 k eram is che B e igabengruppen h erausste l len ( Laux 1 979 ; Körner/Laux 1 980 , 1 30ff . ) . A w e is t

e ine

d eut l iche

t ypo log i sche

N ähe

z u r

F uch sbe rg -G ruppe

a uf ,

B z ur

A ltma rk-Gruppe , C u nd D z u Wa ltern ienbu rg u nd E s ch l ieß l ich z u B e rnburg . Dabe i i s t j ede G ruppe a n b est im mte Mega l ithgrabtypen g ebunden ( j e j ünger d e sto g röße r ) .

T ypo log i sch w ird d ie A ltmark-Gruppe m it d em MN I( Preu ss 1 980 , 6 2ff . , 8 9f . ) b zw . MN I- I ( Bakke r 1 979 , 1 22ff . ) p a ra l le l is ie rt .

1 4C-Daten : l i egen n icht v o r .

3 .3 .26 .8

Westg ruppe

Ve rge se l lscha ft ungen :

-

D enekamp ( NL ) . We stg ruppe ( S tufe G ) m it V laard ingen-Axt ( Bakker 1 979 , 1 40 ) .

-

Mo lenaa rsg raf - Hazendonk ( NL ) . S che rben d er m itt le ren TRB-Westgruppe i n S ied lungssch icht d e s f rühen V laa rd ingen ( Bakker 1 979 , 1 20 ; 1 65f . A nm . 3 : 10 ) .

-

A nge ls lo ( NL ) . B randg rab . Westg ruppe ( S tufe F IG ) m it e iner f rühen S tandf ußbeche rsche rbe

( 1a ,

B akke r/van

d e r

Waa ls

1 973 ;

B akker

1 979 ,

1 40 ;

1 83f . , 2 25 ) .

D e r a ngeb l iche Z u samr nen fu nd v on M iche lsbe rg u nd Ke ram ik d er S tufen B - E i n e inem

Mega l ithgrab b e i Emmen ( NL )

9 5

muß s ta rk b ezwe ife lt we rden . D ie

Z uo rdnung d er T upfen le istenke ram ik z u M iche lsbe rg i s t a us a bso lutchrono log is chen G ründen u nmög l ich ( Bakke r 1 979 , 1 40 ; v g l . Abb . 6 8 u nd 6 9 ) .

T ypo log ie :

T ypo log i sch k ann e ine u ngefähre P a ra l le len tw ick lung z ur N o rdg ruppe b eobacht et werden ( Bakke r

1 979 ,

1 39 Abb . 7 4 ) . D eut l iche U n tersch iede a ndererse its

r echtfe rt igen d ie Abtrennung a l s e igen ständ ige G ruppe . D ie S tufen

A - C z e igen

V erb indungen

z u r



A ltmark-Gruppe

( Bakke r

1 979 ,

1 22ff . ) , i n d e r S tufe E 2 s i nd a uffa l lende O bere inst irnmungen m it K uge lamphor enke ram ik v o rhanden ( de rs . 1 979 , 1 34f . ) .

I nne re G l iederung :

M itte ls Komb inat ionstabe l le w urden d urch B akke r ( 1979 , 4 8ff . ) i n A n lehnung u nd i n E rwe iterung d e r G l iede rungen v on v an G iff e n u nd K nö l l ( 1959 ) 7S tufen u ntersch ieden ( A -G ) , d ie i m w esent l ichen d e r E ntw ick lung d e r N ordgruppe p ara l le l l auf e n ( Fuchsbe rg - MN V ; s . u . T ypo log ie ) . D ie e twas u ns iche re S trat igraph ie i m Mega l ithgrab v on B ronneger ( NL ) b estät igt g rob d ie Ab fo lge ( Knö l l 1 959 , T a f . 4 4 ; B akke r

1 979 , 2 9 ;

1 26 ;

1 64 A nm .

2 :24 ) .

1 4C-Dat ierung :

D ie e twas i nhomogene Datenmenge ( Abb . 3 1 ) b estät igt d ie Z e itg le ichhe it m it d e r N o rdg ruppe . E ine z e it l iche N ähe z u M iche lsbe rg , w ie s i e d e r B efund v on Emmen s ugge r iert ( s .o . ) , k ann n icht b e stät ig t w e rden . Z u r U be rp rüfung d er i nneren G l iederung s tehen z u wen ig D a ten z u r V erfügung . I n d er T endenz s che int s i e s i ch j edoch z u b e s tät igen .

3 1 1 . 000 BP

1 . 800

9 6

3 .3 .27

G rübchenkeram ik

S tra t ig raph ien :

J onstorp ( S ) . P fe i lsp i tze d er G rübchenke ram ik u nter m itt lerer E inze lgrab k u ltu r ( Dav idsen 1 978 , 1 66 ) .

V erge se l lschaftungen u nd Z usam menfunde s iehe T r ichterbecher-Nordgruppe , E inze lg rabku ltu r

1 4C -Dat ierung :

D ie s ehr h omogenen d än ischen Daten ( Abb . 3 2 ) e rgeben e ine i m V erg le ich z u d en a rchäo log ischen B efunden e twas z u j unge Dat ierung . D ie U rsache h ierfür k önn te d ar in l i egen , d aß d ie

P roben i m wesent l ichen v on z we i

F undp lätzen

s tammen .

3 2 4 200

3 .3 .28

3 .3 .28 .1

3 900 B P

S dhnu rke ram ik

S üdwe stdeutsch land/Baye rn

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch M iche lsbe rg , Go ldbe rg I

S a lzburg - H e l lb runne rbe rg ( AU ) . I n e iner S ied lungs sch icht S chnurkeram ik u nd G lockenbeche r , d a rübe r M i tte lb ronzeze it ( He l l 1 974 ) .

9 7

D ie B efunde v on N euses , K r . G e lnhausen w erden n icht b erücks icht igt ( vg l . d az u P ape I 978a , 9 8f . ) .

V erge se l lschaftungen : s i ehe a uch M iche lsbe rg , G o ldbe rg I , C ham

Wo rms - Räde rgewann , K r . Wo rms . G rab . F rühe r S chnurbeche r u nd t ota lv e rz ierter ( A00 ) G lockenbecher ( Sangme ister 1 964 , 1 00 ; K ös ter 1 965/66 , T a f . 1 4 , 1 8 -2 0 ) .

U n s iche r i s t d e r Z usam menfund e ine r f azett ierten s chnu rke ram ischen A xt u nd e ine s s pä tneo l ith ischen Do lches b e i E ffe ldorf , K r . K itz ingen ( Pe scheck 1 958 , 4 3 ) . Z u sam menfunde v on

S chnurkeram ik

u nd

G lockenbecherku ltur

a uf

S ied lungen

s i nd b e i P ape ( 1978a , 1 05ff . ) z usammengeste l lt . E benso w ie G räbe rfe lder , a us d enen

S chnurkeram ik ,

( Sangme is ter/Ge rha rdt

G lockenbeche rku ltu r 1 965 , 2 3 ; P ape

u nd

1 978a ,

F rühb ronzeze it

1 87 ) ,

b e legt

s i nd

b i lden s i e k e inen B ewe is

f ür e ine G le ichze it igke it .

T ypo log ie :

E s werden e ine rse its V erb indungen z u M iche lsbe rg ( Lün ing 1 967 , T af . 8 , 1 0 ; Mauser-Go l ler 1 969 , 7 7 ; d azu P ape 1 978a , 4 0 ) , a ndererse its z u r f rühen B ronzez e it ( A2 ) h e rausge ste l lt , wobe i l e tztere b esonders v ie lfä lt ig s i nd ( Gräbe r , K eram ik , K up fe rso rten : z usam menfassend P ape 1 978a , 1 84 ) .

1 4C-Dat ierung :

D ie wen igen Da ten s t reuen e twa s ( Abb . 3 3 ) , f ügen s ich a be r g rob i n d en f ür S chnu rke ram ik

u nd

E inze lg rabku ltu r

ü b l ichen

R ahmen

3 3 4 300

3 700 B P

9 8

( vg l .

A bb .

6 7

- 7 1) .

3 .3 .28 .2

M itte ldeutsch land

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch S a lzmünde , B aa lberg , Wa ltern ienburg/Bernburg , K ug e lampho ren

-

K ött ichau , K r .

H ohenmö lsen ( DDR ) .

Abfo lge

S chnurkeram ik/E inze lgrab-

k u ltu r ( F ischg rätenbeche r u nd f aze tt ierte Axt ) -f rühes A un je t itz ( B i l l ig 1 962 ) .

E ine R e ihe we iterer , s ä mt l ich f ragwürd iger s t rat igraph ischer B e lege müssen h ie r u nbe rücks icht ig t b le iben . D ies b etr if ft d ie Abfo lgen S chnurkeram ik - G lockenbecher ( Nautschütz ; K r . E isenbu rg ; S achsenbu rg , K r . A rtern ; Rössen , K r . Me rsebu rg ; S ömme rda ,

K r .

S ömme rda ; a l le DDR ; d azu k r it isch : P ape 1 978a , 9 9f . ) , s ow ie S chnu rke ram ik A un je t itz

( Udestedt ,

K r .

E rfurt

( DDR ) ;

v g l .

P ape

1 978a ,

1 94

A nm .

We ite re , ä uße rst f ragwürd ige B efunde d i skut iert e benfa l ls P ape ( 1978a ,

6 2 ) . 1 91

f . ) .

I n H e l msdorf , K r . H ettstedt ( DDR ) i s t d ie A bfo lge S chnurkeram ik - Aun jet itz b e leg t ,

wobe i

a l lerd ings o ff e n

b le ib t ,

o b

d ie

s chnu rke ram ische

B estattung

e ven tue l l b e im B au d es F ü rsteng rabe s s tattfand u nd s om it e ine G le ichze it igk e it v o r l iegt ( Größ ler 1 907 ; P ape 1 978a , 1 93 Anm . 6 2 ) .

V erge se l lschaftungen :s iehe a uch B aa lberg , Kuge lamphoren , Wa ltern ienburg/ B ernbu rg

-

B leckendo rf , K r . S tassfurt ( DDR ) . G rab . F ischgrätenbecher u nd G r iffzung endo lch d e r G lockenbeche rku ltu r ( Beh rens 1 952 ) .

-

Go tha - S eebe rg , K r . G o tha ( DDR ) . T ota lverz ierter ( A00 ) G lockenbecher i n e inem s chnurke ram ischen G rab ( F ische r 1 952 , 1 70 ) .

-

L öde rbu rg , K r . S tassfu rt ( DDR ) . G lockenbeche r-Scha le i n s chnurkeram is chem G rab , d a s j edoch z erstört w ar ( Lucas

-

1 965 , 3 2 T af .

1 9 , 6 -8 ) .

K irchsche idungen - K loßho lz , K r . N eb ra ( DDR ) . S te ink iste . S chnurkeram is che Amphore u nd f rühbronzeze it l iche R ingkopfnade l ( M i ldenberger 1 953 , 6 8 ) .

9 9

-

G roßda lz ig , K r . L e ipz ig ( DDR ) . S chnurkeram ische Amphore u nd f r ühbronz eze it l iche r Ö sen r ing ( M i ldenbe rge r 1 953 , 6 8 A nm . 1 09 ) .

-

Ka lbs r ieth - De rf fl i nge r H üge l , K r . A rtern ( DDR ) .

F azett ierte A xt u nd

Aun je t itz ( Mö l ler 1 912 , 4 4ff . ; T a f . 3 , 1- 5 ) . Ob d ieser B efund c h rono log is che B edeutung h a t , k ann k aum e r messen w e rden .

D e r B efund v on K I . Ko rbe tha , K r . We issenfe ls ( DDR ) i s t u ns icher ( vg l . P ape ( 1978a , 1 04 ) . E ine Z usammenste l lung d e r V e rgese l lschaftungen v on S chnurkeram ik u nd G lokk enbeche rku ltu r a uf S ied lungen f i nde t s i ch b e i P ape ( 1978a , 1 05ff . ) .

F ragwürd ige

Z usammenfunde

v on

S chnurkeram ik

u nd

A un jet itz

l i egen

v on

A ltenbu rg - F o rst L e ina , K r . A ltenbu rg ( M i ldenbe rge r 1 953 , 6 7 ; v g l . a be r P ape 1 978a ,

1 95 ) ,

L uckaer F orst , K r . A ltenburg ( Weber

1 969 , 6 3 ) , N aundorf , K r .

Me ißen ( M i ldenberger 1 953 , 6 9 u nd A nm . 2 08 ) , G auss ig , K r . B autzen ( Cob lenz 1 950 ; v g l . P ape 1 978a , 1 96 ) u nd Menz , K r . B u rg ( a l le DDR ; L ies 1 955 , 1 39f . ; 1 44ff . , v g l . P ape 1 978a , 1 96 ) v o r .

T ypo log ie : s i ehe a uch K uge lampho ren

-

He lmsdo rf r e iner

- S eh r ingsbe rg ,

K r .

He ttstedt

S chnu rke ram ik e in G efäß , d a s

( DDR ) .

t ypo log isch

S te ink iste e ine

I V .

N eben

M ischersche inung

zw ischen S chnurke ram ik u nd G lockenbeche r d a rste l lt ( Größ ler

1 909 , T af .

1 , 2 2a - 2 8 ; WV 5 5 , 1 971 , 9 1 Abb . 6 d ; v g l . P ape 1 978a , 1 04 ) .

T e i lwe ise e x ist ieren Ü be re inst im mungen i n d en B e sta ttungss it ten v on S chnurk e ram ik u nd G lockenbeche rku ltu r

( F ische r

1 956 ,

1 64 ; Häus le r

1 969 ,

2 58f f . ) ,

s ow ie d e r Obe r laus itze r G ruppe d e r S chnu rke ram ik u nd A un jet itz ( Webe r 1 969 , 3 3f . ) . S chnu rkeram ik u nd A un je t itz b estatten a uf g le ichen F r iedhöfen ( M i ldenb e rge r 1 953 , 6 8f . , v g l . P ape 1 978a , 1 96 ) , i n d er K eram ik b e ider G ruppen g ibt e s A ng le ichungen ( Pape 1 978a , 1 95 ; S chne ide r 1 975 ) .

1 00

I nne re G l iederung :

D ie t ypo log ische S onde rste l lung d er s chnu rke ram ik

f ührte

d azu ,

a uch

Mansfe lder G ruppe i nnerha lb d er S aa lec h rono log ische

Konsequenzen

z u

z iehen .

Dabe i w u rde f ü r Mansfe ld s owoh l e ine s päte ( z .B . F ische r 1 951) , w ie a uch e ine f rühe D at ierung v orgesch lagen ( He in

1 981,

1 984 ) , z um g roßen T e i l m it d en

g le ichen B efunden , d a run te r 7( ! ) S trat ig raph ien .

V on d iesen h ä lt k e ine e iner k r it ischen O berprüfung s tand - e ntweder s i nd d ie F undumstände u nk lar o de r a be r meh rdeut ig , s o d aß l e tzt l ich d ie c hrono log is che K onzept ion d e r j ewe i l igen A utoren d ie I n terpretat ion b est immt . ( Pe ißen , S aa lk re is :

Matth ias

A ltenbu rg , Abt .

1 951; He in

1 7 , H üge l

1 981,

5 3f . , L an t ing

1 : Höckner

1 953/54 ,

1 981 ;

1 01ff . ;

F orst

L e ina ,

1 46f . ; F ischer

K r . 1 959 ,

1 43ff . , He in 1 981, 5 4f . ; L ant ing 1 981, 8 4f . , B raunsbedra , K r . Merseburg : S aa l 1 954 , 8 5ff . , F i sche r 1 959 , 1 43ff . ; He in 1 981, 5 5 ; L an t ing 1 981, 8 5 ; Unterespers tedt , Que rfu rt : Ma tth ias 1 974 , 2 76f . ; 2 72 Abb . 3 4e , He in 1 981, 5 5 ; L ant ing 1 981, 8 5 ; F o rst L e ina , K r . A ltenburg , Abt . 3 3 , H üge l 3 : Weber

1 963 ; He in

1 981, 5 5 ; L an t ing 1 981, 8 5 ; Z ipsendorf , K r . A ltenburg : He in 1 981, 5 5 ; L ant ing 1 981, 8 6 ; We rben , K r . L e ipz ig , w ie a l le . DDR :

B aumann e t a l .

1 983 ; H e in

1 984 ) . D ie D iskuss ion um d ie V erhä ltn isse i n Werben a l s n euestem B efund i s t g eradezu

s ymptoma t isch

f ür

d ie

B emühthe it

s t rat igraph isch-chrono log ischer

I n terp retat ion .

E ine V ergese l lschaftung v on Mansfe ld m it e iner K -Axt d er E inze lgrabku ltur ( Obe rg rabze it ) i s t a us I l be rsdo rf , K r . B e rnburg ( DDR ) b e legt ( F ischer 1 951, 7 0 ; S truve 1 955 , 1 43 u nd T a f . 2 5 ; L uca s 1 965 , 2 3f . , T af . 1 4 , 1- 4 ) . Ähn l iche B efunde v on Dangensdo rf , K r . L üchow-Dannenbe rg , Z appendo rf , S aa lk re is ( DDR ) , K uckenbe rg , K r . Q ue rfu rt ( DDR ) u nd N iederka ina , K r . B autzen ( DDR ) s i nd e ntwede r n icht g e sch lossen , o der e s h ande lt s i ch n icht um K -Äxte ( Lant ing 1 981, 8 6 ) .

1 4C -Dat ierung :

D ie h omogenen Da ten a us M itte ldeutsch land , e rgänzt d urch e ine Messung a us d er d SSR ( Abb . 3 4 ) , e rgeben i m V erg le ich z u S tandfußbechern , n orddeutscher u nd d än ischer E inze lgrabku ltur s ow ie s üddeutscher u nd s chwe izer ischer

1 01

S chnu rke ram ik e ine s eh r s päte c hrono log ische P os it ion ( vg l . Abb . 6 6 -7 1) . E in G roßte i l d er P roben b ez ieht s ich a l lerd ings a uf j üngere S chnurkeram ik b zw . Mansfe ld , s o d aß v on d en 1 4C-Da ten h er e in j üngeres A lter v on Man sfe ld wahrs che in l ich i s t .

3 4 4 200

3 .3 .29

3 7008 .P

E inze lg rabku ltur

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch T r ichterbeche r ( A ltmark-Gruppe , N ordgruppe ) , Wa lt ern ienbu rg/Be rnbu rg , S chönfe ld , R iesenbeche r

-

Ho lzhausen b e i W i lde shausen , K r . O ldenbu rg . A bfo lge 1 3 -Ax t ( Untergrabz e it ) -t ota lve rz ierter ( A00 ) B eche r ( Pä tzo ld 1 958 ) .

-

B igum

( DK ) .

B ernste insche ibe

d e r

U ntergrabze it

u nter

G lockenbecher .

Da rübe r S pätneo l ith ikum ( S truve 1 955 , 1 45 ) . -

G roßenbo rnho lt , K r . Rendsburg . C - o de r K -Axt u nter G lockenbeche r m it K I-Ax t ( Übe rgang B odeng rab -/Obe rgrabze it , S truve 1 955 , 5 7 ;

1 73f . , T af .

2 1, 6 - 7 ; L ant ing/van d e r Waa ls 1 976 , 7 5 A nm . 7 3 ) . -

E ine Ab fo lge Obe rgrabze it - S pätneo l i th ikum A i s t a us O ve rby , Ramme , S tenage rgä rd ,

D augb jerg

u nd

Gäsestenen

b . Emme lev

b e legt

( a l le

DK ;

L ombo rg 1 973 , 8 1ff . ) . -

I n d er

Nasenste inhöh le

i m

I t h ,

K r .

H o lzm inden

i s t

d ie

u ngewöhn l iche

Ab fo lge F rühbronzeze it - E inze lg rabku ltu r s ehr wah rsche in l ich ( Geschw ind e i m D ruck ) . -

E ine Abfo lge E inze lg rabku ltu r -N o rd ische B ronzeze it , P e r iode I l i egt a us Go ldbeck , K r . S tade ( De ichmü l ler 1 962 , 1 27f . , L aux 1 971, 9 7 ) , Wah lstedt , K r . S egebe rg ( Un terg rabze it ; K ühn

1 979 ,

Rend sburg ( Untergrabze it ; K ühn 1 979 , S egebe rg ( Untergrabze it ; K ühn 1 979 , P lön ( Boke lmann 1 977 ) v o r .

1 02

1 7 ; 1 7 ;

1 7 ;

16 N r .

1 08

1 46 ) , B endo rf , K r .

N r . 8 3 ) ,

W ittenborn ,

K r .

16 N r . 1 47 ) u nd Rastorf , K r .

D ie S i tua t ion i n T ensfe lde rau , K r . S egebe rg i s t u nk lar ( S truve 1 955 ,

1 81 N r .

7 65 ; L omborg 1 973 , 8 5 A nm . 1 98 ; P ape 1 978a , 1 90 A nm . 6 1 ; K ühn 1 979 , 1 7 ; 16 N r . 1 42 ) .

V erge se l lscha ftungen :s iehe a uch

T r ichterbecher

( Nordgruppe ) ,

S chönfe ld ,

S chnu rke ram ik , R iesenbeche r

-

I n v ier F ä l len l i egen g esch lossene F unde m it P fe i lsp itzen d e r G rübchenker am ik i n E inze lg räbe rn v or ( Ebbe sen 1 975 , 2 54 ) : S kaerbaek ( DK ; B odeng rabze it ) , G edsted H edegä rd ( DK ) , F agdrup ( DK ; Untergrab o hne F unde d e r E inze lg rabku ltu r ) u nd V ästerb je rs a uf G o t land ( 5 ; G rab 3 9 ) .

-

M i t m itte ldeutsche r S chnu rke ram ik i s t d ie E inze lg rabku ltu r i n B raue l O ffensen ,

K r .

B remervörde

( Bodeng rabze it )

u nd

Wangensen ,

K r .

S tade

v e rgese l lscha ftet ( j üngere U n terg rabze it ; S truve 1 955 , T af . 2 5 ) . -

He lves iek ,

K r .

R otenburg/W .

K r .

U e lzen .

E inze lg rabbeche r

i n

Z onenbeche r

( Asmus

( Obe rg rabze it ;

S truve

1 953 , 4 2 ) . -

B ruchtorf ,

Z onenbecher

u nd

K -Axt

1 955 , 5 7 ; T a f . 2 5 , 5 ) . -

Hambu rg - Harburg - A vensen .

Z onenbeche r

u nd

K -Axt ( Obergrabze it ;

S truve 1 955 , 5 7 ) . E he storf , K r . B remervö rde . Z onenbecher u nd b odengrab-/obergrabze it l iche A x t ( S truve 1 955 , 5 7 ; TAf . 2 5 , 1 7 ) .

D ie B efunde v on l iste , K r . B reme rvörde ( vg l . L ant ing/van d e r Waa ls 1 976 , 1 3 ; 7 4 Anm . 1 4 ) , A ch im , K r . V e rden ( d ies . 1 976 , 1 3 ; 7 4 A nm . 1 6 ) . u nd D umsew itz , K r . R ügen ( vg l . P ape

1 978a ,

1 03 ) s che iden a ufgrund i h rer Zwe ife lhaft igke it

a u s .

Z u sammenfunde v on E inze lg rabku ltu r u nd G lockenbecherku ltu r a uf S ied lungen f aßt P ape ( 1978a , 1 05ff . ) z usammen .

-

S pä te E inze lgrabku ltu r u nd f rühes b i s m itt leres S pätneo l ith ikum ( Do lche d e r T ypen I u nd I ) s i nd i n B ovenau , K r . Rendsburg ( E inze lgrab ; S truve 1 955 ,

4 0 ;

1 72f .

N r .

5 59 ;

T af .

1) ,

1 03

U lvehO j

u nd

R . ; 4dd ing

( be ide

DK ;

L ombo rg 1 973 , 8 4 Anm . 1 94 ) s ow ie i n B redenbeck , K r . Rend sbu rg ( E inze lg rab ; K ühn 1 979 , 7 6 ; 1 09 A nm . 8 8 ) v e rgese l lscha ftet .

B ezwe ife lt w e rden muß d ie G esch lossenhe it d e r F unde v on B urg , K r . S üderd i thmarschen ( S truve 1 955 , 3 9 ;

1 88 N r . 9 16 ) , G üby , K r . E cke rnfö rde ( S truve

1 955 , 3 9 A nm . 1 46 ; 1 54 N r . 3 0 ; T a f . 2 3 , 1- 7 ) , O stere istedt , K r . B remervörde ( S truve

1 955 , 3 9 A nm .

1 46 ; 6 7f . ; S p rockhoff

1 928 ,

S egebe rg ( s .o . ) , Ame l inghausen , K r . L üneburg ( Kö rne r

3 0f . ) ,

T en sfe lde rau ,

K r .

1 938 ) u nd T yregod lund

( DK ; L ombo rg 1 973 , 8 3f . ) .

E chte V e rge se l lschaftungen v on E inze lg rabku ltu r u nd No rd ische r B ronzez e it , P e r iode I , l i egen v o r a u s : Hambu rg - L ohb rügge - Oh lenbu rg ( Grab m it t ypo log isch s pätem B echer ; S truve

1 955 , 6 7 A bb . 7 ) u nd Döt t l ingen

K r . O ldenbu rg , H üge l 1 7 ( nach P ape 1 978a , 1 89 ) .

D ie ü br igen B efunde s i nd a ufgrund d er F undums tände z we ife lhaft o der mehrd eut ig : B argtehe ide , K r . S tormarn ( S truve 1 955 , 6 7 ; 1 85 N r . 8 33 ; T af . 1 0 , 78 ) , O stere istedt , K r . B remervörde ( s .o . ) , Garbsen ,

K r . N eustadt a .R . ( Nach-

r i chtenb la tt f ür Deutsche V orze it 1 0 , 1 934 , 2 32 ; S truve 1 955 , 6 8 ; P ape 1 978a , 1 89 ) ,

W istedt ,

K r .

B re mervörde

( Pape

1 978a ,

1 89 ) ,

Me lz ingen ,

( Asmus 1 958 ) , B lengow , K r . B ad D obe ran ( DDR ; Ho l lnage l

K r .

U e lzen

1 963 ) , H ambu rg -

L ohb rügge - S ande ( Schwantes 1 936 , 8 1 Abb . 5 ; v g l . P ape 1 978a , 1 88f . A nm . 5 9 ) u nd S eve l ( DK ; S truve 1 955 , 6 7 ; O rsnes-Chr istensen 1 952 , b es . 1 9ff . , v g l . P ape 1 978a , 10 ) .

A ls

we itere

u nter

B efunde

S chnurkeram ik

( Strat igraph ie ;

V ergese l lschaftung )

- M itte ldeutsch land

( Abschn itt

müssen

3 . 3 .28 .2 )

d ie

b ere its

a ufgeführten

V e rhä ltn isse i n K ött ichau u nd B leckendo rf b e rücks icht ig t w e rden .

T ypo log ie :

A ls t ypo log ische M ischung v on E inze lgrabku ltu r u nd G lockenbeche rn

w erden

d ie s og . Z onenbeche r a ufgefaßt ( vg l . S truve 1 955 , 5 3ff . , u nd Ab schn it t 3 .3 .31) . A uch i n d e r O r ien t ie rung v on B estattungen e x ist ieren V e rb indungen z w ischen j ünge rer E inze lgrab- u nd G lockenbecherku ltur ( S truve 1 955 , 7 0f . , P ape 1 978a , 1 08 ) .

1 04

Auf Ä hn l ichke iten zw i schen d er Ke ram ik d er E inze lg rabku ltu r s ow ie d es S pätn eo l ith ikums

machen L ombo rg ( 1973 , 8 4 ) u nd K ühn

( 1979 ,

7 7 ) a ufmerksam .

E ine t ypo log i sche M ischung z w ischen E inze lg rabku ltu r u nd S chnu rke ram ik l i egt v om " B i lmerstrauch" , K r . L ünebu rg v o r ( Laux 1 974 ) .

I nne re G l iederung :

D ie

U nterte i lung

d e r

d än ischen

E inze lg rabku ltu r

i n U ntergrab,

B odengrab-

u nd Obergrabze it wu rde v on G lob ( 1944 ) a ufgrund v on S trat igraph ien , T iefenl agen

v on

F unden

i n G rabhüge ln

s ow ie

Z usammenfunden

i n

E inze lgräbern

v e r if iz iert . A ls L e ittypen d ienen Ä xte u nd Ke ram ik ( Äxte d e r T ypen A - E : U ntergrabz e it ; F - K 1 , 2 : B odeng rabze it ; K - L :

Obe rgrabze it ) .

e rste l lte

T iefen lagen tabe l le

S truve ( 1955 , 3 6 Abb .

2 ) e ine

I n A n lehnung d aran f ür

A x tfunde

i n

S ch lesw ig -Ho ls te in u nd z e igte e ine V erg le ichbarke it d er E ntw ick lung - j edoch m it r eg iona len B e sonde rhe iten - a uf .

1 4C -Dat ierung :

F ür d ie n o rddeutsche E inze lgrabku ltur l i egen w en ige Da ten v or , d ie a uße rdem e twa s s t reuen ( Abb . 3 5 ) . D ie d än ische E inze lgrabku ltur i s t d agegen s eh r g ut d a t ie rt ( Abb . 3 6 ) .

3 6

3 5 42 00

4 300

3 600 B P

3 700 8 .P

Dem i n d e r A uswertung e twa s j üngeren A n sa tz d er n orddeutschen D aten ( vg l . Abb . 6 9 ) k ann d esha lb momen tan k e ine g röße re B edeutung b e igemessen wer-

1 05

d en , o bwoh l h ier - v om a rchäo log ischen S tandpunkt a us - e in A ndauern b i s z um B eg inn d e r P er iode I ( para l le l d em d än ischen S pätneo l ith ikum ) z um A usd ruck k ommen k önn te .

O GZ

B GZ

U GZ I

v .C hr .

I

0 0

0 0

4

v

I

c z o o 3

I

o o c o 0 )

I

o o ( . 0 r ' l

I o 0 4 0 -

)

B .P

2 200-

2 400 —

2 600 — _ 2 800— 3 7

E GK ( g e s . )

U GZ

B GZ

O GZ

E ine O berprüfung d er i nneren G l iederung a nhand d än ischer Da ten e rbrachte e ine B e stät igung d e r i nne ren G l iede rung ( Abb . 3 7 ) .

3 .3 .30

S tand fußbecher

A ls " Pro trud ing F oot B eake r C u lture" ( PFB ) , z u d eutsch S tandfußbecherku ltur , w i rd

d ie

E inze lg rabku ltu r

i n

d en

N ieder landen

s ow ie

N ordwestdeutsch land

b eze ichnet . D ie G renze z u d en i m v o rangehenden K ap ite l b ehande lten F unden i s t d u rchau s f l ießend .

1 06

S tra t ig raph ien :

U dde lermee r ( NL ) . G rabhüge l E . Ab fo lge S tandfußbecher - t ota lverz ierter ( A00 ) G lockenbecher ( Add ink-Samp lon ius 1 968 , 2 33 ) . P utten ( NL ) . Ab fo lge s päte S tand fußbeche rku ltu r u nd m itte ldeutsche f azett i erte Axt - s päte G lockenbeche rku ltu r ( van G iff e n e t a l . 1 971) . -

V laa rd ingen ( NL) . S ied lungsstrat igraph ie . Abfo lge V laard ingen - f rühe S tandfußbecherku ltu r

G lockenbeche r ( van R egteren-A l tena e t a l . 1 962 ,

2 8f . ; 2 24f f . , 2 32f . ) . -

E ext ( NL ) . Ab fo lge s päte S tandfußbeche rku ltu r -f rühes S pätneo l ith ikum ( Ban te lmann 1 982 , 5 5 T ab . 1 3 ) . V oo rscho ten ( NL ) . S ied lungsstrat igraph ie . A bfo lge V laard ingen - V laard ing en/Stand fußbeche r . G le icha lt o de r j ünge r a l s d ie S tandfußbeche rku ltu r i s t e in t ota lverz ierter ( A00 ) B echer ( G la sbe rgen e t a l . 1 967 , 2 6ff . ) .

U n s iche r s i nd d ie B efunde v on Swa lmen ( NL ; G roenman-van Wa ter inge/van d er Waa ls 1 961; L an t ing /van d er Waa ls 1 974 , 2 5ff . ) , E pe - V aassen ( NL ; H üge l 3 ; L ant ing /van d e r Waa ls 1 971, 1 08ff . ) , d e E ese ( NL ; Waterbo lk 1 964 ) , E de - No l ( NL ; P ape 1 978a , 9 9 ) u nd S peu lde ( NL ; B ursch 1 953 , 4 5ff . ; A dd ink-Samp lon ius 1 968 , 2 26 ) . E benfa l ls e twa s u nk la r i s t d ie Ab fo lge S tandfußbeche rku ltu r -t ota lverz ierter ( A00 ) B eche r i n Aa rtswoud ( NL ; I t erson S cho lten/Vr ies-Me ts 1 981) .

V erge se l lschaftungen :s i ehe

S tra t ig raph ien ,

1 4-Da t ie rung

u nd

T r ichterbecher

( Westg ruppe )

-

S ichere Z usammenfunde v on s päter S tandfußbeche rku ltu r u nd t ota lv erz iert er Ke ram ik ( A00 ) s i nd a us S oesterberg u nd E emst-Hanendorp ( be ide NL ; L an t ing/van d e r Waa ls 1 976 , 9T ab . 1 ) b e legt .

D ie B efunde v on Swa lmen ( NL ; s . o . ) , Ah sen , K r . R eck l ingshausen u nd W iesbad en - Hebenk ies s i nd u n s iche r ( Lan t ing/van d e r Waa ls 1 976 , 9T ab 1 ; S angme is te r 1 951, 8 5f . ; 9 4 ) .

1 07

Z usammenfunde v on s päter S tandfußbecherku ltur u nd G lockenbechern s tammen a us N iede rb iebe r , K r . N euw ied ( Pape 1 978a ,

1 02 ) , Z e i jen ( NL ;

v an d er Waa ls 1 964 , 1 82ff . ) u nd Ka lbeck , K r . K leve ( K-Axt u nd V e luweB echer ; L ant ing/van d e r Waa ls 1 976 , 1 3 ; 3 4 A bb . 2 6 ) .

I nne re G l iederung :

D ie t ypo log i sche E n tw ick lung d e r B eche rfo rmen ( la - l ' c , Z Z , v an

d e r

Waa ls/G lasbe rgen

( 1955 )

f i nde t

i h re

g robe

I d -l e ) n ach

B estät igung

d u rch

d ie

Ax t-Ch rono log ie ( Komb inat ionen : B akke r/van d er Waa ls 1 973 , 4 1 Abb . 1 9 ) u nd 1 4C-Da ten ( Lant ing/Mook/van d er Waa ls s i ehe

1 4C-Chrono log ie ) ,

s ow ie

e in igen

1 973 ; L ant ing/van d er Waa ls S tra t ig raph ien

( de

E e se ,

1 976 ;

NL :

l a

-

1 d/ZZ , Wa terbo lk 1 964 ; Z e i jen , NL : l b -l e , v an d e r Waa ls 1 964 , 1 82ff . ) .

Z u v e rg le ichba ren E rgebn issen , a l lerd ings g röbe r g eg l iedert , k ommt B oke lmann ( 1982 ) m itte ls Komb ina t ion g esch lossener F und inventare . S e ine U ntersuchung b ez ieht s i ch a uf d ie g e samten B echerku lturen . E r u ntersche idet 5 S tufen , v on d enen d ie e rsten d re i a uf d ie S tandfußbeche rku ltu r e ntfa l len . I n S tufe I s i nd b e re its t ota lverz ierte ( A00 ) B echer e ntha lten . S tufe I V e ntspr icht d e r G lokk enbeche rku ltu r , S tufe V d er f rühbronzeze it l ichen S tache ldrahtkeram ik .

1 4C-Dat ierung :

D ie S tandfußbeche r s i nd g ut d at iert , d urch V ergese l lschaftung m it V laard ingen i n S ied lungen l i egen e ine R e ihe v on D oppe ldaten v o r ( Abb . 3 8 ; 3 8a ) . I n d er Auswe rtung f ä l lt d a s i m

V e rg le ich z u a l len ü b r igen E inze lg rab- u nd

S chnu rke ram ik-Gruppen

f rühe

ä ußerst

E insetzen

a uf

( vg l .

A bb .

Au sre iße r k önnen d afür n icht v e ran two rt l ich g emacht w e rden .

^ 4 500

4 500

3 800 BF !

V * V loard ingen

3 8

3 900 8 .P • S tandful lbecher

3 8a

S tandfußbecher 1 08

V laar c l ingen

6 6

- 7 1) .

Auch d ie Annahme e ine r f eh lenden D a t ierung v on F rühpha sen i n d en ü br igen Geb ieten i s t n icht mög l ich , d a b e isp ie lswe ise i n Dänemark d ie U ntergrabze it a l s I n it ia lpha se m it d eut l ichen t ypo log ischen B ezügen z ur f rühen S tandfußbec he rku ltu r g ut r ep räsen t iert i s t . E s

g inge

j edoch

momen tan

z u

we it ,

d ie

E n tstehung

d e r

E inze lgrabku ltur/

S chnu rke ram ik i m A rbe itsgeb iet a ufgrund d ieser D at ierung i n d ie N ieder lande v e r legen z u wo l len .

