La ortografía latina en la Baja Edad Media : estudio y edición crítica: Estudio y edición crítica 9788400103651, 9788400103668, 8400103653

La ortografía latina es una de las partes de la gramática menos estudiada por parte de los especialistas. Este libro ofr

176 113 30MB

Spanish; Castilian Pages [407]

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

La ortografía latina en la Baja Edad Media : estudio y edición crítica: Estudio y edición crítica
 9788400103651, 9788400103668, 8400103653

Table of contents :
Cover
Halftitle
Title
Copyright
Índice
Primera parte
Segunda parte
Bibliografía
APÉNDICES

Citation preview

CUB ORTOGRAFIA LATINA N47 30mm OK_Maquetación 1 24/09/2018 20:35 Página 1

NUEVA RO MA

NUEVA RO MA

NUEVA RO MA

FLORENCIA CUADRA GARCÍA doctora en Filología Clásica por la Universidad Nacional de Educación a Distancia, es profesora de enseñanza secundaria en la especialidad de latín. Ha compatibilizado regularmente la docencia y la investigación. Gran parte de sus trabajos de investigación se centran en el estudio de la ortografía, desde el latín clásico hasta el humanismo, así como en el análisis de los tratados que la componen, con especial atención a la producción de época medieval. Ha presentado los resultados de estos estudios en congresos y reuniones científicas, nacionales e internacionales, y han sido publicados en revistas indexadas y evaluadas en las principales bases de datos, así como en publicaciones colectivas internacionales y MEP.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

La ortografía latina en la Baja Edad Media

La ortografía latina es una de las partes de la gramática menos estudiada por parte de los especialistas. Este libro ofrece por primera vez un análisis de la ortografía latina en la Baja Edad Media, con especial detenimiento en los siglos XII-XIII. El trabajo que contiene supone una importante aportación puesto que, por un lado, plantea un tema necesitado de estudio en profundidad y, por otro, saca a la luz valiosos fondos manuscritos repartidos por la Península Ibérica, como el Códice 5-4-32 de la Biblioteca Capitular Colombina de Sevilla y el Códice V.III.10 de la Real Biblioteca de El Escorial. Tras un análisis previo en el que se abordan los aspectos más significativos relativos a esta parte de la gramática, el libro se centra en la edición y el examen rigurosos de cada uno de los textos dedicados a la ortografía, insertos en dichos manuscritos, que hasta ahora permanecían inéditos. Se datan algunos de esos documentos, se identifican autores y se analizan también las concomitancias y la interrelación existentes entre ambos códices. Se realiza un estudio comparativo de estas obras con las Institutiones Grammaticae de Prisciano y se subraya la presencia en ellas de las Derivationes de Hugucio de Pisa. Los materiales que se editan por primera vez en este libro, entre los que destaca el tratado De Orthographia de Parisio de Altedo, además de contribuir al conocimiento y estudio de nuestros fondos manuscritos, permiten el acceso a ellos por parte de otros especialistas, lo que supone un avance considerable en este campo de la gramática y se deja así la puerta abierta a futuras investigaciones y a la posible elaboración de un necesario corpus orthographicum.

Florencia Cuadra García

47

Estudio y edición crítica

Florencia Cuadra García CSIC

CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTÍFICAS

LA ORTOGRAFÍA LATINA EN LA BAJA EDAD MEDIA

NUEVA ROMA Bibliotheca Graeca et Latina Aevi Posterioris 47 Director ad honorem Pedro Bádenas de la Peña, Instituto de Lenguas y Culturas del Mediterráneo y Oriente Próximo, CSIC Directora Ana Gómez Rabal, Institución Milá y Fontanals, CSIC

Secretario Alberto del Campo Echevarría, Instituto Vega de Jarama, San Francisco de Henares

Comité Editorial Luis Alberto de Cuenca y Prado, Instituto de Lenguas y Culturas del Mediterráneo y Oriente Próximo, CSIC Michele Ferrari, Friedrich-Alexander-Universität Erlangen-Nürnberg José Martínez Gázquez, Facultad de Filosofía y Letras, Universitat Autònoma de Barcelona Inmaculada Pérez Martín, Instituto de Lenguas y Culturas del Mediterráneo y Oriente Próximo, CSIC John Victor Tolan, Université de Nantes Patricia Varona Codeso, Facultad de Filosofía y Letras, Universidad de Valladolid Giorgio Vespignai, Università di Bologna Consejo Asesor José Beltrán Fortes, Universidad de Sevilla José Manuel Cañas Reíllo, Instituto de Lenguas y Culturas del Mediterráneo y Oriente Próximo, CSIC Matilde Conde Salazar, Instituto de Lenguas y Culturas del Mediterráneo y Oriente Próximo, CSIC Natalio Fernández Marcos, Instituto de Lenguas y Culturas del Mediterráneo y Oriente Próximo, CSIC Yorgos Kejayoglu, Universidad ‘Aristóteles’ Salónica Joan Carles Marset Caus, Universitat Autònoma de Barcelona Florence Meunier, Lycée International de Sèvres Ciriaca Morano Rodríguez, Instituto de Lenguas y Culturas del Mediterráneo y Oriente Próximo, CSIC Johannes Niehoff-Panayotidis, Freie Universität zu Berlin Jesús María Nieto Ibáñez, Universidad de León Aurelio Pérez Jiménez, Universidad de Málaga Alfonso García Pinilla, Universidad de Extremadura Juan Signes Codoñer, Universidad de Valladolid Juana Torres Prieto, Universidad de Cantabria

FLORENCIA CUADRA GARCÍA

LA ORTOGRAFÍA LATINA EN LA BAJA EDAD MEDIA Estudio y edición crítica

NUEVA ROMA 47

CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTÍFICAS Madrid, 2018

Reservados todos los derechos por la legislación en materia de Propiedad Intelectual. Ni la totalidad ni parte de este libro, incluido el diseño de la cubierta, puede reproducirse, almacenarse o transmitirse en manera alguna por medio ya sea electrónico, químico, óptico, informático, de grabación o de fotocopia, sin permiso previo por escrito de la editorial. Las noticias, los asertos y las opiniones contenidos en esta obra son de la exclusiva responsabilidad del autor o autores. La editorial, por su parte, solo se hace responsable del interés científico de sus publicaciones.

Publicación incluida en el programa editorial del suprimido Ministerio de Economía, Industria y Competitividad y editada por el Ministerio de Ciencia, Innovación y Universidades (de acuerdo con la reestructuración ministerial establecida por Real Decreto 355/2018, de 6 de junio). Catálogo general de publicaciones oficiales: http://publicacionesoficiales.boe.es

EDITORIAL CSIC: http://editorial.csic.es (correo: [email protected])

© CSIC © Florencia Cuadra García Imagen de cubierta: composición de la autora sobre un cuadro de Francisco Llamosas, 1997. Imágenes del texto: © Biblioteca Capitular Colombiana de Sevilla, sign. 5-4-32 (hojas 5r, 9r, 15r, 22v y 24v) y © Real Biblioteca de El Escorial, ms. V.III.10, folios 94r y 107r. NIPO: 059-18-091-3 e-NIPO: 059-18-092-9 ISBN: 978-84-00-10365-1 e-ISBN: 978-84-00-10366-8 Depósito Legal: M-28073-2018 Maquetación, impresión y encuadernación: Raggio Comunicación, S.L. Impreso en España. Printed in Spain

En esta edición se ha utilizado papel ecológico sometido a un proceso de blanqueado ECF, cuya fibra procede de bosques gestionados de forma sostenible.

A todos los que anónima o explícitamente han contribuido

a transmitir el conocimiento de la lengua latina

desde sus orígenes hasta la Edad Media y más allá

Ad grammaticae disciplinae gradus […] necessariam esse medii aeui

grammaticorum notitiam nemo negabit […] et utile fore ratus

oblitteratam grammaticorum illorum instaurare memoriam

Wrobel, I. (1987), Eberhardi Bethuniensis Graecismus, breslau, p. VII

Índice GrAtvlAtoriA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Primera parte lA ortogrAfíA lAtInA en lA bAjA edAd MedIA: estudIo y PAnorAMA de los sIglos xII-xIII

13

IntroduccIón . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

2. contenido de los códices . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19

1. Presentación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. el códice 5-4-32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. el códice V.III.10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Aportaciones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

lA grAMátIcA lAtInA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. definición e historia de la gramática . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. definición de gramática en el medievo . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Historia de la gramática medieval . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17 19 20 21 23 27 27

31

2. división de la gramática . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41

1. estado de la cuestión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

45

lA ortogrAfíA lAtInA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. nociones generales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. definición de ortografía a partir de los textos . . . . . . . . . . . . . 3.1. evolución de la definición de ortografía . . . . . . . . . . . . .

4. Partes de la ortografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. cuadro-resumen: definición y división de la ortografía . . . .

6. Algunas nociones de littera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. consideraciones generales. origen y definición . . . . . . .

6.2. Accidentia litterae en los mss. C y E . . . . . . . . . . . . . . . . . .

45

49

53

57

60

63

67

67

68

10

lA ortogrAfíA lAtInA en lA bAjA edAd MedIA . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Antecedentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.1. consideraciones respecto al origen y evolución del alfabeto latino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. los gramáticos latinos que se ocupan de la ortografía entre los siglos III-VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

índIce 73

73

74

76

1.3. la ortografía en la gramática del renacimiento carolíngio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

79

2. siglos xII-xIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

85

1.4. situación de la ortografía en el siglo xI . . . . . . . . . . . . . . .

2.1. la educación en Italia. Autores y obras de ortografía latina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. tratamiento de la ortografía latina en francia . . . . . . . .

81

87

97

2.3. tratamiento de la ortografía latina en Inglaterra . . . . . .

118

2.5. situación de la ortografía latina en españa . . . . . . . . . . .

124

2.4. otras referencias a la ortografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Pervivencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

123

132

segunda parte AnálIsIs y estudIo de lAs obrAs de los Mss. C y E, Modelos de lA ortogrAfíA lAtInA en lA bAjA edAd MedIA

estudIo, trAnscrIPcIón y notAs de textos contenIdos en el MAnuscrIto 5-4-32 (C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

143

1. catalogación, descripción y contenido del ms. C . . . . . . . . . .

143

2.1. transcripción del texto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

149

3. «Egutionis de orthographia» tracta ex Prisciano . . . . . . . . . . . . .

192

2. De orthographia, Anónimo i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. comentario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1. transcripción del texto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. comentario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

148

165

193 206

3.3. datos generales de la vida y obra de Hugutio Pisanus .

212

4.1. transcripción del texto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

217

4. liber ortografie de regulis Magistri iohannis De lune . . . . . . . . . 4.2. comentario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. De orthographia, Anónimo ii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

216 220 222

índIce

11

5.1. transcripción del texto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

222

estudIo, trAnscrIPcIón y notAs de textos contenIdos en el MAnuscrIto V.III.10 (E) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

225

5.2. comentario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. catalogación, descripción y contenido del ms. E . . . . . . . . . . 2. versus ortographye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

224 225 228

2.1. transcripción del texto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

229

3. De orthographia de Parisius de Altedo . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

241

2.2. comentario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

231

3.1. datos generales del autor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

241

a) Manuscritos que contienen la obra de Parisius de Altedo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

247

c) comentario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

283

3.2. el tratado De orthographia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) transcripción del texto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . estudIo coMPArAtIVo de obrAs de los Mss. C y E . . . . . . . . . . . . . . . .

1. coincidencias entre Parisius de Altedo (E) y De orthographia, Anónimo i (C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

246 251

297 298

1.1. Análisis de resultados de la tabla de coincidencias . . . .

326

2.1. Análisis de resultados de la tabla de diferencias . . . . . .

349

APéndIces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

389

2. diferencias entre Parisius de Altedo (E) y De orthographia, Anónimo i (C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . bIblIogrAfíA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. índice de gramáticos: ortografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. índice de fuentes citadas en los mss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

328 363

389

391

grAtVlAtorIA optar por la posibilidad que se ofrece de pasar por alto los gratulatoria no sería debido a motivos de defecto sino más bien de exceso, porque son muchas las personas que de una manera u otra han formado parte, a lo largo de estos años, de todo lo que supone embarcarse en un trabajo de esta envergadura. Por lo que vaya en primer lugar un grAcIAs a todas y a cada una de ellas.

Quiero comenzar, de manera especial, con un recuerdo a la memoria de María josé lópez de Ayala, con quien inicié los primeros pasos y a la que le deberé siempre que supiera inculcarme su entusiasmo y transmitirme la suficiente curiosidad para escudriñar en este interesante mundo de la ortografía latina. en una palabra, marcarme el camino que con humildad he intentado seguir y del que es fruto este trabajo.

trabajo que hubiera sido imposible llevar a término sin la confianza y el apoyo de Matilde conde salazar (investigadora científica), a quien agradezco todo lo que me ha enseñado como profesora-investigadora y como persona; por su ayuda inestimable de tipo académico, tanto por las pautas que me ha sabido marcar como por sus sabios consejos, correcciones y enseñanzas.

Mi agradecimiento más sincero a los profesores cristina Martín Puente (universidad complutense de Madrid) y tino licht (universitat Heidelberg), cuyas inestimables revisiones y aportaciones han contribuido a mejorar cualitativamente este trabajo.

14

la ortografía latina en la Baja Edad Media

y finalmente quiero expresar mi más sincera gratitud a mi familia, en especial a mi madre, a mis amigos, que siempre han creído en mí y, sobre todo, a mi pareja, que me ha animado, ayudado y apoyado en todo momento hasta el final de este trabajo. grAcIAs.

Primera parte

La ortografía Latina en La Baja edad Media: estudio y PanoraMa de Los sigLos xii-xiii

IntroduccIón 1. PresentacIón

este trabajo se propone el análisis, desde el punto de vista lingüístico en general y ortográfico en particular, de los tratados gramaticales y ortográficos realizados durante los siglos xII-xIII.

son varias las preguntas que nos han llevado a ocuparnos de manera específica de estos dos siglos: ¿por qué ortografía?, ¿por qué en la edad Media?, ¿por qué en la Baja edad Media?, ¿por qué en los siglos xII-xIII?

La ortografía es una de las partes de la gramática menos estudiada, como hemos podido comprobar durante el proceso de búsqueda y cotejos de documentación. se constata un especial descuido en el estudio de los tratados de época medieval, muy especialmente respecto a los siglos xII-xIII, ya que solo encontramos meras alusiones referenciales, pero ningún estudio específico sobre la ortografía latina, sin que ningún texto haya merecido la atención de los editores.

el objetivo fundamental de este trabajo es, por tanto, el estudio de la situación de la ortografía latina en la Baja edad Media, con atención especial a los siglos xII-xIII, para lo que contamos con el apoyo esencial de unos textos inéditos localizados en dos códices, ubicados en dos bibliotecas españolas, el códIce 5-4-32 de la Biblioteca colombina de sevilla y códIce V. III. 10 de la real Biblioteca de el escorial. se trata de una importante aportación, ya que, por un lado, se saca a la luz una parte de los valiosos fondos manuscritos que se encuentran repartidos por nuestra Península y, por otro lado, la edición de estos textos facilita el acceso a los mismos a otros especialistas interesados en el tema.

18

La ortografía latina en la Baja Edad Media

La metodología empleada ha consistido en la recopilación y en el análisis de todo tipo de fuentes documentales, tanto manuscritas como impresas, de la época seleccionada, afrontando para ello la labor de búsqueda y rastreo de multitud de bibliotecas, catálogos y códices. todo este material recopilado, revisado y estudiado ha quedado organizado en dos partes, la primera: La ortografía latina en la Baja edad Media: estudio y panorama de los siglos xII-xIII, y la segunda: análisis y estudio de las obras de los manuscritos 5-4-32 y V. III. 10: modelo de la ortografía latina en la Baja edad Media.

La primera parte ofrece el primer estudio como tal de la ortografía latina en los siglos xII-xIII. La segunda parte, punto central de este trabajo, está dedicada a la edición y estudio de cada una de las obras, todas ellas inéditas, de ambos manuscritos, junto con el análisis de las concomitancias e interrelación entre ambos manuscritos. además, se ha realizado un estudio comparativo de estas obras con la de Priscianus, y la presencia de las Derivationes de Hugutio Pisanus en ellas (ver índice). Los códices objeto de estudio están catalogados de la siguiente manera: ‒ Biblioteca Capitular Colombina de Sevilla. Códice 5-4-32:

1. Incipit Liber Vgutionis de dubijs accentibus (h. 2r-14r) Inc.: sapientis est desidie marcescenti non succumbere sed pocius curioso (h. 2r)

2. Liber ortografie tracte de Prisciano (h. 15r-22r) Inc.: Literarum alie sunt vocales alie consonantes (h. 15r)

3. Liber ortografie de regulis magistri Iohannis de Lune (?) (h. 22v-24v) Inc.: sicut in dictionibus incipientibus a.c.e.g. (h. 22v)

‒ Real Biblioteca de El Escorial. Códice V. III. 10:

III. (f. 94) Versus orthogrophye. [E]cce quod uersus habet cedunt sibi sepe sonantes... Ut se...gassa medere tuis ista tbi do. expliciunt uersus ortogrophie.

IntroduccIón

19

Ix. (ff. 107r-115v) [Parisii de althedo ortographia]. [P]recordiali compatri suo Balbo notario Parisius de althedo salutem et desiderii sui partem. Rogatus quod in ortographya regulas aliquas compillarem…des. Dant euphoniam tu. li. mus. ui. bra. re. se. cum. dum. orto completa iam sistat penna graphya – Laus tibi sit leta uirgo genitrixque Maria. amen. 2. contenIdo de Los códIces 2.1. El Códice 5-4-32

el códIce 5-4-32, al que hemos denominado (C), comienza con el Liber Vgutionis de dubijs accentibus; a continuación, según la catalogación inicial, siguen dos partes. sin embargo, nuestra investigación ha revelado cuatro partes bien diferenciadas entre sí, pero coincidentes en el tema de la ortografía:

1. La primera parte, que hemos denominado «De orthographia, Anónimo I» (ff. 5r-14r), contiene una obra anónima elaborada a base de diversos fragmentos en los que se plantean y explican variados aspectos de la ortografía latina. estos fragmentos de encuentran agrupados, en su mayor parte, en apartados bien delimitados y encabezados por su título correspondiente, pero con un cierto desorden dentro del conjunto de dicha obra.

2. La segunda parte, que denominamos «Egutionis de orthographia» (ff. 15r- 22r), es un resumen bien estructurado, con aportaciones personales del autor, de las partes de la obra de Priscianus que tratan el tema de la ortografía, no solo del libro I de sus Institutiones grammaticae, donde este autor engloba lo más importante y específico sobre la misma, sino de todo lo relacionado con esta parte de la gramática que se encuentra diseminado a lo largo de su obra.

3. La tercera, que hemos titulado «Iohannis Lune ortographia» (ff. 22v-24v), es un fragmento de un tratado de ortografía que aborda el tema de las preposiciones. en el catálogo de la Biblioteca colombina, como apuntamos más arriba, consta como obra de un magister al que se identifica como Johannes Lune.

20

La ortografía latina en la Baja Edad Media

4. a continuación aparecen en el manuscrito unos fragmentos anónimos, que ocupan 22 líneas, entre los ff. 24v-25r, que hemos agrupado bajo la denominación de «De orthographia, Anónimo II». 2.2. El Códice V.III.10

del códIce V.III.10, al que hemos denominado (E), hemos estudiado las partes III (f. 94) Versus orthogrophye y Ix. (ff. 107r-115v) [Parisii de Althedo Ortographia].

La parte III del manuscrito, titulada Versus ortographye, consiste en un poema gramatical, de 41 hexámetros, de tema ortográfico, que está relacionado con el capítulo V del Graecismus de ebrardus Bethuniensis.

La parte Ix contiene un tratado completo de ortografía dividido en varios apartados bien estructurados. en el incipit, que precede al prólogo, aparece la dedicatoria y el nombre del autor: [P]recordiali compatri suo Baldo notario Parisius de Althedo salutem et desiderii sui partem. al final del prólogo aparece anotada la fecha en la que fue terminada: kalendas maii anni domini mille ducentesimi nonagesimiseptimi natiuitatis dominice illabentis. a lo largo de la obra el autor va exponiendo las reglas relativas a cada una de las letras, dispuestas alfabéticamente. con el fin de memorizar las normas ortográficas argumentadas previamente en prosa, al final de cada explicación recurre a versos mnemotécnicos. esta obra, cuya autoría se debe a Parisius de altedo, constituye la parte fundamental de esta recopilación de textos de ortografía ya que, como señalamos, se trata de un tratado completo.

Los textos contenidos en ambos códices presentan una importante diversidad desde el punto de vista estructural, que podemos esquematizar de la siguiente manera: ‒ obras en prosa: algunas partes del «De orthographia, Anónimo I», los fragmentos del «De orthographia, Anónimo I» I, el «Iohannis Lune ortographia» [Iohannes de Bononia], y «Egutionis de orthographia» (todas del ms. C).

IntroduccIón

21

‒ obras en verso: el poema anónimo, Versus ortographye (ms. E).

‒ obras en prosa y verso: el De orthographia de Parisio de altedo (ms. E) y partes del «De orthographia, Anónimo I» (ms. C). 3. aPortacIones

subrayamos, entre otros, los siguientes aspectos significativos:

La datación precisa de la obra de Parisius de altedo (ms. E) la convierte en el más antiguo de los tratados de ortografía bajomedievales, al menos entre los que se catalogan como tales. dicha mención correspondía hasta ahora al tratado de ortografía de Iohannes de Bononia. Pero es evidente que se desconocía la existencia del De orthographia de Parisio, algunos años anterior al tratado de Bononia, y que es muy probable que sea su precedente el tratado «Egutionis de orthographia» (ms. C) adquiere una especial relevancia por ser el único encontrado hasta el momento que trate exclusivamente de la ortografía de Priscianus.

el esclarecimiento de las autorías de Hugutio Pisanus y Iohannes de Bononia respecto a las obras del ms. C. todo ello ha supuesto una información importante para subsanar la catalogación inicial del códice.

además de estas aportaciones y aspectos significativos concretos, consideramos también valioso el hecho de que con el estudio de estas obras hemos abierto el camino a futuras investigaciones ya que, por un lado, el ms. C contiene fragmentos de la De orthographia de Iohannes de Bononia (siglo xIV) y, por otro, el ms. E contiene la obra Magistri Venturae de Bergamo de ortographia (siglo xIV) y las Additiones Joannis de Parma super ortographya (siglo xV), que serán objeto de la continuación de nuestros estudios, al igual que otros puntos y aspectos significativos que hemos ido observando y nos han llamado la atención a lo largo de nuestra investigación como, por ejemplo, la influencia de Parisius en las obras de ortografía del siglo xIV, en es-

22

La ortografía latina en la Baja Edad Media

pecial en la obra de Iohannes de Bononia, lo que supondrá un complemento fundamental a la época objeto de estudio.

Por todo esto, queremos resaltar la importancia e interés que tienen por sí mismos ambos manuscritos, por la excepcionalidad que supone encontrarse en esta época bajomedieval con un códice que contenga varias obras de tema ortográfico, cuyo análisis puede suponer un impulso para fomentar el comienzo de la elaboración de ese corpus del que ya hablaron estudiosos de la materia.

La GRamática Latina El término Edad media ha adquirido unas connotaciones peyorativas ya que con frecuencia se ha afirmado que fue el esfuerzo singular de humanistas aislados el que permitió el paso de la más ‘oscura barbarie’ al renacimiento cultural más floreciente,1 basándose, probablemente, en afirmaciones de autores como Valla o nebrija. Señala niederehe, 1994, p. 418 que son demasiado vehementes los ataques que lanza nebrija contra ella. Proclama haber «desarraigado de toda España» los manuales preferidos del latín que desde el siglo xiii habían servido en las escuelas y universidades no solo de España sino de toda Europa, y de haber introducido en lugar de ellos, sus Introductiones Latinae y su Diccionario latino-español, al que seguirá tres años más tarde, el Vocabulario Español-Latino.

Estamos de acuerdo con calvo, 2000, p. 69 cuando sostiene que: «los autores que editaban las gramáticas eran hombres de su tiempo, hasta el siglo xV, con mentalidad medieval; después con un estilo más pulido, propio de un escritor humanista, pero con un contenido y una estructura didáctica tan similar, que hace que cuestionemos mucho de lo que se ha dicho acerca de la revolución pedagógica que se atribuye a estos gramáticos humanistas».

además, puntualiza Haskins, 1972, p. 11: «Quando parliamo del medioevo europeo intendiamo un periodo di storia notevolmente lungo, inoltre un periodo quanto mai complesso e vario. intendiamo un arco di mille anni nel quale sono comprese le piú diverse forme etniche, istituzionali, culturali, non chiuse in sé, ma aperte

1 Cf. Rico, 1978; Round, 1962. Para ahondar en el tema cf. el capítulo «La polémica contra la cultura medieval» de GaRin, 1987, pp. 62-82.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

24

all’evoluzione storica e in piú di una direzione, e in questo indicative di aspetti nei quali possono riconoscersi i primi germi della civiltà moderna». Palabras que subraya Gutiérrez Galindo, 1993, p. 5 cuando dice que hay que tener en cuenta que el espacio de tiempo que abarca desde finales de la latinidad hasta el Renacimiento puede albergar situaciones y épocas muy diferentes entre sí.

todas estas reflexiones nos llevan a coincidir finalmente con calvo2 en que en la actividad del hombre no se da la creación ex nihilo, y a matizar las primeras afirmaciones con las que comenzábamos este apartado, ya que en ningún campo, y, por tanto, tampoco en el de la lingüística, tiene cabida el pensamiento único y sin fisuras encaminado a una única dirección sin tener en cuenta los antecedentes. además, consideramos que las influencias de la época medieval no siempre han sido negativas, como se nos ha hecho ver durante algún tiempo, sino que han dejado sentir su huella en épocas sucesivas.

La primera gramática escolar que aparece en el mundo mediterráneo es la de dionisio de tracia (final siglo ii a. c.); setenta años más tarde Varro publica su obra De lingua latina. El retraso entre los latinos de esta disciplina respecto a otras se debe, como indica López de ayala, 1991, p. 5, a que durante bastante tiempo las especulaciones lingüísticas fueron una especie de filón abierto a todos, donde cada disciplina constituida era autosuficiente para sus propias necesidades.

a mediados del siglo i a. c. comenzó a estabilizarse el número de disciplinas que conforman las Artes Liberales en las siete que perdurarán a lo largo de todo el medievo (aritmética, geometría, música, astronomía, gramática, retórica y dialéctica) pero, de la misma forma que su concepción sufre variaciones a lo largo de la Edad media, el desarrollo que recibe cada una de ellas o el interés que despierta cambia de una época a otra y de unos autores a otros, si bien, enconcaLVo, 2000, p. 69: «En la actividad del hombre no se da la creación ex nihilo, es decir, los autores humanistas beben de la tradición que les precede, y quieran o no, sean o no conscientes, son deudores del modo de hacer anterior, aunque su intervención sea definitiva en innovaciones concretas». 2

La GRamática Latina

25

tramos unos versos mnemotécnicos, muy del gusto de la época,3 en los que está muy bien marcada su finalidad:4 ‘Gramm. loquitur; Dia. vera docet; Rhe. verba ministrat; Mus. canit; Ar. numerat; Geo. ponderat; As. colit astra’.

«La gramática habla; la dialéctica enseña la verdad; la retórica suministra las palabras; la música canta; la aritmética cuenta; la geometría mide; la astronomía estudia las estrellas».

Quintilianus (siglo i) había dedicado el Libro Primero de sus Institutiones Oratoriae a realzar de forma explícita la trascendencia que tiene el conocimiento de la gramática en la formación del orador.5 En la obra de augustinus Hipponensis (354-430) se percibe la necesidad de hacer de la gramática una base importante de la cultura cristiana.6 Pero será ya con isidorus Hispalensis7 (ca. 570-636) cuando el saber gramatical 3 Cf. cuadRa, 2009, pp. 117-129: los versos mnemotécnicos, tan importantes en la didáctica latina como peculiares de la época medieval, marcaron una clara diferencia respecto a la estructura gramatical de épocas anteriores. Eran utilizados en clase por los maestros para explicar o reforzar los principales aspectos gramaticales a los alumnos. Estos versos circulaban anónima e independientemente de los textos. 4 Cf. GutiéRREz GaLindo, 1993, p. 18, n. 26: P. Rajna, «Le denominazioni trivium e Quadrivium», Studi Medievali i, 1928, pp. 4-36. 5 Cf. GutiéRREz GaLindo, 1993, p. 6: «La gramática durante la época clásica es el arte al que se concedía más importancia en el ciclo medio de la educación y servía de preparación para la retórica y la dialéctica, que se cursaban en el último período […] la gramática se convertía en el saber más difundido, circunstancia que se mantendrá durante toda la Edad media»; Law, 2000, pp. 9-59; dE PaoLiS, 2010, «L’insegnamento dell’ortografia latina...», pp. 238-239: «Per seguire questa vicenda, in modo da analizzare in maniera più dettagliata la dottrina ortografica in relazione con la questione più generale della funzione dell’insegnamento dell’ortografia a Roma, converrà prendere le mosse dai capitoli iniziali della institutio oratoria di Quintiliano (1, 4-8), in cui viene tratteggiato il sistema educativo linguistico-retorico necessario per la formazione di un buon oratore14, affidato principalmente all’insegnamento dei grammatici: il modello quintilianeo è ben noto e prevede due compiti principali, la correttezza linguistica (recte loquendi scientia) e l’esegesi dei testi letterari (poetarum enarratio), che vengono rispettivamente trattati nei paragrafi 4-7 e 8. a sua volta lo schema di apprendimento della correttezza linguistica consta sostanzialmente di tre parti: 1) l’ars grammatica vera e propria (inst. 1, 4-5); 2) la latinitas (inst. 1, 6); 3) l’ortografia (inst. 1, 7)». 6 Cf. FontainE, 1959, p. 32: «agustin est le premier écrivain chrétien d’occident qui ait eu le souci d’écrire une grammaire théorique, dans le cadre de ses ‘disciplinarum Libri’». 7 Para lo relacionado con la obra de isidorus cf. cantó, 1983; VELázQuEz, 2003 (en estos libros aparece también una abundante recopilación bibliográfica).

26

La ortografía latina en la Baja Edad Media

alcanzará por primera vez una posición preponderante dentro de la cultura literaria. «Este estatus especial de la gramática, según magallón, dentro del esquema de las artes liberales es una constante que podemos observar a lo largo de los casi cinco siglos que median entre isidoro y juan Gil de zamora».8 En las Etimologías9 es donde por primera vez el método gramatical, a través del procedimiento de la «etimología»,10 pasa a ser el hilo conductor de toda la obra, método que perdurará a lo largo de toda la Edad media de manos de Papias (siglo xi), Hugutio Pisanus (siglo xii), Guillelmus Brito (siglo xiii), entre otros.

La evidente finalidad pedagógica de la obra de isidorus nos la encontramos bien descrita en Velázquez, 2003, p. 35 cuando señala que estas obras ‘gramaticales’ de isidorus son una fuente de información muy útil para observar cómo era percibida la corrección lingüística y la norma basándose, como también observa Holtz, 2006, pp. 55-68, en la información recibida a través de los escritos y fuentes que maneja, especialmente en los tratados gramaticales anteriores. El autor busca llegar a esa corrección y transmitirla a sus lectores para que aprendan a hablar y a escribir correctamente y a utilizar su lengua con propiedad y riqueza. Esta finalidad ya se había marcado como principal objetivo de las Artes Liberales, es decir, ser instrumento didáctico para la educación de los jóvenes, y que desde el final de la antigüedad siguió dos vías diferentes,11 una de ellas iniciada en el siglo V por martianus capella y su obra De Nuptiis Philologiae et Mercurii,12 de características clásico-paganas, y la otra denominada patrística, de carácter propiamente cristiano, con unos métodos y objetivos particulares que vienen marcados por la propia dinámica interna de la difusión del cristianismo.13 Ese matiz 8 un importante trabajo relativo a las artes liberales y la gramática es el de maGaLLón, 2011. 9 Ed. LindSay, 1911. 10 Para este punto específico además de los trabajos de cantó, VELázQuEz y maGaLLón, cf. el de HoLtz, 2006, pp. 55-68. 11 Cf. GiaconE, 1974, pp. 58-72. 12 Ed. dick, 1925 (reimpr., 1969). 13 Cf. ScaGLionE, 1990, pp. 344-345. Veremos en capítulos siguientes cómo los textos que hemos estudiado, entre otros, introducen en su léxico, por ejemplo, frente a Priscianus, términos propiamente cristianos.

La GRamática Latina

27

pedagógico consiste sobre todo en la concreción y síntesis de sus fuentes, a veces reducidas a meras fórmulas adecuadas a la memorización de los respectivos contenidos. Esta tendencia que encontramos en la obra de capella14 constituye un precedente de lo que en siglos posteriores será una línea común, utilizando el verso como variante principal, bien como mero apoyo para apostillar los temas tratados, como por ejemplo, el De orthographya de Parisius de altedo (E), o modelando toda la obra, como ocurre en el Graecismus de Ebrardus Bethuniensis.15 1. dEFinición E HiStoRia dE La GRamática 1.1. Definición de gramática en el medievo

La definición de la gramática a lo largo de toda la Edad media tampoco va a variar, a excepción de en los modistas, respecto a los dos pilares básicos en los que se sustenta y que ya fueron enunciados en la antigüedad: scientia recte loquendi recteque scribendi, si bien, existen algunas matizaciones que observamos en los propios textos de algunos gramáticos: diomedes (siglo iV)16

isidorus (ca. 570-636)17 Cf. cuadRa, 2009, p. 121. GRondEux, 2000, p. iii: El Doctrinale de alexander de Villa-dei y el Graecismus de Ebrardus Bethuniensis son obras en verso de la misma época «au tournant des xii-xiii siècles». REicHLinG, 1893, p. ixxV: La importancia de la innovación de alexander de Villa-dei al escribir una gramática en verso, el Doctrinale, llegó a ser inmediatamente reconocida por sucesivos gramáticos. Ebrardus Bethuniensis, por ejemplo, compuso su gramática también en verso, Graecismus, solo trece años infra en 1212. 16 Grammaticae partes sunt duae, altera quae vocatur exegetice, altera horistice. exegetice est enarrativa, quae pertinet ad officia lectionis: horistice est finitiva, quae praecepta demostrat, cuius species sunt hae, partes orationes vita virtutesque. Tota autem grammatica consistit praecipue intellecta poetarum et scriptorum et historiarum prompta expositione et in recte loquendi scribendique ratione. G. L. Ed. kEiL, 1855-1880, i, p. 426, 15-20. 17 Grammatica est scientia recte loquendi, et origo et fundamentum liberalium litterarum. Haec in disciplinis post litteras communes inventa est, ut iam qui didicerant litteras per eam recte loquendi rationem sciant. Grammatica autem a litteris nomen accepit.  enim Graeci litteras vocant. orig. i 5,1. 14 15

28

La ortografía latina en la Baja Edad Media

Petrus Helias18 en la primera mitad del siglo xii, adoptó la definición de gramática que la autoridad de martianus capella e isidorus había popularizado en occidente.19 Hugutio Pisanus, en la segunda mitad del siglo las Derivationes.20

xii,

la define en

desde el siglo xiii nos encontramos de manera habitual la siguiente definición: Secundum Priscianum21 gramatica est scientia recte scribendi, recte scripta intelligendi, recte intellecta pronunciandi.22

concluye thurot, 1869, p. 122: «ces définitions23 qui embrassent tout ce qu’on comprenait alors sous le nom de grammaire, excluent la critique et l’interprétation des poetes, que l’antiquité avait toujours 18 Gramatica est scientia gnara recte scribendi et recte loquendi...Huius...artis officium est litteras congrue in sillabas, sillabas in dictiones, dictiones in orationes ordinare et easdem competenter pronunciare ad evitationem soloecismi et barbarismi. 19 martianus capella, De Nupt. Philol. et Merc. iii; isidorus, Orig. i, 5. 20 G 85 [1] Hec gramma -e grece, latine dicitur linea, unde greci dicunt hoc gramaton, scilicet littera, et hoc grama -atis, pro eodem, et ideo dicitur a linea, quia lineatim fiunt littere, id est quibusdam lineis et protractionibus. [2] Gramaton vertitur in latinum et dicitur hoc gramatum -ti, id est littera, unde Theodolus (ecl. 133) ‘Grecorum primus vestigat gramata Cadmus’; [3] et hinc hic gramatus, qui sumit initium legendi vel qui per paginas legere potest, et hec gramatica -ce, quasi litteralis scientia, non a prima parte sui, quia primo tractet de litteris, sed per effectum, quia efficit litteratum. [4] Unde et sic describitur: gramatica est scientia recte scribendi, recte pronuntiandi et recte construendi gnara; docet enim hec ars recte scribere, sine quo non est habere perfectionem ipsius artis. [5] Nec tamen ob hoc scribendi officium iniungo huius artis artifici, sed potius scribendi scientiam:20 est enim opus ut sciat figuras cognoscere, et qualiter debeant fieri, et que cui sit vel non sit preponenda vel supponenda, et omnino figuras sibi eleganter et artificiose coaptare; et hoc quidem necessarium est, sed non sufficiens, sicut nec alia duo que restant, que ad huius artis quoque perfectionem exiguntur, scilicet scire pronuntiare et recte construere, ex quibus omnibus quasi integraliter consistit. [6] Quod autem dicitur gramatica, quasi gramatorum teca, id est litterarum repositorium, ethymologia est, non compositionis ostensio. [7] Et gramaticus -a -um, pertinens ad gramaticam vel gramatica instructus, et comparatur -cior -simus, unde gramatice -cius -sime adverbium, et gramatizo -as, id est gramatice loqui. Ed. cEccHini, 2004, p. 539. 21 En realidad, en Priscianus no se encuentra una definición de forma explícita de gramática. Probablemente se le adjudicara esa definición, que como hemos visto, desde la antigüedad era habitual, por avalar más lo que se está diciendo ya que era una autoridad en el ámbito gramatical. 22 cita de tHuRot, 1869, p. 122 [Bibl. París, S.V, cod. 35, f. 3]. 23 Cf. caLVo, 2000, p. 97: «El texto de la grammatica proverbiandi de M (s. xV) comienza con la conocida definición de Gramática de Petrus Helias: Ars vel sciencia recte loquendi, recte scribendi, recteque scripta sunt pronunciandi», que está tomada del

La GRamática Latina

29

attribuées à cette science, et qui, dans la practique, étaient encore, au moyen âge, du domaine des grammairiens».

Hemos rastreado numerosos manuscritos fechados entre los siglos xiV-xV cuyos incipit contienen definiciones del término gramática. Sírvanos de ejemplo:24 -

incipit summa magistri johanis apigna: Sciencia est nobilis possessio.25 anon. inc.Queritur utrum gramatica sit scientia.26 anon. inc. Grammatica quid est. Ars docens congrue loqui.27 anon. inc. Quoniam tractatus id est de quo intenditur, sciendum est de grammatica et suis regulis.28 anon. inc. Nota quod grammatica est scientia recte loquendi.29 anon. inc. Nota quod gramatica est scientia recte loquendi recteque scribendi.30 magistri johannis de Soncino. inc. Grammatica est scientia principaliter inventa ad exprimendum conceptum.31 anon. inc: Quid est grammatica? Grammatica est ars recte scribendi.32 Guarinus Veronensis. inc. Nota, grammatica est scientia recte loquendi recteque scribendi,origo et fundamentum omnium liberalium artium. Nota quod partes grammaticae sunt quatuor scilicet littera sive orthografia, sillaba sive prosodia, dictio sive ethimologia, oratio sive diasintastica.33 Steph. de Flischis. inc. Grammatica est scientia congrue loquendi congrueque scribendi et instrumentum atque adiumentum omnium aliarum litterarum scientiarum.34

libro tercero del De Nuptiis Philologiae et Mercurii de capella y de las Etymologiae de isidorus. En esta definición ya ha quedado excluido el concepto antiguo de «arte de interpretar los poetas». Las palabras adicionales: «et est origo et fundamentum omnium aliarum scientiarum», basadas en isidorus y cassiodorus, acompañan en muchas gramáticas a la definición de Petrus Helias desde el siglo xiii, cuando el Ars Grammatica consigue desplazar del primer puesto del Curriculum a la Lógica». 24 Cf. BuRSiLL-HaLL, 1981; kRiStELLER, 1989; SáEz, 2002. 25 Verona; Biblioteca Capitolare: cod.ccxLVii (218). mbr. xiV (ff. 3-33). 26 Sevilla; Biblioteca Capitular y Colombina: cod.5-3-37. cart. misc. xV (ff. 101-119v). 27 new york; Hispanic Society of America: cod.B 1437. cart. misc. xV (ff. 47v-64). 28 Firenze; Biblioteca Riccardina: cod.Ricc. 150 (L iV 23). cart. misc. xV (f. 26v). 29 montecassino; Biblioteca della Badia: cod.794.misc. xV. 30 Venezia; Museo Civico Correr; Fondo Cicogna: cod.59 (3144). mbr. xV. 31 napoli; Biblioteca Nazionale; Fondo Principale: cod. V c 3. cart. misc. xV (ff. 110-150). 32 aberystwyth, Nationat Library of Wales: cod. Peniarth 356. c. xV (ff. 143-147). 33 milan; Biblioteca Ambrosiana: cod. i, 85 sup. xV (ff. 83-89v). 34 milan; Biblioteca Ambrosiana: cod. n 3 sup. mbr. xV (ff. 1-125v).

30

La ortografía latina en la Baja Edad Media

Entre estas definiciones destaca la del magister johannes de Soncino: Grammatica est scientia principaliter inventa ad exprimendum conceptum, porque es la única que reviste ciertas diferencias respecto a las demás, no solo dentro de estos siglos xiV-xV, sino también de épocas anteriores.

Es digna de mención también la matización que añade Guarinus Veronensis: origo et fundamentum omnium liberalium artium, que encontramos en la definición de gramática basada en Petrus Helias contenida en la Grammatica Proverbiandi M (siglo xV),35 sin citar fuente e introduciéndola a través de la expresión secundum quosdam, concepto que con anterioridad, entre otros,36 había incluido isidorus en su definición, como acabamos de ver. ya en el siglo xVi se distingue una obra que por su estructura y contenido parece estar más cerca de la época medieval. Se trata de la Suma y erudicion de gramatica de Francisco thamara, escrita en verso para favorecer la memorización, y en la que resaltamos la siguiente definición de gramática que se aparta de la tradicional controversia sostenida entre la gramática especulativa medieval y la humanista acerca de si la gramática es un arte o una ciencia, ya que utiliza ambos términos arte y sciencia para designarla (cf. Ruíz-Funes, 1994, pp. 553-554): Grammatica es sciencia de siete primera arte de artes la mas singular la qual tiene intento de enseñar a hablar muy congruamente y en buena manera tambien nos enseña a entender do quiera la lengua Latina con mucha razon las letras saber y la pronunciacion que aun esta no tiene la parte postrera.

35 Gramatica, secundum Petrum Helie in maiori, discribitur sic: gramatica est ars uel scientia recte loquendi, recte scribendi, recte que scripta sunt pronunciandi. et secundum quosdam additur aliquando: et est origo et fundamentum omnium aliarum arcium liberalium siue scienciarum. Cf. caLVo, 2000, p. 97. 36 Cf. cassiod. Instit, ii 4.

La GRamática Latina

1.2. Historia de la gramática medieval

31

Los ejemplos analizados nos muestran, como también anota Gutiérrez Galindo, 1993, p. 29, que la gramática se concibe como una disciplina con un doble fin claramente práctico: enseña tanto a hablar como a escribir. Fruto de ello van a ser un doble tipo de obras escolares, por una parte, los comentarios37 acerca de determinados autores (los llamados auctores), y por otra, los manuales en los que aparecen sistematizadas las reglas de la gramática (artes). Ejemplos de estas últimas los tenemos en donatus (ca. 350), con sus Ars minor y maior,38 que se utilizaron como fuente y fueron citadas en otras obras de tipo gramatical a lo largo de la Edad media,39 si bien, son más considerables las alusiones a Priscianus (ca. 500)40 y a sus Instituciones gramaticales,41 la obra gramatical más completa de la antigüedad y guía imprescindible de las generaciones venideras, hasta el momento en que no solo empezó a disminuir su función y uso, sino que también llegó a ser, en algunos casos, denostado ya que las innovaciones introducidas por donatus en sus dos Artes, pero sobre todo en la Ars minor, parecen presagiar lo que al cabo de poco tiempo codoñER, 1994, pp. 170-171: Para el grammaticus de época clásica el texto comentado es parte de su mundo, le pertenece. El gramático medieval, por contra, presenta al estudiante, al lector, un texto artificial, en la medida en que ha sido modificado con el fin de darle vigencia. […] Existe el comentario escolar, más anclado a la rutina medieval y una gama múltiple de comentarios destinados probablemente al maestro, al estudioso ajeno a la enseñanza, etc. caLVo, 1999, p. 41: eran una forma muy común de hacer llegar el texto de un autor antiguo. comentarios a donatus y Priscianus hay desde la antigüedad pero solo los elaborados a partir del siglo xii adquirieron relevancia en la enseñanza del latín durante la Baja Edad media; Law, 2003, p. 81: surgen por la necesidad de mejorar la exposición de algunos puntos o para cubrir lagunas. 38 El primero de los tres libros en que divide su obra consta de seis partes: vox, littera, syllaba, pedes, tonus y positura (donati artes grammaticae en ed. kEiL 18551880, iV). 39 Cf. cLoSa FaRRéS 1976. «notas sobre la difusión medieval hispana del Arte Menor de donato», Anuario de Filología. 2, 37-68. 40 originario de mauritania, profesor de latín en constantinopla [cf. Biville, 1999, p. 542]. 41 Ed. kEiL, 1855-1880, ii-iii. nosotros hemos estudiado la parte que tiene relación con la ortografía, no ya solo por las numerosas citas que nos encontramos en general en los manuscritos que hemos estudiado sino que uno de ellos de manera específica («Egutionis de orthographia» C) contiene un resumen de la misma como lo recoge el propio explicit: liber orthografie tracte de Prisciano. 37

32

La ortografía latina en la Baja Edad Media

será una realidad, esto es, que cada vez el aprendizaje del latín requerirá más dedicación, como bien observa Gutiérrez Galindo, 1993, p. 34, y todo ello en detrimento de la labor de exégesis y comentario de los autores clásicos, autores de los que bebía de manera ampulosa Priscianus para ejemplificar sus textos gramaticales.

con esta doble finalidad a la vista, apunta Pérez Rodríguez, 1990, p. 22, plasmada en los dos tipos de obras escolares (comentarios de auctores y artes) la gramática medieval envuelve un amplio abanico de actividades que se convierten en fieles espejos de la actividad pedagógica del medievo, de sus métodos y contenidos. En concreto, los podemos encontrar constituyendo un compendio de todas esas diferentes cuestiones o especializados en una o en parte de alguna de ellas, agrupadas normalmente bajo las siguientes denominaciones: ortografía, prosodia (además de la cantidad silábica incluye el estudio de la métrica y de la acentuación),42 etimología (estudio de las ocho partes de la oración) y la sintaxis43 (comprende el estudio de las figuras).

a finales del siglo V, Boethius había empleado el término Quadruvium, más tarde Quadrivium, para englobar a la aritmética, geometría, música y astronomía. y a partir del siglo ix se empieza a utilizar el término Trivium para referirse a las otras tres Artes liberales: gramática, retórica y dialéctica. Las Siete artes que configurarán la educación en la Edad media.

Sin embargo, de forma generalizada, el mayor interés se fija en las tres artes que componen el Trivium. y de ellas será la gramática la única que recibirá desde un principio un tratamiento extenso y

42 En la miscelánea del ms. de la Biblioteca colombina (C), junto a temas ortográficos, aparecen apartados relativos a los acentos e incluso algunos aspectos de puntuación, como si todo ello formara parte de un mismo círculo encaminado a la corrección en la escritura. de hecho suelen aparecer incluidos de manera inmediata en las gramáticas los capítulos relativos a la ortografía, prosodia y en algunos casos la etimología. Cf. cuadRa, 2010, «El tratamiento de los signos de puntuación...», pp. 194-196. 43 a esta parte se la denomina ahora diasintastica. Hasta el siglo xii no se le presta atención, salvo en lo que se refiere a las figuras. Se verá potenciada por los modistas. Se trata de una terminología de la Baja Edad media. antes se hablaba de littera, sillaba, oratio...

La GRamática Latina

33

adecuado, ya que forma parte esencial del currículum escolar y es la que se cultiva sin interrupciones durante todo este tiempo, porque también debe ser estudiada por todos los clerici,44 muchos de los cuales, desde los siglos inmediatamente posteriores a la caída del imperio romano, pasando por isidorus Hispalensis, alcuinus y otros anglosajones, o por los ‘humanistas’ del siglo xii hasta llegar al final del medievo, le dedicarán una parte importante de su obra.45

En la gramática del Renacimiento carolingio46 (Viii-x), cuyas principales figuras fueron alcuinus de york (735-804) y su maestro Beda (673-735) el objetivo principal era enseñar a hablar y escribir correctamente latín, por lo que un campo importante de la actividad gramatical es la ortografía. Esta época fue preludio de la intensa actividad cultural que empezó a surgir a mediados del siglo xi y continuará en los siglos venideros.

La historia de la gramática en la Edad media, como apunta thurot, 1869, pp. 59 y 89, está dividida en dos períodos bien distintos. Los gramáticos de los siglos ix-xi tienen una terminología, un método, unas doctrinas distintas a las de los cuatro siglos siguientes. al final del siglo xi y al comienzo del xii los espíritus se despiertan de la torpeza y del entumecimiento en el que estaban sumidos.47 La actividad se vuelve hacia la dialéctica y la argumentación que toman desde entonces una gran importancia, en primer lugar en la teología, y después en todas las demás ramas del saber. Ejemplo de gramática

44 En un gramático de finales del siglo xiV, Henri de crissey se lee lo siguiente: Latinorum populorum quidam laici dicuntur, et quidam clerici…Laici vero dicuntur habere ydiomata vocum impositarum ad placitum, que ydiomata docentur pueri a matribus et a parentibus; et ita ydiomata multiplicia sunt apud Latinos, quia aliud est apud Gallos, aliud apud Germanos, aliud apud Lombardos seu Ytalicos. Clerici vero Latinis dicuntur habere ydioma idem apud omnes eos, et istud docentur pueri in scolis a gramaticis (cf. tHuRot 1869, p. 131). 45 Cf. PéREz RodRíGuEz, 1990, p. 19; GutiéRREz GaLindo, 1993, p. 18; ScaGLionE, 1990, p. 344. 46 Para profundizar en temas gramaticales relacionados con los textos de esta época, cf. L. munzi, «testi grammaticali e renovatio studiorum carolingia», 2000, pp. 351-389. 47 Para conocer la situación específica de la gramática en España, cf. cLoSa FaRRéS, 1976. Habla también (p. 48) de la oscuridad en la que se entró tras la época visigótica hasta que en el siglo xi surgieran nombres como Sigifredo y en el xii, Renaldo de Barcelona.

34

La ortografía latina en la Baja Edad Media

en la que se utiliza esta técnica de las instantiae48 es la ‘Summa Huguicionis in gramatica’,49 probablemente de Hugutio Pisanus.50 de este método argumentativo se sirven también la glosa ‘Promisimus’, la Summa de Robertus de París y la Absoluta de Petrus Hispanus, todas ellas gramáticas del siglo xii.51

Entre las causas más importantes que contribuyeron a todo ello se encuentra la creciente importancia y desarrollo que van adquiriendo las escuelas catedralicias, germen de las futuras universidades. La vida cultural más creativa empezó paulatinamente a encontrarse en manos del clero secular.52

Las fuentes utilizadas en el plano doctrinal corresponden a momentos que han podido ser identificados además en la Historia de las ideas lingüísticas medievales, a) un período pre-universitario donde la influencia de johannes de Garlandia53 ha sido determi-

48 La instantia es el argumento que refuta un contraargumento y que tiene su misma forma. además aparentemente es válido y demuestra la validez de un esquema, pero su conclusión es tal que no puede aceptarse por sí misma, o que se siga de las premisas. Cf. PéREz RodRíGuEz, 1998, p. 483. 49 así aparece el título en el (f. 1r) del manuscrito contenido en el cLm 18.908 (códice latino monacensis). 50 obra que se atribuye a Hugutio Pisanus, mismo autor de las Derivationes y de dubijs accentibus. Para lo relacionado con la Summa de Hugutio cf. PéREz RodRíGuEz, 1998, pp. 479-489. 51 desde el siglo xii ya hay indicios de que el movimiento hacia la explicación de la gramática latina en lengua vernácula ha comenzado, aunque el proceso no se consume hasta varios siglos infra y fuera del ámbito que denominamos medieval. cf. Hunt, 1991, p. 19; caLVo, 2000, p. 51. El fragmento de gramática latinobergamasca que editó Sabbadini se dató en los últimos años del siglo xiV o primeros del xV. Este escritor destaca el importante papel que desempeñaron estos textos en la época y dice textualmente: «E’ un fatto che nei secoli di mezzo il latino era poco capito dalla maggioranza, donde la neccesità di sostituirvi i volgari, quando questi si sollevarono a dignità letteraria. Ed ecco sorgere nei secoli xiii e xiV una ricca e svariata produzione di volgarizzamenti e rifacimenti; […] ecco presentarsi il nostro anonimo Bergamasco, che allo scopo di agevolare l’apprendimento della grammatica latina, la traduce letteralmente nel volgare del suo paese». cf. SaBBadini, 1904, p. 284. 52 Cf. PaRé, BRunEt, tREmBLay, 1933, p. 23. 53 johannes de Garlandia o johannes anglicus, fue un profesor universitario, poeta y gramático del siglo xiii, que tuvo una gran influencia en la Europa de la Baja Edad media gracias a sus escritos lexicográficos y didácticos. Es autor también de una trilogía gramatical y de un Ars lectoria Ecclesie (1234). nació en inglaterra, quizá alrededor de 1195, estudió en oxford y se trasladó más tarde a la universidad de París en 1220 como maestro. desde 1229 hasta 1232 johannes enseñó en la escuela superior de toulouse, regresando infra a París. murió probablemente después de 1272.

La GRamática Latina

35

nante, b) un período que se corresponde con los inicios de la universidad hasta los años 1260, marcado por la enseñanza de Robert kilwardby, Roger Bacon, nicolás de París, o incluso la glosa Admirantes sobre el Doctrinale de alexander de Villa dei, c) un tercer período, el de la generación de los maestros modistas,54 que pasan a concebir la gramática como ciencia del lenguaje, con lo que su finalidad práctica desaparece y se transforma en una reflexión teórica sobre la lengua misma.55

Hay que esperar al nacimiento de la universidad para advertir un cambio de carácter sustancial en la concepción de la enseñanza y de la gramática latina en sí.56 Esta transformación, matiza también calvo, 2000, p. 21, camina de la mano de esos otros cambios de tipo social, cultural y político que se generalizan a partir del siglo xii, y que permiten distinguir a los estudiosos dos períodos diferentes: la alta Edad media y la Baja Edad media. «L’enseignement universitaire du xiiie siècle se fonde sur le commentaire et la ‘dispute’. La Sophistria de Robertus anglicus (12601270) est un témoin exceptionnel de cette pratique de l’enseignement des arts par ‘mode de sophisme’, surtout développé pour la logique et la grammaire».57 Esta nueva mentalidad que permitirá abrir las puertas del acervo cultural58 para buscar su difusión y aspirar al universalismo a través de la diversidad de ideas y fines de las personas que integran los

54 El cambio de método de enseñanza conllevaba otro de importancia capital. Por influencia de la lógica y la dialéctica la gramática se fue transformando en una ciencia especulativa. En la universidad de París, cuna y centro de la vida escolástica del siglo xiii, (como veremos infra) se fue forjando poco a poco la teoría especulativa o modista, cuyo rasgo más característico es la concepción de la grammatica, no como ars (saber prescriptivo dependiente del uso que hacen del latín los autores literarios) sino como scientia (saber objetivo, universal, sujeto a leyes inducibles y deducibles. cf. RoSiER, 1983; GaRin, 1987, p. 28; caLVo, 2000, p. 32. 55 Cf. PéREz RodRíGuEz, 1990, p. 22; GRondEux, 2000, p. iV. 56 Respecto a la tradición de la gramática universitaria medieval, cf. RoSiERcatacH, 2000, pp. 449-499. 57 GRondEux, RoSiER-catacH, 2006, p. 412. 58 RojaS, 2004, p. 133: «uno de los caracteres fundamentales de la cultura universitaria medieval, esto es, la cultura erudita, es el lugar privilegiado que ocupa la lengua latina».

36

La ortografía latina en la Baja Edad Media

nuevos centros superiores de educación, va a resultar factor decisivo en el devenir cultural de occidente. En cuanto a la evolución de los centros y formas de enseñanza,59 que siguen en España la misma línea que en el resto de Europa, tras un oscuro siglo x, en la Baja Edad media surgen, como hemos dicho, escuelas catedralicias en gran parte de sus diócesis.

todas las escuelas hispanas del siglo xii y casi todas las del xiii son escuelas elementales en las que se enseñaba a los clérigos a leer, escribir la lengua latina y como mucho, gramática y retórica, enseñanzas orientadas a lograr cantores, lectores, notarios60 o predicadores. Por ello, para recibir conocimientos superiores debían acudir a centros franceses o italianos.61 y es a finales del siglo xiii, en 1282, cuando España hace acto de presencia en la vida italiana con Pedro iii, de la casa de aragón. a partir de este momento la llegada de españoles a la península del adriático se realiza de forma casi ininterumpida.62

La universidad de París, que floreció en torno al 1200, fue una de las pioneras y de las más activas y llegó a convertirse en la capital intelectual de Europa ya que, como dice thurot, 1869, p. 93: «les

59 Las escuelas de artes fueron surgiendo desde el siglo xii favorecidas por el cambio de mentalidad y con el paso de la cultura feudal a la burguesa que marcó el inicio de la Baja Edad media. muchas de estas escuelas se transformaron en universidades cuando la Santa Sede les concedió el privilegio de licentia docendi. Las especializaciones de los estudios trajeron como consecuencia un incremento del nivel académico, por lo que se acentuó la diferencia entre la escuela de artes universitaria y la simple escuela urbana de gramática, dependiente del cabildo o del municipio. Por eso estas últimas quedaron relegadas para la enseñanza primaria y secundaria. cf. PéREz RodRíGuEz, 1990, pp. 9 ss.; caLVo, 1999, p. 40. 60 El tratado de ortografía de Parisius de altedo (E), fue escrito con especial atención al gremio de los notarios, como aparece plasmado en el comienzo de su obra: BCS (E): f. 107r: Parisii de althedo ortographia]. inc.: [P]recordiali compatri suo Balbo notario Parisius de althedo salutem et desiderii sui partem. Rogatus quod in ortographya regulas aliquas compillarem… Cf. infra [p. 283]. Sorb. 1569. f. 1: Incipit orthographia magistri Parisius de Altedo. Tractatus orthographie compositus a Magistro Parisius de Altedo comitatus Bononie. Baldo notario presens opusculum destinatur. Precordiali suo compatri Baldo notario Parisius de Altedo salutem et desiderii sui partem... 61 FauLHaBER, 1972, p. 27; PéREz RodRíGuEz, 1990, p. 12. 62 EtxEBaRRía, 1994, p. 229.

La GRamática Latina

37

grandes autorités grammaticales depuis le xii siècle sont des hommes du nord qui ont vraisemblablement enseigné ou étudié à Paris […] L’unité religieuse de l’Europe étendit leurs doctrines à tous les autres pays». Es cierto que con la llegada de la doctrina de aristóteles a Francia, París se convierte en el centro europeo de la lingüística que atrae a los lingüistas de toda Europa, pero lo que se olvida en este contexto, como subraya niederehe, 1997, p. 93, es que había sido España el país que había preparado el camino a los franceses, transmitiendo la cultura árabe al occidente, y con ella la obra completa de aristóteles, desconocida hasta ese momento en su mayor parte. al igual que Francia en el siglo xiii, España en el siglo xii había ejercido un gran atractivo sobre los eruditos de otros países. de entre los árabes, judíos y cristianos residentes en toledo, un ‘italiano’, el lombardo Gerardo de cremona (1114-1187), destacaba por sus numerosas traducciones filosóficas y científicas del árabe.63

En este ambiente intelectual se ponen los cimientos de la universidad europea del siglo xiii. En España, domingo Gundisalvo64 (ca. 1110 - ca. 1181/1190) propone una sistematización de los saberes en el tratado De divisione philosophiae, que será la fuente de todos los tratados ulteriores análogos elaborados en Francia. En otro tratado suyo, el De scientiis, declara desde el principio: «Omnium scientiarum prima est scientia lingue naturaliter» (ed. alonso, 1954, p. 59).

un siglo más tarde, Francia iba desarrollando esa idea y Petrus Hispanus (siglo xii) la traducía en la frase «Dialectica est ars artium et scientia scientiarum ab omnium methodorum principia viam habens […]» (ed. Bocheoski, 1947, 1.1). Según palabras de zamora, 1994, pp. 630-631, el primer manual para trobadores, que es también la primera obra en que se discuten algunos aspectos de la gramática de una lengua romance, el provenzal, es la que generalmente se conoce como las Razos de trobar de hacia 1200. Las primeras de las artes provenzales Cf. Lexikon des Mittelalters, 1977, i, pp. 942 ss. Cf. maGaLLón, 2011, p. 184; maGaLLón, 2014, p. 163. En ambos trabajos la autora estudia en profundidad la situación de la gramática en España durante los siglos xii y xiii, con atención especial a juan Gil de zamora. Cf. más adelante el apartado: «La situación de la ortografía en España». 63 64

La ortografía latina en la Baja Edad Media

38

que se escribieron en Provenza, y también las primeras en las que se estudia la ortografía y el alfabeto del provenzal, se las encargaron a Guillermo molinier por el consistorio que dirigía los juegos florales tolosanos. La más interesante de estas artes provenzales, y una de las menos estudiadas, son las Reglas de trobar (1290) del monje benedictino catalán jofre de Foixa. obra que aunque no cabe dentro de la escuela de los modistas,65 contemporáneos de Foixa, está dentro de la tradición de estudios lingüísticos de base racionalista que parte de la gramática especulativa.66

otra universidad importante fue la de Bolonia, fundada en 1158. En dicho centro floreció sobre todo el estudio del derecho relacionado estrechamente con la retórica.67 Esta actividad también trajo consigo el nacimiento de la Ars dictaminis: ‘ciencia sobre la redacción de documentos oficiales’; de cuya enseñanza se encargaban los gramáticos.68 de ahí que a partir del siglo xii surjan gramáticas que contienen los preceptos para la correcta redacción de dichos escritos.

Existen unos versos de Vinsauf69 (vv. 1008-1011) que recogen las actividades en las que destacaban los principales centros culturales de la época:70 In morbis sana medici virtute Salernum Aegros. In causis Bononia legibus armat Nudos. Parisius dispensat in artibus illos Panes, unde cibat robustos.

no toda la gramática del siglo xiii es especulativa. Baste fijarnos en el artículo de Law (1986, pp. 125-145), en el que puntualiza que la Gramática especulativa constituyó solo una ínfima parte de la Gramática de esta época. 66 Para todo lo relacionado con la gramática especulativa y los modistas, cf. RoSiER, i, 1983. La grammaire specutative des Modistes, Lille. 67 Cf. PaRé, BRunEt, tREmBLay, 1933, p. 29. 68 PERciVaL, 1975, p. 233: «the peculiarity of this southern tradition was that it was oriented towards rhetoric rather than dialectic, rhetoric in this instance being not the art of forensic eloquence but the techniques of written composition, or the ars dictandi, as it was called in those days». 69 Poetria Noua (1208-1213), ed. FaRaL, Les arts poétiques du xIIe et du xIIIe siècle, Paris, 1923. 70 también en un discurso de Helinando a los estudiantes de toulouse en 1229 encontramos lo siguiente: «Ecce quaerunt clerici Parisii artes liberales, Bononiae codices […]». Cf. noRdEn, Die antike Kunstprosa, ii, p. 727. 65

La GRamática Latina

39

no obstante, en las universidades medievales nunca desapareció el uso de obras de carácter primordialmente didáctico, como las de Priscianus, alexander de Villadei o Ebrardus Bethuniensis, obras que supondrían, como señala Pérez Rodríguez, 1990, p. 24, el escalón intermedio entre el elementalismo de la escuela más primaria y las complicaciones dialécticas de los modistas. Lo que variaba con respecto a los estudios anteriores eran las explicaciones que el maestro hacía de tales obras, mucho más profundas y completas que antes, en donde se pretendería algo más que la simple memorización del mayor número de reglas posible.71 así pues, el estudio de una gramática pedagógica o normativa no desapareció nunca a lo largo de toda la Edad media, ni siquiera dentro de las universidades.

En medio de estos nuevos condicionamientos socioculturales la gramática no retrocede sino que se beneficiará de los nuevos planteamientos de otros saberes como la dialéctica.72 Ejemplo de las innovaciones que iban a sufrir las gramáticas en esta época que, sin abandonar completamente los viejos tratados de donatus y Priscianus, empiezan a hacer esfuerzos por acomodar los métodos y contenidos a las necesidades actuales, como la utilización del verso,73 es el Doctrinale de alexander de Villa-dei, gramática de la que thurot, 1869, p. 93 dice: «on vit, au xiV siècle, ce qui n’est plus revu depuis le moyen âge, la même grammaire apprise par les écoliers de l’Europe entière».

71 Ejemplo de ello es la diferencia que existe entre tratados como el de Parisius de altedo (E), el «De orthographia, Anónimo I» y «Egutionis de orthographia» (C) y las meras acumulaciones del «Iohannis Lune ortographia» (C). como veremos en los respectivos apartados de la 2.ª parte de este trabajo y también entre el poema Versus ortographye (E) y los otros poemas ecce quod...uocales. Cf. cuadRa, 2010 «Versus ortographye: un poema anónimo...», pp. 596 ss. 72 niEdEREHE, 1997, p. 94: La autoridad mayor del siglo xiii en este campo es Petrus Hispanus, autor de las Summulae logicales, un compendio lógico de los saberes basado en ambos Analíticos de aristóteles. Este manual propaga la dialéctica como criba a que hay que someter todas las ciencias. alfonso x no solo cita a Petrus Hispanus, sino que comenta detalladamente el comienzo de sus Summulae logicales, o, en sus propias palabras, el «departimiento que faze i maestre Pedro el espannol en el comienço de los tratados nueuos de la logica» (General Estoria iV, f. 193b; cf. niEdEREHE, 1975, p. 156). 73 Cf. cuadRa, 2009, p. 137. Era una de las fórmulas que los maestros de época medieval utilizaban para hacer llegar a sus alumnos el contenido de la gramática, junto con el comentario o la gramática erotemática, que son textos gramaticales en los que se desarrolla la exposición por medio de preguntas y respuestas (cf. caLVo, 1999, p. 40).

La ortografía latina en la Baja Edad Media

40

a estos manuales específicamente gramaticales hay que añadir los léxicos, que surgen como herramientas con el fin de facilitar la comprensión de los textos y también su creación.74 En su aspecto externo estos manuales también se ajustan al objetivo para el que fueron escritos, con formas adecuadas para permitir una asimilación más sencilla y rápida de sus enseñanzas.

Estos aspectos reseñados los subraya Percival, 1975, p. 233 cuando afirma: «Linguistic theory had its origins in a tradition of lexicographic and grammatical writing emerged in northern italy and Provence75 in about the eleventh century and developed to some degree independenthy of the familiar northern tradition represented by the modistic treatises and the verses grammars (the Doctrinale and the Graecismus)». En efecto, en el siglo xii se profundiza y mejora el método de elaboración de estos léxicos, ofreciéndose en ellos un mayor número de datos y con una sistematización más apropiada de lo que venía haciéndose hasta ahora. Las dos muestras más representativas son la Parnomia instar vocabularii76 del monje inglés osberno de Gloucester, y el Liber derivationum de Hugutio Pisanus.77

En torno a estos léxicos podemos reseñar que en la Baja Edad media78 surgen un grupo de trabajos lexicográficos de gran difusión, todos ellos italianos, al igual que son italianos los autores de los manuscritos que hemos estudiado, y enlazados en una misma línea de tradición y con conciencia de continuidad, como el Elementarium de Papias (1053), las Derivationes de Hugutio Pisanus (siglo xii) y el Catholicon de johannes Balbus (1286). no se trata ya de meros glosarios sino de obras más ambiciosas que constituyen verdaderas compilaciones de los conocimientos gramaticales y lexicográficos de su tiempo. Su importancia la avalan las numerosas alusiones a ellos que aparecen en los manuscritos objeto de nuestro estudio, de manera directa o tácita, especialmente de las Derivationes, y no solo por su 74 75 76 77 78

BonaVEntuRE, 1961, pp. 1-20. ya habló de ello Hunt, 1950, pp. 174-178. Editado por a. maii en el siglo xix bajo el título Thesaurus novus latinitatis. GutiéRREz GaLindo, 1993, p. 52; ed. cEccHini, 2004. PERciVaL, 1975, p. 233; díaz y díaz, 1994, p. 391.

La GRamática Latina

41

aportación léxica, sino también ortográfica.79 todo ello nos lleva a constatar que esta obra de Hugutio en el siglo xiii, cuando triunfaba el verso dentro de la gramática, obtenía el favor de los estudiosos de toda Europa sustituyendo al Elementarium.80 E incluso era reconocido su autor junto con otros escritores reputados en el campo gramatical, como lo muestran estos versos del siglo xiV:81 Grammatica era prima in questo pianto E con lei Prisciano ed Vgoccione, Papia, Grecismo e dottrinale; dicendo: car figluol, tu amasti tanto La mia scienza fin picciol garzone ch'io non trovai a te alcuno eguale etc.

2. diViSión dE La GRamática

López de ayala, 1994, pp. 5-6 dice: «La gramática comprende en su parte doctrinal cuatro consideraciones: a la primera los griegos llaman ortografía, que, en palabras de Quintilianus en de institutione oratoria, queda definida de la siguiente manera: quod Graeci ορθογραφίαν uocant, nos recte scribendi scientiam nominemus;82 la segunda los griegos la llaman prosodia; y las otras dos partes son la etimología y la sintaxis». La antigüedad no había legado a la Edad media una división satisfactoria de la gramática. La que se encontraba en isidorus, que reconocía treinta partes en la gramática, no podía ser de una gran utilidad.83

79 En la segunda parte de este trabajo observaremos lo apuntado aquí. Remitimos también a cuadRa, 2012, pp. 169 ss., donde abordamos este aspecto de manera pormenorizada. 80 PéREz RodRíGuEz, 1990, p. 59; GRondEux, 2000, pp. 278-279. 81 «Sic in Antonii Beccariensis, medici Ferrariensis, carmine circa annum 1343 confecto de obitu qui perhibebatur Petrarchae inter artes lugentes prima grammatica prodit eiusque comitum ordinem ducit Priscianus», kEiL, 1855-1880, praefatio ii, p. xxxi (le rime di F. Petrarcha ed. L. carrerius Patavii 1837 ii 691). 82 Quint. Inst.,1.7.1. 83 [4] Divisiones autem grammaticae artis a quibusdam triginta dinumerantur, id est, partes orationis octo: vox articulata, littera, syllaba, pedes, accentus, positurae, notae, orthographia, analogia, etymologia, glossae, differentiae, barbarismi, soloecismi, vitia, metaplasmi, schemata, tropi, prosa, metra, fabulae, historiae. Orig. i 5, 4.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

42

El estudio de Priscianus sugerirá sin duda la modificación que encontramos en Hugo de Santo Victore (siglo xii) en su obra Didascalicon: no cuenta más que de veintidos partes, de las que las cuatro primeras son: Grammatica dividitur in litteram, syllabam, dictionem et orationem. vel aliter grammatica dividitur in litteras, id est, id quod scribitur, et voces, id est, id quod pronuntiatur […]84

Este es precisamente el orden en el que Priscianus ha tratado la gramática como se puede entresacar de su obra Inst. Gramm. Libro i (De voce, De littera) Libro ii (De syllaba, De dictione) Libro ii ss. (De oratione). también la Summa de Petrus Helias85 ha adoptado esta división: Partes huius artis sunt quatuor: quarum nomina quoniam non habemus, dicatur prima pars scientia de litteris, secunda, de sillabis, tertia, de dictionibus, quarta, de oratione.

El desarrollo de la definición de Petrus Helias, según calvo, 2000, p. 97, va a servir al autor de la Grammatica Proverbiandi M (siglo xV) para introducir su teoría sobre la definición de la gramática. Según él, en ‘recte loquendi, recte scribendi, recte pronunciandi’ se hallan implícitas las cuatro partes tradicionales que ya observó Priscianus, littera, syllaba, dictio y oratio.

aunque Petrus Helias no lo dice expresamente, la división anterior procede de Hugo de Santo Victore, que a su vez la deduce de Priscianus.86 al principio del siglo xiii nos encontramos en el Graecismus (Vii 62):87 Ortho. proso. diasyn. species tres grammaticae sunt.88

La división de la gramática que prevalece al final de la Edad media es la que distingue cuatro partes: orthographia, ethymologia, prosodia y diasintastica (Cathol. f. 1r). 84 85 86 87 88

Didascalicon ii xxix, versio electronica angus Graham, 2001. Ed. REiLLy, 1993. Cf. tHuRot, 1869, pp. 131-132; caLVo, 2000, p. 98. Ed. wRoBEL, 1887, p. 26. tHuRot, 1869, p. 132 recoge: ortho. proso. dyasin. species tres gramatice sunt (ch. ix).

La GRamática Latina

43

Pero una glosa al Anticlaudianus89 marca las siguientes divisiones: Materies gramatice sunt ista quatuor: littera, sillaba, dictio, oratio; et ista eadem sunt eius principales partes. Vel aliter. Partes gramatice sunt due: orthographia, ubi docet recte scribere et recte loqui, diasentistica, ubi agit de natura dictionum et constructionum.90

Lo que nos lleva a considerar que la ortografía es uno de los dos grandes bloques en los que queda dividida la gramática. división que ya vemos en Priscianus, que ha prevalecido en el siglo xiii y que subsistirá hasta el Renacimiento, incluso hasta el siglo xVi.91 Esta división se empleaba en paralelo con otra que tiene su origen en la obra de donatus.92 89 HaSkinS, 1972, p. 141: «nel medioevo, un’età in cui era facile che l’armonia classica andasse perduta nel didatticismo e nell’allegoria dei poemi piú lunghi, che cominciano a comparire già nell’ultima parte del nostro secolo (xii). di queste opere, la piú celebre fu l’Anticlaudianus del dottore universale, alano di Lilla. 90 tHuRot, 1869, p. 132: París, Biblioteca imperial. cod. 8083, f. 19v; PéREz RodRíGuEz, 1990, p. 97. 91 tHuRot, 1869, p. 132; PéREz RodRíGuEz, 1990, p. 97. 92 Recogemos aquí fragmentos de la obra de estos dos gramáticos, Paris BnF cod. lat. 15133, f. 1v. Cf. tHuRot, pp. 132-133; GRondEux, 2000, p. 201. El primero remite a la división de Priscianus: Secundum…Priscianum dividitur gramatica in quatuor partes, scilicet orthographiam. ethimologiam, prosodiam. et diasintasticam; et hec divisio sumitur a parte subiecti. Ponitur enim esse subiectum in gramatica vox litterata articulata, et hoc articulatione simplici vel composita, debito modo pronunciata. Et est orthographia de voce litterata; hic enim determinatur de littera et sillaba; et hoc traditur in prima parte maioris voluminis Prisciani. Est autem ethimologia de voce articulata articulatione simplici; est enim de dictionibus simpliciter sumptis, que articulantur per impositionem ad significandum et per consignificata eis accidentalia; et hec traditur in secunda parte maioris voluminis. De voce vera articulata articulatione composita est dyasintastica; est enim de dictione ordinabili vel ordinata, constructibili vel constructa, vel de oratione constructa. quod idem est; et hoc a Prisciano traditur in libro minoris voluminis, qui dicitur liber constructionum. De voce vero debito modo pronunciata est prosodia; est enim de certis regulis accentuum; et hoc traditur in libro, qui dicitur Prisciani, de Accentu. Este segundo remite a la división del ars grammatica de donatus: Dividitur autem gramatica a Donato in tres partes, scilicet in preceptivam, pennissivam et prohibitivam... Et ista divisio a parte passionis sumitur. Est enim passio in gramatica congruum et incongruum, et a parte congruitatis et incongruitatis sumuntur iste tres partes gramatice a Donato. Pars enim illa que est de preceptis, considerat congruum simpliciter, et hec pars traditur in maiori Donato. Pars vero de prohibitis considerat incongruum simpliciter. Pars vero qne est de permissis considerat incongruum secundum quid, congruum autem considerat similiter. Et iste due partes simul traduntur in minori Donato, qui liber dicitur Barbarismus. ms. E. ff. 107r 56-59 (42-50).

44

La ortografía latina en la Baja Edad Media

En la Suma y erudicion de gramatica de Francisco thamara (siglo xVi), Ruíz-Funes, 1994, pp. 555 señala que se mantiene la división de la gramática en cuatro partes: ortografía, etimología, sintaxis y prosodia, lo que no supone cambios respecto a las definiciones anteriores, salvo que pasa a desarrollar la parte de prosodia en último lugar, lejos de la ortografía, que sigue ocupando el primero.

la ortografía latIna 1. eStaDo De la cueStIón la gramática latina, dentro del acervo cultural de la edad media, ha sido uno de los campos menos conocidos. coincidimos con el planteamiento de Wrobel,1 editor del Graecismus (1212), cuando dice: Ad grammaticae disciplinae gradus […] necessariam esse medii aeui grammaticorum notitiam nemo negabit […] et utile fore ratus oblitteratam grammaticorum illorum instaurare memoriam.

Para el desarrollo del estudio de la gramática […] nadie negará que es necesario el conocimiento de los gramáticos de la edad media […] y que será útil recuperar el recuerdo borrado de los mismos.

Durante mucho tiempo apenas se le prestó atención salvo en aspectos generales, hasta que, desde hace algunos años, han ido apareciendo numerosos trabajos encaminados al estudio de sus distintas facetas. aun con todo, la ortografía es la parte de la gramática latina que ha ocupado y ocupa menos páginas tanto en estudios gramaticales generales como en específicos. Son más numerosos los estudios dedicados a la ortografía en épocas anteriores y posteriores a la medieval2 y, en el marco de esta última, son considerables los relativos Wrobel, I. (1987), Eberhardi Bethuniensis Graecismus. breslau, p. VII. Sírvannos de ejemplo, dentro de nuestras fronteras: JIménez, l. (1941-1942), «De orthographia latina», Palaestra Latina, pp. 66-74; JIménez, l. (1956), «la ortografía latina, su problemática y su posible restauración», Helmantica 7, pp. 2091 2

46

La ortografía latina en la Baja Edad Media

a la etapa alto medieval,3 que aumentan en número si nos vamos a los siglos xIV-xV, y se multiplican en épocas posteriores.4 es en los siglos xII y xIII donde percibimos una mayor carencia,5 que esperamos 260; JIménez, l. (1958), «Hacia una solución del problema ortográfico del latín», ACFC 1, p. 4143; JIménez, l. (1958), «De orthographia latina», Helmantica 9, pp. 233292; JIménez, l. (1958), «orthographiae latinae summa principia», VL 5, pp. 26-32; JIménez, l. (1958), Index Orthographicus, barcelona; lóPez De ayala, m. J. (1994), Introducción a la ortografía latina, madrid; núñez, l. (1994), Manual de paleografía: fundamentos e historia de la escritura latina hasta el siglo VIII, madrid; magallón, a. I. (1995), «evolución del género de orthographia hasta beda», Actas del I Congreso Nacional de Latín Medieval (1993), león, pp. 293-299; blanco, J. a. (1996), «ortografía de las inscripciones romanas de galicia»; alDama, a. m.ª (ed), De Roma al siglo xx, universidad de extremadura - uneD, vol. I, pp. 43-50; negrIllo, D. (1998), Orthographi. granada; De PaolIS, P. (2010), «Problemi di grafia e pronunzia del latino nella trattatistica ortografica tardoantica», Peter anreiter, manfred Kienpointner (eds.), Latin Linguistics Today, Innsbruck, pp. 57-74. 3 Cf. entre otros, los trabajos de PuenteS romay, J. a. (1984), Grafías en el latín altomedieval. Contribución al estudio de la grafía latina en la Península. universidad de Santiago; Pérez roDríguez, e. (1986). El latín de la cancillería de Fernando II: Estudio gráfico-fonético y morfológico basado en la documentación de los archivos de S. Isidoro y la Catedral de León, león; PuenteS romay, J. a. (1994); «acerca de la pronunciación del latín altomedieval: a propósito de una teoría reciente», Euphrosyne 22, pp. 269-281; PuenteS romay, J. a. (1996), «las formas mici y nicil en la documentación latina altomedieval y cuestiones conexas»; alDama, a. m.ª (ed.), De Roma al siglo xx, universidad de extremadura - uneD, vol. I, pp. 545-550; ÁlVarez maurIn, m. P. (1996), «acotaciones de lugar en diplomas leoneses altomedievales»; alDama, a. m.ª (ed), De Roma al siglo xx, universidad de extremadura - uneD, vol. I, pp. 473-480; DegnI, J. - PerI, a. (2000), «Per un catalogo dei codici grammaticali altomedievali»; nonno, m. - PaolIS, P. - Holtz, l. (eds.), Manuscripts and tradition of grammatical texts from Antiquity to the Renaissance, cassino, pp. 719-747; Pérez roDríguez, e. (2002), «De la primera invención de las letras: nebrija versus Isidoro», Humanismo y pervivencia del mundo clásico, III.2, alcañiz-madrid, pp. 603-617; PaolIS, P. (2003), Miscellanee grammaticali altomedievali; gaStI, f. (ed.), Grammatica e grammatici latini: teoria ed esegesi, Pavia, pp. 29-74; munzI, l. (2004), Multiplex latinitas: testi grammaticali latini dell'Alto Medioevo, nápoles; De PaolIS, P. (2010), «l’insegnamento dell’ortografia latina fra tardoantico e alto medioevo: teorie e manuali», en lucio Del corso oronzo Pecere (eds.), Libri di scuola e pratiche didattiche Dall’Antichità al Rinascimento, edizioni università di cassino, tomo I, pp. 229-291. 4 baste citar como ejemplo los trabajos presentados a distintos congresos: Nebrija V centenario. Congreso Internacional de historiografía lingüística. eScaVy, r. HDez. terréS, J.m. - rolDÁn, a. (eds.) (1994), universidad de murcia; Antonio de Nebrija: Edad Media y Renacimiento. coDoñer, c. - gonzÁlez, J. a. (eds.) (1994), Salamanca; lóPez De ayala, m. J. (1998), «los ortógrafos del renacimiento. Huellas de los gramáticos latinos, variaciones e innovaciones». Pérez gonzÁlez, m. (ed.), Actas Congreso internacional sobre Humanismo y Renacimiento, león, pp. 471-476. 5 Cf. Pérez gonzÁlez, m. (1985), El latín de la cancillería castellana, Salamanca león. Según este autor los siglos xII y xIII son la época medieval menos estudiada, porque incluso puntualiza que de los siglos xIV y xV hay más estudios hechos.

la ortografía latIna

47

contribuir a subsanar con nuestras investigaciones,6 sirviendo así como eslabón de enlace entre las épocas más estudiadas.

la compilación de textos es una práctica que se remonta a la antigüedad y responde a diferentes fines que determinan los criterios de preparación, selección y ordenación de los contenidos. uno de los más usuales es el de la enseñanza, para la que constituían un instrumento de trabajo importante. alcanzaron mucha relevancia en la edad media, época en la que se elaboran numerosas antologías de temas muy variados, la mayoría todavía pendientes de edición y estudio. algunas se centran en la gramática latina y, dentro de esta disciplina, encontramos composiciones dedicadas en particular a la ortografía.7

el desconocimiento de la ortografía latina bajo medieval no es consecuencia de la falta de textos, muy al contrario, basta con mirar las obras de recopilación contenidas en manuscritos gramaticales8 ubicados en distintas bibliotecas, para darnos cuenta de que existe un material considerable, desconocido y muchas veces ignorado en los fondos de las mismas. Por ejemplo, aunque no hemos encon-

6 además de nuestra tesis doctoral, La ortografía latina en la Baja Edad Media, 2008; cf. cuaDra garcía, f. (2005), «la ortografía latina en el ‘liber Vgutionis De dubiis accentibus’»; coStaS roDríguez, J. (coord.), «Ad amicam amicissime scripta»: Homenaje a la profesora M.ª José López de Ayala y Genovés, madrid, vol. I, pp. 203-212; cuaDra garcía, f. (2009), «los versos mnemotécnicos en los tratados de ortografía latina de la baja edad media», Cuad. Fil. Clás. Estud. Lat. 29. 1, pp. 117-129; cuaDra garcía, f. (2010), «Versus ortographye: un poema anónimo de asunto ortográfico en época bajomedieval», en J. luque - m.ª D. rincón - I. Velázquez (eds.), Dulces Camenae, Poética y poesía latinas, EUG, Sociedad de estudios latinos, Jaén-granada, pp. 593-605; cuaDra garcía, f. (2010), «las «Derivationes» de Hugutio Pisanus como fuente de tratados de ortografía latina bajomedievales», Bulletin du Cange. Archivum latinitatis medii aevi, 68, pp. 49-80; cuaDra garcía, f. (2010), «el tratamiento de los signos de puntuación en textos de ortografía latina bajomedieval (siglo xIII)», euphrosyne, 38, pp. 193-206; f. cuaDra garcía (2011), «Situación de la ortografía latina en españa durante los siglos xII-xIII», en J. martínez - o. de la cruz - c. ferrero, (eds.), Estudios de latín medieval hispánico, SISmel - edizioni del galluzzo, firenze, pp. 733-742; cuaDra garcía, f. (2012), «aspectos ortográficos en las ‘Derivationes' de Hugutio Pisanus», Euphrosyne, 40, pp. 169-190; cuaDra garcía, f. - conDe. m. (2013), «compilaciones medievales de contenido ortográfico», brepols Publishers, pp. 161-180; cuaDra garcía, f. (2015), «agroecii De orthographia..., no digáis sino decid», en m. t. muñoz de Iturrospe - leticia carrasco (eds.), Miscellanes latina, Selat, madrid, pp. 273-280. 7 cuaDra - conDe, 2013, pp. 161. 8 Cf. burSIll-Hall, 1981; KrISteller, 1989.

48

La ortografía latina en la Baja Edad Media

trado, hasta el momento, obras de ortografía latina de autor español conocido, sí existen códices en suelo español con contenido ortográfico, todos ellos inéditos y, en algún caso, posible fuente de las ortografías latinas de siglos posteriores.

un recorrido por los centros culturales más importantes en nuestra península confirma esta afirmación. los compendios que encontramos no son, en general, específicos de ortografía, sino de gramática en general y en ellos se insertan los temas de ortografía con un tratamiento difuminado en textos de diversos tipos. no obstante, las investigaciones realizadas nos han permitido encontrar en algunas bibliotecas españolas,9 además de referencias a la ortografía en obras gramaticales generales o en glosas interlineares y marginales de manuscritos gramaticales, códices cuyo contenido es mayoritariamente de tema ortográfico, que constituyen una muestra de la importancia que se continuaba otorgando en ciertas escuelas de los siglos xII y xIII, como las italianas, a este aspecto fundamental de la lengua.10

Pensamos también que el conocimiento y edición de estos textos sería una herramienta base para profundizar en el estudio de la gramática de esta época y una aportación indispensable para la confección de ese corpus antes mencionado, ya que la ausencia de textos editados, es una de las causas que dificulta el estudio de cualquiera de los aspectos de la gramática medieval,11 y del ortográfico, en particular. estamos de acuerdo con Desbordes, 1995, p. 13, cuando afirma que todavía está por escribir una historia sobre las teorías de la escritura y con Strecker cuando subrayaba que la propia ortografía de los manuscritos, que varía con las épocas y según el país de origen de los copistas, debe convertirse en objeto de estudio. todo ello de-

9 Cf. infra, pp. 127-130 y cuaDra, 2011, pp. 739-741. en estas páginas aportamos una relación de códices ubicados en bibliotecas españolas con contenido ortográfico. 10 en este trabajo, como hemos indicado anteriormente, vamos a analizar con más profundidad y detenimiento los mss. 5-4-32 y V. III. 10, hablaremos de forma general de compendios que contienen tratados de ortografía junto con otros tratados gramaticales, y aludiremos de forma concisa a glosas interlineares y marginales de los manuscritos gramaticales de la biblioteca de la universidad de Salamanca que tienen relación con obras del ms. V. III. 10. 11 Cf. Pérez roDríguez, e. (1990), El ‘Verbiginale’: una gramática castellana del s. xIII, Valladolid, p. 5.

la ortografía latIna

49

muestra que, a pesar de las posibles pérdidas, los rastros de la producción gráfica latina forman un considerable conjunto de escritos, en mayor o menor grado, conforme a la época. 2. nocIoneS generaleS

tras unas pinceladas generales relativas a la gramática, con especial atención a la época medieval, ahora nos vamos a detener en una de las partes en las que esta queda dividida: la ortografía. Haremos un recorrido por la baja edad media y más específicamente por los siglos xII-xIII, en consonancia con los textos de los manuscritos C y E, objetivo fundamental de nuestro trabajo, a los que está dedicada la segunda parte. también mencionaremos otros tratados, anteriores y posteriores a los nuestros, sobre todo de los siglos xI y xIV.

Dice tombeur, 1987, p. 70: «nous lisons souvent les textes des quinze premiers siècles dans un environnement et une lumière qui sont ceux des xVI-xx siècles. on en est réduit à constater que, paradoxalement, notre connaissance du latin demeure ainsi mauvaise, parce qu’on ne respecte pas l’histoire même des textes et des formes graphiques. Seule une large perspective diachronique des faits peut assurer une assise avalable».

Si a esto añadimos el desconocimiento, hasta hace poco, de textos gramaticales de época medieval injustamente denostados por los gramáticos posteriores, como Valla y nebrija,12 aumenta la importancia de los trabajos que se vienen realizando en los últimos años sobre obras gramaticales en general y de temas ortográficos en particular. 12 coboS, 1998, p. 30 dice: «al costat dels autors clàssics, de Priscià i de Valla, tortelli o Perotti, ferrer utilitza obres tan denostades pels humanistes com el Catholicon de Iohannis de balbis, el comentari a Priscià de Petrus Helias o la gramàtica en vers alexander de Villadei. Son la ‘retahíla de gramáticos tenebrosos’, en expressió de rIco, 1978, p. 37. I el que és pitjor, el barceloní, com hem vist, no fa res per amagar les seves fonts, malgrat que això pot donar a la seva obra una aparença més medieval que humanista, sinó que, a més, explicita i anomena el indigni qui nominentur, famosa frase de Valla, seguida per nebrija i erasme, referida als gramàtics medievals (garIn, 1952, p. 602; rIco, 1978, pp. 24, 43, 77)».

La ortografía latina en la Baja Edad Media

50

una de las principales dificultades con las que nos encontramos cuando nos iniciamos en el mundo de la ortografía latina a través de sus textos es su inestabilidad, la poca fijeza de las grafías, ya que podemos apreciar no solo variantes entre distintas épocas sino también entre diferentes autores de una misma época e incluso dentro de un mismo texto, como ya subrayaba lópez de ayala, 1994, p. 7: «Si aceptamos lo que se encuentra en los códices y manuscritos, es frecuente hallar a pocas líneas de distancia variantes gráficas muy notables». cassiodorus ya aludía en el siglo V a la dificultad del estudio de las grafías: Orthographia siquidem apud Graecos plerumque sine ambiguitate probantur expressa; inter Latinos uero sub ardua difficultate relicta monstratur, unde etiam modo studium magnum lectoris inquirit.13

y no se alejan mucho las advertencias que hace al lector el autor del «De orthographia, Anónimo I» (C),14 en el apartado que titula hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis, f. 6r, 25-26 (60-63) subrayando la dificultad con que se encontraban a la hora de enfrentarse con un texto: Lectorem ego admoneo quantum possum ut sine preuisione legere non presumat etiam si se reputet literatum si eius talis erraueri…

la ortografía, adecuada en un principio a la lengua, que es algo vivo y que evoluciona constantemente, tiene que acomodarse a la evolución lingüística para no quedarse obsoleta al cabo de un tiempo. Si tenemos esto en cuenta, el problema de la ortografía es de difícil y complicada solución, ya que entran en juego múltiples factores, que muchas veces no tienen otra explicación que el uso o el abuso de la época en que se han impuesto. Por lo que, lo primero que nos puede interesar para abordar el problema ortográfico, es observarlo desde un doble punto de vista: el teórico y el práctico, o el técnico y el didáctico.15 conjugar este doble punto de vista es lo que ed. mynorS, 1961 (9, 1. 10-13). coDoñer, 1994, p. 170, relacionado con este tema escribe: «la relación que el gramático-comentarista medieval establece entre texto y lector va del texto al lector, desplaza al texto hacia su destinatario». 15 lóPez De ayala, 1988, p. 472. 13 14

la ortografía latIna

51

nos hemos encontrado de manera habitual en los textos de tipo ortográfico en los siglos de la baja edad media.

entre los textos estudiados, destaca la obra de Parisius,16 que ha sabido interpretar con mayor claridad la técnica y la didáctica, ya que es un tratado dirigido a un grupo socio-laboral determinado con intención de solucionar problemas en la escritura, por lo que expone las reglas ortográficas sin perder de vista el objetivo básico de hacerse entender.17

la anarquía que se constata en el tema de la ortografía latina conlleva una grave dificultad que no aminora el interés que, por otra parte, encierra para determinadas disciplinas como la epigrafía, la fonética, la morfología y, más aún, para la crítica textual, sin olvidarnos de la lexicografía, punto este último que, como veremos, tiene una directa implicación con los manuscritos que estudiamos.

el elemento material de la ortografía latina es el alfabeto latino,18 sobre el que poco dicen las gramáticas escolares. la indefinida variedad de matices que cada sonido ofrece no halla en los signos gráficos adecuada expresión. Pero téngase en cuenta que la rica variedad de la lengua hablada no queda siempre destruida al fijarse los esquemas gráficos, que adquieren plasticidad en la pronunciación.19

blanco, 1996, p. 43 a partir de una frase de nina catach20 resume los puntos básicos del problema fonética-grafía: «es de por sí difícil establecer una convención ortográfica del todo coherente, máxime cuando se trata de sistemas —como el alfabeto latino— adaptados de otros que también son ‘de segunda mano’».

la escritura alfabética reproduce por medio de signos convencionales las unidades fonológicas, lo cual ya supone una abstracción de

obra que forma parte del códice V.III.10. de E, ff. 107r-115v. Cf. infra el apartado: Comentario de la obra de Parisius de Altedo. 18 Para el tema del alfabeto latino además de lóPez De ayala, 1994, pp. 8-22, cf. buySSenS, 1965; traIna, 1973; Wallace, 1992, pp. 114-126. 19 lóPez De ayala, 1994, p. 8. 20 catacH, 1978, p. 72: «la réforme de l’ortographe date de l’ortographe elle même». 16 17

La ortografía latina en la Baja Edad Media

52

los elementos orales representados. esta representación implica que la comunicación se establezca de modo diferente al igual que también es diferente la recepción de la misma, ya que los efectos que causa la primacía de la vista sobre el oído humano son evidentes, de ahí el conservadurismo de la grafía respecto de la realización fónica.21 Parisius en su De orthographya advierte la diferencia:

[o]mne litterarum scriptarumue misterium proditum est ad manifestationem sensuum humanorum quod quidem quia uocis beneficio mediante procedit quod ipsa uox sit etiam quotuplex primitus est querendum. […] accidentia littere tria sunt scilicet nomen figura potestas. duo prima nomen siquidem et figura cuilibet littere sunt per se patentia nam alterum auditu suscipitur alterum oculorum intuitu iudicatur (ms. E. ff. 107r 56-59 [37-39]; 107v 3134 [72-74]).

Por tanto, situarnos ante la lengua hablada y la lengua escrita conlleva el problema de las transposiciones que aparecen y de las reglas de tales transposiciones. Dichas reglas son «la ortografía», como conjunto de normas que permiten transformar la lengua hablada en escrita, y «la pronunciación», que facilita el paso de la lengua hablada a la escrita. estas transposiciones se hacen a partir de ciertas unidades, que son, para la forma hablada de la lengua, los fonemas; y, para la forma escrita, los grafemas.22

el latín como cualquier otra lengua ha ido evolucionando y alterándose, no solo en su léxico, en su metodología y en su sintaxis, sino también en su ortografía. robins en su Breve historia de la lingüística (1974, pp. 112-113), dice que la invención de la imprenta hacía más importante la estandarización de la ortografía, y al hacer que se fijara la atención sobre las relaciones entre escritura y pronunciación, despertó el interés en el problema de la reforma ortográfica. estamos de acuerdo, entre otros, con zamora, 1994, p. 630 en considerar que el interés por la ortografía y las relaciones escriPuenteS romay, 1984, p. 4; blanco, 1996, p. 43. lóPez De ayala, 1994, p. 6. Cf. infra, apartado de definición de ortografía a partir de los textos, p. 53. 21 22

la ortografía latIna

53

tura/pronunciación antecede con mucho al renacimiento y a la imprenta. baste un recorrido desde Quintilianus (siglo I), por ejemplo, con su sic scribendum quidque…quomodo sonat (Inst.1, 7, 30), hasta enrique de Villena (siglo xV) —por utilizar ejemplos que forman parte de la historia de la lingüística española—, que trata este tema en alguna de sus obras como en el Arte de trovar,23 pasando por la reforma carolingia y todo lo que se ha recogido y escrito sobre este tema.

teniendo en cuenta todo lo expuesto y la dificultad que conlleva llegar a soluciones categóricas, vamos a intentar dar a conocer la situación en la que se encontraba la ortografía en estos siglos bajomedievales. 3. DefInIcIón De ortografía a PartIr De loS textoS

la ortografía es el conjunto de normas que permiten transformar la lengua hablada en escrita. estas transposiciones se hacen a partir de ciertas unidades, que son, para la forma escrita, los grafemas. el uso y combinación de los distintos signos constituye la grafía,24 término sobre el que tombeur, 1987, p. 70, dice: «notons que le mot graphia n’existe pas dans l’antiquité; le mot semble apparaître pour la première fois dans ce que lindsay considère comme une interpolation des Etymologiae en I 27, 1: Orto enim recte, graphia scriptura dicitur».25

la palabra graphia se encuentra también en los Carmina Centulensia, n. 3, 18: Poetae Latini Aevi Carolini, III: Scire graphia iuvet (p. 295, v. 6)

Secundum graphiam (p. 301, v. 7) De sancta graphia (p. 302, v. 9)

23 24 25

Para el tema de la ortografía en este autor, cf. zamora, 1994, pp. 630-633. PuenteS romay, 1984, p. 5; lóPez De ayala, 1994, p. 6. ed. lInDSay, 1962.

54

La ortografía latina en la Baja Edad Media

estos empleos nos llevan a la Sagrada escritura.26 agnellus († después del 846), en su Liber Pontificalis Ecclesiae Rauennatis, 66, SS. rer. langobard., p. 324, I 3I, utiliza graphia con el sentido de inscripción. los testimonios posteriores son raros y no corresponden al sentido de grafía (cf. tombeur, 1987, p. 70, n. 11).

a los ejemplos anteriores, se pueden añadir algunos más presentes en los textos editados en el presente trabajo, en especial de Hugutio Pisanus (siglo xII) y Parisius de altedo (siglo xIII), pero antes introduciremos unas consideraciones relativas a la aparición o no de estos términos en algunas obras bajomedievales.

el Ars grammatica de Papias (siglo xI), aunque contiene un apartado de ortografía, no recoge la palabra graphia ni una definición de orthographia, sino que se limita a desarrollar lo referente a uox, littera, syllaba, dictio, conforme a la estructura que aparece en Priscianus, que tampoco utiliza el término graphia ni el de orthographia ni una definición de esta. no obstante, la definición que se atribuye a Priscianus de gramática y las cuatro partes en las que la divide: littera, syllaba, dictio y oratio, fueron la base de la definición de gramática de Hugo de San Víctor, que a su vez influyó en la de Petrus Helias: «Ars uel sciencia recte loquendi, recte scribendi, recteque scripta sunt pronunciandi». Definición basada de manera importante en la ortografía y que llegó a ser utilizada incluso en el siglo xV, en el seno de las gramáticas proverbiandi.27

26 De un artículo de grIbomont, 1987, p. 13, sobre les Orthographica d’Isaïe, deducimos que un estudio de los distintos manuscritos que han conformado las sucesivas ediciones de la biblia, podría ayudar a la elaboración de una historia de la ortografía, ya que dice: «malheureusement, l’attention des éditeurs de la bible latine se concentre presque exclusivement sur la période des origines, ou du moins sur le haut moyen âge. Quel que puisse être ensuite le poids des traditions déjà formées, il est bien évident que les bibles postérieures aux temps carolingiens portent encore la trace de la vie culturelle qui va donner les ottons, la réforme grégorienne, le xII s., l’efflorescente italienne, le mouvement franciscain, les universités, et tant d’autres phénomènes, auxquels la bible fut liée, en même temps, évidemment, que bien d’autres écrits. un jour ou l’autre, on tirera de la graphie —et des autres secrets— de nos manuscrits, bien des informations révélatrices». 27 calVo, 2000, p. 97: «el texto de la grammatica proverbiandi de M comienza con la conocida definición de gramática de Petrus Helias».

la ortografía latIna

55

en el Graecismus28 de ebrardus bethuniensis (1212) tampoco aparece la palabra graphia, pero sí una definición de orthographia: Glossaque sit lingua, quod cynoglossa probat.

Est dulcedo glycos, sit glycerium tibi testis,

Est scriptura graphos, orthographia fit hinc.

Grammaque littera sit, dicas tetragrammaton inde,

Apparens geta sit, quod probat artigeta.

en la Summa britonis29 (siglo xIII) no aparece ninguno de los dos términos, que sí figuran en las Derivationes de Hugutio Pisanus,30 como veremos a continuación. a) Hugutio Pisanus (siglo xII)

Hugutio31 en su obra Derivationes incluye la definición de graphia: [8] Item a grama vel gramaton apud Grecos dicitur graphos, id est scriptor, unde graphia, id est scriptura et grapho graphas, id est scribo scripsi: […] [10] A graphos hic graphus, id est scriptor, unde grapho –as, id est scribere, et componitur cyrographo –as, id est manu scribere vel cyrographum facere et tunc derivatur a cyrographo; [11] et a graphus hec graphia, id est scriptura, unde hic graphius –phii et hoc graphium, id est stilus, cum quo scribitur in cera. […]

acto seguido, pasa a definir la palabra ortografía:32

[12] Componitur cum orthos, quod est rectum, et dicitur hec ortographia, id est recta scriptura, quia docet recte scribere.[13] Item graphus componitur cum anti-, quod est contra, et dicitur hic antigraphus, id est cancellarius, qui et archigraphus dicitur, quia rescribit litteris missis ad dominum suum, unde hec antigraphia –e et hec archigraphia, id est eius dignitas, scilicet cancellaria. [...]

Cf. ed. Wrobel 1887, pp. 39, 165-169. Cf. ed. Daly, 1975. 30 las dos obras son del mismo tipo, ya que se enmarcan en el ámbito de los tratados de lexicografía. 31 ed. ceccHInI, 2004, pp. 539-540. 32 los términos graphus y graphia también aparecen utilizados para definir otros relacionados con los signos de puntuación: [17] Item graphus et graphia componitur cum para-, quod est iuxta, et dicitur hic paragraphus et hoc paragraphum, id est nota sic facta §, que apponitur ad separandas res a rebus que in connexu concurrunt. 28 29

56

La ortografía latina en la Baja Edad Media

b) Parisius de altedo (siglo xIII)

en su tratado De orthographya33 Parisius incluye las partes que acabamos de mencionar de Hugutio, en quien se apoya, pero en este caso comienza y termina el fragmento con la definición del término ortografía: [o]rthographya est graphice ordinationis rectitudo litterarum in sillabis secundum uim et potestatem singularum.34

Graphos autem grecum uocabulum a grama uel a gramaton apud grecos detortum idem est quod scriptor latine. unde graphas35 scriptura est. inde grapho -phas id est scribo bis et hic graphus etiam hoc graphum stillus quo in ceratis tabulis scribi solet. componitur graphus cum anti quod est contra et fit hic antigraphus qui aliter cancellarius nominatur et dicitur antigraphus qua rescribit litteris ad dominum suum missis unde hec antigraphya eius dignitas cancellaria uidelicet appellatur. Item componitur cum cyros quod est manus et fit cyrographo –phas id est manu scribere uel cyrographum facere. Item cum para quod est uixta et inde hic paragraphus et hoc paragraphum nota sic facta que apponitur ad res a rebus que in conexu sunt uel concurrunt huiusmodi signo separandas. Item ut ad rem ueniamus componitur cum orthos quod est rectum et dicitur orthographya tractatus quidem numeri uocabulum que est recta scriptura qua littere per eam ordine recto in constitutione sillabe collocantur ad cuius uocabuli allusionem hec sufficiant recitasse.

también encontramos el término graphya en los versos con los que finaliza el tratado: Orto completa iam sistat penna graphya Laus tibi sit leta uirgo genitrixque maria amen

ms. E. f. 107r, 32-55 (22-35). tHurot, 1868, p. 135, en el apartado que aborda el tema de la ortografía entre los siglos xII-xIV, utiliza como ejemplo de definición la que aporta Parisius (se sirve del ms. Sorb. 1569 (16671) (s. xIII) f. 1) y dice literalmente: «Se la definía según la etimología como scientia recte scribendi, o por: Graphice ordinationis rectitudo literarum insimul secundum vim et potestatem singularum». 35 Se esperaría graphia, acorde con el texto de Hugutio, de donde toma la cita. 33 34

la ortografía latIna

3.1. Evolución de la definición de ortografía

57

recordemos la definición de Isidorus36 (ca. 570-636):

[1] Orthographia Graece, Latine recta scriptura interpretatur. [Orto enim recte, graphia scriptura dicitur.] Haec disciplina docet quemadmodum scribere debeamus. Nam sicut ars tractat de partium declinatione, ita orthographia de scribendi peritia, utputa «ad» cum est praepositio, D litteram; cum est coniunctio, T litteram accipit.37

la de barzizza, gramático del siglo xV:

- Ortographia ut Isidoro (sic) placet graeca, latina recta scriptura interpretatur38 - Quoniam recta scriptura... Aalma per duplex a .39 - Quoniam recta scriptura quam graeca appellatione orthographiam dicimus40

la que nos encontramos, por ejemplo, en la Suma y erudicion de gramatica de francisco thamara (siglo xVI),41 cuya división de la gramática en cuatro partes: ortografía, etimología, sintaxis y prosodia, se mantiene dentro de la tradición humanista: la letra ortographia fue en griego llamada que enseña con letras muy bien escrevir...

y que concluye con una nota en la que intenta aclarar el número y la pronunciación de las letras latinas por medio del concepto de fuerça, clara traducción del término potestas de Priscianus y que encontramos también, entre otros, en Parisius: Para las diferencias gramaticales de tipo ortográfico y fónico en la obra de Isidorus, cf. VelÁzQuez, 2003, pp. 81-86. 37 Isid. Orig. 1.27, 1. la interpolación de la que hemos hablado supra p. 53, aquí la incluímos entre [ ]. 38 cod. H II 17 misc. (xV): ff. 115-154. gasparinus (barzizza) bergamensis, de orthographia. brescia; Biblioteca Queriniana. 39 cod. latin ms. 49 (folio). cart. misc. (xV): ff. 37-84. gasparini (barzizzae) bergomensis philosophi ac rhetoris ortographia, and (alphabetical part, f. 49) aalma per duplex a. at the end (84): Orthographiae editae a magistro gasparino bergomensi. Durham; Duke University Library. 40 cod. r 67 sup. mbr. (xV): ff. 3-114: gasp. barzizza, Orthographia. milan; Biblioteca Ambrosiana. 41 Cf. ruíz-funeS, 1994, pp. 555-556. 36

La ortografía latina en la Baja Edad Media

58

aqui pueden doctos y bien preguntar Qual destas cosas la letra diremos Por nombre, por forma, por fuerça veremos que se les puede a esto replicar digo que fuerça se debe llamar o la potestad en letras notada y de aqui su cuenta fue cierto tomada delos que las letras quisieron contar.

o las puntualizaciones de ebrardus bethuniensis, Hugutio Pisanus y Parisius de altedo ya mencionadas. Si analizamos todas ellas comprobamos que en líneas generales no se aprecian precisiones contrapuestas sino complementarias.

a continuación ofrecemos una relación de definiciones confeccionada a partir de los incipit de manuscritos encontrados en distintas bibliotecas.42 en ellas señalamos entre [ ] las que reconocemos en autores que hemos mencionado en este apartado: ‒ Circa speciem gramatice que uocatur orthographia.43

‒ De singulis litteris quantum uero ad orthographiam.44

‒ Est quid orthographya? Scientia recte scribendi. Et dicitur ab orthos quod est rectum et graphya quod est scriptura45 (cf. Parisius; Hugutio).

‒ Nota quod ortographia quae dicitur ab orthos46 (cf. Parisius; Hugutio).

‒ Orthograma ut Quintilianus placet est recte scribiendi scientia...littera est minima pars uocis compositae.47

‒ Ortographia apte qua littera sillaba constant.48

esta recopilación es una muestra de los textos que existen en los fondos de las bibliotecas, aún por investigar. Cf. Estado de la cuestión, p. 47. 43 cod. 49. cart. misc. (xV): anon., grammatical treatise, augsburg; Staats- und Stadtbibliothek. 44 cod. lat. misc. e 108 (xIV): anon., ff. 74-77r: Tractatus orthographiae. oxford; Bodleian Library. 45 cod. 88 (3999). mbr. (xIV): ff. 1r-39v: Iohannes de bononia, Tractatus de orthographia. Venezia; Biblioteca Nazionale Marciana; Latini, Classe xIII. 46 cod. ashb.241. misc. (xV): Petr. de asilo, ff. 81-89v: ortographia. firenze; Biblioteca Laurenziana. 47 cod. clm 24563 (xV): anon., ff. 1-5: Orthographia. münchen; Bayerische Staatsbibliothek. 48 cod. 5-3-37. cart. misc. (xV): f. 1. Treatise on orthography. Sevilla; Biblioteca Capitular y Colombina. 42

la ortografía latIna

59

‒ Orthographia dicitur ab orthos quod est rectum et graphos quod est scriptura49 (cf. Parisius; Hugutio). ‒ Orthographia est artificium quo littere.50

‒ Orthographia est pars gramatice per quam litera et silaba in diccione bene constent51 (cf. Parisius). ‒ Orthographia est scientia recte scribendi52 (cf. Petrus Helias).

‒ Orthographia graecae recta scriptura interpretatur latine53 (cf. Isidorus). ‒ Orthographia grece latine recta scriptura interpretatur54 (cf. Isidorus). ‒ Orthographye doctrina iamdudum...55

‒ Orthographiam scribendi recte sophiam.56

‒ Ortographus recte uult scribere nomina.57

‒ Rectae ortografiae ratio quae hic annotatur.58

‒ Rectos scriptores. [...] Explicit tractatulus bonus orthographie de recto modo scribendi59 (cf. Hugutio; Parisius). ‒ Quapropter (?) scriptorum impericia de orthogravia (sic) sunt hic breuiter aliqua annotanda.60

49 cod. n 189 sup. (xV): ff. 29-36v: anon., De ortographia. milan; Biblioteca Ambrosiana. 50 cod. b 1437. cart. misc. (xV): ff. 64v-74. anon. grammatical treatise. new york; Hispanic Society of America. 51 cod. Harley 5389. cart. (xIV-xV): ff. 1-21. Ortografia Scandolarae, partly in verse. at the end: orthographia ista explicit per me Jacobum de Scandolaris. london; British Museum, now British Library. 52 cod. fondo Palagi 171. cart. misc. (xV): anon., de orthographia. firenze; Biblioteca Moreniana. 53 cod. bodl. 613 (S.c 2141) (xIV): anon., ff. 4v-6v: De orthographia. oxford; Bodleian Library. 54 cod. Harley 5028. mbr. misc. (xV): ff. 94-99. anon., Tractatus de orthographia. london; British Museum, now British Library. 55 cod. 478 (1661). misc. (xIV): Orthographia anthonioli de calcina cremonensis. Venezia; Biblioteca Nazionale Marciana; Fondo Antico Latino. 56 cod.add.17724 mbr. misc. (xIV): ff. 23-36v: anon., De orthographia . london; British Museum, now British Library. 57 cod. 7-2-24. cart. misc. (xIV-xV): anon., ff. 117-119 Tractatus de ortographia. Sevilla; Biblioteca Capitular y Colombina. 58 cod. a. 92.28 (xII): anon., ff. 1v-2r: De orthographia. bern; Bürgerbibliothek. 59 cod. lat. 11415. misc. (xV): ff. 40v-42. Tractatus de orthographia. franciscus de monteleonis. Paris; Bibliothèque Nationale. 60 cod. f VI 71. cart. misc. (xV): anon., orthographia. basel; universitätsbibliothek.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

60

‒ Sciendum quod sicut in mechanicis artibus est quod prius sint in usu.61 ‒ Tractaturi de ortographia primo uideamus quid sit ortographia.62

‒ Tractaturi de orthographia, uideamus quid sit orthographia et unde dicatur, orthographia est pars grammaticae63 (este ms. parece coincidir con el anterior, ambos anónimos). ‒ Vt recte sciamus scribere.64

4. ParteS De la ortografía

en cuanto a las partes en las que se divide la ortografía, además de lo que ya hemos podido deducir al tratar de su definición, lo habitual era servirse de la división según los preceptos de Priscianus (De uoce, de littera, de sillaba) que, como señala thurot, 1868, p. 139, al tratar de las particularidades de la ortografía en la edad media, eran los que se seguían. Sin embargo, sigue diciendo thurot, produjeron algunas modificaciones que dice que expondrá siguiendo ‘el orden que había sido adoptado entonces’. Se refiere al orden alfabético.65 la palabra abecedarium se encuentra en Petrus Helias.66

un ejemplo de lo dicho lo encontramos en Papias67 que divide la ortografía en apartados que tratan de uoce, de littera, que subdivide, ateniéndose a una de sus propiedades, la potestas, en: [9] de diuersitate litterarum, de aspiratione, de mutatione, de ordine (p. 7), y por último trata de la sillaba. 61 cod. Plimpton ms. 147. (xV): ff. 1r-8r: anon., ars grammatica (De orthographia). new york; Columbia University Library. 62 cod. 7-2-24. cart. misc. (xIV-xV): anon., ff. 97-110v (no. 6). De ortog(raphia). Sevilla; Biblioteca Capitular y Colombina. 63 cod. n 189 sup. (xV): ff. 1-28v: anon. Tractatus de orthographia. milan; Biblioteca Ambrosiana. 64 cod. 153 (130) (xVI): ff. 133-144v: Tractatus de orthographia. bologna; Biblioteca Universitaria. 65 es probable que el espejo en el que se miraban, fueran los diccionarios más utilizados en la época: las Derivationes de Hugutio, el Catholicon o la Summa britonis, ya que era la forma en la que estructuraron su obra. 66 Se refiere al orden alfabético. Cf. tHurot, 1868, p. 139. 67 ed. cerVanI, 1998: el apartado De orthographia, pp. 6-26.

la ortografía latIna

61

en el prólogo del Catholicon encontramos recogido ese orden alfabético al que aludía thurot: Quinto de orthographia, prosodia, origine, significatione quarumdam dictionum, que sepe inveniuntur in biblia et in dictis sanctorum et etiam poetarum, secudum ordinem alphabeti ordinate subiungam.

las partes en las que el autor divide la orthographia son: de littera, de syllaba, de diffinitione, de recto ordine litterarum. Después aborda las partes de accentu68 y de ethymologia.

en «De orthographia, Anónimo I», del ms. C, acorde con los apartados que aparecen señalados en el propio texto, los temas relacionados con la ortografía son los siguientes: ‒ De significatione uocalium et ipsarum ad inuicem transmutatione. ‒ Hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis.69

‒ De modo proferendi per ordinalia uocabula.70

‒ De accentu partium orationis per ordinem; De accentu; Exceptiones de accentu.

‒ De dyptongo.

‒ De aspiratione.

‒ De modo scribendi quasdam dictiones.

además, entre los apartados Exceptiones de accentu y De dyptongo hay unos fragmentos sin título, cuyo contenido aborda el tema de las consonantes, que finalizan con la siguiente frase que sirve de presentación a una serie de versos: De mutationibus et de ordine literarum in diuersis sillabis secundum dictas regulas per huiusmodi uersus possumus dicere

68 Cf. ms. C, «De orthographia, Anónimo I» donde podemos ver que uno de los apartados que aparecen en este ms, se refieren al acento: De accentu partium orationis per ordinem; De accentu; Exceptiones de accentu. 69 en este apartado, como veremos, aborda aspectos relativos a los signos de puntuación, cf. cuaDra, 2010, «el tratamiento de los signos de puntuación...», pp. 193-206. 70 Se refiere al mismo tipo de orden al que alude thurot, y que aparece en el Catholicon.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

62

entre los apartados De dyptongo y De aspiratione encontramos la misma estructura: De superiore ordine consonantium in eadem sillaba hos uersus possumus annotare.

en el prólogo de la obra Egutionis de orthographya del mismo ms.71 se anuncian los apartados que el autor desarrolla a continuación. los sintetiza de la siguiente manera: Primo de distintione literarum De potestate literarum De geminatione literarum De transmutatione literarum De additione literarum De abiectione literarum

De compositione literarum De concisione litere in prolatione De dubio quantitatis literarum De terminatione sillabarum De spiritu seu aspiratione sillabarum et De terminatione dictionum

en el De orthographya de Parisius (E) no hay epígrafes o capítulos diferenciados con ayuda de un título, como hemos visto en el ms. C, pero se incluyen en el prólogo, junto con las definiciones del término ortografía, fragmentos que, aunque no son una enumeración clara de las partes, indican lo que se va a comenzar a exponer: Item, ut ad rem ueniamus, componitur cum orthos quod est rectum et dicitur orthographya tractatus quidem numerari uocabulum que est recta scriptura quia littere per eam ordine recto in constitutione sillabe collocantur ad cuius uocabuli allusionem hec sufficiant recitasse. [f. 107r (32 ss.)]

De singulis itaque litteris mox per ordinem tractaturus generales quasdam duxi primum regulas preponendas incipiens ab ordinatione uocalium in diptongos eo quod uocales sunt ceteris digniores. [f. 108r (107 ss.)]

Después, Parisius nos explica que va a hablar de las letras por orden alfabético, orden utilizado de manera habitual, como hemos dicho más arriba: Processurus que res inuentu facilior sit per ordinem alphabeti [f. 108v (195)].

ya en el siglo xV, barzizza, en el prólogo del De orthographia, escrito en torno al año 1420,72 expone la división de la misma en cuatro 71 72

Cf. infra, ms. C, «Egutionis de orthographia». Cf. PercIVal, 1992, p. 265.

la ortografía latIna

63

partes que no revisten diferencias destacables respecto a lo que ya hemos visto en los autores de los siglos anteriores, aunque hay que destacar la última parte, que trata de la puntuación, ya que no es habitual. De hecho, en el tratado de Parisius apenas se habla de ello, pero sí nos encontramos este tema tratado en el «De orthographia, Anónimo I» (C), en el apartado titulado: Hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis: Primum igitur eorum uerborum ars tradetur quorum usus frequentior est in quibus saepius de recta scribendi uia ab his deceditur qui minus exercitati sunt minusque hac in parte eruditi. Secundum locus erit ut quaedam penes litterarum ordinem huic arti subiciam, tam composita scribendi quam simplicia, ne quis in quaerendo aut falli possit aut aliqua inutili mora detineri. Tertio de quibusdam agetur, quare etsi nulla cum diphthongo proferri debeant tamen cum diphthongo scribenda esse non solum ars a grammaticis tradita sed etiam oratorum et poetarum usus comprobat. Vltimum erit ut de ratione punctuandi, quantum ex usu ueterum et modernorum elicere potui, praecepta aliqua tradantur. Qua in parte nonnulla afferam exempla quibus omnia punctorum genera dilucidius cognosci possint, ut qui hanc rationem sequi uoluerit, nedum arte quid obseruandum sit intelligat, sed imitatione etiam aliqua usuque doctorum hominum adiuuetur.

5. cuaDro-reSumen: DefInIcIón y DIVISIón De la ortografía

Incluimos a continuación un cuadro-resumen en el que hemos plasmado en dos bloques diferenciados, a partir de lo desarrollado en los capítulos anteriores, los ejemplos más representativos de definiciones y partes de la ortografía con atención especial a los mss. C y E, pero añadiendo ejemplos de obras de siglos anteriores y posteriores junto con algunas de las definiciones tomadas de los los incipit recopilados en catálogos de distintas bibliotecas.73

estas definiciones que hemos insertado en último lugar en el primer cuadroresumen, las hemos marcado con un asterisco *. 73

64

Etymologiarum libri Isidorus Hispalensis De orthographia anónimo

Derivationes Hugutio Pisanus De orthographia Parisius de altedo (E)

Graecismus ebrardus bethuniensis

La ortografía latina en la Baja Edad Media DEFINICIÓN

Orthographia Graece, Latine recta scriptura interpretatur Rectae ortografiae ratio quae hic annotatur…

Componitur cum orthos, quod est rectum, et dicitur hec ortographia, id est recta scriptura, quia docet recte scribere

[O]rthographya est graphice ordinationis rectitudo litterarum in sillabis secundum uim et potestatem singularum […]que est recta scriptura qua littere per eam ordine recto in constitutione sillabe collocantur Est scriptura graphos, orthographia fit hinc

Tractatus de orthographia Johannes de bononia

Est quid orthographya? Scientia recte scribendi. Et dicitur ab orthos quod est rectum et graphya quod est scriptura

Suma y erudicion de gramatica francisco thamara

la letra Ortographia fue en griego llamada que enseña con letras muy bien escrevir

De orthographia barzizza

Quoniam recta scriptura quam graeca appellatione orthographiam dicimus

(ca.570-636) xII xII

xIII

xIII xIV

xV xVI

*Tractatus de grammatica anónimo

Circa speciem gramatice que vocatur orthographia

misc. (xV)

*Ortographia Petrus de asilo

Nota quod ortographia quae dicitur ab orthos

misc. (xV)

*De ortographia anónimo

Orthographia dicitur ab orthos quod est rectum et graphos quod est scriptura

misc. (xV)

la ortografía latIna

65

Orthographia est pars gramatice per quam litera et silaba in diccione bene constent

misc. (xIV-xV)

*De orthographia anónimo

Orthographia graecae recta scriptura interpretatur latine

misc. (xIV)

*Tractatus de orthographia franciscus de monteleonis

Rectos scriptores. [...] Explicit tractatulus bonus orthographie de recto modo scribendi

misc. (xV)

*Ortografia Scandolarae *De orthographia anónimo *Tractatus de orthographia anónimo

Orthographia est scientia recte scribendi

Orthographia grece latine recta scriptura interpretatur

DIVISIÓN

Institutiones grammaticae Priscianus

De uoce, de littera, de sillaba

De orthographia Papias

- De uoce, de littera, de sillaba: De littera{Secundum harum itaque potestatem, de IV rebus in orthographia tractari solet, id est de diuersitate litterarum, de aspiratione, de mutatione, de ordine}

Catholicon Iohannes de Ianua

De orthographia, Anónimo I (C)

De littera, de syllaba, de diffinitione, de recto ordine litterarum

- De significatione uocalium et ipsarum ad inuicem transmutatione - Hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis74 - De modo proferendi per ordinalia uocabula

misc. (xV) misc. (xV)

(ca. 500) xI

xIII xIII

en este apartado trata el tema de la puntuación. tema que también aparece infra en barzizza. 74

66

«Egutionis de orthographia» (C)

De orthographya Parisius de altedo (E)

De orthographia barzizza

La ortografía latina en la Baja Edad Media - De mutationibus et de ordine literarum in diuersis sillabis - De dyptongo - De aspiratione - De modo scribendi quasdam dictiones

- Primo de distintione literarum - De compositione literarum - De potestate literarum - De concisione litere in prolatione - De geminatione literarum - De dubio quantitatis literarum - De transmutatione literarum - De terminatione sillabarum - De additione literarum - De spiritu seu aspiratione sillabarum et - De abiectione literarum - De terminatione dictionum

- De singulis itaque litteris mox per ordinem tractaturus generales quasdam duxi primum regulas preponendas incipiens ab ordinatione uocalium in diptongos eo quod uocales sunt ceteris digniores - Processurus que res inuentu facilior sit per ordinem alphabeti

Primum … usus frequentior est in quibus saepius de recta scribendi uia… Secundum locus erit ut quaedam penes litterarum ordinem huic arti subiciam, tam composita scribendi quam simplicia, Tertio de quibusdam agetur, quare etsi nulla cum diphthongo Vltimum erit ut de ratione punctuandi

xIII

xIII

xV

la ortografía latIna

6. algunaS nocIoneS De LITTERA

67

6.1. Consideraciones generales. Origen y definición

a lo largo de este capítulo hemos podido apreciar alusiones al concepto letra, al número de letras etc. Para finalizar, vamos a exponer unos breves apuntes sobre su origen, definición y propiedades.75

los ortógrafos antiguos, como dice lópez de ayala, 1998, p. 472, reconocieron su fuerza, así lo dejan expresado, por un lado, Varro, para quien la gramática es la base de todo conocimiento y está a la cabeza de las Nouem disciplinae,76 y reducía a cuatro «los cánones»: natura, analogia, consuetudo, auctoritas, recogidos después en Quintilianus.77 Por otro lado, Quintilianus78 cuando dice que la norma que debe aplicarse deriva, por una parte de los mismos hablantes y, por otra, de los métodos que utilizan los hombres cultos y los conocedores de la lengua, y aunque formula como principio general de la ortografía latina la adecuación entre el sonido y la grafía, reconoce, sin embargo, que el uso y costumbre79 preestablecidos pueden quebrar la regularidad de este principio,80 idea que se encuentra ya plasmada en algunos gramáticos latinos cuando hablan de la ‘latinidad’.81

Para un estudio más completo de su origen e invención, cf. los trabajos de DeSborDeS, 1995, pp. 111-193 y Pérez roDríguez, 2002, pp. 603-617. 76 Grammatica, Dialectica, Rethorica, Geometria, Arithmetica, Antropologia, Musica, Medicina, Architectira, cf. collart, J., Varron grammairien latin, París, 1954. 77 QVInt. De Institutione Oratoria 1,6,1. 78 QVInt. De Institutione Oratoria 1,4,3: Ego, nisi quid consuetudo obtinuerit, sic scribendum quidque iudico, quomodo sonat. 79 Cf. supra, p. 50. 80 QVInt. De Institutione Oratoria 1,4,4: Orthographia consuetudini inseruit, ideoque saepe mutata est. 81 Para el estudio de la evolución de este concepto, cf. Díaz y Díaz, 1951, pp. 35-50. Según Hunt, 1964, p. 175, «the systematic introduction of ‘latins’ or sentences is also new. the term ‘latin’ for an example is found in the Memoriale iuniorum of thomas de Hanneya, which was begun at tolosa on 12 Kal. maii, 1313, and was finished on 4 Kal. Dec. of the same year at lewes at the instance of mr. Johannes de chertesia [...] the term ‘latinitas’ was used in a similar sense in the thirteenth century. It is found in an anonymous treatise. Inc..: notandum est quod octo sunt partes orationis in Worcester cath. mS. Q. 50, ff. 132v-135, and in bodl. mS. auct.f. 5.23 (S.c. 2674), ff. 189v-194v: ‘si queratur si hec latinitas sit bona: ego Hugo scribo, potest dici...’ (Q. 50, f. 133rb)». el término latinitas, lo encontramos en el ms., (C) Parisius De Orthographya: f. 107v, 19-20 (63-64): licet autem predicte omnes 75

68

La ortografía latina en la Baja Edad Media

los gramáticos griegos distinguían entre γράμμα (letra escrita), el «grafema» (unidad mínima indivisible) y ζτοιχεĩον (sonido). ambos coincidían en ser indivisibles y articulados. en general, la tradición latina no realiza esta distinción y hace converger en el significante letra los significados de signo gráfico y signo fónico (lóPez De ayala, 1998, p. 474).

en el siglo xIII, Parisius82 define la letra de la forma siguiente: [e]st igitur littera minima pars composite uocis uel uox indiuidua que scribi potest. también se recoge en su obra la dicotomía: sonido articulado sonido inarticulado: Vocum quedam articulata quedam inarticulata quedam litterata quedam illiterata. Articulata est que cum aliquo sensu mentis eius qui loquitur ad aliquod significandum articulata est ut ‘petrus’. Inarticulata est que a nullo proficiscitur mentis affectu ut ‘edax cra’. Litterata est que scribi potest ut ‘a cra’. Illitterata est que scribi non potest ut est ‘sonus sibilli’ ‘rumor pedum’. Harum quattuor differentiarum ita bine species inuicem glutinantur. Quedam enim est uox articulata et etiam litterata ut ‘dominus’. quedam articulata illiterata ut ‘sibillus hominum’ et ‘gemitus infirmorum’. Quedam porro est inarticulata litterata ut ‘coax’. Quedam inarticulata illitterata ut ‘mugitus bouum’ ‘pedum strepitus uel rotarum’. Vox autem dicitur a uocando [...] (ms. E. De orthographya f. 107r, 64-78 (42-51).

6.2. accidentia litterae en los mss. C y E

Para los gramáticos latinos la letra tiene tres propiedades: nomen, figura y potestas: nomen est quo appellatur, figura qua notatur, potestas qua ualet.83 partes grece ad latinitatis conficiendum [...]. Hugutio en Derivationes lo define de la siguiente manera. Cf. ed. ceccHInI, 2004, pp. 650-651: [13] Et inde hec latinitas -tis, multitudo Latinorum, vel proprietas qua quis dicitur latinus vel lingua latina. Et inde latinor -aris et latinizo -as, id est more latinorum se habere vel loqui, unde excellenter proprie dicitur latinari qui congrue loquitur litteris latinis: nam layci, etiam Ytalici, quasi barbari sunt respectu litteratorum. en calVo, 1995, p. 287, 14-21: Ut cum dicitur: iste loquitur ore, talis enim latinitas est bona [...] ut cum dicitur: pratum ridet, talis enim latinitas est bona [...]. en blacK, 2001, p. 167, n. 743: […] Antecedens probo per Laurentium de Vallo sic arguentem:omnis nostra latinitas pri[n]cipium habuit a Grecis et precipue a poetis [...]. 82 en ms. E. De orthographya, f. 107v, 26-27 (69). 83 charisio, cf. collart, p. 7.

la ortografía latIna

en Parisius de altedo (E) encontramos la siguiente definición:

69

Accidentia littere tria sunt, scilicet nomen, figura, potestas. Duo prima nomen siquidem et figura, cuilibet littere sunt per se patentia, nam alterum auditu suscipitur. alterum oculorum intuitu iudicatur. Potestas uero est ipsa pronunciatio elementi propter qua dumtaxat reperta sunt singularum nomina et figure. […] (De orthographya ms. E. f. 107v, 31-36 [72-75])

en «De orthographia, Anónimo I (C)» aparece una vez el término potestas: Studi potestas est quia littera aspiratur uel absque aspiratione profanitur ut ‘hamo amo’ (f. 5v, 1-2 [11-12]). en esta obra encontramos también utilizados los términos nomen y figura en sucesivas ocasiones, pero en ninguna aparece una definición. en «‛Egutionis de orthographia’ de C» en el fragmento referido a las consonantes k, q, c, aparecen las tres propiedades: Quamuis figura et nomine k et q indicantur aliquam differenciam habere cum c amen eandem tam in sono uocum quam in metro continent potestatem et k penitus superuacua est (f. 15r21-23 [20-22]).

en «Iohannis Lune ortographia», (C): Circum componitur uocalis si comitetur m non profertur sed sola figura tenetur scilicet in scriptura (f. 23r [36-37]) .84 en esta obra no se encuentra potestas pero sí se utiliza nomen en varias ocasiones, por ejemplo: que sunt propria nomina abdomen quod est pinguedo porci et obdomeda et similibus (f. 22v [11-12]).

en el poema sobre ortografía (Versus ortographye)85 no aparece alusión a ninguna de las tres propiedades. es un posible ejemplo de la reducción significativa que suponía el uso de este tipo de gramáticas versificadas.

Hay que tener en cuenta también que los gramáticos tardíos heredaron una doctrina que conocía el cuarto accidente de la letra, la posición (ordo): la posibilidad de colocar una letra antes o detrás de 84 85

Solo en esta ocasión aparece el término figura. en ms. E.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

70

otra se consideraba un rasgo distintivo, lo mismo que el hecho de ser vocal/consonante, larga/breve.86

un ejemplo de este cuarto accidente lo vemos en el siguiente párrafo de Parisius que nos lo muestra como un punto importante que pasará a desarrollar: Item ut ad rem ueniamus componitur cum orthos, quod est rectum, et dicitur orthographya tractatus quidem numerari uocabulum, que est recta scriptura qua littere per eam ordine recto in constitutione sillabe collocantur, ad cuius uocabuli allusionem hec sufficiant recitasse (f. 107r 53-55 [32-35]).

también aparecen ejemplos a lo largo del «De orthographia, Anónimo I» y de «Egutionis de orthographia» del ms. C, entre los que destacamos los siguientes: Iuxta hos uersus possumus exempla per ordinem ponere. In eadem sillaba m preponitur n, ut ‘amnis, omnis’. s preponitur c, ut ‘scutum’. q, ut ‘squalor’, p, ut ‘spes’, b, ut ‘asbustes’, t, ut ‘sto’ (f. 5r, 1-3 [1-2]).87 De mutationibus et de ordine literarum in diuersis sillabis secundum dictas regulas per huiusmodi uersus possumus dicere (f. 11r, 19-20 [328-329]).

Puntualizamos, por último, que en «Iohannis Lune ortographia» (C) no se encuentra ninguna alusión al término, pero es evidente que a lo largo del texto aparecen reglas relacionadas con el mismo, relativas a cambios de consonantes según estén colocadas delante o detrás de determinadas letras,88 al igual que en Versus ortographye,89 en el que podemos apreciar que lo resumido en esos versos tiene como tema fundamental la mutatio litterarum.

De los matices de littera en los primeros tiempos han hablado numerosos estudiosos, a los que ya nos hemos referido y nos remitimos, por lo que no vamos a extendernos más. tan solo mencionaremos 86 87 88 89

Cf. WrIgHt, 1989, pp. 101 ss. Que es el comienzo del manuscrito. Cf. infra transcripción del texto pp. 217 ss. en ms. E. cf. infra transcripción del texto pp. 229 ss.

la ortografía latIna

71

un fragmento de Desbordes que demuestra cuál era la situación a este respecto, según el testimonio de Varro recogido por cornuto.90

Desbordes, 1995, p. 173 dice literalmente: «Verdad es que las palabras de Varro no son de las más claras, pero deben explicarse por el doble sentido de littera, signo gráfico perteneciente al alfabeto, por una parte y, por otra parte, unidad lingüística que puede considerarse en su aspecto gráfico o bien en su aspecto fónico: algunos de los signos se denominan con el nombre de littera y corresponden por cierto a tal unidad, otros, igualmente denominados con littera no corresponden a esa unidad; y otros, por fin, son ajenos al sistema latino, no son litterae del alfabeto ni corresponden a unidades de la lengua latina». Jiménez Delgado, 1958, pp. 238 ss. al hablar de la ortografía postclásica, destaca, entre otros, los siguientes puntos: - Natura et species: A classica orthographia differt praesertim varietate atque inconstantia scriptorum; magna enim fuit incuria et licentia scribarum... - Opus est instaurare orthographiam.

Si bien, como dice biville, 1999, p. 550: «il faut savoir lire leurs oeuvres en se situant à différents niveaux, et accorder son attention au moindre détail. Ils peuvent alors nous apporter bien de témoignages intéressants sur la réalité et la diversité du latin tardif en marche vers les langues romanes».

estas reflexiones nos pueden ayudar a conocer las líneas generales de la situación de la ortografía de esta época, y a vislumbrar lo que nos vamos a encontrar en las siguientes, ya que, por un lado, las palabras de Delgado: opus est instaurare orthographiam, marcan un objetivo para cualquier etapa, no solo para la etapa medieval, y por otro, las afirmaciones recogidas en las líneas de biville son una cons-

90 Praeterea in libro qui est de grammatica Varro, cum de litteris dissereret, [ita] H inter litteras non esse disputavit, quod multo minus mirum, quam quod x quoque litteram esse negat. in quo quid voluerit, nondum deprehendi, ipsius verba subiciam: «litterarum partim sunt et dicuntur, ut A et B; partim dicuntur neque sunt, ut H et x; quaedam neque sunt neque dicuntur, ut Ф et ψ. Cf. gl. ed. KeIl, 1855-1880, VII, p. 153, 1-6.

72

La ortografía latina en la Baja Edad Media

tante a tener en cuenta, ya que en nuestras investigaciones hemos tenido que escudriñar dentro de las obras gramaticales para conseguir testimonios desde el punto de vista ortográfico. testimonios que pensamos ayudarán a instaurare orthographiam, o, al menos, a formar parte de la historia de la misma.

la orTograFía laTina en la baja edad Media 1. anTecedenTes la ortografía latina ha variado mucho según las épocas. Una serie de ejemplos epigráficos es la mejor prueba, ya que la epigrafía es el codex diplomaticus de la antigüedad y constituye un testimonio decisivo para la historia de la lengua y de su escritura. los ejemplos, en su mayoría, son del latín arcaico, pero dentro de esa época ya se encuentran variantes ortográficas de importancia.1 la variedad de estas grafías resalta más si se las compara con las correspondientes del latín clásico o postclásico, como se recoge en la obra de diehl.2

si la preocupación por la corrección gráfica es una preocupación de todas las épocas, la ortografía como disciplina constituida, aparece en grecia en el momento en que surge la idea de una sistematización de la gramática. ambas cosas corren parejas, pues, una vez establecidas las reglas de la lengua correcta, se pueden determinar también las reglas de la representación correcta de esa lengua. entre los latinos, el primer trabajo de este tipo, del que se tenga noticia, es el De orthographia de Verrio Flaco (siglo i a. c.).3 Cf. lópez de ayala, 1994, p. 7. diehl, 1930. 3 Cf. desbordes, 1995, p. 54; de paolis, 2010, «l’insegnamento dell’ortografia latina fra Tardoantico...», p. 291: «in fondo questo destino altomedievale dei testi ortografici sembra quasi chiudere il cerchio con le origini della dottrina ortografica romana, visto che il primo trattato ortografico di cui abbiamo notizia si deve proprio a un lessicografo come Verrio Flacco». 1 2

La ortografía latina en la Baja Edad Media

74

ejemplo de lo que acabamos de decir lo muestran las siguientes líneas, donde vemos que el último nombre que aparece señalado es beda y se engloba en un anónimo alios a los autores posteriores que escribieran sobre ortografía. Quod non ignoras, Theod. Pulmanne, varia variis temporibus orthographiae fuit ratio; adeo ut Lucilium, Caesarem, Varronem, Nigidium, Vindicem, Scaurum, Quinctilianum, Aquilam, Victorinum, Agroetium, Caprum, Priscianum, Bedam, alios non tantum varia multipliciaque eadem de re, sed etiam diversa et alia aliis paene contraria praecepta tradidisse comperiamur...4

1.1. Consideraciones respecto al origen y evolución del alfabeto latino hechos lingüísticos, especialmente el sistema de las velares latinas apoyados por descubrimientos arqueológicos, atestiguan que el alfabeto griego occidental, no jónico, llegó a roma filtrado a través de los etruscos. aunque esta es la teoría más difundida, hay quienes, como grenier,5 ven el origen del alfabeto latino exclusivamente en el etrusco.

en el Ars de orthographia de agroecius (ca. 450) en el apartado que trata de la littera s, encontramos un pasaje relativo a los etruscos, calificado de singular.6 dice textualmente desbordes, 1995, pp. 141-142: «este texto destaca sorprendentemente en medio de un océano de sandeces y uno se pregunta dónde pudo agroecius en aquella época buscar y encontrar una información semejante sobre los etruscos, información que no está atestiguada en ninguna otra parte. ¿se tratará

en la presentación del Tratado de Ortografía de cassiodorus, ed. amberes 1579, hecha por luis carrión en un prólogo dirigido a Teodoro pulmann. cita de jiMénez delgado, 1956, pp. 233-234. Cf. también Magallón, 1995, pp. 293 ss., para la evolución del género de orthographia hasta beda. 5 grenier 1924, pp. 1-41: «l’alphabet de Marsiliana et les origines de l’écriture à rome», MEFR 41. 6 Quaeritur ab aliquantis, quare s littera inter liquidas posita sit, cum vel sola facere syllabam videatur ac per hoc dicta sit suae cuiusdam potestatis esse, aliae autem liquidae in ipso concursu litterarum et sermonum ita conglutinentur, ut paene interire videantur. haec ratio est: apud Latium, unde latinitas orta est, maior populus et magis egregiis artibus pollens Tusci fuerunt qui quidem natura linguae suae s litteram raro exprimunt. haec res eam fecit haberi liquidam. gl. Vii 118, 7 (cf. ed. pUgliarello, 1978, p. 42). 4

la orTograFía laTina en la baja edad Media

75

de un vestigio del sabio plinius? ¿o será un extracto del misterioso libro de Mesala Sobre la letra S7? este es un último resto muy deformado de ese pasado etrusco de roma que los latinos se empeñaron tanto y constantemente en olvidar».

en la evolución del alfabeto latino vemos con lópez de ayala, 1994. p. 9 que tras un vacío de información relativo a los siglos V y iV a. c., a partir de la segunda mitad del iV a. c. se registran cuatro hechos claros: papirio craso (dictador en el 340) hace concordar grafía con fonética, introduciendo el signo R en lugar de S intervocálica; apio claudio (censor en el 312) generaliza la innovación de papirio; el mismo apio desecha la Z y finalmente espurio carvilio, liberto de espurio carvilio Máximo ruga, cónsul en el 234, introduce el signo G, es decir, una C diferenciada mediante una vírgula vertical para señalar la velar sonora.

la influencia cultural griega siempre creciente a partir de la guerra tarentina (282 a. c.), aporta a roma nuevas palabras en las que se encuentran sonidos y signos extraños al latín. de esta manera la historia del alfabeto latino, a través de etruria, retorna a grecia, de donde había partido, reflejándose en este camino de ida y vuelta el ciclo mismo de la cultura latina que es, como dice Traina,8 un reflejo de su propia historia, de su evolución y de sus contactos con otros pueblos más avanzados.

el alfabeto latino está compuesto de veintiuna letras, como dice cicerón en De natura deorum 2. 93: unius et uiginti formae litterarum y es completado por Quintilianus en De institutione oratoria 1. 4. 9: X nostrarum ultima. el nombre latino de las letras representa una innovación respecto del griego y difiere de él tanto por las vocales como por las consonantes.9 7 Cf. desbordes, 1995, p. 57 (donde habla de esta obra); haMMarsTröM, 1920, pp. 23-27. 8 Cf. Traina, 1957. 9 a propósito de este tema remitimos al trabajo de gordon, 1973, y para hacer un recorrido sobre la evolución de algunos de los fonemas latinos en las etapas marcadas, nos remitimos al trabajo de lópez de ayala, 1994, pp. 11-22 y a sus epígrafes: Período preliterario (ss. Vii/Vi-iii a. C.); La lengua latina de los siglos iii-i a. C. [entresacamos de este epígrafe estas líneas: «a partir del siglo iii a. c. el latín literario permite avanzar en la exposición de las supresiones, adiciones y repeticiones de signos y en las principales reglas ortográficas, todo ello, en algunos casos, también avalado por testimonios epigráficos»] y La lengua latina recogida por los gramáticos latinos de los siglos iV-Vi.

76

La ortografía latina en la Baja Edad Media

1.2. Los gramáticos latinos que se ocupan de la ortografía entre los siglos iii-Vi

recogiendo el testigo que lópez de ayala plantea, abundamos algo más en los siglos que desde el punto de vista lingüístico se enmarcan en el período denominado latín tardío, que, como recogemos en Fontán-Moure, 1987, p. 15, es «la lengua literaria o escrita del occidente entre los siglos iii y Vi, aprendida en la escuela, realizada en virtud de una especie de compromiso entre el modelo de los autores clásicos y postclásicos y la realidad del habla cotidiana de los medios sociales cultos». las pruebas textuales sugieren que los gramáticos de estos siglos,10 en las pocas ocasiones en que mencionan la pronunciación, discuten, prescriben y usan la lengua vernácula normal de su época y lugar. escribían para un público que ya sabía cómo pronunciar y no necesitaba aprenderlo. dice literalmente Wright, 1989, p.162: «de haberse tomado los filólogos románicos más interés por la naturaleza de sus fuentes documentales primarias (del latín tardío), se podrían haber evitado muchas discusiones mal encaminadas. pero ya por fin podemos reconocer que en los siglos anteriores los gramáticos, los eruditos, los abogados, los poetas y los obispos hablaban su propia lengua vernácula. Tal y como era de esperar».

los gramáticos latinos que se ocupan de la ortografía son herederos de los alejandrinos por lo que, a menudo, son tanto especialistas en los textos antiguos como especialistas en el lenguaje. en consecuencia, el ortógrafo pudo sentir la tentación de orientarse en dos direcciones. se pudo ver en la ortografía una disciplina histórica empeñada en descubrir los usos gráficos antiguos, en mantenerlos o en restaurarlos en la reproducción de los textos antiguos, sin dejar de señalar la diferencia con los usos modernos. por otro lado, según subraya desbordes, 1995, pp. 162-164, también se pudo identificar la grafía correcta y la grafía de los textos autorizados (‘clásicos’) re10 para el estudio de los códices gramaticales de esta época, cf. de nonno, M., «i codici grammaticali latini d’età tardoantica: osservazioni e considerazioni», 2000, pp. 133-173.

la orTograFía laTina en la baja edad Media

77

presentantes de la ‘buena’ pronunciación contra las desviaciones modernas; en ese caso la enseñanza de la ortografía tiende a confundirse con la enseñanza de la lengua correcta y aparecen manuales con el título De orthographia aplicados a listas de «no digáis..., sino decid».

ciertas grafías se consideran faltas, de ahí que pueda ser normal que algunos tratados de ortografía sean una sucesión de normas para evitar errores.11

esta particular situación se manifiestaba ya en las observaciones que hizo suetonius12 sobre autógrafos de augusto que hubo de examinar.

los tratados de ortografía latinos muestran también, en algunos casos, la característica de ser la producción correcta o la corrección posterior de un texto ya existente. esos tratados manifiestan la preocupación fundamental por la falta. la forma correcta se opone a una falta o error y de manera habitual se apoyan en ejemplos de autores clásicos para avalar su planteamiento. para darnos cuenta de todo ello basta con leer el pequeño tratado sobre ortografía Ars Agroecii de orthographia.

según nos cuenta strzelecki, 1942, pp. 1477-1478, agroecius vivió en el siglo V.13 a través de eucherio, obispo de lyon, sigue diciendo strzelecki, recibió un ejemplar del tratado de pseudo caper (siglo ii) 11 ya había dicho havet: «no hay una ortografía latina. la misma palabra ortografía carece de sentido cuando se trata del latín». nada más justo, si se le da a la palabra ortografía el sentido de forma única y oficial de la lengua escrita. eso no impide que los romanos tengan una verdadera preocupación por la ortografía, de lo que debe ser una grafía correcta y que hablen de faltas o errores (cf. desbordes, 1995, p. 162). 12 Orthographiam, id est formulam rationemque scribendi a grammaticis institutam, non adeo custodit ac videtur eorum potius sequi opinionem, qui perinde scribendum ac loquamur existiment. Nam quod saepe non litteras modo sed syllabas aut permutat aut praeterit, communis hominum error est. Nec ego id notarem, nisi mihi mirum videretur tradidisse aliquos, legato eum consulari successorem dedisse ut rudi et indocto, cuius manu «ixi» pro «ipsi» scriptum animadverterit. Quotiens autem per notas scribit, B pro A, C pro B ac deinceps eadem ratione sequentis litteras ponit; pro X autem duplex A. [Vida de augusto] de Vita Xii caesarum c. suetoni Tranquilii, ed. loeb classical library, 1913, 87, 4. 13 Cf. de paolis, 2010, «l’insegnamento dell’ortografia latina...», p. 259.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

78

De Orthographia, que decidió ampliar y de esta manera publicar un manual más vasto sobre ortografía, dedicado a eucherio, con el título de Ars Agroecii de orthographia. se pronuncia sobre su plan en una carta al obispo citado.14

a beda (673-735) también le llegan influencias de caper,15 e isidorus (ca. 570-636) en la primera parte de las Differentiae, titulada De differentiis verborum, incluye, entre otras, la Orthographia de caper y el texto de agroecius,16 por lo que esta fuente, aunque no directamente, pudiera haber llegado a los manuscritos que hemos estudiado, ya que aparecen citas de beda en el De orthographya de parisius y en el «De orthographia, Anónimo i (C)», y de isidorus en esta última obra.17

el tratado de agroecius parece esbozar un conjunto de dificultades con las que se podían encontrar de manera habitual y muestra, sobre todo, la preocupación fundamental por la falta. señala desbordes, 1995, pp. 141-142 que la ortografía de agroecius en realidad es una trivial colección de diversas dificultades. la mayoría de sus exposiciones están dirigidas a preguntas de tipo gramatical. remarca de manera especial la parte que trata de las vocales18 y la argumentación sobre los diptongos.19 lo que nos lleva a suponer que son aportaciones claras de agroecius a la obra de caper.20 en los manuales de caper, de agroecius21 y aún después, comprobamos que escribir correctamente es escribir como los antiguos, es decir, escribir de manera diferente a como se habla. la ortografía,

Libellum Capri de orthographia misisti mihi. haec quoque res proposito tuo et moribus tuis congrua est […] huic ergo Capri libello, qui est de orthographia [...] quaedam adicienda subieci [...] quia nos difficilia putamus quae ille ut facilia neglexit. Ego autem credidi haec ambigua aliquantis videri, quia mihi obscura frequenter fuissent […] gl. Vii 113,1 ss. 15 Cf. sabbadini, 1900, pp. 533-534. 16 Cf. WrighT, 1989, p. 132. 17 Cf. infra, pp. 269, 152. respectivamente para la referencia a beda y pp. 149, 151, 161. para la referencia a isidorus. 18 gl. Vii 123,13 ss. 19 gl. Vii 115,1 ss. 20 cUadra, 2015, p. 275. 21 Cf. de paolis, 2010, «problemi di grafia e pronunzia del latino...», pp. 61 ss. 14

la orTograFía laTina en la baja edad Media

79

subraya desbordes, 1995, p. 169, se convierte entonces en lisa y llana regla como encontramos en agroecius:22 Agroecius cum latine scribis, per diphthonon scribendum, non, ut quidam putant, per i Agricius.23 parece ser, matiza Wright, 1989, p. 89, que en la expresión cum latine scribis, se ha interpretado la palabra latine como la lengua de los antiguos, de manera similar a como la interpretó servio, según señaló díaz y díaz, como habla local del lacio, y por lo tanto de Vergilius.

ese cúmulo de dificultades agroecius las reúne en un conjunto de reglas que va justificando en función de distintas consideraciones, principalmente, de tipo léxico o morfológico.24

jiménez delgado, 1958, p. 239, sostiene que generalmente la ambigüedad es el resultado de la contigüidad semántica. los ortógrafos llegan a la conclusión de que una representación parcial del sentido no tiene razón de ser. pero a pesar de su voluntad de atenerse a la representación del sonido, no logran prescindir enteramente de los criterios de sentido e incluso justifican la conservación o no del mismo basándose en la importancia de la palabra. 1.3. La ortografía en la gramática del Renacimiento Carolingio

en la gramática del renacimiento carolingio (Viii-X) el objetivo primordial era enseñar a hablar y escribir correctamente latín por lo que un campo importante de la actividad gramatical es la ortografía, aspecto sobre el que ya cassiodorus (siglo V) había hecho hincapié. alcuinus (735-804) parece haber escrito un libro titulado De orthoCf. desbordes, 1995, p. 169. gl. Vii 114, 7. 24 Cf. cUadra, 2015, pp. 275-279. en general, se puede apreciar que las palabras que aparecen plasmadas en el texto, cuya intención es escribirlas y utilizarlas con corrección, deberían ser errores bastante comunes, de ahí la necesidad de aludir a ello. lo que indica que el autor se dedique más a explicar los fenómenos de tipo léxico, tratando de matizar las variantes que aparecen utilizadas, probablemente por el uso, justificándolas por motivos de importancia léxica, de diferenciar lo relativo al animus o al corpus, por razones de género, e incluso por consideraciones sociales, haciéndonos ver que los fenómenos morfológicos están muy relacionados con los léxicos, ya que, si existen cambios casuales o de otro tipo, casi siempre van ligados a un cambio de significado (p. 279). 22 23

80

La ortografía latina en la Baja Edad Media

graphia, en el que sigue de cerca la obra homónima de beda (673735). los tratados acerca de este punto tienen interés también, aparte de los aspectos técnicos comentados en ellos, por las observaciones gramaticales de diverso tipo traídas a colación en tanto que coadyuban a la corrección ortográfica.25 según lüdtke, 1997, p. 45: «d’une part, la correction orthographique et grammaticale, et, de l’autre, l’unité interrégionale du latin oral en usage dans l’église. rien que dans ces fonctions, une réforme de la prononciation latine pouvait avoir un sens». así, por ejemplo, hay reglas que tienden a evitar errores derivados de situaciones en que la pronunciación no se adecuaba a la escritura. otro aspecto de interés apuntado por roger, 1905, p. 343 que encontramos en tales tratados nos lo ofrece el enorme cuidado que se pone en dividir correctamente las sílabas; también dice black, 2001, p. 331 que existen comentarios y aclaraciones sobre parónimos, homónimos y sinónimos que pueden prestarse a equívocos. y a su vez, destaca gutiérrez galindo, 1993, p. 45 que los condicionamientos ya indicados en los que se producía el aprendizaje del latín hacían igualmente necesario el estudio meticuloso de las reglas concernientes a la prosodia y versificación. «il s’agit, dice lüdtke, 1997, p. 42, d’un changement de mentalité. dans cette optique, les résultats essentiels où aboutit la réforme carolingienne sont les suivents: ‒ bilinguisme diglossique latin-roman,26 à l’instar du bilinguisme latin-germanique, latin-celtique etc. ‒ pour l’avenir, ouverture de la faculté de mettre à l’écrit la lingua romana rustica désormais séparée du latin».27

la historia de la gramática en la edad Media, como apunta Thurot, 1868, p. 59, está dividida en dos períodos bien distintos. los gramáticos de los siglos iX-Xi tienen una terminología, un método, unas doctrinas distintas a las de los cuatro siglos siguientes. este mismo 25 Cf. roger, 1905, pp. 336 ss.; cf. los trabajos de pérez rodrígUez, 1990; gUTiérrez galindo, 1993; calVo, 2000. 26 Cf. heene, 1989, p. 418; banniard, 1992, pp. 41-401. 27 Cf. MeiseMbUrg, 1996.

la orTograFía laTina en la baja edad Media

81

autor (pp. 77-79) recoge un códice28 en cuyo folio 4 aparece un fragmento de un tratado sobre la manera de leer en el siglo X. la pronunciación de las consonantes latinas parece diferente de las antiguas, y creemos que puede servir como muestra de la situación de la ortografía en este período.29 1.4. Situación de la ortografía en el siglo Xi

si pasamos al siglo Xi, a excepción de papias30 que trata la ortografía como parte de su obra ars grammatica, apenas encontramos referencias de esta parte de la gramática, por lo que pudiera tener sentido la reflexión de Thurot, 1868, p. 89 en la que sostiene que al final del siglo Xi y al comienzo del Xii los espíritus se despiertan de la torpeza y del entumecimiento en el que estaban sumidos.

recogemos algunas alusiones, como en el Praefatio a la obra de priscianus:31

28 cod. 7505. Texte de priscien avec des glosses assez nombreuses. on lit en tête, d’unes écriture du X siècle, après un morceau sur la construction, des préceptes d’orthographe: f. 4 «exceptiuncule de libro artis lectorie perstrictim assumte. Quoniam de immutatione elementorum ad plenum disseruimus, nunc de ipsorum enunciatione doceamus – 4v incolomis sine columna, hoc est sine sustentatione». citado por ThUroT, 1868, p. 12. este fragmento lo anota infra [p. 16] formando parte de obras anónimas del siglo Xi: cod. 7505. préceptes sur l’ordre des mots écrits en tête d’un manuscrit de priscien sue le folio 3v: «omnis constructio ex substantia et actu fit – inter quas et aliae possunt intromitti contructiones, ut supra diximus». 29 Sunt litterae quarum pronunciacio posicione litteratoria variatur. Sunt autem haec C G R S P T U X. C soni proprietatem. E vel i subsequentibus, exprimit, ut cecitas. Aliis enim adiuncta quasi Q profertur ut cadit, codex, culpa. G isdem adnexa vocalibus enunciacionis suae idioma retinet ut Georgius. Reliquis aeque et sequentibus debilitatur, ut Garganus, Gotthus, gula. R et S, cum vocalem utrimque admiserint, expressum sonum non habent, ut esurit, deserit, visurus, adheserunt, scelerosus, disertas, exosas. Si vero ab ipsis dictiones ceperint aut in dictionum medio consonantem intrinsecus habuerint, expresse denuntiantur, ut dispersit, subruit, res, sus. in compositis quoque idem et agitur, exceptis dumtaxat ipsis ubi euphoniae causa prevalens videtur exposcere, ut malesanus, presensit, resolvit, desolata, prosequitur, iherusalem, quod compositum esse ipsius interpretatio monstrat, et similia, que prudentium respectus advertere aptius potuerit [...]. 30 gramático del que ya hemos hablado y hablaremos a lo largo de este trabajo, por lo que no nos detendremos más aquí. 31 keil, 1855-1880, praefatio ii, p. XXX.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

82

[s. Xi] Ne saeculis quidem proximis haec studia deferbuisse praeter ingentem ipsorum librorum mss. copiam docet ioannis de Garlandia (saec. Xi) carmen de orthographia ex Prisciano petitum et Petri Heliae, quem postea ad usum suum adhibuit Vincentius Bellovacensis, expositio et compendium metricum ex Prisciano ducta, quae et ipsa ad saec. Xi pertinent

o apuntes relativos a este siglo en alguna obra de época posterior, por ejemplo:

las grafías permanecen puramente medievales (paciencia, nichil, etc.) por lo que se emprende una reforma de la ortografía que curiosamente comienza por la adopción de la ‘e’ con cedilla, que servía en los siglos Xi y Xii para anotar el diptongo ae.32

y entre todo ello, tenemos noticia de lisorius33 y una alusión a su obra Orthographia. sobre la procedencia de este autor, de su persona y su obra apenas hay información. este misterioso poeta es aún un punto más por esclarecer en nuestro conocimiento de la ortografía de la edad Media. en el artículo detallado de happ, 1962, pp. 189-225 aparecen recopilados versos y fragmentos de este autor, cuyas citas se encuentran diseminadas en distintas obras y autores, y que agrupa en: Lisorii fragment a Cornicius (-um ?), orthographia (metrica), fragmenta incertae sedis, Fausti fragmentum. en el apartado de orthographia, que es lo que ahora nos interesa, aparecen unas citas relativas a una regla ortográfica: d subiens cunctas m q tamen esse recusat, que happ recoge de la obra de Alexander Neckhams ‘Corrogationes Promethei’.34

De laude scriptorum ed. glorieUX, 1973. Cf. happ, 1958; roseMblUM, 1961; happ, 1962; MarioTi, 1964; reijnders, 1971. 34 alexandri neckam cod. évreux 72 f. 17v: «d in compositione mutatur in c sequente c, ut in hoc exemplo, quod positum est, accio. sequente vero q remanet d, ut adquiro; lisorius in orthographia sua metrica: d – recusat; quasi diceret: d in compositione ante omnes consonantes mutari potest in sequentem preterquam in m et q, ut admitto admiror adquiro». Cf. Meyer, 1892, p. 664. gloss. cod. brux. ii 1049 f. 4v: «admirabilis per d non per duo mm scribi debet. unde lisorius in ortographia dicit quod d ante omnes consonantes mutari potest praeter m et q ut adquiro admitto admodum quemadmodum. adbrevio quoque dicendum non abbrevio, nam d ante b non mutari asserit priscianus». Cf. ellis, 1879, p. 122. Cf. ib. f. 9v: «ammitto, assumo, d conversa in m, quamvis melius admitto dicimus quam ammitto. docet enim priscianus in ortographia sua et lisorius in sua d ante b vel m vel q non debere mutari ut adbrevio, admiror, adquiro». 32 33

la orTograFía laTina en la baja edad Media

83

pero lo que happ no ha percibido, apunta kneepkens, 1981, p. 15, es que en el Vocabulario del mismo autor, estaban incluidos considerables fragmentos del Ars lectoria35 del magister francés siguinus (siglo Xi) donde también se alude a lisorius.36

También happ, 1962, pp. 189-191 recoge citas de este autor en fragmentos del Ars lectoria de aimericus37 (siglo Xi) como queda atestiguado por reijnders.38

por lo que acabamos de señalar, podemos pensar en la posible difusión de este autor a partir de estas Artes lectoriae.

este género de Ars lectoria, «manuel de lecture et de prononciation du latin notamment pendant la messe»,39 apenas se había estudiado, hasta que el profesor engels y sus colaboradores (en torno a los años 70) impulsaron el estudio de este terreno particular del latín medieval, y editaron los textos del siglo Xi, de los que hemos hablado anteriormente.40 el título de la obra homónima de johannes de garlandia Ars lectoria Ecclesie, nos puede confirmar la relación con aspectos eclesiásticos.

en una reseña a la edición del Ars Lectoria de siguinus, Marti, 1981, p. 196 destaca lo fundamental que se desprende de estas Artes: «The clear distinction between long and short vowels, light and heavy syllables, had gradually become blurred in late antiquity. Theoretical instruction in the quantity of the vowels, especially in the penultimate syllables, was therefore indispensable. Basic information

ed. kneepkens - reijnders, 1979, p. XVii (cita de kneepkens, p. 15, n. 11). Stomachari me admodum fateor, cum per duo mm codicum correptores temerarios euertere intuear ‘admirabilis, quemadmodum’. in his enim et aliis similibus male duo mm ponunt. Vnde Lisorius cum Orthographiam metro cuderet, dixit: «d subiens cunctas m q tamen esse recusat». Hoc dicit quod d ante omnes consonantes mutari possit preter m et q, ut ‘admitto, adquiro’. ed. kneepkens - reijnders, 1979, p. 30 (cita de kneepkens, p. 15, n. 12). 37 ed. reijnders, 1971, pp. 119-137 y 1972, pp. 41-101; pp. 124-176. 38 reijnders, 1971, p. 122: inter auctores ab Aimerico citatos praeter Priscianum praesertim duo memoratu digni sunt. Aliquot verba allata Aimericus depromit e tractatu metrico De primis syllabis, qui attribuitur cuidam magistro Tebaldo Placentino […] Etiam affert saepe Orthographiam et Cornitium grammatici cui nomen est Lisorius quique fortasse Luxorio poetae est aequiperandus. Cf. roseMblUM, 1961; MarioTTi, 1964. 39 o. Weijers, Chroniques et comptes rendus, 1981, p. 219. 40 Cf. kneepkens-reijnders, 1979; MarTi, 1981, p. 197. 35 36

La ortografía latina en la Baja Edad Media

84

concerning the principles regulating the quantity of the vowels and the position of the tonic accent is found in the medieval artes lectoriae».

de hecho, esta Ars lectoria pertenece, al igual que la de aimericus, a un grupo importante y popular de este tipo de tratados que forman parte de las Artes legendi, junto con el poema De primis syllabis de Thebaldus (siglo X-Xi), y las Regulae de mediis syllabis del Magister Wilhelmus,41 de la misma época.42

aimericus escribió su obra en 1086 y siguinus en 1087-1088. ambos dan a entender que su intención es componer un liber de metris y según apunta Marti, 1981, p. 197: «seguin, that he has already completed a de orthographia», lo que puede implicar un punto de relación para los propios autores entre las Artes lectoriae y los tratados de ortografía, máxime, si tenemos en cuenta que su principal contenido está muy relacionado con algunas de las partes que contienen las obras de ortografía, por ejemplo: la mutatio de vocales y consonantes (mutatur a in i, ut pango, impingo), la cantidad de las vocales en la penúltima per regulam et per auctores, derivación y composición de las palabras, o incluso, el acento en palabras de una, dos o más sílabas,43 tema que se incluye an alguno de los fragmentos del «De orthographia, Anónimo i» (C) y que, como veremos, indica esa proximidad entre la prosodia y la ortografía dentro de las obras gramaticales.

en el siglo Xii también encontramos una Ars lectoria, en esta ocasión anónima, editada por sivo44 que dice de ella: «il volume presenta l'edizione critica di una breve ed anonima Ars lectoria, tràdita da un solo codice parigino del Xii secolo. strettamente imparentata con i già noti trattati di aimerico di gastinaux e di siguinus Magister —anteriori di appena un secolo— oltre che con altri tuttora inediti, essa ha però un suo rilievo nella mappa di queste Artes lectoriae, perché ne costituisce un non marginale ramo a sè stante, qua e là essenziale alla ricostruzione dell'antenato comune».

ed. W. desMense, «Vivarium» Xi 1973, pp. 119-136. Cf. kneepkens, Another Manuscript of the Regulae de mediis syllabis, ibid. XiV, 1976, pp. 156-158; reijnders, 1971-1972; kneepkens, 1996, pp. 13-14; black, 2001, p. 174. 43 Cf. kneepkens-reijnders, 1979; reijnders, 1971-1972. 44 ed. V. siVo ,anonymi ars lectoria e codice Parisino Latino 8499, 1990. 41 42

la orTograFía laTina en la baja edad Media

85

por último, destacamos la obra de garlandia Ars lectoria Ecclesie, una gramática versificada del siglo Xiii (1234) más completa que las anteriores, de la que resaltamos unas líneas con las que la propia editora45 la describe: «ce traité versifié est conçu sur le modèle, notamment, du Doctrinale d’alexandre de Villedieu et du Graecismus d’évrard de béthune.46 la diversité de ses sources, le chapitre final qu'elle consacre aux constructions déviantes, mais également la relative nouveauté des conceptions prosodiques qui y sont mises en ouvre révèlent le polymorphisme garlandien, et à tout le moins la variété des centres d’intérêt de l'auteur. le présent ouvrage constitue une première étape dans l'étude approfondie des théories grammaticales et sémantiques de jean de garlande». es importante señalar que en el De orthographya de parisius (E) ,47 aparece una cita de la Ars lectoria de aimericus (hemericus) y en el «De orthographia, Anónimo i» (C),48 dos referencias de la Ars lectoria de garlandia. También en uno y otro manuscrito observamos reflejada la regla de lisorius de la que hemos hablado anteriormente. 2. siglos Xii-Xiii

aunque no existan abundantes textos de ortografía en estos siglos bajomedievales, o incluso, parezca no satisfacer las expectativas previas, coincidimos con biville, 1999, p. 550 cuando dice que «ils nous proposent de la langue latine une vision plus riche et complexe qu’il n’y paraît au premier abord». y es lo que de manera especial en los sucesivos capítulos nos proponemos desentrañar de esos siglos XiiXiii, de los que ya hemos apuntado que es la época medieval menos estudiada, al menos en lo relativo al campo de la ortografía. ed. MargUin-haMon, 2003. según hUrlbUT: «la section del Doctrinale, qui donne les règles concernant la quantité des premières syllabes, remontait à aimericus et à son Ars lectoria», lo que puede implicar directa o indirectamente la huella de esta obra también en garlandia. Cf. hUrlbUT, 1933, pp. 258-263; grondeUX, 2000, p. 21, n. 50. 47 Cf. f. 108v (177 ss.), p. 225. 48 Cf. f. 6r (63 ss.); f. 8r (157 ss.), pp. 151, 155. 45 46

La ortografía latina en la Baja Edad Media

86

gracias a lo que nos encontramos insertado en los diferentes manuscritos, en ocasiones casi leyendo entre líneas, además de los contenidos específicos de ortografía, podemos saber cómo trabajan esos maestros de gramática en la edad Media, cómo recopilan, comentan, adaptan las obras que les sirven de referencia, y cómo, envueltos en ambientes eclesiásticos y formados en la universidad la mayoría de estos autores, adaptan sus conocimientos sofísticos impregnados de lógica y de filosofía. prueba de ello la tenemos en los gramáticos que nos ocupan.

en esta época bajomedieval nos encontramos con textos influyentes desde el punto de vista gramatical, la mayoría de ellos en verso acorde con los gustos del momento.49 coincidimos con calvo, 2000, p. 98 en señalar que capítulos de ortografía, y prosodia forman parte de las gramáticas importantes del siglo Xiii en adelante, como el Graecismus o el Catholicon y en suelo español El Prosodion de juan gil de zamora.50 pero también es verdad que tratados o textos específicos de ortografía no son tan habituales, ya que lo que encontramos relativo a este tema suele estar insertado dentro de estas obras mencionadas de tipo gramatical, algunas, como en el Graecismus, con capítulos específicos51 y otras sin especificar, como ocurre con el Doctrinale52 y las Derivationes de hugutio, entre otras. esto subraya la importancia de la obra De orthographya de parisius (E) que es un tratado completo de ortografía, así como de los textos que forman parte del ms. C, y que su estudio nos ha permitido conocer cómo era la situación de la ortografía de los siglos Xii-Xiii e incluso vislumbrarse la del XiV.

Cf. cUadra, 2009, pp. 118 ss. Cf. infra: La situación de la ortografía en España. 51 Cf. infra: comentario de uersus orhographye. 52 en el capítulo décimo, que es la parte que trata de la cantidad silábica, tras nociones de métrica, pasa a hablar de vocales y consonantes, sin que medie ningún tipo de alusión previa, introducción o título al respecto. 49 50

la orTograFía laTina en la baja edad Media

2.1. La educación en italia. Autores y obras de ortografía latina

87

el final de la etapa de la educación elemental en la europa medieval y renacentista estaba marcado por donatus.53 pero en italia, cuna de los autores de los manuscritos (C) y (E), el principal libro de texto en la escuela elemental durante la baja edad media no era el Ars minor54 sino el manual atribuido a donatus que sabbadini denominó ianua a partir de la primera palabra que aparece en su prólogo en verso y que dominó la tradición manuscrita.55

el currículum medieval en el norte de europa tanto de la educación elemental como secundaria se basaba y giraba en torno al uso de la memoria. como dice black 2001, p. 85: «pupils learned the psalter, donatus and Doctrinale by heart; their theoretical grammatical knowledge was based on their book of memory».

en italia, especialmente la etapa secundaria, se desarrolló en una línea diferente: la memoria, aunque se consideraba importante, no era el único punto en el que los maestros apoyaban sus técnicas de enseñanza.56 además, empezaron a surgir una serie de gramáticas

53 Cf. calVo-esparza, 1993, pp. 162-163: en un nivel básico de enseñanza, los niños comenzaban a aprender latín con el Ars minor de donato o con los dos primeros libros del Ars maior. solo en un segundo nivel se iniciaban con textos como el Catholicon, el Graecismus o el Doctrinale. priscianus y sus comentadores quedaban reservados para los estudios universitarios. black, 2001, p. 44, n. 67: la fundamental importancia de donatus, incluso en el siglo XVi en italia, está ilustrada por una anotación vernácula, de la mano de un alumno del cinquecento, en una copia de Terencio (bMl 38.33, 98v): poiché non volete imprare donato e le regole sesa le quali non ipareresli mai cosa alchuna [...] las regole a las que se refiere corresponden a las reglas gramaticales de maestros como Francesco da buti y guarino Veronesse: el término era genérico en los manuales de gramática secundaria en el siglo XiV y XV. 54 en la italia carolingia, el Ars minor de donatus era utilizado como texto básico de la educación elemental, como lo demuestra el Ars Donati de pablo diácono, [ed. amelli 1899] que era una copia del texto de donatus, con la interpolación en buena parte adicional de declinaciones y conjugaciones como era normal en las versiones medievales del Ars minor. Cf. lenTini, 1975, pp. 121-122, 198-199, donde apunta que este libro era un tratado elemental para principiantes. 55 sabbadini 1896, pp. 35, 42-44; schMiTT, 1969, pp. 45, 73-74; garin, 1958, p. 98; grendler, 1989, pp. 174-182; black, 1991a, pp. 101-115; black, 1991b, pp. 141145; gehl, 1993, pp. 82-106; black, 1996e, pp. 5-22; pinborg, 1982, pp. 65-67; rizzo, 1986, p. 395; laW, 1986, pp. 138-141. 56 black, 2001, p. 85, y añade: «this is clear from the number of surviving manuscripts in italy of Doctrinale and Graecismus: only thirty-one manuscripts of the former and twenty-nine of the latter are preserved in italian libraries, amounting to just about per cent of the total number of manuscripts».

La ortografía latina en la Baja Edad Media

88

secundarias de autores italianos como alternativa al Doctrinale y Graecismus.57 en el siglo Xiii los mayores competidores de alexander y ebrardus fueron: bene de Firenze, Thebaldus, pietro de isolella, de cremona y giovanni balbi, de genova.58 si analizamos el currículum de la gramática secundaria en las escuelas italianas de esta época, podemos apreciar con blak, 2001, p. 331 que el énfasis estaba dirigido a identificar los elementos que constituyen el syllabus: reglas gramaticales, vocabularios, composiciones de ejercicios, versos mnemotécnicos, sinónimos/homónimos, ortografías, autores mayores y menores.

a veces, algunos de estos temas gramaticales extraídos del currículum eran tratados monográficamente, uno de ellos, y el que en este momento nos interesa, era el de la ortografía. Tal vez tenga relación con el hecho de que magistri y estudiantes preocupados por los temas gramaticales anotaban en los márgenes de los textos,59 generalmente de forma anónima,60 correcciones del ámbito de la etimología, diferencias, incidencias y ortografía.61 de hecho, coincidimos con black-pomaro, 2000, pp. 253-254; 290 en que un tema habitual en los manuscritos de boethius Consolatio era esta última, ya que nos encontramos anotado, por ejemplo, el incipit de la obra ianua: ‘lictera est uox indiuidua…’ en varios de ellos. abundando en este punto y haciendo un paréntesis antes de continuar, apuntamos que esos cambios que se vislumbran en italia nos pueden ayudar a entender que surgieran y tuvieran cabida textos gramaticales mixtos (prosa y verso) así como tratados de ortografía de las mismas características. sírvanos de ejemplo la obra de parisius (E) y el «De orthographia, Anónimo i» (C), ambos textos escritos en prosa con apoyo del verso, no al contrario. 58 «Whose manuscript circulation in italy exceeded the distribution achieved there by the two great northern verse grammars» (black, 2001, p. 86). 59 grondeUX, 2000, p. 193; black, 2001, p. 289. respecto a glosas interliniares y marginales que tienen relación con fragmentos de la obra de parisius de altedo (E), cf. infra, p. 129. 60 Cf. rosier, 1991, p. 209: «la majorité des gloses qui nous sont parvenues sont d’autre part anonymes, le maître qui les a composées n’en ayant apparemment pas revendiqué la paternité. cet anonymat concerne tous les textes glosés, qu’ils soient littéraires ou grammaticaux» y jeUdy-rioU, 1974, p. 145: «les textes connus, signés d’une autorité ou à elle attribués, sont moins nombreux que les textes anonymes; les premiers ont une tradition manuscrite, les seconds une démultiplication textuelle à partir d’un fonds manuscrit commun, sans cesse grossi de l’apport de chacun». 61 bMl 90 sup. 2, 11r: aestimo scribitur per ‘a’ diphthongon et per ‘s’ litteram; dicitur enim ab aes aeris et teneo –tenes, cf. bncF ii 55, 23v, 63r. 57

la orTograFía laTina en la baja edad Media

89

Volviendo a esos libros de texto alternativo, lo más significativo, desde el punto de vista del currículum secundario y su uso es que fueron obras fundamentalmente escritas en prosa, lo que implicaba que no estaban elaboradas con el objetivo principal de ser memorizadas por los alumnos, como sí lo eran las escritas en verso. por lo que, la manera que estos alumnos tenían de utilizar y estudiar estos textos era comprarlos o escribir sus propias copias. es significativo también que varios de estos libros (por ejemplo los de bene de Firenze, johannes apigna y pietro de isolella) fueron conocidos normalmente como Summae, el término usado en la universidad para el libro de texto.

estos hechos ayudaron a que en el siglo Xiii, con el aumento de los Studia generalia,62 y para ayuda a los estudiantes, surgiera el sistema denominado reportatio.63

aunque el término reportatio64 en el sentido de ‘notes d’auditeurs’, según atestigua hamesse, 1987, p. 135, no apareciese antes del siglo Xiii, la técnica de la reportatio está atestiguada desde Cf. cUadra, 2002, p. 929: «la universidad, en su concepto actual, no se constituye hasta el siglo Xii como evolución de los colegios y academias de enseñanza superior que por aquel entonces comenzaban a cobrar importancia. no obstante, cabe decir, que el término universidad en la edad Media apenas si se empleaba en la acepción actual y sí, en cambio, el de Studium o Studium Generale. hacia el siglo Xiii, el profesorado, con frecuencia unido a la iglesia, había formado organizaciones bien definidas para supervisar la enseñanza y la concesión de grados. en este siglo había ya importantes universidades en todos los grandes países de europa y oriente Medio. en españa encontramos por primera vez la palabra ‘universidad’ al menos en un documento importante, en las siete partidas de alfonso X, de esta curiosa manera: ‛en la universidat de los escolares debe haber un mensajero, que se llama en latín bedellus’ (cf. r. Marsh - a. pUerTas, GEM 18 (1975) 695)»; cf. también black, 2001, p. 202. el término bedellus, está recogido en las Derivationes de hugutio, ed. cecchini, 2004, p. 58: [11] item ab ango hec angaria e compulsio, iniusta coactio, unde angario -as, id est compellere vel iniuste cogere, unde in Passione Domini ‘et angariaverunt Simonem quendam, ut tolleret crucem iesu’; unde verbalia; et hic angarius -rii bedellus, compulsor, iniustus exactor, unde iosephus in Xiii libro ‘ne post iumenta iudeorum violentiís angariorum subiaceant’. y p. 550: [16] unde hic inhibitor -ris, id est bedellus, qui et angarius et exactor dicitur, quia nimis petendo et iniuste auferendo inhibet homines. 63 en Cambridge History of Renaissance Philosophy, 1988, p. 18; alessio, 1995, pp. 31-32: in the thirteenth century, with the rise of the Studia generalia practices arose for the rapid copying of texts for students, known as the pecia (piece) or reportatio systems. Cf. también alessio, 1995, pp. 31-32. 64 hugutio en Derivationes, recoge el término reporto, pero no reportatio: ed. cecchini, 2004, p. 959: [6] […] reporto -as, iterum vel retro portare. 62

90

La ortografía latina en la Baja Edad Media

el siglo Xii,65 tanto en las escuelas monásticas como episcopales.66 se solían destinar a un uso personal. el estudiante que quería retener el máximo de elementa, sigue hamesse p. 136, anotaba apresuradamente mediante una escritura muy abreviada y a menudo muy difícil de descifrar. los textos estaban en general poco cuidados, cogidos al vuelo y por tanto utilizando una escritura abreviada al extremo, lo que explica la ambigüedad de buen número de abreviaturas67 y la dificultad en la resolución de parte de ellas. la ortografía no es constante, ya que puede variar la grafía de una misma palabra, variantes que prueban que nos encontramos frente a una lengua viva en plena evolución.68 ejemplo de reportatio es la glosa Promisimus, de la que hablaremos más adelante.

en italia se ha admitido habitualmente que la gramática languideció durante los primeros tiempos de la edad Media,69 exceptuando la actividad carolingia principalmente en la zona de Montecasino y benevento inaugurada por pablo el diácono y continuada por hilderico de Montecasino y el obispo Urso de benevento.70 la publicación del vocabulario de papias titulado Elementarium y su Ars grammatica en el siglo Xi y la composición del ianua en la misma época, ponen los cimientos para el renacimiento en los siglos inmediatos de la actividad gramatical en italia.71

65 para la práctica de la reportatio en el siglo Xii cf. b. bischoff, Aus der Geisteswelt des Mittelalter, bgpM, suppl. bd., iii 1, p. 250; b. smalley, The Study of the Bible in the Middle Ages, oxford, 1957, pp. 161-169. 66 paré - brUneT - TreMblay, 1933, p. 91. 67 codoñer, 2000, p. 675: apunta que la abundancia de abreviaturas suele ser habitual en textos gramaticales, y que las variantes textuales con relación a otros manuscritos de la misma gramática nos sitúan ante una obra de carácter abierto, que se toma como propia y que, por tanto, admite todo tipo de modificaciones. 68 ejemplo de lo dicho anteriormente tenemos en el «De orthographia, Anónimo i» (C), p. 190. 69 Cf. hUnT, 1950, pp. 176-178; perciVal, 1981, pp. 234-235. 70 Cf. aMelli, 1899; Morelli, 1910; lenTini, 1975; cerVani, 1979, p. 45; siVo, 1981, pp. 236-238. 71 «no es extraviado pensar, anota calVo (2000, p. 43), que esta tradición gramatical arranca del norte de italia y de la provenza», perciVal (1975, p. 233). sugiere que la tendencia lexicográfica inaugurada por el Vocabularium de papias, las Derivationes de hugucio pisano y el Catholicon de juan de génova constituyó el punto de inicio hacia una gramática de carácter más práctico que especulativo y más didáctico que normativo.

la orTograFía laTina en la baja edad Media

91

Testimonio de este renacimiento, especialmente de finales del siglo Xii y principio del Xiii, son las descripciones de bolonia72 en 1166 como: «in litteralibus studiis prae ceteris italiae civitatibus»73 y de boncompagno da signa (ca. 1165 - ca. 1240) como: «caput exercitii litteralis».74 este siglo Xiii vió la culminación de la reactivación de los estudios gramaticales de italia, iniciados por la obra de hugutio pisanus Magnae derivationes (finales del Xii),75 y con el Catholicon de johannes de ianua (1286),76 que llegó a ser un léxico habitual durante los dos siglos siguientes.77 dignos de mención en este renacimiento de la gramática en italia son también paolus camaldolensis,78 bene de Firenze,79 Manfredus de bellomonte,80 johannes apigna,81 petrus de isolella,82 sion Vercellensis.83

nosotros aportamos a este grupo de autores a parisius de altedo y su obra De orthographya (1297) que es un tratado completo sobre este tema gramatical y único de estas características en este siglo Xiii, ya que junto a este tratado, que no pierde de vista las fuentes antiguas pero que las sabe conjugar con las nuevas, coincidimos con black, 2001, p. 164, en que lo común en la tradición medieval es encontrarnos con unas ortografías cortas, por ejemplo, las ortografías de pseudo-phocas y sion Vercellensis, y en siglos posteriores, la Or-

72 Cf. supra p. 38, donde hablamos de la importancia de la Universidad de esta ciudad, mater nutricia de los autores de los manuscritos objeto de estudio. 73 cita de black, 2001, p. 54, n. 123 (en la que subraya literalmente: «here litteralis refers to studies based on latin»). 74 zaccagnini, 1935, p. 183. 75 Manacorda, 1914, ii, p. 251; perciVal, 1981, p. 234 y n. 5; Marigo, 1936; garin, 1958, pp. 98-99. 76 ed. locaTellUs, 1495; Manacorda, 1914, n. 236; perciVal, 1981, pp. 234-235; garin, 1958, p. 99; Marigo, 1936. 77 Manacorda, 1914, n. 236; Marigo, 1936; della casa, 1994, p. 239. 78 siVo, 1990a, pp. 68-69. Cf. infra p. 157. 79 Marchesi, 1910, pp. 86, 88, 94. 80 capello, 1943, pp. 57-60; gasca QUeirazza, 1966, pp. 10-11, notas 7 y 10; proFessione y Vignono, 1967, p. 80; gasca QUeirazza, 1977, pp. 108-111; capellino, 1984, pp. 90, 96. 81 gardenal, 1988a; perciVal 1978a, pp. 247, 253, n. 18. 82 schMiT, 1969, p. 59, n. 142; perciVal, 1981, p. 235; hUnT, 1980, p. 177, n. 3; noVaTi, 1888, p. 72, n. 3; schiaFFini, 1922, 96, n. 1; FierVille, 1886; ThUroT, 1869, pp. 453-457. 83 belTraMi, 1906-1907, pp. 525-537.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

92

thographia del gramático pisano bartholomeus de sancto concordio (d. 1347), que ocupa solo dos folios,84 o el tratado explícitamente titulado Orthographia parvis utilis,85 que bien pudieran ser el precedente de esas ‘gramáticas sucintas’ que existen actualmente, y es probable que con fines semejantes.

entre los gramáticos apuntados más arriba, a excepción de parisius de altedo, solo uno, sion [simon] Vercellensis, escribió una obra específica de ortografía. Una pequeña ortografía versificada que comienza con veinte versos de la ortografía de pseudo-phocas y añade treinta y dos más, probablemente mezcla de composiciones originales y prestamos.86

la obra de pseudo-phocas es un breve tratado mezcla de prosa y verso, compuesto antes del siglo Xiii87 que tuvo gran influencia en este siglo. de hecho aparecen versos mnemotécnicos de la misma también en el Novum Doctrinale de sion Vercellensis, y en el catholicon, como señala black, 2001, p. 162.

los versos de pseudo-phocas, matiza sabbadini, 1900, pp. 573641, están acompañados de un comentario en prosa,88 y este formato fue adoptado posiblemente también durante el Trecento, lo que demuestra que estas ortografías en formato verso, al igual que otros tipos de obras gramaticales de las mismas características89 eran muy usadas en las escuelas.90

brF cod. 150, 25r-26v (XV); bnp cod. lat. 4348, 29v-31r; rome bibl. casanatense, cod. Ms 311, 79r ss. 85 brF cod. 3598, (XV) 13r-16r. 86 se encuentra en dos Mss: bMl ashb. append. 1893, 68r-81v, y brescia biblioteca Queriniana h.ii.17 (43), 38v-52v (el último publicado por l906-1907, pp. 525-537). Una discusión de este libro por capello 1943, p. 63, es imprecisa y confusa. dice, por ejemplo, que estos dos Mss: «contain the same mnemonic verses in the same order, and not just eighteen in common». 87 sabbadini, 1900, p. 536, sugiere «avanti al sec. Xiii, verso il Xi», haciendo hincapié en que los diptongos ‘ae’ y ‘oe’, que, según el tratado, «scribuntur sed non proferuntur», se corresponde con la ortografía anterior al duecento. 88 sabbadini, 1900, pp. 537-541. 89 Cf. cUadra, 2009, p. 120. 90 a modo de ejemplo: bgcr. Fond. civ., aa 2.49, f. 31v: iste liber est meus Petrus Jacopus de Serenellis eontis ad scolam magister Luce de Felino qui est bonus magister in sua arte (en krisTeller, 1989; bUrsill-hall, 1981, p. 57). bgcr. Fond. civ., aa 2.50, f. 88v: ista ortogrofia (sic) est mea Joh(ann)is Marci de Ciriolis qui pergo ad scolam... betini de pandino (en krisTeller, 1989). 84

la orTograFía laTina en la baja edad Media

93

las líneas versificadas de sion, como indica black, 2001, p. 162, iban acompañadas del usual ‘classroom-type’ quejándose de la prolijidad de priscianus.91 son una versión de la obra de este autor adaptada para uso escolar92 que nos recuerda a los ejemplos que acabamos de anotar:93 ashb. append. 1893, 68r (ed. bel- Queriniano h.ii.17, 38v (ed. beltrami, 515-516) trami, 525)94

Hic inferius quidam in Orthografiam versus causa vitandi prolixitatem primo traditam de hac in maiori volumine et memorie facilius retinendi, e Magistro Syon digno ac perito gramatice professore editi continentur [...]

Quidam magister Simon propter prolixitatem orthographie Prisciani composuit ista carmina [...]

el comienzo del códice 1893,95 en el que se aprecia ese uso escolar al que nos referíamos, es el siguiente: ff. 2-67v. inc. Ad communem scriptorum et lectorum utilitatem. Explicit liber orthographie per alphabetum. 68-81v. incipit alius liber orthographie qui legitur in scolis. Hic inferius quidam in orthografiam versus […]

belTraMi, 1906-1907, p. 515 y n. 5, entendida mal la introducción del ashb. append. 1893. él mantiene que la referencia «prolixitatem primo traditam de hac (scil. orthographia) in maiori volumine» va referida al «trattato ortografico, che sta nello stesso codice, f. 98 a sgg.», pero esta debe ser una alusión al tratamiento de priscianus de la ortografía en el primer libro de institutiones, denominado habitualmente Priscianus maior, explícitamente criticado de manera similar en el Ms. brescia bibl. Querin. 92 bMl ashb. append. 1893, 68r: incipit alius liber Orthogrofie qui legitur in scolis (citado por belTraMi 1906-7, p. 515). 93 Cf. también el comentario de «Egutionis de orthographia» (C), pp. 206 ss. 94 este códice se encuentra también recogido por krisTeller, 1989, i, pp. 30-32: cod. h ii 17 misc. (XV) ff. 38v-52v. Magister Simon (i.e., syon), de orthographia . inc. Quidam magister Simon (Syon) propter prolixitatem ortographiae Preisciani. at the end: secundum quod extractum est a libro Prisciani quem glossavit M. M. cicci de esculo (sic); cf. también bUrsill-hall, 1981, p. 42. para lo relacionado con los códices recogidos en esta biblioteca Queriniana, cf. agriMi, Tecnica e scienza, Florence, 1976, pp. 46-57. 95 este códice se encuentra también recogido por krisTeller, 1989; bUrsillhall, 1981, p. 76. para el estudio del contenido de este códice, del que hablaremos infra, cf. rosTagno, 1900, pp. 157-159; sabbadini, 1900, pp. 529-531. 91

94

La ortografía latina en la Baja Edad Media

hay una serie de gramáticos de estos siglos bajomedievales que en su obra abordan el tema de la ortografía y de los que creemos importante mencionar los aspectos más significativos.

Manfredus de bellomonte maestro en Vercelli en 1210 compuso una gramática titulada Doctrinale o Donatus en 1225. este texto, centrado en la ortografía y etimología y organizado según las ocho partes del discurso, contiene muchas de las habituales características de los textos gramaticales italianos del siglo Xiii: formato catequístico, versos mnemotécnicos a menudo tomados de alexander de Villadei y ebrardus bethuniensis, referencias de priscianus, terminología de la gramática escolástica. la obra se encuentra ubicada en dos manuscritos: cod. Vii de la biblioteca capitolare di ivrea (XiV) y Ms 7.1.24 de la biblioteca colombina de sevilla (XV).96

el Catholicon, de iohannes de ianua es una obra formada por dos partes diferenciadas pero interrelacionadas entre sí (una gramática y un glosario) y que debe su éxito a lo que él mismo presenta en el prólogo:97 opus est ex multis et diuersis doctorum texturis elaboratum atque contextum.

Ex multis et diuersis doctorum texturis se refiere, sin duda, a que adopta como fuentes principales a papias y hugutio, y las completa con ebrardus y Villa-dei, numerosos pasajes transcritos literalmente de priscianus, así como con numerosos excerpta sacados de isidorus y de los padres de la iglesia.98 el contenido de esta obra, en la que una de las partes está dedicada a la ortografía, queda marcado también en el prólogo.99

96 Cf. capello, 1943, pp. 57-60; gasca QUeirazza, 1966, pp. 10-11, notas 7 y 10; proFessione y Vignono, 1967, p. 80; gasca QUeirazza, 1977, pp. 108-111; cappellino, 1984, pp. 90, 96. 97 cod. a.1.4, biblioteca de el escorial, f. 1r. 98 Cf. della casa, 1981, pp. 41 ss.; poWiTz, 1996 (para la tradición manuscrita); della casa, 1994, p. 239; grondeUX, 2000, p. 288. 99 Divisio autem istius libri talis est. Primo, licet principaliter intendam de prosodia, tamen quia orthographia est quodam modo via ad prosodiam, agam de orthographia. Secundo de prosodia. Tercio de ethymologia et dyasintastica quasi mixtim aliqua dicam. Deinde specialiter de constructione et suis speciebus et partibus necnon de regimine subiungam. Quarto determinabo de figuris. Quinto de orthographia, prosodia, origine, significatione quarumdam dictionum, que sepe inveniuntur in biblia et in dictis sanctorum et etiam poetarum, secudum ordinem alphabeti ordinate subiungam. (cod. a.1.4, f. 1r).

la orTograFía laTina en la baja edad Media

95

los epígrafes en los que el autor divide la orthographia son: de littera, de syllaba, de diffinitione, de recto ordine litterarum. después aborda los temas de accentu, y de ethymologia.

suele ser habitual que el apartado de la ortografía dentro de las obras gramaticales vaya arropado por la prosodia y la etimología o por alguna de las dos, como hemos visto en la obra de Manfredus de bellomonte: ortografía y etimología. y buen ejemplo de ello lo tenemos también en el «De orthographia, Anónimo i» (C), ya que en textos que son de corte ortográfico se incluyen apartados relativos al acento. asímismo dentro del propio cuerpo de esta obra y a lo largo de la de parisius de altedo (E) nos encontramos con exposiciones etimológicas (sobre todo tomando como fuente a las Derivationes) para definir un término o explicar su origen con ayuda de la ortografía. el tratamiento de esta parte de la gramática en las Derivationes de hugutio y su relación con los textos de los manuscritos (C) y (E), nos ofrece una visión global de la situación de la misma en la época bajomedieval. aspecto significativo si tenemos en cuenta las referencias de esta obra que encontramos en los textos de dichos manuscritos.100

della casa, 1994, p. 238 dice: «nebrija afferma di non disprezzare e non trascurare i precedenti autori di artes grammaticali; di essere anche disposto ad imitarli, mai a copiarli. in realtà, se si leggono i suoi ‘commenti’, se ne trae la persuasione che egli rifiuti tutti gli autori precedenti che in quel tempo erano diffusi nelle scuole e che egli cita; forse solo il Catholicon ‘tolerabilius paulo fuit’». esta afirmación nos lleva a considerar que de alguna manera, aunque sea indirecta, la huella de esos magistri que denominaba ‘barbari’ le debió alcanzar, y no ya porque, como en todo, también es difícil ser aséptico en el terreno gramatical, sino porque tolerando el Catholicon que había bebido principalmente de hugutio, toleraría también las Derivationes. claro que no es de extrañar pues pensamos que movido por su afán de apartarse de las estructuras gramaticales medievales, incurría en algunas contradicciones, como resalta della casa p. 240, ya que por ejemplo, frente al Catholicon, procuró no empezar su obra gramatical 100 cUadra,

2010, «las ‛Derivationes’ de hugutio pisanus...», p. 77.

96

La ortografía latina en la Baja Edad Media

hablando de la ortografía.101 no obstante, parece que en el transcurso de su obra el tema de la ortografía ocupa una parte importante hasta el punto de que en ediciones sucesivas reserva a la misma un capítulo propio titulado Tractatus de orthographia.

hunt en su artículo ‘oxford grammar Masters in the Middle ages’ (1964, p. 181) hablando de un maestro del siglo XV, john leyland, escribe que entre las fuentes utilizadas en la elaboración de su obra destaca el Catholicon, y hace un apunte importante respecto al primer manuscrito de esta obra en tierras inglesas en el que cita un texto de contenido ortográfico.102 asimismo incluye un fragmento del Catholicon comparándolo con otro de leyland.103 Finalizamos con un representante del siglo Xiii, de esa tradición que, como decíamos más arriba, arrranca del norte de italia, nos referimos a petrus de isolella.

ya hemos hecho alusión y aludiremos a este autor y a su obra y de manera especial en aspectos relacionados con los versos mnemotécnicos en los tratados de ortografía,104 por lo que no vamos a abundar más aquí, salvo decir que su obra, Summa (mediados del

101 Grammaticae artis inchoandas ratio uaria fuit apud auctores. Priscianus a uoce initium fecit; Donatus ab octo partibus orationis; Diomedes uero ab ipsius orationis corpore; Graeci a litteris fere omnes. Nos a declinatione nominis et uerbi auspicati sumus. Quintiliani auctoritatem secuti. es el plan de trabajo de nebrija. cita tomada de della casa, 1994, p. 240. 102 el ms., más antiguo en inglaterra se encuentra en oxford, University college: Ms. 129. pertenecía a john of pontois, obispo de Winchester, 1282-1304, e infra de su muerte pasó al colegio de st. elizabeth of hungary que él fundó. el ms., se escribió en italia. y hunt añade que «Thomas de hanneya used the work, but he had begun writing abroad, and had been at the papal curia», como lo muestra el siguiente pasaje: Seguente… t integra stabit b, ut obtineo, obtulit, et sic Romana scribit curia. Qui vero aliter scribunt, ignari sunt artis. Ego autem aliquando residens in curia Romana quandam bullam vidi reprobatam eo quod optinere per p in eadem scribebatur. Et ex illo tempore magis solito de ortographia curavi. bodl. Ms. auct.F. 3.9, p. 193ª. 103 in b nullum nomen Latinum invenitur. Barbara si inveniantur et sint nomina propria virorum, sunt masculini generis, ut iacob, iob. in c neutra duo inveniuntur, ut lac –tis, alec –cis. Barbara si inveniuntur, propria sunt masculini generis, ut Ysaac, Abachuc. [Catholicon]. Omnia nomina terminantia in b in nominativo singulare sunt neutra, ut Assub, preter nomina propria virorum, ut iacob, Moab, iob, et angelorum, ut cherub que sunt masculini generis, et mulierum, ut Raab que sunt feminini generis. [leyland]. Omnia nomina terminantia in c sunt neutra, ut lac, allec, Achaldemac, preter nomina propria virorum, ut isaac, Melchisedec que sunt masculini generis. [leyland]. hUnT, 1964, p. 182 y n. 2. 104 Cf. cUadra, 2009, pp. 122; 125.

la orTograFía laTina en la baja edad Media

97

siglo Xiii),105 que fue editada por charles Fierville,106 adquirió una gran importancia como lo constata la influencia que ejerció en gramáticas de los siglos posteriores.107

la Summa está basaba, en algunos de sus apartados, en esponcio de provenza108 y también contiene partes tomadas del Doctrinale y del Graecismus,109 pero solo en el primer capítulo trata brevemente de la ortografía. 2.2. Tratamiento de la ortografía latina en Francia

gran parte de gramáticos de época bajomedieval para aumentar sus conocimientos coincidían en escuelas de gramática y universidades fuera de su ciudad si en ellas no existía su especialidad. entre los lugares más visitados se encontraban parís, oxford y bolonia.110 hunt se refiere a este punto en su artículo «hugutio and petrus helias» (1950, pp. 174-178), cuando señala que en el Libellus de dubio accentu y en la voz Quis de las Derivationes111 al explicar el término quisputas, hugutio hace una exhortación a la correcta pronunciación del latín litúrgico, y encuentra una afinidad con un pasaje de la 105 Cf.

black, 2001, p. 83, n. 127. FierVille, 1886. Cf. black, 2001, p. 83, y n. 126 y 127 para bibliografía sobre el autor y su obra. 107 Cf. hUnT, 1964, p. 174: The Speculum gramaticale of john of cornwall is divided into two parts. in the second part it is referred to as the prohemium. part of the opening sentence is taken verbally from the treatise of petrus de isolella, ed. Fierville 1886, p. 28; en Grammatica proverbiandi ed. calVo, 2000, p. 185. 108 calVo, 2000, p. 43; perciVal, 1975, p. 233; perciVal, 1981, p. 234: The syntactic portion of this work was based on a somewhat earlier work by the provençal Magister sponcius (FierVille, pp. 177-192). 109 Cf. black, 2001, p. 83, n. 128. 110 la ciudad de bolonia, además de destacar por los estudios de tipo gramatical, también lo hizo en temas relacionados con el derecho. y buena prueba de ello la tenemos en hugutio pisanus y en parisius de altedo. 111 Cf. ed. cecchini, 2004, pp. 1012-1013 [22] Quidam tamen theologi dicunt quod ibi sunt due partes et ‘putas’ est ibi verbum et proferunt sub duobus accentibus, dicentes ‘quisputas’, et decipiuntur verbo ieronimi, qui super illum locum dicit quod verbo interrogativo usus est Evangelista… [el término quidam en esta ocasión pudiera referirse a petrus helias]. 106 ed.

98

La ortografía latina en la Baja Edad Media

Summa super Priscianum de petrus helias.112 esta afinidad, entre otras, le lleva a considear una conexión entre las escuelas del norte de Francia y del norte de italia: «this connexion is therefore of some interest, because it shows that one side of the grammatical work of the French masters of the twelfth century was taken over and carried on by the masters of northern italy in the thirteenth».

en la Summa113 de petrus helias,114 compuesta en torno al 1140,115 aparecen fragmentos116 en los que aborda algunos aspectos desde el punto de vista de la ortografía.117 la propia definición de gramática está apoyada, de manera sustancial, en la ortografía: «Ars vel sciencia recte loquendi, recte scribendi, recteque scripta sunt pronunciandi».118 en 112 Si tamen in ecclesia tibi legendum est que habeat usum ut ‘quisputas’ pro duabus partibus ponat, consilium meum est ut usus ecclesie sequaris, nisi auctoritatis eius sis in eadem ecclesia ut prauum usum emendare possis (hUnT, 1950, p. 175). 113 comentario gramatical sobre las institutiones grammaticae de priscianus. para la edición de la obra cf. j. e. Tolson, The Summa of Petrus Helias on Priscianus minor, Cahiers de l'institut du Moyen Âge grec et latin de Copenhague 27/28, 1978; l. reilly, Petrus Helias, Summa super Priscianum, avec introduction, bibliographie, sommaire, index des sources et index rerum, Toronto, pontifical institute of Medieval studies, 1993. rosier señala como obras que pudieron influir en la summa: Glosulae in Priscianum (anónimo de finales del siglo Xi), Glosae super Priscianum de guillaume de conches (siglo Xii) y nociones filosóficas introducidas a partir de la teología de gilbert de poitiers (cf. rosier, 1987). 114 gramático francés que floreció entre los años 1135-1160. También fue canónigo de poitiers donde enseñó gramática y retórica. es uno de los gramáticos importantes del siglo Xii. con él la gramática pasó a manos de los filósofos, a quienes incluso atribuye la invención del lenguaje: non ergo grammaticus, sed philosophus proprias naturas rerum diligenter considerans…invenit grammaticam (cita de ThUroT, 1869, p. 124). parece también que este gramático tuvo éxito en parís, a tenor de la valoración que hace de él su discípulo juan de sallisbury (Metal, ii 10) y la gran estima que debía tenerle Vinncent de beauvais (1200-1264) que cita un buen número de párrafos de la Summa de helias en su Speculum doctrinale. Cf. gUellinck, 1955, pp. 268-269; gUTiérrez galindo, 1993, p. 49. para ampliar nociones sobre este autor remito a Fredborg, 1973; grondeUX, 2002; hUnT, 1975; kneepkens, 1987; reilly, 1993; rosier 1987; rosier-caTach, 2000. 115 Cf. Fredborg, 1973, pp. 2-5. 116 el tratamiento de la ortografía, en autores de origen no italiano (en helias y en los demás) sigue las mismas pautas que en italia, ya que al menos hasta hoy, no hemos encontrado ninguna obra específica sobre ortografía en estos siglos Xii-Xiii, tan solo anotaciones, comentarios, glosas o pequeños apartados dentro de obras de tipo gramatical, editadas o aún en manuscritos sin editar. 117 según anota rosier-catach, a partir del plan propuesto por el editor l. reilly, el tratamiento de la ortografía ocupa un 8,5 % del total de la obra. 118 Cf. calVo, 2000, p. 97: «el texto de la grammatica proverbiandi de M comienza con la conocida definición de gramática de petrus helias».

la orTograFía laTina en la baja edad Media

99

el «recte loquendi, recte scribendi, recte pronunciandi» se hallan implícitas las cuatro partes tradicionales que observó priscianus, littera, syllaba, dictio y oratio. el recte scribendi estaría relacionado con la ortografía, ciencia que enseña a escribir correctamente, pero también con el estudio de la letra en cuanto unidad mínima gramatical.119 estamos con calvo, 2000, p. 97 cuando señala que la ortografía se ocuparía de un aspecto más amplio, no solo de la forma de la letra sino también de su significado, lo que nos permitirá establecer una relación entre lo que el autor concibe como ortografia y lo que ahora denominamos fonología. y añadimos con desbordes, 1995, p. 19 que los latinos dicen littera cuando nosotros decimos sonido y (tal vez no siempre a ciencia cierta) fonema.

aunque petrus helias no lo dice expresamente la división anterior procede de hugo de santo Victore, que a su vez la deduce de priscianus.120 resaltamos de esta obra algunos aspectos específicos que consideramos significativos. por ejemplo, el tema de los diptongos, especialmente AE lo trata en los siguientes pasajes: Nomina desinentia in e productam greca sunt... Si opponatur de que, dicemus quod non in e terminatur, sed in ae.121

Pre semper preponitur in dictionibus ut prepono. Sed opponitur de eo quod est capra, capre; in fine enim ponitur pre; similiter, cum dicitur capreolus. ideo dico quod hoc dictum est de hac prepositione pre.122

subraya además (f. 125. XV 9) que muchos adverbios terminan en e, como el genitivo de la primera declinación.

Todo lo que se entresaca de estos textos está atestiguado en el siglo Xiii, como lo demuestra el siguiente fragmento del De orthographya de parisius:123 119 Cf.

lópez de ayala, 1998, p. 474; calVo, 2000, p. 97. ThUroT, 1869, pp. 131-132; calVo, 2000, p. 98. 121 Bibl. de l’Arsenal (S. Victor) 51v. Vi 12 (siglo Xiii) [citado por Thurot, p. 140]. 122 Bibl. de l’Arsenal (S. Victor) 125v. XVii 7 (s. Xiii) [citado por Thurot, p. 140]. 123 Ms. E. f. 110r, 20-22 (374 ss.). 120 Cf.

100

La ortografía latina en la Baja Edad Media

Quando [e] preponitur tota diptongus scribitur et profertur ut ‘eunucus’. Cum uero postponitur pro parte scribitur et profertur ut ‘foenum musae’.124

También son testimonio de la pronunciación del siglo Xii fragmentos recogidos de helias relativos al tema de la aspiración [H],125 de la q,126 de la confusión entre la t y la d,127 entre otros.

hemos dicho que la Summa se puede fechar en torno al 1140. y resulta interesante que la Absoluta de petrus hispanus fuera escrita en el tercer cuarto del siglo Xii (ca. 1170).

en el prólogo de esta última obra aparece la alusión a un magister que pudiera tratarse de petrus helias, ya que ambos autores parecen estar relacionados e incluso en ocasiones es difícil saber a cuál de los dos pudiera estarse refiriendo.128 por ejemplo, en los siglos Xiii y XiV escritores de la escuela de gramatica de oxford, ricardus hambury y john of cornwall respectivamente, hacen referencia a un libro que citan como «P.H. in libro qui dicitur Strenuum negotiatorem».129 el ms. de britisth library, royal Ms 12 F. XiX, ff. 35-44, contiene parte de un texto que comienza ‘Strenuum negotiatorem’, que precede a la Ab-

124 Cf. De orthographya de parisius, ms. de Sorb. 1556 (16671) (s. Xiii) f. 5v (citado por Thurot, p. 140): Quando [e] preponitur, tota diptongus scribitur et profertur, ut eunucus. Cum vero postponitur, pro parte scribitur et profertur, ut foenam musae. 125 De h queritur utrum sit vox, Nos vero dicimus quod non est vox, sed sonus. Neque enim plectro lingue formatur; sed ad modum tussis subripitur. [Bibl. de l’Arsenal (S. Victor) 5. i 16 (s. Xiii)]. 126 Nos vero dicimus quod u ibi (dans ‘quis’) est littera et vocalis plane. Sed quod non retinet ibi vim littere propter metrum dicitur, quoniam in metro nichil operatur, nec sonum plenum habet, sed collisim, ita tamen ut non omnino debeat taceri, sed cum quodam sibilo proferri. [Bibl. de l’Arsenal (S. Victor) 4v. i 16 (s. Xiii)]. 127 D et t confundunt sonos suos adinvicem, ut pro d ponatur t et e converso. Quod faciunt barbari et maxime Theutonici pro deus dicentes teus. Sicut profertur d in hoc pronomine id, eodem modo pronunciatur t, cum dicimus legit, capit. Vnde sunt quidam qui maxime nos reprehendunt, ut Hiberni. Volunt enim sic pronunciare t in legit, sicut in tibi, dicentes quod aliter nulla erit differentia inter d et t. Sed male reprehendunt, cum iste due littere invicem confundant sonos suos. [Bibl. de l’Arsenal (S. Victor) 125v. XVii 7 (s. Xiii)]. 128 señala calVo, 2000, p. 44: «conocemos al menos el nombre de un gramático nacido en la península cuya obra constituye un precedente cercano de la grammatica speculativa: se trata de petrus hispanus, que escribió la Absoluta (comentario a Priscianus minor), una obra que llega a confundirse con el Priscianus minor de petrus helias», confusión, sigue diciendo el autor, que se encuentra en la Grammatica proverbiandi de M. 129 cita tomada de hUnT, 1964, pp. 179-180.

la orTograFía laTina en la baja edad Media

101

soluta (ff. 45-75).130 en este texto ‘Strenuum negotiatorem’ encontramos un fragmento que trata sobre la invención de las letras.131

la tríada res, intellectus, vox, que aparece en este texto y que está basada en boethius, nos apunta de rijk, 1967, p. 222 que se encuentra por primera vez en la glosa sobre priscianus de guillelmus de conchis (ca. 1080-1154). aparece también en la glosa Promisimus,132 en la glosa Tria sunt,133 y en la Vienna Summa sobre priscianus Totius eloquentiae (de rijk, 1967, p. 239). se puede observar, por ejemplo, en el tratamiento de la vox la similitud entre la glosa Promisimus: vox ut per ipsam representemus intellectum.

y el ‘Strenuum negotiatorem’:

vox vero ut per eam intellectus nostros representemus

el texto de ‘Strenuum negotiatorem’ continúa:

queritur ergo quid sit litera. litera est enim ut ait Prescianus, minima pars vocis composita…

y prosigue, según hunt, 1975, p. 16, con la sección de las partes del discurso según priscianus.

además de petrus helias también encontramos aspectos ortográficos en la obra de otro gramático de origen francés (siglo Xii-Xiii), 130 para lo relacionado con las obras de petrus helias y petrus hispanus y la autoría del ‘Strenuum negotiatorem’, cf. de rijk, 1967; y en especial hUnT: «Absoluta: The summa of petrus hispanus on priscianus Minor», 1975. 131 Primo querendum est itaque causa inventionis literarum. He enim elementa sunt artis gramatice, que ut melius conliquescat assignanda est generaliter causa tam omnium vocum significativarum quam literarum. Vide ergo quod in omni locutione, id est in unius ad alium locutione, tria sunt necessaria, scilicet, res supposita locutioni, intellectus, et vox. Res autem necessaria est ut de ea loquamur, intellectus ut eo mediante rem intelligamus, vox vero ut per eam intellectus nostros representemus. Est igitur causa inventionis tam vocum omnium quam literarum significatarum manifestatio intellectuum. Cum enim oporteat nos plerumque intellectus nostros absentibus insinuare et hoc viva voce facere non possumus, necesse fuit vocem significativam inveniri ut ea mediante hoc faceremus. ideoque invente sunt minime particule vocis que soni elementares dicuntur quas oportuit in compositione dictionum multis modis variari ut ex eis tam infinita vocum construeretur multitudo. 132 hUnT, 1950, pp. 32-33; de rijk, 1967, p. 112. 133 hUnT, 1950, p. 32; de rijk, 1967, p. 111.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

102

concretamente en el Doctrinale134 de alexander de Villa-dei,135 en cuyo capítulo décimo que es la parte que trata de la cantidad silábica, tras unas nociones de métrica pasa a hablar de vocales y consonantes sin que medie ningún tipo de alusión previa, introducción o título al respecto, como se corrobora en los siguientes versos: vv. 1582-1584:

et proceleumaticum posuit quandoque vetustas, hunc nullus ponit; brevibus sonat ille quaternis. Quinae vocales sunt: a prior eque secunda

aborda aspectos de las consonantes mudas en vv. 1585-1592.136 de la situación de qu, su, trata en los versos vv. 1593-1597.137 habla también de la h en v. 1598.138

de la consonante [j] que apunta Thurot 1869, p. 142 que se ha pronunciado quizás dj en medio de las palabras antes del siglo Xiii, también se refiere Villa-dei en los versos vv. 1599-1602.139 También aborda el tema de la x y de la z en vv. 1600-1601.140

134 ed. reichling 1893 (es la edición que utilizamos en los versos anotados a continuación). 135 para lo relacionado con la vida y obra de este autor cf. gUTiérrez galindo, 1993. gutiérrez galindo dice (pp. 61-62) que no conocemos muchos detalles concretos de este personaje, que debió nacer entre los años 1160 y 1170. sí se sabe que estudió en parís donde conoció a otros dos estudiantes, ivo, paisano de alejandro, y a un inglés llamado adolfo. el primero murió de forma prematura y el segundo fue elevado a la dignidad de obispo, por lo que alejandro quedó solo en parís como único depositario de todo el material que entre los tres amigos habían acumulado en sus investigaciones gramaticales, el mismo que le serviría infra de base a sus escritos. Tampoco se sabe la fecha exacta de su muerte, parece que sería a mediados del siglo Xiii en avranches, la diócesis donde nació. 136 i succedit eis, o quarta sit uque suprema, /omnis praeter eas tibi litera consona fiet./ mutae sunt b e d vel f vel g k p q t./ sunt l vel r vere liquidae, quia saepe liquescunt;/m simul nque vel s liquidas quandoque locamus./s nunquam, sed n mque prius, nunc neutra liquescit./consona bina per i dic saepe per u que notari;/hoc quando fuerit, vocum sonus ipse docebit. vv. 1591-1595. cf. priscianus, ii 13,11-14,21. Vemos un ejemplo en el que se observa la interrelación entre grafía y sonido, de la que ya hemos hablado en el verso: hoc quando fuerit, vocum sonus ipse docebit. 137 Vocali preiungitur a non consona vimque/ Perdit, et hoc suavis, queror, aut aqua, lingua probabunt. /Nam dyptongus ab u nostro non inchoat usu. /Mosque modernus habet quod, s preeunte, /Sillaba dividitur; tunc u vocalis habetur. 138 versificatores h pro nulla reputabant cf. priscianus, ii 12,20-13,10 y 35,24-36,10. 139 Dum teneant iotam vocales undique clausam, /Consona iota duplex […] /iotaque composita simplex est sepe reperta. 140 […] duplices x zetaque fiunt /simpla tamen zeta reperitur, ut est perizoma. punto significativo de estos versos es que los hemos encontrado recogidos por parisius de altedo en su De orthographia f. 114v (1014). Cf. cUadra, 2009, p. 134.

la orTograFía laTina en la baja edad Media

103

respecto a la t, Villa-dei cita spacium, vicium, ocium, entre las palabras que contienen ac, ic, oc, en la primera sílaba.141

además del capítulo X, de manera esporádica como ocurre en priscianus,142 nos encontramos a lo largo del Doctrinale con algunos pasajes en los que su autor hace puntualizaciones de índole ortográfica al tratar de otros temas gramaticales. ‒ en el capítulo i (la declinación)143 observamos ejemplos de la relación que existe entre la morfología y la ortografía.144

‒ en el capítulo ii (los nombres heteróclitos) destacamos el verso pascua sola datur et pascua plura dabuntur [v. 365] ya que la explicación que el autor hace de la palabra pascua en el Doctrinale puede tener su origen en la que hallamos en el De orthographia de beda.145 este doble matiz también lo hemos localizado en 141 Cf.

ThUroT, 1869, p. 145.

142 Cf. capítulo del estudio de la obra «Egutionis de orthographia» (C), pp. 206 ss., donde

explicamos el contenido de esta parte del ms., que es un resumen de todo lo que recoge priscianus relativo a la ortografía, y no solo del libro i en el que trata de forma específica sobre este tema, sino de lo que priscianus puntualiza en otros libros de su obra. 143 rectus in a Graeci facit a n quarto breviari. [v. 34] atque secundus habet arum, nisi syncopa fiat. /tertius aut sextus habet is, tamen excipiemus: /quando mas fit in us, in a femineum sine neutro, /femineus abus sociabitur, ut dominabus, /sexum discernens; istis animas superaddes [vv. 39-43] er s p iuncta superabit et er sine muta; /s t si praesit, genetivus non superabit. /huic normae suberit ternamve sequester habebit. /par est, cum mutae subit er per a dans muliebre; [vv. 50-53] cetera cum muta dic esse frequentia aequa [v. 59] cum datur i bina, iacitur quandoque suprema. /eus dat ei vel eos genetivo more Pelasgi. [vv. 63-64] cum tenet eus rectus, aliquando fit per a quartus [vv. 69-70] us mutabit in e, si formas cetera recte. /quintus habet casus fili, Deus, agne vel agnus, /et vulgus, pelagus, populus, fluvius quoque dant us. /cum proprium longam dabit us, u quintus habebit [vv. 75-78] esta relación ya la encontramos en la obra de agroecius, cf. supra p. 79. 144 destacamos las notas del editor de la obra que aparecen en los siguientes versos, ya que habla del término grafía para explicar algunas palabras: semper iens cum prole sua formabit euntis; /ambio lege caret uncisque, quod uncia format [vv. 202-203]. reichling, 1893, p. 17: el editor, basándose en un comentario de la glosa Despaut. 60, considera que -uncis es una grafía popular por -uns. ludicra vel vetera dices, amplustraque iunges [v. 257]. reichling, 1893, p. 20: Amplustra parece una grafía popular en lugar de la esperable aplustra. 145 ‘Pascua genere feminino et pascua neutro pluraliter dicimus’. Venerabilis Bedae Opera Didascalica. ed. c. W. jones, Turnholti, 1975, p. 30; beda, De orthogr. (k. Vii: 286, 25). Cf. reichling, 1893, p. 26. en esta obra de beda también se aprecia la relación de ortografía y morfología, no en vano, una de sus fuentes es caper, gramático que al igual que agroecius, como ya hemos señalado, establece esta relación.

104

La ortografía latina en la Baja Edad Media

hugutio pisanus en su obra Derivationes (cecchini, 2004, p. 909): [27] item a pasco hec pascua -e, sed in plurali est neutri generis, scilicet pascua -orum.

las Derivationes fue publicada algunos años antes que el Doctrinal,146 por lo que podría haber sido una fuente más inmediata, sobre todo teniendo en cuenta que las Derivationes fueron muy referenciadas desde su aparición, aunque algunos gramáticos no citaran el nombre de su fuente.

escogemos otros tres versos dentro de este capítulo ii que descollan por presentar aspectos coincidentes con textos de los manuscritos (C) y (E): v. 382

Tartarus ater habet plurale -ra, vinaque dant -rum;147

v. 411

nescit ador149 normae contraria norma movere;150

v. 391

et cantus, cetus, ortus [sensu variato];148

‒ en el capítulo V (El perfecto y supino de los verbos)151 también encontramos aspectos relacionados con la ortografía. entre los 146 la primera edición del Doctrinal, según gutiérrez galindo, fue en 1199; grondeUX, 2000, p. iii: el Doctrinale de alexander de Villa-dei y el Graecismus de ebrardus bethuniensis son obras en verso de la misma época «au tournant des Xii-Xiii siècles». 147 reichling, 1893, p. 28. nota del editor: cf. priscianus, k-ii: 176,16; donatus, k-iV: 375,31; diomedes, k-i: 327,2. Tartarus-i (‘el Tártaro’) en sg. es masc. y en pl. neutro: Tartara -orum; «-rum»: sc. Tartarum (‘hez del vino’). 148 Cf. reichling 1893, p. 29. nota del editor: cantus-us (‘canto’) canthus-i (‘llanta’); cetus-i (‘cetáceo’) coetus-us (‘unión’); ortus-us (‘salida, nacimiento’) hortus-i (‘huerto, jardín’). este verso es un ejemplo de variante gráfica según el significado de la palabra. aspecto que hemos señalado anteriormente en la obra de agroecius y del que trataremos infra en relación con las obras contenidas en los mss. C y E. 149 con este verso está relacionada la regla recogida en la obra «De orthographia, Anónimo i» (C), bajo los epígrafes: De accentu. De accentu. y Exceptiones de accentu., que comienzan respectivamente: Omnia ergo in or producunt penultima obliquorum… [cf. f. 7v, 17 ss. (133 ss.) y Excipiuntur neutra et sunt tantunmodo iiiior, scilicet equor, marmor, cor, ador,… [cf. f. 7v, 27 ss. (144 ss.)]. 150 reichling, 1893, p. 30, nota del editor: cf. carisio, k-i: 34,24; diomedes, k-i: 328,20. gUTiérrez galindo, 1993, p. 95, puntualiza respecto al contenido de este verso lo siguiente: «norma contraria a otra norma: parece que se está refiriendo a las dos siguientes normas que se contradicen entre sí, por una parte la que dice que los nombres en -or, como marmor-marmoris, abrevian la penúltima en genitivo; la otra afirma que los nombres en -or derivados de verbos, como amor-amoris, alargan la sílaba en cuestión». 151 litera longa vel ar deo si facit, excipe stridi. /si brevis est e vel i, producitur atque facit di /ante deo veniens e vel o liquida mediante /principium geminat, si muta vel m venit ante; /e vel

la orTograFía laTina en la baja edad Media

105

versos que apuntamos subrayamos el 776: Misceo dat mixtum, ya que tiene relación con un fragmento de la obra «De orthographia, Anónimo i» (C) .152

‒ en el capítulo Vi (Verbos defectivos y anómalos)153 destacamos el v. 1031: dat mereor merui, maestus sum maereo flenti.154 ‒ en el capítulo Vii (La formación de los verbos) los versos 10561058.155

‒ en el capítulo Xi (El acento) resaltamos el v. 2306: Hi profers et di; debet tamen i dupla scribi.

sabemos que en el siglo Xii se escribía dii, diis, hii, hiis, y se pronunciaba con una sola i, como observamos en un manuscrito anónimo: Qui in dii et diis ad differentiam dis, hii et hiis ad differentiam is, alterum i dampnant vel utrumque pronuntiant ..., omnes qui sic emendant corruptores sunt librorum, non correctores.156

o si iuncta sit mutae, lex tenet ista, /continue iuncta; si non, lex non tenet ista. /si componantur geminantia, non geminantur. /lex erit haec cunctis, pos. sto do dis. que remotis: [vv. 722-729] censeo dat censum, sed itum sua compositiva. /Misceo dat mixtum. [vv. 775-776] a brevis ante cio cum compositis facit eci [v. 787] si co praeveniat vocalis longa, facit xi. /n vel s abicitur; haec ci facit, illa facit vi [vv. 807-808] in si do vertit, si per se longa praeibit [v. 820] a do composita formabunt di geminata; /his iunges prendo; diphthongus si tibi format. /ante do si veniat i vel u simul n mediante, /in di praetereunt, sed in his n demitur ante […] /ante do diphthongus productave litera, vel quae /do dedit aut i vel u super n, prendoque patescunt [vv. 825-834] i quibus eripitur, duo deme supina: sepultum, /quod sepelire facit, amicire figurat amictum [vv. 928-929]. 152 Cf. f. 13v 24 ss. (464-467) del «De orthographia, Anónimo i» (C): Communis usus habet quod ‘mixtus’ et ‘mixtio’ scribatur per x. Nos uero dicimus quod debet potius scribi per s, ut dicatur ‘mistus’ quia ‘mistus’ uenit ab hoc preterito ‘mistui’ in quo s ponitur ante t, et ita in hoc participio ‘mistus’ ponetur x per s, et hoc est contra naturam huius litere x…, fragmento en el que se explica si escribir esta palabra con s o x. 153 cum facit a vertit in i, verbi regula servit. /in vi praeteritum de se data tempora quaedam /syncopat; hinc deme disyllaba quodque, flesti. [vv. 952-954] dat mereor merui, maestus sum maereo flenti [v. 1031]. 154 explica gUTiérrez galindo, 1993, p. 122: «con este verso se pretende deshacer el equívoco al que puede conducir la confusión del diptongo ae con la vocal e, fenómeno frecuente ya en el latín vulgar desde los primeros siglos de nuestra era y que acabó afectando incluso a la grafía». 155 si tamen a longa sit in illius antesuprema, /hanc in i mutabis formans et eam breviabis: /sic rogo dat rogito, sic aptito fiet ab apto [vv. 1056- 1058]. 156 Montpellier, cod. 322. f. 49v (s. Xii) (anon.). Cf. ThUroT, 1869, p. 139.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

106

el contenido del verso de Villa-dei lo encontramos con algunas variantes en las obras que forman parte del ms. C y en otros gramáticos, como en papias y en la obra Graecismus.

la glosa Admirantes (siglo Xiii) es uno de los comentarios más conocidos relativos al Doctrinal, y resulta de gran importancia para este trabajo porque hace una serie de apuntes de tipo ortográfico a la obra de alexander de Villa-dei:157 ‒ respecto a la i.158

‒ el autor de esta glosa pensaba que no debía haber más de cinco vocales.159

157 le Doctrinale fut l’objet de commentaires de divers types, de gloses en prose à l'usage des écoles (y compris en langue vernaculaire, cf. hUnT, 1991, vol. i, pp. 85 ss.), jusqu’à des commentaires universitaires (en particulier l’influente Glosa Admirantes, cf. ThUroT, 1869), intégrant des développements plus théoriques (proches de l'enseignement de robert kilwardby), et même des commentaires philosophiques et théologiques, comme celui de jean de Maisonneuve (cf. kalUza, 1988, pp. 149-195). en Das Doctrinale Des Alexander de Villa-Dei, dietrich reichling, new york, 1974, p. ciXV, incluye el cod. bibl. Turonensis 849, siglo Xiii, que contiene el Doctrinale con la glosa Admirantes, que según recoge este cod. la glosa incipit: Admirantes quondam philosophi cum viderent rerum mirabiles novitates etc. (para los pasajes de la glosa que aquí incluímos hemos utilizado el ms., en el que se basa ThUroT, 1869, pp. 135-138). 158 (dum teneant) Cum i ponitur inter duas vocales, respiciens utramque, ex utraque determinatur ante et post, et sic determinatur et perficitur quasi duplex sonus: quod satis ostendit antiqus modus pronunciandi in istis dictionibus maior, maiestas. Sed cum ponitur in principio dictionis, non determinatur nisi a parte post, et ideo non equipollet nisi unice consonanti. Sed quando ponitur in composita dictione (como ‘quadriiugus’), aut ponitur in fine prime partis aut in principio subsequentis. ideo magis dependet ad primam vel ad secundam. Quare ea non terminatur a parte ante et a parte post. Unde deficit sonus eius ex altera parte, et ita non accipitur pro duplici consonante. [Bibl. De la Ville d’Orleans, 252 (s. Xiii) f. 127]. 159 (Quine vocales). Numerus vocalium potest sumi a parte generationis soni. Aut ergo generatur intra, circa gutura, et sic est a; aut in medio oris, et sic est e; aut prope os circa dentes, et sic est i; aut in constrictione labiorum, in quadam rotonditate. et sic est o; aut in summitate oris, et sic est u. item a parte soni potest sumi numeros vocalium. Sonus vocalis est in excellentia aut in diminutione. Si primo modo, sic est a. Si secundo modo, sic est e. Aut est medius sonus inter excellentem et remissum, et hoc dupliciter: aut sonus medius inter duos sonos, et sic est u; aut est sonus medius inter medium et extremum, et hoc dupliciter: aut magis accedit ad extremum in excellentia, et sic est o; aut in diminutione, et sic est i. Queritur quare sunt plures semivocales quam vocales et plures mute, quam semivocales [...]Dicendum est quod vocales in genere litterarum sunt, que habent complementum et decisionem et formationem in aere, et ita sunt in pauco numero. Sed semivocales non formantur in tam debita decisione, propterea plures possunt esse quam vocales. Et quoniam mute magis adhuc recedunt a debita decisione, propterea plures possunt esse quam semivocales. Aliter potest dici quod vocales sunt secundum speciem, consonantes secundum numerum, et plura sunt que sunt secundum numerum quam que sunt secundum speciem. Similiter semivocales magis sunt secundum speciem quam mute. [Bibl. De la Ville d’Orleans, 252 (s. Xiii) f. 125].

la orTograFía laTina en la baja edad Media

‒ razonaba sobre las consonantes mudas.160

107

‒ reflexionaba también sobre las semivocales.161

‒ se preguntaba por qué no había más que cuatro diptongos.162

160 (mute sunt) Dubitatur de mutis. Omnes mute terminantur in e, preter k et q et h. Sed sicut terminantur in e, sic possunt in aliis vocalibus terminari, et ita plures essent. Et si non, queritur quare non. Dicendum est quod omnis muta generatur sine aspiratione aut in aspiratione. Si in aspiratione, sic est h. [Si sine aspiratione], aut intra formatur cum manifesta apertione oris in quadam clausione vel clarificatione, et sic est k; aut formatur cum quadam obscuritate, et sic est q, quoniam q non habet tantam oris apertionem quantam habet k; aut formatur medio modo respectu predictorum, et hoc multipliciter: aut formatur a summitate labiorum, et sic est b; aut formatur in ore, et sic est c; aut quasi intus et in fundo oris, et sic est g; aut formatur prope dentes inter palatum et dentes, et sic est d que formatur circa dentes. Et sic accipitur numerus mutarum penes formationem suam. Sonus mutarum est sonus incompletus et parvus. Sed sonus de e est mediocris, et plus sonat in fine quam in principio. Et ideo propter hanc proportionem mute terminantur in e, et non in alias vocales, preter q, k et h. Nam hec duo ultima in apertione oris formantur et cum claritate, sicut k et h, et ideo formantur per hanc litteram a, sed q formatur in obscuritate, et ideo terminatur in hanc vocalem u [Bibl. De la Ville d’Orleans, 252 (s. Xiii) f. 125]. 161 (sunt l et r) A parte generationis possunt accipi semivocales aut a parte soni. Omnis enim semivocalis aut est simplex aut duplex. Si duplex, sic est x. Si simplex, aut habet sonum cum excellentia, et sic est l; aut habet defectum excellentie soni, et sic est m; aut est sonus in diminutione, et sic est r; aut medius sonus inter extrema, et hoc dupliciter: aut recedit in excellentia, et sic est s; aut in diminutione, et sic est n... E est vocalis cuius sonus est mediocris; propter hoc maiorem habet proportionem cum semivocalibus; et ideo incipiunt semivocales ab e. [Bibl. De la Ville d’Orleans, 252 (s. Xiii) f. 126]. 162 (sillaba que binas) Omnis dyptongus aut incipit a prima vocali habente plus de sono et terminatur ad secundam, et sic est ae; aut incipit ab eadem et terminatur in ultimam, et sic est au; aut est dyptongus que incipit a secunda vocali et terminatur in ultimam, et sic est eu; aut incipit a quarta vocali et terminatur in secundam, et sic est oe . . . Ad dyptongon tria exiguntur. Primum est quod littere que faciunt dyptongon possint coniungi; secundum est ut quelibet vocalis retineat vim suam; tertium est ut sit proportio soni ad sonum, ut cum dicitur ae. Unde dyptongus fit ex duabus litteris, quarum una habeat plus de sono quam alia; et illa que magis habet de sono preponitur. et illa que minus sonat postponitur; et sic est proportio in sono. Nam que minus sonat, si postponitur, plus sonat. Et sic fiet dyptongus. Unde licet e possit preponi huic littere a, non tamen ad faciendum dyptongon sibi potest preponi, cum minus habeat de sono quam a; et ita non debet preponi, sed postponi. Et sic est solvere de omnibus aliis. (ibid.) Queritur quare i postposita facit dyptongum apud Grecos et non apud nos. . . Latini moderate vocales sonant vel formant suas litteras; sed Greci multum sonant litteras suas, sicut et Ebrei multum sonant litteras suas. Et ideo i cum apud Grecos multum sonet, potuit facere dyptongon, sed non apud Latinos, cum parvum et exilem habeat sonum, quia vocales non formantur cum tanta apertione apud Latinos, sicut apud Grecos. [Bibl. De la Ville d’Orleans, 252 (s. Xiii) f. 128].

108

La ortografía latina en la Baja Edad Media

la Y163 y la Z164 también son comentadas, de esta última destaca que entre dos vocales cuenta como una consonante doble, en el ámbito de la versificación.

encontramos en esta glosa, para finalizar, un ejemplo curioso de la idea que algunos tenían en el siglo Xiii de buscar una analogía entre la pronunciación de las letras y la forma de escribirlas:165 Dubitatur, ... de figura huius vocalis A, quare formatur sic. Nam habet basim in inferiori parte, et habet conum superius in modum trianguli dispositum. Dici potest quod figura formatur in gutture sive in radice gutturis, aere ibidem dilatato; et ideo ab inferiori parte habet basim. Et quia motus instrumentorum aera confingit superius extendendo et coniungendo, ideo habet A conum superius; et quia aer est tantum aliquantulum dilatatus, ideo est ad modum trianguli.166

otro gramático de origen francés, cuya obra Graecismus está escrita también en verso y, como hemos dicho, en torno a la misma época que el Doctrinale, es ebrardus bethuniensis.167 el Graecismus en su aspecto ortográfico está ligado al poema Versus ortographye (E).168

en la Summa de guillelmus brito (siglo Xiii), encontramos apuntes de ortografía cuando explica algunos de los términos incluidos en el vocabulario, si bien, en mucha menor medida que lo encontrado en las Derivationes de hugutio, obra de tipo lexicológico como la de brito. observamos que la mayoría de las veces coincide con palabras incluidas también por hugutio que le sirven de referencia.169

163 Y grecum habet sonum grossum, i latinum habet sonum exilem [Bibl. De la ville d’Orleans 8424 (s. Xiii) f. 15v (este ms., contiene la glosa de los capítlulos X-Xii del Doctrinale)]. 164 (zeta) Hec... littera dicitur esse duplex consonans, et hoc quando infra dictionem simplicem ponitur, ut gaza, obrizo. Sed quando est in principio dictionis simplicis, ut Zetas, aut in medio composite, ita quod sit initio alterius dictionis componentis, ut patet in hac dictione composita perizoma, tunc valet simplicem consonantem [Bibl. De la Ville d’Orleans, 252 (s. Xiii) f. 127]. 165 parisius en su De orthographya habla del accidente figura. 166 Bibl. De la Ville d’Orleans, 252 (s. Xiii) f. 130. 167 para un estudio del autor y su obra cf. grondeUX, 2000. 168 remitimos infra donde explicamos la relación entre este poema del ms. E y el capítulo V del Graecismus: De commutatione litterarum. 169 en los textos estudiados de los manuscritos (C) y (E) no hemos encontrado referencias de este autor, sí numerosas de hugutio. Cf. cUadra, 2010, «las ‘Derivationes’ de hugutio pisanus...», pp. 49-80; cUadra, 2012, pp. 169-190.

la orTograFía laTina en la baja edad Media

109

en el Didascalion de hugo de santo Victore170 (siglo Xii) también se vislumbran algunas nociones relativas a la ortografía especialmente en el liber secundus, donde el autor aborda el tema de la gramática.171 en esta obra hemos localizado un fragmento en el que se aborda la idea de relacionar la invención de las letras con los hebreos:172 Sciendum sane trium gentium studia in litterarum eruditione excellenter floruisse, Hebreorum, Grecorum, Latinorum; sed Hebreorum littere tempore priores existimantur, deinde grece, postrema latine, ut a prioribus sequentes semper aliud mutuate similitudinis ipsis nominibus litterarum traxisse uideantur...quoniam translator ex simili sono alterius lingue litteram condens dedit intelligi hebraicam omnium linguarum ac litterarum esse matrem.173

hecho que ya había señalado isidorus174 y que hugo parece tomar de este. 170 hugo de sancto Victore (ca. 1097-1141) originario de ypres, en Flandes, teólogo y místico, de origen ilustre entre los sajones, nació en torno al 1096. ingresó siendo joven en el monasterio de san pancracio. infra salió de su patria y se marchó al monasterio de san Victor en parís, donde fue maestro a partir del año 1118 y más tarde llegó a fundar la escuela Victorina. Murió en el año 1141. 171 grahan, 2001 [editio electronica] cap. XXiX De grammatica: [763c]Grammatica dividitur in litteram, syllabam, dictionem et orationem. vel aliter grammatica dividitur in litteras, id est, id quod scribitur, et voces, id est, id quod pronuntiatur. vel aliter, grammatica dividitur in nomen, verbum, participium, pronomen. [763d] adverbium, praepositionem, coniunctionem, interiectionem, vocem articulatam, litteram, syllabam, pedes, accentus, posituras, notas, orthographiam, analogiam, etymologiam, glossas, differentias, barbarismum, soloecismum, vitia, metaplasma, schemata, tropos, prosas, metra, fabulas, historias. quorum idcirco expositionem transeo, quia et prolixior esset quam huius schedulae brevitas expetat, et quia etiam in hoc opusculo, divisiones tantum rerum et nomina investigare proposui, ut tantummodo quoddam principium doctrinae lectori conderetur. qui autem haec scire desiderat, legat Donatum, Servium, Priscianum De accentibus et Priscianum De duodecim versibus Vergilii, et Barbarismum, et isidorum etymologiarum. hemos hallado también referencias ortográficas del Didascalion en la siguiente cita tomada de hUnT, 1948, p. 99: duo sunt, agere de arte et agere per artem; verbi gratia, agere de arte, ut est agere de gramatica, agere per artem, ut est agere gramatice. Distingue hec duo, agere de gramatica et agere gramatice. De gramatica agit qui regulas de vocibus datas et precepta ad hanc artem pertinentia tractat. Gramatice agit omnis qui regulariter loquitur vel scribit. 172 para lo relacionado con el origen y la invención de las letras cf. pérez rodrígUez, 2002, pp. 608-609; desbordes, 1995. 173 De grammatica 1, p. 78, ed. baron, 1966. 174 Orig. 1, 3, 4: ‘Vt nosse possimus linguam Hebraicam omnium linguarum et litterarum esse matrem’

La ortografía latina en la Baja Edad Media

110

También tienen como fuente directa a isidorus175 los seis versos de eugenio de Toledo176 que forman un poema, recogidos en el capítulo de inuentoribus litterarum y que a su vez aparecen citados en el Ars de juan de Toledo.177

Un apunte relacionado con la lengua hebrea lo encontramos en el comienzo de la parte iii del Catholicon de johannes de ianua178 y en la obra compendium gramatice179 de johannes de garlandia. Versos que pudieran tener relación con el siguiente comentario de a. grondeux, 2000, p. 256: «on retrouve cet ordre chronologique d’imposition des langues chez henri de crissey, commentateur du De modis significandi de jean josse de Marville, peut-etre a la fin du XiVe siecle. selon lui, il est bien établi que les mots latins ont été imposés en dernier, et i'on retrouve là cette antériorité chronologique qui est une opinion commune. ceux qui ont imposé le latin l’ont fait en se servant des mots grecs, qui avaient été imposés avec recours à l’hébreu, qui remonte lui-meme aux mots fournis par dieu.180 cette position contraste avec celle de dante qui voit dans l’hébreu la seule langue qui ne procede pas de la confusion de babel, dont sont au contraire issus du grec, le latin et la langue germanique».181 175 Orig.

i, 3, 5 y i, 4,1. prima Hebraeas exaravit litteras, /mente Phoenices sagaci condiderunt Atticas, /quas latini scriptitamus, edidit Nicostrata, /isis arte non minori protulit Aegyptias, /Gulfila promsit Getarum, quas videmus ultimas. 177 Cf. MUnzi, 2000, p. 371: eugenio de Toledo: MGH Auct. Ant. 14, 257; juan de Toledo: 115, 47-52. 178 Sciendum est, quod apud hebreos P littera non habetur. Cf. bUrsill-hall, pp. 93, 118 [cod. 96]. 179 vocales quinas per consona debita iungas, /hiisque Latinarum finalia respice vocum. /Vtitur ecclesia linguis tribus, una Latina, /Altera Greca, sequens Hebrea sit hac ratione. /illa potens, sapiens, ortu divina refulget. /Dicitur allelu ‘laudate’, sed ya sit ‘uni-’ /Per themesim -versale tibi, sed id exprime iunctum. /S si scribatur, tunc dicitur israel esse /‘Vir speculans in amore Deum’, quia dicit Hebreus /is ‘vir’, sed mulier a nobis dicitur yssa. /Carmentis notulas inuenit callida nostras, /Hebreas Moyses, Cadmi prudentia Grecas. (vv. 216-225 y 321-333). ed. haye, 1995, pp. 73, 78. 180 «Satis constat ... voces latinas ultimo fuisse impositas. Circa quod est sciendum quod impositores primi latini ydiomatis, mediante greco ydiomate, voces latinas imponebant... Greci vero imposuerunt suas voces mediante hebreo ydiomate... Hebrei vera voces multas imposuerunt mediantibus vocibus datis a Deo» (citado por riessner, 1965, p. 78, n. 1; lUsignan, 1986, p. 41; ThUroT, 1869, p. 131). 181 De vulgari eloquentia i 7, ed. lUsignan, 1986, p. 45. 176 Moyses

la orTograFía laTina en la baja edad Media

111

este autor, aunque es de origen inglés, profesionalmente está muy relacionado con Francia y especialmente con parís, y reviste una importancia considerable para nuestro trabajo ya que aparece citado en la obra «De orthographia, Anónimo i» (C). johannes de garlandia182 o Johannes Anglicus (siglo Xiii), gramático, poeta y magister universitario tuvo una gran influencia en la europa de la baja edad Media gracias a sus escritos didácticos. nació en inglaterra, quizá alrededor de 1195, estudió en oxford y se marchó a la universidad de parís en 1220 como maestro.183 desde 1229 hasta 1232 garlandia enseñó en la escuela superior fundada en Toulouse, y regresó más tarde a parís. Murió probablemente después de 1272. sus obras se refieren a temas gramaticales y retóricos y, en general, están escritas en versos hexámetros. entre ellas se encuentran: Ars lectoria ecclesiae, sive Accentarium (ca. 1248) y Compendium grammaticae. Clavis compendii (ca. 1234). También entre sus obras aparece nombrado un De orthographia,184 citado por keil, 1855-1880, p. XXX en el Praefatio ii a la obra de priscianus.

el estudio de este autor y su obra, cf. a. grondeUX - e. MargUin, «l’œuvre grammaticale de jean de garlande (ca. 1195-1272 ?), auteur, réviseur et glosateur: un bilan», Histoire Epistémologie Langage, vol. 21, 1999, pp. 133-163; T. hUnT, «les gloses en langue vulgaire dans les mss. de l’Unum omnium de jean de garlande», Revue de linguistique romane, vol. 43, 1979, pp. 162-178; e. MargUin-haMon, L’Ars lectoria Ecclesie de Jean de Garlande. Une grammaire versifiée du Xiiie siècle et ses gloses. Turnhout, 2003, para la tradición manuscrita cf. g. l. bUrsill-hall, «johannes de garlandia: Forgotten grammarian and the Manuscript Tradition», Historiographia Linguistica, 3, 1976, pp. 155-177; g. l. bUrsill-hall, «johannes de garlandia. additional Manuscript Material», Historiographia Lingüística, 6, 1979, pp. 77-86. 183 Un ejemplo de lo que ya hemos señalado en otras ocasiones respecto a la relación de gramáticos y magistri con varias de las ciudades más punteras, desde el punto de vista de los estudios gramaticales. de ahí que es factible que los autores de los manuscritos (C) y (E), aun siendo de origen italiano, conocieran sus escritos. 184 el texto de esta obra solo lo hemos encontrado en un ms. en brujas, Bibliothèque de la ville, cod. 548 (XiV): ff. 35-45v: johannes de garlandia, De orthographia+gloss. inc. Si quis in ecclesia legis usquam verbula diva. Cf. bUrsill-hall, 1981, pp. 43-44]. en Austria [stiftsbibliothek de kremsmünster] en una cart. misc. s. XV, encontramos lo siguiente: ff. 305v-314v. Verba deponentialia, attributed by bursill-hall to joh. de garlandia . 315-317. Orthographia. Cf. krisTeller, iii, 1989, p. 23; bUrsill-hall, p. 101 y pudiera ser que los folios que siguen a los de los verbos deponentes, sobre ortografía, fueran también de garlandia. investigación en la que ya estamos trabajando. 182 para

112

La ortografía latina en la Baja Edad Media

Una obra titulada Computus de garlandus185 se ha atribuído a johannes de garlandia. de hecho, kristeller, 1989 describe un manuscrito donde se encuentra recogida esta obra de la siguiente manera: Venecia, b.g.M. cod. 18 (3573). misc. XV. Joh. Gerlandus (i.e., de Garlandia ), computus metricus, cum expositione Petri de Dacia, exaratus a Nicolao de Ripis anno 1494. From ss. giovanni e paolo186

la confusión entre estos autores, garlandus (siglo Xi) y garlandia (siglo Xiii), puede tener relación con lo que encontramos señalado por keil en el Praefatio a la obra de priscianus en el que se sitúa a johannes de garlandia en el siglo Xi:187 [a partir del siglo Xi] Ne saeculis quidem proximis haec studia deferbuisse praeter ingentem ipsorum librorum mss. copiam docet ioannis de Garlandia (saec. Xi) carmen de orthographia188 ex Prisciano petitum et Petri Heliae, quem postea ad usum suum adhibuit Vincentius Bellovacensis,189 expositio et compendium metricum ex Prisciano ducta,190 quae et ipsa ad saec. Xi pertinent.

185 garlandus compotista also known as Garland the Computist was an early medieval logician of the eleventh-century school of liège. little is known of his life. Cf. Dialectica, ed. l. M. de rijk, 1959; d. p. henry, That Most Subtle Question Manchester, 1984; W. kneale - M. kneale, The Development of Logic, 1962, pp. 199200. 186 Cf. berardelli, Nuova Raccolta, 37, n. 4, pp. 70-72, n. 460. 187 keil, 1855-1880, praefatio ii, p. XXX. 188 en el listado de obras que se atribuyen a garlandia, como hemos visto, está De orthographia. 189 «The dominican friar Vincent of beauvais (Vincentius bellovacensis/ belvacensis) (ca. 1190 - 1264?) wrote the Speculum Maius, the main encyclopedia that was used in the Middle ages. Speculum doctrinale is more widely known, being part of the Speculum maius a colossal work in eighty books and 9,885 chapters...the best encylopedia to come out of the Middle ages» (cf. Ward, 1996, p. 203; hinnebUsch 1973, p. 421). lo importante de su labor reside en la nueva disposición en que coloca los materiales procedentes de gramáticos de diversas tendencias y generaciones de manera que esta mezcla le coloca, como indica delgado león, 1985, p. 25: «en una situación liminar, donde una pura descripción de priscianus se interpreta por medio de un logicismo intenso que procede de petrus hispanus y de un ‘modismo’ incipiente que está en petrus helias». 190 V., ne multus sim, Fabricium bibl. lat. iii 399 sq. coll. p. 392; 398 ed. ern. leyserum hist. poet. med.aevi pp. 340 coll. p. 311 sqq. et pp. 2067 (1167) sq. [j. a. Fabricius, Bibliotheca Latina mediae et infimae aetatis vol. iii. (1754)].

la orTograFía laTina en la baja edad Media

113

respecto a la influencia que ejerció durante la baja edad Media tenemos un ejemplo directo en el «De orthographia, Anónimo i» (C), ya que en él aparecen algunas referencias de este autor que nos remiten a dos de las obras que acabamos de señalar: Lectorem ego admoneo quantum possum ut sine preuisione legere non presumat etiam si se reputet literatum, si eius talis errauerit, eius confusio gratiatur propter quod dixit iohanes de Garlandia,191 ‘lector culpatur nisi lectio preuideatur’.192

iohanes de Garlandia193 ‘est in cantore quod non in cantore uate’. Quidam cantoris et proprium cantoris non propriantur. item composita de corpus et decus uel decor tamen quantum est commune.194 dicimus195 quod ‘extimo’ scriptum per x non est uerbum sed nomen superlatiuum, ‘extimus ma mum’, sed quando est uerbum debet scribi per s et non componitur ab ‘ex’ et ‘autumo’ sed est figure simplicis et dicimus ‘estimo mas’ quod componitur cum ‘ex’ et dicimus ‘existimo mas mat’. idem dicebat frater iohanes.196

Un ejemplo de reportatio del siglo Xii, como dijimos anteriormente, (concretamente del tercer cuarto del siglo Xii) es una glosa a la obra de priscianus denominada Promisimus.197 hunt, 1950, p. 3 la describe así: «that is the report by a student of the lectures of a master», cuyo lugar de origen es probablemente parís198 y cuyo glosador pudiera 191 ed. MargUin-haMon, Ars lectoria ecclesie, 2003, 83-85: que legit, et facilem varia vice tollere vocem, alternoque sono studeat descendere caute, lector culpatur nisi lectio preuideatur. 192 f. 6r, 26-29 (63 ss.). 193 ed. MargUin-haMon, Ars lectoria ecclesie, 2003, pp. 220, 192: est in cantore, quod non in Cantore vate. 194 f. 8r, 11-13 (157 ss.). 195 f. 14r, 10-15 (473 ss). 196 ed. haye, Compendium gramatice, 1995, pp. 109, 487-488: A penitus dico penitissimus, extimus extra ponit et extremus, gradus ultimus hic geminatur. 197 para el estudio de esta glosa cf. hUnT, «The school of ralph of beauvais», 1950, pp. 1-51. 198 hUnT, 1950, p. 55, notas 1 y 2 se apoya en términos que aparecen en la misma como por ejemplo: f. 77v: ‘termes…uel est locus in quo sunt balnea, unde adhuc Termes dicitur lucus quidem Parisius, quia ibi fuerunt balnea’ (cf. l. halphen, Paris sous les premiers Capétiens, paris, 1909, p. 120; grondeUX, 2000, p. 255).

114

La ortografía latina en la Baja Edad Media

ser un magister llamado robertus,199 según apunta hunt, 1950, p. 11: «The name robert is used twice in examples, and as it is the only name so used, it may be the name of the glossator or of the reporter».200

relacionado con esta glosa encontramos al magister ralph of beauvais [radulphus beluacensis/bellovacensis] que era considerado una autoridad tanto en el campo de la literatura como en el de la gramática.201 el cronista helinand of Froidmont202 tam-

199 este nombre aparece en el prólogo de la obra Summa Huguicionis in gramatica. Manuscrito que se encuentra en Munich, Bayerische Staatsbibliothek, cod. clm, 18908 que se atribuye a hugutio pisanus (s. Xii). Cf. e. pérez rodrígUez, 1998; rijk, 1966, pp. 18-19; grabMann, 1926, p. 110. rijk, p. 18, relaciona el nombre que aparece en este prólogo con robert of Melun y con parís, según las alusiones geográficas que aparecen en el texto del ms. clm [f. 8r] relativas al río sena [secana]. nosotros podemos añadir que pudiera también referirse al mismo magister robertus, de la glosa Promisimus, ya que coinciden las fechas en las que vivieron los autores, así como la ubicación de los textos que, también en ambos casos, pudieran haberse escrito en parís. 200 F. 47rb (ii 18, p. 55, 8): «idem significat uocor in his ‘Vocor ab isto Robertus’ et ‘Vocor Robertus’. Tamen dicunt quidam quod significet actionem cum dico ‘Vocor Robertus’. Sensus est ‘Habeo hoc nomen Robertum’». 201 gerald of Wales, Spec. eccl. pref.: «Magister Radulphus Beluacensis, qui in artis litteratorie peritia grammaticaque doctrina singulari prerogatiua nostris diebus ceteris cunctis longe preminebat, trimembrem facere consueuit distinctionem talem clericorum nostri temporis... superseminati...pannosi...massati». This was written about 1220. i quote from bodleian library, Ms. Twyne XXii, p. 191. brewer in his edition (Opp. iV 6n. rs) only gives Wood’s summary of Twyne’s transcript. i hope to edit this preface shortly. There is a parallel passage in the Gemma eccl. ii 37 (Opp. ii 348): «Notandum hic autem quod Radulphus Beluacensis, qui in literatura nostris diebus precipuus erat, trimembrem facere consueuerat clericorum distinctionem in hunc modum: ... pannosi ... superseminati ... massati». This was written about 11971199. 202 lived from about 1160 till after 1229. he pursued the life of a minstrel before his conversion, around 1182, after which he entered the cistercian monastery at Froidmont near beauvais in France. The Chronicon is helinand's most important work, which he compiled during the years 1211-1223. This Chronicon is a voluminous world-chronicle in latin containing 49 books, of which less than half have survived. The text of books 45-49, which deal with the period from 634 to 1204, at which year the text ends rather abruptly. Cf. sMiTs, e. r., «helinand of Froidmont and the a-text of seneca's Tragedies», Mnemosyne s. 4, 36, 1983, pp. 324-358. para información general sobre el autor y su obra cf. kienzle «hélinand de Froidmont et la prédication cistercienne dans le Midi», pp. 11451229. La prédication en Pays d’Oc (Xiie-début XVe siècle. Cahiers de Fanjeaux 32 (Toulouse), 1997, pp. 37-67; paden, «documents concernant hélinant de Froidmont», Romania, 105, 1984, pp. 332-341.

la orTograFía laTina en la baja edad Media

115

bién habla de él203 al igual que peter of blois204 en una de sus cartas.205 en la glosa Promisimus además de este magister aparecen citados o de forma tácita otros magistri que siguen la huella de radulphus bellovacensis, entre ellos: petrus de louvercennes, petrus Manducator, radulphus de bruges, stephanus beluacensis, stephanus remensis....206 en esta glosa hemos recogido ejemplos relacionados con temas de ortografía en los que el maestro no aparece nombrado: f. 75v: «Explicit liber quintus. Hic solet esse quedam littera quam Magister non legit: R et S Greci uim uocalium».

f. 76v: «Euan (Vi 29, p. 220, i)207 …Hic dixit Magister quare debeat dici euangelium et non euuangelium, quod alibi dicitur».208

f. 78r: «Sibilus (Vi 79, p. 264, 4) -lus dictum est. Modo dicitur sibilus et in plurali sibili et sibila. Magister ante solebat dicere quod etiam sibilum dicebatur, quia in Orthographia209 [i 46] inuenitur sifilum pro sibilum, sed michi dixit quod accusatiuus est ibi». 203 Chron. ad ann. 1134 (1142), pl 212, col. 1035d: «Huius etiam Petri Abaelardi discipulus fuit magister meus, qui me docuit a puero, Radulfus, natione Anglicus, cognomento grammaticus, ecclesie Beluacensis, uir tam in diuinis quam in saecularibus litteris eruditus», cf. MaisTre, Les écoles épiscopales et monastiques en occident, ed. 2, ligugé-paris, 1924, p. 101. 204 peter of blois or petrus blesensis (ca. 1135 - ca. 1203) que en palabras de Ward «was a French poet and diplomat who wrote in latin. peter studied law in bologna and theology in paris. it was probably during his student years that he composed a number of latin sequences after the manner of the goliards, some of which were preserved in the Carmina Burana collection». Cf. Ward, 1996, p. 161. para información general sobre el autor y su obra cf. ceillier, Hist. des Auteurs ecclés., XXiii (paris, 1763), pp. 206-224; Hist. Litt. de la France, XV (paris, 1820), pp. 341-413; MichaUd, Bibliothèque des Croisades, iii (paris, 1829), 250; norgaTe, England under the Angevin Kings, ii, london, 1887; chalandon, Hist. de lao domination normande en italie et en Sicile, ii, paris, 1907; Molinier, Les Sources de l’hist. de France, pt. ii, paris, 1902, 203. 205 Ep. Vi, pl 207, col. 16-19: Vos autem tumultuoso strepitu et clamore nautico de nugis assidue disputantes, inutiliter aera uerberatis: uso circa litteram et syllabam, et circa huiusmodi elementares doctrinae primitias uestrum adhuc ingenium exercetis; et si dicere fas est, uso puer centum annorum et elementarius senex docetis sapientiam. 206 Cf. hUnT, «The school of ralph of beauvais», 1950, pp. 1-51. 207 entre paréntesis señalamos la referencia concreta de la parte de la obra de priscianus en la que aparece la palabra que se explica. 208 Cf. f. 44rb: «Angelus (ii 9, p. 49, i where hertz reads angulus), nuntius, unde euangelium, i.e. bonum numtium. ibi dictum est quare per u consonantem et non per w debeat scribi, quod superius dictum est». Cf. ff. 32va, 38ra. 209 Cf. ff. 39vb, 23va.