D ie Ube rp rüfung d e r i nne ren G l iede rung s ow ie d e r g ene re l len A b fo lge S tandf ußbeche r -t ota lve rz ie rte ( A00 ) B eche r -G lockenbeche r i n d en N ieder landen e rg ib t ä hn l ich

g ute

E rgebn isse

( Abb .

3 9 )

w ie

s chon

d ie

a uf

u nca l ibr ierten

Da ten b e ruhende Un te rsuchung v on L ant ing/van d e r Waa ls ( 1976 ) .

2I c-f G LOCKENBECHER 2 1 a -b

1 d-e . Z Z S TANDFUSSBECHER l a- b

v .C hr .

o

0

0

( o

. t

ry

• 4

0 o

• . ?

o z

cz o ( c )

Bi z

,

r n

2 000

2 200

2 400 2 1c f g es .

2 600

2 1a -b

2 800

l d -e ,ZZ

A O0

3 000 g es . 3 200 3 9

l a -b S TANDFUSSBECHER

G LOCKENBECHER

3 .3 .31

T ota lverz ierte B eche r ( A00 = A l l O ver O rnamented ) u nd Z onenbecher

D ie c hrono log ischen B ez iehungen w e rden u nte r S chnurke ra rn ik - M itte ldeutschl and , E inze lg rabku ltu r u nd S tandfußbeche r a bgehande lt . T ypo log isch s tehen b e ide G ruppen z w ischen E inze lgrab- b zw . S tandfußbecherk u ltu r

u nd

G lockenbechern

( s .a .

u nter

E inze lgrabku ltur ) ,

w obe i

A00

z ur

G lockenbeche rku ltu r g e rechnet w ird .

E s b esteht a l so d ie Mög l ichke it , i n i hnen e ntweder e ine K ontaktersche inung o de r

a ber

e in

B indeg l ied

z w ischen

E inze lgrab- u nd G lockenbecherku ltur

z u

s ehen ( vg l . d azu P ape 1 978a , 1 09 ; L an t ing/van d er Waa ls 1 976 ) .

1 4C-Dat ierung :

D ie h omogenen Da ten f ür A00 ( Abb . 4 0 )

Z onenbeche r s i nd n icht d a t ie rt -

z e igen e ine Z e itg le ichhe it m it e ntw icke lten S tandfußbechern u nd i m w esent l ic hen e in F o lgeve rhä ltn is A00 - G lockenbeche r ( im e nge ren S inne ; v g l . A bb . 3 9 ) . A us d iese r S icht s che int d ie A uf fa ssung v on A00 a l s e ine r H ybr idform v on E inze lg rabku ltu r u nd G lockenbechern n icht z uzutreff e n .

4 200

3 .3 .32

3 900 1 3 .P

G lockenbeche r

S tra t ig raph ien u nd V e rgese l lscha ftungen : s i ehe a uch S chnurkeram ik , E inze lgrabk u ltu r ,

S tandfußbeche r ,

M iche lsberg ,

G o ldbe rg I , C ham , B ernburg , K uge lampho ren , S chönfe ld , S pätneo l ith ikum

S tra t ig raph ien :

-

S t . Wa lr ick ( NL ) . Ab fo lge G lockenbeche r ( Ve luwe ) -F rühb ronzeze it ( But ler/van d e r Waa ls 1 966 , 1 09 ) .

10

A 2

-

Z u id la ren - A nner T o ! I ( NL ) . Abfo lge G lockenbecher ( mar it im ) -F rühb ronzeze it A 2/Stache ldrahtke ram ik ( But ler e t a l . 1 972 ) .

D ie

S trat igraph ien

A rnstadt ( DDR ) ( vg l .

P ape

v on K 1 .

u nd K 1 .

1 978a ,

2 00f .

Ko rbe tha ,

V ah lbe rg , A nm .

K r . We ißenfe ls ( DDR ) ,

K r .

6 6 ) ,

Wo lfenbütte l

e ben so d ie

A rnstadt ,

K r .

s i nd s ä mt l ich u ns icher

S i tua t ion i n S ömmerda ,

S ömmerda ( DDR ) , e ine r A usg rabung v on 1 877 o hne P läne ( Höfer

K r .

1 906 ; a ber :

M i ldenbe rge r 1 953 , 4 2 ) .

D e r B efund v on N ähe rmemm ingen , K r . N ö rd l ingen , w o F rühb ronzeze it A l-Gräb e r i n G ruben m it

f rühen

G lockenbeche rn e inget ieft

wa ren ,

k ann a uch a l s

K on takt i n terpret iert w e rden ( vg l . P ape 1 978a , 2 01; R uckdesche l 1 978 , 1 55ff . K a t .Nr . 1 58 ) . D a s g le iche g i lt f ür d ie B efunde i m G räberfe ld v on S chafstädt , K r . Merseburg ( DDR ; O tto 1 950 , 5 8f . ; Ma tth ias 1 960 ) .

V e rge se l lschaftungen :

-

Go l lnsdo rf ( Al;

( AU ) .

S angme ister

Z u sammenfunde -

G lockenbecher 1 964 , d ieser

8 9 ; A rt

v g l . a us

u nd P ape

f rühbronzeze it l iche 1 978a ,

B öhmen

f ührt

2 02

S che ibennade l

A nm .

P ape

6 9 ) .

( 1978a ,

We itere 2 02 )

a n .

Nähermemm ingen , K r . N ö rd l ingen . G rab 2 2 . T r iangu lärer Do lch ( Al) u nd A rmschutzp la tte d er G lockenbecherku ltu r ( Ruckdesche l

1 978 ,

1 68f . K at .

N r . 1 58 ) . -

L ac a n d e r T haya ( AU ) . G lockenbecher- u nd A un jet itzgefäß z usammen i n e ine r G rube ( Grab ? He tze r 1 949 , 9 4f . ) .

-

S ion - P e t it

C hasseur

( CH ) .

A un jet itzscherbe

i n e iner

G lockenbecher-

S ch icht ( Pape 1 978a , 1 21) . -

S chafs täd t , K r . Me rsebu rg ( DDR ) . G lockenbeche r u nd k nöche rne I m itat ion e ine r f rühbronzeze it l ichen S che ibenkop fnade l ( Otto 1 950 , 6 9ff . ; 7 8f . , v g l . P ape 1 978a , 2 02f . ) .

111

De r B efund v on S afferstetten , K r . G r iesbach ( Ruckdesche l 1 978 , 7 7f . ; K at .Nr . 8 7 ) d rückt n icht mehr a l s e ine t ypo log ische B ez iehung z w ischen G lockenbec he rku ltu r u nd F rühb ronzeze it a us .

V e rgese l lschaftungen v on G lockenbecherku ltur l ungen

s ow ie

g eme insame

B e legungen

v on

u nd

F rühbronzeze it a uf S ied-

F r iedhöfen

n enn t

P ape

( 1978a ,

2 02ff . ) .

Ho rtzonta lstrat igraph ien :

Auf d em G räbe rfe ld v on P o lepy ( CSSR ) m it 1 41 G räbe rn s etzen s i ch G lockenb echer d eut l ich v on A un jet itz a b . S iehe u nter A un je t itz .

T ypo log ie :

B ez iehungen z w ischen G lockenbeche rn u nd S chnurke ram ik s ow ie E inze lgrabku lt u r werden b e i K eram ik u nd G rabbrauch d eut l ich ( Zusammenste l lung b e i P ape 1 978a , 1 08 ; 10f . ) . B esonde rs e nge B ez iehungen b e stehen z ur F rühb ronzeze it

( s iehe a uch o ben ;

Z usammenste l lung v on L itera tu r b e i P ape 1 978a , 2 00 A nm . 6 5 ) .

I nne re G l iederung :

E ine ü be rzeugende i nne re G l iederung wu rde b i she r n u r i n d en N ieder landen e ra rbe itet

( vg l .

d azu

S tandfußbeche r

- I nne re

G l iede rung ) .

S ie

f üh rt

ü ber

t ota lve rz ierte ( A00 ; 2 1 1 ) z u " ma r it imen" , i n Z onen v e rz ie rten B eche rn ( 2 Ia b ) u nd s ch l ieß l ich z u V e luwe-Beche rn ( 2 Ic - f ; v an d er Waa ls/G la sbe rgen 1 955 ; L an t ing/Mook/van d er Waa ls 1 973 ; L an t ing/van d er Waa ls 1 976 ) . D ie R ichtung d ieser t ypo log i schen Re ihe b e stät igt s i ch d urch 1 4C-Me ssungen ( s .u . ) .

12

1 4C-Dat ierung :

D ie Da t ierung d e r G lockenbeche r a us d en e inze lnen T e i lräumen d es A rbe itsgeb ietes z e igt t ro tz u n tersch ied l iche r

Da tenmengen ( Abb .

4 1

- 4 4 )

e ine s ehr

g ute Übe re inst im mung ( vg l . Abb . 6 6 -7 1) . D ie G lockenbeche rku ltu r e rwe ist

s i ch

g egenübe r

S chnurkeram ik

g rabku ltu r a ls d eut l ich j ünger u nd muß a ls z e itg le ich

u nd

E inze l-

m it d em ä l teren A b-

s chn itt d er f rühbronzeze it l ichen E n tw ick lung g e lten ( n icht u nbed ingt A l, s . u . ) .

D ie

Oberprüfung

d e r

i nneren

G l iederung i n d en

N ieder landen

b e stät igt d ie

t ypo log i sche A b fo lge ( Abb . 3 9 ) .

4 000

4 200

3 600 B P

3 600 8 .P

4 000

3 600 B P

4 000

3 7008 P

N N orweg D a ten

4 1

4 2

S chwe iz

3 .3 .33

4 3

N i eder lande

D DR

S üd

4 4

D ünem a rk

S chönfe ld

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch B aa lbe rg , T r ichterbecher ( A ltma rk-G ruppe ) , Wa ltern ienbu rg /Be rnbu rg

-

Wah l itz , K r . B u rg ( DDR ) . S ied lungsstra t igraph ie . Abfo lge Rössen - S chönf e ld ' (? ) E inze lg rabku ltu r - A un je t itz ( Schm idt ,

1 970 ,

18 ;

V o igt

1 953 ,

1 39f . , 1 970 , 1 42 ) . -

Me lz ingen , K r . Ue lzen . H üge l 4 . Abfo lge E inze lg rabku ltu r ( Bodengrabze it ) -S chönfe ld ( Asmus 1 948 , 3 3f . , 4 2 ) .

-

Me lz ingen , K r . Ue lzen . H üge l 5 . A bfo lge S chönfe ld - N o rd ische B ronzez e it , P e r iode I( Asmus 1 948 , 4 3ff . ) .

13

A ls u ns iche r müssen d ie B efunde v on

H admers leben ,

K r .

Wanz leben ( DDR ,

We tzte ! 1 979 , 7 3 ; 1 40 ) , We sterhausen , K r . Qued l inburg ( DDR ; We tze l 1 979 , 7 3 ; 1 87 ) ,

V ö lpke ,

Ha ldens leben

K r . O schers leben

( DDR ;

( DDR ;

2 2 ;

F undp la tz

E nge l

We tze l

1 928 , 2 69 ) ,

1 979 ,

7 3 ;

H a ldens leben ,

1 41) ,

Havema rk ,

K r . K r .

G enth in ( DDR ; We tze l 1 979 , 7 3 ; 1 45 ) s ow ie H amburg - H arburg - T oppenstedt ( We tze l 1 979 , 7 3 ; 1 82 ) a nge sehen w e rden .

V ergese l lschaftungen :

-

V ah ldo rf , K r . Ha ldens leben ( DDR ) . B randgrab . S chönfe ld u nd K -Axt-Der iv a t d er E inze lg rabku ltu r ( We tze l 1 979 , 5 4 ; 1 83 ; T a f . 7 4 , 9- 1 4 ) .

We itere Z u sammenfunde v on K -Äxten m it S chönfe ld s i nd u n s iche r ( Dangenst orf , K r . L üchow-Dannenbe rg ; H asse l , K r . S tenda l , DDR , F undp latz 2 ; Wetze l 1 979 , 5 4 ) . E benso i s t d er B ezug e ine r H -Axt i nne rha lb d es S chönfe lder G räberfe ldes v on K 1 .

Mör ingen ,

K r .

S tenda l

( DDR ;

We tze l

1 979 ,

5 4 ;

1 51)

-

Ge rw i sch , K r . B urg ( DDR ) . S chönfe lder B randgrab m it f azett ierter A xt d e r m itte ldeutschen S chnu rke ram ik ( Wetze l 1 979 , 5 4 ;

n ich t

e indeut ig .

1 32 ; T af .

1 2 , 9 -

w ie

( Wetze l

1) . -

S chönfe ld ,

K r .

S tenda l

( DDR ) .

F undp latz

3 . B efund

o ben

1 979 , 5 4 ; 1 76f . ; T a f . 6 8 , 2 ) . -

Qued l inbu rg

- H ammwa rte

West ,

K r .

Q ued l inburg

( DDR ) .

S chönfe lder

B randgrab m i t Mansfe lde r K e ram ik ( We tze l 1 979 , 7 3 ; 1 69 ) . -

B ösenbu rg , K r . E is leben ( DDR ) . S chnurke ram ische T o tenhüt te m it S chönfe lde r K eram ik ( Schm idt/N itschke 1 978 ) .

-

Müh lhausen , K r . Müh lhausen ( DDR ) . G rab . S chönfe lder R inganhänger u nd G lockenbeche r ( A lb recht 1 964/65 ) .

-

S tut tga rt-Zuffenhausen . G lockenbecher u nd R inganhänger S chönfe lder A rt ( Sangme ister 1 974 , I11 Abb . 7 ) .

14

-

S e rrahn , K r . G üstrow ( DDR ) . G roßdo lmen 2 . N achbestattung d e r E inze lg rabku ltu r ( ? ) m it R inganhänger ( Wetze l 1 979 , 5 8f . ; 7 7 ; S chu ldt 1 965 , 3 2 A bb . 2 4k ) .

U n s iche r

i s t

e in

Z usammenfund

v on

U th leben ,

K r .

N ordhausen

( Nowothn ig

1 937 , 6 8f . ; v g l . d agegen We tze l 1 979 , 5 8 ) . Z u sammenfunde m it d ive rsen m itte l- u nd s pätneo l ith ischen K u ltu ren a uf S iedl ungen n enn t We tze l ( 1979 , 7 3f . ; 7 9 ) .

T ypo log ie :

B ez iehungen b estehen z u r T r ichterbecherku ltu r ( s og . F ischbecker G ruppe d er S chönf e lder K u ltu r ) , S chnurkeram ik , Wa ltern ienbu rg/Be rnburg , K uge lamphoren u nd G lockenbeche rn ( We tze l 1 979 , 6 8ff . ) .

1 4C -Dat ierung :

B i she r l i egt l ed ig l ich e in D a tum v o r .

3 .3 .34

Dän isches S pä tneo l ith ikum

S tra t ig raph ien : s i ehe a uch T r ichterbecher ( Nordgruppe ) , E inze lgrabku ltur , S tandfußbeche r

-

D ie F l intdo lche d e s S pätneo l ith ikums A - C we rden z ah lre ich v on d enen d er No rd ischen B ronzeze it , P e r iode I ü be r lage rt ( Lombo rg 1 973 , 6 6 Abb . 4 4 ; 7 6 , Abb . 5 1; 1 63f . , Kühn 1 979 , 4 7 ) .

-

B r f ; dn i-A

b . E ns lev ( DK ) . Abfo lge S pätneo l ith ikum C - G rab m it f r ühbron-

z eze it l ichen Gegen ständen ( A2 ; L ombo rg 1 973 , 1 451 . ) . -

We itere A b fo lgen d iese r A rt s i nd a u s G erdrup ( DK ; L omborg 1 973 , 1 43 ) u nd S cAum ( DK ; d ers . 1 973 , 1 47 ) b ekannt . B e i l e tzterer g ese l lt s i ch z um S pätneo l ith ikum C e in D o lch d er P e r iode I .

15

V erge se l lschaftungen :

-

M i rhq S j ( DK ) . Geg rabene G lockenbechers ied lung m it E lementen d e s S pätn eo l ith ikums A s ow ie d e r E inze lgrabku ltu r ( Obe rg rabze it ; J ensen

1 972 ) .

De r B efund w i rft e in L icht a uf d en Ü bergang v on d er E inze lgrabku ltur z um S pätneo l ith ikum . E in ä hn l icher B efund s tammt a us B er l in , K r . S egeb e rg ( S truve 1 955 , 3 9 ) . -

Meh rere

Ma le

f i nden s i ch

D o lchtypen d es

S pätneo l ith ikums C u nd d er

P e r iode I z usammen ( s .o . ; L ombo rg 1 973 , 6 7 Abb . 4 5 ; 1 97ff . ; K ühn 1 979 , 4 7 ) . -

Do lchtypen d es

S pätneo l ith ikums

A f i nden s i ch i n G räbern

d es

f rühen

A un jet itz : E rfu rt - H unge rbach s ied lung , K r . E rfu rt ( DDR ; L ehmann 1 940 ) ; S eebach , K r . Müh lhau sen ( DDR ; Hesse 1 968 ) . Uns icher : N ohra , K r . N ordh ausen ( DDR ; G r imm 1 932 , 2 51f . ) .

We itere

B e isp ie le s o lche r

Z usammenfunde

s i nd

a us

B öhmen

u nd

S ch les ien

b e legt ( vg l . L omborg 1 973 , 1 41) . E ine s pätneo l ith ische H ageby-Axt w urde b e i B r-e zno ( C/S SR ) i n e inem G rab d es k lass ischen A un je t itz g efunden ( Lomborg 1 973 , 1 43 ) . Z usammenfunde v on S pätneo l ith ikum u nd f rühb ronzeze it l ichen G egenständen i n D änema rk s tammen a us H e l lested , L e jre u nd He instrupgä rd ( Lombo rg 1 43 ) s ow ie Hv isse N i j ( Lombo rg 1 968 , 2 30f . )

1 973 ,

u nd G reve ( f rühes A un jet itz u nd

S pätneo l ith ikum A ; L ombo rg 1 973 , 1 41f . ) . Uns iche r

-

i s t d agegen e in B efund v on

N .

S nede

( DK ;

L omborg

1 973 ,

1 43 ) .

Ankum , K r . B ersenbrück . D irekt ü bere inander i m Moor f anden s i ch e in P i le-Rand le istenbe i l u nd e in F l intdo lch d e s S pätneo l ith ikums A ( Nowothn ig 1 959 , 2 31) .

T ypo log ie :

Ube re inst immungen b e i G rab fo rmen u nd Ke ram ik d es S pä tneo l ith ikums u nd d er S e ine-O iseMarneKu ltu r s owie d en westfä l isch-nordhess ischen S te ink isten s i eh t P ape ( 1978a , 1 70f . ) . Auch E inze lg rabke ram ik s o l l t ypo log i sch d eut l iche B ezüge z ur

K e ram ik d es

f rühen n ord jüt ischen S pä tneo l ith ikums a ufwe isen ( Lombo rg 1 973 , 8 4 ) .

16

B ez iehungen z w ischen s pä ter T r ichterbeche rku ltu r ( MN V ) u nd S pätneo l ith ikum s i eht E bbesen i n F l intbearbe itung , G rabs itten u nd K eram ik ( 1975 , 2 55 ; 2 73ff . ) -e ine A ns icht , d ie h eft ig umstr itten i s t ( vg l . D iskuss ion i n : L omborg e t a l . 1 975 , 1 00 ; 1 08ff . ; 18ff . ) .

U nbe str itten s etzen j edoch s pätneo l ith ische K nochennade ln A un je t itze r Meta l lt ypen um , w ie a uch d ie K e ram ik V e rb indungen z u A un je t itz z e igt . A us F l int g efe rt igte F ischschwanzdo lche d es S pätneo l ith ikums C s o l len e benfa l ls V e rb ind ungen z u ( k la ss ischem ) A un je t itz b e legen ( Lombo rg 1 973 , 1 41f . ; 1 44f . ) .

I nne re G l iederung :

A u f d e r G rund lage d e r t ypo log i schen F o rschungen v on F o rssande r u nd S ophus Mü l ler u ntersch ied L ombo rg ( 1973 ) 6F l intdo lchtypen , v on d enen e r I- V d em S pä tneo l ith ikum , V I d e r P er iode I ( t e i lwe ise b i s I ) d er N ord ischen B ronzeze it z uo rdnete .

S trat igraph ische

N achwe ise

b e legen

d ie

A bfo lge

d er

e inze lnen

T ypen ( 66 Abb . 4 4 ; 7 6 A bb . 5 1) . E ine Ana lyse g esch lossene r F unde e rg ib t e benfa l ls i m w esent l ichen d ie K omb in at ion v e rwandter T ypen ( 67 Abb . 4 5 ; 7 7 Abb . 5 2 ) .

L ombo rg s ch lug g enere l l e ine D re ite i lung d es S pätneo l ith ikums ( SN ) v or , n ach d er S N A d ie D o lchtypen I ,S N B I -I u nd S N C I V - V umfaß t ( 69 ) .

1 4C -Dat ierung :

D ie wen igen

Da ten f ür d a s S pätneo l ith ikum

u nd P er iode I ( Abb .

4 5 - 4 6 )

b e stät igen d as g ene re l le F o lgeverhä ltn is ( vg l . Abb . 6 9 ) . D e r A bs tand z w ischen E inze lgrabku ltur u nd S pätneo l ith iku m i n d er Auswertung d er c a l ibr ierten Da ten i s t a l lerd ings a ußergewöhn l ich g roß u nd d arf n icht a l s R aum f ür d ie G lockenbecherku ltu r

m ißverstanden

w e rden ,

d ie

i n Dänemark

s che inung d a rste l lt .

3 900

4 5

3 500

3 400 B P

S pä tneo l ith ikum

4 6

17

3 100 BR

P er iode I

e ine

R ander-

De r G rund f ür d ie L ücke d ürfte v ie lmeh r d ar in l i egen , d aß d ie v orhandenen D a ten v orw iegend S N C d a t ie ren . S N A u nd B w ären a l so v or d as e igent l iche D iagramm " Spätneo l ith ikum" z u s etzen . D iese A nnahme w ird a rchäo log isch d urch d ie V e rb indungen z u A un je t i tz u nters tütz t .

3 .3 .35

R iesenbeche r

R iesenbecher ( "Po tbeake r" ) u nd S tache ldrahtkeram ik

w e rden a l s e ine s päte ,

z .T . f rühb ronzeze it l iche B echergruppe b e trach te t , m it t ypo log i schen B ez iehung en z u r E inze lg rabku ltu r , S tandfußbechern , G lockenbeche rn u nd A un je t itz ( Lant i ng 1 973 , 3 14 ; L ichardus 1 979/80 , 3 57 ) . F ür

d ie

N iede r lande

w ird

e ine

d i rekte

E n tw ick lung

a us

s päten

( Ve luwe)

G lockenbeche rn a ngenommen ( Lant ing 1 973 , 2 45 ; 2 55 A bb . 1 8 ) .

S tra t ig raph ien :

-

O ldendo rf , K r . L ünebu rg . Ab fo lge E inze lg rabku ltu r

- R iesenbeche r

( s .u .

- R iesenbecher

( s .u .

Wa ltern ienbu rg/Be rnbu rg ) . -

Rohstorf ,

K r .

L üneburg .

Abfo lge

E inze lgrabku ltur

T r ichterbeche r -A ltma rk-Gruppe ) .

I n H e lves iek ,

K r .

Ro tenburg/W .

l i egt

e in

R iesenbeche r

r and l ich

z u

e inem

G rabhüge l m it G lockenbecher- u nd E inze lgrabku ltur ( Asmus 1 953 , 4 2 ) .

D ie

S trat ig raph ie

v on

Wa l lhöfen ,

R iesenbeche r ; De ichmü l ler

1 974b ,

K r .

O s terho lz

6 5f f . ) w ird v on

( Abfo lge

G lockenbeche r

L icha rdus

( 1979/80 ,

-

3 50 )

b ezwe ife lt . D e r B efund v on O stenwa lde , K r . A schendo rf-Hümm l ing i s t z u d i fffus , um h ier b e rücks icht igt we rden z u k önnen ( Tempe l 1 978 ) .

-

D ie Ab fo lge R iesenbecher - M itt le re B ronzeze it l i egt u .a . E ve rn ,

K r .

L üneburg ( Laux

1 973 ,

8 2ff . ) u nd

( De ichmü l ler 1 974b , 6 6f . Anm . 1 7 ) .

18

Daue lsen ,

K r .

i n DeutschV e rden v or

V e rge se l lschaftungen :

-

Mannhagen , K r . He rzogtum L auenburg . B randgrab . K -Axt d er E inze lgrabk u ltu r

u nd

R iesenbecher ,

d er

i n d er

F orm

A un jet itzer

V orratsgefäßen

ä hne lt ( Ke rsten 1 966 ; P ape 1 978a , 1 89 ) . -

O ldensted t , K r . Ue lzen . B randg rab . Zwe i R iesenbecher u nd e in Z onenbec he r i ne inander g eschachte lt ( Sch irn ig 1 972 ) .

-

D eutsch-Eve rn , K r . L üneburg . R iesenbechersche rbe z usammen m it f r ühem F l intdo lch d es S pä tneo l ith ikums s ow ie e inem f rühb ronzeze it l ichen S ch le if en r ing ( s .o . , L aux 1 973 , 8 2ff . ) .

-

H ohenwa rs leben , K r . Wo lm irstedt

( DDR ) . R iesenbecher

u nd P rotoaun je-

t i tz-Ta sse ( Behrens 1 969a ; 8 1 A bb . 6 b -c ; 9 8 ) .

De r B efund v on S cha lkho lz , K r . D i thma rschen s che idet a us , d a e s s i ch um e in z erstörtes Mega l ithg rab h ande lt ( Ke rsten 1 951, 1 8 ) .

T ypo log ie s i ehe o ben

1 4C-Da t ierung :

L ed ig l ich z we i D a ten l i egen v or , d ie z udem a use inande rk laf fe n .

3 .3 .36

S tache ld rahtkeram ik

A l lgeme ines : s i ehe u nter R iesenbecher

D ie S tache ldrahtkeram ik ( " Ba rbed W ire" ) w i rd v on d e r n ieder länd ischen F ors chung b e re its z u r F rühb ronzeze it g este l lt .

19

V erge se l lschaftungen :

-

Emme rhout b . Emmen ( NL ) . H üge l I . Zwe i S tache ldrahtbecher u nd e in s pätneo l ith ischer F l intdo lch ( Typ I ? G e stoh len ;

-

L ant ing

1 973 , 2 61ff . ) .

Hamburg - L ohbrügge - Oh lenbu rg . S tache ldrahtbeche r m it d a r in e ntha lten em f rühbronzeze it l ichen Rand le istenbe i l s ow ie S ch le ifen r ingen ( Schwant es 1 936 , 8 5 ) .

T ypo log ie :

S tache ld rahtve rz ierung f i ndet s i ch a uf e iner K anne d er f r ühbronzeze it l ichen Ad le rbe rg-Gruppe ( Behrens 1 916 , 8 2 Abb . 2 2 , 1 ; L icha rdu s 1 979/80 , 3 57 ) u nd e inem Gefäß d er m itte lbronzeze it l ichen H i lve rsumKu ltu r i n d en N ieder landen ( Vo rstenbo sch ; Modderman 1 959 ) .

1 4C-Dat ierung :

D ie

S tache ldrahtkeram ik

d e r

N ieder lande

i s t

s ehr

g ut

d at iert

u nd

e rg ibt

a ufgrund d er Homogen ität d er Messungen s ow ie k le iner S tandardabwe ichungen ( Abb . 4 7 ) i n d er c a l ib r ierten A u swe rtung e inen e ng e ingegrenzten B e re ich ( vg l . A bb . 6 8 ) . D ie a ngenommene t ypo log ische E ntw ick lung a us d er G lockenbecherk u ltu r s che int s ich z u b e stät igen .

3 .3 .37

3 .3 .37 .1

F rühbronzeze it l iche G ruppen - I nnere G l iederung u nd 1 4C-Dat ierung

Aun jet itz

A u sgehend

( CS R ) ,

v on

d e r

Hor izonta lstrat igraph ie

d es

G räberfe ldes

v on

P o lepy

d as f a st v o l lständ ig a usgegraben wurde u nd 1 41 B estattungen umfaßt ,

g e langte Moucha ( 1961, 1 2f . ) z u e iner s echsstuf igen G l iede rung d e r A un jet itz e r K u ltu r :

1 20

I

P ro toaun je t itz

I

A ltaun je t itz

I I

M i tte laun je t itz

I V

V o rk lass isches Aun je t itz

V

K la ss ische s A un je t itz

V I

S pä taun je t itz

G le ichze it ig s p rach e r s i ch j edoch f ür e ine g ene re l le Zwe ite i lung a us , n ach d er I- I V a l s ä l teres , V -V I a l s j ünge res A un je t itz b eze ichne t w e rden s o l len ( ders . 5 2 .f . ) . Den ä l teren Abschn itt p ara l le l is ierte e r m it d em s päten N eo l ith ikum ( de rs . 5 9 ) . D e r I nha lt d e r e inze lnen S tu fe n i s t v o rw iegend d urch Ke ram ik-Fo rmen d ef in ie rt .

Da s G räberfe ld v on P o lepy umfaß t e ine B e legung , d ie v on G lockenbechern b i s z u A un jet itz V r e icht . A uf we iteren G räberfe ldern s i nd d ie S tufen I b i s I , I b i s I I , Ib i s I I s ow ie I b i s V I z usammen v e rtreten . D ie

D eutung

d es

G räberfe ldes

v on

P o lepy

a l s

k ont inu ier l iche

Abfo lge

d er

B e legung a b d e r G lockenbeche rku ltu r b i s z um k la ss ischen A un je t itz macht i n b e sonde rer We ise d ie P rob lema t ik d e r I n terpretat ion v on Hor izonta lstrat igrap h ien d eut l ich ( vg l . Abschn itt 3 . 1 .3 ) : wenn d ie T he se r i cht ig i s t , d aß S tufe I am B eg inn d e r A un je t itze r E n tw ick lung s teht , u nd S tufe V b zw . V I a n i h rem E nde , w ird b e i d er B e legung v on P o lepy n ach c a l ibr ierten Daten e in R ahmen v on

4 00

b i s

6 00

J ahren

umspannt ,

was

a nges ichts

d er

i m

V erg le ich

d azu

g e r ingen Z ah l v on B estatteten d ie V orste l lung v on e iner W ide rsp iege lung e ines E n tw ick lungsp rozesses u nmög l ich macht . D e r B efund muß woh l e he r a l s Au sdruck d er c h rono log ischen N ähe v on s päter G lockenbeche rku ltu r

z u

k lass ischem

Aun je t itz

v e rstanden

w erden ,

u nd

d ie

G rupp ierungen a uf d em F r iedhof a l s e ine M ischung a us c hrono log ischen u nd s oz ia len F aktoren . I n E rgänzung z u d iesen U ber legungen s e i a uf d ie H o r izont a lstrat ig raph ie v on g ard icky ( CiS SR ) h ingew iesen , b e i d er s i ch ä l teres A un jet i tz d eut l ich v on j ünge rem a bsetzt ( Ch r ist le in 1 964 , 4 6 Abb . 1 6 ) .

D e r V ersuch , ü be r g esch lossene F unde k omb inat ionsstat ist isch z u e iner U nterg l iede rung z u g e langen ( Ad le r 1 967 , 9 8ff . Abb . 6 3 ; z ur K r it ik v g l . R uckdesche l 1 978 , 2 96 ) , f üh rte z u d re i G rupp ierungen , v on d enen s i ch d ie z we ite u nd d r itte

1 21

we itgehend ü berschne iden u nd d ie e rst n ur e inen g er ingen Umfang h at . S ie b e inha ltet i m we sent l ichen K nochenge räte u nd schmuck .

Z u sammenfa ssend s che int e s momentan s i nnvo l l , v on d e r v on Moucha v orges ch lagenen Zwe ite i lung a u szugehen , w obe i a ber c hrono log ischer R ahmen u nd z e it l iches

V erhä ltn is

d e r

zwe i

Abschn itte

z ue inander

n och

e iner

K lärung

b edürfen ( vg l . 1 4C-Da t ierung 3 .3 .37 .5 ) . Ü be r legungen z um m itte ldeutschen A un je t itz f i nden s i ch b e i Mande ra ( 1953 ) . S ie g ehen e benfa l ls i n R ichtung d e r h ier g eäuße rten V o rste l lungen .

3 .3 .37 .2

S üddeutsche F rühbronzeze it

Um d ie g enere l le Zwe ite i lung d e r F rühbronzeze it i m R e inecke-System ( Al A 2 )

z u

u ntermaue rn ,

w urden

v on

d er

F o rschung

mange ls

s t rat igraph ischer

B efunde i m wesent l ichen z we i Wege e ingesch lagen .

D e r e rste f üh rt ü be r d ie Komb ina t ionsstat ist ik :

Ch r ist le in ( 1964 ) s te l lte F undkomb ina t ion stabe l len d er Unterwö lb l ing

u nd

Geme in leba rn

( AU )

s ow ie

G räbe rfe lde r

s üdbaye r ische r

v on

G rabfunde

a uf . E r g e langte s o z u e ine r

v ierstuf igen E inte i lung .

D ie

A b schn itte

1- 3

e ntstammen d er Komb ina t ionstabe l le , während 4 n achträg l ich a us R estb e ständen v on G rab inventa ren a ufgeste l lt w u rde ( 26 A bb . 1 ; 3 3 Abb . 9 ; 2 7ff . ) .

I n e ine r

N eubearbe itung f ügte S te in

( 1968 ) w e itere

G räber

a us

Geme in leba rn i n d ie K omb inat ionstabe l le e in ( 27 T ab . 5 ) u nd f aßte d ie e rsten b e iden G rupp ierungen C hr ist le ins z usammen . G egen d ieses d re istuf ige

Mode l l

u nd

we iterh in

f ür

v ier

S tu fe n

s prach

s i ch

i n d e r

F o lge

S ch röter a us ( 1973b , 3 0ff . ; v g l . d azu R uckde sche l 1 978 , 2 96ff . ) . Z u r Übe rprüfung d er E rgebn isse m i tte ls H o r izonta lstra t ig raph ie s . u .

Ad ler ( 1967 ) f üh rte e ine ä hn l iche U n te rsuchung f ür B aye rn , Obe rös terr e ich u nd d as G räberfe ld v on U nterwö lb l ing d u rch . Ä hn l ich w ie s chon b e i s e iner

Untersuchung

z ur

Aun jet itzer

K u ltu r

( s .o . )

l a ssen

s i ch

i n

d en

Komb ina t ionstabe l len d re i s tark ü ber lappende A rtefakt-Grupp ierungen u nt ersche iden ( 77ff . Abb . 6 0 ; 8 3ff . A bb . 6 1; 9 0ff . Abb . 6 2 ) .

1 22

-

R uckdesche l k r it is ierte d iesen V ersuch a l s t ypo log isch z u g rob g eg l iedert ( 1978 , 2 96 ) u nd l egte s e ine rse its e ine Komb inat ionstabe l le f ür S üdbayern u nd

Unterwö lb l ing

v or

( 299f . ,

B e i lage

2 ) .

Dar in

u ntersch ied

e r

v ier

G rupp ierungen ( Ala , A lb , A 2a , A 2b ) u nd f ügte s pä ter a uf a nde rem Weg d ie S tufe A 2c h inzu ( 304 ) . I n s e iner T abe l le h eben s i ch a l lerd ings n ur A l u nd A 2 d eut l ich v one inand er a b .

-

N icht G rab inventa re , s onde rn H o rte w urden a uf g le ichem Weg v on S te in ( 1976 ) u nd Menke ( 1978/79 ) u nte rsuch t . Auch h ie r e rsch lossen d ie A utoren i n terpretat iv

v ier

b zw .

f ünf

G rupp ierungen

( S te in

1 976 ,

3 2ff . ;

Menke

1 978/79 , 1 26ff . ) , o bwoh l i n d en T abe l len b e stenfa l ls z we i w iederzuf inden s i nd ( S te in 1 976 , T ab . 1 ; Menke 1 978/79 , Abb 9 5 ) .

-

E ine Komb inat ionstabe l le d e r S traub inger G räbe r b e i S te in ( 1976 , T ab . 2 ) e rgab zwe i G rupp ierungen , d ie h o r izonta lstra t ig raph isch a usgewertet w urd en ( s .u . ) .

De r z we ite Weg z u r U n terg l iede rung d e r F rühb ronzeze it f ührt ü be r Ho r izont a lstra t ig raph ien v on G räbe rfe lde rn :

-

G eme in leba rn ( AU ) . N ach k omb ina t ionsstat ist ische r A uswertung d e r G rab inventare ( s .o . ) v e rsuchten Chr ist le in ( 1964 ) u nd S te in ( 1968 ) e ine O berp rüfung d e r g ewonnenen E rkenntn isse m itte ls B e legungsp lan .

U nabhäng ig v on d e r Z ah l d e r z ugrunde g e legten S tu fe n ( s .o . ) j edoch u nter

e ine d er

h o r izonta lstrat ig raph ische

V oraussetzung

e rkennen ,

Ab fo lge

d aß

d ie

n u r

m it

g ewonnenen

Mühe

l äß t

s i ch

u nd

n ur

G rupp ierungen

t atsäch l ich c hrono log ischen U rsprungs s i nd . D ie Hor izonta l"s trat igraph ie" , d ie j a d ie z e it l iche

A b fo lge d er

g ewonnenene

G rupp ierungen

b ewe isen

s o l l , w i rd s o e rst v e rständ l ich , wenn d ie G rupp ierungen v on v o rnhe re in a l s c hrono log i sche Ab fo lge b eg r iff e n we rden .

-

S traub ing , K r . S traub ing ( Z iege le ien J ungme ier u nd O rt ler ) .

D ie b e iden

r e lat iv k le inen G räbe rf e lder wurden w iede rho lt k omb inat ionsstat ist ischen u nd h o r izonta lstra t ig raph ischen Untersuchungen u nterzogen , wobe i d ie j ewe i l igen E rgebn isse u n tersch ied l ich a usf ie len ( u .a . : C hr ist le in

1 23

1 964 , 3 4

Abb . 1 0 ; 3 6 Abb . 1; S ch röter 1 973b , 3 4 A bb . 5 ; 3 5 Abb . 6 ; S te in 1 976 , 5 5 Abb . 1 ; 5 6 Abb . 1 2 ; Ruckdesche l 1 978 , 3 00ff . A bb . 2 2 ) .

T o rbrügge ( 1982 , 6 7f . ) f aß t d en S tand d er U n tersuchungen f o lgendermaßen z usammen :

" G le ich f ünf Hor izonta lstrat igraph ien z u d en S traub inge r G räberfe ld ern i lustr ieren e xemp lar isch s ch l ieß l ich d och n ur u ntersch ied l iche Me inungen u nd n icht e twa o b jekt iv ie rte S achve rfah ren ."

A ls l e tztes c h rono log i sches I nd iz s e i e in Z u sammenfund a us e inem G rab b e i R oxhe im , K r . L uw ig shaf e n g enannt , d e r e ine t r iangu läre Do lchk l inge i n A l-Art s ow ie e in f ür A 2 t yp i sches L anqua id-Be i l m it M itte lgrat u nd s chne idenpa ra l le len R iefen e rgab ( Kubach 1 977 , 1 33ff . Abb . 5 A ) .

E rgebn is :

k omb ina t ionsstat ist isch s i nd i m w esent l ichen z we i A rten d e r G rabausstattung d eut l ich u ntersche idba r :

-

A l i s t u .a . g ekennze ichnet d urch K nochenschmuck b zw . K nochengeräte , S che ibenkop fnade ln , R o l lenkop fnade ln u nd t r iangu läre Do lche m it g erader S chne ide .

-

A 2 b e inha ltet u .a . K uge lkopf n ade ln ,

R and le istenbe i le v om T yp L anqua id

u nd g eschwe ifte D o lchk l ingen .

S t ichha lt ige I nd iz ien

f ür e ine

c h rono log ische D eutung d e r

u ntersch ied l ichen

Ausstattungen e x ist ieren z u r Z e it n icht . I m G egente i l v erm itte lt d as V erbre it ungsb i ld v on A l- u nd A 2-Funden i n S üdbaye rn ( Ruckdesche l 1 978 , K te . 4 ) d en E ind ruck e ine r g ew issen Z e itg le ichhe it : I n b est immten G eb ieten s i nd a ussch l ieß l ich A l-Funde i n g roßer K onzentrat ion v o rhanden , s o d aß b e i c hrono log ischer I n terpretat ion am O bergang v on A l z u A 2 g anze S ied lungsräume a ufgegeben w ürden .

1 24

1 959 k onstat ierte W . T orbrügge , d aß n och k e ine c hrono log ische U nterte i lung d e r F rühb ronzeze it mög l ich s e i , d aß a l so A l u nd A 2 l ed ig l ich Waffenkomb inat i onen d a rste l lten . A uch h eute n och i s t l ed ig l ich d ies d er g es icherte E rkenntn isstand . U nd m it T o rb rügge k ann man a uch h eute n u r a nnehmen , d aß

" . . .A2

d em

E nde

d e r

S tufe

A

n ähergerückt

war

a l s

i h rem

B eg inn ."

( To rb rügge 1 959 , 3 0 ) .

3 .3 .37 .3

A2/BI-Keram ik

D iese e rstma ls d u rch H undt ( 1957 ) f ormu l ierte G ruppe d er S ied lungskeram ik i s t n u r m it S chw ier igke iten i n d ie G räbe rch rono log ie ( s .o . ) e inzuhängen , Z u sammenfunde f eh len ( To rbrügge

1 979 ; K o sch ik

1 975 , 6 5ff . ;

1 981,

d a

13ff . ) .

T ypo log i sch b e stehen B ez iehungen s owoh l z u C ham u nd G o ldbe rg I a l s a uch z u r

H üge lgräbe rb ronzeze it

( B

- C ) ,

u nd

e s

g ibt

A nze ichen ,

d ie

f ür

e ine

P a ra l le l is ierung m i t d e r g e samten F rühb ronzeze it u nd e inem T e i l d e r Hüge lg räbe rb ronzeze it s p rechen ( Kosch ik 1 975 , 6 7 ; Z e it ler 1 982 , 1 03f . ) .

D end rochrono log i sch

s i nd Komp lexe d ieser

A rt b i sher

z w ischen c a .

1 800

-

1 450 v . C h r . d a t ie rt . 1 4C-Da ten a us d e r S chwe iz ( s .u . ) g eben e ine D at ierung f ür d ie d avor g e legene Z e it . E in g roße r S chr itt z u r K lärung d e r f rühbronzez e it l ichen Chrono log ie i s t v on d en n eueren A u sg rabungen i m B odenseegeb iet z u e rwa rten , d ie n och a ndauern u nd d e ren b i sher ige E rgebn isse n ur i n k ursor is chen V o rbe r ich ten p ub l iz iert s i nd ( be s . Kön ige r 1 983 ) .

3 .3 .37 .4

F rühe Nord ische B ronzeze it ( Per iode I )

D ie R and le istenbe i le v om T yp P i le , n och n ich t z ur P e r iode I g ezäh lt , d urch

e inen

Z usammenfund

m it

d em

f rühen

S pätneo l ith ikum

( s iehe

s i nd d ort )

d a t iert . D adu rch b estät igen s i ch i h re t ypo log i schen V erb indungen z ur A un jet itzer K u lt u r ( Lombo rg 1 968a , 2 32f . , 1 973 , 1 44 ) .

1 25

D ie P e r iode Iw ird t ypo log i sch m it s pä ter F rühbronzeze it u nd f rühe r H üge lgräb e rb ronzeze it ( Hachmann f rüher

Hüge lb ronzeze it

1 957 , 8 2ff . , L icha rdus

p a ra l le l is ie rt

( Lombo rg

1 979/80 , 1 959 ,

3 62 ) b zw . n ur

1 38ff . ;

K ubach

m it 1 973 ,

4 03ff . ) . D iese F rage i s t e benso w ie d ie n ach e iner mög l ichen U n terte i lung d er P e r iode I ( " Stufen" S äge ! u nd Woh lde ; v g l . Hachmann 1 38ff . , J acob-Fr iesen

1 957 ; L ombo rg

1 959 ,

1 967 , 3 60ff . ) f ür d ie h ier b ehande lten F rageste l lungen

n icht mehr v on B edeutung . E s s e i h ier l ed ig l ich am R ande e rwähnt , d aß a uch i n d iesem

F a l l k e ine e inz ige

L ombo rg

1 959 ,

1 38f .

Anm .

e ch te

3 06 ) .

S trat igraph ie

E in

n eue r

z u r

B efund

V erfügung s teh t v ön

R astorf ,

K r .

( vg l . P lön

( Boke lma .nn 1 977 ) b ietet e ntgegen d er Da rste l lung d es A usg räbers k e ine Ab fo lg e S äge !

Woh lde , d a d ie S öge ler B e stattung d u rch k e ine S ch icht ü ber lagert

w i rd .

3 .3 .37 .5

1 4C-Dat ie rung :

D ie i n a usre ichender Z ah l v or l iegenden Daten ( Abb . 4 7 ) e rgeben ü bere inst immend e inen B eg inn d e r F rühbronzeze it um 2 400 v . C h r . ( vg l . A bb . 6 6 -7 1) .

S tache ld rah tke ram ik ( N iede r lande )

A un je t i tz S üd

S chwe iz

4 7 I

I

I

I B .P

1 1 )

( . )

L ed ig l ich d ie S tache ld rah tke ram ik d e r N iede r lande s che int e twas s pä ter e inzus etzen .

D ie ü be rw iegende Z ah l d e r A un je t i tze r D a ten b e t ref fen i m ü b r igen e i n " en t w icke ltes S tad ium" .

1 26

Da s E nde

d er

F rühb ronzeze it

w ird

d u rch

d ie

D a t ierungen

f ür

d ie

M itt lere

B ronzeze it i n d e r S chwe iz , S üddeutsch land u nd - h ier n icht mehr a ufgefüh rt d en N ieder landen ma rk iert ( Beg inn c a .

1 700/1600 v . C h r . ; Abb .

nnn

4 8

4 8 ;

6 6 ; 6 7 )

S üd

S chwe iz

2 , Cl

2 < • 4 C l

Cl

D ie f rühe n ord ische B ronzeze it ( Pe r iode I ) d a t ie rt e rwartungsgemäß j ünge r a ls d as d än ische S pätneo l ith ikum ( s iehe d o rt ; Abb . 4 6 ; 6 9 ) u nd l äu ft m it

e iner

s päten P ha se d e r m itte leu ropä ischen F rühbronzeze it b zw . e iner f rühen P hase d e r M i tt leren B ronzeze it p a ra l le l ( vg l . Abb . 6 6 -7 1) . Z u r F rage d e r Abso lutda t ierung d er B ronzeze it v g l . a uch d ie E r läuterungen z u K te . 1 0 .

3 .3 .38

Neo l ith ische Ku ltu ren d er S chwe iz

D ie s t ra t ig raph ische S i tua t ion d es s chwe izer ischen N eo l ith ikums i s t i n A bb . 5 6 z usammengefaß t , d ie d endrochrono log ische Dat ierung d er e inze lnen F undkomp lexe i n Abb . 5 7 .

3 .3 .38 .1

Wauw i l

V e rge se l lschaftungen : s i ehe E go lzw i l , Co rta i l lod

T ypo log ie :

Wauw i l g ehört t ypo log isch i n d en K re is S pätrössener menfa ssend Mauser-Go l le r 1 969 , 5 3ff . ) .

1 27

E rsche inungen ( zusa m-

1 4C-Dat ierung : s i ehe E go lzw i l

3 .3 .38 .2

E go lzw i l

V ergese l lschaftungen :

E go lzw i l i s t i n d en d re i b i sher b ekannten F undkomp lexen ( Ego lzw i l 3 ; S chötz 1 ; Z ür ich - K l . Ha fner ) r ege lhaft m it Wauw i l v e rgese l lschaftet ( Mauser-Go l ler 1 969 , 8 7 ; S auter-Ga l lay 1 969 , 5 1

Abb . 5 ; z usammenfassend W in inger

1 981a ,

5 Off . ) .

T ypo log ie :

E s b estehen V erb indungen z u C orta i l lod ( Gonzenbach 1 949 , 1 6f ; Mauser-Go l ler 1 969 , 8 9 ) .

1 4C-Dat ierung :

Aufgrund d er h äu f igen V ergese l lschaftung v on E go lzw i l m it Wauw i l d at ieren d ie P roben b i s a uf e ine A usnahme b e ide Komp lexe . D ie S treuung i s t a l lerd ings s o s tark , d aß t rotz d e r g roßen P robenzah l e ine z uve r läss ige D a t ierung a usgesch lossen i s t ( Abb . 4 9 ) . L ed ig l ich a l s E xper iment w urden d ie d re i ä l testen We rte v e rwendet , um z u e iner D at ierung z u g e lang en .

^ 4 9 1 . 500

5 700

Da s

E rgebn is

( Abb .

6 6 )

P

z ur Dat ierung v erwendet

W

n ur Wauw i l

e ntsp r icht

i n e twa

a rchäo log i sche r H ins icht e rgeben .

1 28

3 800 B P

d en

E rwa rtungen ,

d ie

s i ch

i n

3 .3 .38 .3

L utzengüet le /Ho rnstaad

V e rge se l lschaftung : s . A bschn itt 3 .3 .10 u nd A bb . 5 6

T ypo log ie :

B ez iehungen b e stehen z u S chu ssen r ied ( Mauser-Go l ler 1 969 , 8 4 ; L ün ing 1 967 , 1 43 ;

V ogt

1 964 ,

1 0f . )

u nd

P fyn

( W in ige r

1 971,

1 00 ;

1 981a ,

6 6f . ;

1 24f . ) .

1 4C-Daten : l i egen n ich t v o r .

3 .3 .38 .4

Z ür ich

T ypo log ie :

V e rb indungen W in ige r

b estehen

z u

Corta i l lod

( Kustermann/Ruoff

1 980 ,

2 24 ;

2 28f . ,

1 981a , 8 2ff . ) , P fyn ( Ku stermann/Ruoff 1 980 , 2 24 ) , L utzengüet le u nd

E go lzw i l ( W in ige r 1 981a , 8 3 ) .

1 4C -Daten : l i egen n ich t v o r .

D end rochrono log i sch i s t

d ie

Z ü r iche r

G ruppe ä l ter

a l s

C o rta i l lod c lass ique .

G enaue A ngaben l i egen j edoch n och n icht v o r ( Ruoff 1 981b , 1 2 ) .

3 .3 .38 .5

Co rta i l lod

V ergese l lschaftungen : s i ehe a uch M iche lsbe rg - 1 4C-Da t ie rung

-

S t .

L eona rd .

I n t ypo log i sch

f rühem

C o rta i l lod-Komp lex

Wauw i l-Becher

( Sauter-Ga l lay 1 969 , 6 0 Abb . 1 6 ,3 ) .

Z u sammenfunde m it P fyn ( me ist i n g egrabenen S ied lungen ) s i nd z usammenges te l lt

b e i

W in ige r

( 1971,

15ff . ) ,

Wyss

1 29

( 1976 ,

1 05 )

u nd

P ape

( 1978a ,

2 8 ) .

I n d iesem Z usam menhang müssen w oh l a uch e inze lne , m it C o rta i l lod v ergese l ls chaftete

M iche lsbe rg-Fo rmen

g e sehen

w e rden

( Lün ing

1 967 ,

1 68 ;

Mauser-

G o I ler 1 969 , 8 6 ; P ape 1 978a , 3 0f . ) .

T ypo log ie : s iehe a uch M iche lsbe rg - 1 4C-Da t ierung

G yna ikomo rphe Gefäße s o l len S chussen r ied u nd C o rta i l lod v e rb inden ( MauserG o I ler 1 969 , 8 6 ) . E in

i n

d er

Co rta i l lod-S ied lung

v on

E go lzw i l

2 g efundener

H o lzbeche r

s o l l

t ypo log i sch z u R össen g ehören ( Wy ss 1 981, 9 4 ) -e ine E inschätzung , d ie n icht u nbed ingt s t ichha lt ig i s t . F ür we iträum ige S ynch ron isat ionen we rden n eue rd ings w ieder F lache H am merä xte b enutzt , d ie i n Twann d endrochrono log isch d at iert s i nd ( W i l Ims

1 982a ;

v g l . Abschn itt 3 .3 .18 ) .

I nne re G l iederung :

D ie B efunde a us

Twann e r mög l ichen

e ine

s t rat igraph isch g ut u ntermauerte

G l iede rung d es Co rta i l lod i n d ie A bschn itte " c lass ique" u nd " tard if" ( S töck l i 1 977 ) . A ls t ypo log isch n och ä l ter a nge sehen werden K omp lexe w ie

V a l ion d e V aux

u nd S t . L eona rd ( h ier m it Wauw i l v e rgese l lschaftet ; S auter/Ga l lay W in ige r

1 981a ,

9 8ff . ) .

C orta i l lod

t ard if

l e itet

t ypo log isch

z u

1 969 , 5 3 ;

H orgen

ü ber

s t reuen .

D ie

( "Un te res Ho rgen" i n Twann ; S töck l i 1 977 ; 1 980 ; F u rge r 1 977 ) .

1 4C-Da t ierung :

E s

l i egen

z ah lre iche

Daten

v or ,

d ie

a l lerd ings

r echt

U rsache h ierfür i s t n icht b ekann t ( Abb . 5 0 ) .

a a

5 0

a i m a mma am « a m o m a a aaaaa a ammaaaaaaa 5 500

4 100 B P

s tark



. E L C U )

( E i)

• • 4 L

U )

N3ON 17dd IS

( ( 1) u9 ID WS0

3E . c•— • 0

C O

-NNV 1100 1 1 1

L

0 . 0 : 3

( E l) a Un tla 6 a1Z N3S1 7VH77VA I _ Y

( ( l) u Joyia Ju tH ( Z il I 2 1 WP H ( i i)

5 6

0. 3 c • , 40 < o

_ e L 3 4 4

OVVISN J : 10H

-

E C 3 3 0 . c 3 3 c ote c t i• • • • 0 3 3 0

a P 1 0 8 -ddOCHOOH

( 0 1) a l 1areuez 1^7

C

E c r i

N3ON t YM

. 0 C a )

4, • • 4

N3 1 -0S3

r 4

4,

4 , 4

E E E E

(

a ss 0 11 sPozok i -HO le inZ

( g ) a sso -11 sia 6 u111 018 HO IHnZ t n

( 9 ) s no t lassaJd -H .9 ldr 72 '

a ) 4 )

-

c o

C r ) ( 1)

( 9 ) J a t l io 1 1 1 )

-

1 1D 18r 1Z

( 9 )5 Jaqsm im u eio js -33SN31 I390

L t)

X )

. 0 . 0

. 0 . 0


F RÜHE T R ICHTERBECHER ( ? )

.BAALBERG ( ? )

D ümme r •

B AALBERG eG ATERSLEBEN eS PÄTROSSEN ( ? ) 1

1

S CHUSSENR IED +

J ORDANSMÜHL M ICHELSBERG eB ISCHHE IM

M ÜNCHSHÖFEN

d D

S CHUSSENR IED . w inn er

S TRASSBURG

Ara. ' MEP

e WAU W IL C ORTA ILLOD

e

P OLL ING

A

1 11

i e W I L

.1 1, M ./ M I MS

1 . X 1 . e r A :

= "

K ARTE

6 : / MI WI I I I M IO M M 1 1 , .. /. / 1 1/ W MO % / 1. 1. 1 1.1

3 900 -3 500 v .C hr .

D än is ches F r ühneo l ith ikum 2

0

7

S ied lung w i f

m

. 1. 1 1 1 I MP



S ied lungskonzen tra t ion

a i

mu » . u l mm .

•Mi n

M UNZ INGEN : M

e.

ff lä. e la t 1. 1

-

«a w e .,

a mW min

wir t

S a trup N m .

eR osenho f a •

nt e

4 •

r p i e

• • I I f l e

" N MI

,g 1 11 1 1 1 1 1 1/ 111 1 , a l M4 1 1 1•••■•

1 I

F RÜHE T R ICHTERBECHER -G RUPPEN

••7

• •• •Se

41 1111

H AZEN D O NK

8

• „ , , ,„ • •••

2 , 1 1 , i 1 A

l i p

A LBERG

eJ ORDANSMÜHL ( ? )

M UNZ INGEN " we e

• — , "

• •

d i m • A r . dr ,

•/ ../

P FYN

C ORTA I LOD $ 1 • 111 6

.14 4-•

e

t i

A LT H E IM

P OLL ING



* MONDSgE

_

• • • • se

K ARTE 7 .

•• •



•• •



3 5 00 -3 200 v .C h r . G a ie r iegräbe r

F uchsberg

( M i t te ldeu tsch land n icht k ar t ier t)

I I

T R ICHTERBECHER -N ORDGRUPPE

K ammer lose H ünenbe t ten

. •• •••,e •

T R ICHTERBECHER WESTGRUPPE

•• •

//

A l tmark •• ••••••••• (• • •••

e e

• •

E LB HAVEL K .

S ALZMÜNDE eB AALBERG WALTER N .-BERNBURG

S ALZMUNDE+ B ADEN . f -

H ORGEN

• •

G RUBCHENKERAM IK

K ARTE 8 :

• •

•4 • . •

•1 1



e

3 200- 2 800 v .C hr . 1 . 3

s K te .7 Wes tgrenze K uge lamphoren

T R ICHTERBECHER -N ORDGRUPPE •

T R ICHTERBECHER - • • W ESTGRUPPE • •

••

2 4 ,•

E LB -H AVEL-

• • K ULTUR

S TANDFUSSBECHER •

V LAAR D INGEN W ALTERN IENBURG



B ERNBURG S CHNURKERAM IK

f : Z IVNÄ I N I

H ORGEN S CHNURKERAM IK /

L ÜSCHERZ

eM ONDSEE

K ARTE 9 : E INZELGRABKULTUR

2 800 —2 400 v .C h

f A

G rübchenke ram ik S chnurkeram ische G ruppen S üdgrenze

A 00

W

I N•

• • •

M\

IL.

I

W

f

‚ MM , * mu

O ders chnurkeram ik

E I NZELGRABKULTUR

e

S CHÖNFELD V LAAR— S TANDFUSSBECHER D INGEN

4 1•D

E INZELGRABKULTUR

CHNURKERAM IK ( 0 ) S

• •

I t

I.

I

. 9 • 0

• • •

l •

G OLDBERG I



4 1 s o

• • • ••

11 M o p

• • •

* **

••

A UV ERN IER 4,48 . AM Z I O U AI II da , = i n a l m

4 31 4 4;i 8o

I D .

t i

II

K ARTE

1 0 :

2 400 - 2 000 v .C hr . E -D ÄN ISCHES S PÄTNEOL ITH IKUM

G lockenbecher

eE INZELGRABKULTUR

F rühbronzeze i t l iche Z en tren

E INZELGRABKULTUR R i esenbe cher S TACHELDRAHTKERAM IK -

S CHÖNFELD

•e S CHNURKERAM IK

• G LOCKENBECHER F RÜHBRONZEZE IT

• •

• ••

• •••

eS CHNURKERAM IK ' . • " " " eA UVERN IER



Que l lenangaben z u d en K arten 1 - 1 0

KARTE 1 :

Meso l ith ikum :

L ouwe Koo i j mans

1 976 ,

1 62f .

A bb . 6 - 7 .

G ramsch 1 973 , K te . 5 . L in ienbandke ram ik :

Kaufmann 1 976 , K te . 9 . DohrnIh m ig

1 973 ,

2 80ff .

Abb .

S angme ister 1 983 , 4 64 A bb . 2 68 . Re inecke 1 982 , 2 43 . B ut t ler 1 938 , K te . 1 . E nge lhardt 1 981, K te . 3 . B ehrens 1 973 , K te . 2 . R u lf 1 979 , 1 83 Abb . 4 a . Constant in 1 980 , 2 18 A bb . 3 . L ouwe Koo i j mans 1 976 , 1 63 Abb . 7 .

KARTE 2 :

S t ichbandkeram ik :

Kaufmann 1 976 , K te . 1 . B ehrens 1 973 , K te . 3 . B utt ler 1 938 , K te . 2 . Me ier-Arendt 1 975 , 1 4 Abb . 1 . B ayer le in 1 985 , 1 01 Abb . 1 9 . S chröter 1 973a . R u lf 1 979 ,183 Abb . 4 b .

H inke lste in :

Me ier-Arendt 1 975 , 1 4 A bb . 1 .

G rossga rtach :

Go I ler 1 972 , 2 34 Abb . 7 0 . E nge lhardt 1 981, K te . 3 .

S pä tmeso l ith ikum :

G ramsch 1 973 , K te . 5 . L ouwe Koo i j mans 1 976 , 1 63 Abb . 7 .

E rte N S I le s iehe Ka rte 4

2 05

1 - 3 .

KARTE 3 :

R össen :

B ehrens 1 973 , K te . 4 . S chwabed issen 1 966 , 4 14 Abb . 3 . Go l ler 1 972 , 2 39 Abb . 7 1 . Kaufmann 1 976 , K te . 1 2 . L ichardus 1 976 , 2 00 Abb . 7 8 . L ün ing 1 969 , K te . 1 . B ayer le in 1 985 , 1 02 Abb . 2 0 .

S pä tmeso l ith ikum s i ehe Ka rte 2 E rteb c h l le s i ehe Ka rte 4

KARTE 4 :

Ga te rs leben :

Kaufmann 1 976 , K te . 1 3 . L ichardus 1 976 , 9 3 A bb . 3 0 . L ün ing 1 981, T af . 1 .

B ischhe im :

L ün ing 1 969 , K te . 2 . L ün ing 1 981, T af . 1 .

S traßbu rg :

L ün ing 1 969 , K te . 2 . L ün ing 1 981, T af . 1 .

S chw iebe rd ingen s iehe S traßburg A ichbüh l :

L ün ing 1 969 , K te . 2 . L ün ing 1 981, T af . 1 . S ch l ichther le 1 984 , 2 1 Abb . 7 .

Münchshöfen :

S üss 1 976 , 2 . L ün ing 1 981, T af . 1 .

L engye l :

Ru lf 1 979 , 1 84 Abb . 5 a .

Wauw i l :

L ün ing 1 969 , K te . 2 . S ch l ichthe r le 1 984 , 2 1 Abb . 7 .

E go lzw i l :

W in iger 1 981a , 6 5

E rteb y 4 1 1e :

P etersen 1 984 , 1 5 Abb . 1 -1 4 . Weber 1 981, 1 44 Abb . 1 . S chwabd issen 1 981a , 1 29 Abb . 1 . G ramsch 1 973 , K te . 5 .

S w ifterbant :

L ouwe Koo i jmans 1 976 , 1 64 Abb . 8 .

2 06

KARTE 5 :

M iche lsbe rg :

L ün ing 1 967 , T af . 9 7 -1 00 . L ün ing 1 969 , K te . 2 -6 . S techer 1 983 , 2 24 Abb 2 . S chwe l lnus 1 979 , 7 6 Abb . 4 5 . L ouwe K oo i jmans

S chu ssenr ied :

1 976 ,

1 65f . Abb . 9 - 1 0

L ün ing 1 969 , K te . 5 . L ün ing 1 976b , 1 47 Abb . 1 7 . S ch l ichther le 1 984 , 2 3 A bb . g .

J ordansmüh l :

L ün ing 1 976b , 1 38 Abb . 1 4 .

L utzengüe t le :

S ch l ichther le 1 984 , 2 3 A bb . 8 . W in iger 1 981a , 8 1

Z ür ich :

W in iger 1 981a , 8 9 .

Münch shöfen s i ehe Ka rte 4 S traßbu rg s i ehe Ka rte 4 E rte W l le u nd S w ifterban t s iehe Ka rte 4

KARTE 6 :

F rühe T r ichterbeche r :

B ecker 1 947 , Abb . 3 2 . S te inmetz 1 982 , 2 5 Abb . 2 ; 2 7 A bb . 3 . P reuss 1 966 , K te . 1 . B akker 1 979 , 19ff .

H azendonk :

L ouwe Koo i jmans 1 976 , 1 66 Abb . 1 0 .

B aa lbe rg :

P reuss 1 966 , K te . 1 . B ehrens 1 973 , K te . 5 . D r iehaus/P les lovä

1 961,

3 80

R u lf 1 979 , 1 84 Abb . 5 b . Munz ingen :

L ün ing 1 969 , K te . 5 -6 .

P o l l ing :

L ün ing 1 969 , K te . 4 .

A l the im :

D r iehaus 1 960a , T af . 4 . L ün ing 1 969 , K te . 6

P fyn :

W in iger 1 981a , 1 43 .

P fyn/A lthe im :

S ch l ichther le 1 984 , 2 5 A bb . 9 .

C o rta i l lod :

W in iger 1 981a , 1 21.

2 07

A bb .

3 1 .

KARTE 7 :

TRB-No rdg ruppe :

E bbesen 1 975 , 5 2ff . A bb . 2 1 -2 6 . E bbesen 1 978 , 7 3f . A bb . 5 3 -5 6 . P reuss 1 980 , 2 14 K te . 3 . S chu ldt 1 972 , K te . 5 -8 .

F uchsbe rg :

S chwabed issen 1 979b , 1 49 Abb . 5 .

K amme r lose H ünenbe tten :

S chu ldt 1 972 , K te . 7 . L aux 1 979 , 6 2 A bb . 2 -3 .

A ltma rk :

P reuss 1 980 , 2 12 K te . 1 .

TRB-We stg ruppe :

B akker 1 979 , 7 4 Abb . 3 7 -3 8 .

S a lzmünde :

B ehrens 1 973 , K te . 6 . D r iehaus/P les lovä 1 961 , 3 81 Abb . 3 2 . R u lf 1 979 , 1 84 Abb . 5 b .

B aden :

R u lf 1 979 , 1 85 Abb . 6 a .

Wa rtbe rg/Ga le r ieg räbe r :

S chwe l lnus 1 979 ,

7 5 A bb .

4 4 ;

8 9

A bb . _ 5 3 .

P ape 1 978a , 2 64 . Mondsee :

R uttkay 1 981, 2 70 Abb . 1 ,

H o rgen :

W in iger 1 981a , 1 63 . S ch l ichther le 1 984 , 2 7 A bb . 1 0 . P ape 1 978a , 2 64 .

KARTE 8 :

TRB-No rdg ruppe s i ehe Ka rte 7 . D azu : D av idsen 1 972 , 1 36 A bb . 2 . D av idsen

1 978 ,

1

A bb .

1 ; 16

TRB-Westg ruppe :

B akker 1 979 , 7 4 Abb . 3 9 -4 0 .

E lb-Have l-Ku ltur :

E bbesen 1 975 , 2 11 Abb . 1 62 . K irsch 1 981 , 1 01 Abb . 2 .

Wa ltern ienburg-Be rnburg :

B ehrens 1 973 , K te . 7 . K irsch 1 981 , 1 00 Abb . 2 .

K uge lampho ren :

Dav idsen 1 972 , 1 36 A bb . 2 . S chwe l lnus 1 979 , 8 3 A bb . 5 1 . E bbesen 1 975 , 2 33 Abb . 1 75 . B ehrens 1 973 , K te . 8 . R u lf 1 979 , 1 86 A bb . 7 b .

2 08

A bb .

5 9 .

V laa rd ingen :

L ouwe Koo i jmans 1 976 , 1 67 Abb . 1 .

k ivnäCr:

R u lf 1 979 , 1 85 A bb . 6 b .

C ham :

P ape 1 978a , 2 64 . R u lf 1 979 , 1 86 A bb . 7 a .

L üsche rz :

W in iger 1 981a , 1 79 .

Wa rtbe rg/Ga le r ieg räbe r s i ehe Ka rte 7 M orgen s i ehe K a rte 7

KARTE 9 :

G rübchenkeram ik :

Kae las 1 976 , 1 35 Abb . 6 . B ecker 1 980 , 1 5ff . A bb . 1- 3 .

E inze lgrabku ltu r u nd

G lob 1 944 , 2 43 Abb . 13 ; 2 50f . Abb .

S tandfußbeche r :

16 . S truve 1 955 , T af . 3 4 . Dav idsen 1 975 , 6 7 Abb . 7 . Kaufmann 1 969 , 1 21 Abb . , 3 . Wetze l 1 969 , 1 08 A bb . 6 . B ehrens 1 969a , 8 5 A bb . 1 0 . S angme ister 1 951, K te . 1 8 .

Ode rschnurke ram ik :

S chroeder 1 951, K te . 4 .

S chnu rke ram ik :

W in iger 1 981a , 2 15 . S ch l ichther le 1 984 , 2 8 A bb . 1 . A be ls 1 974 , 2 04 Abb . 2 . S angme ister/Gerhardt 1 965 , K te . 1 0 . Wamser 1 981, 1 47 Abb . 2 . P ape 1 980 , 1 7 Abb . 4 . Ruckdesche l 1 978 , K te . 3 . S truve 1 955 , T af . 3 4 -3 5 . B ehrens 1 973 , K te . 9 . P escheck 1 958 , K te . 5 . Wetze l 1 969 , 1 08 A bb . 6 . S angme ister 1 951, K te . 1 4 -1 6 . Weber 1 969 , 3 1 Abb . 2 . R u lf 1 979 , 1 87 Abb . 8 a .

2 09

15

AOO :

S truve 1 955 , T af . 3 4 ; 3 6 . Kös ter 1 965/66 , 7 8 K te . 5 . S angme ister 1 951, K te . 1 ; 1 8 . S angme ister 1 964 , 8 3 K te . 4 .

G o ldbe rg I :

P ape 1 978a , 2 64 . S ch l ichther le 1 984 , 2 8 Abb . 1 .

A uve rn ier :

W in iger 1 981a , 1 95 .

S chönfe ld :

Wetze l 1 979 , 6 6 Abb . 2 0 .

V laa rd ingen s i ehe Ka rte 8

KARTE 1 0 :

D än . S pä tneo l ith ikum :

J ensen 1 982 , 1 40f . A bb . 4 0 -4 1 .

R iesenbeche r :

Wetze l 1 976 , 2 49 Abb . 2 .

G lockenbeche r :

S truve 1 955 , T af . 3 6 . W in iger 1 981a , 2 25 . S angme ister 1 964 , 8 2f . K te . 1-3 . S ang me ister

1 974 ,

1 28f .

Abb .

9 - 1 0 .

P escheck 1 958 , K te . 6 . P ape 1 978b , 1 9 Abb . 1 . Köster

1 965/66 ,

7 7

K te .

4 ;

R uckdesche l 1 978 , K te . 3 . B ehrens 1 973 , K te . 1 0 . R u lf 1 979 , 1 87 Abb . 8 b . F rühbronzeze it :

Hachmann 1 983 , 4 94 A bb . 8 5 . Menke 1 979/80 , 2 25 A bb . 1 20 . Ruckdesche l 1 978 , K te . 4 . S trahm 1 971a , 1 92f . K te . 4 . S trahm 1 971b , 2 2 -2 5 . L ichardusIt ten 1 971 , 5 0f . Köster 1 965/66 , 8 2 K te . 7 . S te in 1 976 , 5 1f . Abb . 9-1 0 .

E inze lg rabku ltur s i ehe Ka rte 9

2 10

8 0

K te .

6 .

5 .

ERLÄUTERUNGEN ZU DEN KARTEN

K a rte 1 ( = P ha se 1 : 5 500 - 5 000 v . C hr . ) :

D ie L in ienbandke ram ik i s t d ie e rste f aßba re b äue r l iche K u ltu r i n M itte leuropa . I h r E rsche inungsb i ld i s t h omogener a l ler

f o lgenden

n eo l ith ischen

u nd i h re V e rb re itung e xtens iver a l s d ie

E rsche inungen ,

m it

A usnahme

v ie l le icht

d er

B echerku ltu ren . Wede r T ypo log ie n och 1 4C-Da t ierungen v ermögen momen tan d ie T heo r ie e iner E n tstehung d u rch Z uwande rung a us d em m itt leren D onauraum z u u nterstützen . F unde d e r ä l testen S tufe s i nd i m O sten w ie i m Westen d es V erbre itungsgeb iet es v o rhanden . 1 4C-Da ten l a ssen k e in c hrono log isches " Os t-West-Ge fä l le" e rk ennen . E rfo lgte a l so d ie Z uwanderung i n k ürzester Z e it , i s t d ie ä l teste P ha se n och n ich t g re ifba r , o de r muß man s i ch d ie E ntstehung a uf a utochtoner B a s is a us meso l ith ischem S ubstra t v orste l len? B eme rkenswert s i nd i n d ieser H ins icht d ie l e ider n och s ehr s pä r l ichen H inwe is e a uf e in p räkeram isches N eo l ith ikum i m V o ra lpen- u nd A lpen raum ( Kossack/ S chme id l 1 974/75 ; Menke 1 978 ; L iese-K le ibe r 1 984 ) .

Wäh rend d ie B andke ram ik d ie L ößgeb iete b es iede lte , muß i n d e r

N orddeut-

s chen T iefebene we iterh in m it meso l ith ischen G ruppen g e rechne t w e rden , a uch w enn e s a n v e r läß l ichen S ynch ron ismen mange lt . A be r a uch i m e igent l ichen n eo l ith ischen K erngeb iet muß v on e inem p art ie l len N ebene inande r a usgegangen we rden - h ie r a u fg rund e chter V ergese l lschaftung en . D ie

v ersch iedenart ige

Ö konom ie

meso l ith ischer

u nd

n eo l ith ischer

G ruppen

e rmög l ichte s i che r a uch k le in räum ig e in N ebene inande r i n u ntersch ied l ichen Ö ko topen . U nk la r i s t , w ie l ange meso l ith ische n eben n eo l ith ischen G ruppen ü be r lebten , u nd w ie man s i ch d ie A rt d es Kontaktes o der d as V erha lten i n S ubs istenzk r isen v o rste l len muß .