116

La ortografía latina en la Baja Edad Media

hunt, 1950, p. 57 subraya: «it is of course impossible to say how far the gloss is the faithful report of the master’s lectures». pero sí pueden verse algunos ejemplos en los que el ‘reporter’ añade algunas adiciones propias frente a la del magister como, por ejemplo, en el siguiente fragmento: f. 33r: «(i 24, p. 18, 16) item, e contra Priscianus figuram appellat notam aspirationis, aspirationem uero sonum ipsum. Ergo cum dicit aspiratio, de sono intellige; et quod post quatuor consonantes tantum poni potest, si de figura dicitur, falsum est. Potest enim scribi post omnes consonantes. Magister de sono legit. Nos uero dicimus quod conuenienter legitur de littera, id est figura aspirationis, et de modo sonandi».

También existen ejemplos con la referencia explícita del magister. entre ellos hay uno que glosa nociones de ortografía.210 se trata de stephanus remensis, de la escuela de ralph of beauvais [radulphus beluacensis] (siglo Xii), natural de reims y que llegó a ser canciller entre 1214 y 1251.211 de este magister descubrimos algunas noticias en Williams.212 hugutio pisanus recoge en su 210 F. 36v Arcitenens (i 33, p. 25, 27) uel ex arcu uel ex arce, et sine aspiratione est. Secundum Magistrum Ste[phanum] Re[mensem] ab archos qui est princeps architenens aspiratur. Magister tamen dicit quod architenens ab arcu aspirationem habet ad differentiam arcitenens quod est ab arce. F. 68r (V 20, p. 154, 22) hic uidetur uelle Priscianus quod ‘actor’ sit equiuocum. Habent autem quidam libri ‘auctor’ per u et c, et sic uidetur Priscianus innuere equiuocationem. Alii differentiam assignant hanc quod ‘auctor’ ab autenten scribunt sine c, sicut suum primitiuum, et ‘auctor’ ab auxesim per u et c, et sic non est equiuocatio. Nota quod tria sunt nomina, ‘actor’ ab ago -gis actum -tu et per c tantum, ‘auctor’ ab augeo -ges, auctum -tu per u et c, et sic inter actor auctor sine c autor. esta parte de la glosa referida al maestro stephanus remensis. Cf. hUnT, 1950, p. 49. 211 ziMMerMann, 1976, p. 147, n. 194: Chart.Univ. Paris. i. p. XX, note 3 from p. XiX; glorieux: Répertoire...Théologie. i. p. 271. n. 112: haskins: Studies in Mediaeval Culture. p. 43, note 2 from p. 42. Fragment of stephanus remensis sermon in: paris, bibl. nat. Ms. lat. 16505, f. 190 verso (Microfilm at the University of notre dame). 212 WilliaMs, 1957, p. 740: «Marginal and interlinear notes in surviving manuscripts of Walter of châtillon Alexandreid give some account of his youth. born at lille, he studied at paris and at rheims, under Master stephen of beauvais. he taught school at laon or at rheims and then withdrew to châtillon from which he derived his surname. some of these are given by Manitius, iii, 941. bib. nat. Ms. lat. 8354 (thirteenth century), 2 vol., col. 2 says: «Parisius et Remis sub Magistro Stephano Remensi Belvacensi canonico studuit et scolas rexit deinde Castellionem se transtulit a quo cognomen traxit». now it is possible to identify Walter's master and to establish several specific dates in his career. he was undoubtedly that stephen of alinerre, canon of beauvais and clerk of count henry of champagne, with whom

la orTograFía laTina en la baja edad Media

117

obra Derivationes213 los términos de los que habla el magister de reims.214

para finalizar, recogemos entre los manuscritos catalogados como anónimos uno citado por Thurot, 1869, pp. 135 ss. que se encuentra ubicado en un códice de la biblioteca francesa de Montpellier (siglo Xii).

en este ms. se pueden encontrar algunas de las pocas reflexiones sobre la fisiología de los sonidos articulados posteriores a priscianus, ya que, en general se han conservado los nombres y las clasificaciones adoptadas por este autor.215 en el siglo Xii se debía escribir dii, diis, hii, hiis, y pronunciar con una sola i.216

helinand of Froidmont describes a heated argument over the merits of bernard of clairvaux (Chronicon, Migne, P.L., ccXii, 1038). stephen was a disciple of gilbert de la porrée, and in 1148 was present at his trial at rheims. it is probable that he was teaching grammar in the schools of that city». stephen was probably the grammarian cited both as stephanus belvacensis and stephanus remensis in the notes of a twelfth century student on priscian, cf. hUnT «studies on priscian in the Twelfth century», Mediaeval and Renaissance Studies, ii (1950), 49. 213 ed. cecchini, 2004, p. 4; 27: [1] AUGEO -ges auxi auctum, amplificare, augmentum dare. inde hic auctor, id est augmentator, et debet scribi cum u et c. Quando vero significat autencin, id est autoritatem, est communis generis et debet scribi sine c, ut hic et hec autor, et derivatur ab autencin. [2] item invenitur quoddam verbum defectivum, scilicet avieo -es, id est ligo -as, et inde ‘autor’ id est ligator, similiter communis generis et sine c. Secundum primam significationem, imperatores proprie debent dici auctores ab augendo rem publicam; secundum secundam significationem, philosophi et inventores artium, ut Plato, Aristotiles, Priscianus et quelibet magne persone debent dici autores; secundum tertiam, Virgilius, Lucanus et ceteri poete debent dici autores, qui ligaverunt carmina sua pedibus et metris. [3] Et ab autor quod significat autencin derivatur hec autoritas, id est... [1] AGO -is egi, id est ducere vel facere et in utraque significatione est activum, unde hic actor, hec actrix, hec actio -nis, unde hec actiuncula diminutivum. [2] item ab ago hic actus -tus -tui... 214 Cf. los capítulos respectivos de estudio del contenido de los mss., donde hablamos más detalladamente de este tema, ya que son términos que también recogen las obras de los mss. E y C. 215 Primam omnium vocalium a natura constituit, quoniam illa vox infantium vagientium sola est; unde illud: aaa nescio loqui, quia puer ego sum. A sonat in pectore, e perstrepit in gutture, i substringitur in faucibus, o reboat in palato, u in labiorum summulo. A sola ore aperto sonat, nichil operantibus lingua vel labiis. Cum e dicitur os ab hiatu retrahitur. Cum i profertur, os amplius substringitur. Cum o enuntiatur, os colligendo ad angustum rotundatur. Cum u dicitur, labia pene clauduntur. [Montp., cod. 322. f. 48r]. 216 en Montp., cod. 322. f. 49v: Qui in dii et diis ad differentiam dis, hii et hiis ad differentiam is, alterum i dampnant vel utrumque pronuntiant ..., omnes qui sic emendant corruptores sunt librorum, non correctors.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

118

También habla sobre las letras S, T y X. en el apartado que trata de esta última incluye unos apuntes significativos sobre la preposición ex.217 2.3. Tratamiento de la ortografía latina en inglaterra

a) glosas anónimas

en la edad Media oxford, al igual que parís y bolonia, era también un centro importante no solo por los estudios universitarios sino también por las escuelas de gramática.218

Vamos a detenernos en estos magistri, de manera especial en ricardus hambury y en robertus anglicus, pero previamente citamos un libro anónimo que merece ser mencionado ya que contiene glosas al Graecismus de ebrardus bethuniensis. entre ellas destacamos las que apostillan aspectos relacionados con la ortografía:219

217 Montp., cod. 322. f. 48v: S ante r in latinis dictionibus pronunciari non potest, ut dirigo, dirimo, dirumpo. Dictiones que ab s incipiunt si componantur, ut vocalis ante s habeatur, aliquando, prout euphonia permiserit, molliter sonat, ut desidero, preses, presum, desum, et maxime in correptis, ut desipit, presul. Aliquando vero propter euphoniam expresse pronunciatur, ut desolata, designat, conservat, resisto, deservio, persequor, resargo […] Sonus t in fine dictionis debilitatur, ut amat, docet, et in omnibus, preter at, tot, quot, quotquot, aliquot ad differentiam, et sat et atat propter euphoniam. Precedente s vel x, sonus t non debilitatur, ut modestia, questio, ustio, commixtio. Vitium, quod culpam significat, per t scribendum est, quoniam a vitando derivatur, ab exitu, exitium, a potu, potio; porcio et concio per c [...] X in simplícibus duplex sonat et ex utraque parte exprimitur, ut dixi, vexi, duxi, exemplum, exodus. in compositis autem ex parte ex prepositio sonat, manente vocali, ut exaro, exhortor, exordior, exordium, exoro. Quod si ex prepositio vocalem post se mutaverit, tunc expresse, hoc est ex utraquc parte, sonat in corruptis, ut eximias, exiguus, exhibeo, exigo, exerceo, eximo. Et quod propter corruptionem exprimatur x in ipsis ostendunt eorum quedam preterita vel supina, que prepositio non corrumpit, et in quibus x duplex non sonat, ut exemi, exemplum, exegi, exactum. in omnibus illis in quibus alterum componentium ab s incipit, x expresse sonat, ut exurgo, exupero, exulto, exolvo, exuo et cetera. Sciendum quoque quod si ex prepositio et verbum simile ablativo componantur, propter differentiam duplex x sonat, ut exalto, exeo, exacerbo, exanirno...in hoc nomine examen, quoniam vocalis non corrumpitur, sed de medio consonans aufertur, x tamen ex parte prepositionis sonat et in verbo suo similiter, ut examino. 218 Cf. hUnT, 1964, p. 163; lobel, «The grammar schools of the Medieval University», V.C.H. Oxford, iii, 1954, 40-43; bonaVenTUre, «The Theaching of latin in later Medieval england», en Medieval Studies, 23, 1961, 15: «oxford was not merely one centre among many, but was probably the principal centre for grammatical studies even in this relatively late period»; leFF, 1975. 219 Worcester cathedral library, Ms. Q 50, guarda una copia del libro escrito en el continente, con unas glosas adicionales de una mano inglesa del siglo Xiii. las siguientes glosas que anotamos referidas al XXVi, 107 ss. y XViii, 29 ss., se encuentran en el f. 102.

la orTograFía laTina en la baja edad Media graecismus:

119

Vt morior potior orior, non plura recordor. Si dicas moreris bene dicis siue moriris.220

glosa:

nota secundum glosas Oxonie quod «orior» et «morior» tantum dant –eris modo, «potiris» tantum per i tantummodo, et ita quod dicitur in litera debet referri in parte ad antiquos, in parte ad modernos.

graecismus:

Scribe per l simplex salio saltumque supino, Scribe per ll duplex, salitum tunc bene dices221

glosa:

Glosa Oxonie. Quidquid dicit actor ille «salio –is» et «salo –is» prout descendunt ab hoc nomine «sal salis» primas sillabas producunt. «salio salis» quod est de loco ad locum transire corripit primam. Et sic patet quod non debet habere duplex l…

b) Magistri grammaticae

entre los maestros de gramática el primer escritor que aparece nombrado es ricardus hambury que vivió, precisamente en el siglo Xiii y de cuya vida se sabe muy poco. hay constancia de que en torno al año 1288 fue maestro de gramática y que murió entre 1293-1294.

respecto a su obra destacamos a partir de un apunte de hunt un fragmento que aparece recogido dentro de dos de sus obras,222 la Summa y Questiones difficiles, ambas ubicadas dentro del mismo manuscrito. el fragmento al que nos referimos menciona la variante de pronunciación de la i intervocálica, en palabras del tipo ‘maior, maius, peius, eius’, como vocal o como consonante: 220 ed.

Wrobel, 1987, p. 238, XXVi, 107-108. Wrobel, 1987, p. 178, XViii 29-30. 222 Una tercera obra es un Tractatus que parece añadirse al final del volumen: ‘Tractatus r. hambury nobilis magistri g(ramatice)’ (cita de hUnT, 1964, p. 165). 221 ed.

120

La ortografía latina en la Baja Edad Media

«[...] but in the discussion of the pronunciation of ‘i’ between two vowels it is said that in english usage it is pronounced as a consonant, as in ‘maior, maius, peius, eius’ whereas ‘in partibus transmarinis223 et a quibusdam religiosis Anglicanis’ certain of these words are pronounced with ‘i’ as a vowel. The english religious here referred to are probably the benedictines,224 who legislated about the pronunciation of these words in this sense in the statutes draw up at the general chapters held 1277-9. This date fits in with the tenor of his doctrine».225 los tres tratados de ricardus hambury siguen la misma estructura. contienen las ocho partes del discurso conforme al orden de priscianus. y todos se basan en la división cuádruple de la gramática que llegó a ser estándar en el siglo Xiii: orthographia, prosodia, ethimologia, diasentetica.226 las dos primeras partes se tratan brevemente. la atención principal se concentra en las dos siguientes, que corresponden a la morfología y a la sintaxis.227

en el comienzo de la Summa228 de este magister observamos la verificación de lo que acabamos de apuntar.

podemos destacar que en este pequeño tratado, según deducimos del incipit, parece quedar separado el nivel fónico del gráfico, ya que anuncia que va a abordar el tema de vocales y consonantes y además el de la ortografía. lo habitual en este tipo de textos es que se con-

223 se puede referir a los conocimientos que le han llegado de estos temas, vía norte de Francia o el norte de italia, principalmente parís y bolonia, lugares y centros de enseñanza de cuya valía e influencia hemos hablado anteriormente. 224 balboni, 1990 p. 12: hablando de hugutio y de la ciudad donde nació y vivió, pisa, anota que: Monaci benedettini e canonici regolari mantenevano nella città un clima di fervore mistico, che controbilanciava l’attivismo commerciale della «gloriosa civitas». 225 Cf. hUnT, 1964, p. 164 y notas 3-4. Summa, Worcester cath. library Ms. F. 61, f. 223v; F. 123, f. 52v, y con idéntica formulación en Quest. Diff., F. 61. f. 268r. 226 Tractatus, F. 61, f. 193vb; Summa, f. 225vb; Quest. diff. f. 239vb. para la división cf. ThUroT 1869, p. 132. 227 hUnT 1964, p. 171. 228 incipit quidam brevis tractatus vocalium, consonantium et orthographie: en el ms. de Worcester cath. library, F. 123, ff. 52r-56r (s. XiV) (citado por hUnT, p. 190).

la orTograFía laTina en la baja edad Media

121

fundan y se entremezclen estos niveles y que, por tanto, el recte scribendi esté relacionado con la ortografía, ciencia que enseña a escribir correctamente, pero también con el estudio de la letra en cuanto unidad mínima gramatical.229 es evidente que, ni aún en la época de nebrija ni mucho después, se poseía el concepto actual de fonema, pero sí hay, en la mayoría de los gramáticos antiguos una idea bastante clara de lo que son las unidades fónicas, es decir, littera est pars minima uocis articulatae.230

en el fragmento de la obra Questiones difficiles encontramos explicitado el objetivo y la estructura de la misma. planteamiento habitual de un texto gramatical con fines didácticos, encaminado a intentar aclarar determinados puntos que consideran importantes para enseñarlos y con cierta dificultad en el aprendizaje, de ahí que los magistri se ingenien lo que consideran en cada momento más adecuado para llegar a cumplir su objetivo de la manera más clara y fácil posible. en esta ocasión, parece ser que esa ayuda al aprendizaje viene dada por estructurar el texto secundum ordinem vocalium et consonantium.231

entre los gramáticos de la época dorada del escolasticismo (siglo Xiii) cabría destacar la figura del ya mencionado robertus anglicus (robert kilwardby).232 229 Cf.

lópez de ayala, 1998, p. 474; calVo, 2000, p. 97. cf. collarT, p. 367 (citado por lópez de ayala, 1998, p. 474). 231 Quoniam de generum cognitione nominali pueri non cessant hesitare, ideo sub compendio generum cognitionem in singulis nominum dictionibus ad veram noticiam dilucidare, et secundum ordinem vocalium et consonantium seriem documenti illuminare: en el ms. de Worcester cath. library, F. 61, f. 242r (siglo XiV) (citado por hUnT, p. 173). 232 robertus kilwardby (1215-1279). Maestro de gramática y lógica. enseñó en la Facultad de artes de parís ca. 1237-1245, luego formó parte de la orden dominica, lo que le llevó a volver a interesarse por la teología. regente de la universidad de oxford y arzobispo de canterbury. autor de un influyente comentario sobre ‘priscianus Minor’ (de los libros XVii y XViii de las institutiones grammaticae). la atribución de un comentario sobre ‘priscianus Maior’ (leWry, 1975), y la de in Donati artem maiorem iii propuesta por el editor (schMücker, 1984) al igual que la de un comentario sobre el de accentu, parecen poco probables (leWry, 1988). cf. leFF 1975; rosier, 1994; rosier, 2000, pp. 449-498; grondeUX, 2002, pp. 413-415, entre otros. 230 Varro,

La ortografía latina en la Baja Edad Media

122

aunque las obras gramaticales de esta época no están bien estudiadas, puede decirse que se sigue profundizando en la idea de una gramática universal. así, el mencionado robertus kilwardby admite que las partes del discurso son las mismas para todas las lenguas y que la gramática, como la geometría, tiene por objeto lo que considera necesario y procede mediante el método de la deducción.233 destacamos aspectos ortográficos de la obra de kilwardby un fragmento de su comentario sobre ‘priscianus Minor’ en el que establece la diferencia que separa las vocales de las consonantes.234

el contenido de este fragmento lo encontramos explicado de una forma más pormenorizada en el tratado De Orthographia de parisius (E):235 Sunt igitur quibus utimur litterarum figure in uniuerso XXiii, numero quarum quinque, uidelicet a e i o u, sunt dicte uocales, quia suam uocem singulare faciunt sine auxilio aliarum quoniam imo uocalis aliarum perfectio dicitur quia sine illa consonantes non ueniunt ad auditum et ideo relique consonantes dicuntur qui cum uocalibus sonum dantes, quia ut modo dictum est sine sono earum minime proferuntur inter quas et ipsas uocales tantum fere quantum inter corpora et animas interest. Anime quidem per se mouentur et corpora commouentur, corpora uero sine anima nec se mouent et multo minus possunt animas permouere. inter consonantes quoque adinuicem est differenciam inuenire ex eis, namque alie a uocali e incipiunt uocem suam et terminant in se ipsis, alie contrarium facientes incipiunt a se ipsis et predictam terminant in uocalem. Hee quidem que a uocali incipiunt sunt sex numero, silicet l m n r s x, semiuocales dicte propterea quod respectu uocalium et mutarum mediocrem sonum dantes...

233 Cf.

ThUroT, 1868, pp. 125-128; gUTiérrez galindo, 1993, p. 55. que sit causa, quod vocalis facit sonum per se, consonans autem non. Et dicendum quod hoc est, quia vocalis generatur in apertione oris; [et] vox cum apertione fit. Consonantis autem sonus, quantum de se est, generatur in clausione instrumentorum vel in contactu eorundem. Sed in contactu vel in clausione nunquam fit sonus, nisi precedat apertio vel sequatur. Et ita nulla consonans per se proferri potest sine vocali precedente vel sequente. Et hoc est, quod semivocales incipiunt a vocali et terminantur in sonum proprium, mute autem e converso. [Sorb. 900 (16221) (s. Xiii) f. 3. (cita de Thurot, p. 136)]. 235 Cf. ms. E. f. 107v 57-66 ss. (87ss.). 234 Queritur...

la orTograFía laTina en la baja edad Media

2.4. Otras referencias a la ortografía

123

pasamos a enumerar a continuación un grupo de apuntes y/o de citas recogidas en diferentes textos de tipo gramatical que incluyen, de forma esporádica, alguna alusión a la ortografía: a) Manegaldus de lautenbach

Manegold de lautenbach, originario de lautenbach en alsacia (nació entre 1030-1040 y murió en torno al 1110), profesor en la universidad de parís, escribió un comentario sobre las metamorfosis de ovidius y quizás otro sobre priscianus, según Manitius, 1931, p. 173. de su labor como gramático tenemos noticia de mano de petrus helias que lo cita en su libro.236

en las Derivationes de hugutio,237 aparece definido el término compesco y entre las explicaciones relativas a su formación incluye una, introducida por la expresión quidam dicunt, que coincide con lo que petrus helias atribuye a Manegaldus, lo que puede indicar la posibilidad de ser una fuente tácita de hugutio. También aparecen alusiones y comentarios de tipo gramatical-ortográfico adjudicados a este autor en varios manuscritos de tema mitológico.238

si bien algunos, según Manitius, no parecen factibles por cuestiones cronológicas.239

236 Compesco dicunt esse compositum ex con et paciscor, alii a pace, sed magister Manegaldus dicebat compositum ex com et pede et capio, pis [cod. Monac. 14424 f. 20r]. 237 [10] item a paciscor pesco -is pescui, quod non est in usu, sed componitur compesco -cui -scitum, id est refrenare; [...] [11] Et nota quod quidam dicunt compesco esse compositum a con- et pede et capio vel a con- et paciscor vel a con- et paco -as, unde compesco quasi pacem facio; alii a con- et pasco -scis, et est tractum ab equis, qui cum pascuntur ligantur et coercentur pedibus. ed. cecchini, 2004, p. 888. 238 Dicit M[anogaldus] quod codex pro caudex lapis sit vel aliquando ramus arboris et diptongus mutatur in o (serv. in georg.2, 30). Met 12, 432. Cf. Manitius, p. 178. 239 dice textualmente: «zu 7, 759 wird mythologischer Unsinn, zu 8, 121 grammatisch Unmögliches»: lemma aena: Secundum Manogaldum, qui non vult ullam diptongon Latinam dividi, aliud nomen est eneus et aliud aeneus et eripes et aeripes. Cf. ManiTiUs 1931, p. 178.

124

La ortografía latina en la Baja Edad Media

b) la Edda de snorri sturluson

Un dato curioso relacionado con la reforma de la ortografía en el siglo Xii es el llamado «primer tratado gramatical»240, de anónimo autor islandés, incluido en la Edda241 de snorri sturluson, cuyo tema es la reforma del alfabeto latino que usan los autores, traductores y copistas islandeses para hacerlo corresponder a la pronunciación de dicha lengua.242 2.5. Situación de la ortografía latina en España

en suelo español243 observamos que la situación respecto a las obras de ortografía latina de los siglos Xii-Xiii no reviste ninguna apreciación genérica distinta de lo ya investigado en otros lugares, ya que tampoco existen tratados específicos de ortografía. si bien, señalamos los aspectos más significativos relacionados con esta parte de la gramática. en la obra de díaz y díaz index scriptorum latinorum medii aevi hispanorum,244 no hemos encontrado ninguna alusión a textos de ortografía entre los siglos Xii-Xiii, aunque sí aparecen nombrados algunos gramáticos y textos gramaticales que no descartamos pudieran contener alguna mención o apunte a algún aspecto relacionado con la misma.

240 anóniMo, 1972 (siglo Xii). The First Grammatical Treatise, h. benediktsson (ed.), reykjavík, University of iceland, p. 209. 241 los Edda son colecciones de historias relacionadas con la mitología nórdica. con este nombre se conocen dos recopilaciones literarias islandesas medievales que juntas forman el corpus más importante para conocer la mitología nórdica. la Edda a la que nos referimos fue compuesta por snorri sturluson (1179-1241) hacia los años 1220 o 1225. 242 zaMora, 1994, p. 629; robins 1974, p. 82: «The First grammatical Treatise is a 12th century work on the phonology of the old norse or old icelandic language. it was given this name because it is the first of four grammatical works bound in the icelandic manuscript Codex Wurmianus. The anonymous author is today often referred to as the ‘First grammarian’. This work is one of the earliest written works in icelandic. it is a grammatical work dealing with old norse, in the tradition of latin and greek grammatical treatises, generally dated to the late 12th century, though some have dated it to the early 13th because many authors have wanted to attribute it to snorri sturluson». 243 Cf. cUadra, 2011, p. 735. 244 díaz y díaz, 1959.

la orTograFía laTina en la baja edad Media

125

También subrayamos el hecho de que es la única noticia que tenemos de gran parte de estos autores. por ejemplo, en el siglo Xii se citan: ‒ Renallus grammaticus Barcinonensis245

‒ Dominicus Gundisalvi archidiaconus Segobiensis246 ‒ Petrus Hispanus Bononiensis profesor247 ‒ Anonymus248

en el siglo Xiii:

‒ iohannes de Deo Hispanus249

‒ iohannes Aegidius Zamorensis o. F. M.250

díaz y díaz entre otros,251 hace alusión a la obra de gil de zamora, Prosologion seu de accentu et de dubilibus Biblie,252 que es un texto escrito en el siglo Xiii, que revela según alonso, 1986, p. 16 el sentido y la conservación del concepto práctico de la gramática, la importancia que se continuaba otorgando en ciertas escuelas a los aspectos fundamentales de la lengua, como eran la ortografía,253 la prosodia 245 díaz y díaz, 1959, vol. i, p. 208. 246 (1016. notabiliorum verborum indicem)

díaz y díaz, 1959, vol. i, p. 207. glossae in compilationem i) díaz y díaz, 1959, vol. i, p. 234. 248 (1094. Carmen in Halonem grammaticum: «Propono quod dopnus Halo…»), díaz y díaz, 1959, vol. i, p. 242. 249 díaz y díaz, 1959, vol. ii, p. 270. 250díaz y díaz, 1959, vol. ii, p. 297: iohannes aegidius zamorensis o. F. M: 1428. Prosologion seu tractatus de accentu et de dubilibus Biblie (fragm. ed. douais, p. 335. codd. s. XiV: paris bn lat. 523. Merville b château XiV. Todi bp 114.) Cf. g. ciroT, De operibus historicis iohannis Aegidii Zamorensis, bordeaux, 1913. 251 Cf. pérez rodrígUez, 1990 p. 29; calVo, 2000, p. 34. 252 para el estudio de este autor y su obra remitimos, en especial, a los trabajos de alonso 1986 y Magallón, 2011, pp. 179-191; Magallón, 2014, pp. 155-171. 253 Magallón, 2011, pp. 188-189. «gil de zamora antepone a la obra, a pesar de su aparente especialización, unos prima rudimenta que demuestran su raza de enciclopedista nato. este tratado concebido para una función docente (posiblemente como vademecum o libro de consulta del profesor) se hace preceder de las cuestiones más fundamentales de la gramática y la lengua, a saber, la voz y sus especies, la letra, la sílaba, etc..., temas todos ellos reunidos bajo el epígrafe genérico de la ortografía, y por tanto haciéndose heredero de la tradición gramatical que los tratados de orthographia llevaban sobre sus espaldas desde agrecio, casiodoro o beda. en un nivel más específico, gil de zamora recurre a prisciano, pasado por el tamiz de las interpretaciones lógicas procedentes de pedro helías, y el acopio de los datos provenientes de los glosarios de papias y hugo de pisa». 247 (1046.

126

La ortografía latina en la Baja Edad Media

o el léxico.254 la sintaxis y la morfología constituían, en cambio, las disciplinas de mayor interés en las escuelas de parís, dominadas por el influjo de la lógica. la gramática elabora su propio método de planteamiento, pero esta labor no se realiza al margen de los autores tradicionales, como sucedía en las escuelas del norte de europa. nos encontramos, además, como también apunta alonso, 1986, p. 16, con el hecho de la revalorización de priscianus, libre de toda crítica; el «autor» de la gramática sigue siendo la columna vertebral de esta disciplina en una época que había superado el método expositivo (siglo Xiii). Tratadistas como petrus helias y el mismo gil de zamora supieron conjugar las innovaciones del método con las fuentes de la tradición en perfecto estado de equidad.

puede ser interesante recordar que lo que señala alonso respecto a esta gramática tiene relación con lo que ya hemos dicho de las obras contenidas en los ms de C y E, ya que también conjugan tradición e innovación. además, podemos subrayar que, al menos parte de las gramáticas españolas de este siglo255 se asemejan más en cuanto a estructura y método a la escuela italiana. el Prosodion de gil de zamora, intentó alcanzar un equilibrio entre ambas escuelas.256 Tampoco nos debe extrañar, ya que es a finales del siglo Xiii, en 1282,257 cuando españa hace acto de presencia en la vida italiana

254 Magallón, 2014, p. 171 dice literalmente: «juan gil de zamora motivado por la petición que los monjes de Tolosa le formularon, decidió que para escribir un tratado sobre el acento y otras dudas que surgían del texto bíblico, debía empezar por el fundamento previo a la prosodia, la litera y que tampoco podía olvidarse de la parte más cercana a esta, la llamada orthographia [...]. ambos temas arrastraban una larga tradición gramatical sobre sus espaldas, tanto la de los capítulos de littera presentes en numerosas gramáticas de la tradición artigráfica, como la de los tratados de orthographia, procedentes de la tradición lexicográfica y enciclopédica». 255 para la influencia de las Derivationes de hugutio pisanus en el Verbiginale cf. pérez rodrígUez, 1990, pp. 55-58. 256 Magallón, 2017, p. 165 dice: «a lo largo del siglo Xiii, tanto en italia como en españa, la gramática se aferra todavía al modelo tradicional donde cabe el comentario a los autores, pero pronto también se acaban imponiendo los logros de la escuela de parís. juan gil intentó alcanzar un equilibrio entre ambas escuelas». 257 Prosodion (ca. 1280) y el De orthographya de parisius (1297), son obras escritas muy próximas en el tiempo.

la orTograFía laTina en la baja edad Media

127

con pedro iii, de la casa de aragón. a partir de este momento la llegada de españoles a la península del adriático se produce de forma casi ininterrumpida, como encontramos en etxebarría, 1994, p. 229, si bien, ya empezaron antes a ir los gramáticos a escuelas superiores italianas para ampliar conocimientos.258 a) Relación de códices de bibliotecas españolas con contenido ortográfico

exponemos a continuación, como complemento a los ya mencionados,259 una recopilación de códices ubicados en bibliotecas españolas (fechados entre los siglos XiV-XVi) que contienen manuscritos específicos sobre ortografía260 y que hemos elaborado ayudándonos de los catálogos de las propias bibliotecas y de colecciones generales como la de kristeller y bursill-hall, entre otras:261 barcelona

1. Archivo Capitular de la Santa iglesia Catedral Basílica de Barcelona

cod.68. (XV):262 gasparinus barzizza, orthographia, f. 27 (inc. Alma per duplex a est enim velut placet Hieronymo idem quod virgo abscondita vel secreta).

2. Biblioteca del Seminario Diocesano

cod. 221. misc. (XVi-XVii):263 Theodorus pulmannus, on orthography, excerpt.

3. Montserrat; Abadía, Biblioteca

cod. 663. misc. (XVi):264 Dell‘ortografia

bUrgos

Biblioteca de la Catedral265

258 Cf.

FaUlhaber 1972, p. 27; pérez rodrígUez, 1990, p. 12. incluimos aquí, por tanto, los manuscritos de (C) y (E). 260 no incluimos gramáticas u otros textos de tipo gramatical que pudieran contener, en algunas de sus partes, secciones relativas a la ortografía. 261 krisTeller, 1989; bUrsill-hall, 1981. 262 oliVeras, p. 96; ricci, p. 323. 263 Fábrega graU, p. 292; planTe, p. 54. 264 catàleg, p. 142. 265 Cf. Mansilla, 1952, pp. 155-192. 259 no

La ortografía latina en la Baja Edad Media

128

cod. s. XiV: item otro libro que paresçe ser orthographia et geometria et aritmetica, que comiença la segunda foia… ‘Tideus Tidei’ et acaba la penúltima… ‘per quinarium actus’.266

gerona

Archivo de la Santa iglesia Catedral Basílica

cod.20, d, 8. (XV): anon., De orthographia. inc. iam divina potentia auxiliante supra determinavimus de quatuor partibus principalibus huius operis, nunc de quinta que est de orthographia.267

Madrid

Biblioteca Nacional

a) cod. 892 (e 19). misc. (XVi-XVii):268 anon., orthographia latina.269 b) cod. 1854 (g 289). misc. (XVi):270 in aldi Manutii p.f. orthographiam annotationes.271 c) cod.8075 (V 87). (XVi): baltasar de céspedes, appendice de la ortografia.272 d) cod.a 36. misc. (XiV): Ortografia latina.273

e) cod. 8999 (aa 36; M 46) misc. (XiV):274 ff. 184-189v. grammatical treatise, fragm. at the end, inc. Orthographia pars ordine prima gramatice.

266 pérez rodríguez en la introducción a la edición del Verbiginale en el que la autora incluye un importante trabajo de recopilación de textos gramaticales en suelo español, tan solo recoge este manuscrito de la catedral de burgos, donde se menciona una obra de tipo gramatical en la que se habla de ortografía. Cf. pérez rodrígUez, 1990, p. 32. según las líneas que se citan del texto manuscrito, curiosamente, vemos que la ortografía no acompaña a cualquiera de las otras partes típicas que engloban la gramática, sino que forma un trío junto con la geometría y la aritmética, lo que nos lleva a considerar que se han mezclado en el mismo libro dos de las artes del Quadruvium (Quadrivium), la geometría y la aritmética y una del Trivium, la gramática. 267 bUrsill-hall, p. 87. 268 inventario ii, pp. 497-500. 269 gallardo, pp. 129; 158. 270 inventario V, pp. 257-261. 271 Cf. closa Farrés, 1990. «las ‘in Aldi Manutti p. F. Orthographiam annotationes’ de don antonio agustín», en Los humanistas españoles y el humanismo europeo: iV simposio de Filología clásica, pp. 133-137. 272 gallardo, p. 29. 273 gallardo, p. 118. 274 loeWe-harTel cXiii, pp. 100-101. gallardo, p. 76. bUrsill-hall, p. 123 (ff. 1-199: hugutio pisanus, lexicon). hay una importante variante en la catalogación.

la orTograFía laTina en la baja edad Media

129

salaManca

Biblioteca de la Universidad275

a) cod. 82. (Xii): Priscianus maior276

b) cod. 2682. (Xii): Priscianus maior277 c) cod. 2549. (XiV-XV): Catholicon278

seVilla

Biblioteca Capitular y Colombina

además del códice (C), se encuentran ubicados en esta biblioteca: a) cod. 5-3-37. misc. (XV)279: f.1: Treatise on orthography, inc. ortographia apte qua littera sillaba constant. at the end: 146 (sic) die 7.º novembris.

b) cod. 7-1-11. (XVi): inc. Orthographia, in alphabetical order.

c) cod. 7-2-24. misc. (XiV-XV): ff. 97-110v (n. 6). De ortog(raphia), inc. Tractaturi de ortographia primo videamus quid sit ortographia . 111-115 (same hand). Grammaticalium

275 entre

los manuscritos gramaticales ubicados en la biblioteca de la Universidad de salamanca, datados entre los siglos Xii y XVi, destacamos dos ejemplares de priscianus del siglo Xii (ms. 82) y (ms. 2682), porque contienen unas anotaciones peculiares de corte ortográfico en tres tipos de letras distintas, realizadas entre los siglos Xiii y XiV, y con la particularidad de que algunas de ellas coinciden con fragmentos del De orthographia de parisius del ms. E (s. Xiii): Littera est uox que scribi potest indiuidua. Dicitur littera quasi legittera...uel a lituris ut quibusdam placet quod plerumque in ceratis tabulis antiqui scribere solebant. (ms. 82, f. 2r). [e]st igitur littera minima pars composite uocis uel uox indiuidua que scribi potest, et dicitur a linio linis uel lituris qua in tabulis ceratis plerumque antiquis antiquiter scribebatur, in quibus scripta postmodum liniebant, uel dicitur litera quasi ligitera, quia legendi iter prebet. (De orthographia de parisius (E), f. 107v 69ss). Dictiones terminantur uel desinunt apud latinos in uocalibus uel semiuocalibus apud grecos uero omnes (ms. 2682, f. 3r). inter consonantes quoque adinuicem est differenciam inuenire ex eis, namque alie a uocali e incipiunt uocem suam et terminant in se ipsis, alie contrarium facientes incipiunt a se ipsis et predictam terminant in uocalem. [...] A semiuocalium regula x una degenerat incipiens sonum ab i et terminans in se ipsam; fit autem per apostrophen xi greci nominis, cuius loco x littera est recepta, et ita ab i apud nos incipit, quia sic terminat apud grecos [...]. (De orthographia de parisius (E), f. 107v 95 ss.). Cf. cUadra, 2011, pp. 738-739; cUadra-conde, 2013, pp. 178-179. 276 Cf. codoñer, 2000, p. 661. 277 Cf. codoñer, 2000, pp. 661-662. 278 de finales del siglo XiV - principios del XV, que contiene toda la parte gramatical, entre ellas De orthographia (ff. 1r-8r). Cf. codoñer, 2000, p. 673. 279 bUrsill-hall, p. 234 (aparece recogido solo a partir del f. 78).

La ortografía latina en la Baja Edad Media

130

definitionum aphorismata ac prosodiae cum commentariis, inc. Protesis appoint caput auferesisque recidit. 117-119 (other hand). Tractatus de ortographia, inc. Ortographus recte vult scribere nomina

Toledo

Archivo y Biblioteca Capitolares

cod. 100, 23. misc. (XV)280: ff. 26-58 Orthographia secundum magistrum Joannem de Spignimbergo (i.e., spilimbergo), inc. Orthographia ut isidoro placet grece.

antes de dar por concluido el repaso de la situación de la ortografía latina en suelo español, es conveniente pasar revista a la situación de la ortografía española con la que se encuentra íntimamente relacionada ya que se puede hablar, por un lado, de la existencia del latín medieval en españa281 y, por otro, de la aparición de las lenguas romances.282 280 FaUlhaber,

p. 182. pellegrín, p. 21. no nos vamos a detener en este punto pero sí remitimos a obras y estudiosos del tema: Cf. álVarez MaUrin, 1996, p. 475: «la importante labor reformadora que los monje de cluny encarnaron a partir de las dos últimas centurias del siglo Xi ha sido el punto de apoyo para reavivar la cuestión de desde cuándo podemos hablar de la existencia del latín medieval en españa […] hasta hace poco la latinidad medieval había sido estudiada desde el prisma de la situación de Francia, de tal manera que apenas se había tratado de la circunstancia particular del territorio hispánico». como ejemplo de trabajo en territorio hispánico cf. pUenTes roMay, 1984; pérez gonzález, 1985 y, 1998; cf. también eMiliano, 1991, pp. 233-247 y, 1993 pp. 235-244; Magallón, 2011, pp. 179-191; Magallón, 2014, pp. 155-171, entre otros. 282 Cf. pUenTes roMay, 1984, p. 12: «…los primeros testimonios de romance escrito son muy posteriores a la existencia real de estos […] se desconoce el funcionamiento del sistema gráfico […] en definitiva, dónde está dentro de ellos la separación entre lo que es latín y lo que son elementos romances»; cf. álVarez MaUrin, 1996, p. 475: en los documentos notariales es donde vemos representado un sistema lingüístico especial ya que participa, por una parte, del latín y, por otra, del romance. «este trata de recoger toda una tradición ortográfica latina y hacerla comprensible a sus destinatarios en la única lengua hablada, el romance, que le permite su escasa formación y la comunicación con las partes interesadas en el acto que registra»; cf. pascUal, 1996, p. 447: «existen graves dificultades metodológicas para reconstruir la situación lingüística de la península ibérica anterior a la conquista musulmana, partiendo de los datos documentales con los que don ramón Menéndez pidal construyó sus Orígenes del español. el único terreno en que nos movemos con cierta seguridad es el medieval, en que se desarrollaron los rasgos caracterizadores de los romances peninsulares»; cf. calVo, 1999, pp. 41-42: La grammatica proverbiandi (siglo XV) «escoge las características de las fórmulas 281 nosotros

la orTograFía laTina en la baja edad Media

131

de ahí que los estudios que se han elaborado y se elaboren, en uno u otro campo, tienen un fin común que es sumar alguna luz más a lo ya existente sobre la historia de la ortografía latina, lo que desemboca también en una mayor claridad para la historia de la ortografía española.283 Todo lo que hemos recopilado y aportado hasta el momento viene a demostrar que los textos que contienen en todo o en parte fragmentos relativos a la ortografía latina en los siglos bajomedievales, aun no siendo numerosos, sí son suficientes para emprender estudios sobre ellos.

las investigaciones llevadas a cabo nos encaminan curiosa y lógicamente a vislumbrar la existencia de una interrelación entre determinados lugares (parís, oxford, bolonia, etc.), focos importantes de la cultura del momento, al menos desde la perspectiva de la cultura gramatical. además, nos permite considerar factible que el hilo conductor y el motor que trasladaba los conocimientos de unas escuelas a otras y de unos lugares a otros fueran los principales gramáticos, que se enriquecían de lo que les aportaban sus escuelas y universidades (en algunos casos profesores de las mismas). por tanto, no sería descabellado pensar que los conocimientos se transmitieran con facilidad de unos magistri a otros y de unos alumnos a otros que, aunque originarios de zonas geográficas distintas, coincidieran en comunes centros académicos.

anteriores y además introduce el recurso definitivo de la lengua romance en frasecitas ejemplificativas. […] el término proverbiandi hace referencia tanto al método concreto de enseñanza como al tipo de manual con el que se enseñaba»; cf. calVo-esparza, 1999, p. 137: respecto a la gramática titulada el arte de Prisciano y Castellano: una gramática medieval con glosas romances apuntan que «el contenido del texto gramatical no es, con todo, interesante por su sistematización o novedad doctrinal en lo concerniente a la gramática latina, sino por la presencia, por primera vez en la historia de la gramaticografía hispánica, a tenor de los materiales de que hasta ahora disponemos, de glosas castellanas. ciertamente, hay gramáticas de otras zonas, particularmente en los territorios de la corona de aragón, con notas romances, pero el texto del que nos ocupamos es el único que ofrece glosas castellanas. Todas estas gramáticas pertenecen al género denominado proverbiandi», cf. también garcía leal, 1993, pp. 29-43; Morala, 1993, pp. 519-530; pensado, 1991, pp. 190-204, pérez gonzález, 1998, entre otros. 283 Cf. entre otros el importante trabajo de r. WrighT, 2000, El Tratado de Cabreros (1206) estudio sociofilológico de una reforma ortográfica.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

132

estos aspectos nos ayudan también a entender que surgieran glosas o apuntes a lo que decían y escribían los maestros, o incluso que, algunos de ellos, fueran los que recopilaran su obra y la sacaran a la luz, la mayoría de las veces de forma anónima. 3. perViVencia

la ortografía siguió manteniendo un lugar privilegiado también en las gramáticas renacentistas.

lópez de ayala en su estudio sobre los ortógrafos del renacimiento, 1998, p. 471 dice: «Todos son conocedores de las teorías de los clásicos latinos, consideran que la ortografía es fundamentalmente fonética y reproduce la forma y el sonido de las palabras en los diversos momentos de su evolución histórica y afirman, con sus limitaciones, que la ortografía es un importante elemento tanto para la fonética como para la morfología latinas».

estos ortógrafos se quejan de la triste situación en que se hallaba en otros tiempos la ortografía latina. pero esa ‘anarquía’ ortográfica ha continuado con más o menos intensidad en los siglos siguientes. el afán por una ortografía estable es natural para evitar la arbitrariedad, aunque ya vimos que el propio nebrija a pesar de que aboga por una ortografía fonética y uniforme, en realidad no logra deshacerse del peso de la costumbre y de la tradición. por lo que, adecuada en un principio a la lengua que es algo vivo y que evoluciona constantemente, tiene que acomodarse a la evolución lingüística para no quedarse retrasada y deficiente al cabo de un tiempo, subraya lópez de ayala, 1998, p. 472.

recasens, 1994, p. 315 señala que el fundamento de la antigüedad al que recurren humanistas como nebrija e ibarra es Quintilianus. la mayor ventaja de seguir la norma de Quintilianus consistía en su validez inalterable a prueba de cualquier vaivén lingüístico. sin duda ambos supieron sacar partido a su expresión apud nos uero breuissima ratio.284 en la simplicidad del acento latino radicaba una de las razones que les permitía conseguir un objetivo pedagógico 284 Quint.

inst. orat., 1, 5, 29.

la orTograFía laTina en la baja edad Media

133

tan ambicioso como resumir al máximo el precepto válido y poner facilmente en tela de juicio los distintos y atípicos criterios mantenidos a lo largo de los siglos, culpables de los errores de su tiempo. por idénticas razones recurrieron a Quintilianus para avalar una norma cuya provechosa aplicación en la enseñanza del acento era evidente: sic scribendum quidque…quomodo sonat.285 en el terreno paralelo del acento suponía una claridad meridiana, matiza recasens, poder adecuar cada palabra escrita a su prosodia pertinente, sin más diferencias que las derivadas de la ortografía. este objetivo no queda lejos de los marcados por los tratados ortográficos de época medieval que pretendían precisamente la brevedad con fines pedagógicos. recordemos que junto al completo tratado de ortografía de parisius de altedo existían en la tradición medieval unas ortografías cortas como las ortografías de pseudophocas y sion Vercellensis, de la que ya hemos hablado, la Orthographia del gramático bartholomeus de sancto concordio (d. 1347) que ocupa solo dos folios,286 o el tratado anónimo explícitamente titulado Orthographia parva et utilis (siglo XV).287

coincidimos con black 2001, p. 161 en que era difícil ser original en este campo en vista de la larga tradición de ortografía medieval288 en los libros de texto. sabbadini, 1900, pp. 530-532 demostró la similitud

inst. orat., 1, 7, 30. cod. 150, 25r-26v [XV] bartolomeo da s. concordio, Orthographia, inc. incipit ortografia fratris Bartholomey de Concordia de Pisis ordinis predicatorum. Post tractatum de dictionibus proferendis restat ut describendis aliquid breviler videamus de verbalibus. bnp cod. lat. 4348, 29v-31r, inc. incipit orthographia. Post tractatum de dictionibus. expl. Explicit orthografia fratris Bartholomei de Sancto Concordio Pisani ordinis fratrum predicatorum, cf. ThUroT 1868, pp. 48-49; bUrsill-hall, 1981, p. 190. brF: bnp: omnia verbalia desinens [sic] in io Omne verbale desinens in io debet scribi per illasdebet scribi per illas litteras quas litteras per quas scribitur supinum a quo descendit scribitur suppinum a quo descendit; Vnde si in supino sit T, et in verbali erit, ut amatum, unde, si in suppino sit t, et in verbali amatioerit ut amatum amati. rbc Ms. 311, 79r ss. Cf. Manacorda, 1918, p. 152; kaepeli, 1970-1993, p. 1, 167. 287 brF 3598, (XV) 13r-16r, inc. Ortogrophia est ordinatio licterarum in silabis. no recogido por bUrsill-hall, 1981. para la descripción del ms. cf. black, 2001, pp. 233-234. 288 a lo largo de los capítulos dedicados a la ortografía bajomedieval hemos aportado ejemplos de textos de siglos posteriores al Xii-Xiii, para precisar la tradición manuscrita. aquí incluimos algunos más. 285 Quint. 286 brF

134

La ortografía latina en la Baja Edad Media

entre las ortografías humanistas de Victorinus Feltrensis289 y cristoforo scarpa y un tratado ortográfico anónimo posterior al siglo XiV.290

el contenido completo del códice291 al que se hace referencia tiene una considerable importancia en el ámbito de la pervivencia ya que, como se puede observar, además de la parte estudiada por sabbadini el códice recoge otros libros de ortografía, liber orthographie per alphabetum, un liber orthographie qui legitur in scolis, y un tercero, in orthografiam versus.292 Thurot, 1869, p. 140 en su recopilación de tratados de ortografía que se encuentran en bibliotecas francesas, incluye unos versos de un poema anónimo sobre ortografía del siglo XiV293 y señala que recogen en torno a la i preceptos parecidos a los encontrados en los siglos Xii-Xiii:294 289 perciVal, 1976, p. 76: The other great humanist educator, Vittorino da Feltre,

wrote an orthographical treatise which is entirely mediaeval in character. para lo relacionado con la obra de este autor cf. sabbadini, L’ortografia latina di Vittorino da Feltre e la scuola padovana, «reale accademia nazionale dei lincei: rendicconti della classe di scienze morali, storiche e filologiche», ser. 6, vol. 4, fasc. 5-6 (1928), pp. 209-221. según sabbadini, dos fuentes son la base de la ortografía de Vittorino: un manual epistolar de giovanni di bonandrea (muerto en 1312) y el tratado de ortografía de Folchino dei borfoni (Folchinus de borfonibus) (s. XiV). para una edición moderna de la ortografía de Vittorino, cf. a. casacci, Un Trattadello di Vittorino da Feltre sull’ Ortografia Latina, «atti del r. istit. Ven. sc. lett. arti», 86, 1927, pp. 911-945. 290 Texto que ahora se encuentra en bMl ashb. append. 1893, 98r-130v. según consta en el f. 130v del manuscrito el texto fue completado por el escriba niccolino da oppeano de Verona, el 30 de Mayo de 1406. 291 cod. ashb. app. 1893. (XV): ff. 2-67v. inc. Ad communem scriptorum et lectorum utilitatem. Explicit liber orthographie per alphabetum. 68-81v. incipit alius liber orthographie qui legitur in scolis. Hic inferius quidam in orthografiam versus. 82-96v. inc. Ut noticiam de orthografia habeamus. Expliciunt volumina quatuor orthografie per diversos professores gramatice compillata et per me Nicholinum de Opp(ea)no exemplata. 98-130v. inc. Tractaturi de orthografia videamus. MCCCC sexto die penultimo Madii finitum fuit opus presens per me Nicholinum de opp(ea)no hora decima nona. Cf. rosTagno, 1900, pp. 157-159; sabbadini, 1900, pp. 529-531; krisTeller, 1989; bUrsill-hall, 1981 p. 76. 292 ya hemos mencionamos anteriormente esta parte del códice, asociada a sion Vercellensis. 293 Montpellier, 326, f. 9v (s. XiV) (poema anon. sobre la ortografía, titulado Gramaticale) [f. 1: ‘incipit Gramaticale. Scribere gramatica docet et proferre legenda’]. 294 nosotros pensamos que pudiera ser un ejemplo de tradición de esos poemas anónimos sobre ortografía a los que ya hemos aludido, y que abordamos de manera especial en el apartado Versus ortographye (E).

la orTograFía laTina en la baja edad Media

135

is vult plurali recto sextoque dativo 1 duplex scribi simplexque legendo referri. Ne par dicatur eo verbi vel videatur. Sic quoque vult idem. Sed non dabat hic ita pridem. i duc, sed simplex; tamen usus dat tibi duplex.

También del siglo XiV es un manuscrito cuyo curriculum global representado era completamente típico de las escuelas de gramática del Trecento: participios, tipos de nombres, relativos, figuras, comparativos, infinitivos, distributivos y partitivos, superlativos, vebos derivativos, heteróclitos, ortografía […]295 que coincide con el contenido de similares textos de los siglos anteriores.

en el siglo XV hallamos un manuscrito con un ejemplo interesante de cómo un curso tradicional de gramática secundaria puede confeccionarse con elementos dispares en la mitad del Quattrocento toscano. el manuscrito296 consta de varios elementos principales que uno de los copistas, gentile pele da colle, que parece haber sido el organizador del cuerpo tras la recopilación en 1447, reúne en una miscelánea un vocabulario, una gramática secundaria con textos de albertino da Montelatrone y Francesco da buti, y una ortografía que se inspira fundamentalmente en hugutio,297 con citas del Graecismus, priscianus, lucanus, ovidius y Vergilius.

en dos vocabularios semejantes derivados de las lecciones del Maestro goro de arezzo, comentador de lucanus de principios del siglo XV,298 se incluyen regule ortographie per alphabetum que coinciden, al menos en la estructura, con la parte del cod. landau Fin. 260 al que nos acabamos de referir, exactamente con la Ortographya iuxta ordinem alphabeti, inspirada en hugutio. 241 (s. XiV). Cf. black, 2001, p. 120. cod. landau Fin. 260 (XV). aparece descrito de la siguiente manera: ff. 1-23. Dominicus de Aretio, vocabula gramaticalia. 25-92v. Franc. de buti, regule grammaticales. y al final: per me Gentilem Pele de Colle Vallis Else sub anno... MccccXXXXVii... die vero XXViii mensis settembris. 93-106v. Ortographya iuxta ordinem alphabeti, fragm. at the end, inc. (A) quandoque est litera quandoque prepositio. Cf. black, 2001, p. 153: roediger, pt. ii, pp. 91-92, n. 195. 297 dice textualmente black: and an orthography which is heavily reliant on hugutio. 298 bnCF. panciat. 68, 1r-13v; bl harley 6513; bncF Magl. Viii. 1412, 29v-35r contiene de goro ‘regule ortographie per alphabetum’. Cf. baldelli, 1953, p. 759; black, 2001, p. 107. 295 bMl ashb. 296 bnCF.

136

La ortografía latina en la Baja Edad Media

y en una antología school-type,299 también del siglo XV, que engloba textos gramaticales con temas del secundario syllabus (diptongos, terminaciones del genitivo, prosodia, formación de pretéritos y supinos, ortografía, figuras), observamos que parte de su contenido coincide300 con lo que en el siglo Xiii recoge parisius de altedo en su De orthographya: Ex his uocalibus apud latinos sunt diptongi quattuor.301

Vocum quedam articulata quedam inarticulata quedam litterata quedam illiterata […] Litterata est que scribi potest […] illitterata est que scribi non potest.302

hec figura y secundum Vgutionem303 solum in dictionibus peregrinis ponitur in grecis uel barbaris uel ab eis detortis.304

el ámbito de estos libros de texto del siglo XV (gramáticas secundarias) es completamente tradicional, como lo es su terminología gramatical que incluye también los normales versos mnemotécnicos.305

black, 2001, p. 163 enumera una serie de ortografías que denomina ‘free-standing’ que se encuentran recogidas en códices de los siglos XiV-XV, ubicados en bibliotecas florentinas. subraya que la más conocida es la De orthographia de barzizza,306 escrita en torno al año

299 bncF Magl. 1.40. Cf. galanTe, 1902-1907, p. 327; black, 2001, p. 250. observamos la siguiente descripción de su contenido: f. 2r: (de los diptongos): inc. Diphthongi sunt quatuor apud latinos. ff. 46r-52v: [ortografía] inc. Vocum alia licterata alia inlicterata. expl. Y autem solummodo in dictionibus peregrinis utimur. 300 f. 2r: [de los diptongos]: inc. Diphthongi sunt quatuor apud latinos. ff. 46r-52v: [ortografía] inc. Vocum alia licterata alia inlicterata. expl. Y autem solummodo in dictionibus peregrinis utimur. 301 Ms. E. f. 108r 19-20 (114). 302 Ms. E. f. 107r 64 ss. (42 ss.). 303 Derivationes, i 3 (p. 587): [3] [...] nos vero non utimur hac figura y nisi in grecis dictionibus vel barbaris. 304 Ms. E. f. 114v 50-51 (992-993). 305 it touches on phonetics, nominal declensions and genders, orthography, derivative verbs, participles, gerunds, comparatives, superlatives, interrogatives, verbals, pronouns, partitives, conjunctions, figures, nominal accidence, nominal types (distributive, negative, infinite) prepositions, and prosody. Cf. black, 2001, p. 168. 306 anota perciVal, 1996, p. 99: From the pedagogical activities of barzizza and guarino issued the first humanistic handbooks of latin orthography and grammar: barzizza wrote an extensive work on orthography, comprising both a systematic treatise and a lexicon.Then, about 1450, giovanni Tortelli finished his monumental Orthographia, which superseded gasparino barzizza's earlier work on that topic.

la orTograFía laTina en la baja edad Media

137

1420307 y que aparece localizada en dos manuscritos florentinos (bMl ashb. 881 y 1658).308

ya apuntamos con anterioridad que este autor propone la división de su ortografía en cuatro partes que no revisten diferencias destacables respecto a los autores de los siglos anteriores. destacábamos el apartado de la puntuación, ya que no es habitual que este aspecto se incluya en este tipo de tratados ortográficos. en la obra de parisius apenas se habla de ello, pero sí nos encontramos este tema tratado en el «De orthographia, Anónimo i» (C), en el apartado titulado: Hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis.

a menudo este autor se refiere a sus predecesores medievales y en ocasiones los cita conjuntamente con los antiguos, aunque no era tendencia de barzizza la remisión a autoridades antiguas en las cuestiones ortográficas, sin precedentes entre los gramáticos medievales.309 las referencias que menciona más a menudo son isidorus, papias, hugutio pisanus y johannes de ianua.310 las mismas que utiliza como fuente Firmin le Ver311 en su obra del 1440. este autor considera estas fuentes lexicográficas como libros gramaticales,312 aspecto que nosotros hemos explicado con relación a las Derivationes de hugutio y su influencia en los manuscritos (C) y (E).313 307 Cf.

perciVal, 1992, p. 265. ms. ashb, 1658 que contiene un curso de gramática de Filippo casali (magister de gramática en Florencia, pistoia, boloña y Volterra durante el último cuarto del siglo XV). daVies, 1988, p. 185; baTTisTini, 1917, y ahora se encuentra en un manuscrito datado ca. 1481 (bMl ashb. 1658), con el título ‘Regule Magistri Philippi Casalensis ad discipulos’] no lo recoge bUrsill-hall, 1981 ni perciVal, 1992 pero está descrito por krisTeller, 1963-1990, i, p. 97. 309 perciVal, 1992, p. 270; black, 2001, p. 164. 310 perciVal, 1992, p. 268. 311 Firmini Verris Dictionarius, ed. brian Merrilees- William edwards, Turnhout, 1994. 312 según sus propias palabras con las que concluye la enumeración de las fuentes: eciam in pluribus aliis libris grammaticalibus repperire potui. Cf. a. grondeUX en Chroniques et comptes rendus, p. 239. 313 es importante respecto a hugutio la relación de su obra con aspectos ortográficos de alguna de las partes de los códices que acabamos de ver. es un punto más para considerar las Derivationes no solo como una obra léxica, sino como una gramática con una importante recopilación ortográfica del siglo Xii, utilizada como fuente en siglos posteriores, y además, cobra más sentido su posible autoría de la obra «Egutionis de orthographia» (C). 308 el

La ortografía latina en la Baja Edad Media

138

Finalmente en una miscelánea de los siglos XV-XVi, también encontramos un modelo más de ortografía en verso.314

en consonancia con lo estrictamente gramatical hacen su aparición aspectos relacionados con el uso y la tradición que tienen un peso relevante entre los hablantes a lo largo de los siglos, que debemos tener presente y no pasar por alto. los gramáticos en relación con la ortografía han optado por lo ampuloso o lo conciso y por el uso o no de la versificación, acorde con el objetivo y el tipo de destinatario al que iba dirigida su obra. es decir:

1) si el objetivo se tornaba al ámbito de la pedagogía/didáctica, lo prioritario era hacerse entender y, por tanto, intentar trasladar de la manera más clara posible el contenido de la obra.

2) si, además, sumamos a este objetivo el del aprendizaje de las reglas de ese contenido, había que buscar una ayuda que sirviera de revulsivo y que fuera sobre todo efectiva. en estos casos entra en el juego la poesía, los versos mnemotécnicos, ya que la sonoridad y el ritmo musical que se le supone a todo verso facilita el aprendizaje. 3) por el contrario, si el propósito no era este, y las pretensiones eran más ambiciosas, es cuando nos encontramos con la ampulosidad de autores como priscianus o con tratados de ortografía basados en él para otro tipo de uso, lejos del mero objetivo didáctico y memorístico.

4) y por último, descubrimos tratados que podríamos denominar mixtos, en los que la base es la prosa, como ocurre, por ejemplo, en la obra de parisius (E), pero que no descarta la inclusión del verso en los momentos que los considera idóneos para ayudar a la memorización de determinadas reglas ortográficas, explicadas previamente y de forma más extensa en prosa. Trier, stadtbibliothek. cod. 48/1004. Cf. Verzeichnis, 1, pp. 45-47: Poema gramatical de Vulfardus de corkene, inc. Famat Alexandrum mundus. otro de joh. de Veris, inc. Am dabit as. anon., de regiminibus et constructionibus, inc. Dyasinthetica est una specierum artis grammatice. De octo partibus orationis, fragm. inc. Partes orationis sunt octo. De orthographia, inc. Quod male sillabices, in verse. 314 en

la orTograFía laTina en la baja edad Media

139

ejemplos de todo ello localizamos, como acabamos de ver, incluso en el siglo XVi. este hecho nos mueve a retomar las palabras con las que iniciábamos este recorrido por la etapa medieval: la importancia del uso y la tradición, también de la tradición medieval.315

paradigma eloquente de la longue-durée de esta tradición medieval es la fortuna de la ortografía de pseudo-phocas. préstamos de estos versos mnemotécnicos además de lo ya apuntado en el siglo Xiii316 y en el XV por guarino, Vittorino y scarpa, también nos encontramos: a) en la obra de Messer niccoló di ser guido da castelfranco, maestro de gramática del siglo XV.

b) en el anónimo317 adaptador de guarino, según black, 2001, p. 162.

c) el formato de phocas fue adoptado posiblemente durante el Trecento en la ortografía anónima de bMl ashb. append. 1893 (68r-81v).318

d) También en la ortografía del humanista ceceo d'ascoli en la que se nombran, además, los versos mnemotécnicos de sion Vercellensis, como señala beltrami, 1906-1907, pp. 525-537.

e) y ya en el siglo XVi, en la gramática de niccoló paleario que era un profesor de gramática en Tivoli en 1504 y con conexiones con la academia pomponiana, recoge un alfabeto griego con pronunciación fonética y equivalente latino, preguntas y respuestas gramaticales319 y una ortografía de pseudo-phocas, según consta en black 2001, p. 321.

315 del Lexique de la prose latine de la Renaissance, de rené hoven, leiden, 1994, a. grondeux en Chroniques et comptes rendus, p. 241 dice: Un des premiers enseignements du lexique porte sur la survivance du latin médiéval à l’époque étudiée. signale ainsi près de 1600 mots provenant directement de la latinité médiéval. 316 Cf. supra, p. 92. 317 en el cod. brF 653 y en el cod. bMl ashb. 244 (ff. 49v-50r) respectivamente, cf. sabbadini, 1900, pp. 535-544. estos versos también fueron adaptados en una gramática ‘guarinian-type’ copiada por Malfeo Valaresso di giorgio en Venecia en 1432: cf. segarizzi, 1915-1916a, pp. 94-96. 318 se refiere a la parte del códice: liber orthographie qui legitur in scolis, al que ya nos hemos referido. 319 ejemplo de gramática erotemática que era una de las fórmulas que los maestros de época medieval utilizaban para hacer llegar a sus alumnos el contenido de la gramática, junto con los comentarios o las gramáticas versificadas.

Segunda parte AnáliSiS y eStudio de lAS obrAS de loS mSS. C y E, modeloS de lA ortogrAfíA lAtinA en lA bAjA edAd mediA

eStudio, tRanScRipción y notaS de textoS contenidoS en el manuScRito 5-4-32 1. catalogación, deScRipción y contenido del mS. 5-4-32 (C)

Se hace mención a este manuscrito:

a) en el catálogo de los manuscritos clásicos latinos existentes en españa de lisardo Rubio Fernández,1 mediante la siguiente reseña: 571. Biblioteca Capitular Colombina, ms. 5-4-32

[«Egutionis de orthographia» tracta ex PRISCIANO]

Papel. Siglo xv; 25 fols. útiles, más una docena en blanco. En el lomo: «Egutionis de orthographia». Encuadernación: pergamino. Signatura ant.: E. AA. Tab. 144, núm. 43. Incipit liber Egutionis de dubiis accentibus...

b) en el catálogo de manuscritos de la biblioteca colombina de Sevilla, de José Francisco Sáez guillén,2 que es donde se encuentra ubicado, formando parte de la denominada colección colombina. está catalogado de la siguiente manera: 193 5-4-32

Hugutius, Obispo de Ferrara Liber Ugutionis de dubijs accentibus.- S: XV 1 2

Cf. Rubio, 1984, p. 481. Cf. Sáez guillén, 2002.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

144

[38] h. (26-29 lín.); 295 x 228 mm Bibliogr.: Rubio Fernández. 571.- Wagner. Sulla sorte. 13.

Texto en latín. Escritura gótica cursiva.3-En h. 1r. nota de pos. «n.º 777. Est Marini Sanuti Leonardi filij».- Sello de pertenencia a la Col. En h. 1r. Número de registro «382», en Abecedarium B aparece recogido con el «10566» (Registrum B), carece de nota de compra.

Capital en h. 1r. a tinta roja y sepia con adornos caligráficos. Iniciales y calderones a tinta roja. Mayúsculas con toques a tinta roja.- Caja de escritura variable de 205x125mm. a 230x130mm. Foliación moderna a lápiz. Las h. 1v, 14v, 25v, 35v y 37v en blanco. Contiene:

1. Incipit Liber Ugutionis de dubijs accentibus (h. 2r-14r) Inc.: Sapientis est desidie marcescenti non succumbere sed pocius curioso (h. 2r) 2. Liber ortografie tracte de Prisciano (h. 15r-22r) Inc.: Literarum alie sunt vocales alie consonantes (h. 15r)

3. Liber ortografie de regulis magistri Iohannis de Lune (?)(h. 22v-24v) Inc.: Sicut in dictionibus incipientibus a.c.e.g. (h. 22v) 4. Episcopius Paduanus (h. 36r-37r) Inc.: Sanctus Prosdocimus grecus missus est a Petro apostolo (h. 36r) 5. Ratio Lune in MºCCCCºXL Corse (h. 38r)

Algunas manchas de humedad.- Enc.perg.con coreíllas y tejuelo «Ugonis de Ortographia», «17» y «32».- Olim: AA-144-43.- R. 5636.

en la primera hoja del manuscrito aparece el número de la misma (1), una frase tachada (por lo que no puede entenderse el texto), debajo la nota de pos., también tachada, pero se entiende que es n.º 777, y a continuación de la misma el texto: est marini sanuti leonardi filij que nos indica quién era inicialmente el propietario. en la parte central, la numeración de catologación 5---4---32, y debajo el sello de la colección de la que sigue formando parte actualmente: la colección colombina junto con una clausula testamentaria, recogida en un pequeño recuadro, que da fe del nuevo propietario y de sus intenciones respecto al mismo. dice textualmente: 3 Cf. e. caSamaSSina, 1988. Tradizione corsiva e tradizione libraria nella scritura latina del medievo.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

145

don Fernando colon, hijo de don cristóbal colon, primer almirante que descubrió las indias, dejó este libro para uso é provecho de todos sus próximos; rogad á dios por él. (Cláusula 49 del Testamento del mismo Don Fernando, cumplida por el Cabildo Metropolitano de Sevilla)

marino Sanudo,4 que es el propietario según la anotación del manuscrito de quien lo adquiriría posteriormente Fernando colón, vivió entre 1466 y 1535. Hombre noble veneciano, según su propia obra I Diari,5 en la que habla de los eventos cotidianos de la vida pública y privada veneciana desde el 1496 hasta el año de su muerte. Hijo de leonardo Sanudo, como apunta la misma anotación, con quien compartía su afición por los códices manuscritos.6

en 1488 cristóbal colón, mientras esperaba la decisión de los monarcas respecto a su siguiente viaje, conoció a beatriz enríquez de arana de la que nació su hijo: Fernando colón (1488-1539). en el cuarto y último viaje del descubridor (1502) este lo acompañó. adolescente, en ese momento, pero que llegaría a ser un caballero típico del Renacimiento y «patriarca de los bibliófilos modernos». entre sus escritos —escribía tanto en prosa como en verso— se encuentra la discutida biografía de su padre que ni siquiera se conoce en su

4 Cf. m. Sanudo, Le vite dei dogi a cura di giovanni monticolo, nuova ed./riveduta con la direzione di giosue carducci, città di castello: lapi, 1900; K. wagneR, «Sulla sorte di alcuni codici manoscritti appartenuti a marin Sanudo», La Bibliofilia, lxxiii, 1971, pp. 247-262; «altre notizie sulla sorte dei libri di marin Sanudo», La Bibliofilia, lxxiV, 1972, pp. 185-190, y «nuove notizie a proposito dei libri di marin Sanudo», La Bibliofilia, lxxxiii, 1981, pp. 129-131. 5 m. Sanudo, I Diarii (1496-1533) - Saggistica di Marin Sanudo, edito da neri pozza, 1997. 6 como se deduce de las anotaciones explicativas al manuscrito catalogado por la lund university library como medeltidshandskrift 27: Vergilius, Collected works, northern italy, 15th century (1460-1480), latin: «….made in 1458 for the venetian ambassador to Ferrara, leonardo Sanudo (paris, bn, ms. 7939)…one could suspect connections between the barbarigo family and the humanists guarino da Verona and leonardo Sanudo or his relative lorenzo Sanudo, who comissioned both guglielmo giraldi, giorgio d'alemagna and leonardo bellini to illuminate manuscripts…».

La ortografía latina en la Baja Edad Media

146

forma española originaria, sino en la versión italiana de alfonso de ulloa.7

entre los trabajos de Klaus wagner8 se incluye el dedicado a don Hernando colón, a quien considera uno de los más grandes bibliófilos y bibliógrafos que ha producido europa. Reunió a lo largo de su vida más de quince mil volúmenes que constituyeron la llamada biblioteca colombina de la que forma parte el manuscrito (C).

del códice 5-4-32 (C) que comienza con el Liber Vgutionis de dubijs accentibus hemos estudiado los apartados 1, 2, 3 que son los que presentan obras de corte ortográfico. un análisis en profundidad de este manuscrito nos ha llevado a proponer una nueva catalogación de los contenidos del mismo. Hemos observado que el libro sobre los acentos (1),9 no ocupa los ff. 2r-14r, sino solo los ff. 2r-5r. también hemos identificado algunos fragmentos de la obra de iohannes de bononia orthographia contenida en los ff. 22v-24v y hemos introducido en la catalogación otros textos que hasta el momento no habían sido registrados y que hemos denominado: De orthographia, Anónimo I (ff. 5r-14r) y De orthographia, Anónimo II (ff. 24v-25r). en el siguiente cuadro explicitamos la nueva catalogación: catalogación de guillén10

1. incipit liber Vgutionis de dubijs accentibus (h. 2r-14r)

2. liber ortografie tracte de prisciano (h. 15r-22r) 3. liber ortografie de regulis magistri iohannis de lune (?) (h. 22v-24v)

nuestra catalogación

1. Liber Vgutionis de dubijs accentibus (ff. 2r-5r) 2. De orthographia, Anónimo I (ff. 5r-14r) 3. «Egutionis de orthographia» (ff. 15r- 22r)

4. iohannes de bononia, Orthographia (ff. 22v-24v) 5. De orthographia, Anónimo II (ff. 24v-25r)

7 la obra de Fernando colón se publicó con el título de Historia del S.D. Fernando Colombo. -«nelle quali s’ha particolare, e vera relatione della vita, e de’fatti dell’ ammiraglio d. cristoforo colombo, suo padre. et dello scoprimento, ch’egli fece dell’indie occidentali, dette mondo nuovo, hora possedute del Sereniss. Re catolico: nuovamente di lingua Spagnnola tradotte nell’italiana del S. alfonso ulloa»-. Venecia, 1571. Reimpresiones: milán, 1614; Venecia, 1618, 1672, 1676, 1678, 1685, 1707. traducciones: al francés, por c. cotolendy, parís, 1881; al español, por andrés gonzález de barcia, madrid, 1749; reimpresión en dos vols., madrid, 1892 (colección de libros raros o curiosos, que tratan de américa, V y Vi), y nuevamente, en dos vols., con prólogo de manuel Serrano y Sanz, madrid, 1932. 8 K. wagneR, «Hernando colón en italia», Archivo Hispalense, 225, 1991, pp. 51-61. 9 Cf. cuadRa, 2005, pp. 203-212. 10 mantenemos en su totalidad la estructura y términos de la catalogación del autor.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

147

Son 4 textos (2-5 según nuestra catalogación) de los siglos xii y xiii, salvo el fragmento de iohannes de bononia (4) que es del siglo xiV.

1. «De orthographia, Anónimo I» (ff. 5r-14r) contiene una obra anónima elaborada a base de diversos fragmentos en los que se plantean y explican variados aspectos de la ortografía latina. estos fragmentos se encuentran agrupados, en su mayor parte, en apartados bien delimitados y encabezados por su título correspondiente, pero con un cierto desorden dentro del conjunto de dicha obra. 2. «Egutionis de orthographia» (ff. 15r-22r) es un resumen bien estructurado con aportaciones personales del autor, de la parte de la obra de priscianus en la que trata el tema de la ortografía, no solo del libro i de sus Institutiones grammaticae, donde este autor engloba lo más importante y específico sobre la misma, sino de todo lo relacionado con esta parte de la gramática que se encuentra diseminado a lo largo de su obra. prueba de ello la tenemos en las citas con las que el propio autor nos remite a la obra de priscianus. este texto podemos atribuirlo a Hugutio pisanus de acuerdo con las catalogaciones de la misma: «Egutionis de orthographia» tracta ex Prisciano, según la de Rubio, o según la de Sáez: Liber ortografie tracte de Prisciano (ff. 15r-22r) que en el tejuelo consta: «Ugonis de Ortographia». 3. «Iohannis Lune ortographia» (ff. 22v-24v), es un fragmento del tratado de ortografía de iohannes de bononia que recoge aspectos relativos a las preposiciones. 4. «De orthographia, Anónimo I» (ff. 24v-25r) son unos fragmentos anónimos que ocupan 22 líneas cuyo texto coincide con apartados de otras obras de este ms.C y a su vez con partes de la obra de parisius de altedo contenida en el ms. E. es destacable además que esta coincidencia sea mayor respecto a la obra de este último que del primero. este ms. de la biblioteca colombina de Sevilla es una recopilación de fragmentos relativos a la ortografía, algunos de ellos desordenados, como percibimos en el estudio de cada uno de los textos. es importante, además, destacar la interrelación entre la obra de parisius de altedo (E) y las obras recogidas en este ms. de Sevilla.11 no sabemos quién pudo ser el recopilador, si el copista o alguien ajeno a él probablemente ligado a los autores de estas obras, pero sí podemos constatar el tema que motivó esa recopilación: la ortografía. Relación entre el contenido de ambos mss. que veremos infra en el capítulo de estudio comparativo, al que remitimos. 11

148

La ortografía latina en la Baja Edad Media

2. DE ORTHOgRAPHIA, ANóNIMO I

Figura 1. imagen del folio 5r (= h. 5r) del ms. 5-4-32 de la biblioteca capitular colombina de Sevilla.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 2.1. Transcripción del texto

5

10

15

20

25

30

149

iuxta hos uersus possumus exempla per ordinem ponere. in eadem sillaba m preponitur n, ut ‘amnis omnis’, s preponitur c, ut ‘scutum’, q, ut ‘squalor’, p, ut ‘spes’, b, ut ‘asbustes’, t, ut ‘sto’, b preponitur l, ut ‘blandus’, d, ut ‘bdelium’, r, ut ‘brevis’, c preponitur m, ut ‘piracmon’, l, ut ‘clarus’, t, ut ‘actus’, r, ut ‘cremo’, d preponitur m, ut ‘admetus’, r, ut ‘draco’, g preponitur m, ut ‘agmen’, l, ut ‘gloria’, d, ut ‘ogdo id est octo’, n, ‘gnarus’, r, ‘gratus’, p preponitur s, ut ‘ipse’, n, ut ‘pneorholongus’, l, ut ‘plus’, t, ut ‘aptus’, r, ut ‘pretor’, t preponitur l, ut ‘atleta’, m, ut ‘rithmus’, r, ut ‘traho’, f preponitur l, ut ‘flos’, r, ut ‘frango’, s terminat sillabam precedentem u, ut ‘plus’, m, ut ‘hyems’, n, ut ‘mons’, p, ut ‘adeps’, b, ut ‘celebs’, r, ut ‘ars’, x terminat sillabam precedentem l, ut ‘falx’, n, ut ‘lanx’, r, ut ‘arx cis’. Studi potestas est quod littera aspiratur uel absque aspiratione profanitur, ut ‘hamo amo’, et sciendum est quod omnes uocales, secundum i s i d o r u m , 12 quinque aspirantur, ut ‘habeo, hereo, hic, homo, humus’. i tamen et u, cum fuerint consonantes, nullatenus aspirantur quia, ut ait p r i s c i a n u s , 13 nunquam consonans aspiratione preposita aspiratur similiter nec postposita preter iiiior, scilicet c p r t, ut ‘chremes, phylippus, pirrhus, tharsus et rhetor’. Vocalibus autem ideo preponitur, ut minus sonent. consonantibus uero postpositur, ut magis sonent, quia omnis uox cum supponitur magis sonant. ideo istis iiiior magis quam aliis h postponitur, quia magis sonant et magis ad aspirationem accedunt, unde h, que aspirationem representat, potius hee quam relique coniunguntur, si obicitur de ‘uah et ah’ ubi aspiratio uocali postponitur. Respondit p r i s c i a n u s 14 hoc esse apocopa, cum eorum integra sit ‘uaha et aha’, in quibus ideo apocopatio sit, quia interiectiones sunt uoce abscondita proferende. De significatione uocalium et ipsarum ad inuicem transmutatione

A ergo representat antiquum ccccc ut dicit V g o , 15 ideo autem, secundum p a p i a m ‘breuiario super priscianum’, prior est quia nascentibus uocem promit. A producta uertitur in e productam, ut ‘alitus, anelitus’, sed correpta uertitur in e producta uel correpta, ut ‘facio feci, cado cecidi, armatus inermis, parco peperci’, et quoque in a productam, ut ‘faueo faui’. Quoque in i correpta, ut ‘facio inficio, amicus inimicus’. Quoque in o, ut ‘marmaron marmor’. Quoque in u, ‘ara arula, salsus insulsus’.

12 isid. Orig. 1.27, 10: H, quae aspirationis littera est, in latino tantum uocalibus iungitur: ut «honor», «homo», «humus» [humilitas]. 13 gramm. ii 18, 15-18: -aspiratio ante vocales omnes poni potest, post consonantes autem quattuor tantummodo more antiquo graecorum: c t p r, ut ‘habeo’, […] ‘homo’, […] ‘chremes’, ‘thraso’, ‘philippus’, ‘pyrrhus’. gramm. ii 31, 16: -[…] ‘rhetor’. 14 gramm. ii 19, 26-20, 4: Quaeritur, cur in ‘vah’, ‘ah’ post vocales ponitur aspiratio, et dicimus, quod apocopa facta est extremae vocalis, cui praeponebatur aspiratio; nam perfecta ‘vaha’, ‘aha’ sunt. ideo autem abscisione facta extremae vocalis tamen aspiratio mansit ex superiore pendens vocali, quia suum est interiectionis voce abscondita poferri. 15 Derivationes, d 44 75 (p. 323): [75] possidet a numerum quingenti ordine recto ccccc.

f. 5v

La ortografía latina en la Baja Edad Media

150

35

40

45

50

55

60

e antiquum significat cc uel etiam l. e correpta modo uertitur in a correptam, ut ‘sero satus’, modo in e productam, ut ‘lego legi’, modo in i, ut ‘moneo monitus, lego diligo’, modo in o, ut ‘tego toga’, modo in u, ut ‘tego tugurium’. et nota quod in p r i s c i a n o 16 preteritorum multa transit uocalium nisi a, e, unde de mutatione literarum in preterito perfecto in principio tractatus preteriti inuenies exaratum. i presentat unitatem et, ut dicit b o e t i u s , 17 omnis numerus unitate debet numerari sed quia hoc fastidium generaret, institutum est ut usque ad quinarium per unitates scribatur et ex tunc per unitates et figuras alias rescribatur. i mutatur quoque in a, ut ‘genus, generis, generatus’, quoque in e, ut ‘fortis forte, prudens prudentis’, quoque in i correpta, ut ‘uiri uiripotens’. et nomina quoque in omni tali mutatione in qua i est de prima parte semper correpta, ut ‘arma armiger, homo homicida, cornu corniger’, preter ‘tibicen a tibia et fastigium et uestigium’, que producunt i. dicit etiam p r i s t i a n u s , 18 in principio primi, quod i post u consonantem breuis est d, m, r, t, vel x sequente, ut ‘uideo, uim, uirtus’, quia ‘uinco’ breuis est, ‘uicium, uix’, quoque etiam uertitur in o, ut ‘pater patris patronus’, quoque in u, unde antiqui, ‘carnufex pro carnifex’ dicebant. o antiqui xi representant. transit in a, ut ‘creo creaui’, in e, ut ‘tutor tutela, bonus bene’, in i, ‘homo homicida’.

V in u, ut ‘cursus currus’. etiam latini tamen quinque significat, unde addita unitate significat sex, sic Vi, et ita usque ad x: Vii, Viii, Viiii. transit nunc in a, ut ‘ueredus ueredarius’, nunc in e, ut ‘iuro deiero’, nunc in i, ut ‘cornu corniger’, nunc in o, ut ‘nemus nemoris’, nunc in u, ut ‘nauta nauita’, sicut et u consonans in uocalem, ut ‘soluo solutus’. amittit etiam uim litere, ut superius est notatum. Hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis

lectorem ego admoneo quantum possum ut sine preuisione legere non presumat etiam si se reputet literatum, si eius talis errauerit eius confusio gratiatur, propter quod gramm. ii 460, 27- 461, 5: e correpta modo eadem manet, ut ‘egeo egui’; modo producitur, ut ‘lego legi’, ‘sero sevi’, ‘cerno crevi’, ‘sedeo sedi’, ‘venio veni’; modo mutatur in a productam, ut ‘sterno stravi’; modo in i correptam, ut ‘eo ii’; productam, ut ‘tero trivi’; modo in u correptam, ut ‘doceo docui’ ‘moneo monui’. producta si fuerit, in praeterito quoque producitur vel natura vel positione, ut ‘cedo cessi’, ‘credo credidi’. 17 Non repperi. Cf. Derivationes, d 44 70-71 (p. 322): [70] omnis numerus, ut ait b o e t i u s per figuram unitatis representari debet, ut denarius per decem unitates, novenarius per novem, et sic de aliis. [71] Sed quia hoc fastidium pareret, institutum est ut omnis numerus usque ad quinarium per figuram unitatis representetur, ut unitas per unam i, binarius per duas; quinarius per V denotatur, denarius per X [...] (el editor de esta obra también anota a pie de página respecto a la cita de boetius: non repperi). 18 gramm. ii 7, 17-19: et i quidem, quando post u consonantem [...] ponitur brevis, sequente d vel m vel r vel t vel x, [...] ut ‘video’, ‘vim’, ‘virtus’, ‘vitium’. ‘vix’, [...]. 16

f. 6r

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 65

70

75

151

dixit i o h a n e s d e g a r l a n d i a , 19 ‘ lector culpatur nisi lectio preuideatur’. lector etiam, si docet sit aliter legere, non presumat nisi modus legendi a doctore seorsum addiscatur, propter quod dicitur, ut uites uitia, sis doctus in ortographya. et ponitur pars pro toto, ut per ortographyam tota grammatica propendatur, que est ars recte loquendi, quo ad diasintasticam recte scribendi, quo ad ortographyam rectaque scripta pronunciandi, quo ad prosodiam. ceterorum in legendo debet breuiari coma, colum et peryodus, nam ut ait i s i d o r u s , 20 ‘positura est de figura ad distinguendos sensus per cola et comata et peryodos’. est autem secundum R e m i g i u m et i s i d o r u m 21 et b e d a m , coma matis subdistinctio quando, id est, oratio nudum est profecta, ut ‘beatus22 uir qui non23 abiit in consilio impiorum’, et notatur sic.24 colum uel colon est distinctio quando, id est, oratio quasi profecta habetur, ut ‘in uia peccatorum non stetit’, et notatur sic... peryodus est finis uersus quando tota oratio est profecta, ut et ‘in cathedra pestilentie non sedit’, et notatur sic... item dicit p a p i a s in ‘deriuationibus’, ubi agit de comate. V g u t i o 25 tamen, ubi agit de colon, exponit hec nomina 19 Johannes de garlandia [en el ms. guirlandia], Ars lectoria ecclesie, 83-85: que legit, et facilem varia vice tollere vocem, alternoque sono studeat descendere caute, lector culpatur nisi lectio preuideatur. 20 isid. Orig. 1.20, i: positura est figura ad distinguendos sensus per cola et commata et periodos, quae dum ordine suo adponitur, sensum nobis lectionis ostendit. 21 isid. Orig. 1.20, 3-6: fit comma, id est particula sensus, punctusque ad imam litteram ponitur; et vocatur subdistinctio, ab eo quod punctum subtus, id est ad imam litteram, accipit. [4] ubi autem in sequentibus iam sententia sensum praestat, sed adhuc aliquid superest de sententiae plenitudine, fit cola, mediamque litteram puncto notamus; et mediam distinctionem vocamus, quia punctum ad mediam litteram ponimus. [5] ubi vero iam per gradus pronuntiando plenam sententiae clausulam facimus, fit periodus, punctumque ad caput litterae ponimus; et vocatur distinctio, id est disiunctio, quia integram separavit sententiam. [6] Hoc quidem apud oratores. ceterum apud poetas ubi in versu post duos pedes syllaba remanet, comma est, quia ibi post scansionem praecisio verbi facta est. ubi vero post duos pedes de parte orationis nihil superest, colon est. totus autem versus periodus est. 22 Vulg. Psalm. i, 1: beatus vir qui non abiit in consilio impiorum, et in via peccatorum non stetit, et in cathedra pestilentie non sedit. 23 tras el non, en el manuscrito aparece una h, tachada, probablemente porque el copista, inicialmente, comenzara a escribir abiit con h, tal vez por la similitud con el verbo habeo. 24 parece faltar en el manuscrito el signo de puntuación al que se refiere el autor del texto. esto mismo ocurre en el manuscrito que contiene el texto de parisius de altedo, cf. f. 107r 48 (29): et hoc paragraphum nota sic facta que apponitur… 25 Derivationes, c 219 1; 17-20 (p. 247): [1] colen vel colon dicunt greci fel vel aliud intestinum et vertitur in latinam formam et dicitur hic colus -li apud nos.[17] item adhuc aliter accipitur colum et coma et periodus apud oratores in legendo, pro posituris vel punctis ad discernendos sensus per cola et comata et periodos, [18] prima positura dicitur media distinctio, punctus, coma, id est particula sensus [19] Secunda dicitur subdistinctio, metrum, colum. [20] tertia dicitur distinctio, versus, periodus. [21] item in gramatica et apud poetas aliter accipiuntur. in gramatica dicitur colum una distinctio, coma aliqua sillaba alicuius

f. 6v

152

80

85

90

La ortografía latina en la Baja Edad Media

multipliciter, et dicit quod apud oratores in legendo propositura dicitur media distinctio punctus coma, id est particula sensus secunda, dicitur subdistinctio metrum, colon tertia dicitur distinctio uersus et etiam peryodus idem innuit dicitur. d o n a t u s ponit distinctionem ubi finitur plena sententia, et punctatur in summo post distinctionem ubi pars superest de sententia, et punctatur in uno mediam distinctionem ubi fere tamen est de sententia quantum dictum est, et punctatur in medio peryodus ubi tota sententia finitur. b e d a 26 dicit, ‘hec nomina apud oratores indifferenter ponuntur, qui integram sententiam periodum appellant; partes uero etiam cola et comata. interpretatur autem colon membrum coma incisio, peryodus clausula siue articulus’. preter hoc tamen lectori permittitur ut punctum planum faciat ad spirandum, dum modo caueat non inter adiectiuum et substantiuum pauset uel faciat quod enorme. De modo proferendi per ordinalia uocabula

modus autem proferendi titulos uel epistulas uel capitula per ordinalia uocabula in numeris antecedetur quod secundum V g u t i o n e m 27 in ‘deriuationibus’, ubi agit de dictionis. [22] item apud poetas ubi in versu post duos pedes sillaba remanet, coma est, quia ibi post scansionem duorum pedum precisio verbi facta est; ubi vera post duos pedes de parte orationis nichil superest, colum est, [23] totus autem versus periodus, id est ambitus vel circuitus. ex coniunctione ergo verborum fit coma, ex comate colum, ex colo periodus et ita cola et comata partes sunt periodi. [24] periodus dicitur colon quidam in rethorica qui apud latinos dicitur continuatio, scilicet frequens et continua verborum prolatio cum absolutione sententiarum, ut ‘non ei multum potest obesse fortuna qui sibi in virtute quam in casu presidium collocavit’. 26 beda, De re metrica, ed. Kendall, 1991, p. 110: Que tamen nomina apud oratores indifferenter ponuntur, qui integram sententiam periodon appellant; partes autem eius cola et commata dicuntur. ut puta, sustinetis enim, si quis vos in servitutem redigit «colon est»; si quis accipit, colon est; si quis extollitur, et cetera usque ad plenam sententiam, cola sunt et commata. plena autem sententia periodos est. interpretatur autem colon membrum, comma, incisio, periodos clausula sive circuitus’. 27 Deriuationes, d 44 60-64 (p. 321): [60] [...] ordinalia sunt ut primus et secundus et cetera, que principaliter significant ordinem, secundario numerum. et hinc numeri sic significati dicuntur ordinales quia per tales distinctiones ostenduntur inesse rebus per ordinem dispositis. [61] et iste sunt ille dictiones: primus, secundus, tertius, quartus, quintus, sextus, septimus, octavus, nonus, decimus, undecimus, duodecimus, tredecimus vel tertiusdecimus, quatuordecimus vel quartus decimus, quindecimus vel quintus decimus, sedecimus vel sesdecimus vel sextus decimus, decimus septimus, decimus octavus, decimus nonus, vigesimus vel vicesimus, vicesimus primus, vicesimus secundus, vicesimus tertius et sic usque ad triginta; trigesímus vel tricesimus, trigesimus primus et cetera; quadragesimus, quinquagesimus, sexagesimus, septuagesimus, octogesimus, nonagesimus, centesimus, ducentesimus, trecentesimus, quadringentesimus, quingenresímus, secentesimus, septigentesimus, octigentesimus, nongentesimus, millesimus. [62] et cum quolibet istorum fiat replicatio a primo: quadragesimusprimus et cetera, centesimusprimus, secundus et cetera, millesimusprimus, millesimuscentesimusquadragesimusprimus. [..] [63] de compositione dicimus quod omnia sunt simplicia usque ad decem, et exinde

f. 7r

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 95

100

105

110

115

153

dya, talis est. ordinalia sunt que principaliter ordinem et secundarie numeros designant, ut ‘primus, -ma, -mum, secundus, tertius, quartus, quintus, sextus, septimus, octauus, nonus, decimus, undecimus, duodecimus, tredecimus uel tertiusdecimus, quatuordecimus uel quartusdecimus, quindecimus uel quintusdecimus, sedecimus uel sextusdecimus, decimuseptimus’. nota quod ab isto loco et ultra procedit maior numerus, tum quia semper procedere debet, tum quia ab isto loco et deinceps ex profectis compositio inuenitur, sed procedentibus fit terminatio in profecto, et quod procedit uel est totaliter corruptum, ut ‘undecimus’, uel inuariatum, ut ‘duocecimus, quatuordecimus’, uel si inuenitur perfectum, ut ‘tertiusdecimus, quintusdecimus, sextusdecimus’, potest tamen et corruptum esse, ut ‘tredecimus, quindecimus, sedecimus uel sexdecimus’, et ideo maior numerus causat terminationem, id est, decimus cum simpliciter fit perfectus, imperfectum et enim ad perfectum congrue, ut ad tercium terminus ordinatur. ‘decimusoctauus, decimusnonus, uicesimusprimus’, et cetera usque ad ‘trigesimus, trigesimusprimus’, etcetera, ‘quadragesimus, quinquagesimus, sexagesimus, septuagesimus, nonagesimus, centesimus, ducentesimus, triacentesimus, quadrigentesimus, quingentesimus, sexcentesimus, septingentesimus, octingentesimus, nungentesimus28 et millesimus’, et cuilibet additur primus, secundus, tercius et cetera. item ‘millesimus, centesimus, quadragesimusprimus’ est una dictio composita, quia usque ad decem sunt simplicia, et inde usque primus sunt composita, preter ‘centesimus et millesimus’, que sunt simplicia. Sunt autem composita, ubi sunt duo ordinalia integralia, ut ‘decimusoctauus’, decomposita, ut ‘undecimus’, quod ab undecim deriuatur. omnia declinantur adiectiue, ut ‘decimus ma mum’. De accentu partium orationis per ordinem

120

125

His iam uisis, est de accentu orationis partium procedendum, que sunt octo, habito respectu non ad singula generum, sed ad genera singulorum. primo autem agemus de declinabilibus, secundo de indeclinabilibus, quia, ut dicit p r i s c i a n u s 29 in ix, ‘dictionum alie sunt uniformes, id est indeclinabiles, ut prepositio, aduerbium, coniuctio, interiectio, alie declinabiles, ut nomina, uerba, pronomina, participia’. causam autem ordinationis esse de prepositione determinat p r i s c i a n u s , 30 quia declinabilia absque indeclinabilium adiectione perfectam constructionis sententiam

composita vel decomposita preter centesimus et millesimus que sunt simplicia; et composita sunt in quorum constitutione inveniuntur duo ordinalia integra, ut decimus octavus; reliqua sunt decomposita, ut undecimus, quia derivatur a composito, scicicet undecim. [64] de declinatione dicimus quod omnia declinantur per lectus -a -um. 28 Se esperaría nongentesimus (cf. nota anterior) puede ser error del copista. 29 gramm. ii 452, 2-4: dictionum aliae sunt uniformes id est indeclinabiles ut aduerbia, coniuctiones, praepositiones, interiectiones, aliae declinabiles ut nomina, verba, participia, pronomina. 30 gramm. iii 24, 1-9: Quoniam de omnihus, ut potui, declinabilibus supra disserui, id est de nomine et verbo et participio et pronomine, nunc ad indeclinabilia veniam, quae iure extrema ponuntur: ea enim sine illis sententiam complere non possunt, illa vero sine istis saepissime complent. itaque cum mihi bene videantur praepositionem ceteris indeclinabilibus […] nomini enim, quae principalis est omnium orationis partium.

f. 7v

La ortografía latina en la Baja Edad Media

154

130

complent, quod sine declinabilibus facere declinabilia nulla possunt. inter declinabilia etiam nomen obtinet principatum, cum tamquam sillaba primum omnium habeatur. pronomen cum loco proprii sumitur nominis, quod antea preexistit participium, non a nomine iam existente et a uerbo etiam partem capit. Verbum autem cum fit forma nomini postponitur, quia nomen est formarum accidentium fundamentum. De accentu

135

140

145

150

omnia ergo in or producunt penultima obliquorum. auris lictores ad eos missunt mane magistri. i u u e n a l i s 31 libro tertio, ‘delectant hebetes lasso lictore secures’; o u i d i u s , 32 ‘est etiam in fusco grata colore uenus’; e s o p u s ,33 ‘tutorem retinere suum tutissima res est’; o u i d i u s , 34 ‘epistularum’ libro secundo, ‘hinc amor hinc timor est ipsum timor auget amorem’, et ‘epistula’ xii,35 ‘amor est miscendus amori’, facetur g non seruans morem numquam seruabit honorem; o u i d i u s 36 ‘epistula’, ‘uir precor uxori frater succurrere sorori’. m a c e r , 37 ‘pellit frigorem reuocabit et ipsam calorem’, et quidam frigor frigoris et frigus frigoris addit. Exceptiones de accentu

excipiuntur neutra et sunt tantunmodo iiiior, scilicet equor, marmor, cor, ador, i u u e n a l i s 38 ‘tandem intrat positas inclusa per equora moles’; V i r g i l i o , 39 ‘eneis’40 Vii, ‘quam multi libico uoluuntur marmore fluctus’. item greca propria secundum p r i s c i a n u m 41 in Vi, ut ‘actor toris, Hector toris’. t e o d o l u s , 42 ‘ecloga’, ‘uirgine stuprata43 non passus agenoris arma’; auctores uel machabeus, ‘ense metum dextram linguamque nichanoris hostes’.44 V i r g i l i u s 45 ‘eneis’ iii, ‘Hectoris

iuv. Sat. 8, 137: delectant hebetes lasso lictore secures. ov. Am. 2,4,40: est etiam in fusco grata colore Venus. 33 aesop. Fabulae, iii 52. ‘de lupis et ouibus’: tutorem retinere suum tutissima res est. 34 ov. Epist. 12, 60: hinc amor, hinc timor est; ipsum timor auget amorem. 35 ov. Epist. 4, 9: pudor est miscendus amori: dicere quae puduit, scribere iussit amor. 36 ov. Epist. 8, 29: vir, precor, uxori, frater succurre sorori! 37 macer Floridus, De viribus herbarum: pellit frigorem reuocabit et ipsa calorem. [poema didáctico, siglo xi] 38 iuuen. Sat. 12.75, tandem intrat positas inclusa per aequora moles. 39 Verg. Aen. 7, 718: quam multi libyco uoluuntur marmore fluctus. 40 Cf. Derivationes, e 84 2 (p. 376): [2] [eneas] [...] unde liber Virgilii sic intitulatur: ‘incipit eneis Virgilii’. 41 gramm. ii 236, 17-18: hic ‘Hector Hectoris’, ‘actor actoris’, quando est nomen proprium graecum. 42 theodolus, Ecl 143: Virgine stuprata non passus agenoris arma. 43 en el manuscrito: strupata. 44 Vet. lat. Maccab, 15, 33: linguam etiam impii nicanoris præcisam jussit particulatim avibus dari: manum autem dementis contra templum suspendi. 45 Verg. Aen. 3, 319: Hectoris andromache? pyrrhin conubia seruas? 31 32

f. 8r

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

155

160

165

155

andromache? pyrrhin connubia seruat’; idem46 xii, ‘actoris armati spolium quasat atque trementem’, actor enim appellatiuum producitur. e s o p u s 47 i, ‘discat in actorem pena redire suum’, quidam arboris in spoliis uirtus actoris habetur. nota quod a simili, licet usus non habeat, quod quotienscumque appellatiua et propria conueniunt, propria in penultima sunt grauanda, ut legatur ‘sub rege sapore principe saluatore’ penultima breuiata. o r a t i u s , 48 in ‘epistula’ i, ‘plenius et me grisopo et cartore49 dicit’; i o h a n e s d e g a r l a n d i a , 50 ‘est in cantore quod non in cantore uate’. Quidam cantoris et proprium cantoris non propriantur. item composita de corpus et decus uel decor in quantum est commune secundum quod ostendit p a p i a s 51 sub sillaba in d et V g u t i o 52 ubi agit de deceo et tunc correptus nam mas producunt, unde uersus: communem decorem sed marem deco decorem.

tunc decor correptus est secundum antiquos, ut dicit p a p i a s , 53 et composita similiter de puer, ut bicorpor bicorporis, tricorpor tricorporis, indecor, mancipor, publipor oris; V i r g i l i u s , 54 ‘eneis’Vi, ‘gorgones arpieque et forma tricorporis umbre’; 46 Verg. Aen. 12, 94: actoris aurunci spolium, quassatque trementem uociferans. 47 aesop. Fabulae i 3 ‘de mur[e] et rana’: discat in auctorem pena redire suum. 48 Hor. Epist 1, 2: plenius ac melius chrysippo et crantore dicit. 49 ambos nombres propios de la cita de Horatius, los transcribimos conforme aparecen en el ms. 50 Johannes de garlandia, Ars lectoria ecclesie, 192: est in cantore, quod non in cantore vate. 51 Ars grammatica, 82-83, 56: [56] in or masculaina sunt, ut ‘odor’; excipiuntur tria feminina (‘uxor’, ‘soror’, ‘arbor’) et iV neutra (‘ador’, ‘marmor’, ‘equor’, ‘cor’) et comparatiua, que communia sunt […] et a ‘colore’, ‘decore’ et ‘corpore’ composita (ut ‘concolor’, ‘indecor’ uel ‘dedecor’, ‘bicorpor’). 52 Derivationes, d 27 9-12 (pp. 307-308): [9] [deceo] item a decet hic decor ris, producta o in genitivo, id est venustas et pulchrirudo. invenitur tamen secundum antiguos pro honorus -a -um positum adiective, et tunc est communis generis et corripit o in, genitivo; [10] et secundum hoc componitur cum in vel de et dicitur hic et hec indecor -ris et hic et hec dedecor -ris, correpta o in genitivo et in eodem sensu, scilicet inhonorus, dedecorosus; et secundum hoc ab eo potes derivari decorus -a -um, id est honorus, media correpta, secundum quod poni in premisso exemplo Statii. [11] item a decor decorus -a -um, id est pulcher et venustus, perfecte forme, unde et diximus illud derivari a numero decem, et producit o, unde theodolus (ecl. 9): ‘virgo decora nimis david de semine regis’. [12] item a decor decoro -as, media producta, id est venustare. priscianus (gramm. ii 127, 21) tamen aperte asserit quod decor derivarur a decoro abiecta o. 53 Ars grammatica, 107-108, 68: [68] in or sumunt is in genitiuo, ut ‘soror, sororis’, ‘equor, equoris’; et si sint greca, uel neutra, uel quecumque deriuantur, seu componuntur, a primitiuis penultimam corripientibus, ea quoque penultimam genitiui corripiunt, ut ‘Hector, Hectoris’, ‘equor, equoris’ [...] ‘indecor, indecoris’. 54 Verg. Aen. 6, 189: gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae.

156

170

175

180

185

La ortografía latina en la Baja Edad Media

‘alexandreis’55, ‘indecoresque fuga’; V i r g i l i u s , 56 ‘eneis’ xi, ‘non tamen indecorem tua te regina57 reliquit’. de compositis a puer habetur auctoritas p r i s c i a n i , 58 principue ‘in libro de accentu’ et causa est quia talia uelut propria reputantur. arbor, castor, memor et eius composita, immemor, rhetor. e s o p u s , 59 ‘Fabulae’, ‘arboris omne genus una ruina trahit’, ex hoc, ut ait p r i s c i a n u s 60 in sexto, quia deriuatur a robur roboris; i u u e n a l i s 61 libro primo ‘cedunt gramatici, uincuntur rhetores, omnis’ et cetera; hec causa excipit p r i s c i a n u s 62 de accentu, nam rector rectoris producitur, quidam rhetoris ex rhetor rectoris dat tibi rector; i u u e n a l i s , 63 libro V, ‘neptunum igitur baculus rhobur de castore format’, et hoc siue animal siue proprium castoris et poli. e s o p u s , 64 ‘accepti memore nos decet esse boni’, causa est, secundum p r i s c i a n u m , 65 quia a uerbo memoro, quod penultima corripitur, deriuatur et solum inter terminata in or comperatur, et dicitur memorior sed propter corripere ergo p r u d e n t i u s , 66 c,67 ‘state, precor, uestri memores, memoresque cristi’. excipiuntur etiam quantum ad prolationem omnia neutra principue deriuatiua, ut calcar caris, a calce, laquear aris, a laqueo, lupanar naris, a lupa meretrice, specular laris, a specu. V i r g i l i 68 ‘eneis’ Vi, ‘seu spumantis equi foderet calcaribus armos’; i u u e n a l i s , 69 ‘que uehitur clauso latis specularibus antro’ , ‘probra lupanaris deus 55 gualterus de castiglione (s. xii), Alexandreis 1.132: indecoresque fuga pudeat sine rege reuerti. 56 Verg. Aen. 11, 845: non tamen indecorem tua te regina reliquit. 57 en el manuscrito aparece: reniga [error del copista]. 58 Ps. Prisc. gramm. iii 523, 35: [hectoris et indecor cuius simplex penultima correpta inueuitur apud uetustissimos quando pro decorus decora decorum accipitur producuntur g]. 59 aesop. Fabulae, iii 53: ‘de uiro et securi’: arboris omne genus una ruina trahit. 60 gramm. ii 238, 7-8: excipiuntur etiam in neutris haec, quae pro u o correptam habent per obliquos casus, ut ‘hoc robur huius roboris’. 61 iuv. Sat. 6, 438: cedunt grammatici, vincuntur rhetores, omnis. 62 Cf. gramm. ii 238, 7-8. 63 iuv. Sat. 9.152, haec ibi si non sunt, minor exstat sacrilegus qui radat inaurati femur Herculis et faciem ipsam neptuni, qui bratteolam de castore ducat. 64 aesop. Fabulae i 8: ‘de lupo et grue’: inmemor accepti non timet esse boni. 65 gramm. ii 235, 10-15: quod a verbo ‘memoro’ natum paenultimam eius servavit syllabam (vetustissimi tamen similem genetivo protulerunt eius nominis nominativum […] et hoc solum in ‘or’ desinens habuit comparativum memorior’). 66 prud. Psychomachia: state, precor, uestri memores, memores quoque christi. 67 la c, puede ser la representacón griega de s. como aparece registrado en el apartado de este mismo manuscrito: De modo scribendi quasdam dictiones, (f. 13r), y esa c = s pudiera ser la abreviatura de su obra, escrita como la recoge Hugutio en Derivationes p. 137: Sicomachia. 68 Verg. Aen. 6, 881: seu spumantis equi foderet calcaribus armos. 69 iuv. Sat. 4, 21: quae vehitur cluso latis specularibus antro [cf. Derivationes, S 283 7 (p. 1155): [7] et vide quod penultima in specular debet produci, licet i u v e n a l i s (1, 4, 21) corripiat ibi: ‘que vehitur clauso latis specularibus antro’ sed ad hoc potest dici

f. 8v

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

190

195

200

205

157

odit et arcet a malis’. Vt autem fiat exceptio ab exceptis iubar et neutra excipit, que tamen licet sint neutra aliqui non reputant deriuata. et ideo non excipit priscianus sed nichilominus breuiantur, o u i d i u s , 70 iiiior ‘methamorphoseon’, ‘protinus imbutum celesti nectare corpus delicuit’, ‘iubar’ etiam corripitur, ut ait p a p i a s . 71 Excipit tractati ortographye

m preponitur n in eadem ceu probat amnis S preponitur m ceu profert smirna smaragdus

in mutis b g comitante d uelut abdit ac etiam c p comitante t uelut aptus

Semique uocalis nulli preponitur unquam mute m loco quis portans post g comitantur et preponuntur mute liquidis tamen omnes m sed subtracta cum dic git preposite sunt

b mutatur in has per tamen frangere uoces impedit addicio subtractio polisenumque m si consequitur non mutat sed sibi demit at intercipitur cum uocalis subit m post Sicut in ambesus ambages ambigit ambit ab cum uocali reliquis uult a sociari

quia ibi est obliquus huius nominis speculare, et non huius scilicet specular, vel potest dici quod regula data est a p r i s c i a n o (gramm ii 127 5) de illis in -ar que superant sua primitiva, ut lupa lupanar, ve de illis quorum primitiva habent penultimam productam, et secundum hoc potest dici specular, penultima correpta; quidam vero primam solutionem volunt, ut semper dicatur specular penultima producta]. 70 ov. Met. iiii 251-2: protinus inbutum caelesti nectare corpus delicuit. 71 Ars grammatica, 105, 55-57: [55] in ar accepta is faciunt genitiuum, ut ‘hic cesar, cesaris’, ‘hoc nectar, nectaris’, ‘hic’ et ‘hec’ et ‘hoc par, paris’. [56] Sed neutra, si deriuatiua sunt, producunt a per obliquos, ut ‘lupanar, lupanaris’; reliqua corripiunt, ut ‘lar, laris’, ‘par, paris’. [57] excipiunt ‘hic nar, naris’, et ‘hoc far, farris’, quod etiam r assumpsit.

158

La ortografía latina en la Baja Edad Media

Figura 2. imagen del folio 9r (= h. 9r) del ms. 5-4-32 de la biblioteca capitular colombina de Sevilla.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

215

220

225

230

235

240

245

250

255

159

C q t motis procul ab cunctis sociatur a componatur me ue ui cum sociatur abs apponatur quando q concomitatur

f. 9r

C quoque transit in has dixi quibus adde sagitta parsi quingenta natus dixi quoque quieui ast intercipitur ut sicubi nuncubi monstrant Sillaba nulla cadit in c nisi cumque sequatur

d quoque intercipitur redigo redarguo prodest cor fragrans lenit pira saltans ad sibi mutant tollitur inde tamen sequitur si consona post s liquida si fuerit transit non annichilatur Haud aspiratum per d uult esse notatum non aspiretur per t si quando notetur

dant priuant ex e re per in de noscito sex hec f si consequitur tunc in f sillaba finit

g mutantur in s et in x simul accipe ct Si g non sequitur non in g sillaba finit.

Hoc aspiramus sed de reliquis dubitamus Haurit hamus habet herus hyrcus hyems hyat hasta Hic hebet heret heri sic hebenus humet et hymen Hora notans tempus hora haula hortor et horret Hystrio sic hylaro sic hebreus herba uel hyrna Hinnit hyas hinnus hyspanus et hernia sunto

elyotropium Solsequium panagericum bombizatorium

corragium coliphium giraculum Ventilogum

epythalamium exodium recantur cataplasma catalogus.

Si antecedens sillaba desinat in consonantem, necesse est quod consequens incipiat a consonante, ut ‘ille, arduus, artus’, nisi in compositis, ut ‘adeo, pareo’, unde precedens sillaba debet desinere in uocalem si sequens incipiat a uocali, ut ‘munio’, nisi in compositis, ut ‘adeo, subeo’. in simplici dictione nulla sillaba desinit in b, nisi sequens incipiat ab b, ut ‘sabbata, obba’, sed in compositis aliter est, ut patet per regulam sequentem. iste prepositiones ab, ob et sub, si componantur cum dictione incipiente ab aliqua istarum literarum: c, f, g, m, p, r, debet mutari b in sequentem literam in c, ut ‘occido, accido’, in f, ut ‘offero, suffero’, in g, ut ‘suggero’, in m, ut ‘summitto’, in p, ut ‘suppono’, in r, ut ‘surripio’. Quandoque tamen causa differentie non mutatur r, ut ‘rogo, abrogo, abrado’, quandoque non mutatur causa euphonye, ut ‘abruo, subruo, abrenuncio’, quandoque mutatur diferentie causa, ut ‘aufero, aufugio’, quandoque abicitur, ut ‘omitto’. aliis autem quibuscumque literis sequentibus non mutatur b nec abicitur, ut ‘subbigo, abdo, abhinc, abluo, abnego, abnitur’. Quandoque ponitur abs pro

f. 9v

La ortografía latina en la Baja Edad Media

160

260

265

270

275

280

285

290

295

300

ab, ut ‘abscondo, abscedo’. item hec prepositio ob quoque assumit s, si componatur cum dictione incipiente a c, ut ‘obscurus, ex ob et cura, obscenus, ex ob et cenum’. tam in simplici quam in composita dictione nulla precedens sillaba desinit in c, nisi sequens incipiat a c uel q, ut ‘bacca, bucca’, et quicquid inuenitur tamen contrarium, ut ‘necdum, necne, necnon, et ideo dicimus quod hec regula est tamen in declinabilibus, et hoc patet quod in omnibus hiis ‘doctus, lectus, actus et consimilibus’, c est de sequenti sillaba. in simplici dictione nulla precedens sillaba desinit in d, nisi sequens incipiat a d, ut ‘addir quidam lapis est quem Saturnus secundum fabulas deglutinit’.72 et hoc idem sit in quibusdam compositis, ut ‘reddo, addo’, iure regulam sequentem. Ad prepositio, si componatur cum dictione incipiente ab aliqua istarum literarum: c, f, g, l, n, p, r, s, t, debet mutari d in sequentem literam in c, ut ‘accido uel accipio’, in f, ut ‘affero, afficio’, in g, ut ‘aggero’, in l, ut ‘allido’, in n, ut ‘annuo’, in p, ut ‘appono’, in r, ut ‘arripio’, in s, ut ‘assideo’, in t, ut ‘attero, attineo’. de hoc uerbo ‘adsum’ dicitur quod non mutatur d ad differentiam huius nominis ‘assum’. item, si ad componatur cum dictione incipiente a duabus consonantibus d, abicitur de compositione, ‘aspicio, ascendo’, quia consonans non potest geminari alia consonante precedente uel sequente, nisi una illarum esset liquida post mutam inmediate et in eadem sillaba, et tunc non debet abici sed mutari, ut ‘applico et affligo’. aliis autem quibuscumque literis consonantibus sequentibus non mutatur d in compositione, ut ‘adhereo, admitto, adquiro, aduoco’. in simplici dictione nulla sillaba terminatur in f, sed in composita quandoque terminat sillabam positam loco b, ut ‘sufficio’, uel d, ut ‘affero’, uel s, ut ‘differo’, uel x, ut ‘efficio’. de hoc nomine ‘offa’ dicimus quod non est simplex, sed componitur ex ob et fames uel ex ob et faux faucis. in simplici dictione nulla sillaba terminatur in g apud latinos, sed in compositis sillaba terminatur loco alterius litere posita, ut ‘aggero, suggero, aggannio’. nulla sillaba terminatur in h, nisi in quibusdam interiectionibus apocopatis, ut ‘uah, ah, oh’, que pro uaha, aha, oha, proferuntur. Hec litera l potest terminare sillabam quacumque consonante sequente, ut ‘albus, altus’ et alia. excipirentur h, k et r. Hec litera m nunquam terminat sillabam in medio dictionis, nisi sequitur b uel p uel m, ut ‘imbuo, impleo, summus’. et ex hoc nota quod ante b, p, m, numquam debet scribi n, sed m loco eius. item ex hoc patet quod in his dictionibus ‘amnis, omnis, damno’ m est de sequenti sillaba. His autem literis sequentibus: c, d, f, q, t, debet mutari m in n: c, ut ‘ancilla’ quod componitur ex am et cilleo, quod moueo; d, ut ‘tantundem’; f, ut ‘anfractus’; q, ut ‘nunquam’; t, ut ‘identidem’. Quotienscumque hec prepositio am componitur cum dictione incipiente a uocali, interponitur b causa euphonie, ut ‘ambigo, ambio et ambesus’. Quotienscumque iste prepositiones in et con componuntur cum dictione incipiente ab n uel p uel b, n mutatur in m, ut ‘imbuo, impius, immito, commito, compareo’. item si in et con componatur cum dictione incipiente ab l uel r, n debet mutari in l uel r, ut ‘illudo, colludo, irrumpo, corrumpo’. omnibus autem literis sequentibus n potest sillaba terminare nec mutatur, ut ‘mancus, conduco, concino, confugio’. P nullam sillabam terminat, nisi sequens incipiat a p, ut ‘lippus et apparo’, unde et in his dictionibus, ‘ipse, aptus et similibus’ p est de sequenti sillaba. iste litere q et k nullam sillabam terminant. r potest terminare sillabam quacumque consonante sequente tam in simplici quam in composita dictione, ut ‘morbus, parco, ordo, pergo et cetera’, sed in compositis quoque mutatur in l, ut gramm. ii 153, 19: abaddir deus est; dicitur et hoc nomine lapis ille, quem Saturnus dicitur devorasse pro iove, quem graeci baetylon vocant. 72

f. 10r

f. 10v

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

305

310

315

320

325

330

335

340

161

‘intelligo, ex inter et lego et pelliceo, ex per et licio’. nec tamen dicimus quod debeat semper mutari, si inter uel per componatur cum dictione incipiente ab l, dicimus enim ‘perlego’ et ‘interluo’. in simplici dictione nulla sillaba terminatur in s, nisi sequens incipiat ab s, ut ‘cassis, cassus’, si eam sequatur c uel m uel p uel t, est eiusdem sillabe cum illis in simplici dictione, ut ‘pasco, cosmus, despero, testis’. in compositis autem ab his sequentibus, ut ‘dispono, discurro, transmitto’. His consonantibus sequentibus c, f, p, s, t, et i consonante, debet componi dis et non di: c, ut ‘discurro’; p, ut ‘dispono’; s, ut ‘dissero’; t, ut ‘distraho’; i consonante, ut ‘disiungo’; f, ut ‘differo’, aliis uero sequentibus componitur di et non dis, ut ‘dimitto, diruo, diduco, digero, diluo’. Quotienscumque hec prepositio trans componitur cum dictione incipiente a d uel n uel i consonante, abreuiatur n et s de compositione, ut ‘trado, traduco, traho, traicio’, aliis uero quibuscumque literis sequentibus manet integra, ut ‘transcurro, transfero, transmeo’. Hec littera t nullam terminat sillabam tam in simplicibus quam in compositis, nisi sequens incipiat a t, ut ‘mitto, cotta, attineo’. Hec littera x terminat sillabam in medio dictionis, ut ‘dextra’, sed in compositis non, nisi ab hac prepositione ex, ut ‘exeo, expello, exquiro’. exsul debet scribi per s et non per x quia dicit ys i d o r u s , 73 ‘exsul qui extra solum’. His literis sequentibus [b], d, g, l, m, n, r et i et u consonantibus, debet componi e et non ex: b, ut ‘ebibo’; d, ut ‘educo’; g, ut ‘egero’; l, ut ‘eludo’; m, ut ‘emitto’; n, ut ‘enitor’; r, ut ‘eruo’; i consonantem, ut ‘eicio’; u consonantem, ut ‘euideo’. aliis autem tam uocalibus quam consonantibus debet componi ex et non e, ut ‘exeo, exhylaro, excurro, expello, exquiro et cetera’. inuenitur tamen compositum cum uno incipiente ab l, ut ‘exlex’. item si hec prepositio ex componatur cum dictione incipiente ab f, x, mutatur in f, ut ‘effero’. Si nomen componatur cum dictione incipiente ab s, debet abici s, ut ‘exequor et exanguis’. Si hec prepositio circum componatur cum dictione incipiente a nasali m, debet scribi et non proferri, ut ‘circumeo, circumagor’. de mutationibus et de ordine literarum in diuersis sillabis, secundum dictas regulas, per huiusmodi uersus possumus dicere: b mutatur in has per tamen frangere uoces. Sillaba nulla cadit in c, nisi cumque sequatur. d mutatur in s sequitur, si consona cessat. f uel g nullam, nisi sit composita, sunt. cor fragrans lenit pira saltans ad sibi mutant. est g finalis uel f, si presit eadem. r non precedat sequatur, si consona rhe rho. m uel g uel p nunquam uel n fore pre se. m mutatur in n, d, quando ta fe ce sequente. n non mutatur, nisi lambere preme sequatur. P, nisi p sequitur, precedens sillaba tollit. ante q siue k curam intelligo precedens pe tet s man cus in simplice sillabicatur

73 isid. Orig. 1. 27, «exsul» addito S debet scribi, quia exsul dicitur qui extra solum est.

f. 11r

f. 11v

La ortografía latina en la Baja Edad Media

162

345

350

355

360

365

370

375

380

385

Si componatur locat has in parte sequente. t fine t resonet fuerit si dictio simplex. X cadit in uincta, si pauca loquente sequatur. ex precedente fugit s de parte sequente. X tunc mutatur f littera si comitatur. De dyptongo

dyptongus est coniunctio duarum uocalium in eadem sillaba uim suam seruantium, et dicitur dyptongus a dya, quod est duo, et ptongus, quod est sonus, quia duos habet tongos id est sonos uocalium. in dyptongis a, o preponuntur, e et u postponuntur. Vnde quatuor sunt dyptongi apud latinos ae et oe, au et eu, sed au et eu scribuntur et proferuntur ex toto apud latinos, ut ‘audio et neutrum’, sed ae et oe nec ex toto scribuntur nec ex toto proferuntur apud latinos, ut ‘caelum et foenum’. dyptongantur autem dictiones iiiior de causis: causa formationis, ut ‘musa’ addita e sic musae; causa compositionis, ‘neuter’ quod componitur et ne et uter et sic est ibi facta dyptongus; causa differentie, ut quae nomen dyptongatur ad differentiam que coniunctionis; causa euphonie, ut ‘audio’, nam ex eo quod hec uocalis a proposita huic uocali u in eadem sillaba sonoritas huius uocalis a remittitur, sed sonoritas huius uocalis u et ita fit ibi quidam bona sonoritas, que non fieret si in diuersis sillabis ponerentur. in consonantibus similiter sunt preposite et quedam postposite aliis consonantibus in eadem, nam semiuocalis preponitur semiuocali in eadem sillaba, ut m preponitur n, ut ‘omnis, damnum, amnis’, item s preponitur m sequente, ut ‘smirna, smaragdus’. item omnes liquide, scilicet l, m, n, r, solent preponi in fine sillabe s sequente finali, ut ‘puls, hyems, mons, ars’; similiter solent predicte liquide preponi sequente x, preter m, eodem modo ante x, ut ‘falx’, et dicitur falx a falco cas, quod stat per stare, et est instrumentum rusticum cum quo falcatur siue secatur fenum. in multis preponuntur g et b sequente d in eadem sillaba, ut ‘abdomen, grecum id est pingue de porco et omnium carnium, amigdalus’. item c et p preponuntur sequente t, ut ‘lectus, aptus’. nulla semiuocalis preponitur mutis in eadem sillaba, nisi s sequente b, ut ‘asbustes’ uel c, ut ‘scutum’ uel q, ut ‘squalor’ uel p, ut ‘spes’ uel t, ut ‘status’. mute preponuntur semiuocalibus liquidis in eadem sillaba, ut c, d, g, t, ponuntur ante m, ut ‘pyracmon, admetus, agmen, itmos’, sed aliis liquidis, id est l, r, n, fere omnes mute preponuntur in eadem sillaba, ut ‘blandus, clarus’, et ita de aliis fere dictum est preter74 b et f, que non ponuntur ante n. ex hiis patet quod due consonantes possunt esse in eadem sillaba, sed tres non, nisi prima sit c uel p, secunda post s sit t uel p, tertia sit l uel r, ut ‘splendidus, spretus, stratus, uictrix, sceptrum’. item in fine dictionis ponitur prima liquida, secunda muta, tertia s, ut ‘urbs, scobs’. de superiore ordine consonantium in eadem sillaba hos uersus possumus annotare: la abreviatura que aparece en el manuscrito corresponde a ‘propter’, pero hemos considerado que se esperaría mejor un ‘preter’, acorde con la regla que se expone. 74

f. 12r

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

390

395

400

163

litera metrorum sociat sibi prima sequentem Si fuerit simplex, facit hec quoque nomen, ut omnis b ma cra quippe bo trus sed b sibi lu de re sumit C mu no la te n sed de ma re lu na cornit g ma la do na re sed p sine li to re querit t lu men nar rat f l ra sillabicabit litera finalis erit hec quam crimine monstro altera si fuerit precedens consona talis in un na pre be re post has s nomina finit lunarem se x litera terminationis ante tamen ter ras n litera sillabicatur principium tenet has fuerit, si litera triplex Sin ci put est prima capitis pars tertia lo rum te finem rotaret cu pi sti secundum ru pi stes.

f. 12v

De aspiratione

405

410

415

420

425

aspiratio preponitur omnibus uocalibus, ut ‘habeo, hereo, hinnio’, ‘hinnis’ proprium est equorum, inde ‘hinnitus’, sed ‘ineo inis iniui initum’ stat per commenzare, ‘hinnus, homo, humus’. postponitur autem iiiior consonantibus, scilicet c, p, t, r, ut ‘michi, philippus, thorus, rhenus’. est autem attendendum quod uocales aspirantur tam in dictionibus latinis, grecis et barbaris. consonantes uero nunquam aspirantur in dictionibus latinis, sed tamen in graecis et barbaris uel ab eis detortis uel deriuatis, preter ch, quod uidetur esse in quibusdam dictionibus latinis, ut ‘michi’, sed ‘michi’ a greco pronomine detortum est. aspiratio fuit inuenta tribus de causis: causa differentie, ut ‘thorus’ pro ‘lecto’ aspiratur ad differentiam ‘tori’ pro ‘pulpa’ quod non aspiratur; similiter, ‘chorus’ aspiratur quando est prima breuis, sed ‘corus’ pro ‘uento’ producitur et non aspiratur; causa imitationis, ut in illis partibus que a grecis uel barbaris trahunt originem suam, ut ‘hic hec hoc’ et ‘hora’ pro tempore, hec enim a grecis extorta sunt, et ideo seruant aspirationes, sed ‘ora’ pro ‘margine’ uel pro ‘uico’ non aspiratur; causa exprimendi naturam rei, ut ‘habeo bes’ et ‘hyo hyas’, ‘habere’ enim et ‘hyare’ ad cupiditatem pertinent, quod ualde aspirationis est, et ideo proponitur his uerbis aspiratio. Quidam tamen dicunt quod sit causa differentie. de numero dictionum et literarum que aspirantur hos uersus possumus annotare: Haurio et hamus habet herus hyrcus hyems hyat hasta Hic hebet heret heri sic heremus humet et hymen Hora notans tempus humus hortor et horret et hyster Hystrio sic hylaro sic hicter et herba uel hyrna Heus heu cum nichilo nichil et michi pone prehendo Hostis et hospes honor et ab his ueniencia iure barbara seu greca numero non claudo sub isto.

f. 13r

164

430

435

440

445

450

455

460

465

470

La ortografía latina en la Baja Edad Media De modo scribendi quasdam dictiones

Vsus dictio scribit hec nomina grecis literis, scilicet xpc [christe] et yhc [ihese], nam figura x, que exprimit signum sancte crucis, representat chi, quod idem est apud nos quod ch, sed p representat ro, quod est r; hec figura s representat sima, quod est s, et ita superposito titulo dicitur xpc, qui interpretatur saluator. in hoc nomine yhc primum elementum est iota, quod est i, secundum est eta, quod est e, quod representatur per hanc figuram h, tercius est sima, quod est c, quod representatur per hanc figuram s, et ita superposito titulo dicitur yhc. in quibusdam dictionibus scribitur i et non proferitur, ut in ‘dii’ et ‘diis’, quia regula formationis regerit ibi esse duo ii, ut ‘dei’, et inde neuter ‘dii’, sed usus poetarum ponit monosillabum unde quidam dixit: ‘Scribe dii lege di si uis barbarus haberi’

f. 13v

item nominatiuus pluralis huius pronominis ‘is ea id’ scribitur per geminationem ii, ad diferentiam huius uerbi i, et in femenino per geminationem ae, ad diferentiam huius prepositionis e. item datiuus et ablatiuus pluralis eiusdem pronominis scribitur per geminationem ii causa formationis, ut ‘eis’ uel ‘iis’, et ab ‘eis’ uel ‘iis’, et ‘ii’ non profertur nisi unum i et e, et est ibi sineresis. in compositione quoque amittit geminationem, ut ‘idem’ et ‘isdem’, sed in femenino non amittit, ut ‘eadem’, ad diferentiam huius accusatiui ‘edem’. Sed hoc pronomen ‘hic hec hoc’ in plurali scribitur per unum i cum aspiratione, ut ‘hi he his’ et ab ‘his’, quia trahit formationem a greco nominatiuo plurali ‘hoy’ mutata in i. item hoc pronomen ‘sui’ formatur a genitiuo greco mutata aspiratione in s et o et u. Quotiens i pura ponitur post t, debet habere sonum c, ut ‘actio’, nisi precedat s, ut ‘Salustius’, uel x, ut ‘commixtio’, uel nisi sit ibi aspiratio, ut ‘corinthios’, uel nisi in iunctura compositionis, ut ‘uigintiunus’, uel nisi sit ibi causa diferentie, ut ‘litium’ et ‘uitium’. Vnde uersus: X t tolle sonum c i si pura sequatur.

Vtrum autem debeamus scribere t uel c sequente i pura scire non possumus, nisi per formationem uel deriuationem uocis, ut ‘amatio’ scribitur per t quia formatur ab amatu u in i et addita o. ‘Sentio’ scribitur per t quod patet per secundam personam ‘sentis’, que formatur ab illa, sed ‘iacio’ scribitur per c quod patet per secundam ‘iacis’, similiter ‘facio facis facit’. communis usus habet quod ‘mixtus’ et ‘mixtio’ scribatur per x. nos uero dicimus quod debet potius scribi per s, ut dicatur ‘mistus’, quia ‘mistus’ uenit ab hoc preterito ‘mistui’ in quo s ponitur ante t, et ita in hoc participio ‘mistus’ ponetur x per s, et hoc est contra naturam huius litere x, et hoc idem sentit p r i s c i a n u s 75 in ‘tractatu participiorum’ dicens unum solum participium inueniri quod habet x ante t, ut ‘mixtus’. dubitatur de hoc uerbo ‘extimo’ utrum de iure scribi debeat per s uel per x, et uidetur per x, quia componitur ab ‘ex’ et ‘autumo ma’, sed contra x non mutatur ante t in compositione, ergo uerbum ‘extimo’ componatur cum ‘ex’ debet ibi remanere x, ut dicatur ‘existimo’, quod esse non potest, quia hec prepositio ex naturaliter longa est, unde uocalis enim non posset mutari in i, et propter hoc dicimus quod ‘extimo’ scriptum 75 gramm. ii 572, 23-24: x quoque antecedente unum invenio in ‘tus', a ‘texui’ ‘textus’.

f. 14r

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 475

480

165

per x non est uerbum, sed nomen superlatiuum ‘extimus ma mum’, sed quando est uerbum debet scribi per s et non componitur ab ‘ex’ et ‘autumo’, sed est figure simplicis, et dicimus ‘estimo mas’, quod componitur cum ‘ex’ et dicimus ‘existimo mas mat’. idem dicebat f r a t e r iohanes d e g a r l a n d i a .76 Quidam dicunt quod ‘sexcenti’ scribitur per x, nos uero dicimus quod abiciatur x et debet dici ‘sescenti’ sicut dicimus ‘sedecim’, quia in compositis nulla sillaba terminatur in x in media dictione, nisi in compositis ab hac prepositione ex. item ‘sesqualter’ debet scribi per s, quia componitur a ‘sesqui’ quod est totum et ‘alter’.

2.2. Comentario

la parte del ms. C que hemos denominado «De orthographia, Anónimo I» comienza: Iuxta hos uersus possumus exempla per ordinem ponere, lo que nos indica que no es el inicio de la obra sino que falta texto anterior al recogido en el manuscrito. podemos observar en la fotocopia que hemos incluido del ms. (f. 5r 15), que lo que precede a esta línea es parte de la obra de Hugutio pisanus De dubijs accentibus. el comienzo del «De orthographia, Anónimo I» está escrito a continuación de la misma, sin ningún tipo de introducción o alusión previa, como si el recopilador o copista no supiera si era parte o continuación de la misma obra, o bien, fragmentos de una obra distinta del mismo o de distinto autor, ya que introduce en el texto manuscrito entre el final de un fragmento y el principio del otro un signo de puntuación .., que nos encontramos en un manuscrito anónimo del siglo xV77 denominado gemipunctus: gemipunctus sic […] gemipunctus, quando aliquis debet nominari, non tamen ponitur nomen: ideo loco nominis denent fieri illo duo puncti

lo que es manifiesto es que en el tratado sobre los acentos de Hugutio no hay ningún verso al que pudiera hacer referencia el comienzo del epígrafe citado.

76 Johannes de garlandia, Compendium gramatice, 109, 487-8: a penitus dico penitissimus, extimus extra. ponit et extremus, gradus ultimus hic geminatur. 77 cita tomada de tHuRot, 1869, p. 416.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

166

tampoco encontramos en este texto un final marcado por un explicit, sino que observamos que finaliza también de forma brusca. es probable que ese explicit nos lo hubiéramos podido encontrar en el f. 14v que está en blanco, por lo que esta parte del ms. se queda cortada para dar paso a la segunda que comienza en el f. 15r.

Sin embargo, no nos debe extrañar que aparezcan unidos estos párrafos, aunque no sean de la misma obra, ya que la parte del De dubijs accentibus de Hugutio que enlaza con el comienzo del Iuxta hos uersus possumus exempla per ordinem ponere, es el siguiente: ‘Extemplo’, id est statim, per e debet scribi et nunquam per i. Est tum compositum ab ex et templum et est tractum ab auguribus ut dicit Servius: augures enim quando volebant auguriam quibusdam virgis designabant sibi spatium in aere in quo debebant captare auguria, et illud spatium vocabant templum, et quam cito avis intrabat spatium illud, sine templum statim captabant auguria, et inde tractum est ut ‘extemplo’ dicatur statim.78

a lo largo de esta obra de Hugutio se puede apreciar la relación de la prosodia con la ortografía, y buena prueba de ello es el comienzo del fragmento precedente, aunque podemos hacerlo extensivo al resto de sus obras ya que introduce matizaciones ortográficas cuando lo considera oportuno acorde con lo que trata de explicar. en las Derivationes, por ejemplo, es una constante.

decíamos en la breve presentación de esta parte del ms., unas páginas más arriba, que es una obra anónima formada por diversos fragmentos, la mayor parte de ellos reunidos en apartados bien delimitados conforme al tema específico tratado, e introducidos por su título correspondiente. los apartados a los que nos referíamos son los siguientes: ‒ De significatione uocalium et ipsarum ad inuicem transmutatione (f. 5v).

‒ Hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis (f. 6r).

78

la transcripción de este fragmento, que corresponde al f. 5r, es nuestra.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

‒ De modo proferendi per ordinalia uocabula (f. 7r).

167

‒ De accentu partium orationis per ordinem; De accentu; Exceptiones de accentu (ff. 7v-8r). ‒ De dyptongo (f. 11v).

‒ De aspiratione (f. 12v).

‒ De modo scribendi quasdam dictiones (f. 13r).

además, entre el último subapartado del tema de los acentos, Exceptiones de accentu, y el De dyptongo, aparecen incluidos dos fragmentos cuyo contenido parece no estar ligado con ninguno de ellos. el primero (ff. 8v-9r) está formado por una serie de versos. en el margen del folio aparece escrito, excipit tractati ortographye. el segundo (ff. 9v-11v), sin título ni referencia aborda el tema específico de las consonantes, y finaliza con otra serie de versos introducidos de la siguiente manera: De mutationibus et de ordine literarum in diuersis sillabis secundum dictas regulas per huiusmodi uersus possumus dicere. es evidente que ambos fragmentos no guardan relación directa con el tema de los acentos ni de los diptongos, aunque estén insertados entre ellos.

asimismo, nos encontramos con una situación parecida entre los apartados De dyptongo y De aspiratione, donde se han incluido, también sin título, otros fragmentos relativos a las consonantes (ff. 11v-12v), tema que no se ajusta al de los fragmentos entre los que aparece insertado, que finalizan también en una serie de versos introducidos de la siguiente manera:

De superiore ordine consonantium in eadem sillaba hos uersus possumus annotare.

Si añadimos estos últimos epígrafes a los anotados anteriormente nos quedaría la división de la siguiente manera: ‒ De significatione uocalium et ipsarum ad inuicem transmutatione (f. 5v).

‒ Hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis (f. 6r).

‒ De modo proferendi per ordinalia uocabula (f. 7r).

168

La ortografía latina en la Baja Edad Media

‒ De accentu partium orationis per ordinem; De accentu; Exceptiones de accentu (ff. 7v-8r).

‒ Excipit tractati ortographye (ff. 8v-9r).

‒ De mutationibus et de ordine literarum in diuersis sillabis (ff. 9v-11v). ‒ De dyptongo (f. 11v).

‒ De superiore ordine consonantium in eadem sillaba (ff. 11v-12v).

‒ De aspiratione (ff. 12v-13r).

‒ De modo scribendi quasdam dictiones (ff. 13r-14r).

observamos que el tema específico del primer fragmento que trata de las consonantes (ff. 9v-11v) es: De mutationibus et de ordine literarum in diuersis sillabis, y el del último (ff. 11v-12v), De superiore ordine consonantium in eadem sillaba. por tanto, si unimos los dos fragmentos descubrimos una explicación bastante completa de las reglas que engloban el estudio de las consonates según el orden que ocupan en la sílaba. además, presentan una similar estructura formal ya que ambos párrafos finalizan con unos versos mnemotécnicos que recogen lo más importante de las reglas que acaban de señalar y que tienen como objetivo el de memorizarlos con mayor facilidad. asimismo existe similitud en la manera de introducir estos versos: ‒ de mutationibus et de ordine literarum in diuersis sillabis, secundum dictas regulas, per huiusmodi uersus possumus dicere (f. 11v).

‒ de superiore ordine consonantium in eadem sillaba hos uersus possumus annotare (f. 12v).

‒ de numero dictionum et literarum que aspirantur hos uersus possumus annotare (f. 13r).

Que coinciden también con el comienzo del «De orthographia, Anónimo I»: Iuxta hos uersus possumus exempla per ordinem ponere (f. 5r).

en el «De orthographia, Anónimo I» este tipo de versos de tipo pedagógico solo se encuentran recogidos en los apartados que no tienen título determinado, salvo en el denominado De aspiratione que presenta una idéntica estructura a la de los fragmentos que tratan

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

169

del orden de las consonantes en la sílaba, es decir, la explicación de las reglas escrita en prosa y al final de la misma una serie de versos a modo de recopilación.79 en el apartado De modo scribendi quasdam dictiones incluye dos versos independientes entre sí, también de tipo mnemotécnico, ubicados en distintos párrafos. uno de ellos coincide con el único verso que contiene el tratado «Egutionis de orthographia», ubicado en en el mismo códice (C). por otro lado, pensamos que el comienzo Iuxta hos uersus possumus…, pudiera hacer referencia al listado de versos que contiene el apartado Excipit tractati ortographye, ya que el fragmento escrito a continuación coincide en el contenido de los mismos.

todas estas observaciones nos han llevado a considerar la posibilidad de reorganizar el manuscrito en dos partes cuyo orden correcto podría ser: una parte i formada por los siguientes apartados: ‒ Excipit tractati ortographye (ff. 8v-9r).

‒ Iuxta…apocopatio sit quia interiectiones sunt uoce abscondita proferende (ff. 5r-5v).

‒ De mutationibus et de ordine literarum in diuersis sillabis (ff. 9v-11v).

‒ De superiore ordine consonantium in eadem sillaba (ff. 11v-12v).

‒ De aspiratione (ff. 12v-13r).

‒ De modo scribendi quasdam dictiones (ff. 13r-14r).80

una parte ii constituida por los siguientes apartados: ‒ De significatione uocalium transmutatione (f. 5v).

et

ipsarum

ad

inuicem

Cf. cuadRa, 2009, pp. 123 ss. este apartado, del que hemos hablado supra, lo hemos incluido aquí porque coincide en el uso de versos mnemotécnicos, pero pudiera también incluirse en la parte ii si nos fijamos en la fuente que cita: Johannes de garlandia que difiere de las utilizadas en los fragmentos anteriores cronológicamente hablando, y se aproxima más al primer grupo que hemos apuntado. Cf. infra. 79 80

170

La ortografía latina en la Baja Edad Media

‒ Hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis (f. 6r). ‒ De modo proferendi per ordinalia uocabula (f. 7r).

‒ De accentu partium orationis per ordinem; De accentu; Exceptiones de accentu (ff. 7v-8r).

‒ De dyptongo (f. 11v).

los fragmentos de la parte i presentan una estructura uniforme: prosa y verso. la parte ii utiliza la prosa, con la única excepción del verso: Communem decorem sed marem deco decorem que curiosamente, es de los pocos versos que no están incluidos en la obra de parisius de altedo con la que esta obra del ms. C tiene muchas coincidencias.

es también significativo que las fuentes utilizadas a lo largo de la obra, en unos apartados apenas se recogen salvo algunas de priscianus, mientras que en otros se acumulan referencias de autores de diversa época y temática. las únicas fuentes que se citan en la parte i son:

priscianus, isidorus y en el último fragmento titulado De modo scribendi quasdam dictiones: Johannes de garlandia. todas ellas referencias de textos de tipo gramatical de época medieval. en la parte ii, sin embargo, es donde encontramos profusión de citas:

‒ de tipo gramatical: Hugutio, papias, priscianus, boethius, garlandia, Remigio, isidorus, beda, donatus (del siglo iV al xiii).

‒ otro tipo de obras: iuuenalis, ovidius, aesopus, macer, Vergilius, teodolus, Horatius, gualterius de castiglione, prudentius.

en esta parte ii, en los primeros párrafos hasta De accentu partium orationis per ordinem las únicas referencias que aparecen son de gramáticos, y a partir de ahí mezclan citas de gramáticos y de autores clásicos o de obras contenidas en la biblia Sacra que les sirven como ejemplo aclaratorio de la norma o regla que está explicando en cada momento el autor.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

171

la reorganización del «De orthographia, Anónimo I» quedaría, según nuestra hipótesis, de la siguiente manera: paRte i

Excipit tractati ortographye

5

10

15

20

25

30

35

40

m preponitur n in eadem ceu probat amnis S preponitur m ceu profert smirna smaragdus in mutis b g comitante d uelut abdit ac etiam c p comitante t uelut aptus Semique uocalis nulli preponitur unquam mute m loco quis portans post g comitantur et preponuntur mute liquidis tamen omnes m sed subtracta cum dic git preposite sunt b mutatur in has per tamen frangere uoces impedit addicio subtractio polisenumque m si consequitur non mutat sed sibi demit at intercipitur cum uocalis subit m post Sicut in ambesus ambages ambigit ambit ab cum uocali reliquis uult a sociari C q t motis procul ab cunctis sociatur a componatur me ue ui cum sociatur abs apponatur quando q concomitatur C quoque transit in has dixi quibus adde sagitta parsi quingenta natus dixi quoque quieui ast intercipitur ut sicubi nuncubi monstrant Sillaba nulla cadit in c nisi cumque sequatur d quoque intercipitur redigo redarguo prodest cor fragrans lenit pira saltans ad sibi mutant tollitur inde tamen sequitur si consona post s liquida si fuerit transit non annichilatur Haud aspiratum per d uult esse notatum non aspiretur per t si quando notetur dant priuant ex e re per in de noscito sex hec f si consequitur tunc in f sillaba finit g mutantur in s et in x simul accipe ct Si g non sequitur non in g sillaba finit.

Hoc aspiramus sed de reliquis dubitamus Haurit hamus habet herus hyrcus hyems hyat hasta Hic hebet heret heri sic hebenus humet et hymen Hora notans tempus hora haula hortor et horret Hystrio sic hylaro sic hebreus herba uel hyrna Hinnit hyas hinnus hyspanus et hernia sunto

ff. 8v-9r

172

45

50

55

60

65

70

75

80

85

La ortografía latina en la Baja Edad Media

iuxta hos uersus possumus exempla per ordinem ponere. in eadem sillaba m preponitur n, ut ‘amnis omnis’, s preponitur c, ut ‘scutum’, q, ut ‘squalor’, p, ut ‘spes’, b, ut ‘asbustes’, t, ut ‘sto’, b preponitur l, ut ‘blandus’, d, ut ‘bdelium’, r, ut ‘brevis’, c preponitur m, ut ‘piracmon’, l, ut ‘clarus’, t, ut ‘actus’, r, ut ‘cremo’, d preponitur m, ut ‘admetus’, r, ut ‘draco’, g preponitur m, ut ‘agmen’, l, ut ‘gloria’, d, ut ‘ogdo id est octo’, n, ‘gnarus’, r, ‘gratus’, p preponitur s, ut ‘ipse’, n, ut ‘pneorholongus’, l, ut ‘plus’, t, ut ‘aptus’, r, ut ‘pretor’, t preponitur l, ut ‘atleta’, m, ut ‘rithmus’, r, ut ‘traho’, f preponitur l, ut ‘flos’, r, ut ‘frango’, s terminat sillabam precedentem u, ut ‘plus’, m, ut ‘hyems’, n, ut ‘mons’, p, ut ‘adeps’, b, ut ‘celebs’, r, ut ‘ars’, x terminat sillabam precedentem l, ut ‘falx’, n, ut ‘lanx’, r, ut ‘arx cis’. Studi potestas est quod littera aspiratur uel absque aspiratione profanitur, ut ‘hamo amo’, et sciendum est quod omnes uocales, secundum i s i d o r u m, quinque aspirantur, ut ‘habeo, hereo, hic, homo, humus’. i tamen et u, cum fuerint consonantes, nullatenus aspirantur quia, ut ait p r i s c i a n u s , nunquam consonans aspiratione preposita aspiratur similiter nec postposita preter iiiior, scilicet c p r t, ut ‘chremes, phylippus, pirrhus, tharsus et rhetor’. Vocalibus autem ideo preponitur, ut minus sonent. consonantibus uero postpositur, ut magis sonent, quia omnis uox cum supponitur magis sonant. ideo istis iiiior magis quam aliis h postponitur, quia magis sonant et magis ad aspirationem accedunt, unde h, que aspirationem representat, potius hee quam relique coniunguntur, si obicitur de ‘uah et ah’ ubi aspiratio uocali postponitur. Respondit p r i s c i a n u s hoc esse apocopa, cum eorum integra sit ‘uaha et aha’, in quibus ideo apocopatio sit, quia interiectiones sunt uoce abscondita proferende.

Si antecedens sillaba desinat in consonantem, necesse est quod consequens incipiat a consonante, ut ‘ille, arduus, artus’, nisi in compositis, ut ‘adeo, pareo’, unde precedens sillaba debet desinere in uocalem si sequens incipiat a uocali, ut ‘munio’, nisi in compositis, ut ‘adeo, subeo’. in simplici dictione nulla sillaba desinit in b, nisi sequens incipiat ab b, ut ‘sabbata, obba’, sed in compositis aliter est, ut patet per regulam sequentem. iste prepositiones ab, ob et sub, si componantur cum dictione incipiente ab aliqua istarum literarum: c, f, g, m, p, r, debet mutari b in sequentem literam in c, ut ‘occido, accido’, in f, ut ‘offero, suffero’, in g, ut ‘suggero’, in m, ut ‘summitto’, in p, ut ‘suppono’, in r, ut ‘surripio’. Quandoque tamen causa differentie non mutatur r, ut ‘rogo, abrogo, abrado’, quandoque non mutatur causa euphonye, ut ‘abruo, subruo, abrenuncio’, quandoque mutatur diferentie causa, ut ‘aufero, aufugio’, quandoque abicitur, ut ‘omitto’. aliis autem quibuscumque literis sequentibus non mutatur b nec abicitur, ut ‘subbigo, abdo, abhinc, abluo, abnego, abnitur’. Quandoque ponitur abs pro ab, ut ‘abscondo, abscedo’. item hec prepositio ob quoque assumit s, si componatur cum dictione incipiente a c, ut ‘obscurus, ex ob et cura, obscenus, ex ob et cenum’. tam in simplici quam in composita dictione nulla precedens sillaba desinit in c, nisi sequens incipiat a c uel q, ut ‘bacca, bucca’, et quicquid inuenitur tamen contrarium, ut ‘necdum, necne, necnon, et ideo dicimus quod hec regula est tamen in declinabilibus, et hoc patet quod in omnibus hiis ‘doctus, lectus, actus et consimilibus’, c est de

f. 5r-5v

ff. 9v-11r

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

90

95

100

105

110

115

120

125

130

173

sequenti sillaba. in simplici dictione nulla precedens sillaba desinit in d, nisi sequens incipiat a d, ut ‘addir quidam lapis est quem Saturnus secundum fabulas deglutinit’. et hoc idem sit in quibusdam compositis, ut ‘reddo, addo’, iure regulam sequentem. Ad prepositio, si componatur cum dictione incipiente ab aliqua istarum literarum: c, f, g, l, n, p, r, s, t, debet mutari d in sequentem literam in c, ut ‘accido uel accipio’, in f, ut ‘affero, afficio’, in g, ut ‘aggero’, in l, ut ‘allido’, in n, ut ‘annuo’, in p, ut ‘appono’, in r, ut ‘arripio’, in s, ut ‘assideo’, in t, ut ‘attero, attineo’. de hoc uerbo ‘adsum’ dicitur quod non mutatur d ad differentiam huius nominis ‘assum’. item, si ad componatur cum dictione incipiente a duabus consonantibus d, abicitur de compositione, ‘aspicio, ascendo’, quia consonans non potest geminari alia consonante precedente uel sequente, nisi una illarum esset liquida post mutam inmediate et in eadem sillaba, et tunc non debet abici sed mutari, ut ‘applico et affligo’. aliis autem quibuscumque literis consonantibus sequentibus non mutatur d in compositione, ut ‘adhereo, admitto, adquiro, aduoco’. in simplici dictione nulla sillaba terminatur in f, sed in composita quandoque terminat sillabam positam loco b, ut ‘sufficio’, uel d, ut ‘affero’, uel s, ut ‘differo’, uel x, ut ‘efficio’. de hoc nomine ‘offa’ dicimus quod non est simplex, sed componitur ex ob et fames uel ex ob et faux faucis. in simplici dictione nulla sillaba terminatur in g apud latinos, sed in compositis sillaba terminatur loco alterius litere posita, ut ‘aggero, suggero, aggannio’. nulla sillaba terminatur in h, nisi in quibusdam interiectionibus apocopatis, ut ‘uah, ah, oh’, que pro uaha, aha, oha, proferuntur. Hec litera l potest terminare sillabam quacumque consonante sequente, ut ‘albus, altus’ et alia. excipirentur h, k et r. Hec litera m nunquam terminat sillabam in medio dictionis, nisi sequitur b uel p uel m, ut ‘imbuo, impleo, summus’. et ex hoc nota quod ante b, p, m, numquam debet scribi n, sed m loco eius. item ex hoc patet quod in his dictionibus ‘amnis, omnis, damno’ m est de sequenti sillaba. His autem literis sequentibus: c, d, f, q, t, debet mutari m in n: c, ut ‘ancilla’ quod componitur ex am et cilleo, quod moueo; d, ut ‘tantundem’; f, ut ‘anfractus’; q, ut ‘nunquam’; t, ut ‘identidem’. Quotienscumque hec prepositio am componitur cum dictione incipiente a uocali, interponitur b causa euphonie, ut ‘ambigo, ambio et ambesus’. Quotienscumque iste prepositiones in et con componuntur cum dictione incipiente ab n uel p uel b, n mutatur in m, ut ‘imbuo, impius, immito, commito, compareo’. item si in et con componatur cum dictione incipiente ab l uel r, n debet mutari in l uel r, ut ‘illudo, colludo, irrumpo, corrumpo’. omnibus autem literis sequentibus n potest sillaba terminare nec mutatur, ut ‘mancus, conduco, concino, confugio’. P nullam sillabam terminat, nisi sequens incipiat a p, ut ‘lippus et apparo’, unde et in his dictionibus, ‘ipse, aptus et similibus’ p est de sequenti sillaba. iste litere q et k nullam sillabam terminant. r potest terminare sillabam quacumque consonante sequente tam in simplici quam in composita dictione, ut ‘morbus, parco, ordo, pergo et cetera’, sed in compositis quoque mutatur in l, ut ‘intelligo, ex inter et lego et pelliceo, ex per et licio’. nec tamen dicimus quod debeat semper mutari, si inter uel per componatur cum dictione incipiente ab l, dicimus enim ‘perlego’ et ‘interluo’. in simplici dictione nulla sillaba terminatur in s, nisi sequens incipiat ab s, ut ‘cassis, cassus’, si eam sequatur c uel m uel p uel t, est eiusdem sillabe

174

135

140

145

150

155

165

170

175

180

La ortografía latina en la Baja Edad Media

cum illis in simplici dictione, ut ‘pasco, cosmus, despero, testis’. in compositis autem ab his sequentibus, ut ‘dispono, discurro, transmitto’. His consonantibus sequentibus c, f, p, s, t, et i consonante, debet componi dis et non di: c, ut ‘discurro’; p, ut ‘dispono’; s, ut ‘dissero’; t, ut ‘distraho’; i consonante, ut ‘disiungo’; f, ut ‘differo’, aliis uero sequentibus componitur di et non dis, ut ‘dimitto, diruo, diduco, digero, diluo’. Quotienscumque hec prepositio trans componitur cum dictione incipiente a d uel n uel i consonante, abreuiatur n et s de compositione, ut ‘trado, traduco, traho, traicio’, aliis uero quibuscumque literis sequentibus manet integra, ut ‘transcurro, transfero, transmeo’. Hec littera t nullam terminat sillabam tam in simplicibus quam in compositis, nisi sequens incipiat a t, ut ‘mitto, cotta, attineo’. Hec littera x terminat sillabam in medio dictionis, ut ‘dextra’, sed in compositis non, nisi ab hac prepositione ex, ut ‘exeo, expello, exquiro’. exsul debet scribi per s et non per x quia dicit y s i d o r u s , ‘exsul qui extra solum’. His literis sequentibus [b], d, g, l, m, n, r et i et u consonantibus, debet componi e et non ex: b, ut ‘ebibo’; d, ut ‘educo’; g, ut ‘egero’; l, ut ‘eludo’; m, ut ‘emitto’; n, ut ‘enitor’; r, ut ‘eruo’; i consonantem, ut ‘eicio’; u consonantem, ut ‘euideo’. aliis autem tam uocalibus quam consonantibus debet componi ex et non e, ut ‘exeo, exhylaro, excurro, expello, exquiro et cetera’. inuenitur tamen compositum cum uno incipiente ab l, ut ‘exlex’. item si hec prepositio ex componatur cum dictione incipiente ab f, x, mutatur in f, ut ‘effero’. Si nomen componatur cum dictione incipiente ab s, debet abici s, ut ‘exequor et exanguis’. Si hec prepositio circum componatur cum dictione incipiente a nasali m, debet scribi et non proferri, ut ‘circumeo, circumagor’. de mutationibus et de ordine literarum in diuersis sillabis, secundum dictas regulas, per huiusmodi uersus possumus dicere: b mutatur in has per tamen frangere uoces. Sillaba nulla cadit in c, nisi cumque sequatur. d mutatur in s sequitur, si consona cessat. f uel g nullam, nisi sit composita, sunt. cor fragrans lenit pira saltans ad sibi mutant. est g finalis uel f, si presit eadem. r non precedat sequatur, si consona rhe rho. m uel g uel p nunquam uel n fore pre se. m mutatur in n, d, quando ta fe ce sequente. n non mutatur, nisi lambere preme sequatur. P, nisi p sequitur, precedens sillaba tollit. ante q siue k curam intelligo precedens pe tet s man cus in simplice sillabicatur Si componatur locat has in parte sequente. t fine t resonet fuerit si dictio simplex. X cadit in uincta, si pauca loquente sequatur. ex precedente fugit s de parte sequente. X tunc mutatur f littera si comitatur.

in consonantibus similiter sunt preposite et quedam postposite aliis consonantibus in eadem, nam semiuocalis preponitur semiuocali in eadem

f. 11r-11v

ff. 11v-12v

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

185

190

195

200

205

210

215

220

225

175

sillaba, ut m preponitur n, ut ‘omnis, damnum, amnis’, item s preponitur m sequente, ut ‘smirna, smaragdus’. item omnes liquide, scilicet l, m, n, r, solent preponi in fine sillabe s sequente finali, ut ‘puls, hyems, mons, ars’; similiter solent predicte liquide preponi sequente x, preter m, eodem modo ante x, ut ‘falx’, et dicitur falx a falco cas, quod stat per stare, et est instrumentum rusticum cum quo falcatur siue secatur fenum. in multis preponuntur g et b sequente d in eadem sillaba, ut ‘abdomen, grecum id est pingue de porco et omnium carnium, amigdalus’. item c et p preponuntur sequente t, ut ‘lectus, aptus’. nulla semiuocalis preponitur mutis in eadem sillaba, nisi s sequente b, ut ‘asbustes’ uel c, ut ‘scutum’ uel q, ut ‘squalor’ uel p, ut ‘spes’ uel t, ut ‘status’. mute preponuntur semiuocalibus liquidis in eadem sillaba, ut c, d, g, t, ponuntur ante m, ut ‘pyracmon, admetus, agmen, itmos’, sed aliis liquidis, id est l, r, n, fere omnes mute preponuntur in eadem sillaba, ut ‘blandus, clarus’, et ita de aliis fere dictum est preter b et f, que non ponuntur ante n. ex hiis patet quod due consonantes possunt esse in eadem sillaba, sed tres non, nisi prima sit c uel p, secunda post s sit t uel p, tertia sit l uel r, ut ‘splendidus, spretus, stratus, uictrix, sceptrum’. item in fine dictionis ponitur prima liquida, secunda muta, tertia s, ut ‘urbs, scobs’. de superiore ordine consonantium in eadem sillaba hos uersus possumus annotare: litera metrorum sociat sibi prima sequentem Si fuerit simplex, facit hec quoque nomen, ut omnis b ma cra quippe bo trus sed b sibi lu de re sumit C mu no la te n sed de ma re lu na cornit g ma la do na re sed p sine li to re querit t lu men nar rat f l ra sillabicabit litera finalis erit hec quam crimine monstro altera si fuerit precedens consona talis in un na pre be re post has s nomina finit lunarem se x litera terminationis ante tamen ter ras n litera sillabicatur principium tenet has fuerit, si litera triplex Sin ci put est prima capitis pars tertia lo rum te finem rotaret cu pi sti secundum ru pi stes. De aspiratione

aspiratio preponitur omnibus uocalibus, ut ‘habeo, hereo, hinnio’, ‘hinnis’ proprium est equorum, inde ‘hinnitus’, sed ‘ineo inis iniui initum’ stat per commenzare, ‘hinnus, homo, humus’. postponitur autem iiiior consonantibus, scilicet c, p, t, r, ut ‘michi, philippus, thorus, rhenus’. est autem attendendum quod uocales aspirantur tam in dictionibus latinis, grecis et barbaris. consonantes uero nunquam aspirantur in dictionibus latinis, sed tamen in graecis et barbaris uel ab eis detortis uel deriuatis, preter ch, quod uidetur esse in quibusdam dictionibus latinis, ut ‘michi’, sed ‘michi’ a greco pronomine detortum est. aspiratio fuit inuenta tribus de causis: causa differentie, ut ‘thorus’ pro ‘lecto’ aspiratur ad differentiam ‘tori’ pro ‘pulpa’ quod non

ff. 12v-13r

176

130

135

140

145

150

155

160

165

170

175

La ortografía latina en la Baja Edad Media

aspiratur; similiter, ‘chorus’ aspiratur quando est prima breuis, sed ‘corus’ pro ‘uento’ producitur et non aspiratur; causa imitationis, ut in illis partibus que a grecis uel barbaris trahunt originem suam, ut ‘hic hec hoc’ et ‘hora’ pro tempore, hec enim a grecis extorta sunt, et ideo seruant aspirationes, sed ‘ora’ pro ‘margine’ uel pro ‘uico’ non aspiratur; causa exprimendi naturam rei, ut ‘habeo bes’ et ‘hyo hyas’, ‘habere’ enim et ‘hyare’ ad cupiditatem pertinent, quod ualde aspirationis est, et ideo proponitur his uerbis aspiratio. Quidam tamen dicunt quod sit causa differentie. de numero dictionum et literarum que aspirantur hos uersus possumus annotare: Haurio et hamus habet herus hyrcus hyems hyat hasta Hic hebet heret heri sic heremus humet et hymen Hora notans tempus humus hortor et horret et hyster Hystrio sic hylaro sic hicter et herba uel hyrna Heus heu cum nichilo nichil et michi pone prehendo Hostis et hospes honor et ab his ueniencia iure barbara seu greca numero non claudo sub isto. De modo scribendi quasdam dictiones

Vsus dictio scribit hec nomina grecis literis, scilicet xpc [christe] et yhc [ihese], nam figura x, que exprimit signum sancte crucis, representat chi, quod idem est apud nos quod ch, sed p representat ro, quod est r; hec figura s representat sima, quod est s, et ita superposito titulo dicitur xpc, qui interpretatur saluator. in hoc nomine yhc primum elementum est iota, quod est i, secundum est eta, quod est e, quod representatur per hanc figuram h, tercius est sima, quod est c, quod representatur per hanc figuram s, et ita superposito titulo dicitur yhc. in quibusdam dictionibus scribitur i et non proferitur, ut in ‘dii’ et ‘diis’, quia regula formationis regerit ibi esse duo ii, ut ‘dei’, et inde neuter ‘dii’, sed usus poetarum ponit monosillabum unde quidam dixit: ‘Scribe dii lege di si uis barbarus haberi’

item nominatiuus pluralis huius pronominis ‘is ea id’ scribitur per geminationem ii, ad diferentiam huius uerbi i, et in femenino per geminationem ae, ad diferentiam huius prepositionis e. item datiuus et ablatiuus pluralis eiusdem pronominis scribitur per geminationem ii causa formationis, ut ‘eis’ uel ‘iis’, et ab ‘eis’ uel ‘iis’, et ‘ii’ non profertur nisi unum i et e, et est ibi sineresis. in compositione quoque amittit geminationem, ut ‘idem’ et ‘isdem’, sed in femenino non amittit, ut ‘eadem’, ad diferentiam huius accusatiui ‘edem’. Sed hoc pronomen ‘hic hec hoc’ in plurali scribitur per unum i cum aspiratione, ut ‘hi he his’ et ab ‘his’, quia trahit formationem a greco nominatiuo plurali ‘hoy’ mutata in i. item hoc pronomen ‘sui’ formatur a genitiuo greco mutata aspiratione in s et o et u. Quotiens i pura ponitur post t, debet habere sonum c, ut ‘actio’, nisi precedat s, ut ‘Salustius’, uel x, ut ‘commixtio’, uel nisi sit ibi aspiratio, ut ‘corinthios’, uel nisi in iunctura compositionis, ut ‘uigintiunus’, uel nisi sit ibi causa diferentie, ut ‘litium’ et ‘uitium’. Vnde uersus:

ff. 13r-14r

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 180

185

190

195

200

205

177

X t tolle sonum c i si pura sequatur.

Vtrum autem debeamus scribere t uel c sequente i pura scire non possumus, nisi per formationem uel deriuationem uocis, ut ‘amatio’ scribitur per t quia formatur ab amatu u in i et addita o. ‘Sentio’ scribitur per t quod patet per secundam personam ‘sentis’, que formatur ab illa, sed ‘iacio’ scribitur per c quod patet per secundam ‘iacis’, similiter ‘facio facis facit’. communis usus habet quod ‘mixtus’ et ‘mixtio’ scribatur per x. nos uero dicimus quod debet potius scribi per s, ut dicatur ‘mistus’, quia ‘mistus’ uenit ab hoc preterito ‘mistui’ in quo s ponitur ante t, et ita in hoc participio ‘mistus’ ponetur x per s, et hoc est contra naturam huius litere x, et hoc idem sentit p r i s c i a n u s in ‘tractatu participiorum’ dicens unum solum participium inueniri quod habet x ante t, ut ‘mixtus’. dubitatur de hoc uerbo ‘extimo’ utrum de iure scribi debeat per s uel per x, et uidetur per x, quia componitur ab ‘ex’ et ‘autumo ma’, sed contra x non mutatur ante t in compositione, ergo uerbum ‘extimo’ componatur cum ‘ex’ debet ibi remanere x, ut dicatur ‘existimo’, quod esse non potest, quia hec prepositio ex naturaliter longa est, unde uocalis enim non posset mutari in i, et propter hoc dicimus quod ‘extimo’ scriptum per x non est uerbum, sed nomen superlatiuum ‘extimus ma mum’, sed quando est uerbum debet scribi per s et non componitur ab ‘ex’ et ‘autumo’, sed est figure simplicis, et dicimus ‘estimo mas’, quod componitur cum ‘ex’ et dicimus ‘existimo mas mat’. idem dicebat f r a t e r i o h a n e s d e g a r l a n d i a . Quidam dicunt quod ‘sexcenti’ scribitur per x, nos uero dicimus quod abiciatur x et debet dici ‘sescenti’ sicut dicimus ‘sedecim’, quia in compositis nulla sillaba terminatur in x in media dictione, nisi in compositis ab hac prepositione ex. item ‘sesqualter’ debet scribi per s, quia componitur a ‘sesqui’ quod est totum et ‘alter’.

paRte ii

De significatione uocalium et ipsarum ad inuicem transmutatione

5

10

15

A ergo representat antiquum ccccc ut dicit V g o , ideo autem, secundum p a p i a m ‘breuiario super priscianum’, prior est quia nascentibus uocem promit. A producta uertitur in e productam, ut ‘alitus, anelitus’, sed correpta uertitur in e producta uel correpta, ut ‘facio feci, cado cecidi, armatus inermis, parco peperci’, et quoque in a productam, ut ‘faueo faui’. Quoque in i correpta, ut ‘facio inficio, amicus inimicus’. Quoque in o, ut ‘marmaron marmor’. Quoque in u, ‘ara arula, salsus insulsus’. e antiquum significat cc uel etiam l. e correpta modo uertitur in a correptam, ut ‘sero satus’, modo in e productam, ut ‘lego legi’, modo in i, ut ‘moneo monitus, lego diligo’, modo in o, ut ‘tego toga’, modo in u, ut ‘tego tugurium’. et nota quod in p r i s c i a n o preteritorum multa transit uocalium nisi a, e, unde de mutatione literarum in preterito perfecto in principio tractatus preteriti inuenies exaratum. i presentat unitatem et, ut dicit b o e t i u s , omnis numerus unitate debet numerari sed quia hoc fastidium generaret, institutum est ut usque

f. 5v

178

20

25

30

35

La ortografía latina en la Baja Edad Media

ad quinarium per unitates scribatur et ex tunc per unitates et figuras alias rescribatur. i mutatur quoque in a, ut ‘genus, generis, generatus’, quoque in e, ut ‘fortis forte, prudens prudentis’, quoque in i correpta, ut ‘uiri uiripotens’. et nomina quoque in omni tali mutatione in qua i est de prima parte semper correpta, ut ‘arma armiger, homo homicida, cornu corniger’, preter ‘tibicen a tibia et fastigium et uestigium’, que producunt i. dicit etiam p r i s t i a n u s , in principio primi, quod i post u consonantem breuis est d, m, r, t, vel x sequente, ut ‘uideo, uim, uirtus’, quia ‘uinco’ breuis est, ‘uicium, uix’, quoque etiam uertitur in o, ut ‘pater patris patronus’, quoque in u, unde antiqui, ‘carnufex pro carnifex’ dicebant. o antiqui xi representant. transit in a, ut ‘creo creaui’, in e, ut ‘tutor tutela, bonus bene’, in i, ‘homo homicida’. V in u, ut ‘cursus currus’. etiam latini tamen quinque significat, unde addita unitate significat sex, sic Vi, et ita usque ad x: Vii, Viii, Viiii. transit nunc in a, ut ‘ueredus ueredarius’, nunc in e, ut ‘iuro deiero’, nunc in i, ut ‘cornu corniger’, nunc in o, ut ‘nemus nemoris’, nunc in u, ut ‘nauta nauita’, sicut et u consonans in uocalem, ut ‘soluo solutus’. amittit etiam uim litere, ut superius est notatum. Hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis

40

45

50

55

60

lectorem ego admoneo quantum possum ut sine preuisione legere non presumat etiam si se reputet literatum, si eius talis errauerit eius confusio gratiatur, propter quod dixit i o h a n e s d e g a r l a n d i a , ’ lector culpatur nisi lectio preuideatur’. lector etiam, si docet sit aliter legere, non presumat nisi modus legendi a doctore seorsum addiscatur, propter quod dicitur, ut uites uitia, sis doctus in ortographya. et ponitur pars pro toto, ut per ortographyam tota grammatica propendatur, que est ars recte loquendi, quo ad diasintasticam recte scribendi, quo ad ortographyam rectaque scripta pronunciandi, quo ad prosodiam. ceterorum in legendo debet breuiari coma, colum et peryodus, nam ut ait i s i d o r u s , ‘positura est de figura ad distinguendos sensus per cola et comata et peryodos’. est autem secundum R e m i g i u m et i s i d o r u m et b e d a m , coma matis subdistinctio quando, id est, oratio nudum est profecta, ut ‘beatus uir qui non abiit in consilio impiorum’, et notatur sic... colum uel colon est distinctio quando, id est, oratio quasi profecta habetur, ut ‘in uia peccatorum non stetit’, et notatur sic... peryodus est finis uersus quando tota oratio est profecta, ut et ‘in cathedra pestilentie non sedit’, et notatur sic... item dicit p a p i a s in ‘deriuationibus’, ubi agit de comate. V g u t i o tamen, ubi agit de colon, exponit hec nomina multipliciter, et dicit quod apud oratores in legendo propositura dicitur media distinctio punctus coma, id est particula sensus secunda, dicitur subdistinctio metrum, colon tertia dicitur distinctio uersus et etiam peryodus idem innuit dicitur. d o n a t u s ponit distinctionem ubi finitur plena sententia, et punctatur in summo post distinctionem ubi pars superest de sententia, et punctatur in uno mediam distinctionem ubi fere tamen est de sententia quantum dictum est, et punctatur in medio peryodus ubi tota sententia finitur. b e d a dicit, ‘hec nomina apud

f. 6r

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 65

70

75

80

85

90

95

100

105

179

oratores indifferenter ponuntur, qui integram sententiam periodum appellant; partes uero etiam cola et comata. interpretatur autem colon membrum coma incisio, peryodus clausula siue articulus’. preter hoc tamen lectori permittitur ut punctum planum faciat ad spirandum, dum modo caueat non inter adiectiuum et substantiuum pauset uel faciat quod enorme. De modo proferendi per ordinalia uocabula

f. 7r

De accentu partium orationis per ordinem

ff. 7v-8r

modus autem proferendi titulos uel epistulas uel capitula per ordinalia uocabula in numeris antecedetur quod secundum V g u t i o n e m in ‘deriuationibus’, ubi agit de dya, talis est. ordinalia sunt que principaliter ordinem et secundarie numeros designant, ut ‘primus, -ma, -mum, secundus, tertius, quartus, quintus, sextus, septimus, octauus, nonus, decimus, undecimus, duodecimus, tredecimus uel tertiusdecimus, quatuordecimus uel quartusdecimus, quindecimus uel quintusdecimus, sedecimus uel sextusdecimus, decimuseptimus’. nota quod ab isto loco et ultra procedit maior numerus, tum quia semper procedere debet, tum quia ab isto loco et deinceps ex profectis compositio inuenitur, sed procedentibus fit terminatio in profecto, et quod procedit uel est totaliter corruptum, ut ‘undecimus’, uel inuariatum, ut ‘duocecimus, quatuordecimus’, uel si inuenitur perfectum, ut ‘tertiusdecimus, quintusdecimus, sextusdecimus’, potest tamen et corruptum esse, ut ‘tredecimus, quindecimus, sedecimus uel sexdecimus’, et ideo maior numerus causat terminationem, id est, decimus cum simpliciter fit perfectus, imperfectum et enim ad perfectum congrue, ut ad tercium terminus ordinatur. ‘decimusoctauus, decimusnonus, uicesimusprimus’, et cetera usque ad ‘trigesimus, trigesimusprimus’, et cetera, ‘quadragesimus, quinquagesimus, sexagesimus, septuagesimus, nonagesimus, centesimus, ducentesimus, triacentesimus, quadrigentesimus, quingentesimus, sexcentesimus, septingentesimus, octingentesimus, nungentesimus et millesimus’, et cuilibet additur primus, secundus, tercius et cetera. item ‘millesimus, centesimus, quadragesimusprimus’ est una dictio composita, quia usque ad decem sunt simplicia, et inde usque primus sunt composita, preter ‘centesimus et millesimus’, que sunt simplicia. Sunt autem composita, ubi sunt duo ordinalia integralia, ut ‘decimusoctauus’, decomposita, ut ‘undecimus’, quod ab undecim deriuatur. omnia declinantur adiectiue, ut ‘decimus ma mum’.

His iam uisis, est de accentu orationis partium procedendum, que sunt octo, habito respectu non ad singula generum, sed ad genera singulorum. primo autem agemus de declinabilibus, secundo de indeclinabilibus, quia, ut dicit p r i s c i a n u s in ix, ‘dictionum alie sunt uniformes, id est indeclinabiles, ut prepositio, aduerbium, coniuctio, interiectio, alie declinabiles, ut nomina, uerba, pronomina, participia’. causam autem ordinationis esse de prepositione determinat p r i s c i a n u s , quia declinabilia absque indeclinabilium adiectione

180

110

La ortografía latina en la Baja Edad Media

perfectam constructionis sententiam complent, quod sine declinabilibus facere declinabilia nulla possunt. inter declinabilia etiam nomen obtinet principatum, cum tamquam sillaba primum omnium habeatur. pronomen cum loco proprii sumitur nominis, quod antea preexistit participium, non a nomine iam existente et a uerbo etiam partem capit. Verbum autem cum fit forma nomini postponitur, quia nomen est formarum accidentium fundamentum. De accentu

120

125

130

135

140

145

omnia ergo in or producunt penultima obliquorum. auris lictores ad eos missunt mane magistri. i u u e n a l i s libro tertio, ‘delectant hebetes lasso lictore secures’; o u i d i u s , ‘est etiam in fusco grata colore uenus’; e s o p u s , ‘tutorem retinere suum tutissima res est’; o u i d i u s , ‘epistularum’ libro secundo, ‘hinc amor hinc timor est ipsum timor auget amorem’, et ‘epistula’ xii, ‘amor est miscendus amori’, facetur g non seruans morem numquam seruabit honorem; o u i d i u s ‘epistula’, ‘uir precor uxori frater succurrere sorori’. m a c e r , ‘pellit frigorem reuocabit et ipsam calorem’, et quidam frigor frigoris et frigus frigoris addit. Exceptiones de accentu

excipiuntur neutra et sunt tantunmodo iiiior, scilicet equor, marmor, cor, ador, i u u e n a l i s ‘tandem intrat positas inclusa per equora moles’; V i r g i l i o , ‘eneis’ Vii, ‘quam multi libico uoluuntur marmore fluctus’. item greca propria secundum p r i s c i a n u m in Vi, ut ‘actor toris, Hector toris’. t e o d o l u s , ‘ecloga’, ‘uirgine stuprata non passus agenoris arma’; auctores uel machabeus, ‘ense metum dextram linguamque nichanoris hostes’. V i r g i l i u s ‘eneis’ iii, ‘Hectoris andromache? pyrrhin connubia seruat’; idem xii, ‘actoris armati spolium quasat atque trementem’, actor enim appellatiuum producitur. e s o p u s i, ‘discat in actorem pena redire suum’, quidam arboris in spoliis uirtus actoris habetur. nota quod a simili, licet usus non habeat, quod quotienscumque appellatiua et propria conueniunt, propria in penultima sunt grauanda, ut legatur ‘sub rege sapore principe saluatore’ penultima breuiata. o r a t i u s , in ‘epistula’ i, ‘plenius et me grisopo et cartore dicit’; i o h a n e s d e g a r l a n d i a , ‘est in cantore quod non in cantore uate’. Quidam cantoris et proprium cantoris non propriantur. item composita de corpus et decus uel decor in quantum est commune secundum quod ostendit p a p i a s sub sillaba in d et V g u t i o ubi agit de deceo et tunc correptus nam mas producunt, unde uersus: communem decorem sed marem deco decorem

tunc decor correptus est secundum antiquos, ut dicit p a p i a s , et composita similiter de puer, ut bicorpor bicorporis, tricorpor tricorporis, indecor, mancipor, publipor oris; V i r g i l i u s , ‘eneis’ Vi, ‘gorgones arpieque et forma

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 155

160

165

170

175

180

185

190

181

tricorporis umbre’; ‘alexandreis’, ‘indecoresque fuga’; V i r g i l i u s , ‘eneis’ xi, ‘non tamen indecorem tua te regina reliquit’. de compositis a puer habetur auctoritas p r i s c i a n i , principue ‘in libro de accentu’ et causa est quia talia uelut propria reputantur. arbor, castor, memor et eius composita, immemor, rhetor. e s o p u s , ‘Fabulae’, ‘arboris omne genus una ruina trahit’, ex hoc, ut ait p r i s c i a n u s in sexto, quia deriuatur a robur roboris; i u u e n a l i s libro primo ‘cedunt gramatici, uincuntur rhetores, omnis’ et cetera; hec causa excipit p r i s c i a n u s de accentu, nam rector rectoris producitur, quidam rhetoris ex rhetor rectoris dat tibi rector; i u u e n a l i s , libro V, ‘neptunum igitur baculus rhobur de castore format’, et hoc siue animal siue proprium castoris et poli. e s o p u s , ‘accepti memore nos decet esse boni’, causa est, secundum p r i s c i a n u m , quia a uerbo memoro, quod penultima corripitur, deriuatur et solum inter terminata in or comperatur, et dicitur memorior sed propter corripere ergo p r u d e n t i u s , c, ‘state, precor, uestri memores, memoresque cristi’. excipiuntur etiam quantum ad prolationem omnia neutra principue deriuatiua, ut calcar caris, a calce, laquear aris, a laqueo, lupanar naris, a lupa meretrice, specular laris, a specu. V i r g i l i ‘eneis’ Vi, ‘seu spumantis equi foderet calcaribus armos’; i u u e n a l i s , ‘que uehitur clauso latis specularibus antro’ , ‘probra lupanaris deus odit et arcet a malis’. Vt autem fiat exceptio ab exceptis iubar et neutra excipit, que tamen licet sint neutra aliqui non reputant deriuata. et ideo non excipit priscianus sed nichilominus breuiantur, o u i d i u s , iiiior ‘methamorphoseon’, ‘protinus imbutum celesti nectare corpus delicuit’, ‘iubar’ etiam corripitur, ut ait p a p i a s . De dyptongo

dyptongus est coniunctio duarum uocalium in eadem sillaba uim suam seruantium, et dicitur dyptongus a dya, quod est duo, et ptongus, quod est sonus, quia duos habet tongos id est sonos uocalium. in dyptongis a, o preponuntur, e et u postponuntur. Vnde quatuor sunt dyptongi apud latinos ae et oe, au et eu, sed au et eu scribuntur et proferuntur ex toto apud latinos, ut ‘audio et neutrum’, sed ae et oe nec ex toto scribuntur nec ex toto proferuntur apud latinos, ut ‘caelum et foenum’. dyptongantur autem dictiones iiiior de causis: causa formationis, ut ‘musa’ addita e sic musae; causa compositionis, ‘neuter’ quod componitur et ne et uter et sic est ibi facta dyptongus; causa differentie, ut quae nomen dyptongatur ad differentiam que coniunctionis; causa euphonie, ut ‘audio’, nam ex eo quod hec uocalis a proposita huic uocali u in eadem sillaba sonoritas huius uocalis a remittitur, sed sonoritas huius uocalis u et ita fit ibi quidam bona sonoritas, que non fieret si in diuersis sillabis ponerentur.

estos fragmentos que hemos reestructurado y que presentan dos formas diferentes de plantear el contenido ortográfico, prosa, verso, o la mezcla de los dos, según los fines pedagógicos que persiguieran,

f. 11v

La ortografía latina en la Baja Edad Media

182

tratan los puntos más importantes de la ortografía: reglas relativas a las vocales, diptongos, consonantes (estudiando de manera específica algunos casos, como por ejemplo, la aspiración, el uso de c, t ante i, de la x en lugar de s) e incluyen apartados relativos a los acentos, y a la puntuación que un aspecto peculiar y poco habitual en obras específicas sobre ortografía.

Respecto a los acentos, además de la relación ya explicitada de la prosodia con la ortografía en la obra de H u g u t i o p i s a n u s , encontramos subrayada esta relación de forma más amplia y específica en los tres apartados que ocupan los ff. 7v-8v del De orthographia, Anónimo I. en el f. 6v el propio autor nos habla de ello: Et ponitur pars pro toto, ut per ortographyam tota grammatica propendatur, que est ars recte loquendi, quo ad diasintasticam recte scribendi, quo ad ortographyam rectaque scripta pronunciandi, quo ad prosodiam.

el hecho de que el ms. C comience con la obra de Hugutio sobre los acentos (Liber Ugutionis de dubijs accentibus), que la continuación del mismo contenga apartados también sobre este tema, y que, como hemos apuntado anteriormente, no exista una separación claramente marcada entre una y otra obra nos puede llevar a considerar que además de la parte de este ms. atribuída a Hugutio, este autor pudo dejar su huella en el resto de fragmentos ya que pudieran ser notas previamente recopiladas a partir de su obra o de sus propias clases, ampliadas posteriormente por alguno de sus alumnos, si tenemos en cuenta que algunas de las fuentes que aparecen en estos apartados son de autores de época posterior a la de Hugutio, por ejemplo, Johannes de garlandia.

de la puntuación81 se trata en el apartado Hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis (f. 6v) donde el autor comienza diciendo:

para cuestiones generales relativas a ortografía y puntuación, cf. entre otros, los artículos contenidos en grafia e interpuncione del latino nel medioevo, alfonso maierù (ed.), Roma, 1987; cuadRa, 2010, «el tratamiento de los signos de puntuación...», pp. 193-206. 81

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

183

Lectorem ego admoneo quantum possum ut sine preuisione legere non presumat.

después señala:

in legendo debet breuiari coma, colum et peryodus

y a continuación pasa a explicar y definir cada uno de estos términos apoyándose en referencias de beda, isidorus, papias, donatus y Hugutio.

el anónimo autor va marcando las variantes que aportan los citados gramáticos con ayuda de introductores del tipo autem, tamen: ut ait I s i d o r u s , ‘positura est de figura ad distinguendos sensus per cola et comata et peryodos’. Est autem secundum R e m i g i u m et I s i d o r u m et B e d a m , coma matis subdistinctio quando, id est, oratio nudum est profecta, ut ‘beatus uir qui non abiit in consilio impiorum’, et notatur sic... Colum uel colon est distinctio quando, id est, oratio quasi profecta habetur, ut ‘in uia peccatorum non stetit’, et notatur sic... Peryodus est finis uersus quando tota oratio est profecta, ut et ‘in cathedra pestilentie non sedit’, et notatur sic... Item dicit P a p i a s in ‘deriuationibus’, ubi agit de comate. V g u t i o tamen, ubi agit de colon, exponit hec nomina multipliciter, et dicit quod apud oratores in legendo propositura dicitur media distinctio punctus coma, id est particula sensus secunda, dicitur subdistinctio metrum, colon tertia dicitur distinctio uersus et etiam peryodus idem innuit dicitur. D o n a t u s ponit distinctionem ubi finitur plena sententia, et punctatur in summo post distinctionem ubi pars superest de sententia, et punctatur in uno mediam distinctionem ubi fere tamen est de sententia quantum dictum est, et punctatur in medio peryodus ubi tota sententia finitur. B e d a dicit, ‘hec nomina apud oratores indifferenter ponuntur, qui integram sententiam periodum appellant; partes uero etiam cola et comata. Interpretatur autem colon membrum coma incisio, peryodus clausula siue articulus’.

Finaliza con la siguiente matización:

La ortografía latina en la Baja Edad Media

184

Preter hoc tamen lectori permittitur ut punctum planum faciat ad spirandum, dum modo caueat non inter adiectiuum et

substantiuum pauset uel faciat quod enorme.

en priscianus no hemos encontrado apartados específicos relativos a los signos de puntuación, tan solo alude a los términos comma, cola, en la parte de su obra titulada Prisciani partitiones duodecim versuum Aeneidos principalium,82 lo que justifica que no aparezcan en los fragmentos apuntados citas de priscianus que suele ser la fuente más utilizada, sino que se recogen las opiniones de los autores más representativos de esta parte de la tradición gramatical de la edad media que, según thurot, al menos desde el siglo xii reposa sobre isidorus Hispalensis.83 en tiempos de petrus Helias (primera mitad del siglo xii) el significado de los términos colon, comma y periodus ha variado y este autor lo recoge en su obra.84

gramm. iii 236 ss. libro i, caput xx: de posituris: [1] Positura est figura ad distinguendos sensus per cola et commata et periodos, quae dum ordine suo adponitur, sensum nobis lectionis ostendit. Dictae autem positurae vel quia punctis positis adnotantur, vel quia ibi vox pro intervallo distinctionis deponitur. Has graeci θέσεις vocant, Latini posituras. [2] Prima positura subdistinctio dicitur; eadem et comma. Media distinctio sequens est; ipsa et cola. Ultima distinctio, quae totam sententiam cludit, ipsa est periodus; cuius, ut diximus, partes sunt cola et comma; quarum diversitas punctis diverso loco positis demonstratur. [3] Ubi enim initio pronuntiationis necdum plena pars sensui est, et tamen respirare oportet, fit comma, id est particula sensus, punctusque ad imam litteram ponitur; et vocatur subdistinctio, ab eo quod punctum subtus, id est ad imam litteram, accipit. [4] Ubi autem in sequentibus iam sententia sensum praestat, sed adhuc aliquid superest de sententiae plenitudine, fit cola, mediamque litteram puncto notamus; et mediam distinctionem vocamus, quia punctum ad mediam litteram ponimus. [5] Ubi vero iam per gradus pronuntiando plenam sententiae clausulam facimus, fit periodus, punctumque ad caput litterae ponimus; et vocatur distinctio, id est disiunctio, quia integram separavit sententiam. [6] Hoc quidem apud oratores. Ceterum apud poetas ubi in versu post duos pedes syllaba remanet, comma est, quia ibi post scansionem praecisio verbi facta est. Ubi vero post duos pedes de parte orationis nihil superest, colon est. Totus autem versus periodus est. 84 ed. Reilly, 1993: Videndum est quod tria neccesaria sunt in legendis observanda, scilicet distinctio, subdistinctio, media distinctio. Et est media distinctio quod appellamus punctum, subdistinctio est quod appellamus metrum, distinctio vero quod dicimus finem versus. Et media distinctio fieri debet, quando, perfecta una clausula, nondum perfecta habetur sententia, ut ‘hominibus venientibus ad ecclesiam’. Tunc vero debet fieri subdistinctio, quando iam perfecta est sententia, aliquid tamen adiungi desiderat ad maiorem sententie perfectionem. Tunc vero debet fieri distinctio id est finis versus, quando ita perfecta est sententia, ut nichil amplius addi desideret. 82 83

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

185

más tarde aparece recogido en las derivationes de Hugutio,85 aspecto que coincide con el texto del «De orthographia, Anónimo I», como apuntamos más arriba.

en las derivationes encontramos también el término pungo86 de donde procede punctus, que después en la Summa britonis87 (siglo xiii) hallamos sin variantes.

todos estos autores atribuyen a la media distinctio lo que isidorus dice de la subdistinctio y viceversa. Sin embargo coinciden con él cuando hablan de su origen.

petrus Helias88 también aborda este aspecto de la puntuación. y observamos que, contrariamente a la tradición antigua, marca la subdistinctio encima de la letra y la distinctio debajo.

85 ed. ceccHini, 2004, p. 247: [1] COLEN vel COLON dicunt greci fel vel aliud intestinum et vertitur in latinam formam et dicitur hic colus -li apud nos. [17] Item adhuc aliter accipitur colum et coma et periodus apud oratores in legendo, pro posituris vel punctis ad discernendos sensus per cola et comata et periodos, [18] Prima positura dicitur media distinctio, punctus, coma, id est particula sensus [19] Secunda dicitur subdistinctio, metrum, colum. [20] Tertia dicitur distinctio, versus, periodus. [21] Item in gramatica et apud poetas aliter accipiuntur. In gramatica dicitur colum una distinctio, coma aliqua sillaba alicuius dictionis. [22] Item apud poetas ubi in versu post duos pedes sillaba remanet, coma est, quia ibi post scansionem duorum pedum precisio verbi facta est; ubi vera post duos pedes de parte orationis nichil superest, colum est, [23] Totus autem versus periodus, id est ambitus vel circuitus. Ex coniunctione ergo verborum fit coma, ex comate colum, ex colo periodus et ita cola et comata partes sunt periodi. [24] periodus dicitur colon quidam in rethorica qui apud Latinos dicitur continuatio, scilicet frequens et continua verborum prolatio cum absolutione sententiarum, ut ‘non ei multum potest obesse fortuna qui sibi in virtute quam in casu presidium collocavit’. 86 ed. ceccHini, 2004, p. 122: [1] PUNgO -is -nxi vel pupugi punctum: pungere, id est punctum facere, ut in libro, et tunc proprie facit preterirum punxi; item pungere, id est stimulare, configere, et tunc proprie facit pupugi: ‘ego punxi librum’ et ‘pupugi illum’. [5] et hic punctus -ti et hoc punctum -ti in eodem sensu, scilicet quod pungendo facimus vel principium linee: scilicet punctum est simplex vel indivisibilis quantitas, prima in compositione linee, ultima in resolutione. 87 ed. daly, 1975, p. 619: hic punctus -ti et hoc punctum -ti in eodem sensu, scilicet quod pungendo facimus vel principium linee, sed punctus est simplex vel indivisibilis quantitas, prima in compositione linee et ultima in resolutione. 88 ed. Keilly, 1993: Et dicitur media distinctio non, ut quidam putaverunt, quod primo debeat fieri subdistinctio, deinde media distinctio, et, postea distinctio. Sed media distinctio dicitur ex consuetudine antiquorum, qui, quando volebant facere mediam distinctionem, punctum in medio ultime littere faciebant, in subdistinctione vero ad caput littere ponebant punctum, in distinctione vero in inferiore parte littere punctum ponebant. Et sic etiam invenitur in antiquis libris.

186

La ortografía latina en la Baja Edad Media

en el texto del doctrinale89 percibimos que coincide la definición de los términos media distinctio y la subdistinctio, con la de petrus Helias, pero discrepan en la denominación de metrum y punctus, ya que la explicación del término punctus que aparece en el doctrinale es equivalente a la de metrum en la Summa de Helias.

las diferencias entre estos autores no son determinantes pues solo se aprecian pequeños cambios de matiz que están muy bien referenciados en el «De orthographia, Anónimo I». de hecho, algunos de ellos aparecen explicados en la glosa admirantes, en la que, probablemente intentando conciliar posturas de gramáticos importantes, hace ver que todos tienen razón y que sus planteamientos difieren porque parten de puntos de vista diferentes.90

Sin embargo, el graecismus, obra de la misma época que el Doctrinale y escrita también en verso, no aborda el tema de la puntuación.

más precisos son a este respecto los autores italianos que han elaborado preceptos sobre la manera de redactar las cartas y las actas de los notarios, especialmente en bolonia, donde todo se supeditaba

89 ed. ReicHling, 1893, pp. 156-157: Pausat tripliciter lector; distinctio plena /namque fit et media, fit subdistinctio terna. /Si suspensiva fiat constructio, quando /pausabit, media poterit distinctio dici. /si sit perfecta constructio. Si tamen addi /convenit, ut plena sententia possit haberi, /si lector pauset, ibi subdistinctio fiet. /completu sensu fiet distinctio plena; /haec est periodus mutato nomine dicta. /Est metrum media distinctio; finis habetur /versus periodus; est subdistinctio punctus. /Pro puncto saepe metras, sed non retroverte, /Sustentans pauses, si bis metrare recuses. 90 Respecto a las diferencias entre alexande de Villa-dei e isidorus, dice: (pausat tripliciter) Huiusmodi contrarietatis patet solutio ita. Supponimus quod uterque diversis respectibus bene dixit. Considerans igitur Ysidorus et attendens quod, quando oratio intellectui sensum prestat, hoc habet esse in medio orationis maxime, propter hoc non immerito, cum sit ibi pausatio, illam pausationem mediam distinctionem appellavit (cita tomada de tHuRot, 1869, p. 409). y respecto a las diferencias entre Villa-dei y Helias dice esta glosa: (pausat tripliciter) Videtur esse contrarietas inter P.H. et actorem istum, quia actor iste vocat mediam distinctionem metrum..., et subdistinctionem vocant punctum..., sed P.H. dicit e converso sic dicens: ‘mediam distinctionem appello, quam quidam punctum vocant, subdistinctionem, quam illi metrum’. Videtur ergo esse contrarietas inter illos. Ad quod dicendum est quod P.H. non ostendit id assertive neque opinione propia, sed recitando opinionem aliorum. Quod innuit, quando dicit ‘quam quidam punctum’ et cetera. Unde si illud dicunt alii, tamen non sequitus propter hoc quod dicat ipse similiter. [cita tomada de tHuRot, 1869, p. 410].

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

187

al derecho, lo que dió lugar al Ars dictaminis. Su sistema de puntuación es, además, el que se emplea en muchos manuscritos antiguos, y los términos son empleados con el mismo sentido que tenían en isidorus. boncompagnus91 solo admite dos signos: punctus y virgula, pero los preceptos de thomas de capua92 están más de acuerdo con el uso que prevalecía antes del siglo xiii y que se ha mantenido después. estos preceptos han sido reproducidos por casi todos los autores que han tratado el Ars dictaminis.93 el signo de interrogación es tratado en textos de maestros del siglo xiii, aunque ya se mencionaba en el siglo ix.

en manuscritos del siglo xV se habla de los dos puntos y de la mayúscula después de punto, también de la coma, el guión y el paréntesis:94 Virgula fit sic / coma fit sic: colum sic ~ periodus sic; semipunctus sic – gemipunctus sic .. parentesis ( ). [...]

algunos de estos signos de puntuación nos los hemos encontrado en los manuscritos (C) y (E).

‒ en la obra de parisius (siglo xiii) que transmite el ms. E, solo aparece una breve alusión a este tema (f. 107r): Item cum para, quod est iuxta, et inde hic paragraphus et hoc paragraphum nota sic facta, que apponitur ad res a rebus que in conexu sunt uel concurrunt huiusmodi signo separandas.

91 boncompagnus (siglo xiii), profesor de la universidad de bolonia. escribió una obra, en seis libros, titulada Boncompagnus, sobre el arte de escribir cartas. 92 Cf. HanH, Collectio monumentorum veterum et recentium ineditorum, brunsvigae, 1724, i (pp. 279-385), p. 293 (cita de tHuRot, 1869, p. 414). 93 tenemos como ejemplo el siguiente texto de un notario de la corte de Roma del siglo xiii: f. 1: incipiunt introductiones magistri Transmondi, apostolice sedis notarii, de arte dictandi [...] Est ergo distinctio pars peryodi quadam vocis differentia preferenda et certo puncto in textu littere prenotanda. Distinctionum alia suspensiva, alia constans, alia finitiva. Suspensiva est ad quam auditoris animus quasi exterius prolatione suspenditur et ab intellectus sui plenitudine retardatur; et hec punctanda puncto plano et virgula porrecta superius. Constans est ad quam, si possit auditor sine suspensione quiescere, potest tamen oratio aliquid subrogare; et hec est puncto plano et simplici terminanda. Finitiva est qua prolata utriusque quiescit intentio, ut nec plus velit oratio addere nec auditio necesse habeat aliquid exoptare; [...] [biblioteca mazarine (Francia), cod. 585 (s. xiii)]. 94 Cf. tHuRot, 1869, pp. 415-417, donde aparecen los textos de los mss. y la representación gráfica de los signos de puntuación.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

188

texto que, como podemos apreciar, está tomado de la obra de Hugutio derivationes:95

[17] Item graphus et graphia componitur cum para-, quod est iuxta, et dicitur hic paragraphus et hoc paragraphum, id est nota sic facta §, que apponitur ad separandas res a rebus que in connexu concurrunt

‒ petrus de isolella concluye la Summa grammaticae,96 con varias definiciones del ámbito de la estilística entre las que encontramos: coma, periodus, punctus, cursus.97

con posterioridad al siglo xiii aportamos también algunos ejemplos de obras en las que se incluyen algunos puntos sobre este tema.

barzizza (siglo xV) en su prólogo,98 el De laude scriptorum99 (siglo xV) y aldo manuzio Institutiones grammaticae (1523).100

ed. ceccHini, 2004, p. 540. ed. FieRVille 1886, pp. 175-177. 97 encontramos en blacK, 2001, pp. 338-339: «an early example of the penetration of rhetoric into the grammar syllabus in italiam schools is provided by pietro da isolella's Summa, probably datable to the second half of the thirteenth century. this school-level grammar textbook also contains a short chapter on rhetoric, called ‘de dictamine in soluta oratione’, which, as is evident from its title, offers an introduction to the then fashionable ars dictaminis: in addition to furnishing a definition of dictamen, this brief section of the text mentions the letter and its constituent parts as well as the different types of phrases, clauses and sentences (coma, colum, periodus, subdistinctio, clausula), besides touching on punctuation (punctum) and cadential rhythm (cursus) all of which were principal concerns of theorists and teachers of ars dictaminis». para lo relacionado con el Ars dictaminis, cf. también: muRpHy, 1974, pp. 194-268; FaulHabeR, 1978; HaSKinS, 1929; polaK, 1975. 98 […] Vltimum erit ut de ratione punctuandi, quantum ex usu ueterum et modernorum elicere potui, praecepta aliqua tradantur. Qua in parte nonnulla afferam exempla quibus omnia punctorum genera dilucidius cognosci possint, ut qui hanc rationem sequi uoluerit, nedum arte quid obseruandum sit intelligat, sed imitatione etiam aliqua usuque doctorum hominum adiuuetur. Cf. supra, p. 137. 99 f. 164v: Si nesciverit [scriptor] litteras artificiose multum formare, littera sit legibilis, sit punctuata, sit purgata, qualis est Lombardorum, non involvens se tractibus superfluis; sit demum sine mendis falsitatis, cum orthographia vera. Cf. ed. gloRieux, 1973, p. 689. 100 ed. Romei, 2004, pp. 4-5: Posituris, siue distinctionibus, quas graeci θέσεις & σιγμάς uocant trifariam distinguimus. Aut enim structura orationis omnino imperfecta est & sensus & tunc ad imum literae distinguimus puncto quae media distinctio, & mora dicitur graece [c. 169v] μεσησιγμή. Aut structura quidem orationis ex aliqua parte perfecta est sed sensus adhuc pendet & tunc ad summum literae distinguimus puncto quae subdistinctio dicitur graece υποσιγμή. Aut & structura orationis perfecta est & sensus & 95 96

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

189

Si comparamos el contenido del fragmento de la obra manuzio con los anteriormente citados, en especial con el «De orthographia, Anónimo I» (C) incluidas sus fuentes, podemos matizar que, aunque han transcurrido varios siglos entre una y otra, no existen diferencias apreciables y en ambas se encuentran tratados los mismos términos e incluso expuestos con mayor claridad en el texto del ms. (C).

el cuarto y último libro de la gramática castellana de Villalón (siglo xVi), está dedicado a la ortografía, como ha estudiado esteve Serrano.101 peñalver, 1994, p. 515 añade que «su estudio de los signos de puntuación contribuye a resaltar la originalidad de la obra. gran observador del idioma se da cuenta de la importancia de esta parte de la ortografía y le presta una gran atención».102

esta matización subraya la importancia de que en el «De orthographia, Anónimo I», contenido en el ms. C, encontremos

tunc ad medium literae distinguimus puncto quae distinctio finalis dicitur. [...] Vides hic post ego, post officio, post te, mediam distinctionem ad imam literam quia sctructura orationis omnino imperfecta est post omnibus autem, subdistinctionem quia licet structura orationis quo ad satisfacio praecedens uerbum perfecta sit tamen, quia sensus adhuc pendet propter dictionem caeteris distinximus ad summam literam. Post autem satisfacio, distinctionem ad mediam literam, id est simplex punctum est enim ita perfecta sententia ut possis quiescere si placeat. Sed quia [c. 170r] […] Rursus post meritorum, uides punctum ad summum literae post tu ad imum item post re & conquiesti, ad summum post ego, ad imum post efficio ad summum, iisdem, quas supradiximus rationibus. Postremo, post pute(m), uides periodum nam sententia absoluta est & quod sequitur diuersum a superioribus [...] Vides ubicunq(ue) media distinctione distinximus structuram omnino esse imperfectam, ubi uero subdistinctione, sententiam non esse perfectam, sed structuram, ubi distinctione ad mediam literam, & structuram, & sententiam esse perfectam sed quia aliquid adiungitur superiori sententiae, simplici puncto distinximus. Postremo autem periodum posuimus, quia transit poeta in aliam periodum, quae est. Musa mihi causas memora quo numine laeso [...] Vides post memora, & laeso, subdistinctiones duas ad summum literae, pendente sensu. Post deum autem, post casus, post uirum, tres medias distinctiones ad imum literae quia ne structura quidem perfecta est, nedum sensus, post uero impulerit, punctum ad medium extremae literae, quia & structura, & sententia perfecta est nam licet subiungatur epiphonema, Tantae ne animis caelestibus irae ? tamen absq(ue) eo perfecta sententia est, postremo post irae est periodus. quia quod sequitur, est principium alterius periodi. Haec nos de posituris. Sed quia non nisi prodesse cupimus, quidquid ex latinis authoribus de distinctionibus habere poterimus, subiun [c. 170v] gemus, ut si nos non placuerimus, sibi quisque ex ipsis eligat, quem sequatur, aut alium quaerat, qui satisfaciat magis, siquis est alius, qui de distinctionibus meliora scripserit. Nos quae potuimus, dedimus, meliora daturi, si habuissemus. 101 eSteVe SeRRano, 1982, p. 31, dice: «cristóbal de Villalón sugiere la necesidad de consolidar un sistema ortográfico que tenga como base la pronunciación». 102 en este aspecto es importante el trabajo de maRtínez maRín, 1992.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

190

fragmentos relativos a esta parte de la ortografía. las siguientes palabras de thurot, 1869, p. 407: «chaque pause était annoncée par l’élévation ou par l’abaissement de la voix, inflexions que, dès le ix siècle,103 on avait mises en rapport avec celles de l’accentuation» nos llevan a comprender mejor el hecho de que se hayan intercalado en una obra eminentemente de tipo ortográfico párrafos sobre la acentuación.

para finalizar, destacamos también el grupo de palabras de origen griego y hebreo que encontramos al final del listado de versos recopilados bajo el epígrafe Excipit tractati ortographye (f. 9r), sin que aparezca, como podemos apreciar en el texto, ninguna señal de introducción que los relacione con alguna otra parte de la obra. Sugiere, como ya hemos apuntado, que sean fragmentos o anotaciones de clase que nos recuerdan además a la técnica de la reportatio: Elyotropium

Corragium

Epythalamium

Panagericum

giraculum

Cataplasma

Solsequium

Bombizatorium

Coliphium

Ventilogum

Exodium recantur Catalogus.

adjuntamos a continuación una fotocopia de este folio 9r que, al igual que la segunda parte del f. 8v, difiere de los demás por la forma en la que los fragmentos de esta obra aparecen introducidos y enlazados en el manuscrito. creemos que las señales que observamos pudieran haber sido hechas por el copista para separar dichos fragmentos de estructura y contenido diverso.

103 tHuRot cita como ejemplo la obra del monje Hildemar (ca. 840), ‘De recta legendi ratione’, en mabillon, Annales ordinis S. Benedicti, ii, 743.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

191

Figura 3. imagen del grupo de palabras en griego y hebreo (reportatio) del folio 9r (= h. 9r) del ms. 5-4-32 de la biblioteca capitular colombina de Sevilla.

192

La ortografía latina en la Baja Edad Media

3. «EgUTIONIS DE ORTHOgRAPHIA» TRACTA EX PRISCIANO

Figura 4. imagen del folio 15r (= h. 15r) del ms. 5-4-32 de la biblioteca capitular colombina de Sevilla.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 3.1. Transcripción del texto

5

10

15

20

25

30

primo de distinctione literarum. de potestate literarum. de geminatione literarum. de transmutatione literarum. de additione literarum. de abiectione literarum.

193

de compositione literarum. de concisione litere in prolatione. de dubio quantitatis literarum. de terminatione sillabarum. de spiritu seu aspiratione sillabarum et. de terminatione dictionum.

literarum alie sunt uocales alie consonantes. Vocales dicuntur que per se uocem perficiunt uel sine quibus uox literalis proferri non potest. cetere que cum hiis proferuntur consonantes appellantur. Sunt igitur uocales numero quinque, scilicet a e i o u. Vtimur etiam y grecorum nominum causa. consonantium alie sunt semiuocales alie mute, semiuocales sunt sex, scilicet l m n r s et x. Vtimur quandoque z in grecis dictionibus. Semiuocales sunt appellate quod plenam uocem non habent. Relique sunt mute, scilicet b c d f g h k p q t y z, ut in p r i s c i a n o ,104 libro I, titulo de literarum potestate substanciali communi, et ut apparent predicta etiam ex ordinatione tractandi que fit sub titulos de mutatione uocalium et cetera et de mutatione semiuocalium et cetera et de mutatione mutarum et cetera. Semiuocalium quatuor dicuntur liquide, scilicet l m n r, ut patet in p r i s c i a n o ,105 libro I, titulo de accidentali potestate secundum ordinem earum, capitulo in semiuocalibus. Quamuis figura et nomine k et q indicantur aliquam differenciam habere, cum c tamen eandem tam in sono uocum quam in metro continent potestatem, et k penitus superuacua est, ut dicit p r i s c i a n u s , 106 libro I, titulo de substanciali potestate propria singularum literarum. K. aspirationis nota est h et nichil aliud habet litere, nisi figuram, ut p r i s c i a n i , 107 libro I, titulo supradicto, capitulo H. triplicem sonum habet l exillem quando geminatur secundo loco posita, ut ‘ille, metellus’, quando finit nomina uel sillabas plenum uel quando habet aliquam ante se in eadem sillaba consonantem, ut ‘sol, silua, flauus’; medium sonum habet in aliis, ut ‘lectus lecta lectum’, ut p r i s c i a n u s , 108 libro I, titulo de mutatione semiuocalium ex deriuatione uel compositione, in principio.

104 gramm. ii 9, 10-23: [...] vocales dicuntur, quae per se voces perficiunt vel sine quibus vox literalis proferri non potest, [...] ceterae [...] quae cum his proferuntur, consonantes appellantur. sunt igitur vocales numero quinque: a e i o u. utimur etiam y graecorum causa nominum . consonantium [...] aliae sunt semivocales, aliae mutae: Semivocales sunt [...] z [...] utimur in graecis dictionibus. [...] . ‘Semivocales’ autem sunt appellatae, quae plenam vocem non habent, [...] . 105 gramm. ii 10, 5-7: vel liquidae, ut l r, [...] his quidam addunt non irrationabiliter m et n. 106 gramm. ii 12, 5-7: K enim et q, quamvis figura et nomine videatur aliquam habere differentiam, cum c tamen eandem tam in sono vocum quam in metro potestatem continent. et k quidem penitus supervacua est. 107 gramm. ii 12, 20-21: h autem aspirationis est nota et nihil aliud habet literae nisi figuram et quod in versu scribitur inter alias literas. 108 gramm. ii 29, 8-12: l triplicem, [...], sonum habet: exilem, quando geminatur secundo loco posita, ut ‘ille’, ‘metellus’; plenum, quando finit nomina vel syllabas et quando aliquam habet ante se in eadem syllaba consonantem, ut ‘sol’, ‘silva’, ‘flavus’, [...]; medium in aliis, ut ‘lectum’, ‘lectus’.

f. 15r

f. 15v

La ortografía latina en la Baja Edad Media

194

35

40

45

50

55

Quandoque erratur in scribendo c ubi debet scribi t, ut est in denominatiuis nominibus que formantur a nominibus secunde declinationis in us desinentia c antecedente, nisi sint regionum nomina que deriuantur ex hiis uel que formantur a nominibus secunde declinationis, que sunt alia ab habentibus c ante us et alia a nominibus regionum quacumque consonante posita ante us, si disillaba tamen fuerit uel disillabis composita et que formantur a nominibus tertie declinationis nominibus desinentibus in is, que habent similem genitiuum nominatiuo asumendo tia genitiuo predictorum nominum secunde declinationis et datiuo predictorum nominum tertie declinationis, ut ‘amicus amici amicitia, letus leti letitia, tristis tristis tristitia’ et ut est in omnibus aliis denominatiuis formatis a genitiuo uel datiuo desinente in i addito a, ‘uiolentus uiolenti uiolentia, prudens -tis prudenti prudentia’, et ut est in participialibus nominibus terminantibus in io, quia formantur a genitiuo participii preteriti temporis addito o, ut ‘factus facti factio’, ut patet ex formatione eorum in p r i s c i a n i , 109 libro IIII, capitulo secundo, igitur et capitulo in q c i. in quibus omnibus supradictis t recipit sonum c ex uso communi. Fungitur x loco cs, ut libro I p r i s c i a n i , 110 titulo de mutis semiuocalibus ex deriuatione uel compositione, capitulo X. antiquissimi pro ad frequentissime ar ponebant, ut ‘aruenas, aruocatos, arfines’, ut p r i s c i a n i , 111 libro I, titulo de mutatione mutarum et cetera, capitulo D. in grecis tantummodo dictionibus ponitur y x z, ut p r i s c i a n i , 112 libro primo, titulo supradicto, capitulo ultimo.— non potest duplicari consonans alia consonante subsequente quomodo nec antecedente, nisi sit muta ante liquidam, ut ‘supplex, suffragor, sufflo’, ut p r i s c i a n i , 113 libro I, titulo de mutatione mutarum, capitulo I. omnia superlatiua desinentia in rimus geminant [r] ante mus, ut ‘pulcerrimus, miserrimus, pauperrimus, acerrimus’, et desinentia in simus geminant s ante mus, ut ‘clarissimus, doctissimus, perditissimus’, et desinentia in limus geminant l ante mus, ut

109 gramm.

ii 119, 5-25: Secundae igitur declinationis nomina in ‘us’ desinentia c antecedente quotcumque sint syllabarum —nisi sint regionum nomina, quae derivantur ex his—, alia vero quacumque consonante ante ‘us’ posita tantum disyllaba et qua e in ‘is’ desinentia tertiae declinationis similem habent nominativo genetivum; quae secundae quidem sunt, genetivo, quae vero tertiae, dativo assumunt ‘tia’, ut ‛amicus amici amicitia’, […] ‘laetus laeti laetitia’, […] ‘tristis tristi tristitia’, i tam paenultima quam antepaenultima ubique correpta. alia vero supra dictis casibus assumunt a, paenultima i ubique in his quoque correpta: […] prudens prudenti prudentia’. gramm. ii 121, 22-24: in ‘io’ igitur terminantia plerumque a participiis fiunt praeteriti temporis, quorum genetivus assumpta o et correpta i facit huiuscemodi nomina. 110 gramm. ii 34, 3: quae loco cs fungitur. 111 gramm. ii 35, 2-4: antiquissimi vero pro ‘ad’ frequentissime ‘ar’ ponebant: ‘arvenas’, [...] ‘arvocatos’, ‘arfines’. 112 gramm. ii 36, 17: y et z in graecis tantummodo ponuntur dictionibus. 113 gramm. ii 34, 14-16: non potest duplicari consonans alia subsequente consonante, quomodo nec antecedente, nisi sit muta ante liquidam, ut ‘supplex’, ‘suffragor’, ‘sufflo’.

f. 16r

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 60

65

70

75

195

‘facillimus, difficillimus, gracillimus, humillimus, disimillimus, et agillimus’, ut p r i s c i a n i , 114 libro III, titulo de superlatiuis, patet hoc ex suppositione. omnes semiuocales simplices solent in mediis dictionibus geminari, ut p r i s c i a n i , 115 libro II, titulo de terminatione sillabarum, capitulo in F. in ‘nus’ siue habeant ante n aliam consonantem siue non desinentia, et in ‘lus’ si non habeant geminatam l, et in ‘er’ secunde declinationis nomina duplicant l ante ‘us’ in diminutiuis,116 ut ‘asinus asellus, oculus ocellus, tener tenellus’ et cetera. Feminina quoque in ‘na’ desinentia siue habeant ante n aliam consonantem siue non geminant in diminutiuis l ante a, ut ‘catena catella’ et cetera. excipitur ‘rana ranunculus’ eandem formam in la quoque desinentia uel ra seruant, ut ‘fabula fabella, libra librella’ et cetera. excipiuntur in ra desinentia que nec a masculinis in er desinentibus fiunt nec habent ante r aliam consonantem in eadem sillaba, ut ‘ara arula, terra terrula, littera litterula’. neuter quoque in ‘num’ desinentia geminant in diminutiuis l ante ‘um’, ut tignum tigullum’ et cetera, ut p r i s c i a n i , 117 in libro III, titulo de diminutiuis, capitulo in VS. A conuertitur in e, ut ‘parco peperci, armatus inermis, facio feci, capio cepi, halitus anelitus’ item in i, ut ‘amicus inimicus’ item in u, ut ‘salsus insulsus, ara arula’. b118 sequente c plerumque mutatur in c, ut ‘occido, occumbo, succumbo, succido’. in quibusdam tamen pro ab, abs prepositio cum dictionibus incipientibus a c componitur ‘abscondo abscedo’. ob quoque quando assumit s componitur cum dictione incipiente a c, ut ‘obscurus, obscenus’. f etiam sequente in eadem conuertitur b uel in u uocalem, ut ‘officio, offundo, sufficio’ et cetera; similiter ‘aufero, aufugio’, ne si 114 gramm. ii 95, 1-9: in ‘er’ igitur desinentia […] accepta ‘rimus’ faciunt superlativum, ut ‘[...] pulcherrimus’ ‘[...] miserrimus’, ‘[...] pauperrimus’, ‘[...] acerrimus’. in ‘us’ vero terminantia secundae declinationis assumunt genetivo s et ‘simus’ et faciunt superlativum, ut ‘[...] clarissimus’, ‘[...] doctissimus’, ‘[...] perditissimus’. gramm. ii 96, 13-15: ‘facillimus difficillimus gracillimus humillimus disimillimus et agillimus’, quorum, cum in is desinunt, positivi abiecta ‘is’ et assumpta ‘limus’ faciunt superlativos. 115 gramm. ii 48, 7-8: omnes semivocales simplices solent in mediis dictionibus geminari. 116 Cf. Derivationes, m 106 24 (pp. 772-3): [24] minuo componitur comminuo -is, dimminuo -is, per duo -m- debet scribi pro disminuo et mutatur s in m. [sic MoAm: demminuo PR diminuo LaVa] 117 gramm. ii 109, 12-18: in ‘nus’, siue habeant ante n aliam consonantem siue non, desinentia et in ‘lus’, si non habeant geminatam l, et in ‘er’ secunde declinationis nomina duplicant l ante ‘us’ [in diminutiuis]: ‘asinus asellus’ [...] ‘oculus ocellus’ [...] ‘tener tenellus’. gramm.ii 110, 12-25: Feminina quoque in ‘na’ desinentia, siue habeant ante n aliam consonantem siue non, geminant in diminutiuis l ante a, ut ‘catena catella’ […] excipitur ‘rana ranunculus’. eandem formam in la quoque desinentia uel ra seruant ut ‘fabula fabella’ [...] ‘libra librella’ [...]. excipiuntur in ra desinentia que nec a masculinis in er desinentibus fiunt nec habent ante r aliam in eadem syllaba consonantem ut ‘ara arula’, ‘terra terrula’ ‘littera litterula’. neutra quoque in ‘num’ desinentia geminant in diminutione l ante ‘um’ [...]ut ‘tignum tigillum’. 118 en el manuscrito aparece i en lugar de b, pero debe ser un error, según la regla que expone.

f. 16v

196

80

85

90

95

100

La ortografía latina en la Baja Edad Media

‘affero, affugio’ dicimus pro ‘adfero et adfugio’ accipiatur. g quoque sequente b in eam transit, ut ‘suggero, agganio’. necnon etiam in m sequente transit b, ut ‘summitto’. preterea ‘omitto pro ommitto’ dicimus. P quoque sequente b transit in eam, ut ‘oppono, suppono’, ut dicit p r i s c i a n i , 119 libro secundo, titulo de terminatione sillabarum et cetera, capitulo I. Quandoque b sequente p mutatur in s, ut ‘asporto et aspello’ diferentie causa, ne si dicatur ‘apporto et appello’. ab ad composita uideantur, ut p r i s c i a n i 120 dicit libro XIIII, titulo de ui et figura monosillaba prepositionum seruantium ablatiuo casu, capitulo II. r quoque sequente b plerumque in eam conuertitur, ut ‘arripio, surripio’, in quibusdam autem manet immutabilis, ut ‘abrado, abrogo’ et puto diferentie causa, ne si ‘arrogo et arrado’ dicamus dubium sit utrum ab an ad prepositio sit, etiam mutauit suam consonantiam in r. aliis autem quibuscumque literis sequentibus non mutatur b, ut ‘abdo, obdo, subdolus’ et cetera, ut dicit p r i s c i a n i , 121 libro II, titulo de terminatione sillabarum et cetera, capitulo I. C post n sepe mutans in g, ut in numeris ‘quadringenti pro quadrincenti, quingenti, septingenti, octingenti’; adeo n preposita facit c in g conuerti, quod in quibusdam numeris ea non est seruatur c, ut ‘ducenti, trecenti, sexcenti’, ut p r i s c i a n u s 122 dicit libro II, titulo de terminatione sillabarum, capitulo g apud latinos in fine. transit aliquando c post s posita in t uel assumit eam, ut ‘irascor iratus, nascor natus, naciscor natus, paciscor pactus’, ut p r i s c i a n u s , 123 libro I, titulo de mutatione mutarum ex deriuatione et compositione, capitulo C transit. d in ad prepositione mutatur sequente c uel f uel g uel l uel n uel p uel r uel s uel t in illas, ut ‘accumbo, affectus, aggero, allido, annuo, applico, arrideo, assiduus, 119 gramm. ii 46, 6-23: Quae [b] tamen consonans c sequente solet plerumque in eam mutari, ut ‘occido’, ‘occumbo’, […] ‘succido’. in quibusdam tamen pro ‘ab’ ‘abs’ praepositio cum dictionibus a c incipientibus componitur, ut ‘abscondo’, ‘abscedo’, […]. ‘ob’ quoque est quando assumit s, cum componitur cum dictione a c incipiente, ut ‘obscurus’, ‘obscenus’. f etiam sequente in eandem convertitur b vel in u vocalem, ut ‘officio’, ‘offundo’, ‘sufficio’, […], similiter ‘aufero’, ‘aufugio’, ne, si ‘affero’, ‘affugio’ dicamus, pro ‘adfero’ et ‘adfugio’ accipiantur. g quoque sequente in eam transit b, ut ‘suggero’, ‘oggannio’, nec non etiam m, ut ‘summitto’. praeterea ‘omitto’ dicimus pro ‘ommitto’ […] idem patitur p sequente, ut ‘oppono’, ‘suppono’. 120 gramm. iii 47, 27-29: ‘asporto’ in quo b in s commutatur, sicut et ‘aspello’, differentiae causa, ne, si ‘apporto’ et ‘appello’ dicamus, ab ‘ad’ composita existimentur. 121 gramm. ii 46, 23-28: r quoque sequente plerumque in eam convertitur, ut ‘arripio’, ‘surripio’; in quibusquam autem manet immutabilis, ut ‘abrogo’, ‘abrado’, et puto differentiae causa, ne, si ‘arrogo’ et ‘arrado’ dicamus, dubium sit, ‘ab’ an ‘ad’ praepositio sit, [...] mutavit suam [...] aliis autem quibuscumque literis sequentibus[...] b ut ‘abdo’, ‘obdo’, ‘subdolus’. 122 gramm. ii 48, 17-21: n [---] et post se tamen c saepe positam in g convertit, ut in numeris: ‘quadringenti’ pro ‘quadrincenti’ a ‘centum’, ‘quingenti’, ‘septingenti’, ‘octingenti’; adeo enim n praeposita facit c in g converti, quod in quibus ea non est numeris servatur c: ‘ducenti’, ‘trecenti’, ‘sescenti’. 123 gramm. ii 34, 25-26: c [---] nec non post s posita transit aliquando in t vel assumit eam, ut ‘irascor iratus’, ‘nanciscor nactus’, ‘paciscor pactus’, ‘nascor natus’.

f. 17r

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

105

110

115

120

197

attingo’, ut libro II p r i s c i a n i , 124 titulo de terminatione sillabarum et cetera, capitulo in D. e transit in a, ut ‘sero satus, reor ratus’, item in i, ut ‘monetus monitus, lego diligo’, item in o, ut ‘tego, toga’, item in u, ut ‘tego, tugurium’ et apud antiquissimos quotienscumque nd sequitur in hiis que a tertia coniugatione nascuntur, loco e scriptum inuenimus u, ut ‘faciundum, legundum, dicundum, uertundum, pro faciendum, legendum, dicendum, uertendum’, ut p r i s c i a n u s , 125 libro I, titulo de mutatione uocum ex deriuatione uel compositione, capitulo E corepta. Hec eadem uocalis penultima in uerbis secunde coniugationis sepe mutatur in u, ut ‘doceo docui, moneo monui, doleo dolui’, ut p r i s c i a n u s , 126 libro I, titulo de mutatione literarum per tempora, capitulo uocales. i transit in a, ut ‘genus generis generatim, paulus pauli paulatim’, item in e, ut ‘fortis forte, sapiens sapientis sapienter’, item in o, ut ‘pater patris patronus et patro, uerbum sasum saxi saxosus’, ut p r i s c i a n u s , 127 libro I, titulo de mutatione nomine ex deriuatione uel compositione, capitulo primo transit in A. m transit in n sequentibus c uel d uel f uel q uel t, ut ‘num nuncubi, tantum tantundem, am anfractus, num nunquam, idem identitem’, ut p r i s c i a n u s , 128 libro I, titulo de mutatione semiuocalium et cetera, capitulo M. n littera transit in g, ut ‘ignosco, ignarus, ignauus, ignotus, ignominia, cognosco, uideri n, quia in simplicibus quoque potest inueniri per adiectionem g, ut ‘gnatus, gnarus’, item n transit in m sequentibus b uel m uel p, ut ‘imbutus, immineo, imploro’, ut p r i s c i a n u s , 129 libro I, titulo de mutatione semiuocalium et cetera, capitulo N.

124 gramm. ii 47, 20-23: haec tamen ipsa consonans in ‘ad’ praepositione mutatur sequente c vel g vel p vel t, ut ‘accumbo’, [...] aggero ‘applico’, [...] attingo‘[...]; f quoque [...]: ‘affectus’; l: ‘allido’; r: ‘arrideo’; n: ‘annuo’; s: ‘assiduus’. 125 gramm. ii 25, 13-19: e [...] transit [...]; in a, ‘seror satus’, ‘reor ratus’; in i, ‘moneo monitus’, ‘lego diligo’; in o, ‘tego toga’: [...] in u, ‘tego tugurium’: et apud antiquissimos, quotienscumque nd sequuntur in his, quae a tertia coniugatione nascuntur, loco e u scriptum invenimus, ut ‘faciundum’, ‘legundum’, ‘dicundum’, ‘vertundum’ pro ‘faciendum’, ‘legendum’, ‘dicendum’, ‘vertendum’. 126 gramm. ii 22, 20-22: haec eadem vocalis paenultima in verbis secundae coniugationis saepe mutatur in u, ut ‘doceo docui’, ‘moneo monui’, ‘doleo dolui’. 127 gramm. ii 25, 20-22: i transit in a, ut ‘genus generis generatim’, ‘paulus pauli pulatim; in e, ‘fortis forte’, ‘sapiens sapientis sapienter’; in o, ‘patris’ ‘patronus’ et ‘patro’ verbum, [...]‘saxi saxosus’. 128 gramm. ii 29, 15-20: m […] transit in n, et […] d vel c vel t vel q sequentibus, ut ‘tantum tantundem’, ‘idem identidem’, […], ‘num nuncubi’ […] ‘am’ [...] f [...] ‘anfractus’. 129 gramm. ii 30, 8-12; 31, 1-3: n [...] transit in g, ut ‘ignosco’, ‘ignavus’, ‘ignotus’, ‘ignarus’, ‘ignominia’, ‘cognosco’, ‘cognatus’; potest tamen in quibusdam eorum etiam per concisionem adempta videri n, quia in simplicibus quoque potest inveniri per adiectionem g, ut ‘gnatus’, ‘gnarus’ [--] transit in m, sequentibus b vel m vel p, ....[---] ut ....[---] ‘imbutus’, ‘immineo’.

f. 17v

198

125

130

135

140

145

La ortografía latina en la Baja Edad Media

Con et in tunc n in m quando b sequitur uel m uel p, tunc conuertitunt eam in sequentes consonantes quando r uel l sequitur, ut ‘combibo, imbuo, communis, immunis, compello, impello, colligo, illido, corripio, irruo’, ut priscianus, 130 XIIII libro, titulo de ui et figura monosillabarum, capitulo cum. o transit in a, ut ‘creo creaui’, item in e, ut ‘tutor tutela, bonus bene’, item in u, ut ‘tremo tremui, huc pro hoc et illuc pro illoc’. Q transit in c in principiis quorundam nominum infinitiuorum per obliquos casus, ut ‘quis cuius cui’; similiter a uerbis q habentibus in quibusdam participiis q in c transfertur, ut ‘loquor locutus, sequor secutus’ et cetera. item q transit in s, ut ‘torqueor torsi’ item q transit in x, ut ‘coquo coxi’, ut dicit p r i s c i a n u s , 131 libro primo, titulo de mutatione mutarum et deriuatione uel compositione, capitulo de Q. r inuenitur conuerti in l in quibusdam compositis, ut ‘intelligo pro interlego, pellego pro perlego, pelliceo pro perliceo, pelluceo pro perluceo’, ut p r i s c i a n u s , 132 libro II, titulo de terminatione sillabarum et cetera, capitulo R. S transit in d, ut ‘custos custodis, pes pedis, preses presidis, palus paludis’, ut p r i s c i a n u s , 133 libro I, titulo de mutatione semiuocalium ex deriuatione uel compositione, capitulo S. item in f sequentem quando prepositio dis componitur dictioni incipienti ab f eufonie causa, ut ‘differo, diffido, diffundo’, ut libro134 XIIII infra si. item in m, ut ‘rursum pro rursus’. item in n, ut ‘sanguis sanguinis’. item in r, ut ‘flos floris, ius iuris, cursus curriculus uel currículum’. item in t, ut ‘nepos nepotis, uirtus uirtutis, samnis samnitis135’. item in u consonantem, ut ‘bos bouis’. item in x, ut ‘aiax pro aias, pistrix pro pistris’, ut p r i s c i a n u s , 136 libro II, titulo de mutatione semiuocalium ex deriuatione uel compositione, capitulo S. t conuertitur in r in ‘parricida’ quando componitur a patre, quando dictio componitur a pari r eufonie causa additur, ut libro137 I, titulo de mutatione uocalium ex 130 gramm. iii 50, 27- 51, 1, cf. gramm. ii 49, 16; 24-27: ‘con’ […] ‘in’ [...] n in r, [...] ‘irruo’ [...] b autem sequente vel p in m convertitur, l vero vel m in eas commutatur, ut ‘imbuo’,[...], ‘combibo’, [...], ‘immunis’, ‘communis’. 131 gramm. ii 36, 5-11: [...] q [transit] [...] c, numquam in principiis infinitorum vel interrogativorum quorundam nominum posita per obliquos casus in illam transiret, ut ‘quis cuius cui’. similiter a verbis q habentibus in quibusdam participiis in c transfertur, ut ‘sequor secutus’, ‘loquor locutus’. transit in s, ut ‘torqueo torsi’, [...] transit [...] in x, ut ‘coquo coxi’. 132 gramm. ii 50, 5-7: in compositis tamen quibusdam invenio r in l converti, ut ‘intellego’ et ‘pellicio’ pro ‘interlego’ et ‘perlicio’, ‘pellego’ pro ‘perlego’, ‘pelluceo’ pro ‘perluceo’. 133 gramm. ii 32, 17: [s] in d: ‘custos custodis’, ‘pes pedis’, ‘praeses praesidis’, ‘palus paludis’. 134 gramm. iii 56, 20-22: ‘differo, diffido, diffundo’, in quibus s in f conuertitur euphoniae causa. 135 en el manuscrito parece poner samnitas. 136 gramm. ii 32, 14-19: in n mutatur s: ‘sanguis sanguinis’; in r: ‘flos floris’, ‘ius iuris’, ‘cursus’ ‘curriculus’ vel ‘currículum’; in x: ‘aiax’ pro ‘[...] et ‘pistrix’ pro ‘[...] in t: ‘nepos nepotis’, ‘virtus virtutis’, ‘Samnis Samnitis’; in u consonantem: ‘bos bovis’. 137 gramm. ii 26, 6-8: ‘par paris parricida’, quod vel a ‘pari’ componitur vel, ut alii, a ‘patre’: ergo si est a ‘pari’, r euphoniae causa additur [...] t in r convertitur.

f. 18r

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 150

155

160

165

170

199

deriuatione uel compositione, capitulo I transit in a. item t transit in s, ut ‘uerto uersus, concutio concussus’; item in x si c antecedet t, ut ‘pecto pexui, flecto flexui’, ut libro138 I, titulo de mutatione mutarum ex deriuatione uel compositione, capitulo T. V transit in a, ut ‘ueredus ueredarius’, ut libro139 I,140 titulo de mutatione uocalium ex deriuatione uel compositione, capitulo V quoque. item u transit in b, ut ‘aufero abstuli ablatus’, ut libro141 II, titulo de accidentali potestate literarum secundum ordinem mutarum, capitulo AV. item in e, ut ‘pondus ponderis, deierat pro deiurat, peierat pro peiurat, labrum labellum, sacrum sacellum’. item in i, ut ‘cornu cornicen, arcus arcitenens, currus curriculus uel currículum’. item in o, ut ‘nemus nemoris, robur roboris, ebur eboris’, ut p r i s c i a n u s , 142 libro I, titulo de mutatione uocum ex deriuatione uel compositione. X transit in u consonantem, ut ‘nix niuis’. item in ct, ut ‘nox noctis, suppelex suppelectilis’. item subit x etiam loco aspirationis, ut ‘ueho uexi, traho traxi’. item x transit in f, ut ‘effugio, effero’, ut p r i s c i a n u s , 143 libro I, titulo de mutatione semiuocalium ex deriuatione uel compositione, capitulo ultimo. ex prepositio integra manet in compositione dictionum incipientium a uocali uel ab aliqua harum consonantium, uidelicet c p q s t, ut ‘excurro, expello, exquiro, exiro, extraho’; eufonia tamen et ratio abicit s antecedente x sequente l inuenitur x precedere in hoc nomine ‘exlex’, ceteris uero consonantibus sequentibus e non ex preponi solet, ut ‘ebibo, educo, egero, eludo, emineo, enitor, eruo, eueho’, ut p r i s c i a n u s , 144 libro II, titulo de mutatione sillabarum et cetera, capitulo ultimo, et libro XIIII, titulo de ui et figura monosillabarum prepositionum seruantium ablatiuo

138 gramm. ii 36, 15-16: t transit in s: ‘verto versus’, ‘concutio concussus’, [...]; c vero antecedente in x: ‘pecto pexui’, ‘flecto flexi’. 139 gramm. ii 27, 15: transit u in a, ‘veredus veredarius’. 140 Si observamos la línea 25 del manuscrito podríamos interpretar que es i. o bien que es un error, porque la regla a la que se refiere está recogida en este libro i de priscianus. 141 gramm. ii 39, 2: transit tamen etiam in b, ut ‘aufero abstuli ablatus’. 142 gramm. ii 27, 15-20: in e, ‘pondus ponderis’, ‘deierat’ ‘peierat’ pro ‘deiurat’ ‘peiurat’, ‘labrum labellum’, ‘sacrum sacellum’, [...]; in i, ut ‘cornu cornicen’, ‘arcus arcitenens’, [...], ‘currus’[...] ‘curriculus’ vel ‘currículum’; in o, ‘nemus nemoris’, ‘ebur eboris’, ‘robur roboris’. 143 gramm. ii 33, 14-18: x […] transit tamen etiam in u consonantem, ut ‘nix nivis’, nec non in ct, ut ‘nox noctis’, ‘supellex supellectilis’, […] Subit etiam loco aspirationis, ut ‘veho vexi’, ‘traho traxi’; vertitur in f, ut […] ‘effero’. 144 gramm. ii 51, 5-9: euphonia et ratio […] abicit s antecedente x -, ‘extendo’; l quoque sequente invenitur in nomine hoc: ‘exlex’; […]; ceteris vero consonantibus sequentibus e, non ex, praeponi solet, ut ‘ebibo’, ‘educo’, ‘egero’, ‘eludo’, ‘emineo’, ‘enitor’, ‘eruo’, ‘eveho’. gramm.ii 33, 19-22: […] ‘ex’ praepositio praeponitur composita dictionibus a vocalibus incipientibus vel ab his […] consonantibus, hoc est […] integra manet, ut […] ‘extraho’, cf. gramm. iii 48, 6-9: reliquis vero sequentibus ‘ex’ praeponitur: […] ‘expello’, […] ‘exquiro’, […] .

f. 18v

200

175

180

185

190

La ortografía latina en la Baja Edad Media

b intercipitur post prepositionem am sequente uocali, ut ‘ambitus, ambesus, ambustus, ambares’, necnon etiam in ‘comburo combustus’ idem fit, ut libro145 I, titulo de mutatione semiuocalium ex deriuatione uel compositione et cetera, capitulo III. C additur in fine datiui huius pronominis ‘hic hec hoc’, ut ‘huic’, diferentie causa ne si diceretur ‘hui’ putantur esse interiacio, ut libro XIII p r i s c i a n i , 146 titulo de quatuor modis declinandi pronominum, capitulo supra dicto si. d frequenter interponitur in compositis hiatus causa prohibendi, ut ‘redigo, redarguo, prodest’, ut libro147 I, titulo de mutatione mutarum et cetera, capitulo D. additur d in hac prepositione pro composita cum dictione incipiente a uocali, ut ‘prodest proderam prodesse’, ut libro148 XIIII, titulo item de orthografia, capitulo sciendum. P inter m et t additur euphonie causa nec potest m ante t inueniri, ut ‘sumptus, promptus, comptus, emptus’, ut libro I,149 capitulo in mo emi. S additur causa euphonie in hac dictione ‘disgrego’, que componitur ex di et grego, ut libro....150 t additur in hoc nomine ‘lac’ in obliquis casibus, ut ‘lac lactis’, ut libro151 I, titulo de accidentali potestate literarum secundum mutationem earum. d subtrahitur cum sequens sillaba ab s consequens a consonante incipit, ut ‘aspiro, aspicio, ascendo, asto’, ut libro152 I, titulo de mutatione mutarum et cetera, capitulo D. in ad prepositione d subtrahitur in quibusdam cum sequens dictio incipit a gn uel sc uel sp, ut ‘agnitus, ascendo, aspectus’, ut libro153 II, titulo de mutatione sillabarum et cetera, capitulo in AD sutrahitur. 145 gramm. ii 29, 19-22: [am’ enim praepositio] vocali vero sequente intercipit b: ‘ambitus’, ‘ambesus’, ambustus’, ambages’, nec non etiam in ‘comburo combustus’ idem fit. 146 gramm. iii 10, 14-15: ‘huic’, in quo c per adiectionem differentiae causa accedit, cf. gramm. iii 449, 29-30: notandum est tamen, quod hic et haec et hoc huius huic dativum semper in c terminant differentiae causa propter hui interiectionem. 147 gramm. ii 35, 9-11: haec [d] eadem tamen frequenter interponitur compositis hiatus causa prohibendi, ut ‘redigo’, ‘redarguo’, ‘prodest’. 148 gramm. iii 29, 31- 30, 1: pro sequente vocali d assumit: ‘prodest, proderam, prodesse’. 149 es error ya que el libro donde aparece es el x, cf. gramm. ii 528, 15-17 [cf. infra f. 20r 25-27]. 150 el autor deja incompleta la referencia. nosotros tampoco la hemos encontrado en priscianus, pero sí en las Derivationes de Hugutio. Cf. ceccHini, ed., 2004, p. 545, g 90, 1,4: [1] gRego -as, id est unare, non est in usu, […] [4] grego componitur aggrego -as; abgrego -as, dissociare; congrego -as, disgrego -as, dispergere. 151 gramm. ii 21, 9: ‘lac lactis’, in quo etiam t additur. 152 gramm. ii 35, 11-12: [d] subtrahitur etiam, cum sequens syllaba ab s et alia consonante incipit, ut ‘aspiro’, ‘aspicio’, ‘ascendo’, ‘asto’. 153 gramm. ii 47, 23-25: [d] subtrahitur etiam in quibusdam, cum sequens dictio a gn vel sp vel sc incipit, ut ‘agnitus’, ‘aspectus’, ‘ascendo’.

f. 19r

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 195

200

205

210

215

220

201

n ante c uel q abicitur in preterito prefecto, ut ‘uinco uici et linquo liqui’, ut libro154 I, titulo de mutatione mutarum ex deriuatione uel compositione, capitulo de Q et libro X, in titulo de preteritis tertie coniugationis, capitulo in CO. abbicitur n de hac prepositione con, id est quotiens componitur dictionibus incipientibus a uocali, ut ‘coeo, coarguo, coarto, coerceo,155 quoequo’, ut libro156 XIIII, titulo item de ortografia prepositione, capitulo sciendum. n litera expellitur a grecis dictionibus in o desinentibus cum in latinam formam transent, ut ‘demimo, simo, leo, draco’, ut libro,157 titulo de mutatione semiuocalium, capitulo II in si. Quandoque prepositio trans amittit ns in compositione, ut ‘traduco, trado, traicio, trano’, ut libro158 XIIII, titulo de ui et figura monosillabarum prepositio seruentium aqusatiuo trans. dis tunc preponitur quando sequitur c uel f uel p uel s uel t uel i loco consonantis, ut ‘discumbo, differo, diffido’, in quibus s conuertitur in f euphonie causa, ‘displiceo, dissero, distraho, disiungo’. aliis uero quibuscumque consonantibus sequentibus di preponitur, ut ‘didico, digero, diluo, dimitto, diruo’, ut libro159 XIIII, titulo ultimo et di. nulla sillaba potest habere plus duabus mutis iusta se positis nec plus tribus consonantibus continuari, ut p r i s c i a n u s , 160 libro I, titulo de substantiali potest propria singularum literarum, capitulo H. in fine sillabe omnes liquide ante s poni, ut ‘plus, hyems, mons, ars’. Similiter ante x excepta m, ut ‘flax, lans, ars’. in mutis preponitur b et g sequente d, ut ‘bdelium, migdonides’. Semiuocalis nulla preponitur mutis, nisi s sequente b uel c uel p uel q uel t, ut ‘asbestus, scutum, spes, squalor, stratus’. mute uero semiuocalibus preponuntur liquidis absque m omnes pene omnibus bl, ut ‘blandus’, cl, ut ‘clarus’, dl, ut ‘abodlas’, nomen barbarorum, fl, ut ‘flauus’, gl, ut ‘glandius’, pl, ut ‘planus’, tl, ut ‘atlas’, bn, ut ‘abnuo’, sed b magis superioris est sillabe cn, ut ‘cnidus’, dn, ut ‘adnuus’, gn, ut ‘gneus’, pn, ut ‘sipnus’, tn, ut ‘ehtna’, br, ut ‘umbre’, cr, ut ‘crebus’, dr, ut ‘drances’, fr, ut ‘frater’, gr, ut ‘gratus’, pr, ut ‘pratum’, tr, ut ‘tractus’. ante m autem inueniuntur

154 gramm.

vici’.

155 en

ii 36, 10-11: similiter abicit n in praeterito, ‘linquo liqui’, ut ‘vinco

el manuscrito aparece escrito coaerero.

156 gramm. iii 29, 30-31: Sunt quae in compositione elisionem patiuntur, ut ‘con’

sequente vocali: ‘coeo, coarguo, coarto, cohaereo, coaequo’. 157 gramm. ii 31, 10-12: [n] expellitur a graecis […] desinentibus, cum in latinam transeunt formam, ut ‘demipho’, ‘Simo’, ‘leo’, ‘draco’, […] nominibus in o desinentibus […]. 158 gramm. iii 39, 4-5: [trans] est tamen quando in compositione amittit n et s, ut ‘traduco, trado, traicio, trano’. 159 gramm. iii 56, 17-24: et sciendum, quod tunc ‘dis’ praeponitur, quando sequitur c vel f vel p vel s vel t vel i loco consonantis, ut ‘discumbo, [...] differo, diffido [...]’, in quibus s in f convertitur euphoniae causa: ‘displiceo [...] dissero; distraho [...]; [...] disiungo’. aliis uero quibuscumque consonantibus di praeponitur: ‘dimitto, diruo, diduco, digero, diluo’. 160 gramm. ii 13, 7-8: nulla enim syllaba plus duabus potest mutis habere iuxta se positis, nec plus tribus consonantibus continuare.

f. 19v

f. 20r

202

225

230

235

La ortografía latina en la Baja Edad Media

c, d, g, t, ut ‘piracmo, dmois, agmen, tmolus’, ut libro161 I, titulo de accidentium potestas literarum secundum ordinem earum, capitulo in semiuocalibus. Si antecedens sillaba terminatur in consonantem, necesse est etiam sequentem a consonante incipere, ut ‘artus, ille, arduus’, nisi sit compositum, ut ‘abeo, adeo, pareo’. Si in media dictione sillaba a uocali incipit, necesse est antecedentem quoque, nisi sit composita, in uocalem terminari, ut ‘pietas, curialitas, pareo, eo, ruo’. mutuo est quandoque in compositis etiam subtraitur consonans, ut ‘coeo cois’, ut libro162 II, titulo si antecedens et si in media. b ante s in principio sillabe nunquam potest inueniri et ideo uerba in bo desinentia non faciunt perfectum in bsi sed163 psi mutato b in p, ut ‘scribo scripsi, nubo nupsi’ nulla autem alia causa est mutande b in p, nisi euphonie, ut libro164 X, titulo I, capitulo in BO. m non potest ante t sine p inueniri euphonie causa, ut ‘sumptus, emptus, promptus, comptus’, ut libro X, titulo I, capitulo in mo em.165 Semiuocalium sola m post s ponitur quod mutarum est, ut ‘smirna, smaragdus’, et ante liquidam, ut ‘samnis’, ut libro166 I, titulo de geminatione sillabarum. n ante r nec in simplicibus dictionibus inuenitur, ut libro167 II, titulo de terminatione sillabarum et cetera, capitulo in N. in simplici dictione n antecedente s et t 161 gramm. ii 42, 6-22: in fine autem syllabae omnes liquidae solent ante s poni, ut ‘puls’, ‘hiems’, ‘mons’, ‘ars’; similiter ante x, excepta m, ut ‘falx’, ‘lanx’, ‘arx’. in mutis praeponuntur b et g sequente d, ut ‘[…]’, ‘bdelium’, [...], ‘mygdonides’. [...]. semivocales nulla praeponitur mutis nisi s sequente b, ut ‘asbestus’, [...], vel p: ‘scutum’, ‘squalor’, p, ut ‘spes’, [...], t: ‘[...], [...]. mutae vero semivocalibus praeponuntur liquidis absque m omnes paene omnibus: bl, ut ‘blandus’; cl: ‘clarus’; dl, ut ‘abodlas’, nomen barbarum; gl: ‘gladius’, […]; tl: […], ‘atlas’; pl: ‘planus’; fl: ‘flavus’; bn: ‘abnuo’, sed b magis superioris est syllabae; cn: cnidus’; dn: […]; gn: ‘gneus’’; tn: ‘aetna’; pn: […], ‘Siphnus’; br: […], ‘umbrae’; cr: ‘creber; dr: ‘drances’; gr: ‘gratus’; fr: ‘frater’; pr: ‘pratum’; tr: ‘tractus’. ante m autem inveniuntur c d g t, ut ‘pyracmon’, […], ‘dmois’, […], ‘agmen’, ‘tmolus’. 162 gramm. ii 45, 4-6; 17-21: Si antecedens syllaba terminet in consonantem, necesse est etiam sequentem a consonante incipere, ut ‘artus’, ‘ille’, ‘arduus’, nisi sit compositum, ut ‘abeo’, ‘adeo’, [---] si in media dictione syllaba a vocali incipit, necesse est antecedentem quoque, nisi sit composita, in vocalem terminari, ut ‘pietas’, [...], ‘pareo’, ‘ruo’, [...]. est [...] in compositis etiam subtrahitur consonans, ut ‘coeo, cois’. 163 en el ms. aparece escrito set. 164 gramm. ii 506, 16-18: in ‘bo’ desinentia verba vocali longa antecedente ‘b’ in ‘ps' convertentia faciunt praeteritum perfectum, ut ‘scribo scripsi’, ‘nubo nupsi’: numquam enim b ante s in principio syllabae potest inveniri (cf. gramm. ii 43, 15-19: ‘nubo’ quoque ‘nupsi’, ‘scribo’ ‘scripsi’ faciunt, quamvis analogia per b cogit scribere, sed euphonia superat, [...] compellit per p, non per b, dicere et scribere). 165 Cf. supra f. 19r 14-16. 166 gramm. ii 23, 16-17: praeterea sola haec [m] semivocalis post s ponitur, quod mutarum est, ut ‘Smyrna’, ‘smaragdus’, et ante liquidam, ut ‘Samnis’. 167 gramm. ii 49, 21-22: nec in simplicibus inveniatur dictionibus n ante r.

f. 20v

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 240

245

250

255

260

203

sine r sequi non possunt, ut libro168 IX, titulo de preteritis secunde coniugationis, capitulo supina in ui. S terminante antecedentem sillabam he sole inueniuntur consonantes assequentes in simplicibus s, ut ‘cassis, cassus’, in compositis prepositionem in s desinente anteposita c, i consonante, p, t, ut ‘discutio, disiectus, displicet, distermino’, ut libro169 II, titulo de terminatione sillabarum et cetera, capitulo S. t si superiorem finit sillabam necesse est sequentem quoque ab ea incipere, ut ‘mitto, cotta, atticus, attinet’, ut libro170 II, titulo de terminatione sillabarum et cetera, capitulo T. in hoc nomine ‘deus’ in nominatiuo plurali scribitur ‘dii’ per geminatione i. Similiter in datiuo et ablatiuo ‘diis’ per geminatione i, per concisionem tamen unius i proferendum est, unde uersus: scribe ‘dii’ lege ‘di’ si uis urbanus haberi.

idem accidit etiam in pronomine ‘is ea id’, nam scribitur pluraliter nominatiuo ‘ii’, datiuo et ablatiuo ‘iis’, hoc ideo per concisionem proferuntur, quia pro monosillabis ponuntur. Veteres enim i finalem, que est longa, per ei diptongum scribebant. longas autem uocales uetustisimi etiam geminare solebant. puto autem in hiis quod etiam diferentie causa seruata sit geminatio i ne si ‘di’ et ‘dis’ et ‘i’ et ‘is’ dicimus dubitatio fiat significationis, nam ‘di’ et ‘dis’ etiam prepositiones sunt, i et is uerba. in compositione tamen scribitur idem et eisdem per unum i ut p r i s c i a n u s , 171 libro VII, titulo de datiuo et ablatiuo singulari secunde declinationis et opportet. ‘Hiulcus’ trisillabum est, ut p r i s c i a n u s , 172 libro I, titulo de substantiali potestate propria sillabarum, capitulo I quod in si gramm. ii 492, 17-18: in simplici dictione n antecedente s et t sine r sequi non possunt. 169 gramm. ii 50, 14-22: S terminante antecedentem syllabam hae solae inveniuntur consonantes assequentes: [...] quia s terminalis est praepositionis, nam in simplicibus. [...]; similiter terminat altera s sequente, ut ‘disiectus’, c etiam sequente vel p vel t, praepositione in s desinente anteposita, ut ‘discutio’, ‘displicet’, ‘disterminat’. 170 gramm. ii 50, 24-25: t si superiorem finit syllabam, necesse est sequentem quoque ab ea incipere, ut ‘mitto’, ‘cotta’, ‘attinet’, ‘atticus’. 171 gramm. ii 297, 21- 298, 22: et oportet scire in hac declinatione, quod omnes obliqui casus tam singulares quam plurales eundem numerum syllabarum servant, quem genetivus singularis, absque genetivo plurali, qui una syllaba vult superare, nisi per concisionem proferatur. unde ‘dii’ et ‘diis’, cum pro monosyllabis ponuntur [...]. Veteres enim i finalem quae est longa per ei diphthongum scribebant, longas autem uocales uetustisimi etiam geminare solebant [...] idem accidit etiam in pronomine ‘ei’ et ‘ii’, ‘eis’ et ‘iis’ [...]. puto autem, in hiis quoque etiam diferentie causa seruata est geminatio i ne si ‘di’ et ‘dis’ et ‘i’ et ‘is’ dicamus, dubitatio fiat significationis; nam ‘di’ etiam praepositio est et ‘dis’ et praepositio est et ‘i’ et ‘is’ verba. itaque in compositione ‘idem’ et ‘isdem’ per unam i scripsisse. 172 gramm. ii 14, 20: unde ‘hiulcus’ trisyllabum est. 168

f. 21r

La ortografía latina en la Baja Edad Media

204

265

270

275

280

285

290

iste dictiones datiuorum singularum ‘huic cui ei’ monosillabe sunt, inueniuntur tamen, sed173 raro, bisillabe. et manere ei diferentie causa ne interiectio esse putaretur. Similiter datiuus et ablatiuus pluralis huius pronominis ‘hic hec hoc’ monosillabus est et ideo scribitur per unum i, ut ‘his’, ut p r i s c i a n u s , libro XIII,174 titulo de quatuor modis declinationis pronominum, capitulo supra dictorum queritur in hoc modo, et libro VII,175 titulo de uocatiuo singulari secunde declinationis. nulla, nisi antecedens prepositio cogat, sillaba in b potest desinere, nisi sequens quoque ab ea incipiat. in c nulla sillaba superior desinit, nisi sequens quoque a c uel a q incipiat. in d pariter nulla potest sillaba prepositiua desinere, nisi sequens quoque ab eadem incipiat in simplicibus dictionibus et in plerisque compositis. in f nulla sillaba desinit, nisi loco b uel d uel s uel x in prepositionibus posita, cum sequens dictio incipit ab f. g apud latinos nullius sillabe est terminalis, nisi cum loco b uel d ponitur in sub uel ob uel ad prepositione. in h non potest terminari sillaba, inuenio tamen in ‘uah’ et ‘oh’ interectionibus terminalem uideri sillabe h, sed magis puto per apochopam hoc solere fieri, cum perfecta ‘uaha’ et ‘oha’ sint uel quod abscondita uoce solent interiectiones et huiuscemodi uoces proferri, ut etiam ‘aha ehe’. K nullius sillabe potest esse terminalis. Quacumque consonante sequente potest antecedentem sillabam terminare q et r, solus sequentibus non inueniri antecedentem l. in m inuenitur sillaba desinens in media dictione quando sequens a b uel p uel altera m incipit, ut ‘cambises, ambo, imperium, comparo, summus, Hammon’. in n terminatur sillaba antecedens sequentibus c uel d uel f uel g uel altera n uel q uel s uel t uel i uel u etiam pro consonantibus positis uel x, nec in simplicibus dictionibus inuenitur n ante t. P nullam terminat sillabam, nisi sequens quoque ab ea incipiente. r quacumque consonante sequente potest terminare priorem sillabam. in simplicibus dictionibus s in media dictione non potest sillabam terminare sequente c uel m uel p uel t, sed est de sequenti sillaba sequente c, ut ‘pascua’, sequente m, ut ‘cosmus’, sequente p, ut ‘prosper’, sequente t, ut ‘testis’. t si superiorem finit sillabam, necesse est sequentem quoque ab ea incipere, ut ‘mitto, cotta, atticus, attinet’. in x nulla sillaba terminatur in media dictione, nisi in compositis a prepositione ex, ut p r i s c i a n u s , 176 libro II, titulo de terminatione sillabarum et cetera.

el texto del manuscrito aparece escrito set. iii 9, 26 - 10, 15: queritur in hoc modo [...] ‘huic’ ‘cui’ ‘ei’ monosyllaba sint accipienda in dativo [...]. inveniuntur tamen, sed raro, bisyllaba, et maxime ‘ei’differentiae causa, ne interiectio esse putetur [...] unde pluralis etiam dativus et ablativus [...] his. 175 gramm. ii 303, 26 - 304, 2: ‘ei’ quoque cum rationabiliter monosyllabum esse deberet, cum genetivus ‘eius’ sit disyllabus [...] differentiae causa, ne si monosyllabum sit, interiectio esse putetur. 176 gramm. ii 47-51: ergo nulla, nisi praepositio cogat, antecedens syllaba in b potest desinere, nisi [...] quoque a b incipiat, [...] in c quoque nulla syllaba superior desinit, nisi sequens quoque a c vel a q incipiat, [...] in d pariter nulla potest syllaba desinere praepositiva, nisi sequens quoque ab eadem incipiat in simplicibus dictionibus et in plerisque compositis [gramm. ii 47, 1-9]. in f nulla desinit syllaba, nisi loco b vel d vel x vel s in praepositionibus posita, cum sequens dictio [...] incipit consonante, [...] [gramm. ii 48, 4-5]. g apud latinos nullius syllabae est terminalis nisi cum loco d vel b ponitur in ‘ad’ vel ‘sub’ vel ‘ob’ praepositione, [...] [gramm. ii 48, 11-12]. 173 en

174 gramm.

f. 21v

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 295

300

305

205

in grecis nominibus antiquam scripturam seruamus pro f p et h ponentes, ut ‘orpheus’, postea uero in latinis uerbis placuit pro p et h scribi f, ut ‘fama’, ut p r i s c i a n u s , 177 libro I, titulo de substanciali potestate propria singularum literarum, capitulo F. nulla consonans ante se aspirationem recipit, ut p r i s c i a n u s , 178 libro I, titulo supradicto, capitulo I quid. aspiratio ante uocales omnes poni potest, ut ‘habeo, herennius, hiems, homo, humus’; post consonantem autem quatuor tantum modo more antiquorum grecorum: c, p, r, t: ‘chremes, thraso, philipus, pirrhus’. ideo autem extrinsecus asscribitur uocalibus h, ut minimum sonet ulla uox consonantibus intrinsecus ut ‘plurimum’, ut libro179 I, titulo de acidentali potestate literarum secundum aspirationem, in principio. Sine aspiratione ponitur r in latinis dictionibus, in grecis uero uel principalis uel geminata in media dictione aspiratur, ut ‘rhetor, pirrhus’, ut libro180 I, titulo de mutatione semiuocalium et cetera, capitulo R. in h, [...], non potest terminari syllaba. invenio tamen in ‘vah’ et ‘ah’ interiectionibus terminalem videri syllabae h, sed magis puto, [...], per apocopam hoc solere fieri, cum perfecta ‘vaha’ et ‘aha’ sint, vel quod abscondita voce solent interiectiones et huiuscemodi voces proferri, ut etiam ‘ha ha’, ‘he he’ [gramm. ii 48, 22-26. cf. gramm. ii 20, 1-4]. K nullius syllabae potest esse terminalis [gramm. ii 49, 1]. l quacumque consonante sequente potest antecedentem terminare syllabam, [...] q et r solis sequentibus non inveni antecedentem l [gramm. ii 49, 2-5]. in m invenitur syllaba desinens in media dictione, quando sequens a b vel p vel altera m incipit, ut ‘cambyses’, ‘ambo’, ‘imperium’, ‘comparo’, ‘summus’, ‘Hammon’. in n terminatur antecedens syllaba sequentibus c vel d vel f vel g vel altera n vel q [...], vel s vel t vel i vel u etiam pro consonantibus positis vel x [gramm. ii 49, 7-12]. nec in simplicibus inveniatur dictionibus n ante r. s quoque sequente vel t [gramm. ii 49, 21-22]. p nullam terminat syllabam, nisi sequente quoque ab ea incipiente [gramm. ii 49, 28], [...] R quacumque consonante sequente (excepta k) potest terminare priorem syllabam [gramm. ii 50, 1-2]. […] nam in simplicibus dictionibus […] s et c […], ut ‘pascua’, […]. m […]sequente vel p vel t in simplicibus dictionibus, si antecedat s, eiusdem est syllabae, ut ‘cosmus’, ‘prospera’, ‘testis’ [gramm. ii 50, 16-19]. t si superiorem finit syllabam, necesse est sequentem quoque ab ea incipere, ut ‘mitto’, ‘cotta’, ‘attinet’, ‘atticus’ [gramm. ii 50, 24-25]. in x nulla syllaba terminat in media dictione nisi in compositis a praepositione ‘ex’ [gramm. ii 51, 1-2]. 177 gramm. ii 11, 8-10: in graecis nominibus antiquam scripturam servamus pro […] p et h ponentes, ut ‘orpheus’, [...]. postea vero in latinis verbis placuit pro p et h f scribi, ut ‘fama’. 178 gramm. ii 14, 20-21: [unde ‘hiulcus’ trisyllabum est] nulla enim consonans ante se aspirationem recipit. [cf. f. 21r 4]. 179 gramm. ii 18, 15-20: aspiratio ante vocales omnes poni potest, [...], ut ‘habeo’, ‘Herennius’, [...], ‘hiems’, ‘homo’, ‘humus’, [...] post consonantes autem quattuor tantummodo more antiquo graecorum: c t p r ‘chremes’, ‘thraso’, ‘philippus’, ‘pyrrhus’. ideo autem extrinsecus ascribitur vocalibus ut minimum sonet, consonantibus autem intrinsecus, ut plurimum. 180 gramm. ii 31, 15, 17: R sine aspiratione ponitur in latinis, in graecis vero principalis vel geminata in media dictione aspiratur, ut ‘rhetor’, [...], ‘pyrrhus’.

f. 22r

206

310

315

La ortografía latina en la Baja Edad Media

nulla prepositio habet aspirationem sicut nec coniunctio, in aliis Vi partibus orationis sunt que habent aspirationem, sunt que non habent, ut ‘hara, habeo, habens, hic, huc’, ut dicit p r i s c i a n u s , 181 libro XIIII, titulo de orthografia prepositionis capitulo. nulla dictio apud latinos desinit in x, nisi nomina et ex prepositio, que greca est, et ‘uix et mox pax’, aduerbium comicum quod similiter grecum est, ut dicit p r i s c i a n u s , 182 libro XIIII, titulo item de orthografia prepositionis, capitulo sciendum. Explicit liber orthografie tracte de Prisciano

3.2. Comentario

además de lo ya explicitado en páginas anteriores relativo a esta obra denominada «Egutionis de orthographia» que ocupa los ff. 15r22r del ms. C, añadimos aquí algunos aspectos de la misma que consideramos relevantes para completar su estudio.

en cuanto a su estructura, la primera valoración significativa con respecto al resto de obras que conforman este ms. C y en especial, respecto al «De orthographia, Anónimo I», es que podemos observar la existencia de un incipit y un explicit claros que abren y cierran respectivamente el contenido de esta obra y que, además, van precedidos de un prólogo-índice en el que de manera esquemática el autor indica las partes de la obra que pasará a desarrollar a continuación. esta enumeración se inicia de manera escueta con el término primo que es una prueba más de la idea de concisión que esta obra deja entrever ya desde el comienzo, probablemente, porque se trataba de una recopilación de notas sobre este tema. el autor parte de priscianus, fuente fundamental, para después ampliar estos conocimientos básicos y acomodarlos a la época bajomedieval, bien para uso escolar o como documentación para la

181 gramm. iii 29, 12-14: nulla praepositio habet aspirationem sicut nec coniunctio, cum in aliis sex partibus orationis sunt, quae habeant aspirationem, sunt, quae non habeant ut ‘hara, habeo, habens, hic, huc, heu’. 182 gramm. iii 29, 26-29: nulla alia pars in x desinit apud latinos nisi nomina et ‘ex’ praepositio, quae graeca est, et ‘vix’ et ‘mox’ et ‘pax’ adverbium comicum [...] quod similiter graecum est.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

207

elaboración de su propia obra. Recordamos que su obra Derivationes es una referencia muy utilizada en tratados de ortografía.

en época medieval, como destacan gonzález Rolán-Saquero, 2007, p. 129, era habitual la existencia de prólogos, de los que se encuentran una gran variedad en textos de tipo académico o escolar escritos en latín. en esta ocasión se trata de una breve presentación que no se corresponde exactamente con los tipos de prólogos habitualmente catalogados,183 pero que, en cualquier caso, marca el comienzo y una preparación para lo que va a desarrollar a continuación: Primo de distinctione literarum.