S pä tere V ergese l lschaftungen s i nd n icht b ekann t ; l ed ig l ich f ür d ie S chwe iz , i n d e r d a s N eo l ith ikum s pät e insetzt , i s t m it e inem l ängeren F o rtbestehen meso l it h ische r W irtschaftswe ise z u r echnen ( Band i 1 963 ; Wyss 1 981) .

2 11

D ie D ynam ik d er i nne ren G l iede rung d e r L in ienbandke ram ik l äß t s i ch m itte ls d e r

h ie r

a ngewand ten

Me thod ik

n icht

v e r läß l ich

n achze ichnen .

E s

s che int

j edoch k e ine g le ich förm ige E ntw ick lung v o rzu l iegen ; v ie lmehr b estehen w oh l n eben d en s i ch f o rten tw icke lnden S t i len d ie a l ten V erz ierungsmuster a uf d er K e ram ik b e i e in igen G ruppen f o rt ( vg l . S angme ister 1 973 ; a uch d ie B efunde v on W i ttma r d euten i n d iese R ichtung ) .

Ka rte 2 ( 5000 - 4 700 v . C h r . ) :

B e re its g egen E nde d er L in ienbandkeram ik i s t e in d eut l iche r Z erfa l l i n e inze ln e G ruppen f e stste l lba r . 5 00 J ahre n ach i h rem B eg inn s tehen s i ch zwe i Z en tren n eo l ith ischer E ntw ickl ung g egenübe r : i m O sten d ie S t ichbandke ram ik , i m S üdwe sten G roßgartach s ow ie - v e rmut l ich e twa s ä l ter - d a s s t ichbandkeram isch b ee inf lußte H inke ls te in . I n e iner Zw ischenzone i s t e ine a uffä l l ige D u rchd r ingung d ieser K omp lexe z u b eobachten . Daß d ieses B i ld n icht d as P rodukt v on m it d er .Z e it v erschobenen G renzen

i s t ,

g eht

a us

z ah lre ichen

V ergese l lschaftungen

d e r

d re i

G ruppen

h e rvo r .

B e re its i n P hase 2 f ä l lt d ie E ntw ick lung d er R össener K u ltur . T ypo log isch i s t d ieser V organg am e hesten i n S üdwestdeutsch land l oka l is ierbar ( Großgartach a l s

G rund lage ) ;

o b

d a raus

a ber

e ine

E inwanderung

d e r

" Rössener"

ü b r igen V e rb re itungsgeb iete ( be s . M itte ldeutsch land ) a bge le itet

i n d ie

w e rden k ann

( L icha rdus 1 976 , 1 41) , muß o ff e n b le iben - n ich t z u letzt mange ls 1 4C-Da ten a us .M itte ldeutsch land . I n p er ipheren G eb ieten i s t m it d em d i rekten U bergang L in ienbandkeram ik R össen z u r echnen , d a h ier z w ischenge lage rte K u lturen f eh len .

B emerkenswe rt

i s t

d e r

A usg r if f

d e r

S t ichbandke ram ik

i n d er

B e re ich

d er

E lbmündung ( Hamburg - B ob rg ) , w e it i nnerha lb d es G eb ietes meso l ith ischer G ruppen .

I n

d iesem

Z usammenhang

i s t

a uch

z u

v ermerken ,

d aß

e inze lne

F undpunkte d e r L in ienbandke ram ik b e re its i n d e r A ltma rk a u ftra ten . H ie r w ird v e rmut l ich

e her

H ande l

u nd

wen iger

w ide rgesp iege lt ,

o bwoh l

d ies

n atür l ich

d ie

2 12

E xpans ion

n icht

n eo l ith ische r

a usgesch lossen

G ruppen

w erden

k ann .

K a rte 3 ( 4700 - 4 500 v . C h r . ) :

E ine k u rze E p i sode r e la t ive r E inhe it l ichke it s te l lt d ie R ö ssene r K u ltu r

d ar .

N ach v o r l iegenden Da ten l ö st s i e s i ch j edoch s eh r s pät a us d em V e rband i h rer V o r läu fe r . W ie s chon d ie S t ichbandke ram ik g re ift s i e i n d ie N orddeutsche T iefebene ( bes . A ltma rk ) a us .

D ie I n tens ität d ieser K on takte z w ischen s pätmeso l ith ischen u nd n eo l ith ischen G ruppen l äßt s i ch am V e rb re itungsb i ld n eo l ith ischer G roß ste in-g e räte ( L in ienb andke ram ik - S pätrössen ) b i s n ach Dänemark

h inauf a b lesen ( z .B .

F ischer

1 982 , 1 0 Abb . 3 ; B rand t 1 967 , K ten . 1- 6 ) . D a i h re Z uwe isung z u d en f rühen n eo l ith ischen K u lturen n u r a l lgeme in e rfo lgen k ann , wurde a uf e ine K a rt ierung v e rz ichtet .

I n B öhmen b eg inn t m it d e r H erausb i ldung d e r L engye lku ltur e ine S onderentw ick lung , d ie s i ch v on n un a n i m V e r lau f d es N eo l ith ikums mehr o de r w en iger s tark b emerkba r machen w ird .

Ka rte 4 ( 4500 - 4 200 v . C h r . ) :

N eude rd ings w i rd v on d er e igen t l ichen Rössener K u ltu r e in S pä trössen a bget rennt , d as

b e sonde rs i n d er

B ischhe imer

G ruppe

d eut l ich

f aßba r

u nd

g ut

d a t ierba r w i rd . N ach

1 4C-Da ten b es itz t d ieses S pä trössen mög l icherwe ise e ine l änge re L e-

b en sdaue r a l s Rössen i m e nge ren S inn . K u ltu re l l mark iert e s e ine Wand lung i n d er n eo l ith ischen E ntw ick lung , d eren g ese l lschaft l iche u nd ö konom ische U rsac hen w e itestgehend i m D unke ln l i egen . N eben d er E xpans ion n eo l ith ische r L ebenswe ise ( vg l . f o lgende A b schn itte ) i s t h ie r d er

B eg inn d er

K up fe rve rwe rtung , d ie

Ä nderung d er

B estattungss itten

( vg l . E r läuterungen z u K te . 9 ) s ow ie d ie T endenz z ur H e rste l lung v erz ierungsl o ser K e ram ik z u n ennen .

N eben B ischhe im t reten z ah lre iche , t ypo log isch u ntere inande r v e rwandte G rupp en , d ie z .T . d eut l ich d u rch R össene r S ubstrat g epräg t s i nd ( A ichbüh l , S chw ieb e rd ingen , Wauw i l ) o der B ez iehungen z ur L engye lku ltur a ufwe isen ( Münchshöfe n , Ga ters leben ) .

2 13

I n d e r S chwe iz b eg innt d ie

f aßbare n eo l ith ische K u lturentw ick lung m it d er

E go lzw i le r K u ltur ( b ishe r n u r d re i S ied lungen b ekannt ) . R ege lha fte V ergese l ls chaftungen m it Wauw i ler K eram ik machen a uch h ier d ie B ez iehungen z um S pä trössene r Ho r izont d eut l ich .

Mög l iche rwe ise

e ine

Ausw i rkung

d es

b e re its

ü be r

1 000

J ah re

a ndauernden

N ebene inanders v on n eo l ith ischen u nd meso l ith ischen G ruppen i m N orden s i nd " ha lbneo l ith ische" , k eramikführende G ruppen w ie Sw ifterbant ( De Roever 1 979 ) u nd E rteb ( h I le ( vg l . S chwabed issen 1 980 ) . T ypo log i sch s i nd d ie c harakter is t ischen S p i tzbodengefäße j edoch n ich t a uf n eo l ith ische V o rb i lde r z urückzuführ en . V e rmut l ich a nge regt d u rch K on takte m it n eo l ith ischen G ruppen , i s t e s h ier woh l z u e iner a utochtonen t echno log ischen E n tw ick lung g ekommen .

Ka rte 5 ( 4200 - 3 900 v . C h r . ) :

V e rmut l ich a us d e r B ischhe imer G ruppe b i ldet s i ch i m R he ingeb iet d ie M iche lsb e rge r K u ltur . N ach 1 4C-Da t ierungen muß a be r n och m it e iner l änge ren P ar a l le l ität b e ide r g erechne t w e rden . Am Obe rrhe in i s t a uch e in we iteres A ndaue rn d e r S traßburger G ruppe n eben M iche lsbe rg mög l ich .

P rob lema t isch

i s t

d ie

A usstrah lung

M iche lsberger

E inze lfunde

b i s

m itte ldeutschen Raum , B öhmen ( n ich t k a rt ie rt ) u nd d as S a lzbu rge r

i n

d en

B ecken .

D ie F rage , o b d iese b i sher i m w esen t l ichen u ndat ierten E rsche inungen d i rekt m i t M iche lsberg i m Kerngeb iet p ara l le l is iert w erden k önnen , w ird a n a nderer S te l le b ehande lt ( Abschn itt 3 . 3 .13 ) .

I m N eckargeb iet u nd a n d er o beren D onau b i ldet s i ch a uf d er G rund lage v on A ichbüh l u nd S chw iebe rd ingen d ie S chussen r iede r

K u ltu r . E ine w e ite re V er-

b re itungskonzentrat ion i n B öhmen i s t a ufgrund d e r r e lat iv g roßen E ntfernung b e i f eh lenden Zw ischenfunden n ur s chwe r e rk lä rba r . Münchshöfen d auert , w i l l man k e ine B es ied lungs lücke z u A lthe im a nnehmen , w e iter a n .

I n d e r S chwe iz b le ib t d ie n eo l ith ische B es ied lung z ue rst a uf d a s B odenseegeb iet u nd d en Z ür icher S ee b egrenzt ( Lutzengüe t le , Z ür ich , Wauw i l ) . Mög l icherw e ise k ann a ber i n d er Westschwe iz b ere its m it f rühem Corta i l lod g erechnet

2 14

we rden . I m

w e iteren

V er lauf

d ieses

Z e itabschn ittes

b i lde t

s i ch

d ann

n eben

Co rta i l lod d ie P fyne r K u ltu r i n d er O s tschwe iz h e raus .

I n M itte ldeutsch land i s t n ach d em n och n icht f aßbaren B eg inn d er B aa lberger K u ltu r m it e inem k urzfr ist igen N ebene inander v on S pätrössener E rsche iungen , Ga te rs leben u nd B aa lbe rg z u r echnen , e he l e tzteres d om inant w ird .

I n d e r N o rddeutschen T iefebene s ow ie O stho lste in s i nd F undorte m it f rühester T r ich terbeche rku ltur

s i cher

1 4C-dat iert .

Am

D ümmer

s che int

h ierfür

d ie

B ischhe imer G ruppe e ine A rt S ubstra t z u b i lden , w äh rend i n Ro senho f M iche lsb e rge r E le mente s ow ie e in w ick lung

z u r

B aa lbe rger I mport n icht d ie G rund lage d er

T r ichterbeche rku ltu r

w ide rsp iege ln ,

s ondern

d ie

E nt-

V erb indungen

d iese r f rühesten n eo l ith ischen G ruppen i m No rden m it s üd l icheren N achbarn a u fze igen .

A ltersmäß ig

n o rddeutschen

F lach land

s chwe r b zw .

e inschätzen i m

l a ssen

G renzbe re ich

s i ch

z ur

M ischkomp lexe

s üd l ich

i m

a nsch l ießenden

M i tte lgeb i rgszone , d ie s owoh l Merk ma le f rüher T r ichterbecherku ltur w ie a uch B aa lbe rger u nd M iche lsbe rge r E lemente a ufwe isen ( vg l . B akker S ie

k önnen

e benso g ut

i n P hase

6 g ehören .

1 979 , 19ff . ) .

Rad iocarbondat ierungen

l i egen

n icht v o r . Da s g le iche g i lt f ür d ie f rühe TRB-Ke ram ik i n Meck lenbu rg m it z .T . d eut l ic hem B aa lbe rge r E insch lag ( vg l . E r läuterungen z u K te . 6 ) . Da s V e rhä ltn is v on E rteb ( ; 6 1 1e u nd S w ifterbant z u d iesem f rühesten N eo l ith ikum i m

N orden

b le ib t

t rotz

d e r

" Strat igraph ien"

v om

D ümmer

u nd

R osenhof

v ore rst u nk la r ( vg l . E r läu terungen z u K te . 6 ) . N eue s L icht

werfen

d ie

B efunde

d ieser

G rabungen

a uf

d ie

E n tstehung d er

T r ichterbeche rku ltur ( s . o . ) , f ür d ie i n l e tzter Z e it s owoh l e ine E inwanderung a us S üd ruß land ( L icha rdus 1 976 , 2 07ff . f ür d as FN A ; f ußend a uf B ecke r 1 947 ) w ie

a uch

Geb ie te

e ine b e i

E xpans ion

g le ichze it iger

Rössener

G ruppen

V e ränderung

d er

i n

b i sher

n icht

e rsch lossene

W irtschaftswe ise

a ngenommen

wurde ( Tabaczy r isk i 1 972a , b ; L icha rdus 1 976 , 1 80ff . f ür d a s FN B ) . B esonders d ie z we ite H ypo these i s t i m -Z u sammenhang m it d en l e ider e tw a s u ns icheren B efunden v on D ümmer i n teressant . A uch d ie b e re its

1 966 v on S chwabed issen

( 1966 ) h e rausge ste l lten V e rb indungen d er f rühesten u nd f rühen T r ichterbecherk u ltu r

z u

Rö ssen ,

M iche lsberg ,

Ga ters leben

u nd

B aa lbe rg

s p ie len

b e i

d er

K lä rung d ieser F rage e ine Ro l le , o bwoh l a l le G ruppen z e itg le ich m it f rühes te r/frühe r T r ichterbecherku ltur s i nd ( wenn man d ie S pätrössener E rsche inung en b e rücks icht igt ) u nd d esha lb a l s d eren V o r läufe r o der S ubs tra t a ussche iden .

2 15

E ine

a utochtone

a usgesch lossen

E ntstehung

w erden ,

a us

p os it ive

meso l ith ischem H inwe ise ,

d ie

S ubs tra t e ine

k ann

s o lche

zwa r

T hese

n icht

s tützen

k önnten , e x ist ieren j edoch n ich t ( vg l . E r läuterungen z u K te . 6 ) . D ie T hese e iner I nvas ion a us S üd ruß land ( s . o . ) b e ruht a uf e inem ä uße rst v agen t ypo log i schen Konstrukt , s o d aß a l s e inz ige b i she r b efr ied igende E rk lärung d ie V e rb indung z u S pätrössene r E rsche inungen ( be s . T abaczy r isk i , s . o . ) i n F rage k ommt .

E in b esonders w icht ige s E rgebn is i s t d ie f rühe Z e itste l lung v on M iche lsberg , d ie e ine w e itgehende S ynchron isat ion m it P fyn u nd e ntw icke lter f rühneo l ith is che r

T r ichterbeche rku ltu r

( dän isches

z u läßt ( vg l . d agegen n och D r iehaus

F rühneo l ith ikum

1 960a ,

A - C )

1 86f . , L ün ing

1 967 ,

n icht

mehr

1 75 T ab .

1 ;

L ichardus 1 976 , 1 97 Abb . 7 7 ; v g l . a uch E r läu terungen z u K te . 6 ) .

K a rte 6 ( 3900 - 3 500 v . Ch r . ) :

D endrochrono log i sch a bges ichert

i s t

d er

S ynch ron ismus

COrta i l lod - P fyn

-

A lthe im . F ür P fyn i s t e ine e ntw icke lte K up fe rtechno log ie n achgew iesen , d ie a uch i n N eufunden e ine e indrucksvo l le B e stät igung f i ndet ( Ma inbe rge r

1 983 ) .

A u s Oberschwaben s i nd j üngs t P fyn/A lthe imer M ischkomp lexe b ekannt g eword en . Z e it l ich n icht g es iche rt i s t d ie S te l lung d e r P o l l inge r G ruppe .

A ls

N achfo lger

o de r

j üngere

S tufe v on

M iche lsbe rg

muß

m it

h oher

Wahr-

s che in l ichke it Munz ingen a ngesehen werden . T ypo log isch l äßt s i ch d urch d iese z e it l iche E inordnung e ine B rücke P fyn - Munz ingen - D än isches F rühneo l ith ik um s ch lagen . M i t d er He rausb i ldung d es l e tzteren k onso l id iert s ich i m N o rden d as N eo l ith ik um . Nach 1 4C-Da ten d eutet s i ch - um n och e inma l a uf d ie E n tstehung d er T r ichterbeche rku ltur z urückzukom men - e ine s ch r ittwe ise N eo l ith is ie rung v on S üden n ach N o rden a n ( Dümmer - R o senhof - S a trup - D än isches F rühneo l ith ik um ) . T echno log isch s i nd zw ischen E rteb q $ 1 1e u nd f rühe r T r ichterbecherku ltur k e ine s i gn if ikanten V e rb indungen z u b eobachten ( Weber Ü be rnahme

meso l ith ischer

K üsten jagdp lätze d urch

1 979 ) , w ie a uch d ie

N eo l ith iker

i n Dänemark

a b rupt e rfo lgte ( Skaa rup 1 973 ) . H inwe ise a uf d a s S ch icksa l d er meso l ith ischen B evö lke rung g ibt e s n icht .

2 16

D ie v ersch iedenen k eram ischen S t i le d es d än ischen F rühneo l ith ikums müssen b e im momentanen F o rschungsstand a l s z e itg le ich g e lten . E ine c hrono log ische G rupp ierung m it t ypo log ischen A rgumen ten ( zu letzt S te inmetz 1 982 ) i s t n ach d en h ie r z ug runde g e legten K r iter ien n icht mög l ich u nd f üh rt i n i h ren E rgebn iss en z u W ide rsp rüchen m it d er e ra rbe iteten C h rono log ie . D ie

s päte

d i rekten

Z e itste l lung

V erb indungen

s chen b e iden

d es

F rühneo l ith ikums

z u S pätrössen .

K omp lexen ( bes .

D ie

e r laubt

m it

t ypo log ischen

F rühneo l ith ikum

B ,

S icherhe it

k e ine

Ä hn l ichke iten

C u nd

Rössen )

z w i-

s i nd

e in

k u ltu rh istor isches P hänomen , d a s , w enn ü be rhaupt , n ur d u rch e in W iederauf leb en a l ter T rad it ionen n ach d e r K on so l id ie rung d er T r ichte rbecherku ltu r e rk lärt we rden k ann . F ü r d ie t ypo log i schen B ez iehungen z w ischen F rühneo l ith ikum A u nd Munz ingen b zw . P fyn b ieten s i ch meh rere E rk lärungsmög l ichke iten a n . Da d iese E rsche in ungen

i m

w e sen t l ichen

z e itg le ich

s i nd ,

e rg ib t

s ich

d ie

Mög l ichke it

e ines

d i rekten Kontaktes ( Hande l , M igrat ion e tc . ) . P rob lemat isch i s t h ier a l lerd ings d ie g roße g eog raph ische E n tfe rnung . Denkba r wäre a uch e ine P ara l le lentw itk lung a us e inem ä h nl ichen S ubs trat . I n F rage k ämen

h ier

P opu lat ionen

i n S pätrössen/M iche lsberg-Trad it ion ,

d ie

j a

s chon b e i d e r H erausb i ldung d er f rühesten T r ichterbecherku ltur e ine t ragende Ro l le z u s p ie len s che inen ( vg l . E r läuterungen z u K te . 5 ) . T r ifft d iese E rk lär ung z u , s p iege ln d ie v e rsch iedenen k eram ischen S t i le d es d än ischen F rühneol i th ikums T rad it ionsg ruppen w ide r , d e ren U rsp rung e in ige h undert J ah re z urück r e icht . E ine K lärung d ieses o ffens icht l ich ü be raus k omp lexen P rob lems i s t n ur ü ber n eue

1 4C-Messungen u nd B efunde z um G rabbrauch

s ow ie S ied lungswesen z u

e rre ichen . D e r momen tane F o rschungs stand b ietet l e ide r n ich t mehr a l s e ine G rund lage f ür S peku lat ionen .

W ie b e re its i n d en E r läu terungen z u Ka rte 5 e rwähnt , i s t d ie Da t ie rung w ie a uch

g ruppenmäß ige

Umsch re ibung

d e r

f rühesten/frühen

T r ichterbeche r

i m

n o rddeutschen F lach land n och u nzu re ichend f o rtgesch r itten . I n Meck lenbu rg g ehört wahrsche in l ich z um g rößten T e i l d er s og . T r ichterbec he r A /B-Komp lex i n d iesen R ahmen ( vg l . Ab schn itt 3 .3 .18 ) . I m Westen i s t d ie f rühe

T r ichterbeche rku ltur

a l le in

m it

d e r

D ümmer-Per iode

d a t iert . We itere F undpunkte s i nd h ier b i she r k aum b ekann t .

2 17

I

a usre ichend

N och i m V e r lauf d er P hase 6 w ird m it d e r E r r ichtung v on Mega l ithgräbern i n D änema rk c hende

u nd

S ch lesw ig -Ho lste in

Dat ierungen

f ür

i h r

b egonnen

I n it ia la lter

( Schwabed issen

l i egen

j edoch

n och

1 979b ) . n icht

A usre i-

v or .

D ies

b e tr ifft b esonders Dänemark . A uch d e r z e it l iche R ahmen f ür d ie k ammer losen H ünenbe tten b zw . v e rg le ichba re E rsche inungen i s t n och u ngek lärt .

I n M itte ldeutsch land h a t s i ch d ie B aa lberger K u ltu r z u e inem b eherrschenden , w e iträum igen e rsche int

P hänomen e n tw icke lt ;

b esonders

s i e

i n Meck lenburg

s t rah lt

h äuf ig

s tark

m it

n ach

f rüher

N orden

a us

u nd

T r ichterbecherku ltur

v e rgese l lschaftet ( vg l . E r läuterungen z u K te . 5 ) .

K a rte 7 ( 3500 - 3 200 v . C h r . ) :

Nachfo lge r v on Co rta i l lod u nd P fyn i n d e r S chwe iz i s t d ie H o rgene r K u ltur . S ie

z e igt

- e benso

w ie

d ie

w e ite r

n örd l ich

v e rb re iteten

G a ler iegräber

-

E inf lüsse d e r SOM-Ku ltu r d es P a r iser B eckens . T rotz

e ines

t ypo log isch

f aßba ren

U be rgange s

v on

Co rta i l lod

u nd

P fyn

z u

H o rgen v ertr itt b esonders W in iger ( 1981b ) m it z .T . i n teressanten A rgumenten d ie Hypothese e iner Horgener I nvas ion a us O s tfrankre ich , d ie d en V orgängerK u ltu ren e in

E nde s etzt u nd T e i le d er

P fyner

P opu lat ionen - e insch l ieß l ich

i h rer K upfertechno log ie - z u e iner A uswanderung b zw . F lucht i n d en B ere ich d e r Mondsee-Gruppe v e ran laßt .

A rchäo log isch u ngek lärt i s t d e r Ü be rgang v on A lthe im z u C ham .

Ob d ie

He rausb i ldung

d es

Go ldbe rg

IKomp lexes

b e re its

i n

d iese r

P hase

s tattf indet , w ie e s d ie V e rhä ltn isse a uf d em G o ldberg n ahezu legen s che inen , muß a ufgrund d er S trat igraph ie v on

Wo lpertswende - S chreckensee ( Abfo lge

P fyn/A lthe im - Ho rgen - G o ldbe rg I) b ezwe ife lt w e rden . Dam it e ntstünde f ür S üdwe stdeutsch land n ach d em E nde v on S chussenr ied e ine F und lücke , d ie b i s z um E insetzen d er S chnu rke ram ik ( f rühestens a b 3 000 v . Ch r . ) b zw . Go ldbe rg I r e icht u nd c a . 8 00 J ah re umspann t . Ä hn l ich s i nd d ie V erhä ltn isse a n Ober- u nd M itte lrhe in , w o z w ischen Munz ing en u nd S chnurke ram ik e benfa l ls e ine L ücke v on 5 00 J ah ren e ntsteht .

2 18

D iese r b i sher i m N eo l ith ikum e inz igart ige B efund i s t m it e in iger S icherhe it n icht a uf e ine F o rschung s lücke z u rückzu füh ren , d a b e ide g i sch k e ine

" terra i ncogn ita"

s i nd .

V ie lmehr

muß

m it

G eb iete a rchäo lo-

e inem

t atsäch l ichen

B evö lke rungs rückgang g erechne t we rden . H e rrsch te b e i S ie lmann

D r iehaus ( 1960a ,

( 1971,

1 80 :

h ier

i s t

1 45 ;

1 86f . ) ,

s ogar

v on

L ün ing ( 1967 , p o l it ischen

1 75

T ab .

1 ) u nd

A use inandersetzungen

z w ischen d en T rägern v on M iche lsberg u nd S chnurkeram ik d ie R ede ) n och i m w e sen t l ichen K ont inu ität , k onstat ierte b e re its P ape ( 1978a , 4 1) , d aß i n S üddeutsch land d ie Z ä sur z w ischen M iche lsbe rg u nd S chnurkeram ik d ie e inschne iden ste

i n d e r

g esamten

s pä tneo l ith ischen

E ntw ick lung

d a rste l lt ." M itte ls r e in a rchäo log i sche r B ewe isführung e rkannte e r v ö l l ig z utref fend e ine L ücke p a ra l le l z u r

Ho rgene r

K u ltur

d e r

S chwe iz

( vg l . a ber

d ie

v ors icht ige

E inschätzung d ieses B efundes : 1 978a , 2 6 ) . E ine S chätzung d er a bso luten Dauer d ieser L ücke m itte ls u nca l ibr ierter 1 4CD a ten f i ndet s i ch b e i B ante lmann ( 1982 , 6 8f . ) . E r g eht n och v on c a . 3 00 J ahr en a us . A nde rerse its

f eh lt

e s

n icht

a n

V ersuchen ,

d iesen

Z e itraum

a rchäo log isch

a uszu fü l len . L icha rdus ( 1976 ,

1 94f . ) b e isp ie lswe ise k onstru ie rte e inen n icht we iter a usge-

f üh rten " Kragenf laschenhor izon t" . A ussch laggebend h ierfür wa ren v e rmut l ich e in ige F unde v on d er E yershe i mer Müh le ,

K r .

D ürkhe im ,

d ie

i n sgesamt

s ehr

i nhomogen

s i nd ,

v on d enen

a ber

w en igs tens e in ige K ragenf laschenfragmente s i cher i n d en f rag l ichen Z e itraum f a l len ( Sprater 1 928 , 6 5ff . Abb . 7 0 -7 1; B utt ler 1 938 , T af . 2 3 , 1 4 .16 .18 ; v g l . S ie lmann 1 971, 1 67 Anm . 3 26 ) . We itere F unde , d ie c h rono log isch h ierhe r g ehören , f i nden s i ch b e i K i l ian ( 1975 ) u nd

B ante lmann

a ufgrund

i h rer

e t

a l .

( 1979/80 ,

u ns icheren

2 31ff . ) ,

Dat ierung

w obe i

h erausfa l len

a ber ( vg l .

l anzettförm ige Ma ier

1 964 ,

Ä xte 1 21ff . ;

P ape 1 978a , 1 27f . ) u nd d ie b e i B ante lmann e t a l . a ufgeführten S te inkammerg räbe r n örd l ich d es h ie r i n F rage k ommenden R aumes l i egen . E s

i s t

h inte r

n ich t

v ö l l ig

a uszusch l ießen ,

j edoch

s eh r

u nwah rsche in l ich ,

d iesen v e re inze lten F unden e in n och u ndef in ierte r

d e r e inen Z e itraum v on m indestens 5 00 J ah ren a usfü l lt .

2 19

K omp lex

d aß

s i ch

v erb irgt ,

D ie U rsache f ür e ine ü be r e inen Z e itraum v on v ie len G enerat ionen a ndauernd en B es ied lungs lücke i n f ruchtba ren A lts iede lgeb ieten b le ibt u ngek lärt .

E s i s t s i cher l ich v e r lockend , M ig ra t ionshypo thesen a ufzuste l len , d ie b e isp ie lswe ise d ie He rausb i ldung d e r T r ichterbeche rku ltu r ( We stg ruppe , d än isches F rühn eo l ith ikum ) b e tref fen k önn ten . I m

Rahmen d iese r

U ntersuchung

e rg ib t

s i ch

j edoch k e in

k onk rete r

A nha lt-

s punkt , d er n icht r e ine S peku lat ion wä re u nd d e r d ie L ösung d es P rob lems e in S tück n ähe r b rächte .

Nörd l ich d es h ier b ehande lten g eograph ischen R aumes s ch l ießt s i ch d ie Wartb e rgGruppe s ow ie d ie G ruppe d e r Ga ler iegräbe r a n , w obe i l e tztere a l lerd ings k e inem e inhe it l ichen k e ram ischen Komp lex z uzuwe isen s i nd , s ondern l oka len G ruppen z ugeo rdne t

w e rden ( Wa rtbe rg , V e rb indungen

b es .

d e r

westfä l ischen

G räbe r z u r T r ichterbeche r-We stg ruppe ) .

Ob d ie b i she r u nda t ierten Menh ire i n d iesen o der e inen s pä te ren Z usammenh ang g ehören , i s t u ngek lärt . S ie s i nd s po rad isch am Obe rrhe in u nd k onzentr iert i n d er P fa lz v erbre itet , s t reuen j edoch ü be r N ordhessen u nd M itte ldeutsch land b i s n ach B öhmen ( K irchne r 1 955 , K te . ) .

I m n örd l ichen A rbe itsgeb iet e ntfa ltet s ich d ie e ntw icke lte T r ichterbecherku lt u r . B e sonde rs b eme rkenswe rt i s t d as ma ss ive E inse tzen d er We stg ruppe , f ür d ie i m Gegensatz z u r No rdg ruppe k e in r echter V o r läu fe r e x ist iert , a us d em s i e s i ch h ät te e n tw icke ln k önnen ( vg l . E r läuterungen z u K te . 6 ) . E s muß o ff e n b le iben , o b e s s i ch h ierbe i um e inen e ventue l l a uch a us d em

M igrat ionsprozeß ( s . o . ,

B ere ich d er Nordgruppe? V g l . S prockhoff

1 938 , 9 4 )

h ande lt . I n Dänemark u nd S ch lesw ig-Ho lste in s tehen am A nfang d ieses Z e itabschn ittes d ie F uchsbe rg-Gruppe s ow ie i n e nger B ez iehung d azu d ie G ruppe d e r k ammerl o sen H ünenbe tten . E ine we itere L oka lg ruppe f o rmt s ich i n d e r

A ltma rk a us - e benso w ie

d ie

We stg ruppe o hne n ennenswe rte V o r läu fe r . A l len G ruppen g eme in i s t d ie E rr icht ung e rst k le inerer , i n d er

F o lge k onstrukt iv a ufwend igerer G roßs te ingräber

( Do lmen , Gangg räbe r ) . D ie z e it l iche D imens ion d ieses V o rganges i s t a ufgrund d e r l angen B e legungsdauer d e r G räbe r m it z ah lre ichen N achbesta ttungen u nd A usräumung d e r P r imärbe stattungen n icht e xakt f aßba r .

2 20

I m m itte ldeutschen Raum u nd

B öhmen f orm iert s i ch d ie S a lzmünder K u ltur

a uf d er G rund lage v on B aa lbe rg . I n T e i lgeb ieten i s t j edoch m it e inem A ndaue rn d er B aa lbe rge r Ku ltur z u r echnen ( z .B . N ordharzgeb iet ) , d a S a lzmünde i n M itte ldeutsch land l oka l b eg renzt e rsche int . E ine w ich t ige R o l le i m Z usammenhang m it d e r H e rausb i ldung v on S a lz münde k ommt d e r B adene r K u ltur z u , d ie i n B öhmen p a ra l le l z u S a lzmünde e x ist iert .

K a rte 8 ( 3200 - 2 800 v . C h r . ) :

D ie we itere E n tw ick lung i s t g ekennze ichne t d urch e ine S te ige rung d e r k u ltur e l len K omp lex ität , b e sonde rs was d a s N ebene inander v on G ruppen u nd K u ltur en b e tr ifft .

I n d er S chwe iz w ird Ho rgen g egen E nde d es Abschn ittes v on A uvern ier u nd S chnurke ram ik ü be r lage rt . D ie z e it l iche

S te l lung u nd

Dauer

v on

L üscherz

b le ibt

v orerst

n och

e twas

e benfa l ls

g egen

u nk la r .

D ie

v e rmutete

B e s ied lungs lücke

i n

S üddeutsch land

e ndet

S ch luß d ieser P hase m it d em E ntstehen d e r S chnurkeram ik u nd G o ldberg I ( ? ) . E ine g enaue F est legung d ieses Z e itpunktes i s t mange ls D a ten f ür d ie s üdwestd eutsche S chnurkeram ik n u r ü ber d ie Da t ierung d e r ü br igen E inze lgrab- u nd S chnurke ram ik-Gruppen mög l ich . E in Z e itansatz um 3 000 - 2 800 v . C h r . d ürfte h ie r z utref fen .

D ie

Wartberg-Gruppe

b esteht

f ort ;

Ga ler iegräber

s i nd

a us

d iesem

G rund

n ochma ls k a rt iert . S ie we rden z wa r z .T . n och v on d en B eche rku ltu ren g enutzt , f a l len a be r a b P ha se 9 a us d e r K a rt ierung h e raus .

D ie

T r ichterbeche r-We stg ruppe

v e rsch iebt

i n

i h rem

j üngeren

S tad ium

i h re

G renzen n ach S üden u nd We sten .

I m

S pannungsfe ld

K u ltu r ,

d ie

d ie

z w ischen Nachfo lge

d er v on

m itte ldeutschen B aa lberg

u nd

Wa ltern ienburg/Bernburger

S a lzmünde

a ntr itt ,

u nd

d er

T r ichterbeche r-No rdg ruppe e ntsteh t d ie E lb-Have l-Ku ltu r . S ie i s t i n Geb ieten v e rbre itet , d ie z uvo r v on B aa lbe rg b e s iede lt w urden .

2 21

D ie

A ltma rk-Gruppe

d er

T r ichterbeche rku ltu r

d auert

mög l iche rwe ise

u nter

Wa ltern ienburg-E inf luß b i s i n d iese P ha se a n , um s ch l ieß l ich v on d e r K uge lamp ho renku ltu r

a bge lös t

z u

we rden .

S ie

e n tsteht

i n

e inem

f ortgeschr ittenen

Abschn itt u nd b le ibt a uf d as ö st l iche A rbe itsgeb iet b esch ränkt .

D ie K uge lamphorenku ltur g eht e ine e nge V erb indung m it T e i len d er T r ichterb echer-No rdg ruppe

s ow ie

B e rnbu rg e in .

T ypo log isch

s i nd

i h re

A usw irkungen

a uch i n d e r s päten T r ichterbeche r-We stg ruppe f aßba r . I n

S ied lungen

d er

Wartberg-Gruppe

f i nde t

s i ch

K uge lampho renke ram ik

a l s

I mpo rt .

I n B öhmen e x ist ieren d a s a uf B adene r

G rund lage e ntstandene

i vnä

s ow ie

K uge lampho ren u nd C ham n ebene inande r .

G egen E nde v on P hase 8 b i lden s i ch i n T e i len d es A rbe itsgeb iete s S chnurkeram ik , S tandfußbecher- u nd E inze lgrabku ltur h e raus . F ür e in N ebene inander v on s pä ter T r ichterbecherku ltur ( MN V ) u nd f rühe r

E inze lgrabku ltu r

( Untergrab-

z e it ) g ibt e s k e ine H inwe ise . G e s iche rt i s t d agegen d er K on takt z w ischen MN V u nd d er G rübchenkeram ik , d ie a l le rd ings z u r Hauptsache i n d ie P ha se 9 f ä l lt .

Ka rte 9 ( 2800 - 2 400 v . C h r . ) :

D om in iert w ird d a s k u lture l le B i ld n un d urch d ie E inze lg rabku ltu r i m N o rden b zw . S chnurke ram ik i m S üden d es A rbe itsgeb ietes , wobe i e ine k la re g eograph is che u nd l e tzt l ich a uch t ypo log i sche T rennung n icht i mmer mög l ich i s t ( be s . i n N o rd- u nd M i tte lhessen : v g l . S angme iste r 1 951, K te . 1 6 ; 1 8 ; S truve 1 955 , T af . 3 4 ) .

D ieser e inhe it l iche E indruck w ird j edoch d u rch e ine A nzah l z w ischenge lagert er ,

p ara l le l

s i ede lnde r

G rübchenke ram ik ,

d ie

G ruppen

u nterbrochen :

ö konom isch

s pez ia l is ierte ,

i n

D änemark

meso l ith ische r

i s t

d ies

d ie

L ebenswe ise

n ahestehende G ruppen r epräsen t iert . D ie S chönf e lde r K u ltu r i s t e in Komp lex i n d er A ltmark , d e r z wa r K on takte z u d en B echerku ltu ren a ufwe ist ,

s e ine

e igenständ ige

2 22

P rägung

j edoch b e ibehä lt .

I n S üdwestdeutsch land e x i s t iert p a ra l le l z ur S chnu rke ram ik d er K omp lex G o ldb e rg I . D iese r z e it l iche A n sa tz w ird d urch s t rat igraph ische B efunde n otwend ig ( vg l . E r läu terungen z u K te .

7 ) .

T ypo log i sch

i s t

G o ldbe rg I

j edoch a ls

We iteren tw ick lung v on A l the im a ufgefaßt worden ( Dr iehaus 1 960a , 1 07f . ; v g l . a uch P ape

1 978a , 5 7 ) . A uch d ie e ngen t ypo log ischen B ez iehungen s owoh l z u

C ham w ie a uch z ur F rühb ronzeze it e rgeben e in e her w ide rsprüch l iche s B i ld . S e lb s t wenn G o ldbe rg I b e re its p ara l le l z u C ham u nd f o lgend a uf A lthe im e inzustufen wäre , e rgäbe s i ch e ine u nakzeptab le Z e itdaue r v on

1 000 - 1 200

J ah ren - l änge r a l s j ede a nde re K u ltu r i m N eo l ith ikum . E ine z usam menfa ssende B ewe rtung v on C ham ,

Go ldbe rg I u nd

f rühbronze-

z e it l iche r S ied lungskeram ik ( A2/B1) , d ie t ypo log isch e ng z usammengesch lossen s i nd , i s t m it S icherhe it v e rfrüht . E s s te l lt s ich j edoch d ie F rage , o b d ie t ypo log isch u nempf ind l iche K eram ik d ieser

Komp lexe momen tan n och d ie Rekonstrukt ion d e s t a tsäch l ichen

E nt-

w ick lungsgange s v e rh inde rt . Auch d ie Mög l ichke it v on F eh lzuwe isungen s o l lte h ier i m A uge b eha lten w e rden .

D ie B eobachtung , d aß s owoh l f ür C ham a ls a uch f ür G o ldbe rg I k e ine G räber b ekann t s ind , h a t z u d er F rage g eführt , o b h ier e ven tue l l d ie S ied lungen z u d en i h rerse its f a st a ussch l ieß l ich d u rch G rabfunde r ep räsen t ierten B echerku lt u ren v or l iegen ( vg l . Ma ier

1 964 , 1 04 ; P ape 1 978a ,

7 3f . ) . S o r e izvo l l s o lche

O be r legungen a uch s i nd , muß d och d arauf h ingew iesen werden , d aß - a bgeseh en v on

z .T . c hrono log ischen

M iche lsbe rg , Ho rgen ,

S chussenr ied ,

L üsche rz

u nd

P rob lemen

A lthe im

A uve rn ie r

u nd

e her

- ä hn l ich i n

f ür

d er e inen

g rab lose

S chwe iz

K omp lexe

C orta i l lod ,

G rabs ittenk re is

w ie P fyn ,

s prechen ,

i nne rha lb d essen a uf e ine We ise b estattet w urde , d ie e ine O ber l ieferung b i s h eu te v e rh indert h at .

D ie

A uve rn ie r-Ku ltu r ,

d ie

s i ch

i n

d er

S chwe iz

a uf

L üsche rze r

G rund lage

e ntw icke lt h a t , g eht e ine e nge V e rb indung m it d e r S chnu rke ram ik e in , d ie s i ch i n e chten V e rgese l lscha ftungen i n S ied lungen d okumen t iert .

N och i n d iese P hase f ä l lt d ie H e rausb i ldung d er f rühesten G lockenbecher , d en t ota lve rz ierten B echern ( A00 ) . S chwerpunkt i h rer we st l iche

A rbe itsgeb iet . T ypo log isch

k önnten

s ie

V erbre itung i s t d as n orda l s

e ine

M ischersche inung

z w ischen E inze lgrabku ltu r ( S tandfußbeche r ) u nd G lockenbecherku ltur i m e nger en S inn v e rstanden w e rden .

2 23

1 4C-Da ten s prechen a l lerd ings g egen e in N ebene inander v on G lockenbechern u nd E inze lg rabku ltur i n d iesem Geb iet , s o d aß d ie A00-Ke ram ik e her a l s e ine Ube rgangsersche inung z u g e lten h a t .

Ka rte 1 0 ( 2400 - 2 000 v . Ch r . ) :

D ie E inze lgrabku ltu r w ird i n Dänema rk d u rch d as s og . S pätneo l ith ikum a bgel ö s t . I n No rddeutsch land b le ibt s i e u nter d eu t l ich s pätneo l ith ischem E inf luß b i s z um B eg inn d e r f rühen N o rd ischen B ronzeze it b e stehen .

I m

ü b r igen A rbe itsgeb iet b i lde t

s i ch

d ie

G lockenbecherku ltur

h e rau s ,

d eren

Z entren s chon b a ld z u K r ista l l isat ionspunkten d er E ntw ick lung z u r F rühbronz eze it we rden . Am

B eg inn

d ieser

E n tw ick lung

muß

n och

m it

s chnu rke ram ischen

G ruppen

g e rechne t we rden , s o d aß s i ch a uch h ier d u rchaus Kontakte z ur F rühbronzez e it e rgeben . D ie b esondere R o l le d er G lockenbeche rku ltu r b e i d er H erausb i ldung d er F rühb ronzeze it

w i rd a uch d u rch t ypo log i sche B eobachtungen b estät ig t .

d er P hase

1 0 i s t ü be r e inen Z e itraum

I nnerha lb

v on c a . 3 00 - 4 00 J ahren m it e iner

P a ra l le l ität b e ide r Ku ltu ren z u r echnen . I n teressant s ind i n d iesem Z usam menhang O be r legungen , d ie d ie S chnurke ram ik

t ypo log i sch

( Grab r itus ,

Ke ram ik )

m it

d er

F rühb ronzeze it

A 2

u nd

d ie

G lockenbecherku ltur m it A l i n V erb indung b r ingen ( zu letzt P ape 1 978a , 1 84ff . ) . D ie B eobachtung , d aß A l

u nd A 2 z e it l ich k aum d i ffe renz ie rba r s i nd

( vg l . Abschn itt 3 .3 .37 .2 ) , e r mög l icht t ro tz d es B i ldes , d a s d urch d ie 1 4C-Dat ier ungen e n tsteh t , e ine E rk lärung d er t ypo log i schen V e rb indungen z w i schen A 2 u nd S chnu fke ram ik i m S inne e ine r e chten K on t inu ität . A ls we itere u nd e rgänzende Hypo the se e rg ibt s i ch d ie Mög l ichke it , d ie D if fer enz ierung i n G lockenbecherku ltur , A l u nd A 2 a l s A usdruck u ntersch ied l icher R ezept ion d er Me ta l ltechno log ie u nd O ffenhe it g egenüber n euen E ntw ick lung en a ufzufa ssen ( vg l . Abschn itt 3 . 1.6 ) .

D ie d urch c a l ibr ierte 1 4C-Da ten o f fens icht l ich g ewo rdene l ange Z e itdaue r d er F rühbronzeze it ( ca . 8 00 J ahre ) , d ie s i ch t ypo log isch i n d en G rabausstattungen v on A l

u nd A 2 n icht w idersp iege lt ,

macht d eut l ich , d aß i h re H e rausb i ldung

a us d em N eo l ith ikum s ow ie d ie we itere E ntw ick lung b i s z ur

2 24

E nts tehung d er

H üge lg räbe rb ronzeze it

e in

ä uße rst

v ie lsch icht iger

u nd

k omp l iz ierter

g ewe sen s e in muß , d essen A b lauf d u rch d ie A na lyse v on

P rozeß

G rabausstattungen

j edenfa l ls n icht a usre ichend umsch r ieben w e rden k ann . H ie r we rden v ie l le icht d ie S ied lungsgrabungen am B odensee u nd i n Oberschwab en A lterna t iven z u r b i she r igen G l iede rung e rb r ingen .

A uße r i n Dänema rk u nd No rddeutsch land , wo S pä tneo l ith ikum u nd s pä te F ormen d er B eche rku ltu ren um c a . 1 700 v . C h r . v on d er P e r iode Id e r N ord ischen B ronzeze it

a bge löst

we rden ,

e nden

d ie

l e tzten

n eo l ith ischen

Ku lturen

i m

A rbe itsgeb iet um 2 000 v . C h r . u nd g ehen i n d ie b ere its c a . 4 00 J ah re p ara l le l e x is ten ten f rühbronzeze it l ichen G ruppen a uf . D e r Ü be rgang v on F rüh- z u Hüge lg räbe rbronzeze it i s t z w ischen 1 700 u nd 1 500 v . C h r . a nzuse tzen . D iese d urch d ie V erwendung v on c a l ibr ierten Daten n öt ig g ewordene Ä lterdat i erung d er f rühen B ronzeze it , d ie

z e itwe ise

a l s e in

g ew icht iges

g egen d ie V e rwendung n aturw issenschaft l icher Dat ierungen g a lt ,

A rgument

s che int m it

d en a rchäo log ischen B e funden d och r echt g ut i m E ink lang z u s tehen ( Hard ing 1 980 ; Go ldmann 1 980/81) . I nd irekt w i rd d ieses E rgebn is a uch d urch d ie D endroc hrono log ie b e stät ig t .

Zw i schen Herausb i ldung d e r L in ienbandkeram ik u nd d em E nde d er G lockenbec he rku ltu r l i egen i n sgesamt c a . 3 500 J ahre n eo l ith ische K u lturentw ick lung e ine Z e itspanne ,

d ie

v e rg le ich swe ise e benso

l ang i s t

w ie d ie

z w ischen d er

B lüte d e r Hüge lg räbe rb ronzeze it u nd h eute . S eßhaftwe rdung u nd a g ra r ische L eben swe ise b i lden i n d iesem Z e itabschn itt d ie G rund lage f ür d ie E n tw ick lung e inen f rühen V e rkehrswe sens . D ie Z eugn isse

g ehören

i n

e inen

j ünge ren

A bschn itt

d es

b i sher igen

N eo l ith ikums ,

s o

u .a .

Wagen reste ( z .B . Ruoff 1 978 ; S chovsbo 1 983 ) o de r G räbergruppen , d eren L age s i ch o ffens icht l ich a n z e itgenöss ischen Wegesystemen o r ient ierte ( z .B . B akker 1 976 ) . I m A rbe itsgeb iet r e ichen s o lche B efunde f rühestens b i s 3 500 v . Ch r . z urück , o bwoh l d ie E x istenz e ines f rühen V erkehrswesens a uch f ür d ie

Z e iten d avor

k aum a usgesch lossen w e rden k ann . I m Z u sam menhang m it d er E x istenz e iner s o lchen I n frastruktur e rsche int a uch d as b i swe i len v e rw i rrend v ie lfä lt ige B i ld d e r n eo l ith ischen K u lturen i n e inem a nde ren L icht .

2 25

D ie i m V e rg le ich z u v orangehenden E pochen z ah lre ichen K ontakte z w ischen d en e inze lnen G ruppen s ow ie d e r s chne l le Wechse l v on K u lturen , d e ren A usb re itungsmechan ismen m it a rchäo log ischen M itte ln momen tan g ar n ich t e rfaßt we rden k önnen , s prechen f ür v ie lfä lt ige K ommun ikat ionsstruktu ren .

D ie I n te rpreta t ion n eo l ith ischer Ka rtenb i lde r f ührt z wangs läuf ig z u d er F rage , i nw iewe it d ie a rchäo log i schen B egr iffe " Gruppe" u nd " Ku ltur" , d ie s i ch z .T . e ind imens iona l n u r a uf k e ram ische F unde g ründen , d eckungsg le ich m i t k onkret en

B evö lkerungsgruppen

s i nd ,

b zw .

" h istor ische"

o der

p o l it ische

E re ign isse

w ide rsp iege ln ( vg l . a l lgeme in z u d iese r P rob lemat ik : D av id/Dav id-Henn ig 1 971; L ün ing 1 972a ; Hodder 1 978a , b ) . E thno log ische B e isp ie le f üh ren z wa r z u k e iner K lärung d ieser F ragen , machen a be r d eut l ich , w ie k omp l iz iert d a s V erhä ltn is zw ischen

A rtefakten

u nd

S achku ltu r ,

S prache ,

a nth ropo log ische r Z ugehör igke it s e in k ann .

S tamme szugehö r igke it

D ieser Umstand i s t u .a .

s ow ie

U rsache

d afür , d aß M ig rat ionshypo thesen - s o i n teressant s i e a uch s e in mögen - k aum i r gendw ie n achwe isba r s i nd . Dennoch muß d avon a usgegangen werden , d aß j ene a rchäo log ischen F ormat ion en a us A rtefaktkomb ina t ionen u nd ( günst igenfa l ls ) G rabbrauch , d ie s i ch z ud em z u g eograph ischen E inhe iten z usammensch l ießen l a ssen ,

A usdruck e iner

G ruppen ident ität u nd e ine r b esonderen I n terakt ion z w ischen P opu lat ionen s i nd . P rob lema t isch i s t j edoch d e r n un n ächst l iegende S ch r itt , G ruppen u nd K u lturen wen igs tens t e i lwe ise a l s A usdruck p o l it ische r F ormat ionen z u i n terpret ieren .

D ie E x istenz o rgan is ierter Geme inwe sen w i rd u ntermaue rt d urch d a s V o rhand ense in g röße rer Wa l l/Graben-An lagen ( m it z .T . u nk larer , umstr ittene r F unkt i on ) z u o ffens icht l ich a l len Z e iten i m N eo l ith ikum , w ie e s g erade d ie s tänd ig wachsende Z ah l v on Neufunden e ind rucksvo l l b e legt ( z .B . L in ienbandkeram ik : F ansa/Th ieme 1 983 ; Kauf mann 1 978 ; 1 983 ; R ös sen : B ayer le in 1 985 ; T r icherbec he rku ltu r : H ingst

1 971; Andersen

1 975 ;

1 976 ;

Madsen

1 977 ;

1 978 ; A lthe im :

C h r ist le in 1 980 ; Cham : Uenze 1 983 ; O t taway 1 982 ; 1 984 ) . E benfa l ls i n d iesen Z usammenhang g ehört d ie i m A rbe itsgeb iet s pä testens a b 3 500 v . Ch r . a uftretende Mega l ith ik . A uch f ür s i e k ann i m Z usammenhang m it d er v ermuteten E xpans ion n eo l ith is cher G ruppen i n d ie G eb iete n örd l ich d er A lts iede l landschaften e ine F unkt ion

2 26

a l s

O rdnungsfaktor

n ach

d e r

E xpans ion

( T i l ley

1 981)

v e rmutet

w e rden ,

i n

E rgänzung d azu e ine w e sen t l iche Ro l le b e i d er B i ldung u nd B ewah rung e iner G ruppen ident ität ( Renfrew 1 976 ) . D iese B e isp ie le b e tref fen j edoch v e rg le ichswe ise k le ine s oz ia le G ruppen u nd s i nd e he r v on r eg iona ler B edeutung .

O be r s o lche B eobachtungen h inaus g ib t e s k e ine H inwe ise d arauf , we lche r ea le h i sto r ische D imens ion a rchäo log i schen k onk reten

U rsachen

u ngek lärt .

Z entren

f ür

i h r

n eo l ith ische r

s tehen Geb ieten g egenübe r , ü be r

J ahrhunde rte

E n tstehen

G ruppen u nd

wa r ,

Gang d er

o hne

K u lturen

V ergehen

K u lturentw ick lung

i n d enen d er

u n te rb rochen

u nd

d aß

z ukommt .

D ie

b le iben - we itestgehend

( z .B .

M itte ldeutsch land )

E n tw ick lung v ermut l ich

h ierfür

e ine

b efr ied igende

E rk lärung mög l ich wä re .

6

SCHLUSSBEMERKUNG

D ie i m me thod ischen u nd c h rono log i schen T e i l d ieser U n tersuchung g ewonnen en E rgebn isse h aben d eut l ich g emacht ,

-

d aß s e lbs t zwe ife lsfre i e rgrabene u nd d okument ierte B efunde k e ine k lare u nd o b jekt ive A ussage z ur Ch rono log ie z u lassen . I mme r i s t -a us method is chen G ründen - m it i n terpretat iven S p ie lräumen z u r echnen .

-

D ie E rste l lung e iner C hrono log ie f ür d as N eo l ith ikum i s t o hne ( k r it ische ) E inbez iehung v on 1 4C-Da t ierungen n ich t meh r s i nnvo l l . 1 4C i s t n icht

" das

E nde d er

A rchäo log ie" ( U .

F ische r

1 977 ,

z i t .

n ach

B akke r 1 979 , 1 47 ) , s ondern n eben d er D end roch rono log ie d ie z .Zt . e inz ige Mög l ichke it ,

k omp l iz ierte

c h rono log i sche

t ypo log ische H ypo thesen z u t esten .

2 27

V erhä ltn isse

z u

e rfassen

u nd

D ie V e rwendung v on c a l ibr ierten Da ten i s t m it g uten E rgebn issen mög l ich u nd f ührt z u e iner r e la t iv g enauen E instu fung d er z e it l ichen D imens ionen k u ltu rh istor ische r V o rgänge . Da rübe rh inaus e röffnet s i ch d er d i rekte V erg le ich m it d endrochrono log is chen Da ten .

A ls

E rgebn is

d es

Z usammenw irkens

e ines

a uf

Ka lender jahren

b as ierenden

C h rono log iesystems u nd d e r f e instuf igen P ha senka rt ie rung e ntsteht e ine D ars te l lung d er k omp lexen u nd v ie lsch icht igen D ynam ik n eo l ith ische r K u lturentw ick lung , w ie s i e a nschau l icher n ur d urch T r ickf i lm o der Oberb lendpro jekt ion e rre ich t we rden k önn te .

G rund legend n eue E rkenntn isse h at d ie v or l iegende U ntersuchung s i cher n icht e rbracht . Auch we rden woh l mehr F ragen a ufgewo rfen a l s g e löst . G e rade a be r

i n d e r

D iskuss ion v on E inze lfragen v o r d en

‘ e r

e ntw icke lten

k onzept ione l len H interg rund w i rd d eut l ich , d aß - o bwoh l c le C h rono log ie d es N eo l ith ikums

i n

i h ren

G rundzügen

f ez l-s teht

- i m

D eta i '

z ah lre iche

n eue

P rob leme a uftauchen , d ie e ine B e schäft igung m it d e r z e it l ic-a n D imens ion d es N eo l ith ikums s pannend u nd d urchaus l ohnend machen .

2 28

7 .

L ITERATURVERZE ICHN IS

Abe ls , B .-U . ( 1974 ) :

E in G rab d e r S chnurkeram ik a us Opferbaum , L dkr .

A dd ink-Samp lon ius , M . ( 1968 ) :

S chwe infurt .

4 ,

1 974 ,

2 01-207 .

N eo l ith ische s tenen s t r i jdhamers u i t M iddenN eder land .

Ad le r , H . ( 1967 ) :

AK

H e l in ium

8 ,

1 968 ,

2 09

- 2 40 .

Das u rgesch icht l iche G räberfe ld L inz-St . P et er . T e i l 2 : D ie f rühe B ronzeze it . L inz 1 967 .

A lbe rt , S . /Sch röter , P( 1977 ) :

M itte l- J A-1 ( j ungneo l ith ische G ruben v on Ammerbac f-i -Reusten ,

K re is

T i -Mngen .

F BW

3 ,

1 977 , i s 0 -1 06 . A lb recht , H . ( 1964/65 ) :

E in G iockenbechergrab i n M jI l hausen/Thür ing en . AT 7 , 1 964/65 , 2 03 - 2 07 .

A nde rsen , N .H . ( 1975 ) :

D ie n eo l ith ische B efest igungsan lage i n S arup a uf F ünen ( Dänemark ) . AK 5 , 1 975 , 1 -1 4 .

Ande rsen , N .H . ( 1976 ) :

S arup . Ke ram ikg rube r f ra t o b ebygge lsesfas er . K um l 1 976 , 1 -4 6 .

Ande rsen , N .H ./Madsen , T .

S ka le o g b aegre med s torv inke lband f ra Yn-

( 1977 ) :

g re S tena lde r . K um l 1 977 , 1 31 - 1 60 .

Ande rsen , S .H ./

Dater ingen a f N ors lund - b op ladsen lag 3 o g

Ma lmros , C . ( 1980 ) :

4 . K um l 1 980 , 6 0 -6 2 .

Ande rsen , S .H . ( 1973/74 ) :

R ingk loster . E n j y sk i nd landsbop lads med E rt eW l leku ltur . K um l 1 973/74 , 1 -1 08 .

Ande rsen , S .H . ( 1978 ) :

A ggersund . E n e rte W lebop lads v ed l imf jord en . K um l 1 978 , 7 -5 6 .

Ande rsen , S .H . ( 1983 ) :

K a l 4 - A Coasta l S i te o f t he S ing le G rave Cu lture . J DA 2 , 1 983 , 7 1 -8 0 .

A smus , W .D . ( 1948 ) :

D ie A usgrabungen v on s te inze it l ichen H üge ln a uf d em G räberfe ld v on Me lz ingen , K r . U e lz en . NNU 1 7 , 1 948 , 3 -5 0 .

2 29

A smus , W .D . ( 1953 ) :

E in

u rge sch icht l iche r

n ach

N iede rsach sen ,

Weg s e in

v on

Nord jüt land

V er lauf

zw ischen

O ste u nd Wüm me u nd s e ine D a t ie rung d urch d ie

Ausgrabung v on

b urg . A smus , W .D . ( 1958 ) :

D ie

Kunde

He lves iek ,

N .F .

4 ,

K r .

1 953 ,

Roten -

2 8

- 4 3 .

Untersuchung d es s te in-bronzeze it l ichen " Opferste ines"

v on

Me lz ingen ,

K r .

U e lzen .

G erman ia 3 6 , 1 958 , 1 79 - 1 80 . B är , E . ( 1969 ) :

E in b emerkenswertes G rab d e r

s chnurkera-

m ischen Ku ltur v on G rcss-We issandt , K r . Köthen , , A uF 1 4 , 1 969 , 1 4 -1 8 . B a i l l ie , M .G .L ./P i lche r ,

Dendrec fuono logy a t B e . .fa s ' • a s aB ackground

P ea rson , G .W . ( 1983 ) :

t o Weh Prec is ion Ca l ib :a t ion . R c 2 5 ,

1 983 ,

1 71 - 1 78 . B akker , IA . ( 1976 ) :

On t he P oss ib i l ity o f Reconstruct ing Roads f rom

: ; 1 e

TR3 P er iod . B er . ROB 2 6 ,

1 976 ,

6 3 -9 1. B akke r , IA . ( 1977 ) :

B espr . v . : K laus E bbe sen : D ie j ünge re T r icht erbecherku ltur a uf d en d än ischen I nse ln . Copenhagen 1 975 . He l in iurn 1 7 , 1 977 ,

1 92 -

1 95 . B akke r , J .A . ( 1979 ) :

T he TRB We st G roup . Ams J e rdam 1 979 .

B akke r , IA . ( 1981) :

B espr . v . : J an L icha rdus : Rössen - Gaters leb en - B aa lberge .

B onn

1 976 .

H e l in ium

2 1 ,

1 981 , 7 5 -7 8 . B akke r , J .A ./Voge l , IC ./

TRB

a nd

W ig la r isk i , T . ( 1969 ) :

H e l in ium 9 , 1 969 , P art A 3 - 2 7 . P art B 2 09 -2 38 .

2 30

o ther

C 1 4

d ates

f rom

P o land .

B akke r , 3 .A ./

D enekamp-Ange ls lo . C remat ions , Co l lared

v an d er Waa ls , ID . ( 1973 ) :

F lasks a nd a C orded Ware s herd i n D utch F ina l TRB c ontext . I n : Dan ie l , G ./K jaerum , P . ( Hgg . ) : Mega l ith ic G raves a nd R itua l . K benhavn 1 973 , 1 7 -5 0 .

B and i , H .-G . ( Hg . ) ( 1963 ) :

B irsmatten-Bas isgrotte . E ine m itte lste inze itl i che

F und ste l le

i m

u nteren

B irsta l .

B ern

1 963 . B ante lmann , N . ( 1982 ) :

E ndneo l ith ische F unde i m r he in isch-westfä l is chen Raum . N eumünster 1 982 .

B ante lmann , N ./Lan t ing , A .E ./

W iesbaden " Hebenk ies" , d as G rabma l a uf

v an d er Waa ls , 3 .D . ( 1979/80 ) :

d em Weg n ach d er P latte . FH

1 9/20 , 1 979/

8 0 , 1 83 - 2 49 . B aumann , W . ( 1960 ) :

E ine b andkeramische B aumsargbestattung v on D resden-N icke rn . AuF 5 , 1 960 , 6 2 -6 4 .

B aumann , W ./Fr itzsche , C ./

S trat igraph ische B efunde z u r S chnurkeram ik

Cob lenz , W ./F ied ler , H .3 ./

i n e inem G rabhüge l b e i Werben , K r . L e ipz ig .

B rückner , H .-P . ( 1983 ) :

A uF 2 8 , 1 983 , 1- 1 0 .

B aye r le in , P .M . ( 1985 ) :

D ie G ruppe Ober lauterbach i n N iederbayern . Ka l lmünz/Opf . 1 985 .

B ecke r , B . ( 1979 ) :

D ie p ostg laz ia le E ichen jahrringchrono log ie S üddeutsch lands u nd i h re B edeutung f ür d ie Da t ierung n eo l ith ischer C hrono log ien a us d er S chwe iz . Z SAK 3 6 , 1 979 , 9 1 -9 2 .

B ecke r , B . ( 1980 ) :

T ree-R ing D a t ing a nd Rad ioca rbon C a l ibrat i on i n S outh-Centra l E u rope . R c 2 2 , 1 980 , 2 19 - 2 26 .

B ecker , B . ( 1983a ) :

T he

L ong -Te rm

Rad iocarbon

T rend

o f

t he

A bso lute G erman Oak T ree-R ing C hrono log y , 2 800 t o 8 00 2 03 .

2 31

B .C . R c

2 5 ,

1 983 ,

1 97 -

B ecker , B . ( 1983b ) :

Dendrochrono logy a nd Ca l ibrat ion o f t he R ad iocarbon T i mesca le . I n : E ckste in e t a l . 1 983 , 6 1 -7 5 .

B ecker , B ./B i l lamboz , A ./

Dendrochrono log ische U n tersuchungen i n d er

S chm idt , B . ( 1984 ) :

" S ied lung F orschner" ( Federsee ) u nd i n w e it eren

b ronzeze it l ichen S ied lungen

d eutsch lands . I n : B ecker e t

a l .

S üdwest-

1 984 ,

5 3 -

6 3 . B ecke r , B ./Schm idt , B . (1982 ) :

V er längerung d er m itte leu ropä ischen E ichenj ahrr ing-Chrono log ie i n d as zwe ite v orchr istl i che J ah rtausend ( b is 1 462 v . C h r . ) . AK 1 2 , 1 982 , 1 01 - 1 06 .

B ecker , B . e t a l . ( 1984 ) :

B er ichte z u U fe r- u nd Moors ied lungen S üdwestdeutsch lands 1 . S tut tgart 1 984 .

B ecke r , CJ . ( 1947 ) :

Mosefundne L e rka r f ra Y ng re S tena lder . A arWger 1 947 , 1-3 18 .

B ecke r , C .J . ( 1961) :

Ober d en U rsprung v on M iche lsberg u nd d er T r ichterbecherku ltur .

I n :

Kongress

P rag

( 1961) , 5 95 - 6 01. B ecke r , C .J . ( 1980 ) :

Om g rubekeram iske K u ltur i D anma rk . A arb c Äger 1 980 , 1 3 -3 3 .

B ehrens , G . ( 1916 ) :

B ronzeze it S üddeutsch lands . Kata loge d es Röm .-Germ . C entra lMuseums N o . 6 . Ma inz 1 916 .

B eh rens , H . ( 1952 ) :

E in n eo l ith ische s B eche rg rab a u s M i t te ldeu t schl and

m it

b e inerner

H am merkopfnade l

u nd

K upfe rgeräten . JMV 3 6 , 1 952 , 5 3 -6 9 . B ehrens , H . ( 1959a ) :

D ie Rössene r K u ltur u nd i h re B edeutung f ür d ie H erausb i ldung d er T iefst ichkeram ik a us d er

T r ichterbeche rku ltu r .

1 0 , 1 959 , 4 4 -5 1.

2 32

D ie

Kunde

N .F .

B eh rens , H . ( 1959b ) :

D ie Rössener Ku ltur u nd d ie f rühneo l ith ische s üdskand inav ische

T r ichterbecherku ltur .

AA

3 0 , 1 959 , 1 67 - 1 84 . B eh rens , H . ( 1965a ) :

B er icht igtes u nd e rgänztes S chema m itte ld eutscher n eo l ith ischer C1 4 Daten . A uF 1 0 , 1 965 , 1-2 .

B eh ren s , H . ( 1965b ) :

Nach lese z ur A usgrabung d es S p itzen H ochs b e i L a tdo rf , K re is B e rnbu rg , i m J ahre 1 880 . JMV 4 9 , 1 965 , 1-2 0 .

B eh ren s , H . ( 1969a ) :

D ie

E inze lgrabku ltu r i m

d eutsch land

u nd

i n d er

n ö rd l ichen A ltmark .

M itte lI n :

B eh-

r ens/Sch lette 1 969 , 7 1 -1 00 . B eh ren s , H . ( 1969b ) :

G ibt e s e ine m itte ldeutsche G ruppe d er M ic he lsberg-Ku ltur? JMV 5 3 , 1 969 , 2 85 - 3 07 .

B eh ren s , H . ( 1971) :

B eh rens , H . ( 1973 ) :

S chönfe lder Ku ltur , A un jet itzer

K u ltu r

S chnurkeram ik .

1 35

JMV

5 5 ,

1 971 ,

u nd

- 1 55 .

D ie J ungs te inze it i m M itte le lbe-Saa le -Geb ie t . B er l in 1 973 .

B eh rens , H . ( 1981a ) :

Der

Wa ltern ienburger

u nd

d er

B ernburger

Keram ikst i l u nd d ie Wa ltern ienburg-Bernburg er Ku ltur . JMV 6 3 , 1 981 , 1 -1 6 . B eh rens , H . ( 1981b ) :

Rad iokarbon-Daten f ür d as N eo l ith ikum d es M itte le lbe-Saa le-Geb ietes . JMV 6 3 , 1 981, 1 89 - 1 93 .

B eh rens , H . ( 1984 ) :

E in h ohes Rad iocarbondatum f ür e in m itte ld eutsches n eo l ith isches Woodhenge . AK

1 4 ,

1 984 , 2 59 - 2 62 . B eh rens , H ./Rüster , B . ( 1 981) :

Ka l ibr ierte C 1 4 Daten f ür d a s

N eo l ith ikum

d es M itte le lbe-Saa le-Geb ie tes . AK 1 , 1 981, 1 89 - 1 93 .

2 33

B ehrens , H ./

D ie n eo l ith ischen B echerku lturen i m G eb iet

S ch lette , F . ( Hgg . ) ( 1969 ) :

d er DDR u nd i h re e uropä ischen B ez iehungen . B er l in 1 969 .

B eh rens , H ./Sch röter , E . ( 1980 ) :

S ied lungen u nd G räber

d e r

T r ichterbecher-

k u ltur u nd S chnurke ram ik b e i H a l le ( Saa le ) . B er l in 1 980 . B enesch , F . ( 1941) :

D ie

F estung

H utberg

- e ine

j ungnord ische

M ischs ied lung b e i Wa l lendorf , .Kr . Merseburg . Ha l le 1 941 . B e r lekamp , H . ( 1963 ) :

D ie " v ie lkant igen S tre itäx te" d er J enae r U n iv ers itätssamm lung .

AT

6 ,

1 962/63 ,

1 90

-

1 96 . B e tz ler , P .S ./Kü the , H . ( 1964 ) :

Merow inge rze it l iche G räber b e i N ieder We is e l , K r . F r iedberg . FH 4 , 1 964 , 17 - 1 24 .

B i l l , J . ( 1976 ) :

Der G lockenbecherfund v on B a ldegg . I n : G lockenbecher S ympos ium Oberr ied 1 974 . B ussum/Haar lem 1 976 , 2 71 - 2 75 .

B i l l , J . ( 1977 ) :

Gedanken z ur j ungste inze it l ichen S ied lung E go lzw i l

3 . I n :

F e stsch r ift

Wa lter

D rack .

Z ür ich 1 977 , 1 7 -2 3 . B i l l , J . ( 1983 ) :

Der G lockenbecher a us Hochdorf-Ba ldegg . HA 1 4 , 1 983 , 1 67 - 1 72 .

B i l l ig , G : ( 1962 ) :

Der S iebenhüge l v on K ött ichau , K r . H ohenMö lsen . JMV 4 6 , 1 962 , 7 7 -1 36 .

B oas , N .A . ( 1983 ) :

E geh ch - A S ett lement f rom t he E a r ly B ronz e Age i n E ast J ut land . j DA 2 , 1 983 , 9 0 1 01.

B oe l icke , U . ( 1976/77 ) :

Das n eo l ith ische E rdwerk U rm itz . APA 7 /8 , 1 976/77 , 7 3 -1 21.

2 34

B öt tche r , G . ( 1982 ) :

E in G rab d er B aa lberger G ruppe m it K upfers chmuck v on B üden , K r . B urg . A uF 2 7 , 1 982 , 1 65 - 1 70 .

B oke lmann , K . ( 1977 ) :

B reun ig , P . ( 1985 ) :

E in G rabhüge l d er S te in- u nd B ronzeze it b e i R astorf , K r . P lön . O ffa 3 4 ,

1 977 , 9 0 -9 9 .

B andkeram ische P hasen u nd

1 4C-Da t ierung .

E in B reun ig , P . i m D ruck :

V e rg le ich .

AK

1 5 ,

1 985 ,

1 39

- 1 45 .

1 4C-Chrono log ie d es v o rde ras ia t ischen , s üdo st- u nd m itte leuropä ischen Neo l ith ikums . F undamenta .

B uchva ldek , M . ( 1967 ) :

D ie S chnurke ram ik i n B öhmen . P raha 1 967 .

B u rge r , I .( 1978 ) :

E in s chnurkeram ischer B echer a us d e r Chamer

S ied lung

R iekofen ,

L dkr .

R egensburg/

Opf . AK 8 , 1 978 , 2 97 - 3 00 . B u rsch , F .C . ( 1933 ) :

D ie B echerku lturen i n d en N ieder landen . OMR0 1 4 , 1 933 , 3 9 -1 23 .

B ut ler , 3 .3 ./Lan t ing , J .N ./

A nner

T o l

I :

A F our-Per iod

v an d er Waa ls , J . D . ( 1972 ) :

a nd B ronze Age B a rrow a t

B e l l

B eaker

S chu i l ingsoord ,

G em . Z u id laren , D renthe . H e l in ium 1 2 , 1 972 , 2 25 - 2 41. B ut t ler , W . ( 1938 ) :

D er d onau länd ische u nd d er w est ische K u lt urkre is d er j üngeren S te inze it . B er l in/Le ipz ig 1 938 .

B u tt ler , W ./Habe rey , W . ( 1936 ) :

D ie b andke ram ische A ns ied lung b e i K ö ln-L ind entha l . B er l in/Le ipz ig 1 936 .

C ahen , D ./G i lo t , E . ( 1983 ) :

C hrono log ie Rad iocarbone d u Neo l ith ique D anub ien . I n : D e L ae t ,

S .3 .

( Hg . ) :

P rogres

d ans l ' Etude d u N eo l ith ique A nc ien . ( D issert at iones

A rchaeo log icae

B rügge 1 983 , 2 1 -4 0 .

2 35

Gandenses

2 1) .

Ch r ist le in , R . ( 1964 ) :

B e iträge z ur S tufeng l iederung d e r f r ühbronz eze it l ichen F lachgräberfe lder i n S üddeutschl and . B V 2 9 , 1 964 , 2 5 -6 3 .

C h r ist le in , R . ( 1980 ) :

N eues

a us

L andkre is

A lthe im ,

G eme inde

L andshut ,

E ssenbach ,

N iederbayern .

AJB

1 980 , 6 4 -6 5 . Cob lenz , W . ( 1950 ) :

H üge lgräber

v om

E nde

d er

S te inze it

u nd

v om B eg inn d er B ronzeze it v on G au ss ig b e i B autzen . AFSB 1 , 1 950 , 2 3 -3 0 . Cob lenz , W . ( 1974 ) :

A un jet itzer

G rabbe igabe a l s U rne i n e iner

j üngstbronzeze it l ichen

B estattung .

A uF

1 9 ,

1 974 , 8 9 -9 4 . Co les , J .M ./Ha rd ing , A .F . ( 1979 ) : T he B ronze A ge i n E urope . A n i n troduct ion t o t he p reh istory o f E urope c . 2 000 - 7 00 BC . L ondon 1 977 . Constant in , C . ( 1980 ) :

N eues z ur V erbre itung d er L imburger K eram ik . AK 1 0 , 1 980 , 2 15 - 2 20 .

Dav id , N ./

Z ur H erste l lung u nd L ebensdauer v on K era-

Dav id-Henn ig , H . ( 1971) :

m ik . B V 3 6 ,1971, 2 89 - 3 17 .

Dav idsen , K . ( 1972 ) :

V a lbykeramik

u nd

Kuge lamphorenku ltur .

O ffa 2 9 , 1 972 , 1 33 - 1 37 . Dav idsen , K . ( 1973/74 ) :

T ragtbaegerku lturens S lutfase . N ye C 1 4d a t er inger . K um l , 1 973/74 , 1 65 - 1 78 .