De compositione literarum.

De geminatione literarum.

De dubio quantitatis literarum.

De potestate literarum.

De transmutatione literarum. De additione literarum.

De abiectione literarum.

De concisione litere in prolatione. De terminatione sillabarum.

De spiritu seu aspiratione sillabarum et. De terminatione dictionum.

en el primero de estos puntos titulado de distinctione literarum, el término distinctio tiene un significado diferente al que hemos observado en el apartado Hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis del «De orthographia, Anónimo I» relacionado con el tema de la puntuación. en esta ocasión el autor se refiere al tipo de letras y a su definición.

la explicación contenida en cada uno de estos puntos previamente citados en el índice-prólogo se cierra con una remisión a priscianus que rubrica lo expuesto. estas referencias son muy precisas y sitúan perfectamente al lector en el pasaje de la obra de priscianus donde se trata el tema. Sirvan de ejemplo algunas de las que aparecen en el folio 15r:

‒ ut in prisciano libro I titulo de literarum potestate substanciali communi.

‒ ut patet in prisciano libro I titulo de accidentali potestate secundum ordinem earum capitulo in semiuocalibus. 183 Cf.

minniS, 1988, pp. 13 ss.; HameSSe, 2000, pp. 639-661.

208

La ortografía latina en la Baja Edad Media

‒ ut dicit priscianus libro I titulo de substanciali potestate propria singularum literarum. K.

‒ ut priscianus libro I titulo de mutatione semiuocalium ex deriuatione uel compositione in principio.

esta manera de citar no es habitual en los textos gramaticales que hemos estudiado, pero presenta muchas semejanzas con la técnica empleada por Hugutio en el liber Vgutionis de dubijs accentibus,184 como se puede comprobar en los siguientes ejemplos relativos a preposiciones y conjunciones: ‒ f. 2r (26-27) Est regula generalis quam ex verbis Prisciani «in tractatu prepositionis». ‒ f. 4v (226-227) quod aperte innuit Priscianus «in tractatu coniuctionis».

por otro lado, en esta obra el propio Hugutio afirma conocer la obra de priscianus: f. 2v (60-66). Eadem enim ratione posset etiam probari quod deberet dici ‘induco’ et ‘indico cis’, antepenultima acuta quod omni ratione caret. Preterea si «in libro accentibus» aliquid inveniatur quod videatur nostre assertioni contrarium, dicimus illum librum non esse autenticum et non credimus illum compositum a Prisciano, uel si a Prisciano est compositus ibi secutus est opinionem aliorum circa predicta sed quia in maiori volumine quod consulimus dici aperte tenendum est sicut distinctum est.

el Egutionis de orthographia remite también a estas partes de la obra de priscianus como se comprueba, por ejemplo, en el último párrafo del f. 22r: ut dicit Priscianus, libro XIIII, titulo de orthografia prepositionis.

pensamos que todas estas coincidencias pueden constituir una garantía185 para afirmar que Hugutio es el autor de estas notas 184 obra que, como ya hemos dicho anteriormente, ocupa los primeros folios de este manuscrito C. 185 aval que puede ampliarse si nos fijamos en el pasaje f. 19r (185): additur causa euphonie in hac dictione ‘disgrego’, que componitur ex di et grego ut libro... en el que el autor deja incompleta la referencia, probablemente porque no encontrara en

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

209

extraídas de priscianus. el mismo argumento nos lleva, además, a considerar a Hugutio como posible autor de algunos de los pasajes de la recopilación que hemos denominado «De orthographia, Anónimo I» (C), ya que en algunos de ellos encontramos también esa manera explícita de citar las fuentes, por ejemplo, en el capítulo: Exceptiones de accentu (f. 8r).

en cuanto al contenido es importante resaltar que esta obra no es un mero resumen elaborado sin criterio, sino que estamos frente a un trabajo minucioso, coherente y personal en su concepción, ya que no toma al pie de la letra la obra de priscianus sino que la amolda y ajusta, lo que implica un conocimiento exhaustivo de la misma, no solo del libro i de sus Institutiones grammaticae, donde este autor engloba lo más importante y específico de la ortografía, sino de todo lo relacionado con esta parte de la gramática que se encuentra diseminado a lo largo de su ampulosa obra. el resultado es un texto que resulta, a veces, más comprensible que el propio modelo,186 y en el que encontramos, además, aportaciones personales específicas entre las que subrayamos, por ejemplo, el hecho de que añada el término ortografía que omite priscianus, para remitir a alguno de los apartados que cita de la obra de este autor, como observamos en el último párrafo del f. 22r: ‒ ut dicit Priscianus, libro XIIII, titulo de orthografia prepositionis.

‒ ut dicit Priscianus, libro XIIII, titulo item de orthografia prepositionis, capitulo sciendum.

Hemos observado, asimismo, añadidos respecto a priscianus en textos relativos a determinadas reglas (c, t ante i). estas reglas con sus añadidos aparecen incorporadas también en el «De orthographia, Anónimo I», «De orthographia, Anónimo II» (C) y en parisius de altedo

priscianus este ejemplo. nosotros tampoco hemos encontrado esta referencia en priscianus, pero sí aparece este término recogido en las Derivationes de Hugutio, cf. ceccHini (ed.), 2004, p. 545, g 90, 1,4: [1] gREgO -as, id est unare, non est in usu, […] [4] grego componitur aggrego -as; abgrego -as, dissociare; congrego -as, disgrego -as, dispergere. 186 claridad que requerían y reclamaban los gramáticos y magistri de época bajomedieval que no encontraban en priscianus.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

210

(E),187 y percibimos que son una constante no solo en estas obras sino en otras de la misma época, posiblemente porque eran ejemplos habituales de vacilaciones ortográficas contemporáneas con necesidad de solución, por ejemplo: quandoque188 erratur in scribendo c ubi debet scribi t ut [...]

estas adiciones a las que nos referimos son de diverso tipo:

adiciones que suponen una ampliación respecto a lo expuesto por priscianus: participii preteriti temporis addito o ut factus facti factio ut patet ex formatione eorum189 [f. 15v 20-21 (42-43)] in x ut aiax ‘pro aias’ pistrix ‘pro pistris’ [f. 18r 22 (145-146)]

adiciones que completan el enunciado de un sustantivo o verbo: sapientis sapienter item in o ut ‘pater’ patris patronus et patro uerbum ‘sasum’ saxi saxosus [f. 17v 5-6 (114-115)]

adiciones de ejemplos a los aportados por priscianus: imploro [17v 18 (123)]

effugio [f. 18v 16 (123)]

excurro, exiro [f. 18v 21 (166)] stratus [f. 19v 26 (215)]

curialitas, eo [f. 20r 16 (226)]

y de manera especial la adición de un verso, único en toda la obra y ausente de la de priscianus [f. 20v 15-18 (248-252)]: In hoc nomine ‘deus’ in nominatiuo plurali scribitur ‘dii’ per geminatione i. Similiter in datiuo et ablatiuo ‘diis’ per geminatione i, per concisionem tamen unius i proferendum est, unde uersus: scribe ‘dii’ lege ‘di’ si uis urbanus haberi

veremos infra en el apartado de estudio comparativo. f. 13v (13-24) del «De orthographia, Anónimo I» (C) [f. 13v 13-14 (453)]. 189 lo subrayado son las adiciones respecto al texto de priscianus. 187 como 188 Cf.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

211

pero que encontramos en el «De orthographia, Anónimo I» (C), salvo la variante barbarus en lugar de urbanus (f. 13v): In quibusdam dictionibus scribitur i et non proferitur, ut in ‘dii’ et ‘diis’, quia regula formationis regerit ibi esse duo ii, ut ‘dei’, et inde neuter ‘dii’, sed usus poetarum ponit monosillabum unde quidam dixit: ‘Scribe ‘dii’ lege ‘di’ si uis barbarus haberi’

también se observan variantes respecto a priscianus:

en la forma de explicar un mismo contenido, por ejemplo [f. 16r 6-10 (55-58)]: Omnia superlatiua desinentia in rimus geminant [r] ante mus, ut ‘pulcerrimus, miserrimus, pauperrimus, acerrimus’, et desinentia in simus geminant s ante mus, ut ‘clarissimus, doctissimus, perditissimus’, et desinentia in limus geminant l ante mus, ut ‘facillimus, difficillimus, gracillimus, humillimus, disimillimus, et agillimus’

en la expresión gráfica de palabras, por ejemplo [f. 17r 6 (95)]: sexcenti, frente a priscianus sescenti

Finalmente señalar que el autor de este resumen se limita a utilizar como única fuente al propio priscianus ya que omite las referencias de escritores clásicos que utiliza este gramático para refrendar las reglas que expone.

además de lo expuesto hasta aquí, la importancia de esta obra contenida en el ms. C queda subrayada porque es la única que hemos encontrado hasta el momento que trate exclusivamente y de manera tan pormenorizada de la ortografía de priscianus a excepción de la pequeña ortografía versificada del Magister Simon, a la que nos hemos referido anteriormente, elaborada con un objetivo diferente, a saber, criticar la ampulosidad de priscianus, como era habitual en esta época.190

190 brescia; Biblioteca Queriniana cod. H ii 17. misc. (xV). ff. 38v-52v. Magister Simon (i.e., Syon), de orthographia. inc. Quidam magister Simon (Syon) propter prolixitatem ortographiae Preisciani. at the end: secundum quod extractum est a libro Prisciani quem glossavit m. m. cicci de esculo (sic). Cf. KRiStelleR, 1989, i, pp. 30-32; buRSill-Hall, 1981 p. 42.

212

La ortografía latina en la Baja Edad Media

3.3. Datos generales de la vida y obra de Hugutio Pisanus

para finalizar el análisis de esta obra consideramos relevante incluir unos datos generales sobre Hugutio pisanus, ya que es un autor que hemos citado en numerosas ocasiones, que podemos adjudicarle la autoría de esta obra del ms. C y que, en particular, su obra Derivationes es fuente de los tratados de ortografía bajomedievales de los ms. (C) y (E).

Hugutio nace en pisa, como informa él mismo en su obra Derivationes en la voz ‘Pis’,191 en un año que no es posible indicar con exactitud, pero que se suele situar alrededor del 1130.192 este siglo es en palabras de balboni, 1990, p. 11 «...veramente il secolo aureo della nuova europa, nata dalla fusione dei popoli formanti l’impero romano e dalle orde dei barbari ivi stanziatisi nei secoli avanti il mille».

Son pocos y no siempre ciertos, como afirma cremascoli, 1968, p. 123, los datos que se tienen de la vida de Hugutio antes de ser nombrado obispo de Ferrara en el año 1190, cargo que ocupó hasta su muerte el 29 de abril de 1210, un día antes de que se cumpliese el 25 aniversario de su episcopado, según anota Salimbene da parma.193 no obstante, algunos, como ughelli,194 afirman que murió en 1212 y otros acogen esta fecha con poca certeza, como barotti, 1781, p. 32.

Se le atribuía la ciudad de Vercelli como patria y lugar donde se formó, aunque estudiosos como Sarti y Fattorini195 señalaron que se había confundido a ugo di Vercelli, obispo de novara, con uguccione da pisa, obispo de Ferrara, confirmando lo que anteriormente barotti, 1781, p. 32 había apuntado: «Fra due vescovi di nome uguccione, uno solo fu il vescovo uguccione, grammatico 191 Cf. ed. ceccHini, 2004, pp. 946-947: [3] Et a pis vel pisa dicta est Pisa -e, [6] De hac civitate oriundus extitit qui hoc opus multis laboribus et anxietatibus, quadam tamen delectatione, toleratis composuit. 192 Cf. cRemaScoli, 1968, p. 123. 193 Salimbene da paRma, 1942, p. 36. 194 F. ugHeli, Italia Sacra, ii, Venecia, 1717, pp. 30 y 32. 195 SaRti-FattoRini, 1888, p. 374.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

213

y giurista, in catedra a Ferrara dal 1190 al 1212, nel quale anno, circa, mori».

estas vacilaciones pudieron ser lo que motivaron que chevalier, 1905-1907 hablase de tres personajes con el nombre uguccione: «Uguccione, de Pise ou Verceil; Uguccione, grammairien, XII s; Ugution, intricat. numeralium vocabulorum».

balboni escribe, 1990, p. 12: «non conosciamo dettagli della vita giovanile di uguccione, ma egli dovette essere influenzato da tanti illustri ecclesiastici sin da portarlo al massimo centro culturale del tempo: bologna, che da alcuni decenni contendeva alla ghibellina e decadente Ravenna la palma del diritto romano. uguccione da pisa passò a bologna (ca. 1150) uno dei diecimila componenti la «Universitas Scholarium» - per apprendere prima, ed insegnare poi, il più celebre «Decretum gratiani». y continúa dicendo este mismo autor que vivió en esta ciudad desde 1150 hasta 1190, año que como decíamos más arriba coincide con el nombramiento de obispo de Ferrara.

antes de ejercer el ministerio episcopal Hugutio había sido «uomo di studi e di scuola» (cremascoli, 1968, p. 124) y había reunido en varias obras de derecho y de gramática sus frutos, lo que subrayan: balboni,196 libanori,197 y barotti198 entre otros.

en lo que se refiere a su labor como gramático hay quienes lo juzgan severamente como ghellinck,199 mientras que gradenigo200 y tempesti201 apuntan en sus respectivas obras que Hugutio conocía el griego, lo que hace aumentar su valía, y tiraboschi 1833, p. 144 añade además que su léxico «è assai copioso e più ordinato di

196 balboni, 1990, p. 13: «diciamo gli alti meriti del giurista e del letterato, per soffermarci poi su quelli del pastore zelante, vero maestro e collaboratore attivo di lotario, assurto al rinnovato trono papale». 197 a. libanoRi, Ferrara d’oro, ii, Ferrara, 1967, p. 57: «uguccione nato in pisa, famosissimo legista e di varia letteratura adornato...». 198 baRotti, 1781, p. 32: «...uguccione, grammatico e giurista...». 199 gHellincK, 1946, p. 53: «manque d’originalité, dépendance vis-à-vis de papia». 200 gRadenigo, 1759, p. 84. 201 R. tempeSti, Discorso accademico sull’historia letteraria pisana, pisa, 1787, p. 48.

214

La ortografía latina en la Baja Edad Media

erudizione que quello di papia». incluso cremascoli, 1968, p.126 finaliza la introducción de la obra antes apuntada con estas palabras: «Questa presentazione dell’opera del nostro decretista come di un momento di incontro e di fusione di vari aspetti del sapere è valida anche per definire il significato dell’attività di uguccione grammatico, quale vediamo nella Derivationes che rinchiudono nella ferrea disciplina derivatoria tutta la dottrina del litteratus homo: una summa, quindi, confirme agli usi e agli ideali della cultura medioevale».

Salimbene da parma, 1942, p. 36 aporta en su obra datos precisos sobre Hugutio, entre ellos encontramos: librum Derivationum compusuit […] et alia quedam opuscula composuit, que sunt utilia et habentur a pluribus; que etiam vidi et legi non semel neque bis.

el propio Hugutio en su obra Derivationes habla de otros trabajos gramaticales abordados por él, lo que nos ayuda para situarlos cronológicamente. Se trata de los libros De dubio accentu202 y Rosarium.203 del primero ya hemos hablado, y el segundo204 junto con otra obra que también se le adjudica,205 Summa Huguicionis in gramaticam,206 aún permanecen inéditos. todo ello nos lleva a considerar que Hugutio abarca todos los puntos importantes dentro de las partes de una gramática: prosodia, morfología, sintaxis, además de su obra Derivationes, que aunque el tema inicial es la lexicografía, aborda todos ellos, incluida la

202 Cf. ed. ceccHini, 2004, p. 221: [13] Sed si quis velit has et alias dictiones de quarum accentu dubitatur recte accentuare, consulat opusculum quod de earum accentu conscripsimus. [14] Et sincerus et sinceris compararur, unde hec sinceritas -tis, id est puritas ‘sine fermento malitie et nequitie’. y p. 1014 [32] in libello qui intitulatur De dubio accentu diligenter distinximus. 203 ed. ceccHini, 2004, p. 1030: [10] [roda] Item a roda greco dicitur apud nos hec rosa, quasi roda, vel rosa a rubeo; [11] unde hec rosula -e et rosella, ambo diminutiva, et hoc rosarium, collectio rosarum vel locus ubi rose reponuntur vel abundant; unde et librum quem composuimus de declinatione ad doctrinam puerorum Rosarium intitulavimus propter flores rosarum, id est regularum, ibi compendiose collectarum. 204 esta obra se encuentra recogida en el cod. 451 (ff. 279-306); cod. 453 (ff. 51v59r) y cod. 460 (ff. 318r-342v), de la biblioteca Jagiellonska de polonia. 205 Cf. péRez RodRíguez, 1998, «la ‘Summa artis gramatice’ de Hugutio y la gramática del s. xii». 206 esta obra se encuentra recogida en el códice: clm 18908, de la bibliotheca Regia monacensis.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

215

ortografía, por lo que no es de extrañar que dedicara parte de sus estudios a recopilar, de forma específica, nociones sobre la misma. pensamos que, cuando todas estas obras de ámbito gramatical dejen de ser inéditas, se tendrá un conocimiento más profundo y objetivo de este escritor como referente de la época bajomedieval.

austin, 1947, pp. 367-377 encuentra en la obra de Hugutio, Derivationes, aspectos de la personalidad del autor. en ella resalta el recuerdo nostálgico de algunos matices de la vida en general, pero de manera particular, la tristeza por la ignorancia del pueblo. abundando en este sentido Hunt, 1950, pp. 174-178 señala que en el Libellus de dubio accentu y en la voz Quis de las Derivationes Hugutio hace una exhortación a la correcta pronunciación del latín litúrgico, y encuentra una afinidad con un pasaje de la Summa de petrus Helias. estos pensamientos de Hugutio pudieran servir como explicación de por qué se dedicó a escribir tratados de tipo gramatical, como la obra que nos ocupa: Sapientis est desidie marcescenti non sucumbere, sed potius otioso invigilando labori, aliquid de philosophie fontibus elicere, ut etiam prophani discoli et ydiote, ab eius templo procul exorbitantes, quasi mellei nectaris dulcore quodam aspergi, provecti vero ac magis periti apertiori luce rationis sibi exaurire, ac in alios transfundere confidentius valeant.207

y el por qué de la conclusión a la que llegó antonio da Ferrara208 cuando escribe en un poema dedicado a petrarca: «... grammatica era prima in questo pianto, e con lei prisciano et uguccione,...»

207 Según

texto del manuscrito de la biblioteca colombina de Sevilla (4-8). «appendice alle Rime sparse», Scrittori d’Italia, 126, bari, 1930,

208 da FeRRaRa,

p. 294.

216

La ortografía latina en la Baja Edad Media

4. libeR oRtogRaFie de ReguliS magiStRi ioHanniS de lune

Figura 5. imagen del folio 22v (= h. 22v) del ms. 5-4-32 de la biblioteca capitular colombina de Sevilla.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32 4.1. Transcripción del texto

5

10

15

20

25

217

Sicut in dictionibus incipientibus a c, f, g, m uel p, si componitur cum sub, b transit in illas. ita b transit in ipsas si componitur cum ob. in hoc solummodo difert quo ad hanc sententiam sub, ab, ob, quod sub composita cum dictionibus incipientibus ab r mutat b in r. ob uere, si componatur cum eis, retinet b, ut ‘obruo’, ‘obrepo’ et similia. contingit interdum dictas prepositiones ob et sub componi cum dictionibus incipientibus a c et non mutatur b in c, ut ‘subcinericium’209 et ‘obcoeo’. item in hac dictione omitto b non mutatur in m sed abicitur. in uerbo ‘asum’ non mutatur b in f sequente, sed remanet, ut ‘abfui abfuisti abfuit’ et cetera, ne dubitari posset ex ab aut ex aduerbium esset compositum. Semper b solum in medio dictionis positum sillabicandum est cum sequenti sillaba non cum prima, ut in his dictionibus: ‘abdias,210 Sobria,211 caribdis’, que sunt propria nomina, ‘abdomen’ quod est pinguedo porci, et ‘obdomeda’ et similibus. Quociens c sola in modo dictionis existit, semper cum sequenti sillaba adiungitur et non cum precedenti, ut ‘actum’, ‘factum’, ‘pactum’, ‘sanctus’ et similia. et de hiis dictionibus, ‘necne’, ‘necnon’, ‘necdum’, ‘hucusque’ et ‘hactenus’, dicendum est quod sunt duplices dictiones irregulariter agregate et non composite, quoniam nulla superior sillaba desinit in c nisi sequens ab eam incipiat. Quociens hec prepositio ad componitur cum dictione incipiente a c et per c, intellege q, f, g, l, n, p, r, s et t mutatur d in illas. Fallit autem hec regula quotiens212 hec prepositio ad componitur cum dictione incipiente ab s sequente consonante, ibi enim tollit d et scribitur sola a, ut ‘ascendo’, ‘ascio’, ‘ascribo’, ‘aspergo’, ‘asto’, ‘asterno’, ‘astrungo’, ‘astruo’. item fallit in uerbo ‘adscio’, ubi non mutatur d in s. item fallit in uerbo ‘aperio’, quod est compositum ex ad et pario, ubi non mutatur in p sed abicitur. item fallit in aduerbio ‘adprime’,213 quod est compositum ex ad et prime, ubi d non mutatur in p sed remanet. nulla superior sillaba terminatur in g, nisi locu b aut214 d posita sit. Sillabicatur ergo g sola in medio dictionis posita semper cum sequenti sillaba et non cum precedente, ut in hiis dictionibus: ‘angina’, ‘agmen’, ‘dogma’ et similia. 209 Cf. Derivationes, c 29 2 (p. 170): [2] unde hic cinisculus id est parvus cinis, et cinereus -a -um, et cinericius -a -um in eodem sensu; et per compositionem subcinericius -a -um sub cinere coctus, et subcinerizo -zas, id est sub cinere coquere, et est activum. 210 Cf. Derivationes, a 33 (p. 17): abdiaS servus domini incerpretatur, quia legatus missus ad gentes predicavit que prophetali digna sunt misterio et servicute, et inde servus domini dicicur. 211 Cf. Derivationes, b 117 21 (p. 147): [21] componitur quoque bria cum se et dicitur sobrius -a -um, quasi sebrius -a -um, id est abstinens. 212 en esta ocasión la palabra quotiens está escrita con t y no con c. 213 Cf. Derivationes, p 151 4 (p. 994): [4] et prime componitur apprime, id est valde, vel sunt due partes posite pro una, et tunc teneatur d et dicatur adprime; et semper media debet produci. 214 en el manuscrito aparece aud, probable error del copista, cf. Derivationes, a 14 (p. 13): aut, coniunctio per t et sine aspiratione; haud adverbium per d et cum aspiratione scribitur.

f. 22v

f. 23r

218

30

35

40

45

50

La ortografía latina en la Baja Edad Media

duplicatur l in hiis Vi215 superlatiuis: ‘facillimus’, ‘difficillimus’, ‘gracillimis’, ‘humillimus’, ‘agillimus’. item geminatur l ante e posita in optatiuo subiuntiuo et infinitiuo huius uerbi ‘uolo’ et que componuntur ab eo. pleraque diminutiua geminant l, ut ‘agnellus’, ‘lapillus’, ‘anguilla’, quod est diminutiuum de anguis, ‘codicillus’, ‘asellus’, ‘anellus’, ‘ocellus’, ‘gemellus’, ‘bellus’, ‘pupillus’, ‘catellus’, ‘tigillum’, ‘sigillum’, ‘tantullum’. alia etiam sunt diminutiua geminantia l per mutationem r in s, ut ‘sacer sacellus’, ‘ager agellus’ et similia. circum componitur uocalis, si comitetur m, non profertur sed sola figura tenetur, scilicet in scriptura. nota quod p ante n in nullo latino sermone locari potest. Vnde, infra iste dictiones scribi debent sine p, ut ‘calumnia’, ‘columna’, ‘domnus’,216 ‘erumna’,217 ‘temno’. Quotiens hec prepositio am uel queuis alia dictio desinens in m componitur cum dictione incipiente a c, d, f, q uel t conuertitur m in n. Huic regule obstare uidetur hec tres218 dictiones: ‘quemcumque’, ‘quantumcumque’, ubi m non transit in n sequente c. ad quod respondetur quod regula loquitur de dictionibus compositis, ille uero non sunt composite sed219 sillabicate. item ante ph debet scribi n et non m, ut ‘linpha’, ‘ninpha’ et similia. Quotiens m sola est in medio dictionis, sillabicatur cum sequente sillaba, nisi b, m uel p sequatur, ut ‘amnis’, ‘temno’, ‘hymnus’, ‘omnis’, ‘autumnus’ et similia. Quotiens hec prepositio con componitur cum dictione incipiente a uocali, abicitur n, ut ‘coarto’, ‘coemo’, ‘cohibeo’, ‘cohortor’, ‘counio’220 et similia. Fallit hec regula in hoc uerbo ‘comedo’, quod componitur ex con et edo, ubi non abicitur n set mutat n in m. Quatuor sunt precipue nomina que in nominatiuo singulare numero carent n, in aliis uero casibus asumunt,221 ut ‘gigas’, ‘adamas’, ‘elefas’,222 ‘athalas’.223 215 aparece Vi, pero solo incluye en el texto V ejemplos. en «Egutionis de orthographia» C (f. 16r 9-11) aparecen Vi ejemplos. [cf. papias, Ars grammatica, 49, 10: donde aparecen Vii. es una adición de papias frente a prisc., según su editor] preterea excipiuntur de tercia declinatione Vii, que abiecta is et addita limus fiunt, ut ‘facilis, facillimus’, ‘difficillimus’, ‘gracillimus’, ‘agillimus’, ‘humillimus’, ‘simillimus’, ‘dissimillimus’. 216 Cf. Derivationes, d 82 8 (p. 345): [8] item a dominus vel domina hic domnus et hec domna per sincopam, quod proprie convenit claustralibus: sed dominus vel domina mundanis. 217 Cf. Derivationes, R 54 31 (p. 1039): [31] item rumen componirur cum e et dicitur hec erumna -e, miseria, inopia, calamitas, quasi extra rumen id est cibum. 218 dice tres pero solo aparecen dos ejemplos, cf. supra f. 23r (aparece el numeral Vi y solo V ejemplos). 219 en el texto del manuscrito aparece escrito set. 220 Cf. Derivationes, u 43 6 (p. 1290): [6] et componitur adunio -nis, counio -nis [...] couno -as. 221 ss > s. en Derivationes aparece el término recogido con ss, cf. S 214 4 (p. 1126): [4] sumo componitur assumo. 222 Cf. Derivationes, e 44 (p. 368): [1] elefion grece dicitur mons. inde hic elefantus -ti et hic et hec elephans -tis. 223 en Derivationes se recoge el término athalanta, cf. a 424 (p. 106): atHaS grece, levitas latine, lentos plenum, unde dicta est quedam virgo athalanta propter velocitatem quasi plena levitate.

f. 23v

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

55

60

65

70

75

80

219

Quotiens hec prepositio in uel con componitur cum dictione incipiente a b, m uel p mutatur n in m, ut ‘commaneo’, ‘impono’, ‘compono’. Quotiens hec prepositio in uel con componitur cum dictione incipiente ab l, m uel r, mutatur n in illas, ut ‘illudo’, ‘colludo’, ‘immitto’, ‘committo’, ‘irruo’, ‘corruo’ et similia. Superlatiua nominum adiectiuorum desinentium in r regulariter geminant r, ut ‘acer acerrimus’, ‘pulcer pulcerrimus’, ‘sacer sacerrimus’ et similia. Quotiens hec prepositio dis componitur cum dictione incipiente ab s sequente consonante, reicit s, ut ‘discindo’, ‘distingo’ et similia, quia sequente uel precedente consonante nulla consonans geminatur, nisi illa que sequitur sit l uel r, ut ‘supplico’, ‘suffragor’, si uero dis componatur cum dictione incipiente a c, i consonante, p, q, r, t uel sequente uocali, retinet s, ut ‘discurro’, ‘disiungo’, ‘dispono’, ‘disquiro’, ‘distrao’,224 ‘disoluo’. in omnibus aliis suis compositis exceptis dictionibus incipientibus ab f, in qua tunc f mutatur, abicitur s et componitur solum di, ut ‘diduco’, id est in diuersas partes duco, ‘digero’, ‘diligo’, ‘dimitto’, ‘dinosco’, ‘diruo’, ‘diuoluo’225 et non ‘disuoluo’ et similia. Fallit hec regula in hoc uerbo ‘disligo’, ubi seruatur s ad diferentiam huius uerbi ‘diligo’. Quotiens hec prepositio trans componitur cum dictione incipiente ab s sequente consonante, reicit solum s, ut ‘transcribo’, ‘transcendo’ et similia. Si uero componatur cum dictione incipiente a d uel i consonante aut n, perdit n et s, ut ‘traduco’, ‘traicio’ et ‘trano’. ideo dixi i consonante, quia si uocalis est, retinet n et s, ut ‘transibo’ et similia. et nota quod prepositio semper integra sillabicanda est, ut ‘transeo transiui transibo’ et similia. pleraque nomina desinentia226 in s geminant ipsam s in omnibus reliquis suis casibus in singulari et plurali, ut ‘as assis’, ‘semis semissis’, ‘bes bessis’. in preteritis quoque uerborum quam pluribus et supinis geminant s, ut ‘cedo cessis227 cessum’, ‘cutio228 cussi cussum’, ‘iubeo iussi iussum’, ‘premo pressi pressum’ et similia. geminatur similiter s in quibusdam participiis que preteritorum loco ponuntur, ut ‘gradior gressus sum’, ‘patior passus sum’ et que componuntur ab eis in optatiuo et subiunctiuo modo uerborum actiuorum et neutrorum ac infinitiuo preteriti perfecti et plusquamperfecti temporis fit geminatio s, ut ‘utinam legissem’ et ‘cum legissem’ et ‘legisse’ et similia. Quedam uerba dicta desideratiua geminant s, ut a ‘facio facesso’, a ‘lacero lacesso’, ab ‘arceo arcesso’. nulla superior sillaba desinit in s, nisi sequens ab eadem incipiat, sed hec regula locum habet tantum in simplicibus dictionibus. ‘traho trahis’ in simplicitate et in compositione semper et ubique aspiratur.

Explicit liber ortografie de regulis magistri Iohanis de Lune

224 en este manuscrito infra f. 24v 11 explica el verbo traho. lo que indica que el que no aparezca la h en distrao es error o variante gráfica del copista, como hemos visto en otras ocasiones. 225 Cf. Derivationes, u 45 8-9 (1292): [8] Volvo componitur advolvo […] [9] divolvo, devolvo -is, evolvo, omnia in uno sensu, explicare, extendere. 226 en el manuscrito parece que está escrito desinencia. otro ejemplo de vacilación t/c. 227 aparece s en el manuscrito, aunque se esperaría que la forma fuera cessi si tenemos en cuenta los ejemplos que anota a continuación (se podría pensar en otro error o vacilación gráfica del copista). 228 Cf. Derivationes, c 257 8 (p. 257): [8] item a cutis cutio -tis cussi, id est percutere, sed non est in usu.

f. 24r

f. 24v

220

La ortografía latina en la Baja Edad Media

4.2. Comentario

en este fragmento, en general, podemos reconocer los rasgos característicos de la época bajomedieval en especial lo relacionado con la estructura de las gramáticas versificadas, pues el magister aunque escribe en prosa presenta de forma concisa la regla que pretende exponer sirviéndose de un lenguaje básico sin afán de recrearse y sin citar fuentes. de esta manera el autor consigue el principal objetivo desde el punto de vista didáctico que es lograr que se aprendan y memoricen las reglas fundamentales.

el tema especialmente tratado por este magister es el de las preposiciones. aspectos de las mismas aparecen también explicados, con pocas variantes, en otros textos que conforman este manuscrito y en la obra de parisius de altedo, a lo sumo con el empleo de diferentes ejemplos que cierran la explicación de cada una de ellas.

este magister que nos lo hemos encontramos catalogado en la bcS con el nombre incompleto de iohannis de lune?, pensamos que se trata de iohannes de bononia que escribió un tratado de ortografía a principios del siglo xiV, solo unos años después del que escribió parisius.

Hemos hallado referencias de este magister en las que aparece nombrado iohannes de lana de bononia en diversos diccionarios229 y, entre otros, en un artículo de gutiérrez morán titulado «de fratre Joanne de bononia qui dicitur de lana († ca. 1350), baccalaureo parisiensi» (1943-1944, p. 180) que nos lleva a considerar la posibilidad de que la palabra abreviada que aparece en el ms. C, pudiera encerrar la palabra lana en lugar de lune, lo que supondría una información importante para dicha catalogación.

esta reflexión nos confirma, además, la circunstancia de que en el tratado de ortografía de iohannes de bononia, todavía inédito, hemos encontrado algunos fragmentos coincidentes con los que aparecen en esta obra del ms. C.

229 en Dizionario biografico degli Italiani, 1989, t. 37, pp. 77-79, aparece recogido: della lana (de lana), giovanni (giovanni da bologna); en el Dictionnaire d’Histoire et de géographie Ecclésiastiques, 1998, ed. xxVii, p. col. 208, aparece recogido: Jean de lana de bologna.

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

221

nos estamos refiriendo al pasaje contenido en el f. 130v 12-45,230 que coincide en su totalidad con el texto de la obra del ms. C, que anotamos a continuación, salvo las líneas 32 y 33 ubicadas entre el final de la explicación de la preposición dis, y el comienzo de la explicación de trans, y pequeñas variantes que señalamos en el texto: Quotiens hec prepositio dis componitur cum dictione incipiente ab s sequente consonante, reicit s, ut ‘discindo’, ‘distingo’ et similia, quia sequente uel precedente consonante nulla consonans geminatur, nisi illa que sequitur sit l uel r, ut ‘supplico’, ‘suffragor’, si uero dis componatur cum dictione incipiente a c, i consonante, p, q, r, t uel sequente uocali, retinet s, ut ‘discurro’, ‘disiungo’, ‘dispono’, ‘disquiro’, ‘distrao’,231 ‘disoluo’. in omnibus aliis suis compositis exceptis dictionibus incipientibus ab f, in qua tunc f mutatur, [ut in pRiSciano…]232 abicitur s et componitur solum di, ut ‘diduco’, id est233 in diuersas partes duco, ‘digero’, ‘diligo’, ‘dimitto’, ‘dinosco’, ‘diruo’, ‘diuoluo’ et non ‘disuoluo’ […] et similia. Fallit hec regula in hoc uerbo ‘disligo’, ubi seruatur s ad diferentiam huius uerbi ‘diligo’[giS]. [...] línea 32, 33 mS. b.H. Quotiens hec prepositio trans componitur cum dictione incipiente ab s sequente consonante, reicit solum s, ut ‘transcribo’, ‘transcendo’ et similia. Si uero componatur cum dictione incipiente a d uel i consonante aut n, perdit n et s, ut ‘traduco’, ‘traicio’ et ‘trano’. ideo dixi i consonante,234 quia si uocalis est, retinet n et s, ut ‘transibo’ et similia. et nota quod prepositio semper integra sillabicanda est, ut ‘transeo transiui transibo’ et similia.

además de este fragmento también coinciden en su totalidad, por ejemplo: 230 Hemos utilizado el ms. de la biblioteca Histórica (b.H), ucm, 58 y 8. (olim: 117-z-6) (siglo xiV), cuyo contenido es: Sententiae super libros priorum aristotelis. opusculum [de iure canonico]. orthographia o Jubar scriptorum / por ioannes de bononia. elementorum libri glosate geometriae euclidis. la obra de ioannes de bononia está contenida en los ff. 103r-135v. esta obra se encuentra también ubicada en un ms. de Venezia; bnm; Latini, Classe XIII. cod. 88 (3999). mbr. (xiV): ff. 1r-39v: iohannes de bononia, Tractatus de orthographia. 231 en este manuscrito en el f. 24v 11 explica el verbo traho. lo que indica que el que no aparezca la h en distrao es error o variante gráfica del copista, como hemos visto en otras ocasiones. en el ms. de b.H, que contiene la obra de bononia, aparece escrito distraho. 232 lo señalado [ ] y VeRSaleS indica que estas palabras aparecen en el texto del ms. de b.H. 233 Subrayamos los términos que no aparece en el texto del ms. de b.H. 234 Señalamos en cursiva las variantes relativas al orden [i consonante dixi].

La ortografía latina en la Baja Edad Media

222

Fallit autem hec regula quotiens hec prepositio ad componitur cum dictione incipiente ab s sequente consonante, ibi enim tollit d et scribitur sola a, ut ‘ascendo’, ‘ascio’, ‘ascribo’, ‘aspergo’, ‘asto’, ‘asterno’, ‘astrungo’, ‘astruo’. item fallit in uerbo ‘adscio’, ubi non mutatur d in s.235 Quotiens hec prepositio am uel queuis alia dictio desinens in m componitur cum dictione incipiente a c, d, f, q uel t conuertitur m in n.236

lo que acabamos de exponer subraya la importancia del contenido de este ms. C, que es un ejemplo de miscelánea muy interesante porque engloba textos desde el siglo xii al xiV, lo que nos ha permitido tener una perspectiva muy completa con la posibilidad significativa de verse ampliada mediante futuros trabajos enfocados al estudio de la situación de la ortografía del siglo xiV. 5. DE ORTHOgRAPHIA, ANóNIMO II 5.1. Transcripción del texto

5

10

15

Quandoque237 non mutatur b in r sequente in compositione prepositionum desinentium in b euphonie causa, ut ‘abruo’, ‘subruo’, ‘abrenuncio’. P238 non potest sillabam terminare nisi sequens incipiat ab eadem, ut ‘lippus’, ‘appareo’. in barbaris dictionibus inueniuntur, ut ‘iosep’. ex predicta regula constat quod in hiis dictionibus: ‘ipse’, ‘aptus’, ‘inceptus’, ‘captus’, p debet in sequenti sillaba computari et non in precedenti. t239 posita ante i sequente alia uocali assumit sonum c, ut ‘lectio’, ‘amatio’. Hec regula fallit iiiior240 modis, uidelicet quando s precedit, ut ‘salustius’. item quando hec sillaba ti aspiratur, ut ‘emathia’, ‘corinthus’ et similia. item causa differentie, ut ‘lis litium’ ad differentiam nominis hoc ‘licium’ huius ‘licii’ pro instrumento telle, et ‘uitis uitium’ ad differentiam huius nominis hoc ‘uicium’ huius ‘uicii’. item quando i cadit in iunctura compositionis, ut ‘uigintiunus’. Sane propterea non credas quod hic sonus ti sequente uocali semper scribi debeat per t, quia plerumque debet scribi per c, ut ‘facio’, ‘socius’ et similia. Quando autem per t et quando per c huiusmodi sillaba sit scribenda circumspecio prouidi scriptorum aduertat ex deriuatione ex compositione uel ex declinatione dictionis. 235 coincide

con el f. 112r 25ss. del ms. b.H. con el f. 121v 25ss. del ms. b.H. 237 Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 9v 12-13 (aparece este fragmento, que a su vez coincide con parisius, f. 108v 82-83). 238 Cf. parisius, f. 112v 52-57 (coincide exactamente el fragmento salvo la línea 57: et sic in eis uel consimilibus non est p de sillaba precedenti). 239 Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 13v 13-24 y cf. parisius, f. 113v 60-75. 240 aparece en el manuscrito la abreviatura de la palabra quatuor escrita encima de la expresión numérica. Cf. parisius en el ms. E, con quien coincide este hecho. 236 coincide

f. 24v

f. 25r

eStudio, tRanScRipción y notaS del manuScRito 5-4-32

Figura 6. imagen del folio 24v (= h. 24v) del ms. 5-4-32 de la biblioteca capitular colombina de Sevilla.

223

224

La ortografía latina en la Baja Edad Media

5.2. Comentario

no repetimos aquí lo ya explicado en páginas anteriores respecto a las 22 líneas anónimas escritas entre los ff. 24v y 25r, salvo añadir que el folio 25r solo contiene las 12 líneas de este fragmento ya que el resto del mismo está en blanco al igual que el siguiente (25v). esto nos puede indicar que pudiera haberse perdido el resto de la obra o que el copista o recopilador no la tuviera en su poder y por tanto los ubicó al final de esta serie de fragmentos coincidentes en el tema de la ortografía, por considerarlos desligados del resto y siendo consciente de que pudiera formar parte de otra obra distinta de las recopiladas en los folios precedentes.

en páginas sucesivas mostraremos de forma específica la relación que existe entre estos fragmentos y otros apartados de los textos contenidos en los mss. (C) y (E).

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dE tEXtos contEnIdos En El mAnuscrIto V.III.10 (E) 1. cAtAlogAcIón, dEscrIPcIón y contEnIdo dEl ms. E

se hace mención a este manuscrito en:

a) En el Catálogo de los manuscritos clásicos latinos existentes en España de lisardo rubio Fernández, 1984, p. 278, mediante la siguiente reseña: V.III.10

[m.t. cIcEronIs de oratore libri III]

Papel y pergamino. siglo XV; 152 fols.; 260 x 200 mm. son tres códices encuadernados juntos. A nosotros solo nos interesa el primero, ff. 1-86. le faltan las iniciales, capitales y rúbricas. sign. ant.: II.d. 10.-V. K. 12.

En la descripción pasa por alto, precisamente, la parte de este códice que contiene los manuscritos de tema ortográfico. b) En el Catálogo de los códices latinos de la Real biblioteca de El Escorial de guillermo Antolín,1 que este autor describe de la siguiente manera: códice en papel y pergamino a una y a dos columnas; siglo XV; 152 fols.; 260 x 200 mm.

1 Cf. Antolín IV, 1916, pp. 186-187. Para la biblioteca de El Escorial, cf. además: P. Jodogne, «les manuscrits de l'Escurial» I, in Scriptorium XXVI, 1972, pp. 326-332.

226

contiene: I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

(f. 1) m.t. ciceronis de oratore dialogui III. (f. 91) guidonis Faba exordia. (f. 94) Versus orthogrophye. (f. 95) moralitates in decretis. (f. 97v) Bononiam quare venisti premeditare. (f. 98) de gestis ovidii dicti nasonis. (f. 98v) libri compilati per tulium. 1 (f. 99) magistri Venturae de Bergamo de ortographia. 2 (f. 104v) Additiones Joannis de Parma super ortographya IX (f. 107) Parisii de Altedo ortographia.

Este códice V.III.10, que se encuentra ubicado en la real Biblioteca de El Escorial, perteneció a don diego Hurtado de mendoza.2 El 11 de agosto de 1575 lo dejó en herencia, junto con el resto de sus manuscritos, a Felipe II que deseaba agregar una biblioteca al monasterio de san lorenzo de El Escorial. El códice pasó a formar parte de esta biblioteca el 15 de Junio de 1576.

don diego Hurtado de mendoza (1503-1575), matritense de nacimiento, falleció también en su ciudad natal, madrid en 1575. como otros varones de su tiempo Hurtado de mendoza fue un verdadero hombre renacentista. sabía griego, latín, árabe e italiano. Entre sus antepasados se cuenta el marqués de santillana. Fue diplomático, militar y, sobre todo para bien de la literatura, excelente poeta. En el campo diplomático tuvo una carrera brillante que le llevó a ser embajador en varias cortes italianas. Asistió al famoso concilio de trento como diplomático que le llevó a Bolonia cuando el congreso se trasladó a esta ciudad y, también, ocupó el cargo de gobernador 2 respecto a la biblioteca de d. diego Hurtado de mendoza, cf. Antolín, vol. I (madrid, 1910), p. XX y vol. V (madrid, 1923), pp. 127-137 (De la librería de D. Diego Hurtado de Mendoza); para d. diego Hurtado de mendoza y su relación de parentesco con el marqués de santillana. Cf. cod. madrid, B. n. 10125; Nobiliario de los Reinos y señorios de España, por d. Francisco Piferrer, madrid, 1855, p. 42; AA. VV., Diccionario enciclopedico Hispano-Americano, XII, Barcelona 1898, pp. 647-648; Para su vida y obra, cf. A. gonzález Palencia - E. mele, Vida y obras de Don Diego Hurtado de Mendoza, madrid, 1943; J. de Atienza, Nobiliario español, madrid, 1959, p. 531; I. díez Fernández, Estudio y edición de la poesía de Don Diego Hurtado de Mendoza, tesis doctoral editada por la universidad complutense de madrid, 1989.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

227

de siena. durante su embajada en Venecia, desde 1539, frecuentó artistas e incrementó su biblioteca que llegó a ser célebre en 1543 y que posteriormente regaló a Felipe II, como ya hemos señalado.

En esta biblioteca puede verse su espléndida colección de libros italianos, manuscritos e incunables raros encuadernados con sus colores rojo y negro, uno en cada cubierta. A ella pertenece el ms. que contiene las obras objeto de nuestro estudio. las partes de este códice que, como ya anotamos anteriormente, ahora nos interesan son:3 III. (f. 94) Versus orthogrophye.4 Inc.: [E]cce quod uersus habet cedunt sibi sepe sonantes...Ut se...gassa medere tuis ista tibi do. Expl.: Expliciunt uersus ortogrophie.

IX. (ff. 107r-115v) [Parisii de Althedo ortographia]. Inc.: [P]recordiali compatri suo Balbo notario Parisius de althedo salutem et desiderii sui partem. Rogatus quod in ortographya regulas aliquas compillarem…des. Dant euphoniam tu. li. mus. ui. bra. re. se. cum. dum. Expl.: orto completa iam sistat penna graphya – laus tibi sit leta uirgo genitrixque maria. Amen.

3 la parte VIII de este códice, que está compuesta también por obras de ortografía, las dejamos para investigaciones futuras ya que se escapan por cuestiones cronológicas (posteriores al siglo XIII) al ámbito de nuestro presente trabajo. si bien, este hecho nos lleva a puntualizar y subrayar la importancia que para nuestras investigaciones relativas al tema de la ortografía supone este códice al igual que el de la Biblioteca colombina, ya que nuestras pesquisas también nos han demostrado que no es habitual encontrarse en un mismo códice con varias obras de tema ortográfico de esta época bajomedieval, de ahí que los podamos considerar, desde nuestro punto de vista, de gran interés. 4 mantenemos las grafías conforme aparecen en el manuscrito, pero subsanando lo que consideramos un error ortográfico.

228

La ortografía latina en la Baja Edad Media

2. VERSUS oRtogRAPHyE

Figura 7. Imagen del f. 94r del ms. V.III.10 de la real Biblioteca de El Escorial.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 2.1. transcripción del texto

229

Versus ortographye5 5

10

15

20

[E]cce quod usus6 habet cedunt sibi sepe sonantes B mutatur in f in sex quoque c g p m s r:7 offero, sucurro, suggessi, suppeto, iussi, summitto, surripio, simul esse memento.8 Ac interponitur uocalis cum subit m post,9 sicut in ambesus, ambages, ambigit, ambit. C quoque transit in s g t x uque sonantem: Parsi, quingenta, natus, dixique quieui. D cadit in t l s g c p r inque duas s:10 Attinet, alludet, assumens, accidit, agger,11 Appetit, arrides, istis superaddito, cessi.12 Dque intercipitur redigo, redarguo, prodest.13 S quoque cum muta d subtrahit ut probat asto.14 G mutatur in s et in x et uertitur in c15 Vt spargo, sparsi, rego, rexi uel lego, lectus. L mutatur in r uel in x mutatur ut sic fit:16 Paulula, pauxilla, dic de tabulaque taberna. M quoque transit in n si c d q tque sequantur: nuncubo, tantumdem, nunquam, identidem, hec sunt.17

5 En notas a pie de página, anotamos las variantes respecto a la edición del capítulo V del graecismus, ‘de conmutatione litterarum’, con el que coindice. Cf. Ed. WroBEl, 1887, pp. 17-18. recogemos entre corchetes [ ] las que Wrobel anota en el aparato crítico de la misma. Esta edición del graecismus no cita el manuscrito de El Escorial, por lo tanto consideramos que este texto, cuya transcripción realizamos ahora por primera vez, supone además una aportación para el estudio de dicha obra. 6 En el catálogo de Antolín IV, 1916, p. 186, como hemos anotado supra, está recogido: versus. 7 sexque [sex quoque]. 8 summittoque et surripio [summitto uel surripio]. 9 Ast/ ac intercipitur cum uocalis [uocalis cum]. 10 d cadit in t l s c g p r inque duas ss. 11 alludit. 12 appetit arridet istis superadice cessi [superaddito]. 13 redigoque. 14 s quoque cum reliqua d subtrahit ut probat asto [cum muta]. 15 g mutatur in s et in x et uertitur in ctum [ct]. 16 l mutatur in r et in x mutatio sic fit [in r uel in x]. 17 nuncubi tantumdem nunquamque identidem hec sunt [nunquam].

f. 94r

La ortografía latina en la Baja Edad Media

230

N uariatur in m p bque sequentibus aut m:18 combibit, impellit, immittit, tibi monstrat19 Impius, imbutus, immitis, sint tibi testis. transit in s duplicem t c r uque sonantem Ipsaque multotiens in l mutatur et in g20 Vt fissus, catulus, ecquid, corrumpo, siuique21 Vllus et ignotus istec exempla tibi do. Q quoque ceu monstrat quis, cuius, uertitur in c. transit in x coxi uel in s ut torqueo, torsi. R quoque transit in l s u inque duas s:22 Vnde nigellus, odos triuique quam aeneus, ussi.23 S mutatur in n et in quinque d t r et x m:24 sanguis custodisque nepos, flos, rursus et Aiax. transit in s quoque t et in x si preueniat c:25 A uerto uersus a flecto dicito flexus.26 Pro g et s ceu pro c et s et x accipiatur27 sicut demonstrat lex legis, fex quoque fecis. regula sepe fallit cum uertitur in c seu x mutatur in u sicut nix, nox atque suppelex.28 Y quoque uertis in u dicendo cupressus.29 Z quoque mutatur in d uel in s inque duas s:30 Vt setus, gassa, medentius, ista tibi do.31

25

30

35

40

Expliciunt uersus ortographie

45

n uariatur in m b pue sequentibus aut m [-que]. no incluye este verso en la edición del graecismus, aunque lo explica como variante en varios mss. 20 Ipsaque multotiens et in l mutatur et in g. 21 ut fissus catulus ecquid corrumpoque siui. 22 r quoque transit in l s u n inque duas ss. 23 Vnde nigellus odos triuique aeneus ussi. 24 s mutatur in n et quinque d t r et x m [et in quinque]. 25 transit in s quoque t sed in x si preueniat c [et in x]. 26 En el ms. aparece la preposición a escrita junto a la palabra que matiza: averto, aflecto. 27 Pro g et s seu pro c et s x accipiatur [ceu]. 28 seu mutatur in u sicut nix noxque supellex [nix nox atque]. 29 y quoque uertis in u dicendo cubele cupressus. 30 Z quoque mutatur in d uel s inque duas ss. 31 En el catálogo de Antolín IV, 1916, p. 186: ut se […] gassa medere tuis ista tibi do. 18 19

f. 94v

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 2.2. Comentario

231

El códice V.III.10 (ff. 94r-94v) de la Biblioteca de El Escorial contiene un poema anónimo de corte ortográfico titulado Versus ortographye de 41 hexámetros, que está relacionado con el capítulo V32 de la obra graecismus33 de Ebrardus Bethuniensis, ya que coincide con él en su totalidad, a excepción de las variantes que aparecen señaladas en la pre-edicion y estudio de este poema.34

Kneepkens, 1981, p. 12 subraya desde el título de su artículo que el «Ecce quod usus habet»35 es una fuente del capítulo V: ‘De commutatione litterarum’ 36 del graecismus. y comienza diciendo literalmente:

«Hinter dem Initium Ecce quod usus habet37 verstecken sich zwei verschiedene gedichte über die mutatio litterarum, einem im mittelalter hochgeschätzten Abschnitt der ‘Ars orthographie’». Walther38 revela que solo se conoce uno de estos poemas, el que se encuentra recogido en dos manuscritos:

32 Cf. grondEuX, 2000, p. 20: «on peut de même penser avec c. H. Kneepkens que le chapitre I des Institutiones de Priscien est bien la source du chapitre V, mais par l’intermédiaire d’un petit traité versifié préexistant, ou encore voir seulement dans le chapitre V du graecismus une autre émanation versifiée de ce passage de Priscien». 33 Cf. Ed. WroBEl, 1887. grondEuX, 2000, p. 25: «au moyen age, ces trois ensembles circulent sous les dénominations de prohemium, prima pars grecismi, secunda pars grecismi, et le découpage interne en chapitres n’est pas tout à fait identique au nôtre puisque l’on assemble alors par exemple les actuels chapitre I et II en un seul. le chapitre VI était alors le V, et la glose recapitule ainsi la série des premiers chapitres: Que uel quot generis [graec. VI 1]: hic agit actor de quinto capitulo, scilicet de genere, cum prius egerit de figuris, de coloribus rethoricis, de pedibus metrorum et de commutatione litterarum (Paris BnF lat. 14746 f. 44v)». 34 Cf. cuAdrA, 2010, «Versus ortographye: un poema anónimo...», pp. 593-605. 35 comienzo del Versus ortographye (E). 36 En la edición utilizada por el comentarista Jean Vincent de melle (cf. lEcoIntrE-duPont 1847-1849), al capítulo relativo a la ortografía (V) se le denomina: De transmutatione litterarum. Esta parte que quedaría englobada dentro de la denominada preceptiva, es una de las partes en las que donatus divide la gramática. Cf. grondEuX, 2000, p, 16. 37 WAltHEr, 1959. Init. 8138. 38 WAltHEr, 1959. Carmina Medii aevi posterioris latina I: Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris latinorum, göttingen.

232

La ortografía latina en la Baja Edad Media

‒ Berlin: Staatsbibliothek. cod. lat. 38, ff. 43r-44v (XVI)39 f. 43r. Ecce quod usus habet, cedunt sibi sepe sonantes

‒ Escorial: Biblioteca Monasterio. cod. lat. V.III 10 ff. 94r-94v (XV)40 f. 94r. Ecce quod uersus habet, cedunt sibi sepe sonantes

Ambos finalizan:

Vt set(h)us gassa medentius ista tibi do.

En la obra de grondeux41 nos hemos encontrado recopilados dos manuscritos más: ‒ nápoles: Biblioteca Nazionale. cod. VII E 2. (XV)42 f. 6. Ecce quid usus habet

‒ París: Biblioteca Mazarine cod. 1005 (XIV)

f. 127. Ecce quod usus habet, cedunt sibi sepe sonantes: b mutatur in p.

El incipit del poema que, como hemos dicho, coincide con el capítulo V de la obra graecismus, es utilizado, parece ser de forma común, como incipit de fragmentos de ortografía relativos al estudio de sonantes. Pero también observamos que, en algunos manuscritos, se utiliza como incipit de tratados de tipo ortográfico, cuyo estudio principal parecen ser las vocales y cuya diferencia con los que acabamos de mencionar, como por ejemplo el ms. E, es la variante uocales / sonantes. Estos manuscritos se encuentran ubicados en: Cf. KnEEPKEns, 1981, p. 212, n. 1: Walther, Init. 5138. Antolín, IV, 1916, p. 137. 41 Cf. grondEuX, 2000, p. 20 (alude a todos salvo al ms. de Berlín). 42 descrito por KrIstEllEr, I, 1963-1997, p. 423. f. 6. ortographia, a short poem, inc. Ecce quid usus habet, with a comm., inc. Ebardi (sic) grecismi Bitunicensis (sic) suprascriptus ortografie tractatus est. 39 40

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 ‒ ottobeuren Bibl. Abbat. II 256 (XII)43

233

f. 122v. Ecce quod usus habet, sibi cedunt queque uocales

‒ laon: Bibl. mun. 471 (XII)44

f. 90v. Ecce quod usus habet, sibi cedunt quinque uocales

‒ londres, British library, Arundel 25 (siglo XII)

f. 125r-v. Ecce quod usus habet cedunt sibi quinque uocales

como podemos observar existen algunas diferencias entre los versos señalados de los poemas contenidos en estos tres últimos manuscritos y los que anotamos con anterioridad, a excepción de las primeras palabras del incipit: Ecce quod usus habet...

Entre los manuscritos de ottobeuren y laon hay coincidencia en el primer verso, a excepción de la palabra queque por quinque: Ecce quod usus habet sibi cedunt queque uocales

y coinciden también en el último verso:

C. tamen est V.g. quod et V.g. uertitur in t.

El poema del ms. de londres coincide con los dos anteriores en el comienzo, pero no en el final, ya que el explicit del manuscrito de londres es: D. subiens cunctas N.B. tamen esse recusat.

43 Cf. lEclErc, 1951, p. 56; HAuKE, 1974, pp. 45-46 (grondEuX, 2000, p. 20: lo sitúa en el siglo XIII). 44 rAVAIsson, 1849, pp. 252-253 (grondEuX, 2000, p. 20: lo sitúa en los siglos XIIXIII) Walther en una ampliación a su anterior obra (cf. WAltHEr, 1969, 1238) añade el ms. de laon.

234

La ortografía latina en la Baja Edad Media

le faltan, por tanto, los dos últimos versos que aparecen recogidos en los otros dos poemas. Por otro lado, frente a los mss. de ottobeuren y laon, el de londres incluye un amplio comentario al final del poema y otro, entre líneas, ubicado a modo de corrección encima de las palabras.45

Es posible que el poema contenido en estos tres últimos manuscritos, es decir, los de ottobeuren, laon y londres y que difiere del texto de los mss. de El Escorial, nápoles y París sea ese segundo tipo de poema sobre la mutatio litterarum del que decía Walther no tener noticias.

Fuente de unos y otros son las Institutiones de Priscianus en particular el libro primero donde trata sobre la mutatio uocalium et consonantium.46 El autor medieval ha resumido no solo lo más destacable de las mutationes, sino lo que pervive como más importante de su época. de ahí que lo subrayen estos magistri envolviéndolo con la musicalidad del hexámetro para su fácil aprendizaje. de hecho, el autor del graecismus incluye este tipo de poemas ecce quod…, precisamente el que coincide con el texto del ms. E, como la parte específica de ortografía de su obra gramatical.

tras el estudio del ms. de londres y el comentario que aparece a su verso 11, creemos poder afirmar que existen otras referencias intermedias entre Priscianus y estos poemas anónimos. El comentario al que aludimos es: Dicendum igitur ‘adnitor, adbreuio’. Similiter ‘admiror’ et ‘adquiro’, quia ut ait Lisorius in orthographia: «D non mutatur ante M uel Q».

Aparece citado lisorius, el mismo autor del que Happ, 1962, pp. 189-225 recopiló versos y fragmentos que se encuentran diseminados en distintas obras y autores, y que en su artículo agrupa bajo distintos epígrafes. En el que titula orthographia (metrica), reúne una 45 Esta estructura la hemos encontrado también en algunas partes de las obras contenidas en los mss. C y E. 46 gramm. II 25 ss.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

235

serie de citas relativas a una regla ortográfica que se le adjudica: d subiens cunctas m q tamen esse recusat, que Happ recoge de la obra Alexander Neckhams ‘Corrogationes Promethei’ y que es la que aparece reflejada en este comentario y en el verso 11: Alexandri neckam cod. Évreux 72 f . 17v: «d in compositione mutatur in c sequente c, ut in hoc exemplo, quod positum est, accio; sequente vero q remanet d, ut adquiro; lisorius in orthographia sua metrica: d subiens cunctas m q tamen esse recusat; quasi diceret: d in compositione ante omnes consonantes mutari potest in sequentem preterquam in m et q, ut admitto admiror adquiro».47

gloss . cod. Brux. II 1049 f . 4v: «admirabilis per d non per duo mm scribi debet. unde lisorius in ortographia dicit quod d ante omnes consonantes mutari potest praeter m et q ut adquiro admitto admodum quemadmodum, adbrevio quoque dicendum non abbrevio, nam d ante b non mutari asserit priscianus».48 Cf. ib. f . 9v: «ammitto, assumo, d conversa in m, quamvis melius admitto dicimus quam ammitto. docet enim priscianus in ortographia sua et lisorius in sua d ante b vel m vel q non debere mutari ut adbrevio, admiror, adquiro».

Pero además, en el Vocabulario de neckam están incluidos considerables fragmentos del Ars lectoria del magister francés siguinus (siglo XI)49 donde también se alude a lisorius y a esa misma regla. A estos excerpta pertenece el siguiente fragmento: Stomachari me admodum fateor, cum per duo mm codicum correptores temerarios euertere intuear ‘admirabilis, quemadmodum’. In his enim et aliis similibus male duo mm ponunt. Unde Lisorius cum Orthographiam metro cuderet, dixit: «d subiens cunctas m q tamen esse recusat». Hoc dicit quod d ante omnes consonantes mutari possit preter m et q, ut ‘admitto, adquiro’.50

47 48 49 50

Cf. mEyEr, 1892, p. 664. Cf. EllIs, 1879, p. 122. Ed. KnEEPKEns-rEIJndErs, 1979, p. XVII (cita de KnEEPKEns, p. 15, n. 11). Ed. KnEEPKEns-rEIJndErs, 1979, p. 30 (cita de KnEEPKEns, p. 15, n. 12).

236

La ortografía latina en la Baja Edad Media

En el Vocabulario de Alexander neckham, como vemos, se incluían fragmentos del Ars lectoria del magister siguinus (siglo XI) donde se cita a lisorius. también Happ, 1962, pp. 189-191 recoge alusiones a lisorius en fragmentos del Ars lectoria de Aimerius (siglo XI), por lo que podemos pensar en la posible difusión de este autor a partir de estas Artes lectoriae.

Por todo ello concluimos que una posible fuente del anónimo Ecce quod puede ser este poema de lisorius del que se conocen los versos apuntados con anterioridad, utilizando, probablemente, las Artes lectoriae como vehículos transmisores.51

Además, también es relevante que junto a la palabra orthographia relativa a la obra de lisorius aparece el término metro-metrica, lo que puede subrayar que la obra estuviera escrita en verso. Este aspecto nos acerca a considerarla como posible fuente de los poemas anónimos o incluso pudiéramos aventurarnos a pensar en otorgar a esos poemas anónimos Ecce quod la autoría de lisorius:52 ‒ lisorius in orthographia sua metrica…

‒ Unde Lisorius cum orthographiam metro cuderet, dixit…

Por otro lado, no nos parece descabellado pensar que, a su vez, el Ecce quod ha podido servir de fuente a Ebrardus Bethuniensis en la composición del graecismus, concretamente para el capítulo V dedicado a De commutatione litterarum, ya que esta obra está elaborada a partir de recopilaciones, y es bastante probable que una de ellas haya sido alguno de estos poemillas anónimos.

Para completar lo que acabamos de exponer, además de la transcripción del poema del ms. E, comparado con el capítulo V del graecismus de Ebrardus Bethuniensis, añadimos previamente unas puntualizaciones más:

51 de hecho, en el De orthographia de Parisius de Altedo (E), aparece una cita del Ars lectoria de Aimericus (Hemericus) (siglo XI) y en el «De orthographia, Anónimo I» (C) aparecen citas de otro Ars lectoria, en esta ocasión de Ioannes de garlandia (siglo XIII). también en uno y otro manuscrito nos encontramos la regla que aparece recogida en el fragmento de lisorius. 52 Este punto, de momento, es una mera hipótesis que podremos desarrollar en una futura investigación.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

237

− Hemos realizado en primer lugar un estudio comparativo del texto del manuscrito de El Escorial con el texto del poema anónimo Ecce quod…uocales.53

− En segundo lugar, utilizando como base el texto del ms. de El Escorial, hemos resaltado los versos que coinciden con las obras de los mss. C y E.

1. similitudes y diferencias entre Versus ortographye (E) y el poema anónimo Ecce quod…uocales Ecce quod…uocales54

Ecce quod usus habet: sibi cedunt quinque uocales L mutatur in X et in R; mutatio finito

Versus ortographye

[E]cce quod usus habet cedunt sibi sepe sonantes L mutatur in r uel in x mutatur ut sic fit (v. 16)

littera muta sequens, nisi B P, mutat in n m. N uariatur in M B P -ue sequentibus N uariatur in m p bque sequentibus aut M; aut m (v. 20) transit in l et in r, si sint sibi forte sequentes; Exit in s eadem, c t simul V -que sonantem. r transfertur in has l n s V -que R quoque transit in l s u inque duas dygamma. s (v. 29) s non uadit in l, sed d t et semiuocales. soluitur X in se, quod in F conceditur ire. B reliquis fluitans sed d t uitat et l n. d subiens cunctas m B tamen esse recusat. Iam reliquas facies extremas semiuocales. c tamen est V g, quod et ut g uertitur in t.

El poema Versus ortographye (E), es más completo que los que comienzan Ecce quod…uocales.55 Ed. KnEEPKEns, 1981, p. 214. Hemos escrito en su totalidad el poema Ecce quod…vocales, según la edición de Kneepkens; del poema Versus ortographye, solo hemos anotado los versos coincidentes. Entre paréntesis aparece señalado el número que ocupan estos versos dentro del poema Versus ortographye. 55 como ya hemos anotado, el poema Versus ortographye está formado por 41 hexámetros y los que comienzan por Ecce quod…vocales, oscilan entre 11 y 13. los mss. de ottobeuren y laon (13), y el de londres (11). 53 54

La ortografía latina en la Baja Edad Media

238

destacamos, en primer lugar, que la mayor diferencia que percibimos en el primer verso: el término uocales, se diluye enseguida en cuanto pasamos al segundo verso donde, de forma inmediata, comienza a hablar de consonantes, tema que permanece hasta el final del poema.

En segundo lugar, observamos que en el poema Ecce quod…uocales no aparecen ejemplos para apoyar la regla expuesta. Esta es una diferencia importante, ya que la impresión que nos queda al leerlo es de ser un resumen a partir de un resumen previo, que marca de forma muy clara el objetivo prioritario desde el punto de vista pedagógico.

Estos ejemplos que ayudan e entender la regla ortográfica explicada también se omiten en los versos que aparecen formando parte de las obras del ms. C y de la obra de Parisius del ms. E. Pero en Parisius los ejemplos ya se habían incluido en la previa explicación en prosa que argumenta el autor, por lo que los versos pasan a ser un mero instrumento de apoyo a la memorización.

los poemas anónimos de contenido ortográfico son fragmentos que se extraían, probablemente, de tratados más extensos y, posiblemente también, conocidos en su momento que luego fueron circulando de manera atemporal como un vademecum de la ortografía hasta el punto de encontrarnos con ellos en códices del siglo XV y, de manos de Parisius, incluso hasta el XVI.

Kneepkens, 1981, p 16 anotó, además de la coincidencia del comienzo: [E]cce quod usus habet cedunt sibi…,

la de los dos versos:

L mutatur in r uel in x mutatur ut sic fit

N uariatur in m p bque sequentibus aut m

que aparecen en el capítulo V del graecismus y en los fragmentos anónimos Ecce quod…uocales. A este respecto nosotros añadimos:

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

239

a) la similitud con los fragmentos anónimos Ecce quod…sonantes, como el Versus ortographye56 del ms. E. b) Por otro lado, el verso:

N uariatur in m p bque sequentibus aut m

lo encontramos también en la obra de Parisius de Altedo.57

c) y finalmente, añadimos la coincidencia de un verso más: R quoque transit in l s u n inque duas s

que aparece recogido en la obra de Parisius,58 en Versus ortographye,59 en De conmutatione litterarum del graecismus60 y en el poema anónimo Ecce quod usus habet sibi cedunt quinque uocales.61 En este último aparece el verso con alguna variante: R transfertur in has L N S V -que dygamma

pero es evidente que existe una clara relación entre ellos.

todo ello viene a demostrar, una vez más, que en esta época bajomedieval era habitual encontrarse versos sin identificar dentro del tronco de un texto gramatical, probablemente transmitidos de boca en boca o de apunte en apunte entre esos magistri,62 cuyo objetivo principal, como venimos señalando, era ayudar a que los alumnos aprendieran una determinada regla ortográfica. Es muy posible que los versos mnemotécnicos que aparecen recogidos en textos de este tipo vinieran a decirnos que eran precisamente esas normas las que más les interesaba recordar. no en vano la que más nos encontramos repetida en estos versos sin variantes es precisamente: f. 94r (3) (18) (22). f. 112v 35-36 (669). 58 f. 113r 36-37 (734). 59 f. 94v (31). 60 Cf. Ed. WroBEl, 1887, p. 18 (29). 61 Cf. Ed. KnEEPKEns, 1981, p. 214 (7). 62 lo que ayuda a que entendamos la existencia de esas misceláneas que nos encontramos en códices de las distintas bibliotecas, cuyo contenido, como es el caso del ms. C que hemos estudiado, abarca el mismo tema o temas relacionados entre sí. 56 57

La ortografía latina en la Baja Edad Media

240

N uariatur in m p bque sequentibus aut m

regla que como es bien sabido ha perdurado hasta nuestros días.

El Versus ortographie, el único poema de los que hemos estudiado que recoge regla y ejemplos, contiene partes concretas y bien estructuradas de aspectos representativos de la ortografía. Estos apartados pueden ser fragmentos extraídos de algún compendio gramatical (probablemente del libro I de Priscianus) escrito previamente en prosa, y rehecho en verso, conforme a los gustos de esta época medieval, o bien, fragmentos entresacados de gramáticas en verso, y que, por tanto, pudiéramos pensar que fueran apuntes o resúmenes de magistri confeccionados a partir de una base gramatical sobre la que tuvieran que hacer hincapié en un momento determinado. Estos apuntes podrían haber ido pasando, por medio probablemente de algún alumno, de nota en nota, hasta perderse en el camino el nombre del autor originario. Baste recordar que algunos magistri, Parisius entre ellos, se dedicaron a elaborar tratados gramaticales sobre la ortografía para unificar criterios en la escritura de los textos legales de tipo notarial.

En cualquier caso, podemos concluir afirmando que existe una diferencia clara con respecto al ecce quod…uocales, editado por Kneepkens, en el que solo aparecen reglas, sin ejemplos de las mismas, de ahí que el número de versos sea menor que el de la obra contenida en el ms. E, y que podamos pensar que fuera un resumen a partir de algún tratado de ortografía. lo que parece factible es que ambos fragmentos pudieran haber bebido de alguna ars lectoria y ser después la fuente del capítulo V del graecismus.63

2. Por último, si tomamos como base el poema Versus ortographie, y eliminamos, como decíamos, los versos que contienen los ejemplos, que son los que no aparecen en los textos gramaticales, en general, y, en particular, en las obras de los manuscritos C y E, y tampoco en los poemas ecce quod…uocales, observamos que se quedan considerablemente reducidas las partes no coincidentes [en 63

Cf. KnEEPKEns, 1981, pp. 12, 216.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

241

negro]. Podemos apreciar, además, que hay una mayor similitud, no solo de contenido sino también de forma, con los fragmentos Ecce quod…uocales, [en negrita y lo subrayado] y que es muy considerable el número de versos que han sido utilizados como ejemplo en las obras de los manuscritos objeto de nuestro estudio [lo señalado en cursiva coincide con Parisius y ms. C; en VErsAlEs: Parisius] [E]cce quod usus habet cedunt sibi sepe sonantes B mutatur in f in sex quoque c g p m s r Ac interponitur uocalis cum subit m post C quoque transit in s g t x uque sonantem d cadit in t l s g c p r inque duas s Dque intercipitur redigo redarguo prodest s quoque cum muta d subtrahit ut probat asto g mutatur in s et in x et uertitur in c L mutatur in r uel in x mutatur ut sic fit m quoque transit in n si c d q tque sequantur n uariatur In m P BQuE sEQuEntIBus aut m transit in s duplicem t c r uque sonantem Ipsaque multotiens in l mutatur et in g Q QuoQuE cEu monstrAt QuIs cuIus uErtItur In c trAnsIt In X coXI uEl In s ut torQuEo torsI r QuoQuE trAnsIt In l s u InQuE duAs s s mutatur in n et in quinque d t r et x m trAnsIt In s QuoQuE t Et In X sI PrEuEnIAt c Pro g Et s cEu Pro c Et s Et X AccIPIAtur sIcut dEmonstrAt lEX lEgIs FEX QuoQuE FEcIs rEgulA sEPE FAllIt cum uertitur In c sEu X mutAtur In u sIcut nIX noX AtQuE suPPElEX y quoque uertis in u dicendo cupressus Z QuoQuE mutAtur In d uEl In s InQuE duAs s

3. DE oRtHogRAPHIA dE PArIsIus dE AltEdo 3.1. Datos generales del autor

con relación a la figura y a la obra de Parisius de Altedo (Parisius de Altedo, Parisius di Benvenuto da Altedo…), son pocas las alusiones, citas o comentarios que hemos encontrado, ya que hasta tiempos

242

La ortografía latina en la Baja Edad Media

muy recientes ha sido completamente ignorado, tanto por los estudiosos de la lengua latina, en general, como por los de la lengua latina medieval, en particular, y muchos menos son los datos sobre su vida, a excepción de los que nos suministran cavazza y más recientemente diana tuna,64 el completo artículo de schiavetto. El primer testimonio contemporáneo que se refiere a él es de thurot 1869, p. 39: «Parisius de Altedo, dans le Bolonais, a composé un traité d’orthographe en 1297». E inmediatamente después pasa a hablar del manuscrito en el que está contenido dicho tratado: Sorb. 1569. (s. XIII) f. 1. «Incipit orthographia magistri Parisius de Altedo. tractatus orthographie compositus a Magistro Parisius de Altedo comitatus Bononie. Baldo notario presens opusculum destinatur. Precordiali suo compatri Baldo notario Parisius de Altedo salutem et desiderii sui partem. Rogatus a te quod in orthographia regulas aliquas compilarem incertorum prius affectuum fluctibus agitabar…Datum penes Amarium nostrum? Kalendis maii millesimi ducentesimi nonagesimi septimi Nativitatis dominice illabentis. f. 16. e reliquis iungas ut serves orthographiam.»

A pesar de lo poco que nos dice del autor es importante su aportación, ya que, cuando thurot 1869, pp. 140-143 trata de la ortografía en el siglo XIII se apoya en esta obra, y consideramos que es un punto de partida lo suficientemente esclarecedor como para haber sido más considerado y tenido en cuenta en estudios sucesivos. no ha sido así, por lo que es otro testimonio más de lo poco que ha sido estudiada esta parte de la gramática en estos siglos.

manitius, 1931, p. 193 también hace alusión a Parisius: «Benutzung durch Parisius de Altedo im Jahr 1297 bei thurot. not. et extr. 22,2, 14», pero, como se puede apreciar, acaba remitiéndose a thurot, al igual que hace algunos años después stotz 2007, pp. 121-122 al matizar: «Auch nicht-lexikographische theoretikerschriften wurden 64 cAVAZZA, 1896, pp. 148-149; scHIAVEtto, 1993-1994, pp. 107-121 y, 1999, pp. 471-472; turA, 2014, vol. 81.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

243

herangezogen, so etwa die Ars lectoria Aimerics; auch die von charles thurot bereitgestellten theoretikertexte, vor allem der orthographietraktat des Parisius de Altedo von 1297, waren von vielfältigem nutzen», lo que subraya el comentario que hace Bourgain, 1996, p. 277 en una reseña a la obra del mencionado stotz65 «les renseignements donnés par les théoriciens médiévaux (surtout cassiodore, Alcuin, Abbon de Fleury, Aimericus, guillaume Brito, les grammairiens excerptés par charles thurot et le bolognais Parisius de Altedo) ont été exploités, mais semble-t-il avec une certaine méfiance, comme n’étant pas un matériau brut et involontaire, et du même coup plutôt placés en note. Il est vrai que leur utilisation systématique aurait nécessité une analyse de leur bagage terminologique et conceptuel tout à fait étrangère au projet actuel», y subraya la afirmación que apuntábamos unas líneas más arriba respecto a lo desconocido de este autor y su obra.

Black, 2001, p. 164 lo presenta como «Parisius di Benvenuto da Altedo, maestro, teacher in Bologna». coulson, 1997, p. 380, como «Bolognese grammarian Parisius de Altedo». uno y otro recogen algo más respecto a su obra. Black, 2001, pp. 163-164 considerando su relación con la retórica: «However, orthography had been associated in the middle ages not only with grammar but also with rhetoric, as is apparent in the orthographia by maestro Parisius da Altedo, written in 1297 to improve the spelling among the notariate, a profession traditionally closely linked to the ars dictaminis», y coulson, 1997, pp. 380-381 que señala el hallazgo de un nuevo manuscrito, y que se limita a describir el estado del mismo y su catalogación. lo único que dice de la obra es «the de orthographia of the Bolognese grammarian Parisius de Altedo was written in the year 1297 at the behest of his friend Baldus».

El artículo de schiavetto que comienza refiriéndose a él como «notaio e magister grammaticae bolognese», y está elaborado a partir de los documentos del Archivio di stato di Bologna.66 Este estudio, según sus propias palabras, «ha evidenziato una figura di notaio e 65 66

stotZ, 1996-2004. como podemos recabar de su artículo: scHIAVEtto, 1993-1994, pp. 107-121.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

244

letterato tipica dell’epoca in cui il nostro autore opera ed agisce» (schiavetto, 1999, p. 471).

Parisius nació en Altedo67 en torno a la mitad del siglo XIII (ca. 1247), según la inscripción en la Matricula notariorum comunis Bononie.68 dentro del campo del notariado emprendió una carrera de importancia y prestigio que le llevó en 1287 a ocupar el cargo de consiliarius populi,69 y en 1288, cuando se redacta el nuevo estatuto de los notarios, «Parisius fara parte, nella sua qualita di tabelio preconsulis della societa medesima, della commissione cui è affidata la stesura del nuovo statuto e ne sarà alla fine l’estensore materiale come ci risulta dalla sottoscrizione del medesimo», como consta en dichos estatutos:70 Ego Parixius filius Benvenuti de Altedo imperiali auctoritate notarius, tunc quoque dicti domini Laurentii preconsulis tabelio, dictorum statutorum et reformationum examinationi et compositioni una cum predictis preconsule et compositoribus interfui, et ipsa statuta in hoc quaterno vel libro scripsi, scripsi, subscripsi.

En estos mismos estatutos se establece también, sigue diciendo schiavetto, «che gli abitanti di Altedo devono essere considerati comitatini, vale a dire ‘abitanti del contado’, e pertanto individui di rango inferiore, spesso accomunati ai lavoratori delle categorie piu umili, quando non addirittura ai servientes e ai servi, e quindi privi dei diritti civili e non cives a tutti gli effetti». Pero los méritos de Parisius, sobre todo de carácter político, provocan que aparezca un documento paralelo con el siguiente contenido: Et censeantur illi de Altedo comitatini et non cives, exceptis domino Parixio domini Benvenuti de Altedo, et Deolay tacusso notario qui intelligantur esse veri et legittimi cives et habitatores civitatis Bononie.71

ciudad, situada a medio camino entre Bolonia y Ferrara. Liber sive matricula notariorum comunis Bononie (1219-1299). Ed. crit. di r. Ferrara e V. Valentini, roma, 1980. 69 «uno dei rappresentanti delle societa delle Arti e delle Armi nel governo cittadino». Cf. schiavetto, 1999, p. 472; turA, 2014, vol. 81. 70 Cf. tAmBA, La societa dei notai di Bologna, roma, 1988, pp. 167-168. 71 Statuti di Bologna dell'anno 1288. Ed. crit. di g. Fasoli e P. sella, vol. I, citta del Vaticano, 1937 (rist. anast.: citta del Vaticano, 1973), p. 100. 67 68

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

245

En el manuscrito que hemos señalado, recogido por thurot, apreciamos que se apostilla a Parisius como comitatus Bononie, que pensamos tiene relación con lo que acabamos de observar en el documento de los estatutos de los notarios: Sorb. 1569. «Incipit orthographia magistri Parisius de Altedo. tractatus orthographie compositus a Magistro Parisius de Altedo comitatus Bononie…»

Aspecto que consideramos significativo porque entre los manuscritos que hemos revisado, es el único que contiene esta puntualización, ya que el resto coinciden en omitirla, como por ejemplo: B.E.: [P]recordiali compatri suo B a l d o notario P a r i s i u s d e A l t h e d o salutem et desiderii sui partem…

BncF: Incipit ortographia Magistri Parisii de Altedo ad Baldum notarium amicum suum.

recordiali suo compatri Baldo notario Parisius de AItedo salutem et desiderii sui partem.

A finales del siglo XIII con la fundación de la Universitas scholarium artistarum,72 dentro del denominado Studium de Bolonia, junto a las nuevas escuelas universitarias, seguían subsistiendo también las originarias escuelas de gramática, gestadas a partir de las catedrales, de órdenes religiosas o incluso de sectores privados. «tra queste ultime, dice schiavetto, ve ne sarà anche una aperta da Parisius nel 1293», según un documento notarial para ratificar un contrato de alquiler, de un año de duración, «di una casa da adibire a scuola e a relativo pensionato per gli studenti».73

En esta época es cuando Parisius se dedica a la elaboración de su De orthographia, probablemente para uso escolar y con especial atención al gremio de los notarios, como aparece plasmado en la propia obra:

72 Esto nos lleva a intuir la posibilidad de que Parisius pudiera haber conocido los escritos de Hugutio Pisanus, ya que como apuntamos supra, Balboni escribe «uguccione da Pisa passò a Bologna (ca. 1150) —uno dei diecimila componenti la «Universitas Scholarium»— per apprendere prima, ed insegnare poi […]. y continúa dicendo este mismo autor que vivió en esta ciudad desde 1l50 hasta 1190. 73 cAVAZZA, 1896. Appendice p. XXIX.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

246

Data penes armarium notarii kalendas maii anni domini mille ducentesimi nonagesimiseptimi natiuitatis dominice illabentis.74 Precordiali compatri suo B a l d o notario P a r i s i u s d e A l t h e d o salutem et desiderii sui partem.75

tura, 2014, vol. 81, dice textualmente:

Sicuramente il patrimonio di Parisio non crebbe in modo proporzionale alla sua fama di insegnante, conseguita soprattuto con la stesura del trattato di ortografia, a lungo ignorato dagli storici di letteratura latina medievale.

como podemos observar, no es mucho lo que se sabe de este autor, ni muchos los que lo citan, pero sí es cierto que a partir de thurot, aunque de manera breve y diseminada en el tiempo, no ha dejado de merecer la atención. no obstante, esperamos que deje de ser una asignatura pendiente tras nuestro trabajo encaminado al estudio de su obra.76

Cf. f. 107r (18-19). Cf. f. 107r (3-4). 76 mAgAllón, 2014, pp. 163-164, dice textualmente, hablando de gil de Zamora: «Quisiéramos traer a propósito del reparto de ámbitos de la grammatica un testimonio que propone casi lo mismo, sin que ello nos avale para indicar una dependencia directa del Prosodion, pero sí puede servirnos como indicador de los nuevos tiempos que corrían para la especialización de la gramática. se trata de una copia del tratado de orthographia, compuesto en 1297 por un gramático de origen italiano llamado Parisio de Altedo —que ha cobrado actualidad gracias a los trabajos de F. cuadra—, quien de forma muy similar reivindica la composición de un tratado especializado. Este tratado de ortografía del que llegó pronto una copia a España destaca además por combinar prosa y verso en su tratado: en prosa discurren las explicaciones y justificaciones a las normas ortográficas y se reserva el verso para aquellas partes cuyo contenido debía ser memorizado por el alumno. comparando el contenido de este tratado ortográfico con el Prosodion de gil de Zamora encontramos un nivel explicativo más sencillo». 74 75

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 3.2. El tratado de orthographia

247

a) manuscritos que contienen la obra de Parisius de Altedo

noticias del manuscrito (E) no hay muchas, ya que la mayor parte de los autores que aluden a la obra de Parisius, citan otros manuscritos, de manera especial, el de la biblioteca nacional de Francia, que aparece ya citado en thurot77 y los que se encuentran ubicados en las bibliotecas florentinas, la nacional y la medicea. tampoco está recogido en los catálogos de Kristeller78 y Bursill-Hall,79 aunque sí incluyen otros códices de esta biblioteca y otros manuscritos de esta obra que se encuentran en otras bibliotecas. schiavetto80 lo cita junto a siete más. En primer lugar nombra el manuscrito recogido por thurot, que es en el que el autor se apoya, y añade: «di questi, due si trovano in Vaticano, quattro in Italia, uno in spagna».81

coulson, 1997, pp. 380-81 en la enumeración que aporta de manuscritos que contienen la obra de Parisius añade dos más, uno ubicado en la biblioteca Vaticana82 y en especial el ms. 23 de la geisler library. dar a conocer este último manuscrito es el principal objetivo de su artículo, en el que aparece una reseña de su descripción. tHurot, 1868, p. 39. KrIstEllEr, 1989. 79 BursIll-HAll, 1981 (solo recoge en su catálogo el ubicado en la biblioteca nacional de Francia, lo mismo que thurot). 80 scHIAVEtto, 1999, pp. 473-474. schiavetto habla, de manera especial, en estas páginas del ms. de la B. Vaticana, urb. lat. 393, que lo considera de los de mayor interés. Este escritor señala también en su artículo criterios para una futura edición de esta obra de Parisius, tomando como base el manuscrito francés que recoge thurot. nosotros no hemos encontrado, hasta hoy, ninguna edición ni alusión a la misma. 81 nos resulta curiosa una puntualización que hace este autor respecto al ms. de El Escorial, sobre todo porque él mismo dice no conocer directamente: «dalle notizie finora raccolte non credo che il manoscritto dell'Escorial possa influire sulla scelta finora operata» (cf. p. 474). 82 no sabemos exactamente cuál de los tres mss. es el que no incluye schiavetto, porque este autor habla de dos mss. en el Vaticano, pero solo menciona el urb. lat. 393. 77 78

248

La ortografía latina en la Baja Edad Media

los nueve manuscritos mencionados son los siguientes: ‒ El Escorial, real Biblioteca, V.III.10 (XV) 107r-115v83

‒ Firenze, Biblioteca medicea laurenziana, Plut. 54.2184

‒ Firenze, Biblioteca nazionale centrale, nuovi Acquisti 96 (XIV) 1r-39v85

‒ Firenze, Biblioteca nazionale centrale, nuovi Acquisti 354 (XV) 153r-247v86 ‒ Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 16671 (sorb. 1569) (XIII-XIV)87 1r-16r

‒ Pistoia, Biblioteca Forteguerriana, A 20 (XV-XVI) 11v-49v88

‒ san diego (university of california), geisler library, ms. 23 (XIV) 1r-29v89 ‒ Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, chig. l. IV. 103 (XIV) 117r-122r90

83 Cf. Antolín IV, 1916, pp. 186-187; coulson, 1997, p. 380 (señala 107v-116v); scHIAVEtto, 1999, p. 474. 84 Cf. KrIstEllEr I, p. 172; coulson, 1997, p. 380. 85 Cf. KrIstEllEr I, p. 173; coulson, 1997, p. 380. 86 Cf. KrIstEllEr I, p. 174; coulson, 1997, p. 380; scHIAVEtto, 1999, p. 474 (aparece fechado en el siglo XVI). 87 Cf. tHurot, 1868, p. 39; BursIll-HAll, 1981, p. 368 (n.º 208.263.1) lo fechan en el siglo XIII. coulson, lo fecha en el siglo XIV, lo mismo que aparece recogido en KrIstEllEr II, p. 77 (pensamos que es mejor criterio el del siglo XIV porque este códice finaliza: et eosdem scripsit Jacobus de Bellomonte in Marvilla anno domini MCCCXXXIIII, por lo que es raro pensar que un texto del siglo XIV pudiera estar contenido en un códice del siglo XIII, salvo que lo que se considere del siglo XIII sea el texto de Parisius, como sucede con el códice de la B. Vaticana, urb. lat. 393, que se fecha en en siglo XIV, y algunos autores, como el propio scHIAVEtto [p. 473], que nos remite a un trabajo de l. rizzi, aún en prensa, lo sitúan en el siglo XIII). 88 Cf. KrIstEllEr III, p. 265. En la enumeración de coulson, lo fecha en el siglo XV. 89 Cf. coulson, 1997, pp. 380-381 (este ms. se encuentra listado en s. dE rIccI W. J. WIlson, Census of Manuscripts in the United States and Canada 3 vols., new york, 1935-40; W. H. Bond - c. u. FAyE, Supplement in the Census of Medieval and Renaissance Manuscripts in the United States and Canada, new york, 1962; KrIstEllEr, 1960present). 90 Para los manuscritos de la B. Vaticana, cf. E. PEllEgrIn et alii, Les manuscrits classiques latins de la Bibliothèque Vaticane II.2, Paris, 1982, p. 427. Este manuscrito está listado en BursIll-HAll, 1981, n.º 286.27.4, pero no está identificado como texto de Parisius de Altedo; coulson, 1997, p. 380.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

249

‒ Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, ross. 329 (XIV) 67r78r

‒ Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, urb. lat. 393 (XIII-XIV) 17r-23v91

En Black, 2001, p. 163 también encontramos noticias sobre Parisius relacionadas con su obra De orthographia. Este autor habla de dos manuscritos: BncF nA 96 (XV) del que incluye un fragmento del comienzo de la misma92 y BnP sorb. 1569.93

91 coulson, 1997, p. 380: «For a now lost manuscript of the text once at the conventus sancti spiritus in Florence see A. mAZZA, L’inuentario della «parta libraria» di S. Spirito e la biblioteca del Bocaccio, in Italia medioevale e umanistica, 9, 1966, p. 37»; scHIAVEtto, 1999, pp. 473-474 (aparece fechado en el siglo XIII). 92 BncF nA 96 (XV), Ir-v: Incipit ortographia Magistri Parisii de Altedo ad Baldum notarium amicum suum.

recordiali suo compatri Baldo notario Parisius de AItedo salutem et desiderii sui partem. Rogatus a te quod in ortographia regulas aliquas compilarem, incertorum prius affectuum fluctibus agitabar. Nam inter ansias rei scolastice tempestates, et mihi durum erat huiusmodi studio mentem advertere, allonge durius tue dilectionis nutibus, quoad fieri poterat, non parere. Sane tanto facilius me tua movere precamina quanto te, quem mihi fervens unit caritas, super hac re non sine causa noveram diutius studiosum. Ea quippe arti tue tabellionatui doctrine, cui dudum et ego deservio, est admodum oportuna [...] Datum penes armarium notarii kalendis maii anni millesimi ducentesimi nonagesimi septimi nativitatis dominice illabentis. 93 Black añade que hay un ms más antiguo (BnP sorb. 1569) identificado por tHurot, 1868, p. 39.

250

La ortografía latina en la Baja Edad Media

Figura 8. Imagen del folio 107r del ms. V.III.10 de la real Biblioteca de El Escorial.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 b) transcripción del texto

251

De orthographia de Parisius de Altedo

5

10

15

25

30

[P]94recordiali compatri suo B a l d o notario P a r i s i u s d e A l t h e d o salutem et desiderii sui partem. rogatus quod in ortographya regulas aliquas compillarem incertorum prius affectuum fluctibus agitabar, nam inter anxias rei scolastice tempestates, etiam modo durum erat huiusmodi studio mentem aduertere, ac longe durius tue dilectionis nutibus, quoad fieri poterat, minime assentire. sanne tanto facilius me tua mouere peccamina quanto te, quare mihi feruens unit caritas, super hac re non sine causa noueram diutius studiosum. Ea quippe arti tue tabellionatui doctrine, cuius dudum et ego deseruio, est admodum opportuna quatinus ora pro hora, possit pro poscit aut pro haud iusta pro iuxta et similia, in quibus scioli plerumque cespitant, in notis publicis non scribantur, quod profecto uicium sedis aplice curia reprobat numero, non quelibet scriptura nobilis detestatur, ne igitur me uel tui causa noluisse uel laborem fugisse putauimus hec tantula super uoto tuo ex auctenticis sumpta codicibus multisque rosariis commentorum in unum satis ordinarie, non tamen sine laboriosa scriptoris indagine compilata, hillari dextra suscipito auctoritate, cuius uis quem tamen ad hoc sincere zelus concitet bonitatis ex nunc de mei actionis beneplacito corrigenda. data penes armarium95 nota kalendas maii anni domini mille ducentesimi nonagesimiseptimi natiuitatis dominice illabentis. [O]rthographya est graphice ordinationis rectitudo litterarum in sillabis secundum uim et potestatem singularum. graphos autem grecum uocabulum a grama uel a gramaton. Apud grecos detortum idem est quod scriptor latine, unde graphas scriptura est. Inde grapho –phas, id est scribo –bis, et hic graphus etiam hoc graphum stillus quo in ceratis tabulis scribi solet. componitur graphus cum anti, quod est contra, et fit hic antigraphus, qui aliter cancellarius nominator, et dicitur antigraphus quia rescribit litteris ad dominum suum missis, unde hec antigraphya eius dignitas cancellaria uidelicet appellatur. Item componitur cum cyros quod est manus et fit cyrographo -phas, id est manu scribere uel cyrographum facere. Item cum para quod est uixta et inde hic paragraphus et hoc paragraphum nota sic facta,96 que apponitur ad res las letras que a lo largo del texto incluimos entre [ ] no aparecen escritas en el ms. Cf. Derivationes, A 313 8 (p. 88) [8] Item ab arma hoc armarium, locus ubi arma ponuntur et armamentarium pro eodem, sed modo proprie armamentarium ubi tantum tela et arma ponuntur; armarium vero dicitur etiam quandoque locus ubi instrumenta et arma cuiuslibet artis sunt, quia cuiuslibet artis sunt sua arma, ut clericorum arma sunt libri. 96 Cf. Derivationes, g 85 (p. 540) [17] Item graphus et graphia componitur cum para-, quod est iuxta, et dicitur hic paragraphus et hoc paragraphum, id est nota sic facta §, que apponitur ad separandas res a rebus que in connexu concurrunt. Parece faltar en el manuscrito el signo de puntuación al que se refiere el autor del texto. Esto mismo ocurre en el manuscrito que contiene el texto «De orthographia, Anónimo I» (C) f. 6v (76). 94 95

f. 107r

252

35

40

45

50

55

60

65

70

La ortografía latina en la Baja Edad Media

a rebus, que in conexu sunt uel concurrunt huiusmodi signo separandas. Item, ut ad rem ueniamus, componitur cum orthos quod est rectum et dicitur orthographya tractatus quidem numerari uocabulum, que est recta scriptura, quia littere per eam ordine recto in constitutione sillabe collocantur, ad cuius uocabuli allusionem hec sufficiant recitasse.

[o]mne litterarum scripturarumue misterium proditum est ad manifestationem sensuum humanorum, quod quidem quia uocis beneficio mediante procedit, quod ipsa uox sit etiam quotuplex primitus est querendum. Vox, secundum philosophos, est aer tenuissimus ictus uel est suum sensibile aurium; prima quarum diffinitionum ab esse substantiali, altera uero ab accidentali concipitur. Voci namque quantum in se est sentiri accidit per auditum. Vocum quedam articulata quedam inarticulata, quedam litterata quedam illiterata. Articulata est que cum aliquo sensu mentis eius qui loquitur ad aliquod significandum articulata est, ut ‘petrus’. Inarticulata est que a nullo proficiscitur mentis affectu, ut ‘edax’, ‘cra’. litterata est que scribi potest ut ‘a cra’. Illitterata est que scribi non potest, ut est ‘sonus sibilli’,97 ‘rumor pedum’. Harum quattuor differentiarum ita bine species inuicem glutinantur. Quedam enim est uox articulata et etiam litterata, ut ‘dominus’. Quedam articulata illiterata, ut ‘sibillus hominum’ et ‘gemitus infirmorum’. Quedam porro est inarticulata litterata, ut ‘coax’. Quedam inarticulata illitterata, ut ‘mugitus bouum’, ‘pedum strepitus uel rotarum’. Vox autem dicitur a uocando. Ex his sane uocibus quattuor articulata similiter et litterata est illa potissime, cuius organo mentes humanas concipit, prodit exterius lingue plectrum ad cuius equidem mentis conceptum latino sermone lucidius exprimendum mentalis industria non sine diuino spiramine litteras adinuenit, quarum grato misterio et natus presentes quouis etiam ydyomate peregrinos nec non inter absentes quantolibet interuallo remotos scriptura media intelligibile et familiare colloquium esse possit et eorum que fiunt uel quomodolibet accidunt proppries memoria conseruari. tamen uerum est quod, ad hunc sermonem latinum integraliter explicandum, unica littera in se considerata non sufficit nisi aliarum consortio sillabam ex se formet. Item nec sillaba nisi et ipsa coaceruata pluries integret dictiones. nec dictio quoque sat est, nisi et ipsa plurimum congerie glomerata orationis congrue perfectio sentenciosa resultet, ut hoc ex diffinitionibus ipsarum quattuor gramatice procul, quas causa breuitatis omitto, clare potest colligere prouidus contemplator. licet autem predicte omnes partes grece ad latinitatis conficiendum antidotum requirantur, super sola tamen ordinatione debita litterarum in sillabis, que orthographya dicitur, iste tractatus intenditur omissis ethymologia, dyasinthastica et prosodia, quamuis et ipse cum predicta sint partes gramatice subiecti principales.

[E]st igitur littera minima pars composite uocis uel uox indiuidua que scribi potest, et dicitur a linio linis uel lituris qua in tabulis ceratis plerumque antiquis antiquiter scribebatur, in quibus scripta postmodum liniebant, uel dicitur litera quasi ligitera,98 quia legendi iter prebet. Accidentia littere tria sunt, scilicet nomen, figura, 97 se esperaría sibili de sibilus (recogida también así en Derivationes s 112 2, p. 1090), pero el copista se ha podido dejar llevar por la influencia de palabras como sibilla. 98 En la cita de Derivationes l 42 30 (p. 658) aparece recogido legitera. Pero en el manuscrito está escrito con i: ligitera, probablemente arrastrado por litera.

f. 107v

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 75

80

85

90

95

100

105

115

253

potestas. duo prima nomen siquidem et figura cuilibet littere sunt per se patentia, nam alterum auditu suscipitur alterum oculorum intuitu iudicatur; potestas uero est ipsa pronunciatio elementi propter qua dumtaxat reperta sunt sigularum nomina et figure. sunt autem sex littere potestates, quarum una substantialis cetere accidentales sunt. substantialiter quidem accidit littere proferri uocaliter uel consonanter. Accidentaliter uero proferri correpte uel producte. Item leuiter uel aspere. idem cum aspiratione uel sine. Item habere cognationem uel affinitatem in sono cum aliis litteris. Item transferi99 in alias litteras. Item preponi uel postponi aliis in eadem sillaba. de quibus quidem potestatibus singularum, quantum huic tractatui, expedire uidebitur duce domino per infra scripta constabit. nota plus quam sedecim litterarum figuras ab antiquis grecorum assumptas, si ueritatem inspicimus, latini primitus habuerunt duas alias f et x addentes eisdem. nam certum est k et q cum c in sono uocis identitatem habere. Y quoque et z solum grecorum causa nominum sunt recepte; h uero non littera sed aspirationis nota censetur. Verum hec omnia suis locis infra patentius exponentur. sunt igitur quibus utimur litterarum figure in uniuerso XXIII, numero quarum quinque, uidelicet a e i o u, sunt dicte uocales, quia suam uocem singulare faciunt sine auxilio aliarum, quoniam imo uocalis aliarum perfectio dicitur, quia sine illa consonantes non ueniunt ad auditum, et ideo relique consonantes dicuntur qui cum uocalibus sonum dantes, quia ut modo dictum est sine sono earum minime proferuntur, inter quas et ipsas uocales tantum fere quantum inter corpora et animas interest. Anime quidem per se mouentur et corpora commouentur, corpora uero sine anima nec se mouent et multo minus possunt animas permouere. Inter consonantes quoque adinuicem est differenciam inuenire ex eis, namque alie a uocali e incipiunt uocem suam et terminant in se ipsis, alie contrarium facientes incipiunt a se ipsis et predictam terminant in uocalem. Hee quidem, que a uocali incipiunt, sunt sex numero, silicet l m n r s x, semiuocales dicte propterea quod respectu uocalium et mutarum mediocrem sonum dantes. relique nouem numero sunt, scilicet b c d f g k p q t, mutarum uocabulum sortiuntur non qua prorsus careant omni sono, sed quia uidentur respectu uocalium nil sonare. A semiuocalium regula x una degenerat incipiens sonum ab i et terminans in se ipsam; fit autem per apostrophen xi greci nominis, cuius loco x littera est recepta, et ita ab i apud nos incipit, quia sic terminat apud grecos. Inter mutas quoque tres sunt a dicta regula peregrine, uidelicet k q t, ex quibus duarum primarum altera in a altera in u terminat sonum suum. F uero iuxta semiuocalium regulam a uocali e incipit terminans in se ipsam, propter quod quidam eam semiuocalem dicere uoluerunt. Est tamen muta dumtaxat, ut infra in eius tractatu probabitur manifeste. de singulis itaque litteris mox per ordinem tractaturus generales quasdam duxi primum regulas preponendas incipiens ab ordinatione uocalium in diptongos eo, quod uocales sunt ceteris digniores.

Diptongus est coniunctio duarum uocalium in eadem sillaba uim suam seruancium. Et dicitur a dya quod est duo, et ptongus sonus, quia duarum uocalium sonum habet. In diptongis autem a et o preponuntur tantum, u solum postponitur; e uero preponi potest et subici. Ex hiis uocalibus apud latinos sunt diptongi quattuor constitute, scilicet ae oe au eu, sed diptongus qui terminatur in u scribitur et profertur ex toto, ut ‘audio, neutrum, eunicus’,100 que uero in e desinit ex toto non scribitur nec 99

se esperaría trasferri (con doble r).

100 Eunuchus.

f. 108r

La ortografía latina en la Baja Edad Media

254

120

profertur, ut ‘musae, foenum’, i uero in neutris diptongis non ponitur licet post e positum ei diptongum faceret in antiquis. sciendum est autem quod nulla sillaba diptongata in duas desinit consonantes, sed eam quandoque terminat una duplex, ut ‘faux -cis, fex -cis’. diptongantur autem dictiones quattuor causis, scilicet formationis, ut ‘musa’ addita e, sic ‘musae’; compositionis, ut ‘neuter’, quod ex ne et uter componitur; differentie, ut ‘quae’ nomen diptongatur ad differentiam ‘que’ coniunctionis euphonie, ut ‘audio’, nam melior est sonoritas quam si ipse due uocales a et u in diuersis sillabis ponerentur.

[I]n consonantibus similiter quedam preponuntur et quedam postponuntur aliis consonantibus in eadem sillaba, nam semiuocalis preponitur semiuocali ut m preponitur n, ut ‘damnis,101 amnis’; item s preponitur m, ut ‘smaragdus’, unde uersus: M preponitur n in eadem seu probat amnis

S preponitur m seu probat smirna smaragdus.

135

140

145

150

155

Item omnes liquide, scilicet l, r, m, n, solent preponi s in fine sillabe, ut ‘puls, ars, hyems, mons’; eodem modo ante x tres liquide preponuntur, ut ‘falx, lanx’; m uero non preponitur x. In mutis que preponuntur b g sequente d in eadem sillaba, ut ‘abdomen nis’, quod est pinguedo in uentre porci, que et sumen dicitur, ‘abdire, magdalena, amigdalus’. Item c et p preponuntur t, ut ‘lectus, aptus, diptongus’, unde uersus: In mutis b g comitante d uelut abdir

Ac etiam c p comitante [t] uelut aptus.

nulla semiuocalis preponitur mutis in eadem sillaba nisi s sequente b, ut ‘asbestus’, uel c, ut ‘scutum’, uel q, ut ‘squalor’, uel p, ut ‘spes’, uel t, ut ‘status’, unde uersus: semique uocalis nulla preponitur unquam

mute m loco quis portans post g commitatur.

mute preponuntur semiuocalibus liquidis in eadem sillaba, ut c, d, g, t, preponuntur m, ut ‘Pracmon,102 alcmene, admolus, dragma, agmen, tmolus, ytmos’, sed aliis liquidis, uidelicet l, r, n, fere omnes mute preponuntur in eadem sillaba, ut ‘blandus, clarus, Abodlam’, quod est nomen barbarum, ‘flauus, planus, gladius, atlas’, ab uno sed superioris magis est sillabe ‘cnidus, gneus, ethna, tempne, breuis, creber, drances, gratus, frater, pratum, tractus’, et sic de sillabis fere dictum est propter b, f, que non preponuntur n, unde uersus: Et preponuntur mute liquidis tamen omnes

M sed subtracta cum dic git preposita sunt. 101 En 102 se

el manuscrito parece poner camnis. esperaría Piracmon.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

170

175

180

185

190

195

200

255

Ex hiis patet quod due consonantes possunt similiter iungi in eadem sillaba ante uocalem uel post, sed tres non, nisi prima sit s uel p, secunda post s sit t c uel p, tertia sit l uel r, ut ‘scrutor, splendidus, spretus, stratus, rictus, sceptrum’, item in fine sillabe ponitur prima liquida, secunda muta, tercia s, ut ‘urbs, stirps’. collige etiam quod sillaba stare potest ex una littera tantum puta uocali, nam uocalis quelibet est perfectibilis sillabe, ut ‘a’, ex duabus, ut ‘ab’, ex tribus, ut ‘abs’, ex quattuor, ut ‘mars’, ex quinque, ut ‘stans’, ex sex ad plus, ut ‘stirps’, in cuius compage sillabe non plus quam tres consonantes possunt uocales antecedere uel sequi in eadem sillaba, sed si tres antecedant uocales due debent sequi, et contra, si tres sequantur non possunt antecedere nisi due, ut ‘mons, stans, stirps’, sexta enim littera est uocalis sine qua nulla esse potest et rursus in eadem sillaba due uocales non ponuntur nisi in diptongis, ut ‘heu’, uel nisi altera in uim transeat consonantis, ut ‘uino, uerus’. Attende quoque prout magister H e m e r i c u s testatur quod consonantes etiam bine simul posite in dictione subsequente semper uocali coniunguntur, nec sono unquam fuerint sequande nisi sit prepositio, ut ‘ab, dis’ uel alie preposiciones, ut bd ‘ebdomoda, Abdon’, quod est nomen sancti, gd, ut ‘magdalon, amigdalus’, gm, ut ‘agmen, dragma’, gn, ut ‘agnus, magnus, ignis, tignibus’, sp, ut ‘aspis, spero, cuspis’, sc, ut ‘luscus, musca’, st, ‘asto, asta, testis’, sb, ut ‘tisbe, lesbos’, sm, ut ‘psalmo, scisma’, sq, ut ‘squalor, tesqua’, pt, ut ‘aptus, captus’, ps, ut ‘ipse, lapsus’, ct, ut ‘sanctus, actus’, tn, ut ‘ethna’, xt, ut ‘dexter, exter, mixtus’, mn, ut ‘amnis, omnis’, tl, ut ‘stlophus’,103 quod inflatio oris, et ita de sillabis quidam tamen in aliquibus predictorum contrarium profiteritur; notandum preterea est secundum P r i s c i a n u m , 104 quod si antecedens sillaba desinit in consonante, necesse est quod sequens incipiat a consonante, ut ‘ille, arduus, artus’, nisi in compositis, ut ‘adeo, pareo’. Vnde precedens sillaba debet desinere in uocalem, si sequens incipiat a uocali, ut ‘pietas, moneo’, nisi in compositis, ut ‘adeo, subeo’. Est tamen quando in compositis subtrahitur consonans, ut ‘coeo, circueo’. Quomodo uero doctrina quelibet tradita solum per generalia documenta censetur esse difficilis. Per exempla uero specialia patens et efficax de uniuscuiusque littere natura transitiua et potestate deinceps, prout dominus dederit, specialiter tractare et exemplificare studebo. Processurus que res inuentu facilior sit per ordinem alphabeti.

[a] igitur littera triangularis figura uocalis est, quod patet qua perficit per se uocem et fundatur seu formatur eius sonus in stomaco uelut eius prolatio innuit proferenti. conuertitur a in omnes uocales et ipsa corepta105 transit in a productam, ut ‘faueo faui’, in e coreptam, ut ‘parco peperci, armatus inermis’, in e productam, ut ‘facio feci, capio cepi’, item a producta inuenitur in e productam transire, ut ‘alitus et anelitus’, item in i coreptam, ut ‘amicus inimicus’, in o, ut ‘marmaron marmor’, in u, ut ‘salsus insulsus, ara arula’. Hec uocalis potest in eadem sillaba alteri uocali preponi, ut

103 Cf. Derivationes, s 328 (p. 1181): stlopus est inflatio oris. (El editor apunta la variante stopus). 104 gramm. II 45, 4-6; 17-21: si antecedens syllaba terminet in consonantem, necesse est etiam sequentem a consonante incipere, ut ‘artus’, ‘ille’, ‘arduus’, nisi sit compositum, ut ‘abeo’, ‘adeo’, ‘pereo’ […]si in media dictione syllaba a vocali incipit, necesse est antecedentem quoque, nisi sit composita, in vocalem terminari, ut ‘pietas’, […] . est tamen quando in compositis etiam subtrahitur consonans, ut ‘coeo, cois’. 105 correpta [en el manuscrito aparece con una r].

f. 108v

256

205

210

215

220

225

230

La ortografía latina en la Baja Edad Media

u et e, et facere diptongum, ut ‘audio, musae’. Item potest sillabam per se facere tam in principio quam in medio uel fine dictionis, ut ‘amo, pecuaria, dulcia’, licet sillaba quelibet ex sola uocali constans secundum quosdam abusiue sillaba nuncupetur, item potest cum consonante sillabam incipere ac finire, quod in uocali qualibet reperitur.

[b] littera muta est et habet cognationem cum p sine aspiratione et p cum aspiratione, unde tenet medium sonum inter p et phe, ut ‘pi, phy, bi’. B littera magnum habet sonum in principio, ut ‘bibo bibi’, maiorem in fine, ut ‘Iacob et Achab’, mediocrem si intercipiatur, ut ‘ambesus, ambigo’; dicitur autem littera intercipi quando non est de partibus componentium. componitur autem ambesus et ambigo ex am, quod est circum, et esus uel ago, in quibus dictionibus non est b, et ideo dicitur intercipi b ibi. In simplici dictione nulla sillaba desinit in b, nisi sequens incipiat a b, ut ‘sabbatum, obba, gibbus’, in compositis aliter est iuxta regulam subsequentem. si prepositiones desinentes in b, ut ab, ob, sub, componantur cum dictione incipiente a c, f, g, m, p, l, r, regulariter mutatur b in sequentem litteram a c, ut ‘accido, occurro’, ab f, ut ‘offero, suffero, officio et sufficio’, a g, ut ‘suggero, agganio uel ogganio’,106 quod proprium est uulpium et meretricum, ab m, ut ‘summitto et ommitto’, a p, ut ‘suppono’, ab r, ut ‘surripio’. Hec tamen regula quandoque fallit, nam interdum sequente r non mutatur b causa differentie, ut ‘abrogo, abrado’, ne si ‘arrado’ et ‘arrogo’ diceremus in ab ad composita putarentur secundum P r i s c i a n u m . 107 Quandoque etiam non mutatur causa euphonie, ut ‘obruo, subruo, abrenuncio’, quandoque sequente f mutatur b in u tam euphonie quam differentie causa, ut ‘aufero, aufugio’, ne si diceremus ‘affero affugio’ pro compositis ab ad accipiantur. In hiis uero uerbis au pro ab ponitur, sed in preterito ‘abstulit’, abs est in compositione quia non componitur ab cum dictione incipiente a t uel a c, si eius loco ponitur abs, ut ‘abscondo, abstraho’, secundum P r i s c i a n u m . 108 Quandoque abicitur b ut si ob componatur cum dictione incipiente ab m, ut ‘omitto’, quod habet primam breuem. ‘suspicio’ uero ‘sustuli’ et ‘sustineo’ a susum uel sursum aduerbio composita sunt et ideo in eis non apponitur b. ‘suspicor’ quoque et ‘suspicio’ ab eodem aduerbio componuntur secundum P r i s c i a n u m . 109 sed abiciunt unum s, quia non potest duplicari consonans alia consonante sequente quomodo nec precedente,

106 Parisius recoge las dos variantes, de las que una nos encontramos en Priscianus ( gramm. II 48, 11-13: ut ‘aggero’, [...] ‘suggero, ‘oggannio’) y otra en el «De orthographia, Anónimo I» de C (f. 10r 18: terminat loco alterius litere posita ut aggero suggero aggannio), lo que nos lleva a suponer que existían las dos. H u g u t i o en Derivationes, g 21 5 (p. 510) recoge oggannio: [5] gannio componicur cum ob, et dicitur oggannio -is, id est contra gannientem gannire, et ponitur quandoque pro respondere. 107 gramm. II 46, 24-27: in quibusquam autem manet immutabilis, ut ‘abrogo’, ‘abrado’, et puto differentiae causa, ne, si ‘arrogo’ et ‘arrado’ dicamus, dubium sit, ‘ab’ an ‘ad’ praepositio sit, quae mutavit suam consonantem in r. 108 gramm. III 48, 1-2: abs quolibet, ante c vero vel t in compositione, ut ‘abscondo’ […] abstraho. 109 gramm. II 34, 13 ‘suspicor’ quoque et ‘suspicio’ a ‘susum’ vel ‘sursum’ componuntur.

f. 109r

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 235

240

245

255

260

257

nisi sit muta ante liquidam, ut ‘supplex, suffragor’, secundum P r i s c i a n u m 110 et similia. Idem dicas de hoc uerbo ‘suspiro’ quod secundum V g u t i o n e m , 111 est sursum spirare uel a sub spiritum ducere. Item hec littera b quandoque intercipitur differentie uel euphonie causa, ut est quando prepositio am componitur cum dictione incipiente a uocali, ut ‘ambio, ambes, ambio’,112 de quibus supra dictum est,113 unde uersus tam de dicta regula quam de exceptionibus: uel sic

B mutatur in has pre tamen frangere uoces

cor fuga mel porrum precedens b trahit ad se Impedit additio subtractio pollixenumque M si consequitur non mutat sed sibi demit Ac intercipitur cum uocalis subit m post sicut in ambesus ambages ambigit ambit.

Item hec littera quandoque transit in duas s, ut ‘iubeo iussi’. Item in ps, ut ‘scribo scripsi, nubo nupsi’, de quibus et similibus, si queratur querere per p et non per b, scribatur dicit P r i s c i a n u s , 114 quod euphonie causa b ante s uel t in principio sillabe inueniri non potest, si opponatur de absonus et abstinens, idem P r i s c i a n u s 115 dicit, quod in eis non est b conuincta cum s in principio eiusdem sillabe, quia prepositio est per se sillaba accipienda. Item quandoque transit in unum s, ut ‘asporto’ et ‘aspello’, differentie causa secundum P r i s c i a n u m , 116 ne si ‘apporto’ et ‘appello’ dicamus ab ad composita extimentur. Item ponitur pro u consonante, ut ‘celebs’, scilicet celestem uitam ducens, et non ponitur u in dicta dictione quamquam sit in hac dictione uitam, quia u consonans ante consonante poni non potest, eius ergo loco ponitur b, ut dictum 110 gramm. II 34, 14-16 sed abiciunt unam s, quia non potest duplicari consonans

alia subsequente consonante, quomodo nec antecedente, nisi sit muta ante liquidam, ut ‘supplex’, ‘suffragor’. 111 Derivationes, s 287 8 (p. 1160) [8] suspiro -as, sursum spirare vel a sub spiritum ducere. 112 Parecen poco congruentes los ejemplos. Podría ser error al copiarlos ya que infra en f. 115r 10-11 y en el manuscrito de sevilla se recogen como ejemplos de esta regla: ambigo ambio et ambesus. Por lo que la expresión: de quibus supra dictum, es errónea ya que supra, en este manuscrito, no se trata este tema, sino, como hemos dicho, en f. 115r. 113 Cf. infra, pp. 616 ss., f. 112r (11-14). 114 gramm. II 461, 25-27: et est causa euphoniae, quod in principio syllabae b ante s vel ante t inveniri non potest […] nam ‘absonus’, ‘abstinens’ et similia. 115 gramm. II 461, 27-28: nam ‘absonus’, ‘abstinens’ et similia non in principio syllabae habent coniunctas b et s, cum praepositio separatim est syllaba accipienda. 116 gramm. III 47, 27-29: ‘asporto’ in quo b in s commutatur, sicut et ‘aspello’, differentiae causa, ne, si ‘apporto’ et ‘appello’dicamus, ab ‘ad’ composita existimentur.

258

265

270

275

280

285

290

La ortografía latina en la Baja Edad Media

est, secundum P r i s c i a n u m . 117 Aliis autem quibuscumque litteris sequentibus non mutatur b nec abicitur, ut ‘subbibo, abluo, abnuo, abnego, obnitor’. Item hec prepositio ob, si componatur cum dictione incipiente a c, assummitur s, ut ‘obscurus’, ex ob et cura, ‘obscenus’, ex ob et cena uel cano. Inter prepositiones ab, a et abs est hec diuersitas, quia a, sicut et e, in appositione preponitur dictionibus a consonante incipientibus, ut ‘a domo, e iure, ab uero’, cum uocali semper, ut ‘ab illo’, cum consonante raro, ut ‘ab iure’. Ex uero cum utraque, ut ‘ex domo, ex ecclesia’. Abs cum dictione incipiente a q, ut ‘abs quolibet’ secundum P r i s c i a n u m ; 118 in compositione uero ab sicut et ex uocalibus et consonantibus potest preponi, ut ‘abigo, abduco, exuro, excurro’, sed ab quidem omnibus preponitur litteris, preter c q et t, ut ‘abduco, affatur’, in quo est f pro b, ‘arripio’, in quo est r pro b, ‘asporto, aspello’, in quibus est s pro b differentie causa. A uero in compositione dictionibus incipientibus ab m vel u consonante solet preponi secundum P r i s c i a n u m , 119 ut ‘amendo, amens, aueho’. Abs autem ante c vel t, ut ‘abscondo, abscido, abstraho, abstruo, abscendo, abstineo’, que exempla sunt P r i s c i a n i . 120 Vnde uersus de predictis prepositionibus: Ab cum uocali reliquus uult a sociari. C q t motis procul ab cunctis sociatur. A componatur cum sociatur121 Abs apponatur quando q concomitatur. Abs apponatur c uel t si sociatur.

Item nota quod prepositiones in appositione regulariter preponuntur suis causalibus, ut ‘ab illo’, quandoque tamen causa euphonie postponitur, ut ‘mecum, tecum, secum’. Item et interponitur interdum ellegancie causa, ut ‘qua de re’ ‘quam ob rem’ ‘qua in parte’ secundum P r i s c i a n u m . 122

[c] littera muta suauiter sonat e uel i sequentibus, ut ‘cecitas’, nisi interponatur r, ut ‘cremui’. Aliis uincta uocalibus grande sonat, ut ‘cadit, codex, culpat’, magis quoque sonat in principio quam in medio, ut ‘cecidit’. In fine uero bene sonat, ut ‘ac’; ante hanc solam mutam inueniuntur uocales longe, ut ‘ac,123 sic, hic’, secundum P r i s c i a n u m . 124 Hec littera quandoque duplicatur, ut ‘cado cecidi’, cum similibus et

117 gramm. II 18, 9-11: pro u consonante b ponitur, ut ‘caelebs’, caelestium vitam ducens, per b scribitur, quod u consonans ante consonantem poni non potest. 118 gramm. III 48, 1: ante q in appositione ‘abs: abs quolibet’. 119 gramm. III 47, 29-30: ab m vel u loco consonantis incipientibus solet in composilione preponi ‘a’, ut ‘amendo, amens, aveho’. 120 gramm. III 48, 1-2: ante c vero vel t in compositione ut ‘abscendo abscedo abscido abstraho abstrudo abstineo’. 121 Este verso no aparece escrito en el cuerpo del texto sino en el margen. 122 gramm. III 29, 19-23: tam apud poetas quam apud reliquos […] ‘qua de re’ ‘quam ob rem’ ‘quas ob res’ ‘qua in parte’. 123 En el texto de Priscianus aparece hac. 124 gramm. II 34, 22-23: et notandum, quod ante hanc solam mutam finalem inveniuntur longae vocales, ut […] ‘hac’, ‘sic’, ‘hic’.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 295

300

305

310

259

transit in quandoque quinque litteris, scilicet in u consonante x s g t, in u consonante, ut ‘quiesco quieui, pasco paui’, in x, ut ‘dico dixi, noceo noxi’ in s, ut ‘parco parsi uel peperci, mulceo mulsi, farcio farsi’, in g antececente n, ut ‘quadringenta, quingenta, septingenta, octingenta’ pro ‘quadrincenta, quincenta, septincenta, octincenta’, nam si n in hiis non precedit, remanet c, ut ‘ducenta, trecenta’. Item post s transit aliquando in t, ut ‘irascor iratus, nascor natus’ uel assummit eam, ut ‘nanciscor nactus, paciscor pactus’; item quandoque intercipitur causa euphonie, ut ‘sicubi, nuncubi’, unde uersus de predictis: uel sic

C quoque transit in s g t x u quia consonante

C quoque transit in has dixi quibus adde sagitta Parsi quingenta natus dixique quieui Ac intercipitur ut sicubi nuncubi mostrant.

tam in simplici quam in composita dictione nulla sillaba desinit in c, nisi sequens incipiat a c uel q, ut ‘bacca, quicquid et ecquid’, ex quo etiam ostenditur eandem uim habere c uel q, unde uersus: sillaba nulla cadit in c nisi cumque sequatur.

Inuenitur tamen contra hanc regulam ut ‘necdum, necne, necnon’; ex dicta regula patet quod huiusmodi dictionibus ‘doctus, actus, lectus, factus’ c est de sillaba subsequente.

320

325

330

335

[d] littera muta cognationem habet cum t sine aspiratione et t cum aspiratione, unde medium sonum habet inter t et th, ut ‘ti, thidi’. Hec littera plus sonat in principio, ut ‘dominus’. In medio et in fine debilius, ut ‘adheret, id, istud, quod’. D littera transit in nouem litteras, scilicet c g l p r s t f n, in c, ut ‘accido’, in g, ut ‘aggero’, in l, ut ‘allido’, in p, ut ‘appono’, in r, ut ‘arrideo, meridies, scilicet medius dies’, in unum s, ut ‘asideo asiduus, rado rasi, suadeo suasi’, in duasque s, ut ‘cedo cessi, fodio fossus’, in t, ut ‘attamino, attineo’, in f, ut ‘affero’, in n, ut ‘annuncio’ et a intercede, ‘intercenarius’, quod debet scribi per unum n tantum. Item aliquando duplicator, ut ‘perdo perdidi’ cum similibus. Hec eadem frequenter intercipitur in compositis causa hiatus prohibendi, ut ‘redigo, redarguo, prodest’ unde uersus: D quoque intercipitur redigo redarguo prodest.

subtrahitur quoque cum sequens sillaba ab s et ab alia consonante incipit uel a gn, ut ‘aspiro, aspicio, ascendo, asto, agnitus’; in simplici dictione nulla precedens sillaba desinit in d, nisi sequens incipiat ab eadem, ut ‘addir’, quod quidam lapis est. Ideo autem dictum est precedens, quia finalis sillaba unde terminatur in d, ut ‘aliud, apud’ et composita a qd, ut ‘siquid, nequid, aliquid’. Idem in monosillabis, ut ‘quod, sed, haud’. Predicta simplicium regula in quibusdam compositis non obseruatur, ut ‘reddo, addo’ et similibus iuxta regulam subsequentem. Ad prepositio, si componatur cum dictione incipiente a c f g l n p r s uel t, debet mutari d in illas: a c quidem, ut ‘accido’, ab f, ut

f. 109v

La ortografía latina en la Baja Edad Media

260

340

345

350

355

360

365

‘affero’, ab l, ut ‘allido’, ab n, ut ‘annuo’, a p, ut ‘appono’, ab r, ut ‘arrideo’, ab s, ut ‘assideo’, a t, ut ‘attineo’. de hoc uerbo ‘adsum’ dicunt quidam quod non debet mutari d causa differentie huius participii ‘assus -sa -sum’, quod tamen esset contra regulam supradictam, si autem componatur cum dictione incipiente ab s, quia sequatur alia consonans, d abicitur, ut dictum est eo quod non potest s uel alia consonans geminari alia consonante sequente sicut nec precedente, ut ‘aspicio, ascendo, asto, ascribo’. Idem est si illa dictio incipiat a duabus consonantibus, ut ‘agnitus’, nisi una illarum sit liquida post mutam inmediate et in eadem sillaba quod tunc d non debet abici sed mutari, ut ‘applico, affligo’, unde uersus de predictis:

uel sic uel sic

cor fra grans le nit pi ra sal tans ad sibi mutant tollitur inde tamen si plures associentur

Post illud tamen sequitur si consona post s D moritur post s quando petulus125 erit liquida si fuerit transit non anichilatur.