D av idsen , K . ( 1974 ) :

E n me l lemneo l it isk b op lads f ra D i Snder amt . A arb c Äger 1 974 , 2 8 -3 9 .

D av idsen , K . ( 1975 ) :

R e lat iv k rono log i ime l lemneo l it isk t i d . A arWger 1 975 , 4 2 -7 7 .

D av idsen , K . ( 1978 ) :

T he F ina l TRB Cu lture i n D enmark . A S ettl ement S tudy . C openhagen 1 978 .

2 36

D e ichmü l le r , J . ( 1962 ) :

E in H üge lgräberfe ld b e i Go ldbeck , K re is S tad e . NNU 3 1, 1 962 , 1 27 - 1 32 .

D e ichmü l ler , J . ( 1963 ) :

Neue A usgrabungen am D ümmer .

NNU

3 2 ,

1 963 , 8 4 -8 7 . D e ichmü l le r , J . ( 1965a ) :

D ie

n eo l ith ische

Dümmer ,

Moors ied lung

K re is G rafschaft

H üde

I am

D iepho lz .

( Vo r-

l äuf iger B er icht ü ber d ie G rabungen 1 962 1 964 ) . NAFN 2 , 1 965 , 1- 1 8 . . D e ichmü l ler , 1 ( 1965b ) :

E ine R össener S t i lva r ian te am D ümme r . G erman ia 4 3 , 1 965 , 3 34 - 3 43 .

D e ichmü l ler , J . ( 1969 ) :

D ie

n eo l ith ische

Dümmer ,

Moors ied lung

K re is G rafschaft

H üde

I am

D iepho lz .

( Vor-

l äuf iger A bsch lußber icht ) . NAFN 4 , 1 969 , 2 8 -3 6 . D e ichmü l ler , 1 ( 1974a ) :

E in G lockenbechergrab b e i Wa l lhöfen , K re is O sterho lz . AK 4 , 1 974 , 3 15 - 3 18 .

D e ichmü l ler , J . ( 1974b ) :

E in

G lockenbechergrab

b e i

Wa l lhöfen ,

Ge-

me inde V o l lersrode , K r . O s terho lz . D ie Kund e N .F . 2 5 , 1 974 , 5 3 -6 9 . D e l ib r ias , G . / Ev in , J . /

S omma ire d es d atat ions

T hommeret , Y . ( 1982 ) :

p reh isto ire e n F rance . I . Dates p arues d e

1 4

C c oncernant l a

1 974 ä 1 982 . C hap itre

V I : Neo l ith ique : d e e nv iron 7 000 ä e nv iron 4 000 B .P . B SP 7 9 , 1 982 , 1 75 - 1 92 . D im itr i jev iC , S . ( 1980 ) :

Z ur F rage d e r R etz-Ga jary-Ku ltur i n N ordj ugos law ien u nd i h rer S te l lung s chen Raum . 6 1. B e r . RGK

Doh rnIhm ig , M . ( 1973 ) :

i m

p annon i-

1 980 ,

1 5 -8 9 .

G ruppen i n d e r j üngeren n o rdwest l ichen L in ienbandkeram ik .

2 37

AK

3 ,

1 973 ,

2 79

- 2 87 .

Doh rnIhm ig , M . ( 1974 ) :

U ntersuchungen z ur B andkeram ik i m R he inl and . Rhe inische Ausgrabungen

1 5 .

K ö ln

1 974 , 5 1 -1 42 . DohrnIhm ig , M . ( 1979 ) :

B andkeramik a n M itte l- u nd N iederrhe in . R he in ische A usgrabungen 1 9 . K ö ln 1 979 , 1 91 -3 62 .

Doh rnIhm ig , M . ( 1983a ) :

Das b andkeram ische G räberfe ld v on A ldenh oven-N iedermerz , K re is D üren . R he in ische Ausgrabungen

DohrnIhm ig , M . ( 1983b ) :

2 4 .

Kö ln

1 983 , 4 7

- 1 90 .

E in Rössene r S ied lungsp latz b e i J ü l ich-We l ld orf , K re is D üren . R he in ische A usgrabungen 2 4 . K ö ln 1 983 , 2 87 - 2 97 .

Doh rnIhm ig , M . ( 1983c ) :

Neo l ith ische S ied lungen d er R össener K u ltur i n d e r N iederrhe in ischen B ucht . Mater ia l ien z ur A l lgeme inen u nd V erg le ichenden A rchäol og ie 2 1. München 1 983 .

D o rka , G . ( 1961) :

D ie v o r- u nd f rühge sch icht l ichen A ltertümer d es B ez irks B er l in-Neukö l ln . B er l in 1 961.

D rack , W . ( 1969 ) :

D ie f rühen K u lturen m itte leu ropä ischer H erk unft . I n : UFAS 2 - D ie j üngere S te inze it , 6 7 -6 9 . B ase l 1 969 .

D r iehaus , J . ( 1960a ) :

D ie A lthe ime r G ruppe u nd d as J ungneo l ith ik um i n M itte leuropa . Ma inz 1 960 .

D r iehaus , J . ( 1960b ) :

A ichbüh ler Ampho ren . J B . RGZM 7 , 1 960 , 1 -3 5 .

D r iehaus , I . /P les lovä , E . ( 1961) :

A spekte z ur B eurte i lung d es Ä neo l ith iku rns i n B öhmen u nd

Mäh ren . I n :

( 1961) , 3 61 - 3 87 .

2 38

K ong ress

P rag

D um itrescu , V . ( 1970 ) :

T he C h rono log ica l R e lat ion B e tween t he C u lt ures o f t he E neo l ith ic L ower

D anube a nd

A nato l ia a nd t he N ea r E ast . Ame r ican J ourn a l o f A rchaeo logy 7 4 , 1 970 , 4 3 -5 0 . E bbe sen , K . ( 1975 ) :

D ie j üngere T r ichterbecherku ltur a uf d en d än i schen I n se ln . C openhagen 1 975 .

E bbe sen , K . ( 1978 ) :

T ragtbaegerku ltur i N ord jy l land . K Menhavn 1 978 .

E bbe sen , K ./Mah ler , D . ( 1979 ) :

V irum . E t t i d l igneo l it isk b op lads f und . A arWger 1 979 , 1 -6 1 .

E ck ste in , D ./Wrobe l , S . /

D endrochrono logy a nd A rchaeo logy i n E uro-

A n io l , R .W . ( Hgg . ) ( 1983 ) :

p e . ( Proceed ings o f a Wo rkshop o f t he E urop ean S c ience F oundat ion ( ESF ) , h e ld i n H amb urg , 2 8 -3 0 , 1 982 . M itte i lungen d er B undesforschungsansta lt f ür F orst- u nd Ho lzw i rtscha ft H amburg N r . 1 41, Oktober 1 983 . Hamburg 1 983 .

E gge rt , B .K .H ./Ku rz , S . /

H istor ische Rea l ität u nd a rchäo log ische Da-

Wo tzka , H .-P . ( 1980 ) :

t i erung : z u r A ussagekraft d e r Komb inat ionss tat ist ik . P Z 5 5 , 1 980 , 10 - 1 45 .

E h r ich , R .W ./

H omo lka .

A n

e neo l ith ic

s i te

i n

B ohem ia .

P les lovä-gt ikovä , E . ( 1968 ) :

P rag 1 968 .

E nge l , C . ( 1928 ) :

N eues ü ber d en S chönf e lde r S t i l . Mannu s 2 0 , 1 928 , 2 65 - 3 14 .

E nge lha rdt , B . ( 1981) :

D as

N eo l ith ikum

i n M itte lfranken .

I . A lt-

u nd M i tte lneo l ith ikum . K a l lmünz/Opf . E r iksen , P ./Madsen , T . ( 1 984 ) :

H anstegärd - A S e tt lemen t

S i te

1 981.

f rom

t he

F unne l B eake r C u lture . MA 3 , 1 984 , 6 3 8 2 .

2 39

F ansa , M ./Th ieme , H . ( 1983 ) :

D ie

l i n ienbandke ram ische S ied lung u nd B e-

f est igungsan lage i n E sbeck " Nachtw iesen b erg" ,

S tadt

S chön ingen ,

I n : F rühe B auernku lturen

L dk r .

H e lmstedt .

i n N iedersachsen .

O ldenburg 1 983 , 9 1 -1 02 . F a rrug ia , J . -P ./Kupe r , R ./

D er b andkeram ische S ied lungsp la tz L angwe i-

L ün ing , J . /Steh l i , P . ( 1973 ) :

l e r

2 . R he in ische

A usgrabungen

1 3 .

B onn

1 973 . F euste l , R :/U l lr ich , H .

T otenhüt ten d er n eo l ith ischen Wa ltern ienbur-

( 1964/65 ) :

g er G ruppe . AT 7 , 1 964/65 , 1 05 - 2 02 .

F inke , W . ( 1983 ) :

E in F lächengräberfe ld d er T r ichterbecherku lt ur

b e i

H eek ,

K re is B orken .

A usgrabungen

u nd F unde i n Westfa len-L ippe 1 , 1 983 , 2 7 3 2 . F ische r , A . ( 1981) :

H ande l med s ko laest Aser o f l andb ruge ls id We lse i D anmark . Aa rbSge r 1 981 , 5 - 1 6 . ( Trade i n S hoelast A xes a nd t he I n troduct i on o f F a rm ing i n D enmark ) .

F ische r , A . ( 1982 ) :

T rade i n D anub ian S haft-Ho le A xes a nd t he I n troduct ion o f Neo l ith ic E conomy i n D enmark . JDA 1 , 1 982 , 7-1 2 .

F ische r , C . ( 1959 ) :

D ie

K e ram ik d er

Mansfe lde r

G ruppe .

JMV

4 3 , 1 959 , 1 36 - 1 87 . F ische r , C . ( 1975 ) :

T id l ig-neo l it isk

a n laeg

v ed

R ustrup .

K um !

1 975 , 2 9 -7 2 . F ische r , U . ( 1951) :

K u lturbez iehungen

d es

S chönf e lde r

K re ises

i m E lbegeb iet . A rchaeo log ica g eog raph ica 2 , 1 951, 6 5 -7 5 . F ische r , U . ( 1952 ) :

O ber N achbe sta ttungen i m N eo l ith ikum v on S achsen-Thür ingen . I n : F estschr ift RGZ M 1 952 , B d . 3 . Ma inz 1 953 , 1 61 - 1 81 .

2 40

F ische r , U . ( 1956 ) :

D ie

G räbe r

d er

S te inze it

i m

S aa legeb iet .

B er l in 1 956 . F rancuz , J . ( 1981) :

Dendrochrono logy . I n : A . O rce l : D ie n eo l ith is chen U fe rs ied lungen v on Twann . L es

v est iges

d es

v i l lages

B and

Co rta i l lod .

1 2 : B ern

1 981 , 8 5 -9 9 . F reund l ich , J .C ./

Ca l ibrated 1 4 C Dates i n C entra l E u rope -

S chm idt , B . ( 1983 ) :

S ame A s E lsewhere? R c 2 5 , 1 983 , 2 79 - 2 86 .

F reund l ich , J .C ./Sch röter , P ./

C1 4 Dat ierungen h omin ider Knochenfunde

V e l icky , P . ( 1978/79 ) :

a us S üddeutsch land . K J 1 6 , 1 975 - 7 9 , 1 65 1 72 .

F urge r , A .R . ( 1977 ) :

D ie S ch ichten d er H o rgener Ku ltur . I n : F urg er e t .a l . 1 977 , 7 1 -9 1.

F u rge r , A .R . ( 1980 ) :

D ie n eo l ith ischen U fers ied lungen v on Twann . B and

7 :

D ie

S ied lungs reste

d er

Horgener

Ku ltur . B ern 1 980 . F urge r , A .R ./Orce l , A ./

D ie n eo l ith ischen U fers ied lungen v on Twann .

S töck l i , W .E ./Suter , P .J . ( 1977 ) :

B and 1 : V orber icht . B ern 1 977 .

Gab r ie l , I .( 1976 ) :

D ie

L imbu rge r

G ruppe .

A ndeutungen

ü ber

Ku ltur impu lse am m itte leuropä ischen N ordr and

d e r

k ont inenta l-neo l ith ischen

G ruppe .

O ffa 3 3 , 1 976 , 4 3 -6 0 . G ab r ie l , h( 1979 ) :

S tud ien

z u r

T onware

d er

B andkeram ik

i n

Westfa len u nd N ordhessen . B onn 1 979 . Ga l l , W ./Bach , A ./

N eo l ith ische T otenhüt ten b e i Wanders leben .

B a rthe l , H .-J ./Lange , P : ( 1983 ) :

AT 1 8 , 1 983 , 7 -3 1.

Ga l lay , A ./O l ive , P ./

Chrono log ie C 1 4 d e l a s equence N eo l ith i-

Ca razett i , R . ( 1983 ) :

q ue-Bronze

A nc ien

d u

V a la is

( Su isse ) .

J b .

V inja-Ku ltur .

A r-

S GU 6 6 , 1 983 , 4 3 -7 3 . Ga ragan in , M .V . ( 1954 ) :

Z ur

Z e itbe st immung d er

c haeo log ica I ugo s lav ica 1 , 1 954 , 1-6 .

2 41

Ga ragan in , M .V . ( 1958 ) :

Neo l ith ikum u nd B ronzeze it i n S erb ien u nd Makedon ien . 3 9 . B er . RGK

Ga ragan in , M .V . ( 1961a ) :

1 958 ,

1 - 1 30 .

T he N eo l ith ic i n A na to l ia a nd t he B a lkans . A nt iqu ity 3 5 , 1 961 , 2 76 - 2 80 .

Ga ragan in , M .V . ( 1961b ) :

Der Ü bergang v om N eo l ith ikum z ur f r ühen B ronzeze it a uf d em B a lkan u nd a n d e r u nter en D onau . I n : Kongress P rag ( 1961) ,

1 5 -

4 3 . Gebauer , A .B . ( 1978 ) :

Me l lemneo l it isk T ragtbaegerku ltur iS ydvestj y l land . K um l 1 978 , 17 - 1 57 .

Ge is ler , H . ( 1964 ) :

Neo l ith ische G rabfunde v on G rünz , K r . P asewa lk . A uF 9 , 1 964 , 1 80 - 1 83 .

Geo rg iev , G . I . ( 1961) :

K u lturgruppen d e r J ungste in- u nd d er K upf erze it i n d er E bene v on T hraz ien ( Sübu lgar i en ) .

Georg iev , G . I . ( 1970 ) :

I n :

K ongress P rag •( 1961) ,

4 5 - 1 00 .

Über d ie S trat igraph ie u nd C hrono log ie d es N eo l ith ikums , Ä neo l ith ikums u nd

d e r

F rüh-

b ronzeze it i n S üdbu lgar ien . I n : A ctes d u V I Ie C ongres I n terna t iona l d es S c iences P reh istor i ques e t P rotoh istor iques ( Hg . J . F i l ip ) . P rag ue , 2 1 -2 7 a oüt 1 966 . P rague 1 970 , 3 97 4 00 . G eo rg iev , G . I . ( 1972 ) :

D as N eo l ith ikum u nd C ha lko l ith ikum i n d er t hrak ischen T iefebene ( Südbu lga r ien ) . P rob leme d es h eut igen F orschungs standes . T hrac ia 1 , 1 972 , 5 -2 7 .

G eo rg iev , G . I ./

T he E ze ro-Mound i n S outh-Ea st B u lgar ia . A n-

Me rpe rt , N .J . ( 1966 ) :

t i qu ity 4 0 , 1 966 , 3 3 -3 7 .

Ge rha rdt , K ./

A nthropo log ische B efunde d e r j ungs te inze it-

S angme ister , E . ( 1974 ) :

l i chen H inke lste ingruppe v on K re is

2 42

L eonberg .

F BW

1 ,

1 974 ,

D itz ingen , 6 5

- 8 1 .

G e rsbach , E . ( 1956 ) :

E in Ha rpunenstück a us e iner G rube d er j üng eren

L in ienbandkeramik .

German ia

3 4 ,

1 956 , 2 66 - 2 70 . G e schw inde , M . i m D ruck :

Höh len i m I t h -U rgesch icht l iche Opferstätt en i m s üdn iedersächs ischen B erg land . V erö f fe nt l ichungen d er u rgesch icht l ichen S amml ungen d es L andesmuseums z u Hannover .

G eupe l , V . ( 1981) :

Z um V e rhä ltn is S pätmeso l ith ikum-Frühneo l it h ikum i m m itt leren E lbe-Saa le-Geb iet . I n : G ramsch ( 1981) , 1 05 - 12 .

V an G iff e n , A .E ./ A dd ink-Samp lon ius , M ./

E en G ravheuve l t e P utten ( GLD . ) . H e l in ium

G lasbe rgen , W . ( 1971) :

1 , 1 971, 1 05 - 1 23 .

G lasbe rgen , W ./

S ett lements o f t he

G roenman-van Waa ter inge , W ./

V oorschoten a nd L e idschendam . H e l in ium 7 ,

Ha rdenbe rgMu lde r , G .M . ( 1967 ) :

1 967 , 3 -3 1, 9 7 -1 20 .

G lob , P .V . ( 1944 ) :

S tud ier o ver d en j yske E nke ltgraysku ltur .

V laard ingen

C u ltu re a t

Aarb 9 iger 1 944 . G o ldmann , K . ( 1980/81) :

D ie m itte leuropä ische S chwertentw ick lung u nd d ie C h rono log ie d er A ltb ronzeze it E urop as . APA 1/12 , 1 980/81, 1 31 - 1 81 .

G o l ler , K . ( 1972 ) :

D ie Rössener K u ltur i n i h rem s üdwest l ichen V erbre itungsgeb iet . I n : F undamenta A 3 : D ie A nfänge d es N eo l ith ikums . T e i l V a : West l ic hes

M itte leuropa .

Kö ln/W ien

1 972 ,

2 31

-

2 68 . G onzenbach , V .v . ( 1949 ) :

D ie Corta i l lodku ltur

i n d er

S chwe iz .

B ase l

1 949 . G räs lund , B . ( 1976 ) :

Re lat ive Chrono logy . Dat ing Methods i n S cand inav ian A rcho logy . NAR 9 , 1 976 , 6 9 8 3 .

2 43

G ramsch , B . ( 1973 ) :

Das Meso l ith ikum i m F lach land z w ischen E lb e u nd Oder . T e i l 1 . B er l in 1 973 .

G ramsch , B . ( Hg . ) ( 1981) :

Meso l ith ikum

i n E uropa .

2 . I n ternat iona les

S ympos ium P o tsdam 1 978 . B e r l in 1 981. G rebe , K . ( 1967 ) :

G räber d er K uge lamphorenku ltu r a us K etz in , K r . N auen , u nd B randenbu rg ( Have l)Neuend orf . VMP 1 , 1 962 , 1 6 -3 5 .

G r imm , P . ( 1932 ) :

G räberfe ld ,

S ied lung

u nd

Menh ir d er

E nd-

s te inze it b e i N ohra , K r . G rafschaft Hohens te in . Mannus 2 4 , 1 934 , 2 44 - 3 56 . G r imm , P . ( 1938 ) :

D ie S a lzmünde r K u ltur i n M itte ldeutsch land . JMV 2 9 , 1 938 , 1- 1 04 .

G r imm , P . ( 1940 ) :

Z ur i nne ren G l iederung d e r m itte ldeutschen S te inze it . Mannus 3 2 , 1 940 , 3 79 - 4 08 .

G roenman -v an Waa ter inge ,W ./

T he L ate N eo l ith ic t umu lus a t b oundary p ost

v an d e r Waa ls , ID . ( 1961) :

4 25 a t Swa lmen ( Dutch L imburg ) . H e l in ium 1 , 1 961, 4 7 -5 4 .

G röß ler , H . ( 1907 ) :

D as F ürstengrab i m g roßen G a lgenhüge l am P au lsschachte b e i H e lmsdorf ( im Mansfe lder S eekre ise ) . JMV 6 , 1 907 , 1- 8 7 .

G röß ler , H . ( 1909 ) :

S te ink istengräber d er j üngeren S te inze it m it S chnurkeramik a uf d em S är ingsberge b e i H e lmsdorf . JMV 8 , 1 909 , 13 - 1 31.

G ün the r , K . ( 1976 ) :

D ie

j ungs te inze it l iche

S ied lung

D e ir ingsen/

R up loh i n d er S oester B örde . Münster 1 976 . Hachmann . R . ( 1957 ) :

D ie f rühe B ronzeze it i m w est l ichen O stseeg eb iet u nd

i h re

m itte l- u nd s üdosteuropä i-

s chen B ez iehungen . H amburg 1 957 . H achmann , R . ( 1973 ) :

D ie ö st l ichen G renzen d er M iche lsberger K u lt ur . I n : S ympos ium 1 09 .

2 44

B ra t is lava ( 1973 ) ,

7 9 -

H achmann , R . ( 1983 ) :

S t ichwo rt

" Aun jet itzer

K u ltur" .

Rea l lex ikon z ur Ge rman ischen

I n :

Hoops

l t ertumskun-

d e . B and 1 . B er l in/New Y ork' 1 983 . H äu s ler , A . ( 1969 ) :

D ie ö st l ichen B ez iehungen d er s chnurkeram is chen

B echerku lturen .

I n :

B ehrens/Sch lette

( 1969 ) , 2 55 - 2 74 . H an sen , M . ( 1982 ) :

V esth immer lands F lyvep lads - S ing legrave mounds . J DA 1 , 1 982 , 1 69f .

Ha rd ing , A .F . ( 1980 ) :

Rad iocarbon Ca l ib ra t ion a nd t he C hrono logy o f t he E uropean B ronze Age . AR 3 2 , 1 980 , 1 78 - 1 86 .

Ha rdmeyer , B ./Ruof f , U .

D ie T auchausgrabungen i n Z ür ich - " Bad

( 1983 ) :

Wo l l ishofen" .

J b . S GU

He in , M . ( 1981) :

Anmerkungen

z ur

6 6 ,

ä l te ren

1 983 ,

1 7

- 3 9 .

S aa leschnurkera-

m ik . JMV 6 4 , 1 981, 5 1 -5 6 . He in , M . ( 1984 ) :

Der

G rabhüge l v on

We rben ,

K r .

L e ipz ig

-

e in S ch lüsse lfund f ür d ie i nnere G l iederung d er m itte ldeutschen S chnurkeram ik . AK 1 4 , 1 984 , 3 61 - 3 66 . He inze l in , J . d e/

L e G ue d u P lant in ( Neufv i l les , H a inaut ) , S i te

Haesae rts , P . ( 1977 ) :

N eo l ith ique e t Roma in . c haeo log icae

H e l l , M . ( 1926 ) :

G andenses

( D isserta t ione s 1 7 ) .

B rügge

A r1 977 .

M iche lsberger K eram ik a us S a lzburg , Ö sterr e ich . G erman ia 1 0 , 1 926 , 1 0 -1 5 .

H e l l , M . ( 1944/50 ) :

E in n euer T u lpenbecher a us S a lzburg . G erman ia 2 6 , 1 944/50 , 9 5 -9 6 .

H e l l , M . ( 1974 ) :

D ie Ha lbhöh le am H e l lbrunnerberg b e i S a lzb urg a l s u rze it l iche Wohnste l le . A rchaeo log ia A ustr iaca 5 6 , 1 974 , 1- 1 2 .

2 45

H e rfe rt , P . ( 1962 ) :

D ie S te inäxte d er T r ichterbecherku ltur i m E lb-Saa le-Geb iet . W issenschaft l iche Z e its chr ift d e r U n ive rs ität H a l le 1 , 1 962 , 1 097 - 140 .

H e rms ( 1 926 ) :

D ie

F unde

b e i

d er

B u rg u nd

n eo l ith ischen

Mo lkenbe rg

G räbe rfe lder

i m

L ande

J e r i-

c how . JMV 1 4 , 1 926 , 1 0 -2 6 . H e sse , H . ( 1968 ) :

E in n eues A un je t itzer G rab m i t F eue rs te ind o lch i n S eebach , K r . Müh lhausen . A uF 1 3 , 1 968 , 2 41 - 2 43 .

H e tze r , K . ( 1949 ) :

B e iträge z ur K enntn is d er G lockenbecherku lt u r i n Ö s terre ich . A rchaeo log ia A ustr iaca 4 , 1 949 , 8 7 - 15 .

H ings t , H . ( 1971) :

E in b efe st igtes D orf a us d e r J ungs te inze it i n B üde lsdorf ( Ho ls te in ) . AK

1 , 1 971 ,

1 91

-

1 94 . H odde r , I .( Hg . ) ( 1978a ) :

T he S pa t ia l O rgan isat ion o f C u ltu re . L ondon 1 978 .

H odde r , I .( 1 978b ) :

S imp le c o rre lat ions b e tween mater ia l c u ltur e a nd s oc iety : A r ev iew . I n : H odder ( 1978a ) , 3 -2 4 .

H odde r , I .( 1 979 ) :

E conom ic

a nd

S oc ia l

S tress

a nd

Mater ia l

C u lture P a tte rn ing . Amer ican A n t iqu ity 4 4 , 1 979 , 4 46 - 4 54 . H odde r , L / Isaac , G ./

P a ttern o f t he p a st - S tud ies i n h onour o f

H ammond , N . ( Hgg . ) ( 1981) :

D av id C larke . C ambr igde 1 981 .

H öckne r , H . ( 1 953/54 ) :

A usgrabung v on s chnu rkeram ischen H üge lgräb e rn i m K re ise A ltenburg , B ez . L e ipz ig . AT 1 , 1 953/54 , 9 9 -1 52 .

H ö fe r , P . ( 1 902 ) :

B aa lberge . JMV 1 , 1 902 , 1 6 -4 9 .

2 46

H ö fe r , P . ( 1906 ) :

D ie H üge l v on S ömmerda u nd v on N ienstedt . JMV 5 , 1 906 , 8 3 -8 8 .

H öne isen , M . ( 1 982 ) :

Z ür ich-Moza rtstraße : E in n euen tdeckter p räh i s tor ische r S ied lungsp la tz . A dS 5 , 1 982 , 6 0 -6 5 .

H o f fmann , E . ( 1 963 ) :

D ie Ku ltur d er B andkeramik i n S achsen . L e ipz ig 1 963 .

H o fmann , R . ( 1 983 ) :

J ungste inze it . I n : B ott ,

G . ( Hg . ) : D ie V o r-

u nd F rühgesch icht l ichen A ltertümer d es G e rman ischen N a t iona lmuseums . H eft 1 : D ie V o r- u nd F rühgesch icht l iche S amm lung . N ürnb erg/Stut tga rt 1 983 , 6 4 -8 5 . H o l lnage l , A . ( 1 963 ) :

E in f r ühbronzeze it l iches D o lchgrab v on B leng ow , K r . B ad D obe ran . A uF 8 , 1 963 , 1 78 1 80 .

H o l lste in , E . ( 1 980 ) :

M itte leu ropä ische

E ichenchrono log ie .

Ma inz

1 980 . H ood , S . ( 1973 ) :

T he B aden C u ltu re i n R e lat ion t o t he A gea n . I n : S ympos ium B rat is lava ( 1973 ) , 11I 1 30 .

H und t , H .-J . ( 1 957 ) :

K eram ik a u s d em E nde d er f r ühen B ronzez e it v on H eubach ( Kr . S chwäb i sch Gmünd ) u nd E h renste in ( Kr . U lm ) . F undbe r ich te a us S chwaben N .F . 1 4 , 1 957 , 2 7 -5 0 .

H va ss , S . ( 1 977 ) :

A H ouse o f t he S i ng le-Grave C u lture E xcav ated a t V o rbasse i n C entra l J u t land . AA 4 8 , 1 977 , 2 19 - 2 32 .

I t e rson S cho lten , F .R . v . /

A l a te n eo l ith ic s ett lement a t A a rtswoud I .

V r iesMe ts , W .H . d e ( 1 981) :

H e l in ium 2 1 , 1 981 , 1 05 - 1 35 .

I t te r i , M . ( 1970 ) :

D ie H orgener K u ltur . B ase l 1 970 .

2 47

J acob -Fr ie sen , G . ( 1967 ) :

B ronzeze it l iche L anzensp i tzen N o rddeutschl ands u nd S kand inav iens .

J agut t is-Emden , M . ( 1977 ) :

Z ur

H i lde she im

1 967 .

P räz is ion a rchäo log ischer D a t ierungen .

T üb ingen 1 977 . J ensen , J .A . ( 1972 ) :

B op ladsen Myrh e ‘ j . 2h ustomter med k lokkeb aegerke ram ik . K um l 1 972 , 6 1 -1 22 .

J en sen , J . ( 1982 ) :

T he P reh istory o f Denmark . L ondon/New Y o rk 1 982 .

J eppe sen , J . ( 1 984 ) :

A L a te N eo l ith ic/Ea r ly B ronze A ge S ett lement a t V e j lby , E a st J ut land . J DA 3 , 1 984 , 9 9 -1 03 .

J o r is , J . /Mo is in , P .H . ( 1972 ) :

R össener E inf lüs se i n d er G egend v on Mons ( Hennegau , B e lg ien ) u nd d ie C 1 4-Da t ierung a us G ivry ( GrN 6 021 ) . AK 2 , 1 972 , 2 43 2 48 .

J 9 S rgen sen , E . ( 1 977 ) :

H agebrogard-Vroue-Ko ldkur . N eo l ith ische G räbe rfe lde r a us N o rdwe st-Jü t land . C openh agen 1 977 .

K ae las , L . ( 1976 ) :

P i tted Wa re C u lture - T he A ccu lturat ion o f aF ood-Ga ther ing G roup? I n : D e L aet 1 976 , 1 30 - 1 41.

K aene l , G ./St rahm , C . ( 1978 ) :

L a b a ie d e C lendy ä Y ve rdon d u N eo l ith ique ä l ' äge d u B ronze . A dS 1 , 1 978 , 4 5 - 5 0 .

K a l icz , N . ( 1963 ) :

D ie P ece le r ( Badene r ) K u ltu r u nd A nato l ien . B udapest 1 963 .

K amp ffmeye r , U . ( 1983 ) :

D e r n eo l ith ische S ied lungsp la tz H üde I am D ümmer . I n : F rühe B aue rnku ltu ren i n N ied ersachsen . O ldenburg 1 983 , 19 - 1 34 .

K aufmann , D . ( 1 976 ) :

W irtschaft u nd K u ltu r d er S t ichbandkeram ik i m S aa legeb iet . B er l in 1 976 .

2 48

K au fmann , D . ( 1978 ) :

E rgebn isse d er A usgrabungen b e i

E i ls ieben ,

K r . Wanz leben i n d en J ahren 1 974 - 1 976 . 2 . V orber icht . Z fA 1 2 , 1 978 , 1 -8 . K au fmann , D . ( 1 981) :

B espr . v . : J an L icha rdus : R össen - G a ters leb en - B aa lberge . B onn 1 976 , JMV 6 3 , 1 981, 2 39 - 2 44 .

K au fmann , D . ( 1983 ) :

D ie

ä l test l in ienbandkeram ischen

E i ls ieben ,

K r .

Wanz leben ,

u nd

F unde d e r

v on

B eg inn

d es N eo l ith ikums i m M itte le lbe-Saa le-Geb iet . NNU 5 2 , 1 983 , 1 77 - 2 02 . K e rsten , K . ( 1951) :

E in S te ingrab m it E inze lnachbestattung b e i S cha lkho lz . O ff a 9 , 1 951, 1 7 -2 0 .

K e rsten , K . ( 1966 ) :

E in s pä tneo l ith ische r R iesenbecher a us Mannh agen , K r . Herzogtum L auenburg . O ffa 2 3 , 1 966 , 7 7 -7 8 .

K i l ian , L . ( 1975 ) :

E in Gefäß d er Kuge lamphoren-Ku ltur a us d er P fa lz . AK , 1 975 , 11 - 13 .

K imm ig , W . ( 1966 ) :

D er K irchberg v on R eusten . E ine H öhens iedl ung a u s

v orgesch icht l icher

Z e it .

S tut tgart

1 966 . K irchne r , H . ( 1955 ) :

D ie Menh ire i n M itte leuropa u nd d e r Menh irg edanke . A kadem ie d er W issenschaften u nd d er L iteratu r Ma inz -G e istes- u nd S oz ia lw iss enschaft l iche K lasse 3 g . 1 955 , N r . 9 .

K irsch , E . ( 1981) :

D ie H ave l länd ische K u ltu r u nd i h re k u lture ll en B ez iehungen . WV 6 3 ,

K i rsch , E ./P late , F . ( 1984 ) :

Zwe i

1 981, 9 9 - 11.

m itte lneo l ith ische F undp lätze b e i B u-

c how-Karpzow , K r . N auen . VMP 1 8 , 1 984 , 7 -6 1.

2 49

K le in , J . /Le rman , J .C ./

Ca l ibrat ion

o f

Rad iocarbon

D a tes :

T ab les

Damon , P .E ./Ra lph , E .K . ( 1982 ) :

b ased o n t he c onsensus d ata o f t he Works hop o n C a l ibrat ing R ad ioca rbon T ime S ca le . R c 2 4 , 1 982 , 1 03 - 1 50 .

K nö l l , H . ( 1952 ) :

D er Henke l-Tr ichterbecher v on S chwa rms ted t , K r . F a l l ingboste l .

K nö l l , H . ( 1955 ) :

JMV

3 6 ,

1 952 ,

1 5 - 2 9 .

N eo l ith isches a us M itte l- u nd N orddeutschl and . JMV 3 9 , 1 955 , 3 6 -3 9 .

K nö l l , H . ( 1959 ) :

D ie n ordwestdeutsche T iefs t ichke ram ik u nd i h re

S te l lung

i m

n ord-

u nd

m itte leuropä i-

s chen N eo l ith ikum . N eumünster 1 959 . K nö l l , H . ( 1978 ) :

Re ichverz ierte B echer d es F rühneo l ith ikums a us J üt land . G erman ia 5 6 , 1 978 , 3 95 - 4 05 .

K och , R . ( 1971) :

Zwe i E rdwerke d er M iche lsbe rger K u ltu r a us d em

K re is

He i lbronn .

F undber ichte

a us

S chwaben N .F . 1 9 , 1 971 , 5 1 -6 7 . Kön ige r , J . ( 1983 ) :

T auchsondagen i n d en f rüh- b i s m itte lbronz eze it l ichen U fers ied lungen am S chachenh orn , B odman-Ludw igshafen , K re is Konstanz . AABW 1 983 , 6 7 -6 8 .

K ö rne r , G . ( 1938 ) :

E in E inze lgrab b e i Ame l inghausen , K r . L üneb urg m it N achbestattungen a u s d er Z e it d er S tufe v on Wessenstedt . NNU 1 2 , 1 938 , 5 2 6 2 .

Kö rne r , G ./Laux , F . ( 1980 ) :

E in K ön ig re ich a n d e r L uhe . L üneburg 1 980 .

K öster , C . ( 1965/66 ) :

B e iträge z um E ndneo l ith ikum u nd z u r f rühen B ronzeze it am n örd l ichen Obe rrhe in . P Z 4 3/ 4 4 , 1 965 , 2 -9 5 .

K o lb , M . ( 1983 ) :

T aucharchäo log ische U ntersuchungen i m O s th afen v on S ipp l ingen , B odenseek re is . AABW 1 983 , 6 2 -6 4 .

2 50

K o l loqu ium Na ra ( 1982 ) :

S ied lungen d e r K u ltur m it L inea rke ran n ik i n E uropa .

- I n t .

K o l loqu ium

N ove

V ozokany

1 981 . N itra 1 982 . K ong ress P rag ( 1961) :

L 'Europe ä l a f i n d e P age d e p ierre . A ctes d u S ympos ium P rague-L ib l ice-Brno 1 959 . P rah a 1 961 .

K o sch ik , H . ( 1 975 ) :

Ä lterbronzeze it l iche S ied lungskeram ik a us S engkofen ,

L dkr .

R egensbu rg/Opf .

B V

4 0 ,

1 975 , 3 4 -6 7 . K o sch ik , H . ( 1 981) :

D ie B ronzeze it i m s üdwest l ichen B ayern . K a l lmünz/Op f . 1 981 .

K o ssack , G ./

V o rneo l ith ischer Ge tre idebau i m b ayer ischen

S chme id l , H . ( 1 974/75 ) :

A lpenvor land . J BB 1 5/16 , 1 974/75 , 7 -2 3 .

K ro i tz sch , K . ( 1 973 ) :

D ie G a ters lebener G ruppe u nd i h re S te l lung i m N eo l i th ikum d es E lb-Saa le-Raumes . N eol i th ische S tud ien I . B e r l in

K rüge r , G . ( 1 925 ) :

1 973 ,

5 - 1 26 .

S te inze it l iche G rab funde b e i P e ißen , S aa lek re is . JMV 1 , 1 925 , 1 3 -1 9 .

K ruse , H .H ./L in ick , T .W ./

C omputer-Matched Rad iocarbon Dates o f

S ue s s , H .E ./Becke r , B . ( 1980 ) :

F loa t ing T ree-R ing S e r ies . R ad iocarbon 2 2 , 1 980 , 2 60 - 2 66 .

K ub.a ch , W . ( 1 973 ) :

Zwe i G räbe r m it " Söge le r" A usstattung a us d er d eu tschen M itte lgeb irgszone .

G e rman ia

5 1 , 1 973 , 4 03 - 4 17 . K ubach , W . ( 1 977 ) :

Z um B eg inn d e r b ronzeze it l ichen H üge lgräb e rku ltu r i n S üddeutsch land . J ah resbe r ichte d es I n st ituts f ür V o rgesch ichte d e r U n ive rs it ät F rankfurt/M . 1 977 , 19 - 1 63 .

K ühn , H .-J . ( 1 979 ) :

D as S pätneo l ith ikum N eumünster 1 979 .

2 51

i n S ch lesw ig-Ho ls te in .

Kühn , H .-J . ( 1981) :

Das Mega l ithgrab v on

Ratekau ( Sch lesw ig-

Ho lste in ) . AK 1, 1 981, 9 3 -9 6 . Kuhn , T . ( 1978 ) :

D ie S truktur w issenschaft l icher R evo lut ionen . F rankfurt' 1 978 .

Ku l ick , J . /Lün ing , J . ( 1972 ) :

Neue B eobachtungen am M iche lsberger E rdwerk

i n

B erghe im ,

K r .

Wa ldeck .

FH

1 2 ,

1 972 , 8 8 -9 6 . Kupe r , R ./Löh r , H ./Lün ing , I /

Der b andkeram ische S ied lungsp la tz L angwe i-

S teh l i , P ./Z imme rmann , A .

l e r

( 1977 ) :

1 977 , 1- 3 47 .

Ku stermann , A ./

Neue

Ruoff , U . ( 1980 ) :

k um : D ie Z ü rche r G ruppe . AK 1 0 , 1 980 , 2 21

9 .

R he in ische

B efunde

A usgrabungen

z um

O s tschwe izer

1 8 .

B onn

N eo l ith i-

-2 31. De L ae t , SO . ( Hg . ) ( 1976 ) :

Accu lturat ion And Cont inu ity I n A t lant ic E urope ( ma in ly d ur ing t he N eo l ith ic P er iod a nd t he B ronze Age ) . I V . A t lant ic C o l loqu ium , G hent 1 975 . ( D isserta t ione s A rchaeo log icae Gandenses 1 6 ) . B rügge 1 976 .

L ant ing , A .E . ( 1982 ) :

D ie T ypochrono log ie d er s aa l isch-böhm ischen S chnurkeram ik

- e in ige

E rwägungen .

J I V IV

6 5 , 1 982 , 8 3 -1 00 . L ant ing , IN . ( 1973 ) :

L aat-Neo l ith icum e n V roege B ronst i jd i n N ed er land e n NW-Du its land : c on t inue o ntw ikkel i ngen .

L ant ing , J .N ./Mook , W .G . ( 1977 ) :

P a leoh istor ia

T he P re- a nd

1 5 ,

1 973 ,

2 15

- 3 17 .

P rotoh istory o f t he N ether-

l ands i n T erms o f R ad iocarbon D a tes . G ron ingen 1 977 . L ant ing , J .N ./Mook , W .G ./

C 1 4 Chrono logy a nd t he B eaker P rob lem .

v an d e r Waa ls , ID . ( 1973 ) :

H e l in ium 1 3 , 1 973 , 3 8 -5 8 .

L ant ing , IN ./

L aat-neo l ith ische g rafheuve ls b i j V aassen e n

v an d e r Waa ls , ID . ( 1971) :

Marsbergen . OMR0 5 2 , 1 971 , 9 3 -1 27 .

2 52

L an t ing , J .N . /

Onhe idkund ig o nderzoek b i j

v an d e r Waa ls , ID . ( 1974 ) :

OMRO 5 5 , 1 974 , 1 - 11 .

L an t ing , J .N ./

B eaker C u ltu re r e lat ions i n t he L owe r R h ine

v an d e r Waa ls , J .D . ( 1976 ) :

B a s in . G lockenbecher S ympos ion Oberr ied

Swa lmen

I .

1 974 . B ussum/Haa r lem 1 976 , 1- 8 0 . L aux , F . ( 1971) :

D ie

B ronzeze it

i n

d e r

L üneburger

H e ide .

H i ldeshe im 1 971 . L aux , F . ( 1973 ) :

N eo l ith ische B randbe sta ttungen a us d e r L ün eburge r H e ide . D ie K unde N .F . 2 4 ,

1 973 ,

7 5 -9 6 . L aux , F . ( 1974 ) :

E in b eme rken swe rte r G rabfund d e r E inze lg rabku ltur i m S tadtforst " B i lme rstrauch" b e i L üneburg . D ie K unde N .F . 2 5 , 1 974 , 4 3 -5 1 .

L aux , F . ( 1979 ) :

D ie G roß s te ing räbe r i m

n o rdös t l ichen

N ie-

d ersachsen . I n : S ch irn ig 1 979 , 5 9 -8 2 . L ehmann , E . ( 1 940 ) :

E in n ord ischer F eue rste indo lch a l s G rab fund a uf E rfu rte r B oden . Mannu s 3 2 , 1 940 , 8 4 8 7 .

L eu schne r , H .-H ./

A usdehnung d e r G öt t inger a bso luten E ichen-

D e lo rme , A . ( 1 984 ) :

j ahrr ingchrono log ie a uf d as N eo l ith ikum . AK 1 4 , 1 984 , 19 - 1 21 .

L icha rdus , J . ( 1976 ) :

Rössen - Gaters leben - B aa lberge . B onn 1 976 .

L icha rdu s . , J . ( 1979/80 ) :

Z um P rob lem d er R iesenbeche r u nd d e r f r üh en B ronzeze it i m H ess ischen B e rg land . FH 1 9/20 , 1 979/80 , 3 27 - 3 68 .

L icha rdu sI tten , M . ( 1971 ) :

D ie f rühe u nd m i tt le re B ronzeze it i m a lp in en R aum . I n : UFAS 3 - B ronzeze it . B a se l 1 971 , 4 1 -5 4 .

L icha rdusIt ten , M . ( 1980 ) :

D ie G räbe rfe lde r d er G ro ssga rtache r G ruppe i m E lsass . B onn 1 980 .

2 53

L ies , H . ( 1955 ) :

E in

b ronzeze it l ichen T otenhüge l

b e i

Menz ,

K r . B urg . T e i l I :J üngere S te inze it b i s ä l tere B ronzeze it . W V 3 9 , 1 955 , 15 - 1 62 . L iese-K le ibe r , H . ( 1984 ) :

P o l lenana lysen am F edersee . F orschungsstand u nd Ana lysen . I n : B ecke r e t a l . 1 984 , 8 0 1 00 .

L in ick , T .W ./Suess , H .E ./

L a

B ecke r , B . ( 1985 ) :

S outh Ge rman Oak T ree-R ing C h rono log ies .

J o l la

Measurements

o f

R ad iocarbon

i n

R c 2 7 , 1 985 , 2 0 -3 2 . L ombo rg , E . ( 1959 ) :

D onau länd ische r e lat ive

K u lturbez iehungen

u nd

d ie

C h rono log ie d er f rühen n ord ischen

B ronzeze it . AA 3 0 , 1 959 , 5 1 -1 46 . L ombo rg , E . ( 1962 ) :

Z ur F rage d er b andkeram ischen E inf lüsse i n S üdskand inav ien . AA 3 3 , 1 962 , 1- 3 8 .

L ombo rg , E . ( 1968a ) :

F rühbronzeze it l iche t r iangu läre Meta l ldo lche i n Dänema rk . AA 3 9 , 1 968 , 2 19 - 2 34 .

L ombo rg , E . ( 1968b ) :

D en t i d l ige b ronzea lders k rono log i . Aarbq Sger 1 968 , 9 1 -1 52 .

L ombo rg , E . ( 1973 ) :

D ie

F l intdo lche

Dänemarks .

K4benhavn

1 973 . L ombo rg , E . ( 1975 ) :

K lokkebaeger

o g s enere B eaker - i ndf ly-

d e lser iDanmark . E t b idrag t ule nke ltgraysk u lturens d ater ing . A arb Q Sger 1 975 , 2 0 -4 1 . L ombo rg , E . e t a l . ( 1975 ) :

T he F l int D aggers o f D enmark . C hrono logy

a nd

C u ltura l

S outh S cand inav ian L a te

S tud ies i n

R e lat ions

o f

t he

N eo l ith ic ( D iscus-

s i ons ) . S ummary , Comments . NAR , 8 , 1 975 , 9 8 -1 24 . L ouwe Koo i jmans , L .P . ( 1976 ) :

T he Neo l ith ic a t t he L ower R h ine . L aet ( 1976 ) , 1 50 - 1 72 .

2 54

I n :

D e

L uca s , H . ( 1965 ) :

K ata loge z u r m itte ldeutschen S chnurke ram ik . T e i l

L ün ing , J . ( 1967 ) :

H :

S aa lemündungsgeb iet .

B e r l in

1 965 .

D ie M iche lsbe rge r K u ltur . I h re F unde i n z e itl i cher u nd r äum l iche r G l iederung . 4 8 . B er . RGK 1 967 .

L ün ing , J . ( 1 969 ) :

D ie

E ntw ick lung d er K e ram ik b e im

Ü ber-

g ang v om M itte l- z um J ungneo l ith ikum i m s üddeut schen Raum . 5 0 . B e r . RGK 1 969 , 19 5 . L ün ing , J . ( 1972a ) :

Z um K u ltu rbegr if f i m N eo l ith ikum . P Z 4 7 , 1 972 , 1 45 - 1 73 .

L ün ing , J . ( 1 972b ) :

B espr . v . : K a tha r ina Mauser-Go l ler : D ie r e lat i ve C h rono log ie d es N eo l ith ikums i n S üdw estdeutsch land u nd i n d er S chwe iz . G e rman ia 5 0 , 1 972 , 2 75 - 2 77 .

L ün ing , J . ( 1 976a ) :

K ont inu ität u nd D i skon t inu ität . I n : D e L aet ( 1 976 ) , 1 74 - 1 88 .

L ün ing , J . ( 1976b ) :

S chussenr ied u nd J ordansmüh l . I n : F undamen ta A 3 : D ie A nfänge d es N eo l ith ikums . T e i l V b : West l iches M itte leuropa . Kö ln/ W ien 1 976 , 1 22 - 1 87 .

L ün ing , J . ( 1 979 ) :

Ü be r d en S tand d e r n eo l ith ischen S t i lfrage i n S üdwestdeutsch land . J b . RGZM 2 6 , 1 979 , 7 5 - 13 .

L ün ing , J . ( 1 981) :

E ine S ied lung d er m itte lneo l ith ischen G ruppe B ischhe im i n S chernau , L dkr . K itz ingen . K a l lmünz/Op f . 1 981 .

L ün ing , J . ( 1 982 ) :

S ied lung u nd S ied lungs landschaft i n b andker am ischer u nd R ös sener Z e it . O f fa 3 9 , 1 982 , 9 -3 3 .

2 55

L ün ing , J . /Sch irmer , W ./

E ine S tra t ig raph ie m it F unden d er B ischhe i-

J oach im , H .-E . ( 1971) :

mer G ruppe , d er M iche lsberge r

K u ltu r u nd

d er U rnenfe lderku ltur i n K är l ich , K r . K obl enz . P Z 4 6 , 1 971, 3 7 -1 01. L ün ing , J . /Zürn , H . ( 1977 ) :

D ie

S chu ssenr ieder S ied lung i m

" Sch löß les-

f e ld" Ma rkung L udw igsburg . S tuttga rt 1 977 . Madsen , T . ( 1977 ) :

T oftum v ed Horsens . E t " befaestet" a n laeg t i lh ckende T ragtbaegerku lturen . K um l

1 977 ,

1 61 - 1 84 . Madsen , T . ( 1978 ) :

T oftum - e in n eo l ith ische s E rdwerk b e i H ors ens , O s t jüt land ( Dänemark ) . AK 8 , 1 978 , 1 -7 .

Madsen , T . ( 1979 ) :

E n t i d l igneo l it isk l angh 9 S j v ed R ude IO st jy ll and . Kum l 1 979 , 7 9 -1 08 .

Ma ier , R ./Pe ters , H .G . ( 1965 ) :

U rgesch icht l iche

S ied lungsreste i n R osdorf ,

K r . G öt t ingen . I .D ie a rchäo log i schen B efund e u nd d er F und stoff . NAFN 2 , 1 965 , 1 9 4 3 . Ma ier , R .A . ( 1958 ) :

Neufunde a us d er " M iche lsbe rge r" H öhens iedl ung b e i Munz ingen , L dk r . F re ibu rg i . Br . B ad i sche F undbe r ichte 2 1 , 1 958 , 7 -4 0 .

Ma ier , R .A . ( 1964 ) :

D ie

j üngere

S te inze it

i n

B ayern .

J BB

5 ,

1 964 , 9-1 97 . Ma ier , R .A . ( 1974/75 ) :

J äger u nd G e rber i n d er N eo l ithstat ion P o ll i ng i m

A lpenvo r land . J BB

1 5/16 ,

1 974/75 ,

2 4 -3 2 . Ma inbe rge r , M . ( 1983 ) :

D ie G rabungskampagne 1 983 i m S chorrenr ied b e i

R eute ,

S tadt

B ad

Wa ldsee ,

v ensburg . AABW 1 983 , 5 9 -6 1 .

2 56

K re is

R a-

Makkay , J . ( 1976 ) :

P rob lems c oncern ing C opper A ge C hrono logy i n t he Carpath ian B as in . A c ta A rchaeo log ica A cadem iae S c ient iarum H ungar icae 2 8 , 1 976 , 2 51 - 3 00 .

Ma lmros , C . ( 1975 ) :

V e j lebro- e n s tena lder b op lad s v ed A r ref jord en . Na t iona lmusee ts A rbe jdsmark 1 975 , 9 9 - 17 .

Ma lmros , C ./Taube r , H . ( 1975 ) :

K u lstof-14 d a ter inge r a f d ansk e nke ltgraysk u ltur . Aarb 4er 1 975 ( 1977 ) , 7 8 -9 5 .

Mande ra , H .-E . ( 1953 ) :

V ersuch e iner G l iederung d er Aun jet itzer Ku ltur i n M itte ldeutsch land . JMV 3 7 ,

1 953 ,

1 77 - 2 36 . Matth ias , W . ( 1951) :

Das s chnurkeram ische Doppe lgrab v on P e iße n , S aa lk re is , i n n eue r S icht . JMV 3 5 , 1 951, 2 8 -3 4 .

Ma tth ia s , W . ( 1960 ) :

N eue G räber d es G lockenbecherfr iedhofs v on S chafstädt , K r . Merseburg . JMV 4 4 , 1 960 , 8 1 -1 07 .

Ma tth ias , W . ( 1974 ) :

Kata loge z ur m itte ldeutschen S chnurkeram ik . T e il

I V :

S üdharz-Unstrut-Geb iet .

B er lin

1 974 . Mau ser-Go l ler , K . ( 1969 ) :

D ie r e lat ive C hrono log ie d es N eo l ith ikums i n S üdwestdeutsch land u nd d er S chwe iz . B ase l 1 969 .

Medunovä4 3enegovä , A . ( 1964 ) :

E neo l it icke v inne s i d l ig te S tare

Z ämky v

B rne-L ign i . PA 5 5 , 1 964 , 9 1 -1 55 . Me ier Arendt , W . ( 1966 ) :

D ie b andkeram ische K u ltur i m U nterma ingeb iet . B onn 1 966 .

Me ier-Arendt , W . ( 1975 ) :

D ie H inke lste ingruppe . B er l in 1 975 .

2 57

Me ier-Arendt , W ./Ma rx , E .

D re i l i nea rbandkere . mische S ied lungsp lätze

( 1972 ) :

b e i

We i le rla-Tou r

( Großherzogtum

L uxem-

b urg ) . AK 2 , 1 972 , 7 5 -8 3 . Me l laa rt , J . ( 1960 ) :

Anato l ia a nd t he B a lkans . Ant iqu ity 3 4 , 1 960 , 2 70 - 2 78 .

Menke , M . ( 1978 ) :

Z um F rühneo l ith ikum z w ischen J u ra u nd A lp enrand . G e rman ia 5 6 , 1 978 , 2 4 -5 2 .

Menke , M . ( 1978/79 ) :

S tud ien z u d en f rühb ronzeze it l ichen Meta l ld epots B ayerns . J BB 1 9/20 , 1 978/79 .

Me rpe rt , N ./Geo rg iev , G . ( 1973 ) :

D ie S ied lung E zero u nd i h re S te l lung i n d er F rühbronzeze it O steuropas . S ympo s ium B rat i s lava ( 1973 ) , 2 55 - 2 57 .

Meye r , B ./Münn ich , K .0 ./

C 1 4-Da ten z ur

W i l lerd ing , U . ( 1963 ) :

d es L e ineta lgrabens b e i G öt t ingen . G öt t inger

p räh istor ischen

B es ied lung

J ahrbuch 1 963 , 5 -6 . M i ldenbe rger , G . ( 1952 ) :

E in s te inze it l icher

G rabhüge l i n d e r

H arth

( Kre is L e ipz ig ) . AFSB 2 , 1 952 , 7-2 4 . M i ldenbe rge r , G . ( 1953 ) :

S tud ien

z um

m itte ldeutschen

N eo l ith ikum .

L e ipz ig 1 953 . M i lo g iC , V . ( 1949 ) :

C hrono log ie

d e r

j üngeren

S te inze it

M itte l-

u nd S üdosteuropas . B er l in 1 949 . M i lo g iC , V . ( 1957 ) :

Z ur

A nwendba rke it d er

C 1 4-Dat ierung

i n

d er V orgesch ichtsforschung . German ia 3 5 , 1 957 , 1 02 - 10 . Mi l oj

V . ( 1958 ) :

Z ur

A nwendba rke it d er

C 1 4-Da t ierung

i n

d er V o rgesch ichtsfo rschung . I . T e i l . G erman ia 3 6 , 1 958 , 4 09 - 4 17 . Mi l o jC iC , V . ( 1961) :

Z ur

A nwendba rke it d er

C 1 4-Dat ierung

i n

d er V orgesch ichtsforschung . I . T e i l . G erman ia 3 9 , 1 961, 4 34 - 4 52 .

2 58

M i lo AC , V . ( 1965 ) :

D ie

T ontafe ln

v on

T ä rtär ia

( S iebenbürgen )

u nd d ie a bso lute Chrono log ie d es m itte leurop ä ischen Neo l ith ikums . G erman ia 4 3 ,

1 965 ,

2 61 - 2 68 . M i lo AC , V . ( 1967 ) :

D ie a bso lute Chrono log ie d e r

J ungste inze it

i n S üdosteuropa u nd d ie E rgebn isse d e r Rad iocarbon (C 1 4)Methode . J b . RGZ M 1 4 , 1 967 , 9 -3 7 . Modderman , P .J .R . ( 1959 ) :

E en ' H i lversum ' p ot met w ikke ldraadstempe l v ers ierd e n e en b ronzen n aa ld u i t V orstenb osch ( Noo rd-Brabant ) . B er .

ROB

9 ,

1 959 ,

2 88 - 2 89 . Modde rman , P .J .R . ( 1970 ) :

L inearbandkeram ik a us E ls loo u nd S te in . ' S G ravenhage 1 970 .

Modde rman , P .J .R . ( 1977 ) :

D ie

n eo l ith ische

B es ied lung

b e i

H ienhe im ,

L dkr . Ke lhe im . I . D ie Ausgrabungen am We inberg

1 965 b is

1 970 .

Ka llmünz/Opf .

1 977 . Modderman , P .J .R . ( 1982 ) :

D ie

Rad iocarbondat ierungen

d e r

B andkera-

m ik . I n : Ko l loqu ium N itra ( 1982 ) , 1 77 - 1 83 . Möbes , G . ( 1983 ) :

B aa lberger

G raban lagen i m T hür inge r

B ek-

k en . AT 1 9 , 1 983 , 4 3 -5 8 . Mo rgan , A . . ( 1983 ) :

D ie

S i lexp fe i lsp i tzen

v om

Mondsee ,

Ober-

ö sterre ich , i m Rahmen d es J ung- u nd S pätn eo l ith ikums

Z en tra leu ropa s .

A rchaeo log ica

A ustr iaca 6 7 , 1 983 , 1-9 5 . Moucha , V . ( 1961) :

D ie S tra t ig raph ie d es Ä neo l ith ikums am S läns kä h o ra .

I n :

Kongress

P rag ( 1961) ,

3 21

-

3 26 . Moucha , V . ( 1963 ) :

D ie

P er iod is ierung

B öhmen . S born ik

d er

U net icer

i n

e scos lovenske S po le aost i

A rcheo log icke 3 , 1 963 , 9 -6 0 .

2 59

K u ltur

Mü l le r , A . ( 1912 ) :

Der De rff l i nge r H üge l b e i K a lbs r ieth ( Großh erzogtum S achsen ) . J ena 1 912 .

Mü l ler , D .W ./

Zwe i Ko l lekt ivgräber d er B e rnbu rge r K u ltur

S tah lhof e n , H . ( 1981) :

a us d em N ordharzvor land . JMV 6 3 , 1 981, 2 7 -6 5 .

Nabe r , F .B . ( 1968 ) :

D ie " Schräge Wand" i m B ärenta l , e ine a l thol ozäne A br ifundste l le i m n örd l ichen F rankenj u ra . Qua rtär 1 9 , 1 968 , 2 89 - 3 13 .

N ad ler , M . ( 1983 ) :

A usgrabungen i n d er Ga ler iehöh le I b e i K e lh e im . A JB 1 983 , 3 8 -4 1.

N eme jcovä-Pavükovä , V . ( 1981) :

NäCir t p e r iod izäc ie b adenske j

k u ltüry a j e j

c hrono log ick kh v z ' fahov k j uhov khodne j E uröpe . A n o ut l ine o f t he p er iod ica l s ystem o f B aden c u lture a nd i t s c hrono log ica l r e lat i ons t o S outheast E u rope . S A 2 9 , 1 981, 2 61 -2 96 . N eustup 4 , E . ( 1965 ) :

H rob z T ug im ic a n ektere p rob leny k u ltu r s e s nurovou k eram ikou . ( The G rave o f T ug im ice a nd

s ome

P rob lems

o f

t he

Corded

Ware

C u ltures ) . PA 5 6 , 1 965 , 3 92 - 4 56 . N eustup 4 , E . ( 1968 ) :

Abso lute

C hrono logy

A eneo l ith ic

o f

t he

N eo lt ih ic

P e r iod s i n Centra l

a nd

a nd

S outh-

E astern E u rope . S A 1 6 , 1 968 , 1 9 -6 0 . N eustup 4 , E . ( 1969 ) :

Abso lute

c hrono logy

A eneo l ith ic E ast N eustup 4 , E . ( 1970 ) :

t he

N eo l ith ic

P e r iods i n Centra l

E u rope I .

R ad iocarbon

o f

AR

2 1,

c hrono logy

a nd

S outh-

7 83

- 8 10 .

c entra l

E urope

1 969 , o f

a nd

f rom c . 6 450 B .P . t o c . 3 750 B .P . I n : O lsson , I . ( Hg . ) : N obe l S ympos ium

1 2 : R ad iocarbon

V ar iat ions a nd A bso lute C hrono logy . S tockh o lm 1 970 , 1 05 - 1 07 , D iskuss ion 1 07 - 1 08 .

2 60

N ik la sson , N . ( 1925 ) :

S tud ien ü ber d ie Wa ltern ienburg-Bernburger Ku ltur I : JMV 1 3 , 1 925 .

N i l ius , I .( 1971) :

Das

N eo l ith ikum

u nd

u n ter

i n

Meck lenburg

b esonderer

z u r

B erücks icht igung

Z e it d er

T r ichterbecherku ltur . S chwer in 1 971 . N owo thn ig , W . ( 1937 ) :

D ie S chönfe lder G ruppe . JMV 2 5 , 1 937 .

N owo thn ig , W . ( 1959 ) :

Nordho lz , e in z we iter G rab fund m it g ezähnt er L anzensp itze a us N iedersachsen . D ie K unde N .F . 1 0 , 1 959 , 2 25 - 2 33 .

O ffenbe rge r , J . ( 1981) :

D ie

" Pfah lbauten"

d e r

S a lzkammergutseen .

I n : Das Mondsee land . G esch ichte u nd K u ltur . L inz 1 981, 2 95 - 3 57 . O ffenbe rge r , j . /Rut tkay , E ./

S trat igraph ische U ntersuchungen i m B ere ich

S chm idt , R ./Chond rog iann i , C ./

d er n eo l ith ischen S tat ion Weyregg I am A t-

N iessen , F ./Schne ide r , 3 . 1

t ersee . F undber ichte a us Ö sterre ich 2 0 ,

S to ja spa l , F . ( 1981) :

1 981, 1 91 - 2 22 .

O rce l , A . ( 1978 ) :

D ie n eo l ith ischen U fers ied lungen v on Twann . B and 4 : Ana lyse a rcheo log ique d es s ed iments . B ern 1 978 .

O rce l , C ./Egge r , H . ( 1979 ) :

D ie d end roch rono log ische S i tuat ion d es N eol i th iku ms i n d er Westschwe iz . Z SAK 3 6 , 1 979 , 9 2 -9 4 .

O t taway , B .S . ( 1973a ) :

E s t imat ing t he d urat ion o f c u ltures . A nt iqu it y 4 7 , 1 973 , 2 31 - 2 33 .

O t taway , B .S . ( 1973b ) :

D ispers ion d iagrams : an ew a pproach t o t he d i sp lay o f c a rbon-14 d ates . A rcheome try 1 5 , 1 973 , 5-1 2 .

O t taway , B .S . ( 1982 ) :

E ine b efest igte S ied lung d e r j ungste inze it l ic hen

Chamer

G ruppe

a uf

d em

G a lgenberg

b e i K opf h am , G eme inde E rgo ld ing , L andkre is L andshut , N iede rbaye rn . A JB 1 982 , 3 4 -3 7 .

2 61

O ttaway , B .S . ( 1984 ) :

Zwe i n eo l ith ische S ied lungsgrabungen i n N ied erbayern . AK 1 4 , 1 984 , 2 3 -2 9 .

O t to , K .-H . ( 1950 ) :

E in G lockenbechergräberfe ld t hür ing ischen K r .

P ä tzo ld , J . ( 1958 ) :

M ischgruppe

Merseburg .

3MV

3 4 ,

d e r v on

s ächs ischS chaf s tädt ,

1 950 ,

5 6

- 8 0 .

D re isch icht iger G rabhüge l d er E inze lgrabku lt ur b e i Ho lzhausen , Gmde . W i ldeshausen ( O ldb . ) . NNU 2 8 , 1 958 , 3-1 3 .

P ape , W . ( 1978a ) :

B ermerkungen z ur r e lat iven C h rono log ie d es E ndneo l ith ikums am B e isp ie l S üdwestdeutschl ands u nd d er S chwe iz . T üb ingen 1 978 .

P ape , W . ( 1978b ) :

N eue G lockenbecherfunde a us S üdbaden . A rc häo log ische N achr ichten a us B aden 2 1 , N ov . 1 978 , 1 8 -2 5 .

P ape , W . ( 1979 ) :

H istogramme n eo l ith ischer

1 4C-Da ten . G er-

man ia 5 7 , 1 979 , 1-5 1 . P ape , W . ( 1980 ) :

E in s chnu rke ram ische r G rabfund a us S asbach . A rchäo log ische

Nachr ichten

a us

B aden

2 5 ,

D ez . 1 980 , 1 2 -1 7 . P ape , W . ( 1981) :

B emerkungen z u r r e lat iven C hrono log ie d er S chnurkeram ik . JMV 6 4 , 1 981 , 2 3 -5 0 .

P av

1 . /Zäpo tockg . , M . ( 1979 ) :

S ouCia sq s tay a ü ko ly s tud ia n eo l itu v Cec häch . -T he c urrent s tate a nd f utu re a ims o f t he s tudy o f t he B ohem ian N eo l ith ic c u lt ures . PA 7 0 , 1 979 , 2 81 - 3 18 .

P ea rson , G .W ./

T he Natura l A tmospher ic 1 4C V a r ia t ions o f

B a i l l ie , M .G .L . ( 1983 ) :

t he AD T i me P er iod . RC 1 96 .

2 62

2 5 ,

1 983 ,

1 87

-

P ea rson , G .W ./P i iche r ,

H igh-Prec is ion

B a i l l ie , M .G .L . ( 1983 ) :

Oaks t o

1 4C

Measurements

S how t he Natura l

1 40

o f

I r ish

V ar iat ions

f rom 2 00 B .C . t o 4 000 B .C . Rc 2 5 ,

1 983 ,

1 79 - 1 86 . P e scheck , C . ( 1958 ) :

Kata log

Würzburg .

I . D ie

F unde

v on

S te inze it b i s z ur U rnenfe lderze it i m

d er

Ma in-

f ränk ischen Museum . Ka l lmünz/Opf . 1 958 . P e tersen , P .V . ( 1984 ) :

C hrono log ica l a nd Reg iona l V ar iat ion i n L at e Meso l ith ic o f E astern D enmark . 3 DA 3 , 1 984 , 7-1 8 .

P e trasch , J . ( 1984 ) :

D ie a bso lute Dat ierung d er B adener Ku ltur a us d er S icht d es s üddeutschen J ungneo l ith ik ums . G erman ia 6 2 , 1 984 , 2 69 - 2 87 .

P i tche r , J .R ./Ba i l l ie , M .G .L ./

A 7 ,272-year t ree-r ing c hrono logy f o r we-

S chm idt , B ./Becke r , B . ( 1984 ) :

s tern E urope . N ature 3 12 , N o . 5 990 ,

1 984 ,

1 50 - 1 52 . P les lovä t ikovä , E . ( 1967 ) :

Z u F ragen d er B ez iehungen zw ischen M itte ld eutsch land u nd B öhmen i m j üngeren Ä neo l it h ikum . AFSB 1 6/17 , 1 967 , 2 7 -5 8 .

P les lovä-gt ikovä , E . ( 1969 ) :

D ie B ez iehungen z w ischen B ayern u nd Westb öhmen i m Ä neo l ith ikum . B V 3 4 , 1 969 ,

1-

2 9 . P les lovg .-§t ikovä , E . ( 1972 ) :

Z ur F rage d er E ntstehung u nd B edeutung d er j ungäneo l ith ischen B efe st igungen i n M itte le uropa . Z born i l

F i lozof icke j F aku lty U n iver-

z i ty Komenskeho , Musa ica 1 2 , 1 972 , 2 3 -4 3 . P les lovä-§ t ikovä , E . ( 1973 ) :

D ie K u ltur m it k anne l ierter K eram ik i n B öhmen . I n : S ympos ium B ra t is lava ( 1973 ) , 3 93 4 25 .

P odzuwe it , C . ( 1979 ) :

N euere f rühtro jan ische F unde i n N ordwesta nato l ien u nd G r iechen land . J b . 1 979 , 1 31 - 1 53 .

2 63

RGZM

2 6 ,

P reu ss , J . ( 1954 ) :

Das j ungs te inze it l iche G räberfe ld v on T ang ermünde , K r . S tenda l . W iss . Z . U n iv . H a l le , G es .-Sprachw . J g . 3 Heft 2 , 1 954 , 4 15 - 4 82 .

P reuss , J . ( 1957 ) :

E in

G rabhüge l

d er

B aa lberger

G ruppe

v on

P reuß l itz , K r . B ernburg . JMV 4 1 , 1 957 , 1 97 -2 12 . P reuss , J . ( 1966 ) :

D ie B aa lbe rge r G ruppe i n M itte ldeutsch land . B er l in 1 966 .

P reuss , J . ( 1973 ) :

Mega l ithgräber

m it

A ltt iefs t ichke ram ik

Ha ldens lebener F orst . I n :

i m

Neo l ith ische S tu-

d ien I . B er l in 1 973 , 1 27 - 2 08 . P reu ss , J . ( 1975 ) :

N eo l ith ikum . I n : S ch lette , F . ( Hg . ) : Wege z ur D at ierung u nd Chrono log ie d er U rgesch ichte . B er l in 1 975 , 1 27 - 1 34 .

P reuss , J . ( 1980 ) :

D ie a l tmärk i sche G ruppe d e r T iefst ichkeram ik . B er l in 1 980 .

P r iebe , H . ( 1938 ) :

D ie

Westgruppe

d er

K uge lamphoren .

JMV

2 8 , 1 938 . Q u itta , H . ( 1975 ) :

D ie C 14-Da t ierungsmethode . I n : S ch lette , F . ( Hg . ) : Wege z ur Dat ierung u nd C hrono log ie d er

Rae tze l-Fab ian , D . ( 1983 ) :

U rgesch ichte .

B er l in

1 975 ,

9 8

- 1 06 .

Göt t inger T ypentafe ln z ur U r- u nd F rühges ch ichte M itte leuropas - N eo l ith ikum . G ött i ngen 1 983 .

R a smussen , L .W . ( 1984 ) :

Ka insbakke

A 4 7 :

A S ett lement

S tructure

f rom t he P i tted Ware C u ltu re . J DA 3 , 1 984 , 8 3 -9 8 . R aue rt , W . ( 1978 ) :

D ie K oh lenstoff-14-Dat ierungsmethode . I n : H rouda , B . ( Hg . ) : Methoden d e r A rchäo log ie . München 1 978 , 11 - 1 24 .

2 64

V an Reg teren A ltena , J .F ./ B akke r , J .A ./C lason , A .T ./ G lasbe rgen , W ./ G roenman-van Waater inge , W ./

T he V laard ingen C u ltu re . H e l in ium 2 , 1 962 ,

P on s , L .J . ( 1962 ) :

9 7 -1 03 , 2 15 - 2 43 .

R e inecke , K . ( 1982 ) :

L inearbandkeram ische S ied lungen i n N iederb ayern . I n : Ko l loqu ium N itra ( 1982 ) ,

2 39

2 46 . R enfrew , C . ( 1976 ) :

Mega l iths ,

T err itor ies

a nd

P opu la t ions .

I n :

D e L aet ( 1976 ) , 1 98 - 2 20 . Renfrew , C . ( 1979 ) :

P rob lems i n E uropean P reh istory . E d inburgh 1 979 .

Rö t t ing , H . ( 1977 ) :

R ettungsgrabungen u nd

No tbe rgungen

1 976 .

7 6 :7 W ittmar . I n : A rchäo log ische D enkma lp f lege B raunschwe ig . G rabungsergebn isse 1 976 . Kata log . B raunschwe ig 1 977 , 2 9 -5 0 . Röt t ing , H . ( 1983 ) :

Das a l t- u nd

m itte lneo l ith ische

G räberfe l ' i

v on W ittma r , L dkr . Wo lfenb i ltte l . E ine O bers i cht z u d en G rabungse rg ebn issen . I n : F rühe B auernku lturen i n N iedersachsen . O ldenburg 1 983 , 1 35 - 1 _57 . De Roeve r , J .P . ( 1979 ) :

T he P ottery f rom S w ifterba .n t -D utch E rteWi le? S w ifterban t c ontr ibut ion 1 . H e l in ium 1 9 , 1 979 , 1 3 -3 6 .

Ruckdesche l , W . ( 1978 ) :

D ie f rühbronzeze it l ichen G räber S üdbayerns . B onn 1 978 .

Ru lf , J . ( 1979 ) :

K r e lat ivn i h ustote o s id len i C ech v n eo l itu a e neo l itu . -T o t he Re lat ive D ens ity o f t he N eo l ith ic a nd E neo l ith ic S ett lement o f B oh em ia . PA 3 1, 1 979 , 1 76 - 1 91 .

R uoff , U . ( 1978 ) :

D ie s chnurkeram ischen R äder v on Z ür ich " Pressehaus" . AK 8 , 1 978 , 2 75 - 2 83 .

2 65

R uof f , U . ( 1979 ) :

N eue

d end roch rono log i sche

D a ten

a us

d e r

O s tschwe iz . Z SAK 3 6 , 1 979 , 9 4 -9 6 . R uo f f , U . ( 1981a ) :

A ltersbest immung m it H i lfe d er •D end rochron o log ie . He lvet ia A rchaeo log ica 1 2 , 1 981 ( 45/48 ) , 8 9 -9 7 .

R uo f f , U . ( 1981b ) :

D er " K le ine H a fne r" i n Z ü r ich . A dS 4 , 1 981 , 2-1 4 .

R uo f f , U . ( 1981c ) :

D ie U fe rs ied lungen a n Z ür ich- u nd G re ifens ee . H e lve t ia A rchaeo log ica

1 2 ,

1 981

( 4 5/

4 8 ) , 1 9 -6 1 . R ut tkay , E . ( 1981) :

T ypo log ie u nd C hrono log ie d e r Mondseegrupp e .

I n :

D a s

Mondsee land .

G esch ichte

u nd

K u ltur . L inz 1 981 , 2 69 - 2 94 . S aa l , W . ( 1954 ) :

S chnurkeram i sche G räbe rfunde a u s B raun sbedra , K re is Me rsebu rg . JMV 3 8 ,

S angme ister , E . ( 1951) :

1 954 ,

8 1

- 9 1 .

D ie G lockenbecherku ltu r u nd d ie B echerku lt uren . D ie J ungs te inze it i m n o rdma in ischen H essen I . Me lsungen 1 951 .