Aliis autem quibusdam litteris sequentibus non mutatur nec abicitur d in compositione, ut ‘adhereo, admitto, aduoco, adquiro’, quod quidem uerbum, scilicet ‘adquiro’, licet P r i s c i a n u s 126 ita scribat per d in dictis exemplis, que sua sunt, posset forte dici quod etiam per c scribi potest recte per mutationem d in c propter sequentem q, quod habet uim de c, cum qua c compositum d mutatur in eam, ut predictum est. demum nota quod hec coniunctio ‘sed’ debet scribi per d iuxta Priscianum, quod appocopata est a ‘sedum’, quod antiqui dicebant. ‘Haud’ quoque aspiratum per d finitur et est aduerbium negandi; per t uero et sine aspiratione est coniuctio disiunctiua, unde uersus: Haud aspiratum per d uult esse notatum non aspiretur per t si quando notetur

375

[e] uocalis est, nam et ipsa efficit per se sonum, quia sonus formatur in pectore, ut dat eius pronunciatio prolationi. transit e in omnes uocales; ipsa quoque correpta in se productam, ut ‘lego legi’. In a correptam, ut ‘seror satus, reor ratus’. In i correptam, ut ‘moneo monitur, eo iui uel ii, queo quiui uel quii, lego diligo’. In o, ut ‘tego, toga’. In u, ut ‘tego tugurium, doleo dolui, doceo docui’. Et apud antiquos quotienscumque nd sequuntur in hiis uerbis, que a tercia coniugatione nascuntur, loco e inuenimus u

125 Cf. Derivationes, P 73 4 (p. 933): [4] [peto] et hic petulus, equus qui habet albos

pedes.

126 gramm.

II 47, 25-26: aliis enim sequentibus literis integra manet in compositione, ut [...] ‘adhaereo’, ‘admitto’, ‘adquiro’, ‘advoco’.

f. 110r

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 380

385

261

scriptum, ut ‘facundum,127 legundum, diuidundum’, pro ‘faciendum, legendum, diuidendum’. Hec uocalis potest in eadem sillaba iungi cum alia uocali siue ante siue post se et diptongum facere, ut ‘eu oe ae’, sed, quando preponitur, tota diptongus scribitur et profertur, ut ‘eunicus’.128 cum uero postponitur, pro parte scribitur et profertur, ut ‘foenum, musae’, ut etiam superior dictum est. Item potest per se sillabam facere et eam cum consonante incipere ac finire. E prepositio, sicut ‘ex per in de re’, quandoque notat augmentum quandoque diminutionem siue priuationem, augmentum quidem, ut ‘edoceo, exaudio, reficio, perpulcra, imprecor, deprecor’, priuationem uero, ut ‘elumbis, exanguis, exlex, regredior, perfidus, periurus, indoctus, deuoueo’, unde uersus: dant priuant ex e re per in de noscito sex hec

395

400

405

410

Quibus autem litteris sequentibus componatur e et non ex et e contra infra in tractatu de x inuenies ordinate notatum.129

[f] littera est postea addita in latino sermone sicut et x. nam, si uelimus uerum contemplari secundum P r i s c i a n u m , 130 non plus quam XVIII litteras in latino sermone habemus, scilicet XVI antiquissimas grecorum et duas postea superadditas, et ab eis quoque grecis assumptas, uidelicet f et x. de natura uero aliarum quinque figurarum, scilicet k h q y z, singulariter tractabitur suis locis. Hec quidem littera, licet semiuocalis uideatur in sono, quod quidam dixerunt, quia incipit ab e ut alie semiuocales, est tantum muta censenda hiis in omnibus. Primo enim quia sillabam loco sui non terminat, quod est proprium semiuocalium. Item quia anteponitur liquidis l et r in eadem sillaba, qui locus est tantum mutarum. Et si non anteponitur liquidis, facit sillabam esse communem. Item quia scribitur loco p cum aspiratione, quod ponebatur loco ueteris digamma, ut ‘orpheus’, que etiam muta est. In latinis quoque dictionibus ponitur f loco ph, ut ‘facio, fama, filius’. Est tamen sciendum quod non tam fixis labris pronunciandum f sicut ph, et hoc solum interest inter ea, secundum P r i s c i a n u m . 131 Et ita aliter ‘filius’ aliter ‘phylippus’ pronunciari debet. Hec littera quandoque duplicatur, ut ‘fallo fefelli’, non autem mutatur sed manet, secundum P r i s c i a n u m . 132 In f nulla sillaba terminat in simplici dictione, sed in compositis, quandoque terminat loco alterius littere posita, ut loco b d s uel x, loco quidem b, ut ‘sufficio’, loco d, ut ‘affero’, loco s, ut ‘differo’, loco x, ut ‘efficio’. Ex quo patet quod 127 se

esperaría faciundum [podría ser error del copista].

128 Eunuchus. 129 Cf.

f. 114r 52 ss. (897 ss.). II 12, 16-18: Vnde si velimus cum veritate contemplari, ut diximus, non plus decem et octo literas in latino sermone habemus, hoc est sedecim antiquas graecorum et f et x postea additas. 131 gramm. II 12, 1-2: hoc tamen scire debemus, quod non fixis labris est pronuntianda f, quomodo ph, atque hoc solum interest. 132 gramm. II 22, 23-25: ‘fallo fefelli’, ‘prodo prodidi’, ‘vendo vendidi’, ex quo etiam apparet, f vim magis mutae obtinere, a qua incipiens geminata est syllaba. gramm. II 462, 10: F manet: [...] duplicatur: ‘fallo fefelli’. 130 gramm.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

262

415

420

425

430

435

in compositis quandoque terminat sillabam sequentem tamen semper eadem littera, iuxta hunc uersum:133 F si consequitur tunc in f sillaba finit.

de hoc nomine ‘offa’ dicimus quod non est simplex sed componitur ex ob et fames uel ‘faus -cis’ uel, secundum V g u t i o n e m , 134 componitur ex ob et ‘fans -tis’ quasi obstet fanti quia implet os.

[g] littera muta est, que sequentibus e uel i sonum suum seruat, ut ‘georgica, genua, gigno’, sequentibus uero aliis uocalibus mutat sonum, ut ‘gallus, gobio, gula’. nam hec littera habet cognationem cum c sine aspiratione et c cum aspiratione, unde tenet medium sonum inter ea, ut ‘ci, chi, gi’; transit autem in quattuor litteras, uidelicet s x ct. In s, ut ‘spargo sparsi, mergo mersi’, in x, ut ‘rego rexi, frigeo frixi, pingo pinxi’, in ct, ut ‘agor actus, legor lectus, pingor pictus’, unde uersus: G mutatur in s et in x simile accipe ct

subtrahitur quandoque, ut ‘gigno genui’. Est quandoque n principalis sillabe assummit g, ut ‘natus gnatus, notus gnotus, inde ignotus, nosco gnosco, noui gnoui’, et n post se posita c sepe conuertit in g, ut in numerabilibus, ut ‘septingenta’, alias seruatur c, ut ‘ducenti’. In dictione simplici nulla sillaba finitur in g apud latinos, sed in compositis terminat sillabam loco alterius littere, uidelicet d uel b, ut ‘aggero, suggero, oggannio’, sed tamen semper sequente alia g, unde uersus: si g non sequitur non in g sillaba finit.

445

[h] secundum P r i s c i a n u m 135 solum est nota aspirationis et nihil aliud habet littere, nisi figuram et quod ipsa in uersu, scilicet in alphabeto scribitur inter alias litteras. nec est uocalis, quia per se sonum non facit, nec est semiuocalis, quod non terminat sillabam in aliqua integra dictione latina uel greca, nec muta, quod in eadem sillaba cum duabus mutis unde ponitur, ut ‘Pthium, Erichtonius’. nulla enim sillaba plus expresión iuxta hunc uersum, aparece también al comienzo del «De orthographia, Anónimo I» (C): Iuxta hos uersus. 134 Derivationes, F 50 12 (p. 450) (‘): [12] [For] Item fans componitur cum ob et dicitur hec offa -e id est frustrum panis humectati, quasi obfans id est contra fantem, quia noceat fanti quia os impleat; unde hec offula -le et hec offella -le diminutiva; et ab offella subtrahitur unum f quandoque in metro ut possit prima breviari, unde est illud ‘anxi in cellam natorum carnis ofelam’. 135 gramm. II 12, 20-21: h autem aspirationis est nota et nihil aliud habet literae nisi figuram et quod in versu scribitur inter alias literas; II 13, 3-7: neque enim vocalis nec consonans esse potest. vocalis non est h, quia a se vocem non facit, nec semivocalis, cum nulla syllaba latina vel graeca per integras dictiones in eam desinit, nec muta, cum in eadem syllaba cum duabus mutis bis ponitur, ut ‘Pthium’, ‘Erichtonius’. 133 Esta

f. 110v

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

450

455

460

465

470

263

duabus mutis iuxta se positis nec plus tribus consonantibus habere potest secundum P r i s c i a n u m . 136 Prompte igitur est dicendum eam non litteram esse, sed solum aspitarionis signum. H secundum P r i s c i a n u m 137 mutatur in x, ut ‘traho traxi, ueho uexi’. nulla sillaba integra terminat in h. Quedam tamen interiectiones appocopate reperiuntur, ut ‘uah, ah, oh’, que pro ‘uaha aha oha’ proferuntur secundum P r i s c i a n u m . 138 nec mirum cum in syriorum et egiptiorum dictionibus solent etiam in fine aspirari uocales plane, quia se offert aspirationis materia, que quidem mitis, incognita est. de ista uberiora loqui non inutile puto. Est igitur aspitatio aspera soni seu flatus spiratio, quia nature actio cum quodam annelitu ab interioribus producit. Vnde cum labore proferetis asperitas uti aeris, transmittitur per ysophagum usquam ad lingue plectrum et sic dicitur aspiratio, quia aspera prolatio. nullius enim littere prolatio ita profunde ut h spiritum afficit proferetis. aspiratio preponi potest omnibus uocalibus, ut ‘habeo, hereo, hyems, homo, humus’. Postponitur, autem iuxta P r i s c i a n u m , 139 IIII consonantibus tantum, uidelicet c p r t, ut ‘chermes’ uel ‘michi, Phylippus, trhonus, pithius uel rhenus’. Est autem ratio quare aspiratio uocalibus extrinsecus ascribitur ut ipsa minimum sonet. consonantibus autem intrinsecus ut plurimum sonet secundum P r i s c i a n u m , 140 quia omnis littera uel uox preposita minus sonat sese postposita, ne igitur uirtus uocalis, que per se sonum facere debet, delitetur, preponitur tantum aspiratio uocalibus et non postponitur. Est autem attendendum quod uocales aspirantur tam in dictionibus latinis quam grecis et barbaris, consonantes uero ante se nunquam aspirantur in dictionibus latinis, sed tantum in grecis uel barbaris. nulla enim consonans ante se aspirationem recipit, ut dicit P r i s c i a n u s , 141 unde notare potes quod in hiis dictionibus ‘hyems, hyemis, hyemi’ i pure est uocalis et non consonans, quia recipit aspirationem, et ideo perficit suam sillabam in dictionibus supradictis. ‘Hyems’ enim bisillaba, ‘hyemis’ trisillaba est, licet quidem hec male proferantur. Quandocumque enim i uel u transeunt in consonantes, non recipiunt aspirationem teste P r i s c i a n u s , 142 sicut nec ullo modo dixi, unde ‘hiulcus -ca -cum’ est trisillaba dictio. nulla prepositio nullaque coniunctio aspiratur, in omnibus autem aliis partibus orationis aspiratio inuenitur. nota etiam quod aspiratio uocali preposita, quod accidens eius esse 136 gramm. II 13, 7-8: nulla enim syllaba plus duabus potest mutis habere iuxta se positis, nec plus tribus consonantibus continuare. 137 gramm. II 33, 17-18: subit etiam loco aspirationis, ut ‘veho vexi’, ‘traho traxi’. 138 gramm. II 48, 22-25: In h, [...] non potest terminari syllaba. invenio tamen in ‘vah’ et ‘ah’ interiectionibus terminalem videri syllabae h, [...], per apocopam hoc solere fieri, cum perfecta ‘vaha’ et ‘aha’ sint. [el editor anota la variante oha en el manuscrito R]. 139 gramm. II 18, 15-18: Aspiratio ante vocales omnes poni potest, post consonantes autem quattuor tantummodo more antiquo graecorum: c t p r, ut […] ‘chremes’, […] ‘Philippus’. 140 gramm. II 18, 18-19, 1: ideo autem extrinsecus ascribitur vocalibus, ut minimum sonet, consonantibus autem intrinsecus, ut plurimum: omnis enim litera sive vox plus sonat ipsa sese, cum postponitur, quam cum anteponitur. 141 gramm. II 14, 20-21: nulla enim consonans ante se aspirationem recipit. 142 gramm. II 14, 19-20: [i et u, cum in consonantes transeunt] nunquam autem potest ante eam loco positam consonantis aspiratio inveniri, sicut nec ante u consonantem. unde ‘hiulcus’ trisyllabum est.

264

475

480

485

490

495

500

505

510

515

520

La ortografía latina en la Baja Edad Media

uidetur, unde si tollatur ea, non perit etiam uis significationis eius, nam si dicam ‘abeo’ sine aspiratione, quamuis uicium uidear commitere, intellectus et sonus integer manet. consonantibus autem aspiratio sic coheret, ut eiusdem penitus subere sit, unde si auferatur uim significationis, prorsus minuit, ut si dicam ‘Filipus pro Phylippus’. Aspitatio fuit inuenta quattuor de causis, scilicet differentie, mutationis siue translationis faciende, imitationis et exprimendi naturam rei; causa differentie, ut ‘thorus pro lecto’, ad differentiam tori pro pulpa; similiter ‘chorus’, quando habet primam breuem, aspiratur ad differentiam ‘corus’ pro uento. Item ‘hamo’ aliud est quam ‘amo’ significat. causa mutationis siue translationis faciende, ut ‘ueho uexi, traho traxi’, quia, nisi esset presens aspiratum, non haberet illud tale preteritum, unum trahit originem, nam ibidem h transfertur. causa imitationis, ut in illis dictionibus que a grecis uel barbaris oriuntur, ut ‘hic haec hoc, histrio, historia, hernia’; hec enim a grecis dictionibus aspiratis proficiscuntur, et ideo suorum primitiuorum seruant aspirationem. causa exprimendi naturam rei, ut ‘habeo habes et hyo hyas’, ‘habere’ et enim et ‘hyare’ ad cupiditatem pertinent, quod ualde asperum est, et preponitur talibus uerbis aspiratio. demum quia circa dictiones aspirandas uelut non multum solent tabelliores errare, hic quasdam dictiones, que aspirationis notam habere debent et presencialiter occurrerunt memorie, duxi ad oculi testimonium inscribendas. Aspirantur agitur hec et ab eis deriuata: habeo bes Henoc hamus hami Hyacus haurio hauris Hercules hebeo hebes hyems Hebreus hebrei herus heri hebanus hebani hereo heres hyas hyadis Hermafroditus Hyebus Hyebi heri hilaro herba be hymen haerius hernia ne Hugo hasta ste henueradus hic haec hoc hyspera re humus mi hostio hostis hinuo hyo hyas histipex dis hircus ci honoro ras hirna ne horreo res hystrio onis hortor taris historia rie hora pro tempore hister hymnus ni Hyspanus habel hara pro stabulo Herodes Honorius heus heu hei Hodoricus hea he haud Haymericus Hyeremias homo Possent etiam alia forsitan reperiri que mecum se memorie non presentant per predicta quoque simplicia composita uel deriuata ab eis, que multo plura sunt, oportet intelligi.

f. 111r

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

525

530

535

540

545

550

265

Est enim tenendum regulariter quod deriuata suorum primitiuorum seruant naturam, licet in quibusdam, que tamen ab aspiratis cadunt, sit contrarium inuenire, quod accidit uel causa differentie uel uincentis omnia longi usus arbitrio preualente. de dictionibus autem que aspirantur in medio uel in quibus aspiratio ponitur post dictas IIII consonantes, c p t r, quales sunt ‘prehendo, michi, nichil, phylippus, thorus, rhenus’ et similia, que infinita sunt, audeo minime ne tedium parerent explicare, quas magister usus studiosus poterit edocere. usus uero qui de aspirandis dictionibus tradi solent eo, quod non complectuntur omnes superius positas dictiones et quod quidam cum suis uel sine suis primitiis deriuata includunt, hic duxi rationabiliter omittendos, quos tamen, si cariosus fueris, infra inuenies in repetitione uersuum annotatos. [i] uocalis littera foratur in gutture, quod ex eius pronunciatione percipitur. transit i in omnes uocales, in a quidem, ut ‘genus generis generatim, paulum pauli paulatim’, in e, ut ‘fortis forte, sapiens sapientis sapienter’, in o, ut ‘pater patris patronus’ et ‘patro uerbum’ et ‘olli pro illi, saxum saxi saxosus’, in u, ut ‘rapio rapui, aperio aperui, caro carnis, carnufex, quod antiqui pro ‘carnifex’ dicebant, lubes pro libens, pessumus pro pessimus’. Hic quoque sciendum est, quod in hanc litteram i correptam pleraque nomina, que cum uerbis seu participiis componuntur secundum P r i s c i a n u m , 143 mutant extremam sillabam uel nominatiui, ut ‘arma armipotens’ ‘homo homicida’ ‘cornu corniger et cornicen’ ‘stella stellifer’ ‘arcus architenens’ ‘fatum fatidicum’ ‘aurum aurifex’ ‘causa causidicus’ ‘luctus luctificus’ ‘tuba tibicen’ ‘fidis fidicen’ ‘tibia tibicen’, quod solum ex similiter compositis i productam habet que pro duabus breuibus ponitur pro ‘tibiicen’ ‘uulnus uulnificus’, sic etiam ‘magnificus, fructificus uel fructifer, opus opifex opificus’. Vel extremam sillabam genitiui, ut ‘uir uiri uiripotens, par paris paricida’, uel alia a parente componatur, ‘paricida pro parenticida’, per sincopam et mutationem t in r, ‘frater fratris fratricida, soror -oris sorocida, lux lucis lucifer, flos floris florifer, sacer sacri sacrificus, ars artis artifex’. Pauca sunt que non seruant hanc regulam, ut ‘auceps aues capiens, mens mentis mentecaptus, augur auctus augustus’ et similia, et que ex duobus nominatiuis componuntur non mutant extremam sillabam, ut ‘respublica’ et ‘iusurandum’. Hec uocalis sicut et u quantum ad potestatem plerumque transit in consonantem quando

143 gramm. II 25, 24 - 26, 15: sciendum tamen est, quod pleraque nomina, quae cum verbis sive participiis componuntur, vel nominativi mutant extremam syllabam in i correptam, - ut ‘arma armipotens’, ‘homo homicida’, ‘cornu corniger’, ‘stella stelliger’, ‘arcus arcitenens’, ‘fatum fatidicus’, ‘aurum aurifex’, ‘causa causidicus’, ‘luctus luctificus’, ‘cornu cornicen’, ‘tuba tubicen’, ‘fides fidicen’ (‘tibia’ ‘tibicen’ pro ‘tibiicen’: ‘tibia’ enim a in i debuit mutare, ut supra dictum est, unde pro duabus i brevibus una longa facta est, quod in alia huiuscemodi compositione non invenies), ‘vulnus vulnificus’, ‘magnus magnificus’, ‘amplus amplificus’, ‘fructus fructifer’, ‘opus opifex’, - vel genetivi, ut ‘vir viri viripotens’, ‘par paris parricida’, quod vel a ‘pari’ componitur vel, ut alii, a ‘patre’: ergo si est a ‘pari’, r euphoniae causa additur, sin a ‘patre’, t in r convertitur; quibusdam tamen a ‘parente’ videtur esse compositum et pro ‘parenticida’ per syncopan et commutationem t in r factum ‘parricida’. ‘lux’ quoque ‘lucis lucifer’, ‘flos floris florifer’, ‘sacer sacri sacrificus’, ‘frater fratris fratricida’, ‘soror sororis sororicida’, ‘ars artis artifex’. pauca sunt, quae hanc non servant regulam, ut ‘auceps’, aves capiens, ‘menceps’, mente captus, ‘augustus’ et similia et quae ex duobus nominativis componuntur.

266

555

560

565

570

La ortografía latina en la Baja Edad Media

simplicem, ut quando ab ea incipit sillaba in principio dictionis posita sequente uocali in eadem sillaba, ut ‘Iuno, Iuppiter’, quandoque uero duplicem, cum in medio dictionis ab ea incipit sillaba, ut ‘maius, peius, eius’, nomina in quibus antiqui geminabant i dicentes ‘maiius peiius et eiius’. Pro simplici quoque in media dictione in compositis inuenitur, ut ‘iniuria, adiungo, eiectus, reice’, secundum P r i s c i a n u m , 144 super quo ultimo exemplo huius, ‘reice’, hic notabis quod, secundum Vg u t i o n e m , 145 ‘reiicio, deiicio, abiicio’ et cetera composita a iacio debent scribi per duo i primum consonans alterum uocale et ita pronunciari regulariter, et secundum hoc, si componatur cum dictione desinente in consonantem, debet prima produci positione, licet quandoque inueniatur corripi, ut ibi ‘subicit facundus Vlixes’, et hoc ideo accidit quia in omnibus huiusmodi uerbis quidam solent tacere i consonantem causa euphonie. Est tamen de integritate dictionis et debet scribi, licet apud quosdam taceatur, ut modo dictum est in hac dictione ‘circumeo’, m non profertur tamen scribitur, cum ergo contingit quod i consonans in predictis uerbis taceatur et liquescat a potestate consonantis, tunc prima non producitur, sed potest corripi si naturaliter fuerit breuis; si uero i consonans non taceatur nec liquescat, tunc dictio prima producitur si desinat in consonantem. Et hinc est quod uerbum subicit modo producit modo corripit primam et de similibus idem est iudicium, si ergo metrum cogit ut taceat i consonans alias aperte proferatur. non est enim magna cophynia si dicatur ‘abiicio, reiicio, deiicio’, licet quidam uelint hoc semper ubique uitare, pro i consonante in abusum uenit, secundum V g u t i o n e m , 146 quandoque 144 gramm. II 14, 14-16: pro simplici quoque in media dictione invenitur, sed in compositis, ut ‘iniuria’, ‘adiungo’, ‘eiectus’, ‘reice’. 145 Derivationes, I 4 21-24 (p. 590): [21] item nota quod adiicio et cetera composita ab iacio per duo ii debent scribi et pronunciari regulariter et est primum consonans alterum vocale secundum hoc ergo si componatur iacio cum dictione desinente in consonantem debet prima produci positione. [22] Invenitur tamen quandoque correpta corripi ut ibi ‘subicit facundus ulixes’ et hoc ideo fit quia in omnibus cuiusmodi uerbis solent quidam tacere quandoque i consonantem in metro immo quod magis est causa euphonie semper solent tacere i conconantem in qualibet prolatione in predictis compositis verbis et tamen est de integritate dictionis et debet scribi licet taceatur apud quosdam causa euphonie sicut in hac dictione circumeo145 m non profertur et tamen est huius dictionis pars et ibi scribitur. [23] cum ergo contingit quod i consonans in predictis verbis taceatur et liquescat a parte consonantis tunc prima non cogitur produci positione et inde est quod potest corripi si naturaliter correpta est. si uero i consonans non taceatur nec liquescat tunc prima producitur si desinat in consonantem et hinc est quod subiicio quandoque producit primam quandoque corripit et in similibus idem iudicium est. [24] [...] cum metrum cogit taceatur [i consonans] alias aperte proferatur non enim video ibi esse magnam cacofoniam si dicatur abiicio deiicio licet quidam velint hoc semper et ubique vitare. 146 Derivationes, m 10 20-22 (p. 722): [20] Item a maior hic maialis -lis, porcus pinguis et domesticus carens testiculis. [21] Et componitur cum sterion, quod est statio, et dicitur hic maiister -tri, quasi maior in statione, sicut minister, minor in statione, et debet scribi media predicti nominis per duo ii, unum consonans alterum vocale, ut dicatur maiister; [22] sed quia i consonans affiniter g sonat, ideo ex vitio ydiotaum iam consuetudo inolevit ut etiam apud provectos scribatur per g; sed etiam sepe in compositione et derivatione una littera ponitur pro alia; quod autem dicitur magister, quasi magis doctus, ethimologia est.

f. 111v

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 575

580

585

590

600

267

scribere g, ut in hoc nomine ‘magister’, quod secundum eum debet scribi per duo i, unum i primum consonans alterum uocale, ut dicamus ‘maiister’, quia componitur a maialis et stercori, quod est stacio qua maior in statione, est autem maialis porcus domesticus magnus et pinguis carens testiculis et deriuatur a maior, quasi maior in grege, sed quia i consonans assinit g in sono, iam ex uitio ydiotarum inoleuit consuetudo, ut etiam apud prouectos ‘magister’ scribatur per g, sed sepe in compositione et deriuatione altera istarum litterarum i et g pro altera ponitur, quia autem dicitur ‘magister’, quasi magis doctus, ethymologia est et non deriuatio uel compositio, eadem ratione ‘maius maii’ pro mense illo scribitur per i, quia a maioribus dicitur, ut idem V g u t i o 147 testat. Hec uocalis sicut et ubique potest per se sillabam facere ac eius incipere et finire nec quando transit in consonantem, quod tunc sicut et u consonans non potest esse sillabe terminalis et est ratio quia consonans sequens uocalis transit in consonantem et non gratia precedentis.

[k] muta, secundum P r i s c i a n u m 148 penitus super uacua est, que, sicut et q, quamuis in figura et nomine uideatur habere aliquam differentiam, cum c tamen in sono eandem optinet potestatem et quamuis scribatur, nullam aliam uim habet quam c. ‘Kartago’ enim et ‘caput’ siue per k siue per c scribantur, nullam faciunt nec in sono nec in potestate differentiam. nulla enim uidetur ratio cur a sequente k scribi debeat, quia c semper sufficit, ut ipse P r i s c i a n u s 149 asserit. dicendum est ergo ipsam omnino superuacuam esse. Hec littera nullius est sillabe terminalis. Item nec mutatur sed manet. [l] consonans secundum P l i n i u m 150 triplicem habet soni comutationem: exilem quando geminatur secundo loco posita, ut ‘ille, metellus ; plenum quando finit nomina uel sillabam et quando aliquam habet ante se in eadem sillaba consonantem, ut ‘sol, silua, flauus, clarus’; medium in aliis, ut ‘lectus -cta -ctum’. L secundum P r i s c i a n u m 151 transit in tres litteras, uidelicet x r s: in x quidem, ut ‘paulum

147 Derivationes, m 10 17 (p. 722): [17] Item a maior maius adverbium, et hic maius -ii, pro quodam mense[...]. 148 gramm. II 9, 22-23: reliquae sunt mutae, ut quibusdam videtur, numero novem: b c d g h k p q t. gramm. II 12, 5-8: K enim et q, quamvis figura et nomine videatur aliquam habere differentiam, cum c tamen eandem tam in sono vocum quam in metro potestatem continent. et k quidem penitus supervacua est: nulla enim videtur ratio, cur a sequente haec scribi debeat. 149 gramm. II 12, 8-10: ‘carthago’ enim et ‘caput’, sive per c sive per k scribantur, nullam faciunt nec in sono nec in potestate eiusdem consonantis differentiam. 150 Plin. dub. serm. fr. I p. 180. 151 gramm. II 29, 13-14: transit in x, ut ‘paulum pauxillum’, ‘mala maxilla’, ‘velum vexillum’; in r, ut ‘tabula taberna’. gramm. II 462, 17-18: vel mutatur in s ut ‘uello uulsi’; vel subtrahitur ut ‘percello perculi’ ‘pello pepuli’. gramm. II 49, 2-5: l quacumque consonante sequente potest antecedentem terminare syllabam, ut ‘albus’, ‘ulcus’, ‘soldum’, ‘valde’, ‘Alfenus’, ‘algeo’, ‘illud’, ‘ulmus’, ‘alnus’, ‘culpa’, ‘fulsit’, ‘altus’, ‘silva’, ‘mulxi’.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

268

605

610

615

620

625

630

635

pauxillum’, ‘malla maxilla’, ‘uellum uexillum’; in r, ut ‘tabula taberna’, quia antiqui tabulam in signum taberne appendebant, ubi nunc ponitur occulus; in s, ut ‘uello uulsi’. Quandoque subtrahitur, ut ‘percello perculi’, ‘pello pepuli’; quandoque intercipitur causa euphonie, ut ‘obliquo -quas’, quod componitur ex ob et equo, equas. Hec littera potest sillabam terminare quacumque consonante sequente, preter h k q r et i consonante, ut ‘albus, ulcus, ualdus pro ualidus, alfenus, algeo, ille, uulnus, culpa, fulxit, altius, alnus, mulsit’.

[m] tripes semiuocalis est. littera que posita in fine dictionis obscurum sonat, ut ‘forum’; apertum in principio, ut ‘magnus’; mediocrem in medio, ut ‘umbra’. M transit, assummit, geminatur, subtrahitur et intercipitur. transit enim in duas literas, uidelicet in n et s q m n, maxime sequente d t c q uel f. sequente d, ut ‘tantum, tantundem’, ‘eorum eorundem’, ‘quendam quandam quondam’, ‘eundem eandem’, ‘uenundo’, ‘circundo’. T, ut ‘idem identidem’. C, ut ‘nuncubi’, quod componitur ex num et ubi interposita c, item ‘anceps’, ‘ancilla’, quod componitur ex am prepositione, quod est circum, et cilleo, quod est moueo. Q, ut ‘tanquam’, ‘nunquis’, ‘nunquam’. F, ut ‘anfractus’, ‘ancisum’, ‘anquiro’, que sunt exempla P r i s c i a n i , 152 am enim prepositio, secundum eum et V g u t i o n e m , 153 sequentibus f g uel q, mutat m in n, ut ‘anfractus’, id est circum fractio, ‘anceps’, ‘anquiro’, sequente uocali m intercipitur b iuxta P r i s c i a n u m , 154 ut ‘ambitus, ambesus, ambages’, ‘comburo, combustum’, unde uersus de translatione m in n:

uel sic

M mutatur in n de quando ta fe ce sequente f, d, c, g, t non uolunt m fore per se ipsius ergo loco semper n ipse locato.

Item hec littera m quandoque transit in duas s, ut ‘premo pressi’, item quandoque assumit ps, ut ‘demo dempsi’, ‘como compsi’, ‘promo prompsi’, quandoque assummit p solum, ut ‘emi emptum’, cuius ratio dicetur infra, in § ‘nulla’.155 Item quandoque geminatur, ut ‘mordeo momordi’, item subtrahitur, ut ‘rumpo rupi’, item intercipitur euphonie causa, ut ‘incumbo recumbo’, que componuntur a cubo cubas. Hec littera loco mute in multis fungitur secundum P r i s c i a n u m , 156 nam ea ante n posita sillabam 152 gramm. II 29, 19-21: ‘am’ enim praepositio f vel c vel q sequentibus in n mutat m: ‘anfractus’, ‘ancisus’, ‘anquiro’ 153 Derivationes, F 87 41-42 (p. 493): [41] frango [...] et mutatur m in n iuxta illam regulam: am prepositio, sequente f vel c vel q, in compositione semper mutat m in n. [42] [...] unde hic anfractus -tus -tui, id est circumfractio. Derivationes, c 40 27 (p. 177) (‘): [27] [capio] et cum am-, quod est circum, et dicitur anceps -cipitis. 154 gramm. II 29, 21-22: vocali vero sequente intercipit b: ‘ambitus’, ‘ambesus’, ambustus’, ambages’, nec non etiam in ‘comburo combustus’ idem fit. 155 Efectivamente lo explica unas líneas más abajo, (635): nulla precedens sillaba… 156 gramm. II 23, 7-9: quae loco mutae in multis fungitur: nam et ante n posita communem facit syllabam, ut ‘ramnes ramnetis’.

f. 112r

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

640

645

650

655

660

665

269

facit esse communem, ut ‘ramnes tis’. Item hec sola semiuocalis post s ponitur in eadem sillaba quod mutatum est, ut ‘smirna’, ‘smaragdus’, et ante liquidam, ut ‘samnis samnitis’. Item ante s posita finali sillaba in nominatiuis more mute interposita facit genitiuum, ut ‘hiems hiemis’, ‘inops inopis’, ‘celebs celebis’. nulla precedens sillaba desinit in m, nisi sequens incipiat ab m uel a b uel a p, ut ‘summus, hammon, immineo, cambio, cambisses, imbuo, impero, impello, imputo’. Hac ratione secundum P r i s c i a n u m 157 ‘emo emi emptum’ assummit p, quia non potest m sine p ante t stare. Item ex dicta regula patet quod in his huiusmodi dictionibus ‘amnis, omnis, damno’ m est de sequenti sillaba, unde uersus de dicta regula: M non stat fine nisi mens probra sint commitiue.

Cum prepositio secundum P r i s c i a n u m nunquam componitur sed per solam appositione incederet, nec mirum cum loco eius semper con componatur, ut conuerto conspico, et similia. Et est notandum quod secundum P r i s c i a n u m , 158 con et in mutatur n in m sequente b uel p, sequente uero l uel r mutatur in eas, ut hic infra dicetur in tractatu de n, hec littera in uniuerso fere. Quotiens circum prepositio uel aduerbium seu prepositio desinens in m componitur cum dictione incipiente a uocale, debet, secundum V g u t i o n e m , 159 inscribi m ad ostendendum quod sit de integritate illius dictionis, sed in prolatione debet taceri; dicetur ergo ‘circueo’, ‘circumamicta’, si tamen non sit prepositio, profertur m, ut ‘circumamicta’, nec est contra hanc regulam compositio de ambio uel amburo uel comburo, quia ibi b intercipitur. Item nec comedo, quia ibi est m accidentaliter pro n. Con etiam, si componatur cum dictione incipiente a uocale, subtrahitur n, ut ‘coeo cois coit’, ‘coequo coetaneus’, sed B e d a 160 uoluit quod co sit prepositio, unde uersus de dictis duabus regulis:

Item

compositum circum uocali si societur M non profertur sed sola figura tenetur

si con uel circum uocalibus associentur N uel m abicias sed inde comedo tollas

157 gramm. II 528, 15-16: ‘emi’ vero ‘emptum’ facit, quod ideo assumpsit p, quia non potest m ante ‘tum’ sine p inveniri euphoniae causa. 158 gramm. II 30, 21ss: transit n etiam in l [...] transit in m, sequentibus b vel m vel p [...] transit etiam in r. 159 Derivationes, E 85 17-18 (p. 378): [17] quotiens enim circum vel aliud adverbium vel prepositio desinens in m componitur cum dictione incipiente a vocali, debet m scribi ad ostendendum quod sit de integritate illius dictionis sed debet taceri, et dicetur circueo -is, circuit et circumamictio unde circumamicta si tamen non fit compositio hic profertur m et dicetur ‘circum amicta’. contra hoc non est oppositio de ambio vel amburo, quia b interponatur, nec de comedo quia m est ibi accidentaliter pro n. [18] Item componitur cum con- et dicitur coeo -is, subtracta n. 160 De orthographia, c 46, 48: comburo per m scribendum, non per n; comparo similiter et compono ceteraque huiusmodi. [---] complaceo, non conplaceo; commoratus, non conmoratus; comprehendo per m.

270

670

675

680

685

690

695

La ortografía latina en la Baja Edad Media

[n] bipes littera semiuocalis. secundum P r i s c i a n u m , 161 in primis et ultimis partibus sillabarum plenius sonat, ut ‘nomen, stamen’, in mediis autem exilior, ut ‘canis, amnis’. transit uero in octo litteras, uidelicet in c g l m r s t et u consonante, in c quidem, ut ‘ecquis pro enquis’. In g, ut ‘ignosco, ignauus, ignotus, ignarus, ignonimia’, quod componitur ex in et nomen ‘cognosco cognatus’. Potest tamen in quibusdam eorum etiam per concisionem ipsam n demptam uideri, quia in simplicibus potest inueniri per adiectionem g, ut ‘gnarus gnatus’. In l, ut ‘unus ullus’, ‘uinum uillum’, ‘cathena cathella’, ‘bonus bellum’, ‘catinum catillum’, similiter ‘collega illido’. In m sequente tamen p b uel m, ut ‘imbibo’, ‘imbellus’, ‘impius’, ‘imperator’, ‘immitto’, ‘immineo’. In r, ut ‘corripio, irripio, irruo, corruo, corrigo -gis’; inuenitur etiam forte ‘conrigo -gas’, per n ad differentiam dicti uerbi. In s simplex, ut ‘pono posui’. In duplex quoque s, ut ‘findo fissum’, ‘fundo fussum’. In t, ut ‘canis, catellus, catulus’. In u consonantem, ut ‘sterno straui’, ‘cerno creui’, ‘sino siui’. Item n quandoque assummit s, ut ‘maneo mansi’. Item quandoque tollitur uel subtrahitur, ut ‘linquo liqui’, ‘uinco uici’, ‘coniunx coniugis’, causa differentie huius uerbi coniungis secundum P r i s c i a n u m 162 et V g u t i o n e m . 163 Item n principalis sillabe quandoque assummit g per prothesim, ut ‘natus gnatus’, ‘notus gnotus’, ‘nosco gnosco’. Item n sepe c post se positam conuertit in g, ut ‘septingenti’ pro ‘septincenti’. sed de hoc amplius dictus est in tractatu de g. Hec littera potest terminare sillabam omnibus fere consonantibus sequentibus, c d f g n q s t x i et u consonantibus. C quidem, ut ‘concinus mancus’. D, ut ‘pondus, conduco’. F, ut ‘infundo, confiteor’. G, ut ‘angelus, congruit’. N, ut ‘annus, annuo’. Q, ut ‘inquiro’, tanquam s, ut ‘conscius, consueuit’. T, ut ‘antonius, intonat’. X, ut ‘anxius’. I et u consonantibus, ut ‘coniungo, conuerto’. Fere autem dixi propter b p l m r secundum P r i s c i a n u m . 164 Quotienscumque in et con componuntur cum dictione incipiente ab m b uel p mutatur n in m, ut ‘immineo, committo, imbuo, impero, compleo’. si uero cum dictione incipiente ab l uel r mutatur n in illas, ut ‘illido, colludo, irrumpo, corrumpo’, licet de r quidan uoluerint conditionem ut n non semper mutetur sequente r et ita secundum eos dicamus ‘inrumpo, inruo’, quod quidem ipse P r i s c i a n u s 165 reprobat, cum nec in simplicibus inueniatur n ante r, ut ibidem assummit quamquam forte inueniri possit ‘conrigo -rigas’, ut superius dixi causa 161 gramm. II 30, 7-8: n quoque plenior in primis sonat et in ultimis partibus syllabarum, ut ‘nomen’, ‘stamen’, exilior in mediis, ut ‘amnis’, ‘damnum’. 162 gramm. II 372, 11-15: differentiae quoque causa […] ‘coniunx’ ‘coniungis’ secundum analogiam debuit proferri, sed ne verbum putetur, absque n profertur ‘coniugis’. 163 Derivationes, I 117 21 (p. 629): [21] item iugum componitur cum con- et dicitur hic et hec coniunx -gis, abiecta n in genitivo causa differentie ad hoc verbum ‘coniungis’. 164 gramm. II 30, 21 ss.: transit n etiam in l, ut [...] ‘illido’, ‘collido’. transit in m, sequentibus b vel m vel p, ut [...] ‘immineo’, [...] transit etiam in r, ut [...] ‘corrumpo’. gramm. II 49, 19-26: ‘in’ quoque, cum in quibusdam mutet n in r, ut [...] ‘irrumpo’ [...] b autem sequente vel p in m convertitur, l vero vel m in eas commutatur, ut ‘imbuo’, ‘impius’,[...] ‘collido’, ‘illudo’. 165 gramm. II 49, 14-17: in multis tamen invenio r sequente n in r converti, ut ‘corruo’, ‘corrumpo’, et paene ubicumque ‘con’ praepositio ante dictionem ab r incipientem componitur, hoc idem patitur.

f. 112v

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 700

705

710

715

720

725

271

differentie. de con etiam amplius tractatum est superius causa precedenti gratia consorcii de § circum et quotiens,166 unde uersus de predictis regulis: N non mutatur nisi lam be re pre me sequatur N mutatur in m b p sequente uel m N mutatur in l uel in r si forte sequatur

[o] figura orbicularis uocalis est, cuius sonus in oris concauitate formatur, quam uocalem quedam ciuitates ytalie non habebant, sed loco eius ponebant u, et maxime umbri et tusci. transit o in omnes uocales, in a quidem, ut ‘creo creaui’. In e, ut ‘tutor tutella’, ‘bonus bene’, ‘pos pes’. In i, ut ‘uirgo uirginis’. In u, ‘tremo tremui’, ‘huc illud pro hoc illoc’. Hec uocalis cum alia uocali e, scilicet glutinata, oe diptongum facit. Item potest per se sillabam facere, nisi non eam incipere et finire.

[p] littera muta, secundum P r i s c i a n u m , 167 quandoque repetitur, ut ‘pellopepuli’. Quandoque asssummit s, ut ‘repo repsi’, ‘scalpo scalpsi’. Quandoque geminatur, ut ‘reperio reperi’. P non potest sillabam terminare, nisi sequens incipiat ab eadem, secundum P r i s c i a n u m , 168 ut ‘lippus, appareo’. In barbaris dictionibus inuenitur, ut ‘Iosep’. Ex predicta regula constat quod in hiis dictionibus ‘ipse, aptus, inceptus, captus’ p debet in sequenti sillaba computari et sic in eis uel consimilibus non est p de sillaba precedenti, unde uersus: P nisi p sequatur precedens sillabam tollit

[q] quoque muta secundum169 P r i s c i a n u m , 170 sicut et k, licet nomine et figura uideatur differere a c. In sono tamen eamdem habet potestatem. Que littera q, secundum P r i s c i a n u m 171 propter nil aliud uidetur esse scribenda. nec ut ostendat sequens u ante alteram uocalem in eadem sillaba positam perdere uim littere, ut ‘quis, quas, loquor’. Quod, si propterea est alia littera extimanda quam c, debet quoque q, cum 166 Cf.

supra f. 112r (648). II 9, 22-23: reliquae sunt mutae, ut quibusdam videtur, numero novem: b c d g h k p q t. gramm. II 462, 27-28; repetitur: ‘pello pepuli’ [...]; assumit s: ‘repo repsi’ ‘scalpo scalpsi’; conduplicatur ‘reperio reperi’. 168 gramm. II 49, 28-29: P nullam terminat syllabam, nisi sequente quoque ab ea incipiente, ut ‘lippus’, ‘apparet’. 169 En el manuscrito parece estar escrito sed, pero hemos interpretado secundum por congruencia con el contenido del texto. 170 gramm. II 9, 22-23: reliquae sunt mutae, ut quibusdam videtur, numero novem: b c d g h k p q t. gramm. II 12, 5-7: K enim et q, quamvis figura et nomine videatur aliquam habere differentiam, cum c tamen eandem tam in sono vocum quam in metro potestatem continent. 171 gramm. II 12, 10-14: q vero propter nihil aliud scribenda videtur esse, nisi ut ostendat, sequens u ante alteram vocalem in eadem syllaba positam perdere vim literae in metro. quod si ideo alia litera est existimanda quam c, debet g quoque, cum similiter praeponitur u amittenti vim literae, alia putari, et alia. 167 gramm.

272

730

735

740

745

750

755

La ortografía latina en la Baja Edad Media

similiter preponitur u, amittere uim littere alia putari et alia. nam teste P r i s c i a n o 172 apud antiquissimos frequentissime loco cu sillabe quu173 ponebatur et e contrario, ut ‘arquus, coquus, oquulus’ pro ‘arcus, cocus, oculus’, ‘quum’ pro ‘cum’, ‘quur’ pro ‘cur’. cum id non facit, dicimus enim ‘anguis’ sicut ‘quis’. Est autem certum quod g in dicta sillabicatione uel similibus non dicitur alia littera quam uerbi preponitur u in dicto casu, ut ‘ago’. dicendum ergo simpliciter cum P r i s c i a n o 174 cum k q et c pro una littera sicut summende, quia unam uim habent tam in numero quam in sono et enim ipsum q, nisi eandem uim habent quam habet c, nunquam in principiis infinitorum uel interrogatiuorum quorundam nominum posita per obliquos casus in illa transiret, ut ‘quis, cuius, cui’; similiter in uerbis habentibus q, ut ‘sequor, sequutus’, ‘loquor, loquutus’, q transit, ut dictum est, in c, ut ‘quis cuius’, ‘loquor locutus’, licet hic impropre debeat dici transire, cum sit eadem, ut modo dixi. Item transit in s, ut ‘torqueo torsi’, sicut et c ‘parco parsi’, item in x, ut ‘coquo coxi’, sic et c, ut ‘duco duxi’, item sicut et c abicit n in preterito, ut ‘linquo liqui’, ‘uinco uici’, unde uersus: Q quoque ceu monstrant quis cuius uertitur in c transit in x coxi uel in s ut torqueo torsi

q sicut et k nullam potest sillabam terminare, unde uersus: In q siue k nulla sillaba cadit Exceptis k q reliquas intelligo fine

[r] semiuocalis littera secundum P r i s c i a n u m 175 sine aspiratione scribitur in latinis, in grecis uero principalis uel geminata in media dictione aspiratur, ut ‘rhetor, rhenus, rhodos, Purhus, tirhenus’. R transit in IIIIor litteras, l s n et u consonantem. In l, ut ‘niger nigellus’, ‘umbra umbella’. In s simplex, ut ‘arbos pro arbor’, ‘ueror uersus’, ‘quero quesiui’, ‘haurio hausi’. In duplex quoque s, ut ‘urro ussi’, ‘gero gessi’. In n, ut 172 gramm. II 36, 12-14: apud antiquos frequentissime loco ‘cu’ syllabae ‘quu’ ponebatur et e contrario, ut ‘arquus’, ‘coquus’, ‘oquulus’ pro ‘arcus’, ‘cocus’, ‘oculus’, ‘quum’ pro ‘cum’, ‘quur’ pro ‘cur’. 173 En el manuscrito aparece cq sillabe quc, lo que consideramos un claro error al copiar las sílabas a las que se refiere, si nos atenemos a la regla que está explicando. 174gramm. II 12, 5-7: K enim et q, quamvis figura et nomine videatur aliquam habere differentiam, cum c tamen eandem tam in sono vocum quam in metro potestatem continent. gramm. II 36, 5-14: quae nisi eandem vim haberet quam c, numquam in principiis infinitorum vel interrogativorum quorundam nominum posita per obliquos casus in illam transiret, ut ‘quis cuius cui’. similiter a verbis q habentibus in quibusdam participiis in c transfertur, ut ‘sequor secutus’, ‘loquor locutus’. transit in s, ut ‘torqueo torsi’, sicut et c, ‘parco parsi’. similiter abicit n in praeterito, ‘linquo liqui’, ut ‘vinco vici’. transit etiam in x, ut ‘coquo coxi’, ut ‘duco duxi’. 175 gramm. II 31, 15-17: r sine aspiratione ponitur in latinis, in graecis vero principalis vel geminata in media dictione aspiratur, ut ‘rhetor’, ‘rhenus’, ‘rhodus’, ‘Pyrrhus’, ‘tyrrhenus’.

f. 113r

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

760

765

770

775

780

785

790

795

273

‘eneus pro ereus’. In u consonantem, ut ‘tero triui’, ‘sero seui’. Item euphonie causa intercipitur, ut ‘dirimo’, quod componitur ex di et emo. R potest terminare sillabam quacumque consonante sequente tam in simplicitate quam in compositione sola k excepta. sequente quidem b, ut ‘morbus’, c, ut ‘parcuo’, d, ut ‘ordo’, f, ut ‘perficio’, g, ut ‘margo’, h, ut ‘prohibeo’, l, ut ‘perlego’, m, ut ‘carmen’, n, ut ‘saturnus’, p, ut ‘corpus’, q, ut ‘arquetenens’, r, ut ‘terra’, s, ut ‘morsus’, t, ut ‘artus’, x, ut ‘Xerxes’, i et u consonantibus, ut ‘periurus’, ‘coruus’; in compositis tamen quandoque mutatur r in l, ut ‘intelligo’, quod componitur ex inter et lego, et ‘pelluceo’, pro ‘perluceo’, secundum P r i s c i a n u m , 176 et ‘pelliceo’ ex per et liceo. sane uero dicimus quod debeat uerti ita r in l, si inter uel per componuntur cum dictione incipiente ab l, dicimus nempe ‘perlego’ ‘perluo’ et similla, unde uersus de dicto transitu r: uel sic:

R quoque transit in l s u n inque duas ss

R transit in has ui su li uoque sequentes.

[s] semiuocalis littera si ponatur in principio dictionis expresse pronunciatur, ut ‘salsus, semel’, similiter in medio si aliqua consonans sit iuxta eam, ut ‘considero’, si uero consonans desit non expresse sonat, ut ‘uesari’, quia cum inter uocales est non sit sonum expressum, ut ‘esuret’. In aliquis tamen ob euphoniam sonum exprimit suum ut ‘presensit’. Idem est in quibusdam propis, ut ‘matusale, meles, sirach’. Hec litera in metro apud uetustissimos plerumque uim suam amittit, ut in uersu ‘inter se coiisse viros et discernere ferro’ in scansione dicitur Virgilius.177 sequente uero coniuctione ne cum appostrophe penitus tollitur, ut ‘uiden, satin, uin pro uidesne, satisne, uisne’. transit uero in VII litteras, scilicet m, n, r, d, t, x et u consonantem. In m quoque ut ‘rursum pro rursus’ ‘diminuo pro disminuo’. In n ut ‘sanguis sanguinis’. In r ut ‘flos floris’ ‘ius iuris’. In d ut ‘pes pedis’ ‘palus paludis’ ‘custos custodis’. In t ut ‘nepos nepotis’ ‘uirtus uirtutis’. In x ut ‘aiax pro aias’ ‘pistrix pro pistris’. In u consonantem ut ‘bos bouis’ unde uersus: ma ne det ui res semper mutat in hiis s.

Item hec littera quandoque intercipitur aut euphonie causa, ut ‘obscurus, obscenus, presens, absens’. Item quandoque ponitur pro aspiratione in dictionibus quas a grecis sumpsimus, ut ‘semis, sex, septem, se, si, sal’, nam ‘hemis, hex, heptem, he, hi, hal’, apud grecos aspirantur. Item ‘musa pro muha’. Item huic littere s in eadem sillaba preponitur p et loco p grece fungitur, ut ‘inops, pepops, princeps’. Item b nomen nullum nisi in fine nominatiui, cuius genetiui in bs desinit, ut ‘urbs urbis, celebs bis, arabs arabis’. Hoc tamen sciendum est quod principium sillabe omni modo pro ψ greca debet haberi ps, ut ‘Psitacus, psalmus, psedulus, ipse, nubo quoque nupsi, scribo scripsi’, facit quamuis analogia per b cogat scribere. sed euphonia superat que etiam ‘nuptum, 176 gramm. II 50, 5-7: in compositis tamen quibusdam invenio r in l converti, ut ‘intellego’ et ‘pellicio’ pro ‘interlego’ et ‘perlicio’, ‘pellego’ pro ‘perlego’, ‘pelluceo’ pro ‘perluceo’. 177 Verg. Aen. XII 709: inter se coiisse virosque discernere ferro.

274

800

805

810

815

820

825

830

835

La ortografía latina en la Baja Edad Media

conscriptum’, per p et non per b dicere ac scribere compellit. Hec tamen littera in latinis dictionibus non ponitur ante r, ‘Israel’ enim ‘bosra, esron’ barbara sunt. In s nulla precedens sillaba terminat in simplici dictione nisi sequens incipiat ab s, ut ‘grossus, cassis, cassus’, si enim post s in simplici dictione sequente c, p, r, t uel m, s est eiusdem sillabe cum illis, ut ‘pascua, spero, cosmus, testis’. In compositis uero bene terminat sillabam sequentibus etiam aliis consonantibus, nam si dictio componatur ex prepositione desinente in s, quales sunt abs, trans, dis, tunc potest terminare sillabam sequentibus aliis consonantibus, ut pote sequente c, ut ‘abscondo, obscurus’, quod, secundum P r i s c i a n u m , 178 s est terminalis prepositionis, similiter ‘transcurro, discurro’ sequente p, ut ‘asporto, displicet, abporto’, t, ut ‘abstereo, abstraho, distulit’, g, ut ‘transgredior’, l, ut ‘translatus’, m, ut ‘transmitto’, i et u consonantibus, ut ‘disiectus, transueho’, et sic de reliquis sequentibus tamen regulis obsustis, unde uersus: In s finitur sillaba cum s geminatur At in compositis que uis alia commitatur

Hec prepositio trans quociens componitur cum dictione incipiente a d uel n uel i consonante abicitur n et s, ut ‘trado, trano, traiectus’. Aliis uero quibuscumque litteris sequentibus manet integra, ut ‘transcurro, transfero, transmeo’, unde uersus: trans manet totum nisi d commitante uel n i

Item dis prepositio secundum P r i s c i a n u m 179 componitur cum dictione incipiente ab f, i consonante, p, c, t, uel s. Incipiente quidem ab f, ut ‘diffundo, differo, diffido’, s quoque in f uertitur euphonie causa, in i consonante, ut ‘disiungo, disiectus’, in p, ut ‘disputo, displicio’, in c, ut ‘discuro, discumbo’, in t, ut ‘distraho, distribuo’, in s, ut ‘dissentio, dissero’. Aliis uero consonantibus quibuscumque sequentibus componitur di, ut ‘dimitto, diruo, diduco, diluo, digero’. Et ubicumque producitur di exceptis in ‘dirimo et disertus’, unde uersus: di reliquis tradas sed dis fac iam pre ce ter sum.

Item nota quod dis composita cum dictione incipiente ab f mutatur in f euphonie causa, ut ‘diffundo, diffiteor’, unde uersus: dis s uertitur in f si componatur eidem.

178 gramm. II 50, 14-15: s terminante antecedentem syllabam hae solae inveniuntur consonantes assequentes: c in compositis, ut ‘abscondo’, ‘obscurus’, quia s terminalis est praepositionis. 179 gramm. III 56, 18-25: ‘dis’ praeponiturr, quando sequitur c vel f vel p vel s vel t vel i loco consonantis, ut ‘discumbo, discutio; differo, diffido, diffundo’, in quibus s in f convertitur euphonia causa; ‘displiceo, disputo, disperdo; dissicio, dissero; distraho, disturbo, distorqueo; disiectus, disiungo’. aliis vero quibuscumque consonantibus sequentibus ‘di’ praeponitur: ‘dimitto, diruo, diduco, digero, diluo’, et ubique producitur ‘di’, excepto ‘dirimo’ et ‘disertus’.

f. 113v

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

840

845

850

855

860

865

870

275

Quid autem dicemus de ‘absque’ utrum sit composita uel non, et tunc in ea regula superius composita fallere uideatur. respondeo quibusdam, ut dicit P r i s c i a n u m , 180 uidetur esse composita ex abs prepositione et que coniuctione, sed secundum eundem, nunquam que coniuctio in compositione amittit uim copule, ut ‘atque, neque, quoque’, ergo, quando amittit figura significationem sillabica, magis adiectio uidetur. Quamobrem potius est, ut eidem P r i s t i a n o 181 uideatur, deriuata ‘absque ab abs, sicut ab unde undique, ubi ubique, ita itaque, uter uterque’, et sic regula nostra intelligenda est de declinationibus tantum, uel dicere potes quod sillabica adiectio, et largo modo compositio dici potest. [t] muta littera que in principio dictionis posita magnum sonum habet, ut ‘tres’, in medio paruum, ut ‘retulit’, nisi geminet, ut ‘mitto’, quia tunc bene sonat, in fine uero debiliter sonat, ut ‘legat, docet’. Excipiuntur autem ‘quit’ pro ‘cur’, et ‘quit’ uerbum ad differentiam ‘aliquod et quod’. Item ‘sat et quot’ causa euphonie. Item si h sit post t, retinet sonum suum, ut ‘sabaoth’, et licet precedat n, r, s uel l, non amittit sonum suum, ut ‘fiant, aufert, est, uult’. Hec littera secundum P r i s c i a n u m 182 transit in duas litteras s et x. In s quidem, ut ‘mitto misi, uerto uersi, concutio concussus’. In x uero t transit antecedente c, ut ‘pecto pexui, flecto flexi, necto nexui’, unde uersus: uel sic

T transit in s et in x si c manet ante

transit in s quoque t sed in x si perueniat c.

Item hec littera quandoque intercipitur euphonie causa, ut ‘identidem’, quod componitur ex ‘idem et idem’. Item ante i sequente alie uocali asummit sonum c, ut ‘lectio, amatio’, quod fallit IIIIor modis, uidelicet: quando s uel x precedit, ut ‘salustius, bestia, omixtio’, item quando aspiratur, ut ‘Emathia, corinthios’, item causa differentie, ut ‘lis litium’, ad differentiam hoc ‘licium’ pro instrumento telle, et ‘uitis uitium’ ad differentiam hoc ‘uicium’, item quando i cadit in iuncturam compositionis, ut ‘uigintiunus’, unde uersus: In c t resonat cum i sequiturque uocalis.

sane propterea, non credas quod hic sonus ci sequente uocali semper debeat per t scribi, quia plurimum debet scribi per c, ut ‘facio, socius’. Quando autem per t et quando per c huiusmodi sillaba sit scribenda, circum spectio prouida scriptoris aduertat ex deriuatione, compositione uel declinatione dictionis. In t, secundum P r i s c i a n u m , 183

180 gramm. III 52, 26-29: ‘Absque’ quibusdam composita a praepositione ‘abs’ et ‘que’ coniunctione videtur, sed nunquam que coniuctio in compositione amittit uim copule ut ‘atque neque quoque’ ergo quando amittit significationem sillabicem magis adiecta uidetur. 181 gramm. III 52, 29-53, 1: est igitur, ut mihi videtur, derivatio ab ‘abs: absque’, quomodo ab unde: undique, ubi: ubique, ita: itaque, uter: uterque’ in quibus coniunctionis significatio nulla remanet. 182 gramm. II 36, 15-16: t transit in s: ‘verto versus’, ‘concutio concussus’, c vero antecedente in x: ‘pecto pexui’, ‘flecto flexi’. 183 gramm. II 50, 24-25: t si superiorem finit syllabam, necesse est sequentem quoque ab ea incipere, ut ‘mitto’, ‘cotta’, ‘attinet’.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

276

875

880

885

890

895

900

nulla sillaba terminat tam in simplicibus quam in compositis nisi sequens incipiat ab eadem, ut ‘mitto, cotta, attineo’. si autem componatur de hac dictione atque dis regulam predictam § intelligere de declinationibus,184 unde uersus: si t non sequitur non in t sillaba finit.

[u] uocalis est littera que per se uocem suam in summitate integrat labiorum. transit uero in omnes uocales. In a quidem ut ‘ueredum pro ueredarius’, in e, ut ‘pondus ponderis, deierat peierat pro deiurat peiurat, labium labellum, sacrum sacellum’. In i, ut ‘cornu cornicen, arcus architenens, currus curriculus uel currículum’, in o, ut ‘nemus nemoris, robur roboris’, item quandoque amittit uim tam uocalis quam consonantis, ut quando ponuntur q uel g et aliam uocalem, ut ‘quisquam, sanguis, lingua’. S quoque antecedente u consequente a uel e hoc idem sepe accidit in metro, ut ‘suadeo suesco’. Et quando transit in consonantem eandem u, ut ‘nauta nauita, gaudeo gauisus’. sicut e contra transit a consonante in uocalem, ut ‘caueo cautus, soluo solutus, uoluo uolutus, faueo fautor’. Item ponitur quandoque u pro b, ut ‘aufero aufugio pro abfero abfugio’. Item uocalis hec sicut et i quandoque transit in consonantem simplicem, ut ‘uerus ueriti’, quandoque uero in duplicem, ut ‘cupiui cupii, cupiueram cupieram, audiueram audieram’, nam in hiis i ante u duplicem consonantem producitur. Item u consonans transit in x, ut ‘uiuo uixi’. Item interponitur causa hiatus uitandi, ut ‘dauus, pauo, ouum, ouis, bouis’. Item in eadem sillaba postponitur alie uocali a et e et facit diptongum, ut au, eu, quo diptongus au quandoque transit in o, ut ‘lotus pro lautus, cotes pro cautes, plostrum pro plaustrum’. Item hec uocalis sicut et relique potest per se sillabam facere nec non eam incipere et finire. [x] littera secundum V g u t i o n e m 185 usque ad tempus Augusti non erat in usu apud latinos et digne hoc tempore assumpta est, quo186 Xristi nomen innotuit quia in figura crucis Xristi scribitur. Que littera secundum P r i s c i a n u m 187semiuocalis est, licet sonus eius incipiat ab i uocali et non ab e et terminetur in suum naturalem sonum, sit autem hoc, ut iam dictum est, per apostrophen xi greci nominis cuius loco hec littera est assumpta. Habet autem uim duplicis consonantis, nam secundum P r i s c i a n u m 188 x pro cs, cs modo pro gs accipitur, unde uersus: 184 Cf.

supra f. 113v (838). X 15 (p. 1305): x littera usque ad tempus Augusti in usu non erat apud latinos et digne hoc tempore assumpta est, que Xristi nomen innotuit, quia in figura crucis Xristi scribitur. 186 En et texto de la cita de H u g u t i o aparece escrito que. 187 gramm. II 8, 11-18: absque x, quae ab i incipit per anastrophen graeci nominis ξι, quia necesse fuit, cum sit semivocalis, a vocali incipere et in se terminare, quae novissime a latinis assumpta post omnes ponitur literas, [...] semivocalem sunt septem, quae ita proferuntur, ut inchoent ab e litera et desinant in naturalem sonum, ut ef, el, em, en, er es, ix. sed ix ab i inchoat. 188 gramm. II 33, 14: X duplex modo pro cs modo pro gs accipitur. gramm. II 34, 2-3 geminari autem videtur post consonantem, si x antecedente, quae loco cs fungitur, ipsa consequatur. 185 Derivationes,

f. 114r

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 905

910

915

920

925

930

935

277

Pro cs uel pro gs x accipiatur sicut demonstrat lex legis fex quoque fecis. regula sepe fallit tamen cum uergit in ct seu mutatur in u sicut nix noxque suppellex.

x transit in sex litteras uidelicet in cs, gs, f, ct et u consonante. In cs quidem, ut ‘pax pacis’, in gs, ut ‘lex legis’, in f, ut ‘efficio effero’, in ct, ut ‘nox noctis, suppellex suppellectilis’, in u consonante, ut ‘nix niuis’. sed hec tamen contra, secundum P r i s c i a n u m , 189 regulam declinantur unde uersus: X in ui facti semper mutatur ubique.

subit quoque x loco aspirationis h, ut ‘ueho uexi, traho traxi’. nulla sillaba secundum P r i s c i a n u m 190 terminatur in x in medio dictione, nisi in compositis ab hac prepositione ex. Que prepositio, si componatur cum dictione incipiente a uocali cum aliqua harum quandoque consonantium c, p, q, s, t, manet integra, ut ‘exaro, exeo, exigo, exoleo, exuro, excutio, exquiro, expecto, extraho et exequor uel exanguis; que componuntur ab ex et sequor, uel ‘sanguis’. super quo ultimo exemplo notamus quod licet quidam, ut refert P r i s c i a n u s , 191 dicere uoluerint quod debet remanere s post x et uici dicerentur ‘exsequor exsanguis’, hoc omnino tenet rationem, nam s post x nullo modo stare potest, cuius ratio et probatio talis erit. nulla consonans, secundum P r i s c i a n u m , 192 potest geminari alia consonante precedente uel sequente. si autem post x scriberetur s, tunc geminaretur precedente consonante consonante alia, uidelicet c, quia x scribitur loco cs uel gs, ut superius dictum est.193 dicendum ergo et omnino tenendum est quod: X precedente fugit s de parte sequente

sic nec dicemus ‘obssessus, obssequuntur’ et similia. Inuenitur etiam hec prepositio composita cum uno incipiente ab l, ut ‘hic et hec exlex gis’, uersus de dictis litteris in quibus x non mutatur: non cadit x quando si pauca loquente sequatur

189 gramm. II 33, 15-17: transit

tamen etiam in u consonantem, ut ‘nix nivis’, nec non in ct, ut ‘nox noctis’, ‘supellex supellectilis’, sed haec contra regulam declinari videntur. 190 gramm. II 51, 1-6: In x nulla syllaba terminat in media dictione nisi in compositis a praepositione ‘ex’, quae integra manere potest sequente c vel p vel q vel s, ut quibusdam placet, vel t, ut ‘excurro’, ‘expello,’ ‘exquiro’, ‘exssicco’, ‘exsequor’[...]’extendo’. 191 gramm. II 51, 4-6: ‘exsequor’ – sic enim placet iis [...]qui de orthographia scripserunt, quamvis euphonia et ratio supra dicta de literis secundum graecos abicit s antecedente x. 192 gramm. II 34, 6-7: numquam enim nec s nec alia consonans geminari potest, ut diximus, alia antecedente consonante. 193 Cf. supra f. 114r (903).

La ortografía latina en la Baja Edad Media

278

940

945

950

955

960

si autem componatur cum dictione incipiente ab f transit in eam, ut iam dictum est,194 etiam euphonie causa, ut ‘efficio, effero’, unde uersus: uel sic

X littera tunc mutatur f littera si commitatur x quoque uertis in f si dicas efficis effert.

Ex predictis colliget regulas P r i s c i a n u s 195 quod sequentibus hiis nouem litteris debet componi hec prepositio e et non ex: b, g, d, l, m, n, r, i uel u consonantibus, ut ‘ebibo, educo, egero, elido, emineo, enitor, eruo, eiecto, euito’. cum aliis autem tam uocalibus quam consonantibus debet componi ex et non e, ut ‘exeo, exiro, excurro, exquiro, expello’ et cetera, ut P r i s c i a n u s 196 declarat, unde uersus: de bi le iam ne ui res ma gis e non ex sibi iungit cetera cognoscas ex non e sumere recte.

‘sedecim’ ergo uel ‘sesdecin et secenti’, licet componantur a sex non debent tamen scribi per x secundum regulam superius positam in presenti capitulo § nulla.197 Idem etiam V g u t i o 198 aperte testatur. de sedecim sane dici potest, ut oppinor, quod dicta regula P r i s c i a n i sit intelligenda, solum tamen compositis et a prepositionibus tantum. nam dicimus ‘sexmillia, sextus, sexcies, sexcuplum’ et sic aliis numeris cardinalibus, ponderalibus, dispertitis, ordinalibus uel multiplicatiuis, quando 194 Cf.

supra f. 110r (411 ss.).

195 gramm. II 51, 8-9: ceteris vero consonantibus sequentibus e, non ex, praeponi

solet, ut ‘ebibo’, ‘educo’, ‘egero’, ‘eludo’, ‘emineo’, ‘enitor’, ‘eruo’, ‘eveho’. 196 gramm. II 33, 19-21: ‘ex’ praepositio praeponitur composita dictionibus a vocalibus incipientibus [...] integra manet ut ‘exaro’, ‘exeo’, ‘exigo’, ‘exoleo’, ‘exuro’. gramm. II 51, 2-4: ‘ex’, quae integra manere potest sequente c vel p vel q vel s, ut quibusdam placet, vel t, ut ‘excurro’, ‘expello,’ ‘exquiro’, [...] ‘exsequor’ [...] ‘extendo’. 197 Cf. supra f. 114r (925 ss.). 198 Derivationes, H 28 1-11(p. 567): [1] Hex dicunt greci, id est sex [...] [4] et ab hex, subtracta h et pro ea posita s, dicitur apud latinos hii et hee et hec sex indeclinabile [...] [4] [...] et sextus -a -um [...] [7] et sexies adverbium [...] [8] sex componitur sesdecim vel sedecim [...] [10] Item componitur secenti vel sescenti -e a et hinc derivata. [11] item componitur sescuplus -a -um vel secuplus -a -um, sexies plicatus, unde sexcuplo -as, sexies plicare. Derivationes, d 26 37 (p. 306): [37] Et cum sex et fit sedecim vel sesdecim, ut x abiciatur vel mutetur in s, unde sedenus -a -um etcetera. Derivationes, c 132 17 (p. 219): [17] [centum] item componitur sexcenti -te -ta. Derivationes, m 127 16-17 (p. 787): [16] Item a multus dicitur mille, quasi multe, generis omnis et pluralis numeri et indeclinabile; unde pluraliter hec milia -ium: [...] [17] milia componitur duomilia, triamilia, quattuormilia et sic de ceteris. Derivationes, d 44 33 (p. 317): [33] [...] sedecim vel sesdecim et numquam sexdecim per x [...] secenti vel sescenti […] — non debet interponi ‘et', nisi sint due partes —, decemocto, decemnovem, viginti, vigintiunus, vigintiduo et sic usque ad triginta [...].

f. 114v

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

965

970

975

980

985

990

995

279

componuntur cum hoc nomine sex uel dici potest quod in hiis omnibus poni possit s loco x. In x nomina rectum terminancia, si quidem sint a uerbis in go desinentibus, faciunt genitiuum in gis, ut ‘aggrego, lego, rego, coniungo’, descendunt ‘grex gregis, lex legis, rex regis, coniunx coniugis’, in quo genitiuo subtrahitur n causa differentie huius uerbi ‘coniungis’, alia uero terminant genitiuum in cis, qualia sunt ‘dux, linx, calx, crux, trux, pax, nux, lux, fax, faux, calix, narix, fornix, fornax, falx, uelox, aiax, atax, pellax, uertex, timex, pulex, culex, felix, perdix, artifex, apex, polix, audax, iudex, carex, ylex’ et alia multa in cis terminancia genitiuum excipiuntur, ‘nox, senex, nix et suppellex’, composita quoque ab eis que seruant condicionem suorum simplicium, ut ‘exlex gis, et hic et hec et hoc pernox pernoctis’, unde uersus: cuius rectus in x genitiuus tis facit aut gis Excipitur nox atque senex nix atque suppellex.

‘Externus’ per x et sine aspiratione in ‘extraneus’, quia deriuatur ab ‘extra’, ut iste sunt ‘de extraneis horis’, id est ‘de extraneis contratiis’, ‘hesternus’ uero per s et cum aspiratione tempus preteritum notat, quia deriuatur ab ‘heri’, ut ‘hesterna lectio’, unde uersus: si per x scribas externus surgit ab extra S posita mater dicitur eius heri.

nulla pars orationis, secundum P r i s c i a n u m , 199 in x desinit, nisi nomina et prepositio greca et ‘uix, mox et pax’, aduerbium comicorum. Hec littera x et etiam z, quia utraque illarum pro duplici consonante assumpta est, nunquam ponuntur in principio sillabe sequente alia consonante. Vnde nichil est ‘zmaragdus’, sed debet dici ‘smaragdus’.

[y] littera pithagorica est allata namque ad exempla huiusmodi iure pithagoras primus formauit. Idem elementum representat quod i siue iota, sed differunt quia, secundum V g u t i o n e m , 200 i elementum in substanciali sono est, exiliter sonat. Y uero in accidentali et spissius siue uberius sonat. Hec figura y secundum V g u t i o n e m , 201 solum in dictionibus peregrinis ponitur in grecis uel barbaris uel ab eis detortis. Quidam tamen dicunt quod ubicumque aspiratio ponitur post c, t, p uel r et post aspirationem ponitur i, illud i debet scribi in figura y greca cum puncto superius dicto, quia pronunciatio similiter greci y secundum eos ad sonum talium aspirationum accedit, 199 gramm. III 29, 26-29: nulla alia pars in x desinit apud latinos nisi nomina et ‘ex’ praepositio, quae graeca est, et ‘vix’ et ‘mox’ et ‘pax’ adverbium comicum [...] quod similiter graecum est. 200 Derivationes, I 1-2 (p. 587): [1] [...] Et nota quod hec figura latina i et hec figura y greca idem elementum representant, sed i representant illud in substanciali sono, sed y in accidentali. [2] I enim, hoc elementum, naturaliter exiliter sonat, ergo hec figura i representat illud elementum cum sonst exilius, sed cum sonat spissius et uberius representatur hac figura y. 201 Derivationes, I 3 (p. 587): [3] [...] nos vero non utimur hac figura y nisi in grecis dictionibus vel barbaris.

280

1000

1005

1010

1020

La ortografía latina en la Baja Edad Media

quam rationem forsan ex ingenis uel lingue grossicie interfugere nequo nec modo pronomen ita scriptum recolo inuenisse. Hec littera potest per se sillabam facere quia uocalis item incipere et terminare, ut ‘ypo’ quod est ‘sub kyrieleyson’, scilicet ‘domine miserere’, et sunt due partes et non dictio composita.

[z] secundum P r i s c i a n u m 202 est duplex consonans, et ideo facit sillabam correptam et etiam longam, si naturaliter fuerit breuis, nam assumpta est loco duplicis ss, ut ‘patrizo pro patrisso’, et secundum P a p i a m 203 usque ad tempus Augusti duas ss pro z ponebant, ut ‘massa pro maza’. Aliquando est tantum simplex consonax,204 ut ‘perizoma’; ponitur etiam pro d ut ‘mezencius pro medencius’, unde uersus: Z quoque mutatur in d uel s inque duas ss.

Item uersus de duplicibus et triplicibus consonantibus:

Consona iota duplex duplices x zque fient Iotaque composita simplex est sepe reperta simpla tamen z reperitur ut est peryzoma.205

Hec littera, secundum P r i s c i a n u m , 206 sicut et y solum causa grecorum uel barbarorum nominum est assumpta, et in grecis tantum modo dictionibus est scribenda. non potest tamen sicut nec x, ut dictum est, poni in principio sillabe sequente alia consonante, quia ambe duplices sunt. Hec littera sillabam non finit sed incipit, ut ‘Zacheus’. Et si ponatur in medio dictionis, hinc precedens sillaba debet terminari uel i uocalem uel m, n uel in s uel in t, secundum P r i s c i a n u m , 207 ut ‘gaza, manzer, zinciber, zincala, barza’. de litteris que intercipiuntur euphonie causa notu iam et epylogatio specialis.

[i]ntercipi seu interponi debet littera quando intercidit in compositione siue condeclinio dictionis et tamen non est de partibus componentium seu formantium. Potes autem ex predictis colligere quod nouem sunt littere que causa euphonie plurimum 202 gramm.II 24, 5-9: z duplex, unde saepe d scribentes latini hanc exprimunt sono, ut ‘meridies’, ‘hodie’; antiquissimi quoque ‘medentius’ dicebant pro ‘mezentius’, quin etiam s simplex habet aliquam cum supra dictis cognationem, unde saepe pro z eam solemus geminatam ponere, ut ‘patrisso’ pro πατρίξω. 203 Ars grammatica, 16, 32: [32] y et z tantum in grecis dictionibus ponuntur [---] et z pro ds coniunctis accipitur, pro qua s uel d posuerunt, ‘odor’ pro ‘ozem’, ‘massa’ pro ‘maza’. 204 consonans; consona. 205 El Doctrinale, Alexander de Villa-dei, v. 1601: simpla tamen zeta reperitur, ut est perizoma v. 1601. 206 gramm. II 36, 17: y et z in graecis tantummodo ponuntur dictionibus. 207 gramm. II 51, 10-12: Z in peregrinis dictionibus semper in principio invenitur syllabae et, si antecedat alia syllaba, necesse est eam vel in vocalem desinere vel in n vel in r, ut ‘gaza’, ‘μελάνξοφος’, ‘αριοβαρξάνης’.

f. 115r

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 1030

1035

1040

1045

1050

1055

1060

1065

1070

1075

281

intercidunt uidelicet t, l, m, b, r, s, c, d et u consonans. T quidem, ut ‘identidem quod componitur ex idem et idem’, in quibus componentibus non est t licet in composito l, ut ‘obliquo quas’, quod componitur ex ob et ‘equo equas’, m, ut ‘incumbo et recumbo’, que componuntur a ‘cubo bas’, b, ut ‘ambio, ambigo, ambesus’, que componuntur ex am prepositione et ‘eo’ uel ‘ago’ uel ‘esus’, r, ut ‘dirimo’, ex di et emo, s, ut ‘obscurus, obscenus’, que componuntur ex ob et ‘cura’ uel ‘ceno’, ‘presens’, ‘absens’, c, ut ‘sicubi, nuncubi’, que componuntur ex si uel ‘nun’ et ‘ubi’, d, ut ‘prodest’, ex pro et est, u consonans, ut ‘bos bouis’, similiter ‘ouum, pauo, ouis’, unde uersus: dant euphoniam tu li mus ui bra re se cun dum.

Breuis, sine replicatione, epilogatio uersuum in toto opere conscriptorum.

nouissime autem, quia nequit oculus dispersa locis in uariis, nisi cum difficultate circumfera mentis consistorio presentare, uersus omnes supra suis locis expositos, hoc loco in unum recolligendos duxi. Et faciliorem memoriam sine ulla duplicatione finali metodo repetendos: [M] preponitur n in eadem ceu probat amnis S preponit m ceu probat smirna smaragdus In mutis b g commitante d uelut abdir Ac etiam c p commitante t uelut aptus semique uocalis nulla preponitur unquam mute m loco quis portans post g commitaturc Et preponuntur mute liquidis tamen omnes M sed subtracta cum dic git preposita sunt B mutatur in has per ta men fran ge re uo ces Impedit additio subtractio polixenumque M si consequitur non mutat sed sibi demit At intercipitur cum uocalis subit m post sicut in ambesus ambages ambigit ambit Ab cum uocali reliquis uult a sociari C q t motis procul ab cunctis sociatur A componatur me ue ui cum sociatur Abs apponatur quando q concomitatur Abs componatur si tantus associatur C quoque transit in has dixi quibus adde sagitta Parsi quingenta natus dixi quoque quieui Ast interciptur ut sicubi nuncubi monstrant sillaba nulla cadit in c nisi cumque sequatur D quoque intercipitur redigo redarguo prodest cor fra grans le nit pi ra sal tans ad sibi mutat tollitur inde tantum sequitur si consona post s liquida si fuerit transit non anichilatur Haud aspiratum per d uult esse notatum non aspiretur per t si quando notetur dant priuant ex e re per in de noscito sex hec

282

1080

1085

1090

1095

1100

1105

1110

1115

1120

La ortografía latina en la Baja Edad Media F si consequitur tunc in f sillaba finit G mutari in s et in x simul accipe ct si g non sequitur non in g sillaba finit Hoc aspiramus de reliquis non dubitamus Haurit hamus habet herus hircus hiems hiat hasta Hic hebet heret heri sic hebanus humet et hymen Hora notans tempus haura haula hortor et horret Histrio sic hillaro sic hebreus herba uel hirna Hinit hias hymnus hispanus et hernia sumpto Hermafroditus historia hesparus hister Heus haud cum nichilo nichil et michi pone prehendo Hostis dicet honor et ab his ueniencia iure greca tamen cuncta nec propria claudimus istic M mutatur in n de quando ta fe ce sequente M non stat fine nisi mens pro bra sint commitiue compositum circum uocali si societur M non profertur sed sola figura tenetur si con uel circum uocalibus associetur N uel m abicias sed inde comedo tollas N non mutatur nisi lam be re pre me sequatur N mutatur in m b p sequente uel m N mutatur in l uel in r si forte sequatur P nisi p sequitur precedens sillaba tollit Q quoque ceu monstratur quis cuius uertit n c transit in x coxi uel in s ut torqueo torsi Exceptis k q reliquas intelligo fine R transit in has in sum a numquam sequentes ma ne det ui res sepe mutatur in hiis s In s finitur sillaba cum s geminatur At in compositis que uis alia comitatur trans remanet totum nisi d comitante uel n i di reliquis tradis sed dis faciam per ce ter sum dis s uertit in f si componatur eidem transit in s quoque t sed in x si preueniat c In c t resonat cum i sequiturque uocalis si t non sequitur non in t sillaba finit Pro gs uel pro cs x accipiatur sicut demonstrat lex legis fex quoque fecis regula sepe tamen fallit cum uergit in ct seu mutatur in u sicut nix noxque suppellex X in ui facti semper mutatur ubique X precedente cadit s de parte sequente non cadit x pauca si quando loquente sequatur X quoque uertis in f si dicas efficis effert uel aliter X tunc mutatur f littera si comitatur de bi [le] iam ui res ma gis e non ex sibi iungit cetera cognoscas ex non e sumere recte

f. 115v

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10 1125

1130

283

cuius rectus in x genitiuus cis facit aut gis Excipitur nox atque senex nix atque suppellex si per x scribas externus surgit ab extra S posita mater dicitur eius heri Z quoque mutatur in d uel s inque duas ss Consona iota duplex duplices x zque fient Iota que composita simplex est sepe uocata simpla tamen z reperitur ut est peryzoma. dant euphoniam tu li mus ui bra re se cum dum

orto completa iam sistat penna graphya laus tibi sit leta uirgo genitrixque maria amen

c) comentario

En numerosas ocasiones nos hemos referido al tratado De orthographía de Parisius de Altedo. llegados a este punto vamos a tratar de manera específica de su estructura. nos detendremos en los aspectos que consideramos más relevantes, como por ejemplo: el prólogo, el tipo de fuentes utilizadas, anotaciones en los márgenes, entre otros.

codoñer, 1994, p. 168 afirma: «Puede decirse que durante la Baja Edad media, el latín, a pesar de no ser la lengua materna de los pueblos de occidente, siguió siendo la lengua de cultura, la lengua de la educación y de la administración. El latín se aprendía no solo en cuanto medio de comprensión de lo que se nos ha transmitido por escrito, sino como único medio de transmisión de ideas en el terreno intelectual y oficial; y en la medida en que el debate y los hechos de carácter oficial se estructuran en dicha lengua, puede hablarse de una prolongación de su vitalidad».

teniendo esto en cuenta, coincidimos con Black 2001, p. 164 en que es fácil deducir y entender que la ortografía haya sido asociada en la Edad media no solo con la gramática sino también con la retórica, hecho que podemos corroborar a partir de la orthographya del maestro Parisius de Altedo, escrita, como se entresaca de su prólogo208 208 [P]recordiali compatri suo B a l d o notario P a r i s i u s d e A l t h e d o salutem et desiderii sui partem. Rogatus quod in ortographya regulas aliquas compillarem […] Ea quippe arti tue tabellionatui doctrine […] in notis publicis non scribantur quod profecto uicium…

284

La ortografía latina en la Baja Edad Media

para mejorar la ortografía entre el notariado, una profesión tradicionalmente unida al ars dictaminis,209 que era uno de los temas principales estudiados en universidades italianas del siglo XIII, ya que la profesión notarial era una de las salidas más importantes para los alumnos de gramática de este siglo. Por lo tanto, según Black 2001, pp. 92-93 tuvo mucho sentido para un profesor de gramática como Pietro da Isolella (siglo XIII) incluir en su Summa grammaticae210 un breve anticipo de lo que pronto necesitarían muchos de sus alumnos en un ámbito más profesional. El tratamiento de este tema por parte de Isolella comenzaba con una definición de dictamen, continuaba con una discusión de las partes de un escrito, y concluía con varias definiciones de tipo estilístico, incluyendo, coma, punctus y cursus. Esto avala la peculiaridad de ese doble matiz que va implícito en la obra de Parisius y la diferencia inicial de destinatarios respecto a lo que era habitual en un texto meramente de tipo ortográfico, pero que no impedía que se extendiera su uso a otros ámbitos. de ahí que, aunque no existan numerosas copias, al menos entre lo investigado hasta el momento, sí se hayan alargado en el tiempo, ya que tenemos un manuscrito fechado en el siglo XVI.

Por otro lado, dice Álvarez maurin, 1996, p. 475 que es en los documentos notariales211 donde vemos representado un sistema lingüístico especial, ya que participa, por una parte, del latín y, por otra, del romance, dependiendo del grado de aparición de uno u otro en la formación212 del notario ya que este trata de recoger toda

209 El término Ars dictaminis viene de la costumbre de «dictar» los documentos oficiales; sin embargo dictamen acabará haciendo referencia a toda composición cuidada y adornada, convirtiéndose así el aspecto oficial en un género literario. Esta costumbre, surgida en ciudades del norte de Italia, como Pavía, milán o rávena, fue adoptada también por los maestros de Bolonia, donde el estudio del derecho había llegado a alcanzar gran auge. Cf. gHEllIncK, 1946, pp. 278-381 y n. 41; gEHl, 1983, pp. 34-47; gutIÉrrEZ gAlIndo, 1993, pp. 51-52. 210 Ed. FIErVIllE, 1886, pp. 116-19; 175-177. 211 Para lo relacionado con las fórmulas documentales de notarios hispanos, cf. BlAKE, 1995, pp. 463-466; PuEntEs romAy, 2005, pp. 235-246. 212 Cf. lo que dicen FEo-AntonEllI, 2003, p. 18 de los notarios italianos: «quello notarile è un ceto fortemente gerarchizzato, non solo socialmente, ma anche (o forse di conseguenza) culturalmente. l’interesse mostrato da alcuni notai al volgare appare, quindi, determinato dall’appartenenza non al ceto professionale, ma ad una élite culturale che prescinde ed è autonoma dall’adesione corporativa».

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

285

una tradición ortográfica latina y hacerla comprensible a sus destinatarios, lo que es una intención clara de redactar sus documentos en latín. sigue diciendo Ávarez maurin, p. 479 literalmente que «del análisis de los diplomas posteriores a 1080 y, por tanto, a la reforma213 eclesiástica podemos deducir la conservación de la artificialidad en la escritura, si bien se produce una mejora en los niveles de escritura latina del notario». Esto nos vuelve a llevar a Parisius y a su preocupación por la correcta utilización del latín en este campo y por tanto, la necesidad de conocer las normas de ortografía para poderlo llevar a la práctica con la mayor corrección posible. los notarios, al igual que en España conocen el romance, en Italia señala Feo-Antonelli, 2003, p. 3: «nel corso del medioevo conoscono ed impiegano il volgare, come dimostra una rubrica statutaria bolognese del 1246 in cui è prescritto che, durante lo svolgimento dell’esame di notariato, si certifichi la capacità dei notai bolognesi di volgarizzare i documenti scritti in latino»: «Dicimus quod nullus de cetero possit fieri tabellio de novo nisi examinatus fuerit hoc modo: scilicet quod elligantur iiij. notarii pro quolibet quarterio a consulibus artis tabellionatus de melioribus et pericionibus [...] debeant examinare volentes fieri tabelliones et inquirere diligenter ab eis de multis et diversis contractibus et videre et scire qualiter sciunt scribere, et qualiter legere scripturas quas fecerint vulgariter et litteraliter, et qualiter latinare et dictare[...]».214

Pero también, en los estatutos del notario del año 1288 se puede apreciar la indicación relativa al concreto conocimiento 213 un ejemplo de consecuencia directa de esas reformas introducidas a partir del 1080, respecto a la pronunciación del latín y por tanto a sus efectos en la escritura, según PuEntEs romAy, 1996, pp. 545-550, es la regresión en la utilización de las formas mici, nicil, habituales en la época altomedieval, que comienza a partir del siglo XII. En lugar de mici, nicil se empiezan a utilizar michi, nichil o mihi, nihil. En los mss. objeto de nuestro estudio, nos encontramos exclusivamente las formas michi, nichil. 214 Statuti di Bologna dall’anno 1245 all’anno 1267, a cura di luigi Frati, t. II, Bologna, 1869 (Monumenti istorici pertinenti alle provincie della Romagna, serie I, Statuti), libro VIII, rubrica I «de tabellionibus non fatiendis sine examinatione».

286

La ortografía latina en la Baja Edad Media

gramatical que se les pide y que debe ser demostrado mediante un examen:215 Statuimus et ordinamus quod quicumque voluerit de cetero tabelio fieri et artem notarie in civitate et comitatu Bononie operari representetur […] Et ipse representatus tunc iuret sacramento novo quod studuerit in gramatica ad minus duobus annis, item quod studuerit spatio unius anni vel ultra in documentis notarie sub ordinario doctore ipsius artis cive Bononie. Quo facto examinetur ibidem coram ipso iudice per dictos examinatores de latino [...].216

todo ello subraya el motivo, la necesidad y la importancia del objetivo que llevó a Parisius a decidirse por la elaboración de este tratado de ortografía. situación que no difiere, en su concepción inicial, de lo que llevó a Hugutio Pisanus a escribir un tratado sobre los acentos, como él mismo explica en el prólogo: Sapientis est desidie marcescenti non sucumbere, […] Quia ergo de quibusdam dictionibus etiam inter maiores emerserunt ambigua utrum principalem accentum in penultima vel in antepenultima habere debeant, ideo communis utilitatis causa hanc dubitationem pro nostris viribus eliminare voluntas quid sit circa hoc sciendum in medium brevissime proponere statuimus.217

215 FEo-AntonEllI, 2003, p. 17, concluyen que «l’analisi delle rubriche statutarie ha rivelato un alterno interesse alla preparazione grammaticale e retorica dei futuri notai, in corrispondenza delle variazioni del prestigio sociale e del peso politico assunto dalla società dei notai nel quadro istituzionale bolognese. Più precisamente, si è rilevato il rapporto inversamente proporzionale tra successo politico della corporazione e rigore nell’esame di notariato nel periodo compreso tra il 1246 e il 1304»; cf. gIAnsAntE, 2004, p. 305: «Fra le prime conseguenze vi fu l’instaurarsi di uno strettissimo rapporto, quasi un’appropriazione da parte del notaio nei confronti dei registri pubblici che gli erano affidati e che egli compilava, autenticava con la sua sottoscrizione e infine consegnava all’archivio pubblico, che ne curava la conservazione. Su questi registri il notaio riversava, soprattutto a Bologna, i contenuti di una cultura tecnica e letteraria estremamente composita, ed anzi onnicomprensiva, in cui convivevano grammatica, retorica, diritto, perizia grafica. Il tutto coerentemente finalizzato all’esercizio di un ruolo civile e politico di primissimo piano e nel contesto di una forte autocoscienza sociale del gruppo professionale». 216 El estatuto de la sociedad de los notarios de Bolonia del año 1288 ha sido editado por giorgio tamba en el apéndice al artículo «l’Archivio della società dei notai», Notariato medievale bolognese (Atti di un convegno, febbraio, 1976), t. II, roma, 1977 (Studi storici sul notariato italiano, 3), pp. 190-283, a pp. 262-264, rubrica 21, «Forma examinationis eorum qui volunt fieri notarii et qui non possunt fieri notarii et habere offitia». 217 según texto de Hugutio Pisanus contenido en el ms de C, f. 2r 4-14.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

287

la obra de Parisius es un tratado completo de ortografía dividido en varios apartados bien estructurados en cuyo incipit,218 que da comienzo al prólogo,219 aparece la dedicatoria y el nombre del autor: [P]recordiali compatri suo B a l d o notario P a r i s i u s d e A l t h e d o salutem et desiderii sui partem.

E inmediatamente después el tema de la obra y el motivo de su composición: Rogatus [a te] quod in ortographya regulas aliquas compillarem.

El prólogo220 del tratado de ortografía de Parisius es autorial, es decir, que su autor es el mismo que el de la obra que aparece desarrollada a continuación, y de tipo académico.221 En él, de forma sintética, además del tema de la obra nos habla de su intención y finalidad:222

218 En este ms. el término incipit como tal, que lleva implícita la mano del copista, no aparece, frente a otros de los mss. que contienen esta obra: BnP, cod. lat. 16671: ff. 1-16. incipit orthographia magistri parisus (sic, i.e., parisii) de altedo. tractatus ortographie compositus a magistro parisius de altedo comitatus bononie, baldo notario prasens opusculum destinatur, inc. rogatus a te. BnF, cod. nuovi Acquisti 96: f. 1. Incipit ortographia magistri Parisii de Altedo ad Baldum notarium. [P]recordiali suo conpatri Baldo notario Parisius de AItedo salutem et desiderii sui partem. Rogatus a te quod in ortographia regulas aliquas compilarem. Pero sí la encontramos de forma tácita en el término suo de la primera línea que hemos anotado. 219 Bernardo de utrecht, comentarista de finales del siglo XI de las Églogas de theodolus, respecto al comienzo del prólogo académico establece una interesante distinción entre titulus y prologus: Inter tilulum et prologum hoc interest, quod titulus auctorem et unde tractetur breviter innuit, prologus autem quid et quomodo et quare scriptum vel legendum sit. cita tomada de gonZÁlEZ rolÁn-sAQuEro, 2007, p. 131. 220 Para Aristóteles el exordio y el prólogo eran una introducción conectada con lo que sigue y que tenía como función principal exponer el argumento y la finalidad a la que se dirige la obra, así como reclamar la atención y conseguir la benevolencia del oyente, lector o público en general. Esta confusión entre las funciones de exordio y prólogo se trasladó a la doctrina retórica clásica, llegando incluso a la época medieval. Cf. gonZÁlEZ rolÁn-sAQuEro, 2007, p. 130. 221 la aparición de este tipo de prólogo académico realizado por comentaristas, gramáticos y maestros, que servía como introducción general antes de abordar el contenido de la obra en sí, gira en torno al siglo IV y alcanzó una enorme difusión, teórica y práctica, durante toda la Edad media, llegando hasta el renacimiento. Cf. gonZÁlEZ rolÁn-sAQuEro, 2007, p. 131. 222 los epígrafes que aborda sintéticamente Parisius coinciden principalmente con los del tipo de prólogo denominado aristotélico o de las cuatro causas: Causa materialis, causa formalis, causa efficiens, causa finalis. Este tipo de prólogo surgió en círculos universitarios desde comienzos del siglo XIII, y se extendió a todos los ámbitos culturales. Cf. gonZÁlEZ rolÁn-sAQuEro, 2007, p. 134. Para lo relacionado con los apartados de los prólogos académicos latinos, cf. Hunt, 1948, pp. 85-112; mInnIs, 1988, pp. 10-30; grondEuX, 2000, pp. 123-188.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

288

Ea quippe arti tue tabellionatui doctrine, cuius dudum etiam ego deseruio, est admodum opportuna quatinus ora pro hora, possit pro poscit aut pro haud iusta pro iuxta et similia, in quibus scioli plerumque cespitant, in notis publicis non scribantur,

así como de las dificultades que conlleva y con las que el autor se ha encontrado, probablemente con el objetivo de poner en antecedente a los lectores y contar con su benevolencia. Por ello, finaliza pidiendo aprobación en la tarea que va a emprender:223 […] ad hoc sincere zelus concitet bonitatis ex nunc de mei actionis beneplacito corrigenda.

Inmediatamente después, a modo de colofón,224 en este caso marcando el final del prólogo, no de la obra, aparece anotada la fecha en la que fue terminada la misma: Data penes armarium nota kalendas maii anni domini mille ducentesimi nonagesimiseptimi natiuitatis dominice illabentis.

A continuación, ya dentro del cuerpo de la obra, y antes de abordar el contenido específico como tal, nos encontramos con una introducción general, en la que dicho autor va exponiendo en prosa las reglas relativas a cada una de las letras, dispuestas alfabeticamente, y apostillándolas con unos versos mnemotécnicos para ayudar a su aprendizaje y memorización.

no hay una separación por títulos en el cuerpo de la obra como encontramos en el «De orthographia, Anónimo I» (C). sí hay una separación interlineal señalada en el ms., que nos permite identificar con mayor claridad el comienzo y final de cada apartado específico, así como las explicaciones y las reglas que conforman el contenido relativo a cada una de las letras que alfabeticamente, como acabamos 223 Autores

como el dominico romanus de roma, maestro parisino, en 1270 asigna al prólogo la triple finalidad de atraer la benevolencia de los oyentes, preparar su confianza y ganar su atención. Información tomada de HAmEssE, 2000, pp. IX-XXIII. 224 El colofón se define como anotación final de los libros, pero, en ocasiones aparecen situados en otras posiciones dentro del manuscrito medieval, pudiendo incluso ser considerado un prólogo por su situación al comienzo, o, una pura anotación, por su colocación intercalada a lo largo del manuscrito. Cf. díAZ sAlVAdo, 2006, p. 361.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

289

de decir, pasa a enumerar en la parte troncal de este tratado de ortografía.

Además, en ocasiones, observamos también unas anotaciones en los márgenes, que nos van indicando el tema que se está tratanto en ese momento. Estas separaciones y anotaciones pudieran ser opciones del propio copista, anotadas a posteriori, bien porque conociera este tipo de obras, o esta obra en particular, o bien porque una de las tareas del copista era su meticulosidad en el cuidado de la copia, como señala díaz salvado 2006, p. 377, lograda a fuerza de leer con atención y memorizar el texto que le servía de modelo, y de una exacta y precisa distribución de los signos en cada verso o línea. lo que demuestra una vez más que no todos los copistas son ignorantes de la materia que están copiando e incluso algunos de ellos, como en esta ocasión, se permiten determinadas aportaciones con el objetivo de esclarecer la delimitación y los apartados o partes de la misma.

En la introducción general comienza a entrar en materia definiendo el término ortografía y exponiendo unas nociones generales relacionadas con los elementos que la conforman. resalta, también, la importancia que tiene junto al resto de partes de la gramática, según nos muestran las siguientes líneas: Licet autem predicte omnes partes grece ad latinitatis conficiendum antidotum requirantur super sola tamen ordinatione debita litterarum in sillabis, que orthographya dicitur, iste tractatus intenditur omissis ethymologia, dyasinthastica et prosodia, quamuis et ipse cum predicta sint partes gramatice subiecti principales. [f. 107v 63-67]

después aborda el apartado de la littera: accidentes, número y tipo de letras. y finaliza con el siguiente párrafo: De singulis itaque litteris mox per ordinem tractaturus generales quasdam duxi primum regulas preponendas incipiens ab ordinatione uocalium in diptongos eo quod uocales sunt ceteris digniores. [f. 108r 107-09]

luego, trata del diptongus y a continuación, en primera persona, nos encontramos con unas pinceladas generales sobre la posición de

290

La ortografía latina en la Baja Edad Media

las consonantes en la sílaba, que son la antesala de lo que seguidamente va a emprender el autor: Quomodo uero doctrina quelibet tradita solum per generalia documenta censetur esse difficilis. Per exempla uero specialia patens et efficax de uniuscuiusque littere natura transitiua et potestate, deinceps, prout dominus dederit, specialiter tractare et exemplificare studebo. Processurus que res inuentu facilior sit per ordinem alphabeti. [f. 108v 191-195]

tras estas puntualizaciones iniciales pasa a desarrollar los aspectos significativos de cada una de las letras.

la obra concluye con lo que el propio autor denomina epilogatio, donde recopila los versos mnemotécnicos diseminados pero perfectamente ubicados a lo largo de la misma, consiguiendo con ello cumplir con su objetivo eminentemente pedagógico: Breuis, sine replicatione, epilogatio uersuum in toto opere conscriptorum.

Nouissime autem, quia nequit oculus dispersa locis in uariis, nisi cum difficultate circumfera mentis consistorio presentare, uersus omnes supra suis locis expositos, hoc loco in unum recolligendos duxi. Et faciliorem memoriam sine ulla duplicatione finali metodo repetendos. [f. 115r 1037-1042]

y como colofón,225 en esta ocasión empleando una expresión exclamativa de un marcado sabor litúrgico, se sirve de los dos versos siguientes para poner fin a este tratado de ortografía: orto completa iam sistat penna graphya Laus tibi sit leta uirgo genitrixque maria, amen.

225 En los manuscritos latinos medievales los colofones pueden contar con los siguientes elementos: nombre del copista, lugar y fecha de realización de la copia. cabe añadir además, dentro del esquema básico otras categorías características de estos documentos. Al final suelen aparecer expresiones exclamativas dando gracias y, como en esta ocasión, bendiciendo a la divinidad, utilizando la fórmula de Amen. Formulaciones de un marcado sabor litúrgico. su posición no sigue un patrón determinado, se localizan en diferentes lugares, una o varias veces. son expresiones sintéticas, con un significado cerrado, sin adornos y que sentencian de forma telegráfica. Cf. díAZ sAlVAdo, 2006, p. 368.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

291

A continuación vamos a detenernos en algunos puntos específicos que consideramos parte complementaria de la estructura de este tratado de ortografía:

1. En primer lugar nos vamos a referir a las fuentes que aparecen en el texto. observamos que Parisius cita unas veces de manera directa,226 y otras omite el nombre del autor.227 Además, observamos que su número es considerablemente menor que el que nos encontramos en el «De orthographia, Anónimo I» (C), al menos en algunos de sus apartados.

las fuentes citadas de forma habitual son Priscianus y Hugutio. la primera, más lejana en el tiempo, pero muy influyente a lo largo de toda la obra, es una fuente lógica por una parte, pero que merece mencionarse, por otra, ya que, como hemos dicho, la tendencia de los gramáticos de estos siglos bajomedievales era al alejamiento de Priscianus por lo que contenía de ampuloso, en pro de lo sucinto, y de manera especial con el surgimiento del verso. la segunda, más próxima en el tiempo, tácita o claramente indicada, es muy destacable frente a otros escritores cuyas obras estaban en pleno apogeo en el momento de la elaboración de esta obra de Parisius, como la Summa Britonis y el Catholicon. Esta opción por parte de Parisius puede indicar, y nuestras investigaciones lo confirman, que el contenido de las Derivationes de Hugutio aporta un gran contenido de elementos ortográficos.

A partir de las fuentes elegidas podemos marcar un aspecto importante de la obra de Parisius, y es que sin alejarse de los viejos autores acoge los nuevos, desde su punto de vista los más importantes en uno u otro lado. se sirve de Priscianus, fuente de gran valía lingüística del pasado y de Hugutio, fuente igualmente valiosa del siglo XII. Ambos autores sirven a Parisius para contrastar los aspectos ortográficos que se han mantenido a lo largo de diferentes épocas y a 226 Estas citas aparecen recogidas en las notas a pie de página de la transcripción

del texto. 227 Hay fuentes tácitas, en especial de la obra Derivationes, que si bien no lo indica el autor, nosotros hemos recopilado las más importantes. Cf. cuAdrA, 2010, «las Derivationes de Hugutio Pisanus...», pp. 53-63.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

292

partir de ahí para recopilar lo más importante que perdura en el siglo XIII y poner los cimientos para los siglos siguientes. debemos tener en cuenta, y de ahí la importancia de esta obra, que la datación precisa de la misma la lleva a ser el más antiguo entre los tratados de ortografía bajomedievales, al menos entre aquellos a los que esta definición se puede atribuir. Esta mención, dice schiavetto, 1999, p. 471, había sido otorgada por mario sarti, giovanni Fantini y en época más reciente lodovico Frati228 al tratado de ortografía de Iohannes de Bononia, escrita a principios del siglo XIV. Es evidente que no conocían el De orthographia de Parisius, escrito algunos años anterior al de Iohannes de Bononia, y que pudiera ser el precedente de este útimo.229 Además de las referencias habituales, a lo largo de la obra aparecen citadas otras muy bien escogidas para subrayar de manera muy clara y puntual la regla o norma que trata de explicar Parisius: Plinius (f. 111v 596)

Virgilius (f. 113r 780) Beda (f. 112r 659)

Papias (f. 114v 1004)

Hemericus (f. 108v 178)

Así mismo entre las fuentes tácitas, además de las ya señaladas de Priscianus y de Hugutio, nos hemos encontrado con unos versos en el cuerpo del texto, repetidos en la recopilación final, que forman parte del Doctrinale230 y que pudieran ser la referencia directa de Parisius. Versos que, por otra parte, se encuentran entre los que no coinciden con los que descubrimos en el «De orthographia, Anónimo I» (C): 228 FrAtI,

1920, pp. 30-41. lo que será interesante, en trabajos posteriores, descubrir esa posible influencia de Parisius en Iohannes de Bononia, y por tanto, la transmisión de estos conceptos ortográficos del siglo XIII al XIV, máxime, teniendo en cuenta también la posibilidad, como apuntamos en páginas anteriores, de que los fragmentos del ms. C, sean pasajes de la obra de este autor. 230 Ed. rEIcHlIng, 1893, pp. 101-102 (v. 1600-1602). 229 Por

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

293

Consona iota duplex duplices x zque fient Iota que composita simplex est sepe reperta Simpla tamen z reperitur ut est peryzoma. [f. 114v 1012-1014]

2. destacamos también la manera en que Parisius se mueve por su propia obra, dirigiendo al posible lector y remitiéndolo a la parte de la obra en la que ya se ha hablado o se hablará de lo que está tratando en ese momento el autor. nos encontramos con dos formas diferentes de hacerlo: a) utilizando expresiones del tipo de quibus supra dictum, ut superius dictum est, iam dictum est, como por ejemplo: Item hec littera b quandoque intercipitur differentie uel euphonie causa, ut est quando prepositio am componitur cum dictione incipiente a uocali, ut ‘ambio, ambes, ambio’, de quibus supra dictum est unde uersus tam de dicta regula quam de exceptionibus [f. 109r 236-239]231

Si autem post x scriberetur s, tunc geminaretur precedente consonante consonante alia, uidelicet c, quia x scribitur loco cs uel gs, ut superius dictum est [f. 114r 927]232 Si autem componatur cum dictione incipiente ab f transit in eam, ut iam dictum est, etiam euphonie causa, ut ‘efficio, effero’ [f. 114r 939] 233

b) Anotando además, las primeras palabras del párrafo al que remite,234 como por ejemplo: De con etiam amplius tractatum est superius causa precedenti gratia consorcii de § circum et quotiens, unde uersus de predictis regulis [f. 112v 700-701]235

231 Cf.

f. 112r (616 ss.). f. 114r (903). 233 Cf. f. 110r (411). 234 En estas ocasiones aparece un signo en el ms. que podría indicar la remisión al parágrafo que dice el autor. la circunstancia de que Parisius se preocupe de señalar, de manera tan precisa, la remisión a los distintos párrafos nos lleva a relacionarla con el hecho de que la única mención relativa a los signos de puntuación sea precisamente el término paragraphum (f. 107r 31-32). 235 Cf. f. 112r (648). 232 Cf.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

294

Si autem componatur de hac dictione atque dis regulam predictam § intelligere de declinationibus [f. 113v 873-874]236

‘Sedecim’ ergo uel ‘sesdecin et secenti’, licet componantur a sex non debent tamen scribi per x secundum regulam superius positam in presenti capitulo § nulla [f. 114v 956].237

3. las anotaciones que aparecen en los márgenes del ms., a las que nos referíamos antes, escritas unas en posición vertical y otras horizontal, se encuentran concentradas en los primeros folios, que, con excepción del verso: A componatur cum sociatur [f. 109r], son los que recogen el prólogo y, por tanto, las primeras explicaciones de Parisius antes de comenzar con el estudio de cada una de las letras, como el propio autor dice [f. 108v 184-187]: Per exempla uero specialia patens et efficax de uniuscuiusque littere natura transitiua et potestate deinceps, prout dominus dederit, specialiter tractare et exemplificare studebo. Processurus que res inuentu facilior sit per ordinem alphabeti.

Algunas de estas anotaciones, además del verso ya apuntado, son: ‒ ora possit aut iusta; deffinitio orthographye; antigraphus; deffinitio uox (f. 107r)

‒ quare sit diptongus (f. 108r)

4. Por último, también es digno de mencionar que la letra inicial del comienzo de los principales epígrafes (como por ejemplo, el que trata sobre los diptongos) junto con la letra que marca el comienzo de cada uno de los apartados que tratan de cada una de ellas, aparece escrita fuera del cuerpo del texto. Pudiéramos pensar que el copista marcó inicialmente de esta manera las letras que a posteriori debía resaltar238 como ocurre por ejemplo en el ms. de C y en otros 236 Cf.

f. 113v (838). supra f. 114r (925). 238 ya hemos hablado de la meticulosidad del escriba a la hora de hacer las copias pertinentes. Pero además, el copista, en su caso, tenía que contar con la posterior intervención del miniaturista que decoraría las iniciales, o del rubricador que se encargaría de escribir en rojo o con letras preciosas los epígrafes (cf. díAZ sAlVAdo, 2006, p. 377). Esto explicaría que no estén decoradas las iniciales de esta obra, y también la aparición del término rúbrica junto a algunos de los epígrafes, que igualmente nos encontramos en el «De orthographia, Anónimo I» de C. 237 Cf.

EstudIo, trAnscrIPcIón y notAs dEl mAnuscrIto V.III.10

295

de esta época,239 y que, por algún motivo, no llegara a hacerlo, o sencillamente era una manera de señalar una separación para poder apreciar más fácilmente el comienzo de las explicaciones de cada una de las letras. Por ejemplo: f. 110r (e):

Derivationes, F 27 4 (p. 424) está recogido lo siguiente: [4] [fenix] Quia ergo illi ex vicinitate solis sunt punicei, dicti sunt Fenices; unde etiam, quia ipsi inventores primi literarum fuerunt, adhuc capitales literas rubeo colore, id est minio, scribimus ut colore representemus ipsos fuisse inventores literarum. 239 En

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E una vez estudiadas individualmente cada una de las obras contenidas en los manuscritos C y E, pasamos a desarrollar los puntos más característicos de la interrelación que existe entre ellas, que venimos señalando a lo largo de este trabajo, con especial atención a las obras de parisius y «De orthographia, Anónimo I», y entre estas y priscianus, ateniéndonos tanto a las similitudes como a las discrepancias. Hemos dividido en dos partes este estudio comparativo. la primera la titulamos:

Estudio comparativo de coincidencias entre parisius de altedo (E) y «De orthographia, Anónimo I» (C), y la segunda: Estudio comparativo de diferencias entre parisius de altedo (E) y «De orthographia, Anónimo I» (C).

para apreciar con mayor claridad estas interrelaciones en cada una de las reglas que componen cada una de estas obras de ortografía nos ayudamos, en ambos estudios, de unas tablas en las que aparecen recogidos los aspectos más significativos. para abundar en ellos, como hemos dicho más arriba, introducimos las partes de la obra de priscianus con las que coinciden o discrepan. además, consideramos importante remitir también a la primera parte de este trabajo, en la que hemos ido mostrando fragmentos de obras que incluyen reglas o nociones de tipo ortográfico, como preámbulo, con el fin de obtener una visión más completa de la situación de la ortografía en los siglos xii-xiii.

298

La ortografía latina en la Baja Edad Media

1. coincidEncias EntrE parisius dE altEdo (E) y DE orthogrAphIA, AnónIMo I (C)

la tabla que ofrecemos a continuación pone de relieve, por una parte, la relación de similitud que existe entre las obras de parisius de altedo (E) y «De orthographia, Anónimo I» (C), a la que hemos hecho referencia anteriormente, y, por otra, sus coincidencias y discrepancias respecto a la obra de priscianus, que es una de las principales fuentes junto con las Derivationes de Hugutio.1

como texto base hemos utilizado la obra de parisius,2 conforme aparece estructurada en cada uno de los folios, ya que es la mejor organizada. a su lado3 hemos ido introduciendo los fragmentos de «De orthographia, Anónimo I», con los que coincide. En una tercera columna hemos añadido los fragmentos de la obra de priscianus que han servido de fuente.

para apreciar con mayor claridad estas interrelaciones nos hemos servido de los siguientes indicadores:

1. destacamos en cursiva, tanto en el cuerpo del texto de la tabla como en notas a pie de página, los añadidos y diferencias de matiz o variantes respecto a priscianus que encontramos en parisius y en «De orthographia, Anónimo I». 2. En las notas a pie de página adjuntamos, los fragmentos de la obra «Egutionis de orthographia» del ms. C que coinciden con «De orthographia, Anónimo I», también del ms. C, y, por tanto, a su vez coinciden con parisius.

3. igualmente en nota a pie de página recogemos, por un lado, la referencia a otros fragmentos de la obra de parisius donde

1 para la relación de las Derivationes con estas obras de los mss. C y E, cf. cuadra, 2010, «las «Derivationes» de Hugutio pisanus como fuente de tratados... pp. 49-80; cuadra, 2012, «aspectos ortográficos en las ‘derivationes' de Hugutio pisanus», pp. 169-190. 2 aparece en la primera columna de la tabla. 3 En la segunda columna.

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

299

el autor repite la regla que en ese momento está explicando y a la que él mismo remite, y por otro, los versos de «De orthographia, Anónimo I» con los que van coincidiendo los versos de parisius,4 pero que en «De orthographia, Anónimo I» están en otro pasaje.

4. asimismo, recogemos también en nota a pie de página la referencia a otros fragmentos de «De orthographia, Anónimo I» donde este autor repite, al menos en parte, el contenido de la regla que está exponiendo en ese párrafo. 5. la enumeración de las líneas de cada uno de los folios (tanto en el cuerpo del texto como en las notas a pie de página) corresponde a la ubicación en los manuscritos.

4 Cf. cuadra, 2009, pp. 128-129, mostramos esquemáticamente la relación entre los versos mnemotécnicos de las diferentes obras de los manuscritos (C) y (E) que desarrollamos en estas páginas.

PRISCIANVS (gramm.) (gramm. II 37, 8-15) sunt igitur vocales praepositivae aliis vocalibus subsequentibus in eisdem syllabis a e o, subiunctivae e u, ut ae au eu oe. [...] sunt igitur diphthongi, quibus nunc utimur, quattor. diphthongi autem dicuntur, quod binos phthongos, hoc est voces, comprehendunt. nam singulae vocales suas voces habent.

«De orthographia, Anónimo I» (C) (f. 11v 5-27) Dyptongus est coniunctio duarum uocalium in eadem sillaba uim suam seruantium, et dicitur dyptongus a dya, quod est duo, et ptongus, quod est sonus, quia duos habet tongos idest sonos uocalium. in dyptongis a, o preponuntur, e et u postponuntur. vnde quatuor sunt dyptongi apud latinos ae et oe, au et eu sed au et eu scribuntur et proferuntur ex toto apud latinos, ut ‘audio et neutrum’, sed ae et oe nec ex toto scribuntur nec ex toto proferuntur apud latinos, ut ‘caelum et foenum’. Dyptongantur autem dictiones IIIIor de causis: causa formationis, ut ‘musa’ addita e sic musae; causa compositionis, ‘neuter’ quod componitur et ne et uter et sic est ibi facta dyptongus; causa differentie, ut quae nomen dyptongatur ad differentiam que coniunctionis; causa euphonie, ut ‘audio’, nam ex eo quod hec uocalis a proposita huic uocali u in eadem sillaba sonoritas huius uocalis a remittitur, sed sonoritas huius uocalis u et ita fit ibi quidam bona sonoritas, que non fieret si in diuersis sillabis ponerentur.

5

Cf. parisius, f. 110r (17-22): Hec uocalis potest in eadem sillaba iungi cum alia uocali siue ante siue post se et diptongum facere, ut ‘eu oe ae’, sed, quando preponitur, tota diptongus scribitur et profertur, ut ‘eunicus’. cum uero postponitur, pro parte scribitur et profertur, ut ‘foenum, musae’, ut etiam superior dictum est. 6 Cf. «Egutionis de orthographia», ff. 20v (22) - 21r (2).

(14-47) Diptongus5 est coniunctio duarum uocalium in eadem sillaba uim suam seruancium. Et dicitur a dya quod est duo, et ptongus sonus quia duarum uocalium sonum habet. in diptongis autem a et o preponuntur tantum u solum postponitur. E uero preponi potest et subici. Ex hiis uocalibus apud latinos sunt diptongi quattuor constitute, scilicet ae oe au eu, sed diptongus qui terminatur in u scribitur et profertur ex toto, ut ‘audio, neutrum, eunicus’, que uero in e desinit ex toto non scribitur nec profertur, ut ‘musae, foenum’ [...].6 Sciendum est autem quod nulla sillaba diptongata in duas desinit consonantes, sed eam quandoque terminat una duplex, ut ‘faux -cis, fex -cis’. Diptongantur autem dictiones quattuor causis, scilicet formationis, ut ‘musa’ addita e, sic ‘musae’; compositionis, ut ‘neuter’, quod ex ne et uter componitur; differentie, ut quae nomen diptongatur ad differentiam que; coniunctionis euphonie, ut audio, nam melior est sonoritas quam si ipse due uocales a et u in diuersis sillabis ponerentur.

f. 108r

PARISIVS [Parisii de Althedo Ortographia] (E)

300

La ortografía latina en la Baja Edad Media

(gramm. II 42, 8-9) in mutis praeponuntur b et g sequente d, ut ‘[…]’, [...] ‘abdomen’, [...] c [...] et p praeponuntur sequente t, ut [...] ‘lectus’, ‘aptus’, [...] .

(gramm. II 42, 6-8) in fine autem syllabae omnes liquidae solent ante s poni, ut ‘puls’, ‘hiems’, ‘mons’, ‘ars’; similiter ante x, excepta m, ut ‘falx’, [...]

in multis11 preponuntur g et b sequente d in eadem sillaba, ut ‘abdomen, grecum idest pingue de porco et omnium carnium, amigdalus’. item c et p preponuntur sequente t, ut ‘lectus, aptus’.

item10 omnes liquide, scilicet l, m, n, r, solent preponi in fine sillabe s sequente finali, ut ‘puls, hyems, mons, ars’; similiter solent predicte liquide preponi sequente x preter m, eodem (f. 12r 1-20) modo ante x, ut ‘falx’[...]

(gramm. II 41, 25- 42, 1) in semivocales similiter sunt aliae praepositivae aliis semivocalibus in eadem syllaba, ut m sequente n, ut [...] ‘amnis’, s quoque sequente m, ut ‘smyrna’, ‘smaragdus’.

in consonantibus similiter sunt preposite et quedam postposite aliis consonantibus in eadem, nam semiuocalis preponitur semiuocali in eadem sillaba, ut m preponitur n, ut ‘omnis, damnum, amnis’, item s preponitur m sequente, ut ‘smirna, smaragdus’.

7 Cf. parisius, f. 108v (15-23): ut bd [...] gd, ut [....] ‘amigdalus’, gm, ut ‘agmen, [...]’, gn, ut [...], sp, ut [...] sc, ut ‘[...] st, ‘asto, [...]’, sb, ut [...] sm, [...] sq, ut ‘squalor, [...], pt, ut ‘aptus, [...]’, ps, ut ‘ipse, [...]’, ct, ut ‘[...] actus’, tn, ut [...] xt, ut ‘[...]’, mn, ut ‘amnis, omnis’, tl. 8 Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 8v (15-16): M preponitur n in eadem ceu probat amnis / S preponitur m ceu profert smirna smaragdus. 9 Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 8v (17-18): In mutis b g comitante d velut abdit / Ac etiam c p comitante t uelut aptus. 10 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 19v (21-23): in fine sillaba omnes liquide ante s poni, ut ‘plus, hyems, mons, ars’. similiter ante x excepta m, ut ‘flax, lans, ars’. 11 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 19v (23-24): in mutis preponitur b et g sequente d, ut ‘bdelium, migdonides’.

in mutis que preponuntur b g sequente d in eadem sillaba, ut ‘abdomen -nis’, quod est pinguedo in uentre porci, que et sumen dicitur, ‘abdire, magdalena, amigdalus’. item c et p preponuntur t, ut ‘lectus, aptus, diptongus’, unde uersus: in mutis b g comitante d uelut abdir ac etiam c p comitante uelut aptus.9

item omnes liquide, scilicet l, r, m, n, solent preponi s in fine sillabe, ut ‘puls, ars, hyems, mons’; eodem modo ante x tres liquide preponuntur, ut ‘falx, lanx’; m uero non preponitur x.

[i]n consonantibus7 similiter quedam preponuntur et quedam postponuntur aliis consonantibus in eadem sillaba, nam semiuocalis preponitur semiuocali ut m preponitur n, ut ‘damnis, amnis’; item s preponitur m, ut ‘smaragdus’unde uersus: m preponitur n in eadem seu probat amnis s preponitur m seu probat smirna smaragdus.8

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E 301

mute15 preponuntur semiuocalibus liquidis in eadem sillaba, ut c, d, g, t, ponuntur ante m, ut ‘pyracmon, admetus, agmen, itmos, sed aliis liquidis, idest l, r, n, fere omnes mute preponuntur in eadem sillaba, ut ‘blandus, clarus’, et ita de aliis fere dictum est preter b et f, que non ponuntur ante n.

nulla14 semiuocalis preponitur mutis in eadem sillaba, nisi s sequente b, ut ‘asbustes’ uel c, ut ‘scutum’ uel q, ut ‘squalor’ uel p, ut ‘spes’ uel t, ut ‘status’. (gramm. II 42, 20-22) semivocalibus praeponuntur liquidis [...] ante m autem inveniuntur c d g t, ut ‘pyracmon’,[...], ‘admetus’, ‘agmen’, [...] ‘isthmos’, [...] (gramm.II42,14-15) absque m omnes paene omnibus: bl, ut ‘blandus’; cl: ‘clarus’[...]

(gramm. II 42, 10-13) semivocales nulla praeponitur mutis nisi s sequente b, ut [...] ‘asbustes’, vel p: ‘scutum’, ‘squalor’, p, ut ‘spes’, [...] t: ‘status’, [...]

13

12

Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 8v (19-20): Semique uocalis nulli preponitur unquam / Mute m loco quis portans post g comitantur. Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 8v (21-22): Et preponuntur mute liquidis tamen omnes / M sed subtracta cum dic git preposite sunt. 14 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 19v (24-26): semiuocalis nulla preponitur mutis, nisi s sequente b uel c uel p uel q uel t, ut ‘asbestus, scutum, spes, squalor, stratus’. 15 Cf. «Egutionis de orthographia», ff. 19v (26) - 20r (10): mute uero semiuocalibus preponuntur liquidis absque m omnes pene omnibus bl, ut ‘blandus’, cl, ut ‘clarus’, dl, ut ‘abodlas’, nomen barbarorum, fl, ut ‘flauus’, gl, ut ‘glandius’, pl, ut ‘planus’, tl, ut ‘atlas’, bn, ut ‘abnuo’, sed b magis superioris est sillabe cn, ut ‘cnidus’, dn, ut ‘adnuus’, gn, ut ‘gneus’, pn, ut ‘sipnus’, tn, ut ‘ehtna’, br, ut ‘umbre’, cr, ut ‘crebus’, dr, ut ‘drances’, fr, ut ‘frater’, gr, ut ‘gratus’, pr, ut ‘pratum’, tr, ut ‘tractus’. ante m autem inueniuntur c, d, g, t, ut ‘piracmo, dmois, agmen, tmolus’.

mute preponuntur semiuocalibus liquidis in eadem sillaba, ut c d g t preponuntur m, ut ‘pracmon, alcmene, admolus, dragma, agmen, tmolus, ytmos’, sed aliis liquidis, uidelicet l r n, fere omnes mute preponuntur in eadem sillaba, ut ‘blandus, clarus, abodlam’, quod est nomen barbarum, ‘flauus, planus, gladius, atlas’, ab uno sed superioris magis est sillabe ‘cnidus, gneus, ethna, tempne, breuis, creber, drances, gratus, frater, pratum, tractus’, et sic de sillabis fere dictum est propter b f, que non preponuntur n, unde uersus: et preponuntur mute liquidis tamen omnes m sed subiuncta cui dic git preposita sunt.13

nulla semiuocalis preponitur mutis in eadem sillaba nisi s sequente b, ut ‘asbestus’, uel c, ut ‘scutum’, uel q, ut ‘squalor’, uel p, ut ‘spes’, uel t, ut ‘status’, unde uersus: semique uocalis nulla preponitur unquam mute m loco quis portans post g commitatur.12

302

La ortografía latina en la Baja Edad Media

(gramm. II 42, 22- 43,6) tres autem consonantes non aliter possunt iungi in principio syllabae, nisi sit prima s vel c vel p, secunda post s quidem c vel t vel p, post c autem aut p principales secunda t, tertia l vel r, sed l in solis illis quae ab s incipiunt, ut [...] ‘stratus’, ‘splendidus’, ‘spretus’, ‘victrix’, ‘sceptrum’.[...]in fine vero dictionis contra invenimus primam liquidam, sequentem mutam, postremam s, ut ‘urbs’, [...] (gramm. II 45, 4-20) si antecedens syllaba terminet in consonantem, necesse est etiam sequentem a consonante incipere, ut ‘artus’, ‘ille’, ‘arduus’, nisi sit compositum, ut [...] , ‘adeo’ [...] si in media dictione syllaba a vocali incipit, necesse est antecedentem quoque , nisi sit composita, in vocalem terminari, ut [...], ‘pareo’, [...] ‘munio’ [...] (gramm. II 46, 2) subeo.

Ex hiis patet quod due consonantes possunt esse in eadem, sillaba sed tres non, nisi prima sit c uel p, secunda post s sit t uel p, tertia sit l uel r, ut ‘splendidus, spretus, stratus, uictrix, sceptrum’. item in fine dictionis ponitur prima liquida, secunda muta, tertia s, ut ‘urbs, [...]

(f. 9v 1-4)16 si antecedens sillaba desinat in consonantem necesse est quod consequens incipiat a consonante, ut ‘ille, arduus, artus’, nisi in compositis, ut ‘adeo, pareo’, unde precedens sillaba debet desinere in uocalem si sequens incipiat a uocali, ut ‘munio’, nisi in compositis, ut ‘adeo, subeo’.

16 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 20r (12-17): si antecedens sillaba terminatur in consonantem, necesse est etiam sequentem a consonante incipere, ut ‘artus, ille, arduus’, nisi sit compositum, ut ‘abeo, adeo, pareo’. si in media dictione sillaba a uocali incipit, necesse est antecedentem quoque, nisi sit composita, in uocalem terminari, ut ‘pietas, curialitas, pareo, eo, ruo’

(27-32) si antecedens sillaba desinit in consonante, necesse est quod sequens incipiat a consonante, ut ‘ille, arduus, artus’, nisi in compositis, ut ‘adeo, pareo’. vnde precedens sillaba debet desinere in uocalem, si sequens incipiat a uocali, ut ‘pietas, moneo’, nisi in compositis, ut ‘adeo, subeo’.

f. 108v

Ex hiis patet quod due consonantes possunt similiter iungi in eadem sillaba ante uocalem uel post, sed tres non, nisi prima sit s uel p, secunda post s sit t c uel p, tertia sit l uel r, ut ‘scrutor, splendidus, spretus, stratus, rictus, sceptrum’, item in fine sillabe ponitur prima liquida, secunda muta, tercia s, ut ‘urbs, stirps’[...]

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E 303

(f. 9v 5-13)19 in simplici dictione nulla sillaba desinit in b, nisi sequens incipiat ab b, ut ‘sabbata, obba’, sed in compositis aliter est, ut patet per regulam sequentem. Iste prepositiones ab, ob et sub, si componantur cum dictione incipiente ab aliqua istarum literarum: c, f, g, m, p, r, debet mutari b in sequentem literam in c, ut ‘occido, accido’, in f, ut ‘offero, suffero’, in g, ut ‘suggero’, in m, ut ‘summitto’, in p, ut

(68-83) [...] in simplici dictione nulla sillaba desinit in b, nisi sequens incipiat a b, ut ‘sabbatum, obba, gibbus’, in compositis aliter est iuxta regulam subsequentem. Si prepositiones desinentes in b, ut ab ob sub, componantur cum dictione incipiente a c f g m p l r, regulariter mutatur b in sequentem litteram a c, ut ‘accido, occurro’, ab f, ut ‘offero, suffero, officio et sufficio’, a g, ut ‘suggero, agganio uel ogganio’,17 quod

(gramm. II 46, 6-7) in b invenitur syllaba desinens, si sequens quoque ab eodem incipiat, ut [...] ‘sabbata’, [...] ‘obba’. (gramm. II 46, 9-25) quae tamen consonans c sequente solet plerumque in eam mutari, ut ‘occido’[...]