S angme iste r , E . ( 1964 ) :

D ie G lockenbecher i m Oberrhe inta l . J b . RGZM 1 , 1 964 , 8 1 - 14 .

S angme ister , E . ( 1967 ) :

G räber d er j u ng s te inze i t l ichen H inke l s te ing ruppe v on D i tz ingen ( Kr . L eonberg ) . F undber ichte a us

S angme iste r , E . ( 1973 ) :

S chwaben

N .F .

1 8/ I ,

1 967 ,

2 1

- 4 3 .

Z ur r e la t iven C hrono log ie d es N eo l ith ikums i n S üdwestdeutsch land u nd d er S chwe iz . G e rman ia 5 1 , 1 973 , 3 87 - 4 03 .

S angme is ter , E . ( 1974 ) :

Zwe i

N eu funde d e r G lockenbeche rku ltu r i n

B aden-Würt temberg . E in B e itrag z ur K la ss if i z ierung d e r A rmschutzp lat ten i n M itte leur opa . F BW 1 , 1 974 , 1 03 - 1 56 .

2 66

S angme is te r , E . ( 1983 ) :

D ie e rsten ( Hg . ) :

B auern .

I n :

U rgesch ichte

Mü l le rBeck ,

H .-J .

i n B aden-Württemberg .

S tut tga rt 1 983 , 4 29 - 4 71 . S angme iste r , E ./

S chnurkeram ik u nd S chnurkeram iker i n S üd-

G e rha rdt , K . ( 1 965 ) :

w estdeutsch land . F re iburg 1 965 .

S au ter , M .-C . /Ga l lay , A .

L es p rem iere s c u ltures d 'o r ig ine med iterra-

( 1969 ) :

n eene . I n : UFAS 2 - D ie J ünge re S te inze it . B ase l 1 969 , 4 7 -6 6 .

S ch ick ler , H . ( 1981) :

" Neo l ith ische" ( Hg . ) :

S tud ien

Z innbronzen . z ur

I n :

B ronzeze it .

L o renz ,

H .

F estschr ift

W .A . B runn . Ma inz 1 981 , 4 19 - 4 45 . S ch ind le r , R . ( 1967 ) :

S te ink iste m it S ee len loch u nd e i senze it l iche r S ied lungsp latz i n S chankwe i ler , K r . B itburg . T r ierer Z e itsch r i ft 3 0 , 1 967 , 4 1 -6 1 .

S ch i rn ig , H . ( 1 972 ) :

B randbestattung i n e inem R iesenbecher b e i R ipdorf , K re is U e lzen . NAFN 7 , 1 972 , 6 0 6 8 .

S ch irn ig , H . ( Hg . ) ( 1979 ) :

G roßste ingräber i nN iede rsachsen . H i ldeshe im 1 979 .

S ch i rw i tz , K . ( 1938 ) :

B e iträge

z u r

S te inze it

d es

H a rzvor landes .

Mannus 3 0 , 1 938 , 2 99 - 3 22 . S ch l ichthe r le , H . ( 1 983 ) :

Moor- u nd S eeufe rs ied lungen . D ie S ondagen d es

" Pro jektes B odensee - Obe rschwaben" .

AABW 1 983 , 5 1 -5 9 . S ch l ichthe r le , H . ( 1984 ) :

D ie S ondagen d es " Pro jektes B odensee O be rschwaben" a l s V o rbe re itung n eue r s i edl ungsarchäo log ischer F orschungen i n d en S een

u nd

Mooren

S üdwe stdeutsch land s .

I n :

B ecker e t a l . 1 984 , 9 -3 6 . S chm idt , B . ( 1 970 ) :

D ie L andschaft ö s t lk ich v on Magdeburg i m Neo l ith ikum .

2 67

JMV

5 4 ,

1 970 ,

8 3

- 1 36 .

S chm id t , B ./N i tz schke , W .

E ine T otenhüt te d e r S chnu rke ram ischen K u l-

( 1978 ) :

t u r b e i

B ösenburg ,

K r .

E is leben .

A uF

2 3 ,

1 978 , 1 65 - 1 69 . S chm id t , B ./Freund l ich , J .

Z ur a bso luten Dat ierung b ronzeze it l icher

( 1984 ) :

E ichenho lzfunde . AK

S chm id t , B ./

A usbau d es m itte leuropä ischen E i chen jah r r ing-

S chwabed issen , H . ( 1982 ) :

k a lenders b i s i n n eo l ith ische Z e it ( 2061 v .

1 4 ,

1 984 , 2 33 - 2 37 .

C h r . ) . AK 1 2 , 1 982 , 1 07 - 1 08 . S chm idt , R .R . ( 1930 ) :

J ungs te inze it-S ied lungen i m F ederseemoor . A ugsburg 1 930 .

S chm i tt , G . ( 1974 ) :

L a T ran s it ion e ntre l e N eo l ith ique Moyen e t l e N eo l ith ique F ina l e n B asse-A lsace . R evue A rcheo log ique d e l ' Es t e t d u C en tre-Es t 2 5 , 1 974 , 2 77 - 3 64 .

S chne ide r , J . ( 1975 ) :

E ine A un je t itze r G ruppenbestattung v on D er enburg , K r . Wern igerode . A uF 2 0 , 1 975 , 2 0 -2 5 .

S chönwe iß , W ./We rne r , H .

Meso lith ische Wohnan lagen v on S arch ing ,

( 1974 ) :

L dkr .

S choknech t , U . ( 1971) :

E in n euer H o rt v on Me lz , K re is R öbe l , u nd

R egen sbu rg .

B V

3 9 ,

1 974 ,

1 - 2 9 .

d ie meck lenburg ischen S tabdo lche . B odendenkma lpf lege i n Meck lenburg 1 971 , 2 33 - 2 53 . S chovsbo , P .O . ( 1983 ) :

A n eo l ith ic V eh ic le f rom K loster lund , C ent ra l J ut land . J DA 2 , 1 983 , 6 0 -7 0 .

S ch r icke l , W . ( 1976 ) :

D ie G a ler iegrab-Ku ltur Westdeutsch lands . E ntstehung , G l iederung u nd B ez iehung z u b enachba rten K u lturen . I n : F undamenta A 3 : D ie Anfänge d es Neo l ith ikums . T e i l V b : West l iches M itte leuropa . Kö ln/W ien 1 976 , 1 88 - 2 39 .

2 68

S ch roede r , R . ( 1950 :

D ie Nordgruppe d er Oder-Schnurkeram ik . B e r l in 1 951 .

S ch rö te r , E . ( 1966 ) :

E in

n eue r

v orgesch icht l icher

G rabhüge l

i n

d er D ö lauer H e ide b e i H a l le ( Saa le ) . A uF 1 , 1 966 , 1 2 -1 6 . S ch röter , P . ( 1973a ) :

S t ichbandkeram ik i m F ede rseegeb iet . AK 3 , 1 973 , 1 75 - 1 76 .

S ch röter , P . ( 1973b ) :

N eue

f rühb ronzeze it l iche

F lachgräberfe lder

b e i R egensburg ( Mango ld ing ) u nd M intrach ing ( Ldkr . R egensbu rg ) . B V 3 8 , 1 973 , 1 4 - 5 1 . S ch röte r , P . ( 1974 ) :

E ine

m itte lneo l ith ische S ied lung b e i

Mem-

m ingen i m b aye r ischen Obe rschwaben ( Buxh e im , L dkr . Memm ingen ) . AK 4 , 1 974 , 1 21 1 24 . S ch röte r , P . ( 1975 ) :

Z u r B es ied lung d es G o ldberges i m N örd l inger R ies .

I n :

A usgrabungen

i n D eutsch land

1 .

Ma inz 1 975 , 9 8 - 14 . S ch röte r , P ./

E ine E tagen-Doppe lbestattung d er G lockenbe-

Wamse r , L . ( 1 979/80 ) :

c he rku ltur v on T ücke lhausen , S tad t Ochsenf urt/Unterf r anken . FH 1 9/20 , 1 979/80 , 2 87 3 25 .

S chm idt , E . ( 1 965 ) :

V ier G roßs te ingräbe r v on S errahn , K re is G üs t row .

B odendenkma lpf lege i n Meck lenburg

1 965 , 2 4 -5 3 . S chu ld t , E . ( 1 972 ) :

D ie meck lenburg ischen Mega l ithgräber . U nt ersuchungen z u i h rer A rch itektu r u nd F unkt i on . B e r l in 1 972 .

S chu lz , W . ( 1 934 ) :

E in

w icht iger

s chnurke ram ische r

G rab fund

a us M itte ldeutsch land . A ltsch les ien 5 , 1 934 ( Festschr ift H . S eger ) , 3 7 -4 2 .

2 69

S chu lze , R . ( 1929 ) :

D ie

j ünge re

S te inze it

i m

K öthene r

L and .

A nha lt ische G e sch icht sb lät te r , 5 . H e ft 1 929 . D essau 1 930 . S chumann , H . ( 1904 ) :

D ie S te inze itgräber d er U cke rmark . P renzl au 1 904 .

S chwab , H . ( 1968/69 ) :

R ettungsg rabungen

i n

P orta lban .

J b .

S GU

5 4 , 1 968/69 , 7- 1 . S chwabed issen , H . ( 1957/58 ) :

D ie A usgrabungen i m S a truper Moo r . O f fa 1 6 , 1 957/58 , 5 -2 8 .

S chwabed issen , H . ( 1966 ) :

E in h or izont ierter " Bre itke i l" a u s S a trup u nd d ie mann ig fachen K u lturve rb indungen d es b eg innenden N eo l ith ikums i m N orden u nd N ordw esten . P a laeoh istor ia 1 2 , 1 966 , 4 09 - 4 68 .

S chwabed is sen , H . ( 1 979a ) :

D ie " Ro senho f-G ruppe" . E in n eue r F undkomp lex d es F rühneo l ith ikums i n S ch lesw ig-Ho ls te in . AK 9 , 1 979 , 1 67 - 1 72 .

S chwabed issen , H . ( 1 979b ) :

Z um A lter d er G roßste ingräber i n Nordd eutsch land . I n : S ch irn ig ( 1979 ) , 1 43 - 1 60 .

S chwabed issen , H . ( 1 979c ) :

D er B eg inn d es N eo l ith ikums i m n o rdwest l ic hen D eut sch land . I n : S ch irn ig ( 1 979 ) , 2 03 2 22 .

S chwabed issen , H . ( 1 981a ) :

E rtebö l le/E l lerbek - Meso l ith ikum o de r N eol i th ikum? I n :

S chwabed issen , H . ( 1 981b ) :

G ramsch

( 1981 ) ,

1 29

- 1 42 .

Zwe i f rühneo l ith ische G efäße v on K lenzau , K re is O s tho ls te in , u nd d e ren B ez iehung z ur " Rosenhof-Gruppe" . O f fa 3 8 , 1 981 , 4 1 -5 1 .

S chwabed issen , H ./

D ie C 14-Da t ie rung i m V e rg le ich z u e inem

F reund l ich , J . ( 1 968 ) :

F undp latz d er S chussenr ieder Ku ltur v on R ied schachen . I n : Z ürn ( 1 968 ) , T e i l I , 1 05 17 .

2 70

S chwan tes , G . ( 1936 ) :

D er n eo l ith ische

U rnenfr iedhof v on S ande .

I n : F estschr ift K ie l , N eumünster 1 936 , 7 9 8 8 . S chwe ing rube r , F .H . ( 1984 ) :

D er J ah rr ing . S tandort , Method ik , Z e it u nd K l ima i n d er D end roch rono log ie . B e rn/Stuttg a rt 1 983 .

S chwe l lnu s , W . ( 1979 ) :

Wartbe rg-Gruppe u nd h ess ische

Mega l ith ik .

E in B e itrag z um s pä ten N eo l ith ikum d e s H ess i schen B e rg landes . W ie sbaden 1 979 . S ie lmann , B . ( 1 971) :

D er E inf luß d er Umwe lt a uf d ie n eo l ith ische B es ied lung S üdwestdeut sch lands u n te r b esond erer B e rück s ich t igung d e r V erhä ltn isse am n örd l ichen Oberrhe in .

APA

2 ,

1 971 ,

6 5

-

1 97 . S imonsen , J . ( 1983 ) :

A L a te

n eo l ith ic

H ouse

S i te

a t

T a stum ,

N othwestern J u t land . J DA 2 , 1 983 , 8 1 -8 9 . S kaa rup , H . ( 1973 ) :

H esse 14-S4 lage r . J agd sta t ionen d er s üdskand inav ischen T r ichterbecherku ltu r . C openhagen 1 973 .

S kaa rup , J . ( 1975 ) :

S tengade . E in l ange länd ischer Wohnp la tz m it H ausresten a us d er

f r ühneo l ith ischen

Z e it .

R udk A ing 1 975 . S kov , T . ( 1982 ) :

A L a te N eo l ith ic H ouse S i te w ith B e l l B eak er P o ttery a t S tend is , N o thwestern J ut land . J DA 1 , 1 982 , 3 9 -4 4 .

S oud skj i , B . ( 1 962 ) :

T he N eo l ith ic S i te o f B y lany . A n t iqu i ty 3 6 , 1 962 , 1 90 - 2 00 .

S p ra te r . F . ( 1928 ) :

D ie

U rgesch ichte d e r

P fa lz .

S p rockhoff , E . ( 1926 ) :

D ie K u ltu ren d er j üngeren S te inze it i n d er Mark B randenburg . B e r l in 1 926 .

2 71

S peye r

1 928 .

S p rockhof f , E . ( 1928 ) :

N eue

G rabungen

i n d e r

G rafschaf t

H oya .

NNU 2 , 1 928 , 1 6 -5 0 . S p rockhof f , E . ( 1938 ) :

D ie n ord ische Mega l ithku ltu r . B e r l in/Le ipz ig 1 938 .

S teche r , H . ( 1983 ) :

N eufunde d er

M iche lsberg-Ku ltu r

a u s

d em

S tadtgeb iet v on E rfurt . A uF 2 8 , 1 983 , 2 21 2 25 . S teh l i , P . ( 1974 ) :

G roßgartache r S cherben v om b andke ram i schen S ied lungsp latz L angwe i ler 8 , K r . D üren . AK 4 , 1 974 , 17 - 19 .

S teh l i , P . ( 1982 ) :

Z ur Me thode d e r c h rono log i schen G l iederung d es b andke ram ischen S ied lungsp la tze s L angw e i ler 8 . I n : K o l loqu ium N itra ( 1 982 ) , 2 71 2 77 .

S te in , F . ( 1 968 ) :

B eobachtungen z ur T racht- u nd B e igabens itt e d e r f rühbronzeze it l ichen B evö lke rung v on G eme in leba rn . 4 9 . B e r . RGK 1 968 , 1-4 0 .

S te in , F . ( 1976 ) :

B ronzeze it l iche H o rtfunde i n S üddeut sch land ( Text ) . B onn 1 976 .

S te inme tz , W .-D . ( 1982 ) :

A nmerkungen z um N o rd ischen F rühneo l ith ik um . NAFN 1 5 , 1 982 , 1 3 -5 2 .

S tek lä , M . ( 1959 ) :

nidefn i V yp ichane k e ram iky . AR

1 ,

1 959 ,

2 11 - 2 60 . S töck l i , W . .E . ( 1977 ) :

O be rb l ick ü be r d ie C o rta i l lod-Ke ram ik v on Twann .

S töck l i , W .E . ( 1980 ) :

I n :

F urge r

e t

a l .

1 977 ,

2 7

- 4 3 .

D ie n eo l ith ischen U fers ied lungen v on Twann . E in Zw ischenbe r icht . A dS 3 , 1 980 , 7 5 -7 6 .

S t rahm , C . ( 1971a ) :

D ie G l iede rung d er s chnurkeram ischen K u lt ur i n d er S chwe iz . B e rn 1 971 .

2 72

S t rahm , C . ( 1971b ) :

D ie f r ühe B ronzeze it i m M i tte l land u nd J ur a . I n : UFAS 3 - B ronzeze it . B a se l 1 971 , 52 6 .

S trahm , C . ( 1972/73 ) :

L es f ou i l les d 'Yverdon . J b . S GU 5 7 , 1 972/73 , 7- 1 6 .

S t rahm , C . ( 1 973 ) :

D ie c hrono log ische

B edeutung d er

A usgra-

b ungen i n Y ve rdon . J b . RGZM 2 0 , 1 973 , 5 6 7 2 . S trahm , C . ( 1974/75 ) :

D ie A usgrabungen v on Y vonand , L a P eup ler a ie . J b . S GU 5 8 , 1 974/75 , 7- 1 7 .

S t rahm , C . ( 1 977 ) :

K ont inu ität u nd K u ltu rwande l

i m

N eo l ith i-

k um d e r Westschwe iz . F BW 3 , 1 977 , 15 1 43 . S t rahm , C . ( 1979 ) :

B emerkungen z u r C h rono log ie d er S chnurker am ik . AK 9 , 1 979 , 2 67 - 2 76 .

S t rahm , C . ( 1 981) :

D er S tand d er E rfo rschung d er S chnu rkeram ik i n d er S chwe iz . JMV 6 4 ,

1 981 ,

1 67 -

1 75 . S truve , K .W . ( 1 953 ) :

K uge lamphoren a u s H o ls te in . O f fa 1 2 , 1 953 , 1- 1 3 .

S truve , K .W . ( 1 955 ) :

D ie

E inze lg rabku l tu r

i n

S ch lesw ig-Ho ls te in

u nd i h re k ont inenta len B ez iehungen . N eumüns ter 1 955 . S ue ss , H ./St rahm , C . ( 1970 ) :

T he n eo l ith ic o f A uvern ier , S w i tze r land . A nt i qu ity 4 4 , 1 970 , 9 1 -9 9 .

S üs s , L . ( 1 969 ) :

Z um

P rob lem

d er

z e it l ichen

S te l lung

Münchshöfene r G ruppe . g tud i jne Z ve s t i 1 969 , 3 93 - 4 14 .

2 73

d er 1 7 ,

S üss , L . ( 1976 ) :

Z ur

Münch shöfene r

G ruppe

i n B aye rn .

I n :

F undamenta A 3 : D ie A n fänge d es N eo l ith ik ums . T e i l V b : West l iches M itte leuropa . K ö ln/W ien 1 976 , 1- 1 21 . S ute r , PO . ( 1 984 ) :

Z ür ich - B auschanze , G rabung 1 983 . J b . S GU 6 7 , 1 984 , 7 -2 0 .

S ympo s ium B ra t is lava ( 1 973 ) :

S ympos ium ü ber d ie E nts tehung u nd C h ronol og ie d e r B adene r K u ltu r . B ra t i s lava 1 973 .

T abaczy r isk i , S . ( 1972a ) :

G ese l lschaf tsordnung u nd G üteraustausch i m N eo l ith ikum M itte leuropa s . I n : N eo l ith ische S tud ien I .B er l in 1 972 , 3 1 -9 6 .

T abaczy r isk i , S . ( 1972b ) :

Z ur P rob lema t ik d es V e rhä ltn isses v on Do n au länd ischem

K u ltu rk re is

u nd

T r ichterbe-

c herku ltur . JMV 5 6 , 1 972 , 6 1 -9 5 . T aube r , H . ( 1 966 ) :

D anske k u ls to f-14 d ater inge r a f a rkaeo log is ke p r t ive r

T aube r , H . ( 1 970 ) :

I . A a rb4ge r

1 02 - 1 30 .

D anske k u ls to f-14 d a ter inger a f a rkaeo log is ke p r ik ie r I . A a rb 4e r

T aute , W . ( 1966 ) :

1 966 ,

1 970 ,

1 20 - 1 42 .

Das F e lsdach L autereck , e ine meso l ith ischn eo l ith isch-bronzeze it l iche d er o be ren D onau .

S tra t ig raph ie

P a laeh istor ia

1 2 ,

a n

1 966 ,

4 83 - 5 04 . T empe l , W .D . ( 1978 ) :

B e r icht ü be r d ie A usgrabung d es Mega l ithg rabes I i n O s tenwa lde , G eme inde K re is

A schendorf-Hümm l ing .

Wer lte ,

NAFN

1 2 ,

1 978 , 1-3 1 . T heveno t , 3 . -P ./St rahm , C ./ B eech ing , A ./B i l l , J . /Bocque t , A ./ L a C iv i l isa t ion S aöne-Rhöne . R evue A rcheoG a l lay , A ./Pet requ in , P . /

l og ique d e l ' Es t e t d u C entre-Es t 2 7 , 1 976 ,

S ch if fe rdecke r , F . ( 1 976 ) :

3 31 - 4 20 .

2 74

T ho rsen , S . ( 1980 ) :

" K lokkeh e v ed B q i jden . E t s ydve stfyn sk d yss ekammer med b evaret p r imae rg ray . K um l 1 980 , 1 05 - 1 46 .

T i l ley , C . ( 1981) :

Conceptua l f ramewo rks f o r t he e xp lanat ion o f s oc iocu ltu ra l c hange . I n : H odder e t a l . ( 1981) , 3 13 - 3 86 .

T ode , A . ( 1965 ) :

N eo l ith ische S te ingräber a us d em K re is G osl a r . NAFN 2 , 1 965 , 8 9 -1 01.

T o rb rügge , W . ( 1959 ) :

D ie B ronzeze it i n B aye rn . S tand d e r

F or-

s chungen z ur r e lat iven C h rono log ie . 4 0 B e r . RGK 1 959 , 1-7 8 . T o rb rügge , W . ( 1979 ) :

Z um U be rgang v on d e r f r ühen z u r m itt leren B ronzeze it i n S üddeutsch land . AK 9 , 1 979 , 2 3 -2 4 .

T o rb rügge , W . ( 1982 ) :

G rabhüge l

d er

f r ühen

B ronzeze it

i n

S üd-

d eutsch land . I n : F estsch r ift z um 1 00 jähr igen B estehen

d e r

A bte i lung

f ür

V o rgesch ichte

d er N a turh istor ischen G ese l lschaft N ürnberg e .V . N ürnberg 1 982 , 6 5 -8 2 . U enze , H .P . ( 1 964 ) :

F unde d er Münch shöfene r K u ltu r v on P enn ing , G de . We ihmört ing , L dkr . G r iesbach . B V 2 9 , 1 964 , 1-2 5 .

U enze , H .P . ( 1 983 ) :

E in G rabenwe rk d er e ndneo l ith ischen

C ha-

mer G ruppe b e i P iesenkofen . A JB 1 983 , 4 5 4 6 . U l lr ich , H . ( 1 972 ) :

D as A un je t itze r G räbe rfe ld v on G rossbremb ach . We imar 1 972 .

V e rmee rsch , P .M ./

D ie P a l isadengräben d es M iche lsbe rge r F und-

Wa l te r , R . ( 1 978 ) :

p latzes i n T h ieus ies ( Be lg ien ) . AK 8 , 1 978 , 1 69 - 1 76 .

2 75

V o igt , T . ( 1953 ) :

F unde d er E lnze lgrabku ltur a uf d em T aubenb erg b e i Wah l i tz , K re is B u rg . JMV 3 7 , 1 953 , 1 09 - 1 53 .

V o ig t , T . ( 1 970 ) :

D e r Wah l itze r R aum am Ü be rgang v on d e r S te inze it z u r B ronzeze it . JMV 5 4 , 1 970 , 1 37 -1 68 .

V og t , E . ( 1964 ) :

D e r

S tand

d e r

d er S chwe iz . V o ss , K .L . ( 1965 ) :

n eo l ith ischen

J b .

S GU

5 1 ,

F o rschung 1 964 ,

i n

7 - 2 7 .

E in v ierpe r iod ige r F undp latz a uf d em " Has enbe rg" b e i P evestorf , K re is L üchow-Dann enbe rg . NAFN 2 , 1 965 , 1 65 - 1 82 .

V o ss , K .L . ( 1966 ) :

F unde d er B e rnbu rge r- u nd d e r K uge lamphor enku ltu r v on P evestorf , K re is L üchow-Dann enbe rg ( Höhbeck ) . P Z 4 8/49 ,

1 966 , 2 84 -

2 89 . V an d e r Waa ls , ID . ( 1964 ) :

D e amfoo r v an d e H ankenbe rg e n d e a ndere amforen v an d e s tandvoetbeke rcu ltuur i n N ed er land . N ieuwe D ren tse V o lksa lmanak 1 964 , 1 -1 6 ( 173 - 1 98 ) .

V an d e r Waa ls ,

B eaker T ype s a nd T he i r D istr ibut ion i n t he

G la sbe rgen , W . ( 1965 ) :

N ether lands . P a laeoh istor ia 4 , 1 955 , 5 -4 6 .

Wa l te r , D . ( 1984 ) :

A rchäo log ie d er N ache isze it a us H öh len z w is chen H a rz u nd T hür inger Wa ld . U ngedruckt e D issertat ion . B er l in 1 984 .

Wamser , L . ( 1 981) :

B egräbn isp lätze d er B echerku ltu r i m

Ma in-

T aube r-Geb iet u nd i h r B ezug z u r S chnurker am ik . JMV 6 4 , 1 981 , 1 43 - 1 65 . Wa te rbo lk , H .T . ( 1964 ) :

E in G rabhüge l a uf d em G ut " de E e se" , G em . V ledder ,

P rov .

1 964 , 7 1 -8 6 .

2 76

D renthe .

P a laeoh is tor ia

1 0 ,

Webe r , T . ( 1981) :

F l int inventare d e r E rtebö l le- u nd d er Incht erbecherku ltur i m s üdwest l ichen O stseer aum . I n : G ramsch ( 1981) , 1 43 - 1 50 .

Webe r , V . ( 1963 ) :

S trat igraph ische B eobachtungen a n e inem s chnurkeram ischen G rabhüge l i m F o rst L e in a , K r . A ltenburg . A uF 8 , 1 963 , 7 5 -7 9 .

Webe r , V . ( 1964 ) :

D ie K uge lampho renku ltu r i n S achsen . AFSB 1 3 , 1 964 , 7 3 -1 92 .

Webe r , V . ( 1966 ) :

J ungs te inze it l iche S ied lungsfunde v on R ietzmeck , K r . R oß lau . A uF 1 , 1 966 , 1 6 -2 1 .

Webe r , V . ( 1969 ) :

Z ur S chnurkeram ik i m ö st l ichen M itte ld eut sch land u nd i n d e r Obe r laus itz . I n : B ehr ens/ S ch lette ( 1969 ) , 2 9 -3 7 .

We tze l , G . ( 1967 ) :

E in D ünenwohnp latz b e i L anz , K r . L udw igsl u st . B odendenkma lpf lege i n Meck lenburg 1 967 , 1 29 - 1 69 .

We tze l , G . ( 1969 ) :

Oderschnu rkeram ik u nd E inze lgrabku ltu r

i n

B randenburg . I n : B ehrens/Sch lette ( 1969 ) , 1 01 - 13 . We tze l , G . ( 1976 ) :

E in " Pot B eaker" a us d er A ltmark ( ? ) . JMV 6 0 , 1 976 , 2 47 - 2 51 .

We tze l , G . ( 1978 ) :

D ie S chönfe lder K u ltur . B e r l in 1 978 .

W i lhe ln n i , K . ( 1977 ) :

West-Westfa len z w ischen M iche lsberger u nd T r ichterbeche r-Ku ltu r . AK 7 , 1 977 , 9 -2 1 .

W i l lms , C . ( 1982a ) :

D ie

c h rono log ische

F ix ierung

H ammeräxte a u s s üd l icher

d er

S icht .

F lachen J b .

S GU

6 . 5 , 1 982 , 7 -2 1 . W i l lms , C . ( 1982b ) :

Zwe i

F undp lätze d e r

M iche lsbe rger

K u ltu r

a us d em w est l ichen Münster land , g le ichze it i g e in B e itrag z um n eo l ith ischen S i lexhand e l i n M itte leuropa . H i ldeshe im 1 982 .

2 77

W in ige r , J . ( 1971) :

Das

F undmater ia l

v on

T hayngen-We ier

I m

Rahmen d er P fyner K u ltur . B ase l 1 971. W in ige r , J . ( 1981a ) :

Das

Neo l ith ikum

d er S chwe iz .

B ase l

1 981.

W in ige r , J . ( 1981b ) :

F e ldme i len-Vorderfe ld . Der Obergang z ur H orgener K u ltur . F rauenfe ld 1 981 .

Wyss , R . ( 1976 ) :

Das j ungs te inze it l iche J äge r-Baue rndo rf v on E go lzw i l 5 i m Wauw i lermoos .

Wy ss , R . ( 1981) :

Meso l ith ische

T rad it ionen

i n

Z ür ich

1 976 .

n eo l ith ischem

K u lturgut d e r S chwe iz . I n : G ramsch ( 1981) , 9 1 -1 04 . Z e it ler , J . ( 1982 ) :

D ie f rühb ronzeze it l iche S ied lung am H irtena cker b e i Z irndorf , L dk r . F ürth . E in B e itrag z ur

Ch rono log ie

f rühbronzeze it l icher

l ungskeram ik . I n : F estschr ift z um

S ied-

1 00 jähr 1-

g en B estehen d er Abte i lung f ür V orgesch icht e d er Naturh istor ischen G ese l lschaft N ürnb erg e .V . N ürnberg 1 982 , 8 3 -1 46 . Z immermann , H .W . ( 1979 ) :

E in

Hausgrundr iß

d er

T r ichterbecherku ltur

v on F löge lnIm ö rt jen , K re is C uxhaven . I n : S ch irn ig ( 1979 ) , 2 47 - 2 53 . Z ürn , H . ( 1965 ) :

D as j ungste inze it l iche D orf E h ren ste in ( Kre is U lm ) .

T e i l

I : D ie

B augesch ichte .

S tuttgart

1 965 . Z ürn , H . ( Hg . ) ( 1968 ) :

D as j ungs te inze it l iche D orf E h ren ste in ( Kre is U lm ) . T e i l I : N a tu rw issenschaft l iche B e iträg e . S tuttgart 1 968 .

O rsnes-Ch r istensen , M . ( 1953 ) :

E n g ravh c h j iS eve l s ogn . K um l 1 952 , 9-3 1 .

2 78

Abkü rzungen f ü r Z e itschr i ften- u nd Re lhent i te l

AA

A cta A rchaeo log ica

AABW

A rchäo log ische A usgrabungen i n B aden-Wür tt embe rg

A dS

A rchäo log ie d er S chwe iz

AFSB

A rbe its- u nd F o rschungsber ichte z ur S ächs is chen B odendenkma lpf lege

A JB

D as A rchäo log ische J ahr i n B ayern

AK

A rchäo log isches K o rrespondenzb latt

APA

A cta P raeh is tor ica a t A rchaeo log ica

AR

A rcheo log icke R ozh ledy

AT

A lt-Thür ingen

A uF

A usgrabungen u nd F unde

B e r . RGK

B e r ichte d er R öm isch-Ge rman ischen K omm i ss i on

B e r . ROB

B e r ichten v an d e R i jk sd ien st v oor h e t o udh e idkund ik B odemonderzoek

B V

B aye r ische V o rgesch ichtsb lät ter

F BW

F undbe r ichte a us B aden-Würt tembe rg

FH

F undbe r ichte a us H essen

HA

H e lvet ia A rchaeo log ica

J BB

J ahresber icht d er B ayer ischen B odendenkma lp f lege

J b . RGZM

J ahrbuch d es R öm isch-German ischen Z entra lmuseums Ma inz

J b . S GU

J ahrbuch d er

S chwe ize r ischen

G ese l lschaft

f ür U r- u nd F rühgesch ichte I DA

J ourna l o f D an ish A rchaeo logy

JMV

J ah resschr ift f ür m itte ldeut sche V o rge sch ich te ( = J ahresschr ift H a l le )

K J

K ö lner J ahrbuch

NAFN

N eue A usgrabungen u nd F o rschungen i n N ied ersachsen

NAR

N o rweg ian A rchaeo log ica l R ev iew

NNU

N achr ichten a us N iedersachsens U rgesch icht e

2 79

OMR0

O udhe idkund ige Medede l ingen u i t h e t R i jksmuseum v an O udheden t e L e iden

PA

P amätky A rcheo log icke

P Z

P raeh is tor ische Z e itsch r ift

R c

R ad iocarbon

S A

S lovenskä A rcheo lög ia

UF A S

U r- u nd f r ühgesch icht l iche A rchäo log ie d er S chwe iz

VMP

V eröf fent l ichungen d es Museums f ür U r- u nd F rühgesch ichte P o tsdam

Z fA

Z e itschr if t f ür A rchäo log ie

Z SAK

Z e itsch r ift f ür

S chwe ize r ische

u nd K unstgesch ichte

2 80

A rchäo log ie

ENGL ISH SUMMARY

PHASE-MAPP ING OF THE NEOL ITH IC I N CENTRAL EUROPE CHRONOLOGY AND S PAT IAL D ISTRIBUT ION

T h is s tudy g ive s a n o ut l ine o f t he c u ltura l d eve lopmen t i n n eo l ith ic C entra l E u rope b o th i n c hrono log ica l a nd s pa t ia l r espects . T o a ch ieve t h is , ac hrono log ica l s ystem b a sed o n ac a lenda r y ea r t ime-sca le i s e stab l ished , o n w h ich t he c onstruct ion o f ac hrono log ica l ly a rranged s er ies o f 1 0

maps

i s b u i lt

u p

- s im i lar

t o

a p resentat ion

i n

a h i stor ica l

a t las .

T o c ome t o ac omp rehens ive a nd r e l iab le c h rono logy , t h ree g roups o f d a ta ( o r : me thod s o f d a t ing ) a re i nc luded : -

a rchaeo log ica l d ata , e .g . s t rat igraph ies , c losed a ssemb lages , " hor izonta l" s t rat ig raph ies ( i n c emetr ies ) , t ypo log ica l r e la t ionsh ips e tc .

-

r ad ioca rbon ( 14C) d a tes

-

d end roch rono log ica l d a tes

I n c hapter ( 3 .1) a s tudy o n t he h ypothet ica l r ange o f p oss ib le a l ternat ives i n t he i n terpretat ion o f a rchaeo log ica l f eatures a nd d ata c omes t o t he c onc lus i on , t hat o n ly s t rat igraph ies a nd c losed a ssemb lages o f fer a ( a t l east p a rt ly ) r e l iab le b a s is f o r ac h rono logy ( a l l o the rs a re r ega rded a s ah e lp t o f ormu late ah ypo thes is , i f n o o the r d a ta a va i lab le ) . T oge the r w i th c r it ica l c ommen ts o n t he b a s is o f t h is c hapter , t he a rchaeo log ic a l d a ta a re l i sted i n c hapter ( 3 .3 ) . A s ar esu lt f i gs . 5 8 -6 5 s how s t rat ig raph ica l r e lat ions ( t h ick h or izonta l b ars ) a nd c loses a ssemb lage s ( t h in h o r izon ta l l i nes o n t he l e ft a nd r i ght ) f o r e ach r eg ion .

I n ( 3 .2 .4 ) a method f o r c a l ibrat ing 1 4C - r aw d ata g roups i s p roposed : i t i s a c omb ina t ion o f t he K le in e t a l . ( 1982 )-ca l ibrat ion a nd t he O ttaway ( 1973a , b ) inte rqua rt i le method ( c f . f i g s . 7-8 ) .

2 81

S ince a c ompa r ison o f c a l ib ra ted d a tes a nd d end roda tes f o r t he S w iss n eo l ith ic s hows g ood r esu lts ( f ig . 8B , C ) , ac a l ibrated 1 4C-chrono logy f or e ach r eg ion i se stab l ished ( f igs . 6 6 -7 1) . A l l u p t o n ow a va i lab le 1 4C-raw d ates a re l i sted i n ( 3 .3 .40 ) .

F o r a l a rge

n umbe r o f s i tes

i n S w itze r land a nd t he B odensee r eg ion n ow

a bso lute d end roch rono log ica l d at ings

Ld ll

I

g iven

( s ummar ized i n f i g .

5 7 ) .

A s ac omb ina t ion ( s yn thes is ) o f a l l t h ree methods a c hrono log ica l s cheme ( f ig . 7 2 ) i s p ropo sed , wh ich makes u p t he b as is f o r t he f o l low ing 1 0 maps c over ing at ime s pan f rom 5 500 t o 2 000 ( ca l . ) R .C . T he c onstruct ion o f t he maps i sb a sed o n h i the rto p ub l ished d i str ibut ion maps . Comments o n t he maps t ogether w ith a s ho rt o ut l ine o f t he c u ltu ra l d eve lopmen t a nd a d i scu ss ion o f c h rono log ica l p rob lems ( s ee p a rt ly a l so 3 . 3 ) a re g iven i n c hapter ( 5 . ) .

T he c omb ina t ion o f c omp lete ly c omp i led a nd c ommented d a ta , c hrono log ica l s chemes a nd maps o ffe rs a c hrono log ica l s ystem o f h igh t ransparency . I t makes p o ss ib le t he i n teg ra t ion o f n ew d a ta a s we l l a s " expe r iments" w ith t he p resent o nes , t o f i nd p e rhaps n ew s o lut ions o r h ypo theses . T he u se o f a c a lendar y ear t ime-sca le a l lows a r ea l ist ic e st imat ion o f t he d u ra t ion o f c u ltu ra l p henomena a s we l l a s a more " h is to r ica l" a pproach t o t he n eo l ith ic p e r iod .

2 82