(gramm. II 25, 8-12) a correpta convertitur in productam, ‘faveo favi’, in e correptam ‘parco peperci’, ‘armatus inermis’, productam, ‘facio feci’, ‘capio cepi’, producta quoque a in e productam invenitur, ‘halitus anhelitus’; in i correptam ‘amicus inimicus’; in o etiam, ‘ marmor’; in u, ‘salsus insulsus’, ‘ara arula’.

17 parisius recoge las dos variantes, de las que una nos encontramos en priscianus (gramm. ii 48, 11-13: ut ‘aggero’, [...] ‘suggero, ‘oggannio’) y otra en «De orthographia, Anónimo I» de C (f. 10r 18): terminat loco alterius litere posita ut aggero suggero aggannio), lo que nos lleva a suponer que existían las dos. Hugutio en Derivationes, G 21 5 (p. 510) recoge oggannio: [5] Gannio componicur cum ob, et dicitur oggannio -is, id est contra gannientem gannire, et ponitur quandoque pro respondere. 18 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 16v (3-5): A conuertitur in e, ut ‘parco peperci, armatus inermis, facio feci, capio cepi, halitus anelitus’ item in i, ut ‘amicus inimicus’ item in u, ut ‘salsus insulsus, ara arula’. 19 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 16v (6-16); (21-24): B sequente c plerumque mutatur in c, ut ‘occido, occumbo, succumbo, succido’. in quibusdam tamen pro ab abs prepositio cum dictionibus incipientibus a c componitur ‘abscondo abscedo’. Ob quoque est quando assumit s componitur cum dictione incipiente a c, ut ‘obscurus, obscenus’. F etiam sequente in eadem conuertitur b uel in u uocalem ut ‘officio, offundo, sufficio’ et cetera, similiter ‘aufero, aufugio’, ne si ‘affero, affugio’ dicimus pro ‘adfero et adfugio’ accipiatur. G quoque sequente b in eam transit, ut ‘suggero, agganio’. necnon etiam in m sequente transit b, ut ‘summitto’. preterea ‘omitto pro ommitto’ dicimus. P quoque sequente b transit in eam, ut ‘oppono, suppono’, R quoque sequente b plerumque in eam conuertitur, ut ‘arripio, surripio’, in quibusdam autem manet .immutabilis, ut ‘abrado, abrogo’ et puto diferentie causa ne si ‘arrogo et arrado’ dicamus. «Egutionis de orthographia», f. 21r (13-14): nulla, nisi antecedens prepositio cogat, sillaba in b potest desinere, nisi sequens quoque ab ea incipiat. B sequente c plerumque ‘oppono, suppono’, R quoque sequente b plerumque in ea

(f. 5v 19-24)18 a producta uertitur in e productam, ut ‘alitus anelitus’ sed correpta uertitur in e producta uel correpta, ut ‘facio feci, cado cecidi, armatus inermis, parco peperci’, et quoque in a productam, ut ‘faueo faui’. Quoque in i correpta, ut ‘facio inficio, amicus inimicus’. Quoque in o, ut ‘marmaron marmor’. Quoque in u, ‘ara arula salsus insulsus’.

(44-51) conuertitur a in omnes uocales et ipsa corepta transit in a productam, ut ‘faueo faui’, in e coreptam, ut ‘parco peperci, armatus inermis’, in e productam, ut ‘facio feci, capio cepi’, item a producta inuenitur in e productam transire, ut ‘alitus et anelitus’, item in i coreptam, ut ‘amicus inimicus’, in o, ut ‘marmaron marmor’, in u, ut ‘salsus insulsus, ara arula’. 304

La ortografía latina en la Baja Edad Media

(gramm. II 29, 19-21) ‘am’ enim praepositio f vel c vel q sequentibus in n mutat m: ‘anfractus’, [...] vocali vero sequente intercipit b: [...] ‘ambesus’[...]

(f. 9v 14)22 quandoque abicitur, ut ‘omitto’. (f. 10v 3-4) Quotienscumque23 hec prepositio am componitur cum dictione incipiente a uocali, interponitur b causa euphonie, ut ‘ambigo, ambio et ambesus’.

(8-9) Quandoque abicitur b ut si ob componatur cum dictione incipiente ab m, ut ‘omitto’,

21

20

Cf. parisius, f. 112r (11-14). Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 8v (23) y f. 11r (20) B mutatur in has per tamen frangere uoces. 22 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 16v (15): preterea ‘omitto pro ommitto’ dicimus. 23 «Egutionis de orthographia», f. 19r (1-3): B intercipitur post prepositionem am sequente uocali, ut ‘ambitus, ambesus, ambustus, ambares’, necnon etiam in ‘comburo combustus’ idem fit.

(20-30)20 item hec littera b quandoque intercipitur differentie uel euphonie causa, ut est quando prepositio am componitur cum dictione incipiente a uocali, ut ‘ambio, ambes, ambio’, de quibus supra dictum est unde uersus tam de dicta regula quam de exceptionibus: b mutatur in has pre tamen frangere uoces21 uel sic

(gramm. II 46, 18) praeterea ‘omitto’ dicimus pro ‘ommitto’.

(gramm. II 46, 15-17) similiter ‘aufero’, ‘aufugio’, ne, si ‘affero’, ‘affugio’ dicamus, pro ‘adfero’ et ‘adfugio’ accipiantur.

(f. 9v 14) quandoque mutatur diferentie causa, ut’aufero, aufugio’,

(1-4) quandoque sequente f mutatur b in u tam euphonie quam differentie causa, ut ‘aufero, aufugio’, ne si diceremus ‘affero affugio’ pro compositis ab ad accipiantur.

f. 109r

f [...] ut [...]’suffero’ [...] g [...] ut suggero [...] m, ut ‘summitto’ [...] p [...] ut [...] suppono. r [...] ut [...] surripio; in quibusquam autem manet immutabilis, ut ‘abrogo’, ‘abrado’ et puto differentiae causa [...]

‘suppono’, in r, ut ‘surripio’. Quandoque tamen causa differentie non mutatur r, ut ‘rogo, abrogo, abrado’, quandoque non mutatur causa euphonye, ut ‘abruo, subruo, abrenuntio’,

proprium est uulpium et meretricum, ab m, ut ‘summitto et ommitto’, a p, ut ‘suppono’, ab r, ut ‘surripio’. Hec tamen regula quandoque fallit, nam interdum sequente r non mutatur b causa differentie, ut ‘abrogo, abrado’, ne si ‘arrado’ et ‘arrogo’ diceremus in ab ad composita putarentur secundum p r i s c i a n u m . Quandoque etiam non mutatur causa euphonie, ut ‘obruo, subruo, abrenuncio’,

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E 305

(f. 8v 28) Ab cum uocali reliquis uult a sociari

(67-71) [...] Vnde uersus de predictis prepositionibus: ab cum uocali reliquus uult a sociari c q t motis procul ab cunctis sociatur A componatur cum sociatur abs supponatur quando q concomitatur abs apponatur c uel t si sociatur

gramm. II 46, 27-28) aliis autem quibuscumque literis sequentibus integra manet b, ut ‘abdo’, [...] ‘abluo’, [...] ‘abnego’ (gramm. II 46, 1114) in quibusdam tamen pro ‘ab’ ‘abs’ praepositio cum dictionibus a c incipientibus componitur, ut ‘abscondo’, ‘abscedo’, [...] ‘ob’ quoque est quando assumit s, cum componitur cum dictione a c incipiente, ut ‘obscurus’, ‘obscenus’.

24 Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 8v (24-27) Impedit addicio subtractio polisenumque / M si consequitur non mutat sed sibi demit / At intercipitur cum uocalis subit m post / Sicut in ambesus ambages ambigit ambit. 25 Cf. «Egutionis de orthographia», ff. 16v (26) - 17r (1): aliis autem quibuscumque literis sequentibus non mutatur b ut abdo obdo subdolus et cetera.

(f. 9r 1-3) c q t motis procul ab cunctis sociatur a componatur me ue ui cum sociatur abs apponatur quando q concomitatur

(f. 9v 15-20)25 aliis autem quibuscumque literis sequentibus non mutatur b nec abicitur, ut ‘subbigo, abdo, abhinc, abluo, abnego, abnitur’ [...]. item hec prepositio ob quoque assumit s si componatur cum dictione incipiente a c, ut ‘obscurus, ex ob et cura, obscenus, ex ob et cenum’

(45-50) aliis autem quibuscumque litteris sequentibus non mutatur b nec abicitur, ut ‘subbibo, abluo, abnuo, abnego, obnitor’. item hec prepositio ob, si componatur cum dictione incipiente a c, assummitur s, ut ‘obscurus’, ex ob et cura, ‘obscenus’, ex ob et cena uel cano.

Cor fuga mel porrum precedens b trahit ad se Impedit additio subtractio pollixenumque M si consequitur non mutat sed sibi demit Ac intercipitur cum uocalis subit m post Sicut in ambesus ambages ambigit ambit24

306

La ortografía latina en la Baja Edad Media

28

27

26

et quicquid inuenitur tamen contrarium, ut ‘necdum, necne, necnon, et ideo dicimus quod hec regula est tamen in declinabilibus et hoc patet quod in omnibus hiis ‘doctus, lectus, actus et consimilibus’, c est de sequenti sillaba.

(f. 9v 20-25)28 tam in simplici quam in composita dictione nulla precedens sillaba desinit in c, nisi sequens incipiat a c uel q, ut ‘bacca, bucca’,

(f. 9r 4-6) C quoque transit in has dixi quibus adde sagitta parsi quingenta natus dixi quoque quieui Ast intercipitur ut sicubi nuncubi monstrant.

(gramm. II 42, 10) c vero [...] praeponuntur sequente t, ut ‘actus’, ‘lectus’ [...]

(gramm. II 47, 4-5) in c quoque nulla syllaba superior desinit, nisi sequens quoque a c vel a q incipiat, ut ‘bacca’, ‘bucca’ [...]

Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 9r (7) y f. 11r (21): Sillaba nulla cadit in c nisi cumque sequatur. Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 9r (8): D quoque intercipitur redigo redarguo prodest. Cf. «Egutionis de orthographia», f. 21r (14-15): in c nulla sillaba superior desinit, nisi sequens quoque a c uel a q incipiat.

(41-42) unde uersus: D quoque intercipitur redigo redarguo prodest27

inuenitur tamen contra hanc regulam ut ‘necdum, necne, necnon’; ex dicta regula patet quod huiusmodi dictionibus ‘doctus, actus, lectus, factus’ c est de sillaba subsequente.

(17-24) tam in simplici quam in composita dictione nulla sillaba desinit in c, nisi sequens incipiat a c uel q, ut ‘bacca, quicquid et ecquid’, ex quo etiam ostenditur eandem uim habere c uel q, unde uersus: Sillaba nulla cadit in c nisi cumque sequatur.26

(12-16) unde uersus de predictis: C quoque transit in s g t x u quia consonante uel sic C quoque transit in has dixi quibus adde sagitta parsi quingenta natus dixique quieui Ac intercipitur ut sicubi nuncubi mostrant

f. 109v

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E 307

Et hoc idem sit in quibusdam compositis, ut ‘reddo, addo’, iure regulam sequentem. Ad prepositio, si componatur cum dictione incipiente (f. 10r 1-12)30 ab aliqua istarum literarum: c, f, g, l, n, p, r, s, t, debet mutari d in sequentem literam in c, ut ‘accido uel accipio’, in f, ut ‘affero, afficio’, in g, ut ‘aggero’, in l, ut ‘allido’, in n, ut ‘annuo’, in p, ut ‘appono’, in r, ut ‘arripio’, in s, ut ‘assideo’, in t, ut ‘attero, attineo’. De hoc uerbo ‘adsum’ dicitur quod non mutatur d ad differentiam huius nominis ‘assum’. Item, si ad componatur cum dictione incipiente a duabus consonantibus d, abicitur de compositione, ‘aspicio, ascendo’, quia consonans non potest geminari alia consonante precedente uel sequente, nisi una illarum esset liquida post mutam inmediate et in eadem sillaba, et tunc non debet abici sed mutari, ut ‘applico et affligo’.

(50-78) predicta simplicium regula in quibusdam compositis non obseruatur, ut ‘reddo, addo’ et similibus iuxta regulam subsequentem. Ad prepositio, si componatur cum dictione incipiente a c f g l n p r s uel t, debet mutari d in illas: a c quidem, ut ‘accido’, ab f, ut ‘affero’, ab l, ut ‘allido’, ab n, ut ‘annuo’, a p, ut ‘appono’, ab r, ut ‘arrideo’, ab s, ut ‘assideo’, a t, ut ‘attineo’. De hoc uerbo ‘adsum’ dicunt quidam quod non debet mutari d causa differentie huius participii ‘assus -sa -sum’, quod tamen esset contra regulam supradictam, si autem componatur cum dictione incipiente ab s, quia sequatur alia consonans, d abicitur, ut dictum est eo quod non potest s uel alia consonans geminari alia consonante sequente sicut nec precedente, ut ‘aspicio, ascendo, asto, ascribo’. Idem est si illa dictio incipiat a duabus consonantibus, ut ‘agnitus’, nisi una illarum sit liquida post mutam inmediate et in eadem sillaba quod tunc d non debet abici sed mutari, ut ‘applico, affligo’, unde uersus de predictis:

(gramm. II 47, 21-23) haec tamen ipsa consonans in ‘ad’ praepositione mutatur sequente c vel g vel p vel t, ut […] ‘accido’, ‘aggero’, ‘applico’, ‘attinet’; f […]; l: ‘allido’; r: […]; n: ‘annuo’; s: [...] (gramm. II 35, 11-12) subtrahitur etiam, cum sequens syllaba ab s et alia consonante incipit, ut [...] ‘aspicio’, ‘ascendo’, [...]

(gramm. II 47, 7-9) in d pariter nulla potest syllaba desinere praepositiva, nisi sequens quoque ab eadem incipiat in simplicibus dictionibus. (gramm. II 153, 19) abaddir deus est; dicitur et hoc nomine lapis ille, quem saturnus dicitur devorasse pro iove, quem Graeci baetylon vocant.

29 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 21r (16-17): in d pariter nulla potest sillaba prepositiua desinere, nisi sequens quoque ab eadem incipiat in simplicibus dictionibus et in plerisque compositis. 30 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 19r (21-25): D subtrahitur cum sequens sillaba ab s consequens a consonante incipit, ut ‘aspiro, aspicio, ascendo, asto’. in ad prepositione d subtrahitur in quibusdam cum sequens dictio incipit a gn uel sc uel sp, ut ‘agnitus, ascendo, aspectus’.

(f. 9v 25-29)29 in simplici dictione nulla precedens sillaba desinit in d, nisi sequens incipiat a d, ut ‘addir quidam lapis est quem saturnus secundum fabulas deglutinit’

(45-47) in simplici dictione nulla precedens sillaba desinit in d, nisi sequens incipiat ab eadem, ut ‘addir’, quod quidam lapis est 308

La ortografía latina en la Baja Edad Media

(f. 9r 14) dant priuant ex e re per in de noscito sex hec

(f. 5v 25-28)32 E correpta modo uertitur in a correptam, ut ‘sero satus’, modo in e productam, ut ‘lego legi’, modo in i, ut ‘moneo monitus, lego diligo’, modo in o, ut ‘tego toga’, modo in u, ut ‘tego tugurium’.

(f. 9r 12-13) haud aspiratum per d uult esse notatum non aspiretur per t si quando notetur

aliis autem quibuscumque literis consonantibus sequentibus non mutatur d in compositione, ut ‘adhereo, admitto, adquiro, aduoco’

(gramm. II 25, 13-15) E [...] transit [...]; in a, ‘seror satus’, ‘reor ratus’; in i, ‘moneo monitus’, ‘lego diligo’; in o, ‘tego toga’: [...] in u, ‘tego tugurium’.

(gramm. II 47, 25-26) aliis enim sequentibus literis integra manet in compositione, ut [...] ‘adhaereo’, ‘admitto’, ‘adquiro’, ‘advoco’.

31

Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 9r (9) y f. 11r (23): Cor fragrans lenit pira saltans ad sibi mutant. y «De orthographia, Anónimo I», f. 9r (10-11): tollitur inde tamen sequitur si consona post s / Liquida si fuerit transit non annichilatur. 32 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 17r (17-23): E transit in a, ut ‘sero satus, reor ratus’, item in i, ut ‘monetus monitus, lego diligo’, item in o, ut ‘tego, toga’, item in u, ut ‘tego, tugurium’ et apud antiquissimos quotienscumque nd sequitur in hiis que a tertia coniugatione nascuntur, loco e scriptum inuenimus u, ut ‘faciundum, legundum, dicundum, uertundum, pro faciendum, legendum, dicendum, uertendum’, y «Egutionis de orthographia», f. 17v (1-2): in u, ut ‘doceo docui, moneo monui, doleo dolui’.

(29-30) unde uersus: dant priuant ex e re per in de noscito sex hec

(8-13) transit e in omnes uocales; ipsa quoque correpta in se productam, ut ‘lego legi’. in a correptam, ut ‘seror satus, reor ratus’. in i correptam, ut ‘moneo monitur, eo iui uel ii, queo quiui uel quii, lego diligo’. in o, ut ‘tego, toga’. in u, ut ‘tego tugurium’

(3-5) unde uersus: haud aspiratum per d uult esse notatum non aspiretur per t si quando notetur

f. 110r

aliis autem quibusdam litteris sequentibus non mutatur nec abicitur d in compositione, ut ‘adhereo, admitto, aduoco, adquiro’

Cor fra grans le nit pi ra sal tans ad sibi mutant tollitur inde tamen si plures associentur uel sic post illud tamen sequitur si consona post s uel sic D moritur post s quando petulus erit Liquida si fuerit transit non anichilatur.31

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E 309

(f. 10r 16-18)34 In simplici dictione nulla sillaba terminatur in g apud latinos, sed in compositis sillaba terminatur loco alterius litere posita, ut ‘aggero, suggero, aggannio’.

(f. 9r 16) G mutatur in s et in x simile accipe ct

(gramm. II 48, 11-13) G apud latinos nullius syllabae est terminalis nisi cum loco d vel b ponitur in ‘ad’ vel ‘sub’ vel ‘ob’ praepositione, ut supra diximus, ut ‘aggero’, [...] ‘suggero, ‘oggannio’

(gramm. II 48, 4-6) in f nulla desinit syllaba, nisi loco b vel d vel x vel s in praepositionibus posita, cum sequens dictio ab eadem incipit consonante, ut [...] ‘sufficio’, [...] ‘efficio’, [...]

33 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 21r (18-19): in f nulla sillaba desinit, nisi loco b uel d uel s uel x in prepositionibus posita, cum sequens dictio incipit ab f. 34 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 21r (20-21): G apud latinos nullius sillabe est terminalis, nisi cum loco b uel d ponitur in sub uel ob uel ad prepositione.

(82-84) In dictione simplici nulla sillaba finitur in g apud latinos, sed in compositis terminat sillabam loco alterius littere, uidelicet d uel b, ut ‘aggero, suggero, oggannio’,

(75-76) unde uersus: g mutatur in s et in x simile accipe ct

(f. 10r 15-16) De hoc nomine ‘offa’ dicimus quod non est simplex, sed componitur ex ob et fames uel ex ob et faux faucis.

(f. 9r 15) f si consequitur tunc in f sillaba finit

(61-62) iuxta hunc uersum: f si consequitur tunc in f sillaba finit

(62-65) De hoc nomine ‘offa’ dicimus quod non est simplex sed componitur ex ob et fames uel ‘faus -cis’ uel secundum V g u t i o n e m componitur ex ob et ‘fans -tis’ quasi obstet fanti quia implet os.

(f. 10r 12-14)33 In simplici dictione nulla sillaba terminatur in f, sed in composita quandoque terminat sillabam positam loco b, ut ‘sufficio’, uel d, ut ‘affero’, uel s, ut ‘differo’, uel x, ut ‘efficio’.

(55-59) in f nulla sillaba terminat in simplici dictione, sed in compositis, quandoque terminat loco alterius littere posita, ut loco b d s uel x, loco quidem b, ut ‘sufficio’, loco d, ut ‘affero’, loco s, ut ‘differo’, loco x, ut ‘efficio’.

310

La ortografía latina en la Baja Edad Media

(f. 10r 19-20)35 nulla sillaba terminatur in h, nisi in quibusdam interiectionibus apocopatis, ut ‘uah, ah, oh’, que pro uaha, aha, oha, proferuntur

(f. 5v 2-7)36 omnes uocales, secundum I s i d o r u m , quinque aspirantur, ut ‘habeo hereo hic homo

(14-17) nulla sillaba integra terminat in h. Quedam tamen interiectiones appocopate reperiuntur, ut ‘uah, ah, oh’, que pro ‘uaha aha oha’ proferuntur

(28-43) Aspiratio preponi potest omnibus uocalibus, ut ‘habeo, hereo, hyems, homo, humus’. postponitur

(gramm. II 18, 15-18) aspiratio ante vocales

(gramm. II 48, 22-25) in h, [...] non potest terminari syllaba. invenio tamen in ‘vah’ et ‘ah’ interiectionibus terminalem videri syllabae h, [...] , per apocopam hoc solere fieri, cum perfecta ‘vaha’ et ‘aha’ sint. [...]

(gramm. II 48, 22-25) in h, [...] non potest terminari syllaba. invenio tamen in ‘vah’ et ‘ah’ interiectionibus terminalem videri syllabae h, [...] , per apocopam hoc solere fieri, cum perfecta ‘vaha’ et ‘aha’ sint. [...]

35 Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 5v (10-15): h postponitur quia magis sonant et magis ad aspirationem accedunt, unde h, que aspirationem representat, potius hee quam relique coniunguntur, si obicitur de ‘uah et ah’ ubi aspiratio uocali postponitur. respondit p r i s c i a n u s hoc esse apocopa, cum eorum integra sit ‘uaha et aha’, in quibus ideo apocopatio sit quia interiectiones sunt uoce abscondita proferende. «Egutionis de orthographia», ff. 21r (22) - 21v (1): in h non potest terminari sillaba, inuenio tamen in ‘uah’ et ‘oh’ interectionibus terminalem uideri sillabe h, sed magis puto per apochopam hoc solere fieri, cum perfecta ‘uaha’ et ‘oha’ sint uel quod abscondita uoce solent interiectiones et huiuscemodi uoces proferri, ut etiam ‘aha ehe’. 36 Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 12v (11-15): postponitur autem iiiior consonantibus, scilicet c, p, t, r, ut ‘michi, philippus, thorus, rhenus’. y «Egutionis de orthographia», f. 22r (1-4): aspiratio ante uocales omnes poni potest, ut ‘habeo, herennius, hiems, homo, humus’; post consonantem autem quatuor tantum modo more antiquorum grecorum: c, p, r, t: ‘chremes, thraso, philipus, pirrhus’.

(f. 9r 17) si g non sequitur non in g sillaba finit

(1-2) [...] g unde uersus: si g non sequitur non in g sillaba finit

f. 110v

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E 311

37Cf.

(f. 5v 1-2)37 Studi potestas est quod littera aspiratur uel absque aspiratione profanitur, ut ‘hamo amo’

«De orthographia, Anónimo I», f. 12v (11; 14-15) y «Egutionis de orthographia», f. 22r (1-7)

Item ‘hamo’ aliud est quam ‘amo’ significat.

(f. 12v 21-24) Aspiratio fuit inuenta tribus de causis: causa differentie, ut ‘thorus’ pro ‘lecto’ aspiratur ad differentiam ‘tori’ pro ‘pulpa’ quod non aspiratur ; similiter, ‘chorus’ aspiratur quando est prima breuis, sed ‘corus’ pro ‘uento’ producitur et non aspiratur;

(f. 5v 7-9) Vocalibus autem ideo preponitur, ut minus sonent. Consonantibus uero postpositur, ut magis sonent, quia omnis uox cum supponitur magis sonant. (f. 12v 15-18) Est autem attendendum quod uocales aspirantur tam in dictionibus latinis, grecis et barbaris. Consonantes uero nunquam aspirantur in dictionibus latinis, sed tamen in graecis et barbaris

omnis littera uel uox preposita minus sonat sese postposita, ne igitur uirtus uocalis que per se sonum facere debet delitetur, preponitur tantum aspiratio uocalibus et non postponitur. Est autem attendendum quod uocales aspirantur tam in dictionibus latinis quam grecis et barbaris, Consonantes uero ante se nunquam aspirantur in dictionibus latinis, sed tantum in grecis uel barbaris.

(62-68) Aspiratio fuit inuenta quattuor de causis, scilicet differentie mutationis siue translationis faciende imitationis et exprimendi naturam rei; causa differentie, ut ‘thorus pro lecto’ ad differentiam tori pro pulpa; similiter ‘chorus’, quando habet primam breuem, aspiratur ad differentiam ‘corus’ pro uento.

humus’[…]ut ait p r i s c i a n u s , nunquam consonans aspiratione preposita aspiratur similiter nec postposita preter iiiior, scilicet c p r t ut ‘chremes phylippus pirrhus tharsus et rhetor’.

autem iuxta p r i s c i a n u m iiii consonantibus tantum, uidelicet c p r t, ut ‘chermes’ uel ‘michi, phylippus, trhonus, pithius uel rhenus’. [...] omnes poni potest, post consonantes autem quattuor tantummodo more antiquo Graecorum: c t p r , ut ‘habeo’, […] ‘homo’, […] ‘chremes’, ‘thraso’, ‘philippus’, ‘pyrrhus’ [… ](gramm. II 31, 16) ‘rhetor’.

312

La ortografía latina en la Baja Edad Media

(f. 12v 14-15) postponitur autem iiiior consonantibus, scilicet c, p, t, r, ut ‘michi, philippus, thorus, rhenus’.

haurit, hamus, habet, herus, hyrcus, hyems, hyat, hasta, hic, hebet, heret, heri, sic hebenus, humet et hymen, hora notans tempus, hora, haula, hortor et horret, hystrio, sic hylaro, sic hebreus, herba uel hyrna, hinnit, hyas, hinnus, hyspanus et hernia sunto.

(f. 9r 18-22)38 hoc aspiramus sed de reliquis dubitamus:

(f. 12v 25-26) causa imitationis, ut in illis partibus que a grecis uel barbaris trahunt originem suam, ut ‘hic hec hoc’ et ‘hora’ pro tempore,(f. 13r 1-5) hec enim a grecis extorta sunt, et ideo seruant aspirationes, sed ‘ora’ pro ‘margine’ uel pro ‘uico’ non aspiratur; causa exprimendi naturam rei, ut ‘habeo bes’ et ‘hyo hyas’, ‘habere’ enim et ‘hyare’ ad cupiditatem pertinent, quod ualde aspirationis est, et ideo proponitur his uerbis aspiratio.

(gramm. II 18, 15-18) post consonantes autem quattuor tantummodo more antiquo Graecorum: c t p r , ut [...] ‘philippus’, (gramm. II 31, 15-16) r sine aspiratione ponitur in latinis, in Graecis vero principalis vel geminata in media dictione aspiratur, ut [...] ‘rhenus’.

38 Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 13r (6-10): De numero dictionum et literarum que aspirantur hos uersus possumus annotare: haurio et hamus habet herus hyrcus hyems hyat hasta / hic hebet heret heri sic heremus humet et hymen / hora notans tempus humus hortor et horret et hyster / hystrio sic hylaro sic hicter et herba uel hyrna.

(37-38) ponitur post dictas iiiior consonantes, c p t r, quales sunt ‘prehendo, michi, nichil, phylippus, thorus, rhenus’

(2-23) habeo bes, hamus hami , haurio hauris, hebeo hebes, hyems, hebreus hebrei, herus heri, hebanus hebani, hereo heres, hyas hyadis, heri, hilaro, herba be, hymen, hernia ne, hasta ste, humus mi, hyo hyas, hircus ci, hirna ne, horreo res, hystrio onis, hortor taris, hora , hister, hymnus ni, hyspanus, hara pro stabulo.

f. 111r

(84-85) duxi ad oculi testimonium inscribendas. Aspirantur agitur hec et ab eis deriuata:

(72-80) Causa imitationis, ut in illis dictionibus que a grecis uel barbaris oriuntur, ut ‘hic haec hoc, histrio, historia, hernia’; hec enim a grecis dictionibus aspiratis proficiscuntur et ideo suorum primitiuorum seruant aspirationem. Causa exprimendi naturam rei, ut ‘habeo habes et hyo hyas’ ‘habere’ et enim et ‘hyare’ ad cupiditatem pertinent quod ualde asperum est et preponitur talibus uerbis aspiratio.

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E 313

(gramm. II 45, 12-14) praeterea ‘circumeo’ et ‘circumago’ et similia non paterentur elisionem m in pronuntiatione si transiret in sequentem syllabam m.

(f. 11r 16-18) si hec prepositio circum componatur cum dictione incipiente a nasali m, debet scribi et non proferri, ut ‘circumeo, circumagor’.

39

Cf. «Egutionis de orthographia», f. 17v (3-6): I transit in a, ut ‘genus generis generatim, paulus pauli paulatim’, item in e, ut ‘fortis forte, sapiens sapientis sapienter’, item in o, ut ‘pater patris patronus et patro, uerbum sasum saxi saxosus’.

(13-15) Est tamen de integritate dictionis et debet scribi, licet apud quosdam taceatur, ut modo dictum est in hac dictione ‘circumeo’ m non profertur tamen scribitur

f. 111v

(gramm. II 25, 24- 26, 2) sciendum tamen est, quod pleraque nomina, quae cum verbis sive participiis componuntur, vel nominativi mutant extremam syllabam in i correptam, - ut ‘arma armipotens’, ‘homo homicida’, ‘cornu corniger’ [...] ‘tibia’ ‘tibicen’ pro ‘tibiicen’.

(f. 6r 7-10) Et nomina quoque in omni tali mutatione in qua i est de prima parte semper correpta, ut ‘arma armiger, homo homicida, cornu corniger’, preter ‘tibicen a tibia et fastigium et uestigium’, que producunt i.

(56-61) Hic quoque sciendum est quod in hanc litteram i correptam pleraque nomina, que cum uerbis seu participiis componuntur secundum p r i s c i a n u m , mutant extremam sillabam uel nominatiui, ut ‘arma armipotens’ ‘homo homicida’ ‘cornu corniger (64-65) ‘tibia tibicen’, quod solum ex similiter compositis i productam habet

(gramm. II 25, 20-22) i transit in a, ut ‘genus generis generatim’, ‘paulus pauli pulatim; in e, ‘fortis forte’, ‘sapiens sapientis sapienter’; in o, ‘patris’ ‘patronus’ et ‘patro’ verbum,… .’saxi saxosus’ in u, ‘carnis carnufex’ antiqui pro ‘carnifex’, [...]

(f. 6r 5-7)39 I mutatur quoque in a, ut ‘genus, generis, generatus’, quoque in e, ut ‘fortis forte, prudens prudentis’ (13-15) quoque etiam uertitur in o, ut ‘pater patris patronus’, quoque in u unde antiqui, ‘carnufex pro carnifex’ dicebant.

(49-55) transit i in omnes uocales, in a quidem, ut ‘genus generis generatim, paulum pauli paulatim’, in e, ut ‘fortis forte, sapiens sapientis sapienter’, in o, ut ‘pater patris patronus’ et ‘patro uerbum’ et ‘olli pro illi, saxum saxi saxosus’, in u, ut ‘rapio rapui, aperio aperui, caro carnis, carnufex, quod antiqui pro ‘carnifex’ dicebant,

314

La ortografía latina en la Baja Edad Media

ut ‘tantum tantundem’, ‘idem identidem’, [...] ‘nunquam’, [...].

41

40

Cf. «Egutionis de orthographia», f. 21v (1-2): K nullius sillabe potest esse terminalis. Cf. «Egutionis de orthographia», f. 21v (2-4): Quacumque consonante sequente potest antecedentem sillabam terminare q et r, solus sequentibus non inueniri antecedentem l. 42 Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 9r (4-6) C quoque transit in has dixi quibus adde sagitta / parsi quingenta natus dixi quoque quieui / Ast intercipitur ut sicubi nuncubi monstrant. y «Egutionis de orthographia», f. 17v (9-11): M transit in n sequentibus c uel d uel f uel q uel t, ut ‘num nuncubi, tantum tantundem, am anfractus, num nunquam, idem identitem’.

(f. 10r 27) His autem literis sequentibus: c, d, f, q, t, debet mutari m

(f. 10v 1-4)42 in n: c, ut ‘ancilla’ quod componitur ex am et cilleo, quod moueo; d, ut ‘tantundem’; f, ut ‘anfractus’; q, ut ‘nunquam’; t, ut ‘identidem’.

(1-14) ‘eorum eorundem’, ‘quendam quandam quondam’, ‘eundem eandem’, ‘uenundo’, ‘circundo’. T, ut ‘idem identidem’. C, ut ‘nuncubi’, quod componitur ex num et ubi interposita c, item ‘anceps’, ‘ancilla’ quod componitur ex am prepositione, quod est circum, et cilleo, quod est moueo. Q, ut ‘tanquam’, ‘nunquis’, ‘nunquam’. F, ut ‘anfractus’, ‘ancisum’, ‘anquiro’, que sunt exempla

f. 112r

(82-84) transit enim in duas literas, uidelicet in n et s q m n, maxime sequente d t c q uel f. sequente d, ut ‘tantum, tantundem’,

(gramm. II 49, 2-6) l quacumque consonante sequente potest antecedentem terminare syllabam, ut ‘albus’, [...] ‘altus’, [...]. q et r solis sequentibus non inveni antecedentem l; nam h et k nec possunt post hanc inveniri. m [...] . transit in n, et [...] d vel c vel t vel q sequentibus,

(f. 10r 20-22)41 Hec litera l potest terminare sillabam quacumque consonante sequente, ut ‘albus, altus’ et alia. Excipirentur h k et r.

(74-77) Hec littera potest sillabam terminare quacumque consonante sequente, preter h k q r et i consonante, ut ‘albus, ulcus, ualdus pro ualidus, alfenus, algeo, ille, uulnus, culpa, fulxit, altius, alnus, mulsit’.

(gramm. II 49, 1) K nullius syllabae potest esse terminalis.

(f. 10v 13)40 Iste litere q et k nullam sillabam terminant.

(58-59) Hec littera nullius est sillabe terminalis. item nec mutatur sed manet.

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E 315

(f. 10r 25) Item ex hoc patet quod in his dictionibus ‘amnis, omnis, damno’ m est de sequenti sillaba.

(39-40) Item ex dicta regula patet quod in his huiusmodi dictionibus ‘amnis omnis damno’ m est de sequenti sillaba

44

43

Cf. parisius, f. 109r (20-30). Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 11r (26) M mutatur in n d quando ta fe ce sequente. 45 «Egutionis de orthographia», f. 19r (1-3): B intercipitur post prepositionem am sequente uocali, ut ‘ambitus, ambesus, ambustus, ambares’, necnon etiam in ‘comburo combustus’ idem fit. 46 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 21v (4-7): in m inuenitur sillaba desinens in media dictione quando sequens a b uel p uel altera m incipit, ut ‘cambises, ambo, imperium, comparo, summus, Hammon’. 47 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 21v (7-9): in n terminatur sillaba antecedens sequentibus c uel d uel f uel g uel altera n uel q uel s uel t uel i uel u etiam pro consonantibus positis uel x.

(10-14) Hec littera potest terminare sillabam omnibus fere consonantibus sequentibus, [...] C quidem, ut ‘concinus mancus’. D, ut ‘pondus, conduco’. F, ut ‘infundo, confiteor’ [...]

f. 112v

(gramm. II 49, 10-12) in n terminatur antecedens syllaba [...] ut ‘concinnus’, ‘mancus’, ‘conduco’.

(gramm. II 49, 7-9) in m invenitur syllaba desinens in media dictione, quando sequens a b vel p vel altera m incipit, ut [...] ‘summus’, [...].

(f. 10r 22-24)46 hec litera m nunquam terminat sillabam in medio dictionis, nisi sequitur b uel p uel m, ut ‘imbuo, impleo, summus’.

(32-36) nulla precedens sillaba desinit in m, nisi sequens incipiat ab m uel a b uel a p, ut ‘summus, hammon, immineo, cambio, cambisses, imbuo, impero, impello, imputo’.

(f. 10v 9-11)47 [...]omnibus autem literis sequentibus n potest sillaba terminare nec mutatur, ut ‘mancus, conduco, concino, confugio’.

(gramm. II 29, 15-21) ‘am’ enim praepositio f vel c vel q sequentibus in n mutat m: ‘anfractus’, [...] vocali vero sequente intercipit b: [...] ‘ambesus’[...]

(3-4)45 Quotienscumque hec prepositio am componitur cum dictione incipiente a uocali, interponitur b causa euphonie, ut ‘ambigo, ambio et ambesus’.

p r i s c i a n i , am enim prepositio, secundum eum et v g u t i o n e m , sequentibus f g uel q, mutat m in n, ut ‘anfractus’, id est circum fractio, ‘anceps’, ‘anquiro’, sequente uocali m43 intercipitur b iuxta p r i s c i a n u m , ut ‘ambitus, ambesus, ambages’, ‘comburo, combustum’, unde uersus de translatione m in n: m mutatur in n de quando ta fe ce sequente44

316

La ortografía latina en la Baja Edad Media

(f. 6r 16-17)49 transit in a, ut ‘creo creaui’, in e, ut ‘tutor tutela, bonus bene’, in i [...]

(f. 10v 11-13)50 P nullam sillabam terminat, nisi sequens incipiat a p, ut ‘lippus et apparo’, unde et in his dictionibus, ‘ipse, aptus et similibus’ p est de sequenti sillaba

(52-58) P non potest sillabam terminare, nisi sequens incipiat ab eadem secundum p r i s c i a n u m , ut ‘luppus, appareo’. in barbaris dictionibus inuenitur, ut ‘iosep’. Ex predicta regula constat quod in hiis dictionibus ‘ipse, aptus, inceptus, captus’ p debet in sequenti sillaba computari et sic in eis uel consimilibus non est p de sillaba precedenti, unde uersus: p nisi p sequitur precedens sillabam tollit48

(gramm. II 49, 28-29) p nullam terminat syllabam, nisi sequente quoque ab ea incipiente, ut ‘lippus’, ‘apparet’. (gramm. II 43, 15) […] ps debet habere, ut ‘ipse’ [...] et p praeponuntur sequente t, ut [...] ‘aptus’.

(gramm. II 26, 17-20) transit o in a, ut ‘creo creavi’; in e, ‘tutor tutela’, ‘bonus bene’, ‘[...] in i, [...]

(gramm. II 49, 24-26) con [...] in [...] b autem sequente vel p in m convertitur, l vero vel m in eas commutatur, ut ‘imbuo’, ‘impius’, [...] ‘illudo, [...]

49

48

Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 11r (27): p, nisi p sequitur, precedens sillaba tollit. Cf. «Egutionis de orthographia», f. 18r (1-3): O transit in a, ut ‘creo creaui’, item in e, ut ‘tutor tutela, bonus bene’, item in u, ut ‘tremo tremui, huc pro hoc et illuc pro illoc’. 50 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 21v (10-11): P nullam terminat sillabam, nisi sequens quoque ab ea incipiente.

(f. 11r 27) n non mutatur nisi lambere preme sequatur

(42-45) transit o in omnes uocales, in a quidem, ut ‘creo creaui’. in e, ut ‘tutor tutella’, ‘bonus bene’, ‘pos pes’. in i, [...]

(33-35) quotiens, unde uersus de predictis regulis: n non mutatur nisi lam be re pre me sequatur.

(f. 10v 5-9) Quotienscumque iste prepositiones in et con componuntur cum dictione incipiente ab n uel p uel b, n mutatur in m, ut ‘imbuo, impius, immito, commito, compareo’. item si in et con componatur cum dictione incipiente ab l uel r, n debet mutari in l uel r, ut ‘illudo, colludo, irrumpo, corrumpo’.

(20-25) Quotienscumque in et con componuntur cum dictione incipiente ab m b uel p mutatur n in m, ut ‘immineo, committo, imbuo, impero, compleo’. si uero cum dictione incipiente ab l uel r mutatur n in illas, ut ‘illido, colludo, irrumpo, corrumpo’,

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E 317

(f. 10v 13-19)52 Iste litere q et k nullam sillabam terminant. R potest terminare sillabam quacumque consonante sequente tam in simplici quam in composita dictione, ut ‘morbus, parco, ordo, pergo et cetera’, sed in compositis quoque mutatur in l, ut ‘intelligo, ex inter et lego et pelliceo, ex per et licio’. nec tamen dicimus quod debeat semper mutari, si inter uel per componatur cum dictione incipiente ab l, dicimus enim ‘perlego’ et ‘interluo’.

(21-35) R potest terminare sillabam quacumque consonante sequente tam in simplicitate quam in compositione sola k excepta. sequente quidem b, ut ‘morbus’, c, ut ‘parcuo’, d, ut ‘ordo’, f, ut ‘perficio’, g, ut ‘margo’, h, ut ‘prohibeo’, l, ut ‘perlego’, m, ut ‘carmen’, n, ut ‘saturnus’, p, ut ‘corpus’, q, ut ‘arquetenens’, r, ut ‘terra’, s, ut ‘morsus’, t, ut ‘artus’, x, ut ‘xerxes’, i et u consonantibus, ut ‘periurus’, ‘coruus’; in compositis tamen quandoque mutatur r in l, ut ‘intelligo’, quod componitur ex inter et lego, et ‘pelluceo’, pro ‘perluceo’ secundum p r i s c i a n u m , et ‘pelliceo’ ex per et liceo. Sane uero dicimus quod debeat uerti ita r in l, si inter uel per componuntur cum dictione incipiente ab l, dicimus nempe ‘perlego’ ‘perluo’ et similla

(gramm. II 49, 1) K nullius syllabae potest esse terminalis. (gramm. II 50, 5-7) r quacumque consonante sequente [...] potest terminare priorem syllabam, ut ‘morbus’, ‘parcus’, ‘ordo’ [...] ‘perlego [...] in compositis tamen quibusdam invenio r in l converti, ut ‘intellego’ et ‘pellicio’ pro ‘interlego’ et ‘perlicio’, ‘pellego’ pro ‘perlego’, ‘pelluceo’ pro ‘perluceo’.

(gramm. II 31, 15, 17) r sine aspiratione ponitur in latinis, in Graecis vero principalis vel geminata in media dictione aspiratur, ut ‘rhetor’, [...], ‘pyrrhus’...[---]

51 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 22r (8-10): sine aspiratione ponitur r in latinis dictionibus, in grecis uero uel principalis uel geminata in media dictione aspiratur, ut ‘rhetor, pirrhus’. 52 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 18r (10-12): R inuenitur conuerti in l in quibusdam compositis, ut ‘intelligo pro interlego, pellego pro perlego, pelliceo pro perliceo, pelluceo pro perluceo’. y «Egutionis de orthographia», f. 21v (12): r quacumque consonante sequente potest terminare priorem sillabam.

(f. 5v 5-7)51 nunquam consonans aspiratione preposita aspiratur similiter nec postposita preter iiii scilicet c p r t ut chremes phylippus pirrhus tharsus et rhetor.

(f. 11r 28) Ante q siue k curam intelligo precedens.

(10-13) [r] semiuocalis littera secundum p r i s c i a n u m sine aspiratione scribitur in latinis, in grecis uero principalis uel geminata in media dictione aspiratur, ut ‘rhetor, rhenus, rhodos, purhus, tirhenus’.

(7-9) unde uersus in q siue k nulla sillaba cadit exceptis k q reliquas intelligo fine

f. 113r

318

La ortografía latina en la Baja Edad Media

(gramm. III 56, 17-24) Et sciendum, quod tunc ‘dis’ praeponitur, quando sequitur

(gramm. III 39, 4-5) [trans] Est tamen quando in compositione amittit n et s, ut ‘traduco, trado, traicio, trano’.

(f. 10v 28-29)54 Quotienscumque hec prepositio trans componitur cum dictione incipiente a d uel n uel i consonante, abreuiatur n et s (f. 11r 1-2) de compositione, ut ‘trado, traduco, trano, traicio’, aliis uero quibuscumque literis sequentibus manet integra, ut ‘transcurro, transfero, transmeo’. (f. 10v 24-28)55 His consonantibus sequentibus c, f, p, s, t, et i consonante, debet componi dis et non di: c, ut ‘discurro’; p, ut ‘dispono’; s, ut

(gramm. II 50, 14-19) s terminante antecedentem syllabam hae solae inveniuntur consonantes assequentes: […] nam in simplicibus dictionibus necesse est s et c […] m quoque sequente vel p vel t in simplicibus dictionibus, si antecedat s, eiusdem est syllabae, ut ‘cosmus’, […] ‘testis’;

(f. 10v 19-23)53 in simplici dictione nulla sillaba terminatur in s, nisi sequens incipiat ab s, ut ‘cassis, cassus’, si eam sequatur c uel m uel p uel t, est eiusdem sillabe cum illis in simplici dictione, ut ‘pasco, cosmus, despero, testis’.

53

Cf. «Egutionis de orthographia», f. 20v (8-9): S terminante antecedentem sillabam he sole inueniuntur consonantes assequentes in simplicibus s, ut ‘cassis, cassus’. y «Egutionis de orthographia», f. 21v (13-16): in simplicibus dictionibus s in media dictione non potest sillabam terminare sequente c uel m uel p uel t, sed est de sequenti sillaba sequente c, ut ‘pascua’ sequente m, ut ‘cosmus’, sequente p, ut ‘prosper’, sequente t, ut ‘testis’. 54 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 19v (10-11): Quandoque prepositio trans amittit ns in compositione, ut ‘traduco, trado, traicio, trano’. 55 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 20v (9-11): in compositis prepositionem in s desinente anteposita c, i consonante, p, t, ut ‘discutio, disiectus, displicet, distermino’. y «Egutionis de orthographia», f. 19v (13-17): Dis tunc preponitur quando sequitur c uel f uel p uel s uel t uel i loco consonantis, ut ‘discumbo, differo, diffido’, in quibus s conuertitur in f euphonie causa, ‘displiceo, dissero, distraho, disiungo’. aliis uero quibuscumque consonantibus sequentibus di preponitur, ut ‘didico, digero, diluo, dimitto, diruo’ [cf. parisius, f. 113v (28ss)]. y «Egutionis de orthographia», f. 18r (15-17) item in f sequentem quando prepositio dis componitur dictioni incipienti ab f eufonie causa, ut ‘differo, diffido, diffundo’.

(16-25) item dis prepositio secundum p r i s c i a n u m componitur cum dictione incipiente ab f, i consonante, p, c, t, uel s.

(11-15) Hec prepositio trans quociens componitur cum dictione incipiente a d uel n uel i consonante abicitur n et s, ut ‘trado, trano, traiectus’. Aliis uero quibuscumque litteris sequentibus manet integra, ut ‘transcurro, transfero, transmeo’.

f. 113v

(77-81) in s nulla precedens sillaba terminat in simplici dictione nisi sequens incipiat ab s, ut ‘grossus, cassis, cassus’, si enim post s in simplici dictione sequente c, p, r, t uel m, s est eiusdem sillabe cum illis, ut ‘pascua, spero, cosmus, testis’.

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E 319

56

c vel f vel p vel s vel t vel i loco consonantis, ut ‘differo, diffido, diffundo’, in quibus s in f convertitur euphoniae causa: ‘displiceo, disputo, dissero; distraho [...]; disiectus, disiungo’. aliis uero quibuscumque consonantibus di praeponitur: ‘dimitto, diruo, diduco, digero, diluo’.

la continuación de lo que aquí se explica se encuentra en «Egutionis de orthographia», f. 15v (5-21).

Vtrum autem debeamus scribere t uel c sequente i pura scire non possumus, nisi per formationem uel deriuationem uocis, ut ‘amatio’ scribitur per t quia formatur ab amatu u in i et addita o. ‘Sentio’ scribitur per t quod patet per secundam personam ‘sentis’, que formatur ab illa, sed ‘iacio’ scribitur per c quod patet per secundam ‘iacis’, similiter ‘facio facis facit’.56

(f. 13v 13-24) Quotiens i pura ponitur post t, debet habere sonum c, ut ‘actio’, nisi precedat s, ut ‘Salustius’, uel x, ut ‘commixtio’, uel nisi sit ibi aspiratio, ut ‘corinthios’, uel nisi in iunctura compositionis, ut ‘uigintiunus’, uel nisi sit ibi causa diferentie, ut ‘litium’ et ‘uitium’. Vnde uersus: x t tolle sonum c i si pura sequatur.

(61-75) Item ante i sequente alia uocali asummit sonum c, ut ‘lectio, amatio’, quod fallit IIII modis uidelicet: quando s uel x precedit, ut ‘salustius, bestia, comixtio’, item quando aspiratur, ut ‘Emathia, Corinthios’, item causa differentie, ut ‘lis litium’ ad differentiam hoc ‘licium’ pro instrumento telle et ‘uitis uitium’ ad differentiam hoc ‘uicium’, item quando i cadit in iuncturam compositionis, ut ‘uigintiunus’, unde uersus: in c t resonat cum i sequiturque uocalis.

Sane preposita, non credas quod hic sonus ci sequente uocali semper debeat per t scribi, quia plurimum debet scribi per c, ut ‘facio, socius’. Quando autem per t et quando per c huiusmodi sillaba sit scribenda, circum spectio prouida scriptoris aduertat ex deriuatione, compositione uel declinatio dictionis.

‘dissero’; t, ut ‘distraho’; i consonante, ut ‘disiungo’; f, ut ‘differo’, aliis uero sequentibus componitur di et non dis, ut ‘dimitto, diruo, diduco, digero, diluo’.

incipiente quidem ab f, ut ‘diffundo, differo, diffido’, s quoque in f uertitur euphonie causa, in i consonante, ut ‘disiungo, disiectus’, in p, ut ‘disputo, displicio’, in c, ut ‘discurro, discumbo’, in t, ut ‘distraho, distribuo’, in s, ut ‘dissentio, dissero’. aliis uero consonantibus quibuscumque sequentibus componitur di, ut ‘dimitto, diruo, diduco, diluo, digero’.

320

La ortografía latina en la Baja Edad Media

(22-24) nunc in i ut cornu corniger nunc in o ut nemus nemoris, nunc in u, ut ‘nauta nauita’, sicut et u consonan in uocalem, ut ‘soluo solutus’. amittit etiam uim litere ut superius est notatum.

(f. 6r 20-21)59 transit nunc in a ut ueredus ueredarius nunc in e ut iuro deiero

(f. 11r 3-4)58 Hec littera t nullam terminat sillabam tam in simplicibus quam in compositis, nisi sequens incipiat a t, ut ‘mitto, cotta’ attineo’.

‘peiurat’, ‘labrum labellum’, ‘sacrum sacellum’, [...]; in i, ut ‘cornu cornicen’, ‘arcus arcitenens’, [...] , ‘currus’[...] ‘curriculus’ vel ‘currículum’; in o, ‘nemus nemoris’, ‘ebur eboris’, ‘robur roboris’. (gramm. II 29, 2-4) transit in consonantem u, ut ‘nauta navita’, [...] sicut e contra a consonante transit in vocalem, ut supra diximus, [...] ‘solvo solutus’,

(gramm. II 27, 15) transit u in a, ‘veredus veredarius, (gramm. II 27, 15-20) in e, ‘pondus ponderis’, ‘deierat’ ‘peierat’ pro ‘deiurat’

(gramm. II 50, 24-25) t si superiorem finit syllabam, necesse est sequentem quoque ab ea incipere, ut ‘mitto’, ‘cotta’, ‘attinet’, [...].

58

57

Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 11v (2): t fine t resonet fuerit si dictio simplex. Cf. «Egutionis de orthographia», f. 20v (13-14): T si superiorem finit sillabam necesse est sequentem quoque ab ea incipere ut mitto cotta atticus attinet. y «Egutionis de orthographia», f. 21v (17-18): T si superiorem finit sillabam necesse est sequentem quoque ab ea incipere, ut ‘mitto, cotta, atticus, attinet’. 59 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 18v (4-12): V transit in a, ut ‘ueredus ueredarius’ item in e, ut ‘pondus ponderis, deierat pro deiurat, peierat pro peiurat, labrum labellum, sacrum sacellum’. item in i, ut ‘cornu cornicen, arcus arcitenens, currus curriculus uel currículum’. item in o, ut ‘nemus nemoris, robur roboris, ebur eboris’.

(1-4) pro deiurat peiurat, labium labellum, sacrum sacellum’. in i, ut ‘cornu cornicen, arcus architenens, currus curriculus uel currículum’, in o, ut ‘nemus nemoris, robur roboris’, (9-14) quando transit in consonantem eandem u, ut ‘nauta nauita, gaudeo gauisus’. sicut e contra transit a consonante in uocalem, ut ‘caueo cautus, soluo solutus, uoluo uolutus, faueo fautor’.

f. 114r

(83-84) [u] in a quidem ut ‘ueredum pro ueredarius’, in e, ut ‘pondus ponderis, deierat peierat

(75-80) in t, secundum p r i s c i a n u m , nulla sillaba terminat tam in simplicibus quam in compositis nisi sequens incipiat ab eadem, ut ‘mitto, cotta, attineo’, unde uersus: si t non sequitur non in t sillaba finit.57

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E 321

(gramm. II 51, 1-6) in x nulla syllaba terminat in media dictione nisi in compositis a praepositione ‘ex’, quae integra manere potest sequente c vel p vel q vel s, ut quibusdam placet, vel t, ut ‘excurro’, ‘expello,’ ‘exquiro’, ‘exssicco’, ‘exsequor’[...]’extendo’ […] nisi in compositis a praepositione ‘ex’, […] ut ‘excurro’, ‘expello,’ ‘exquiro’, […] abicit s antecedente x -,

(f. 13r 15-16) Vsus dictio scribit hec nomina grecis literis scilicet xpc [Christe] et yhc [Ihese] nam figura x, que exprimit signum sancte crucis [...] (f. 11r 5-6)61 hec littera x terminat sillabam in medio dictionis, ut ‘dextra’, sed in compositis non, nisi ab hac prepositione ex, ut ‘exeo, expello, exquiro’. (11-13) aliis autem tam uocalibus quam consonantibus debet componi ex et non e, ut ‘exeo, exhylaro, excurro, expello, exquiro et cetera’. (15-16) si nomen componatur cum dictione incipiente ab s, debet abici s, ut ‘exequor et exanguis’.

(29-32) [x] littera secundum V g u t i o n e m usque ad tempus augusti non erat in usu apud latinos et digne hoc tempore assumpta est, quo xristi nomen innotuit quia in figura crucis xristi scribitur.

60 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 16v (10-11): F etiam sequente in eadem conuertitur b uel in u uocalem ut ‘officio, offundo, sufficio’ et cetera, similiter ‘aufero, aufugio’. 61 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 21v (19-20): in x nulla sillaba terminatur in media dictione, nisi in compositis a prepositione ex.

(51-58) nulla sillaba secundum p r i s c i a n u m terminatur in x in medio dictione nisi in compositis ab hac prepositione ex. Que prepositio, si componatur cum dictione incipiente a uocali cum aliqua harum quandoque consonantium c, p, q, s, t, manet integra, ut ‘exaro, exeo, exigo, exoleo, exuro, excutio, exquiro, expecto, extraho et exequor uel exanguis que componuntur ab ex et sequor uel sanguis’.

(gramm. II 39, 2) transit tamen etiam in b, ut ‘aufero abstuli ablatus’.

(f. 9v 13-14)60 [b] quandoque mutatur diferentie causa ut aufero aufugio

item ponitur quandoque u pro b, ut ‘aufero aufugio pro abfero abfugio’.

(gramm. II 28, 9-11) est quando amittit vim tam vocalis quam consonantis, [...] sicut iam commemoravimus.

322

La ortografía latina en la Baja Edad Media

ut ‘excurro’, ‘exquiro’, […]

(13) ‘exeo, exhylaro, excurro, expello, exquiro et cetera’.

‘expello,’

(gramm. II 51, 8-9) [...] ceteris vero consonantibus sequentibus e, non ex, praeponi solet, ut ‘ebibo’, ‘educo’, ‘egero’, ‘eludo’, [...], ‘enitor’, ‘eruo’, [...]. (gramm. II 51, 1-3) […] nisi in compositis a praepositione ‘ex’, […]

(gramm. II 51, 7-8) f enim sequente in eam convertitur x, ut […] ‘effero’;

(gramm. II 51, 6-7) l quoque sequente invenitur in nomine hoc: ‘exlex’;

(f. 11r 8- 12)65 his literis sequentibus [b], d, g, l, m, n, r et i et u consonantibus, debet componi e et non ex: b, ut ‘ebibo’; d, ut ‘educo’; g, ut ‘egero’; l, ut ‘eludo’; m, ut ‘emitto’; n, ut ‘enitor’; r, ut ‘eruo’; i consonantem, ut ‘eicio’; u consonantem, ut ‘euideo’. aliis autem tam uocalibus quam consonantibus debet componi ex et non e, ut

(f. 11r 13-14)64 inuenitur tamen compositum cum uno incipiente ab l, ut ‘exlex’.

63

62

Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 11v (2-3): X cadit in uincta si pauca loquente sequatur. Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 11v (3): X tunc mutatur f littera si comitatur. 64 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 18v (21-23): eufonia tamen et ratio abicit s antecedente x sequente l inuenitur x precedere in hoc nomine ‘exlex’. 65 Cf. «Egutionis de orthographia», f. 18v (19-21) y (24-25): Ex prepositio integra manet in compositione dictionum incipientium a uocali uel ab aliqua harum consonantium, uidelicet c p q s t ut ‘excurro, expello, exquiro, exiro, extraho’ […]ceteris uero consonantibus sequentibus e non ex preponi solet, ut ‘ebibo, educo, egero, eludo, emineo, enitor, eruo, eueho’.

(1-2) ‘exeo, exiro, excurro, exquiro, expello’ et cetera, ut p r i s c i a n u s declarat

f. 114v

(79-85) Ex predictis colliget regulas p r i s c i a n u s quod sequentibus hiis nouem litteris debet componi hec prepositio e et non ex: b, g, d, l, m, n, r, i uel u consonantibus, ut ‘ebibo, educo, egero, elido, emineo, enitor, eruo, eiecto, euito’. cum aliis autem tam uocalibus quam consonantibus debet componi ex et non e, ut

si autem componatur cum dictione incipiente ab f transit in eam, ut iam dictum est etiam euphonie causa, ut ‘efficio, effero’, unde uersus: x littera tunc mutatur f littera si commitatur63 uel sic x quoque uertis in f si dicas efficis effert.

(70-79) inuenitur etiam hec prepositio composita cum uno incipiente ab l, ut ‘hic et hec ex lex gis’, uersus de dictis litteris in quibus x non mutatur: non cadit x quando si pauca loquente sequatur.62

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E 323

67

66

(4-23) C quoque transit in has dixi quibus adde sagitta parsi quingenta natus dixi quoque quieui Ast intercipitur ut sicubi nuncubi monstrant Sillaba nulla cadit in c nisi cumque sequatur67

(f. 8v 15-28) m preponitur n in eadem ceu probat amnis S preponitur m ceu profert smirna smaragdus In mutis b g comitante d uelut abdit Ac etiam c p comitante t uelut aptus Semique uocalis nulli preponitur unquam Mute m loco quis portans post g comitantur Et preponuntur mute liquidis tamen omnes M sed subtracta cum dic git preposite sunt B mutatur in has per tamen frangere uoces66 Impedit addicio subtractio polisenumque M si consequitur non mutat sed sibi demit At intercipitur cum uocalis subit m post Sicut in ambesus ambages ambigit ambit Ab cum uocali reliquis uult a sociari (9r 1-3) C q t motis procul ab cunctis sociatur A componatur me ue ui cum sociatur Abs apponatur quando q concomitatur

(f. 13r 20) In hoc nomine yhc, primum elementum est iota, quod est i

(f. 14r 15-18) Quidam dicunt quod ‘sexcenti’ scribitur per x, nos uero dicimus quod abiciatur x et debet dici ‘sescenti’ sicut dicimus ‘sedecim’, quia in compositis nulla sillaba terminatur in x in media dictione, nisi in compositis ab hac prepositione ex.

Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 11r (20-21): se repite este verso. Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 11r (21): se repite este verso.

(46-65)C quoque transit in has dixi quibus adde sagitta parsi quingenta natus dixi quoque quieui Ast interciptur ut sicubi nuncubi monstrant Sillaba nulla cadit in c nisi cumque sequatur

(28-44) [M] preponitur n in eadem ceu probat amnis S preponit m ceu probat smirna smaragdus In mutis b g commitante d uelut abdir Ac etiam c p commitante t uelut aptus Semique uocalis nulla preponitur unquam Mute m loco quis portans post g commitatur Et preponuntur mute liquidis tamen omnes M sed subtracta cum dic git preposita sunt B mutatur in has per ta men fran ge re uo ces Impedit additio subtractio polixenumque M si consequitur non mutat sed sibi demit At intercipitur cum uocalis subit m post Sicut in ambesus ambages ambigit ambit Ab cum uocali reliquis uult a sociari C q t motis procul ab cunctis sociatur A componatur me ue ui cum sociatur Abs apponatur quando q concomitatur

f. 115r

(46-47) [y] Idem elementum representat quod i siue iota

(4-8) ‘Sedecim’ ergo uel ‘sesdecin et secenti’, licet componantur a sex non debent tamen scribi per x secundum regulam superius positam in presenti capitulo nulla. Idem etiam V g u t i o aperte testatur. De sedecim sane dici potest, ut oppinor. 324

La ortografía latina en la Baja Edad Media

(f. 11v 2-4)71 Ex precedente fugit s de parte sequente. X cadit in uincta si pauca loquente sequatur. X tunc mutatur f littera si comitatur.

(f. 11r 27) P nisi p sequitur precedens sillaba tollit

(f. 13r 11-13) heus heu cum nichilo nichil et michi pone prehendo hostis et hospes honor et ab his ueniencia iure Barbara seu greca numero non claudo sub isto (f. 11r 26) M mutatur in n d quando ta fe ce sequente. N non mutatur nisi lambere preme sequatur

D quoque intercipitur redigo redarguo prodest Cor fragrans lenit pira saltans ad sibi mutant68 tollitur inde tamen sequitur si consona post s Liquida si fuerit transit non annichilatur haud aspiratum per d uult esse notatum non aspiretur per t si quando notetur Dant priuant ex e re per in de noscito sex hec F si consequitur tunc in f sillaba finit G mutatur in s et in x simul accipe ct Si g non sequitur non in g sillaba finit hoc aspiramus69 sed de reliquis dubitamus haurit hamus habet herus hyrcus hyems hyat hasta hic hebet heret heri sic hebenus humet et hymen hora70 notans tempus hora haula hortor et horret hystrio sic hylaro sic hebreus herba uel hyrna hinnit hyas hinnus hyspanus et hernia sunto

69

68

Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 11r (23): se repite este verso. Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 13r (7-10): en él se repite el fragmento del «De orthographia, Anónimo I», f. 9r (19-22). 70 Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 13r (9): hora notans tempus humus hortor et horret et hyster (no aparecen hora ni haula; pero sí humus e hyster, que no aparecen en «de orthographia, anónimo i», f. 9r 21 [hyster aparece recogido en parisius f. 115r (66), pero no humus]). 71 Cf. «De orthographia, Anónimo I», f. 11r (14-15): item si hec prepositio ex componatur cum dictione incipiente ab f, x, mutatur in f, ut ‘effero’.

(14-15) x precedente cadit s de parte sequente non cadit x pauca si quando loquente sequatur (17) x tunc mutatur f littera si comitatur

f. 115v

(79) p nisi p sequitur precedens sillaba tollit

(67-70) heus haud cum nichilo nichil et michi pone prehendo hostis dicet honor et ab his ueniencia iure greca tamen cuncta nec propria claudimus istic M mutatur in n de quando ta fe ce sequente (76) n non mutatur nisi lam be re pre me sequatur

D quoque intercipitur redigo redarguo prodest Cor fra grans le nit pi ra sal tans ad sibi mutat tollitur inde tantum sequitur si consona post s Liquida si fuerit transit non anichilatur haud aspiratum per d uult esse notatum non aspiretur per t si quando notetur Dant priuant ex e re per in de noscito sex hec F si consequitur tunc in f sillaba finit G mutari in s et in x simul accipe ct Si g non sequitur non in g sillaba finit hoc aspiramus de reliquis non dubitamus haurit hamus habet herus hircus hiems hiat hasta hic hebet heret heri sic hebanus humet et hymen hora notans tempus haura haula hortor et horret histrio sic hillaro sic hebreus herba uel hirna hinit hias hymnus hispanus et hernia sumpto

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E 325

La ortografía latina en la Baja Edad Media

326

1.1. Análisis de resultados de la tabla de coincidencias

En una primera toma de contacto con la tabla que acabamos de exponer lo que más nos llama la atención es la coincidencia que existe entre fragmentos completos de las obras de parisius de altedo y la «De orthographia, Anónimo I» , y, aunque de forma menos significativa, con algunos del tratado «Egutionis de orthographia»,72 por lo que es evidente que los textos que ambas obras recogen eran suficientemente conocidos y tenidos en cuenta en los ámbitos gramaticales del momento, específicamente ortográficos, y, por tanto, podemos afirmar que las reglas contenidas en estos textos eran las que estaban vigentes.

abundando en este hecho, si nos fijamos por ejemplo en el f. 108r 14-47 de parisius y su correspondencia con «De orthographia, Anónimo I», ff. 11v 5 - 12r 20 apreciamos con claridad lo que venimos exponiendo, ya que en estos fragmentos se ve esa similitud de contenido. podemos observar también de qué manera parece que se va reelaborando la obra «De orthographia, Anónimo I», para convertirse en la de parisius. percibimos, por ejemplo, que en estos fragmentos de «De orthographia, Anónimo I», ff. 11v 5- 12r 20 son los versos lo que faltaría para que la coincidencia con parisius fuera total, si bien, el autor de esta obra los incluye en otro fragmento, exactamente en el f. 8v.

si incorporamos al f. 11v los versos de «De orthographia, Anónimo I», del f. 8v y los escribimos a continuación, obtenemos como resultado el texto del f. 108r de parisius: (f. 11v) In consonantibus similiter sunt preposite et quedam postposite aliis consonantibus in eadem, nam semiuocalis preponitur semiuocali in eadem sillaba, ut m preponitur n, ut ‘omnis, damnum, amnis’, item s preponitur m sequente, ut ‘smirna, smaragdus’

(f. 8v) M preponitur n in eadem ceu probat amnis S preponitur m ceu profert smirna smaragdus 72

Cf. cuadra, condE, 2013, pp. 173 ss.

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

327

parisius: [I]n consonantibus similiter quedam preponuntur et quedam postponuntur aliis consonantibus in eadem sillaba, nam semiuocalis preponitur semiuocali ut m preponitur n, ut ‘damnis, amnis’ item s preponitur m, ut ‘smaragdus’unde uersus: m preponitur n in eadem seu probat amnis s preponitur m seu probat smirna smaragdus.

podríamos hacer lo mismo con la mayoría de fragmentos y llegar a los mismos resultados, lo que nos lleva a considerar la hipótesis de que parisius hubiera tenido en sus manos parte del texto «De orthographia, Anónimo I» y lo hubiera sometido a una reelaboración para incorporarlo al suyo. de hecho, como veremos más adelante, se aprecia en su obra que el autor ha bebido de fuentes existentes, las que consideraba más consolidadas en el tema de la ortografía, para después aportar sus matizaciones y conclusiones personales.

si continuamos observando el contenido de las tablas, apreciamos que las diferencias respecto a priscianus y a otros autores posteriores, de los que hemos tratado en la primera parte de este estudio, no son significativas ya que la mayoría de las veces son matizaciones o pequeños añadidos73 a una regla ya existente que en ocasiones aparece explicada de forma más clara que en su modelo priscianus. Este aspecto denota de manera muy evidente el matiz pedagógico que resalta en la mayoría de los textos medievales y del que carece la obra de priscianus que, sin dudar de su valía, peca en multitud de ocasiones de ampulosa.

En cuanto a las diferencias con priscianus, además de la utilización de los versos mnemotécticos,74 lo más destacable en esta primera tabla75 son las reglas o matizaciones y conclusiones a las mismas, recogidas en los siguientes fragmentos:76 nos referimos a todo lo que aparece destacado en cursiva. Cf. cuadra, 2009, pp. 121-122. 75 En el apartado de conclusiones que aparece tras la tabla de diferencias ampliamos este punto. 76 En la enumeración utilizamos los folios del texto de parisius que son los que aparecen en la primera parte de la tabla, pero lo hacemos extensivo a la parte correspondiente del «De orthographia, Anónimo I» con la que coincide. 73 74

328

La ortografía latina en la Baja Edad Media

f. 108r 14 ss.: Diptongus

f. 109v 50 ss.: De hoc uerbo ‘adsum’

f. 110r 62-65: De hoc nomine ‘offa’

ff. 110v 28-111r 23: la aspiratio

f. 112r 39-40: item ex dicta regula…

f. 113v 11-15: hec prepositio trans […] Aliis uero quibuscumque f. 113v 61 ss.: c, t ante i77 f. 114r 29-32: la letra x

f. 114v 4-8: la variante: sedecim…

2. difErEncias EntrE parisius dE altEdo (E) y DE orthogrAphIA, AnónIMo I (C)

observadas las coincidencias entre estas dos obras y las coincidencias y discrepancias de estas respecto a priscianus, pasamos a señalar, con ayuda de nuevas tablas, las discrepancias entre las mismas, lo que posibilitará que este panorama ortográfico sea lo más completo posible y nos garantizará una visión bastante aproximada de la situación de la ortografía en la época que estamos estudiando.

para apreciar con mayor claridad lo expuesto en estas tablas individualizadas, una dedicada a la De orthographia de parisius (a), en la que recogemos las diferencias respecto a la «De orthographia, Anónimo I», y otra dedicada a esta última (b), donde recogemos lo que difiere de parisius, nos hemos servido de los siguientes marcadores:

1. los folios subrayados indican que en su contenido no se registra ninguna coincidencia entre ambos autores. 2. Están destacadas en cursiva las partes que a su vez difieren también de priscianus.

77 En esta ocasión se aprecian variantes de forma entre los dos textos: la «De orthographia, Anónimo I» (C) se apoya en más ejemplos, pero el contenido de la regla es el mismo.

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

329

(A) PARISIVS [Parisii de Althedo Ortographia] (E)

f. 107r f. 107v f. 108r [...] Collige etiam quod sillaba stare potest ex una littera tantum puta uocali, nam uocalis quelibet est perfectibilis sillabe, ut ‘a’, ex duabus, ut ‘ab’, ex tribus, ut ‘abs’, ex quattuor, ut ‘mars’, ex quinqué, ut ‘stans’, ex sex ad plus, ut ‘stirps’, in cuius compage

f. 108v sillabe non plus quam tres consonantes possunt uocales antecedere uel sequi in eadem sillaba, sed si tres antecedant uocales due debent sequi, et contra, si tres sequantur non possunt antecedere nisi due, ut ‘mons, stans, stirps’, sexta enim littera est uocalis sine qua nulla esse potest et rursus in eadem sillaba due uocales non ponuntur nisi in diptongis, ut ‘heu’, uel nisi altera in uim transeat in consonantis, ut ‘uino, uerus’. Attende quoque prout magister h e m e r i c u s testatur quod consonantes etiam bine simul posite in dictione subsequente semper uocali coniunguntur, nec sono unquam fuerint sequande nisi sit prepositio, ut ‘ab, dis’ uel alie preposiciones, ut bd ‘ebdomoda, abdon’, quod est nomen sancti gd, ut ‘magdalon,’, gm, ut ‘ dragma’, gn, ut ‘agnus, magnus, ignis, tignibus’, sp, ut ‘aspis, spero, cuspis’, sc, ut ‘luscus, musca’ st, ‘asta, testis’, sb, ut ‘tisbe, lesbos’, sm, ut ‘psalmo, scisma’, sq, ut ‘ tesqua’ pt, ut ‘captus’, ps, ut ‘lapsus’, ct, ut ‘sanctus’, tn, ut ‘ethna’, xt, ut ‘dexter, exter, mixtus’, mn, ut [...]’, tl, ut ‘stlophus’, quod inflatio oris, et ita de sillabis quidam tamen in aliquibus predictorum contrarium profiteritur notandum preterea est secundum p r i s c i a n u m, quod [...] Est tamen quando in compositis subtrahitur consonans, ut ‘coeo, circueo’. Quomodo uero doctrina quelibet tradita solum per generalia documenta censetur esse difficilis. per exempla uero specialia patens et efficax de uniuscuiusque littere natura transitiua et potestate deinceps, prout dominus dederit, specialiter tractare et exemplificare studebo. processurus que res inuentu facilior sit per ordinem alphabeti.

[a] igitur littera triangularis figura uocalis est, quod patet qua perficit per se uocem et fundatur seu formatur eius sonus in stomaco uelut eius prolatio innuit proferenti. [...] Hec uocalis potest in eadem sillaba alteri uocali preponi, ut u et e, et facere diptongum, ut ‘audio, musae’. Item potest sillabam per se facere tam in principio quam in medio uel fine dictionis, ut ‘amo, pecuaria, dulcia’, licet sillaba quelibet ex sola uocali constans secundum quosdam abusiue sillaba nuncupetur, item potest cum consonante sillabam incipere ac finire, quod in uocali qualibet reperitur.

330

La ortografía latina en la Baja Edad Media

[b] littera muta est et habet cognationem cum p sine aspiratione et p cum aspiratione, unde tenet medium sonum inter p et phe, ut ‘pi, phy, bi’. b littera magnum habet sonum in principio, ut ‘bibo bibi’, maiorem in fine, ut ‘iacob et achab’, mediocrem si intercipiatur, ut ‘ambesus, ambigo’; dicitur autem littera intercipi quando non est de partibus componentium. Componitur autem ambesus et ambigo ex am, quod est circum, et esus uel ago, in quibus dictionibus non est b, et ideo dicitur intercipi b ibi. [...]

f. 109r [...] in hiis uero uerbis au pro ab ponitur, sed in preterito ‘abstulit’, abs est in compositione quia non componitur ab cum dictione incipiente a t uel a c, si eius loco ponitur abs, ut ‘abscondo, abstraho’, secundum p r i s c i a n u m . [...], quod habet primam breuem. ‘suspicio’ uero ‘sustuli’ et ‘sustineo’ a susum uel sursum aduerbio composita sunt et ideo in eis non apponitur b. ‘suspicor’ quoque et ‘suspicio’ ab eodem aduerbio componuntur secundum p r i s c i a n u m . sed abiciunt unum s, quia non potest duplicari consonans alia consonante sequente quomodo nec precedente, nisi sit muta ante liquidam, ut ‘supplex, suffragor’, secundum p r i s c i a n u m et similia. Idem dicas de hoc uerbo ‘suspiro’ quod secundum V g u t i o n e m est sursum spirare uel a sub spiritum ducere. [...]

item hec littera quandoque transit in duas s, ut ‘iubeo iussi’. item in ps, ut ‘scribo scripsi, nubo nupsi’, de quibus et similibus si queratur querere per p et non per b scribatur dicit p r i s c i a n u s . Quod euphonie causa b ante s uel t in principio sillabe inueniri non potest, si opponatur de absonus et abstinens idem p r i s c i a n u s dicit, quod in eis non est b conuincta cum s in principio eiusdem sillabe, quia prepositio est per se sillaba accipienda. item quandoque transit in unum s, ut ‘asporto’ et ‘aspello’, differentie causa secundum p r i s c i a n u m , ne si ‘apporto’ et ‘appello’ dicamus ab ad composita extimentur. item ponitur pro u consonante, ut ‘celebs’, scilicet celestem uitam ducens, et non ponitur u in dicta dictione quamquam sit in hac dictione uitam, quia u consonans ante consonante poni non potest, eius ergo loco ponitur b, ut dictum est, secundum p r i s c i a n u m . [...]

Inter prepositiones ab, a et abs est hec diuersitas, quia a, sicut et e, in appositione preponitur dictionibus a consonante incipientibus, ut ‘a domo, e iure, ab uero’ cum uocali semper, ut ‘ab illo’, cum consonante raro, ut ‘ab iure’. Ex uero cum utraque, ut ‘ex domo, ex ecclesia’. Abs cum dictione incipiente a q ut abs quolibet secundum p r i s c i a n u m ; in compositione uero ab sicut et ex uocalibus et consonantibus potest preponi, ut ‘abigo, abduco, exuro, excurro’ sed ab quidem omnibus preponitur litteris, preter c q et t, ut ‘abduco, affatur’, in quo est f pro b, ‘arripio’, in quo est r pro b, ‘asporto, aspello’, in quibus est

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

331

s pro b differentie causa. A uero in compositione dictionibus incipientibus ab m vel u consonante solet preponi secundum p r i s c i a n u m , ut ‘amendo, amens, aueho’. Abs autem ante c vel t, ut ‘abscondo, abscido, abstraho, abstruo, abscendo, abstineo’, que exempla sunt p r i s c i a n i. […] Item nota quod prepositiones in appositione regulariter preponuntur suis causalibus, ut ‘ab illo’, quandoque tamen causa euphonie postponitur, ut ‘mecum, tecum, secum’. item et interponitur interdum ellegancie causa, ut ‘qua de re’ ‘quam ob rem’ ‘qua in parte’ secundum p r i s c i a n u m .

[c] littera muta suauiter sonat e uel i sequentibus, ut ‘cecitas’, nisi interponatur r, ut ‘cremui’. Aliis uincta uocalibus grande sonat, ut ‘cadit, codex, culpat’, magis quoque sonat in principio quam in medio, ut ‘cecidit’. In fine uero bene sonat, ut ‘ac’; ante hanc solam mutam inueniuntur uocales longe, ut ‘ac, sic, hic’, secundum p r i s c i a n u m . Hec littera quandoque duplicatur, ut ‘cado cecidi’, cum similibus et transit in f. 109v quandoque quinque litteris, scilicet in u consonante x s g t, in u consonante, ut ‘quiesco quieui, pasco paui’, in x, ut ‘dico dixi, noceo noxi’ in s, ut ‘parco parsi uel peperci, mulceo mulsi, farcio farsi’, in g antececente n, ut ‘quadringenta, quingenta, septingenta, octingenta’ pro ‘quadrincenta, quincenta, septincenta, octincenta’, nam si n in hiis non precedit, remanet c, ut ‘ducenta, trecenta’. item post s transit aliquando in t, ut ‘irascor iratus, nascor natus’ uel assummit eam, ut ‘nanciscor nactus, paciscor pactus’; item quandoque intercipitur causa euphonie, ut ‘sicubi, nuncubi’, [...]

[d] littera muta cognationem habet cum t sine aspiratione et t cum aspiratione, unde medium sonum habet inter t et th, ut ‘ti, thidi’. hec littera plus sonat in principio, ut ‘dominus’. In medio et in fine debilius, ut ‘adheret, id, istud, quod’. D littera transit in nouem litteras, scilicet c g l p r s t f n, in c, ut ‘accido’, in g, ut ‘aggero’, in l, ut ‘allido’, in p, ut ‘appono’, in r, ut ‘arrideo, meridies, scilicet medius dies’, in unum s, ut ‘asideo asiduus, rado rasi, suadeo suasi’, in duasque s, ut ‘cedo cessi, fodio fossus’, in t, ut ‘attamino, attineo’, in f, ut ‘affero’, in n, ut ‘annuncio’ et a intercede, ‘intercenarius’, quod debet scribi per unum n tantum. item aliquando duplicator, ut ‘perdo perdidi’ cum similibus. Hec eadem frequenter intercipitur in compositis causa hiatus prohibendi, ut ‘redigo, redarguo, prodest’ [...] subtrahitur quoque cum sequens sillaba ab s et ab alia consonante incipit uel a gn, ut ‘aspiro, aspicio, ascendo, asto, agnitus’; [...] Ideo autem dictum est precedens, quia finalis sillaba unde terminatur in d, ut ‘aliud, apud’ et composita a qd, ut ‘siquid, nequid, aliquid’. Idem in monosillabis, ut ‘quod, sed, haud’. […]

332

La ortografía latina en la Baja Edad Media

quod quidem uerbum, scilicet ‘adquiro’, licet p r i s c i a n u s ita scribat per d in dictis exemplis, que sua sunt, posset forte dici quod etiam per c scribi potest recte per mutationem d in c propter sequentem q, quod habet uim de c, cum qua c compositum d mutatur in eam, ut predictum est. Demum nota quod hec coniunctio ‘sed’ debet scribi per d iuxta priscianum, quod appocopata est a ‘sedum’,

f. 110r quod antiqui dicebant. ‘haud’ quoque aspiratum per d finitur et est aduerbium negandi; per t uero et sine aspiratione est coniuctio disiunctiua [...]

[e] uocalis est, nam et ipsa efficit per se sonum, quia sonus formatur in pectore, ut dat eius pronunciatio prolationi. […], doleo dolui, doceo docui’. Et apud antiquos quotienscumque nd sequuntur in hiis uerbis, que a tercia coniugatione nascuntur, loco e inuenimus u scriptum, ut ‘facundum, legundum, diuidundum’, pro ‘faciendum, legendum, diuidendum’. […] Item potest per se sillabam facere et eam cum consonante incipere ac finire. E prepositio, sicut ‘ex per in de re’, quandoque notat augmentum quandoque diminutionem siue priuationem, augmentum quidem ut ‘edoceo, exaudio, reficio, perpulcra, imprecor, deprecor’, priuationem uero, ut ‘elumbis, exanguis, exlex, regredior, perfidus, periurus, indoctus, deuoueo’, [...] Quibus autem litteris sequentibus componatur e et non ex et e contra infra in tractatu de x inuenies ordinate notatum.

[f] littera est postea addita in latino sermone sicut et x. nam, si uelimus uerum contemplari secundum p r i s c i a n u m , non plus quam XVIII litteras in latino sermone habemus, scilicet XVI antiquissimas grecorum et duas postea superadditas, et ab eis quoque grecis assumptas, uidelicet f et x. De natura uero aliarum quinque figurarum, scilicet k h q y z, singulariter tractabitur suis locis. Hec quidem littera, licet semiuocalis uideatur in sono, quod quidam dixerunt, quia incipit ab e ut alie semiuocales, est tantum muta censenda hiis in omnibus. primo enim quia sillabam loco sui non terminat, quod est proprium semiuocalium. item quia anteponitur liquidis l et r in eadem sillaba, qui locus est tantum mutarum. Et si non anteponitur liquidis, facit sillabam esse communem. item quia scribitur loco p cum aspiratione, quod ponebatur loco ueteris digamma, ut ‘orpheus’, que etiam muta est. in latinis quoque dictionibus ponitur f loco ph, ut ‘facio, fama, filius’. Est tamen sciendum quod non tam fixis labris pronunciandum f sicut ph, et hoc solum interest inter ea secundum p r i s c i a n u m . Et ita aliter ‘filius’ aliter ‘phylippus’ pronunciari debet. Hec littera quandoque duplicatur, ut ‘fallo fefelli’, non autem mutatur sed manet secundum p r i s c i a n u m . [...]. Ex quo patet quod in compositis quandoque terminat sillabam sequentem tamen semper eadem littera, [...]

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

333

[g] littera muta est, que sequentibus e uel i sonum suum seruat, ut ‘georgica, genua, gigno’, sequentibus uero aliis uocalibus mutat sonum, ut ‘gallus, gobio, gula’. nam hec littera habet cognationem cum c sine aspiratione et c cum aspiratione, unde tenet medium sonum inter ea, ut ‘ci, chi, gi’; transit autem in quattuor litteras, uidelicet s x ct. in s, ut ‘spargo sparsi, mergo mersi’, in x, ut ‘rego rexi, frigeo frixi, pingo pinxi’, in ct, ut ‘agor actus, legor lectus, pingor pictus’, [...] subtrahitur quandoque, ut ‘gigno genui’. Est quandoque n principalis sillabe assummit g, ut ‘natus gnatus, notus gnotus, inde ignotus, nosco gnosco, noui gnoui’, et n post se posita c sepe conuertit in g, ut in numerabilibus, ut ‘septingenta’, alias seruatur c, ut ‘ducenti’. [...] sed tamen semper sequente alia [...]

f. 110v [h] secundum p r i s c i a n u m solum est nota aspirationis et nihil aliud habet littere, nisi figuram et quod ipsa in uersu, scilicet in alphabeto scribitur inter alias litteras. nec est uocalis, quia per se sonum non facit, nec est semiuocalis, quod non terminat sillabam in aliqua integra dictione latina uel greca. nec muta, quod in eadem sillaba cum duabus mutis unde ponitur, ut ‘pthium, Erichtonius’. nulla enim sillaba plus duabus mutis iuxta se positis nec plus tribus consonantibus habere potest secundum p r i s c i a n u m . prompte igitur est dicendum eam non litteram esse, sed solum aspitarionis signum. H secundum p r i s c i a n u m mutatur in x, ut ‘traho traxi, ueho uexi’. […] secundum p r i s c i a n u m . nec mirum cum in syriorum et egiptiorum dictionibus solent etiam in fine aspirari uocales plane quia se offert aspirationis materia, que quidem mitis incognita est. De ista uberiora loqui non inutile puto. Est igitur aspitatio aspera soni seu flatus spiratio, quia nature actio cum quodam annelitu ab interioribus producit. Vnde cum labore proferetis asperitas uti aeris, transmittitur per ysophagum usquam ad lingue plectrum et sic dicitur aspiratio, quia aspera prolatio. nullius enim littere prolatio ita profunde ut h spiritum afficit proferetis. [...] Est autem ratio quare aspiratio uocalibus extrinsecus ascribitur ut ipsa minimum sonet. consonantibus autem intrinsecus ut plurimum sonet secundum p r i s c i a n u m , quia [...] nulla enim consonans ante se aspirationem recipit ut dicit p r i s c i a n u m , unde notare potes quod in hiis dictionibus ‘hyems, hyemis, hyemi’ i pure est uocalis et non consonans, quia recipit aspirationem et ideo perficit suam sillabam in dictionibus supradictis. ‘hyems’ enim bisillaba, ‘hyemis’ trisillaba est, licet quidem hec male proferantur. Quandocumque enim i uel u transeunt in consonantes non recipiunt aspirationem teste p r i s c i a n u s , sicut nec ullo modo dixi, unde ‘hiulcus -ca -cum’ est trisillaba dictio. nulla prepositio nullaque coniunctio aspiratur, in omnibus autem aliis partibus orationis aspiratio inuenitur. nota etiam quod aspiratio uocali preposita, quod accidens eius esse uidetur, unde si tollatur ea, non perit etiam uis significationis eius, nam si

334

La ortografía latina en la Baja Edad Media

dicam ‘abeo’ sine aspiratione, quamuis uicium uidear commitere, intellectus et sonus integer manet. consonantibus autem aspiratio sic coheret ut eiusdem penitus subere sit, unde si auferatur uim significationis, prorsus minuit, ut si dicam ‘filipus pro phylippus’. [...] Causa mutationis siue translationis faciende, ut ‘ueho uexi, traho traxi’, quia, nisi esset presens aspiratum, non haberet illud tale preteritum, unum trahit originem, nam ibidem h transfertur. [...] Demum quia circa dictiones aspirandas uelut non multum solent tabelliores errare, hic quasdam dictiones, que aspirationis notam habere debent et presencialiter occurrerunt memorie, [...]

f. 111r [...] henoc, hyacus, hercules, hermafroditus, hyebus hyebi, haerius, hugo, henueradus, hic haec hoc, hyspera re, hostio hostis, histipex dis, honoro ras, historia rie, habel, herodes, honorius, heus heu hei, hodoricus, hea he haud, haymericus, hyeremias, homo

possent etiam alia forsitan reperiri que mecum se memorie non presentant per predicta quoque simplicia composita uel deriuata ab eis, que multo plura sunt, oportet intelligi. Est enim tenendum regulariter quod deriuata suorum primitiuorum seruant naturam, licet in quibusdam, que tamen ab aspiratis cadunt, sit contrarium inuenire quod accidit uel causa differentie uel uincentis omnia longi usus arbitrio preualente. De dictionibus autem que aspirantur in medio uel in quibus aspiratio [...] et similia, que infinita sunt, audeo minime ne tedium parerent explicare, quas magister usus studiosus poterit edocere. usus uero qui de aspirandis dictionibus tradi solent eo, quod non complectuntur omnes superius positas dictiones et quod quidam cum suis uel sine suis primitiis deriuata includunt, hic duxi rationabiliter omittendos, quos tamen, si cariosus fueris, infra inuenies in repetitione uersuum annotatos.

[i] uocalis littera foratur in gutture, quod ex eius pronunciatione percipitur. [...] lubes pro libens, pessumus pro pessimus’. [...] et cornicen’ ‘stella stellifer’ ‘arcus architenens’ ‘fatum fatidicum’ ‘aurum aurifex’ ‘causa causidicus’ ‘luctus luctificus’ ‘tuba tibicen’ ‘fidis fidicen’ [...] que pro duabus breuibus ponitur pro ‘tibiicen’ ‘uulnus uulnificus’, sic etiam ‘magnificus, fructificus uel fructifer, opus opifex opificus’. vel extremam sillabam genitiui, ut ‘uir uiri uiripotens, par paris paricida’, uel alia a parente componatur, ‘paricida pro parenticida’, per sincopam et mutationem t in r, ‘frater fratris fratricida, soror -oris sorocida, lux lucis lucifer, flos floris florifer, sacer sacri sacrificus, ars artis artifex’. pauca sunt que non seruant hanc regulam, ut ‘auceps aues capiens, mens mentis mentecaptus, augur auctus augustus’ et similia, et que ex duobus nominatiuis componuntur non mutant extremam sillabam, ut ‘respublica’ et ‘iusurandum’. Hec uocalis sicut et u quantum ad potestatem plerumque transit in consonantem quando simplicem ut quando ab ea

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

335

incipit sillaba in principio dictionis posita sequente uocali in eadem sillaba, ut ‘iuno, iuppiter’, quandoque uero duplicem, cum in medio dictionis ab ea incipit sillaba, ut ‘maius, peius, eius’,

f. 111v nomina in quibus antiqui geminabant i dicentes ‘maiius peiius et eiius’. pro simplici quoque in media dictione in compositis inuenitur, ut ‘iniuria, adiungo, eiectus, reice’, secundum p r i s c i a n u m , super quo ultimo exemplo huius ‘reice’ hic notabis quod secundum Vg u t i o n e m ‘reiicio, deiicio, abiicio’ et cetera composita a iacio debent scribi per duo i primum consonans alterum uocale et ita pronunciari regulariter, et secundum hoc, si componatur cum dictione desinente in consonantem, debet prima produci primo, licet quandoque inueniatur corripi, ut ibi ‘subicit facundus Vlixes’, et hoc ideo accidit quia in omnibus huiusmodi uerbis quidam solent tacere i consonantem causa euphonie. [...] , cum ergo contingit quod i consonans in predictis uerbis taceatur et liquescat a potestate consonantis, tunc prima non producitur, sed potest corripi si naturaliter fuerit breuis; si uero i consonans non taceatur nec liquescat, tunc dictio prima producitur si desinat in consonantem. Et hinc est quod uerbum subicit modo producit modo corripit primam et de similibus idem est iudicium, si ergo metrum cogit ut taceat i consonans alias aperte proferatur. non est enim magna cophynia si dicatur ‘abiicio, reiicio, deiicio’, licet quidam uelint hoc semper ubique uitare, pro i consonante in abusum uenit secundum V g u t i o n e m quandoque scribere g, ut in hoc nomine ‘magister’ quod secundum eum debet scribi per duo i, unum i primum consonans alterum uocale, ut dicamus ‘maiister’, quia componitur a maialis et stercori, quod est stacio qua maior in statione, est autem maialis porcus domesticus magnus et pinguis carens testiculis et deriuatur a maior, quasi maior in grege, sed quia i consonans assinit g in sono, iam ex uitio ydiotarum inoleuit consuetudo, ut etiam apud prouectos ‘magister’ scribatur per g, sed sepe in compositione et deriuatione altera istarum litterarum i et g pro altera ponitur, quia autem dicitur ‘magister’, quasi magis doctus, ethymologia est et non deriuatio uel compositio, eadem ratione ‘maius maii’ pro mense illo scribitur per i, quia a maioribus dicitur, ut idem V g u t i o testat. hec uocalis sicut et ubique potest per se sillabam facere ac eius incipere et finire nec quando transit in consonantem, quod tunc sicut et u consonans non potest esse sillabe terminalis et est ratio quia consonans sequens uocalis transit in consonantem et non gratia precedentis.

[k] muta secundum p r i s c i a n u m penitus super uacua est, que, sicut et q, quamuis in figura et nomine uideatur habere aliquam differentiam, cum c tamen in sono eandem optinet potestatem et quamuis scribatur, nullam aliam uim habet quam c. ‘Kartago’ enim et ‘caput’ siue per k siue per c scribantur, nullam faciunt nec in sono nec in potestate differentiam. nulla enim uidetur ratio cur a sequente k scribi debeat, quia c semper sufficit, ut ipse p r i s c i a n u s asserit. dicendum est ergo ipsam omnino superuacuam esse. [...]

336

La ortografía latina en la Baja Edad Media

[l] consonans secundum p l i n i u m triplicem habet soni comutationem: exilem, quando geminatur secundo loco posita, ut ‘ille, metellus; plenum quando finit nomina uel sillabam et quando aliquam habet ante se in eadem sillaba consonantem, ut ‘sol, silua, flauus, clarus’ ; medium in aliis, ut ‘lectus -cta -ctum’. L secundum p r i s c i a n u m transit in tres litteras, uidelicet x r s. in x quidem, ut ‘paulum pauxillum’, ‘malla maxilla’, ‘uellum uexillum’, in r, ut ‘tabula taberna’, quia antiqui tabulam in signum taberne appendebant, ubi nunc ponitur occulus, in s, ut ‘uello uulsi’. Quandoque subtrahitur, ut ‘percello perculi’, ‘pello pepuli’; quandoque intercipitur causa euphonie, ut ‘obliquo -quas’, quod componitur ex ob et equo, equas. [...] [m] tripes semiuocalis est. Littera que posita in fine dictionis obscurum sonat, ut ‘forum’; apertum in principio, ut ‘magnus’; mediocrem in medio, ut ‘umbra’. M transit, assummit, geminatur, subtrahitur et intercipitur. […] f. 112r [...] uel sic f, d, c, g, t non uolunt m fore per se ipsius ergo loco semper n ipse locato.

item hec littera m quandoque transit in duas s, ut ‘premo pressi’, item quandoque assumit ps, ut ‘demo dempsi’, ‘como compsi’, ‘promo prompsi’, quandoque assummit p solum, ut ‘emi emptum’, cuius ratio dicetur infra, in nulla. item quandoque geminatur, ut ‘mordeo momordi’, item subtrahitur, ut ‘rumpo rupi’, item intercipitur euphonie causa, ut ‘incumbo recumbo’, que componuntur a cubo cubas. Hec littera loco mute in multis fungitur secundum p r i s c i a n u m , nam ea ante n posita sillabam facit esse communem, ut ‘ramnes tis’. item hec sola semiuocalis post s ponitur in eadem sillaba quod mutatum est, ut ‘smirna’, ‘smaragdus’, et ante liquidam, ut ‘samnis samnitis’. item ante s posita finali sillaba in nominatiuis more mute interposita facit genitiuum, ut ‘hiems hiemis’, ‘inops inopis’, ‘celebs celebis’. […] Hac ratione secundum p r i s c i a n u m ‘emo emi emptum’ assummit p, quia non potest m sine p ante t stare. [...] unde uersus de dicta regula: M non stat fine nisi mens proba sit commune.

Cum prepositio secundum p r i s c i a n u m nunquam componitur sed per solam appositionem incederet nec mirum cum loco eius semper con componatur, ut conuerto conspico et similia. Et est notandum quod secundum p r i s c i a n u m con et in mutatur n in m sequente b uel p sequente uero l uel r mutatur in eas, ut hic infra dicetur in tractatu de n, hec

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

337

littera in uniuerso fere. Quotiens circum prepositio uel aduerbium seu prepositio desinens in m componitur cum dictione incipiente a uocale, debet secundum V g u t i o n e m inscribi m ad ostendendum quod sit de integritate illius dictionis, sed in prolatione debet taceri dicetur ergo ‘circueo’, ‘circumamicta’, si tamen non sit prepositio, profertur m, ut ‘circumamicta’, nec est contra hanc regulam compositio de ambio uel amburo uel comburo, quia ibi b intercipitur. Item nec comedo, quia ibi est m accidentaliter pro n. Con etiam, si componatur cum dictione incipiente a uocale, subtrahitur n, ut ‘coeo cois coit’, ‘coequo coetaneus’, sed B e d a uoluit quod co sit prepositio, unde uersus de dictis duabus regulis: Compositum circum uocali si societur M non profertur sed sola figura tenetur

Item Si con uel circum uocalibus associentur N uel m abicias sed inde comedo tollas

[n] bipes littera semiuocalis. secundum p r i s c i a n u m in primis et ultimis partibus sillabarum plenius sonat, ut ‘nomen, stamen’, in mediis autem exilior, ut ‘canis, amnis’. transit uero in octo litteras, uidelicet in c g l m r s t et u consonante, in c quidem, ut ‘ecquis pro enquis’. in g, ut ‘ignosco, ignauus, ignotus, ignarus, ignonimia’, quod componitur ex in et nomen ‘cognosco cognatus’. potest tamen in quibusdam eorum etiam per concisionem ipsam n demptam uideri, quia in simplicibus potest inueniri per adiectionem g, ut ‘gnarus gnatus’. in l, ut ‘unus ullus’, ‘uinum uillum’, ‘cathena cathella’, ‘bonus bellum’, ‘catinum catillum’, similiter ‘collega illido’. in m sequente tamen p b uel m, ut ‘imbibo’, ‘imbellus’, ‘impius’, ‘imperator’, ‘immitto’, ‘immineo’. in r, ut ‘corripio, irripio, irruo, corruo, corrigo -gis’; inuenitur etiam forte ‘conrigo -gas’, per n ad differentiam dicti uerbi. In s simplex, ut ‘pono posui’. In duplex quoque s, ut ‘findo fissum’, ‘fundo fussum’. in t, ut ‘canis, catellus,

f. 112v catulus’. in u consonantem, ut ‘sterno straui’, ‘cerno creui’, ‘sino siui’. item n quandoque assummit s, ut ‘maneo mansi’. item quandoque tollitur uel subtrahitur, ut ‘linquo liqui’, ‘uinco uici’, ‘coniunx coniugis’, causa differentie huius uerbi coniungis secundum priscianum et Vgutionem. item n principalis sillabe quandoque assummit g per prothesim, ut ‘natus gnatus’, ‘notus gnotus’, ‘nosco gnosco’. Item n sepe c post se positam conuertit in g, ut ‘septingenti’ pro ‘septincenti’. Sed de hoc amplius dictus est in tractatu de g. [...] c d f g n q s t x i et u consonantibus. [...] G, ut ‘angelus, congruit’. N, ut ‘annus, annuo’. Q, ut ‘inquiro’, tanquam s, ut ‘conscius, consueuit’. T, ut ‘antonius, intonat’. X, ut ‘anxius’. I et u consonantibus, ut ‘coniungo, conuerto’. fere autem dixi propter b p l m r secundum priscianum. [...] licet

338

La ortografía latina en la Baja Edad Media

de r quidan uoluerint conditionem ut n non semper mutetur sequente r et ita secundum eos dicamus ‘inrumpo, inruo’, quod quidem ipse priscianus reprobat, cum nec in simplicibus inueniatur n ante r, ut ibidem assummit quamquam forte inueniri possit ‘conrigo -rigas’, ut superius dixi causa differentie. De con etiam amplius tractatum est superius causa precedenti gratia consorcii de circum et [...] N mutatur in m b p sequente uel m N mutatur in l uel in r si forte sequatur

[o] figura orbicularis uocalis est, cuius sonus in oris concauitate formatur, quam uocalem quedam ciuitates ytalie non habebant, sed loco eius ponebant u, et maxime umbri et tusci. [...] ut ‘uirgo uirginis’. in u, ‘tremo tremui’, ‘huc illud pro hoc illoc’. Hec uocalis cum alia uocali e, scilicet glutinata, oe diptongum facit. item potest per se sillabam facere, nisi non eam incipere et finire. [p] littera muta secundum p r i s c i a n u m quandoque repetitur, ut ‘pello pepuli’. Quandoque asssummit s, ut ‘repo repsi’, ‘scalpo scalpsi’. Quandoque geminatur, ut ‘reperio reperi’. [...]

[q] quoque muta secundum p r i s c i a n u m , sicut et k, licet nomine et figura uideatur differere a c. in sono tamen eamdem habet potestatem. Que littera q, secundum p r i s c i a n u m propter nil aliud uidetur esse scribenda. nec ut ostendat sequens u ante alteram uocalem in eadem sillaba positam perdere uim littere, ut ‘quis, quas, loquor’. Quod, si propterea est alia littera extimanda quam c, debet quoque q, cum similiter preponitur u, amittere uim littere alia putari et alia. nam teste p r i s c i a n o apud antiquissimos frequentissime loco cu sillabe quu ponebatur et e contrario, ut ‘arquus, coquus, oquulus’ pro ‘arcus, cocus, oculus’, ‘quum’ pro ‘cum’, ‘quur’ pro ‘cur’. Cum id non facit, dicimus enim ‘anguis’ sicut ‘quis’. Est autem certum quod g in dicta sillabicatione uel similibus non dicitur alia littera quam uerbi preponitur u in dicto casu, ut ‘ago’. dicendum ergo simpliciter cum p r i s c i a n o cum k q et c pro una littera sicut summende, quia unam uim habent tam in numero quam in sono et enim ipsum q, nisi eandem uim habent quam habet c, nunquam in principiis infinitorum uel interrogatiuorum quorundam nominum posita per obliquos casus in illa transiret, ut ‘quis, cuius, cui’; similiter in uerbis habentibus q, ut ‘sequor, sequutus’, ‘loquor, loquutus’, q transit ut dictum est in c, ut ‘quis cuius’, ‘loquor locutus’, licet hic impropre debeat dici transire, cum sit eadem ut modo dixi.

f. 113r item transit in s, ut ‘torqueo torsi’, sicut et c ‘parco parsi, item in x, ut ‘coquo coxi’, sic et c, ut ‘duco duxi’, item sicut et c abicit n in preterito, ut ‘linquo liqui’, ‘uinco uici’, unde uersus:

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

339

Q quoque ceu monstrant quis cuius uertitur in c transit in x coxi uel in s ut torqueo torsi

q sicut et k nullam potest sillabam terminare, unde uersus: In q siue k nulla sillaba cadit Exceptis k q reliquas intelligo fine

[...] R transit in iiii litteras, l s n et u consonantem. in l, ut ‘niger nigellus’, ‘umbra umbella’. in s simplex, ut ‘arbos pro arbor’, ‘ueror uersus’, ‘quero quesiui’, ‘haurio hausi’. in duplex quoque s, ut ‘urro ussi’, ‘gero gessi’. in n, ut ‘eneus pro ereus’. in u consonantem, ut ‘tero triui’, ‘sero seui’. Item euphonie causa intercipitur, ut ‘dirimo’, quod componitur ex di et emo. [...] unde uersus de dicto transitu r: uel sic:

R quoque transit in l s u n inque duas ss R transit in has ui su li uoque sequentes.

[s] semiuocalis littera si ponatur in principio dictionis expresse pronunciatur, ut ‘salsus, semel’, similiter in medio si aliqua consonans sit iuxta eam, ut ‘considero’, si uero consonans desit non expresse sonat, ut ‘uesari’, quia cum inter uocales est non sit sonum expressum ut ‘esuret’. In aliquis tamen ob euphoniam sonum exprimit suum u t ‘presensit’. Idem est in quibusdam propis ut ‘Matusale, Meles, Sirach’. Hec litera in metro apud uetustissimos plerumque uim suam amittit ut in uersu ‘inter se coiisse viros et discernere ferro’ in scansione dicitur virgilius. sequente uero coniuctione ne cum appostrophe penitus tollitur ut ‘uiden, satin, uin pro uidesne, satisne, uisne’. transit uero in vii litteras scilicet m, n, r, d, t, x et u consonantem. in m quoque ut ‘rursum pro rursus’ ‘diminuo pro disminuo’. in n ut ‘sanguis sanguinis’. in r ut ‘flos floris’ ‘ius iuris’. in d ut ‘pes pedis’ ‘palus paludis’ ‘custos custodis’. in t ut ‘nepos nepotis’ ‘uirtus uirtutis’. in x ut ‘aiax pro aias’ ‘pistrix pro pistris’. in u consonantem ut ‘bos bouis’ unde uersus: Ma ne det ui res semper mutat in hiis s. Item hec littera quandoque intercipitur aut euphonie causa, ut ‘obscurus, obscenus, presens, absens’. Item quandoque ponitur pro aspiratione in dictionibus quas a grecis sumpsimus, ut ‘semis, sex, septem, se, si, sal’, nam ‘hemis, hex, heptem, he, hi, hal’, apud grecos aspirantur. Item ‘musa pro muha’. Item huic littere s in eadem sillaba preponitur p et loco p grece fungitur, ut ‘inops, pepops, princeps’. item b nomen nullum nisi in fine nominatiui cuius genetiui in bs desinit, ut ‘urbs urbis, celebs bis, arabs arabis’. Hoc tamen sciendum est quod principium sillabe omni modo pro ψ greci debet haberi ps, ut ‘psitacus, psalmus, psedulus, ipse, nubo quoque nupsi, scribo scripsi’, facit quamuis analogia per b cogat

340

La ortografía latina en la Baja Edad Media

scribere. sed euphonia superat que etiam ‘nuptum, conscriptum’, per p et non per b dicere ac scribere compellit. hec tamen littera in latinis dictionibus non ponitur ante r ‘israel’ enim ‘bosra, esron’ barbara sunt. [...] in compositis uero bene terminat sillabam sequentibus etiam aliis consonantibus, nam si dictio componatur ex prepositione desinente in s quales sunt abs, f. 113v trans, dis, tunc potest terminare sillabam sequentibus aliis consonantibus, ut pote sequente c, ut ‘abscondo, obscurus’, quod secundum p r i s c i a n u m s est terminalis prepositionis. similiter ‘transcurro, discurro’, sequente p, ut ‘asporto, displicet, abporto’, t, ut ‘abstereo, abstraho, distulit’, g, ut ‘transgredior’, l, ut ‘translatus’, m, ut ‘transmitto’, i et u consonantibus, ut ‘disiectus, transueho’ et sic de reliquis sequentibus tamen regulis obsustis, unde uersus: In s finitur sillaba cum s geminatur At in compositis que uis alia commitatur [...] unde uersus:

trans manet totum nisi d commitante uel n i

[...] Et ubicumque producitur di exceptis in ‘dirimo et disertus’, unde uersus: Di reliquis tradas sed dis fac iam pre ce ter sum.

item nota quod dis composita cum dictione incipiente ab f mutatur in f euphonie causa, ut ‘diffundo, diffiteor’, unde uersus: Dis s uertitur in f si componatur eidem.

Quid autem dicemus de ‘absque’ utrum sit composita uel non, et tunc in ea regula superius composita fallere uideatur. respondeo quibusdam ut dicit p r i s c i a n u m , uidetur esse composita ex abs prepositione et que coniuctione, sed secundum eundem, nunquam que coniuctio in compositione amittit uim copule, ut ‘atque, neque, quoque’, ergo, quando amittit figura significationem sillabica, magis adiectio uidetur. Quamobrem potius est, ut eidem p r i s t i a n o uideatur, deriuata ‘absque ab abs, sicut ab unde undique, ubi ubique, ita itaque, uter uterque’, et sic regula nostra intelligenda est de declinationibus tantum, uel dicere potes quod sillabica adiectio, et largo modo compositio dici potest.

[t] muta littera que in principio dictionis posita magnum sonum habet, ut ‘tres’, in medio paruum, ut ‘retulit’, nisi geminet, ut ‘mitto’, quia tunc bene sonat, in

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

341

fine uero debiliter sonat, ut ‘legat, docet’. Excipiuntur autem ‘quit’ pro ‘cur’, et ‘quit’ uerbum ad differentiam ‘aliquod et quod’. Item ‘sat et quot’, causa euphonie. Item si h sit post t retinet sonum suum, ut ‘sabaoth’, et licet precedat n, r, s uel l, non amittit sonum suum, ut ‘fiant, aufert, est, uult’. Hec littera secundum p r i s c i a n u m transit in duas litteras s et x. in s quidem, ut ‘mitto misi, uerto uersi, concutio concussus’. in x uero t transit antecedente c, ut ‘pecto pexui, flecto flexi, necto nexui’, unde uersus: uel sic

T transit in s et in x si c manet ante

transit in s quoque t sed in x si perueniat c.

item hec littera quandoque intercipitur euphonie causa, ut ‘identidem’ quod componitur ex ‘idem et idem’. [...] [u] uocalis est littera que per se uocem suam in summitate integrat labiorum. transit uero in omnes uocales. [...]

f. 114r [...] item quandoque amittit uim tam uocalis quam consonantis, ut quando ponuntur q uel g et aliam uocalem, ut ‘quisquam, sanguis, lingua’. S quoque antecedente u consequente a uel e hoc idem sepe accidit in metro, ut ‘suadeo suesco’. Et [...] item uocalis hec sicut et i quandoque transit in consonantem simplicem, ut ‘uerus ueriti’, quandoque uero in duplicem, ut ‘cupiui cupii, cupiueram cupieram, audiueram audieram’, nam in hiis i ante u duplicem consonantem producitur. item u consonans transit in x, ut ‘uiuo uixi’. item interponitur causa hiatus uitandi, ut ‘dauus, pauo, ouum, ouis, bouis’. item in eadem sillaba postponitur alie uocali a et e et facit diptongum, ut au, eu, quo diptongus au quandoque transit in o, ut ‘lotus pro lautus, cotes pro cautes, plostrum pro plaustrum’. item hec uocalis sicut et relique potest per se sillabam facere nec non eam incipere et finire.

[...] [x] Que littera secundum p r i s c i a n u m semiuocalis est, licet sonus eius incipiat ab i uocali et non ab e et terminetur in suum naturalem sonum, sit autem hoc, ut iam dictum est, per apostrophen xi greci nominis cuius loco hec littera est assumpta. Habet autem uim duplicis consonantis, nam secundum p r i s c i a n u m x pro cs, cs modo pro gs accipitur, unde uersus: pro cs uel pro gs x accipiatur Sicut demonstrat lex legis fex quoque fecis. regula sepe fallit tamen cum uergit in ct Seu mutatur in u sicut nix noxque suppellex.

342

La ortografía latina en la Baja Edad Media

x transit in sex litteras uidelicet in cs, gs, f, ct et u consonante. In cs quidem, ut ‘pax pacis’, in gs, ut ‘lex legis’, in f, ut ‘efficio effero’, in ct, ut ‘nox noctis, suppellex suppellectilis’, in u consonante, ut ‘nix niuis’. Sed hec tamen contra secundum p r i s c i a n u m regulam declinantur, unde uersus: X in ui facti semper mutatur ubique.

subit quoque x loco aspirationis h, ut ‘ueho uexi, traho traxi’. […] Super quo ultimo exemplo notamus quod licet quidam ut refert p r i s c i a n u s d icere uoluerint quod debet remanere s post x et […] dicerentur ‘exsequor exsanguis’, hoc omnino tenet rationem nam s post x nullo modo stare potest, cuius ratio et probatio talis erit. nulla consonans secundum p r i s c i a n u m potest geminari alia consonante precedente uel sequente. si autem post x scriberetur s tunc geminaretur precedente consonante, consonante alia uidelicet c quia x scribitur loco cs uel gs, ut superius dictum est. Dicendum ergo et omnino tenendum est quod: X precedente fugit s de parte sequente

sic nec dicemus ‘obssessus, obssequuntur’ et similia [...]

f. 114v […] unde uersus: De bi le iam ne ui res ma gis e non ex sibi iungit Cetera cognoscas ex non e sumere recte.

[...] quod dicta regula p r i s c i a n i sit intelligenda, solum tamen compositis et a prepositionibus tantum. nam dicimus ‘sexmillia, sextus, sexcies, sexcuplum’ et sic aliis numeris cardinalibus, ponderalibus, dispertitis, ordinalibus uel multiplicatiuis, quando componuntur cum hoc nomine sex uel dici potest quod in hiis omnibus poni possit s loco x. In x nomina rectum terminancia si quidem sint a uerbis in go desinentibus faciunt genitiuum in gis, ut ‘aggrego, lego, rego, coniungo’, descendunt ‘grex gregis, lex legis, rex regis, coniunx coniugis’, in quo genitiuo subtrahitur n causa differentie huius uerbi ‘coniungis’, alia uero terminant genitiuum in cis, qualia sunt ‘dux, linx, calx, crux, trux, pax, nux, lux, fax, faux, calix, narix, fornix, fornax, falx, uelox, aiax, atax, pellax, uertex, timex, pulex, culex, felix, perdix, artifex, apex, polix, audax, iudex, carex, ylex’ et alia multa in cis terminancia genitiuum, excipiuntur ‘nox, senex, nix et suppellex’, composita quoque ab eis que seruant condicionem suorum simplicium, ut ‘exlex gis, et hic et hec et hoc pernox pernoctis’, unde uersus: Cuius rectus in x genitiuus tis facit aut gis Excipitur nox atque senex nix atque suppellex.

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

343

‘Externus’ per x et sine aspiratione in ‘extraneus’ quia deriuatur ab ‘extra’, ut iste sunt ‘de extraneis horis’ id est ‘de extraneis contratiis’, ‘hesternus’ uero per s et cum aspiratione tempus preteritum notat quia deriuatur ab ‘heri’, ut ‘hesterna lectio’, unde uersus: Si per x scribas externus surgit ab extra S posita mater dicitur eius heri.

nulla pars orationis secundum p r i s c i a n u m in x desinit, nisi nomina et prepositio greca et ‘uix, mox et pax’ aduerbium comicorum. Hec littera x et etiam z quia utraque illarum pro duplici consonante assumpta est, nunquam ponuntur in principio sillabe sequente alia consonante. Vnde nichil est ‘zmaragdus’, sed debet dici ‘smaragdus’.

[y] littera pithagorica est allata namque ad exempla huiusmodi iure pithagoras primus formauit [...] Sed differunt quia secundum V g u t i o n e m i elementum in substanciali sono est, exiliter sonat. Y uero in accidentali et spissius siue uberius sonat. hec figura y secundum V g u t i o n e m solum in dictionibus peregrinis ponitur in grecis uel barbaris uel ab eis detortis. Quidam tamen dicunt quod ubicumque aspiratio ponitur post c, t, p uel r et post aspirationem ponitur i, illud i debet scribi in figura y greca cum puncto superius dicto, quia pronunciatio similiter greci y secundum eos ad sonum talium aspirationum accedit, quam rationem forsan ex ingenis uel lingue grossicie interfugere nequo nec modo pronomen ita scriptum recolo inuenisse. hec littera potest per se sillabam facere quia uocalis item incipere et terminare, ut ‘ypo’ quod est ‘sub kyrieleyson’ scilicet ‘domine miserere’, et sunt due partes et non dictio composita.

[z] secundum p r i s c i a n u m est duplex consonans, et ideo facit sillabam correptam, et etiam longam si naturaliter fuerit breuis nam assumpta est loco duplicis ss, ut ‘patrizo pro patrisso’, et secundum p a p i a m usque ad tempus Augusti duas ss pro z ponebant, ut ‘massa pro maza’. Aliquando est tantum simplex consonax, ut ‘perizoma’, ponitur etiam pro d ut ‘mezencius pro medencius’, unde uersus: Z quoque mutatur in d uel s inque duas ss.

Item uersus de duplicibus et triplicibus consonantibus: Consona iota duplex duplices x z que fient Iotaque composita simplex est sepe reperta Simple tamen z reperitur ut est peryzoma.

Hec littera secundum p r i s c i a n u m sicut et y solum causa grecorum uel barbarorum nominum est assumpta, et in grecis tantum modo dictionibus

344

La ortografía latina en la Baja Edad Media

est scribenda. non potest tamen sicut nec x, ut dictum est, poni in principio sillabe sequente alia consonante, quia ambe duplices sunt. hec littera sillabam non finit sed incipit, ut ‘Zacheus’. Et si ponatur in medio dictionis hinc precedens sillaba debet terminari uel i uocalem uel m, n uel in s uel in t secundum p r i s c i a n u m , ut ‘gaza, manzer, zinciber, zincala, barza’. De litteris que intercipiuntur euphonie causa notu iam et epylogatio specialis.

f. 115r [i]ntercipi seu interponi debet littera quando intercidit in compositione siue condeclinio dictionis et tamen non est de partibus componentium seu formantium. potes autem ex predictis colligere quod nouem sunt littere que causa euphonie plurimum intercidunt uidelicet t, l, m, b, r, s, c, d et u consonans. T quidem, ut ‘identidem quod componitur ex idem et idem’, in quibus componentibus non est t licet in composito l, ut ‘obliquo quas quod componitur ex ob et equo equas’, m, ut ‘incumbo et recumbo que componuntur a cubo bas’, b, ut ‘ambio, ambigo, ambesus que componuntur ex am prepositione et eo uel ago uel esus’, r, ut ‘dirimo ex di et emo, s, ut ‘obscurus, obscenus que componuntur ex ob et cura uel ceno, presens, absens’, c, ut ‘sicubi, nuncubi que componuntur ex si uel nun et ubi’, d, ut ‘prodest ex pro et est’, u consonans, ut ‘bos bouis’ similiter ‘ouum, pauo, ouis’, unde uersus: Dant euphoniam tu li mus ui bra re se cun dum.

Breuis, sine replicatione, epilogatio uersuum in toto opere conscriptorum.

Breuissime autem, quia nequit oculus dispersa locis in uariis, nec cum difficultate circumfera mentis consistorio presentare uersus omnes superius suis locis expositos, hoc loco in unum recolligendos duxi. Et faciliorem memoriam sine ulla duplicatione finali metodo repetendus: [...] Abs componatur si tantus associatur [...] M non stat fine nisi mens probra sint commitiue Compositum circum uocali si societur M non profertur sed sola figura tenetur Si con uel circum uocalibus associetur N uel m abicias sed inde comedo tollas […] N mutatur in m b p sequente uel m N mutatur in l uel in r si forte sequatur

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E [...] Q quoque ceu monstratur quis cuius uertit n c transit in x coxi uel in s ut torqueo torsi Exceptis k q reliquas intelligo fine R transit in has in sum a numquam sequentes Ma ne det ui res sepe mutatur in hiis s

f. 115v In s finitur sillaba cum s geminatur At in compositis que uis alia comitatur trans remanet totum nisi d comitante uel n i Di reliquis tradis sed dis faciam per ce ter sum Dis s uertit in f si componatur eidem transit in s quoque t sed in x si preueniat c In c t resonat cum i sequiturque uocalis Si t non sequitur non in t sillaba finit pro gs uel pro cs x accipiatur Sicut demonstrat lex legis fex quoque fecis regula sepe tamen fallit cum uergit in ct Seu mutatur in u sicut nix noxque suppellex X in ui facti semper mutatur ubique [...] X quoque uertis in f si dicas efficis effert uel aliter [...] De bi [le] iam ui res ma gis e non ex sibi iungit Cetera cognoscas ex non e sumere recte Cuius rectus in x genitiuus cis facit aut gis Excipitur nox atque senex nix atque suppellex Si per x scribas externus surgit ab extra S posita mater dicitur eius heri Z quoque mutatur in d uel s inque duas ss Consona iota duplex duplices x z que fient Iota que composita simplex est sepe uocata Simple tamen z reperitur ut est peryzoma Dant euphoniam tu li mus ui bra re se cum dum orto completa iam sistat penna graphya Laus tibi sit leta uirgo genitrixque maria amen.

345

La ortografía latina en la Baja Edad Media

346

(B) De orthographia Anónimo I (C) f. 5r

f. 5v [...] secundum I s i d o r u m , quinque […] Ideo istis IIIIor magis quam aliis [...] De significatione uocalium et ipsarum ad inuicem transmutatione

A ergo representat antiquum CCCCC ut dicit V g o , ideo autem, secundum p a p i a m breuiario super priscianum, prior est quia nascentibus uocem promit. […]

E antiquum significat CC uel etiam L […]Et nota quod in p r i s c i a n o preteritorum multa transit uocalium nisi a, e, unde de mutatione

f. 6r literarum in preterito perfecto in principio tractatus preteriti inuenies exaratum. I presentat unitatem et ut dicit B o e t i u s , omnis numerus unitate debet numerari sed quia hoc fastidium generaret, institutum est ut usque ad quinarium per unitates scribatur et ex tunc per unitates et figuras alias rescribatur. [...] quoque in i correpta, ut ‘uiri uiripotens’. [...] dicit etiam p r i s t i a n u s , in principio primi, quod i post u consonantem breuis est d, m, r, t, vel x sequente, ut ‘uideo, uim, uirtus’, quia ‘uinco’ breuis est, ‘uicium, uix’, [...] O antiqui XI representant. [...] ‘homo homicida’.

V in u, ut ‘cursus currus’. Etiam latini tamen quinque significat, unde addita unitate significat sex, sic VI, et ita usque ad X: VII, VIII, VIIII. [...]

Hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis f. 6v f. 7r f. 7v

De modo proferendi per ordinalia uocabula De accentu partium orationis per ordinem De accentu Exceptiones de accentu

f. 8r f. 8v 1-14 f. 8v 15-28

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

347

Excipit tractati ortographye f. 9r

Elyotropium Solsequium panagericum Bombizatorium

Corragium Coliphium giraculum Ventilogum

Epythalamium Exodium recantur Cataplasma Catalogus.

f. 9v f. 10r f. 10v f. 11r [...] Exsul debet scribi per s et non per x quia dicit y s i d o r u s ‘exsul qui extra solum’. [...] De mutationibus et de ordine literarum in diuersis sillabis, secundum dictas regulas, per huiusmodi uersus possumus dicere: [...]

[...] [...]

f. 11v

D mutatur in s sequitur, si consona cessat. F uel g nullam, nisi sit composita, sunt.

Est g finalis vel f, si presit eadem. R non precedat sequatur, si consona rhe rho. M uel g uel p nunquam uel n fore pre se. pe tet s man cus in simplice sillabicatur. Si componatur locat has in parte sequente. [...]

De dyptongo

f. 12r [...] et dicitur falx a falco cas, quod stat per stare et est instrumentum rusticum cum quo falcatur siue secatur fenum. [...] scobs’. De superiore ordine consonantium in eadem sillaba hos uersus possumus annotare: Litera metrorum sociat sibi prima sequentem Si fuerit simplex facit hec quoque nomen ut omnis B ma cra quippe bo trus sed b sibi lu de re sumit

La ortografía latina en la Baja Edad Media

348

f. 12v

C mu no la te n sed de ma re lu na cornit G ma la do na re sed p sine li to re querit

T lu men nar rat f l ra sillabicabit Litera finalis erit hec quam crimine monstro Altera si fuerit precedens consona talis In un na pre be re post has s nomina finit Lunarem se x litera terminationis Ante tamen ter ras n litera sillabicatur principium tenet has fuerit si litera triplex Sin ci put est prima capitis pars tertia lo rum te finem rotaret cupisti secundum rupi stes.

De aspiratione

aspiratio preponitur omnibus uocalibus, ut ‘habeo, hereo, hinnio’, ‘hinnis’ proprium est equorum, inde ‘hinnitus’, sed ‘ineo inis iniui initum’ stat per commenzare, ‘hinnus, homo, humus’. [...] uel ab eis detortis uel deriuatis, preter ch, quod uidetur esse in quibusdam dictionibus latinis, ut ‘michi’, sed ‘michi’ a greco pronomine detortum est. [...] f. 13r [...] Quidam tamen dicunt quod sit causa differentie. [...] De modo scribendi quasdam dictiones

[…] representat chi, quod idem est apud nos quod ch, sed p representat ro, quod est r; hec figura s representat sima, quod est s, et ita superposito titulo dicitur xpc, qui interpretatur saluator. [...] secundum est eta, quod est e, quod representatur per hanc figuram h, tercius est sima, quod est c, quod representatur per hanc figuram s, et ita superposito titulo dicitur yhc. in quibusdam dictionibus scribitur i et non proferitur, ut in ‘dii’ et ‘diis’, quia regula formationis regerit ibi esse duo ii, ut ‘dei’, et inde neuter ‘dii’, sed usus poetarum ponit monosillabum unde

f. 13v

quidam dixit:

‘Scribe dii lege di si uis barbarus haberi’

item nominatiuus pluralis huius pronominis ‘is ea id’ scribitur per geminationem ii, ad diferentiam huius uerbi i, et in femenino per

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

349

geminationem ae, ad diferentiam huius prepositionis e. Item datiuus et ablatiuus pluralis eiusdem pronominis scribitur per geminationem ii causa formationis, ut ‘eis’ uel ‘iis’, et ab ‘eis’ uel ‘iis’, et ‘ii’ non profertur nisi unum i et e, et est ibi sineresis. In compositione quoque amittit geminationem, ut ‘idem’ et ‘isdem’, sed in femenino non amittit, ut ‘eadem’, ad diferentiam huius accusatiui ‘edem’. sed hoc pronomen ‘hic hec hoc’ in plurali scribitur per unum i cum aspiratione, ut ‘hi he his’ et ab ‘his’, quia trahit formationem a greco nominatiuo plurali ‘hoy’ mutata in i. Item hoc pronomen ‘sui’ formatur a genitiuo greco mutata aspiratione in s et o et u. [...] Communis usus habet quod ‘mixtus’ et ‘mixtio’ scribatur per x. nos uero dicimus quod debet potius scribi per s, ut dicatur ‘mistus’ quia ‘mistus’ uenit ab hoc

f. 14r preterito ‘mistui’ in quo s ponitur ante t, et ita in hoc participio ‘mistus’ ponetur x per s, et hoc est contra naturam huius litere x, et hoc idem sentit p r i s c i a n u s in tractatu participiorum dicens unum solum participium inueniri quod habet x ante t, ut ‘mixtus’. Dubitatur de hoc uerbo ‘extimo’ utrum de iure scribi debeat per s uel per x, et uidetur per x, quia componitur ab ‘ex’ et ‘autumo ma’, sed contra x non mutatur ante t in compositione, ergo uerbum ‘extimo’ componatur cum ‘ex’ debet ibi remanere x, ut dicatur ‘existimo’, quod esse non potest quia hec prepositio ex naturaliter longa est, unde uocalis enin non posset mutari in i, et propter hoc dicimus quod ‘extimo’ scriptum per x non est uerbum, sed nomen superlatiuum ‘extimus ma mum’, sed quando est uerbum debet scribi per s et non componitur ab ‘ex’ et ‘autumo’ sed est figure simplicis, et dicimus ‘estimo mas’, quod componitur cum ‘ex’ et dicimus ‘existimo mas mat’. Idem dicebat f r a t e r I o h a n e s de g a r l a n d i a [...] Item ‘sesqualter’ debet scribi per s, quia componitur a ‘sesqui’ quod est totum et ‘alter’.

2.1. Análisis de resultados de la tabla de diferencias

los resultados que han generado el estudio pormenorizado de las diferencias encontradas entre los textos de los que, unas páginas más arriba, acabamos de puntualizar sus semejanzas, nos llevan a destacar los siguientes aspectos: 1. En la tabla (b), en la que hemos ubicado los fragmentos relativos al «De orthographia, Anónimo I», señalamos las siguientes consideraciones generales:

350

La ortografía latina en la Baja Edad Media

a) los ff. 5r; 9v-10v coinciden en su totalidad con la obra de parisius del ms. E.78

b) por contra, desde el pasaje del f. 6r titulado hic auctor admonet lectorem de preuisione lectionis hasta el f. 8v 14,79 no se registra ninguna coincidencia con parisius, es decir, son fragmentos donde el autor trata temas o aspectos relativos a la ortografía que parisius no debió considerar relevante incluir en su tratado, según los objetivos puntuales que este autor se había marcado para la elaboración de esta obra.

En estos pasajes que acabamos de señalar tampoco se registram considerables coincidencias con priscianus salvo los fragmentos recogidos en f. 7v 5-14; f. 7v 30-8r 1; f. 8r 22-28; f. 8v 2-3; f. 8v 5-7.

c) El resto de los folios, como podemos observar, contienen mezcla de partes coincidentes y discrepantes, en mayor o menor medida. destacamos, por ejemplo los ff. 9r y 11v, en los que la mayor parte de su contenido coincide en ambas obras, salvo el listado de palabras de origen griego, en el primero, y unos versos en el segundo.

2. En la tabla (a), en la que hemos ubicado los fragmentos relativos al De orthographia de parisius, señalamos las siguientes consideraciones generales:

a) En esta obra ningún folio coincide en su totalidad con el contenido del «De orthographia, Anónimo I», sino que, como acabamos de ver, ocurre lo contrario.

b) desde el f. 107r (comienzo de la obra) hasta el f. 107v no se registra ninguna coincidencia con el «De orthographia, Anónimo I» (C) y tampoco con priscianus.

78 como ya hemos observado en la tabla de coincidencias, donde hemos recogido todo lo relativo a este tema. 79 Estos fragmentos del «De orthographia, Anónimo I» conforman la denominada parte ii de la reestructuración que de esta obra aportamos.

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

351

Estos folios, como ya hemos observado, contienen el prólogo y la primera parte del cuerpo de la obra. En estos fragmentos se suele percibir más que en otros la subjetividad del autor, y en ellos aparecen los aspectos más peculiares del mismo.

c) En el resto de los folios se van alternando las partes coincidentes con las discrepantes, en mayor o menos medida, al igual que ocurría en la tabla anterior.

tras estas puntualizaciones generales podemos vislumbrar, también, lo más representativo de cada uno de los autores ubicados en torno a la misma época, y las matizaciones y explicaciones de las reglas de ortografía que presuponemos eran las que presentaban mayores vacilaciones. además, llamamos la atención de manera específica sobre los fragmentos de ambas obras resaltados en cursiva, ya que son los añadidos, y por tanto, las diferencias o variantes respecto a priscianus que nos indican lo más significativo de la ortografía de la época que venimos estudiando, es decir, lo nuevo respecto a épocas anteriores. con relación a esto último, sírvanos de ejemplo: ‒ añadidos en torno a la descripción de las vocales:

DE orthogrAphIA, parisivs

[a] igitur littera triangularis figura uocalis est, quod patet qua perficit per se uocem et fundatur seu formatur eius sonus in stomaco uelut eius prolatio innuit proferenti

[e] uocalis est, nam et ipsa efficit per se sonum, quia sonus formatur in pectore, ut dat eius pronunciatio prolationi

[i] uocalis littera foratur in gutture, quod ex eius pronunciatione percipitur

«DE orthogrAphIA, AnónIMo I»

A ergo representat antiquum ccccc ut dicit vgo, ideo autem, secundum p a p i a m breuiario super priscianum, prior est quia nascentibus uocem promit

E antiquum significat cc uel etiam l

I presentat unitatem et ut dicit b o e t i u s , omnis numerus unitate debet numerari sed quia hoc fastidium generaret, institutum est ut usque ad quinarium per unitates scribatur et ex tunc per unitates et figuras alias rescribatur

352

La ortografía latina en la Baja Edad Media

[o] figura orbicularis uocalis est, cuius sonus in oris concauitate formatur

[u] uocalis est littera que per se uocem suam in summitate integrat labiorum.

O antiqui xi representant. [...] ‘homo homicida’.

V in u, ut ‘cursus currus’. Etiam latini tamen quinque significat, unde addita unitate significat sex, sic vi, et ita usque ad x: vii, viii, viiii.

‒ añadidos respecto al tema de la aspiración:

DE orthogrAphIA, parisivs (f. 110v):

[h] demum quia circa dictiones aspirandas uelut non multum solent tabelliores errare, hic quasdam dictiones, que aspirationis notam habere debent et presencialiter occurrerunt memorie.

Este autor, además, introduce una reflexión final (f. 111r):

possent etiam alia forsitan reperiri que mecum se memorie non presentant per predicta quoque simplicia composita uel deriuata ab eis, que multo plura sunt, oportet intelligi. Est enim tenendum regulariter quod deriuata suorum primitiuorum seruant naturam, licet in quibusdam, que tamen ab aspiratis cadunt, sit contrarium inuenire quod accidit uel causa differentie uel uincentis omnia longi usus arbitrio preualente. de dictionibus autem que aspirantur in medio uel in quibus aspiratio [...] et similia, que infinita sunt, audeo minime ne tedium parerent explicare, quas magister usus studiosus poterit edocere. usus uero qui de aspirandis dictionibus tradi solent eo, quod non complectuntur omnes superius positas dictiones et quod quidam cum suis uel sine suis primitiis deriuata includunt, hic duxi rationabiliter omittendos, quos tamen, si cariosus fueris, infra inuenies in repetitione uersuum annotatos.

«DE orthogrAphIA, AnónIMo I» (f. 12v):

aspiratio preponitur omnibus uocalibus, ut ‘habeo, hereo, hinnio’, ‘hinnis’ proprium est equorum, inde ‘hinnitus’, sed ‘ineo inis iniui initum’ stat per commenzare, ‘hinnus, homo, humus’. [...] uel ab eis detortis uel deriuatis, preter ch, quod

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

353

uidetur esse in quibusdam dictionibus latinis, ut ‘michi’, sed ‘michi’ a greco pronomine detortum est. [...]

En la obra de parisius, encontamos otros añadidos, por ejemplo:

respecto a la vocal i, partiendo de lo que dice priscianus puntualiza e incorpora otras consideraciones basándose en Hugutio (f. 111v): super quo ultimo exemplo huius,80 ‘reice’, hic notabis quod, secundum vg u t i o n e m , ‘reiicio, deiicio, abiicio’ et cetera composita a iacio debent scribi per duo i primum consonans alterum uocale et ita pronunciari regulariter, et secundum hoc, si componatur cum dictione desinente in consonantem, debet prima produci positione, licet quandoque inueniatur corripi, ut ibi ‘subicit facundus vlixes’, et hoc ideo accidit quia in omnibus huiusmodi uerbis quidam solent tacere i consonantem causa euphonie. [...] cum ergo contingit quod i consonans in predictis uerbis taceatur et liquescat a potestate consonantis, tunc prima non producitur, sed potest corripi si naturaliter fuerit breuis; si uero i consonans non taceatur nec liquescat, tunc dictio prima producitur si desinat in consonantem. Et hinc est quod uerbum subicit modo producit modo corripit primam et de similibus idem est iudicium, si ergo metrum cogit ut taceat i consonans alias aperte proferatur. non est enim magna cophynia si dicatur ‘abiicio, reiicio, deiicio’, licet quidam uelint hoc semper ubique uitare, pro i consonante in abusum uenit, secundum v g u t i o n e m , quandoque scribere g, ut in hoc nomine ‘magister’, quod secundum eum debet scribi per duo i, unum i primum consonans alterum uocale, ut dicamus ‘maiister’, quia componitur a maialis et stercori, quod est stacio qua maior in statione, est autem maialis porcus domesticus magnus et pinguis carens testiculis et deriuatur a maior, quasi maior in grege, sed quia i consonans assinit g in sono, iam ex uitio ydiotarum inoleuit consuetudo, ut etiam apud prouectos ‘magister’ scribatur per g, sed sepe in compositione et deriuatione altera istarum litterarum i et g pro altera ponitur, quia autem dicitur ‘magister’, quasi magis doctus,

80

se refiere a priscianus.

354

La ortografía latina en la Baja Edad Media

ethymologia est et non deriuatio uel compositio, eadem ratione ‘maius maii’ pro mense illo scribitur per i, quia a maioribus dicitur, ut idem v g u t i o testat.

y, a continuación, como reflexión final resume la situación de esta vocal i: Hec uocalis sicut et ubique potest per se sillabam facere ac eius incipere et finire nec quando transit in consonantem, quod tunc sicut et u consonans non potest esse sillabe terminalis et est ratio quia consonans sequens uocalis transit in consonantem et non gratia precedentis.

respecto a la letra x, parisius anexa un resumen importante en el que podemos apreciar la relación de la ortografía con la morfología (f. 114v): de sedecim sane dici potest, ut oppinor, quod dicta regula p r i s c i a n i sit intelligenda, solum tamen compositis et a prepositionibus tantum. nam dicimus ‘sexmillia, sextus, sexcies, sexcuplum’ et sic aliis numeris cardinalibus, ponderalibus, dispertitis, ordinalibus uel multiplicatiuis, quando componuntur cum hoc nomine sex uel dici potest quod in hiis omnibus poni possit s loco x. in x nomina rectum terminancia, si quidem sint a uerbis in go desinentibus, faciunt genitiuum in gis, ut ‘aggrego, lego, rego, coniungo’, descendunt ‘grex gregis, lex legis, rex regis, coniunx coniugis’, in quo genitiuo subtrahitur n causa differentie huius uerbi ‘coniungis’, alia uero terminant genitiuum in cis, qualia sunt ‘dux, linx, calx, crux, trux, pax, nux, lux, fax, faux, calix, narix, fornix, fornax, falx, uelox, aiax, atax, pellax, uertex, timex, pulex, culex, felix, perdix, artifex, apex, polix, audax, iudex, carex, ylex’ et alia multa in cis terminancia genitiuum excipiuntur, ‘nox, senex, nix et suppellex’, composita quoque ab eis que seruant condicionem suorum simplicium, ut ‘exlex gis, et hic et hec et hoc pernox pernoctis’.

adiciones que coinciden en ser el comienzo de los apartados relativos a las consonantes, en los que el autor introduce unas líneas para describir cada una de ellas, de manera similar a la forma de presentar las vocales. por ejemplo:

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

355

[b] littera muta est et habet cognationem cum p sine aspiratione et p cum aspiratione, unde tenet medium sonum inter p et phe, ut ‘pi, phy, bi’. B littera magnum habet sonum in principio, ut ‘bibo bibi’, maiorem in fine, ut ‘iacob et achab’, mediocrem si intercipiatur, ut ‘ambesus, ambigo’; dicitur autem littera intercipi quando non est de partibus componentium. componitur autem ambesus et ambigo ex am, quod est circum, et esus uel ago, in quibus dictionibus non est b, et ideo dicitur intercipi b ibi. (f. 108v) [c] littera muta suauiter sonat e uel i sequentibus, ut ‘cecitas’, nisi interponatur r, ut ‘cremui’. aliis uincta uocalibus grande sonat, ut ‘cadit, codex, culpat’, magis quoque sonat in principio quam in medio, ut ‘cecidit’. in fine uero bene sonat, ut ‘ac’; ante hanc solam mutam inueniuntur uocales longe... (f. 109r) [d] littera muta cognationem habet cum t sine aspiratione et t cum aspiratione, unde medium sonum habet inter t et th, ut ‘ti, thidi’. Hec littera plus sonat in principio, ut ‘dominus’. in medio et in fine debilius, ut ‘adheret, id, istud, quod’. (f. 109v)

[g] littera muta est, que sequentibus e uel i sonum suum seruat, ut ‘georgica, genua, gigno’, sequentibus uero aliis uocalibus mutat sonum, ut ‘gallus, gobio, gula’. nam hec littera habet cognationem cum c sine aspiratione et c cum aspiratione, unde tenet medium sonum inter ea, ut ‘ci, chi, gi’ (f. 110r)

a partir de lo que acabamos de exponer y de lo ya estudiado acerca de la obra de parisius, aportamos unas consideraciones más relativas a su disposición que ayudarán a percibirla mejor.

la estructura del De orthographia de parisius es regular y sigue el mismo patrón con respecto a la manera de ir introduciendo el contenido de cada uno de los apartados que la conforman, de manera especial en lo que se refiere a cada una de las letras. comienza la explicación, como acabamos de ver, con unas líneas que son aportación personal. continúa con fragmentos extraídos de diversas fuentes, sobre todo de priscianus o de Hugutio, probablemente para afianzar sus explicaciones, y finaliza con una reflexión que también es una aportación personal, como el principio.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

356

si tomamos como ejemplo lo que este autor nos señala y enseña respecto a la conconante d (f. 109v 313 ss.) podemos observar con claridad estos aspectos: comiEnzo:

aportación personal: [d] littera muta cognationem habet cum t sine aspiratione et t cum aspiratione, unde medium sonum habet inter t et th, ut ‘ti, thidi’. hec littera plus sonat in principio, ut ‘dominus’. In medio et in fine debilius, ut ‘adheret, id, istud, quod’. a continuación:

regla según priscianus: D transit in c, ut ‘accidit’, ‘quicquam’; in g: ‘aggero’; in l: ‘allido’; in p: ‘appono’; in r: ‘arrideo’,

además del enunciado de la regla parisius introduce, a continuación, una recopilación de todo lo que ha considerado importante relacionado con ella, recogido de distintos apartados que aparecen diseminados a lo largo de la obra de priscianus:81 Subtrahitur quoque cum sequens sillaba ab s et ab alia consonante incipit uel a gn, ut ‘aspiro, aspicio, ascendo, asto, agnitus’; [...] Ideo autem dictum est precedens, quia finalis sillaba unde terminatur in d, ut ‘aliud, apud’ et composita a qd, ut ‘siquid, nequid, aliquid’. Idem in monosillabis, ut ‘quod, sed, haud’

final:

reflexión personal: quod quidem uerbum, scilicet ‘adquiro’, licet priscianus ita scribat per d in dictis exemplis, que sua sunt, posset forte dici quod etiam per c scribi potest recte per mutationem d in c propter sequentem q, quod habet uim de c, cum qua c compositum d mutatur in eam, ut predictum est. 81 Cf. trascripción del texto, donde anotamos a pie de página las distintas referencias.

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

357

Entre las vocales, vamos a tomar como ejemplo la e (f. 110r 368 ss.): comiEnzo:

aportación personal: [e] uocalis est, nam et ipsa efficit per se sonum, quia sonus formatur in pectore, ut dat eius pronunciatio prolationi. […] a continuación:

regla según priscianus: transit e in omnes uocales; ipsa quoque correpta in se productam, ut ‘lego legi’. In a correptam, ut ‘seror satus, reor ratus’. In i correptam, ut ‘moneo monitur, eo iui uel ii, queo quiui uel quii, lego diligo’. In o, ut ‘tego, toga’. In u, ut ‘tego tugurium, doleo dolui, doceo docui’.

y recopilación de lo relacionado con la misma a partir de lo recogido en esta obra: Et apud antiquos quotienscumque nd sequuntur in hiis uerbis, que a tercia coniugatione nascuntur, loco e inuenimus u scriptum, ut ‘facundum, legundum, diuidundum’, pro ‘faciendum, legendum, diuidendum’. hec uocalis potest in eadem sillaba iungi cum alia uocali siue ante siue post se et diptongum facere, ut ‘eu oe ae’, sed, quando preponitur, tota diptongus scribitur et profertur, ut ‘eunicus’. Cum uero postponitur, pro parte scribitur et profertur, ut ‘foenum, musae’, ut etiam superior dictum est.

final:

reflexión personal: Item potest per se sillabam facere et eam cum consonante incipere ac finire. E prepositio, sicut ‘ex per in de re’, quandoque notat augmentum quandoque diminutionem siue priuationem, augmentum quidem ut ‘edoceo, exaudio, reficio, perpulcra, imprecor, deprecor’, priuationem uero, ut ‘elumbis, exanguis, exlex, regredior, perfidus, periurus, indoctus, deuoueo’, [...]

358

La ortografía latina en la Baja Edad Media

lo que hemos esquematizado con la d y la e podríamos extenderlo a las restantes letras, además de localizar, con ayuda de las tablas, otros pasajes completos o fragmentados que ejemplifican también lo argumentado en estas últimas páginas.

para finalizar, destacamos dos pasajes que solo aparecen recogidos en la obra «De orthographia, Anónimo I», que contienen, el primero, unos versos formados a partir de la definición de determinadas palabras, y el segundo, la explicación del uso de s o x en determinadas circunstancias, aportando como ejemplo, entre otros, el término mixtus.82 los versos a los que nos referimos están insertados en el f. 12v (399): Sin ci put est prima capitis pars tertia lo rum te finem rotaret cu pi sti secundum ru pi stes.

y las palabras y las definiciones que de las mismas contienen, aparecen recogidas también en las Derivationes.83

respecto al término mixtus que está ubicado en los fragmentos finales de la obra (f. 13v 464 ss.) apuntamos la peculiaridad de que, aunque el autor del texto cita como fuente a priscianus, como podemos comprobar en la nota a pie de página, este autor no incluye en la explicación de la regla este ejemplo, sino otro: Communis usus habet quod ‘mixtus’ et ‘mixtio’ scribatur per x. nos uero dicimus quod debet potius scribi per s, ut dicatur ‘mistus’, quia ‘mistus’ uenit ab hoc preterito ‘mistui’ in quo s ponitur ante t, et ita in hoc participio ‘mistus’ ponetur x per s, et hoc est contra naturam huius litere x, et hoc idem sentit p r i s c i a n u s 84 in ‘tractatu participiorum’ dicens unum solum participium inueniri quod habet x ante t, ut ‘mixtus’. Dubitatur de hoc uerbo ‘extimo’ utrum de iure scribi debeat per s uel per x, et uidetur per x, quia componitur ab ‘ex’ et ‘autumo ma’, sed contra x non mutatur ante

82 En parisius solo nos encontramos: xt, ut ‘dexter, exter, mixtus’, mn, ut ‘amnis, omnis’, tl, ut ‘stlophus’ [f. 108v 184] 83 Cf. cuadra, 2010 «las ‛Derivationes’ de Hugutio pisanus...», p. 74. 84 gramm. ii 572, 23-24: x quoque antecedente unum invenio in ‘tus’, a ‘texui’ ‘textus’.

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E

359

t in compositione, ergo uerbum ‘extimo’ componatur cum ‘ex’ debet ibi remanere x, ut dicatur ‘existimo’, quod esse non potest, quia hec prepositio ex naturaliter longa est, unde uocalis enim non posset mutari in i, et propter hoc dicimus quod ‘extimo’ scriptum per x non est uerbum, sed nomen superlatiuum ‘extimus ma mum’, sed quando est uerbum debet scribi per s et non componitur ab ‘ex’ et ‘autumo’, sed est figure simplicis, et dicimus ‘estimo mas’, quod componitur cum ‘ex’ et dicimus ‘existimo mas mat’. Idem dicebat f r a t e r I o h a n e s d e g a r l a n d i a [...] Item ‘sesqualter’ debet scribi per s, quia componitur a ‘sesqui’ quod est totum et ‘alter’.

En papias,85 encontramos:

[40] nota ‘torreo, tostum’ antiquitus, et ‘miscui, mistus’ et secundum quosdam ‘mixtus’.86

Este término mixtus87 también aparece recogido en la obra Derivationes,88 y en el Doctrinale,89 en el capítulo v (el perfecto y supino de los verbos): vv. 775-776 censeo dat censum, sed itum sua compositiva. Misceo dat mixtum

En ambos casos tampoco aparece como fuente priscianus, por lo que consideramos que al estar la regla recogida, aunque subrayada con un ejemplo distinto, probablemente el anónimo autor de este De orthographia adjudicara también este ejemplo a priscianus aunque, como podemos entresacar tras lo expuesto más arriba, es un añadido de época posterior que ya se recogía en papias.

como colofón a estos capítulos en los que hemos abordado el tema de coincidencias y discrepancias entre los textos que estamos estudiando, incluimos a continuación los fragmentos del «De orthographia, Anónimo I» i del ms. C, que como dijimos con anterioridad, considerábamos más oportuno ubicarlos en este momento.

Ed. cErvani, 1998, p. 192. la editora del texto apunta que es una additio de papias, y no cita a priscianus como fuente. 87 Cf. cuadra, 2010, «las ‘Derivationes’ de Hugutio pisanus...», p. 72. 88 Ed. cEccHini, 2004, p. 776. 89 Ed. rEicHlinG, 1893. 85 86

La ortografía latina en la Baja Edad Media

360

podemos apreciar que las 22 líneas que aparecen escritas entre los ff. 24v y 25r de este ms. C, practicamente coinciden en su totalidad con fragmentos que encontramos en la obra de parisius de altedo (las diferencias o añadidos los hemos señalado en vErsalEs; vErsalEs, si solo son variantes). sin embargo, vemos que las diferencias con las partes del «De orthographia, Anónimo I» son considerables (estas diferencias o añadidos los hemos señalado en cursiva; subrayadas, si son variantes). De ortographia, Anónimo II (C)

«De orthographia, Anónimo I» (C)

Quandoque non mutatur b in r sequente in compositione prepositionum desinentium in b euphonie causa, ut ‘abruo’, ‘subruo’, ‘abrenuncio’.

quandoque non mutatur causa euphonye, ut ‘abruo, subruo, abrenuncio’

p non potest sillabam terminare nisi sequens incipiat ab eadem, ut ‘lippus’, ‘appareo’. In barbaris dictionibus inueniuntur, ut ‘Iosep’. Ex predicta regula constat quod in hiis dictionibus: ‘ipse’, ‘aptus’, ‘inceptus’, ‘captus’, p debet in sequenti sillaba computari et non in precedenti.

p nullam sillabam terminat, nisi sequens incipiat a p, ut ‘lippus et apparo’, unde et in his dictionibus, ‘ipse, aptus et similibus’ p est de sequenti sillaba.

t posita ante i sequente alia uocali assumit sonum c, ut ‘lectio’, ‘amatio’. hec regula fallit IIIIor modis, uidelicet: quando s precedit, ut ‘salustius’; item quando hec sillaba ti aspiratur, ut ‘Emathia’, ‘corinthus’ et similia,

Quotiens i pura ponitur post t, debet habere sonum c, ut ‘actio’, nisi precedat s, ut ‘salustius’, uel x, ut ‘commixtio’, uel nisi sit ibi aspiratio, ut ‘corinthios’, uel nisi in iunctura compositionis, ut ‘uigintiunus’, uel nisi sit

Parisius de Altedo (E) [quandoque fallit, nam interdum sequente r non mutatur b]

Quandoque etiam non mutatur causa euphonie, ut ‘obruo, subruo, abrenuncio’

p non potest sillabam terminare, nisi sequens incipiat ab eadem sEcundum p r i s c i a n u m , ut ‘lippus, appareo’. in barbaris dictionibus inuenitur, ut ‘iosep’. Ex predicta regula constat quod in hiis dictionibus ‘ipse, aptus, inceptus, captus’ p debet in sequenti sillaba computari et sic in Eis

uEl consimilibus non Est p dE sillaba precedenti, undE uErsus:

item ante i sequente alia uocali asummit sonum c, ut ‘lectio, amatio’, quod fallit iiii modis uidelicet: quando s uel x precedit, ut ‘salustius, bestia, omixtio’, item quando aspiratur, ut ‘Emathia, corinthios’, item causa

Estudio comparativo dE obras dE los mss. C y E item causa differentie, ut ‘lis litium’ ad differentiam nominis hoc ‘licium’ Huius ‘licii’ pro instrumento telle, et ‘uitis uitium’ ad differentiam Huius nominis hoc ‘uicium’ Huius ‘uicii’, item quando i cadit in iunctura compositionis, ut ‘uigintiunus’. Sane propterea non credas quod hic sonus ti sequente uocali semper scribi debeat per t, quia plerumque debet scribi per c, ut ‘facio’, ‘socius’ et similia. Quando autem per t et quando per c huiusmodi sillaba sit scribenda circumspicio prouidi

scriptorum

aduertat ex deriuatione ex compositione uel ex declinatione dictionis.

ibi causa diferentie, ut ‘litium’ et ‘uitium’. vnde uersus [...] Vtrum autem debeamus scribere t uel c sequente i pura scire non possumus, nisi per formationem uel deriuationem uocis, ut ‘amatio’ scribitur per t quia formatur ab amatu u in i et addita o. ‘Sentio’ scribitur per t quod patet per secundam personam ‘sentis’, que formatur ab illa, sed ‘iacio’ scribitur per c quod patet per secundam ‘iacis’, similiter ‘facio facis facit’.

361

differentie, ut ‘lis litium’ ad differentiam hoc ‘licium’ pro instrumento telle et ‘uitis uitium’ ad differentiam hoc ‘uicium’, item quando i cadit in iuncturam compositionis, ut ‘uigintiunus’, undE uErsus [...] sane propterea, non credas quod hic sonus ci sequente uocali semper debeat per t scribi, quia plurimum debet scribi per c, ut ‘facio, socius’. Quando autem per t et quando per c huiusmodi sillaba sit scribenda,

circum spEctio prouida scriptoris aduertat ex

deriuatione, compositione uel declinatine dictionis

una vez contrastados los contenidos de las tablas subrayamos de entre todo lo explicado en ellas las pocas diferencias existentes con las reglas ortográficas que ya aparecían en priscianus, lo que supone una continuidad. pero a su vez, estos autores matizan algunas de esas normas establecidas y añaden observaciones propias del momento, promoviendo las principales variantes que se transmiten de mano de estos gramáticos a los siglos siguientes. baste recordar que magistri como ventura de bergamo y las anotaciones a su obra de Johannes de parma que forman parte también del ms. E, y Johannes de bononia, posible autor de una de las partes del ms. C90 son continuadores de los textos ahora objeto de nuestro estudio, ya que podemos anticipar, que una de las fuentes citadas que predominan en el tratado de ortografía de Johannes de bononia es Hugutio, lo que supone una clara continuidad de contenido. 90 El estudio de estos textos, como señalamos supra p. 227, n. 3 formarán parte de la continuación de nuestras investigaciones encaminadas al estudio de los siglos xiv-xv.

BiBliografía EdicionEs dE tExtos

amElli, a. (ed.), 1899, Ars Donati quam Paulus Diaconus exposuit, montecassino.

Bacon, r., 1909, Summa Grammatica, fasc. 15, r. steele (ed.), «opera Hactenus inedita rogeri Baconis», oxford. Baron, r. (ed.), 1966, Opera propaedeutica, University of notre dame. BEda, 1975, Opera didascalica, c. W. Jones (ed.), turnholti. —, 1991, Libri II De arte metrica et De schematibus et tropis, ed. c. B. Kendall. BEnE da firEnzE, 1983, Bene Florentini Candelabrum, gian carlo alessio (ed.), Padova. BEnEdiKtsson, H. (ed.), 1972, The First Grammatical Treatise, reykjavík. BoEtHiUs dacUs, 1969, Modi significandi sive quaestiones super Priscianum maiorem, Jan Pinborg - H. roos (eds.), copenhagen. Brito, g., 1975, Summa Britonis: sive, Guillelmi Britonis Expositiones vocabulorum Biblie, lloyd W. daly - Bernadine a. daly (eds.), Patavii.

cEccHini, E. (ed.), 2004, Uguccione da Pisa, Derivationes, firenze. cErvani, r. (ed.), 1998, Ars gramática Papiae, Bologna. cirot, g., 1913, De operibus historicis Iohannis Aegidii Zamorensis, Bordeaux, Biblioteca latina medii aevi, i.

donato, E., 1982, Ars grammatica / Donatus Ortigraphus, John chittenden (ed.), turnhout.

ErfUrt, t., 1972, Grammatica speculativa, g. l. Bursill-Hall (ed.), london. —, 1947. Gramática especulativa, trad. cast. de l. farré, Buenos aires.

fiErvillE, ch. (ed.), 1886, Une grammaire latine inédite du xIIIe siècle, extraite des manuscrits no. 465 de laon et no. 15462 (fonds latin) de la Bibliothèque nationale, Paris. fUriEttUs, J. a. (ed.), 1724, Gasparini Barzizii Bergomatis et Guniforti Filii Opera, roma.

364

La ortografía latina en la Baja Edad Media

gErson, J., 1973, «de laude scriptorum», Oeuvres complètes, P. glorieux (ed.), vol. ix, Paris. Glosa Admirantes, Paris Bnf 1at. 18523, ff. 1-127. gUndisalvo, d., 1954, De scientiis, P. manuel alonso alonso (ed.), madrid granada, csic.

HayE, t. (ed.), 1995, Compendium gramaticae, Johannes de garlandia, Böhlau. HErtz, m. (ed.), 1855-1859, Prisciani Institutionum grammaticarum libri xVIII. grammatici latini, vol. ii-iii, leipzig. HisPanUs, P., 1947, Summulae logicales, quas e codice manuscripto reg. lat. 1205 ed. innocentius m. Bocheøski o.P. torino. HUgo dE santo victorE, 1939, Didascalicon, Buttimerc (ed.), Washington, studies in mediaeval and renaissance latin 10. isidori HisPalEnsis EPiscoPi, 1911, Etymologiarum sive originum libri xx, W. m. lindsay (ed.), oxford.

JEaUnEaU, E. (ed.), 1965, Guillelmi de Conches ‘Glossa in Priscianum’, Paris. JoHannEs, d., 1955. Opera I, a. otto (ed.), Hauniae. JoHannEs dE JanUa, 1495, Catholicon, Bonetus locatellus (ed.), venetiis.

KilWardBy, r., 1984, In Donati Artem Maiorem III. l. schmücker (ed.), Brixen. KnEEPKEns, ch. (ed.), 1987, Het iudicium constructionis: het leerstuk van de constructio in de 2de helft van de 12de eeuw, deel iv, Een werkuitgave van Petrus Hispanus, summa ‘absoluta cuiuslibet’, nijmegen. manUtio, a., 1579, Epitome orthographiae, ludovico carrione (ed.), antuerpia. margUin-Hamon, E. (ed.), 2003, L’Ars lectoria Ecclesie de Jean de Garlande: une grammaire versifiée du xIIIe siècle et ses gloses, turnhout. martinUs dacUs, 1961, ca. 1270. Opera. Henricus roos (ed.), copenhagen. miqUEl y Planas, r. (ed.), 1930, El incunable barcelonés de 1468 (‘Gramática’ de B. Mates), Barcelona.

navarro lóPEz, J., 1774, Orthographia latina, y castellana, según el más culto estilo, y más fundadas reglas de antiguos, y modernos, granada. nEBriJa, a., 1989. Gramática de la lengua castellana, a. quilis (ed.), madrid.

oBErg, J. (ed.), 1965, Serlon de Wilton, Poemes latins, studia stockholmiensia xiv. stockholm. PérEz rodrígUEz, E. (ed.), 1990, El ‘Verbiginale’: una gramática castellana del s. xIII, valladolid.

rEicHling, d. (ed.), 1893, Das Doctrinale des Alexander de Villa-Dei, monumenta germaniae Paedogogica, 12 (Berlin: a. Hofmann), reimpr. new york, 1974.

BiBliografía

365

rEilly, l. (ed.), 1993, Petrus Helias. Summa super Priscianum, toronto: Pontifical institute of mediaeval studies. rEinJdErs, H. f. (ed.), 1971-72, «aimericus, Ars lectoria», Vivarium 9, pp. 119137; 10, 41-101 et 124-176. —, 1971-72, «aimericus, Ars lectoria», Vivarium 10, pp. 41-101, 124-176. roldán PérEz, a. - EstEvE sErrano, a. (eds.), 1992, Reglas de ortografia en la lengua castellana compuestas por el maestro Antonio de Lebrija, murcia. romEi, d., 2004, Aldo Manuzio, Institutiones grammaticae. ‘De posituris, Excerpta di testi grammaticali latini sull’interpunzione fra quattro e cinquecento’, Banca dati ‘Nuovo Rinascimento’.

santis (dE), c. (ed.), 2003, Folchini de Borfonibus. Cremonina (Grammatica, ortographia et prosodia), cura et studio, turnhout. scHmitt, W. (ed.), 1969, «die ianua (donatus)», Beiträge zur Inkunabelkunde, ser. 3, 4, pp. 43-80. sEdUliUs scottUs, 1977, In donati artem maiorem, Bengt löfstedt (ed.), turnhout. tolson, J. E. (ed.), 1978, Summa super Priscianum minorem, copenhague.

vEnEgas, a., 1986, Tractado de orthographia y accentos en las tres principales lenguas, l. nieto (ed.), toledo [madrid], 1531.

WEdErBUrn, d., 1633, Institutiones grammaticae, in tres partes distributæ. Quarum 1. De etymologia, 2. De syntaxi, 3. De orthographia et prosodia. Quibus succedit partis quartæ supplementum, Abredoniæ: Excudebat Edwardus Rabanus. recurso electrónico. WHittington, r., 1518. Roberti Whittintoni Lichfeldiensis gra[m]matices magistri, editio de concinnitate grammatices et co[n]structione, london. WroBEl, i. (ed), 1887, Eberhardi Bethuniensis Graecismus, corpus grammaticorum medii aevi, i Breslau.

EstUdios

gramática y lingüística En gEnEral

BivillE, f., 1999, «niveaux et états de langue chez les grammairiens latins», Latin vulgaire-latin tardif, Hubert Petersmann - rudof Kettemann (eds.), Actes du V Colloque international sur le latin vulgaire et tardif, Heidelberg, pp. 541-551.

cHomarat, J., 1980, Grammaire et rhétorique chez Érasme, Paris. codoñEr, c., 1983, Nebrija y la introducción del Renacimiento en España (Academia Literaria Renacentista III), salamanca, pp. 106-122.

366

La ortografía latina en la Baja Edad Media

—, 2000, «los manuscritos gramaticales en la Universidad de salamanca», Manuscripts and tradition of grammatical texts from Antiquity to the Renaissance, mario de nonno, Paolo de Paolis - louis Holtz (eds.), cassino, pp. 655-685. cortés tovar, r., 1994, «El comentario del gramático Elio antonio de nebrija a Persio», Antonio de Nebrija: Edad Media y Renacimiento, carmen codoñer - Juan antonio gonzález iglesias (eds.), salamanca, pp. 205-214. díaz y díaz, m. c., 1951, «latinitas, sobre la evolución de su concepto», Emerita 19, pp. 35-50.

Ellis, r., 1879, «some new latin fragments», The Journal of Philology 8, pp.122-124. EtxEBarría, m., 1994, «la tradición gramatical hispánica en la obra de giovanni miranda», Nebrija V centenario. Congreso Internacional de historiografía lingüística, r. Escavy - J. m. Hernández terrés - a. roldán (eds.), Universidad de murcia, pp. 227-238. fErrari, g., 1982, «i primi grammatici della lingua italiana», Rivista Europea. 27(6), p. 1017. gasti, f., 2003, Grammatica e grammatici latini: teoria ed esegesi, Pavia.

lEntini, a., 1975, Ilderico e la sua «Ars gramática», montecassino. lindsay, W. m., 1916, «the latin grammarians of the Empire», AJPh, pp. 31-41.

manacorda, g., 1918, «fra Bartolomeo da s. concordio grammatico e la fortuna di gaufredo di vinsauf in italia, en Raccolta di studi di storia e critica letteraria dedicata a F. Flamini da» suoi discepoli, Pisa, pp. 139-152.

PEñalvEr castillo, m., 1994, «las ideas gramaticales de villalón», Nebrija V centenario. Congreso Internacional de historiografía lingüística, r. Escavy - J. m. Hdez. terrés - a. roldán (eds.), Universidad de murcia, pp. 503-516.

rizzo, s., 1986, «il valla e il progetto di un nuovo Doctrinale», 1583-1612 in s. rizzo and m. de nonno, «in margine a una recente edizione di versi grammaticali del valla» in Filologia umanistica per Gianvito Resta, ed. v. fera and g. ferraù, iii, Papua, pp. 1583-1630. roBins, r. H., 1984, Breve historia de la lingüística, madrid. roUnd, n. g., 1962, «renaissance culture and its opponent in 15th century castile», Modern Language Review 57, pp. 204-215. rUíz-fUnEs torrEs, m., 1994. «la suma y erudición de Grammatica de francisco thamara», Nebrija V centenario. Congreso Internacional de historiografía lingüística, r. Escavy - J. m. Hdez. terrés - a. roldán (eds.), Universidad de murcia, pp. 539-560. traina, a., 1957, L’alfabeto e la pronunzia del latino, Bologna. tUra, d., 2014, Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 81.

BiBliografía

gramática y lingüística mEdiEval

367

alonso, l., 1986, «El Prosodion de Juan gil de zamora: tradición y novedad», antonio quilis - Hans-Josef niederehe (eds.), The History of Linguistic in Spain, amsterdam, Philadelphia. álvarEz maUrin, m. P., 1996, «acotaciones de lugar en diplomas leoneses altomedievales», ana m.ª aldama (ed.), De Roma al siglo xx, sociedad de Estudios latinos - Universidad de Extremadura - UnEd, vol. i, pp. 473-480. aUstin, H. d., 1947, «the sources of Uguiccione’s illustrative quotations», Medievalia et Humanistica 4, pp. 104-106.

Banniard, m., 1992, Viva Voce. Communication écrite et communication orale du IV au Ix siècle en Occident latin, Paris. BEnEdiKtsson, H. (ed.), 1972, The First Grammatical Treatise, reykjavík, aldo s. Bernardo - saul levin (eds.), The Classics in the Middle Ages. Papers on the Twentieth Annual Conference of the Center for Medieval and Early Renaissance Studies, Binghamton. BErtini, f., 1987, «recenti edizioni di testi latini del xii secolo: esperienze e polemiche», alfonso maierù (ed.), Grafia e interpuncione del latino nel medioevo, Seminario Internacional, Roma, 27-29 settembre, 1984, roma, pp. 103-112. BiscHoff, B., 1966-1981, Mittelalterliche Studien. ausgewählte aufsätze zur schriftkunde und literaturgeschichte, i-iii, stuttgart. BlacK, r., 2001, Humanism and education in Medieval and Renaissance Italy: tradition and innovation in Latin schools from the twelfth to the fifteenth century, cambridge. BlaKE, r., 1995, «El latín notarial de un escriba bilingüe o ‘bígrafo’ del siglo xiii», Actas del I Congreso Nacional de Latín Medieval (León, 1-4 Diciembre de 1993). león, pp. 463-467. BoUrgain, 1996, «Handbuch zur lateinischen sprache des mittelater. iii. lautlehre, stotz», ALMA, vol. 54, pp. 272-279. BUrsill-Hall, g. l., 1977, «teaching grammars of the middle ages», Historiographia linguística iv, pp. 1-29. —, 1980, The History of grammar in the Middle Ages. Collected Papers, g. l. Bursill-Hall (ed.), amsterdam. —, 1978, «a check-list of incipits of medieval latin grammatical treatises», Traditio xxxiv. —, 1972, Grammatica Speculativa de thomas Erfurt, london. —, 1971, Speculative Grammars of the Middle Ages, the Hague, mouton. —, 1974, «toward a History of linguistics in the middle ages (1100-1450)», H. Hymes (ed.), Studies in the History of Linguistics, Traditions and Paradigms, Bloomington, pp. 77-92. —, 1990, De ortu gramaticae: Studies in medieval grammar and linguistic theory in memory of Jan Pinborg, amsterdam. calvo, v., 1992, «Una gramática medieval con notas en romance castellano», Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos 2, pp. 249-261.

368

La ortografía latina en la Baja Edad Media

—, 1995, Grammatica Proverbiandi, La enseñanza escolar del latín en la Baja Edad Media española. Estudio y edición del texto contenido en el ms. 8950 en la Biblioteca Nacional de Madrid, tesis doctoral, madrid. —, 1996, «algunas consideraciones sobre el suppositum de los verbos impersonales en la gramática medieval y renacentista», De Roma al siglo xx, ana m.ª aldama (ed.), sociedad de Estudios latinos - Universidad de Extremadura - UnEd, vol. i, pp. 51-57. —, 2000, Grammatica Proverbiandi, Estudio de la gramática latina en la baja Edad Media, münster. calvo, v. - EsParza, m. a., 1999, «El arte de Prisciano y castellano: una gramática medieval con glosas romances», Romanistik in Geschichte und Gegenwart, 5(2), pp. 135-158. cantó llorca, m.ª J., 1983, Isidori hispalensis Etymologiae (liber xVIII): edición crítica, introducción y traducción, tesis Universidad de salamanca. caPPEllino, m., 1984, «note su maestri e scuole vercellesi nel secolo xiii», en Vercelli nel secolo xIII, pp. 83-98, vercelli. catacH, r., 2000, «la tradition de la grammaire universitaire médiévale», mario de nonno - Paolo de Paolis - louis Holtz (eds.), Manuscripts and tradition of grammatical texts from Antiquity to the Renaissance, cassino, pp. 449-499. cErvani, r., 1984, «considerazioni sulla diffusione dei testi grammaticali: la tradizione di donato, Prisciano, Papias nei secoli xii-xv», Bulletino dell’Istituto Storico Italiano per il Medio Evo e Archivio Muratoriano, 91, pp. 397-421. —, 1979, «la publicazione di grammatiche e glossari mediolatini e lo studo della cultura medievale», CuS, 18, 70, pp. 44-49. codoñEr, c., 1994, «El comentario gramatical de nebrija», carmen codoñer - Juan antonio gonzález iglesias (eds.), Antonio de Nebrija: Edad Media y Renacimiento, salamanca, pp. 169-176.

dElgado lEón, f., 1985, «Una gramática medieval de vicente de Beauvais», Alfinge, 3, p. 25. dElla casa, a., 1981, «les glossaires et les traités de grammaire du moyen Âge», La lexicographie du Latin Médiéval et ses rapports avec les recherches actuelles sur la civiloisation du Moyen Age, Paris, pp. 34-46. —, 1994, «le Introductiones Latinae e il Catholicon di giovanni Balbi», carmen codoñer (ed.), Antonio de Nebrija: Edad Media y Renacimiento. Actas del Coloquio celebrado en Salamanca (noviembre), salamanca, pp. 237-245. dE nonno, m., 2000, «i codici grammaticali latini d’età tardoantica: osservazioni e considerazioni», mario de nonno - Paolo de Paolis - louis Holtz (eds.), Manuscripts and tradition of grammatical texts from Antiquity to the Renaissance, cassino, pp. 133-173. dE Paolis, P., 2003, «miscellanee grammaticali altomedievali», f. gasti (ed.), Grammatica e grammatici latini: teoria ed esegesi, Pavia, pp. 29-74. díaz y díaz, m. c., 1959, Index scriptorum latinorum medii aevi hispanorum, csic - UnEd, madrid.

BiBliografía

369

díaz salvado, m. E, 2006, «los colofones en manuscritos latinos medievales de la Península ibérica: siglos vii-xii», Actas do IV Congresso Internacional de Latim Medieval Hispânico, lisboa, pp. 361-378.

fEo, g. - antonElli, a., 2003, «la lingua dei notai a Bologna ai tempi di dante», o. guyotjeannin (dir.), La langue des actes. Actes du xIe Congrès international de diplomatique (Troyes, 11-13 septembre 2003), ELEC, 7. fontán a. - moUrE a., 1987, Antología del latín medieval, Biblioteca románica Hispánica, madrid. frati, l., 1820, «grammatici Bolognesi del trecento», Studi e memorie per la Storia dell’Università di Bologna, iv, pp. 30-41. frEdBorg, K. m., 1973, «the dependence of Petrus Helias ‘summa super Priacianum on William of conches’ glose super Priscianum», Cahiers de l’Institut du Moyen-Age grec et latin 11, copenhagen, pp. 1-57.

gardEnal, g., 1988a, «aspetti e problema dello studio grammaticale nel medievo: giovanni da Pigna, maestro veronese del sec. xiii», Quaderni veneti, 7, pp. 33-59. gasca qUEirazza, 1977, «le glosse al dottrinale di mayfredo di Belmonte», Studi piemontesi, 6.1 i (march), 108-ii. gEHl, P. f., 1983, «from monastic rhetoric to ‘Ars dictaminis’: traditionalism innovation in the schools of twelfth-century», ABR, 34, pp. 34-47. gonzálEz rolán, t. - saqUEro, P., 2007, «vestigios de los prólogos escolares latino-medievales en dos traducciones castellanas cuatrocentistas de cicerón y ovidio», cfc (l), vol. 27(2), pp. 129-146. graBmann, m., 1926, Mittelalterliches Geistesleben, münchen. grondEUx, a., 2000, Le Graecismus d’Evrard de Béthune à travers ses gloses: entre grammaire positive et grammaire spéculative du xIIIe au xVe siècle, turnhout. grondEUx, a. - rosiEr-catacH, i., 2006, La Sophistria de Robertus Anglicus, ed. J. vrin, «sic et non», p. 412. gUtiérrEz galindo, m. a., 1993, Alejandro de Villadei, el Doctrinal, una gramática latina del Renacimiento del siglo xII, madrid. —, 1994, «andrés gutiérrez de cerezo: seguidor de villadei, aunque discípulo de nebrija», r. Escavy - J. m. Hdez. terrés - a. roldán (eds.), Nebrija V centenario. Congreso Internacional de historiografía lingüística, Universidad de murcia, pp. 289-302.

HamEssE, J., 2000 (ed.), Les prologues médiévaux, Actes du Colloque international, organisé par l’academia Belgica et l’école française de rome avec le concours de la F.I.D.E.M, romE, 26-28 mars 1988, turnhout. HaPP, H., 1962, «zur lisorius-frage», ALMA 32, pp. 189-225. Holtz, l., 1974, «Edition et tradition des manuels grammaticaux antiques et médiévaux», REL, 52, pp. 75-82. —, 1981, Donat et la tradition del’enseignement grammatical, Paris.

370

La ortografía latina en la Baja Edad Media

—, 1977, «la typologie des manuscrits grammaticaux latins», RHT, 7, pp. 247-269. —, 2006, «le De grammatica des Étymologies d’isidore de séville, structure générale et traitement des sources», en Actas do IV Congresso Internacional de Latim Medieval Hispânico, lisboa, pp. 55-68. HUnt, r. W., 1950, «Hugutio and Petrus Helias», MRS, ii, pp. 174-178. —, 1964, «oxford grammar masters in the middle ages», Oxford Studies presented to Daniel Callus, oxford, 16, pp. 163-193. —, 1941-1943, «studies on Priscian in the Eleventh and twelfth centuries. i: «Petrus Helias and his Predecessors», MRS 1(2), london, pp. 194-231. —, 1950, «studies on Priscian in the twelfth centurie. ii: the school of ralph of Beauvais», MRS, 2(1), london, pp. 1-56. —, 1975, «Absoluta: the summa of Petrus Hispanus on Priscianus Minor», Historiographia Lingüística 2(1), amsterdam, pp. 1-22. —, 1948, «the introduction to the Artes in the twelfth century», Studia Mediaevalia in honorem admodum Reverendi Patris Raymondi Josephi Martin, Bruges, pp. 85-112. —, 1952, «the ‘lost’ Preface to the Liber Derivationum of osbern of gloucester», Mediaeval and Renaissance Studies 4(2), london, pp. 267-282. —, 1980, The History of grammar in the Middle Ages. Collected Papers, g. l. Bursill-Hall (ed.), amsterdam. HUrlBUt, s. a., 1933, «a forerunner of alexander de villa-dei», Speculum 8, pp. 258-263.

KaEPPEli, t., 1970-1993, Scriptores ordinis praedicatorum medii aevi, roma KnEEPKEns, c. H. - rEiJndErs, H. f. (eds.), 1979, Ars lectoria: Un art de lecture à haute voix du onzième siècle, leiden. KnEEPKEns, c. H., 1981a, «Ecce quod usus habet. Eine quelle von Eberhard von Béthunes grecismus, cap. v», Mittellateinisches Jahrbuch, 16, pp. 212216. —, 1981b, «robert Blund and the theory of Evocation», H. a. g. Braakhuis - c.H. Kneepkens - l. m. de rijk (eds.), English logic and semantics from the end of the twelfth century to the time of Ockham and Burleigh: acts of the 4th European Symposium on Medieval Logic and Semantics, leidennijmegen, 23-27 april, nijmegen, pp. 59-97. —, 1983, «the quaestiones grammaticales of the ms oxford, corpus christi college 250: an Edition of the first collection», Vivarium, 21, pp. 1-34. —, 1985, «the quaestiones grammaticales in the ms oxford, corpus christi college 250: an Edition of the second collection», Vivarium, 23, pp. 98-123. —, 1990, «transitivity, intransitivity and related concepts in 12th century grammar: and explorative study», g. l. Bursill-Hall (ed.), De ortu gramaticae: Studies in medieval grammar and linguistic theory in memory of Jan Pinborg, amsterdam, pp. 161-189. —, 1996a, «aimericus», H. stammerjohann (ed.), Lexicon Grammaticorum, Who´s who in the History of World Linguistics, tübingen, pp. 13-14. —, 1996b, «tebaldus», H. stammerjohann (ed.), Lexicon Grammaticorum, Who´s who in the History of World Linguistics, tübingen, p. 908.

BiBliografía

371

laW, v., 1986, «Panorama della grammatica normativa nel tredecesimo secolo», claudio leonardi - giovanni orlandi (eds.), Aspetti della letteratura latina nel secolo xIII. Atti del primo convegno di studi dell’Associazione per il Medievo e l’Umanesimo latini (Perugia, 3-5 ott.), firenze, Perugia, 1986, pp. 125-145. —, 2000, «memory and the structure of grammars in antiquity and the middle ages», mario de nonno - Paolo de Paolis - louis Holtz (eds.), Manuscripts and tradition of grammatical texts from Antiquity to the Renaissance, cassino, pp. 9-59. —, 2003, The history of linguistics in Europe from Plato to 1600, cambridge. lEWry, P. o., 1975, «the Problem of the authorship», Karin margareta fredborg - niels Joergen green-Pedersen - lauge nielsen - Jan Pinborg (eds.), The Commentary on ‘Priscianus Maior’ ascribed to Robert Kilwardby, CIMALG 15, pp. 12-17. —, 1988, «thirteenth-century teaching on speech and accentuation: robert Kilwardby’s commentary on de accentibus of Pseudo-Priscian», Mediaeval Studies 50, pp. 96-185. lindsay, W. m., 1911, S. Isidoro de Sevilla, Etymologiarum siue Originum libri xx, oxford. loBEl, m. d., 1954, «the grammar schools of the medieval University», V.C.H. Oxford, iii. lüdtKE, H., 1999, «l’objectif visé par la réforme linguistique carolingienne», Latin vulgaire-latin tardif, Hubert Petersmann - rudof Kettemann (eds.), Actes du V Colloque international sur le latin vulgaire et tardif, Heidelberg, 1997, 5-8 septembre, Heidelberg, pp. 41-48. lUsignan, s., 1986. Parler vulgarement. Les intellectuels et la langue française aux xIIIe et xIVe siècles, Paris.

magallón, a. i., 2011, «artes liberales y gramática, desde isidoro a Juan gil de zamora», martínez, o. de la cruz - c. ferrero (eds.), Estudios de latín medieval hispánico, sismEl - Edizioni del galluzzo, firenze, pp. 179-191. —, 2014. El Prosodion de Juan Gil de Zamora y la enseñanza de la gramática en su tiempo, studia zamorensia, 13, pp. 155-171. manitiUs, m., 1931, Geschichte der Lateinischen Literatur der Mittelalters, münchen. marcHEsi, c., 1910, «due grammatici latini del medioevo», Bulletino della Società filologica romana, fasc. 12, pp. 19-56. mariotti, s., 1964, Luxorius e Lisorius, Rivista di filologia e di istruzione classica 92, pp. 162-172. marti, B. m., 1981, «Ars lectoria: Un art de lecture à haute voix du onzième siècle by magister siguinus», Speculum, vol. 56(1), pp. 196-198. minnis, a. J., 1988, Medieval Theory of Authorship, Worcester. morala, J. r., 1993, «El leonés medieval: lengua escrita y lengua hablada en el león medieval», Actes du xx Congrès international de Linguistique et Philologie Romanes, vol. 3, tübingen, pp. 519-530. mUnzi, l., 2000, «testi grammaticali e renovatio studiorum carolingia», mario de nonno - Paolo de Paolis - louis Holtz (eds.), Manuscripts and

372

La ortografía latina en la Baja Edad Media

tradition of grammatical texts from Antiquity to the Renaissance, cassino, pp. 351-389. —, 2004. Multiplex latinitas: testi grammaticali latini dell’Alto Medioevo, napoli.

PascUal, J. a., 1996, «del latín a las lenguas romances: la complicada gestación sobre el papel del castellano», ana m.ª aldama (ed.), De Roma al siglo xx, sociedad de Estudios latinos - Universidad de Extremadura - UnEd, vol. i, pp. 447-471. PEnsado, c., 1991, «How was leonese vulgar latin read?», r. Wright (ed.), Latin and the Romance Languages in the Early Middle Ages, london, pp. 190-204. PErcival, W., 1972, «the historical sources of guarino’s Regulae grammaticales a reconsideration of sabbadini’s evidence», g. tarugi (ed.), Civiltà dell’umanesimo, florence, pp. 263-284. —, 1975, «the grarnmatical tradition and the rise of the vernaculars», Current Trends in Linguistics 13, pp. 231-275. —, 1978, «textual problems in the latin grammar of guarino veronese», RPL 1, pp. 241-254. —, 1981, «the place of the Rudimenta grammatices in the history of latin grammar», RPL, 4, pp. 233-264. —, 1990, «a hitherto unpublished medieval gramatical fragment on latin syntax and syntactic figures», g. Bursill-Hall - s. Ebbesen - K. Koerner (eds.), De ortu grammaticae: Studies in Medieval Grammar and Linguistic Theory in Memory of Jan Pinborg, amsterdam studies in the theory and History of linguistic sciences, ser. 3, vol. 43, amsterdam and Philadelphia, pp. 271-284. PérEz gonzálEz, m., 1998, «El renacimiento del siglo xii en león y castilla», Gli umanesimi medievali, Atti del secondo congresso dell ‘Internationales Mittellateinerkomitee (Firenze-Certosa del Galluzzo, 11-15 settembre 1993), spoleto, pp. 469-478. —, 1985, El latín de la cancillería castellana, salamanca - león. PérEz rodrígUEz, E., 1986, El latín de la cancillería de Fernando II: Estudio gráfico-fonético y morfológico basado en la documentación de los archivos de S. Isidoro y la Catedral de León, león. —, 1995, «sobre las figuras en la gramática Bajomedieval», Actas del I Congreso Nacional de Latín Medieval (León, 1-4 Diciembre de 1993), león, pp. 357-363. —, 1998, «la ‘summa artis gramatice’ de Hugutio y la gramática del s. xii», cl. leonardi (ed.), Gli umanesimi medievali, Atti del secondo congresso dell ‘Internationales Mittellateinerkomitee (Firenze-Certosa del Galluzzo, 11-15 settembre 1993), spoleto, pp. 479-489. —, 2002, «de la primera invención de las letras: nebrija versus isidoro», Humanismo y pervivencia del mundo clásico, iii(2), alcañiz - madrid, pp. 603-617. PoWitz, g., 1996, «le catholicon-Esquisse de son histoire», Les manuscits des lexiques et glossaires de l´Antiquité tardive à la fin du Moyen Age, louvain-la-neuve, pp. 299-336.

BiBliografía

373

PUEntEs romay, J. a., 2005. «notarios leoneses altomedievales y fórmulas documentales», Euphrosyne 33, pp. 235-246.

roJas, l., 2004, «las lenguas en la Edad media. notas sobre la lengua latina», Theoria, vol. 13, chile, pp. 133-144. rosiEr, i., 1983. La grammaire specutative des Modistes, lille. —, 1994, La parole comme acte. Sur la grammaire et la sémantique au xIII siècle, J. vrin (ed.), Paris.

sivo, v., 1981, «studi sui trattati grammaticali mediolatini», QM, 11, pp. 232-244. —, 1989, «ricerche sulla tradizione grammaticale mediolatina», AFLB, 32, pp. 11-50. —, 1990a, Il donatus di Paolo Camaldolese, spoleto. —, 1990b, «nuovi studi sui tratti grammaticali mediolatini», QM, 30, pp. 267-284. —, 1996, «Una fonte del graecismus di Eberardo di Béthune: il Liber Pauperum di giovanni di Beauvais», Studi Umanistici Piceni 16, pp. 109121. strEcKEr, K., 1948, Introduction à l’étude du Latin Médiéval, lille - genéve.

tHUrot, c., 1869, Extraits des divers manuscrits latins pour servir à l’histoire des doctrines grammaticales au moyen âge, Paris [reprinted, 1964, frankfurt]. —, 1870, «documents relatifs à l’histoire de la grammaire au moyen âge», Comptes rendus de l’Académie des Inscriptions et des Belles Lettres, n.s. 6, pp. 241-251.

vElázqUEz, i., 2006, Latine dicitur, Vulgo vocant. Aspectos de la lengua escrita y hablada en las obras gramaticales de Isidoro de Sevilla, logroño.

WaltHEr, H., 1959, Carmina Medii aevi posterioris latina I: Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris latinorum, göttingen. Ward, J. o., 1996, «rhetoric in the faculty of arts at the universities of Paris and oxford, in the middle ages: a summary of the evidence», ALMA, pp. 159-231. WrigHt, r., 1989, Latín tardío y romance temprano, Biblioteca románica Hispánica, madrid. —, 2006, «los glosarios de la Península ibérica», Actas do IV Congresso Internacional de Latim Medieval Hispânico, lisboa, pp. 957-962.

zaccagnini, g., 1935, «i grammatici e l´uso del volgare eloquio a Bologna nel secolo xiii», Studi e memorie per la storia dell´Università di Bologna, 12, pp. 179-191. zimmErmann, a., 1976, «die auseinandersetzungen an der Pariser Universität im xiii. Jahrhundert», Miscellanea mediaevalia x, Berlin - new york.

374

La ortografía latina en la Baja Edad Media

ortografía gEnEral

aBEllán giral, c., 1994, «la ortografía según nebrija: concepto y práctica», r. Escavy - J. m. Hdez. terrés - a. roldán (eds.), Nebrija V centenario. Congreso Internacional de historiografía lingüística, Universidad de murcia, vol. i, pp. 133-138. antoinE, f., 1881, Manuel d’ortographie latine, Paris.

Blanco qUintEla, J. a., 1996, «ortografía de las inscripciones romanas de galicia», ana m.ª aldama (ed.), De Roma al siglo xx, sociedad de Estudios latinos -Universidad de Extremadura - UnEd, vol. i, pp. 4350. BramBacH, W., 1868, Die Neugestaltung der lateinisches Orthographie in ihrem Verhältnis zur Schule, leipzig. BrEarly, d. g., 1980, Texts und Studies in Latin Orthography, Pittsburgh. BrooKBanK. J., 1657, Orthographia hoc est, grammatices nostræ regiæ Latinæ pars prima, london. recurso electrónico. BUcK, c. d., 1899, «notes on latin orthography», CR 13, pp. 116-119 y 156-167.

calEro vaqUEra, m. l., 1994, «El primer tratado de ortografía castellana publicado en el nuevo mundo», r. Escavy - J. m. Hdez. terrés - a. roldán (eds.), Nebrija V centenario. Congreso Internacional de historiografía lingüística, Universidad de murcia, vol. ii, pp. 55-62. camPini, f., 1896, Ortografía e ortopedia latina. Appendice in Principi di fonologia, etimologia e morfologia latina, torino. catacH, n., 1978. L’orthographe, Paris. cEllariUs, cH., 1739, Christophori Cellarii Orthographia latina ex vetustis…, Papua.

dE Paolis, P., 2010, «Problemi di grafia e pronunzia del latino nella trattatistica ortografica tardoantica», Peter anreiter - manfred Kienpointner (eds.), Latin Linguistics Today, innsbruck, pp. 57-74. dEsBordEs, f., 1995, Concepciones sobre la escritura en la Antigüedad romana, trad. de a. l. Bixio, Barcelona. dEsPaUtEr, J., 1536, Orthographiae praecepta Ioannis Despauterii...: ex uariis authoribus collecta, lugduni. EcKingEl, t. H., 1892, Die Orthographie lateinischer Wörther in griechischen Inschriften, münchen.

goidanicH, P. g., 1940, «di una presunta norma ortografica nelle antiche epigrafi», SE 14, pp. 175-181. gordon, a. E., 1973, The letter Names o, the Latin AIphabet, Berkeley-london. grUEntEr, f., 1911, De ecquis siue etquis pronomine quaestiones orthograficae, marburgo. gUndEl, H., 1939, «fragmentum grammaticarum», Aegyptus 19, pp. 210-214. gUtiérrEz cUadrado, J. (ed.), 1997, Grafemática, salamanca.

BiBliografía

375

HaHn, E. a., 1941, «quintilian and greek letters lacking in latin and latin letters lacking in greek», Language 17, pp. 24-32. HavEt, l., 1923. «ortographie latine», BAGB 2, pp. 31-32. —, 1924. «ortographie et critique verbale», BAGB 3, pp. 18-21. HErnándEz sáncHEz, E., 1994. «contribución de Benito ruiz a la unificación ortográfica en el siglo xvi», Nebrija V centenario. Congreso Internacional de historiografía lingüística, r. Escavy - J. m. Hdez. terrés a. roldán (eds.), Universidad de murcia, pp. 303-319.

JiménEz dElgado, l., 1941-1942, «de orthographia latina», Palaestra Latina pp. 66-74. —, 1956, «la ortografía latina, su problemática y su posible restauración», Helmantica 7, pp. 209-260. —, 1958, «Hacia una solución del problema ortográfico del latín», ACFC 1, pp. 41-43. —, 1958, «de orthographia latina», Helmantica 9, pp. 233-292. —, 1958, «orthographiae latinae summa principia», VL 5, pp. 26-32. —, 1958, Index Orthographicus, Barcelona. —, 1959, «orthographiae latinae. lndex uerborum», VL 9, pp. 100-101. Jordan, H., 1880, «quaestiones orthographicae latinae», H 15, pp. 538-546.

lEvitt, J., 1978, «the influence of orthography on Phonology: a comparative study», Linguistics 207, pp. 43-67. lóPEz dE ayala, m.ª J., 1991 (reimpr. 1994), Introducción a la ortografía latina, madrid. —, 1998, «los ortógrafos del renacimiento. Huellas de los gramáticos latinos, variaciones e innovaciones», m. Pérez gonzález (ed.), Actas Congreso internacional sobre Humanismo y Renacimiento, león, pp. 471-476. —, 1990, «las velares sordas latinas y en especial el uso de la K en los gramáticos latinos», Epos, vol. vi, pp. 51-72. —, 1990, «tratamiento de la velar sorda K como ideograma en la lengua latina», Actas del Congreso de la Sociedad Española de Lingüística xx aniversario, tenerife, pp. 216-230.

magallón, a. i., 1995, «Evolución del género de orthographia hasta Beda», Actas del I Congreso Nacional de Latín Medieval (León, 1-4 Diciembre de 1993), león, pp. 293-299. martínEz alcaldE, m. J., 1999, Textos clásicos sobre la historia de la ortografía castellana, madrid. recurso electrónico. martínEz marín, J., 1992, «la evolución de la ortografía española: de la ortografía de las ‘letras’ a la ortografía de los signos de la ‘escritura’», tomo ii, CIHL, madrid. mEillEt, a., 1924, «le problème de l’orthographie latine», REL 2, pp. 28-34. mEisEnBUrg, t., 1996, Romanische Schriftsysteme im Vergleich, tübingen. müllEr, l., 1878, Orthographiae et Prosodiae summarium, st. Petersburg. nEgrillo PérEz, d., 1998, Orthographi, granada.

376

La ortografía latina en la Baja Edad Media

núñEz contrEras, l., 1994, Manual de paleografía: fundamentos e historia de la escritura latina hasta el siglo VIII, madrid.

oBErdicK, J., 1879, 1886, 1891 y 1894, «studien zur lateinorthographie», Prog. Breslau.

PErgEr, B., 1990, Grammatices, institutiones nouae Magistri Bernardi Pergerii ... modo uere nouae, paucis, pro uberiori utiliori et necessaria puerorum eruditione additis, una cum tractatu de orthographia mendis quoad fieri potuit expunctis ... n. gerbel (ed.), münchen. Polo, J., 1974, Ortografía y ciencia del lenguaje, madrid.

santiago lacUEsta, r., 1994, «de la correspondencia entre x castellana y «sim» o  griega, según nebrija», Antonio de Nebrija: Edad Media y Renacimiento, carmen codoñer - Juan antonio gonzález iglesias (eds.), salamanca, pp. 321-328. santiago lacUEsta, r., 1975, «sobre ‘El primer ensayo de una prosodia y una ortografía castellanas’: El Arte de trovar de Enrique de villena», Miscellanea barcinonensia 14, pp. 35-52. scHUlzE, W., 1894, Orthographica, marburg. stamPini, E., 1882, Trattato dell’Orthographia Latina, torino. stEvE sErrano, a., 1982, Estudios de teoría ortográfica del español, Universidad de murcia. strzElEcKi, W. von, 1942, «Historia de la ortografía latina a partir de apio claudio», RE 36, pp. 1456-1484.

tollis, f., 1971, «l’orthographe du castillan d’après villena et nebrija», Revista de Filología Española 54, pp. 53-106. travagUo, c., 1910, De Orthographia quae ueteres usi sunt in Papyris Cerisque Latinis, milano.

WEBEr, J., 1914, Quaestionum grammaticarum specimen, Jena. WEinBErgEr, W., 1914, «der dichter Ennius als verfasser eines orthographischen Hilfsbuches», Philologus 63, pp. 633-636. WrigHt, r., 1991, «la enseñanza de la ortografía en la galicia de hace mil años», Verba 18, pp. 5-25.

zamora, J. c., 1994, «las ortografías de Enrique de villena, antonio de nebrija y mateo alemán», r. Escavy - J. m. Hdez. terrés - a. roldán (eds.), Nebrija V centenario. Congreso Internacional de historiografía lingüística, Universidad de murcia, pp. 629-638.

BiBliografía

ortografía mEdiEval

377

Bataillon o. P, l. J., 1987, «graphie et ponctuation chez quelques maîtres universitaires du xiii siècle», alfonso maierù (ed.), Grafia e interpuncione del latino nel medioevo (Seminario Internacional, Roma, 27-29 settembre 1984), roma, pp. 152-168. BEltrami, a., 1906-1907, «l’ortografia latina di maestro syon», SM 2, pp. 515-537.

casacci, a., 1927, «Un trattadello di vittorino da feltre sull’ ortografia latina», Atti del R. Istit. Ven. Sc. Lett. Arti, 86, pp. 911-945. casamassina, E., 1988, Tradizione corsiva e tradizione libraria nella scritura latina del medievo, roma. closa farrés, J., 1990, «las ‘in aldi manutti P. f. orthographiam annotationes’ de don antonio agustín», Los humanistas españoles y el humanismo europeo: iv simposio de filología clásica, pp. 133-137. coUlson, f. t., 1997, «a newly discovered copy of the De orthographia of Parisius de altedo in the geisler library, University of california at san diego», Scriptorium 51, pp. 380-381. cravEns, t. d., 1991, «Phonology, phonetics, and orthography in late latin and romance: the evidence for early intervocalic sonorization», r. Wright (ed.), Latin and the Romance languages in the Early Middle Ages, london, pp. 52-68. cUadra, fl., 2005, «la ortografía latina en el ‘liber vgutionis de dubiis accentibus’», J. costas rodríguez (coord.), «Ad amicam amicissime scripta»: Homenaje a la profesora M.ª José López de Ayala y Genovés, vol. i, pp. 203-212. —, 2009, «los versos mnemotécnicos en los tratados de ortografía latina de la Baja Edad media», Cuad. Fil. Clás. Estud. Lat. 29 (1), pp. 129-151. —, 2010, «versus ortographye: un poema anónimo de asunto ortográfico en época bajomedieval», VI Congreso de la Sociedad de Estudios Latinos «poética y poesía latinas», pp. 593-605. —, 2010, «las ‘derivationes’ de Hugutio Pisanus como fuente de tratados de ortografía latina bajomedievales», ALMA 68, pp. 49-80. —, 2010, «El tratamiento de los signos de puntuación en textos de ortografía latina bajomedieval (siglo xiii)», Euphrosyne 38, pp. 193-206. —, 2011, «situación de la ortografía latina en España durante los siglos xiixiii», o. de la cruz martínez - c. ferrero (eds.), Estudios de latín medieval hispánico, sismEl - Edizioni del galluzzo, firenze, pp. 733-742. —, 2012, «aspectos ortográficos en las ‘derivationes’ de Hugutio Pisanus», Euphrosyne 40, pp. 169-190. —, 2015, «agroecii de orthographia..., no digáis sino decid», m. t. muñoz de iturrospe - leticia carrasco (eds.), Miscellanes latina, sElat, madrid, pp. 273-280. cUadra, fl. - condE, m., 2013, «compilaciones medievales de contenido ortográfico», Brepols Publishers, pp. 161-180.

378

La ortografía latina en la Baja Edad Media

dE Paolis, P. (2010), «l’insegnamento dell’ortografia latina fra tardoantico e alto medioevo: teorie e manuali», lucio del corso - oronzo Pecere (eds.), Libri di scuola e pratiche didattiche Dall’Antichità al Rinascimento, Edizioni Università di cassino, tomo i, pp. 229-291. diEHl, E., 1930. Altlateinische Inschriften, Berlin.

Emiliano, a., 1991. «¿latin or romance? graphemic variation and scriptolinguistic change in medieval spain», r. Wright (ed.), Latin and the Romance Languages in the Early Middle Ages, london, pp. 233-247. —, 1993, «latín y romance y las glosas de san millán y de silos: apuntes para un planteamiento grafémico», Actas del Primer Congreso AngloHispano, vol. I: Lingüística, sevilla, pp. 235-244.

garcía lEal, a., 1993, «lengua hablada y lengua escrita en el reino de león», Estudios de tradición clásica y humanística (VII Jornadas de Filología Clásica de las Universidades de Castilla y León), león, pp. 29-43. gasParri, f. (ed.), 1979, «l’ensegnement de l’écriture à la fin du moyen age: à propos du Tractatus in omnem modum scribendi, ms. 76, de l’abbaye de Kremsünster», ScrCiv 3, pp. 243-275. griBomont o.s.B, J., 1987, «les ‘orthographica’ de la Bible latine: éditions, manuscrits, fragments, instruments de travail», alfonso maierù (ed.), Grafia e interpuncione del latino nel medioevo, Seminario Internacional, Roma, 27-29 settembre 1984, roma, pp. 13-25. HamEssE, J., 1987, «reportations, graphies et ponctuation», alfonso maierù (ed.), Grafia e interpuncione del latino nel medioevo, Seminario Internacional, Roma, 27-29 settembre 1984, roma, pp. 135-151.

maiErù, a., 1987, Grafia e interpuncione del latino nel medioevo, Seminario Internacional, Roma, 27-29 settembre 1984, roma. oUy, v. g., 1987, «orthographe et ponctuation dans les manuscrits autographe des humanistes français des xiv et xv siècles», alfonso maierù (ed.), Grafia e interpuncione del latino nel medioevo, seminario internacional, roma, 27-29 settembre 1984, roma, pp. 167-207.

PErcival, W. K., 1994, «the Orthographia of gasparino Barzizza», luigi munzi, (ed.), Problemi di edizione e di interpretazione nei testi grammaticali latini, Atti del Colloquio Internazionale, Napoli 10-11 dicembre 1991, roma, pp. 263-282 Polara, g., 1987, «Problemi di ortografia e di interpunzione nei testi latini di età carolina», alfonso maierù (ed.), Grafia e interpuncione del latino nel medioevo, Seminario Internacional, Roma, 27-29 settembre 1984, roma, pp. 35-51. PolitzEr, r. l., 1951, «the phonemic interpretation of late latin ortography», Language 27, pp. 151-154. PUEntEs romay, J. a., 1984, Grafías en el latín altomedieval. Contribución al estudio de la grafía latina en la Península. Universidad de santiago.

BiBliografía

379

—, 1994, «acerca de la pronunciación del latín altomedieval: a propósito de una teoría reciente», Euphrosyne 22, pp. 269-281. —, 1996, las formas mici y nicil en la documentación latina altomedieval y cuestiones conexas», ana m.ª aldama (ed.), De Roma al siglo xx, sociedad de Estudios latinos - Universidad de Extremadura - UnEd, vol. i, pp. 545-550. PUgliarEllo, m. r., 1978, Ars de orthographia por Agroecio Bishop of Sens, milano.

saBatini, f., 1968, «dalla ‘scripta latina rustica’ alle ‘scriptae romanze’», Stud. Med. 9, pp. 320-358. saBBadini, r., 1900, «l´ortografia latina di foca», RFIC, 28, pp. 529-544. —, 1903, «l’anomalia e l’analogia nell’ortografia latina», RFIC, 31, pp. 19-45. —, 1904, «frammento di grammatica latino-bergamasca», SM, 1, 281-92. —, 1928, «reale accademia nazionale dei lincei: rendicconti della classe di scienze morali, storiche e filologiche», L’ortografia latina di Vittorino da Feltre e la scuola padovana, ser. 6, vol. 4, fasc. 5-6, pp. 209-221. sáncHEz-PriEto BorJa, P., 1999, Cómo editar los textos medievales. Criterios para su representación gráfica, madrid. scHiavEtto, f.-l., 1999, «il De orthographia di Parisius di altedo. Prolegomena ad una edizione critica», Hubert Petersmann - rudof Kettemann (eds.), Latin vulgaire-latin tardif. Actes du V Colloque international sur le latin vulgaire et tardif, Heidelberg, 5-8 septembre 1997, Heidelberg, pp. 469-475. sElig, m. - franK, B. - Hartmann, J., 1993, Le passage à l’écrit des langues romanes, tübingen. tomBEUr, P., 1987, «de poligraphia», alfonso maierù (ed.), Grafia e interpuncione del latino nel medioevo, Seminario Internacional, Roma, 27-29 settembre 1984, roma, pp. 69-101.

viscardi, a., 1977, Scritture e Scrittori dei secoli VII-xII, torino.

WattEnBacH, 1896, Das Schriftwesen in Mittelalter, leipzig. WrigHt, r., 2000, El Tratado de Cabreros (1206) estudio sociofilológico de una reforma ortográfica.

otros EstUdios dE éPoca mEdiEval

alEssio, g., 1995, «Edizioni medievali», g. cavallo - c. leonardi - E. menestó (eds.), Lo spazio letterario del medioevo I. Il medioevo latino, Rome, IV: La ricezione del testo, pp. 29-58. andrés santos, f. J., 1998, «literatura jurídica latina en la España bajomedieval», m. Pérez gonzález (coord.), Actas II Congreso hispánico de Latín Medieval, león, vol. i, pp. 217-222. aUstin, H. d., 1947, «glimpses of Uguiccione’s Personality», PhQ, 26, pp. 367-377

380

La ortografía latina en la Baja Edad Media

BalBoni, d., 1990, Uguccione da Pisa Vescovo di Ferrara (1190-1210), Pisa. Barotti, l, 1781, Serie de Vescovi ed Arcivescovi di Ferrara, ferrara. BEltrán dE HErEdia, v., 1946, «la formación intelectual del clero en España durante los siglos xii, xiii y xiv», Revista Española de Teología, 6, pp. 343 ss. BErsano, a., 1961, «le antiche scuole del comune di vercelli», Bolletino storico bibliografico subalpino 59, pp. 543-93. BErtini, f., 1988, Letterature latina medievale in Italia: (secoli V-xIII), Busto arsizio. BodElón, s., 1989, Literatura latina de la Edad Media en españa, madrid. BonavEntUrE, B. r., 1961, «the theaching of latin in later medieval England», MS 23, pp. 1-20. Bonnard, f., 1904, Histoire de l’Abbaye royale et de l’ordre des chanoines réguliers de St. Victor de Paris, première période, 1113-1500, Paris. BrUnHölzl, f., 1990, Histoire de la litterature latine du moyen âge, lovaina. BUcHWald, W., 1991, Dictionnaire des auteurs grecs et latins de l’Antiquité et du Mogen Age, turnhout.

Cambridge History Of Renaissance Philosophy, 1988, c. schmitt - q. skinner E. Kessler, with the assistance of J. Kraye (eds.), cambridge. caPEllino, m., 1984, «note su maestri e scuole vercellesi nel secolo xiii», Vercelli nel secolo xIII, pp. 83-98. caPEllo, g., 1943, «maestro manfredo e maestro sion grammatici vercellesi del duecento», Aevum, 17, pp. 45-70. cavazza, f., 1896, Le scuole dell’ antico Studio bolognese, milano. cHEvaliEr, U., 1905-1907, Répertoire des sources historiques du Moyen Âye, Paris. CHRONICA HISPANA, 1990, saeculi xII Emma falque - Juan gil - antonio maya (eds.), turnholt. clErval, a., 1895, Les écoles de Chartres au Moyen Age, chartres. colón, a. y colón, g., 2003, La enseñanza del latín en la Baja Edad Media, madrid. corradi, a., 1887, «notizie sui professori di latinità nello studio di Bologna», Documenti e studi pubblicati per cura della R. Deputazione di Storia Patria per le province di Romagna, 2, pp. 355-529. crEmascoli, g., 1968, «Uguccione da Pisa, saggio bibliografico», Aevum 42, pp. 123-168. cUadra, fl., 2002, «la Universidad de almagro y su aportación al Humanismo», Noua et uetera: Nuevos horizontes de la Filología latina, a. m.ª aldama - m.ª f. del Barrio - a. Espigares (eds.), sociedad de Estudios latinos, madrid, pp. 929-939. cUrtiUs, E. r., 1976. Literatura europea y Edad Media latina, i-ii, trad. esp., madrid, 2.ª ed. davis, cH., 1965, «Education in dante’s florence», Speculum, vol. 40, n.º 3 (jul.), pp. 415-435. dElHayE, P., 1947, «l’organisation scolaire au xiie siècle», Traditio 5, pp. 211268.

BiBliografía

381

dEniflE, E., 1964, Chartularium universitatis parisiensis sub auspiciis consilii generalis facultatum parisiensium, Bruxelles: culture et civilisation, 4 vol. díaz y díaz, m. c., 1976, De Isidoro al siglo xI: ocho estudios sobre la vida literaria peninsular, Barcelona.

faral, E., 1924, Les arts poétiques du xIIIe siècle (Recherches et documents sur la technique littéraire du Moyen Age), Paris, reimp. genevre-Pares, 1982. faUlHaBEr, ch. B., 1972, Latin rhetorical theory in 13th and 14th Castile, los ángeles - london. —, 1978. Dictaminis epithalamium, Pisa, Pacini (Biblioteca degli studi mediolatini e volgari, nuova serie 2). flaviEn H., 1854, Essai sur la fondation de l’école de Saint-Victor de Paris, Paris. fontainE, J., 1959, Isidore de Séville et la culture classique dans l’Espagne Wisigothique, Paris. foUrriEr, a. (ed.), 1964, L’Humanisme médiévale dans les littératures romanes du xII au xIV siècle, Paris. franKlin, a., 1865, Histoire de la bibliothèque de l’abbaye de Saint-Victor à Paris: d’apres des documents inédits, Paris.

galino, m. a., 1968 (2.ª ed.), Historia de la educación (Edades Antigua y Media), madrid, garin, E., 1987, La Educación en Europa 1400-1600, Barcelona. —, 1952, Prosatori latini del Quattrocento, milano. —, 1953 (2.ª ed.), L´educazione umanistica in Italia, Bari. —, 1957, l´educazione in Europa (1400-1600), Bari. —, 1958, Il pensiero pedagogico dello umanesimo, firenze. —, 1965, Italian Humanism, tr. P. munz, oxford. —, 1967, «guarino veronese e la cultura a ferrara», Ritratti di umanisti, firenze, pp. 69-106. gHEllincK, J., 1946. L’essor de la littérature latine au xIIe siècle. Paris, Bruxelles. giaconE, r., 1974, «le arti liberali nella tradizione letteria del secolo xii», AAT 108, pp. 435-476. —, 1974, «arti liberali e classificazione delle scienze: l’esempio di Boezio e cassiodoro», Aevum 48, pp. 58-72. giansantE, m., «archivi e memoria poetica: le rime dei Memoriali bolognesi», Storia, archivi, amministrazione (Atti delle giornate di studio in onore di Isabella Zanni), pp. 295-309. gómEz morEno, a., 1994, España y la Italia de los Humanistas, madrid. gonzálEz, J., 1960, El reino de Castilla en la época de Alfonso VIII, madrid, 3 vols. vol. i: estudios; vols. ii y iii: documentación. gradEnigo, g., 1759, Ragionamento istorico-critico intorno alla letteratura italiana, Brescia. grEgoirE, r., 1981, «scuola e educazione giovanile nei monasteri dal sec. iv al xii», cur. P. Braido, Sperienze di pedagogia cristiana nella storia, roma, i, pp. 9-44. gUEnEE, B., 1980, Histoire et Culture historique dans l’Occident médiéval, Paris.

382

La ortografía latina en la Baja Edad Media

gUtiérrEz morán, d., 1943-1944, «de fratre Joanne de Bononia qui dicitur de lana († ca. 1350), baccalaureo Parisiensi», Analecta Augustiniana 19, pp. 180-209.

HalPHEn, l., 1940 (2.ª ed.), Essor de l’Europe: xI-xIIIe siècles, Paris. —, 1929, «les débuts de l’université de París», SM, pp. 134-139. HaPP, H., 1958, Luxurius. Text, Kommentar, Untersuchungen, inauguraldissertation tübingen. HasKins, ch. H., 1972, The Renaissance of the Twelfth Century, cambridge mass. 1927, trad. La rinascitá del xII sécolo, Bologna. —, 1909, «a list of textbooks from the close of the 12th century», Harvard Studies in Classical Philology, 20, pp. 75-94 Hélin, m., 1951, Recherche des sources et tradition littéraire chez les ecrivains latins du moyen age, gembloux. HUnt, t., 1991, Teaching and Learning Latin in 13th Century England. cambridge.

irsay, s., 1933, Histoire des universités françaises et étrangères: des origines a nos jours. I, Moyen Age et Renaissance, Paris. italo siciliano, 1936, Medio Evo e Rinascimento, milano.

lacarra, J. m.ª (ed.), 1945, Estudios de Edad Media de la corona de Aragón, madrid. lEff, g., 1975 Paris and Oxford Universities in the Thirteenth and Fourteenth Centurias: An Institucional and Intellectual History Huntingdon, new york. lE goff, J., 1986, Los intelectuales en la Edad Media, Barcelona (de la ed. franc. de 1985). —, 2004, En busca de la Edad Media, Barcelona. —, 2003, ¿Nació Europa en la Edad Media?, Barcelona. —, 1992, Le xIIIe siècle, l’apogée de la chrétienté: V. 1180 - V. 1330, Bordas. —, 1979, La Baja Edad Media, madrid. lEsnE, E., 1940, Histoire de la propriété ecclésiastique en France. Tome, 5: Les écoles de la fin du VIII siècle à la fin du xII, lille. lEvi, a. H. t. (ed.), 1970, Humanism in France at the end of the Middle Ages and in the Early Renaissance, manchester - nueva york. lEWis, c. s., 1980, La imagen del mundo, Barcelona.

maitrE, l., 1924 (2.ª ed.), Les écoles épiscopales et monastiques en occident, ligugé - Paris. manacorda, g., 1914, Storia della scuola in Italia. Il medio evo, 2 vol., milano. mancini, g., 1981, Vita di Lorenzo Valla, florence (on valla’s critique of the Doctrinale, pp. 200-201. marcHEtti, 1973, Dizionario biografico degli italiani, roma. micHaUd, E., 1926, Guillaume de Champeaux et les écoles de Paris au xIIe siècle, D’après des documents inédits, iowa. moralEJo, J. l., rUBiEra m.ª J., 1980, Historia de las literaturas hispánicas no castellanas, José maría díez Borque (coord.), madrid.

BiBliografía

383

mUnK olsEn, B., 1985, L ‘Etude des auteurs classiques latins aux xI et xII sieclès, ii, Paris.

nordström, J., 1933, Moyen Age et Renaissance. Essai historique, Paris.

PaEtoW, l. J., 1927, Morale scolarium of John of Garland (Johannes de Garlandia): a professor in the universities of Paris and Toulouse in the thirteenth century, University of california press. PagEllE dE follEnay, J. 1878. Notice historique sur l’ecole épiscopale de NotreDame de Paris, Paris. ParE, g. - BrUnEt, a. - trEmBlay, P., 1933. La Renaissance du xII siècle. Les écoles et l’enseignement, Paris - ottawa. ParEnt, J. m., 1938, La doctrine de la création dans l’École de Chartres: etudes et textes, Paris, ottawa. Polara, g., 1987, Letteratura latina tardoantica e altomedievale, roma. PoolE, r. l., 1920, «the masters of the schools at Paris and chartres in John of salisbury’s time», English Historical Review, 35, pp. 323-342. PorEE, 1980, Histoire de l’abbaye du Bec, Bruxelles. qUain, E. a., 1945, «the medieval Accesus ad Auctores», Traditio, 3, pp. 215-264.

ricHé, P., 1979, Ecoles et enseignement dans le Haut Moyen Age, Paris. —, 1985, «le role de la mémoire dans l’enseignement médiéval», Jeux de mémoire. Aspects de la mnémotechnie médiévale, montreal - Paris, pp. 133148. riJK, l. m, de, 1962-1967, Logica modernorum: A contribution to the history of early terminist logic, 2 vols. in 3 assen: van gorcum. —, 1966, Some new Evidence on twelfth century Logic: Alberic and the School of Mont Ste Geneviève (Montani), vivarium 4. rogEr, m., 1905, L’enseignement des lettres classiques d’Ausone a Alcuin, Paris, reimpr., Hildesheim, 1968.

salimBEnE da Parma, 1942, «cronica», Scrittori d’Italia, 187, Bari. sarti, m. - fattorini, m., 1888. De Claris Archigymnasii bononiensis professoribus, saecc. xI-xIV, i, Bologna. savigny, f. K., 1839, Histoire du droit romain au moyen âge, trad. ch. guenoux, Paris. scaglionE, a., 1990, «the classics in medieval Education», The Classics in the Middle Ages. Papers on the Twentieth Annual Conference of the Center for Medieval and Early Renaissance Studies, Binghamton, pp. 343-361. scHiaffini, a., 1922, «Esercizi di versione dal volgare friulano in latino nel secolo xiv in una scuola notarile cividalese», Revista Della Società filologica friulana, pp. 87-117. scHiavEtto, f., 1993-1994, «Parisius de altedo, notaio bolognese del xiii secolo», Il carrobbio. Tradizioni problema immagini dell’Emilia Romagna, pp. 19-20, 107-121.

384

La ortografía latina en la Baja Edad Media

tHUrot, c., 1967, De l’organisation de l’enseignement dans l’université de Paris au moyen âge, frankfurt. tiEgHEm, P. v., 1944, La littérature latine de la Renaissance: Étude d’histoire litteraire européenne, Paris. tiraBoscHi, g., 1833, Storia della letteratura italiana, ii, milano. torrE, a. de la, 1976, Literatura europea y Edad Media Latina, méxico madrid.

vv. aa., 1972, La scuola nell’occidente latino dell’alto medioevo, spoleto, 2 vols. centro italiano di studi sull’alto medioevo, t. xxii. —, 1975, La cultura antica nell’occidente latino dal VII al Ix secolo, spoleto, 2 vols., centro italiano di studi sull’alto medioevo, t. xxii. vErrUa, P., 1924, Umanisti ed altri studiosi viri italiani e stranieri di qua e di là dalle Alpi e dal mare. geneva, leo s. olschki, Biblioteca dell’Archivum romanicum, ser. 1, vol. 3.

WEiss, J., 1990, The Poet’s Art. Literary Theory in Castile c. 1400-60, oxford, the society for the study of mediaeval languages and literatures, medium aevum monographs, n. s. xiv. WiErUszoWsKi, H., 1971, Politics and Culture in Medieval Spain and Italy, roma, Edizioni di storia e letteratura. Williams, J. r., 1957, «quest for author of moralium dogma Philosophorum, 1931-1956», Speculum 32(4) (oct.), pp. 736-747. Wisén, m., 1905, De scholiis Rhetorices ad Herennium codice Holmensi traditis, stockholm.

catálogos y rEPErtorios BiBliográficos

antolín, g., 1916, Catálogo de los códices latinos de la Real biblioteca de El Escorial, iv madrid. antoniUs, n., 1963, Bibliotheca Hispana Nova, torino, i.

Ballaira, g., 1982, Per il catalogo dei Codici di Prisciano, turino. BayErri BErtomEU, E., 1962, Los códices medievales de la catedral de Tortosa. Barcelona. BEEr, r., 1907-1908, Die Handschriften des Kloster Santa Maria de Ripoll. Wien, trad. esp. de P. Barnils y giol, «les manuscrits del monestir de santa maria de ripoll. Boletín de la Real Academia de las Buenas Letras de Barcelona 5, pp. 492-520. BEltrami, a., 1906, «index codicum classicorum latinorum qui in Biblioteca quiriniana adservantur», SIFC 14, pp. 17-96. BiscHoff, B., 1973 Sammelhandschrift Diez. B Sant. 66: Grammatici Latini et catalogus librorum. vollständige faksimile-ausgabe im originalformat der Handschrift aus der staatsbibl. Preuss. Kulturbesitz, graz. BofarUll i cEndra, J., 1903, «manuscrits catalans», Bibliografía Catalana 3, pp. 211-215.

BiBliografía

385

BrEarly, d. g., 1980, «a Bibliography of recent Publications concerning the History of grammar during de carolingian renaissance», SM 21, pp. 917-923. BUrsill-Hall, g. l., 1981, A census of medieval latin grammatical manuscripts, stuttgart.

cacHo, m. t., 2001. Manuscritos hispánicos en la biblioteca de Florencia, 2 vols., firenze. castro, a., 1991, Glosarios latino-españoles de la edad media, madrid. Catálogo General de Incunables en Bibliotecas españolas, 1988, madrid, ministerio de cultura. Clavis Patrum Latinorum, 1995, aemilius gaar (ed.), turnhout. Codices Latini Antiquiores, 1935, A paleographical guide to latin manuscripts prior to the ninth century, E. a. lowe (ed.), oxford.

da costa ramalHo, a., 1945, Catálogo des manuscritos da biblioteca geral da Universidade de Coimbra relativos à antiguidade clássica, coimbra. dEgni, P. - PEri, a., 2000, «Per un catalogo dei codici grammaticali altomedievali», mario de nonno - Paolo de Paolis - louis Holtz (eds.), Manuscripts and tradition of grammatical texts from Antiquity to the Renaissance, cassino, pp. 719-747. dElislE, l., 1868, Le Cabinet des manuserits de la Bibliotheque impériale, Paris, 4 vols. díaz dE BUstamantE, J. m. - lagE cotos, m. E. - lóPEz PErEira, J. E., 1994, Bibliografía de latín medieval en España (1950-1992), spoleto. dotto, a. m., 1971, catálogo degli incunabuli della biblioteca nazionale di Palermo, centro di studi filologici e linguistici siciliani, 2, Palermo. EscUdEro y PEroso, f., 1894, Tipografía Hispalense: anales bibliográficos de la ciudad de Sevilla…hasta fines del siglo xVIII, madrid.

faUlHaBEr, ch. B., 1987, Libros y bibliotecas en la España medieval. Una bibliografía de fuentes impresas, london. fErnándEz PoUsa y vEgas, r., 1942, «catálogo de los códices clásicos latinos de la biblioteca universitaria de salamanca», Revista de la Universidad de Madrid, 2, pp. 169-189 —, 1947. Los manuscritos gramaticales latinos de la biblioteca nacional de Madrid, madrid.

gallardo, B. J., 1863-1889, Ensayo de una biblioteca española, 4 vols., vol. ii, 1866, apéndice: indice de manuscritos de la Biblioteca nacional, madrid. garcía roJo, d. - ortiz dE montalván, g., 1945. Catálogo de incunables de la Biblioteca Nacional, madrid. garcía tUrza, c., 1997, Fuentes españolas altomedievales: El códice emilianense 46 de la Real Academia de la Historia, primer diccionario enciclopédico de la Península Ibérica, madrid.

386

La ortografía latina en la Baja Edad Media

gasca qUEirazza, g., 1966, Documenti di antico volgare in Piemonte. Fascicolo III: Frammenti vari da una miscellanea grammaticale di Biella, torino. giannini, a., 1930, Il fondo italiano della Biblioteca Colombina, napoli. goEtz, g., 1923, Corpus glossariorum latinorum, lipsiae, repr. amsterdam, 1965. gUarnascElli, t. m., 1943-1965. Indice generale degli incunaboli delle biblioteche d’Italia, 4 vols., roma. Guía de los Archivos y las Bibliotecas de la Iglesia en España, 1985, I. Archivos, II. Bibliotecas, león, asociación Española de archiveros Eclesiásticos. HaEBlEr, c., 1903, Bibliografía ibérica del siglo xV. Enumeración de todos los libros impresos en España y Portugal hasta el año 1500, la Haya - leipzig. Hain l., 1925. Repertorium bibliographicum, Berlin.

KEil, H., 1855-1880 (ed.), Grammatici latini, leipzig. KristEllEr, P. o., 1963-1997. Iter Italicum. A Finding List of uncatalogued or imcompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in Italian and other libraries, london - leiden.

ladEro qUEsada, m. a. - qUintanilla, m. c., 1981, «Bibliotecas de la alta nobleza castellana en el siglo xv», Livre et lecture en Espagne et en France sous l’ancien régime: Colloque de la Casa de Velázquez, Paris, pp. 47-59. Lexikon des Mittelalters, 1977, münchen - zürich. loEWE, g., 1876, Prodromus Corporis Glossariorum Latinorum, leipzip.

mallEt, J.-a., 1984, Les manuscrits en écriture Bénéventaine de la Bibliothèque Capitulaire de Bénévent, Paris. mansilla PElayo, d., 1952, Catálogo de los códices de la catedral de Burgos, madrid. Manuscrits Classiques Latins des Bibliotheques Publiques de France, 1989, colette Jeudy et yves-françois riou (eds.), Paris. Manuscrits Classiques Latins de la Bibliotheque Vaticane, 1975-1978, Elisabeth Pelleguin et alii (eds.), Paris. marigo, a., 1936, I codici manoscritti delle «derivationes» di Uguccione Pisano, roma. martín aBad, J., 1989, Manuscritos de España, Guía de catálogos impresos, madrid. —, 1993, Segundo apéndice del Catálogo de incunables de la Biblioteca Nacional, madrid. martín martín, J. l. et alii, 1977, Documentos de los archivos catedralicio y diocesano de Salamanca (siglos xII-xIII), salamanca. mazzatinti, g., 1890-, Inventari dei manoscritti delle biblioteche d’Italia, forli and elsewhere. Monumenta Erphesfurtensia Saec. xII. xIII. xIV, 1899 (ed.), oswaldus HolderEgger, Hannoverae et lipsiae.

norton, f. J., 1978, A descriptive Calalogue of printing in Spain and Portugal 1501-1520, cambridge.

BiBliografía

387

PEllEgrin, E., 1988, Bibliothéques retrouvées. Manuscrits, bibliothéques et bibliophiles du Moyen Age et de la Renaissance, Paris. ProfEssionE, a. - vignono, i., 1967, Inventario dei manoscritti della Biblioteca Capitolare di Ivrea, alba. ravaisson, f., 1849, mss. de la Bibliotheque de laon, Cat. General des mss. Des bibliotheques publiques des departements, i Paris, pp. 41-255. rEmolar, r. - Paz, a. - lóPEz dE toro, J., 1953-1958, Inventario general de manuscritos de la Biblioteca Nacional, madrid. roBlEs, l., 1965, «manuscritos de autores Españoles en Bibliotecas Extranjeras», Hispania Sacra 18, pp. 411-450. rosiEllo, 2004. «Bologna, archivio di stato», carmela Binchi - tiziana di zio (eds.), Intorno agli archivi e alle istituzioni. Scritti di Claudio Pavone, roma, pp. 295-309. rUBio fErnándEz, l., 1984, Catálogo de los manuscritos clásicos latinos existentes en España, madrid. rUBio y llUcH, a., 1921, Documents per l’historia de la cultura catalana migeval, Barcelona. rUffini, m., 1960, Fernando Colombo e i libri italiani della Biblioteca Colombina di Siviglia, torino.

sáEz gUillén, J. f., 2002, Catálogo de Manuscritos de la Biblioteca Colombina de Sevilla, cabildo de la iglesia catedral de sevilla. sáEz, E. - sáEz sáncHEz, c., 1990, Colección documental del archivo de la Catedral de León (775-1230), león. sáncHEz mariana, m., 1993, Bibliófilos españoles. Desde sus orígenes hasta los albores del siglo xx, madrid. scHiff, m., 1905, La bibliothèque du Marquís de Santillane, Paris. tHomson, r. m., 2001, A descriptive catalogue of the medieval manuscripts in Worcester cathedral library, cambridge. valls taBErnEr, f., 1951, «códices manuscritos de ripoll», Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos 35, pp. 5-16.

APÉNDICES 1. ÍNDICE DE grAmátICoS: ortogrAfÍA1 Varro (s. I a. C.): 24, 67, 71, 74, 121 (n. 230).

Quintilianus (s. I a.C): 25, 41, 53, 58, 67, 75, 132-133. Suetonius (s. I): 77.

Caper (s. II): 77-78, 103 (n. 145).

Agroecius (s. V): 74, 77-79, 103 (n. 143, 145), 104 (n. 148). martianus Capella (s. V): 26, 28.

Cassiodorus (s. V-VI): 28 (n. 23), 50, 74 (n. 4), 79.

Priscianus (fl. 500): 18-19, 21, 26 (n. 13), 31-32, 39, 41, 41 (n. 81), 42-43, 43 (n. 92), 54, 57, 60, 65, 81-82, 82 (n. 84), 87 (n. 53), 93-94, 96 (n. 101), 98 (n. 113), 99, 100 (n. 128), 101, 101 (n. 130), 102 (n. 136), 103-104 (n. 147), 111-113, 115 (n. 207), 116, 116 (n. 210), 117, 117 (n. 213), 120, 123, 126, 129, 129 (n. 275), 135, 138, 147, 170, 184, 206-208, 208 (n. 185), 209, 209 (n. 186), 210-211, 234-235, 240, 291-292, 297-298, 327-328, 350-351, 353, 353 (n. 80), 355-357, 357, 359, 359 (n. 86), 361.

Isidorus (ca. 570-636): 25- 28, 28 (n. 19, 23), 30, 33, 41, 57, 59, 64, 78, 94, 109-110, 137, 170, 183-185, 186 (n. 90), 187.

Beda (673-735): 33, 45 (n. 2), 74, 78, 80, 103, 125 (n. 253), 170, 183, 292.

Alcuinus (735-804): 33, 79.

thebaldus (s. x-xI): 84, 88.

magister Wilhelmus (s. x-xI): 84.

1 En este índice hemos recopilado los autores y obras anónimas que tienen alguna relación con la ortografía latina (a excepción de las obras estudiadas específicamente en este trabajo: mss. C y E). Los enumeramos por orden cronológico.

390

La ortografía latina en la Baja Edad Media

Lisorius (s. xI): 82, 82 (n. 34), 83, 83 (n. 38), 85, 234-236, 236 (n. 51). Siguinus (s. xI): 83-84, 235-236.

Aimericus (s. xI): 83-85, 242-243.

pseudo-Phocas (s. xI): 91-92, 133, 139.

Papias (s. xI): 26, 40, 54, 60, 65, 81, 90, 90 (n. 71), 94, 106, 125 (n. 253), 137, 170, 183, 292, 359. manegaldus de Lautenbach (ss. xI-xII): 123.

Hugo de Santo Victore (1096-1141): 42, 109.

Petrus Helias (fl. 1142): 28, 28 (n. 23), 30, 42, 49 (n. 12), 54, 54 (n. 27), 59-60, 97, 97 (n. 111), 98, 98 (n. 118), 99-100, 100 (n. 128), 101, 101 (n. 130), 112 (n. 189), 123, 126, 184-186, 215.

guillelmus de Conchis (ca. 1080-1154): 101.

Hugutio Pisanus (1130-1210): 18, 21, 26, 28, 34, 40, 47 (n. 6), 54-55, 58, 64, 91, 97, 97 (110), 104, 108 (n. 169), 114 (n. 199), 116, 126 (n. 225), 128 (n. 274), 137, 147, 165, 182, 212, 245 (n. 72), 286, 291 (n. 227), 298, 358, 359.

Alexander de Villa-Dei (ca. 1170-ca. 1250): 27 (n. 15), 39, 85 (n. 46), 88, 94, 102-103, 104 (n. 146), 106, 186 (n. 90). Petrus Hispanus (s. xII): 34, 37, 39 (n. 72), 100, 100 (n. 128), 101 (n. 130), 112 (n. 189). Strenuum negotiatorem (s. xII): 100, 101. radulphus Beluacensis (s. xII): 114-116.

Stephanus remensis (s. xII): 116 (n. 211, 212).

El Cod. 322 de montpellier (s. xII): 117 (n. 215).

glosa Promisimus (s. xII): 115.

Paolus Camaldolensis (finales s. xII): 91.

glosa Admirantes (s. xIII): 106, 186.

Ebrardus Bethuniensis (s. xIII): 20, 27, 39, 55, 58, 64, 85 (n. 46), 88, 94, 104 (n. 146), 108, 118, 231, 236. guillelmus Brito (s. xIII): 26, 55, 60 (n. 65), 108, 185, 243, 291.

Johannes de Janua (s. xIII): 65, 94.

Johannes de garlandia (1195-1272): 34, 82-83, 85, 85 (n. 46), 110-111, 111 (n. 184), 112, 112 (n. 188), 113, 169 (n. 80), 170, 182, 236 (n. 51), 359.

APÉNDICES

391

Bene de firenze (s. xIII): 88-89, 91.

Petrus de Isolella (s. xIII): 88-89, 91, 96, 188, 284.

thebaldus (s. xIII): 84, 88.

manfredus de Bellomonte (s. xIII): 91, 94-95. Johannes Apigna (s. xIII): 29, 89, 91.

Syon Vercellensis (s. xIII): 91-93, 133, 139, 134 (n. 292).

ricardus Hambury (s. xIII): 100, 118, 118 (n. 222), 119, 120. robertus Anglicus (s. xIII): 35, 118, 121.

Johannes Aegidius Zamorensis (s. xIII): 26, 86, 125-126.

Johannes de Bononia (primera parte del s. xIV): 20-22, 58 (n. 45), 64, 146-147, 220-221 (n. 230, 231), 226, 292, 361. Bartholomeus de Sancto Concordio (d. 1347): 92, 133.

Victorinus feltrensis (s. xIV): 134.

folchinus de Borfonibus (s. xIV): 134 (n. 289). Christoforo Scarpa (s. xIV): 134, 139.

gasparinus Barzizza (s. xV) : 57, 62, 64-65 (n. 74), 66, 127, 136-137, 188. orthographia parvis utilis (s. xV): 92. Ceceo d’Ascoli (s. xV): 139.

francisco thamara (s. xVI): 30, 44, 57, 64.

2. ÍNDICE DE fuENtES CItADAS EN LoS mSS.2 AESoPVS

Fab.

I 3: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 152) I 8: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8v 177) III 52: «De orthographia, Anónimo I» (f. 7v 136) III 53: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 171) Junto a la cita de la fuente hemos anotado la obra, el folio y el número de línea donde aparece en nuestra transcripción. 2

392

BEDA

La ortografía latina en la Baja Edad Media

De orth.

C 46, 48: Parisius (f. 112r 659) De re metrica

110: «De orthographia, Anónimo I» (f. 6v 84) BIBLIA SACrA Vet. Lat. Maccab

15, 33: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 150)

Vulg. Psalm.

I, 1: «De orthographia, Anónimo I» (f. 6v 73)

gVALtErVS DE CAStIgLIoNE Alexandreis

1.132: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 168) HorAtIVS Epist

1, 2: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 156) HVgVtIo PISANVS Derivat.

C 40 27: Parisius (f. 112r 618) C 132 17: Parisius (f. 114v 957) C 219 1; 17-20: «De orthographia, Anónimo I» (f. 6v 77) D 26 37: Parisius (f. 114v 957) D 27 9-12: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 160) D 44 33: Parisius (f. 114v 957) D 44 60-64: «De orthographia, Anónimo I» (f. 7r 93) D 44 75: «De orthographia, Anónimo I» (f. 5v 27) E 85 17-18: Parisius (f. 112r 654)

APÉNDICES

f 50 12: Parisius (f. 110r 420) f 87 41-42: Parisius (f. 112r 618) H 28 1-11: Parisius (f. 114v 957) I 1-2: Parisius (f. 114v 991) I 3: Parisius (f. 114v 992) I 117 21: Parisius (f. 112v 685) I 4 21-24: Parisius (f. 111v 558) m 10 17: Parisius (f. 111v 582) m 10 20-22: Parisius (f. 111v 572) m 127 16-17: Parisius (f. 114v 957) S 287 8: Parisius (f. 109r 235) x 15: Parisius (f. 114r 897) IoHANNES DE gArLANDIA

Comp. Gram.

109, 487-488: «De orthographia, Anónimo I» (f. 14r 477) Ars lect. eccl.

83-85: «De orthographia, Anónimo I» (f. 6r 64) 192: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 157) ISIDorVS Orig.

1.20 1: «De orthographia, Anónimo I» (f. 6v 70) 1.20 3-6: «De orthographia, Anónimo I» (f. 6v 71) 1.27 10: «De orthographia, Anónimo I» (f. 5v 12; 11r 318) IVVENALIS Sat.

4, 21: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8v 185) 6, 438: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 173) 8, 137: «De orthographia, Anónimo I» (f. 7v 135) 9, 152: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 173) 12, 75: «De orthographia, Anónimo I» (f. 7v 146) mACEr fLorIDVS

De viribus herbarum: «De orthographia, Anónimo I» (f. 7v 140)

393

394

oVIDIVS

La ortografía latina en la Baja Edad Media

Am.

2,4,40: «De orthographia, Anónimo I» (f. 7v 136)

Epist.

4, 9: «De orthographia, Anónimo I» (f. 7v 138) 8, 29: «De orthographia, Anónimo I» (f. 7v 139) 12, 60: «De orthographia, Anónimo I» (f. 7v 137)

Met.

IIII 251 ss.: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8v 188) PAPIAS

Ars grammatica

16, 32: Parisius (f. 114v 1004) 82-83, 56: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 159) 105, 55-57: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8v 189) 107-108, 68: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 165) PLINIVS

dub. serm. fr.

I p. 180: Parisius (f. 111v 596)

PrISCIANVS Gramm.

II 7, 17-19: «De orthographia, Anónimo I» (f. 6r 46) II 8, 11-18: Parisius (f. 114r 899) II 9, 10-23: Egutio (f. 15r 14) II 9, 22-23: Parisius (f. 111v 587; f. 112v 714; f. 112v 724) II 10, 5-7: Egutio (f. 15r 18) II 11, 8-10: Egutio (f. 21v 296) II 12, 1-2: Parisius (f. 110r 408) II 12, 5-7: Egutio (f. 15r 22); Parisius (f. 112v 724; f. 112v 734) II 12, 5-8: Parisius (f. 111v 587) II 12, 8-10: Parisius (f. 111v 592) II 12, 10-14: Parisius (f. 112v 726) II 12, 16-18: Parisius (f. 110r 397)

APÉNDICES

395

II 12, 20-21: Egutio (f. 15r 25); Parisius (f. 110v 441) II 13, 3-7: Parisius (f. 110v 441) II 13, 7-8: Egutio (f. 19v 210); Parisius (f. 110v 447) II 14, 14-16: Parisius (f. 111v 557) II 14, 19-20: Parisius (f. 110v 472) II 14, 20: Egutio (f. 21r 262) II 14, 20-21: Egutio (f. 21v 298); Parisius (f. 110v 467) II 18, 9-11: Parisius (f. 109r 261) II 18, 15-18: «De orthographia, Anónimo I» (f. 5v 14); Parisius (f. 110v 458) II 18, 15-20: Egutio (f. 22r 304) II 18, 18-19, 1: Parisius (f. 110v 462) II 19, 26-20, 4: «De orthographia, Anónimo I» (f. 5v 21) II 20, 1-4: Egutio (f. 21v 292) II 21, 9: Egutio (f. 19r 186) II 22, 20-22: Egutio (f. 17v 111) II 22, 23-25: Parisius (f. 110r 411) II 23, 7-9: Parisius (f. 112r 635) II 23, 16-17: Egutio (f. 20v 236) II 24, 5-9: Parisius (f. 114v 1002) II 25, 13-19: Egutio (f. 17r 108) II 25, 20-22: Egutio (f. 17v 115) II 25, 24-26, 15: Parisius (f. 111r 540) II 26, 6-8: Egutio (f. 18r 149) II 27, 15-20: Egutio (ff. 18v 153; 18v 159) II 29, 8-12: Egutio (f. 15v 29) II 29, 13-14: Parisius (f. 111v 600) II 29, 15-20: Egutio (f. 17v 118) II 29, 19-22: Egutio (f. 19r 173); Parisius (f. 112r 617) II 30, 7-8: Parisius (f. 112r 670) II 30, 8-12; 31, 1-3: Egutio (f. 17v 124) II 30, 21 ss.: Parisius (f. 112r 650; f. 112v 693) II 31, 10-12: Egutio (f. 19v 201) II 31, 15-17: Egutio (f. 22r 306); Parisius (f. 113r 752) II 31, 16: «De orthographia, Anónimo I» (f. 5v 14) II 32, 14-19: Egutio (f. 18r 146) II 32, 17: Egutio (f. 18r 140) II 33, 14: Parisius (f. 114r 902) II 33, 17-18: Parisius (f. 110v 448) II 33, 14-18: Egutio (f. 18v 163) II 33, 15-17: Parisius (f. 114r 913) II 33, 19-22: Egutio (f. 18v 169); Parisius (f. 114v 950) II 34, 2-3: Parisius (f. 114r 902) II 34, 3: Egutio (f. 15v 46) II 34, 6-7: Parisius (f. 114r 926) II 34, 13: Parisius (f. 109r 232) II 34, 14-16: Egutio (f. 16r 54); Parisius (f. 109r 234) II 34, 22-23: Parisius (f. 109r 292)

396

La ortografía latina en la Baja Edad Media

II 34, 25-26: Egutio (f. 17r 98) II 35, 9-11: Egutio (f. 19r 179) II 35, 11-12: Egutio (f. 19r 190) II 36, 5-11: Egutio (f. 18r 134) II 36, 5-14: Parisius (f. 112v 734) II 36, 10-11: Egutio (f. 19v 195) II 36, 12-14: Parisius (f. 112v 729) II 36, 15-16: Egutio (f. 18v 151); Parisius (f. 113v 851) II 36, 17: Egutio (f. 16r 50); Parisius (f. 114v 1016) II 39, 2: Egutio (f. 18v 155) II 42, 6-22: Egutio (f. 20r 221) II 43, 15-19: Egutio (f. 20r 231) II 45, 4-6; 17-21: Egutio (f. 20r 227); Parisius (f. 108v 187) II 46, 6-23: Egutio (f. 16v 83) II 46, 23-28: Egutio (f. 17r 92) II 46, 24-27: Parisius (f. 108v 223) II 47, 1-9: Egutio (f. 21v 292) II 47, 20-23: Egutio (f. 17r 102) II 47, 23-25: Egutio (f. 19r 192) II 47, 25-26: Parisius (f. 109v 364) II 48, 4-5: Egutio (f. 21v 292) II 48, 7-8: Egutio (f. 16r 61) II 48, 11-12: Egutio (f. 21v 292) II 48, 17-21: Egutio (f. 17r 97) II 48, 22-25: Egutio (f. 21v 292); Parisius (f. 110v 451) II 49, 1: Egutio (f. 21v 292) II 49, 2-5: Egutio (f. 21v 292); Parisius (f. 111v 600) II 49, 7-12: Egutio (f. 21v 292) II 49, 14-17: Parisius (f. 112v 698) II 49, 16; 24-27: Egutio (f. 17v 127) II 49, 19-26: Parisius (f. 112v 693) II 49, 21-22: Egutio (f. 20v 237; f. 21v 292) II 49, 28: Egutio (f. 21v 292) II 49, 28-29: Parisius (f. 112v 717) II 50, 1-2: Egutio (f. 21v 292) II 50, 5-7: Egutio (f. 18r 138); Parisius (f. 113r 765) II 50, 14-15: Parisius (f. 113v 807) II 50, 14-22: Egutio (f. 20v 244) II 50, 16-19: Egutio (f. 21v 292) II 50, 24-25: Egutio (f. 20v 246; f. 21v 292); Parisius (f. 113v 871) II 51, 1-2: Egutio (f. 21v 292) II 51, 2-4: Parisius (f. 114v 950) II 51, 4-6: Parisius (f. 114r 923) II 51, 8-9: Parisius (f. 114r 945) II 51, 5-9: Egutio (f. 18v 169) II 51, 10-12: Parisius (f. 114v 1021) II 95, 1-9: Egutio (f. 16r 59) II 96, 13-15: Egutio (f. 16r 59)

APÉNDICES

II 109, 12-18: Egutio (f. 16v 71) II 110, 12-25: Egutio (f. 16v 71) II 119, 5-25: Egutio (f. 15v 43) II 121, 22-24: Egutio (f. 15v 43) II 235, 10-15: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8v 178) II 236, 17-18: «De orthographia, Anónimo I» (f. 7v 148) II 238, 7-8: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 174) II 297, 21- 298, 22: Egutio (f. 21r 260) II 303, 26 - 304, 2: Egutio (f. 21r 269) II 372, 11-15: Parisius (f. 112v 685) II 452, 2-4: «De orthographia, Anónimo I» (f. 7v 121) II 460, 27- 461, 5: «De orthographia, Anónimo I» (f. 6r 37) II 461, 25-27: Parisius (f. 109r 253) II 461, 27-28: Parisius (f. 109r 254) II 462, 10: Parisius (f. 110r 411) II 462, 17-18: Parisius (f. 111v 600) II 462, 27-28: Parisius (f. 112v 714) II 492, 17-18: Egutio (f. 20v 239) II 506, 16-18: Egutio (f. 20r 231) II 528, 15-16: Parisius (f. 112r 642) II 528, 15-17: Egutio (f. 19r 184) II 572, 23-24: «De orthographia, Anónimo I» (f. 14r 468) III 9, 26-10, 15: Egutio (f. 21r 267) III 10, 14-15: Egutio (f. 19r 176) III 24, 1-9: «De orthographia, Anónimo I» (f. 7v 124) III 29, 12-14: Egutio (f. 22r 310) III 29, 19-23: Parisius (f. 109r 286) III 29, 26-29: Egutio (f. 22r 314); Parisius (f. 114v 983) III 29, 30-31: Egutio (f. 19v 198) III 29, 31- 30, 1: Egutio (f. 19r 181) III 39, 4-5: Egutio (f. 19v 202) III 47, 27-29: Egutio (f. 16v 86); Parisius (f. 109r 257) III 47, 29-30: Parisius (f. 109r 273) III 48, 1-2: Parisius (f. 109r 228; f. 109r 268) III 48, 6-9: Egutio (f. 18v 169) III 50, 27- 51, 1: Egutio (f. 17v 127) III 52, 26-29: Parisius (f. 113v 837) III 52, 29- 53, 1: Parisius (f. 113v 841) III 56, 17-24: Egutio (f. 19v 207) III 56, 18-25: Parisius (f. 113v 821) III 56, 20-22: Egutio (f. 18r 142) III 449, 29-30: Egutio (f. 19r 176)

Ps. Prisc. Gramm.III 523, 35: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 170) PruDENtIVS

Psych: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8v 180)

397

398

tHEoDoLuS

La ortografía latina en la Baja Edad Media

Ecl 143: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 148)

VErgILIVS Aen.

3, 319: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 150) 6, 189: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 167) 6, 881: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8v 184) 7, 718: «De orthographia, Anónimo I» (f. 7v 146) 11, 845: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 167) 12, 94: «De orthographia, Anónimo I» (f. 8r 150) 12, 709: Parisius (f. 113r 780)

Colección NUEVA ROMA (Títulos publicados)

1. Inmaculada Pérez MarTín, El patriarca Gregorio de Chipre (ca. 1240-1290) y la transmisión de los textos clásicos en Bizancio. Madrid, 1996, pp. XX+429+32 láms. ISBn: 84-00-07588-9

2. José M.ª egea, La Crónica de Morea. Estudio preliminar, texto y traducción. Madrid, 1996, pp. LXXVIII+545. ISBn: 84-00-07615-X 3. Pedro BádenaS, antonio BraVo, Inmaculada Pérez MarTín (eds.), El cielo en la tierra. Estudios sobre el monasterio bizantino. Madrid, 1997, pp. XII+356+34 láms. ISBn: 84-00-07650-8

4. Francisco Javier Juez gáLVez, Blasii Kleiner Archivium Tripartitum Inclytae Provinciae Bulgariae. Madrid, 1997, pp. VII+438+7 láms. ISBn: 84-00-07690-7 5. José MarTínez gázquez, Historia Barlae et Iosaphat (Bibl. Nacional de Nápoles VIII.B.10). Madrid, 1997, pp. XXXIX+208+12 láms. ISBn: 84-00-07708-3

6. Francisco Javier orToLá, Florio y Platzia Flora: una novela bizantina de época paleóloga. Madrid, 1998, pp. XIV+404+4 láms. ISBn: 8400-07781-4

7. Teresa MarTínez Manzano. Constantino Láscaris, semblanza de un humanista bizantino. Madrid, 1998, pp. XII+246+13 láms. ISBn: 8400-07761-X 8. Francisco María Fernández JIMénez, El humanismo bizantino en San Simeón el Nuevo Teólogo. La renovación de la mística bizantina. Madrid, 2000, pp. XVI+303. ISBn: 84-00-07859-4

9. Jorge aMeruzeS de TreBISonda, El diálogo de la fe con el sultán de los turcos. edición de Óscar de la Cruz. Madrid, 2000, pp. 234+7 láms. ISBn: 84-00-07970-1

10. eusebi ayenSa PraT, Baladas Griegas. Estudio formal, temático y comparativo. Madrid, 2000, pp. XX+424+6 láms. ISBn: 84-00-07861-6

11. nicanor gÓMez VILLegaS, Gregorio de Nacianzo en Constantinopla. Ortodoxia, heterodoxia y régimen Teodosiano en una capital cristiana. Madrid, 2000, pp. 234+2 mapas. ISBn: 84-00-07987-6

12. Óscar de la Cruz PaLMa, Barlaam et Iosaphat. Version vulgata latina. Madrid, 2001, pp. 578+8 láms. ISBn: 84-00-07925-6

13. Vicente Fernández gonzáLez, La ciudad de las ideas. La traducción y recepción españolas de la poesía de Constantino Cavafis. Madrid, 2001, pp. XXVI+462. ISBn: 84-00-0603-4 14. Juan SIgneS Codoñer, Carmen Codoñer MerIno, arantxa doMIngo MaLVadI, Biblioteca y epistolario de Hernán Núñez de Guzmán (El pinciano). Una aproximación al humanismo español del siglo xVI. Madrid, 2001, pp. XX+534-+24 láms. ISBn: 84-00-07921-3

15. Inmaculada Pérez MarTín, Miguel Atiliates, Historia. Madrid, 2002, pp. LXXI+229+386+4 láms.+4 mapas. ISBn: 84-00-08014-9 16. Miguel CorTéS arreSe, El descubrimiento del arte bizantino en España. Madrid, 2002, pp. XV+211+21 láms. ISBn: 84-00-08040-8

17. rubén FLorIo, Waltharius: Edición revisada, introducción, comentario y traducción castellana. Madrid y Bellaterra, 2002, pp. 196. ISBn: 84-00-08063-7

18. María LÓPez VILLaLBa, Traducir la revolución. La nueva constitución política de Rigas de Velestino. Madrid, 2003, pp. 224. ISBn: 84-0008174-9

19. Pedro BádenaS de La Peña, Inmaculada Pérez MarTín (eds.), Constantinopla 1453. Mitos y Realidades. Madrid, 2003, pp. 592. ISBn: 84-00-08207-9 20. eneas SILVIo PICCoLoMInI, Epístola a Mehmet II. Introducción, edición y traducción de Domingo F. Sanz. Madrid, 2004, pp. 204. ISBn: 84-00-08213-3

21. enrique MonTero CarreLLe, alberto aLonSo guardo, Los «Libros de Suertes» medievales: Las Sortes Sanctorum y los Prenostica Socratis Basilei. Estudio, traducción y edición crítica. Madrid, 2004, pp. 304. ISBn: 84-00-08216-8 22. Juana TorreS PrIeTo, raúl glaber. Historias del primer milenio. Madrid, 2004, pp. 304. ISBn: 84-00-08233-8

23. eusebi ayenSa PraT, Cancionero griego de frontera. Madrid, 2004, pp. 320. ISBn 84-00-08249-4

24. Inmaculada Pérez MarTín, Pedro BádenaS de La Peña (eds.), Bizancio y la Península Ibérica. De la Antigüedad Tardía a la Edad Moderna. Madrid, 2004, pp. 568. ISBn: 84-00-08283-4 25. Concepción neIra FaLeIro, La ‘Notitia Dignitatum’. Nueva edición crítica y comentario histórico. Madrid, 2005, pp. 697. ISBn: 84-0008415-2

26. Óscar de La Cruz PaLMa, La traducción latina del Corán atribuida al patriarca de Constantinopla Cirilo Lúcaris (1572-1638). Madrid, 2006, pp. 352. ISBn: 84-00-08468-3 27. Pablo a. CaVaLLero, La antapódosis o retribución de Liutprando de Cremona. Madrid, 2007, pp. LXXII+368. ISBn: 978-84-00-08524-7

28. Juan SIgneS Codoñer, Francisco Javier andréS SanToS, La Introducción al derecho (Eisagoge) del patriarca Focio. Madrid, 2007, pp. 571. ISBn: 978-84-00-08560-5

29. enrique SanToS MarInaS, La cultura material de los primitivos eslavos. Un estudio sobre el léxico de los evangelios. Madrid, 2008, pp. 426. ISBn: 978-84-00-08649-7 30. david Hernández de La FuenTe, «Bakkhos anax». Un estudio sobre Nono de Panópolis. Madrid, 2008, pp. 288. ISBn: 978-84-00-08693-0

31. alberto ConeJero LÓPez, Carmina urbana orientalium graecorum. Poéticas de la identidad en la canción urbana grecooriental. Madrid, 2008, pp. 544. ISBn: 978-84-00-08696-1

32. antonio garCía MaSegoSa, Interpretatio Alcorani litteralis. Parte I: La traducción latina; introducción y edición crítica. Madrid, 2009, pp. 544. ISBn: 978-84-00-08876-7

33. Patricia Varona CodeSo, Miguel III (842-867). Construcción histórica y literaria de un reinado. Madrid, 2009, pp. 396. ISBn: 97884-00-08964-1 34. eneas SILVIo PICCoLoMInI (PaPa Pío II), Descripción de Asia, ed. de domingo F. Sanz. Madrid, 2010, pp. 548. ISBn: 978-84-00-09243-6

35. Loukia STePHou, Die neugrieschische Metaphrase von Stephanites und Ichnelates. Madrid, 2011, pp. 334. ISBn: 978-84-00-09402-7

36. alberto del CaMPo eCHeVarría, La teoría platónica de las Ideas en Bizancio (siglos Ix-xI). Madrid, 2012, pp. 422. ISBn: 978-84-0009509-3

37. antoni BIoSCa I BaS, Historia de José y Asenet. Madrid, 2012, pp. 184. ISBn: 978-84-00-09511-6

38. Isaac newTon, Historia Ecclesiastica (De origine schismatico Ecclesiae papisticae bicornis), ed. de Pablo Toribio Pérez. Madrid, 2013, pp. 632. ISBn: 978-84-00-09736-3 39. Isaac newTon, Science, Philology and Theology in Isaac Newton’s Temple of Solomon, ed. de Ciriaca Morano rodríguez. Madrid, 2013, pp. 384. ISBn: 978-84-00-09769-1 40. eustaquio SánCHez SaLor (ed.), Vida de los Padres del Jura, edición crítica y traducción. Madrid, 2014, pp. 174. ISBn: 978-84-00-09861-2

41. Cándida Ferrero Hernández y Óscar de La Cruz PaLMa (eds.), Vitae Mahometi. Reescritura e invención en la literatura cristiana de controversia. Madrid, 2014, pp. 402. ISBn: 978-84-00-09900-8

42. Fernando gonzáLez Muñoz (ed.), Mahometrica. Ficciones poéticas latinas del siglo xII sobre Mahoma. Madrid, 2015, pp. 294. ISBn: 978-84-00-09981-7 43. Pedro BádenaS de La Peña y ángel Luis enCInaS MoraL (eds.), El Viaje allende los tres mares de Afanasi Nikitin. edición, traducción y estudio. Madrid, 2016, pp. 216. ISBn: 978-84-00-10069-8

44. nàdia PeTruS PonS, Alchoranus Latinus quem transtulit Marcus canonicus Toletanus. estudio y edición crítica. Madrid, 2016, pp. 640. ISBn: 978-84-00-10160-2

45. álvaro garCía Marín, Historias del Vampiro griego. Madrid, 2017, pp. 758. ISBn: 978-84-00-10191-6

46. Francisco SoCaS y Pablo TorIBIo (eds.), Martin Seidel. origo et fundamenta religionis christianae. Un tratado clandestino del siglo xVII. Madrid, 2017, pp. 538. ISBn: 978-84-00-10239-5

editada bajo la supervisión de editorial CSIC, esta obra se terminó de imprimir en Madrid en septiembre de 2018

CUB ORTOGRAFIA LATINA N47 30mm OK_Maquetación 1 24/09/2018 20:35 Página 1

NUEVA RO MA

NUEVA RO MA

NUEVA RO MA

FLORENCIA CUADRA GARCÍA doctora en Filología Clásica por la Universidad Nacional de Educación a Distancia, es profesora de enseñanza secundaria en la especialidad de latín. Ha compatibilizado regularmente la docencia y la investigación. Gran parte de sus trabajos de investigación se centran en el estudio de la ortografía, desde el latín clásico hasta el humanismo, así como en el análisis de los tratados que la componen, con especial atención a la producción de época medieval. Ha presentado los resultados de estos estudios en congresos y reuniones científicas, nacionales e internacionales, y han sido publicados en revistas indexadas y evaluadas en las principales bases de datos, así como en publicaciones colectivas internacionales y MEP.

La ortografía latina en la Baja Edad Media

La ortografía latina en la Baja Edad Media

La ortografía latina es una de las partes de la gramática menos estudiada por parte de los especialistas. Este libro ofrece por primera vez un análisis de la ortografía latina en la Baja Edad Media, con especial detenimiento en los siglos XII-XIII. El trabajo que contiene supone una importante aportación puesto que, por un lado, plantea un tema necesitado de estudio en profundidad y, por otro, saca a la luz valiosos fondos manuscritos repartidos por la Península Ibérica, como el Códice 5-4-32 de la Biblioteca Capitular Colombina de Sevilla y el Códice V.III.10 de la Real Biblioteca de El Escorial. Tras un análisis previo en el que se abordan los aspectos más significativos relativos a esta parte de la gramática, el libro se centra en la edición y el examen rigurosos de cada uno de los textos dedicados a la ortografía, insertos en dichos manuscritos, que hasta ahora permanecían inéditos. Se datan algunos de esos documentos, se identifican autores y se analizan también las concomitancias y la interrelación existentes entre ambos códices. Se realiza un estudio comparativo de estas obras con las Institutiones Grammaticae de Prisciano y se subraya la presencia en ellas de las Derivationes de Hugucio de Pisa. Los materiales que se editan por primera vez en este libro, entre los que destaca el tratado De Orthographia de Parisio de Altedo, además de contribuir al conocimiento y estudio de nuestros fondos manuscritos, permiten el acceso a ellos por parte de otros especialistas, lo que supone un avance considerable en este campo de la gramática y se deja así la puerta abierta a futuras investigaciones y a la posible elaboración de un necesario corpus orthographicum.

Florencia Cuadra García

47

Estudio y edición crítica

Florencia Cuadra García CSIC

CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTÍFICAS