Josephus Latinus: "De Bello Iudaico". Buch 1: Edition und Kommentar 3515124306, 9783515124300

Der jüdische, griechisch schreibende Historiker Flavius Josephus hinterließ mit dem Werk "De bello Iudaico" (&

262 114 2MB

German Pages 256 [258] Year 2019

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Josephus Latinus: "De Bello Iudaico". Buch 1: Edition und Kommentar
 3515124306, 9783515124300

Table of contents :
Inhaltsverzeichnis
A. Einleitung
B. Die Handschriften
1. Auswahl
2. Die einzelnen Handschriften
3. Klassifikation und Bewertung
4. Kapiteleinteilung
C. Abgekürzt zitierte Literatur
D. Sonstige Abkürzungen und Zeichen
E. Text und kritischer Apparat
F. Textkritik einzelner Stellen
1. abducere und adducere
2. precari und deprecari
3. quamquam und quamuis
4. Exempla varia
G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus
1. Allgemeine Merkmale
2. Exempla varia
H. Zur Orthographie und Sprache des Ps.Rufinus und seiner Handschriften
1. Orthographie, Laut- und Formenlehre
a. Orthographie der Namen
b. Varia notabilia
2. Syntax, Stilistik
a. Praepositionen
b. Pronomina
c. Casus
d. Verba
e. Konjunktionen
f. Stilistik
g. Wortschatz
I. Zur Datierung und Identifizierung des Ps.Rufinus
J. Index verborum notabilium
K. Index locorum

Citation preview

Josephus Latinus De Bello Iudaico Buch 1 herausgegeben und kommentiert von Bernd Bader

Klassische Philologie Franz Steiner Verlag

Palingenesia – 119

Palingenesia Schriftenreihe für Klassische Altertumswissenschaft Begründet von Rudolf Stark Herausgegeben von Christoph Schubert Band 119

Josephus Latinus De Bello Iudaico Buch 1

herausgegeben und kommentiert von Bernd Bader

Franz Steiner Verlag

Coverabbildung: Phönix aus einem byzantinischen Mosaik aus Antiochia am Orontes, jetzt im Louvre (Paris) © akg-images / Erich Lessing Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek: Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über abrufbar. Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist unzulässig und strafbar. © Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2019 Layout, Satz und Herstellung durch den Verlag Druck: Hubert & Co, Göttingen Gedruckt auf säurefreiem, alterungsbeständigem Papier. Printed in Germany. ISBN 978-3-515-12430-0 (Print) ISBN 978-3-515-12432-4 (E-Book)

Für Gertrud

Inhaltsverzeichnis A. B. 1. 2. 3. 4. C. D. E. F. 1. 2. 3. 4. G. 1. 2. H. 1.

2.

I. J. K.

Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Die Handschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Auswahl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Die einzelnen Handschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Klassifikation und Bewertung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Kapiteleinteilung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Abgekürzt zitierte Literatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Sonstige Abkürzungen und Zeichen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Text und kritischer Apparat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Textkritik einzelner Stellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 abducere und adducere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 precari und deprecari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 quamquam und quamuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Exempla varia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Allgemeine Merkmale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Exempla varia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Zur Orthographie und Sprache des Ps.Rufinus und seiner Handschriften 234 Orthographie, Laut- und Formenlehre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 a. Orthographie der Namen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 b. Varia notabilia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Syntax, Stilistik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 a. Praepositionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 b. Pronomina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 c. Casus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 d. Verba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 e. Konjunktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 f. Stilistik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 g. Wortschatz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Zur Datierung und Identifizierung des Ps.Rufinus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Index verborum notabilium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Index locorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

A. Einleitung Der jüdische Historiker Flavius Josephus (37/38 – ca. 100 n. Chr.) hat zwei Hauptwerke in griechischer Sprache hinterlassen: 1) De bello Iudaico (im Folgenden: BJ), über den großen Aufstand gegen die Römer in Palaestina und die Zerstörung Jerusalems und des Tempels 66–70, mit einer weit ausgreifenden Vorgeschichte von 175 v. Chr. bis zum Tod des Herodes 4 v. Chr. (Buch 1) und von 4 v. Chr. – 66 (Buch 2), veröffentlicht ca. 75 n. Chr.; 2) Antiquitates Iudaicae (im Folgenden: AJ), eine Geschichte der Juden von der Erschaffung der Welt bis zum Beginn des großen Aufstands, nach BJ geschrieben. Beide Werke waren für das antike Christentum von größtem Interesse und wurden in der Spätantike ins Lateinische übersetzt, und zwar AJ im 6. Jh. von einer Arbeitsgruppe unter Leitung Cassiodors; zu dieser Zeit lag bereits eine Übersetzung des BJ vor, über die Cassiodor schreibt (inst. 17): Qui ( Josephus) etiam et alios septem libros captiuitatis Iudaicae mirabili nitore conscripsit, quam translationem alii Hieronymo, alii Ambrosio, alii deputant Rufino, quae dum talibus uiris ascribitur, omnino dictionis eximia merita declarantur. Cassiodor konnte also den Übersetzer schon nicht mehr nennen. Die moderne Forschung dreht sich hauptsächlich um die Frage: Rufinus (ca. 345–410) oder nicht Rufinus? Wir befassen uns hier nicht näher mit dieser Problematik,1 sondern schließen uns dem ThLL an, der „Ps.Rufinus“ ansetzt und „4./5. Jh.“ datiert. In diesen lateinischen Versionen gehörten Josephus’ Hauptwerke im abendländischen Mittelalter zu den meistgelesenen und meistkopierten Geschichtswerken. Die Zahl der Handschriften geht in die Hunderte. Daß der griechische Originaltext im Westen unzugänglich war und die lateinische Überlieferung in keiner Weise tangiert hat, wird heute allgemein angenommen, ist aber nicht gesichert; man denke nur an die mannigfachen kulturellen Einflüsse in Süditalien und Sizilien und die weitgespannten Beziehungen Venedigs.2 Nach der editio princeps von 1470 erschienen noch etwa ein 1 2

Beiläufige Beobachtungen dazu sind in Kapitel I zusammengestellt. Vgl. ferner Ussani; Levenson/ Martin S. 323 f. Zur Kenntnis griechischer Handschriften in Unteritalien vgl. Handbuch der Bibliothekswissenschaft, hrsg. von F. Milkau, Bd. 3,1. Wiesbaden 21955, S. 421–423. Aus Süditalien stammen die Handschrift N und vielleicht auch ihr Zwilling R. Vgl. dazu S. 36 und 220.

10

A. Einleitung

Dutzend weitere Drucke,3 bis 1544 die erste Ausgabe der griechischen Originalfassung herauskam. Die lateinische Übersetzung wurde zwar auch danach noch gedruckt, aber nach dem griechischen Original revidiert; diese späteren Ausgaben können deshalb nicht mehr als Editionen der antiken lateinischen Übersetzung gelten. Als letzte noch nicht revidierte Ausgabe gilt die von Froben 1524 in Basel publizierte, die für den größten Teil des Josephus Latinus bis heute skandalöserweise als Referenzausgabe dienen muß. In der Spätantike entstand noch eine weitere lateinische Fassung von Josephus’ BJ. Ihr Urheber wird in der Überlieferung „Hegesippus“ genannt, was nach der communis opinio eine Korruptel für „Iosippus“ ist, eine Nebenform des Namens „Josephus“. Die Absicht dieses Bearbeiters, den der ThLL in die zweite Hälfte des 4. Jhds. datiert, faßt Niese (S. LX) knapp zusammen: „… ut ex Iosephi verbis suam narrationem effingeret.“ Es handelt sich also eher um eine Bearbeitung mit literarischem Anspruch als um eine Übersetzung, und ihre Bedeutung für die Textkonstitution des Ps.Rufinus ist gering. Sie liegt seit 1932 in einer kritischen Ausgabe im CSEL vor. Daß die lateinische Übersetzung des Ps.Rufinus einen wichtigen, aber praktisch unzugänglichen Textzeugen für die Originalfassung des BJ darstellt, ist oft betont worden. Benedikt Niese, der Herausgeber der heute maßgeblichen Josephus-Gesamtausgabe, griff deshalb – außer auf „editiones“ (S. XX) – auf zwei lateinische Handschriften zurück, einen Vaticanus und einen Berolinensis; im kritischen Apparat beruft er sich hie und da noch auf weitere Handschriften, über deren Identität er jedoch schweigt.4 Daraus rekonstruiert er einen lateinischen Text, aus dem er bei Bedarf zitiert, meist nur mit dem Kürzel „Lat“ als Quellenangabe. Bei einer so schmalen Basis bedeutet seine Ausgabe bezüglich der lateinischen Quelle nur einen begrenzten Fortschritt. 1953 veröffentlichte Vinzenz Bulhart eine Liste von Konjekturen auf der Basis der Frobeniana und erreichte damit punktuell weitere Textverbesserungen. 1958 erschien der erste Band von Franz Blatts „The Latin Josephus“ mit dem Beginn (Bücher 1–5) der ersten kritischen Ausgabe der AJ. In der ausführlichen Einleitung listet der dänische Gelehrte ca. 170 Handschriften der AJ mit Kurzbeschreibungen auf, von denen viele auch das BJ enthalten. Seine Klassifikation der AJ-Handschriften, die er in einem Stemma zusammenfaßt, ist deshalb auch für das Bellum von Bedeutung. Anhangsweise gibt er eine Liste von ca. 50 Handschriften, die nur das Bellum enthalten. Leider ist das bahnbrechende Werk nicht über den ersten Band hinausgekommen. Das Internet-Projekt https://sites.google.com/site/latinjosephus/ der kanadischen University of British Columbia bietet BJ in einer Transskription einer Ausgabe von 1837, BJ Buch 1 zusätzlich in einer Transskription der Frobeniana von 1524 (Stand April 2019). Der Text wird dadurch leichter zu handhaben, aber in der Substanz nicht besser. 3 4

Zusammenstellung bei Levenson/Martin S.  335 und 341, mit Angabe der Quellen eines jeden Drucks. Zu 1,390 spricht er sehr vage von „alii“, zu 1,563 von „codd. quidam“ und „codd. aliquot“.

A. Einleitung

11

Konkrete Schritte in Richtung auf eine Sichtung, Klassifizierung und Auswertung der Handschriften des BJ unternahmen dann, unabhängig voneinander und mit verschiedenen Ansätzen, einerseits die beiden amerikanischen Gelehrten David B. Levenson und Thomas R. Martin, andererseits der gegenwärtige Herausgeber. Levenson/ Martin legten 2016 „preliminary results“ (S. 323) ihrer Handschriftenuntersuchungen vor. Sie analysieren eine große Anzahl von Codices, jedoch jeweils nur wenige kurze Textabschnitte daraus, und gelangen dadurch zu einer „provisional classification“ (S. 323) der Handschriften in zehn Hauptgruppen mit etlichen Untergruppen. Für die Einbeziehung so vieler Handschriften nennen die Autoren zwei Gründe (S. 334): „to provide a large pool for comparison with the Greek text“, und „scholars of the medieval and early modern world would need a text that reflects the variety of readings available in various times and locations“. Zur Erprobung und Illustrierung ihrer Ergebnisse legen die beiden als „sample text“ den kritisch edierten Paragraphen BJ 6,204 vor. Ihr editorisches Ziel ist (S. 334) eine kritische Ausgabe von BJ Buch 6. 2015 stellte der Herausgeber Handschriftenfragmente der Universitätsbibliothek Gießen vor. Dabei lag der Schwerpunkt auf Josephus, von dem zwei Fragmente aus BJ Buch 1 (S. 95–130) in Gießen aufbewahrt werden; dazu trat ein Fragment der UB Kassel. Um diese Josephus-Fragmente als Textzeugen besser einschätzen zu können, wurden ca. 20 weitere Handschriften und Handschriftenfragmente zum Vergleich herangezogen und kollationiert; daraus resultierten eine grobe Gruppierung und schließlich eine probeweise Edition von drei Abschnitten (1,359–362, 1,365–372 und 5,16–20). Der kritische Apparat der vorliegenden Ausgabe versucht, einen Mittelweg einzuschlagen zwischen einer Anhäufung von Ballast und einer Beschränkung auf das Allernötigste. Nicht erwähnt werden im allgemeinen: Orthographica wie immisit/ inmisit, nihil/nichil/nil, tentare/temptare, tum/tunc, haud/haut (erwähnt werden aber sprachgeschichtlich interessante Varianten wie hiems/giems, res/rex); Sonderlesarten einzelner Handschriften, die sicher falsch sind und auf Unaufmerksamkeit der Schreiber zurückzuführen sind (z. B. kurze Haplo- und Dittographien), vor allem wenn sie von Korrekturhänden berichtigt worden sind. Meistens, aber nicht immer, werden erwähnt: ph/f (z. B. Filadelfia), th/t (z. B. Mithradates), y/i (z. B. Hyrcanus/Hircanus); qu-Monosyllaba; Endungen -a/-am, -e/-em/-en, -u/-um; falsche Sonderlesarten einzelner Handschriften, die aus irgendeinem Grund von erhöhtem Interesse sind. So werden z. B. Sonderlesarten des wichtigen cod. A häufiger berücksichtigt als solche im cod. W.5 Die Übergehung unterbleibt in der Regel an Stellen, an denen zwei oder mehr Varianten vorliegen, und an Stellen, an denen zwei oder mehr Handschriften gleichlautend abweichen.

5

Vor dem dadurch entstehenden Eindruck, daß A besonders viele Fehler enthält, sei ausdrücklich gewarnt.

12

A. Einleitung

Der Apparat ist teils als positiver, teils als negativer Apparat angelegt.6 Zwei einfache Beispiele: Im Text steht regit. Der Apparat zu der Stelle lautet: regat S2. Erklärung: S hat regit geändert zu regat; alle anderen Handschriften haben regit. – Im Text steht regit. Der Apparat zu der Stelle lautet: regat S1. Erklärung: S hat regat geändert zu regit; alle anderen Handschriften haben regit. Zitate aus der lateinischen Fassung von AJ stammen, wo nichts anderes angegeben ist, aus Froben (1524) und sind anhand der Handschrift Class.78 der Staatsbibliothek Bamberg überprüft. Mein Dank gilt in erster Linie Christoph Schubert, der nicht nur dem Außenseiter die Reihe „Palingenesia“ geöffnet hat, sondern auch die Fertigstellung des Buchs mit hilfreichen und ermutigenden Mitteilungen begleitet und gefördert und das Opus durch gewichtige Beiträge bereichert hat. Boris Dunsch (Marburg) ermöglichte es mir, ein frühes Stadium der Arbeit in einem Forschungskolloquium in Marburg vorzustellen. Mit Walter Stockert (Wien) konnte ich mehrere besonders schwierige Stellen besprechen. Was das Buch meiner Frau verdankt, sei durch die Widmung angedeutet. Solms (in Mittelhessen), April 2019

6

Vgl. West S. 87 Anm. 14.

B.B.

B. Die Handschriften 1. Auswahl Levenson/Martin kommen auf „mindestens 146 Handschriften“ (S. 325), die BJ enthalten. Diese Zahl wird man schätzungsweise verdoppeln dürfen, wenn man Handschriftenfragmente mitzählt, einschließlich solcher, die noch kaum oder gar nicht erschlossen in Archivschachteln oder „in situ“ in Einbandmakulatur verborgen sind. Ausgewertet haben Levenson/Martin aber „nur“ 74 (S. 327), ohne über die Kriterien dieser Auswahl Rechenschaft zu geben, und aus diesen haben sie nur sehr wenige eng begrenzte Textausschnitte berücksichtigt, nämlich 6,193–213, Namen in 6,237–238 und „a limited selection of readings in other passages“ (S. 328). Franz Blatts Handschriftenliste für AJ umfaßt 171 gezählte Positionen; zieht man diejenigen ab, die das BJ nicht enthalten, und zählt man seine Liste „Manuscripts containing the Bellum alone“ mit 55 Positionen sowie einige Fragmente und Exzerpte (S. 95–98) dazu, so ergibt sich eine Anzahl von BJ-Handschriften in der gleichen Größenordnung (ca. 150) wie die von Levenson/Martin errechneten 146. Es ist nicht abzusehen, wann irgendjemand Hunderte von Handschriften des BJ vollständig kollationiert. Das ist aber auch nicht unbedingt nötig. Blatt legt seiner Edition von AJ 1–5 nur vier bis sechs Handschriften zugrunde; eine Begründung für diese enge und schwankende Auswahl ist bei ihm nicht zu finden. Er teilt die Handschriften der AJ in (geographische) Gruppen ein und vertritt die These, daß die Handschriften italienischer Provenienz den besten Text haben1; diese faßt er unter der Sigle X zusammen. Levenson/Martin kommen auf der Basis von Text-Stichproben für AJ und BJ

1

S. 25 f. spricht er zunächst vom ältesten Fragment (A), dem Papyrus Milano, Biblioteca Ambrosiana, Cimelio 1 (6. Jh.), und fährt fort: „The oldest existing manuscript […] is very close to the Greek text. Unfortunately, this manuscript is only a fragment, but other mainly Italian manuscripts (X) […] are in some way or other closely connected with this, the oldest manuscript.“ Deutlicher drückt er sich S. 102 aus: „In the books not covered by A […], much speaks in favour of following other manuscripts of the southern group, as the manuscripts of this group often agree with A and the Greek text.“

14

B. Die Handschriften

zu ähnlichen Ergebnissen: Sie teilen ihre Handschriften differenziert in Gruppen von A–L ein, wobei sie unter A und B die besten Codices eingruppieren. Diese Forschungsergebnisse liefern Anhaltspunkte, die wir uns zunutze machen werden. Darüberhinaus werden wir einige Codices heranziehen, die weder Blatt noch die beiden Amerikaner berücksichtigt haben, und werden stärker, als dies bisher geschehen ist, auf die Korrekturhände achten. In der folgenden vergleichenden Übersicht über die von Blatt und Levenson/Martin am höchsten eingeschätzten Handschriften sind die von uns für Buch 1 vollständig kollationierten in kursiv gedruckt: 1)

Handschriften, die in Blatts Gruppe X und Levenson/Martins Gruppe A erscheinen: London, British Library, Harley 3691 (XV. Jh.) Cologny, Fondation Martin Bodmer, 99 (IX. Jh.) Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Weiss. 23 (IX. Jh.)

2) Handschrift in Blatts Gruppe X und Levenson/Martins Gr. B: Oxford, Bodleian Library, Canon. patr. lat. 148 (XII.) 3)

Handschriften in Blatts Liste „MSS. containig the Bellum alone“ (S.  112 f.) und Levenson/Martins Gr. A: Vaticanus lat. 1992 (X.) Bamberg, SB, Class. 80 (X./XI.) Bern, Burgerbibliothek, 183 (X./XI.) Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 66.07 (XV.) Rouen, Bibliothèque François Villon, 1126 (XII.) Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 5057 (XII.)

4) Hss in Blatts Liste „MSS. containing the Bellum alone“ und Lev./Martins Gr. B: Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 5058 (XI.) Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 5058A (XII.) Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 1615 (XIV.) Vaticanus Reg. 944 (XII.) 5)

Hss in Blatts Gr. X , die bei Levenson/Martin nicht klassifiziert sind oder überhaupt fehlen: Berlin, SB, lat. fol. 625 (XIV.) Vaticanus lat. 7015 (XIII.)

1. Auswahl

15

Bei einer so reichen Überlieferung kommt es unvermeidlicherweise zu Kontamination, d. h. zu Handschriften, die Merkmale von zwei oder mehr Überlieferungszweigen aufweisen. Ein Beispiel dafür ist unser Codex E (Bamberg, Class. 79): Seine Korrekturhand E2 läßt eine ganz andere Quelle erkennen als die des Hauptschreibers; Ähnliches ist in cod. N (Paris, Bibl. nat., 5045) zu beobachten. Levenson/Martin geben (S. 335) „Suggestions for Using the Latin Translations of Josephus before a New Edition Becomes Available“. Der Kern ihrer Vorschläge lautet: „We suggest consulting a representative of each group we have identified.“ Dahinter steht die Zielvorstellung, die geplante kritische Edition müsse erkennen lassen, in welcher Form der Text zu bestimmten Zeiten in bestimmten Regionen vorlag.2 Dies ist nicht Ziel der gegenwärtigen Arbeit, die vielmehr in erster Linie einen Text anstrebt, der dem ursprünglichen Ps.Rufinus möglichst nahe kommt. Diese Zielsetzung wäre nur dann illegitim, wenn das Bild der Überlieferung so heterogen und so korrupt wäre, daß die Rekonstruktion des Originals von vornherein aussichtslos wäre und wir uns mit der Herausarbeitung von zeitlich und regional verschiedenen Fassungen begnügen müßten. Aufgrund des vermuteten Vorrangs des italienischen Überlieferungszweigs sollte dieser Zweig, d. h. Klasse X bei Blatt, bei Levenson/Martin vorwiegend Gruppen A und B, in erster Linie (aber nicht ausschließlich) berücksichtigt werden. Blatt hat allen AJ-Handschriften, die er untersucht und klassifiziert hat, Siglen gegeben. Diese bestehen meistens aus 1–3, in Einzelfällen aus bis zu 8 Buchstaben, beginnen teils mit Groß-, teils mit Kleinbuchstaben und sind in der Regel vom damaligen Aufbewahrungsort oder von einer Provenienz abgeleitet. Beispiele: Pet = Petrarcae (Paris, Bibl. nat., Lat. 5054); Eb = Eboracensis (York, Minster, Dean and Chapter Library…). Levenson/Martin haben Blatts Siglen übernommen; für die Handschriften, die bei Blatt fehlen oder ohne Siglen aufgeführt werden, bilden sie neue Siglen, für die sie eine charakteristische Bibliothekssignatur, evtl. erweitert um den abgekürzten Bibliotheksnamen, verwenden. Beispiele: Plut.66.7 = Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut.66.7.; Clm 22004 = München, Bayer. SB, clm 22004. Bei den großen Mengen von Handschriften, mit denen Blatt und Levenson/Martin hantieren, scheint dieses System sinnvoll. Aber für die Bezeichnung einer begrenzten Anzahl von Handschriften in einem kritischen Apparat ist es unpraktisch und sperrig. Das Nebeneinander von Groß- und Kleinbuchstaben birgt starke Verwechslungsgefahren, wenn z. B. P, p, Pa, pa, Pal, pal, Par, par, L, l, W, w nebeneinander verwendet werden. Wir wagen daher die Einführung neuer Siglen, die wie üblich3 aus jeweils einem lateinischen Großbuchstaben bestehen, und zwar nach Möglichkeit dem Anfangsbuchstaben des heutigen Aufbewahrungsorts. Dieses Siglensystem hat gegenüber dem Blattschen den Nachteil der geringeren Kapazität. Wo es nicht ausreicht, verwenden wir wie Levenson/Martin 2 3

„Scholars of the medieval and early modern world need a text that reflects the variety of readings available in various times and locations.“ (S. 334) West S. 74.

16

B. Die Handschriften

sinnvolle Kürzel, die man ggf. im Handschriftenverzeichnis nachschlagen kann. Handschriftenfragmente bezeichnen wir mit zweibuchstabigen Siglen. Die meisten der folgenden Handschriften sind vollständig digitalisiert im Internet verfügbar; die Anzahl dieser Volldigitalisate nimmt rasch zu. Sie sind in der Regel leicht über die Websites der besitzenden Bibliotheken zu finden, und da die Internet-Adressen sich gelegentlich ändern, verzichten wir auf die Angabe der URL in jedem Einzelfall und beschränken uns hier auf die Nennung wichtiger Portale (Stand November 2018): www.digitale-sammlungen.de und www.bavarikon.de/ (für Bayern) www.e-codices.unifr.ch (für die Schweiz) www.gallica.bnf.fr/accueil/ (für Frankreich) https://digi.vatlib.it/ (für die Biblioteca Apostolica Vaticana) http://manuscripta.at (für Österreich)

2. Die einzelnen Handschriften Im Folgenden sind zu einer einzigen alphabetischen Folge zusammengefaßt: 1) Die Handschriften, die vollständig für das ganze 1. Buch ausgewertet wurden; sie haben einbuchstabige Siglen; 2) Handschriften, die nur einen Teil des 1. Buchs enthalten und vollständig ausgewertet wurden: L, N, R; 3) Handschriftenfragmente, die vollständig ausgewertet wurden; sie haben zweibuchstabige Siglen: Gi, Gs, Mc, Sz, Tb; 4) Handschriften, die für ausgewählte Abschnitte oder (in der Regel textkritisch problematische) Stellen ausgewertet wurden; sie haben teils einbuchstabige Siglen, teils Abkürzungen wie „clm 1928“. A = Bamberg, SB, Msc. class. 80 (früher: E .III.17.). – Romanesca. – Rom oder Mittelitalien, Ende 10. oder Anfang 11. Jh. – Kurze Korrekturen von einer wenig späteren Hand in blasser Tinte. – BJ Buch I: f. 3va – 44ra. – Levenson/Martin Gruppe A2. – Vollständig kollationiert. Das Verbreitungsgebiet der „Romanesca“ genannten Schrift war Rom und Mittelitalien. Charakteristisch sind das runde (unziale) d mit waagrecht nach links auslaufendem oberem Teil, das stark nach rechts geneigte r (oft mit Unterlänge) und der fast geschlossene Bogen des h, der zu leichter Verwechselbarkeit mit b führt. A hat besonders häufig (fast) als einzige das (wahrscheinlich) Richtige bewahrt. Wichtigster Beleg ist die schwere Korruptel 1,30, die nur dank A geheilt werden kann. Weitere Beispiele: 1,658 (der todkranke Herodes) ad clamorem quidem illorum resipiscere uisus est. Nur A hat resipiscere; alle anderen Textzeugen haben respicere. 1,75 praedicerent (praeciperent, praecederent ceteri); 1,191 delta (delata, latere, loco illo ceteri); 1,224

2. Die einzelnen Handschriften

17

armorum AN2 (ad murum ceteri); 1,282 totum (tum ceteri), 1,291 et praeter AJ(?) (praeter, nam paeter ceteri); 1,335 carens (carentes ceteri), 1,419 mastoiden (astoiden vel sim. ceteri); 1,466 filios (om. ceteri); 1,481 correctionis (correptionis ceteri); 1,605 fingi curabat (figurabat, simulabat ceteri). A schreibt als einzige Handschrift fast durchweg Aristobulus (jedoch bis 1,109 Aristobolus); alle anderen schreiben fast ausnahmslos Aristobolus. Viele Flüchtigkeitsfehler; typische Beispiele: 1,399 cumilite statt cum milite; 1,552 conseruisseruisse statt conseruisse; 1,504 amiciam statt amicitiam; 1,519 instruere statt irruere. Orthographica notabilia: 1,515 inienio für ingenio; 1,473. 562. 588 proienies für progenies (vgl. auch Handschrift O). B = Berlin, SB, lat. fol. 625. – Oberitalien (Vorbesitzereintragung Verona 1393), 14. Jh. – Bastarda. – BJ Buch I: f. 179r – 196r. – In der Handschrift als AJ Buch 24 gezählt, 1,563 cum igitur bis 1,673 als Buch 25. – Blatt Nr. 6 (Sigle ve), Gruppe Xα. Nicht bei Levenson/Martin. – Vollständig kollationiert. Zu der Gliederung in numerierte Kapitel siehe S. 44. Wenige Korrekturen. Viele Flüchtigkeitsfehler (mehr als A). Randnotizen zeigen, daß B mit einer anderen Handschrift verglichen worden ist: Bei 1,70 in quodam alio codice ponitur hic (Weiteres nicht zu entziffern). Mit 1,563 cum igitur beginnt ein neues Buch, daneben steht auf dem Rand: in alio quidem uolumine non est hic principium libri sed continuatur testus(!) libri xxiiii Orthographica notabilia: oft unaa statt una; rex für res (vgl. cod. O); fast immer peccunia für pecunia (vgl. S. 238) C = Cologny (Genève), Fondation Martin Bodmer, 99. – Geschrieben in der Abtei Nonantola bei Modena in der für dieses Scriptorium typischen Schrift, die der Beneventana nahe steht. 9. Jh. (1. Hälfte?). – BJ Buch I: f. 3ra – 46vb . In der Handschrift als AJ 13 gezählt. – 1,663 ueloci[ter bis 673 fehlt durch Verlust zweier Blätter. – Nicht bei Blatt. – Levenson/Martin Gr. A2. – Vollständig kollationiert. clm 15841 = München, Bayer. SB, clm 15841. – 12./13. Jh., Salzburg. – Blatt Nr. 89 Gr. Y κ ρ. Levenson/Martin Gr. L 1 (Sigle Sa). – Für ausgewählte Stellen kollationiert. clm 17404 = München, Bayer. SB, clm 17404. – Datiert 1241, Abtei Scheyern (Oberbayern). – Blatt Nr. 88 Gr. Y κ ρ. Levenson/Martin Gr. L 1 (Sigle Sch). – Für ausgewählte Stellen kollationiert. D = Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Weiss. 23. – Benediktinerabtei Weissenburg (Elsaß), 2. Hälfte 9. Jh. – Karolingische Minuskel. – BJ Buch I: f. 1 – 37r. In der Handschrift als AJ 13 gezählt. – Levenson/Martin Gr. A2. – Vollständig kollationiert.

18

B. Die Handschriften

Viele Korrekturen von einer wenig späteren Hand in blasserer Tinte; Beispiele: 1,46 (f. 3v) Ergänzung eines längeren Textausfalls auf dem unteren Rand; 1,137 abscederent (recte? absisterent, abstinerent ceteri). Notizen zum Inhalt von einer Hand des 15. Jahrhunderts, z. B. zu 1,31 Josephus incipit hic narrationem suam de anthiocho et machabeis summarie percurrens singula nam in libro xiio diffusius bella machabeorum disserit. E = Bamberg, SB, Msc. Class. 79 (früher: E.III.16). – Reichenau, Anfang 11. Jh. (Hartmut Hoffmann). – Schrägovaler Stil. – BJ Buch I: f. 4ra – 46rb. – Bei Blatt nur erwähnt. – Levenson/Martin Gruppe B1. – Vollständig kollationiert. Häufige Fehler durch Ausfall einzelner Wörter, die oft von einem Korrektor ergänzt sind. Beispiele: 1,49 Namque Trifon tyrannus, Antiochi quidem filii tutor, sed insidiis eum captans] quidem et sed om. E. 1,147 turres … magnitudine simul et pulchritudine praestantes] magnitudine – pulchritudine om. E1. 1,171 primum occupat Alexandrium idque recingere muro temptabat, deinde…] idque – temptabat om. E. 1,414 templum magnitudine simul et pulchritudine praecipuum] simul et pulchritudine om. E1. Hoffmann unterscheidet elf verschiedene Schreiberhände, die er mehrheitlich auch in anderen Reichenauer Handschriften nachweisen zu können glaubt; skeptisch hierzu Suckale-Redlefsen.4 Zahlreiche Korrekturen von mindestens drei verschiedenen Händen: E2 (11.Jh.) ahmt sorgfältig die Haupthand nach und schreibt meistens in ebenso sorgfältiger Rasur, so daß seine Eingriffe z. T. nur schwer zu erkennen sind. Merkmale sind jedoch dunklere Tinte, r mit kleiner Unterlänge und u mit scharfer Ecke links unten. Die Eingriffe dieses Korrektors werden im Folgenden in ‫ ݲ ݱ‬eingeschlossen; Beispiele: (1) „reg‫ݱ‬ius‫ ݲ‬E“ bedeutet: reg stammt von der Haupthand; danach folgt eine Rasur, in die der Korrektor ius geschrieben hat; was ursprünglich hier stand, ist verloren. (2) „reg‫ݱ‬ius‫ ݲ‬EK“: Die Häkchen beziehen sich nur auf E; K hat regius ohne Besonderheit. E2 bietet z. T. stark abweichende Sonderlesarten, die als bewußte und geschickte Änderungen anzusehen sind. Beispiele: 1,482 (Die Mariamme-Söhne weisen die gegen sie erhobenen Vorwürfe als erfunden zurück) Illi autem criminationum inuidiam deprecando fictas (sc. criminationes) eas esse dicebant; der Korrektor baut diese Passage so um: illi autem ‫ݱ‬deprecando criminationes inuidia con‫ݲ‬fictas eas esse dicebant. 1,451 tempore autem ualuit etiam „mit der Zeit fühlte er sich sogar so stark“; daraus wird in E temp‫ݱ‬tare‫ ݲ‬autem uoluit etiam „er wollte sogar riskieren“. Wie unten zu zeigen sein wird, steht der Text der Handschrift italienischen Codices nahe, während die Korrekturhand E2, soweit sie nicht eigene Wege geht, Affinität zu einem mitteleuropäischen Überlieferungszweig erkennen läßt.

4

Genaue Literaturangaben siehe beim Digitalisat.

2. Die einzelnen Handschriften

19

E3 = Korrekturhand des 13. Jhs. Eckiger als E2; Anstriche von m und n mit Häkchen; fast schwarze Tinte. Eingriffe meistens interlinear. Diese Hand hat auch Glossen und Interpretamente beigesteuert, eingeleitet mit s(cilicet) oder i(dest). E4 = andere späte Korrekturhand: hellere Tinte, schmälere Buchstaben mit längeren Ober- und Unterlängen als E3. Diese Korrekturhände sind oft schwer zu unterscheiden, vor allem bei kurzen Eingriffen; sie müßten Gegenstand einer eigenen Studie werden. Im Zweifelsfall geben wir E2 an. An wenigen Stellen könnte E1 allein das Richtige bewahrt haben, z. B. 1,198 in eos qui dedissent „gegen die Geber“ E1 (in eos qui se dedissent, in eo qui se dedissent E2 ceteri) F = Gedruckte Ausgabe von Jo. Froben, Basel 1524. Diese Postinkunabel gilt bis heute als Referenzausgabe des BJ, weil sie die jüngste nicht nach dem griechischen Original revidierte Ausgabe ist. Ihre Hauptquelle ist nach den Ermittlungen von Levenson/Martin (S. 341) die im selben Jahr in Köln erschienene Ausgabe, die wiederum auf dem Berolinensis lat. fol. 226 (vgl. unten unter „Niese“) und venezianischen Frühdrucken basiert. Im Vorwort zählt Froben beispielshalber einige Stellen auf, die er geheilt habe, wobei er von restituimus, mutauimus, emendauimus, reposuimus, correximus spricht, nur einmal mit dem Zusatz ex uetusto exemplari. Sein einziges Beispiel aus BJ Buch 1 ist nicht überzeugend: 1,459 reklamiert er für sich die Wiederherstellung von quos Caesar iunxit, pater instituit (vielmehr liest man in seinem Text quos autem Caesar iunxit et pater instituit) aus quos Caesar uinxit, pater constituit. Constituit, das unsere Handschriften einhellig bieten, ist hier völlig unverdächtig; und iunxit/uinxit gehört zu den banalsten Verwechslungen in mittelalterlichen Handschriften; unsere codd. bieten, soweit unterscheidbar, iunxit oder iuncxit. Frobens zahlreiche Sonderlesarten weichen meistens deutlich vom Griechischen und von unseren Handschriften ab und sind insofern nicht vertrauenswürdig. Beispiele: 1,278 curarum aestum (curarum die Hss); 1,279 posthabitis (deceptis, deceptus, despectis die Hss). Zur Vorsicht mahnt jedoch eine wichtige Beobachtung von Levenson/Martin, die sich sehr bemüht haben, die Quellen und Einflüsse der Josephus-Frühdrucke aufzuhellen (S. 341): Der Herausgeber der lateinischen Ausgabe Venedig 1502 fügt vor BJ Buch 7 (d. h. in der Mitte des 7. Buchs der lateinischen Fassung) die Bemerkung ein: Hoc est in graecis codicibus principium libri vii; und am Beginn von Buch 6 (= Buch 7 lat.) Liber hic in codicibus graecis non septimus est sed vi. Er wußte also, daß die Bucheinteilungen der beiden Fassungen voneinander abweichen, hatte folglich anscheinend Zugang zu Handschriften des griechischen Originals, und er könnte diese für Textverbesserungen genutzt haben, die von späteren Herausgebern übernommen wurden. Es ist daher auch in der Frobeniana mit Lesarten zu rechnen, die nicht aus der lateinischen Überlieferung stammen, sondern von frühneuzeitlichen Herausgebern aus der Kenntnis griechischer Handschriften gewonnen worden sind. An solchen Stellen würde folglich die Nähe zum griechischen Originaltext nicht für die Echtheit sprechen, sondern da-

20

B. Die Handschriften

gegen. Froben selbst hatte keine griechische Handschrift vorliegen, wie er gegen Ende seines Vorworts deutlich macht: „Ubi nobis contigerit Graeci codicis copia, cumulatius tuo uoto satisfaciemus, optime lector.“ Bei den Personennamen und Geographica hat er anscheinend unabhängig von den Handschriften die ihm richtig erscheinende Form eingesetzt. Fmg = Textvarianten, die mit dem Vorsatz Alias auf den Rand gedruckt sind. Sie stammen überwiegend, aber nicht ausschließlich, aus den Parallelstellen in AJ. G = München, Bayer. SB, clm 18003. – Tegernsee, um 1100. – Schrägovaler Stil. – BJ Buch 1: f. 115ra – 139rb. – Sehr wenige Korrekturen (z. B. 1,202), teils vom Hauptschreiber, teils von anderer Hand. – Blatt Nr. 83, Gr. Y κ ρ (Sigle T). – Nicht bei Levenson/ Martin. – Fast vollständig kollationiert. G weicht in der Wortstellung auffallend oft von allen anderen ab. Beispiel: 1,251 in fanum concludit] concludit fanum G Gi = Gießen, UB, NF 747. – Fragment, 1 Blatt. – 11./12. Jh. – Enthält 1,143 ab] eo – 1,163 coactus [ proelium. 5 Gs = Gießen, UB, NF 639. – Norditalien? 10. Jh. – Fragment, 2 Bl., enthält 1,301 habitato]ribus – 372 multitudinem quam und 517 magnam – 589 ne cum.6 H = Heiligenkreuz (Niederösterreich), Zisterzienserstift, 34. – Heiligenkreuz, 3. Drittel 12. Jh.. – BJ Buch 1: f. 111rb – 146rb. – Wenige Korrekturen, viele Textergänzungen auf den Rändern von einer wenig späteren Hand. – In der Handschrift als AJ Buch 21 gezählt. – Blatt Nr. 140, Gr. Y τ φ. Levenson/Martin Gr. L2 (Sigle cr). – Kollationiert für ausgewählte Stellen. I = Bern, Burgerbibliothek, 183. – Abtei Fleury (bei Orléans), zwischen 988 und 1004. – BJ Buch I: f. 1r – 37v. 7 – Die Handschrift ist reich an Korrekturen, variae lectiones und Randnotizen (von jüngerer Hand) in der Art von Zwischentiteln. – Levenson/Martin Gr. A1. – Vollständig kollationiert für 1,304–313 und 359–372, in Auswahl für die übrigen Teile. J = Bern, Burgerbibliothek, 50. – Abtei Saint-Mesmin de Micy (bei Orléans), gegen Mitte 9. Jh. – BJ Buch 1: f. 132rb – 153vb. – In der Handschrift als AJ Buch 13 gezählt. – Blatt Nr. 50 Gr. Y κ λ (Sigle Mi). Bei Levenson/Martin angeführt, aber nicht klassifiziert. – Die Handschrift weist sehr viele Rasuren und andere Korrekturen (in dunkler 5 6 7

Bader S. 131 f. Bader S. 97–104. M. Mostert, The Library of Fleury. Hilversum 1989, S. 62.

2. Die einzelnen Handschriften

21

Tinte, etwas später als die Haupthand) auf, die ihre Beurteilung erschweren. – Vollständig kollationiert für 1,304–313. 359–372, in Auswahl für die übrigen Teile. 8 K = Köln, Erzbischöfliche Diözesan- und Dombibliothek, 163. – Köln(?), 3.  Viertel 12. Jh. – BJ Buch 1: f. 102rb – 130va. – Blatt Nr. 107, Gr. Y κ σ. Levenson/Martin Gr. G (Sigle D). – Sehr wenige Korrekturen. Auf den Rändern und zwischen den beiden Kolumnen stichwortartige Angaben zum Inhalt in der Art von Zwischenüberschriften in kleinerer roter Schrift; z. B. neben 1,275 herodes apud arabas non saluam amicitiam reperit. – Vollständig kollationiert. L = Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut.66.02. – Italien, 11. Jh. – BJ Buch 1 beginnt f. 278r und bricht f. 287v ab mit 1,276 qui hoc admonerent[ . – Blatt Nr. 3 Gr. X α. Bei Levenson/Martin angeführt, aber nicht klassifiziert (Sigle L). – Vollständig kollationiert. M = München, Bayer. SB, clm 11302. – Augustiner-Chorherrenstift Polling (Oberbayern), 1. Hälfte 12. Jh. – BJ Buch 1: f. 167vb – 189ra . – In der Handschrift als AJ Buch 13 gezählt. – Blatt Nr. 81 Gr. Y κ π. Levenson/Martin Gr. E 1. (Sigle Pl). – Vollständig kollationiert. Mc = München, Bayer. SB, clm 29408(4. – Provenienz unbekannt, 14.  Jh. – Frühe Textura. – Fragment, Reste von zwei Blättern, zu großen Teilen schwer oder gar nicht mehr lesbar.9 Enthält 1,430 uotum eius – 1,468 quid[quid und 1,533 apud herodem – 1,567 ueluti iam. – Nicht bei Blatt und Levenson/Martin. – Vollständig kollationiert. N = Paris, Bibliothèque nationale de France, Lat. 5045. – Mittelitalien (Vorbesitzereintragung Neapel 1451), 1. Viertel 12. Jh. – Lagenvertauschung: 1,1–190 steht auf f. 103–110; 1,191–351 infuso exercitu[ steht auf f.  119–126ra. Damit bricht Buch 1 ab, es folgt 4,325 ]anano; das ist nach der Bucheinteilung des Ps.Rufinus genau der Beginn von Buch 4. Eine Randnotiz an dieser Stelle erläutert, daß hier nicht „errore librarii“ so viel Text fehle, sondern weil man nicht vieles, was schon in den AJ erzählt worden sei, habe wiederholen wollen. – In der Handschrift als AJ 21 gezählt. – Blatt Nr. 29 Gr. X β γ δ ζ. Levenson/Martin Gr. C (Sigle Ne). – In breiter Auswahl kollationiert. N2 = Korrektor des späteren 12. Jhs. mit eckigerem und ungleichmäßigerem Schriftbild als der Hauptschreiber. Die deutlichsten Unterschiede zwischen den beiden Händen liegen in der Ausbildung der Hasta-Enden von b d p q und langem s und des unteren Teils von g. Der Korrektor hat massiv in den Text eingegriffen, indem er vie8 9

O. Homburger, Die illustrierten Handschriften der Burgerbibliothek Bern: die vorkarolingischen und karolingischen Handschriften. Bern 1962, S. 91–93. Im kritischen Apparat wird auf die Notiz Mc n. l. meistens verzichtet.

22

B. Die Handschriften

le Stellen, die sprachlich oder sachlich irgendwie anstößig erschienen, durch Änderungen in Rasur und durch interlineare Zusätze rigoros und großzügig geglättet hat. Sachliche Fehler des Texts (oder was er dafür hielt), vor allem Namen und Zahlen, korrigierte er offenbar vor allem anhand der AJ, die in der Handschrift enthalten sind. Beispiele: 1,231 hat er einhellig überliefertes herodem als unzutreffend erkannt und in cassium geändert; ebenso hat er 1,318 machera statt uentidius eingesetzt; ein ähnlicher Eingriff ist 1,262 alexandra statt mariamme.  1,128 haben alle Handschriften trecentis in Übereinstimmung mit dem Griechischen; N2 hat das geändert in quadringentis, im Consensus mit AJ 14,30. 1,159 persuasum est arabis trecentis talentis decedere ist von N2 geändert und inhaltlich berichtigt worden zu persuasus aretas ab antypatro trecenta misit scauro talenta, denn die Talente sind nicht von Scaurus an die Araber gezahlt worden, sondern umgekehrt, wie aus dem Griechischen und AJ 14,81 hervorgeht. Alle diese Korrekturen von N2 müssen sehr kritisch betrachtet und in der Regel verworfen werden, da wir den Ps.Rufinus ja edieren und nicht korrigieren wollen. Beispiele für andere Eingriffe von N2: 1,304 Cumque sephorim, licet uehementissime ningeret, peruenisset hatte vermutlich auch die Haupthand N1 („Als er trotz heftigsten Schneefalls nach Sephoris gelangt war, …“); daraus macht N2 Cumque seforim, munitione licet uehementissima cingeretur, peruenisset; anscheinend konnte er sich einen Schneesturm in Palaestina nicht vorstellen. 1,303 matre cum aliis, quos e masada liberauerat, affectibus suis in samariam translata ibique tutissime collocata „Nachdem er seine Mutter und seine anderen nahen Angehörigen, die er aus Massada befreit hatte, nach Samaria überführt und dort in völlige Sicherheit gebracht hatte“: In N ist durch den Ausfall von quos der Satzbau aus den Fugen geraten, was der Korrektor folgendermaßen ins Lot zu bringen gesucht hat: matrem cum aliis ex masada liberauerat affectibusque suis in samariam translatis et in loco sibi tutissimo collocatis. Eine genauere Untersuchung der Beiträge von N2 würde den Rahmen der gegenwärtigen Arbeit sprengen; festhalten können wir vorläufig eine weitgehende Übereinstimmung von N2 mit der (jüngeren) Pariser Handschrift Pa5050, die eine Abschrift von N sein könnte; vgl. besonders 1,351. Der Wert der Handschrift als Textzeuge für den ursprünglichen Ps.Rufinus ist durch das rabiate Vorgehen der Korrekturhand stark beeinträchtigt. N2 hat aber auch an vielen Stellen Flüchtigkeitsfehler und Nachlässigkeiten des Hauptschreibers, von denen N wie die meisten italienischen Handschriften stark betroffen war, korrigiert. Manches deutet darauf hin, daß er dazu die vom Hauptschreiber kopierte Vorlage noch einmal verglichen hat. Eine Marotte des Korrektors ist der übermäßige Gebrauch von y, z. B. in Tytus, Gabynius, hystoria. Die Einträge der Korrekturhand in Rasur kennzeichnen wir durch Häk‫ݱ‬chen‫ ݲ‬wie bei cod. E. N3 = Korrekturhand des 13. Jahrhunderts, die fehlende Buchstaben oder Wörter interlinear ergänzt, mit stärker hervortretendem Unterschied von Haar- und Druckstrichen.

2. Die einzelnen Handschriften

23

N4 = Korrekturhand des späteren 12. oder 13. Jhs., die durch kleinere Schrift, dünneren Strich und hellere Tinte kenntlich und anscheinend nur marginal zu finden ist, vor allem mit stichwortartigen Angaben zum Inhalt. Von welcher Hand die teilweise umfangreichen Tilgungen durch einfaches waagrechtes Durchstreichen stammen, ist noch zu klären. Niese = Zitate aus dem Josephus Latinus, die B. Niese im Apparat seiner Ausgabe des griechischen Originals anführt. Wie er auf S. XX erläutert, stützt er sich dabei nicht nur auf die Froben-Ausgabe von 1524 und andere „editiones“ (wie er pauschal angibt), sondern auch auf zwei Handschriften: Vaticanus Lat. 1992: siehe unten Y; und Berolinensis Lat. fol. 226 (Essen-Werden, vor 1159. Blatt Nr. 146 Gr. Y τ χ. Levenson/ Martin Gr. G. Sigle Werd). Nur ganz selten gibt er genau an, aus welcher Quelle (Handschrift oder Ausgabe) im einzelnen Fall eine Lesart stammt. Beispiele: zu 1,487 „oboedi cod. Vat. lat.“ – was sein Berolinensis hat, teilt er nicht mit; zu 5,19 „patero (patere cod. Berol.) […] Lat“ – hier ist ex silentio anzunehmen, daß der Vaticanus patero hat. Fast immer aber begnügt Niese sich mit dem Etikett „Lat“. Auch wird aus seinen knappen Angaben der genaue Wortlaut seiner lateinischen Quelle nicht immer zweifelsfrei klar; Beispiel: 1,490 lautet der Text im Vat.1992 und den meisten anderen Codices nisi ob hoc eum etiam adulescentem putarent; Nieses Notiz dazu „ob hoc eum putarent Lat“ ist zumindest irreführend. Bisweilen teilt Niese nur das Griechische mit, das der Übersetzer vermutlich vor sich hatte, nicht aber die Übersetzung selbst; Beispiel: 2,40 (ὅπερ Niese im Text) „ἅπερ uertit Lat“: Daß der Lateiner also quas hatte, ist aus dem Kontext mehr oder weniger zu erschließen. Noch mehr im Stich gelassen fühlt man sich bei Bemerkungen wie 2,3 „οὐδὲ – 14 δεδέχθαι liberius uertit Lat“. – Vor allem aber hat Niese offensichtlich weitere lateinische Handschriften herangezogen, deren Identität völlig im Dunkeln bleibt.10 So zitiert er im Apparat zu 1,390 den Lateiner folgendermaßen: „ne in examen adducerer (adduceretur alii) properans“. Woher hat er adducerer (so der Vat. 1992) und woher adduceretur (so alle anderen von uns herangezogenen Codices)? Zu 1,563 ist im App. von „codd. quidam“ und „codd. aliquot“ des Lateiners die Rede: Wer sind die quidam, und was haben die anderen Codices an diesen Stellen? Auf dieser Basis ist eine fundierte Einschätzung von Nieses lateinischen Handschriften als Textzeugen schwierig. Jedoch haben Levenson/Martin die beiden von Niese ausdrücklich benannten Codices (Berol. und Vat., siehe oben) selbst analysiert und den Vat.  1992 in die Gruppe der wichtigsten Handschriften eingereiht. Aber diese hohe Einschätzung ist etwas fragwürdig, wenn man sich einige Stellen ansieht, an denen Nieses lateinische Ressourcen

10

Vgl. Blatt S. 25 „The number of extant MSS. of the Latin translation of Josephus’ Antiquities is very large. B. NIESE […] knew many of them.“

24

B. Die Handschriften

offensichtlich versagen: 1,486 hat der Latinus laut Niese den Namen Κοστόβαρος mit Aristobolus wiedergegeben, also verwechselt; daß unsere codd. BE mit Chostabulus oder -bolus das Bild der Überlieferung deutlich verändern, ist ihm entgangen. 1,494 liest man in Nieses Apparat „χειρός om. Lat“; in Wirklichkeit haben ABE manus. Zu 1,556 schreibt Niese „ποτε […] om. Lat“, ebenfalls fälschlich; tatsächlich haben alle(!) unsere Handschriften (nicht aber Froben), z. T. in korrupter Form, quodam die, während sich Niese hier allein auf Frobens Ausgabe zu stützen scheint. 1,520 zitiert Niese im Apparat Destinons Konjektur celeritati (für sceleri tanto); aber celeritati steht schon in BE. Vgl. auch 1,335. Eine wahrscheinlich richtige Sonderlesart zitiert Niese zu 1,561 „subrepere ut uid. Lat“ (supprimere Vat. 1992). O = Oxford, Bodleian Library, Canon. Pat. Lat. 148. – Italien (Nord-?), datiert 1145. – BJ Buch 1: f. 124v – 147r. – Blatt Nr. 4 Gr. X α. Levenson/Martin Gr. B 1 (Sigle Bo). – Fast vollständig kollationiert. Sehr viele Flüchtigkeitsfehler (besonders Auslassungen und Dittographien), die meistens von zeitgenössischer Hand korrigiert sind; sie werden im Apparat nur teilweise erwähnt. Orthographica notabiliora: gem- für hiem- 1,279.297; traedie für tragoediae 1,543; ambiebat für ambigebat 1,554 (auch in B Mc) (vgl. auch cod. A). ulcissi proficissi proficissitur ingrauessit für ulcisci proficisci etc.… 1,81. 263. 296. 303. 331. 364. 535; rex für res 1,12 (auch in L).318 (1,319 in B und R) P = (Naumburg-)Schulpforta, Archiv und Bibliothek der Landesschule, Ms. A 7. – Benediktinerabtei Bosau (Posa) (Sachsen-Anhalt), 12. Jh. – BJ Buch 1: f. 167rb ff. 11 – Blatt Nr. 105 Gr. Y κ σ (Sigle Bs). Nicht bei Levenson/Martin. – Herangezogen (teils vollständig, teils in Auswahl) für 1,302–372. 518–568. Die folgenden Pariser Handschriften wurden für wenige ausgewählte Stellen herangezogen: Pa1615 Paris, Bibl. nat., lat. 1615. 14. Jh. Italien. Levenson/Martin Gr. B 1 (Sigle BN1615) Pa5057 Paris, Bibl. nat., lat. 5057. 12. Jh. Abtei Fécamp (Normandie). Levenson/Martin Gr. A 1 (Sigle BN5057) Pa5058 Paris, Bibl. nat., lat. 5058. 14. Jh. Levenson/Martin Gr. B 1 (Sigle BN5058) Pa5059 Paris, Bibl. nat., lat. 5059. 14. Jh. Norditalien. – nicht bei Blatt, Levenson/Martin Gr. E 2 (Sigle BN5059)

11

R. Schipke, Scriptorium und Bibliothek des Benediktinerklosters Bosau bei Zeitz. Wiesbaden 2000, S. 56–58.

2. Die einzelnen Handschriften

25

Pa8959 Paris, Bibl. nat., lat 8959. 2. Hälfte 12. Jh. Nordostfrankreich. Blatt Nr. 99 Gr. Y κ σ Levenson/Martin Gr. E 1 (Sigle Prs) Pa16730 Paris, Bibl. nat., lat 16730. 12. Jh. Corbie. Blatt Nr. 123 Gr. Y τ φ. Levenson/ Martin Gr. H (Sigle Cor) Q = Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, HB V 28. – Italien? Diözese Konstanz?12, vermutlich zwischen 1399 und 1402 (Wasserzeichen). – Schwer lesbare Bastarda. – BJ Buch 1: f. 181ra – 207vb. – Fast vollständig kollationiert für 1,143–163.301–372.517– 589, im übrigen in Auswahl. – Nicht bei Blatt, nicht bei Levenson/Martin.13 – Sehr viele Flüchtigkeitsfehler und Verballhornungen. R = Roma, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. Lat. 7015. – Italien, 13. Jh. – BJ Buch 1: f. 211ra – 220 vb, bricht ab mit 351 infuso exercitu; hier Randnotiz des 15. Jhs.: Hic non uidetur esse continuatio ad praeceden[tem] sed multum uidetur deficere in scedis quia 21us liber non continuatur in ex(itu) cum isto 220 quia non fit […] quomodo uespasianus sit missus ierosolimam. – In der Handschrift als AJ Buch 21 gezählt. – Blatt Nr. 21 Gr. X β γ δ η (Sigle Vt). Nicht bei Levenson/Martin. – Extrem viele Flüchtigkeitsfehler und Verballhornungen; Beispiele: 1,255 naturale enim est barbaris fidemre statt natura enim barbaros fidem neglegere; 301 octisus statt otiosus; 1,307 rememorandum statt remorandum; 1,170 Erhebliche Störung der Wortfolge durch Vertauschung zweier Textblöcke. – Wahrscheinlich richtige Sonderlesart 1,183. – Vollständig kollationiert. Reg944 Roma, Biblioteca Apostolica Vaticana, Reginensis 944. – 12. Jh. – BJ Buch 1: f. 1v – 22v – Bei Blatt nur erwähnt. Levenson/Martin Gr. B 2, Sigle Reg.lat.944. – Herangezogen für ausgewählte Stellen. S = St. Gallen, Stiftsbibliothek, 627. – 9. Jh. – Geschrieben von ca. acht verschiedenen Händen, die nicht dem Scriptorium von St. Gallen zugeordnet werden können. 1,1 bis 1,22 et utriusque und 1,314 antigonum ducens bis 1,365 regibus enim ut diximus sind auf eingefügten Blättern (paginae 1–2 und 29–32) im 12. Jh. geschrieben. – BJ Buch 1: p. 3b – 59a. – Nicht bei Blatt. Levenson/Martin Gruppe F. – Vollständig kollationiert. S2 = Krakelige Korrekturhand des 12. Jhs., die viele Korrekturen, Textvarianten und kurze erklärende Zusätze marginal und interlinear beigesteuert hat, wobei nicht immer klar ist, welche von diesen drei Textsorten gemeint ist. Beispiel: 1,671 über diade12

13

Vgl. P. Burkhart, Vom späten 13. bis zum frühen 15. Jahrhundert. Wiesbaden 2005 (Katalog d. illuminierten Handschriften d. Württ. Landesbibliothek Stuttgart. Bd.  3.), S.  15: Nach dem Wasserzeichen stammt das Papier aus Mittelitalien „und wurde in Deutschland kaum gehandelt“; die Initialen sprechen hingegen eher für Konstanz. W. Irtenkauf u. I. Krekler, Die Handschriften der ehemaligen Hofbibliothek Stuttgart. Bd.  2,2. Wiesbaden 1975. Die kleine, flüchtig geschriebene, stark mit Abkürzungen arbeitende Bastarda ist schwer zu lesen; viele Stellen sind mehrdeutig.

26

B. Die Handschriften

ma liest man .l. torques aurea; soll dies wirklich eine varia lectio sein? Jedenfalls sind die Beiträge von S2 sehr beachtenswert. Mit Sicherheit hat der Korrektor allein 1,438 matrem (fratrem alle anderen Textzeugen) das Richtige bewahrt, könnte es aber auch durch Konjektur gewonnen haben. Wahrscheinlich richtige Sonderlesarten sind ferner 1,505 uidere; 1,568 cuius rei causa; 1,619 uenissent; vielleicht 1,618 uelit. 1,476 bietet diese Hand allein eine heute gebräuchliche Namensform (Hystaspis). Daneben gibt es evident unglaubwürdige Sonderlesarten; Beispiel: 1,649 greges. Die bloßen Interpretamente bringen wir im Apparat in enger Auswahl. Sz = Salzburg, Landesarchiv, R 119. – Süddeutschland(?), 3. Viertel 12. Jh. – Fragment, 1 Doppelbl. – Enthält auf f. 2v BJ 1, 1–2 accusatio partim. – Nicht bei Blatt. Nicht bei Levenson/Martin.14 – Vollständig kollationiert. T = Troyes, Médiathèque du Grand Troyes, 701. – Clairvaux, 12. Jh. – Frühgotische Minuskel. – BJ Buch 1: f. 2va – 33ra. – Blatt Nr. 62 Gr. Y κ μ ν. Levenson/Martin Gr. E1 (Sigle cl). – Vollständig kollationiert. Tb = Tübingen, UB, Mm IV 72 (früher Mc 281) – Provenienz unbekannt, 12. Jh. – Fragment, 1 Bl. 1 Spalte mit breitem äußerem Rand, 48 Zeilen. Gut erhalten, kein Textverlust durch Beschneiden. – Blatt S.  98, ohne Nr. und Gr. (Sigle berol). Nicht bei Levenson/Martin. – Vollständig kollationiert. Textbestand: 1,72 inter]emit – 1,82 indu[stria V = Valenciennes, Bibliothèque municipale, 546 (500). – Abtei Saint-Amand-les-Eaux (Dépt. Nord), 11. Jh. – BJ Buch 1: f. 129va – 142ra. – Blatt Nr. 115 Gr. Y τ φ. Levenson/ Martin Gr. H (Sigle El). – Herangezogen für ausgewählte Stellen in 1,143–163, 302–372 und 519–582. W = Wien, Österr. Nationalbibliothek, 353. – Wien(?), 1399. Später im Dorotheerkloster Wien. – Textura. – BJ Buch 1: f. 3va – 39rb. – Nicht bei Blatt. Levenson/Martin Gr. L 2. – Vollständig kollationiert. – In den Text eingedrungene Glossen: 1,156 stratonis uel pyrgus turris. 1,160 confidebat] credebat uel confidebat W Y = Roma, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticanus Lat. 1992. – Angers(?),15 spätes 10. Jh. – Karolingische Minuskel. – Wenige Korrekturen von zeitgenössischer Hand; zahlreiche Randnotizen von etwas späterer Hand. – Levenson/Martin Gr. A 1. Bei Blatt

14 15

N. Czifra u. R. Lorenz, Katalog der mittelalterlichen Handschriften in Salzburg, Katalogband. Wien 2015, S. 309 f. Abbildung: O. Weber, in: Mitteilungen der Gesellschaft für Salzburger Landeskunde 14, 2006, S. 155. Deutsches Literaturlexikon, das Mittelalter. Bd. 3. Berlin 2012, S. 40.

2. Die einzelnen Handschriften

27

nur erwähnt. - BJ Buch 1: f. 1r – 47v. – In breiter Auswahl kollationiert. – Weiteres siehe oben zu „Niese“.16 Wenige Flüchtigkeitsfehler und Verballhornungen (Beispiele: 1,312 puros statt pueros; 313 nequamquam statt nequaquam) Z = Zwettl (Niederösterreich), Zisterzienserstift, 25. – Zwettl, 4. Viertel 12. Jh. – BJ Buch 1: f. 200ra – 219vb. – Blatt Nr. 94, Gr. Y κ ρ. Levenson/Martin Gr. L 2 (Sigle z). – Für ausgewählte Stellen kollationiert.. Diese Handschriftenliste vergleichen wir nun mit Levenson/Martins klassifizierter Liste. In der linken Spalte der Tabelle stehen Levenson/Martins Gruppenbezeichnungen, ggf. unter Berücksichtigung der durch Ziffern markierten Untergruppen, aber ohne Berücksichtigung der noch weitergehenden Differenzierung durch Klammern, da hier die Gefahr der Überdifferenzierung besteht. Die rechte Spalte zeigt unsere oben aufgelisteten Handschriften, soweit sie in Levenson/Martins Klassifikation erscheinen; die nicht erscheinenden sind in der letzten Zeile zusammengestellt. A1 A2 B1 B2 C D E1 E2 F G H J K L1 L2 --

I Y Pa5057 ACD E O Pa1615 Pa5058 Reg944 N – T M Pa8959 Pa5059 S K Niese(Berol.Lat.fol.226) V Pa16730 – – clm15841 clm17404 HWZ B G J L P Q R Fragmente.

Die Tabelle läßt erkennen, inwieweit sich die hier getroffene Handschriften-Auswahl von der Auswahl der beiden amerikanischen Gelehrten unterscheidet und wie unsere Auswahl von den Amerikanern eingestuft wird. Zu den Fehlanzeigen in Spalte 2 ist zu

16

Wir zitieren „Niese“ und Y nebeneinander, obwohl sie sich als Textzeugen überschneiden: „Niese“ schließt im allgemeinen eine unbekannte Zahl weiterer Textzeugen ein.

28

B. Die Handschriften

sagen: Gruppe D enthält nur Handschriften der AJ. Gr. K besteht nur aus Handschriften des 15. Jahrhunderts. Gr. J entspricht ungefähr der von Blatt (S. 87) als „Anglo-Norman family“ bezeichneten Gruppe, die laut Blatt einem kontaminierten Traditionszweig angehört, der „of no use for the reconstruction of the text“ ist (S. 67).

3. Klassifikation und Bewertung Wir gehen aus von 1,30, einer Schlüsselstelle unter inhaltlichem wie unter textkritischem Aspekt. Sie ist S. 175 genau untersucht; daraus ergeben sich hypothetische Konsequenzen für die Affiliation und Bewertung der Handschriften: 1) A kommt dem Richtigen am nächsten und ist erster Anwärter auf das Prädikat „Codex optimus“. Ohne Kenntnis von A wäre eine Sanierung dieser Stelle nicht möglich. Wir haben schon o. S. 16 darauf hingewiesen, daß A häufiger als jede andere Handschrift als einzige das Richtige bewahrt hat. 2) Die Handschriften I, Y, Reg944 und Pa5057 sind miteinander verwandt. 3) Eine weitere Gruppe bilden die Handschriften K, clm 15841, clm 17404 und Pa16730. Froben (bzw. sein Vorgänger, die Kölner Ausgabe von 1524) wurde am stärksten von dieser Gruppe beeinflußt. V steht dieser Gruppe zumindest sehr nahe. 4) Die Handschrift E, möglicherweise auch Pa8959, ist anhand einer Handschrift aus der Gruppe um K durchkorrigiert worden. Diese Gruppe erweitert sich also um E2. Ihre Zusammengehörigkeit sei zunächst durch weitere Belegstellen untermauert: 1,73 ad eum … potuit ] templum … potuit clm15841 clm17404 : ‫ݱ‬templum‫ … ݲ‬petiuit EFK Pa16730. Nur die Codices um K einschl. E2 haben den Fehler templum. 1,231 (Malichus argwöhnt, Herodes plane in Tyros ein Attentat auf ihn) id tyri fore suspicabatur consilium Pa16730 FK : id tyri consilium suspicabatur clm17404 : id tyri fore consilium suspicabatur clm15841 : id tyri fore consilium suspicatus E2 : id tyri fore suspicabatur uel sim. ceteri. – Nur Pa16730, die beiden Monacenses und E2FK haben consilium. 1,281 in castello atque obsidione relictis ] in castello relictis atque obsidione cinctis E2FKI2J Pa16730 clm15841 clm17404. 1,291 magis iter promouebat] manus uel manum promouebat KE2 Pa16730 clm15841 clm17404 1,302 conditorum (Vorräte, die zu Kriegsbeute werden)] conditionum E2FKV Pa16730 clm15841 clm17404 : conditorem, condimentorum, commodorum ceteri 1,310 (ut Herodes) incertus esset pro loci difficultate quid ageret („… wegen des schwierigen Geländes über sein weiteres Vorgehen unschlüssig war“) ceteri : pro loci diffi-

3. Klassifikation und Bewertung

29

cultate quid ageret incertus esset Pa16730 FKV. So weit gehende Differenzen in der Wortstellung sind nicht häufig. 1,627 insidias; at etiam proloqui] insidias etiam approbo qui JFK Pa16730 : etiam insidias approbo qui clm15841 : etiam iudicium approbo qui clm17404 : insidias at etiam probo qui, insidias etiam proloqui, insidias et etiam pro reliquis ceteri Von speziellem Interesse ist der deutliche Einfluß der Kölner Handschrift K auf F. Da laut Levenson/Martin der Kölner Druck von 1524 die Hauptgrundlage für die kurz danach erschienene Ausgabe F war, dürfte der starke Einfluß von K auf F durch die Kölner Ausgabe vermittelt worden sein; denn daß für diese K herangezogen wurde, ist eine naheliegende Vermutung. Levenson und Martin erwähnen jedoch K in Verbindung mit den beiden Drucken von 1524 nicht. Als Quellen des Kölner Drucks nennen sie vielmehr einen oder mehrere venezianische Drucke und den Berolinensis lat. fol. 226, also einen der zwei Codices, die Niese erklärtermaßen für seine Rekonstruktion des Ps.Rufinus benutzt hat. Die Nähe von Nieses lateinischem Text zu den Drucken von 1524 an der Stelle 1,30 findet also ihre Erklärung durch den dahinterstehenden Berolinensis lat. fol.  226. Zweifelhaft scheint uns bei Levenson/Martin die Verteilung (1) des Parisinus 16730 und V, (2) der clm 15841 und 17404, (3) des cod. K auf drei verschiedene Hauptgruppen (siehe o. S. 27); das Textmaterial deutet u. E. vielmehr auf eine mehr oder weniger enge Verwandtschaft aller fünf (oder vier, ohne V). Sehr deutlich ist die Affinität des Korrektors E2 zu der Gruppe um K, die Levenson/Martin anscheinend nicht bemerkt haben. – Allerdings befinden sich unter den Eingriffen von E2 offensichtlich auch eigene Erfindungen des Korrektors (oder seiner Vorlage); Beispiel: 1,482 (Die Mariamme-Söhne weisen die gegen sie erhobenen Vorwürfe als erfunden zurück) Illi autem criminationum inuidiam deprecando fictas eas esse dicebant; der Korrektor baut diese Passage so um: illi autem ‫ݱ‬deprecando criminationes inuidia con‫ݲ‬fictas eas esse dicebant. Dieser Wortlaut hat sich bisher in keinem anderen Textzeugen gefunden. Manches spricht für eine Affinität auch der anderen Korrekturhände in E mit der K-Gruppe, doch müßte dieser Punkt eigens untersucht werden. Vgl. z. B. 1,95 omnem uero gentem ad eum commeare extimans] extimans (vel sim.) E4FK Pa16730: om. ceteri. Vgl. auch die gleich zu betrachtende Stelle 1,64. F zeigt außer der Verwandtschaft mit K auch Spuren einer Abhängigkeit von T oder TM, jedoch in geringerem Umfang als von K. Im folgenden Beispiel treten außer T noch die Bernenses I2J hinzu (vgl. oben 1,281): 1,121 (Die Frau des Aristobulus und ihre Kinder werden in der Burg Antonia als Geiseln festgehalten) erat autem coniunx Aristobuli cum filiis. Dies ist, mit leichten Variationen, die handschriftlich am besten bezeugte und dem Griechischen am nächsten stehende Fassung. Einige Handschriften (vorwiegend nördliche) haben den Zusatz in custodia, und I2J FK T Pa16730 fügen als weiteren Zu-

30

B. Die Handschriften

satz die Floskel ut praediximus (Pa16730) oder ut praemisimus („wie gesagt“, mit Bezug auf 1,118) hinzu. 1,64 (Die in Samaria Belagerten) ad hoc (usque add. M) famis penuria … uenerunt E3T MFK : ad hoc (haec B) famis … uenerunt ceteri Besonders schwerwiegend ist die Stelle 1,447. Es geht dort um die (behauptete) Feindschaft der beiden Mariamme-Söhne gegen ihren Vater Herodes: … quod ei per utrumque filium instruerentur insidiae; alter quod (alter quidem F) ultrices materni exitii simul cum fratre armaret manus, alter uero, hoc est Archelai gener, socero fretus etiam fugam pararet ipsum apud Caesarem accusaturus Herodem. Der Passus alter quod – manus findet sich nur in T, M, Pa8959, Pa5059 und F und hat im Griechischen keine Entsprechung. Ihn hat offenbar ein Leser eingefügt, der ein korrespondierendes zweites alter vermißte und dazu auf die Parallelstelle Heges. 1,38,3 zurückgriff, wo man liest: … quod ultrices materni exitii armarent manus. Diese Stelle ist die wohl auffälligste Interpolation überhaupt im 1. Buch des BJ; man wüßte gerne, auf welchem Weg sie in Frobens Ausgabe gelangt ist. Sollte sie aber echt sein, so wäre sie die auffälligste Korrektur, die in den modernen Ausgaben des originalen Josephus aufgrund der neuen lateinischen Ausgabe fällig wäre. Diese Alternative ist jedoch nach dem, was wir über die Gruppe um TM wissen, unwahrscheinlich; und dieser Gruppe wenden wir uns jetzt zu. 1,41 (ein Ortsname) bethzacara TM : berzachariae, bergachariae, bergacchariae ceteri. 1,71 eoque genere crudelitatis processit TM : eoque crudelitatis processit modo I2J : eoque crudelitatis processit ceteri 1,79 (Worte eines uates:) mearum … praedicationum aliquod mendacium deprehensum est ] TM haben inuentum statt deprehensum. 1,102 (Antiochus in einer Schlacht) succurrendo enim uictis semper in periculis erat ] succurrere enim uictis solitus in periculis erat TM 1,110 pietatem] iustitiam TM (εὐσεβέστερον) 1,203 Faselum, natu maximum filiorum suorum … ; Herodem uero, aetate posteriorem (aetate minorem TM) … 1,208 (Hyrkanos fühlt sich durch die wachsende Popularität des Antipater und seiner Söhne bedroht) Hyrcanus, quamuis … adulescentium gloria maximeque rebus ab Herode bene gestis et crebris nuntiis / laudes eius per singula facta / praedicantibus angeretur, … So lautet der Text in allen Handschriften (auch IJ) außer TM, die den Passus / / übereinstimmend ersetzen durch eine Erweiterung: facta eius per singula scrutantibus et laudes. Das griechische Original spricht dagegen, die plausibel aussehende TM-Variante vorzuziehen. 1,314 (Herodes läßt ein Truppenkontingent zurück, um mögliche Unruhen zu unterbinden) relicta exercitus parte quantum ne quis rebellare temptaret satis esse arbitrabatur. TM haben auderet statt temptaret. 1,447 Die soeben besprochene umfangreiche Interpolation kann als Bindefehler von T, M, Pa8959 und Pa5059 (und nur ausnahmsweise F) gelten.

3. Klassifikation und Bewertung

31

1,513 (Ein gefährlicher Intrigant macht die Versöhnung zwischen Herodes und seinem Sohn Alexander wieder zunichte) non solum reconciliationem gratiae Alexandro quaesitam fecit irritam, uerum etiam… ] non solum Alexandro quaesitam gratiam fecit irritam, uerum etiam …. TM. Dem Urheber dieses kürzenden Eingriffs war anscheinend die Junktur reconciliatio gratiae nicht bekannt. 1,524 ciuitates placatae („begünstigte Städte“) ] ciuitates amplificatae TM 1,558 consilium TM : iudicium ceteri 1,578 (Herodes verstößt seinen Bruder Feroras und dessen Frau) donec ipsum etiam fratrem cum ea supra modum indignatus eiecit] donec etiam fratrem cum ea indignatus eiecit TM. Das griechische ὑπεραγανακτήσας spricht wieder gegen die (in diesem Fall kürzende) Fassung TM. Vgl. noch 1,587. Keinesfalls jedoch sind Sonderlesarten von T oder TM oder TM Pa8959 grundsätzlich zu verwerfen. 1,78 geht es um den von Jüngern umringten vates Iudas, der glaubt, sich zum erstenmal mit einer Prophezeiung geirrt zu haben. Ad notos qui aderant exclamauit – non paucos autem papas (idest add. S2) discipulos (discipulos papas transpos. WF) siue consultores habebat – : „Nunc mihi pulchrum est mori. Dies ist der Text der meisten Handschriften. Nur T, B, Pa8959 und die Korrekturhand N3 bieten die richtige Deutung und Position von papae: Ad notos qui aderant exclamauit – non paucos autem discipulos siue consultores habebat (habebat discipulos siue consulatores B) – : Pape, nunc mihi pulchrum est mori. Woher haben gerade B, T, Pa8959 und N3 diesen sicher richtigen Wortlaut? Ist es denkbar, daß diese Schreiber unabhängig voneinander den Text emendiert haben? Welche Quelle(n) könnten sie gehabt haben? 1,21 (Vespasianus) Iudaeorum terram intrauerit TM (τὴν Ἰουδαίων χώραν). Die meisten Handschriften, darunter AIYJ, haben iudaeam intrauerit, in LOQ fehlt das Akk.-Objekt ganz. Für TM spricht der enge Anschluß an das Griechische, für iudaeam intrauerit die stärkere handschriftliche Unterstützung. 1,360 (Kleopatra sucht mit Antonius’ Hilfe syrische Gebiete an sich zu reißen) ut … cuiusque possessiones dominio suo facilius subiugaret. ] subiugaret TM Pa8959 : acquireret P : conquireret GW : quaereret Y Pa5057 Pa5059 Reg944 ceteri (γινομένη δεσπότις). subiugare ist laut Souter erstmals Anfang 4. Jh. inschriftlich belegt (CIL 3 Suppl.  12043,14), dann bei Prudentius; Ps.Rufinus verwendet es mindestens zweimal (1,31; 2,68). Es paßt hier so reibungslos in den Kontext, daß die textkritische Entscheidung schwerfällt. Auch an der folgenden Stelle bieten TM den treffenderen Ausdruck; handelt es sich wirklich um die bewahrte richtige Lesart oder um einen sekundären glättenden Eingriff? 1,655 reliquos, qui una comprehensi sunt, obtruncandos (detruncandos TM) carnificibus tradidit. Ein bemerkenswertes Detail zu den Beziehungen zwischen der Gruppe um K und der um TM liefert die wichtige Stelle 1,30: Hier geht der Parisinus 8959 konform mit

32

B. Die Handschriften

TM und anderen Codices, während der Korrektor Pa89592 die stark abweichende Fassung der Kölner Gruppe eingetragen hat, siehe den krit. Apparat. Levenson/Martin haben ebenfalls eine enge Verwandtschaft von T und M festgestellt und mit ihnen und sieben weiteren Handschriften ihre Untergruppe E1 gebildet. Das Zwillingspaar TM darf deshalb als gesichert gelten. Bei den meisten ihrer vielen deutlich abweichenden gemeinsamen Sonderlesarten handelt es sich nicht um Flüchtigkeitsfehler oder dilettantische Verballhornungen, wie sie in B, L, O und vor allem Q und R an der Tagesordnung sind, sondern um offensichtlich bewußte Änderungen mit der Absicht, den Text verständlicher und anschaulicher zu machen sowie sprachliche Anstöße zu beseitigen. Man könnte streckenweise fast von einer eigenen Textrezension sprechen. Diese Sonderlesarten können aber in Einzelfällen das Richtige bewahrt haben (sei es aus echter Überlieferung, sei es durch Kontamination oder durch gelungene Emendation von Schreibern/Lesern) und sollten deshalb stets textkritisch geprüft werden. Insgesamt jedoch bieten TM den Eindruck einer Tradition, die durch großzügige Eingriffe in den Text auffällt und die deshalb mit großer Vorsicht für die Textkonstitution heranzuziehen ist. Wichtig ist sie hingegen für die Rezeption des Josephustextes in Frankreich und damit für Levenson/Martins weiter gefaßte Zielsetzung. Zwei Warnhinweise sind angebracht: 1) Bei allen frappierenden Übereinstimmungen gehen T und M doch oft auch auffallend auseinander. Ein Beispiel ist die eben betrachtete Stelle 1,78 über den uates Iudas. Ein weiteres sei aus 1,398 zitiert: post primam … Actiadam bezieht sich auf die von Augustus gestifteten Spiele zur Erinnerung an den Seesieg bei Actium; „Actiade“ bezeichnet dabei, analog zu „Olympiade“, sowohl die Spiele als auch (wie hier) den Vierjahreszeitraum zwischen ihnen. Das hat der Schreiber T (oder seine Vorlage) nicht verstanden und offensichtlich auf eigene Faust geändert in post pugnam .. Actiacam. – 1,377 alicuius futurae cladis] Die Korrekturhand T2 hat futurae getilgt, M hat nur cladis. – Zwischen den beiden „gemelli“ müssen also noch andere Einflüsse eingewirkt haben. 2) Die beiden Provenienzen (Clairvaux und Polling) liegen geographisch weit auseinander. Die denkbare Erklärung, daß beide Klöster demselben Orden angehörten, trifft nicht zu. Die meisten Handschriften, die Levenson/Martin in ihrer Gruppe E1 mit TM zusammengestellt haben, sind französischer Provenienz. Das spricht dafür, daß dieser Überlieferungszweig seinen Ursprung in Frankreich hatte, von wo irgendwann eine Handschrift nach Oberbayern gebracht worden sein müßte. Aber warum dieser weite Weg, wenn doch laut Niese (S. XX) im Mittelalter der Josephus Latinus anscheinend in praktisch jeder Bibliothek vorhanden war?

3. Klassifikation und Bewertung

33

Schließlich ist auf wenige, aber gravierende Übereinstimmungen des Hegesippus mit T(M) hinzuweisen. Zu 1,447 (große Interpolation) vgl. oben S. 30. 1,78 (vgl. S. 31 und 218) hat Heges. 1,7,1 papae an der richtigen Position wie BTN3. An der sehr heterogen überlieferten Stelle 1,451 (s. S. 34) zeigt Heges. 1,38,4 auffallende Nähe zu TM: exigui prope temporis interuallo tantum praeualuit, ut etiam matrem coniugio patris redderet. Ob die TM-Rezension auch sonst von Hegesippus beeinflußt ist, müßte systematisch untersucht werden. Die „Zwillinge“ CD zeigen weniger deutliche Bindefehler als TM und repräsentieren im Großen und Ganzen einen zuverlässigen Text ohne willkürliche Eingriffe. Die wichtigsten Bindefehler: 1,351 (Herodes erobert Jerusalem mit Unterstützung römischer Truppen) plurima ubique mors erat, Romanis quidem propter obsidionis moras iratis, Herodis uero manu Iudaica summo intenta studio, ne quis penitus ex aduersariis resideret. – Romanis – iratis fehlt in CD, ist aber von der Korrekturhand in C nachgetragen. Vgl. auch 1,370. 1,635 (Antipater bietet sich seinem Vater Herodes zur Folter an) ne parcas scelesto corpori. Dies ist die einzige Lesart, die einen dem Griechischen ähnlichen Sinn ergibt. CD bieten den Bindefehler ne particeps scelesto corpori. Gleichlautende Randnotizen, z. B. neben 1,635/636 hucusque antipater; neben 1,643 exemplum epistolae contra salome sorore herodis; neben 1,657 herodis perniciem. Übereinstimmende Flüchtigkeitsfehler und orthographische Anomalien, z. B.  1,197 multitunem CD statt multitudinem; 1,329 adsummit CD statt adsumit. Übereinstimmende Korrekturen: 1,16 indigenis ] indigens C1D1LOS. 1 CD K haben 1,507 semet (suimet ceteri) ipse accusator „als sein eigener Ankläger“, mit transitiver Verwendung des Verbalsubstantivs, vermutlich das Richtige bewahrt. Das Zwillingsverhältnis von CD ist also nicht so evident wie dasjenige von TM, wird aber (wie bei TM) durch den Consensus mit Levenson/Martins Forschungsergebnissen bestätigt. Wie bei TM, so ist auch hier die große geographische Distanz zwischen den Provenienzen (hier Nonantola und Weißenburg [Elsaß]) bemerkenswert. Von italienischen Einflüssen in der Bibliothek von Weißenburg scheint bisher nichts bekannt zu sein. Dennoch muß angenommen werden, daß irgendwann eine Handschrift aus Nonantola über die Alpen ins Elsaß gewandert ist. Levenson/Martin bilden mit CD und dem italienischen Bambergensis A die Untergruppe A2 ihrer Klassifikation; ein italienischer Ursprung dieser Dreiergruppe läge nahe. Hat A zu CD wirklich eine so enge Beziehung wie C und D untereinander? Die Untergruppe A1 besteht aus sechs Handschriften, darunter unserem Bernensis I (aus der Gegend von Orléans). Welche Aussagen zum Verhältnis von I zu ACD sind aufgrund unseres Materials möglich?

34

B. Die Handschriften

Die Codices A, R und CD sind bei Bader 2015 (S.  116–118) zu einer Vierergruppe ε zusammengefaßt (Siglen damals: Bb, R, C, Wo). Daraus kann in diesem Fall aber nicht ohne weiteres auf einen Consensus mit Levenson/Martin geschlossen werden, durch den die auf getrennten Wegen erreichten Ergebnisse bekräftigt würden. Zwar gehen A und CD meistens Hand in Hand, aber es fehlen textkritisch wirklich aussagefähige Bindefehler (vergleichbar dem Textausfall 1,351 als Beleg für CD). Außerdem stammt etwa die Hälfte der 2015 aufgeführten Belegstellen für ε aus den Büchern 4 und 5, und wie schon lang beobachtet worden ist, können die Beziehungen der Handschriften zueinander sich in den verschiedenen Büchern eines Werks unterscheiden. Deshalb ist etwa das folgende Beispiel hier nur eingeschränkt relevant: 5,14 utebatur …ulciscebatur …perimebat ACD : utebantur … ulciscebatur … perimebat P : utebantur … ulciscebantur … perimebant ceteri. Auch die 2015 konstatierte Nähe von R zu A, C und D muß erneut überprüft werden. Die folgenden Beispiele, die am ehesten Levenson/Martins Gruppe A2 bzw. unser Trio ACD stützen könnten, sind alle nur begrenzt aussagefähig: Die Lesarten von ACD werden von anderen Handschriften geteilt, oder die Differenzen zu den anderen Textzeugen sind (paläographisch, semantisch) zu geringfügig, oder die ACD-Lesungen sind vermutlich richtig, also keine Bindefehler. 1,76 bellicum ACDERTM : bellicosum BLOFKSTb : belicosissimum G : belli copiosissimum W. 1,79 emori CDYINR : mori ceteri 1,131 nullisque ACDR : nonnullisque E : multisque BLOFKTMS : om. WG 1,196 se patrio solo… pellerent „sie vertrieben ihn von der väterlichen Erde“] solo ACDRET2 : loco BLOFKST1MWG 1,219 dissentientes ACDRE : dissidentes O(?)BLFKTMWG 1,277 (Herodes schlägt mit seinen Truppen ein Lager auf, um Nachzügler abzuwarten und aufzunehmen) dum post uenientes recipiat tendit ACDRI : dum post uenientes recipiebat tendit JFKSTM : alii alia 1,357 deo consecrata BOE : deo dedicata ACDFKTM : deo dicata SWG 1,451 (Antipater nutzt seine starke Position bei Herodes aus, um seine Mutter vom Schlafzimmer der hingerichteten Mariamme Besitz ergreifen zu lassen: „Mit der Zeit fühlte er sich sogar stark genug, um…“) tempore autem ualuit etiam ABQCDI1(?)JS : tempore autem uoluit etiam OI2 : temp ‫ݱ‬tare‫ݲ‬autem uoluit etiam E : temptare uoluit etiam clm15841 : temptare etiam uoluit clm17404 : tempore autem etiam ualuit (uoluit Y) YWGHZ : tempore autem illo ualuit etiam FK : tempore autem exiguo tantum praeualuit ut etiam Pa8959 TM 1,492 diu ACD : die ceteri 1,522 in uenationibus ACDYI1(?)P : inuentionibus I2(?) ceteri. 1,576 indicauit quod enim ACDS: indicauit quod ceteri

3. Klassifikation und Bewertung

35

Gegen die Annahme einer Dreiergruppe ACD spricht die oben S. 16 mitgeteilte Beobachtung, daß A mehr (wahrscheinlich oder möglicherweise) richtige Sonderlesarten hat als jede andere Handschrift. Diese herausragende Stellung von A zeigt sich am deutlichsten an der S. 175 behandelten Kardinalstelle 1,30. Der markanteste Bindefehler von CD, die gemeinsame Lücke 1,351, wirkt sich gegenüber A als Trennfehler aus. Randnotizen mit stichwortartigen Inhaltshinweisen, wie sie oben aus CD zitiert worden sind, fehlen in A. Weitere deutliche Differenzen zwischen A und CD liegen an folgenden Stellen vor: 1,294 multi ABEO : ceteri CDRFKTMSWG : centeni N 1,362 placans ABEOQ GFKVW : parens CDSIJTM 1,428 debitorum remissiones CDTMS : debitorum siue tributorum remissiones ceteri 1,486 chostabolum uel –bulum ABEOQ : aristobolum YIJ ceteri. Die hier verbleibende Unsicherheit bezüglich des Verhältnisses A – CD ist auch im Licht der immer einzukalkulierenden Kontamination zu sehen, die die Klassifikation erschwert und die Grenzen verschwimmen läßt. Bei Abwägung des gesamten Belegmaterials scheinen uns die Argumente „contra“ Dreiergruppe ACD zu überwiegen. Die Argumente „pro“ sind jedoch nicht ganz unerheblich und lassen jedenfalls auf eine gewisse Nähe von A zu CD schließen, die aber lockerer ist als die Affinität zwischen C und D. Auch für CI, CJ und CR fehlen tragfähige Bindefehler. Zu den Korrekturhänden in C und D sei noch bemerkt, daß C2 die meisten Gemeinsamkeiten mit R hat, D2 nicht zugeordnet werden kann und zwischen C2 und D2 sowohl Binde- (1,37.54) als auch Trennfehler (1,72) festzustellen sind. Die enge Affinität von RN steht außer Zweifel: Beide brechen im 1. Buch mit 351 infuso exercitu ab und setzen danach mit 4,325 anano wieder ein.17 Diese starke Klammer wird durch die Randnotizen, die die große Lücke in N und R unterschiedlich erklären, nicht beeinträchtigt; sie wird vielmehr durch die sehr weitgehenden Übereinstimmungen im Text von Buch 1 bestätigt. Beispiele: 1,17 … repetere, qui fuerint … quasque regiones errando peragrauerint et quas uel quotiens incoluerint et quemadmodum inde migrauerint, neque huius esse temporis… ] et quas – migrauerint om. RN 1,181 filios quattuor… et filiam salomen habebat ] filios genuit quattuor… et filiam salomen RN 1,287 nisi … plurimum imbrium contigisset effundi] effundi om. RN

17

Genaugenommen setzt R ein Wort später als N wieder ein; Grund: Anano sollte vom Buchmaler nachgetragen werden..

36

B. Die Handschriften

1,340–341 (Herodes hat am Abend einer Schlacht eine gefährliche Begegnung mit versprengten feindlichen Soldaten) priusquam ad balneum / perueniret, obuius ei quidam ex hostibus gladio armatus excurrit, deinde alter ac tertius et plures. Et hi confugerant armati ex acie in balneum, / sed perculsi etiam tum metu… ] / / om. RN Eine sehr enge Verwandtschaft verbindet RN mit der Handschrift Biblioteca Vaticana, Archivio del Capitolo di S. Pietro A.39. Auch diese hat die große Lücke zwischen 1,351 und 4,325 (ohne erklärende Randnotiz) und den Textausfall 1,340–341. RN weisen mehrere wahrscheinlich oder möglicherweise richtige Sonderlesarten auf, hinter denen Kenntnis griechischer Josephus-Handschriften stehen könnte: 1,11 calumnietur RN, calumniari ceteri. calumniari ist hier sinnvoll, aber calumnietur stimmt besser mit dem Griechischen überein. 1,50 Gazara(m) RN, Gazam (vel sim.) ceteri. Die in RN bewahrte Namensform ist hier richtig, vgl. S. 220. 1,183 per illum sibi posse conciliari ratus R : per illum subici posse ratus vel sim. ceteri. Vgl. S. 184. Die Bernenses IJ sind zwar textlich weitgehend konform, aber tragfähige Bindefehler sind trotz der räumlichen Nähe ihrer Provenienzen bei Orléans bisher nicht zu erkennen. Vereinzelt fallen Gemeinsamkeiten zwischen einem der beiden Codices und der Korrekturhand des anderen auf: 1,71 eoque (genere hic ins. TM) crudelitatis processit modo (modo I2J : om. I1 ceteri), ut… „er verstieg sich zu solcher Grausamkeit, daß…“ 1,121 (Die Frau des Aristobulus und ihre Kinder werden in der Burg Antonia als Geiseln festgehalten.) Die Stelle lautete in I ursprünglich: erat autem / coniunx Aristoboli cum filiis. An der Stelle / hat die Korrekturhand I2 auf dem Rand nachgetragen: ibi in custodia ut praemisimus. Damit hat sie einen fast genauen Consens mit J (und mit FK) geschaffen, wo der Satz mit eratque ibi statt erat autem beginnt. Eine ähnliche Konstellation, I2J mit der K-Gruppe, begegnet 1,281, siehe o. S. 28. Hier fügen wir den locus desperatus 1,646 an: (Der todkranke Herodes ändert sein Testament und bestimmt den jüngsten Sohn Antipas zu seinem Nachfolger:) … regemque scripsit antipan ex archelao et philippo natu maiorem. Diesen Text haben von erster Hand nur TJ; in I ist antipan interlinear anscheinend vom Rubrikator nachgetragen.; in allen anderen fehlt dieser Name. Der Name muß hier irgendwie vorgekommen sein, deshalb spricht sein Erscheinen für die Qualität und zugleich Affinität von IJT bzw. I2JT. Ausführlicher ist die Stelle S. 205 diskutiert. I scheint also anhand einer Handschrift der K-Gruppe, die bisweilen durch Consens mit J unterstützt wird, durchkorrigiert worden zu sein. Es wäre gewagt, aus diesen Stellen zu folgern, daß dem Korrektor I2 die Handschrift J als Quelle vorlag. Häufiger als I2J begegnet die Konstellation IJ2, wobei jedoch stets mehrere weitere Textzeugen hin-

3. Klassifikation und Bewertung

37

zutreten, so daß von daher keine Aussage über die Quellen von J2 möglich ist. Beispiel: 1,72 Die Interpolation nihil crudelius aristobolo fehlt in I, während J sie wahrscheinlich hatte, wie eine in der Länge passende Rasur an dieser Stelle vermuten läßt; das Fehlen der Interpolation teilen I und der Urheber der Rasur in J mit einer Reihe weiterer Handschriften. Eine gewisse Nähe der Bernenses zu CD ist an folgenden Stellen ablesbar: 1,566 alexe ABEOQ : alexandri YFKTSWGP Niese : alexandrie M : alexandre CDIJ In den Explicit- und Incipit-Formeln vor und nach Buch 1 wird in J, CD und M das 1. Buch als 13. gezählt, während I korrekt liber primus ansetzt. Jedoch ist nach Buch 1 in J interlinear über falschem XIIII richtiges II notiert, wodurch ein Consensus IJ2 (siehe 1,72) entsteht. Viel enger aber ist die Verwandtschaft von IY, wie folgende Stellen deutlich machen: 1,30 s. S. 175 1,59 totusque doloris AE1C1D Reg944 : totusque plenus doloris BE3LO C2JRFK WGS : tutusque doloris Q : plenus doloribus TMNH : totusque in doloribus IY 1,191 (Antipater durchquert auf seinem Marsch das Nil-Delta) ille delta peragrato pugnam … commisit ] In J und den meisten anderen Handschriften ist delta verdorben zu delata oder delatam oder delato (dilatam J2) ; stärker korrupt ist latere in E2 und den clm 15841 und 17404; noch stärker weichen IY (zu denen hier jedoch Pa5057 und Niese treten) mit loco illo ab. 1,673 / 2,1 Mit herodis quidem hic finis fuit (vel sim.) endet in allen Handschriften das 1. Buch, ausgenommen IY, wo mit diesen Worten Buch 2 beginnt; diese Verschiebung ist sprachlich insofern sinnvoll, als sie das durch quidem – autem (= μὲν – δὲ) zusammengehaltene Satzgefüge unzerteilt läßt. Diese Besonderheit kann auch als Trennfehler I/J verstanden werden. Vgl. ferner 1,61. 1,420 Ein künstlich aufgeschütteter Hügel ist nach den meisten Handschriften, darunter I1, clementer excelsus (ἐπιεικῶς ὑψηλός) : decenter excelsus I2 : eminenter excelsus J : uehementer excelsus D2WGF clm15841 clm17404 Hier bleibt die Quelle der Korrekturhand I2 im Unklaren (bloße Minuskelkorruptel?). Das griechische ἐπιεικῶς ist mehrdeutig und hilft uns nicht weiter. 1,627 Herodes zieht seinen in Ungnade gefallenen Sohn Antipater scharf zur Rechenschaft: … … huius / insidias? At etiam proloqui / ausus est aliquid parricida rursumque dolis ueritatem sperat obtegere. ] / / insidias at etiam proloqui Q : insidias at etiam prolioqui I : insidias etiam proloqui A : insidias et etiam pro reliquis BEO : insidias at (uel ad) etiam probo qui CDTM WGHZS1 : insidias at etiam proba et quia S2 : insidias

38

B. Die Handschriften

etiam approbo qui JFK Pa16730 : etiam insidias approbo qui clm15841 : etiam iudicium approbo qui clm17404. Ursachen für die verworrene Überlieferungslage waren hier die Minuskelkorruptel proloqui / probo qui und das überzählige ad. Die Verderbnis ist in J (wieder im Consensus mit FK Pa16730) viel weiter fortgeschritten als in I; ein Korrektor J2 hat hier nicht eingegriffen. 1,178 (Der römische Feldherr läßt zwei parthische Überläufer heimlich laufen) Mithridaten et Orphanen (Ὀρσάνην) a Parthis perfugas clam dimittit. Daraus wird in YI1 mitridaten et uffanen (uranen Y) atque parthos perfugas clam dimittit. Statt des korrupten uffanen setzt der Korrektor I2 einfach den geläufigeren Namen tigranen ein. Fazit: YI sind Zwillinge; J stimmt oft mit ihnen überein, zeigt daneben auch Nähe zu der Gruppe um K und (schwächer) zu CD. I ist anhand einer Handschrift der K-Gruppe durchkorrigiert worden, woraus auch eine Nähe I2J resultiert. Insgesamt zählen Y, I und J zu den qualitätvolleren Textzeugen. Eine klar abgrenzbare Gruppe von Handschriften südostdeutscher (oder bayerisch-österreichischer) Provenienz hat schon Blatt herausgearbeitet.18 Hierher gehören unsere Codices G H W Z sowie die Fragmente Mc Sz. Die entsprechende Gruppe bei Levenson/Martin ist L2, doch fehlt G bei ihnen. Blatt weist dieser „clearly defined“ Gruppe nur G und Z zu; W erscheint nur in der Liste „MSS containing the Bellum alone“, und H ist an einer anderen Stelle seines Stemmas einsortiert. Wenige Beispiele mögen als Belege genügen:19 1,1 uana et incongrua narrantium sermones ] uanos et incongruos narrantium sermones WGHZSz Rahewin20 1,121 erat autem ibi coniux aristoboli cum filiis in custodia D2 WGHZ : erat autem coniunx aristoboli cum filiis BNLOCD1I1S : alii alia 1,214 ut … uindictam minis tantum solaque indignatione metiretur ] ut … uindictam indignationemque metiretur WGZ 1,246 tradidit WGHZ : dignatus est uel dignos effecit ceteri 1,256 indigenas quidem dissidentes atque armatos offendunt, /satrapam uero conueniunt satis callide et officiis amicitiae dolos tegentem; / denique postquam dona eis dedit… ] / / om. WGZ 1,559 … diriguit antipater / quantoque dolore affectus esset neminem latuit; pupillorum namque honore apud patrem / quoque sibi …] / / om. WMcGZ

18 19 20

Siehe besonders seine Bemerkungen S. 56. Nicht-Nennung von H bedeutet nicht, daß H hier abweicht, sondern daß H für diese Stelle nicht kollationiert worden ist. Gesta Friderici imperatoris III, prologus p.163 Waitz.

3. Klassifikation und Bewertung

39

1,565 seuioribus eum dictis pro/telat, postea uero blanditiis eius adductus sponsalia reformauit, ac primum / ipsi antipatro ] / / om. WGZ Allem Anschein nach gehen alle sechs Handschriften ohne wesentliche Kontamination auf einen einzigen wenig älteren Hyparchetypus zurück, der im allgemeinen schon aus dem Consensus von zwei Abkömmlingen rekonstruiert werden kann. Jedoch kann nicht von vornherein ausgeschlossen werden und wäre noch zu prüfen, ob eine der sechs Abschrift einer anderen ist.21 Schwieriger ist die Bedeutung der südostdeutschen Gruppe als Textzeugen einzuschätzen. Ihr Archeget scheint ein Gelehrter gewesen zu sein, der sich bewußt um einen sprachlich und sachlich korrekten Text und ein gepflegtes, treffendes Latein bemühte, wobei er vor relativ starken Eingriffen in den Text (die aber evtl. nicht leicht als solche erkennbar sind) nicht zurückschreckte. Beispiele: 1,438 Der Urheber sah die Diskrepanz zwischen sororemque eius et fratrem maledictis atrocioribus dehonestabat (1 Frau, 1 Mann) und indignatione mulieres saeuiebant et … insimulabant eam adulterii (mehrere Frauen) und änderte deshalb nicht nur mulieres in mulier, sondern setzte auch die von mulieres abhängigen Verben (saeuiebant – insimulabant) in den Singular saeuiebat – insimulabat. Richtig ist aber vielmehr matrem statt fratrem. 1,222 Hyrkanos und Antipater senden dem Cassius eilig 100 Talente für seine Kriegskasse und wenden so weitere Vergeltungsmaßnahmen ab: interitum repressit Antipater, centum ilico talentis Cassio delinito] interitum repressit Hyrcanus, per Antipatrum centum ilico missis talentis Cassio delinito GWZ mit einer etwas umständlicheren, verständlicheren Ausdrucksweise. 1,395 Herodes unterstützt Octavians ägyptischen Feldzug logistisch: nec fuit quicquam utensilium, quod desideraret exercitus; GWZ fügen etwas pedantisch hinzu quod non exhiberet (sc. Herodes). 1,188 Der Lateiner hat offenbar eine versehentliche Doppelnennung des Ptolomaeus vorgefunden und beibehalten; der GW-Urheber, in der Annahme, es handele sich tatsächlich um zwei verschiedene Personen, fügt unterscheidende Zusätze hinzu: ptolomeum menei und filium eius ptolomaeum. 1,277 adtendit ibi mansit „er schlägt ein Lager auf “; ibi mansit ist eine in den Text eingedrungene Glosse, die nur in WGZ sowie clm 15841 auftaucht. Es gibt aber auch Stellen, an denen die Südostdeutschen das Richtige bewahrt haben könnten:

21

W kann nicht bloße Abschrift von G sein wegen Lücken, die in G, aber nicht in W vorliegen (1,292.513.517).

40

B. Die Handschriften

1,142 respicientes HGWZ entspricht genau dem griechischen ἀφορῶντας und ist deshalb gegenüber reputantes, das an sich auch passen würde, wahrscheinlich vorzuziehen. 1,483 (Feroras) quem etiam tetrarcham (-chiam H) fieri … Herodes impetrauerat „dessen Ernennung auch zum Tetrarchen Herodes durchgesetzt hatte“] Diesen vermutlich richtigen Wortlaut haben nur GHWZ : qui etiam tetrarcham eum fieri … Herodes impetrauerat ABEOQ YITMFK : alii alia. 1,493 a se conuictus HWZ (se conuictus ABOCDJGS, alii alia); HWZ entsprechen am besten dem Griechischen. Zu 1,304 adingressionem vgl. S. 190. In der Gruppe B E L O Q finden wir die engste Verwandtschaft zwischen L und O, begrenzt auf 1,1–276, wonach L abbricht. Beispiele: 1,2 nusquam uero exacta fides repperitur historiae ] fides om. LO 1,32 ut semet ducibus in Iudaeam irrumperet ] ut suggereret (gger in ras. L2) in iudaeam irrumperet (irrumpere L2) LO 1,245 Statt quindecim schreiben LO XII mit darübergeschriebenem cῑ (= -cim) 1,210 cateruaua LO (Dittographie) 1,208 ab herode] habere de LO (falsche Worttrennung) An mehreren Stellen stimmen auch die Korrekturhände (oder eine Haupt- und eine Korrekturhand) im Falschen überein: 1,154 socer] sacer L1O1 : sacerdos L2O2 1,186 minorem] minarum BL1 : unam L2O 1,256 tegentem] tegent L1O1 : tenent L2O2 1,81 maeroris C2 ceteri ] memoris L1C1O1R : femoris L2O2 Eine denkbare Erklärung wäre, daß L und O im selben Skriptorium nicht nur abgeschrieben, sondern auch korrrigiert worden sind. Ein genaues Studium der beiden Codices und ihrer Hände wäre hier notwendig. In zweiter Linie ist eine Affinität zwischen B und LO (bzw. nach 1,276 B und O) zu beobachten: 1,117 reperit] conspexit BLO 1,192 octuaginta (orthographische Variante für octoginta) BLO 1,195 propter inimicitias Pompeii ueneno, quantum putabatur, perempti, et crudelitatis in fratrem accusare Scipionem ] pompeii – crudelitatis om. BLO. 1,120 de rerum summa conflictu circa hierichunta BLO : circa hierichunta de rerum summa conflictu ceteri. So weitreichende Differenzen in der Wortstellung sind nicht häufig. 1,399 reuersus iterum in prouinciam, ne quid eo inconsulto procuratoribus liceret administrare praecepit ] prouinciam – inconsulto om. BO 1,516 … hospitio praeuentus erat; simulata uero amicitia fallebat alexandrum, olim se et archelai socium esse mentitus ] simulata – fallebat om. BO : alexandrum om. O1

3. Klassifikation und Bewertung

41

1,666 Salome … , antequam resciret mortem regis exercitus, cum marito progressa uinctos absoluit ] exercitus cum marito progressa om. BO Auffallende Gemeinsamkeiten von B und/oder O mit der älteren Handschrift E setzen erst nach 1,276 ein. Anscheinend hatten sowohl B als auch O bis 276 eine mit L verwandte (und wie L abbrechende) Handschrift zur Vorlage; mit deren Abbrechen wechselten sie zu einer Vorlage aus dem Umkreis von E. Unter den Bindefehlern dieser Gruppe nach 276 stechen häufige Textverluste durch Auslassen von Wörtern, Satzteilen und Sätzen hervor (nur teilweise „entschuldigt“ durch Homoioteleuta); Beispiele: 1,347 …missos herodis auxilio. Iudaeorum autem intra ciuitatem agentium populus uarie turbatus erat. Nam circa templum infirmior multitudo conueniens furore agebatur multaque ueluti diuinitus de temporibus dictitabat, et qui audaciores essent, in collegia conglobati…] iudaeorum – audaciores essent om. BE1O. Zur Sonderrolle von E2 vgl. o. S. 28. 1,381 … arabas lacessebat; cum autem nemo contra procederet (quaedam enim eos uehemens formido tenebat) et ante multitudinem… ] cum – tenebat om. BE1O 1,460 ego distribuam et concordiae sponsores illos constituam] et – constituam om. BE1O 1,493 … ilico trucidabat. itaque regnum eius acerbissima iniquitate repletum est, nam pro suo quisque odio… ] itaque – est om. BEO 1,307 in speluncis latitantes ] in speluncis latrones latitantes BE : latrones in speluncis habitantes I (in den Text eingedrungene Glosse?) 1,644 Heroden subiit cogitatio] Heroden subita (uel –to) cogitatio mouit BEO. Die junge Stuttgarter Handschrift Q, die weder bei Blatt noch bei Levenson/Martin erscheint, steht der Gruppe B E L O nahe. 1,312 iussit exire singulos, ipse ad ostium stabat / et prodeuntem filiorum quemque trucidabat / ] / / om.E1BOQRN (propter homoioteleuton?) 1,364 colliso … bello Actiaco] colliso AEBOQ : concitato IJ2FKSTWG : concito CDJ1M Reg944 Pa8959 1,520 se celeritati EBOQ recte : sceleritati A : sceleri tanto CDIFTMP Niese : sceleri tantum KS : sceleri se tanto WG. Die Übereinstimmungen mit B E L O sind bei dem Parisinus Pa1615, aus dem wir nur Stichproben überprüft haben, besonders evident; wenige Beispiele genügen: 1,20 octauiano caesare plebis in eis (eos B) seditio orta est augusto Pa1615 BLO : alii alia 1,30 Der Parisinus folgt an dieser textkritischen Schlüsselstelle exakt der Fassung von BLOCD J WGHS Zwischen 108 und 109 hat Pa1615 das Einschiebsel hyrcanum alexandra mater regem constituit im Consensus mit BLOC2J1 1,312 et prodeuntem – trucidabat om. BE1O QRN Pa1615 (L fehlt)

42

B. Die Handschriften

P und S können in keine der bisher herausgearbeiteten Gruppen eingegliedert werden. Bei P kann es an der zu geringen Anzahl der ausgewerteten Stichproben liegen. Die isolierte Stellung von S ist bemerkenswert, weil dies eine der ältesten Handschriften des Ps.Rufinus ist und über ihre Provenienz nur „nicht in St. Gallen geschrieben“ bekannt ist. Ihre Gemeinsamkeiten mit dem Gießener Fragment NF 639 sind unerheblich.22 Die Korrekturhand S2 zeigt einige beachtenswerte Lesarten, s. S. 26. Ihr steht Tb nahe: 1,78 In hoc autem etiam Iudam quendam quis recte miretur: Essaeus hic erat genere, qui numquam diuinando peccauit neque mentitus est. Is Antigono transeunte per templum, mox ut eum uidit, ad notos qui aderant exclamauit (non paucos autem papas id est discipulos siue consultores habebat) So bieten die Handschriften überwiegend den Text; das Fettgedruckte bezeichnet Zusätze von S2Tb. Vgl. S. 31. 1,81 et semper S2Tb : semper uel semperque ceteri 1,82 miro ululatu autem eorum S2 : miro autem ululatu eorum Tb. Bei allen anderen fehlt eorum. Wir fassen zusammen und ziehen die Konsequenzen für die Textkonstitution. Die Handschrift A nimmt eine herausgehobene Position ein. Sie hat am häufigsten allein das Richtige bewahrt und steht im übrigen, wie schon ein flüchtiger Blick in den kritischen Apparat zeigt, bei substantiellen Divergenzen meistens auf der Seite der Textzeugen, die den richtigen Text haben. Der schwer korrupte Passus 1,30 kann nur dank ihr wiederhergestellt werden. Deshalb kommt ihr eine zentrale Rolle für die Textkonstitution zu. Übereinstimmungen weist A in erster Linie mit CD und mit BELO(Q) auf. Diese beiden Gruppen sind ebenfalls sehr wichtig, vor allem die Gruppe um B, deren Consensus mit A meistens das Richtige bewahrt hat. Die Zwillinge YI sind an Textqualität den Gruppen CD und BELOQ ungefähr gleichwertig. Zwiespältig ist der Eindruck der Gruppe RN. R fällt durch die extrem vielen Fehler qualitativ ebenso deutlich ab wie N durch die rabiaten Eingriffe eines Korrektors; andererseits haben die beiden anscheinend wichtige singuläre Lesarten bewahrt und sind auch wegen ihrer Provenienzen zu beachten, die von allen hier herangezogenen Handschriften am weitesten südlich (Unteritalien, Sizilien?) und damit auch dem griechischen Sprachgebiet am nächsten liegen: In sie könnten deshalb am ehesten Kenntnisse griechischer Josephus-Handschriften eingeflossen sein. Levenson/Martin stellen nicht A, sondern YI und Pa5057 in ihrer Gruppe A1 an die Spitze ihrer Klassifikation; Gruppe A2 wird von A und CD gebildet, Gruppe B1 von EO (die wir hier als Repräsentanten der Gruppe BELO werten können) und den Parisini 5058, 5058A und 1615; dann folgt mit der Nummer B2 der Vat. Reginensis 944.

22

Vgl. Bader S. 118.

3. Klassifikation und Bewertung

43

Dieser Rangfolge können wir nicht uneingeschränkt zustimmen. A ist dem Pa5057 und den gemelli YI vor allem, aber nicht nur wegen der Kardinalstelle 1,30 qualitativ überlegen und ist andererseits mit CD, wie oben gezeigt wurde, nicht so eng verwandt, daß man von einem festen Trio sprechen könnte. Hier noch ein paar Beispiele, an denen YI den fehlerhaften Handschriften folgen, während A das Richtige hat: 1,313 de rupe ABEOQ : desuper CDIYJ TMRN FKWGSP. - 1,191 delta A : loco illo TYI Pa5057 : delata(m) ceteri. – 1,145 comportato AQD2FWHZ2S2 clm17404: comparato EKV Pa16730 clm15841 : comprobato unhaltbar BOCD1 JIYTM RN1S1Gi Pa8959 Reg944. – Vgl. auch 1,338 cadauera congesta (ABEOQ) gegen cadauera congregata JYI ceteri. – Die Überlegenheit von A gegenüber Pa5057 sei anhand der signifikanten Differenzen aus dem Abschnitt 1,239–259, der hier als Stichprobe dienen soll, demonstriert: 1,241 Herodes … duxerat Alexandri … filiam Mariammen Hyrcani neptem ex filia, atque inde regi (var.l. regis) familiaris erat (atque inde regis filia erat Pa5057). 1,239 Marion autem /a Cassio/ (//occasio Pa50571, occasione Pa50572) quidem meruerat tyrannidem. 1,250 iudaei] iudices Pa5057. 1,259 quamuis eum saepe Ofellius moneret AN : quamuis eum sepio filius moneret C2S Pa5057 : alii alia. 1,258 si praescisset A : sibi praescisse LOC2(?)KWS Pa5057. Unter den vielen Sonderlesarten von Pa5057 hat sich bisher nur eine richtige gefunden (1,173 fugerat Pa50572 , fuerat ceteri; vgl. S. 184), deren Gewicht gering ist; im übrigen handelt es sich teils um willkürliche Eingriffe, teils um einfache Fehler. Die beiden amerikanischen Gelehrten spielen dieses „Handschriften-Ranking“ etwas herunter: „To create a critical edition of the Latin translations of Josephus, understanding the relationship among the extant manuscripts remains important, but establishing the earliest recoverable reading often depends more on comparison with the Greek text than on selecting the ‚best‘ manuscripts“ (Levenson/Martin S. 334). Hier ist noch einmal ein Warnhinweis angebracht. Die Verlockung ist sehr groß, bei textkritischen Entscheidungen grundsätzlich die Übereinstimmung mit dem Griechischen zu suchen. Aber Ps.Rufinus weicht an zahllosen Stellen vom Griechischen ab, mit oder ohne nachvollziehbarem Grund, wie unten im Kapitel G „Zur Übersetzungstechnik“ näher ausgeführt wird. Deshalb ist für die Textkritik „comparison with the Greek text“ zwar ein sehr wichtiges, aber nicht absolut zu setzendes Kriterium, demgegenüber „selecting the ‚best‘ manuscripts“ stets im Auge behalten werden sollte. Die Handschriften(gruppen) A, BELO, CD, YI, RN haben ihre Wurzeln offenbar in Italien. In der grundsätzlichen Unterscheidung der italienischen und der nördlich der Alpen entstandenen Handschriften und in der qualitativen Höherbewertung der italienischen Überlieferung stimmen wir mit Blatt und Levenson/Martin überein. Diese Punkte dürfen als gesicherte Ergebnisse der Forschung gelten. Unter den nördlichen Codices gibt es zwei deutlich abgrenzbare Gruppen: (1) die südostdeutsche oder bayerisch-österreichische Gruppe mit W, G, H, Z, Mc und Sz; (2) die K-Gruppe mit K, clm 15841, clm 17404, Pa16730 und (vermutlich) V, die dominierenden Einfluß auf den Korrektor des cod. E und später auf die Frühdrucke von 1524 (Köln und Basel/Froben) hatte. Nach Stichproben zu schließen, dürften zu (2)

44

B. Die Handschriften

auch mehrere Vaticani gehören. Die K-Gruppe (2) ist geographisch nicht so klar abgrenzbar wie (1); ihre feststellbaren Provenienzen reichen von Bayern über das Rheinland bis Nordostfrankreich. Eine dritte, weniger homogene Gruppe wird von unsren Handschriften T, M und Pa8959 gebildet; ihre Wurzeln scheinen in Nordfrankreich zu liegen. Die Fehler der italienischen Handschriften liegen vorwiegend im Bereich der versehentlichen Änderungen (Dittographien, Verballhornungen u. ä., vor allem in A BELO RN, weniger in CD und YI), die meistens leicht zu bereinigen sind. Die drei genannten Nord-Gruppen weisen hingegen umfangreiche willkürliche, sprachlich gefällige und sachlich verdeutlichende Textänderungen auf, die oft schwer zu erkennen sind und in TM noch weiter gehen als in Südostdeutschland. Pointiert ausgedrückt: Die italienischen Handschriften lassen Schreiber mit nur dürftigen Lateinkenntnissen erkennen, die nördlichen dagegen Schreiber mit sehr guten Lateinkenntnissen, von denen sie auch mit glättenden Eingriffen Gebrauch machen.. Die nördlichen Gruppen bieten aber sehr wahrscheinlich auch richtige Sonderlesarten. Deshalb müssen auch diese Handschriften vom Textkritiker sehr aufmerksam geprüft werden.

4. Kapiteleinteilung Daß die hier entwickelte Guppeneinteilung der Handschriften nicht überstrapaziert werden darf und daß überall mit Kontamination und Grenzüberschreitungen zu rechnen ist, zeigt die Kapiteleinteilung, die die südostdeutsche Gruppe mit der Tradition um BELO verbindet. Damit sind hier nicht capitula gemeint, die den einzelnen Büchern vorangestellt sind (wie in AJ), auch nicht die Randnotizen in der Art von Zwischenüberschriften (wie in K), sondern gliedernde Fugen im Text von BJ Buch 1 selbst. Am ausführlichsten zeigt sich das System in der Handschrift B: 109 Kapitel sind durch verbale Einschübe und arabische Zahlen numeriert, nach folgendem Schema: Explicit capitulum quadragesimum septimum incipit capitulum quadragesimum octauum, daneben auf dem Rand 48; alles vom Rubrikator geschrieben und verziert.23 Ferner beginnt in B dort, wo Kapitel 102 einsetzen müßte, nämlich bei 1,563 cum igitur ein neues Buch, das 25. nach der Zählung dieser Handschrift, und die Kapitelzählung setzt hier wieder mit 1 ein; sie endet am Schluß von Buch 1, wo auch das „25. Buch“ schließt, mit 8. Vielleicht ist ein Schreiber durch eine übergroße Initiale bei 102 irregeführt worden. Die gleiche oder eine sehr ähnliche Gliederung in Kapitel, wieder mit Ansetzung eines neuen Buchs bei cum igitur, finden wir im Parisinus Pa1615. O (von Kap. 42 an) und E markieren die Fugen mit römischen Nummern und hervorgehobenen Initialen, O bis Kap. 41 nur mit roten Zahlen auf dem Rand. In Q scheint diese Gliederung verän-

23

Eine bemerkenswert frühe Verwendung arabischer Zahlen!

4. Kapiteleinteilung

45

dert vorzuliegen. Die südostdeutschen W, Z und Mc weisen keine Numerierung auf, sondern kennzeichnen die Kapitelanfänge nur mit hervorgehobenen Initialen (in W abwechselnd roten und blauen), die gleichwohl so konsequent gestaltet und plaziert sind, daß eine mit BEO identische Gliederung mit Sicherheit erkennbar ist. Der Reginensis 944 weist eine Gliederung in 80 Kapitel auf, die mit ausformulierten Überschriften versehen sind, z. B. Cap. LXXX. De herodis munificentia in milites et amicos atque inauditis excogitatis facinoribus eius. Desperata uero salute etc. Es handelt sich im wesentlichen um eine verkürzte Version der 109er Gliederung. Sinn und Zweck dieser Kapiteleinteilung erschließen sich nicht ohne weiteres. Die Kapitel sind extrem unterschiedlich lang, von wenigen Zeilen bis zu mehreren Spalten. Man könnte vermuten, daß diese weitreichende Gemeinsamkeit zwischen sonst getrennten Überlieferungszweigen auf eine sehr frühe gemeinsame Quelle zurückgeht, womöglich auf Ps.Rufinus selbst. Aber das ist deshalb unwahrscheinlich, weil konkurrierende Gliederungssysteme erkennbar sind: Im cod. J steht II vor § 31 (so auch im cod. I), III vor § 70, IIII vor § 181. Es ist also gerade so viel erhalten, daß man dahinter ein ursprünglich vollständiges, viel weitmaschigeres Kapitelsystem vermuten kann. – Undeutlichere Spuren liegen in C, R und S vor: Ein Kap. 2 beginnt mit § 70 (C R S); Kap. 3 mit § 106 (S C[?]); eine unnumerierte Fuge liegt bei § 183 (nur R). – Mit J, C und S befinden wir uns im 9. Jahrhundert; die 109er Gliederung hingegen erscheint erstmals im 11. Jahrhundert (cod. E), scheint also jüngeren Ursprungs zu sein. – Vermutlich würden weitere Untersuchungen weitere Einteilungen zutage fördern.

C. Abgekürzt zitierte Literatur Bader

B. Bader, Fragmenta Gissensia. Gießen 2015. (Berichte und Arbeiten aus der Universitätsbibliothek und dem Universitätsarchiv Gießen. 63.) Barrington Barrington Atlas of the Greek and Roman World, ed. by R. J. A. Talbert. Princeton University Press 2000. Blatt F. Blatt, The Latin Josephus. Vol. 1. Introduction and Text. The Antiquities: Books 1–5. Aarhus/København 1958. (Acta Jutlandica 30,1.) C. Schubert Christoph Schubert per litteras. (2018/19) Heges. Hegesippi qui dicitur historiae libri V, rec. ... V. Ussani. 1932 (Reprint 1960). (CSEL 66.) Kent/Overbeck J. P. C. Kent, B. Overbeck, A. U. Stylow, M. u. A. Hirmer, Die römische Münze. München 1973 KS R. Kühner, C. Stegmann, Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache. Satzlehre. 2 Teile. 4. Aufl. Darmstadt 1962 Levenson/Martin D. B. Levenson, T. R. Martin, The Ancient Latin Translations of Josephus. In: A Companion to Josephus, ed. by H. H. Chapman and Z. Rodgers. Chichester 2016, S. 322–344 Levenson/Martin(09) D. B. Levenson, T. R. Martin, Akairos or Eukairos?: The Nickname of the Seleucid King Demetrius III in the Transmission of the Text of Josephus’ ‚War‘ and ‚Antiquities‘. Journal for the Study of Judaism 40, 2009, S. 307–341 Levenson/Martin(14) D. B. Levenson, T. R. Martin, The Latin Translations of Josephus on Jesus, John the Baptist, and James: Critical Texts of the Latin Translations of the ‚Antiquities‘ … . Journal for the Study of Judaism 45, 2014, S. 1–79 LHS M. Leumann, J. B. Hofmann, A. Szantyr, Lateinische Grammatik. 2 Bände. München 1972–77. (Handbuch der Altertumswissenschaft. 2,2.)

C. Abgekürzt zitierte Literatur

Liddell/Scott Niese Schreckenberger Stotz

Thackeray

ThLL Ussani

West

47

H. G. Liddell, R. Scott, A Greek-English Lexicon, new ed. by H. S. Jones. Oxford 1940. [nebst] Supplement, 1968 Flavii Iosephi opera, ed. … B. Niese. Vol. 6, ed. B. Niese et I. Destinon, ed. 2, Berlin 1955 (siehe auch S. 23) H. Schreckenberger, Rezeptionsgeschichtliche und textkritische Untersuchungen zu Flavius Josephus. Leiden 1977 P. Stotz, Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters. Bd. 1–5, München 1996–2002. (Handbuch der Altertumswissenschaft 2,5.) Josephus, vol. 2, The Jewish War, Books 1–2. With an English translation by H. St. J. Thackeray. First published 1927. (Loeb Classical Library. 203.) Thesaurus Linguae Latinae. Studi preparatorii ad una edizione della traduzione in sette libri del Bellum Iudaicum. Bollettino del comitato per la preparazione dell’edizione nazionale dei classici greci e latini, N.S. 1, 1945, S. 85–102 M. L. West, Textual Criticism and Editorial Technique applicable to Greek and Latin Texts. Stuttgart 1973

D. Sonstige Abkürzungen und Zeichen add. ci. codd. del. gr. homoiotel. i. e. ins. n. l. om. ras. s. s. scr. SB suppl. tr. UB var. l. †† ‫ݲݱ‬ ///// Ӂ | A1 A2 A3, A4 Amg Avar

addidit coniecit codices (alle für diese Stelle kollationierten Handschriften) delevit graecum (das griechische Original) homoioteleuton id est inseruit non legitur (nicht lesbar) omisit rasura supra scripsit scripsit Staatsbibliothek suppleuit transposuit Universitätsbibliothek varia lectio Korruptel Vom Korrektor in Rasur geschriebener Text (nur mit Bezug auf codd. E und N) Rasur (im Apparat:) Verweis auf genauere Behandlung der Stelle S. 173 ff. (im Apparat:) Zeilenwechsel Cod. A „ante correcturam“ oder: der Hauptschreiber in A Cod. A „post correcturam“ oder: Korrekturhand in A weitere, jüngere Korrekturhände in A A in margine varia lectio in A

D. Sonstige Abkürzungen und Zeichen

iudex – historiae iudex und alles Folgende bis einschließlich historiae iudex … historiae nur die Wörter iudex und historiae

49

E. Text und kritischer Apparat

5

Quoniam bellum, quod cum populo Romano gessere Iudaei, omnium maximum quae nostra aetas uidit quaeque auditu percepimus ciuitates cum ciuitatibus, gentesue commisisse cum gentibus, quidam, non quod rebus interfuerint, sed uana et incongrua narrantium sermones auribus colligentes oratorum more perscribunt – qui uero praesto fuerunt, aut Romanorum obsequio aut odio Iudaeorum contra fidem rerum falsa confirmant, scriptis autem eorum partim accusatio, partim laudatio continetur, nusquam uero exacta fides repperitur historiae – idcirco ego statui, quae retro barbaris antea misi patria lingua digesta, Graeca nunc his qui Romano imperio reguntur exponere, Iosephus Mathathiae filius, Hebraeus genere, sacerdos ex HierosoIncipit prologus captiuitatis Judaicae B : Incipit tractatus S. Ambrosii episcopi de hystoria iosephi captivi translata ab ipso ex graeco in latinum O : incipit liber XIII CD : incipit liber tertius decimus J : explicit liber XII incipit XIII M : incipit liber XXI R : incipit prephatio iosephi T : incipit praefacio iosephi hystoriographi WH (-grafi) : incipit prefatio iosephi historiographi in librum primum de bello iudaico S : incipit praefacio josephi hystoriographi de captiuitate iudaica et de subuersione templi Z : incipit praefatio in historia iosippi (iosephi Pa5057var) Pa5057 : septem libri excidii jher(o)s(o)l(ima) et captiuitate judorum sequuntur usque ad finem.liber I Q : historiarum iosephi (libri add. Y) numero VII liber primus incipit feliciter Niese Y: ioseppi historiarum captivitatis iudaicae liber I A : historiarum iosippi libri numero novem incipit praefatio obiectionis in eos qui hoc idem opus conati sunt aggredi Reg944 : spatium duarum linearum L : om. E maximum] maximum fuit WGZSz ◆ uidit nostra aetas tr. G ◆ concitasse ante ciuitates ins. N2 ◆ commis‫ݱ‬isse‫ ݲ‬E : commisse T1 : comisse C : om. NS1 ◆ quidam non quod – continetur] cf. Rahewin, Gesta Friderici imperatoris III, prologus p.163 Waitz: Non tam uacat ad scribendum distractos animos applicare, quam scriptis aliorum accusationem uel debitam laudem applicare; quidam enim, ut ait Iosephus, non quod rebus interfuerint, sed incertos et incongruos narrantium sermones auribus colligentes oratorum more perscribere solent, qui uero praesto fuerunt, aut uincentis principis obsequio aut odio eorum qui uicti sunt contra fidem rerum falsa confirmant. ◆ rebus] his rebus R ◆ uano et incongruo narrantium sermone E : uanos et incongruos narrantium sermones WGHZSz (cf. Rahewinum) : uaria et incongrua narrationum T ◆ narrantium sermones auribus] ‫ݱ‬ex‫ ݲ‬narrantium sermo‫ݱ‬cinationibus aut opinionibus‫ ݲ‬N ◆ aut odium scribunt post auribus ins. R, cf. § 2 ◆ perscripserunt WGSz odio om. R : aut odio om. N1 ◆ aut romanorum – rerum E2 in ras. breuiore ◆ falso A ◆ partim laudatio om. N ◆ conlaudatio R ◆ fides om. LO iccirco T ◆ ego statui] statui EFK : statim Q ◆ digesta patria lingua tr.G ◆ et ante graeca ins. E ◆ romanum imperium C2 (C1 n. l.) ◆ reguntur] regunt C2N1 : regent C1 : regentur D1 : regerentur A : degunt N2 ◆ cf. Sicardus Cremonensis, Chronicon (PL 213 col. 457) Josephus Mathathiae filius Hierosolymis sacerdos, qui et in ipso primo bello Romanos oppugnauit et posterioribus nihilominus interfuit proeliis necessitate constrictus ◆ iosephus BEOQD TMRNK GHS : ego iosephus F : osephus W

3–8

51

limis, qui et initio cum Romanis bello conflixi posteaque gestis, quia necessitas exegit, interfui. Nam cum hic, ut dixi, motus grauissimus exortus esset, Romanorum quidem populum domesticus morbus habebat; Iudaeorum autem qui aetate ualidi et ingenio turbulenti erant, manu simul ac pecunia uigentes, adeo temporibus insolenter abusi sunt, ut pro tumultus magnitudine hos possidendarum spes, illos amittendarum partium orientis metus inuaderet, quoniam Iudaei quidem cunctos, etiam qui trans Euphraten essent gentiles suos secum rebellaturos esse crediderant. Romanos autem et finitimi Galatae irritabant, nec manus Celtica quiescebat, dissensionumque plena erant omnia post Neronem; et multos quidem reges tempus adhortabatur. Lucri autem cupidine pars militaris mutationem praesentium desiderabat. Itaque indignum esse duxi errantem in tantis rebus dissimulare ueritatem et Parthos quidem ac Babylonios Arabumque remotissimos et ultra Euphraten gentis nostrae incolas itemque Adiabenos mea diligentia uere cognoscere, unde coepisset bellum quantisque cladibus constitisset quoue modo desisset, Graecos uero et Romanorum, qui militiam secuti non essent, figmentis siue adulationibus captos ista nescire. Atquin historias audent eas inscribere, qui praeter hoc, ut mihi quidem uidetur, quod nihil sanum referunt, etiam de proposito decidunt. Nam dum Romanos uolunt magnos ostendere, Iudaeorum res extenuant et in humilitatem deiiciunt. Non autem intellego, quonam pacto magni esse uideantur, qui parua superauerint. Et neque longi temporis eos pudet, quo bellum tractum est, neque multitudinis Romanorum, quam in ea militia labor exercuit, neque ducum magnitudinis, quorum profecto gloria minuitur, si : iosepphus L : ioseppus A : iosippus CY Niese ◆ mathathiae BELO RKWH : mathatie Q mathathyae G : matathiae FS : matthiae CDY : mathiae ATMN ◆ ex] de E ◆ hierosolimitis BL : hyerosolimitis O : ier‫ݱ‬u‫ݲ‬solimis N ◆ et initio ABE1LOD FKG : initio NR : ab initio C : et in initio E3TMWS ◆ bello om. O ◆ exegit] xi egit O : ex‫ݱ‬igebat‫ ݲ‬N nam] num L : .i. num O ◆ diximus grauissimus ‫ݱ‬ex‫ݲ‬ortus est ‫ݱ‬motus‫ ݲ‬E ◆ motus] metus BLOMWGS ◆ deortus C2 (C1 n.l.) ◆ esset BN2 : est ceteri : om. N1 ◆ romanorum quidem populum ABTM FKWG : romanum quidem populum CDQ IYJR : romanorum quidem populos LOS : a roman‫ݱ‬is‫ ݲ‬quod populum N : romanos quidem E ◆ domesticis moribus R : ‫ݱ‬indomitis‫ ݲ‬moribus N ◆ habebant N2 ◆ iudaeorum autem qui] iudaei autem quia E : iudaeorum autem quia R : iudaeorum uero qui TM : a iudaeis autem quia N ◆ manu simul ac (et TM) pecunia] manus simul ac pecunia RN : manus simul ac pecunias C ◆ partiū | morientis A : partium orientium M et fortasse T1 secum] secum etiam TM ◆ rebellatores BLOS ◆ autem et finitimi] et finitimi O1 : etiam finitimi M : autem affinitimi R : autem finitimi N ◆ galethe B : galata N1 : galatae uel galatia N2 ◆ dissensionumque AECTMWGS : dis‫ݱ‬sen‫ݲ‬sionumque N : dissentionumque FK : discensionumque BLO : discessionumque R : D n. l. dignum LOS ◆ dixi errantem LO1 CM : duxerunt S ◆ dissimulari BFKS ◆ babilonios B (-icos B1) LOS : babylonis A ◆ diligentia uere] diligentia non uere R : ‫ݱ‬neg‫ݲ‬ligentia ‫ݱ‬inuid‫ݲ‬ere N : diligentia M ◆ id bellum A ◆ desi(i)sset] dedisset LO ◆ romanorum ALCD TMN1S : romanorum aliquos FK : rom. quidam B : rom. quosdam E : rom. illos N2 : romanos WGR ◆ siue] suae L1O ◆ ista] ita LOCDTM atquin A : atque in BCD(?)TMR : atqui in EWG : atque LOFKS : quamquam N ◆ historias audent eas ABOTMS : historia audent eas IvarJ : historias audentes eas L2 (L1 n. l.) : historias audire ea R : historiis audent eas CD : historia audent ea IY : historiis audent ea EQFKWG : in historiis au‫ݱ‬deant‫ ݲ‬ea (eas N1) N ◆ quae EG (qui Evar) ◆ praeter] propter LORK ◆ quidem uidentur B : quidem uident L : uidetur quidem W : uidetur R ◆ quod om. E ◆ decedunt EWG Ӂ ◆ magnos ostendere] mitius ostendere L : minus ostendere O : minus offendere BS esse om. R ◆ et neque] meque W ◆ putet LO ◆ magnitudinis ducum T ◆ si cum] sicut CD : si

5

10

15

20

52

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

cum multum pro Hierosolimis desudauerint, rebus per eos gestis aliquid derogetur. Nec tamen ego contentione Romanas res extollentium gentiles meos amplificare decreui, sed facta quidem utrorumque sine ullo mendacio persequar. Dicta uero de factis reponam dolori atque affectioni meae in deflendis patriae cladibus indulgens. Nam quod domesticis dissensionibus est euersa et in templum sacrosanctum inuitas Romanorum manus atque ignem Iudaeorum tyranni traxere, testis est qui eam uastauit ipse Caesar Titus, per omne bellum miseratus quidem populum, quod a seditiosis custodiretur, saepe autem consulto differri passus ciuitatis excidium, protracto obsidionis spatio, dum belli paeniteret auctores. Quod siquis me aduersus tyrannos eorumque latrocinium accusatorie loqui putet uel patriae miseriis ingementem calumniari, praeter legem historiae dolori ueniam tribuat. Ex omnibus enim, quae Romano imperio parent, solam ciuitatem nostram contigit ad summum felicitatis gradum procedere eandemque ad ultimos casus deponi. Denique omnium post condita saecula res aduersas, si cum Iudaeorum calamitatibus conferantur, superatum iri non ambigo. Et horum auctor nullus externus est, unde nec fieri potest, ut a questibus temperetur. Siquis autem durior misericordiae sit iudex, res quidem tribuat historiae, lamenta uero scriptori. Quamquam merito Graecorum dissertos increpauerim, qui tantis rebus sua memoria gestis, quarum comparatione praeterita olim bella exigua demonstrantur, iudices resident aliorum facundiae detrahentes. Quorum etsi doctrinam superant, uoluntate uincuntur. Ipsi uero Assyriorum et Medorum gesta perscribunt, ueluti minus recte a scriptoribus antiquis fuerint exposita, cum in scribendo tantum eorum uiribus cedant quantum sententiae. Erat enim unicuique studium quae uidisset facta scribere, quoniam et interfuisse rebus gestis efficaciter ‫ݱ‬quia‫ ݲ‬N quidem om. E1, suppl. E3 ◆ persequar] prosequar BNFK ◆ rependam ante reponam ins. R (var. l.?) ◆ patriae om. WG dispensionibus LO : dissentionibus F ◆ est euersa] est uersa LO : ‫ݱ‬urbs sit‫ ݲ‬euersa N ◆ templum sacrosanctum etiam E2] templo sacrosanctum BLOM : templo sacrosancto E1 ◆ Iudaeorum] Romanorum LO ◆ testis] gestis A1 ◆ ipse qui eam uastauit E ◆ passus] passum W ◆ ciuitates C1D ◆ protracto] protecto BLOC : protento R : prote‫ݱ‬la‫ݲ‬to N ◆ dum] tum M : dummodo BEFK ◆ paeniteret uel poe-] perimeret B : pariter et LOM : penitens W accusatorie loqui] accusatorie eloqui A : accusatori loqui C1D : accusatorem loqui R ◆ miseriis] misertus(?) K ◆ calumniari etiam Pa5057 Pa1615] calumnietur RN ◆ enim om. K ◆ infelicitatis A ◆ gradum] gaudium E1WG ◆ eademque LOR : andemque A ◆ ultimos casus deponi] ultimos deponi casus N : ultimos casus poni Y2 Reg944 Pa5057 : ultimos gradus deponi FK : ultimum eam deponi R : ultimos poni Y1 post omnium WG ◆ aduersas AEOF : aduers(a)e CDTM RNKWGS(?) : aduersa BL2 : aduersus L1 ◆ conferatur BLOS ◆ superatum iri ABETMFKWG : superaturam S2 (S1 n. l.) : superat uere L1 : superauere(?) C2 : superauire(?) C1 : superare LO1R (super ire L2?) : ‫ݱ‬eas‫ ݲ‬superare N : D n. l. ◆ harum auctor R ◆ externus] exterius LOS1 : extenus(!) S2 : est externus R : om. G ◆ misericordiae – tribuat bis scripsit R ◆ sit iudex – historiae om. D1 ◆ durior] clarior LOTMS ◆ iudex res] iudex rex OL1 : uides(?) rex L2 graecorum merito tr. W ◆ tantis] quantis G ◆ comparatione etiam D2] compassione LOCTMN : D1 n. l. ◆ olim om. E ◆ superat L2O ◆ uoluntates LO ◆ uincuntur] iunguntur WG ◆ a scriptoribus] ad scriptoribus L1 : scriptoribus R sententia BLOS ◆ scribere] conscribere FK ◆ et interfuisse] et interfuiss‫ݱ‬et‫ ݲ‬NT2FK : interfuisse R : interfuisset E ◆ rebus] regibus LO1R ◆ efficaciter] et efficaciter ET2FKS : et non efficaciter

14–20

53

quod promittebat impleret mentirique apud scientes inhonestum esse uideretur. Enimuero noua quidem neque ante cognita memoriae tradere suique temporis res commendare posteris, laude ac testimonio dignum est. Industrius autem habetur non qui alienam dispositionem atque ordinem transfert, sed qui noua dicendo etiam corpus proprium conficit historiae. Sed ego quidem sumptu ac labore maximo, qui essem alienigena, Graecis simul et Romanis gestarum rerum memoriam repono. Ipsis autem indigenis ad questum quidem ac lites ora patent linguaeque solutae sunt; ad historiam uero, in qua uerum dicendum est summaque ope negotia colligenda sunt, obmutescunt, concessa infirmioribus neque scientibus licentia scribendi res a principibus gestas. Honoretur itaque apud nos historiae ueritas, quae a Graecis neglegitur. Ab origine quidem Iudaeos repetere, qui fuerint quoue pacto ab Aegyptiis discesserint quasque regiones errando peragrauerint et quas uel quotiens incoluerint et quemadmodum inde migrauerint, neque huius esse temporis et praeterea superuacuum existimaui, quoniam multi ante me Iudaeorum de maioribus huius gentis uerissima composuerunt et nonnulli Graecorum, quae illi scripserant, patria uoce prosecuti non multum a ueritate deuiarunt. Exinde autem historiae principium sumam, quo scriptores eorum et prophetae nostri desierunt, et bellum quidem meis temporibus gestum latius quaque potuero diligentia referam. Quae uero aetati meae sunt antiquiora, summatim breuiterque percurram: Quomodo Antiochus cognomento Epiphanes deuictis penitus Hierosolimis, cum triennium sexque menses eam tenuisset, Asamonaei filiis expulsus est; deinde quod eorum posteri de regno dissentientes ad res suas occupandas populum Romanum Pompeiumque traxerunt; quodque Herodes Antipatri filius eorum potentiam deposuerit auxilio Sosii; tum WG ◆ implere BE1LOWGS : impleri R : implere posset E3 quidem] quaedam TM ◆ ante cognita] antea c. E : ante quidem c. B : arte quidem c. LO ◆ suique temporis] sui temporisque O ◆ testimonium BLO ◆ industrus uel –striis LO ◆ ordinem transfert] ordinem atque ordi|nem transfert L1 : ordinem|nem transfert L2 : ordinem trans‫ݱ‬igit‫ ݲ‬N ◆ etiam om. WG ◆ corpus] cor CR ◆ historiae conficit tr. K sumptu ac] sumpto ac LO1 : sumpte ac D1 : sumpto hoc E4 O2D2 RNS ◆ qui essem] qui esse L1CD1(?)TM : qui et R : qui‫ݱ‬ete‫ ݲ‬N : qui cum essem F : cum sim cum sim O1 : cum sim O2 : consim (i.e. cum sim?) L2 ◆ cepi post alienigena ins. TM ◆ rerum om. O1 ◆ in memoriam L2O ◆ indigens LOC1D1S : indignis Svar ◆ ac lites] acriter E ◆ solutae sunt] solutae B1 : soluta est D ◆ ad ante historiam om. O ◆ uerum etiam Nvar] uero N : utrum L1 : citra S ◆ gestas] gesta L2OC1R ◆ honoratur FK quasque] quas K ◆ et quas uel – migrauerint om. RN ◆ et quas] quas TM ◆ esse post huius om. G ◆ praeterea] propterea BK : praeterire S ◆ esse post superuacuum ins. TM ◆ quoniam] quoniam autem N : quam R ◆ ante me] ante W exinde - sumam] exinde hoc hist. pr. su. CD2N : exinde hoc hist. pr. summam D1S : in hystoriae principio summam R ◆ quo scriptores] quae sc. LO : cur sc. R ◆ gestum latius om. WG ◆ potero T ◆ diligentius BLS ◆ aetati meae BLOD2S (de dat. compar. cf. LHS 2,113) : aetate mea ceteri ◆ percurram] disponam BLO quomodo] CAPITVLA rubris litteris praemisit S ◆ penis R et fortasse N1 ◆ hierosolimitis L2O : hierusolimitis Nvar ◆ triennium] per triennium B : trium LO ◆ VI s.s. E4 : tresque E1 ◆ ab ante asamonaei inseruerunt CDTM R2N2FKWG, quod omittere malui, cf. ad 1,547. ◆ asoman(a)ei LOQCDJ : asomona(?) eius R1 : as‫ݱ‬o‫ݲ‬m‫ݱ‬e‫ݲ‬n‫ݱ‬ei‫ ݲ‬N : simonis Evar : somanei Q : symonei T : simonei M ◆ posteri] reges R ◆ ad res] de res O ◆ quodque ante herodes] quomodoque FK ◆ sosii BDTMR FKG : sossi LOC : sossii AEWS : soss‫ݱ‬ii‫ݲ‬ N tum ABECTFK : cum M : dum LDS : om. RNWG ◆ quomodo] quoquemodo

5

10

15

20

54

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

quomodo Herode mortuo plebis in eos orta seditio est, Augusto quidem imperante Romanis, Quintilio autem Varo in locis degente; quodque bellum anno duodecimo post imperium Neronis erupit; quamque multa per Sosium acciderint; quantaque ad primos impetus armis Iudaei peruaserint; quoque modo accolas permunierint; et quod Nero propter Cestii peccata summae rei metuens Vespasianum bello praeposuerit, et quod is cum maximo filiorum Iudaeam intrauerit quantumque Romanorum exercitum ducens, quantaque manus auxiliorum per omnem caesa fuerit Galilaeam, et quod eius ciuitatium quasdam uictoria ceperit, alias deditione; ubi etiam Romanorum in bello disciplinam curamque rerum et utriusque Galilaeae spatia et naturam finesque Iudaeae necnon et peculiarem terrae qualitatem, lacusque et fontes; captarumque ciuitatium mala, cum fide, sicut uidi aut pertuli, expediam (nec enim miserias meas celauerim, cum eas scientibus relaturus sim); deinde quod iam fessis rebus Iudaeorum Nero quidem morte obierit, Vespasianus autem in Hierosolimam properans imperii causa retractus sit, quaeque signa de hoc ei contigerint, Romaeque mutationes; et quod inuitus imperator a militibus declaratus sit; et quod eo disponendae rei publicae gratia in Aegyptum digresso Iudaeorum status seditionibus agitatus sit; quoque modo tyrannis succubuerint, eorumque inter se discordias; N2 ◆ plebis in eos (eas Q) orta seditio est augusto AEQCDIYJ : plebis in e‫ݱ‬a‫ ݲ‬orta seditio est augusto N : plebis in eo orta seditione augusto R : plebis in eos (eo K) orta seditio est augusto octauiano FK :  plebis in eos orta seditio est octauiano augusto TM : octauiano cesare plebis in eis (eos B) seditio orta est augusto BLO Pa1615 : octauiano (octauiono W) cesare plebis in eos orta seditio est augusto WGH ZS ◆ quintilio … uaro ABL2TMNFKS : quintylio … varo N2: quintillio … uaro R2 : quintilio … uarro EL1 : quintillio … uario CR1 : quintillio (quitillio D1) … uarro (uario D1?) O2DWG : quintillo … varro O1 ◆ locis] loco CDTMRN ◆ imperio L1O(?) ◆ eruperit F ◆ quamque multa – metuens del. manus nescioqua (recentissima?) N ◆ sosium BD2TMRFKG Niese : sossium AECD1WS : ossium LO : gressium florum N2 ◆ accederint LO cestii ABCD IMFK : cesti L1E : incesti L2OJGS : incestii W : incestiis T : certa R : flori N2(?) ◆ uespasianum bello praeposuerit et] ‫ݱ‬et quod uespasianum bello praeposuerit et‫ ݲ‬N ◆ bellum LO ◆ proposuerit A ◆ filiorum] filio//// C : filio E1? ◆ filiorum iudaeam intrauerit etiam IYJ] filiorum iudaeorum terram intrauerit TM : f. intro uerit L : f. intrauerit O : iudaeam f. intrauerit Q ◆ quantumque – ducens] quantum – ducens LFK : quantumque – duxerit N : quantique Romanorum exercituum duces EWG ◆ auxiliatorum W ◆ omnem caesa fuerit (caesa fuerit etiam Niese) ] omnem caesam fuerint LO : omnem caesam fuerit S : uenit(??) caesa fuerit C ◆ quod eius] quot eius WG : eius K ◆ ciuitatium ACD : ciuitatum BELO TMFK WGS : ciuitates RN ◆ uictoria etiam Niese] cum uictoria L2 : cunctoria L1O ◆ deditione uel –nem A1 : in deditionem A2 ubi] ibi E ◆ rerum] rerum experti fuerimus N3 ◆ et utriusque] et utrique C1 : et utriusque et utriusque S ◆ qualitatem ER : aequalitatem ceteri ◆ lacosque LO : lacus G ◆ ciuitatium ACD : ciuitatum ceteri ◆ uidi] sidi L1 : sciui L2O ◆ expediam] exponam CDRN ◆ enim CDTMRKWG : etiam ABELFS ◆ meas om. R ◆ eas scientibus] ea scientibus BLO : scientibus eas F : scientibus M ◆ reuelaturus D iam fessis] cum fessis R : confe‫ݱ‬ctis‫ ݲ‬N ◆ morte obierit (cf. ThLL 9,2,48,93–49,3)] mortem obierit F : mortem obiit D : obierit LO ◆ uespesianus W ◆ hierosolyma A : ierosolimam N1 : ierus- N2 ut semper ◆ retractatus R ◆ signa om. N1 ◆ romaequeque S1 : remigique R : re‫ݱ‬ru‫ݲ‬ mque N ◆ mutatione W a militibus imperator BFWG ◆ eo] ei K : tyto (i.e. Tito) N ◆ disponendi LO : disponente E1 ◆ aegypto BLKS ◆ degresso L1CD1 : ‫ݱ‬e‫ݲ‬g‫ݱ‬r‫ݲ‬esso N ◆ quoque modo] quoquo modo C : quaoquo modo D1 : quoque modo modo S1 : quoque (modo add. E3) E1: quotque WG ◆ tyranni DS ◆ succubuerit EKWG ◆ eorumque] eorum BLO ◆ discordias] discordias mouerint F in ante iudaeorum om. EJMFK WGH

25–30

55

et quod ex Aegypto Titus reuersus bis in Iudaeorum fines ingressus sit, quoque modo exercitum et quo in loco congregauerit, uel qualiter et quotiens ciuitatem affecerit ipso praesente seditio; aggressus quoque numerosos, et quantos erexerit aggeres, triumque murorum ambitum et magnitudinem siue mensuram et munitionem ciuitatis et fani templique dispositionem, ad haec arae spatium atque mensuram uerissime dicam. Festorum quoque dierum mores aliquos septemque lustrationes et munera sacerdotum, itemque pontificis uestes sanctumque templi cuiusmodi fuerit, sine aliqua dissimulatione uel adiectione memorabo. Narrabo deinde tyrannorum in suos gentiles crudelitatem Romanorumque in alienigenas humanitatem, quotiensque Titus, ciuitatem simul ac templum seruare cupiens, ad concordiae foedera dissidentes prouocauit. Discernam uero populi uulnera et calamitates quamque multa mala nunc bello, nunc seditionibus, nunc fame perpessi postea capti sunt. Nec uero aut perfugarum clades aut captiuorum supplicia praetermittam, uel quemadmodum templum inuito Caesare conflagrauerit quamque multae opes sacrae flamma raptae sint, ac totius, quae reliqua erat, ciuitatis excidium; et quae praecesserant portenta atque prodigia, uel tyrannorum captiuitatem uel, qui seruitio abducti sunt, multitudinem, aut cui quisque fortunae sit distributus; et quod Romani quidem belli reliquias persecuti sunt uicorumque munimina funditus eruerunt; Titus uero peragrato territorio cuncta restituit; eiusdemque reuersionem in Italiam ac triumphum. Haec omnia septem libris comprehensa perscripsi (neque uituperationis rerum scientibus et qui bello

ZS ◆ exercitus RN ◆ uel qualiter] aequaliter L : equaliter O1 : et qualiter O2 ◆ quoque numerosos] numero quoque M : quoque numeros R : Rvar n. l. ◆ erexit LO ◆ magnitudinem siue] magnitudinis suae LO fortasse recte ◆ templique] templi LO ad haec arae] ad hoc arae M : adae quare C1D ◆ atque mensuram] mensuramque LF ◆ pontifices D1 : potifices C ◆ sanctumque – fuerit AE1(?)D : sanctique – fuerit W : sanctaque – fuerint BLOCJ (fuerit C1J) E2TMR3FS : et sancta – fuerint K : sanctumque templum (sanctam templi Ivar) cuius modi fuerit IY : Q n. l. narrabo om. R ◆ deinde] inde OTM ◆ alienigenas] alienas S1 : aliegeninas ut uid. S2 ◆ ciuitatem simul ac templum] simul templum ac ciuitatem TM : ciuitatem ac(?) templum ut uid. O1 ◆ discernam] disseram B2 (ex disserram, B1 n. l.) EFK ◆ uero] quoque B ◆ bello nunc om. WG ◆ sunt] sint LFW perfigura(?) L1 : perfugam O ◆ templum] in templum BL(?): inteplum O ◆ multae opes sacrae flamma etiam IYJ] multae opes sacrae e flamma A : multo opus sacre flamme LO : multae sacrae opes flamma B : multas opes sanct flamme Q ◆ ac] aut AEDTMS ◆ quae reliqua erat BEFKWG : quaeque relinquerat LO : quae reliquerat ACDTMS1 : reliquae N : reliquiras R1 : reliquias R2 ◆ excidii R ◆ quae praecesserant] praecesserant B1 : processerant LO ◆ qui seruitio abducti sunt] qui seruitio abducti sint M : qui seruitu abducti sunt A : ‫ݱ‬quae‫ ݲ‬seruitum adduct‫ݱ‬a est‫ݲ‬ E Ӂ ◆ multitudinem] (de praeposuit N2) multitudine N uicorumque] eorumque RN ◆ titus uero] uel qualiter tytus N ◆ peragrato territorio] peragrato territori‫ݱ‬o‫ݲ‬///// E : peragratus territorio LO ◆ italam E neque uituperationis rerum scientibus et qui bello interfuerunt neque accusationis causa relicta uerum non quod liberet amantibus scripsi : neque uituperationis rerum scientibus et q. b. i. neque uerum non quod liberet et amantibus accusationis causa relicta A : neque uituperatione rerum scientibus et q. b. i. nequiuerunt non quod liberet amantibus accusare Reg944 : neque uituperatione rerum scientibus neque uituperationis rerum scientibus et q. b. i. neque uerum nisi liberet quod et miancibus accusaret Q : neque uituperationes (-onis CD) rerum scientibus et q. b. i. neque uerum /non quod liberet/ (/ / quod non liberet S2, quod libeat TM Pa89591) amantibus accusare BE1(?)LO CD JTM WGHZ S Pa89591 : neque uituperatio ratione rerum scientium et q. b. i. neque ueras

5

10

15

20

56

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

interfuerunt neque accusationis causa relicta) uerum, non quod liberet, amantibus. Narrandi autem initium faciam hoc ordine, quo capitula sunt digesta. Cum potentes Iudaeorum inter se dissiderent eo tempore, quo de tota Syria cum Ptolomaeo Sexto Antiochus, qui Epiphanes dictus est, ambigebat (erat autem illis contentio de potentia, quod honoratus quisque graviter ferret similibus subiugari), Onias quidam e pontificibus postquam praeualuit, Thobiae filios expulit ciuitate. Illi autem supplices ad Antiochum confugerunt petentes, ut semet ducibus in Iudaeam irrumperet. Idque regi persuasum est iampridem sic animato. Quare cum magnis militum copiis egressus et ciuitatem fortiter expugnatam capit et maximam eorum multitudinem, quibus Ptolomaeus carior erat, interficit, dataque passim militibus praedandi licentia ipse et templum spoliauit et cottidianae religionis assiduitatem per annos tres sexque menses inhibuit. Pontifex autem Onias effugit ad Ptolomaeum, acceptoque ab eo in Heliopolitana regione solo ibi oppidum condidit Hierosolimis simile templumque aedificauit, de quibus iterum opportune referemus. Verumtamen Antiocho neque praeter spem deuicta ciuitas neque populatio neque tantae caedes satis fuere, sed intemperantia uitiorum eorumque memoria, quae in obsidione pertulerat, Iudaeos cogere coepit, ut abrogato more patrio nec infantes suos circumciderent porcosque super aram immolarent. Quibus omnes quidem aduersabantur; optimus uero quisque propterea trucidabatur. Et Bacchides praesidiis ab Antiocho quod libet amantibus accusare R : neque uituperationi (-nis N1) rerum scientibus et q. b. i. neque uer‫ݱ‬o quod nescientes libuerit aut eos qui non interfuerint‫ ݲ‬accusare N (amantibus ante accusare habuit N1 ut uid.) : neque uituperationem rerum scientibus et q. b. i. neque illis qui interesse nequiuerunt neque permittens (permittens om. Y1) libere amantibus accusare IY Pa5057 : neque (et ne E [E2?] clm15841 clm17404, et neque K, ne F) uituperationem (-nes Pa16730) a (ac clm17404 : om. E1) rerum scientibus et q. b. i. ‫ݱ‬sustineam uerum amantibus prout uerius (uero Niese) potui cuncta explicaui‫ ݲ‬EFK Niese Pa16730 Pa89592 clm15841 clm 17404 Ӂ ◆ hoc om. N ◆ sunt digesta] erant digesta N finit praefatio incipit liber primus iosephi historiographi de bello iudaico S : incipit liber XXI (primus H manus recentior) Josephi hystoriographi (-grafi H) de bello iudaycci (iudaico H) cum Romanis facto WH : explicit prefacio incipit liber primus iosephi hystoriographi de bello iudaico cum romanis facto Z : explicit prefacio incipit liber primus historiae iosippi (iosephi Pa5057var) Pa5057 : Incipit liber de bello iudaico G : finit prologus incipit liber i iosephi de bellis et euentibus iudeorum T : explicit prologus, incipit capitulum primum B : expliciunt capitula Incipit hystoria O : finit prologus abhinc historia texitur K : finit prologus incipit liber XIII M : Explicit prologus incipit liber xxi N : incipit liber primus Y : fusius Reg944 : cap. II I : II J : I C : spatium XV linearum E : spatum unius lineae Q : om. ALDR dissiderent] disiderent L2OS2 : desiderent BL1S1: diffiderent W ◆ de] et BC(in ras.)LOTM RWG ◆ totam syriam G ◆ ambiebat B2W ◆ illis om. G ◆ quisque] quique C1 ◆ onia C : oniam TMS : omiam L : omnia D ◆ quidam] quidem LOCDKS1 : quidem et quosdam alios S2 ◆ e] de WG ◆ filius LODTMS : filium B2(B1 n. l.) ◆ a ciuitate E2 confugierunt W ◆ semet] semet cum B2WG (ipso uel ipse praemisit G2) : suggereret (gger in ras. L2) LO ◆ irrumpere L2O ◆ sic] se ad haec R ◆ horum WG ◆ interficit AL : interfecit ceteri ◆ ipse autem et templum expoliauit TM ◆ sexque menses] et menses VI LO onias] omuam uel omiam LO ◆ (h)eliopolitana etiam Niese] eopolitana R : neapolitana W ◆ regione] urbe M ◆ simili LO2 ◆ referimus L1R : referamus D praeter spem neque tr. R ◆ abrogatu R ◆ nec infantes] ne infantes R omnes] omnia C2RWG ◆ optimos uero quosque (quisque L1) propterea trucidabat LO ◆ praepositis CD1LORS1 ◆ omnem modum iniquitatis AEQCD IYJRN : omnimodam iniquitatem BLOTMFKWGS ◆ cum et] cum haec C1LOS1 : cum DT1M ◆ singulatim NF ◆ uiro E1 ◆ exhiberent A ◆ eos om. M ◆ qui ea patiebantur] quae patiebantur E :

35–41

57

praepositus ad naturalem crudelitatem suam praeceptis impiis obsecundans omnem modum iniquitatis excessit, cum et singillatim uiros honorabiles uerberaret et communiter cottidie speciem captae urbis exhiberet, donec eos atrocitate incommodorum, qui ea patiebantur, ad uindictae audaciam irritauit. Denique Mathathias Asamonei filius, unus e sacerdotibus, ex uico cui nomen est Modein, cum manu domestica (nam quinque filios habebat) sicis armatus Bacchidem occidit, et statim quidem praesidiorum multitudinem ueritus in montes refugit. Multis uero ex populo sibi sociatis recepta fiducia descendit, commissoque proelio superatos duces Antiochi ex Iudaeae finibus exegit. Secundis autem rebus potentiam nactus suisque uolentibus, quod ab alienigenis eos liberasset, imperans moritur, relicto Iudae principatu, qui filiorum suorum natu maximus erat. Ille autem (nec enim cessaturum existimabat Antiochum) et indigenarum conflabat exercitum et cum Romanis primus amicitiam pepigit Epiphanenque iterum in fines suos ingredientem uehementissima percussum plaga repressit. Adhuc autem feruente uictoria in praesidia ciuitatis impetum fecit (necdum enim caesa fuerant), habitoque conflictu milites de superiore ciuitate, quae pars Acra dicitur, ad inferiorem compellit. Fano autem potitus et locum purgauit omnem muroque cinxit et uasa noua diuinis rebus curandis fabricata in templum intulit uelut prioribus profanatis aramque aliam aedificauit et religionibus dedit initium. Sacro autem ritu uix ciuitati reddito moritur quidem Antiochus. Regni autem eius et in Iudaeos odii filius Antiochus heres existit. Quare congregatis peditum

qui capiebantur Niese Pa5057 denique] neque LO ◆ matthathias S : matathias N2F : matthias AC1D1 ◆ asomonaei F : asomonei G : asamenei K : asimonei R et fort. N1 : ac amorrei L : acamorei O ◆ modein A Niese : modin ECDTM RNFK WGS2(?) : moneiri B : moneir L2O : mon////r S1 nomoneir L1 (modiin Barrington 70 G3) ◆ domestica fugit nam R ◆ sychis armatus N : sic his armatis R sibi om. O1 ◆ sociatis] societatis LO : consociatis CDR ◆ descendit om. R ◆ superatos duces ABETM FKWGS : superatis ducis C1D1 : superatis ducibus C2D2RN : separatus duces LO ◆ exegit] exigit O : exagit L1 : abegit Rvar : e‫ݱ‬os ei‫ݲ‬ecit N ◆ potentiam natusque L1 : potentia nactis WG ◆ suisque] quibusque S2 : S1 n.l. ◆ quod] ut BWG ◆ ab om. AE(add. E4)LOC D1MS1 ◆ alienis WG ◆ qui] ei qui B2 enim om. R ◆ et indigenarum – pepigit antiochum om. propter homoiotel. et in mg. suppl. L1 ◆ primus] primum LO ◆ epiphanenque A : antiochum epiphanenque (-emque) BLOCD1TMR et fortasse E1 : antiochum epiphanen (–em) E2D2WGS : antiochumque epiphanem (-en) NFK ◆ iterumque L praesidio BLOQCD1 IYJTM FS1 : praesidium WG ◆ fecit om. LO ◆ caesa uix sanum. ◆ caesa fuerant ALOCD IYJTM RFKS Niese : caesa fuerat B : caesa fu////// E : cessauerat WGHZ : cessauerant Q ◆ habito B1 ◆ conflicto milite O ◆ ciuitate superiore TM ◆ pars sacra ETMFKWG : per sacra OC2 : ‫ݱ‬super‫ݲ‬sacra N ◆ compulit TM ◆ aramque] arcamque B1LO ◆ et in religionibus G reddidit A ◆ regni autem eius et in iudaeos odii filius antiochus heres AIYF : regni autem eius in iudaeos odii (////// C) filius ant. her. CDJK : regni autem eius in iudaeos filius odii ant. her. TMWGHS : regni autem eius in iudaeos filius ant. her. RN : regni autem eius filius iudaeus ant. her. B : (heres praepos. L2) regni autem eius filius qui deus ant. her. L : et heres regni filius eius ant. E2 in rasura paulo breuiore (E1 n. l.) : heres Q ◆ existit AE2QIY : exstitit CRN : exiit BLODJTMFKWGHS ◆ peditum quidem milibus ABE Niese : milibus peditum TM : peditum milibus ceteri ◆ ad quinque milia] ad quinque milibus R : quinque milibus F (ad etiam Niese, cf. p. 239) ◆ octoginta] triginta TM ◆ elephantis AE CDTMFK : -tes BLORW S1 : -tos GS2 ◆ montanas per iudaeam ABLO C2D2 IYJTMR WGH1ZS : montanam per iudaeam C1D1 : montanamque per iudaeam (sequente partes) Q . montana iudaeae per F :

5

10

15

20

58

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

quidem milibus quinquaginta, equitum autem prope ad quinque milia, octoginta uero elephantis montanas per Iudaeam partes aggreditur. Et Bessuron quidem municipium capit; in loco uero cui Berzachariae nomen est, qua transitus erat angustior, Iuda cum suis copiis occurrit. Et priusquam congrederentur agmina, Eleazarus frater eius, prospecto praeter alios excelso elephanto turrique maxima et munimentis aureis ornato, illic Antiochum esse ratus a suis procul excurrit ruptaque hostili acie ad elephantum usque peruenit. Sed illum quidem, quem regem esse opinabatur, contingere, quod multum superemineret, minime potuit. Beluam uero in aluo percussam super se deposuit et obtritus interiit, nulla re alia gesta, nisi quod magnum opus aggredi conatus uitam gloriae posthabuit. Qui tamen regebat elephantum, priuatus erat. Et si casu fuisset Antiochus, nihil plus Eleazaro praestitisset audacia quam ut sola spe praeclari facinoris mortem uideretur optasse. Hoc autem fratri eius etiam totius proelii praesagium fuit. Nam fortiter quidem Iudaei diuque decertarunt, sed a regiis secunda fortuna usis numeroque praestantibus superati sunt, multisque interfectis Iuda cum ceteris in Gofniticam toparchiam refugit. Antiochus autem ad Hierosolimam profectus ibique dies pauculos commoratus utensilium penuria inde digreditur, relicto quidem ibi praesidio, quod satis esse arbitrabatur, cetera uero multitudine hiematum deducta in Syriam. Discessu autem regis Iuda non quiescebat, sed accessione multorum suae gentis animatus, aggregatis etiam quos ex proelio receperat, apud uicum Adasa cum Antiochi ducibus congreditur, factisque fortibus in proelio per montana iudaeae EK ◆ bessuron ACINKS : bessoron L : bosoron (uel bossoron?) O2: besoron(?) O1: besero Q : bessuram R : betsuron D1Y2 Niese : bethsuron E2TM (E1 n.l.) : betsuran D2 Y1 : bethsuram FWG : bethsoron B : bethoron IvarJ (Bethsoura / Beth Zur Barrington 70 G 2) ◆ berzachariae AECYK Niese : berzacarie Pa16730 : bethzacara TM : bergachari(a)e BLOD (g in ras.) RN : bergacchari(a)e WGS : bedoscariae F ◆ qua] qui LR : quo WG ◆ iuda ACDTMS : iudas BELO RFKWG prospecto AB2ED2FWGS2 : prosecto B1D1S1: profecto LOTMK : profectus C (us in ras.) R ◆ elephanto (uel -lefa-) ABEOCD TMKGS : -te LRFW ◆ maximo LOCR ◆ raptaque OS1 ◆ hostili] hostile L1O1: hostibus D ◆ ad elephantum usque peruenit] usque ad elephantum usque peruenit R : ad elephantum occurrit M quidem om. E ◆ regem] rem B1L1 ◆ quod] eo quod E2(?) ◆ uero] autem W ◆ aluum LO ◆ obstritus G ◆ alia re tr. FW ◆ quod om. E1, suppl. E4 ◆ aggredi conatus] aggredi conatur LO : aggressus FK ◆ uitam gloriae (gloriae E2F, gloriam D, gloria E1C1K, gloria uel gloriam A) posthabuit AEC1DFK : uitam gloriosam posthabuit IY : post uitam gloriam habuit BLOC2J TM1RN WGS : post uitam gloriosam habuit Pa8959 : post uitam gloriosam gloriam habuit ut uid. M2 . uitam gloriosam mortem posthabuit Reg944 regebat] gerebat O ◆ uita ante priuatus ins. L2O ◆ si casu fuisset ACDTM RNWGS2 : si causa fuisset S1 : si casu affuisset B2 : sic affuisset B1L1O : sic aufuisset L2 : si casu fuisset in eo FK : si ‫ݱ‬forte‫ ݲ‬fuisset (in eo s. s. E2) E ◆ plus] prius R ◆ audaciam LOG ◆ sola spe praeclari ] solam spe praeclara LO fratri etiam eius totius praesagium fuit proelii tr. G ◆ fratri] factum R ◆ etiam om. FW ◆ a regiis] a regis R : argis WG : a regiis triumphis E4F ◆ iuda ABE2 O1(?)C1DTM : iudas E1C2RFKWGS : iudaei L : iudei ut uid. O2 ◆ gofniticam ACWG : gosniticam BOT(-thic-)FKS : gosniticham LM : gofnicam D : grofniticam RN : gnoficam E (cf. 222) ibique – commoratus om. S1 ◆ pauculos ACD1RN : paucos BELOD2 TMFKWGS ◆ penuria inde digreditur] peccuniam inde diriget (-git L2O ) LO : penuria ingreditur F ◆ relicto – arbitrabatur om. D1 ◆ quod ABLOCDTMRWGS : quantum EFK ◆ hiematum AEC1D : hiemandum BLOC2TMRN1WGS : ad hiemandum N2FK ◆ syria L : siria BO discessum LO ◆ regis om. LO1 ◆ accessione etiam Niese] accersione BLOFKWGS : acersione TM ◆ animatibus aggregat L1 ◆ aggregatus BO ◆ apud] at ut A ◆ congredi et factis (factis-

47–54

59

cognitus multis hostibus interfectis occumbit. Et in diebus paucis frater eius Ioannes occiditur insidiis eorum captus, qui cum Antiocho sentiebant. Cum autem successisset ei frater Ionatha et in aliis, quae ad indigenas pertinerent, cautius sese ageret suamque potentiam Romanorum amicitia corroboraret, Antiochi quidem filio reconciliatur. Non tamen horum ei quicquam profuit ad periculum depellendum. Namque Trifon tyrannus, Antiochi quidem filii tutor, sed insidiis eum captans et praeter hoc amicis nudare cupiens, Ionathan, cum ad Antiochum paucis comitatus Ptolomaida uenisset, dolo comprehendit eoque uincto contra Iudaeam mouet exercitum. Vnde repulsus a Simone Ionathis fratre, quodque ab eo superatus esset iratus, tunc eundem Ionathan interficit. Simon autem fortiter regendis rebus intentus Gazam quidem et Ioppam et Iamniam capit. Euertit autem et Acram subactis praesidiis et aduersus Trifonem Antiocho auxilium praebuit, quem Doris ante militiam, quam in Medos habuit, obsidebat. Sed regis auiditatem satiare non potuit, quamuis neci Trifonis suam quoque operam adhibuisset. Non multo enim post Antiochus Cendebeum ex ducibus suis ad uastandam Iudaeam opprimendumque seruitio Simonem cum exercitu misit. Ille autem, quamquam senior erat, bellum tamen iuueniliter administrat et filios quidem suos cum ualidissimis praemittit, parte uero multitudinis comitatus alio latere aggreditur, multisque per multa loca insidiis etiam montana dispositis in omnibus superat clarissimaque potitus uictoria pontifex declaratur, et centum septuaginta post annos Iudaeos liberat dominatione Macedonum. Et hic autem moritur in conuiuio, captus insidiis Ptolomaei generi sui. Qui eius coniuge que L1) LO ◆ occubuit FWG ◆ frater] super R1 frater] super R1 ◆ Ionatha BLOT MS : -as ECDRFKWG (eius praemis. WG) : -es A ◆ in om. D1WG ◆ romanorum amicitiam O : amicitia romanorum TM profuit] proposuit LO ◆ trifon BEDRKWGS : trifo ALOCTM : tryphon F ◆ quidem om. E ◆ sed om. ERWG ◆ ionathen AD ◆ in insidiis B ◆ praeter] propter EDTMR ◆ eum nudare BLO ◆ ad antiochum] antiochum D1NG: antiocho BLO : ab antiocho D2 ◆ ptolomaida AOC : ptolemaida DF : ptolomaidem E : ptolomaidam BLITR : ptholomaidam YMKWS : pholomaidam G : ptolomaide J ◆ dolo uenisset tr. G ◆ uicto F : conuicto BLO ◆ mouit BLOTM FKWS ◆ compulsus W ◆ fratre ion. TM ◆ ionathis ABEL1OCK : -es L2 : -ae DTMRFWGS ◆ quodque] cumque B ◆ tunc eundem] eundem EFKWG : tunc eiusdem N1 : tunc fratrem eiusdem N2: tunc iratus eundem R ◆ ionathan EORMFK WGS : -am BLT : -en ACD ◆ interficit AL : interfecit ceteri gazam AEQCD IYJWGH Niese : gazan TM : gazara RFmg : gazaram N : zacem BLO Pa1615 : zazem S : zoazen FK Pa16730 ◆ quidem] quippe Pa5058 : ciuitatem Pa5057 ◆ ioppam] ioppen E3RNFG : iopen E1W ◆ ianiam BL : ianniam M : aīniā O ◆ acram AC1DTM (cf. 1,39) : arcem WG : arce E1 : accaram E2 : acharam BLORNKS : aharam(?) C2 : accaron F ◆ et aduersus (-um) AECD TMRK WGS2 : aduersusque F : aduersus BLOS1 ◆ quem doris] quem doris et WG : quem darius E2 (fuit qu/// dori///) T : quem ///in doris N : qui doram F ◆ medos] medio LO : melo F ◆ habuit] sunt habuit O auiditate O1: -ati O2 ◆ satiari M : sociare L ◆ quoque operam suam tr. B ◆ quendam post cendebeum ins. TM ◆ iudaeam] prouintiam M ◆ opprimendumque seruitio] -dumque seruitium LO : -dumque seruitium contra B : -damque seruitio contra E Ӂ erat] esset BLO ◆ administrabat FK ◆ ualidissimis] pugnatoribus praemisit N2 ◆ praemittit AECDTMR : praemisit BLOFKWGS ◆ parte] patrem L1O montana] in montana BETMFK : per montana WG ◆ centum] ducentos F ◆ annis A ◆ dominatione AEC1 : a dominatione ceteri et hic autem moritur] et hic autem moritur et L : hic autem moritur TM : et hic moritur FWG ◆ generis BLOTG : genere R1 ◆ coniugem duosque filios in custodiam conclusit R ◆ eius] e L1 : cum L2O ◆ custodia OTMW ◆ certo L1

5

10

15

20

60

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

duobusque filiis in custodiam conclusis certos misit, ut Ioannem tertium, cui etiam Hyrcano fuit nomen, interficerent. Cognito autem impetu, qui parabatur, adulescens ad ciuitatem properabat, multum populo fretus et propter memoriam paternae uirtutis et quod iniquitas Ptolomaei cunctis erat inuisa. Voluit autem etiam Ptolomaeus alia porta ciuitatem ingredi, sed a populo reiectus est, qui maturius Hyrcanum susceperat. Et is quidem statim recessit in aliquod ultra Hierichunta castellum, quod Dagon uocatur. Hyrcanus autem paternum honorem pontificii assecutus, postquam deo sacrificia reddidit, uelociter Ptolomaeum petit et matri simul et fratribus adiumento futurus, castellumque aggressus aliis quidem rebus superior erat, iusto autem dolori cedebat. Ptolomaeus enim quotiens premeretur, matrem eius fratresque in murum productos, palam ut possent conspici, uerberabat, eosdemque praecipitatuire, nisi quamprimum recederet, minitabatur. Unde Hyrcanum quidem plus timor ac misericordia quam iracundia commouebat. Mater uero eius nihil plagis aut intentata nece perterrita manus praetendens filium precabatur, ne uel suis fractus iniuriis parceret impio, siquidem ipsa mortem sibi a Ptolomaeo propositam immortalitate duceret meliorem, dummodo ille poenas eorum, quae in domum suam contra fas admisisset, expenderet. Ioannes autem nunc obstinationem matris cogitans ac preces eius audiens ad irruendum impellebatur, modo uerberari eam lacerarique conspiciens effeminabatur totusque doloris erat. Ob haec autem diu tracta obsidione feriatus annus aduenit, quem septimo quoque orbe apud Iudaeos cessare moris est exemplo septimorum dierum. Et in hoc Ptolomaeus obsidionis requiem nactus, fratri: cerios A : tentos R ◆ cui] qui L ◆ hyrca-] hirca- BCMG ◆ -cano fuit nomen AE1(?)C1 : -canu fuit nomen D1 : -canus fuit nomen E2C2D2RTMKS : -canus nomen fuit FWG : -canus fuit LO : nomen -canus fuit B : cognitio A ◆ multum AC1D (non Niese) : multo ETM RNFG : multoque BE LOC2KWS ◆ populos A : populis D : populoque R ◆ et propter] et O : propter TM ◆ erat] esset BEOCTMKWG ◆ reiectus] egectus A : iectus BO ◆ maturius] maceriis BLO is quidem] his quidem R : in his quidem LO : in hiis quidem B : isdem D1 ◆ aliquod] ali O ◆ ultra] altra L1 : altera B : contra RN ◆ hierichunta RFS : ierichunta EKW : hyerichunta C2 : hiericunta D2M : iericunta B : ihericuntha Q : chericunta T : hierochunta A : hiericuncta LOJ : hyericunta C1 : hyricuntha D1 : ierichuntea G ◆ dacon AB : daco L : dacus O : agon TM : mandagon N2 ◆ pontificii T (cf. ThLL 10,1,2,2685,46–48) : beneficii M : pontificis ceteri ◆ et fratribus] in fratribus L muris B : muros L2O ◆ ut possent] ut possint WG : inpossent O ◆ conspicit L ◆ praecipitatuire C (cf. p. 238) : praecipitatum ire AD1I1YRNT2 : principitatu ire Q : praecipitatum iri ED2I2 : praecipitaturus BLOT 1 MKS : praecipitaturos J : praecipitaturum WGH : praecipitandos F ◆ minabatur BE LOD1F quidem om. R ◆ mīa (i.e. misericordia)] omīa O1 ◆ matre BLO ◆ intentata AEC2TMF : intanta BLO : intenta ceteri ◆ protendens ALFKS1 ◆ uel om. E ◆ fractis B : factis LO ◆ parceret] ‫ݱ‬crassatori‫ ݲ‬parceret N ◆ impios A : imperio R ◆ siquidem] sed quidem F ◆ ipsam mortem sibi EO : ipsa sibi mortem WGF : mortem sibi R ◆ praepositam BLO ◆ immortalitatem BLOR : immortalitatis KS ◆ deduceret R : sibi duceret TM : duce‫ݱ‬b‫ݲ‬at N ◆ immisisset B : amisisset L1 ◆ expenderet] exsolueret WG nunc … modo … ] cf. ThLL 8,1314,57– 60 ◆ abstinationem BLO ◆ irruendum] ruendum W1: ritum enudum R ◆ eam lacerari om. R ◆ post effeminabatur rasura unius paene lineae S ◆ totusque doloris AE1C1D Reg944 : totusque plenus doloris BE3LO C2JRFK WGS : tutusque doloris Q : plenus doloribus TMNH : totusque in doloribus IY ◆ erat om. O1 haec] hoc BOTM ◆ tractata T ◆ quem in septimo E : quo in septimo WG : qu‫ݱ‬a‫ ݲ‬septimo N ◆ quoque] quo O ◆ orbe i.e. anno, cf. ThLL 9,2,912,48 ◆ septimorum] septem WG ◆ qui – tyrannum om. WGZ ◆ cotyla CKS ◆ filadelfiae ECDR : filadel-

60–65

61

bus Ioannis una cum matre occisis ad Zenonem confugit, qui Cotila cognominatus est, Filadelfiae tyrannum. Antiochus autem ob ea, quae per Simonem passus fuerat, iratus in Iudaeam ducit exercitum ibique assidens Hierosolimis Hyrcanum obsidebat. Ille autem patefacto sepulcro Dauid, qui regum ditissimus fuerat, ablatisque inde pecuniae plus quam tribus milibus talentorum et Antiocho persuasit trecentis ei talentis datis ab obsidione discedere primusque Iudaeorum priuatis opibus alere peregrina coepit auxilia. Rursusque tamen, quando Antiochus contra Medos bello suscepto tempus ei uindictae praebuit, confestim aduersus ciuitates Syriae perrexit, uacuas propugnatoribus esse ratus, quod erat uerum. Medabam quidem et Samagam cum proximis necnon et Sicimam et Argarizin ipse capit et insuper his Cuthaeorum genus, adiacentia fano loca incolentium exemplo eius quod est Hierosolimis aedificato. Capit autem Idumaeae quoque non paucas alias ciuitates et praeterea Adoreon et Marissam. In Samariam uero usque progressus, ubi nunc est Sebaste ciuitas ab Herode rege condita, ex omni eam parte conclusit filiosque suos Aristobulum et Antigonum obsidioni praefecit. Quibus nihil remittentibus ad hoc famis, qui erant intra ciuitatem, uenerunt, ut etiam insuetam carnem cogerentur attingere. Igitur Antiochum adiutorem sibi aduocant Spondium cognominatum. Qui cum prompta eis uoluntate paruisset, ab Aristobulo et Antigono superatur. Et ille quidem ad Scythopophyae B : filadelphiae L : phyladelfiae K : phyladelfie N2 : philadelphiae ATMS : fuerat passus T : fuerat M ◆ dicit D1 : duxit TM ◆ davit B : ◆ regnum A ◆ fuerat] fuit WG ◆ plus quam tribus milibus talentorum pecuniae tr. TM ◆ pecuniis L2 ◆ et antiocho] et om. K ◆ persuasit(?) erasum S ◆ trecentis ei talentis datis BELTM RKWGS : tr. ei da. ta. A : da. tr. ei ta. CD : da. ei tr. ta. F ◆ ab obsidione] obsidione C1D ◆ discere L1 : discederet A (recte?) : ////////// S ◆ primosque BL1C2 I1Y Pa8959 : primisque R1I2S2(?) : et primus E2 ◆ priuatis suspectum] priuatus BM : priuatos I1Y Pa8959 : priuatibus L ◆ coepit peregrina WG tamen] tunc S ◆ ei] et C1D1 : om. D2 ◆ uindictae se praebuit R ◆ aduersus] contra WG ◆ uacua LC1D1S1 ◆ pugnatoribus E ◆ esse] esset M ◆ erat uerum] uerum erat WG : et uerum fuit F ◆ erat uerum medabam] erat uendebat R medabam ABQCD TMW : medebam E (-ban) LOFKS : medagam G (Madaba Barrington 71 B2) ◆ quidem] quoque TM : om. W ◆ samogam FK ◆ necnon et] necnon BL ◆ sicimam BLOQCS : sicima AED : sycimam G : sichimam TMF : sicima aut sicimam R : sychimam N2K : sicciniam W (Sychem Barrington 69 B5) ◆ argarizin etiam N1] argarizim Niese : argarizan TM : angarizin K : argarin(?) Q : garazim G : garisim W : garizin N2 : garizim F (Garizein Barrington 69 B5) ◆ capit … capit ABE CDS : cepit … capit WK : capit … cepit TMR : cepit … cepit LFG ◆ super BELC2TMKWG ◆ cuth(a)eorum] schuteorum B ◆ genus om. S1 ◆ adlicentia R ◆ loco T1M ◆ quoque om. BF ◆ alias om. BL ◆ idumaeae non paucas (-os G) quoque ciuitates alias WG ◆ adoreon etiam Niese ] doreon BL : ad arcon R : aboracum Fmg (Adora Barrington 70 G2) ◆ marissam scripsi : mares//an O : maresan TMG : marisam uel -an ceteri. usque om. LO ◆ sebaste etiam Niese] sebasta N2 : sebasten BE : sabaste LOW ◆ omni] communi OS ◆ eam] ea F ◆ conclusit CDR : concludit ceteri ◆ aristobulum (non -bolum) F ut semper ◆ antigonum] aristogonum M ◆ obsidione BL ◆ praeficit A ◆ praemittentibus BLOR1 : praetermittentibus N2 ◆ hoc famis AE1LOCD RWGS : haec famis B: hoc famis penuria E3TFK : hoc usque famis penuria M ◆ ciuitate D ◆ uenerant D1 antiochus adiutorem (adiutorium LO) sibi aduocat BL2O : antiochus adiutorium sibi aduocant L1 : antiochum adiutorem sibi aduocatum W : adiutorem sibi antiochum aduocant A : adiutorem sibi aduocant R ◆ spondeum D2 : spopondicus(?) L1 : spopondici(?) L2 : cyzizenum N2 ex AJ 13,271 ◆ prompta eis uoluntate] prompta ei uoluntatem L : postea eius eorum uoluntati R ◆ cum prompta] ita C2 : C1 n.l. ◆ eis] ei ABS1 : om. T1 ◆ antigonum A : antio cono (-gono L2) L ◆ separatur BLO : superabatur CD : sperabatur

5

10

15

62

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

lim usque persequentibus eum memoratis fratribus effugit; hi uero in Samariam reuersi et multitudinem iterum intra murum compellunt et expugnata ciuitate ipsamque diruunt et habitatores eius captos abducunt. Prospere autem gestis ita cedentibus alacritatem refrigescere non sinebant, sed cum exercitu Scythopolim usque progressi et ipsam peruaserunt et agros intra Carmelum omnes inter se partiti sunt. Secundarum autem rerum Ioannis et filiorum eius inuidia seditionem gentilium concitauit, multique aduersus eos collecti non quiescebant, donec aperto bello deuicti sunt. Reliquum uero tempus Ioannes cum fortunatissime uiueret, optime rebus per annos triginta et tres administratis et quinque relictis filiis moritur: uir plane beatissimus et qui nullam dedisset occasionem, cur eius causa de fortuna quispiam quereretur. Denique tria uel maxime praecipua solus habebat, nam et gentis princeps et pontifex erat et praeterea propheta; cum quo deus ita colloquebatur, ut futurorum nihil penitus ignoraret. Quin etiam de duobus maioribus filiis suis, quod rerum domini permansuri non essent, ante uidit atque praedixit. Quorum uitae qui fuerit exitus, enarrare non indignum uidetur, quantumque a paterna felicitate diuerterint. Patre namque mortuo natu maior Aristobulus, translato in regnum principatu, diadema sibi primus imposuit, quadringentis et septuaginta quinque annis ac tribus mensibus, postquam populus in eam terram deuenit seruitio, quod apud Babylonas sustinuerat, liberatus. Fratrem uero a se secundum Antigonum (namque illum diligere uidebatur) in honore pari producebat, alios autem uinctos custodiae tradidit, R ◆ scythopolim F : scythopolin A : scytopolim ECWGS : scitopolim BD2TMK : sitopolim LOD1 : scitis polim R ◆ eum memoratis AC1(?) DFK : commemoratis C2TWG : cum memoratis ELOQMS1 : eum commemoratis B : se commemoratis S2 : commotis R ◆ compellunt] concludunt FK ◆ expugnatam ciuitatem T ◆ ipsamque] ipsam E2D2FK : ipsam quidem WG ◆ et habitatores] habitatores uero WG ◆ eius om. CDR ◆ abducunt AEQTM FKWGS : adducunt BLOCDR Ӂ gestis ita] ita gestis G (non W) : ita gentis BLO ◆ sinebat BO ◆ et ipsam] ipsaque KW : ipsam E ◆ persuaserunt T ◆ partiti] parati L1 collecti aduersus eos tr. TM ◆ eos] eum K : om. L1 ◆ bello aperto R ◆ uicti W uero] autem K ◆ ioannis LOS ◆ optime AE MRK : et optime BLO (et obt-) CDTF WGS ◆ annos triginta] rasura S ◆ et quinque relictis filiis] et quinque filiis relictis F : quinque relictis filiis WG : et quinque relictis uiris BLS : om. O ◆ dedisset] dedit T ◆ causam C2MWGS ◆ uel om. E2 ◆ praecipue R : praecipuei O : praecipia G ◆ princeps et pontifex erat] et pontifex et princeps erat TM : princeps erat et pontifex W ◆ principes A1 : princips A2 ◆ propterea BLO deus] deos AB : dominus R ◆ colloqueretur E : loquebatur CDTMR ◆ de duobus filiis suis maioribus K : de duobus maioribus filiis WG : duobus maioribus filiis suis RN : de duobus maioribus suis A ◆ quod] qui R ◆ domini] domini sui L : om. R ◆ ante uidit atque] ante u. itaque G : arte(?) u. atque B: ante u. quam LO ◆ quorum uitae om. A ◆ qui ABELO2C1D TMGS : quis C2RFKW : om. O1 ◆ fuerat M ◆ enarrare AE : narrare ceteri ◆ non] nunc B ◆ diuerterint] diuorterint A : deciderint TM in quodam alio codice ponitur hic Bmg, sequentia n. l., neque hic quo referat apparet ◆ translato in regnum principatu] tr. in regno pr. BC1 : tr. regni pr. E : tr. in regnum principatus C2 : translatus in regni principatum WG ◆ septuaginta quinque etiam Niese ut. uid.] septuaginta E1 (quinque supl. E3) : octoginta quinque G : octogitauno(!) F ex AJ 13,301 : lxxxv W ◆ a seruitio WG ◆ babylonas ACDR : babilonas E1MS : babylonias LT(?)KW : babilonias BO : babylonios F : babilon‫ݱ‬ios‫ ݲ‬EG ◆ sustinuit BLOTM FK WGS uero om. E1 ◆ antigonem WG ◆ namque] nam quia D1 : nam D2 ◆ pari] pati LO : patri T1 ◆ uinctos om. R ◆ ididem A: uidit(?) R ◆ ausam] causam S1R ◆ aliquid om. LO fortasse recte ◆ relinquerat L1O1 ◆ genere ante crudelitatis ins. TM : modo post processit ins.

71–75

63

matremque itidem colligauit ausam aliquid de potestate contendere (namque hanc rerum dominam Ioannes reliquerat), eoque crudelitatis processit, ut uinctam fame necaret. Horum autem facinorum poenas Antigoni fratris morte persoluit, quem plurimum amabat quemque habebat regni participem. Nam et hunc interimit adductus criminationibus per maleuolos regni compositis. Itaque primo quidem Aristobulus dictis fidem non habebat, qui et fratrem magni penderet et pleraque liuore fingi arbitraretur. Sed cum Antigonus ex militia clarus rediisset festis diebus, quos tabernaculis positis deo celebrare mos patrius exigebat, euenit eodem tempore ut aduersa ualetudo Aristobulum corriperet, Antigonus uero circa festorum solemnium finem armatis comitatus ad deum adorandum plus[que] in honorem fratris, quam maxime potuit ornatus, ascenderet. Tumque delatores nequissimi regem adeuntes et armatorum pompam et Antigoni arrogantiam priuata fortuna maiorem esse criminabantur, quodque maxima caterua stipatus, ut illum interficeret, eo uenisset; nec enim perpeti honorem solum ex regno habere, cui regnum ipsum liceat obtinere. His paulatim quamuis inuitus tamen credidit Aristobulus, ac ne uel suspicare quicquam uideretur prospiciens, et ut incerta praecaueret, suos quidem satellites in quendam I2J ◆ crudelitatis] crudelitas WGHZ : crudelita‫ݱ‬s eius‫ ݲ‬E : crudelitate O1 ◆ uinctum S1 ◆ fame om. R ◆ negaret LOC1D1 : nearet W antigonis nichil crudelius aristobolo fratris persoluit morte Pa1615 ◆ antigoni fratris morte AEQC1DITMF Niese Pa5057 Pa8959 Pa16730 Reg944 : antigo num fratris morte Pa5059 :antigonus frater morte K : antigoni longum spatium fratris breue spatium morte S : antigoni nihil crudelius aristobolo fratris morte C2 : antigonis nihil crudelius aristobolo fratris mortem BLO : antigonus nihil crudelius aristobolo (aristoboli clm158419 fratri morte WGH clm15841 clm17404 : antigoni ///////////////////////////// fratris morte J (nihil crudelius aristobolo erasa esse uidentur quadrante spatio rasurae) : antigoni nihil crudelius aristobolus fratri morte R : ‫ݱ‬arystobolus crudelissimas antygoni‫ ݲ‬fratris morte N : idest nihil crudelius aristobolo inseruerunt BLOC2J1(?)RN1(?)WGH Pa1615 clm15841 clm17404 (notandum est crudelitas aristoboli Pa5057mg) ◆ persoluit] consuluit Q ◆ regni habebat participem T : regni participem habebat F : regni habebat regni participem M1 ◆ interimit BL : interemit ceteri ◆ adductus] ‫ݱ‬se‫ݲ‬ductus E : adductis WG : adductus ad hoc Tb ◆ primum E ◆ fidem] quidem BLO : fide W ◆ qui et] quin et WG : et A1 : qui ut TM S2Tb ◆ magni penderet et] male perderet et RN : male perderet BLOTMSTb celebrari AE : celebrari constituit T1 : celebrari constituit et M : celebrare ceteri ◆ patrium B ◆ euenit] et uenit BO : euenit quidem M ◆ aduersa] aduersa quidem A ◆ ual. ar. corr.] ual. aristobolorum corr. T : ualitudine aristobolus detineretur E ◆ antigonus uero] aristobolus uero C1D1 ◆ solemniorum F ◆ finem] famam R ◆ armatus BLO ◆ ad deum adorandum plus in honorem fratris ascenderet quam maxime potuit ornatus scripsi : ad deum adorandum quam maxime potuit plusque in honorem fratris ascenderet ornatus BNS2 : ad eum ad orandum quam maxime potuit plusque (plusqam G) in honorem fratris ascenderet (-erat WGHS2Tb2 , -dit D2) ornatus (ortatus R) LOCD IYJTMR WGHS1Tb Pa8959 : ad orandum quam maxime potuit plusque in honorem fratris ascenderet ornatus Niese : ad eum ad orandum quam maxime potuit plusque in honorem fratris (armatus hic add. Q1) ornatus ascenderet (-erat Q) AQ : templum adorandum quam maxime potuit plusque in honorem fratris ascenderat ornatus clm15841 clm17404 : ‫ݱ‬templum‫ ݲ‬ad orandum quam maxime petiuit plusque in honorem fratris ornatus ascenderat E : templum ad orandum quam maxime petiuit plusque in honorem fratris ascendit (-eret Pa16730) ornatus FK Pa16730 Ӂ armorum EWG ◆ maximam O : maxime R ◆ interficeret] interfecisset M ◆ nec enim ABOCD TMWGSTb : ‫ݱ‬nec‫ ݲ‬eum ELRFK (sed fortasse ‫ݱ‬nec eum p‫ݲ‬ erpeti E) ◆ honorem] hominem LO ◆ solum – cui regnum om. S1 ◆ ex regno EQCDTMR : et regnum ABLOFKW2GS2Tb : regnum W1 ◆ habere] iubere R quamuis] quam S1 ◆ tamen om. K ◆ credit E ◆ aristobulus E1 ◆ ‫ݱ‬ac ne‫ ݲ‬uel E : ac ne uel//// C : ac ne uellet D ◆ suspicare BL1S : -ari ceteri ◆ uidetur D ◆ et ut] ut E ◆ incertum O2 ◆ praecaueret etiam

5

10

15

64

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

subterraneum et tenebrosum locum transire iubet. Ipse autem iacebat in castello Bari ante, post autem Antonia cognominato. Et ut inermi quidem parcerent, occiderent autem Antigonum praecepit, si cum armis adiret, necnon et ipsi Antigono, qui praedicerent, misit, ut inermis ueniret. Ad hoc regina satis callidum cum insidiatoribus consilium capit. Namque his qui ad eum missi fuerant persuadet, ut mandata quidem regis taceant, dicant uero Antigono quod frater audisset arma sibi eum pulcherrima in Galilaea ornatumque bellicum fabricasse, quae ne singillatim inspiceret, morbum impedimento fuisse; nunc autem, praesertim cum alio discessurus sit, libenter eum uideret armatum. His auditis Antigonus (ne quid enim mali suspicaretur, fratris suadebat affectus) cum armis uelut ostentatum se ueniens properabat. Sed ubi ad obscurum transitum, qui Stratonos Pyrgos uocabatur, accessit, a satellitibus interemptus est certumque documentum praebuit omnem beneuolentiam iusque naturae criminationibus cedere nullamque optimarum rerum affectionem tantum ualere, ut inuidiae perpetuo possit obsistere. In hoc autem etiam Iudam quis recte miretur: Essaeus erat genere, qui numquam diuinando peccauit neque mentitus est. Is Antigono transeunte per templum, mox ut eum uidit, ad notos qui aderant exclamauit (non paucos autem habebat discipulos siue consultores): „Papae, nunc mihi pulchrum est mori, quando ante me ueritas interiit mearumque praedicationum aliquod mendacium deprehensum est. Viuit enim Antigonus iste, qui hodie deberet occidi. Locus Niese] praecauerit BLOS1 ◆ bari ante BLOCD TMFKSTb : bari antea A : barisante WG : uariante R : inbari antea E ◆ antonia AMFKWGTb : antonio BLOCDTRS : antonino E ◆ cognominatus A ◆ et ut] ut R ◆ inermi AECD TMRFK WG2STb : inermis BLO : inermo G1 ◆ quidem parcerent] quidem parceret S1 : parceretur quidem T ◆ occidere C2D2TMR ◆ praecepit] praecipit AL ◆ adiret] adueniret Tb ◆ nec non – ueniret om. K ◆ antigono] antigonum A : antogono O1 ◆ qui praedicerent misit A : qui praeciperent misit FWHGS2 : qui praecederent misit BEQ CDIYJ TMRS1 : praecederent misit LO : nuntios misit qui (ei add. Tb2) praeciperent Tb hoc] haec FK ◆ cum om. A ◆ persudet A1 ◆ antigono] trigono L1O ◆ eius post frater ins. TM S2Tb ◆ pulcherrima eum CDRN ◆ bellicum AECDTMR : bellicosum BLOFKSTb : belicosissimum G : belli copiosissimum W ◆ ne (nisi R) singillatim AECD TMRK WGSTb : ne singulatim F : ne singulatum BLO ◆ morbum impedimento] morbum impedimentum C1D : morbo impeditum FK ◆ uiderent M auditis] autem W ◆ uelut] uel C1D1 ◆ ostentaturum E : ostensurus WG ◆ pyrgos A : pirgos E : pyrgus OCD N2FKWGS : pirgus BLTMN1Tb : burgus R ◆ peremptus K ◆ omni beniuolentia O ◆ naturae iusque R1 : eiusque naturae G : usque naturae Tb1 ◆ criminationibus] dimicationibus R ◆ affetionem O2: afflictionem(?) O1 ◆ in iudice perpetuo possit O : possit inuidiae perpetuo CRN autem om. TMW ◆ iudam] iuda R : iudam quendam S2Tb ◆ recte] non recte DR2F ◆ mitteretur R1 ◆ ess(a)eus] essenus L2N2 : esse seus O : qui essaeus R : essaeus hic S2Tb : ex cuius M : idumeus D2 ◆ discipulos siue consultores habebat pape TMN3 Pa8959 : habebat discipulos siue consulatores pape B : discipulos papas uel (siue QF) consultores habebat QFWGH : papas (papās R) (id est hic add. S2Tb) discipulos siue consultores (consulatores LOS, consolatores J1) habebat AELO CDIYJRN KSTb Pa16730 Niese p.LXXIII emori CDIYRN (recte?) ◆ me om. A ◆ praedicationum ABOC1 R1WGS : praedictionum ELC2D TR2FKTb : praeditionum M : dictionum C1 ◆ aliquid L1D ◆ deprehensum] inuentum TM ◆ iste antigonus FWG ◆ debet L2 : debuisset WG ◆ neci eius] eius necis W : eius M ◆ stratonos pyrgum ALOCDK : -os pirgum TM : -is pyrgum NFWGSTb : -is pirgum B : -is burgum R : -is pirgos E ◆ dista‫ݱ‬t‫ ݲݱ ]ݲ‬E3 in ras. ◆ horae uero diei sunt quattuor om. E1 (suppl. E3) ◆ diei sunt quattuor] deei sunt qu. S1 : diei eius qu. B : die eius qu. LO : fuit diei quarta W : diei fuit IIII G ◆ sed et uat.

79–85

65

autem neci eius apud Stratonos Pyrgum fato fuerat destinatus, et ille quidem sexcentorum abhinc stadiorum interuallo distat. Horae uero diei sunt quattuor, sed uaticinationem tempus effugit.“ Haec locutus senior maesto uultu et mente solicita secum multa reputabat. Et paulo post interfectus Antigonus nuntiabatur in loco subterraneo, qui eodem nomine, quo maritima Caesarea, Stratonos Pyrgos appellatur, et hoc fuit, quod uatem fefellit. At uero Aristobulo confestim sceleris paenitudine morbus ingrauescit semperque facinoris cogitatione solicitus perturbato animo tabescebat, donec maeroris acerbitate uisceribus laceratis subito sanguinem uomeret. Hunc autem unus e seruulis eius ministerio destinatis foras efferens prouidentia diuinitatis errauit, et ubi Antigonus erat occisus, super extantes adhuc caedis maculas cruorem interfectoris effudit. Vlulatu autem continuo sublato, qui puerum tamquam de industria sanguinem libasse conspexerant, clamor ad regis aures peruenit, causamque requirebat, et cum eam prodere nullus auderet, ad resciscendum magis ardebat. Ad extremum autem minitanti uimque adhibenti uerum quod erat indicauerunt. Atque ille cum lacrimis opplesset oculos quantumque poterat ingemuisset, haec dixit: „Sperandum certe non erat, ut maximum dei lumen facta mea nefaria laterent, nam cito me ultrix cognatae caedis iustitia persequitur. Quatenus, o corpus improbum, fratri matrique damnatam animam detinebis? Quam diu paulatim libabo illis sanguinem meum? Simul totum accipiant neque iam meorum uiscerum inferias fortuna derideat.“ His dictis ilico moritur, cum non plus anno regnasset. Vxor uero RFK locutus] locus G : locutus est BLO ◆ reputabant L1O : repetebat T1M ◆ nuntiatur FKS ◆ caesareae T : caesaria BW : caesari(?) L2: cesarisa O : om. M ◆ stratonos pyrgos A : -os pyrgus CD : -is pyrgus N2R1FWG : -is pirgus BTM : -is burgus R2 : is pyrgos N1LOKSTb : -is pirgos E ◆ appellabatur ABEOKTMG paenitudine (uel poen-)] pentudine E : plenitudine BLOF ◆ ingrauessit O : ingrauascit FN2E3 ◆ semperque AETM FKWG : et semper S2Tb : semper BLOCDRS1 ◆ maeroris] memoris L1O1C1R (cf. 1,431) : femoris L2O2 ◆ moueret D1 autem] ergo F ◆ unus e (a W) seruulis eius] unus seruulus eius T : seruulus eius LOM ◆ destinatis A : -tus QIYJ ceteri ◆ afferens BLO2 (O1 n. l.) ◆ exstantes] extuantes B : (a)estuantes EQWG : stantes I1 : erentes R1 : herentes R2 ◆ effudit] effodit LO ◆ ululatu autem] mire ululatu autem BS1 : mire ul. autem LO : miro ul. autem eorum S2 : miro autem ul. eorum Tb ◆ tamquam qui puerum TM ◆ sanguinem libasse etiam Q Niese] sanguinem liberasse ON1(?) CD1S1 : sanguinem librasse N2 : sanguinem liberasset (libasset R2) LR : sanguine labasse B : sanguinem G ad aures regis F : ad regias aures R : regis aures L1 ◆ eam] ea E ◆ nullusque L ◆ resciscendum AES2 : rem sciendam BTMR : resciendum ceteri ◆ ad et magis om. E1, suppl. E3 ◆ autem] uero FK ◆ uimque] u‫ݱ‬im‫ݲ‬que E : uinique L ◆ opplesset] opplessit T1 : implesset BO : oppressit M (cf. 1,556) ◆ potuit TM ◆ ingemisset R1 : ingemiscens TM ◆ dixit] ait G certe om. E1, suppl. E3 ◆ necefaria T1 ◆ persequatur L1 : -quetur S2 ◆ quatenus o (quatenus etiam Niese)] quatinus o T1 : quatenus hoc BO : quatenus E1G1 (.i. quo usque s.s. E3) : quatinus W : quamdiu o FK : quamdiu G2 ◆ detinebis] de tenebris BLO ◆ quam diu] quatinus N ◆ libabo illis ACDTM KWGS Niese : libabo illi BELOR : illis libabo F ◆ meum simul totum accipiant AD2FK WGS2 Niese : meum simul totum accipiat ECD1TMS1 : totum simul accipiant meum B : totum simul accipiat meum (mecum L1) LO : nostrum simul totum accipiat R ◆ meorum] eorum BLO ◆ inferius BLOTMWGS1 : ferias E ◆ fortunam WG ◆ deridebat S1 et fort. E1 : derideat E2 : derideant G ◆ non om. E1 ◆ anno] anno uno R ◆ fratrum eius] fratrem eius BTMFK WGS Niese : freius fratrem suum R ◆ desolutis LOS1 ◆ ad ante regem ins. O ◆ maior] minor M ◆ ille om. E ◆ potestates BLO : potestate CD ◆ fratrum OCD ◆ regna BLOFKS : regnum ERNWG Reg944 : regni ACD

5

10

15

20

66

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

fratrum eius uinculis dissolutis regem constituit Alexandrum, qui aetate maior erat et modestia praestare uidebatur. Sed ille potestatem adeptus fratrem quidem alterum regna appetentem occidit, alterum autem uita contentum ablatis rebus secum habebat. Proelium etiam cum Ptolomaeo cognomento Lathyro committit, qui oppidum Asochin ceperat, et multos quidem peremit hostium; sed uictoria in Ptolomaei partem propensior fuit. Postea uero quam iste pulsus a matre Cleopatra discessit in Aegyptum, et Gadara obsidione capit Alexander et castellum Amathuntis, omnium maximum quae trans Iordanem sita erant, ubi pretiosissima quaeque bonorum Theodori filii Zenonis habebantur. Repente autem Theodorus aggressus et propria recepit et sarcinas regis aufert Iudaeorumque fere milia decem interfecit. Verum hoc uulnere superior fit Alexander, conuersusque ad maritimas regiones Raphiam capit et Gazam itemque Anthedona, quae post a rege Herode Agrippias nominata est. His autem seruitio domitis concitatur in eum festo die populus Iudaeorum; nam plerumque epulae seditiones accendunt. Nec uidebatur insidias posse comprimere, nisi peregrinos haberet auxilio Pisidas et Cilicas; Syros enim mercennarios respuebat propter ingenitam cum Iudaeorum gente discordiam. Caesis autem supra quam octo milibus ex turba rebellium Arabiae manus attulit, ibique Sadamitis sub iugum missis tributoque his imposito ad Amathunta regressus est. Cumque Theodorum metus secundis eius successibus perculisset, castellum sine praesidio repertum funditus eruit. Mox autem congressus cum Oboedo rege Arabum, qui locum fraudi opportunTYM ◆ appetentem] appetitorem TM ◆ alterum autem] alteram autem L1 ◆ uita] uitam O : priuata uita F ◆ contentum] contemptum LOT1M ◆ ablatis rebus om. E lathyro FW Niese : latyro ELOCDR : lathiro AK : latiro BTMG : lauro S ◆ asochin AEG (Asochis Barrington 69 B4) : asodim B : asochim N1(?)W : acochin CDR : acochim Niese : acohin FKS : achom T : achoin M : a quo in LO : asochiton N2Fmg ◆ inceperat BM ◆ in … partem ACD : in … parte ELOTM RFK WGS : in in … parte B ◆ iste] ipse F ◆ et ga.] etiam ga. Svar : ga. M ◆ gadara ABELO CDKGS : gadaram R2FW Niese : gradaram R1 : gazaram N2?T : gazaran M (Gadara Barrington 69 C4) ◆ obsidione capit] obsessione cepit TM ◆ amethuntis E : amachuntis W (Amathous? Barrington 69 C5) ◆ theodoris BLO autem] haec FK : om. T1M ◆ theodoris LO ◆ propria AWG : proprias BELOCDTMRS : proprias res FK ◆ recipit TM ◆ sarcina W : sarcinam R ◆ Iudaeorumque fere milia decem ACDRKS : Iudaeorum fere milia decem E : Iudaeorumque fere decem milia BLOTMFG : Iudaeorum fere decem milia W ◆ superior fit] superior fuit F : post superior fit S2 : superatus fugit R ◆ conuersus BLO : conuersus namque WG ◆ rafaim Niese ◆ capit] cepit TM ◆ et gazam] ac gazam R ◆ itemque] idestque BO ◆ anthedona scripsi : anthedonem AK : antheodonem F : antidonem TM : antedonem ceteri (cf. p. 235; Anthedon Barrington 70 E2) ◆ quae post] quae poste G : quae postea FS : post B : quae K ◆ agripia M : agrippius O Iudaeorum populus BOL ◆ uidebantur A ◆ peregrinus O ◆ et post pisidas (pissidas O, pysidas G) om. T ◆ syros uel siros] scyros K : seruos R ◆ enim ABE : autem S2 : om. ceteri ◆ mercennario W ◆ ingenitam] ingentam C1 : ingeniam S1 : ingentem E ◆ cum om. W1 ◆ gente] grege R (gente Rvar) supra quam] supra FK ◆ milia N2 ◆ ex turba rebellium] ex turbarebellum BLO : eorum turba rebellium R : ex turba rebellium cupiens D2 ◆ sadamitis ABELO CTMRWS2 Niese : sadimitis G : adamitis D2 : sodamitis S1 : scalamitis K : schalamitis F ◆ iugo CNL2W2 (W1 n. l.); de usu liberiore sententiae „sub iugum mittere“ cf.  1,105. 1,354; ThLL 8,1184,20–30. ◆ amathunta etiam Niese ] amethunta E : amachuntha W ◆ cumque] cum C1R ◆ me‫ݱ‬tu‫ݲ‬s secundis ‫ݱ‬eius‫ ݲ‬E : metus e secundis eius T : metus secundis autem G ◆ theodorum – perculisset ] theodorus metum secundis eius successionibus (successionibus etiam D1T1M) pertulisset B : theorum metus secundis eius (ei L) successibus pertulisset LO ◆ repertum] reper C1 : repente WG cum om C1D ◆ oboedo scripsi,

90–95

67

um in Gaulensi regione praeuenerat, captus insidiis totum amittit exercitum in uallem altissimam compulsum atque obtritum multitudine camelorum. Ipse uero elapsus in Hierosolimam olim sibi gentem infensam ad nouarum rerum motus magnitudine cladis accendit. Fit autem etiam tunc superior, crebrisque proeliis non minus quinquaginta milibus Iudaeorum per sex annos interfecit. Nequaquam tamen uictoriis laetabatur, quoniam regni sui uires consumeret. Vnde armis omissis sermone placido cum subiectis redire in gratiam conabatur. Illi autem inconstantiam eius morumque uarietatem tanto magis oderant, ut percontanti causam, quonam pacto eos sedare posset, dicerent, si moreretur; nam uix etiam mortuo daturos ueniam, qui multa scelerate fecisset. Simul autem Demetrii auxilium, cui cognomentum Acaero fuit, accersunt. Qui cum his maiorum praemiorum spe facile paruisset uenissetque cum exercitu, miscentur auxiliis Iudaei circa Sicimam. Vtrosque tamen Alexander mille quidem equitibus, sex autem peditum mercenariorum milibus excepit, cum haberet ex Iudaeis quoque prope ad decem milia bene sibi cupientium, aduersae autem partis essent equitum tria milia peditumque milia quadraginta. Et priusquam ueniretur in manus, intercedentibus nuntiis et praeconibus reges transfugia tentabant, Demetrius quidem Alexandri mercenarios, Alexander autem Iudaeos qui Demetrium sequerentur obtemperaturos sibi sperantes. Sed cum neque Iudaei sacramenta neque fidem Graeci contemnerent, armis iam cominus decernebant, superatque proelio Demetrius, quamuis Alexandri mercenarii uirtutem suam multis et animi et manus operibus demonstrassent. Finis autem pugnae praeter spem cedit utrique. Nam neque cf. 1,487 : oboedeo ECD1NK : oboetho S : obedeo BRG : obędeo TM : obeodeo aut obedeo Niese : obedio LOW : obodaeo A : obodio D2 : oboda F ◆ gaulensi AECDTMRWG : galensi BLOKS : galaadensi F ◆ peruenerat BOL ◆ captis E1 ◆ amisit FKWGS ◆ ualle altissima WG ◆ elapsus] lapsus BOL ◆ et ante ad nouarum ins. M ◆ accedit BLOCD1TMS : accenditur WG fit] sit A : fuit O1 ◆ proeliis AEWG : praesidiis ceteri ◆ quinquaginta milibus] ī W : L milia G ◆ interfectis N : interficit AO : om. B1 ◆ uictoriis tamen BOL : tamen uictoria TM ◆ omissi O1L1 tanto magis] in tantum FK ◆ oderant] suspecti erant R ◆ ut percontanti] ut percunctati K : ut per constancie BOL : ut per constantiam ut uid. S1 : et percontati S2 ◆ quoniam pacto eos LO : quonam facto eos A : quonam eos pacto TMW : quo pacto eos G ◆ posse BLOS1 ◆ uix] unus R ◆ daturos se ueniam TM ◆ scelerate] scelerata G : scelera W ◆ simul autem] simul etiam FK ◆ demetrii auxilium] demetrii auxilii BLO : demetrium ad auxilium R ◆ cui om. L1 ◆ cognomentum acero TMKWGS (Ἄκαιρον gr., unde acaero scripsi) : cognomentum eucerus N1, cogn. eucherus N2 (cf. Levenson/Martin 09) : cogn. macero ECDR : cognomento acero ALO : cognomen acero (eucero Fmg) F : cognomento macero B Ӂ ◆ accersunt E1LOCDS1 : accersiunt E2KS2WG : accersiuit ABTMF : accersit R ◆ maiorum] malorum B : magorum N1 magnorum N2 i ◆ praemiorum om. LOS ◆ uenisset om. E1 suppl. E4(?) ◆ auxiliis] auxilios E1 : auxiliis eius FE3 ◆ sicimam ECDTRWG : sichimam MF : siccimam LO : sicima A : sictinam B : sycimam S : sychimam K tamen] tunc GS : autem tunc W : om. K ◆ excipit A ◆ prope om. C1 ◆ bene sibi – tria milia om. K ◆ partis] partes BLOCD1ES1 ◆ tria milia] tria A ◆ milia quadraginta etiam Niese] quadraginta milia BO : milia quadringenta E : quadraginta W ◆ praeconibus ECDTM FK WGS : praeconiis ABLOR ◆ transfugiat A : transfugam R ◆ mercenarius R ◆ alexander autem] et alexander R ◆ iudaeos qui demetrium] iudaeos demetrium cum TM : iudaeos demetrium LOD1S1 : iudeus demetrium C ◆ sperantes etiam IJ Niese] sperans WGH (recte?) iudaei … graeci] iudaeis … graecis R : in dei … graeci B ◆ iam] cum iam R ◆ decernebat A : decertabant TM proelium BELOCDFKWG (recte?) ◆ multis om. B ◆ operibus manus R ◆ de-

5

10

15

20

68

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

uincentem Demetrium, qui eius auxilium petierant, expectare uoluerunt, et immutatae fortunae misericordia sex Iudaeorum milia se ad Alexandrum, qui in montes effugerat, contulerunt. Huius inclinationis momentum Demetrius ferre non potuit, sed Alexandrum iam quidem collectis uiribus bello idoneum esse ratus, omnem uero gentem ad eum commeare, mox inde digressus est. Non tamen reliqua multitudo abscessu auxiliorum simultates deposuit; bello autem assiduo tam diu cum Alexandro decertabat, donec plerisque interfectis ceteros in Meselim ciuitatem coegit, eaque uastata in Hierosolimam captiuos adduxit. Verum immoderata fecit iracundia, ut crudelitas eius ad impietatem usque procederet: Octingentis enim captiuorum in media ciuitate cruci suffixis mulieres earumque filios in conspectu eorum necauit, atque haec potans et cum suis concubinis recubans prospectabat. Tantus autem populum terror inuasit, ut etiam diuersae partis studiosi proxima nocte octo milia hominum extra totam Iudaeam profugerent. Quorum exilio mors Alexandri finis fuit. Cum eiusmodi factis tandem aegreque otium regno quaesisset, ab armis requieuit. Rursus autem fit ei turbarum initium Antiochus, qui etiam Dionysius dictus est, Demetrii quidem frater, sed eorum nouissimus, qui Seleucum generis auctorem haberent. Hunc enim timens Arabas paratum bello pulsare, totum quidem super Antipatrimonstrasset LOS1 ◆ spem om. E1, suppl. E4 ◆ cedit utrique] cedit utriusque R : cecidit utrimque WG ◆ noluerunt LO ◆ et ante immutatae] sed B ◆ immutare W ◆ fortunae] fortitudinis AE ◆ misericordiam BLO ◆ milia iudaeorum B ◆ se ad alexandrum BEOCD2TMFKWGS : sed ad alexandrum D1 : se alexandrum AN : se alexandro R ◆ qui in montes effugerat ET2M S2 : quin montes effugerat A : qui in montem effugerat L : qui in monte effugerat BO : qui in montes effugerant CDRFKS1(?)T1WG ◆ omnem uero] omnemque TM ◆ extimans post commeare inseruerunt E4FK Pa16730 abscessu AECDTMRWS : abcessu G : abscesso BL1 : abscessum L2O : ob abscessum FK ◆ auxiliatorum WG ◆ simulantes D : simultantes LO ◆ decertabant WG ◆ interfectos R ◆ meselim ACDWGS : mesilim BLO : messelim Niese : meselin TMR : menselim E : misselim F : missilim K : bethomis N2 ex AJ 13,380 ◆ eamque uastatam BLO2CD1MWG : eam uastatam O1 ◆ adduxit B E1(?)LOTMR : abduxit ACD NE2FK WGS Ӂ immoderatam … iracundiam BLO ◆ fecit] fuit M ◆ credulitas A ◆ eius om. LO ◆ procederet] produceret T1 ◆ octingentis … cruci suffixis ETM : octingentis … cruci infixis Pa8959 : octingentis … cruci confixis clm15841 clm17404 : octingentis … crucifixis N2K : octingentis … cruci suffixos W : octingentos … cruci suffixos ABLOCDIYGH : octingentos … crucifixos QRN1JS : octingentos … crucifigens F ◆ mulieres earumque] et R ◆ eorum scripsi : matrum codd. (in conspectu matrum etiam Y Niese). aut matrum delendum aut eorum scribendum uidetur Ӂ ◆ haec] hoc TM ◆ potans] putans BLOD2 ◆ recubans] concubans LO ◆ prospectabant C1D : prospectans G : prospectabans W populum] populus ABL1O : populos L2 : om. E1 ◆ diuersae partis] diuersi partes B : diuersi partis C : diuersas partes O1: per diuersͺas͵ partes LO2 (cf.  1,150) ◆ profugerent AFK : profugerint BELOCDTMR WGS ◆ exilio AEO1(?)CD2RKS2 : exilii LO2TMFWG : exilium BS1 : auxilio D1 ◆ mors] mox(?) S2 ◆ fuit] fugit L ◆ cum eiusmodi] qui cum eiusmodi S2 : cum enim eiusmodi TM : cum huiusmodi B ◆ (a)egreque] aegre E : gegreque O ◆ otium regno] otium regnumque Niese : regno otium TM : regni otium FG : regni//// otium S2 : regnum otium BLOK et ut uid. S1 : regni negotium W ◆ quieuit K fit ei] figei A : fit R ◆ turbarum] turbationum LvarO2Evar : O1n. l. (fortasse turbarum) ◆ dionisius uel dionysius] dionius D1W ◆ nouissimus] ultimus T ◆ seleucum] seleuchum K : felcutum W ◆ generis om. E1 ◆ auctorem om. LO ◆ haberent] haberet CDE1 : habebant F ◆ hunc] hinc D1 ◆ arabas paratum bello pulsare ACDTM RGS : qui arabas parato bello pulsarat (-saret K) EFK : arabas (arabs O2) paratum bellum pulsare BLO1 : qui arabas paratum bello pulsarat W ◆ antipatri BLO ◆ inter ioppes EFKWS2 : interiores A : inter opes LO : inter iopis TM

99–104

69

da montibus proximum et inter Ioppes litora spatium fossa et altissima ualle dirimit. Ante fossam uero murum aedificauit excelsum turresque ligneas, ut faciles aditus obstrueret, fabricauit. Nec tamen Antiochum arcere ualuit. Exustis enim turribus fossisque repletis cum suis copiis transgressus est uindictaque posthabita, qua deberet eum a quo prohibitus erat ulcisci, protinus contendit in Arabas. Horum autem rex, in locis suae nationis commodioribus cedens ad pugnam, deinde inopino cum equitatu reuersus – habebat autem numerum decem milium – imparatos ex improuiso Antiochi milites inuadit. Forti autem proelio depugnato, quamdiu quidem supererat Antiochus, durabat eius exercitus, quamuis eum passim Arabes trucidarent. Vbi uero procubuit (succurrendo enim uictis semper in periculis erat), omnes terga dederunt, maximaque pars eorum cum in acie tum in fuga consumitur. Reliquos autem in uicum Anna delapsos alimentorum penuria perire contigit praeter paucos. Hinc Damasceni Ptolomaeo Manei filio infensi Aretam sibi sociant Syriaeque Coeles regem constituunt. Qui bello illato Iudaeae postquam pugna uicit Alexandrum, pactione discessit. Alexander autem Pella capta Geras petiuit rursus opum Theodori cupidus, triplicique ambitu circumdatis defensoribus locum pugnando ca: inter iopes N ceteri Niese ◆ spatium] spatiosa R ◆ altissimo uallo TM ◆ dirimit CKS : diremit AEDTMRFW : deremit G : deprimit BLO ◆ uero fossam CDR ◆ faciles … obstrueret] facile … exstrueret RN ◆ antiochus A uindictaque] uindicta RW ◆ posthabita] peracta M ◆ qua deberet] quam deberet BLO : qua deberet in WG : cum deberet in R ◆ prohibitus erat] prohibitus est FK cedens scripsi, cf. AJ 13,391 : agens codd. Ӂ ◆ inopino scripsi : ioppam BLOQ CDIYJ KWGHS Niese : iopam A : iopp‫ݱ‬en‫ ݲ‬ERF : ioppem TM (Ioppe ciuitas longe abest) Ӂ ◆ habebat autem] habebat enim BL ◆ imparatos ex improuiso AETFK : imparatos ex improuisu D fortasse recte : ex hinc imparatos ex improuiso WGH : et imparatos ex improuiso JS : imparatus ex improuiso CIY : imparatus et improuisus R : imparatos improuisos Q : impraeparatos B : ex imperatus ex improuiso LO : insperatos ex improuiso M ◆ in N locus ita refictus est: commodioribus agens ‫ݱ‬exercitum contra regem arabum properabat‫ ݲ‬ad pugnam ‫ݱ‬cui rex arabum cessit primo‫ ݲ‬deinde ‫ݱ‬ualido‫ ݲ‬cum equitatu reuersus habe‫ݱ‬nte‫ ݲ‬numerum decem milium in‫ݱ‬s‫ݲ‬p‫ݱ‬e‫ݲ‬ratus et improuisus ◆ inuadit] occidit M ◆ forti autem] forti iam BLO : forti adeo R ◆ supererat] superat G : superabat FK ◆ durabat eius] eius durabat R : durabat BO ◆ eum passim arabas BO : enim passim arabes R ◆ trucidabant L : trucidassent E ubi om. G ◆ succurrendo … semper] succurrere … solitus TM ◆ in periculis om. R ◆ erat] esset(?) C : aderat FKS2 ◆ omnes … pars eorum om. C1 ◆ dederunt AEQD IYJTMFS : uerterunt BLOC2RNKWG fortasse recte, cf. 1,383 ◆ maximaque] magnaque RN ◆ eorum cum in acie tum in fuga ALO CDIJ : eorum cum in acie essent (esset K) tum in fuga FK : eorum cum esset in acie tum in fuga B : eorum tum in acie tum in fuga TMRGS : eorum tum in fuga tum in acie W : ‫ݱ‬eorum qui post eum essent in acie‫ ݲ‬in fuga E ◆ consumetur O ◆ anna etiam Niese] anno BLO : annam F : chanam Fmg : ‫ݱ‬chanan‫ ݲ‬N ◆ dilapsos AECDR ◆ contigit perire T : contigit M ◆ periere L2O2 ◆ praeter] propter LO hinc] huic M ◆ menneae filio ptholomaeo TM ◆ manei (uel manaei) scripsi cl. 1,185.248 : menneo BLO : menne(a)e ATMK Niese : meneae ECDR : menn(a)e WGS : menei N1 : mynei N2 : minaei F ◆ infensi] infest A ◆ sociant] socient S1 : sociant et S2 ◆ syriaeque coeles EF : syriaeque caeles AK : syriaeque coelis CT : syriaeque caelis D : syriaeque elis R : syrieque eum N : sirieque coelis M : sirieque celis B : sirie qui caelis L : syrie (syrrie O1) quicelis O : syrie celes W : syrie coelis S : sirie coeles G ◆ rege constituit R ◆ illato om. E1, suppl. E4 ◆ Iudaeae] iudae S1 : iudeae S2 ◆ pugna uicit] pugnauit BLOMS : expugnauit K ◆ alexandri//// (fuit alexandrum ut uid.) pactione S : alexandrum in pactione T : alexandri in pactione M Alexander autem] Alexander LO ◆ pella] bello Niese ◆ gerans A : gerea‫ݱ‬n‫ ݲ‬N ◆ triplicique] et triplici TM : triplici ALOCD KWGS ◆ defensoribus] deseniori-

5

10

15

70

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

pit. Necnon et Gaulenen et Seleuciam et quae Antiochi Pharanx dicitur sub iugum mittit. Ad haec autem capto Gamala castello ualidissimo eiusque rectore Demetrio multis criminibus inuoluto, in Iudaeam regreditur, expleto in militia triennio, laetusque a gentilibus ob res prospere gestas excipitur. Belli autem requiem secutum est morbi principium, et quoniam quartanis febrium circuitionibus fatigabatur, depulsuiri ualetudinem credens, si rursus animum negotiis occupasset, intempestiuis militiae laboribus sese dedit et ultra uires ad efficaciam corpus impellens inter ipsos tumultus uicesimo et septimo regni anno moritur idque Alexandrae coniugi suae reliquit, Iudaeos eius uel maxime dicto audientes fore non dubitans, quod longe ab eius crudelitate discrepans et iniquitati resistens beneuolentiam sibi populi comparasset. Neque spes eum fefellit, namque opinione pietatis obtinuit muliercula principatum, quippe morem gentis patrium probe norat, et qui sacras leges temerassent, ab initio detestabatur. Cum autem duos filios Alexandro generatos haberet, natu quidem maximum Hyrcanum et propter aetatem declarat pontificem et quod praeterea segnior esset quam ut in potestatem regiam molestus cuiquam uideretur [regem constituit]; minorem autem Aristobulum priuatum uiuere maluit, quod feruenti-

bus R ◆ pugnando capit] pugnandi R ◆ capit AECD : cepit BLOTM FKWGS et gaulenen ACDWGS Niese : et gaulenem BTM : et gauleueni LO : et gaulen E : in galilenen R : et gaulonem FK ◆ seleuciam et ACDMR : seleucia et E : selcuciam et W : seleuciam esse T1: seleuciam BLOT2F KS ◆ antiochi pharanx (vel far-) dicitur AECD FWG : antiochi pharans dicitur M : antiochi farie dicitur RN1 : antiocho (anthiochi T, aniochi S) faranex dicitur BLOTS : antiochi dicitur fananex K ◆ capta E1 ◆ eiusque] eius KG ◆ multis criminibus inuoluto (criminibus inuoluto etiam Niese)] criminibus multis inuoluto KW ◆ in iudaeam regreditur expleto in militia (malitia A1) triennio (expleto – triennio etiam Niese)] in militia triennio E1 : expleto in militia triennio in iudaeam reuertitur E4 ◆ a gentilibus] a gentibus A2 : gentibus A1 morbi] moribus BLO ◆ circumitionibus T ◆ depulsuiri DS : depuls‫ݱ‬ū‫ݲ‬iri N : depulsum iri ETMFKW Niese : depulsum in G : depulsuire C : depulsum ire A : depulsum BLO : depulsuram R ◆ per ante ualitudinem ins. M ◆ dedidit C1D1: reddidit TM ◆ uires ad AECD TMKS2 : uires BLORS1 : uirium FWG ◆ efficia R1N1(?) : efficacia(?) R2 : exercicia N2 ◆ tumultos LO1I1N1 ◆ uicesimo AN : trigesimo uel tric- ceteri (triginta Niese) ◆ septimo post regni AEQCD IY JTM RNWGS1 Reg944 : septimo regni FKS2 : septimo BLO Ӂ idque] (h)isque ECDR2 ◆ alexander BLOT1MK : alexandrie R ◆ eius AEFK WG : ei BLOCD TMRS ◆ dicto] edicto E2 in ras. ◆ audientes] ob(o)edientes R : obaudientes E2 in ras. N3K ◆ resistetis W ◆ populo W eum spes G : spes meum C1 ◆ namque – principatum om. S1 ◆ muliercula] mulier culpa BLO ◆ quippe morem gentis patrium AECDTM RS2WG Niese : q. morem gentes patrium S1 : q. mores gentes patriam B : q. quae morem gentis patrium FK : q. mores gentis LO : qui prae‫ݱ‬ter‫ ݲ‬morem gentis patrium N ◆ probe norat etiam Niese] (ei add. N3) prouenerat N : prouenerabatur R : spatium 6 litt. G ◆ temerasset BLO ◆ detestabatur] testabatur A ◆ hyrcanum alexandra mater regem constituit post detestabatur ins. BLOC2J1(?)RN1S1 Reg944mg Pa1615 : rasura quadrantis spatii J : om. AEQC1D YIJ2TM N2FK WGHZS2 clm15841 clm17404 Pa5057 Pa5059 duo A ◆ alexandra BLOR ◆ haberet natu] liberaret nam W ◆ aristobolum (non -bulum) hucusque codices fere semper; cf. ad 1,114 ◆ et … declarat pontificem et … regem constituit etiam Niese ◆ et quod praeterea – cuiquam] et propterea quod segnitior esset quam et potestatem regi et molesta cui R : et quod (haec del. N2, postea ins. et) propterea ‫ݱ‬quod uir mollis esset et segnis quae utraque molesta regiae potestati uidentur‫ ݲ‬N Ӂ ◆ quod praeterea] quod propterea BWGS1 : propterea quod RS2 ◆ segnior esset] senior esset AQ : segnior esse S1 : segnitior esset R : segnitior esse LOC ◆ quam ut] ut K ◆ in potestatem regiam B : potestatem regia LO : in potestate regia AE2IY : potestate regia E1QCDTMFKWGS ◆ regem constituit] ‫ݱ‬non eum‫ ݲ‬regem constituit N : de-

109–116

71

oris esset ingenii. Iungunt autem se eiusdem mulieris ditioni quoddam Iudaeorum collegium Pharisaei, qui praeter alios pietatem colere putarentur et peritius leges exponere, ob eamque causam propius eos aspiciebat Alexandra diuinae religioni superstitiose deseruiens. Illi autem paulatim, feminae simplicitate decepta, omnes pro sua libidine summouendo ac deponendo itemque uinciendo ac soluendo quos uellent iam procuratores habebantur, prorsus ut ipsi quidem regiis commodis fruerentur, expensas uero ac difficultates Alexandra perferret. Sed eadem mire callebat res administrare maiores. Itaque augendis copiis semper intenta duplicem conflauit exercitum neque pauca peregrinorum parauit auxilia, quibus non modo statum gentis suae roborauit, sed etiam metuendam se reddidit externae potentiae. Imperabat autem aliis, uerum Pharisaeis ipsa ultro parebat. Denique Diogenem quendam insignem uirum, qui Alexandro fuisset amicissimus, interficiunt, eius factum consilio criminati, ut octingenti, quos supra memoraui, regis iussu tollerentur in crucem. Nihilominus autem Alexandrae suadebant, ut et alios, quibus auctoribus in illos fuisset Alexander excitatus, occideret; cumque his nimia superstitione nihil abnuendum putaret, quos sibi libuisset ea specie trucidabant, donec optimatium quisque ad Aristobulum confugerent, quorum periculum agebatur. Atque ille matri persuasit, ut his propter dignitatem parceret, ciuitate autem pelleret quos noxios existimaret. Illi quidem data sibi copia per agros dispersi sunt. Alexandra uero in Damascum misso exercitu, quoniam Ptolomaeus sine intermissione ciuitatem premebat, illam quidem nulla re memorabili gesta suscepit. Regem autem Armeniorum Tigranem, qui admoto leui ◆ esset om. G iungunt] iungit RWG ◆ ditioni] ditione BL2O ◆ iudaeorum collegium] iudorum collegium L : iudaeorum collegium iudaeorum W1 : iudaeorum collegium quod dicebantur R ◆ praeter] ter A : inter E ◆ pietatem] iustitiam TM ◆ colere] coli BLO ◆ et peritius] et perritus R : et peritus G : et peritos(?) S1 : et peritiores(?) S2 : peritius W proprius AG ◆ eos om. E ◆ semper post religioni ins. WG ◆ deseruiens] seruiens L(?)OWGZ : inseruiens Niese ◆ illi] illa BOW ◆ feminae] feminea TM ◆ ac deponendo] deponendo BLOKG : om. D1 ◆ uincendo R1E1 ◆ soluendum A ◆ iamque AB ◆ habebantur] habebant M ◆ commodis regiis TM ◆ regiis] regis ORW : regi A ◆ ac difficultates om. E1, suppl. E3 ◆ perferret] praeferret LO edem O1: eandem C : ea de R ◆ callebat] calle B2 in ras. ◆ res] rex L ◆ itaque etiam QIYJ Niese] quippe O (recte?) ◆ agendis copiis WG : augendi copias M ◆ duplice AR ◆ modo] modum BL ◆ suae gentis BF ◆ metuendam] metum B : metuens LOC2R et fortasse S1 ◆ se om. BOS ◆ externae] eterne W ◆ ipsa ultro] ipsa ultra LO : ultra ipsa A : ipso ultro C1 : ultro ipsa E ◆ parebit R : parabant O quendam om. E1 ◆ fuisset] fuerat F : fuit O ◆ amisissimus CD1: amicitissimus O1 ◆ et alios] hec alios O : alios LTM ◆ in illos (illo BLON) fuisset alexander excitatus (exercitus A1RN1(?) : exercitatus A2) ] fuisset alexander in illos excitatus TM2 : alexander in eos fuisset excitatus F : fuisset alexander in illos excitatus alexander M1 ◆ cumque] cum R ◆ his] hii A ◆ abnuendum esse putaret TM ◆ quos] quod D2 ◆ trucidabantur G optimatium ABCDN1 : optimatuum L : optimatum N2ceteri ◆ quisque] quique E1TM : quis C1 ◆ aristobulum A et abhinc semper fere (cf. ad 109) : aristobolum ceteri semper fere ◆ confugerent (cf. LHS 2,629)] confugerunt ECD : confugerint BLO ◆ suasit WG ◆ ciuitati LO : ciuitatem D1 : a ciuitate E2 ◆ pelleret] pellebat BLO ◆ noxios] nocentes AOC KTM ◆ illi] ille O1: et illi S2 damascum ED1TMWG : damaso S : damasco ceteri ◆ misso AECDTMWG : misso quidem R : commisso BLOFKS ◆ illam etiam Niese qui addit „(h. e. Damascum)“] illa BCDR KWGS : illa// E : illei(?) L ◆ nulla om. R ◆ re] re// E ◆ memorabile BLO : memorali W autem om. M ◆ armaniorum LO ◆ tigranen LO : tygra-

5

10

15

20

72

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

ad Ptolomaida milite Cleopatram circumsedebat, pactionibus donisque sollicitat. Sed illum domesticarum turbarum metus, ingresso in Armeniam Lucullo, iamdudum inde retraxerat. Inter haec Alexandra morbo laborante minor eius filius Aristobulus cum seruis suis, quos multos habebat omnesque pro aetatis feruore fidissimos, uniuersa castella obtinuit et pecunia, quam ibi reperit, conductis auxiliis regem se declarauit. Ob haec miserata querelas Hyrcani mater coniugem Aristobuli cum filiis includit apud castellum, quod a septentrione fano adiacens Baris antea uocabatur, ut diximus, postea uero Antonia cognominatum est imperante Antonio, quemadmodum de Augusti et Agrippae nomine Sebaste et Agrippias aliae ciuitates appellatae sunt. Ante tamen Alexandra moritur, quam in Aristobulum Hyrcani fratris eius contumelias uindicaret, quem deici regno curauerat, quod ipsa nouem annos administrauit. Et heres quidem omnium fit Hyrcanus, cui regnum etiam uiua commiserat, uerum Aristobulus uiribus atque auctoritate praestabat. Habito autem inter eos circa Hierichunta de rerum summöa conflictu, plerique Hyrcano relicto transeunt ad Aristobulum. Hyrcanus autem cum reliquis fuga praeuenit castellum Antoniam ibique salutis obsides nactus (erant autem coniunx Aristobuli cum filiis), prius quam graue quid fieret, ea lege in concordiam rediit, ut regnum quidem Aristobulus haberet, Hyrcanus uero excederet quasi regis frater aliis contentus honoribus. Hoc modo in fano reconciliati, cum in conspectu circumstantis populi benignissime alter alterum nem TMWG ◆ qui admoto] quia modo R ◆ ad ptolomaidem A : ptolomaidem BLOE CDRK : ptholomaidem TM : ptolomaidam S : ptolomaide W : ptholomaide G : ptolomaidi F ◆ cleopatram] cleopatra BLOCMR ◆ circumsedebo A ◆ dominisque A ◆ sollicitare ALOCDTMRN (nitebatur add. N3) : sollicitabat E2 in ras. W ◆ metus] motus(?) R1 ◆ ingresso] ingressus B : ingres LO ◆ lucullo] loculo BLO : locillo T1 ◆ retraxerat] traxerant LO : traxerat WG fidissimo A ◆ ibi reperit] reperit R : ibi conspexit BLO ◆ conductus R : condictis E1 cf. 1,75 ◆ ob haec] ob hoc B : ob haec autem R ◆ querelas] ad querelas BE : puella querelas O1 ◆ includit] inclusit BLO ◆ quod om. O1 ◆ a septentrionem L : ad septentrionem S : apud septem trionem R ◆ antea] ante CDG ◆ antonia cognominatum ABECD TMR (cognominatam[?] B1) : antonia cognominata LOFWGS : antonium cognominatum E2K ◆ de augusti] augusti LOWGS ◆ sebaste etiam Barrington 69 B5] sabaste CD1 : sebasten BE ◆ agrippias AD2FKG et Barrington 70 E2 : agripias W : agrippas BLOCD1ETMRS ◆ aliae ciuitates] alias ciuitates CR : aliaeque ciuitates D2TM : alte ciuitate A ◆ in ante aristobolum om. R ◆ hyrcani fratris eius] fratris eius hyrcani F : hircani fratris M ◆ contumeliam T ◆ administrauerat CDR regnum om. R ◆ uiua ipsa commiserat BLO ◆ atque om. G ◆ de rerum summa conflictu circa hierichunta (hiericuncta LO) BLO ◆ hierichunta] hierichuntam G : hierochunta A : ierichunta E : ihericunta K : iherichunta T : iericunta M : ierochunta W ◆ ad ante aristobolum om. O fuga praeuenit AEQ CDYIKS2varTM : fuga praeuenit in R : fugit et peruenit ad B : fugit peruenit LO : fuga peruenit S : fuga peruenit in JF : fugiens praeuenit WGZ ◆ castellum om. M ◆ antonia BLO ◆ erant autem AEQ (de plur. cf. LHS p.433 sq.) : erat autem BLO CD1I1N S : erant ////// E1 : erat M : erat ante Y : erant//////enim ibidem E2 (enim ibidem in mg add. E2) : erat autem ibi D2 I2T WGHZ : erat ibi autem R : eratque ibi JFK : erat itaque ibi Pa16730 : erat ibi autem R ◆ coniunx Aristoboli cum filiis ABLO CD1I1 YRS : coniunx autem Aristoboli cum filiis M Pa8959 : in custodia c. A. c. f. E : c. A. c. f. in custodia D2 WGHZ : in custodia ut praemisimus (praediximus Pa16730) c. A. c. f. I2TJFK Pa16730 ◆ prius] sed prius TFK ◆ quid graue E ◆ lege in concordiam etiam O2] in concordiam lege TM : in concordiam O1 ◆ excederet] eo c(a)ederet ACD : eo recederet N : eo ederet R : x E2 in ras. ◆ frater regis aliis honoribus contentus F ◆ contemptus T1M in fano] fano

122–128

73

ualere iussissent, domos permutant, et Aristobulus quidem recedit in regiam, Hyrcanus autem in Aristobuli. Metus uero et alios eius inimicos praeter spem dominantis occupat, et maxime Antipatrum iamdudum inuisum Aristobulo. Erat autem genere Idumaeus et nobilitate ac diuitiis aliarumque rerum copia gentis suae princeps. Is igitur et Hyrcanum, ut ad Aretam regem Arabiae confugeret eiusque auxilio regnum repeteret, hortabatur, et ipsi Aretae, ut Hyrcanum susciperet atque in regnum deduceret, suadebat, multa detrahens Aristobuli moribus multisque Hyrcanum laudibus praedicans. Simulque admonebat, quod eum deceret regno clarissimo praesidentem iniquitate oppressis manum porrigere; Hyrcanum autem iniuriam pati, qui principatu iure successionis sibi debito caruisset. Sic instructis et praeparatis ambobus nocte cum Hyrcano ex ciuitate profugit citatoque cursu in oppidum, quod Petra dicitur, saluus euadit, quod regni sedes esset Arabiae. Ibi postquam Hyrcanum in manum ei tradidit, multis dictis multisque muneribus, ut auxilium praeberet quo in regnum deduceretur, effecit. Erant autem peditum equitumque milia quinquaginta, quibus nequaquam restitit Aristobulus, sed primo impetu superatus in Hierosolimam fugere cogitur, atque omnino captus esset, nisi dux Romanorum Scaurus, aduersis horum temporibus imminens, soluisset obsidium. Namque is ex Armenia quidem in Syriam missus erat a Pompeio Magno, qui cum Tigrane bellum gerebat. Sed ubi Damascum uenit recens a Metello et Lollio captam, his inde submotis cognitoque in Iudaea quid ageretur, illuc uelut ad quaestum cucurrit. Denique mox ut fines M ◆ in ante conspectu om. D1 ◆ alter alterum] alterutrum TMW et fortasse O1 ◆ ualere om. E1 ◆ iussissent] ita E2 ex corr. : iussisset CDR ◆ domus ABLOFWG S1 ◆ aristoboli ALCDS1M : domum aristoboli BEWG : aristoboli domum RFKS2T (ad ellipsin uocis domum cf. LHS 2,61) antipatrem T1M ◆ autem in(?) genere W ◆ ydumaeus B : idumeos L : idimeus A : ydumneues W ◆ aliorumque rerum copiam (copia O) LO ◆ copiis TM ◆ principes A is igitur] igitur AR ◆ ut ante ad om. A1 ◆ aretam] aretham WGS2 : rectam R ◆ confugeret regem arabiae tr. G ◆ regnum om. O ◆ ipsi AECDTR : ipse BLOMFK WGS ◆ deduceret in regnum W : in regnum deducerent R ◆ deceret AECDRTMF : diceret K : decet BLOGS1 : deceat S2 : decet in W ◆ praesidentem] praecedentem M ◆ iniquitate oppressis et porrigere etiam Niese ◆ iniquitatem LO1 ◆ manu porrigeret A ◆ hyrcanum autem] hyrcanum LO ◆ principatum D C1 (ut uid.) S1 ◆ iure etiam IJ] lege AEQ; cf. 1,434 quod ipsi (Hyrcano regnum) iure deberetur Ӂ ambobus et praeparatis tr. T : praeparatisque ambobus G ◆ cum hyrcano] hyrcanus R ◆ profuit D1 ◆ euadit ACD : euasit eo E : euasit BLOTMRFKWGS ◆ esset] esse O : est B2 manum ei AD(2?)WG : manum eius N2 : manu ei B1(?)ELOCTM RN1S1 : manus ei S2 (ei etiam Niese) : manu eius B(2?) : manu regis Aretae (-thae K) FK ◆ multisque] atque E ◆ regnum] regno BLO ◆ efficit CD ◆ erant autem] erat LO ◆ equitumque] equitum G : om. BLO ◆ milia quinquaginta] quinquaginta (uel L) milia BLO : milia quingenta E : (milia) cl Fmg ◆ resistit E ◆ hierusalem G ◆ fuge G saurus S1, item 128.129 : scarus O1 ◆ aduersis] aduersus BLO : aduersus his R ◆ obsidium AB E1(?)LOCD MRWGS : obsidionem E2TFK ◆ ◆ namque] nam neque K ◆ is ex] his R ◆ sirya C : siriam D ◆ tigranē B : trigarane L1 ◆ uenit] inuenit B : ueniret S1 (S2 n. l.) ◆ metallo LCS1 : metalla D1 ◆ et lollio] et lolio BLS : et lellio R : et iolla W : et olla G : edolio O ◆ captam] aptam LO : captum M : captusam R : captam reperit E2TFK ◆ his inde submotis] is inde submotus B ◆ quid ageretur in iudaea B ◆ illuc] illic CDT1MRN1 fines] finem LO : in finem B ◆ iudaeorum ante legati ins. FK ◆ utroque etiam Niese] utrosque R : utrisque D2TMF ◆ sibi ut tr. WG ◆ adiumentum BLO ◆ trecentis] ‫ݱ‬quadring‫ݲ‬entis N2 (ex AJ 14,30?) ◆ talentis om. R ◆ quae] quos TM ◆ ei miserat] emiserat CRN : eumserat L : euerserat

5

10

15

20

74

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

ingressus est, legati ad eum ueniunt a fratribus, utroque ut sibi potius adiumento esset orantibus. Sed trecentis talentis, quae Aristobulus ei miserat, iustitia posthabita est. Tot enim acceptis Scaurus ad Hyrcanum et legatos dirigit, Romanorum eis et Pompeii nomen intentans, nisi obsidione desisterent. Itaque et Areta ex Iudaea in Filadelfiam recedit metu perculsus et Scaurus Damascum rediit. Aristobulus autem, quod captus non esset, satis sibi esse non credidit, sed omnibus quas habebat copiis congregatis persequebatur hostes, et circa locum, quem Papyriona uocant, proelio commisso supra sex eorum milia caedit, in quibus erat etiam Fallion frater Antipatri. Hyrcanus uero et Antipater Arabum priuati auxilio spem in aduersarios contulerunt, et cum Pompeius Syriam transgressus Damascum peruenisset, ad ipsum confugiunt, nullisque muneribus ei datis illa tantum, quibus apud Aretam usi fuerant, allegantes magnopere precabantur ut Aristobuli uiolentiam odio dignam putaret regnoque Hyrcanum restitueret, cui tam aetate quam moribus deberetur. Sed nec Aristobulus sibi defuit corruptione Scauri fretus; uenerat autem quantum potuit ornatus cultu regio, deinde offensus obsequiis neque ferendum existimans abiectius quam regem deceret utilitati deseruire, a Diospoli segregatur. Ob haec iratus Pompeius, etiam Hyrcano eiusque sociis hoc precantibus, Aristobulum petit, et Romano simul exercitu et Syrorum instructus auxiliis. Cum uero Pellam et Scythopolim praetergressus Coreas uenisset, unde Iudaeorum fines incipiunt per mediterranea loca subeuntibus, cognito Aristobulum in Alexandrium confugisse (id autem castellum est in monte praecelso positum satisque liberaliter accuratum) mittit per quos eum iuberet inde descenderet. Ille autem decreuerat, quia pro imperio uocaretur, pericliO : miserat ei K ◆ posthabitata D1 ◆ ad ante arabas ins. TM ◆ pompei] pompeium(?) W ◆ obsidione] ab obsidione F ◆ desisteret O filadelfiam AEWGS : filadelfia LO : philadelphiam DTFK : filadelphiam CR : filadelphya B : philadelfiam M ◆ percussus W ◆ rediit] recedit R aristolus D1 : aristolos S1 ◆ satis sibi esse non etiam IYJ] satis sibi esse LO : satis ibi esse non C1 : sibi esse non R : sibi satis esse non TM : sibi sibi esse non G ◆ quas] quos G ◆ habebat ETMWG : haberet ceteri ◆ copiis] corpus LO ◆ papyriona AR Niese : papiriona ELOD TM NWG : papiryona C : pampiriona B : pampyriona KS : capirona F ex AJ 14,3 ◆ uocant om. E1 ◆ sex supra WG ◆ milia eorum BL2O : eorum L1 ◆ caedit] cecidit RWGZ : interfecit BLO : J n. l. ◆ erat etiam … antipatri] etiam … antipatri occubuit WG ◆ etiam fallion (follion RN)] et cephalon F ex AJ 14,33 ◆ frater] super R siria uel syria (sirya C) BLO CDTM ◆ confugerunt CDR ◆ nullisque ACDR : nonnullisque E : multisque BLO TMFKS : om. WG ◆ ei] eis K ◆ illa] illi(?) R ◆ apud aretam] aretas BLO ◆ usi] ausi R : uisi M ◆ alligantes TG sibi] ibi KS2 ◆ scauri] auri C1D : sauri S1 ◆ poterat T ◆ cultu] culto S1 ◆ deinde offensus] deinde offensis E1 : de iudeorum ostensus R ◆ abiectius etiam Niese] abiectus BLOC ◆ rege BLO ◆ utilitate LO ◆ deseruire BLOJ TMWGZS : seruire AECDIYFK : seruiret R ◆ a diospoli etiam Niese] a diosspoli A : ad diospolim E ◆ segregatur AB2LO CDTM RWGS : segregabatur B1 : regrediebatur EFK ob haec ECDTM KWGS Niese : ob hoc ABLOR ◆ pompeio LO ◆ hoc Hyrcano eiusque sociis tr. K ◆ post (mox Svar) ante Aristobolum ins. WGZS1 Ӂ ◆ romanos CR ◆ instructum BLO pellem LO ◆ scythopolim AFS : scytopolim KWG : scitopolim BEO CDTM : scitopoli R : sitopolim L ◆ coreas N1CDTM : coras B : corias F : scoreas E : choreas RN2 : coratas L2OWGS : corathas K : corata L1 : corae A (Korea[i] Barrington 69 B5. 71 A1) ◆ uenisset] aduenisset A ◆ loca nec subeuntibus BLO ◆ aristobolo B ◆ alexandrum D1RS1T : alexandriam MG : alexandro LO ◆ confuisse RN1 ◆ accusatum A ◆ descenderet A : discendere C1 : descendere ceteri (cf. LHS 2,530) ille] illic BOS ◆ quia si pro

135–140

75

tari potius quam parere. Sed populum uidebat horrescere, et amici monebant, ut Romanam uim cogitaret, quae sustineri non posset. Itaque horum consiliis oboediens descendit ad Pompeium, quodque iuste regnaret multis prosecutus in castellum rediit. Et cum iterum descendisset prouocatus a fratre ac de suis iustis cum eo concertasset, denuo regreditur non prohibente Pompeio. Erat autem inter spem timoremque medius, et ueniebat quidem uelut exoraturus Pompeium ut sibi cuncta permitteret, ad montem uero reuertebatur, ne quid regiae dignitati derogare uideretur. Quia tamen castellis eum cedere Pompeio placebat hisque praepositis mandare litteris ut absisterent (quibus praeceperat, ut non nisi manu sua scriptis epistolis obtemperarent), iussa quidem facit, sed in Hierosolimam cum indignatione discessit belloque iam congredi cum Pompeio cogitabat. Ille uero, nec enim tempus apparatui dandum putauit, statim consequitur. Multum quippe alacritati eius addiderat circa Hierichunta Mithridatis mors nuntiata, ubi pinguissima Idumaeae regio et palmarum plurimum et balsamum nutrit, cuius inciso lapidibus acutis robore stillantem lacrimam ex uulneribus colligunt. Cumque illic pernoctasset, mane in Hierosolimam properabat. Itaque hoc eius impetu perterritus Aristobulus supplex occurrit pecuniamque pollicitus, quodque semetipsum ei cum ciuitate permitteret, Pompeium mitigat saeuientem. Nec tamen quicquam eorum, quae promisit, effectum est; Gabinium enim, qui ad suscipiendam pecuniam missus fuerat, nec in oppidum qui-

B ◆ pro imperio] im properio R ◆ periclitare BLOS1 ◆ pareret LO ◆ perhorrescere WG ◆ monebant] mouebant CD1 ◆ cogitare LO : cogitabat G ◆ quae sustineri AECD : quae sustinere R : quam sustinere BTMFKWGS : quem sustinere LO ◆ obedientis W ◆ pompeius L1 : pompegium C de suis] de om. WG ◆ iustis AC1D : instituis R : iustitiis ceteri (cf. ThLL 722,8–26 et 715,8–716,6) ◆ cum eo] eo om. E1 ◆ concertasset etiam Niese] cencertasset(?) M1 : decertasset K ◆ regreditur etiam Niese] rediit B ◆ quidem] quidam OF ◆ exoraturus] empturus R ◆ sibi] si D1 ◆ permitteret] promitteret L1 ◆ regiae etiam Niese] regi L1 : om. G ◆ dignitati] dignitatis Niese : dignati D1 ◆ derogare etiam Niese] derogari BLOTM quia] quod B : L n. l. : quem O ◆ tamen] tunc E2 ◆ castellis eum] castelli situ RN ◆ pompeio cedere F ◆ praepositis CD2RIY1J2 : praepositos ceteri ◆ mandare D2IJT : manere BLOCD1MRS1 : monere AEFKWGHZ S2 ◆ absisterent AELOQ CIYJ TMFK WGHZS : abstinerent BD1R : abscederent D2 ◆ quibus et praeceperat S2 ◆ iussa AEQ D2FKS2 : iussis BLOQ CD1IYJ TMJRS1 : iussus WGZ ◆ facit] fauit TM ◆ sed in] sed BTM : de in R ◆ hierosolimam LOCDS : ierosolimam BEM : herosolima R : hierosolyma A : iherosolimam TK : ierosolimam WG uero nec enim] enim nec TM : autem nec enim OC ◆ apparatui dandum putauit AEQ DIYJ TMFKS2 : apparat (aptarat WGZ) ne inuitandum putauit BLOWGZS1 : apparebat uitandum R : apparatui dandum C : apparatui ‫ݱ‬ratus esse‫ ݲ‬d‫ݱ‬a‫ݲ‬ndum N ◆ consequitur AE1 LO CDTM RWGS : eum insequitur BF : eum sequitur E2K ◆ hierichunta scripsi, vide p. 235 : ierichunta E : hierochunta A : hierichuntam GS : iericuntam B : ihericuntam K : ierincuntam M : ihericuntham T : iherichuntam W : hiericunctam LO : hiericuntam CD2R : hiricuntam D1 ◆ mithridatis A : mitridatis BEL2OCD1TMKWG : mitradatis L1 : metridatis D2 : mitritatis S1 : metritiatis(?) S2 : matri datitis R ◆ denuntiata W ◆ et balsamum] ac balsamum FS ◆ inciso etiam Niese] incisio B : incisa A pernotasset D1 ◆ mane in] mane TM ◆ hierosolimam LOCDS : ierosolimam BEMRG : hierosolima A : iherosolimam TK : irosolimam (uel iero-) W ◆ eius om. E ◆ supplex] simplex BL2O : simples L1 ◆ pecuniamque] peccuniam O1 : pecuniam W ◆ quodque] cumque B ◆ promitteret BR ◆ effectum est etiam Niese] effecit E gauinium LO1(?)CD2TMS2 : gauinum S1 : gauinius O2(?) ◆ pecuniam om.

5

10

15

76

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

dem Aristobuli socii receperunt. His commotus Pompeius Aristobulum in custodia collocat; ad ciuitatem uero profectus explorabat, qua facilior esset aggressus. Nam et murorum eius firmitatem oppugnari posse facile non uidebat, uallemque pro moenibus horribilem fanumque illic cernebat proximum adeo tutissima munitione circumdatum, ut etiam si ciuitas caperetur, secundum esset hostibus in eo profugium. Hoc autem diu quid faceret haesitante seditio intra ciuitatem orta est, Aristobuli quidem sociis bellum geri potius regemque liberari dignum esse firmantibus, qui uero cum Hyrcano sentirent, Pompeio portas aperiri. Metus autem hos plures faciebat Romanorum constantiam reputantes. Denique uicta pars Aristobuli concessit in templum, et ponte, qui ab eo ciuitati iungebatur, absciso, ut ad ultimum usque resisteret, instruebatur. Cum autem alii Romanos ciuitate recepissent hisque domum regiam tradidissent, ad haec obtinenda Pompeius unum e ducibus sibi oboedientibus Pisonem cum militibus intromittit. Isque praesidiis in ciuitate dispositis, quia nemini eorum, qui in templum confugerant, pacem persuadere potuit, omnia quae circum erant expugnationi parabat, Hyrcano eiusque amicis et ad consilia conferenda et ad efficienda quae iuberet alacriter animatis. Ipse uero parte septentrionali fossamque uallemque replebat omni genere materiae per milites comportato, cum et per se opus esset difficillimum propter immensam altitudinem et praeterea Iudaei moB1 ◆ nec] ne CD ◆ oppido BLO ◆ receperant W : acceperunt BLO custodiam AOTMWG ◆ qua etiam Niese] qua ex parte FK ◆ aggressus AE : accensus W : accessus ceteri Niese ◆ firmitatem] infirmitate R ◆ oppugnare BE1LO : expugnari W : dirui N3 : om. N1 ◆ pro moenibus] pro om. R ◆ illic] illi S2 ◆ ut etiam si] si etiam G ◆ esset om. LO ◆ profugium BLOFKWG : perfugium AECDTMR : refugium S diu quid faceret haesitante etiam IYJ] diu quod faceret haesitante A : diu quid faceret sicante Q : diu quid faceret hesitans MKS : diu haesitans quid faceret clm15841 clm17404 : quid faceret hesitans WGZ : diu quidem facere hesitans BLO ◆ seditio … orta] sedio … orta L1O1 : seditio … exorta E ◆ liberari AECDTMR : liberare BLOFKWGS ◆ portas pompeio TM : pompeio portam R ◆ aperiri] aperire BELOWGS ◆ faciebant D2 ◆ quam in post faciebat ins. S2 ◆ constantiae L2 : constantia YJTM ◆ reputantes AEQIYFK : respicientes WGHZ : repugnantes BLOCDJTMRS : ‫ݱ‬non ignorantes‫ ݲ‬N ponti LOC ◆ iungebat Q ◆ ut ad – resisteret] ad – resisteret K : ut ad – resisterent V : ad – resisterent Gi : ad – resistere N ◆ romani BLO ◆ ciuitate recepissent AQCDTMRNS (cf. KS 1,353) : in ciuitate recepissent Gi : in ciuitatem recepissent E2KVP : ciuitatem recepissent BE1LO : recepissent in ciuitatem FWG ◆ hisque ABELQ FKVWGSGi : eisque CDTMRP ◆ haec obtinenda] hanc obtinendam B : huc obtinendo Q ◆ sibi – militibus om. Q ◆ pisonem cum militibus] om. E1 : pisonem scilicet cum militibus E2 : pisonem militibus B1LO isque TMKVS : hiisque W : hisque ceteri ◆ nemini] animi BLO : minime WGS ◆ eorum] eis S2 ◆ templo Gi ◆ potuit] non potuit B2 : poterat FK ◆ quae circum etiam Niese] quae circa Gi : quaecum D ◆ expugnationi parabat AED2RNFKVGi et ut vid. S1 : expugnationi parabant CD1 : pugnationi parabant P : expugnatione parabat BLO : expurgacionis parabat Q : expugnare parabat TMWGS2 ◆ eiusque] eique LO ◆ et ad consilia ACDNR : et c. E1 : ad c. ceteri ◆ efficienda] facienda QP ◆ alacriter om. Gi1 parte septentrionali (-alis CD1) EQCDN1P : a parte septentrionali AN2 (recte?) : in partes septentrionales FKV : partes septentrionales (-alis L) BLOTMWGSGi : partem septentrionalis R ◆ fossamque BLOQFKVSGi : fossam AECD TMRNP : fossasque WG ◆ replebat om. BO ◆ materiae per milites] materia per milites OS1 : materiae pro milites L : materia pro milites B : materiae per multos R ◆ comportato AQD2FWHZ2S2 clm17404 : comportatae Reg944var : comportata G : ccomprobato BOCD1 JYITM RN1S1Gi Reg944 Pa8959 : comprobatos N2 : comprobabo L (comprobato L2?) : comparato EKV Pa16730 clm15841 ◆ cum et per se] cum per se BLOFVWGSGi : cum ipse et per se Q : cum et ipsum R ◆ esset opus QV ◆ al-

145–150

77

dis omnibus desuper obsisterent, mansissetque labor imperfectus, nisi Pompeius obseruatis diebus septimis, quibus religio Iudaeos ab omni opere manus abstinere compellit, per eos aggerem cumulari praecepisset inhibitis a proelio militibus; pro solo enim corpore Iudaeis etiam per sabbata pugnare licet. Igitur iam ualle repleta et impositis aggeri turribus admotisque machinis Tyro portatis moenia tentabat, desuperque obstantes lapidibus repellebantur, cum diu turres obsidentium magnitudine simul et pulchritudine praestantes uim repugnantium sustinerent. Verumtamen Romanis tunc plurimum defatigatis Pompeius Iudaeorum tolerantiam et in aliis admiratus est et praecipue, quod nihil de superstitionis suae ritu inter media tela pereuntes derogari passi sunt, sed uelut in alta pace ciuitas ageret, et omnia quotidie sacrificia et uictimas omnemque dei cultum diligentissime celebrarunt nec uel in ipso excidio, cum ad aram in dies singulos trucidarentur, legitimis religionis suae muneribus abstinuerunt. Mense namque obsidionis tertio, uix una turre deiecta, fanum irruptum est. Primus autem murum transcendere ausus est Syllae filius Faustus Cornelius et post eum centuriones duo Furius et Fabius cum suis agminibus. Et circumsaepto undique fano alios alio confugientes uel etiam paulisper repugnantes interficiunt. Vbi plurimi sacerdotum, quamquam hostes strictis gladiis irruentes uidebant, intrepidi tamen in peragendis rebus diuinis perseuerabant et in ipso libandi templumque adolendi ministerio mactabantur, saluti quoque praeferentes religionis titudinem] multitudinem Q ◆ propterea BLO ◆ obsisterent] obsiderent Gi mansitque G ◆ religio iudaeos] religio iudaeorum N : religio iudaeis Gi : iudaeos religio K : iudaeis religio BLOF ◆ cumulari ABELO CDTM RNSP : cumulare QFKVWGGi iam ualle repleta] in ualle repleta BLO : ualle repleta etiam P ◆ aggeri AECDRNP : aggere BLOQTMKWGSGi ◆ admotisque] amotisque R : admotibusque LO ◆ moenia] murum B : muros L2O2M : muro T : muri(?) L1 : O1 n. l. : mori VSGi : moliri WG ◆ desuperque obstantes] desuper quoque obstante BLO : desuperque obstatis M ◆ repellebantur] (eos ins. N3) repellebant N ◆ cum diu turres obsidentium et uim repugnantium sustinerent habet Niese; fortasse obsidentium et repugnantium uerba permutanda ◆ cum diu] cui diu BLO ◆ obsidentium] obsideretur Q ◆ magnitudine – pulchritudine om. E1 defatigatis] fatigatis TM : defetigatis S2 : defugatis BLOS1Gi ◆ suae] uel suae G : uel suo W ◆ inter] et inter BE ◆ derogare OV1 ◆ et omnia quotidie CDRP : omnia quotidie AETM : in ea quotidie Q : et quotidie BLOWGS1Gi : quotidie FKVS2 ◆ celebrarunt] celebrarent QWP : celebrare(?) L1 : celebraret(?) L2O(?) : celebra‫ݱ‬bant‫ ݲ‬RN ◆ aram – trucidarentur] ara iudeos singulos trucidarent R ◆ ad aram] aram A ◆ in dies singulos] per dies singulos Q : in die singulos B : per singulos dies Gi ◆ trucidarent QR ◆ legitimis regionis suae A : religionis suae legitimis Gi ◆ legiptimis B : legitime Q namque] itaque FK ◆ turri ACDK : turris N ◆ fanum] fanumque N2 ◆ transcendere murum TM ◆ murum] murus LO : mirum(?) C1 : muros P(?) ◆ ausum est A : uisus est W ◆ syllae filius faustus cornelius AEQC1D IYJPGi Reg944 : cum suis agminibus syllae filius faustus cornelius BLOC2 TMRN FKV WGHS : syllae filius faustus cornelius cum suis agminibus clm15841 ◆ fabius cum suis agminibus] fabius cum agminibus R : fabundus cum suis agminibus M : fabius clm15841 Ӂ ◆ alios alio … interficiunt AELQIY TMFKV WHZS Niese : alios … interficiunt BJGi : alius alio … interficiunt G : alius (alii P) alio … interficiuntur CDRNP uiderent EQ Ӂ ◆ tamen om. R ◆ in peragendis] in peragendi L1 : hii (hi L) peragendis BLO ◆ diuinis rebus Q ◆ templumque adolendi] templum adolendi BL1OQ : templo adolendi L2 : ‫ݱ‬et thura‫ ݲ‬adolendi N : adolendique R (recte? cf. 1,152; attamen cf. ThLL 1,793,80 – 794,7) ◆ ministerium R ◆ praeferebant TM ◆ religionis om. E1 ◆ sui gentiles aduersae partis studiosi AQCDTMP, cf. 1,98 : sui gentiles a. partes studiose BLOWS1 : sui gentiles a. partis studios(a)e EKVGGi :

5

10

15

78

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

obsequium. Multos autem sui gentiles aduersae partis studiosi trucidabant, plurimi semetipsos in rupes praecipitabant, nonnulli furibundi cunctis quae circa murum erant in desperatione succensis pariter conflagrabant. Itaque Iudaeorum quidem milia duodecim oppetierunt, Romanorum uero perpauci, sed plures sauciati sunt. Nihil autem grauius in illa clade Iudaeorum genti uisum est, quam sanctum illud arcanum neque cuiquam prius uisum tunc alienigenis esse detectum. Denique Pompeius una cum suis comitibus in templum ingressus, ubi neminem praeter pontificem adesse fas erat, quae intus erant candelabra cum lychnis et mensas, et quibus libare atque adolere moris est uascula, ex auro cuncta prospexit congestamque pigmentorum molem sacraeque pecuniae prope ad duo milia talentorum. Nec tamen uel haec uel aliud quicquam de sacrosanctis opibus siue instrumentis attigit, sed postero die post excidium curare templum aedituos ne quid haberet sordium iussit et solemnia sacra celebrare. Ipse autem Hyrcanum pontificem declarauit, quod se et in aliis rebus alacrem obsidionis tempore praebuisset promptamque ad bellum agrestium multitudinem ab Aristobulo seuocasset, per quae, sicut imperatorem bonum decuit, beneuolentia potius quam timore plebem sibi conciliauit. Inter captiuos autem comprehensus Aristobuli socer idemque patruus tenebatur. Et illos quidem, qui maxisuae gentiles a. partis studiose F : sui gentiles a. partes studiosi S2 : sui gentile a. studiosi R ◆ plurimum Q ◆ nonnullis Q ◆ cunctis quae] cunctis qui Niese : contis quae W ◆ murum] murus LO ◆ conflagrabant‫ݱ‬ur‫ ݲ‬N duodecim milia BLOTM : ‫ݱ‬XXduo milia‫ ݲ‬N ◆ oppetierunt AEQ : occubuerunt ceteri ◆ sauciati sunt] satiati sunt R1 : sauciati ‫ݱ‬sunt‫ ݲ‬N genti iudaeorum TMGi ◆ tunc alienigenis A (cf. 1,27) : alienigenis R : tunc alienis BEQD : alienis LOCDTM NFKV WGSPGi ◆ esse detectum] esset detectum LO : esse decretum Q : esse derelictum uel esse delictum W ◆ unaa B : om. Q ◆ comitibus] militibus TM ◆ ingressus templum (om. in) P ◆ ingres ut uid. C1 ◆ praeter] nisi BLO ◆ fas erat adesse P ◆ lichnis (‫ݱ‬lichnis‫ ݲ‬N, lychnis E, lichinis Q) et mensas et AEQN : lichnis et mensas et in WGHZ : lychnis (li- K) et mensis in FK : lichnis et mensis et IY clm15841 clm17404 : lichnis (ch in rasura unius litterae S2) et mensas in S : lignis et mensas et in BLO : lignis et mensas et CDR : lignis et mensis et in JVGi Pa16730 : lignis et mensas in TM ◆ atque] om. BO1 : et LO2TS ◆ moris est] moris erat VG Pa16730 : mos est Q ◆ et ante uascula ins. Gi ◆ perspexit AELO CDRNV WGSGi : parspexit Q : prospexit BTM FKP ◆ molem] more B : morem LO ◆ sacraeque] sacremque L : et sacra Gi ◆ prope ad duo AECD TRN VWGSP : ad duo MFK : prope duo BLO : ad duo prope Gi : quoque ad duo prope Q (cf. ad 1,41) nec … attigit] et … non attigit R ◆ uel haec uel aliud AELO C2DT RNFKSGi : uel hoc uel aliud B : haec uel aliud C1WG : uel aliud uel haec M : aliud uel haec Q ◆ attingit O ◆ postero post excidium ‫ݱ‬die cura‫ݲ‬re E ◆ postero die] postera die WG : postea Q ◆ excidium] exilium BLO ◆ aedituos (editos LO, et lituos R) ne (nec L1) quid haberet sordium AELOQ DTMRN KVSGi : editos ne (nec L1) quid haberet sordium LO : aedituos (editus B) ne quid haberet sordidum BCPWG : ne quid haberet sordidum aedituos F ◆ et (ut G : ex D1) solemnia sacra celebrare] et sacra solemnia celebrare W : ut sol. sa. celebraret BLO ◆ ipse autem] ipsum autem E : ips‫ݱ‬o etiam‫ ݲ‬N ◆ Hyrcanum pontificem declarauit EFKV : Hyrcano pontifice declarato ABLOQ CDTMRN WGSPGi ◆ in aliis] aliis WG ◆ promptamque – seuocasset om. Q ◆ promptamque] proptereaque R : praetereaque N ◆ agrestium] agerum(?) L2 : agerum agrestium O ◆ seuocasset AORNGi : seuocassent M : reuocasset ceteri ◆ per quae sicut] per quem sicut et BO ◆ docuit R : deducunt L1 ◆ beneuolentia] de uiolencia Q ◆ consiliauit A1 : reconciliauit P autem AEQCD RPGi : etiam BLOTM FKVWGS ◆ aristoboli socer idemque] aristoboli socer itemque WG : aristoboli sacer (sacerdos L2O2) idemque LO : aristobolus(?) itemque socer et R ◆ tenebantur L1 ◆ illo quidem qui belli causa maximo (-i O1) fuissent O ◆ illos quidem qui maxime] illi q. qui maxime G : illos q. quod maxime AEQ : illo q. qui maximo L ◆ percussit] permansit M1 ◆ faustum] fastum D ◆ et qui]

154–157

79

me belli causa fuissent, securi percussit, Faustum uero et qui una fortiter fecerant, praeclaris praemiis donat et Hierosolimis tributum indicit. Ablatas autem genti etiam quas in Syria ceperant ciuitates, Romanorum qui tunc erat militum duci parere iussit propriisque tantum terminis circumclusit. Instaurat autem in gratiam cuiusdam ex libertis suis Demetrii Gadarensis etiam Gadara, quam Iudaei subuerterant. Mediterraneas praeterea ciuitates eorundem potestate liberauit, quas praeuenti non exciderant: Ippon et Scythopolim et Pellam et Samariam et Marissam itemque Azotum et Iamniam et Arethusam necnon et maritimas Gazam et Ioppam et Doram et quae pridem Stratonos Pyrgos appellabatur, post autem ab Herode rege clarissimis aedificiis transformata Caesarea nominata est, easque omnes indigenis ciuibus redditas iuri prouinciae Syriae coniunxit. Huius autem et Iudaeae cunctorumque administratione ad Aegypti usque fines et flumen Euphraten cum duabus cohortibus Scauro permissa Romam ipse per Ciliciam properauit, captiuum ducens Aristobulum et eos qui E2 ◆ fecerant] fecerant et Q ◆ donat praemiis T : praemiis donant D1 ◆ et hierosolimis] et in h. BLOTMS ablatas (-tos D1, -tis CN1) autem genti etiam AQCD1 TMNWG SPGi : ablatas (-tis ER) autem genti‫ݱ‬bus etiam‫ ݲ‬ERFKV : allatus autem genti etiam BLO : ablatas autem gentium D2 ◆ quas] quam LO ◆ siriam – ciuitatem Q ◆ ceperat D2 ◆ erat CDTMS2P : erant ceteri ◆ militum om. M ◆ duci] ducibus WG ◆ et ante proprisque ins. N1: del. manus nescioqua) ◆ propriisque tantum terminis (propriis tantum Niese)] propiusque tantum (tatum B) terminum BLO : popriisque tamen terminis TM : propriisque tantum terminus R : et propriisque tantum Q : propriisque tantum terminis iudeam N2 ◆ in gratiam cuiusdam] in cuiusdam gratiam T : cuiusdam gratia M2 : cuiusdam gratiam(?) M1 ◆ ex libertis] exhibitis R ◆ gadarensis BT2N2 FKVWGGi : gadorensis AELOQCDT1MRN1SP Niese ◆ gadara ABLOQ CTMN1 KVWG Niese (Barrington 69 C4) : gadaram EDRN2FSP : gadarum(?) Gi eorundem potestate ABLOQ CDP : eorum de potestate ETMRNWGS : de eorum potestate FKV : Gi n. l. ◆ praeuenti] praebenti CDR Ӂ ◆ ippon QCDTM RSvarP : ipon E : ippom A : hyppon F : ipison BLOKVG et ut vid. Gi : ioppon N : ypison W : ippison S (Hippos Barrington 69 C4) ◆ scythopolim ATF : scytopolim EN2WS : scithopolim C : scithopolym D : scitopolim BLMRN1KGGi(?) : sitopolim O : cithropolim Q ◆ marissam AECD2 (marssam ut uid. D1) RTMKWGS Niese : marisam BLOQFGi : mar‫ݱ‬y‫ݲ‬sam N ◆ azotum BLOCD TRNFK WGSGi Niese : zotum M : azoton AEQ (Azotos Barrington 70 F2) ◆ iamniam etiam Niese] ianiam B : ianniam M : lamniam Q ◆ arethusam AECTFK : aretusam BDMS : arecusam LOGi(?) : arthusam Q : aretisam R : aretissam N : merecusam W (Arethousa? Barrington 70 F1) ◆ iamniam et arethusam] iamniam maretusam G : iamniam//////aretusam S, supra rasuram marera scripsit S2, ubi marisa latere uidetur, nam in Graecis codd., quos Niese secutus est, ordo ciuitatium est Iamnia – Marisa – Azotus ◆ gazam] gazas LO : gazham(?) G ◆ ioppam ABELON3KWGS : iopam N1CD : ioppem TM : iopem R : ioppen F : hiopiam Q : Gi n. l. ◆ doram] dora Q ◆ et quae pridem] quae pridem BO : et cepit pride R ◆ stratonos pyrgos AECD : stratonos pirgos N2 : stratonis pirgus B : stratonis pyrgos RN1S2 : stratonis pyrgus FKG : stratonos pyrgus TS1 : stratonos pirgus M : stratonos pigros Q : stratonis pirgos OP : stratoni pirgos L : stratonis uel pyrgus turris W ◆ appellabatur] uocabatur F : om. R ◆ herode rege BETMFKV : rege herode AQCDRNSP : herode WG ◆ nominata] nomina A1 easque omnes] eas omnes O1 : et ea quae omnes R : easque WG ◆ ciuibus] ciuitas W : om. V Pa16730 ◆ iuri AEQ(?) CDIYJ2 RKV (spectare uidetur ad usum ThLL 7,2,1,700,39–44 „per periphrasin in versionibus e graeco factis“ illustratum) : iure BLOTM WGHZSPGi : iura J1 : om. F ◆ et ante huius ins. AQCDRN ◆ cunctorumque ‫ݱ‬in ambabus ad‫ݲ‬ministratione N ◆ ad Aegypti usque fines AEQFKVS2 : ad egyptios usque fines D2TM(-gip): ad egiptiosque (egypt- O) fines BLOCD1S1 : aegyptionesque fines R : ad egyptios fines WGi : ad egiptios fines G : usque ad egiptios P : de egyptiis (-os N1) fin‫ݱ‬ibus‫ ݲ‬N ◆ et flumen euphraten] et flumen magnum eu. TM : ‫ݱ‬usque ad‫( ݲ‬scr. N3) fl. eu. N ◆ cum duabus] duabus CD1RN1 : cum duabus cum duabus V ◆ et ante scauro ins. EQ ◆ per-

5

10

80

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

cum familia. Erant autem filiae duae totidemque filii, quorum unus Alexander ex itinere fugit, minor autem Antigonus cum sororibus Romam uectus est. Interea Scaurus in Arabiam ingressus ad Petram quidem regionum asperitate prohibebatur accedere; quae autem circum erant, omnia uastabat, multis et in hoc malis afflictus, nam exercitum fames premebat; cui tamen Hyrcanus per Antipatrum uictui necessariis suppeditabat. Quem uelut Aretae familiarem etiam Scaurus ad eum allegauit, ut bellum pactione deponeret. Itaque persuasum est Arabis trecentis talentis decedere, atque ita Scaurus ex Arabia transduxit exercitum. Alexander autem Aristobuli filius, qui Pompeium fugerat, magna manu (dilapso interea tempore) congregata Hyrcano grauius imminebat Iudaeamque populabatur. Quem quidem mature debellare posse credebat, quoniam disturbatum quoque Pompeio murum Hierosolimis renouatum iri confidebat, nisi Gabinius in Syriam missus, qui Scauro succederet, cum in aliis fortem se praebuisset, tum etiam in Alexandrum mouisset exercitum. Huius autem ille impetum ueritus et ampliorem manum militum congregabat, donec facta sunt decem milia peditum et mille quingenti equites, uillasque opportunas muris, hoc est Alexandrium et Hyrcanium et Macherunta non longe ab Arabiae montibus muniebat. Igitur Gabinius cum parte militum praemisso Marco Antonio ipse cum toto exercitu sequebatur. Lecti autem Antipatri comites aliaque Iudaeorum multitudo, quorum Malichus et Pitholaus principes erant, iunctis cum Marco Antonio uiribus missis R ◆ roma ipse ciliciam (ciliam L1O1) properauit LO ◆ properabat AEQ erant enim filiae duae TM : erant autem familiae duae A : erant autem filiae/////dae, deinde filiae duae S2 : erant duae autem filiae N1 : er. au. du.fi. N manus nescioqua ◆ fugit] fuit D1N1 in arabiam] in om. GiP ◆ ingressus] ingressus est M ◆ quidem om. O ◆ regionem Q ◆ asperitati BL1 ◆ uastabant S1 ◆ et in hoc] in hoc QN : et in his M ◆ malis afflictus] malis afflictis G : magis afflictis Gi ◆ premebat] opprimebat WGS ◆ cui] cum Q ◆ necessariis ALQCD1S : necessario O : necessarii R : necessaria ceteri ◆ suppeditabat] administrabat(?) s.s. Gi2 ◆ aretae] aratae S2 ◆ scaurus] saurus S1 ter, cf. 1,127.132 ◆ allegauit] legauit L : alligauit BLOMGi : collegauit S ◆ deponerent A ◆ itaque] ita Gi ◆ persuasum – decedere] persuasum est arabis trecentis (i. e. ccc) talentis dedere Reg944 : persuasu‫ݱ‬s arethas ab antypatro trecenta misit scauro talenta‫ݲ‬ N ◆ arabis] arabiae Q magna manu dilapso (delapso K, delapsu Q, dilapsus est L2O) interea tempore congregata ABLOQ TMRN2 FKVWGP : magna manu dilapso interea t. congregata (congregato C1) manu CD1N1S1 : magna manu dilapso t. congregata Gi : magna dilapso interea t. congregata manu D2S2 : cum (om. E1) magna manu delapsus interea t. congregata E ◆ grauius] grabinius M ◆ depopulabatur F ◆ debellare] depellere W ◆ pompeio ABLOCD N1V1SGi : a pompeio ceteri, cf. 1,547 ◆ muro BLO ◆ reuocatum WG : renouatu‫ݱ‬rum‫ ݲ‬N ◆ iri T : ire M : om. Q : esse ceteri ◆ confidebat] credebat uel confidebat W ◆ siria BLO : syria W ◆ successerat FKV Gi ◆ in aliis] aliis DGiS ◆ se fortem O ◆ tum etiam] tamen etiam Q ◆ exercitum om. O1 impetum ueritus ille BLO ◆ et ampliorem] etiam pliorem N1 : etiam ampliorem RN4 ◆ militum manum F : manu militum G ◆ peditum om. O1 ◆ equites mille quingenti Gi : mille L equites G ◆ uillasque] uillas quoque N2 : nullas quoque N1 ◆ alexandrium etiam Pa5057] alexandrum BLOQTRN : alexandriam Gi (Alexandreion Barrington 70 G1, 71 A1) ◆ hyrcanium uel hir- EKVG2S2 : hyrcanum uel hir- ABLOQCD TMRNWG1S1 Pa5057 (Gi n. l. Hyrkania Barrington 70 G2. 71 A2) ◆ macerunta L : macheruntam N2Gi (Machairous Barrington 71 B2, 70 H2) ◆ non longe ab N2D2FKT2WG : non longe ABELOQCD1 YRN1VSGi : longe T1M (cf. LHS 2,104) Ӂ ◆ montibus bis V1 gabinus BC1 ◆ multa ante parte ins. V ◆ marcho antonio QM : marce antonio M : antonio marco P ◆ cum toto] commoto LOV ◆ antipatris LM ◆ alique D1: alia// O ◆ multitudo iudaeorum EQ ◆ ◆ malichus] malachus F : mal//chus D : malicus TM : malchus C1 ◆ pital-

162–168

81

suis Alexandro obuiam processerunt, neque ita multo post aderat cum suis copiis Gabinius. Alexander autem quod in unum confertam hostium multitudinem sustinere non poterat, abscessit. Cumque Hierosolimis appropinquasset, coactus proelium suscepit amissisque sex milibus, quorum tria uiua capta sunt, tria uero prostrata, cum reliquis effugit. Gabinius autem ubi Alexandrium uenit, quia multos deseruisse castra cognouit, promissa delictorum uenia conabatur eos ante proelium sibi coniungere. Cum autem illi nihil mediocre cogitarent, plerisque interfectis reliquos in castellum concludit. In hoc proelio dux Marcus Antonius multa praeclare gessit, et quamuis semper et ubique uir fortis apparuisset, tunc etiam suum uicit exemplum. Gabinius autem relictis qui castellum expugnarent ipse ciuitates obire et intactas quidem confirmare, subuersas autem erigere curabat. Denique iussu eius et Scythopolis habitari coepit et Samaria et Anthedon et Apollonias et Iamnia et Raphia et Marissa et Dora et Gadara et Azotos aliaeque multae laetis ciuibus atque incolis ad eas concurrentibus. His autem recte dispositis regressus Alexandrium uehementius urgebat obsidium. Qua re territus Alexander omnibus desperatis legatos ad eum mittit et ignosci delictis orans et quae sibi parerent castella Macherunta et Hyrcanium tradere non dubitans quin etiam Alexandrium eiusdem potestati permisit. Quae quidem omnia Gabinius consilio matris Alexandri funditus eruit, ne rursus belli aus M1: pitolaus OM2 ◆ principes om. M1 ◆ multo post ita E : tam (uel tamen) multo post D2 : ‫ݱ‬uero‫ ݲ‬multo post N : multo post TMS2(?) ◆ gabinius2 om. T quod in unum AEDP : tum quod in unum C1KV : tum quod ita unum F : cum quod in unum BLO GS : eo quod in unum TM : tum quod cum in unum C2 Gi : cum in unum RNW : quod minus (??) Q ◆ confertam AEC TMFKV RN WGSPGi : conferta Q : conferam BLO : confestam D ◆ sustinere om. T ◆ po‫ݱ‬sset‫ ݲ‬N ◆ propinquasset TM ◆ proelium coactus P ◆ coactus] coacto Q ◆ suscipit A ◆ sex] VII W : om. M ubi om. R ◆ alexandrium] alexandrum BLOG1 : alexandrium castellum FKW : ad alexandrum T1M : ad alexandrium T2 ◆ deseruisse castra] castra deseruisse Niese : deseruisset castra O : deseruisse castra non M : deseruisse S1 ◆ promissaque delitorum CD1 ◆ conatur D1 ◆ proelio A ◆ illi nihil mediocre] nihil mediocre R : mediocre nihil O ◆ castellos BLO dux] dixi(?) R1 : dixit O1 : ut dixi(?) R2 : ut dixit O2 : om. TM ◆ praeclara BLOC1(?) TMS1 : praeclarae C2(?) ◆ gissit L1 ◆ tunc] tamen tunc ABOTMWG ◆ suum … exemplum] suo … exemplo M ◆ ipse ciuitates obire AC1(?)DT : ipse ciuitates adire (adire etiam Niese) EFK : ipse ciuitati subuenire BR : ipsi ciuitati subuenire LOMN1 : ipsi (ipse C2) ciuitati subueniri C2S : ipse ciuitatibus subuenire N2WG ◆ intactas] intantas LO ◆ erigere] exigere R1 iussum B ◆ scythopolis AF : scytopolis ECWS : scitopolis LODTM RKG : satopolis B ◆ habitare ABLM1S1 ◆ et samaria om. R ◆ anthedon ABCDR FKWGS : antedon ELOTM ◆ apollonias ABCDRN1 : apollonia N2F : apollonas E : apollias K : appolias LOMWGS : appolinias uel appolimas T (Apollonia Barrington 69 A5) ◆ iamnia] iamnias O1: iania B ◆ raphia scripsi, cf.  1,87; Barrington 70 E3 : rafia AECDTRN Niese : rabia LOM : arabia BFKWGS ◆ marissa etiam Niese et ut uid. N1] marisa F : maresa D : marysa N2 (cf. 1,63.156) ◆ gadara etiam Niese] gazara TM ◆ et azotos ABLOCD1RS : et azotus ED2TMFK WG : zazotos N (error ex nota tironiana ortus) ◆ laetis] lectis TMS ◆ incolis] incolos L : inoculis D recte] rite TWG ◆ 1alexandrium] alexandrum B : ad alexandrium LO2T : ad alexandrum M ◆ obsidio S ◆ qua re] quod R ◆ omnibus desperatis om. E, ubi Alexander legatos ad eum scr. E2 in spatio minore ◆ disperatis O : disperratis L ◆ mittit] misit BLOTMFKWGS ◆ macerunta LO : macheruntha T : macherunta MN1 : macherunte AC : macheruntae D : macheruntem R : macheruntam N2 ◆ hyrcanum ABLCDRS1TM : hircanum O ◆ dubitans] dubitauit Niese ◆ 2Alexandrum BM1 ◆ potestate LOM ◆ permisit] commisit TM gabinius om-

5

10

15

82

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

alterius receptaculum fierent. Aderat autem, quo suis Gabinium palparet obsequiis, uiro suo ceterisque captiuis metuens, qui Romam fuerant adducti. Post haec uero Gabinius Hyrcano Hierosolimam deducto eique fani cura mandata ceteris rei publicae partibus optimates praefecit omnemque Iudaeorum gentem in conuentus quinque diuisit, uno Hierosolimis, altero Doris, itemque tertio ut apud Amathunta respondeat destinatis, quarto Hierichus et quinto Sefforis Galilaeae ciuitas attributa est. Singulari autem unius dominatione liberati libenter ab optimatibus regebantur. Verumtamen haud multo post euenit, ut turbarum iis fieret initium elapsus Roma Aristobulus, qui magna iterum Iudaeorum manu conflata partim cupida mutationis, partim quibus olim dilectus erat, primum occupat Alexandrium idque recingere muro temptabat; deinde cognito, quod Gabinius Sisennam et Antonium et Seruilium duces contra se cum exercitu misit, in Macherunta concedit, uulgique imbellis onere deposito solos armatos prope ad octo milia militum secum duxit, inter quos et Pitholaus erat secundarum partium rector cum mille uiris ex Hierosolimis perfuga. Romani autem sequebantur, habitoque conflictu aliquamdiu cum suis Aristobulus fortiter dimicando perseuerabat, donec ui Romanorum subacti caesa sunt uirorum quinque milia, prope uero ad duo milia in quendam tumulum confugerunt, ceterique nia F ◆ eruit] diruit Rvar ◆ quo (que Rvar) suis gabinum R : quiuis(?) gabinum (-nium O) LO ◆ uiro etiam Niese] fratri W ◆ metuens] metu LO ◆ adducti ABLOCD1TMRN1GS : abducti ED2N2FKW Niese Ӂ gauinius C1D1S ◆ hierosolimam] in praemiserunt AED ◆ ducto C1 ◆ ceteri E : cetisque W : ceterisque G omnemque – attributa est] unam ierosolimis alteram doris omnemque iudaeorum gentem in conuentus quinque diuisit itemque tertiam ut apud amathunta respondeat destinatis quartam hiericho et quintam sessori galileae ciuitati adtributa est R ◆ gentem om. E1 ◆ uno hierosolimis (dat.) sc. destinato ◆ un‫ݱ‬us‫ݲ‬... alter... terti‫ݱ‬us‫ݲ‬... quart‫ݱ‬us‫ݲ‬... quinto N (uno…altero…tertio…quarto…quinto ut uid. N1) ◆ alterum … tertium … quartum … quintum M ◆ ut apud] apud L ◆ amathunta] amathuntam N2 : amachunta BL : machunta O ◆ respondeant WG ◆ destinato W ◆ quarto … quinto] quartu … quintu (?) T1 ◆ hierichus AD : ierichus E : hierico BOCTFWS : iherico K : hiericho ORG : hiericos Niese : iericho LMN ◆ sefforis ABLCTMKS Niese : seforis N : sephoris FW : cefforis D : efforis G : sessori R : fessoris E ◆ ciuitas AECDFKWGS : ciuitatis BLO : ciuitates TM : ciuitati R ◆ attributa est] attribuit TM ◆ singulari] singuli R : singularis M ◆ unius om. T1 ◆ liberati] liberata E1 : iudaei liberati E2FK ◆ ab optimatibus] ab om. R haud multo post ED2TWG : aut multo post AO2CD1 : non multo post FS2 : multo post BO1K : haud post multo R : ut multo post S1 : molto post L ◆ turbarum] turbationum Evar ◆ iis fieret A : is fieret E : his fieret CDRFK : his qui fierent BLOS : hiis qui fieret W : his qui fieret G : is qui fieret TM ◆ lapsus BLO ◆ romam A ◆ iterum iudaeorum om. E1 ◆ manu] parte TM ◆ cupidae mutationis T1M : cupita mutationes L ◆ partim quibus] quibus BLO ◆ erat] fuerat TM ◆ occupauit T ◆ alexandrum BLOM1 ◆ idque recingere muro temptabat om. E ◆ murum BLO ◆ sisennam etiam Niese] sisinnam W : sisinnium Fmg ◆ seruulum T ◆ duces … exercitu] duces … exercitum L1 : ducens … exercitum BL2O ◆ condedit L1: consedit TM uulgique] ulgiquoque CD ◆ onere] honore BLO ◆ solus armatus BOM FK ◆ octo] duo E1 ◆ militum secum] secum militum L : secum E ◆ duxit] adduxit BO ◆ pitolaus M : pytholaus AS : pytolaus ET : pysilaus G : physilaus W ◆ perfuga scripsi : profugis WG : profugos M : profugus ceteri ◆ conflicto AS1 : conflictus L1 ◆ perseuerat R ◆ ui] cum ui L1 : uiribus R ◆ ui romanorum ‫ݱ‬recedere‫ ݲ‬in macheruntam N2, i.e. subacti – perrupta romanorum om. N1 propter homoiotel., tum acie erasit atque recedere eius loco posuit N2. ◆ subacta uel subactis S2 ◆ sunt caesa MW ◆ quinque milia uirorum TM ◆ prope uero ad duo milia] prope uero duo milia E2 : qui E1 : om. R ◆ in quendam tumulum] hii ad quendam tumulum B : hi quendam tumultum

172–178

83

mille cum Aristobulo perrupta Romanorum acie in Macherunta coacti sunt. Vbi rex cum in ruinis prima uespera tetendisset, sperabat quidem se aliam manum per indutias belli posse contrahere castellumque bene munire. Impetum autem Romanorum supra quam poterat per biduum remoratus postremo capitur et cum Antigono filio, qui Roma secum fugerat, uinctus ad Gabinium atque inde Romam perductus est. Sed illum quidem senatus custodia coercuit; filios autem eius in Iudaeam transmisit, quia Gabinius per epistolas scripserat id pro traditione castellorum coniugi Aristobuli spopondisse. Parato autem Gabinio Parthis bellum inferre Ptolomaeus impedimento fuit, qui reuersus ab Euphrate petebat Aegyptum, Hyrcano et Antipatro amicis usus ad omnia quae militiae necessitas exigebat. Nam et pecuniis et armis eum et frumento Antipater et auxiliis adiuuit, et Iudaeis in ea parte uias, quae Pelusium ducerent, obseruantibus transmittere Gabinium persuasit. Alia uero Syria discessu Gabinii commota, et Iudaeos iterum Alexander Aristobuli filius ad dissensionem reduxit, et maxima multitudine conflata Romanos omnes, qui per eam terram degerent, obtruncare decreuerat. Quam rem Gabinius metuens (iam enim ex Aegypto redierat hoc tumultu instante) nonnullis dissidentium praemisso Antipatro concordiam persuasit. Cum Alexandro autem milia triginta remanserant, et ille ad bellum promptus erat. Itaque ad pugnam egreditur. Occurrunt autem Iudaei et circa montem Bytabirium congressi decem milia sternuntur, ceteram uero multitudinem fuga dispersit. Et Gabinius LO ◆ mille om. WG in ruinis] in om. M ◆ primo uespere R ◆ aliam se TMF KG ◆ posse contrahere per indutias belli tr. E ◆ per indutias] per om. M ◆ qui uel qua post romanorum deletum L ◆ per biduo remoratus supra quam poterat tr. L ◆ biduo BLO ◆ roma ECD1YR Pa50571 : a roma Pa50572 : romam ABLOS Pa8959 : romae D2TMFKWG ◆ secus S1 ◆ fugerat Pa50572 : fuerat ceteri Ӂ ◆ gabinium atque] gabinum atque L : gauinium atque OS : gauinium adque C : gabinium adque D1 : gabinum B ◆ inde romam] inde roma L : romam E1 senatus custodia coercuit A : sanatus constodie coercuit L : senatus (seneatus O1) custodie coercuit O : senatus custodia exercuit WG : senatus custodiae coercuit ceteri ◆ iudaea M ◆ transmisit] transmissis Niese ◆ per epistolam scripserat E : scripserat per epistolas F bellum partis (parthis AC2T2) ALOCD KTM ◆ qui] ·s· ga౯ s.s. S2, recte ◆ ad euphraten R ◆ pecunias S1 ◆ et ante auxiliis om. BLOM ◆ adiuuit] iuuit ut uid. S2 ◆ iudeos – obseruantes N2 alia] alias EFK : alta ut uid. S2 : at Pa5057 ◆ gabinii discessu TM : discessu gabi L ◆ commota et] commota est et S2 : commota et in L2 : commuta et in L1 : commutata et in BL : commota in O : incommota N ◆ alexander om. M ◆ filius aristoboli E ◆ dissensionem] dissentionem L : dis‫ݱ‬en‫ݲ‬sionem N : discentionem O : discensionem B : discessionem F; cf. ad 1,5 ◆ conflata] conflicta M ◆ terram degerent] traducerentur M : terram dicerent LO : terram ducerentur S ◆ obstruncare L1 quem regem (qu. re. etiam B) gauinium metuens iam ex egypto enim O ◆ instante] stante M ◆ desidentium T1M ◆ milia triginta] mille triginta OC2 N1TMK : XXX milia N2 : C1 n. l. ◆ occurrerunt O ◆ bytabirium CDKS Niese : bitabirium BLO : bithabirium M : bytabrium WG : bycabirium R : itabyrium A, similiter Niese/Destinon in textu editionis : itabirium E : hithabirium T : ythabirum N2 (N1 n. l.) : itaburium F : thaburium Fmg. (scribendum uidetur aut bytabirium aut itabyrium nomen Latinum montis q. d. Tabor) ◆ fuga] fugiat G ad hierosolimam etiam Niese] ad om. RG : in hierosolimis BLO ◆ eius etiam Niese Pa5057 Reg944] suspectum : om. E : fortasse eius ◆ prouectus W ◆ nabatheus D1 : nabutheos D2G ◆ supererat CD1R1 : superauerat(?) R2 ◆ mithridatem AF : mitridatem BNMG (myt- N2) : mitridaten ECYI : mitridacē W : matridathen L1 : mitridathen L2O : mitridante ut uid. D1 : metridatem T : metridaten ut uid. D2 : mitridate R ◆ orfanen etiam J]

5

10

15

20

84

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

ad Hierosolimam reuersus, id enim Antipater uoluit, rem publicam eius composuit. Deinde hinc profectus Nabathaeos pugna superat et Mithridatem et Orfanen a Parthis perfugas clam dimittit eosque militibus aufugisse firmauit. Interea Crassus ei successor datus Syriam suscipit. Is in Parthicae militiae sumptum et aliud omne aurum templi, quod Hierosolimis erat, abstulit et quibus Pompeius temperauerat duo milia talentorum. Euphratem uero transgressus et ipse perit et exercitus eius, de quibus non est huius temporis commemorare. Post Crassum autem Parthos in Syriam properantes irruere Cassius inhibuit receptus prouinciam; eius autem fauore quaesito in Iudaeam festinabat captisque Tarichaeis prope ad tria milia Iudaeorum abducit in seruitium. Occidit autem etiam Pitholaum seditiosos Aristobuli colligentem; cuius necis suasor erat Antipater. Huic autem nupta fuit ex Arabia nobilis femina Cypris nomine, unde filios quattuor Faselum et regem Herodem et Iosephum et Feroram et filiam Salomen habebat. Cum autem omnium, qui ubique potentes essent, amicitia et hospitiis familiaritates conquireret, praecipue regem Arabum per affinitatem sibi sociauit eiusque fidei commendatos filios suos ad eum misit, quoniam bellum cum Aristobulo gerendum susceperat. Cassius autem compulso ad otium per condiciones Alexandro ad Euphraten reuersus est Parthos transitu prohibiturus, de quibus alio loco referemus. Caesar autem post senatus et Pompeii trans mare Ionium fugam rebus omnibus Romaque potitus solutum uinculis Aristobulum cum duabus cohortibus uelociter ad Syriam misit, et hanc facillime et cuncta Iudaeae proxima per illum

uranen Y : orsanen (uel –em) AEN2 : uffanen (uel usfa-) I1 : tigranen I2 ◆ a parthis] a pastis LO : atque parthos IY ◆ perfugas etiam IY] perfugam J : profugas QFKH (recte?) : perfugas aut profugas Niese : per rugas BLO ◆ aufuisse R1N1 ◆ firmabat A suscipit ABLKW : suscepit ECDRFSTMG ◆ is in] in E ◆ parthicae] parthiae BLOTMS : parthica WG (et postea militia) : pontice R ◆ sumptum] sumptibus E ◆ et aliud omne] et alium omne D : et omne aliud F : et omne M : omne WG ◆ erat om. K ◆ et quibus ABLOCDM : et a quibus EFKWGS fortasse recte : e(?) quibus R ◆ se ante temperauerat ins. S ◆ de quibus] denique BLO grassum LO ◆ partes LOM : parthis S ◆ in syriam properantes irruere] qui in syriam properantes irruerant R ◆ receptus prouinciam ABEO1 CDMR (cf. LHS 2,49) : receptus est prouinciam O2 : receptus in prouinciam L(?) TF : receptus prouincia KS : recepta prouincia WG ◆ eius autem etiam Niese] autem eius BLOMS ◆ festinauit WG ◆ taritheis BLOK : tarytheis S : tharicheis M ◆ abducit AE : adducit BLOD TM RFK WGS : aducit C Ӂ ◆ etiam om. B ◆ autem etiam] autem WG : etiam TM ◆ pit(h)olaum BF : pytholaum R : pysilaum S : pisilaum Niese ceteri nobilis femina ex arabia tr. TM ◆ nomine cypris tr. F ◆ cipris BLO ◆ filios … salomen habebat] filios genuit … salomen RN ◆ faselum BELOTM R(?)N1KWGS : fasaelum ACD : phaselum F : fasseleum N2 ◆ iosephum BMKWGS : iosephus A : ioseppum LOR(?) : iosippum ECDTN1F Niese. ◆ salomen filiam F : filiam solomen BLO : filiam salomen nomine E2 ◆ habebat om. R ◆ amicitia et hospitiis familiaritates BLOQ IYJN2KWGZS : amicitia et hospitiis familiaritatem E2 (amicitiam et hospitia[?] E1) : et amicitia (-am M) et hospitiis familiaritates TM : amicitiam hospitiis familiaritateque F : amicitias et hospitiis familiaritates A : amicitia et hospitiis familiaritatis RN1CD : ◆ commendatos ABECDTRS : commendatis LOM : commendans FKWG ◆ gerendum] grande M compulso] compulsu BLO : compulsus WG ◆ alexandri WG ◆ prohabiturus R fugam trans mare ionium F ◆ omnibus] omnium T1M ◆ solutum ex uinculis R ◆ per illum sibi posse conciliari ratus R : per illum subici posse ratus EQCD IYJTM FWGZS Pa5057 : illum subici posse ratus BL(?)O : per illum subici ratus K clm15841 clm17404: per illum sub‫ݱ‬di‫ ݲ‬posse ratus N : per illum posse ratus subigi A

183–189

85

sibi posse conciliari ratus. Verum et spem Caesaris et Aristobuli alacritatem praecessit inuidia. Nam ueneno peremptus a Pompeii studiosis aliquamdiu etiam sepultura in solo patrio carebat, corpusque mortui seruabatur melle conditum, donec ab Antonio Iudaeis missum est in monumentis regalibus sepeliendum. Occiditur autem Alexander quoque filius eius a Scipione securi percussus Antiochiae, secundum Pompeii litteras, accusatione pro tribunali prius habita super his, quae in Romanos admiserat. Ptolomaeus autem Manei filius, qui apud Chalcida sub Libano dominabatur, captis eius fratribus filium suum Philippionem, qui eos accerseret, mittit Ascalonem. Atque ille abstractum ab Aristobuli coniuge Antigonum eiusque sorores adducit ad patrem. Amore autem captus minorem earum coniugio suo copulat ob eamque postea causam a patre occiditur. Accepit enim Ptolomaeus in matrimonium Alexandram perempto filio huiusque affinitatis gratia fratres eius propensiore cura tuebatur. Antipater autem Pompeio mortuo in clientelam Caesaris sese contulit, et quia Mithridates Pergamenus ab accessu Pelusii prohibitus cum exercitu, quem ducebat in Aegyptum, apud Ascalonem morabatur, non solum Arabas, quamuis hospes esset, auxilium ferre persuasit, uerum et ipse armata Iudaeorum tria circiter milia secum mouit. Excitauit autem praesidio Syriae quoque potentes et incolam Libani Ptolomaeum et Iamblichum et Ptolomaeum, quorum gratia ciuitates illius regionis alacri animo bellum pariter inchoarunt. Iamque fretus Mithridates auctis propter Antipatrum copiis Pelusium proficiscitur; et quia transire uetaretur, ciuitatem Ӂ et spem et caesaris BL(?)O : et spem G ◆ processit(?) LO2 ◆ peremptos LO ◆ in solo patrio sepultura W ◆ sepultura L2 : L1 n. l. : sepulture ut uid. G1 ◆ patrio] patriae R ◆ corpusque – sepeliendum om. M ◆ missum est scribendum uidetur propter gr. : iussum ‫ݱ‬est‫ ݲ‬AEFKWGZ : fuit iussum Y : iussum CDTRS : iussus B : om. LO quoque] om. E (erasum ut uid.)T ◆ pro tribunali om. TM ◆ tribunalis A ◆ admiserat CDR2N2 FKWGS (cf. 1,58) : admiserant A : amiserat BLOR1 : commiserat ETM ◆ man(a)ei ABELO CDTMR KWG Niese : menei S : minaei F ◆ chalcida A : calcida BELOMRS Niese : calcidam CDTKWG : chalcidem F ◆ dominabatur AWG : nominabatur LOCSM : morabatur BD2ERTFK Niese : D1 n. l. ◆ captis etiam Niese] captus L : capitis O1 ◆ arcesseret AFK : arcesserat CDR : acersierit B : accersiret TMS : accesserit LO : accessiret E2 : acceset E1 : adduceret WG ille] illic TM ◆ abducit E ◆ amorem A ◆ captus autem R ◆ minorem] minarum BL1 : unam L2O ◆ enim] autem ETM ◆ alexandram (-ra LO) in matrimonium BLOTM ◆ huiusque] eius quae R ◆ affinitatis] ad infinitatis S1 ◆ fratres] fratrem EWG : fratribus BLOK ◆ propensione LO ◆ cura om. W in clientelam] in clintelam iam WG : inclite iam BLO : in cliente iam M : in clientem iam S ◆ sese] esse A ◆ caesari B ◆ quia] quis S1 ◆ mit(h)ridates] (a add. E2) mithridate E : mitridatis CD1M R2 : metridatis OR1 : metridates D2 ◆ pergameus T : pergameos OM ◆ accessu E2 in rasura minore ◆ antipater ante non solum ins. W ◆ hospes esset] hospes essent L : hostes essent B ◆ ferre] fore M ◆ et ipse] etiam TM ◆ armatos R ◆ circiter tria milia BLT : tria milia circiter M concitauit R ◆ praesidio] praesidium BLO ◆ inscolas R1 : incolas R2 ◆ 1ptolomaeum] ptolomeo L1 : ptolomeum menei WG ◆ et iamblic(h)um] etiam blic(h)um distingunt plerique codd. ◆ ptolomeum et iamblicum et ptolomeum etiam Niese ◆ blicum BF : blycum K : plichum WG ◆ et ptolom(a) eum AB1ECD RN1KS cum parte codd. Graecorum : ptholomeum M : et ptolomaeum alterum B2F : et filium eius ptolomeum WG : del. N3 uel N4 cum codd. Graecis plerisque ◆ gratie BL : om. R ◆ regionis alacri animo bel T2 in rasura breuiore scr. ut uid. ◆ religionis L1 : om. M ◆ pariter om. W iamque] itaque RWG ◆ mit(h)ridatis ELOC2M : metridatis C1D1RK ◆ auctis] actis M : ac auctis WG ◆ quia] qua E1 ◆ nectaretur LO ◆ ciuitates A ◆ clarius ABLO CDTYM

5

10

15

20

86

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

obsidebat. Antipater uero et in hac oppugnatione clarius enituit: Effracto enim ex parte sua muro primus in ciuitatem cum suis comitibus insiluit. Et Pelusium quidem capta est; ulterius autem eos progredi non sinebant Iudaei Aegyptii terrarum incolae, quae appellantur Oniu. Quibus tamen Antipater non modo ne obstarent, uerum etiam ut uictui necessaria praeberent militi, persuasit; unde factum est, ut nec Memphitae in manus uenirent ultroque sese traderent Mithridati. Atque ille Delta peragrato pugnam cum ceteris commisit Aegyptiis in loco cui nomen est Iudaeon Stratopedon, eumque in acie cum omni dextro cornu periculo liberauit Antipater circumgressus fluminis ripam. Laeuum enim cornu contra se positos superabat. Facto autem in eos impetu qui Mithridatem persequerentur multos occidit tamque diu reliquos fugientes agebat, donec etiam castris eorum potitus est, octoginta tantum de suorum numero amissis; octingentos autem fere Mithridates, cum fugeret, perdidit. Praeter spem uero seruatus ex proelio, uacuus inuidia testis rerum ab Antipatro gestarum fuit apud Caesarem. Vnde ille tum quidem Antipatrum spe et laudibus incitatum ad subeunda pro se pericula reddidit promptiorem. In quibus omnibus bellator audacissimus comprobatus multaque perpessus uulnera toto corpore gerebat signa uirtutis disertae. Post autem quando rebus in Aegypto compositis ad Syriam rediit, et Romana eum ciuilitate simul et immunitate donauit aliisque rebus honorando amicissimeque tractando dignum aemulatione constituit eiusdemque gratia etiam pontificatum confirmauit Hyrcano. Eodem uero tempore Antigonus RFKS : clarus EWG Ӂ ◆ muro primum B : murum primum LO : primum muro S ◆ insiliuit BLO capta] captum F ◆ ulterius – incolae] ita etiam Niese ◆ et pelusium – sinebant om. O1 ◆ eos progredi O2 ◆ eos] eum E ◆ sinebat LO2 ◆ iudaei] iudaei et WG : om. M ◆ incolae terrarum K ◆ quae ... oniu A : qua ... oniu C1D : quae ... onium K Niese(?) : qui ... onie BT : quae ... oniae FWG : quae ... unium E1 : qui ... onium E2MS2: qua ... onium S1 : quia ... oniu C2 : quia ... omnium LO : qui… onii RN ◆ non modo om. M ◆ ne obstarent] nec obstarent LO : ne obsisterent E ◆ militi ALOCD T2FmgS : militibus BR : multis ET1FKWG : multa M (cf. 1,203) ◆ ut nec] ut et D2R : ut TMS ◆ memphitae] menthite LO ◆ ultroque] utroque BLO mit(h)ridati] metridati RS1 atque ille] at ille E : atque illo R ◆ delta AN2 Bulhart p.153 : dela C1 : delata BLOC2DTMN1WGZ : delatam RFK Pa16730 : -ta uel –tam J1 : -to QS : dilatam J2 : latere E2 (E1 n. l.) clm15841 clm17404 : loco illo IY Pa5057 Niese ◆ peragrato] peragratu S : peragroto D1 : peragrotum D2 : pergrato F ◆ pugna LOD2 ◆ stratopedon AETM FKGS : stratopedo W : stratopenon BLO : stratopodon CDRN ◆ acie cum AD2 : aciem L : acie ceteri cornum LO1(?) ◆ contra se positos AD (expectes laeuo) : contra se posito C1: L n. l. : contra se positus O : contra se positum BEC2TM RFKWGS ◆ in eos] iudeos LO : in iudeos B ◆ mitridantem LO1 : mitridatem O2: metridatem R ◆ persequebantur E2 ◆ tamque diu AECDMWS : iamque diu FK : namque diu BLO : tamquam diu G : itaque R ◆ agebat] angebat F ◆ octuaginta BLO : octingenta M ◆ tantum de suorum numero] de su. num. tantum tr. A : tantum su. num. CDR ◆ octingentis BLOS1 ◆ cum fugeret etiam Niese] cum fugerat LO ◆ seruatis D1 : seruatur T ◆ ex proelio uacuus] et proelio uacuus L1 : et proelio uacuis L2O ◆ apud caesarem om. C1 ille] illic RF ◆ tunc quidem] nunc quidem M : tunc BLO ◆ antipatrem L2 ◆ spe et] petit BLOMWG : petiit S ◆ incitatus B : incitatumque S : inciuitatum ELOI ◆ comprobatus – perpessus om. E1 ◆ multasque LO ◆ uulnera toto] uulnerato toto RS : uulnerato NE ◆ disert(a)e BLOMFKS : om. AEQCD YTRNWG Pa5057 Ӂ et romana eum] et romaneum A1 : et romane eum A2L : romane eum M ◆ ciuilitate ENK WG : ciuitate ABCDTRFS : ciuitati LOM ◆ atione constituit eiusdem in ras. breuiore O ut uid. ◆ gratiam LO ◆ etiam om. R ◆ cum ante hyrcano ins. F antigonis G1 ◆ opi-

195–199

87

quoque Aristobuli filius, cum uenisset ad Caesarem, maioris praeter opinionem felicitatis causam praebuit Antipatro. Nam qui de patris morte queri deberet, propter inimicitias Pompeii ueneno, quantum putabatur, perempti, et crudelitatis in fratrem accusare Scipionem nullumque inuidiae dolorem admiscere miseriis, ultro haec Hyrcano et Antipatro crimini dabat, ueluti se patrio solo cum fratribus iniquissime pellerent multisque gentem iniuriis afficerent, dummodo satiarentur, quodque in Aegyptum auxilia ipsi Caesari non beneuolentia, sed timore ueteris discordiae miserint, et ut amorem Pompeii deprecarentur. Ad haec Antipater ueste proiecta multitudinem uulnerum demonstrabat, et qua fide quidem Caesarem coluisset, uerbis opus non esse dixit, nam corpus etiam se tacente clamare. Antigoni autem mirari audaciam, qui cum hostis Romanorum sit filius et fugitiui Romanorum nouarumque rerum studium uotumque seditiosum patris habeat, apud Romanorum principem alios accusare conaretur bonique aliquid adipisci temptaret; quem hoc solum oporteret amplecti, quod uiueret. Namque nunc eum non tam propter inopiam desiderare facultates, sed ut in eos, qui dedissent, Iudaeorum seditiones accenderet. Quae ubi Caesar audiuit, Hyrcanum quidem pontificatui digniorem esse pronuntiauit, Antipatro autem cuius uellet potestatis detulit optionem. Qui permissa dignitatis mensura ipsi qui daret Iudaeae procurator declaratus est, et praeter hoc impetrauit subuersa patriae nationem RN ◆ felicicitatis B ◆ antipatro] ante R ◆ nam qui (namque R) de patris morte (ut hic ins. T1) queri deberet (cf. 1,184) AECDRFK : namque de patris morte ut queri deberet M : namque patris mortem queri deberent B : namque de patris morte queri deberent S : namque patris morte quaeri (quere O1) deberent LO : nam qui de (nam quidam W) patris morte conqueri deberet WG ◆ inimicitias] inimicitie L2O : inimicit///tatis L1 : inimicicita tis B1 : inimicicitatis causa B2 ◆ pompei ueneno – perempti et crudelitatis om. BLO propter homoiotel., unde confirmatur lectio inimici(ci)tatis in fonte communi codd. BL ◆ quantum putabatur ueneno tr. K ◆ crudelitas M ◆ in fratrem accusare scipionem (cf. 1,185) ] in fratre accusare scipionem R2 : sui fratris accusare scipionem L2O : in fratrum accusare scipi///onem L1 ◆ admisceri M : amiscere C ◆ ultro] ultra F ◆ haec] hoc QT ◆ hyrcanum et antipatrum D2Z2(?) : hircano antipatre Q ◆ crimini dabat AE1QN : criminabatur BLOD2 I1J E2FKZ2(?) : crimini dabatur CD1I2 TYR(?)WGZ1S : crimen dabatur M solo AE CDT2R : loco BLOT1MFKWGS ◆ dummodo satiarentur quodque ABD2FK : dummodo satiarentur quoque LCD1RS : saciarentur dummodo quoque O : dummodo satiarentur quique TM : dummodo sociarentur quoque EWG ◆ aegypto BLOTMWG ◆ auxilia ipsi caesari (ipsi caesari etiam Niese)] auxilia ipse caesari O : auxilia ipsi caesaris R : caesari auxilia T : caesaris auxilia M ◆ deprecarentur etiam E2QIY2J(?)Z1 ] depreciarentur Z2 : praecarentur C1Y1 : depellere conarentur E1 Ӂ multitunem CD ◆ qua fide] quia fide L1 ◆ non esse opus tr. FW : non opus esse G ◆ clamaret W hosti C1 ◆ romanorum sit filius et fugitiui om. M1 propter homoiotel. ◆ filius et fugitiui romanorum om. S1 ◆ ob ante nouarumque ins. E2 ◆ patris habeat] habeat patris W : patris audeat E ◆ apud om. L1 ◆ alios] alius LO ◆ accusare conaretur … tentaret (uel temptaret) ] causare conatur … temptaret M : accusare conetur … temptet F : accusare … temptaret E ◆ namque nunc eum non tam ABLO CD2 IYJTMK WGHZS : nam qui nunc eum non tam D1 : namque nunc non tam E : namque uere non tam Q : namque nunc eum non F : nec quidem nunc eum nouas R : namqu‫ݱ‬e asserebat eum non‫ ݲ‬tam N ◆ eos qui E1 : eo qui se R1 : eos qui se ceteri Niese ◆ seditioni M ◆ accenderet etiam Niese] accenderit S : accederet LO pontificatui BL1O1TM (cf. ThLL 5,1,1142,79; 1151,55– 57) : pontificatu ceteri ◆ uellet] uelit WG ◆ optionem] opinionem BLO ◆ ipsi qui daret] ipsi cui daret S1 : ipsi quidem B : ipse quidem R ◆ impetrauit … licere CD2RWGS (cf. ThLL 7,1,602,30–33): impetrauit ut … liceret AETFK : imperauit .. licere BD1: imperauit … liceret LO : imperauit ut … liceret

5

10

15

88

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

moenia renouare sibi licere. Et hos quidem honores Caesar incidendos in Capitolium misit, ut iustitiae suae uirtutisque Antipatri signum memoriae traderetur. Antipater uero ubi de Syria Caesarem prosecutus est, in Iudaeam reuersus ante omnia patriae muros a Pompeio dirutos reparabat omniaque lustrando, ne quid in illis regionibus turbarum esset, nunc interminando, nunc etiam suadendo curabat, unumquemque admonens, quod si cum Hyrcano sentirent, in otio atque opulentia uicturi essent fortunisque suis et communi pace potituri; sin uana spe ducerentur eorum qui priuati questus gratia res nouas optarent, se quidem non procuratorem sed dominum omnium, Hyrcanum uero tyrannum pro rege, itemque Romanos et Caesarem hostes pro amicis et rectoribus habituri; nec enim passuros huius potestatem labefactari, quem ipsi regem constituissent. Sed quamuis haec diceret, tamen etiam per se, quoniam Hyrcanum segniorem uideret neque tam efficacem, quam regni solicitudo posceret, statum prouinciae componebat. Et Faselum quidem, natu maximum filiorum suorum, militi praepositum Hierosolimis eiusque territorio praefecit; Herodem uero aetate posteriorem nimisque adulescentem Galilaeae destinat similia curaturum. Qui cum natura strenuus esset, cito materiam, ubi animi magnitudinem exerceret, inuenit, captumque latronum principem Ezechiam, quem praedari maximo agmine continentia Syriae deprehendit, ipsumque aliosque latrones multos interficit. Eaque res Syris adeo grata fuit, ut per uicos atque oppida caneretur Herodes ueluti per eum pace reddita et possessionibus restitutis. Ex huius denique operis gloria Sexto etiam Caesari propinquo magni Caesaris et Syriam tunc administranti est cogniM ◆ patriae moenia] patrimonia BLO : maenia patriae T ◆ renouare AECDTMFKWGS : renouari BLOR et hos] hos BLOTM WGS ◆ caesar incidendos] caesar cedendos D2 : incidendos caesar TM ◆ in capitolium] et ponendos s.s. S2 ◆ signum antipatri F caesarem] bis D1 ◆ muros … reparabat] murus … repabat C1 ◆ dirutos] dirutus LO1 : diruptos BTM ◆ turbarum] turbatum E2S2 (S1 n. l.) ◆ interminando] exterminando Rvar ut uid. ◆ opulentia atque otio TM ◆ uicturis A ◆ fortunisque ABECD RFKS : fortunis LOTMWG ◆ potituri etiam Niese] potiturum O : potituros WGS sin uana spe … eorum qui AED2(?)RKWG : sin spe uana … eorum qui F : sin uana spe … eorumque S2TM : in uana spe … eorum qui CD1(?) : si uero in uana spe … eorumque B : in uana spe … eorumque LOS1 ◆ priuati] priuatum R ◆ gratias LO ◆ se quidem] si quidem BLOS1(?) ◆ romanos om. LOS ◆ habituros Gvar ◆ passurus BELO ◆ labefactare BLOFKS1 : labefacturi (i.e. labefactuiri?) D1M et ut uid. C1 quoniam om. L1 ◆ segniorem etiam Niese] seniorem D1RN1 : senigniorem G (cf.  1,109) ◆ tam … quam regni solicitudo posceret] tam … quam regni posceret solicitudo F : …regni quam solicitudo posceret R ◆ faselum BELO TMRN1K WGS : falselum A : fasaelum CD : phaselum F : fasseleum N2 ut semper ◆ militi praepositum ALO CDTN1 : militibus praepositum RK : miliciae praepositum BN2 : militibus propositum F : militi propositum S : multis praepositum EWG : multo praepositum M (cf. 1,190; ThLL 8,945,18– 946,13) ◆ praeficit A ◆ nimisque] nimis E1 ◆ posteriorem] minorem TM ◆ galil(a)eae ECDR FKS : galileę AT . galil(a)eam BLOMWG ◆ destinauit TM ◆ similia] similiter W cito] certe E1 ◆ quem] quidem LO ◆ praedari] depraedari B : praeclarima L1 ◆ maxime D ◆ agmina D2 ◆ deprehendit syriae B1 ◆ ipsumque] ipsum TMFK : ipsum quoque R ◆ multos latrones BLOTM ◆ interficit AL : interfecit ceteri eaque res – restitutis om. M ◆ eaque res] eaque rex L1 : eaque B ◆ syris (uel siris) (syriae R) adeo grata fuit AE CDR : adeo grata syris (uel siris) fuit BLOTKS : adeo grata fuit syris FWG ◆ caneretur] canerentur A : caneretur hic RN ◆ huius] unius R ◆ gloria] gratia F ◆ caesare BOS1WG : om. A ◆ syri-

205–210

89

tus. Quin et Faselus fratris indolem contentione bona superare certabat augendo erga se beneuolentiam Hierosolimis habitantium et per illam quidem ciuitatem possidens, nihil autem contumeliose per insolentiam potestatis admittens. Hinc Antipater et obsequiis regalibus ab ea gente colebatur et honores ei tamquam rerum domino omnes habebant. Nec tamen ipse popterea minus fidelis aut beneuolus Hyrcano fuit. Verum fieri non potest, ut liuorem quisquam in secundis rebus effugiat. Namque Hyrcanus, quamuis et antea tacite sua sponte mordebatur adulescentium gloria maximeque rebus ab Herode bene gestis et crebris nuntiis laudes eius per singula facta praedicantibus angeretur, a multis tamen inuidis, qui regnis adhaerere solent quibusque Antipatri eiusque filiorum probitas officiebat, instigabatur dicentibus quod Antipatro et filiis eius rebus traditis solo contentus potestate uacuo regis nomine sederet; et quamdiu sic erraret, ut in se reges producat? Nec enim eos uel simulare iam procurationem, sed certos esse dominos ipso reiecto, cuius nec mandatis nec epistolis, praeter Iudaeorum legem, tantam multitudinem peremisset Herodes, illumque nisi regnet, sed adhuc priuatus sit, ad iudicium uenire debere, rationem tam ipsi regi quam patriis legibus redditurum, quae indemnatos occidi non sinerent. His paulatim accendebatur Hyrcanus; ad extremum autem iracundia prodita causam dicturum Herodem iubet accersiri. Atque ille et patris monitu et quod ei fiduciam res gestae darent, munita prius Galilaea praesidiis, ad regem proficiscitur. Ibat tamen cum forti caterua, ne uel derogare Hyrcano uideretur, si plures duceret, uel in-

am] filiam OR ◆ administrante WG : administrati D1 quin et] qui nec LO ◆ faselis T1M ◆ ca‫ݱ‬p‫ݲ‬tabat N ◆ augenda S1 : augendam BLOMG ◆ et per illam E1CDRNH : et pillam Q : et illam IY : atque per illam WGZ : atque illam BLJ TM E2FKS : atque illa O : et per illum A : om. Niese ut uid. Ӂ ◆ autem om. T1 ◆ per insolentiam contumeliose tr. TM hinc] hic T1M ◆ et antipater tr. FK ◆ honorem TM ◆ propterea (praeterea WG) ante hyrcano exhibent TM, ante minus ceteri uerum] uere R : uerum tamen E ◆ liborem AS1 (cf. ad 1,633) ◆ quisquam] quisque TM ◆ secundis] solis M ◆ namque] nam WG ◆ hyrcano (uel hir-) BLO ◆ quamuis] qua E1 ◆ sua sponte tacite TM ◆ tacite] taciturnitate R ◆ mordebatur BE2LO TMFK WGZS : morderetur AE1QCD2 YRN : moderetur D1 (cf. LHS 2,604) ◆ gloria] gratia F ◆ maxime BLOMWGS ◆ ab herode] habere de LO ◆ laudes (laudem W) eius per singula facta etiam QIYJ] facta eius per singula scrutantibus et laudes TM ◆ augeretur L : augeret O : angebatur WG ◆ regnis] regibus S2 ◆ adhaerere] herere BLO ◆ quibusque] quibus W ◆ probitas officiebat] probitas efficiebat M : probatas officiebat D1 : prohibitas afficiebat R : prohibita ‫ݱ‬sunt officia‫ ݲ‬E dicentibus quod] dicentibusque B ◆ eius] suis TM ◆ solo contentus potestate Q : sola contentus potestate S2 : solo contentus a potestate I : solo (solio N2) contentus et potestate ACDJN1 : solo comptus et potestate R : solo contentus et hac potestate BLOTMFKS1 Pa16730 : sola contentus esset potestate et (ac WGH) EWGHZ ◆ erra‫ݱ‬ret‫ ݲ‬ut ES2 : errabit ut C2TM2FKS1 : errabat ut BLOM1 : errauit ut AC1DWG : erit R ◆ reges producat] tot reges erigi permisisset E ◆ certos esse dominos AC1(?)D : certe esset dominus G : certe esse dominos ceteri ◆ tantam] ne sic R ◆ illumque nisi] illum quem si O : illumque tamquam R ◆ priuatus sit AES2 : priuatisita G : priuatus ita ceteri ◆ quam om. BLO ◆ indam(p)natus BLO ◆ occidit A iracundia prodita] ad iracundiam prouocatus WG ◆ dicturum … iubet] dicturi … iubet O : directurum … iubet G : directurum … iussit W ◆ accersiri] accersi A : arcessiri CDS ◆ patris monitu] patris monitis R : patriis monitis WG ◆ munita] monita LO ◆ galile(a)e ALOS1 ◆ tamen] tamen non G : autem non W ◆ caterua ne] cateruauane LO ◆ uideretur hyrcano F ◆ plures] plus

5

10

15

20

90

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

uidiae nudus pateret. Sextus autem Caesar adulescenti metuens, ne quid apud inimicos deprehenso mali fieret, ad Hyrcanum mittit, qui ei manifeste denuntiarent, ut homicidii crimine liberaret Herodem; Hyrcanus autem, qui eum diligeret, per se quoque id cupiens absolutionem decernit. Atque is rege inuito fugisse ratus Damascum recessit ad Sextum nequaquam paratus oboedire, si denuo fuisset accitus. Rursumque a nequissimis irritabatur Hyrcanus, iratum Herodem abiisse firmantibus et ut se contra ipsum instrueret properasse. Haec autem rex uere dici existimans quid ageret nesciebat, quoniam potentiorem inimicum uidebat. Cum uero a Sexto Caesare dux militum per Syriam itemque Samariam declaratus esset Herodes neque solum propter gentis fauorem, sed etiam uiribus suis terribilis putaretur, ad timorem ultimum decidit, iamiamque illum contra se credens cum exercitu esse uenturum. Neque opinione deceptus est; namque Herodes intentatae sibi accusationis iracundia conflatam militum multitudinem in Hierosolimam ducebat, ut Hyrcanum regno deponeret, idque fecisset, nisi pariter egressi pater et frater fregissent eius impetum, deprecantes ut et ipse uindictam minis tantum solaque indignatione metiretur, regi autem parceret, sub quo ad potentiae processisset. Ac si propterea quod in iudicium uocatus esset indignaretur, quia tamen absolutus esset, gratias ageret neue tristibus quidem paria referret, saluti uero esset ingratus. Quod si etiam momenta bellorum reputanda uiderentur, iniquitatem militiae consideraret neque omnino de uictoria bene speraret, qui cum rege congressurus esset una secum educato et saepe quidem bene merito, saeuo autem numquam, nisi quod maleuolorum consiliis impulsus umbram ei tantum iniquitatis mouisset. Paruit his Herodes, qui speratis putauerat TM ◆ nudus pateret] nutus pateret BLO (pateret etiam Niese) : nudus pareret R1 mali] male LO : om. E1 ◆ fieret] facere G (fieret Gvar) ◆ denuntiaret S1 : annuntiarent E ◆ qui eum diligeret] : quia eum diligeret WG : qui cum diligeret O : qui cum diligeret eum B : qui cum eum diligeret C2TR id rege inuito C1(?)DM : is inuito rege F ◆ fugisse] fuisse RN : fugisse se S2 ◆ accitus] accinctus RO ◆ a nequissimis] a neaquissimis A : antiquissimis LOCDTM1S2 : ab antiquissimis M2 : antiquissimi (-mis R2) criminationibus R ◆ iratum I Pa16730 : firmatum ceteri ◆ ut … instrueret] … instruere R ◆ rex] rei T1 ◆ uere dici ACDR : uera dici BE : uera esse F : uera LOT MKWGS2 : uero S1 ◆ agerent … nesciebant LOS1 dux] dum M ◆ per syriam itemque samariam om. E1 ◆ per ante samariam ins. FKW ◆ putabatur Niese ◆ decedit BLOFK ◆ iamiamque] iamque R ◆ credens contra se TM neque om. O ◆ namque] neque C1DW ◆ intentatae sibi] intentae B : intente sibi OTM S1 : intanta sibi S2 : L n. l. ◆ accusationis] occasionis LOC2TMRW (C1 n. l.) ◆ conflata BEOC2 TMKWG ◆ hircano LO ◆ uindictam minis tantum solaque ACD2FKS2 : u. minus tantum s. D1 : u. ministratum s. R : u. ministrandum s. BLOS1 : u. ministrandi s. M : u. ministrandam s. clm15841 clm17404 : uindicta minis tantum sola Q : uindictam ministrandam et E2 : uindictam WGZ : om. E1 ◆ indignatione etiam Niese] indignationem E clm15841 clm17404 : indignationemque WGZ ◆ metiretur AECD RFKWG : mitteretur BLOMS1(?): S2 n. l. ◆ pasceret A1 ◆ sub quo ad hoc (sub quo etiam Niese) D2 in ras. : D1 n. l. ◆ processisset] praecessisset BLOMS1 : om. R ◆ indignaretur – ingratus] ‫ݱ‬absolutioni‫ ݲ‬ingratus ‫ݱ‬existeret‫ ݲ‬N (cetera om.) ◆ esset clm15841 clm17404 : est ceteri (cf. 1,4) ◆ neue etiam Niese] neque BLOTMFK : ne uel E ◆ tristibus] tribus D : tristis W ◆ patria C1D : patriam G : primam(?) W ◆ soluti BLO ◆ uero non esset S2W quod si – consideraret] ita etiam Niese ◆ momenta] monimenta E2 (fortasse momenta E1) ◆ uideretur BLO : uiderent E ◆ bene speraret] speraret M ◆ congressus W ◆ una] unaa B ◆ saepe quidem] se quidem LOK : de se F ◆ nisi quod] nisi K ◆ umbram] umbra RO ◆ mouisset] admouisset WG ◆ paruit] parauit BLO : rapuit

215–222

91

posse sufficere suasque uires demonstrare nationi. Et inter haec discordia Romanorum circa Apamiam bellumque domesticum oritur, quoniam Caecilius Bassus fauore Pompeii Sextum Caesarem dolo necauerat eiusque militem occupauerat. Alii uero Caesaris duces mortis eius ulciscendae gratia cunctis uiribus Bassum petebant, quibus tam interempti quam superstitis Caesaris causa, quod ambobus amicus esset, Antipater per filios suos misit auxilia. Cum autem bellum traheretur, ex Italia quidem successor Antistii uenit Marcus. Eodem uero tempore bellum inter Romanos conflatur, dolo Cassii et Bruti Caesare interfecto, postquam triennium septemque menses tenuit principatum. Maximo autem motu eius caedis gratia concitato et optimatibus inter se dissidentibus propria spe quisque ducebatur ad id, quod existimabat esse commodius. Itaque Cassius Syri|am petit occupaturus militem, qui Apamiam circumsedebat, ubi et Marcum et dissentientes cohortes Basso conciliauit simulque obsidione liberauit Apamiam. Ipse uero exercitum ducens stipendium ciuitatibus indicebat, nec modus erat exactionum. Cum autem Iudaeos quoque septingenta talenta iussisset inferre, minas eius ueritus Antipater filiis suis et aliis amicis mature pecuniae cogendae curam distribuit, et inter eos Malicho cuidam ex inimicis: adeo necessitas urgebat. Primus autem Herodes Cassii fauorem promeruit, qui ex Galilaea partem suam, centum talenta, portauit proptereaque inter eximios amicos numerabatur. At uero ceteros tarditatis arguens Cassius ipsis ciuitatibus irascebatur, eaque re Gofnam et Amaum et duas alias ex uilioribus depopulatus ibat quidem quasi MaliR ◆ qui speratis (qui sperans WG) – nationi etiam Niese ◆ natione BLOMS1 : om.(?) S2 bellumque circa apamiam TM ◆ apamiam] appamiam S2 : pa amiam LO2 : palamiam(?) O1 ◆ militem] milites BR ◆ alii] illi BLOM : ili(?) S2 (S1 n. l.) ◆ duces caesaris tr. G ◆ ulciscente L ◆ bassum petebant etiam Niese] eius bassum petebant T1M: bassum patebant W : aduersum petebant R interemptis BOM ◆ superstitis] suppressis M ◆ caesaris om. E1 ◆ traheret BLO ◆ antistii E Niese („fort. recte“ Niese, cuius appar. uide) : antisti B : antestii ACDTR : antesti LOMKS : sexti N2WG : ante dicti sexti F ◆ marchus T : malchus M uero ABETM : om. LOCDR FKWGS ◆ inter romanos bellum R ◆ caesari A ◆ interfectos(?) R1 : interempto E ◆ caedis eius F : eiusdem caedis TM ◆ existimabat] extimabat B : existimabatur K (cf. 1,277.374.395.400. extimare „scribitur saec. inferioribus pro aestimare“ ThLL 5,2,2030,30) ◆ milites – circumsedebant B ◆ apammiam LO : apiamiam E dissentientes AECDR : dissidentes BLO(?) TMFKWGS ◆ opinione OCD1T1M S1 ◆ ciuitatibus] ciuitatis BO septingenta quoque F ◆ inferre iussisset BO ◆ minas] minus O : nimis B : manus L ◆ et aliis amicis] et aliis inimicis S : et amicis N2 : amicis N1 ◆ pecuniae cogendae] cogenda et pecuniae A : pecuniae colligendae B : colligendae pecuniae ETM ◆ distribuunt B2O (B1 n. l.) ◆ malicho cuidam AE D2RKS2 : malico cuidam CD1M : mali cuidam LOS1 : malicus quidam B : malichi cuiusdam W : malacho cuidam F ◆ inimicis ABELO C1(?)DT2MKWG (T1 n. l.) : amicis C2RNFS ◆ adeo necessitas urgebat AECDTR KWG : adeo necessitas surgebat S : ad (ab B) eo cessit asurgebat BLO : necessitas adeo urgebat F : adeon cessit M parte sua BLOTME2 FKWGS ◆ proptereaque] propterea quia(?) E ◆ amicus A ◆ numerabitur D1 ◆ at] atque OECD1WGS eaque re etiam Niese] eaque rem O : easque re M : eaque D1T1 : easque D2 : eoque F ◆ gofnam EWG : gophnam Fmg (gophna Barrington 70 G2): gosnam F : gosna N2 : gosmam B : gufnam CKSTM Niese : gusnam A : gurnam(?) R : gusmam LO : om. D (cf. 1,45) ◆ amaum AECDRK Niese : ammaum WG (Ammaous Barrington 70 G2) : caumaum BLO : tamaum S : tamaim TM : thamnam F : amathunte N2 ◆ ciuitates post alias ins. BELFS ◆ uilioribus] ciuitatibus TM ◆ depopulatus] depopulati L : depopulatis

5

10

15

20

92

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

chum interfecturus, quod remissior in exigendo fuisset. Verum et huius et ceterarum ciuitatium interitum repressit Antipater, centum ilico talentis Cassio delinito. Nequaquam tamen Malichus post abitum Cassii beneficiorum Antipatri memor fuit, sed illi ipsi, quem saepenumero sui seruatorem fuisse meminerat, periculum moliebatur, iniquitatis suae impedimentum abolere festinans. Itaque Antipater et uires eius et calliditatem metuens flumen transit Iordanem ad ulciscendas insidias congregaturus exercitum. Deprehensus autem Malichus Antipatri filios impudentia superat. Nam et Faselum apud Hierosolimam praesidiis appositum et Herodem, qui custodiam curabat armorum, multis excusationibus et sacramentis circumuentos impellit, ut ipsis intercedentibus reconciliaretur Antipatro, atque ita denuo per Antipatrum exorato Marco tunc in Syria militem regente seruatus est; qui Malichum statuerat occidere, quod rebus nouis studuisset. Caesare uero adulescente et Antonio cum Bruto et Cassio bellum gerentibus Marcus et Cassius exercitu de Syria conflato, quod magna pars, ubi usus poposcit, Herodes fuisset, ipsum quidem totius Syriae procuratorem praeficiunt, equitum illi manu peditumque attributa. Si autem bellum desiisset, regnum quoque Iudaeae Cassius eidem se delaturum esse pollicitus est. Euenit autem, ut Antipatro et spes et fortitudo filii causa interitus fieret. Horum enim metu Malichus ministro quodam regio pecunia corrupto mixtum ei ueneno poculum dare persuadet. Atque ille quidem iniustitiae Malichi palma fuit post conuiuium mortuus, uir et alia strenuus rebusque administrandis idoneus et qui regnum recuperatum conseruasset Hyrcano. Malichus autem infensum propter ueneni suspicionem CRN ◆ exiendo D1 ◆ ciuitatium ACDR : ciuitatum ceteri ◆ repressit interitum B1 ◆ antipater centum ilico] hyrcanus per antipatrum centum ilico missis WG ◆ cassio om. R ◆ delenito A malichus post abitum cassii scripsi : malichus post obitum cassii ceteri : cassius malicus M Ӂ ◆ antipatris EWG ◆ illi ipsi] illi ipse W ◆ saepenumero] saepe merito E2 (E1 n. l.) ◆ memorabat sui seruatorem fuisse F ◆ seruatorem] seruotorum L1O : seruorum L2 ◆ fuisse om. K ◆ meminerat AECDR : memorat BLOTM WGS : memorabat FK ◆ impedimentum suae E ◆ et uires] et uiros LOS1 : uires A ◆ transit] trans BLOCD1 RWGS Pa5057 ad ulciscendas] adulescendas LO : petit ad ulciscendas Pa5057 ◆ congregaturus etiam Niese] congregaturum BLOWG ◆ uenit post exercitum add. S2 deprehensos BT1MRFS2 ◆ antipatris WG ◆ imprudentia BLOT1MRFK WGS ◆ faselaum A ◆ herodem qui custodias GZ : herode qui custodias W ◆ armorum A : a‫ݱ‬r‫ݲ‬m‫ݱ‬o‫ݲ‬rum N (ex AJ 14,278 ut uid.) : ad murum QY ceteri ◆ circumuentis BLO ◆ denuo] demum R ◆ syriam LOCD TMRK WGS1 ◆ militem regente] milites regente B : milite regente WG : militiam regenti R ◆ rebus nobis S1 : rebus nouos(?) S2 : nouis rebus F uero] autem AE ◆ et antonio] cum antonio M ◆ cum bruto] bruto T1 ◆ gerentibus] gentibus LO1 ◆ poposcisset M ◆ herodis F ◆ totius syriae procuratorem (cf. ThLL 10,2,1,621,57) ] toti syriae procuratorem A : totius sciriae procurasorem torem L1 ◆ manu] manum LO ◆ desiisset] dedisset BLO autem] enim G ◆ fortitudine A ◆ interitus] mortis F ◆ fierent A ◆ quodam] quidam A ◆ mixtum] mixto BOL ◆ uenenum M ◆ dare BE LOK : dari CDTMR FWGS : daret A1 (uix recte, cf. ThLL 10,1,2,1761,5–12) : ut daret A2 ◆ atque] at W ◆ palmam BO : palam D ◆ post conuiuium mortuus uir om. M1 : post conuiuium moritur uir M2 ◆ mortuus] mortuos L : moritur TM ◆ uir et alia strenuus ACD (cf. ThLL 1,1632,8–14) : uir et alias strenuus (strennuus G) ET2RWG : uir et ad alias strenuus T1 : uir alias strennuis Q : uir ad alia strenuus FK Niese : uere ad alia strenuus S2 : uere talia strenuus S1 : uere alias strenuus M : uere (uero[?] O2 [O1 n. l.]) alias tenuos (tenuis[?] L2) BLO Ӂ ◆ rebusque] rebus BLO : rebus quod R ◆ recuperaturum M autem om. BLOMWG ◆ suspicionem ueneni populum ECDKT : suspicionem

227–232

93

populum pernegando placauerat, simulque, ut ualidior esset, armatorum sibi copias conquirebat; nec enim Herodem cessaturum arbitrabatur, qui etiam mox cum exercitu necis paternae ultor aduenerat. Sed Faseli fratris consilio, qui eum palam minime persequendum esse dicebat, ne uulgi seditio concitaretur, et purgantem se tunc Malichum patienter admisit et suspicione liberum esse concedens clarissimas paterno funeri celebrauit exequias. Conuersus autem in Samariam et ciuitatem composuit seditione turbatam, perque dies festos in Hierosolimam remeabat et missis comitibus armatis. Malichus autem (nam timens impetum compellebat Hyrcanum) alienigenas introduci super indigenas, quod dies castos agerent, prohibebat. Herodes autem et ipso qui praeceperat causaque contemptis nocte ingressus est. Iterumque Malichus ad eum ueniens Antipatrum flebat. Contraque ille se falli, cum uix animi dolorem premeret, simulabat. Et tamen de patris nece apud Cassium per epistolas questus est, cui praeterea Malichus erat inuisus. Itaque non modo ut mortem patris ulcisceretur, ei rescripsit, sed etiam chiliarchis, quibus praeerat, ut in causa iusta Herodi opem ferrent, occulte praecepit. Et quoniam capta Laodicia undique ad Herodem conuenerant optimates cum muneribus et coronis, ipse quidem hoc ultioni tempus destinauerat. Malichus autem id Tyri fore suspicatus et filium suum tunc apud Tyrios obsidem statuit subducere, et ipse in Iudaeam fugam parabat. Salutis ueneni poculum OM : suspicationem ueneni populum WG : suspicionem uenenum poculum L ◆ pernegando] negando FK ◆ placabat ABEOCD KTMG ◆ requirebat R ◆ qui ABE : quin LOCD TMRFK WGS ◆ aduenerat] adueniret DFWG : aduenerit S2 fasaeli CD ◆ concilio L ◆ perquendam O1 : persequendam O2 ◆ purgantem se] purgantem E : purgatum WG ◆ suspicionem A ◆ liberum etiam Niese] liberauit(?) R1 : liberatum R2 ◆ clarissimas etiam Niese] clarissimis R perque] que per O ◆ et missis ABELO CIJTMR1(?) KWGZS1Pa5057 : missis N1 clm15841 clm17404 : emissis N2: praemissis FR2(?)S2 Pa16730 : et inmensis D1 : inmensis D2 ◆ committibus L : comitantibus EQ clm15841 clm17404 : et comitantibus A ◆ malichus autem ante alienigenas exhibent codd. : transposui (cf. p. 223 sq.) ◆ nam] non B ◆ compellebat hyrcanum YT1M Reg944 Pa5057 Pa8959 : compellabat hyrcanus F : compellebat hyrcanus ceteri ◆ aligenas CRN1S1 : indigenis M (–as Pa8959 et ut uid. M1) ◆ introductis M Pa8959 ◆ castos ABLOCD YTMRNS Pa8959 : festos EFKWG ◆ autem om. S ◆ ipso qui praeceperat EYTMFKWG Pa8959 : ipso qui praeciperet ADS2 : ipse qui praeceperat R : ipsi quoque praeciperat B : ipse qui praeciperat C : ipsi quique perciperat (perceperat ut uid. L2) L : ipsi quodque praeceperat O : ipso quique praeciperit S1 ◆ causaque contemptis AECDYT : causaque contempta FK : causaque contemptus BR : causamque contemptus L1O : causam qua contemptus L2 : causisque contempta S : causisque contemptis WG : causa contemptis M Pa8959 iterumque] itemque NCD ◆ ad eum ueniens] adueniens O ◆ se falli] se fallit L1 : falli D ◆ animo ECDR ◆ questus est] questus R ◆ inuisus erat F ◆ itaque] ita WG ◆ ulcisceretur ei] uel ulcisceretur eis (ei R2) R ◆ rescripsit] scripsit LOTMWGS ◆ sed etiam … ut in] etiam … in R ◆ praeerat] praeciperat L1 : praeceperat L2OTM WGS1 ◆ herode A laodicia] laudicia BOR : lauditia L : laudotia E1 : laoditia TM : laodotia E2 ◆ herodem per errorem posuit : cassium N2 aut ex AJ 14,289 aut suo Marte restituit ◆ optimantes L1 : optumates A ◆ tempus hoc ultioni TM ◆ id tyri fore suspicatus AE1Q : ut tiri forte suspicabatur esse (om. et) R, unde ut tyri forte esset suspicatus temptaui, nam locus uix sanus : id tyri (tiri Z, tiro LO) fore (forem W) suspicabatur LOCD IYJ2TM WGZS Pa5057 Niese : a trifone suspicabatur B : tyri fore suspicabatur J1 : id tyri fore consilium suspicatus E2 : id tyri fore suspicabatur consilium FK Pa16730 : id tyri consilium suspicabatur clm17404 : id tyri fore consilium suspicabatur clm15841 : ‫ݱ‬ut qui idem forte‫ݲ‬ suspicabatur N ◆ filium suum tunc] tunc filium suum TM : filium suum E ◆ apud tyrios] ad tyros LO : ad tiros B ◆ in iudaeam] ad iudaeam R desperatio stimulabat] desperationem simu-

5

10

15

94

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

autem desperatio stimulabat, ut etiam maiora cogitaret; nam et Iudaeorum gentem contra Romanos excitaturum se credidit, dum bello aduersus Antonium Cassius occupatur, deiectoque Hyrcano facillime regnaturum. Sed profecto irridebat eius spem fatale decretum. Etenim quo intenderet animum suspicatus Herodes et ipsum et Hyrcanum prope astantem ad cenam uocat. Deinde seruorum quendam instruendi conuiuii specie intromittit, sed res erat ut chiliarchis praediceret ad insidias egredi. Atque illi praeceptorum Cassii memores ad litus ciuitati proximum armati gladiis exierunt ibique circumsaeptum Malichum multis uulneribus interficiunt. Hyrcanus autem stupore dissolutus statim concidit, uixque anima recepta Herodem percontabatur, quis Malichum occidisset. Et cum ex chiliarchis unus respondisset „Cassii praeceptum“, „plane“ inquit „et me et patriam meam Cassius seruat incolumem, qui amborum insidiatorem peremit.“ Vtrum autem id inuidia dixerit an quod timore factum probaret, incertum est. Sed enim Malichum hoc est modo ultus Herodes. Postquam uero Cassius excessit e Syria, iterum Hierosolimis orta seditio est, cum Elix in Faselum mouisset exercitum et in Herodem fratris poena uellet necem Malichi uindicare. Casu autem Herodes cum Fabio Romano duce apud Damascum habitabat, et ut cupiens auxilio foret, morbo impediebatur. Interea tamen Faselus etiam sine cuiusquam praesidio superauit Elicem, probrumque ingrati obiciebat labat BO : disperatio simulabat L1 : disperatione simulabat L2 : ◆ in ante iudaeorum ins. W ◆ contra] tunc G ◆ excitaturus … regnaturus BLO : excitaturum … se regnaturum R ◆ bello] bellum LO : bellis M ◆ antonium cassius etiam Fmg] antonio cassius L1 : cassium antonius F ◆ occubatur L : occupabatur OTMFKWGS speciem O ◆ suspicatur R ◆ ipsum et hyrcanum CD2I1 YS2 TMFK Pa5057 Pa8959 Niese : ipsum hyrcanum ABELOQ D1JR WGZS1 : ipse hyrcanum H ◆ prope astantem WGHZS2 : et prope astantes EQI2J2 : prope astantes Yceteri ◆ res erat (res ea R) ] suspectum; an re uera (cf. 1,254) ? ◆ ut] ut a O : ut u a L : in R : om. B1 ◆ praediceret] praedicaret ON : praedicare R atque] atqui E ◆ praeceptores LO ◆ cassii memores ABED2FWGS2 : incassi(i) memores LOCD1S1 : in cassum memores N1: non in cassum memores (merores R1) RN2 : cassii non immemores (immemores etiam Niese) KTM ◆ armati] armi D1 ◆ exierunt] occurrunt FK ◆ cirumseptem D1 ◆ stupore dissolutus (dissolutiss A) statim concidit ABECD TMKS : stupore dissolutus statim accidit (accedit O) LO : stupore dissolutus est statim concidit R : statim (statim om. W) concidit stupore dissolutus FWG ◆ recepta anima T ◆ quisnam TM ◆ occidisset] occideret D1 ex chiliarchis unus] hec chiliarchi R ◆ praecepto M ◆ et me] me E ◆ cassius seruat] cassius seruabit WG : seruat cassius T : seruat BLO ◆ insidiatores Niese ◆ peremit] interemit G ◆ id inuidia] id inuidie B : id inuidie causa R2O : ad inuidiam RN : inuidia F ◆ malichum] in malichum C2RFKWG ◆ est modo ultus] modo ultus est L2OF KS2 cassius uero T : enim cassius Niese ◆ excessit] cessit R ◆ orta seditio est] : horta seditione R : orta est seditio WS : orta seditio orta est E1 : seditio orta est E2 ◆ elix A1E : felix Niese ceteri necnon AJ 14,294 ◆ fasellum B ◆ exercitum] exertum C ◆ p(o)ena] poenam BLO ◆ uellet necem] nece M ◆ malechi A ◆ uindicari BLO ◆ casu – duce om. D1, suppl. D2 in calce paginae ◆ cassu L1 ◆ cum fabio] cum fauio AE2 : cum fabiano D2 : fauio E1 ◆ duce romano E ◆ ut .. foret GZ : ut … foris W : ne ut … foret clm15841 : ne … foret QY ceteri (cf. ThLL 7,1,534,75) Ӂ ◆ auxilium CDR faselum A : fasaelus D ◆ cuiusquam] curis quam LOS ◆ susperauit L ◆ elicem … elici AE : felicem … felici ceteri ◆ ingrati] ingrato BN2 ◆ fratreque … occupante AC : fratrique … occupante R1 : fratrique … occupanti R2 : fratremque … occupante LO : fratremque … occupantem BED2TM FKWGS : fraterque … occupantem D1 ◆ coniueret A : coniuerat E : coniuuerat BL1CDTMRS1 : coniurauerat L2OFKWG : iuuerit S2 ◆ multa – massadam] simul ante aberat omnium tutissimum masdam R ◆ masadam NO Niese : masadan TM :

237–242

95

Hyrcano, qui et Elici studuisset fratreque Malichi castella occupante coniueret; iam enim multa tenuerat omniumque tutissimum Masadam. Nec tamen ei quicquam contra uim Herodis potuit sufficere. Qui mox ut conualuit, et alia recepit et illum ex Masada supplicem dimisit et Marionem Tyriorum tyrannum ex Galilaea pepulit, qui †triennium† castella possederat, Tyriisque, quos ceperat, uitam concessit omnibus, nonnullos uero etiam donatos abire iussit, una et sibi ciuitatis beneuolentiam et tyranno comparans odium. Marion autem a Cassio quidem meruerat tyrannidem, qui toti Syriae tyrannos praefecerat, sed ob Herodis inimicitias etiam Antigonum Aristobuli secum ducebat et Ptolomaeum propter Fabianum, quem Antigonus pecunia sibi sociatum adiutorem incepti habebat. Cuncta uero socer Ptolomaeus Antigono subministrabat. Contra quos Herodes instructus in aditu Iudaeae commisso proelio uictoria potitur fugatoque Antigono redit in Hierosolimam, pro merito gestae rei omnibus carus, ut etiam quibus antea despectus erat, tunc in eius familiaritatem sese dederent propter Hyrcani affinitatem. Namque is Herodes iampridem ex indigenis habebat uxorem non ignobilem, quae Dosis uocabatur, et Antipatrum ex ea susceperat filium. Tunc autem duxerat Alexandri, cuius pater fuit Aristobulus, filiam Mariammen, Hyrcani neptem ex filia, atque inde regi familiaris erat. Sed ubi Cassio circa Philippos interfecto Caesar in Italiam et Antonius in Syriam discesserunt, legatis ab aliis ciuitatibus ad Antonium missis in Bithyniam etiam Iudaeorum optimates accusatum ueniunt Faselum et Herodem, quod illis rerum summam ui possidentibus nomen tantum honorabile superesset Hyrcano. Atque Herodes, qui praesto massadam ceteri (Masada Barrington 70 G3) nec tamen] nec tunc M ◆ contra uim] contrarium E ◆ herodis] herodes AE ◆ potuit AECDTMR : potuisset BLOFKWGS ◆ qui uero mox B ◆ et alia AWG : alia ceteri ◆ tyrionem M ◆ tyrannum] tyranno E1 ◆ pepulit – possederat om. E1Q ◆ pepulit] repulit R ◆ qui om. E2LOJ1FKWGS1 ◆ triennium ABLO CDRFKS Niese : triennio E2IJTMWG : tria enim Fmg (ex AJ 14,298 ut uid.) : tria iam Destinon coniecit ◆ castellum N ◆ possederat] quae possiderat recepit W : quae possedere cepit G ◆ tyriisque] tiris BO : tyriis quoque CDTMR : tyrosque Q ◆ concessit] cessit ECDR1 ◆ uero AE : om. ceteri ◆ danatos R ◆ una] unaa B : om. WG ◆ ciuilitatis E2 ◆ beneuolentiam ciuitatis CDR a cassio] occasio Pa50571: occasione Pa50572 ◆ toti AE : tote WG : tot Q ceteri ◆ tyranni (uel tir-) BLO ◆ antigonum aristoboli] antigonum et aristobolum (-boli S1) S : antigonum aristoboli filium E2 ◆ aristoboli – quem antigonus om. WG homoiteleuto decepti ◆ ducebat] duxerat TM ◆ tholom(a)eum D1 : ptholom(a)eum D2TM (ptolemaeum Niese) ◆ fabianum etiam Niese] fauianum AE ◆ sibi pecunia tr. F ◆ incepti] sibi incepti L : sibi inceptum BLO additu LO ◆ uictoria potitur] uictoria potitus WG : uictoriam petit R ◆ fugatoque] fugato LOR ◆ redit] sedit BLO ◆ rei] r//gi D ◆ antea] ante EOG ◆ dispectus LR2S1 : dispecti R1 ◆ familiaritate C1DWG : familiaritates R ◆ dederent AEWG : dederunt R : dederint ceteri ◆ is] de hiis B : his L1 : //////is E (fuit fortasse de his) ◆ habebat] habuerat AE2 : haberat E1 ◆ dosis etiam Niese] do‫ݱ‬r‫ݲ‬is N : dolosis R ◆ dixerat LO ◆ alexandriae R ◆ mariammen AMRK : mariammem LTW : mariamnem BEOG : mariamen CDS : mariamnen NF ◆ neptam BLODG ◆ regis familiaris BLOR : regis filia Pa5057 : familiaris regi TM philippenses WG ◆ et antonius] antonius E1 ◆ discesserint LO : discesserant S ◆ legatis AT : cum legatis D : et legati K : et legatis ceteri ◆ ab antonio LO ◆ bithyniam AD : bithiniam CETMKWGS : bithumiam BLO : bithinidem R ◆ etiam] etiam in E2CD1R1 ◆ ueniunt] inueniunt R ◆ herodem] heredem L1 ◆ quod … summam … honorabile] qui … summa … honorabiles LO ◆ superesset hyrcano] superesset hic circo L : superesse hircano O ◆ rerum om. M ◆ sic antonium F ◆ effecit E ◆ ut ne uer-

5

10

15

20

96

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

erat, magna pecunia placatum Antonium sic affecit, ut ne uerbum quidem inimicorum eius pateretur audire. Et tunc quidem ita digressi sunt. Cum autem denuo Iudaeorum primates centum uiri Antiochiae proximam Dafnen ad Antonium uenissent (amori Cleopatrae iam seruientem) delecti a ceteris, qui eloquentia et dignitate praestabant, aduersus fratres accusationem proponunt. Respondebat autem Messala causae defensor, astante etiam propter affinitatem Hyrcano. Auditis deinde utrisque partibus Antonius percontabatur Hyrcanum, quinam essent regendis rebus aptissimi, cumque is Herodem eiusque fratrem aliis praetulisset, uoluptate repletus (nam et hospes eorum paternus erat humanissimeque ab Antipatro susceptus eo tempore, quo in Iudaeam cum Gabinio uenerat) tetrarchas ambos declarat totius eis Iudaeae procuratione permissa. Legatis autem id aegre ferentibus, quindecim eorum correptos carceri tradit, quos etiam paene occidit. Ceteros autem reiecit cum iniuria, unde maior tumultus Hierosolimis excitatus est. Denique mille iterum legati Tyrum missi sunt, ubi commorabatur Antonius, in Hierosolimam paratus irruere. Et contra eos uociferantes magistratus Tyriorum directus est, data ei licentia, ut quos comprehendisset occideret, praeceptoque ut eorum potestatem confirmare curaret, qui tetrarchae ipsius essent Antonii suffragio constituti. Ante haec autem Herodes usque ad litus cum Hyrcano progressus multis eos admonebat, ne et sibi interitus et patriae belli causa fierent, dum inconsiderate contendunt. Illis autem tanto magis indigne ferentibus, Antonius missis armatis multos occidit, multos etiam uulnerauit; quorum bum] et ne uerbum RO : nec uerbum B ◆ quidem post tunc om. R iudaeorum denuo W1 ◆ dafnem BTMK : dafnen AELODWGS : daphnen F: dafni C2 (C1 n. l.) : darni R (Daphne Barrington 67 C4) ◆ d‫ݱ‬el‫ݲ‬ecti ABTM FKS : dilecti E1(?)LOC1D1 : electi D2 : directi C2NWG : directis R ◆ elonquentia N : et loquentia LO ◆ accusationes O ◆ proponentes CR ◆ autem post respondebat] cum RN ◆ messala etiam Niese] massala G : messalla F ◆ causa LO rebus regendis TM : in regendis rebus L2 ◆ aptissimi] altissimi C1D1 : aptissimis A : aptissimus R ◆ cumque] cum R ◆ fratrem ABE (sc. Faselum) : fratres uel –is LOCD TMRFK WGS falso ◆ praetulisset] proaliis sed R ◆ uoluptate repletus] uoluntate repletus D : uoluptate repletus est S ◆ paternus] patius R ◆ ab ante Antipatro om. BLO ◆ uenerat] uenerat et BS; ad rem cf. 1,162.165. ◆ tetarchos LCD1R : tetrarchos D2T : tetharcus O : tethracos M : tetharchos mox S1 : tethrarchos mox S2 ◆ eis] eius LOW autem id (a)egre] autem id egere L1 : id aegre R ◆ quindecim] XII (cῑ s.s.) LO ◆ correptos] correctos RN ◆ carcere BLO ◆ tradit AE CD2R : tradet D1 : tradidit BE2LOTM FK WGS ◆ occideret R ◆ regecit L2O (L1 n. l.) cf. 1,489 ◆ iniuria] iniurgia RN ◆ legati iterum F ◆ tyrum uel tirum] tiris BLO : rum E1 ◆ hierosolimam] hierosolima AB : gerosolima (i super g scriptum) L ◆ et contra] contra BLOM : contraque T ◆ magistrat S1 : magistrates S2 : magistratos LO ◆ tyrorum R ◆ directus est TMFKS2 : directus ABE2 LO CDR WGS1 : om. E1 ◆ praeceptoque ut] praeceptumque ut Pa5057 Niese : et ut praecepto E ◆ potestate BLOCD1 ◆ confirmare etiam Niese] firmare R ◆ tetrachae ERF : tetrarcha& A : tetharchae CD1 : thetrarchae S2 : thetarchae S1 : tetarchae L1 : tetrarchi(?) L2: tetrarchiae OM ◆ ipsius om. E ◆ antonio BLOS1 ante haec] ante hac AD ◆ eos … fierent] eum … fieret B : eum … fierent TM : eum (eos S2) … fuerint LOWGS ◆ et sibi] sibi E ◆ tanto] multo E ◆ indigne] id indigne FWG ◆ armatos R1 ◆ etiam] enim R ◆ sauciis J2 ◆ cura et (et om. Q) mortuos hyrcanus sepultura dignatus est AEQ : cura et mortuos sepultura hyrcanus dignatus est LCDYI NFKS : cura e. m. hyrcanus dignatus est R1 : curam e. m. (mortuis J2) hyrcanus curatus est J : curare e. m. sepelire hyrcanus dignatus est B : curare e. m. hyrcanus dignatus est R2 : curat et m. sepultura hyrcanius dignatus est O : curauit e. m. sepultura hyrcanus dignos effecit TM : curat e. m. sepulturae hyrcanus tra-

246–252

97

et saucios cura et mortuos Hyrcanus sepultura dignatus est. Non tamen ideo qui effugerant quiescebant; perturbando enim ciuitatem Antonium irritabant, ut etiam quos in uinculis haberet, occideret. Barzafrane autem Parthorum satrapa Syriam biennio post cum regis filio Pacoro detinente, Lysanias patris sui mortui successor Ptolomaei Manei filii, mille satrapae talenta pollicitus et mulieres quingentas, ei persuadet, ut Antigonum in regnum inducerent Hyrcanumque deponerent. Impulsus igitur ab eo Pacorus ipse quidem per maritima loca perrexit, Barzafranen autem itinere mediterraneo iussit irrumpere. Sed maritimorum Tyrii Pacorum excluserunt, cum Ptolomenses eum et Sidonii recepissent. Ille autem quendam regium ministrum, cognomine suum, equitatus ei parte attributa ad Iudaeam iussit accedere et exploraturum hostium consilia et, ubi usus exegisset, praesidio futurum Antigono. Plurimi autem eorum, qui Carmelum populabantur Iudaei, ultro ad Antigonum currunt, ad irruendum acriter animati. Ille autem ad locum, qui Drimas appellatur, occupandum eos praemittit; ubi commissa pugna depulsisque hostibus ac fugatis Hierosolimam cursu petebant auctique multitudine usque ad regiam processerunt. Excepti autem ab Herode et Faselo forti acie in foro confligunt, ibique hostes in fugam uersos pars Herodis in fanum concludit custodesque his sexaginta uiros apponit per aedes proximas collocatos. Sed didit WGHZ Ӂ ideo om. C1D ◆ effugerat S1 ◆ ut etiam q. i. u. h. occideret perturbandum enim c. a. irritabant tr. R ◆ perturbandos LO ◆ quos] quod L1B ◆ haberent occiderent S1 barzafrane ETM : brazafrane IY Niese : brazafranes A clm15841 : barzafane BN2Pa1615 : barzafranes WGHZ : brazafanes CDJS clm17404 : brazafane N1K Pa16730 : biazafanes R : vaczafranes Q : barzafarmane F : brizafanes O : britafanes L : bazafrane Pa5057 (βαζαφράνου Destinon/Niese in textu editionis; Barzafarnes ThLL 2,1759,19) ◆ satrapas LO : -pae G ◆ biennium A ◆ post cum] post quam B ◆ detinenti BLOWGS ◆ lysanias ATFWS : lisanias ECDKMG : lisania R : lisias BLO ◆ mortui om. TM ◆ manei ELOCDRWG : mannei ABTKS Niese : minaei F : om. M ◆ pollicitus] pactus E (E2?) ◆ parsuadet A1 ◆ inducerent … deponerent BLOM FKS : induceret (indueret C1) … deponeret AECDTRWG ab eo] abe D1 ◆ barzafranen EG : barzafanem B : barzafanen N2 (N1 n. l., sed habuit -fon-) : brazafranen AD : brazafronen C : barzafranem TM : biazafonem R : brazafanen LKS : brizafanen O : barzafrauen W : bratzafarnem Q : barzafarmanem F : βαζαφράνην Destinon/Niese in textu editionis et hic et 1,255 (cf. 248) ◆ autem itinere] itinere K : autem titinere L1 : autem ititinere L2O : autem in itinere TM ◆ sed maritimorum – eum et sidonii ] sed maritimorum tyrii pacorum excluserunt cum ptolomeus et sidonii eum E2 : sed cum maritimorum tyrii et sidonii eum E1 ◆ ptolomenses O(?)RW Niese : et ptolemenses A : ptholomenses TM : tholomenses CD1 : ptholomenses D2 : pt(h)olom(a)eus uel pt(h)ole- BEKS : ptholomeum menses G ◆ sidominii R ◆ regnum L1O1 ◆ suum] ‫ݱ‬soi‫ݲ‬um N : suium EFK ◆ iudaeam] iudea O : iudes uel uides W : iudeos G ◆ et exploraturum] et exploraturus BLO : et exploraturum se R : ut exploraturum W : /// exploraturum G : exploraturum ETM ◆ consilia] consilium FK ◆ praesidio] praesidia CR1 : praesidium BO : praesididium L ◆ futurum] staturum D eorum qui] eorum E ◆ camelum M ◆ populantur O1 : populabat G1 ◆ iudaei] iudices Pa5057 ◆ currunt] curarunt E1 ◆ irriendum R1 : irridendum(?) R2 ◆ acriter] alacriter F : fortiter TM ◆ drimas LOCDTM RN1FGS : drymas N2KW Niese : drymos A : drumas B : drumos E ◆ appellatur] apelabatur M1 : dicitur BOFKWG ◆ praemisit ECD ◆ depuls usque A ◆ ac fugatis AECDR : et fugatis B2S2 : effugatis S1 : effugatus LO : et effugatis B1(?)FK : ac effugatis TM : om. WG ◆ usque ad] usque CN Ӂ herode WGZ (iam maluit Destinon) : hyrcano QYIJ ceteri ◆ pars herodis] partem herodes R ◆ in fanum concludit] uanum concludit W : concludit fanum G ◆ aedes proximas] cedes proximas LO : cedes maximas B infensus AE2 (E1 n. l.) DFKWG : infensor C1S1 : infensior TM :

5

10

15

98

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

hos quidem infensus fratribus populus igni consumit. Herodes autem iracundia peremptorum congressus cum populo multos obtruncat, inque dies singulos inuicem sese per insidias incursantibus assiduae caedes erant. Instante uero die festo, qui Pentecosten uocatur, omnia circa templum totaque ciuitas plebe rustica repleta est et pleraque armata. Et Faselus quidem muros, Herodes autem cum paucis domum regiam custodiebat; inuasisque de improuiso hostibus in suburbano complures quidem peremit, omnes autem in fugam uertit, et hos in ciuitatem, alios in fanum, alios in exterum uallum includit. Interea pacis arbitrum Antigonus Pacorum petit admitti. Exoratus autem Faselus et ciuitate et hospitio cum equitibus quingentis Parthum recepit, sedandae quidem specie concordiae uenientem, re autem uera ut adiuuaret Antigonum. Denique Faselum dolo pepulit ad Barzafranen legatos de compositione mittere, quamuis multa dissuadente Herode atque, ut insidiatorem occideret neue se eius fallaciis dederet, admonente: Natura enim barbaros fidem neglegere. Exiit etiam Pacorus cum Hyrcano, quo minus suspectus esset, nonnullisque relictis equitibus apud Herodem, quos Eleutheros uocant, cum ceteris Faselum prosequebatur. Sed ubi ad Galilaeam uenerunt, indigenas quidem dissidentes atque armatos offendunt, satrapam uero conueniunt satis callide et officiis amicitiae dolos tegentem. Denique postquam dona eis dedit, redeuntibus insidias posuit. Illi autem in infensos C2R : infensorum BLO ◆ igne FK ◆ iracundiam A ◆ inque dies singulos] inquo dies singulos BLO : inque singulos dies WG ◆ caedes erant] cedem feř (= ferit?) R pentecosten BELOWGS : pentecoste A fortasse recte (cf. ThLL 10,1,1,1118,46–47 et 1119,4–7; nota Rufin. hist. 3,8,6 die festo qui pentecosten appellatur) : pentecostes CDTMRFK ◆ faselus] phaseus LO2 : phariseus O1 ◆ quidem om. E ◆ cum paucis om. S ◆ suburbano] suburbanio E2K ◆ complures] quamplures B ◆ fugam] figuram L1O : figam L2 ◆ conuertit TMG ◆ exterum scripsi : extremum QIJ codd. (stremum D1). De exter, externus, extremus in codd. confusis cf. ThLL 5,2,2020,57 et 1987,82. ◆ uallum] uallium BE1 : uallem W ◆ includit etiam Niese] concludit WG pacis arbitrum antigonus pacorum] pacis arbitrium antigonus pacorum M : pacis arbitrium antigonus pacorus O : pacis arbitrum (arbitrio R) pacorum antigonus RF : pacorum pacis arbitrum antigonus W ◆ petit] expetit WG ◆ admittit OCDRS1 ◆ faselum A ◆ ciuitati BLOWGS1 ◆ quingentis equitibus F : equitibus qui ingentis R : equitatibus quingentis G ◆ parthum] pacorum TR : par‫ݱ‬th‫ݲ‬um E ◆ recipit E1 ◆ sedandae – uenientem om. D1 ◆ sedand(a)e ADIYJ2 TM Niese Reg944 : sed e‫ݱ‬u‫ݲ‬ndem E : sed eandem Q : sed ante BLOCJ1RNFK WGH ZS1 : sed arte S2. ◆ sub ante specie add. S ◆ sedandae concordiae uix ferendum; expectes sedandae discordiae aut sociandae concordiae (cf. Quint. inst.  2,9,3. 5,10,123) ◆ ut antigonum iuuaret W dolo] E2 : E1 n. l. : om. R ◆ pepulit CE2FKWGS : repulit BLO : compulit DTM : perpulit E1 : pertulit A : populi RN ◆ ad barzafranen AEC1DWG : ad brazafranen C2 : ad barzafaren Q : ad brazafranem Niese : ad barzafranem TM : ad barzafanem BN2 : ad brazafanen K : ad barcefranen S1 : ad brazafonem R : ad artafranen S2 : ad barzafarmanem F : abartafranen LO1(?) : aburtafranen O2(?) (cf. ad 248) ◆ legatos om. BLO ◆ multa] multo RN1 ◆ dissuadenti LOWGS : dissiduadente A ◆ atque ut] atque R ◆ occiderent E1 ◆ eius om. S ◆ dederit BLOS ◆ natura - fidem] naturale enim est barbaris fidemre R ◆ equitibus] sesequentibus D ◆ eleuteros BLOCDRS quidem om. S ◆ dessidentes B : desidentes E1 : disidentes E2 ◆ satrapam – tegentem om. WGZ ◆ satrapham BC ◆ callidum R2(?) ◆ et ante officiis om. S ◆ amicitiae] amicissime T1M : amicicime T2 (sc. m alteram delere neglexit) ◆ dolos] dolorem B : dolo// O ◆ tegentem] tegent L1O1 : tenent L2O2 egdippon ALCDRN : edippon BTMKS : aedippon LO : edyppon WG : egdipon E : edipon F (Ekdippa Barrington 69 B3) ◆ quingenta L1 ◆ parthis AEDR TMWG : parghis(?) C : parthos B2 : partos B1 : partes LOFKS ◆ deuouissent

257–261

99

maritimum quendam locum deducti, cui nomen est Egdippon, fraudem intelligunt. Ibi enim de promissis mille talentis audierunt, et quod Antigonus plerasque mulieres ex his, quas ipsi haberent, inter quingentas Parthis deuouisset, quodque sibi semper a barbaris praestruerentur insidiae. Olim enim capti essent, nisi mora fuisset, dum Hierosolimis caperetur Herodes, ne, si praescisset quae de his agerentur, caueret. Haec iam non uerba erant solum, nam et custodes haud procul abesse conspiciebat. Et tamen Faselus Hyrcanum deserere non passus est, quamuis eum saepe Ofellius moneret ut fugeret (cui Saramalla tunc Syrorum ditissimus dixerat, quemadmodum essent omnia de insidiis constituta), sed conuenire satrapam maluit atque in os exprobrare, quod se insidiis appetisset, ac maxime quia pecuniae causa talis extitisset, cum plus ipse pro salute daturus esset, quam pro regno promisisset Antigonus. Ad haec Parthus subdole satisfactione iureque iurando suspicionem deprecatus perrexit ad Pacorum, statimque a Parthis, qui remanserant quibusque iussum erat, Faselus atque Hyrcanus comprehenduntur, periuria simul ac perfidiam exsecrantes. Et interea minister ad hoc missus Herodem capere moliebatur, eumque fallere, ut extra murum procederet, sicut sibi mandatum fuerat, conabatur. Ille autem suspecR1W praestruerentur] praestirentur R : perstruerentur BO : perstruantur E ◆ ne si – custodes om. R (propter homoiotel.?) ◆ ne] nec T ◆ si praescisset A : sibi praescisset BC1D : sibi si praescisset E : sibi praescisse LOC2(?)KWS Pa5057 : sibi praepraescisse G : sibi praescius F : sibi praesciens TM ◆ haec iam] haec autem E ◆ uerba] uerb A ◆ nam et] nam D1 ◆ haud (aut A1ORS1) procul et conspiciebat (conspiciebant D2S2) etiam Niese tamen faselus] tamen fasaelum A ◆ est passus F ◆ saepe ‫ݱ‬ofellius‫ ݲ‬moneret AN : sepe ofelius m. TM : saepius ofilius m. B : sepe offellius m. E1 : sepe os fellens m. Q ; saepius offellius m. WG : sepeofilium m. C1: sepe ufilium m. (u[f-] fortasse ex corr.) D1 : sepe utfilium m. D2 : sepe sirios m. E2 : sepius (uel septus L) filius m. LOK : sepiofilius m. C2S Pa5057 : saepe filius m. R : saepius m. filius F; filius etiam Niese; Ὀφελλίου codd. exemplaris Graeci omnes ◆ saramalla AN2CDR2ETMF : saramala BN1LO : saramella R1 : aramalla K : sarramalla S : siramalla WG ◆ tunc syrorum] syrorum tunc F : syrorum tunc dux TM ◆ quemammodum S (cf. 1,516) ◆ de insidiis] desidiis R1 ◆ os] eos DG ◆ exprobare AR1MW ◆ quia om. O1 ◆ cum plus – esset om. E1 parthus] partus CD : partes LOS1 : paceorus R ◆ subdole AR : subdola ED2FKWGS : subdoli TM : sub dolore BLOCD1 ◆ satisfactionem B ◆ iureque iurando ED2FK : iurisque iurando ABL2OCD1RS1 : iurisque iurandi TMG : utrisque iurando L1 : iusque iurandi S2W ◆ deprecatus] refragatus E2 (E1 n. l.) ◆ a parthis] ad parthos R : a partis OS1 ◆ iussum erat] iussum erat ut R2: iussum fuerat TM : iussum K ◆ periuria simul ac (atque TM) perfidiam ABETMFK Niese : periuriam simul ac perfidiam D2 : per iniuriam simul ac perfidiam CD1R : periuria simul ac inuidiam WG : per iniuriam simul ac per inuidiam LOS ◆ exsecrantes] exercentes B : exerantes L et interea AE : at interim F : et interim ceteri ◆ minister] mynister C : ministri W ◆ capere] insidiis capere TM ◆ fallere] fallere moliebatur R : fallere moli‫ݱ‬re‫ݲ‬tur N (moliretur del. manus nescioqua) ◆ muros A ◆ solitus] sollicitus BL : solititus O ◆ ab initio om. AK ◆ minime] ‫ݱ‬non‫ ݲ‬minimum N : om. LO ◆ dubitas E1 : dubitans ‫ݱ‬ne‫ ݲ‬N ◆ incidisse – contineri] incid‫ݱ‬eret litteras de insidiis perpetratis a barzafane directas ad pacorum ideo maxime suspectas habebat quod pacorus quidem sententiae non ignarus earum quas prodere renueret ipsas tamen praetendebat in causam iustum esse uidelicet astruens ut epistulas portantibus proficisceretur obuiam ne quid forte mali per ignorantiam ab aduersariis intercepti perferrent qui de fratre bona nunciaturi uenirent‫ݲ‬ correcturarum uerbosarum manus N2 exemplum ◆ incidisset A : incidere W ◆ litteris L2O ◆ quae insidias indicarent] quemsidias indicat C1 : quae insidias indicantes (indicante R1) R : quinsidias(?) indicarent S1 ◆ procedere Niese : prodere ceteri : fortasse prodire (cf. ad 1,262) ◆ quamquam] quamuis R ◆ obtenderet] intenderet LO : obtenderi R ◆ epistolas] epulas R ◆ aut ab] aut E1 : ab FK ◆ esse captas A : esset captos R : esse raptos T1: esse captos ceteri ◆ his] hoc E1: haec

5

10

15

100

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

tos habere solitus ab initio barbaros, et tunc minime dubitans in hostes incidisse litteras quae insidias indicarent, procedere nolebat, quamquam satis idoneam causam Pacorus obtenderet, epistolas portantibus obuiam ire debere; nec enim aut ab hostibus esse captas aut quicquam de insidiis, sed quae Faselus gessisset, his contineri. Iamdudum autem ab aliis audierat Herodes fratrem suum Faselum esse correptum; et Hyrcani filia Mariamme prudentissima feminarum multis eum precibus, ne prodiret, orabat, neue se crederet manifestis iam conatibus barbarorum. Adhuc autem Pacoro cum sociis deliberante, quonam modo clam patraret insidias (nec enim fieri posset, ut tantae sapientiae uir ex aperto circumueniretur), nocte Herodes cum propinquissimis sibi personis ad Idumaeam ignaris hostibus proficiscitur. Eoque cognito Parthi eum persequebantur. Et ille matrem quidem fratresque suos desponsamque puellam cum matre minimosque fratres pertendere iter iussit. Ipse autem caute cum famulis suis barbaros retentabat, multisque per omnes conflictus interemptis ad castellum Masadam properabat. Grauiores autem Parthis in fuga Iudaeos expertus est. Qui cum semper molesti fuissent, a sexagesimo tamen ciuitatis stadio aliquamdiu etiam acie decertarunt; ubi Herodes uictoria potitus, cum multos interfecisset, ipsumque locum in memoriam praeclari facinoris aedificatum locupletissima exornauit regia arcemque in eo munitissimam condidit ac de suo nomine Herodion uocauit. Et tunc quidem cum fugeret, multi ad se applicabant. Postea uero K ◆ continere BLOKS1 audiebat BLO ◆ hyrcanum R ◆ filiam – prudentissima B : filiam – prudentissimam CD1WG : fili‫ݱ‬am - ‫ ݲ‬prudentissimam N : filium – prudentissime R ◆ mariamme ACD1KS : mariamne BELOD2RF : mariamnem G : mariammem W : mariammes T : mariames M : alexandram N2 suo Marte Ps.Rufini errorem correxit, nam Mariamme fuit filia Alexandrae filiae Hyrcani. ◆ eum] cum W ◆ prodiret] proderet R Pa50571: procederet WG ◆ ne prodiret orabat neue se crederet] astrinxisse (hoc ins. N3) ne prodiret N ◆ iam] se R : om. M adhuc] ad hoc BR ◆ pacorus BLO : paruo(?) C1: paro D1: om. R ◆ deliberante] delibertate R ◆ quonam] quoniam C1 : in quo D1 : quo D2 ◆ clam om. R ◆ patraret] pararet RGS : pa//raret D : pateret LO : parceret W ◆ posset ut] potuit ut L : posse ut D2: potuit BO ◆ tanta sapientia A ◆ exaperte BLO : experto S1 ◆ nocte] et nocte W ◆ idumaeam] iudaeam LOC2 (C1 n. l.)RN : didymea A : didimeam ED ◆ sibi ante hostibus iterauit M ◆ proficissitur O eoque AECDTM2 : eo BLOM1RFKGS : et W ◆ parthi] parth LOS1 ◆ persequebantur eum parthi TM ◆ matrem quidem] quidem matrem RK : quidem C1 : matrem T : matrem suam M ◆ desponsamque ABE1 CDR1S2 : desponsatamque E2R2FKWG : et desponsatam sibi TM : disponsamque LOS1 ◆ cum matre puellam CDRN ◆ minimosque] minimorque L1 : minorque L2O ◆ pertendere C1DTYWG Pa5057 : praetendere ABLOC2MRFKS : portendere E Ӂ ◆ iter iussit] iussit iter G : iussit W ◆ retentabat] retinebat EWG : retenebat C1 ◆ interemptos LO ◆ masadam scripsi : massadam N2: massada BMF : masada etiam N1Niese ceteri parthis in fuga] partius in fuga LO : parthis instiga W : in fuga parthis F ◆ semper – sexagesimo tamen om. E1 : tamen om. etiam E2 ◆ stadio] stildio E1 : studio M ◆ acie] aciem BLOTS1 : in‫ݱ ޱ‬acie‫ ݲ‬E ◆ ipsumque] ipsum quoque A : ipsum post S2 ◆ facinoris] fauinoris A1 ◆ aedificatum] exornatum M ◆ locupletissima … regia] locupletissime … regiam E ◆ herodion] heroden B : herodiam RN multi ad se applicabant] multi ad se applicabantur D : multos ad se applicabat EFK; de usu intransitivo applico verbi cf. ThLL 2,297,34–43; LHS 2961 ◆ postea uero quam etiam Niese (cf. ThLL 10,2,1,190,41)] postquam uero TM ◆ de idum(a)ea BLOC2 JTMRFK WGHZS1 : idumeam S2 Pa5057 : didymeam ADYI : dydymeam Q (ex dydem- ?) : didimeam C1E1 Reg944 : de didimea E2 : ad idumaeam ut uid. Niese. Cruces apposui, quia expectatur nomen oppidi Idumaei ◆ iosephus ABOKWG : iosepphus L : iosepus S : iosippus ECDMRF Niese : iosyppus T. Cf.  1,181. ◆ diminui] deminui OWG ◆ nec om. W2 ◆ 267–269 difficile legitur

266–272

101

quam † de idumaea † uenit, occurrit ei frater Iosephus turbamque sequentium diminui persuadet: nec enim capacem esse tantae multitudinis Masadam. Erat autem supra quam nouem milium multitudo. Itaque paruit eius consilio Herodes et impares quidem necessitati per Idumaeam dimisit cum uiatico, ualentissimos autem maximeque necessarios tenuit atque ita in castellum receptus est. Deinde octingentis ibi relictis, qui mulieres defenderent, itemque commeatu, qui satis esset obsessis, ipse in Petram ciuitatem Arabiae perrexit. Parthi autem apud Hierosolimam in praedam uersi, in fugientium domos ac regiam irruebant, solis Hyrcani pecuniis abstinentes, quae trecenta talenta superabant, aliorum uero spe minores inueniebant, quoniam Herodes iampridem barbarorum perfidiam suspicans quicquid erat in opibus pretiosum in Idumaeam multo ante comportauerat, eiusque sociorum itidem quisque fecerat. Verumtamen postquam praeda potiti sunt Parthi, ad hoc iniuriae processerunt, ut omnem illam terram bello impacato replerent, Marissaeorum quoque ciuitate uastata nec solum Antigonum regem constituerent, uerum etiam Faselum et Hyrcanum uinctos ei traderent uerberandos. At ille Hyrcani quidem auriculas dentibus truncat, ne solutus quidem rebus mutatis umquam pontificatum recipiat; ab integris enim celebrari sacra oportet. Faseli uero uirtute praeuentus est. Qui cum nec ferri copiam nec manus liberas haberet, ad saxum fracto capite interiit, atque ita probato, quod uerus Herodis frater esset Hyrcanusque degenerasset, uiriliter uita fungitur, dignum operibus humanis obitum assecutus. Fertur tamen et aliud, quod ex illa quidem plaga resipuerit, sed ueluti curandi eius causa missus ab Antigono medicus uenenis malis uulnus expleuerit eoque illum pacto peremerit. Vtrumuis autem ueL herodes eius consilio tr. AECDG ◆ impares quidem] impares R ◆ necessitati om. M ◆ idumaeam etiam C2J] didymeam ADI : didimeam C1E ◆ misit M ◆ cum uiatico ualentissimos AEQ IJTM WGZS Niese : cum uiatico lectissimos (letiss- B) BFK : cum uiaticolla (uel uiari-) lectissimos L1 : cum ueiculis(?) lectissimos L2 : cum uiatico colentissimos D : cum uiticolla (al[?] supra u scr.) lentissimos O : cum uiaticollalentissimos cum auiaticolentissimos C : eius uiaticolentissimos R1 : eius uiatici(?) collentissimos R2 ◆ octingentis ibi relictis etiam QYJ2 ] octingentis sibi relictis A : octingentis relictis clm15841 clm17404 : octingentis LOWGZS : octingenti J1 ◆ ipse in] inse inse in L1 : inse in L2OS1 (parato[?] s.s. S2) praedam] fugam M ◆ uersi] conuersi R ◆ domos] domus BLO ◆ ac regiam om. M ◆ pecuniis] penui uel petiui LO : om. S1 ◆ quae] quia S : qui M ◆ aliorum] aliarum R : ad LO1(?) : at O2 ◆ spe] spem CDM ◆ inueniebantur BEF KG ◆ in idumaeam OC2TMR FKWGS : id in idumaeam B : inididumeam L : in didymeam AC1D : in didimeam E1 : in iudemeam E2 ◆ eiusque – fecerat om. L1 impacato AE : implacato BL1CDTMRKWGS : implacati(?) L2O2 : implicato BO1(?)F ◆ replerentur BO : repellerent R ◆ marissaeorum quoque scripsi : marisa eorum quoque AE : marisaeum quoque CD : marisa cum quoque BLOKS : marisa quoque WGF : marisea quoque TM : maris aquocumque R ◆ uastate C1D1 ◆ fasaelum CD at ille] at illi LO ◆ quidem – solutus bis R ◆ quidem hyrcani W ◆ auriculam BR : auricula LO ◆ obtruncat TM ◆ solutos C1 : solitis E1 (ne solutus quidem etiam Niese) ◆ mutatis rebus F : mutatis R1 ◆ celebrare BLOWGS : mutatum celebrari T1M fasaeli CD ◆ uirtutem BLO ◆ Antigonus post praeuentus est ins. E2FK ◆ ferri nec BLO ◆ interiit om. R ◆ ita probato quod uerus] ita probat quod uerus D2: probato quod uere C1 ◆ uita fungitur] ita fingitur M fertur] ferunt R ◆ tamen et aliud] autem et illud E ◆ ex om. N ◆ resipierit A1: respuerit R1 : R2 n. l. ◆ eius causa] eius causas A ◆ missus] missis W ◆ uenenis] ueniens BM ◆ pacto illum MR ◆ peremerit ACDTM RFKGS : perimeret BO : perimerit W : peremeret L : peremit E Niese ◆ utrumuis autem uerius] utrum autem uer‫ݱ‬iu‫ݲ‬s N

5

10

15

20

102

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

rius sit, praeclarum habet initium. Denique aiunt eum, priusquam efflaret animam, cognito ex quadam muliercula, quod Herodes euasisset, dixisse: „Nunc bono animo discedam, qui ultorem inimicorum uiuum reliquerim.“ Ille quidem sic moritur. Parthi autem, quamquam mulieribus caruerint, quas maxime cupiebant, rebus tamen Antigono apud Hierosolimam compositis uinctum in Parthuenam Hyrcanum ducunt. Herodes autem obstinatius in Arabiam uelut adhuc uiuo fratre suo festinabat, ut pecunias ab rege acciperet, quibus solis exoratuiri pro Faselo sperabat auaritiam barbarorum. Etenim reputabat, si Arabs minus paternae amicitiae memor fuisset animoque liberali parcior, uel mutuum ab eo sumere, quod redemptionis causa praeberet, pignori opposito ipsius filio, quem redimeret. Secum enim habebat fratris filium septem annos natum, trecentaque talenta dare decreuerat interpositis deprecatoribus Tyriis. Sed profecto studium fortuna praeuenerat, et Faselo mortuo nequiquam fratres diligebat Herodes. Non tamen uel apud Arabas saluam esse amicitiam repperit. Denique Malichus rex eorum, praemissis qui hoc admonerent, quamprimum eum reuerti ex finibus suis iubet, simulatione quidem Parthos per legatos petisse, ut Herodem Arabia pelleret; certa uero causa fuit, quod uicem Antipatro debitam negare proposuerat neque pro beneficiis ab eo profectis aliquid eius filiis gratiae rependere[t] consolationis egentibus. Impudentiae uero suasores habebat, qui Antipatri uellent abiurare deposita. Erant autem circa eum potentissimi. Proinde Herodes quidem, : utrum autem uerum R : utrum autem uis uerius S1 ◆ inditium S2 ◆ aiunt eum priusquam] aiūnt priūsquam R dixisse] dixisseque B : dixisset R1 : dixisse eum R2 ◆ reliquerim] relinquerem BOS1 : relinquerim M : relinquo S2 caruerunt E1CDG Ӂ ◆ tamen antigono] tunc antigonoT1M : tamen antigoni CD : tamen cum antigono F ◆ hierosolyma A ◆ parthuenam AC1D1 Niese (C2 n. l.) : parthuencam(?) N1 : parthenam BE1D2TMWG : partheueniam(?) L : parthi ueniam O : partiuenam S1: parthiam E2R2(?)N2FKS2 : parthi R1 (Parthuena/Parthia [sic] Barrington 97 C1) obstinatius] obstinatus FWGS : abstinatus BLO ◆ fratre] fratri BLO ◆ solis exoratuiri scripsi, cf. 238 : solis exoratum iri AEIF WGHZ Reg944: solis exorat uir Y : ////solis exoratum iri J : ex solis exhortat uiri LO : exsolis exortatuiri S : ex solis (se ins. B2) exortaturum B (sed fortasse fuit exortatumiri uel –uiri) : solis exor‫ݱ‬aturum N : exsolis exhortatum iri K : ex solis exorat C : (ue)l exolueret manus recentissima Cmg : exsolis exorarọ D1 : solis exorarẹ D2 : ex solis exorabat R : exoratum iri TM : exoratu Q ◆ auaritiam barbarorum etenim reputabat si BEQFK Reg944 : auaritiam barbarorum etenim si LOCD IYJ TMN WGZS Niese : auaritiam barbarorum etenim R : si A ◆ auariam D1 ◆ memor fuisset paternae amicitiae tr. F ◆ fuisset] fieret M ◆ animoque] animeque C1D2 : animque C2D1 ◆ patior E : paruos LO ◆ uel] uelut CD1 ◆ mutum LO1 ◆ sumeret E : sūmere B ◆ opposito] obporto W ◆ quem] quo BLO annos natum AF : annorum tantum E : annis natum ceteri ◆ deprecatoribus E : precatoribus AQD2(?) : deprecationibus B : precationibus CD1(?)IYJ2 TMRN : precationi LOJ1K : precatione FWGHZS ◆ fasaelo CD ◆ nequiquam ETKWG : nequicquam ABLOCDNFS : necquicquam R : nec quidquam Q : nequaquam IYJMH ◆ fratres etiam QIYJ] fratrem NFWGHZS : om. R ◆ tamen] tunc M ◆ esse om. FK ◆ reperuit O : repeperit L qui hoc admonerent] hoc qui admonerent W : qui hoc admoneret S1 ◆ eum reuerti] reuerti eum F : enim reu[erti] R : reuerti BE1O ◆ ex finibus] a finibus WG ◆ iubet om. R ut uid. ◆ simulatione quidem] quidem om. TM ◆ per legatos om. BOE1 ◆ arabia] ab arabia RN ◆ pro beneficiis] pro om. S ◆ profectis etiam IYJ Reg944] perfectis EQ : perceptis FKGZ : praestitis Pa5057 Ӂ ◆ rependere scripsi : rependeret codd. ◆ consolatione WG Niese ◆ imprudentiae CDMFK WGS1 ◆ uasores CDMS : inuasores T ◆ adiurare B1O amicis post proinde ins. R ◆ arabas] arabia BO ◆ sibi om. WG ◆ extimabat B : existimabant R : aestimabat EO : existimabat ceteri ◆ imperauit] imper-

277–282

103

ubi Arabas ex ea sibi causa hostes esse deprehendit, unde amicissimos extimabat, eaque respondit nuntiis, quae dolor imperauit, Aegyptum uersus recedit. Et prima quidem uespera in quodam agresti fano, dum post uenientes recipiat, tendit. Postero autem die, cum Rhinocoruram peruenisset, fratris ei mors nuntiatur, acceptoque tanto luctu, quantum curarum deposuit, ibat ulterius. Itaque Arabem sero facti paenituit, et qui reuocarent eum, quem contumeliose tractauerat, uelociter misit. Herodes autem etiam hos in Pelusium praeuenerat, ibique transitu prohibitus ab eius rei speculatoribus rectores adit, et illi eum famam uiri dignitatemque reueriti Alexandriam prosequuntur. Transgressus autem ad ciuitatem honorifice a Cleopatra susceptus est, ducem sibi militis eum fore ad ea, quae parabat, existimante. Deceptis autem reginae precibus neque hiemis asperitatem neque marina discrimina, quominus Romam nauigaret, extimuit. Circa Pamphyliam uero periclitatus, maiore oneris parte reiecta, uix in Rhodum uehementer bello Cassii solicitam saluus euadit. Amicorum autem suorum Ptolomaei et Safnii receptus hospitio, licet rei pecuniariae premeretur inopia, maximam tamen aedificat nauim triremem, eaque cum amicis delatus in Brundisium atque inde continuo Romam profectus familiaritatis paternae gratia primum conuenit Antonium eique tam suas quam totius generis clades exponit, quodque affectibus suis in castello atque obsidione relictis supplex ad eum hieme nauigasset. Itaque tantae mutationis casum miseratus Antonius et memoria quidem iuncabat TWGS1 : imperabit S2 : imperauit et B ◆ quodam agreste fanum D2 : quoddam agreste fanum F ◆ dum post uenientes recipiat tendit AQCDIYR Reg944 (dum recipiat etiam Niese) : dum post (se hic ins. S2) uenientes recipiebat tendit JTMFKS : dum posset (posse O) uenientes recipi adtendit BO : dum posse uenientes recipi tetendit clm17404 : dum posse uenientes recipi adtendit ibi mansit WGZ clm15841 : ‫ݱ‬quo‫ ݲ‬possent uenientes recipi tendit E ◆ postero] postremo G : postera uero R ◆ rhinocoruram AET : rinocoruram BDWMG : rinocururam C : rinocurarum RS1 : rinocururum S2: rinocuram K : rinocororam O2 : rinocoronam(?) O1 : rhinocoronam B : rhinocoluram F : r‫ݱ‬y‫ݲ‬no‫ݱ‬cori‫ݲ‬rura N (rhinocolura Barrington 70 D3); cf. 4,662; de -corura aut -colura adhuc non liquet ◆ fratris ei] ei om. R quantum curarum AET : quantumque curarum BO : quantoque curarum CDMKWGS : quanto curarum aestum F : quantumque R2 : quantoque R1 ◆ ulterius] interius WG ◆ arabam WGS ◆ facti paenituit] facto paenituit B : paenituit facti K ◆ etiam hos ABEOWG : etiam hoc CDTMN1S : etiam hoc uel etiam hos R : iam N2 : om. FK ◆ praeuenerat] hoc praeuenerat K : peruenerat F ◆ speculatoribus rectores] speculatoribus et rectoribus rectores BEOWG : speculatores receptoribus Pa5057 ◆ illi eum BOD TMKS2 : ille eum CS1 : illi tum ARF : illi cum E : illi huius WG ◆ reueriti] reuerti M : reuerenti R ◆ prosequantur CR1 transgressus] progressus WG ◆ a cleopatra honorifice F : honorifice adposita R ◆ sibi ducem tr. G ◆ militis] militum E2FK ◆ fore eum F ◆ parabat] parauerat K : om. R ◆ deceptis ABT2RKS1 : deceptus EOQ CDIYJ T1(?)M : despectis WGZS2 : posthabitis F ◆ reginae] regione R ◆ hiemis] gemis O ◆ discrimina om. R ◆ nauigaret romam FWG pamphyliam F : pamphilam B : pamphiliam uel pamfiliam ceteri ◆ rhodum uel rodum] hrodum W : rohdum O ◆ solicitum B ◆ ptolomaei et safnii] safnii et uadi TM ◆ safnii CRKWGS Niese : safni EOD : saffinii A : sa‫ݱ‬py‫ݲ‬ nii N : sasni B : sabini F ◆ rei] ei RW ◆ aedificauit T ◆ triremem] triremen T : trutremem BO brundisium EC2D2 RKWGS : brundesium A : brundusium BOF : brandisium C1D1 : brondisium M : brondusium T ◆ generis] gentis BEO ◆ affectibus] abaffectibus T : abeffectibus M ◆ atque obsidione relictis ABE1O2Q CDYTMRN WGHZS : atque ibidione relictis I1 : atque obsidione O1: relictis atque obsidione cinctis E2I2JFK Pa16730 clm15841 clm17404 ◆ ad eum hieme supplex tr. FWG mutationis casum miseratus ABEOWG (cf.  1,353) : miserationis casum miseratus

5

10

15

104

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

tae cum Antipatro dexterae, totum uero ipsius qui aderat contemplatione uirtutis etiam tunc eum regem constituere proposuit Iudaeorum, quem ipse tetrarcham antea fecerat. Non minus autem quam Herodis fauore odio ducebatur Antigoni; hunc enim et seditiosum et Romanis inimicum esse arbitrabatur. Caesarem quidem habebat multo quam ipse paratius renouantem Antipatri expeditiones, quas in Aegypto cum eius patre pertulerat, et hospitium et in rebus cunctis beneuolentiam, cum praeter haec ipsius quoque Herodis efficaciam cerneret. Verumtamen et senatum conuocabat, ubi Messala et post eum Atratinus astante Herode patris eius merita et ipsius circa populum Romanum fidem prosequebantur, quo simul hostem Antigonum demonstrarent, non solum quod intra breue tempus dissidere coepisset, uerum etiam quod antea quoque populo Romano despecto Parthorum suffragio regnum curauisset accipere. His autem commoto senatu, cum Antonius etiam bello contra Parthos gerendo utile esse diceret Herodem regem creari, omnes assentiunt. Dimissoque consilio Antonius quidem et Caesar egrediebantur, medium stipantes Herodem; consules autem cum aliis magistratibus antecedebant, caesuri hostias decretumque senatus in Capitolio reposituri. Primo autem die regni Herodis apud Antonium cenatum est. Eodem uero tempore Antigonus apud Masadam inclusos obsidebat, aliis quidem uictui necessariis abundantes, aquae autem inopes. Vnde Iosephus quoque frater Herodis cum ducentis familiaribus suis ad Arabas fugere cogitabat, audito, quod eorum, quae in Herodem commiserat, Malichum paeniteret, castellumque reliquisset, nisi circa noctem, qua exiturus erat, plurimum imbrium contigisset effundi. N2FKS2 : miserationis casum miratus C2YTMRN1S1 : miserationis casum admiratus Niese : miserationis causam miratus C1D ◆ totum uero A (cf. Souter) : tam uero R : tunc (uel tum) uero Niese ceteri ◆ ipsius] ipsius quidem TMWG ◆ contemplationem A ◆ etiam tunc … proposuit] etiam (tunc) constituit (sic) Niese ◆ tetracham EOC1WGS1 : tetharcham M ◆ antea] ante GS : ant W ◆ fauore herodis F ◆ odio om. O1 ◆ arbitraretur BO habebat etiam Niese] sciebat E2FK ◆ ipse etiam Niese] ipsum EK ◆ renouantem etiam Niese] memorantem S2var : rememorantem Pa5057 ◆ antipatris BO : antipatro WS1 ◆ et in rebus] et om. R ◆ praeter haec] praeter hoc WG et senatum] ut senatum C1D ◆ conuocatum D et fortasse C1 ◆ mesala CD : messela S ◆ atratinus etiam Niese] atratanus WG : adrationem EO : om. B ◆ romanum] romanorum D ◆ prosequebatur BEOWG ◆ quo simul] quos simul CRN1(?) : qui simul Niese : cum simul N2 : quoniam simul et WG ◆ demonstraret WG ◆ dissidere ABE1O : his dissidere CDTMRF KS1 : is dissidere E2S2 : his desiderare WG ◆ antea] ante WG ◆ dispecto R : despectu(?) S1 ◆ commotus senatus BEO ◆ bello c. p. gerendo] bellum c. p. gerendum (interpungitur ante herodem, non ante omnes) BE2CTRN : bello c. p. gerendum E1O : de bello c. p. bellum gerendum D ◆ utile] ut ille O ◆ diceret] dicebat WG dimissoque consilio BOC : dimissoque concilio EDTM RFKS2 : dimisso concilio WG : dimisso consilio S1 : missoque consilio A ◆ consul B ◆ caesuri] cesu BO : caesari C2S1: cesaris R : cesar‫ݱ‬em‫ ݲ‬N ◆ capitolio reposituri] capitolio posituri BEO : capitolium reposituri A ◆ primo autem die] primo a. de A : primum a. die R : primo a. G ◆ herodis – cenatum] herodes – cenatus BE uix recte antigonum CD1R ◆ massadam BF : massada Niese : masada K : messadam EO : mesadam RWGS : mesedam CD : messada A : messalam TM ◆ inclusos obsidebat aliis (alii OK) quidem ABEO TMFK WGS : inclusis (inclusit D) obsidibus aliisque CDR et fortasse N1 ◆ aquae autem] aquae uero WG ◆ iosephus ABKWG : iosepus S : iosippus EOCDMRNF Niese : iosypus T (vide ad 1,181) ◆ fugere ABEO CDR : confugere TMFK WGS ◆ in herodem] in herode R : herodem O ◆ commiserat] commise K ◆ malicum B : malachum F noctem qua] noctem qui O ◆ effundi om. RN ◆ aqua] itaque W ◆ fugi-

287–292

105

Aqua enim repletis puteis fugiendi causa non erat, adeo ut iam ultro in Antigoni militem eruptiones auderent multosque nunc aperto proelio, nunc insidiis neci darent. Non tamen illis omnia pro uoto cedebant, sed ipsi quoque interdum cum aduerso casu reuertebantur. Interea dux Romani militis Ventidius, prohibitum missus Parthos a Syria, post illos in Iudaeam uenit, uerbo quidem, ut Iosepho et qui una obsidebantur ferret auxilium, re autem uera ut pecunias auferret Antigono. Itaque cum non longe ab Hierosolimis tetendisset, quaestu expletus ipse quidem cum plurima exercitus parte discessit, Silonem uero cum paucis, ne furtum deprehenderetur, si omnes abduxisset, reliquit. Antigonus autem, sperans iterum Parthos sibi adiumento fore, Silonem interim placabat, ut pendente spe nihil inquietaret. Iam uero naui ex Italia in Ptolomaida deuectus Herodes, non parua manu coacta externorum atque gentilium per Galilaeam aduersus Antigonum properabat, Ventidii et Silonis fultus auxilio, quibus Dellius ab Antonio missus, ut Herodem in regnum deducerent, persuasit. Horum autem Ventidius quidem turbas in ciuitatibus, quae propter Parthos euenerant, componebat; Silonem uero Antigonus in Iudaea mercede corruperat. Non tamen Herodes opis egebat; in dies enim singulos, quo magis iter promouebat, augebantur eius copiae, et praeter paucos omnis ei Galilaea consensit. Propositum autem habebat praemium necessarium Masadam, ut primum affectus suos obsidione liberaret, sed impedimento fuit Ioppe. Haec enim prius, quod hostilis esset, eximenda uidebatur, ne dum ipse peteret Hierosolimam, tutamen aliquod a tergo iniendis R ◆ adeo ut iam ultro] adeo ut iam ultra T : adeo ut etiam ultro EFK : ut iam ultro WGS1 : ut etiam ultro S2 : adeo ut etiam M ◆ milites B ◆ auderent multosque nunc om. BO ◆ auderent] audirent D1 ◆ neci darent] trucidarent TM uix recte, cf. 1,280 ◆ pro uoto cedebant omnia T ◆ pro uoto] prouo A1 ◆ reuertebant C1 uendidius O ut solet ◆ missus] missos CMRS1 ◆ partho S1 ◆ quidem ut] quidem et ut M : quod et R ◆ iosepho et ABKWG : iosippo et EOD2MF : iosyppo et T : iosepo et S2 : iosepo S1 : iosippo C2R : iosippi C1D1 ◆ una] unaa B ◆ obsidebant C non longe] iam non longe TM : longe AD1 ◆ hierusolimis A ◆ quaestu expletus] quaestu expletu(?) T1 : quaestu expleto T2 : quesextupletus A : questure R ◆ parte discedit] pandit(?) O1 ◆ discessit BEFK : discedit ACDTM RWGS ◆ sylonem RW (utroque loco) ◆ furtum] furto MS1(?) : forte TS2(?) : factum WG ◆ adduxisset E1(?)OC1T ◆ relinquit] relinqui A ◆ interim] interea R ◆ ut pendente spe etiam Niese] impendente spe R1 : ut impendente spe R2 : impendent‫ݱ‬em ut se‫ ݲ‬N ◆ eum ante inquietaret ins. S2 ptolomaidem DRS : ptolomaida BO : ptolemaida A : ptholomaidam G : ptholomaidem N2K : tholomaidem N1 : ptolomaide C : ptholomaide TM : ptolemaidem F : ptolomaidam EW ◆ aduectus BEO ◆ silonis] sibionis OE1 ◆ dellius] dellis RW : delius F /////llius S1 : id duillius(??) S2 ◆ regno TM ◆ persusit A uendidius O ◆ quidem] quibus CDRS1 : quibusdam FK : om. S2T ◆ quae propter] quaeque propter D2 : quae praeter R ◆ componebant OS2 ◆ iudaeam ABEO ◆ cum ante mercede ins. O ◆ tamen herodes opis AC1DTM FKWGS2 : tamen herodis opis C2R : tamen herodes opes S1 : herodes opis E : herodis opis B : herodis opus O ◆ magis iter promouebat IFS (iter S2 in ras. minore) WGHZ : magister promouebat ACD1JY : magister promouebatur QD2 : magister mouebat BO : magis se promouebat TM : magistratus promouebant R : manus promouebat K : ‫ݱ‬manum‫ ݲ‬promouebat E Pa16730 clm15841 clm17404 ◆ et praeter AJ(?) : nam praeter BEFKWGHZ : praeter enim S2 : praeter CDITMRS1 ◆ consentit R propositum autem BET : praepositum autem M : et propositum autem ACDR : et propositum FKWGS ◆ praemium necessarium] primum necessariam S2 ◆ masadam AEO CDKS Niese : massadam TMRF : masada WG : om. B ◆ affectos E2T1 ◆ fuit ioppe – hostilis esset om. G ◆ quod hostilis] hostilis A : quidem hostilis (cum ante prius ins. S2) S :

5

10

15

20

106

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

micis relinqueretur. Etiam Silo autem iungit agmina, inuenisse gaudens resistendi occasionem, quod eum persecutio premeret Iudaeorum. Hos autem Herodes paruae manus excursione perterritos mature in fugam uertit et Silonem male repugnantem periculo eripit. Deinde capta Ioppe suos liberatum ad Masadam festinabat, cum indigenarum alios amicitia paterna sibi sociaret, alios ipsius gloria, nonnullos utriusque beneficiis debita uicissitudo, plurimos tamen spes, ut a rege certissimo. Iamque ualidissimas quaesierat militum copias. Sed Antigonus iter eius impediebat loca insidiis opportuna praeueniens, unde nullum aut minimum afferebat hostibus detrimentum. Herodes autem facile receptis ex Masada pignoribus suis et Resa castello, in Hierosolimam perrexit. Cui se tam Silonis milites quam multi ex ciuitate iunxerunt, uirium eius timore perculsi. Castris autem positis in occidua regione oppidi custodes eius partis ipsum sagittis et iaculis impetebant; ab aliis uero per cuneos excurrentibus primae frontis acies temptabatur. Herodes autem primo circa muros praeconis uoce declarari iussit, populi se bono et saluti ciuitatis aduenisse poenasque ab nullo quamuis manifesto inimico repetiturum, sed discordissimis etiam offensarum obliuionem daturum. Deinde cum allocutionibus contrariis pars Antigoni obstaret, quo minus aut praecones exaudire aut uoluntatem mutare quispiam posset, quod reliquum erat, suis imperat murorum defensores ulcisci; atque illi statim sagittis cunctos ex turribus in fugam uerterunt. Ibique tum Silonis detecta corruptio est: Multis enim militum subornatis, qui rebus egere se necessariis acclamarent pecuniamque quod impedimento WZ ◆ a tergo aliquod F ◆ aliquod] aliquid C ◆ relinqueretur] reliqueretur O : relinqueret TM : relinquetur C1 ◆ etiam silo autem ACDS1 : etiam silo tandem S2 : etiam sylo autem R : silo autem EOFK : sylon autem TM : sylo (silo W) etiam WG : silo aut B ◆ inuenisse] inuenisset B : inuenisse se S2 ◆ paruae manus excursione AS2 Bulhart p.153 : paruenianus excussione R : ‫ݱ‬super‫ݲ‬ueni‫ݱ‬ens‫ ݲ‬excussione N : paruae manus excussione ceteri ◆ sylonem male repugnantem T : silone male pugnantem W : silonem male pugnantem G ◆ periculo om. R ioppa AC ◆ liberatum] liberaturus F ◆ massadam DTMFK Niese ◆ festinauit] festim(?) G ◆ cum indigenarum] dum indigenarum AFS : cum indignarum G ◆ utriusque ABEOD2R2 : uero utriusque TM : utrisque CD1R1FKWGS ◆ beneficii M ◆ certissimos A ◆ quaesierat] acquisierat BEO ◆ militum om. TM sed antigonus BEOFK : et antigonus ACDTM RNWGS1 : at antigonus S2 ◆ iter eius] eius O : enim B : eum E ◆ receptis ex masada etiam Niese] receptis (receptus O) masadam a BO : r. esadama A : r. ex massada C2TMFKS : r. a masada R : recept‫ݱ‬a‫( ݲ‬recepte E1?) masada ‫ݱ‬cum‫ ݲ‬E ◆ resa AO et fortasse E1 : rex a B : rebus a CTMRNFKS Niese : reͺbus a͵ E : re///bus a D : rebus de WG ◆ sylonis TM : solonis O1 ◆ multi ABEO : ceteri CDTMR FKWGS Niese : centeni N ◆ percussi TM occidua] occultu R ◆ eius partis] partis EO : parthes B ◆ impedebant G ◆ temptabatur AM : temptabant BO : temptabantur ceteri ◆ autem primo] uero primo E : autem primus WG ◆ praeconis ABEOQWG (cf. 1,311) : praeconia CDT2RKS : praecona T1M : praeconaria F ◆ populi] populis BEO : populo WG ◆ et saluti] et salutis O : et salute S2 : e salute B : et TM ◆ aduenisse etiam Niese] aduenisset AO ◆ poenasque] poenas BOE1 ◆ inimicum M ◆ etiam offensarum] etiam offensarum etiam K : offensarum BO : etiam offensarum praetentis T1M deinde cum] cum om. R1 ◆ contrarius R1 ◆ antigonis E1 ◆ quo minus aut] quod minus aut C : quo minus autem R ◆ exaudiri DTM : exaudiret WG ◆ reliquum erat] reliquum erat et BEO : relictum erat D ◆ ulcisci] ulcissi O : adulcisci FKWGS1 Ӂ ◆ atque illi] atque illis A sylonis TR ◆ detecta] detta O1 ◆ est corruptio WG ◆ militum] cum milites E uel E2 ◆ subarmatis C2NKWG ◆ qui rebus] que rebus O : rebus E uel E2 ◆ egere se] egere seu WG egere se et E (E2?) : exegere se O : exigere se B : egere C1 ◆ pecuniaque B ◆ hiemandi]

297–302

107

alimentis poscerent atque hiemandi gratia in loca opportuna dimitti (nam ciuitati proxima deserta erant, ita omnibus ab Antigono ante prouisis), et incitabat exercitum et ipse recedere conabatur. Herodes autem non solum rectores, qui Siloni parerent, sed etiam milites ubi essent plurimi conueniendo rogabat, ne se destituerent quem scirent a Caesare et Antonio et senatu deductum, in uno die pollicitus eos penuria soluere. Deinde haec precatus ipse agros abit tantamque his exhibuit copiam commeatus, ut Silonis omnes causationes perimeret, simulque prospiciens, ne uel in posterum ministrari desinerent, accolas Samariae per epistolas admonebat (nam ciuitas eius se clientelae dederat), ut alimenta et uinum et oleum et pecora in Hierichunta deferrent. Hoc ubi audiuit Antigonus, statim qui frumentatu hostes prohiberent atque insidiis opprimerent, per agros dimittit. Illique iussis oboediunt, et magna iam manus armatorum super Hierichunta fuerat congregata. Discreti autem montibus insidebant, si qui exportarent uictui necessaria speculantes. Non tamen Herodes otiosus erat, sed decem cohortibus comitatus, quinque Romanis et quinque Iudaeorum, quibus permixti erant etiam mercede conducti, ac praeterea paucis equitibus, Hierichunta peruenit. Et ciuitatem quidem uacuam habitatoribus reperit, quingentos uero cum mulieribus ac familiis montium occupasse cacumina. Et hos quidem captos dimittit. Romani autem in reliquam ciuitatem irruunt eamque diripuere, cum plenas domos offendissent omnigenum conditorum. Rex autem apud Hierichunta praesidio collocato reuersus est Romanumque militem in his quae sibi cesserant ciuitatibus, hoc est Idumaea et Galilaea et Samaria, hiematum dimisit. Antigemandi O ◆ in loca] loca(?) O1: in loco R ◆ deserta erant] deserta erat D1 ◆ ante prouisis etiam Niese] ante praeuisis BEO : prouisis TM siloni] soloni B : syloni TR ◆ plurimi] plurimum BEO ◆ rogabant S1 ◆ se destituerent AF : distituerent DS : destituerent ceteri ◆ a ante senatu ins. WG ◆ in uno] uno ABEO (cf. KS 1,358) ◆ eos penuria] eos penuriam T1M : cum penuriam B1 : cum suis penuriam B2 haec precatus] haec om. RS ◆ ipse] is se S1 ◆ agros abi(i)t ABEOCD1RN : ad agros abiit TMWG : agros obiit D2 : agros obit S : agros adit FK ◆ tantamque his exhibuit] tantamque ii(?) exhibuit A : tamque his exhibuit C1 : tantamque his exiliuit R1 (extulit[?] Rvar) ◆ sylonis T ◆ causationes ACD TMR WGS : accusationes BEOFK ◆ prospiciens] proficiens R : perspiciens W ◆ ministrari etiam Pa5057 Pa8959 Reg944] ministrare FKWG ◆ desineret G ◆ ciuitas eius se clientelae] ea ciuitas se eius clientelae S : ciuitas eius clientelae se B : ciuitas eius clientelae G ◆ hierichunta] ierichunta EN2W : iericunta BOC1M : ihericunta TK : hiericuncta DS1 : hierichuncta S2 : hierichonta R : ierichonta N1 frumentatu hostes] frumenta tunc hostes BO : frumenta tunc host‫ݱ‬ibus‫ ݲ‬EWG ◆ dimittit] mittit WG ◆ illique] illisque M : illis O ◆ iussis] eius iussis S ◆ super] ut per A ◆ hierichunta] alii aliter scr., cf. 299; similiter 301 ◆ autem] namque in W ◆ montibus] mentibus C1D1 : menibus(?) D2 ◆ insidebant] insidiebant N1 : insidiabant BE1O : insidiabantur RN2WG tamen] tunc M ut saepius ◆ decem] ex K (sc. confusis x et ex) ◆ comitatus] comitantibus BO ◆ romanis] romanorum MF ◆ iudaeorum quinque WG ◆ erant etiam] etiam c (i. e. centum?) R ◆ conducti] perducti R ◆ ac] trecenti (sc. confusis ccc et ac) FK ◆ equitibus] equitatibus R ◆ ac familiis] et familiis TP : et famulis M ◆ montium] monitum W ◆ dimittit] dimisit MFKV omnigenum] omne genu R ◆ conditorum etiam I] conditorem J1 : conditionum E2FKV Pa16730 clm15841 clm 17404: condimentorum N2 : commodorum WG ◆ cesserant etiam Niese] concesserant FK ◆ hiematum BEOS2 (cf. 1,46) : hiematurum (uel hyem-) ACD TMRFK WGS1 : hiemeturum Gs ◆ silonis] solinis O : sylonis T ◆ liddis partem P ◆ liddis] lyddis BEOC : loddis K : cidis Q ◆ susciperet] reciperet P ◆ in antonii gratiam (potius quam i. a. gratia) A : et antigonus gratiam Q : et antigoni gratia R : in antigonis gratia J : in antigo-

5

10

15

20

108

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

gonus quoque Silonis corruptione meruit, ut exercitus partem Liddis susciperet in Antonii gratiam. Et Romani quidem armorum cura soluti rebus omnibus abundabant. Herodes autem non quiescebat, sed Idumaeam duobus milibus peditum et quadringentis equitibus, misso etiam fratre suo Iosepho, communiuit, ne quid noui cum Antigono fieret; ipse autem matre cum aliis, quos e Masada liberauerat, affectibus suis in Samariam translata ibique tutissime collocata, ut cetera Galilaeae subuerteret atque Antigoni praesidia expelleret, proficiscitur. Cumque Sefforim, licet uehementissime ningeret, peruenisset, facillime ciuitatem capit, custodibus eius ante adingressionem fuga dilapsis. Ibique suis militibus, quos hiems fatigauerat, recreatis (erat enim magna copia commeatuum) aduersus latrones in speluncis agentes direxit animum; qui pleraque illius regionis incursantes non minoribus quam belli cladibus incolas afficiebant. Praemissis autem tribus peditum cohortibus unaque ala equitum in uicum Arbela ipse diebus quadraginta post cum reliqua manu superuenit. Nec tamen eius incursum hostes extimuere, sed armati obuiam procedebant, peritia bellatores et ferocitate latrones. Denique proelio commisso dextro ipsorum cornu sinistrum Herodis in fugam pellitur. Ille autem de suo dextro circumgressus uelociter subuenit et suos quidem a fuga retrahit. Irruendo autem in hostes impetum persequentium refrenabat, donec a fronte pugnantes uiolentiae concesserunt; ni gratiam I Pa8959 ceteri romani] roma R1 ◆ quidem om. G ◆ soluta TM ◆ abundant Q ◆ herodes autem] herodes WG ◆ sed ad idumaeam G : om. W ◆ fratrem suum WG ◆ iosepho AE2KS2 : iosepo S1 : iosephum WG : iosippo CDMRF Niese : iosyppo T : om. BE1O. Cf.  1,181 ◆ communiuit AC1D : communiit E : communuit PS2 : commonuit BOQC2 TMRFK WGS1 ◆ quos] quod B ◆ translatus Q ◆ tutissima R (-me Rvar) ◆ antigoni praesidia] antigoni praesidium WG : antigonum praesidio FKV2S2 : antigono praesidio J1V1S1 ◆ expelleret] expellere O : subuerteret R ◆ proficissitur O sefforim ETMG : seforim BO : seforam Q : semforim ACDR Niese : sephorim FKW : se////phorim S : (Sepphoris Barrington 69 B4) ◆ licet om. Pa8959 ◆ custodibus eius] eius om. Q ◆ adingressionem WGHZ, dubitanter recepi : aggressionem IYJ Pa8959 ceteri; cf. Heges. 1,30,6 sine ullo ingressus proelio Ӂ ◆ fugam R : fama Pa8959 : famam M ◆ commeatuum AN2 : commeantum EQCD1 RN1WGHZ : commeantium BD2IYJ2TMP : comeantium O : commeatus FKV : cum ante S Gs et fortasse J1 ◆ agentes] habitantes TM (cf. 1,309) ◆ direxit] dixerat R1 : direxerat R2 : direxerunt C ◆ plerasque CR ◆ belli cladibus] gladiis belli Q ala] al A : alia M ◆ uicum arbela] u. arbella QC2TM KWGSP : u. arbelam F : uicum arbyriona N2 : cucumarum bellam R : arbilon Fmg (Arbela [supra Gennesar lacum] Barrington 69 C4) ◆ diebus quadraginta] diebus quadringenta O : die xlma W(?)G ◆ reliqua manu] manu reliqua KP : reliqua manus O : reliqua manum W : reliquarum manu R ◆ eius incursum hostes ABEQ I FKWGS2 : hostes eius incursum T : eius incursu hostes CDJRS1 : hostes eius M ◆ processerunt TMWG ◆ bellatores et ferocitate latrones etiam IYN] bellatoris et ferocitate (feric- J1) latronis J1S1 Gs : bellatoris et ferocia leonis clm15841 clm17404 : bellatorum et ferocitate latronum J2 : bellatoris fisi et ferocitate latronis F : bellatores fisi et ferocitate (furo- G) latrones WGHZ dextro] extero A ◆ uelociter circumgressus TM ◆ subuenit] aduenit TM ◆ a fuga] fuga EQ : fugam BO ◆ hostes] hos Q ◆ ad frontem O ◆ concesserunt uiolentiae K : uiolentiae consenserunt M : uilontiae consensuerunt T1 eos ante persequebatur transpos. G ◆ sequebatur ABEQC1DP : persequebatur TMFKVWGS : persequebantur C2R ◆ disiecti] deiecti OTM ◆ latrones in speluncis habitantes I (cf. 1,309) ◆ latitantes ACDYJ2 TMRFK WGSP : latrones latitantes BEO : latentes(?) J1 ◆ reliqui erant AQ : reliquerant CDYRTM FKWGS : reliquerat EO : relinquerat B ◆ eaque causa ABEO : eorumque causa QCDTM RFKWS ◆ causa diutius – diuidendo eorumque

307–312

109

qui tamen eos usque ad Iordanem caedendo sequebatur, et magna fugientium parte perempta ceteri trans fluuium disiecti sunt, et Galilaea metu purgata est, nisi quod in speluncis latitantes reliqui erant eaque causa diutius ibi remorandum fuit. Quamobrem primum laboris fructum militibus rependebat centum quinquaginta nummorum dragmas singulis diuidendo eorumque rectoribus multiplicatam summam ad hiberna mittendo. Ferorae autem fratrum minimo scripsit, ut et foro uenalium consuleret muroque castellum Alexandrium cingeret; quae ab illo curata sunt. Interea circum Athenas uersabatur Antonius. Ventidius autem ad bellum contra Parthos Silonem atque Herodem accersit mandato eis per epistulas, ut Iudaeae statum ante componerent. Sed Herodes libenter ad Ventidium Silone dimisso ipse aduersum latrones in speluncis habitantes mouet exercitum. Istae autem speluncae in praeruptis montibus erant, undique inaccessae transuersosque tantum ac perangustos ascensus habebant, saxumque ab earum fronte usque ad fauces altissimas pertinebat rectum, uallibus imminens, ut aliquamdiu quidem rex incertus esset pro loci difficultate quid ageret, postremo autem molimine uteretur satis incauto. Etenim ualentissimus quisque demissus arculis exponebatur in ostia speluncarum; hique cum familiis eos mactabant ignemque repugnantibus iniciebant. Cum autem aliquos ex his conseruare uellet Herodes, ut ad se recederent, uoce praeconis edixit. Sed illorum neque uoluntarius quisquam ei se tradidit, et quos uis coegerat, multi mortem captiuitati praetulerunt. Vbi etiam senior quidam septem filiorum pater orantes cum maom. G propter homoiotel. ◆ ibi remorandum CDTM FKWSP : ibi rememorandum R1 : ibi morandum ABEO : morandum ibi Q nummorum] numerorum RN1 : numero//// N : numerum(?) O ◆ dragmas] dragma R1: dragmam M : drachmas F ◆ diuendendo O ◆ multiplicatam summam] multiplicatum summam C1 : multiplicatam suam summam M : multiplicata R ◆ hiberna] hibena BO : hibernam R : hibernia M : hybernia T ◆ mittendo] remittendo T : nitendo C1 ◆ fratrum ABED : fratrem Q : fratre C2W (C1 n. l.) : fratri TMR FKGS ◆ minimum BO ◆ ut et] ut N2E1W : et N1 ◆ alexandrum B interea ABEO : itaque ceteri Niese ◆ parthos] partes S1 ◆ mandato eis ABEO C1DMR2 FKS2 : mandato ei MS1 : mandato eos R1 : mandatos C2 autem om. O1 ◆ inaccessae transuersosque ABEO CDT2M R FKWGS2 : -essae -uersos Q : -essae -uersusque S1: -essae -uersoque T1 (inaccessae etiam Niese) ◆ perangustos etiam Niese] perangustis D1 : angustos WG ◆ saxum Q ◆ pertinebat ACDJTM RWGSP : pertingebat BEOQIFK ◆ incertus esset pro loci difficultate quid ageret] pro loci difficultate quid ageret incertus esset Pa16730 FKV : incertus esset quid faceret pro loci difficultate R ◆ postremo autem] postremo autem placuit ut F ◆ molimine AEOQFKVWGHZ : mollimine B : munimine (-mene J1) CDIYJTMRNSP demissus A2QIK : demissis F : dimissus A1BEOCDJTMRWGSP; cf. 1,651. ◆ exponebatur] imponebatur P ◆ cum familiis eos] cum famulis eos IJ : cumque familiis eos C2(?) Gs: cumque famulus eorum R : ‫ݱ‬cunctos cum‫ݲ‬ familiis eorum N ◆ cum autem ABEO QDTM : cumque CRFKWGS ◆ ex his aliquos TM ◆ recederent etiam Niese] cederent R : accederent FWG ◆ edixit] et dixit R : dixit P ◆ uoluntarius quisquam ei se AC2DTMRKSP : uoluntarius se quisquam ei F : uoluntarius quisquam ei C1 : uoluntarium quisquam se BEO : uoluntarium quisquam sese Q : uoluntarium se quisquam ei WG ◆ et quos] et quo B : sed quos WG : sed et quos F ◆ captiuitati] captiuitatem R1 : captiuati O1 ubi etiam] ubi et BEO ◆ quidam] quidem TM ◆ egredi sibi] eos sibi egredi TM ◆ ad foedera] ad om. R ◆ iussit … singulis CD1J1S1P (cf. LHS 2,363) : iussis … singulis AM : iussit … singulos ceteri ◆ ipse] ipseque Q : ipse autem D2J2 ◆ ostium] ostia R ◆ et prodeuntem filiorum quemque trucidabat om. BE1OQRN ◆ quemque filiorum F ◆ e specula AEIJ FWGSP : specula CD1 : in specula D2 : e spelunca BOTMKV : spelunca N1 : speluncam R : speculatus Q : om. N2 ◆ et ut] ut et

5

10

15

20

110

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

tre pueros, ut egredi sibi ad foedera permitteret, occidit hoc modo: Iussit exire singulis, ipse ad ostium stabat et prodeuntem filiorum quemque trucidabat. Herodes autem e specula haec prospiciens et dolore conficiebatur et, ut filiis parceret, seni dexteram cum precibus porrigebat. Ille autem dictis eius nequaquam mitior factus insuper uelut humilis animi contempsit Herodem, et post filios occidit uxorem, deiectisque de rupe mortuis postremo semet praecipitem misit. Speluncis igitur et qui in his erant ita subactis Herodes, relicta exercitus parte quantum ne quis rebellare temptaret satis esse arbitrabatur eique Ptolomaeo praeposito, in Samariam rediit, armatorum quidem tria milia, sexcentos uero equites in Antigonum ducens. Tuncque propter eius abscessum nacti licentiam, quibus Galilaeam turbare mos erat, Ptolomaeum quidem militum rectorem aggressi necopinantem interficiunt, agros autem uastabant, in paludes atque in abditissima loca refugientes. Quibus cognitis Herodes mature succurrit et magnam quidem eorum multitudinem morte consumit. Omnibus autem castellis obsidione liberatis, huius mutationis causa multam exegit a ciuitatibus centum talenta. Iam uero Parthis expulsis, occiso etiam Pacoro Ventidius Antonii litteris monitus equitum mille auxilia duarumque cohortium aduersus Antigonum mittit Herodi; eorum autem ducem Machaeram, ut se adiutum ueniret, per epistulas rogauit Antigonus, et de ui Herodis multa conquestus et pecuniam dare pollicitus. Sed Ventidius (nec enim a quo missus fuerat negligendum putabat, cum praesertim plura daret Herodes) in proditione quidem ei non paruit, simulata uero amicitia res Antigoni exploratum perrexit, non admisso Herodis consilio R ◆ porrigat G eius om. G ◆ mitior] mitius A1 : minor R ◆ humilis animi] humilis aninimi O : milis animi C1 : tumido animo WG ◆ deiectis G ◆ de rupe ABEOQ : desuper CDIYJ TMRN FKWGSP ◆ mortuos A ◆ postremo] postmodum(?) Q ◆ semet praecipitem misit AEQCDIYJRNS : semetipsum praecipitem misit TMFKWGHZ : semet praecipiis(?) misit O1: semet praecipitiis(?) misit O2 : semet praecipitem dedit P (cf. Heges. 1,30,9 semetipsum in profundum praecipitem dedit) : semet praecipitauit B : semet precibus Pa1615. Cf. 1,150, igitur om. WGS ◆ exercitu B : exercitum A ◆ partem quantam A ◆ temptaret] auderet TM ◆ arbitrabatur satis esse P ◆ eique] eique parti (parthi K) FKV ◆ armatorum] armorum E1 ◆ milia et sexcentos S Gs ◆ uero om. S2 tuncque] tunc R ◆ galilaeam turbare mos erat] mos erat galilaeam perturbare TM ◆ quidem militum] uero militum TWG ◆ aggressi] aggressi////// T : aggressi sunt M ◆ necopinanter O ◆ agros autem] agros uero WS ◆ uastabant] stabant R1 : deuastabant R2 ◆ atque in] atque OC1 ◆ absconditissima R ◆ loca refugientes] refugientes loca TM : loca fugientes W1 eorum] hostium W : om. MKVGS ◆ mutationis] munitionis BEO ◆ causa] ‫ݱ‬causa‫ ݲ‬E : casa Q : causam R ◆ multam exegit a ciuitatibus BE1(?)OC1DIKJ TR1N SP : multam exigit a ciu. A : multa exegit a ciu. QC2MS : multa exigit a ciu. WG : multam exegit a ciu. pecuniam FKV : ‫ݱ‬pecuniam‫ ݲ‬multam exegit a ciu. E : multam exegit pecuniam a ciu. R2 Pa50572 auxilia om. Q ◆ duorumque W et fortasse O1 ◆ cohortium] cohortum RF ◆ herodi eorum] herodiorum WG : eorum Q ◆ ut ad se M ◆ rogauit] mandauit FK ◆ ui ABEOQCDTMRNVWP : uiri K : uita S2 : uius(?) G : iniuria F ◆ et pecuniam dare pollicitus] pecuniam dare est pollicitus S2 uentidius] machera N2 suo Marte errorem aut Ps.Rufini aut archetypi correxit ◆ nec enim a quo ABEOQ CDITM WGZS : nec enim ad quod JFK : ‫ݱ‬quia‫ ݲ‬nec eum a quo N : nec eum pecuniam a quo R ◆ fuerat om. S Gs ◆ uero om. W ◆ res antigoni] rex antigoni O : antigoni T1MWG : antigonum S praesensit] praesens id Q : praesens sit O ◆ clausit] claudit CDR ◆ in amathunta WZ : in amathuntam G : in amathuntem FK : in amathunten M : in amachuntem O : amathuntem C1: ‫ݱ‬e‫ݲ‬ti‫ݱ‬am‫ ݲ‬machuntem N ◆ ad herodem] ab hero et Q : ad herorem

318–324

111

dissuadentis id fieri. Antigonus autem quia praesensit, quid cogitaret, ciuitatem ei clausit et tamquam hostem ulciscebatur ex moenibus, donec Machaeram incepti puduit et in Amathunta ad Herodem recessit. Iratus autem, quod res aliter cesserat, quoscumque Iudaeos offendisset, interficiebat nec uel Herodianis parceret, sed ut Antigonianis omnibus abutebatur. Haec cum aegre ferret Herodes, in Machaeram quidem uindicare uoluit tamquam in hostem, iracundiam uero repressit et ad Antonium properabat apud eum accusaturus Machaerae iniquitatem. Ille autem delicta sua reputans uelociter regem consequitur, utque in gratiam secum redeat, multis precibus efficit. Neque tamen Herodes a proposito reuocatus est, quominus ad Antonium pergeret; sed cum audisset eum magnis uiribus oppugnare Samosata, iuxta Euphratem ualidissimam ciuitatem, acrius festinabat, opportunum hoc tempus esse prospiciens demonstrandae uirtutis et ut magis magisque placeret Antonio. Denique mox ut ad eum uenit, finem attulit obsidioni multis barbaris interfectis magnaque praedae parte sibi destinata, ut Antonius quidem, quamquam eius uirtutem antea mirabatur, tamen etiam tunc magis eandem opinionem haberet multumque ad honores eius spemque regni adderet, Antiochus uero tradere Samosata cogeretur. Dum haec aguntur, res Herodis in Iudaea fractae sunt. Reliquerat enim Iosephum fratrem, qui omnia procuraret, cum mandatis huiusmodi, ut neque ante reuersionem suam aduersus Antigonum commoueretur, quia non firmum esset auxilium Machaerae, quantum delictis superioribus probaretur. Verum Iosephus, ubi fratrem procul abesse cognouit, immemor praeceptorum Hierichunta cum quinque cohortibus a Machaera secum missis petit, ut maturo messium tempore frumenta diripiat. InS ◆ quod res aliter] quod rex aliter B : quidam rex se R ◆ quoscumque – sed om. N ◆ quoscumque] quosque S1 ◆ nec uel herodianis ACDTM KVWGS : ne uel herodianis P : neci herodianis R : nec uel herodicinis Q : ut nec uel herodianis F : ita ut nec herodianis E : ita ut nec herodes nisi BO ◆ parcere A : parcebat S ◆ sed ut BEOQ C1DD TMFKP : sed C2RVWGS : sed eos ut A ◆ abutebatur] uteretur Q uoluit tamquam in hostem] tamquam in hostem OE1: tamquam in hostem proposuit B ◆ ad antonium] antonium R2 : antonius R1 : ad antigonum G : antigonum D1(?) ◆ apud] ante R ◆ accusaturus etiam P] : accusaturum BO ◆ autem om. O ◆ utque] ut qui Q : atque R1 : atque ut R2 ◆ precibus multis tr. C1 ◆ efficit] affecit W : effecit AECD TMRS a proposito suo F ◆ magnis] maius Q ◆ oppugnare] repugnare(?) Q ◆ samosata A : samosatam ceteri Niese ◆ iuxta Euphratem om. K ◆ acrius ACDTM R2FKWGS : acris R1 : alacrius BEOQ ◆ tempus] templum Q ◆ tempus esse demonstrandae perspiciens tr. S1 ◆ tempus esse prospiciens BEOG : esse te. prospiciens W : te. esse (esset A) perspiciens ACDTM RFKS2 : te. perspiciens esse Q ◆ demonstrandum Q : demonstrando R ◆ magis om. B ◆ antonio om. O1 ◆ attulit] obtulit G : fecit W ◆ multis] multisque W: multos C1 ◆ ibi post barbaris ins. Q ◆ antea ABOCDRFKP : ante ESTMWG : om. Q ◆ honorem TM ◆ eius spemque] eius semque D1: eiusque spem W ◆ regni] re igitur R ◆ addere BEO ◆ antiochus … samosat(h)a cogeretur ACRK : antigonus … samosatam cogeretur E1P : antonius … se samosatas coegit WG : antiochus … samosatam cogeretur ceteri dum] cum W ◆ aguntur ABEO CDTMR KSP : agerentur QFVWG ◆ enim om. W ◆ iosephum ABKWGS : iosippum EOCD MRNF Niese : iosyppum T ◆ suum post fratrem ins. FK ◆ neque] nequid A ◆ commoueretur CDTMRFK : commoueret AWGS : moueret BEO : maneret Q ◆ cum quinque om. R ◆ maturo messium tempore] mauro messium tempore G : matura messium temporum B : maturo mensium temporum O oppressos CD1R1 : oppressis S ◆ uiri] uir E (E2?) clm15841 clm17404 (recte?) ◆ pugna

5

10

15

20

112

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

cursu autem hostium per montana atque aspera loca oppressus et ipse cadit, magnam uiri fortis in ea pugna gloriam consecutus, et omnes Romani milites pereunt; recens enim lectae de Syria cohortes erant, nec ueterum militum quemquam permixtum habebant, qui belli posset expertibus opitulari. Antigonus autem uictoria minime contentus fuit, sed eo processit iracundiae, ut mortuum quoque Iosephum uerberaret. Denique nactus corpora mortuorum etiam caput eius abscidit, quamuis quinquaginta talenta Feroras frater eius pretium redemptionis offerret. Tanta uero nouitas post Antigoni uictoriam Galilaeae res occupauit, ut qui partibus eius magis fauerent, productos optimates Herodis studiosos lacu submergerent, multaque in Idumaea quoque mutarentur, ubi Machaera castelli cuiusdam instaurabat moenia, cuius nomen est Tongitha. Nec horum quicquam Herodes audierat. Captis enim Samosatis Antonius et praeposito Syriae Sossio, iussoque ut Herodem aduersus Antigonum adiuuaret, discessit in Aegyptum. Sossius autem duabus cohortibus in Iudaeam praemissis, quarum Herodes uteretur auxilio, ipse cum cetera manu militum sequebatur. Herodi autem prope degenti apud Dafnen Antiochiae mortem fratris somnia manifesta significant, cumque turbatus prosiluisset e stratis, ecce nuntii cladis intrabant. Quare prae dolore paululum questus maxima luctus parte dilata in hostes properabat, ultra uires iter accelerans. Et ubi ad Libanum uenit, octingentos montis accolas assumit auxilio unamque his iungit Romanorum cohortem. Cum quibus, non expectata luce, in Galilaeam ingressus est hostesque obuios in eum quem reliquerant locum auertit, et assidue quidem castellum oppugnare temptabat; sed priusquam id gloriam] gloria pugnam Q ◆ recens enim lectae (lactae E1) de syria cohortes AE2OQ CDR1NWGZS : recens enim lectae cohortes de siria B1 : recentes enim lectae de syria coh. R2 : recentes (recens M) enim de syria lectae coh. TM : recens autem lectae de syria coh. FK ◆ belli] bellum Q ◆ expertibus ABEOY I2WGHZ Bulhart : inexpertibus clm15841 clm17404 : experibus C1D2 : expe///ribus I1 : ex operibus RN1C2D1TMFKS : ///operibus J : operibus N2P contentus] contemptus RT1 ◆ feroran S ◆ frater eius] frater QF tanta uero] tanta S ◆ galilaeae res occupauit] galileam reoccupauit B : galeae reoccupauit O ◆ magis om. BEO ◆ studiosos] studiosi E2 : studioso A1: studiosa(?) O2 (O1n. l.) : om. TM ◆ ubi machaera (machaeras WG) ] ibi machaera (macheras O) BEO ◆ instabat K ◆ cuius] cui A ◆ tongitha ACDRNFKS Niese : tonginta Q : tongitta WG : tongita TM : thangita BO : zongitha E : guta Fmg : Γιτθὰ Niese in textu : „tongitha (h.e. (ἔρυμα) τωνγιτθα) Lat“ Niese in apparatu (non inueni apud Barrington) enim] autem B ◆ et praeposito] praeposito S2T1M: et proposito CD : et praepositus (et postea sosius) R ◆ sossio iussoque ut herodem AOCD : sosio (sosius R) iussoque ut herodem BER : possianusque(?) ut herodem Q : sossio iusso quoque ut herodem MWG : sosio iusso quoque ut herodem S : sossio iusso ut herodem T1 (quoque supra ut add. T2) : sosio iusso ut herodem quoque FK ◆ et ante discessit ins. O ◆ sossius autem] ipsius autem A ◆ quarum] quorum B ◆ persequebatur TM herode … degente S : herodia(?) … degente D ◆ dafnem uel dafnen] dapnem T1 : daphnem T2M ◆ e stratis ecce ACDRN TMFKGP : stratis ecce BEQIYJ VWHZReg944 : stratu ecce O : stratis etiam S : stratis eam G. cf. 1,433. ◆ cladis] claudii O ◆ prae dolore] pro dolore WG : prodolor et R ◆ questum A ◆ parte luctus tr. FWG ◆ delata TMS ◆ uires] res Q lybanum BWS ◆ octingentos – auxilio om. R ◆ adsummit CD : sumit G ◆ unamque] namque WGS ◆ in galilaeam] galilaeam FK ◆ obuios] obliuios BO ◆ reliquerant] relinquerat B : relinquerant A : reliquerat EOQ ◆ auertit ACDRPT1MWG : aduertit BEOFK : uertit ST2 ◆ castellum] hostes M ◆ oppugnare] expugnare TM ◆ uicos proximos] uicum proximum FK ◆ auctus … alteri-

330–336

113

caperet, asperrima coactus hieme in uicos proximos recepit exercitum. Paucis autem diebus post, auctus etiam alterius cohortis praesidio, quam Antonius miserat, tanto hostibus terrori fuit, ut castellum nocte desererent. Iamque per Hierichunta properans ibat, ut quam primum interfectores fratris sui posset ulcisci, ubi etiam mirabilis ei monstrique similis casus euenit, unde praeter spem liberatus opinionem, quod deo carus esset, adeptus est. Nam cum multi honorati apud eum uespera illa cenauissent, postquam dimisso conuiuio omnes egressi sunt, confestim cenaculum concidit. Id autem commune sibi tam periculorum quam salutis indicium, quantum ad futurum bellum pertineret, esse coniciens mane primo castra mouet. Hostiumque sex circiter milia de montibus decurrentes prima temptabant agmina, et manum quidem cum Romanis conserere non satis fidebant; lapidibus autem ac telis eos, dummodo plurimos sauciarent, eminus appetebant; ubi Herodes quoque ipse praeteriens latus iaculo uulneratur. Antigonus autem se non solum audacia suorum, sed etiam multitudine superiorem uideri cupiens Pappum quendam ex contubernalibus suis cum manu militum in Samariam mittit, quibus quidem Machaeras erat palma uictoriae. Herodes uero terram peruagatus hostilem quinque municipia capit duoque habitatorum milia consumit exustisque domibus ad exercitum redit, circa uicum, qui appellatur Canacome, tendentem. In dies autem singulos magna ei multitudo Iudaeorum uel ex ipsa Hierichunte uel ex aliis regionibus accedebat, cum hos odium moueret Antigoni, alios ipsius Herodis praeclara facinora. Enimuero multos ratione carens mutationis cupiditas impellebat. Hoc autem congredi festinante Pappi milites neque multitudine hostium neque impetu perterriti acriter ad pugnam ex altera parte procedunt. Sed ubi agmina conflixerunt, ceteri quidem paulisper restiterunt; us] actus … alterius T1M : actis .. alterius K : auctos … alteris R : auctus … ulterius S1 properans ibat] prope transibat K ◆ fratris sui AQDT RFKWGS : fratres sui P : fratris sui uel fratres sui M : fratri suo C : sui fratris E2 : sui BE1O ◆ posset] possit BEO ◆ ulcissi O ◆ monstrique] monstri quo BO ◆ liberatus] libertus R ◆ et ante opinionem ins. WG ◆ apud eum ABEOQ : om. CDIY JTM RFK WGSP Reg944 ◆ postquam] post O ◆ concidit] cecidit BEO salutis] salutis sibi B ◆ esse coniciens] esset coniciens A : esse conitiens T1(T2 n. l.) : esse coniectens W : esse continens B ◆ primo ABEQ CDR FKPWG : prima TMS (fortasse recte, cf. ThLL 8,276,57) : primum O ◆ mouet BEO : commouet ACDTMRFKS : commouit WG ◆ circiter sex Q ◆ temptabat E1 ◆ manum] manus WG ◆ cum romanis] cum om. R ◆ fidebant] fiebant BN1 ◆ eos dummodo plurimos sauciarent] dummodo plurimos sauciarent plurimos S ◆ sauciant BO ◆ eminus om. K ◆ appetebant] apparebant Rvar ◆ quoque herodes B ◆ latus] ictus Niese ◆ uulneratus Q autem se] autem TMS ◆ audacia - multitudinem BO : audaciam – multitudinem TMS ◆ pappum] papum B : pappium R : pampum G : pompum W ◆ in samariam] in samaria O : samariam Q macheras O ◆ peruagatus AEOFK : peruagatur BQCDR STM WG ◆ duoque] duobus Q : duo quoque S ◆ comsumit] sumpsit WG ◆ appellatur etiam Niese] expellatur Q : appellabatur WG ◆ canacome BEOCDWG Niese : camacome AFKS : chana come TM : conacome Q : cana coma R : canacora (-cho- N2) N (i.e. uicus qui appellatur Cana) (Kana? Barrington 69 B4) ◆ tendentem] dentem A1O magna ei] ei magna G : magna TMS ◆ accedebant CRN1(?) ◆ cum hos] cum hoc Q ◆ moueret] mouet Q : mouerit WG ◆ ipsius bis O1 ◆ multos] multe Q ◆ carens A : carentes Y Pa5057 Pa5058 ceteri ◆ autem om. O1 papi B : pampi WG ◆ neque multitudine hostium] neque multitudo hostium A : om. BE1 ◆ perterriti om. D1 confluxerunt Q ◆ recordatione] recordare BO ◆ demicans C1 ◆ semper integros

5

10

15

20

114

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

Herodes autem fraternae caedis recordatione periculosius dimicans, dummodo eius ulcisceretur auctores, aduersam aciem facillime superat; deinde semper integros aggrediendo uniuersos in fugam uertit. Erat autem plurima occumbentium strages, cum alii quidem in uicum, unde uenerant, compellerentur, nouissimis autem ipse instaret atque infinitos occideret. Postremo ruens inter fugientes hostes in ciuitatem incidit, cum omnes quidem domus esent armatorum refertae plenaque propugnatorum desuper tecta. Et quoniam foris deprehensos facillime superabat, disturbando aedes intus abditos extrahebat, alios conuulsis obrutos fastigiis multos simul necabat. Si quis autem subterfugisset ruinam, eum gladiis armati milites excipiebant; tantaque cadauerum per omnes uias multitudo congesta est, ut etiam uictoribus ipsis transitus obstrueretur. Hanc plagam hostes adeo non tulerunt, ut confluentium turba, conspectis quot in uico perissent, fuga disiceretur, statimque successu fretus Herodes ad Hierosolimam perrexisset, nisi eum hiemis asperitas prohibuisset; haec enim perficiendae uictoriae fuit impedimentum, et ne penitus opprimeretur Antigonus obstitit, qui ciuitatem iam deserere cogitabat. Herodes autem ad uesperam, cum lassos amicos reficiendi corporis gratia dimisisset, ipse ab armis adhuc calidus more militis lauatum ibat †siquidem† unus tantum puer eum sequebatur. Et priusquam ad balneum perueniret, obuius ei quidam ex hostibus gladio armatus excurrit, deinde alter ac tertius et plures. Et hi confugerant armati ex acie in balneum; sed perculsi etiam tum metu ac latitantes, ut regem uiderunt, illum quidem stupore debilitati ac trementes, cum inermis esset, praetereunt, exitus uero, qua fugerent, cursu petebant. Itaque cum alius casu, qui eos comprehenderet, nullus adesset, Herodi autem nihil pati satis fuisset, omnes effugiunt. Postero autem die Pappum quisemper T1M erat autem AQ : erat BOE1 : erat enim Niese ceteri ◆ occubentium RW ◆ in uicum] inuicem BE1O ◆ ruens etiam Niese] irruens E : rugiens R ◆ domus (domos BO) essent armatorum ABEO : armatorum domus essent FG : domus armatorum essent ceteri ◆ plenaque] pleneque B superabat] super alta R ◆ conuulsis] cumuulsis C : cumuulsos R ◆ obrutos] obrutis BO : obrutus R ◆ subterfugisset] fugisset subter A : subterfuisset D1 ◆ ruinam] ruginam RN1 (cf.  1,337) ◆ cadauera R ◆ congesta ABEOQ : congregata CDIYJ TMR FK WGZS quot AS : quod CDTMWG : qui BEORFK ◆ disiceretur ABOG : dissicerentur Q : discederent FK : discederet E : desiceret C1 : desisceret C2 : descisceret RN : discisceretur IY : discinderetur WZ : deficeretur J : deficeret DTM : deficerent S ◆ fretus successu WG ◆ hierosolimam DRG : hierosolymam CTF : hierosolima A : ierosolimam BEMWS : iherosolimam K ◆ haec enim AC2ETMRFKS : hoc enim BQ : haec W : om. C1D ◆ et ne] ne W : tunc S ◆ obstitit] obsistit A lassus O1E ◆ corporis om. Q ◆ adhuc ab armis FWG : in armis adhuc O1 : inermis(?) adhuc O2 ◆ callidus BOCR : calidior S ◆ lauatu BO : labatum A ◆ siquidem nullo modo ferendum Ӂ ◆ eum unus tantum puer TM Pa8959 ◆ ad balneum BEO : in baneum W : balineum A (recte? cf. LHS 2,49) : in balneum ceteri ◆ perueniret obuius – acie in balneum om. R et ut uid. N (propter homoiotel.) ◆ ac tertius ABEOCD : et tertius FKWGTMS et hi EFK : hii BCWS : hi AODG : hi qui M : hii qui T : huc Pa5057 ◆ perculsi] percussi S ◆ etiam tum] etiam cum C2RGS ◆ illum] illi B ◆ debiliti Q ◆ trementes] remanentes M ◆ inermis ABC2FKSTM WG : in////ermis E : in armis C1D2 : inermes R : armis D1 ◆ essent CDR ◆ qua fugerent] qua fugerant S : quo fugerent O1WG ◆ cum alius] cum aliis S2T1 ◆ qui eos comprehenderet] qui eos apprehenderet TM : eos comprehenderet W pappum … pappus] papum … papus B : pappium … pappius EO : pampum … pampus WG ◆ quidem] quendam TM ◆ absciso] abscisso

342–347

115

dem, Antigoni militum ducem, absciso capite obtruncat idque Ferorae magistro exercitus fratri suo mittit in perempti fratris ultionem; namque Pappus erat qui Iosephum interfecerat. Vbi autem rigor hiemis cessit, in Hierosolimam profectus est murisque admoto milite (annus autem agebatur tertius, ex quo Romae rex fuerat declaratus) pro templo castra posuit, qua facilior erat expugnatu et antea Pompeius ceperat ciuitatem. Exercitu autem in opera distributo suburbanisque diuisis tres quidem leuari aggeres et super eos turres aedificari iubet. Relictis autem, qui operibus instarent, efficacissimis amicorum ipse in Samariam uadit uxorem accepturus Alexandri filii Aristobuli filiam sibi desponsam, ut diximus, et dum obsidet, subsiciua opera nuptias curaturus, quippe iam hostes despiciebat. Igitur ubi eam duxit, in Hierosolimam redit auctus militum copiis, eique Sossius cum magna equitum peditumque manu sociatur, qua mediterraneo praemissa itinere ipse per Foenicem remeauit. Vniuerso autem exercitu congregato, ad peditum legiones undecim equitumque sex milia, praeter auxilia Syrorum non pro minima parte ducenda, prope a septentrionali muro castra collocauerunt, ipse quidem Herodes senatusconsultis fretus, quibus rex fuerat declaratus, Sossius uero Antonio, a quo milites, quibus praeerat, sciret missos Herodis auxilio. Iudaeorum autem intra ciuitatem agentium populus uarie turbatus erat. Nam circa templum infirmior multitudo conueniens furore agebatur multaque ueluti diuiD1F ◆ obtruncat etiam Niese] obtruncato BO : obtruncauit E ◆ ferorae uel foerorae codd. ◆ magistro exercitus etiam Niese] per magistrum exercitus WG ◆ namque pappus erat] nam pappus W ◆ iosephum ABKS : oisephum G : iosippum EOCD MRNFW : iosyppum T hiemis cessit] cessit hiemis TM : hiemis cessauit WG ◆ profectus] regressus FK ◆ admoto] adiuncto RN ◆ milte O ◆ tertius agebatur FWG ◆ fuerat rex W : fuerat O1 ◆ declaratus] decla D1 : destinatus TM ◆ posuit] proposuit R ◆ expugnatu et antea BE1 CDTMS : expugnatio et antea E2 FK : expugnatio ibi et antea WG : expugnabat ea A : expugnaturus et antea R leuari … aedificari AOCD TMRKS : leuari … aedificare BE : leuare … aedificare FWG (aedificari etiam Niese) ◆ operibus] operi S ◆ instaret C1 ◆ eficassimis OK ◆ samaria BO ◆ filii] filius O : filios R ◆ filiam] familiam A ◆ desponsam A : disponsatam C : desponsatam ceteri ◆ et dum obsidet A Niese : et domum obsidet BEOCD TMFK WG : et domos obsidet S : et domum abscidet R ◆ subsiciua AC2DKWG Niese : subsiciba EO : subsiciva B : subcisiua FS : subcidiua TM : subciua C1R ◆ nuptias curaturus etiam Niese] nuntians curaturus R : nuptias curaturum S : curaturus O1 in hier. ABEOCD : ad hier. RFKSTWMG ◆ sossium ut uid. A1 ◆ manu equitum peditumque sociatur F : equitum petitiumque manum sociat O ◆ qua mediterraneo praemissa itinere AECDR KWGSZ : qui med. praem. it. BO : qua med. it. praem. F : qua praem. med. it. TM ◆ ipse per f.] per f. ipse AEYTMHZ ◆ foenicem D : fen- uel fęn- uel faen- ABEO CTMWGZS : faeniem K : felicem R ad peditum] ac peditum WG ◆ ipse quidem herodes senatusconsultis fretus (a add. W) AE1(?)CDR TMWGS : ipse quidem herodes senatusconsulto fretus a E2 : ipse quidem herodes senatusconsultus fretus a BO : herodes quidem senatusconsulto fretus (a add. K) FK ◆ sciret OCDTM RWGS : asciret E2(?) FK : scire A : sirie(?) B ◆ missos] misso BO iudaeorum – audaciores essent om. BE1O : [iu]deorum autem inter ciui[tatem agen]cium populus uariae turba[tus era]t nam circa templum uaria [mul]titudo conueniens [furor]e agebatur multaque [ueluti] diuinitus de temporibus [dictit]abat et qui audaciores [essent] E2mg bibliopegae manu truncata ◆ intra] inter E2R : intra Rvar ◆ infirmior] uaria E2 ◆ multaque – dictitabat] multaque – dictabat R : multique – dictitabant S ◆ aud/////ciores C1 ◆ collegia ACD TMRKS : collegium BEO : collegio FWG ◆ multimodis ABEOT : multis modis CDMR FKWGS ◆ latrotinacinabantur O1 ◆ ex locis ABEOR : et locis CD1(?)TMFKS2 : et locis et S1: locis D2(?) : autem et locis WG ◆ proximus C1 ◆ aut equis

5

10

15

116

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

nitus de temporibus dictitabat, et qui audaciores essent, in collegia conglobati multimodis latrocinabantur, maxime ex locis oppido proximis uictui necessaria diripientes, neque aut equis aut uiris alimenta relinquebant. Bellatorum tamen constantiores obsidentibus oppositi et muro opus aggerum prohibebant et contra instrumenta oppugnantium semper nouum aliquod obstaculum moliebantur. In nulla re autem sicut in cuniculis superabant. Rex autem aduersus latrocinia quidem occultas militum excogitauit insidias, quibus eorum reprimerentur excursus; inopiam uero alimentorum longinquis transuectionibus adiuuari disposuit; ac pugnae intenti quamuis omnem modum audaciae supergrederentur, Romanorum tamen peritia uincebantur. Nihiloque minus aperte cum his, certa morte proposita, confligebant. Ex improuiso autem Romanis per cuniculos inter medios emergentibus, priusquam muri pars aliqua dirueretur, alteram eius uicem muniebant. Prorsus neque manibus neque machinis deficiebant, quoniam usque ad ultimum repugnare decreuerant. Denique tanto exercitu circumsedente per quinque menses obsidium tolerauerunt, donec quidam ex his, quos lectos habebat Herodes, ausi murum transgredi ciuitatem irruperunt et post eos Sosii centuriones. Igitur ante omnia fano proxima capiebantur, et infuso exercitu plurima ubique mors erat, Romanis quidem propter obsidionis moras iratis, Herodis uero manu Iudaica summo intenta studio, ne quis penitus ex aduersariis resideret. Mactabantur autem quam plurimi et per angustiores uicos oppidi et in domos compulsi uel si ad templum etiam confugissent, nec ulla erat aut senectutis aut muliebris infirmitatis miseratio. Denique licet rex ubique dimittens rogaret ut parcerent, nemo tamen dexteram continuit, sed ueluti furentes omnem persequebantur aetatem. Ibi tum etiam Antigonus neque priorem neque praesentem fortunam E2C2DTM FKW : aut aequis R : autem equis AG : autem quis BE1O : aut quis C1 ta relinquebant bellatorum tamen scripsit O2 in ras. bellatorum tamen ABEO : bellatorum WG : bellatorum autem ceteri ◆ et muro E : e muro O : et muri WG : e muris BR2(?)F : et muris CDTM R1NKS : et e muris A ◆ opus aggerum prohibebant ACDTR FKWGS : operum aggerum prohibebant M : aggerem prohibebant BO : prohibebant aggerem E ◆ aliquod ABEO CDTM FKWG : aliquid RS occultas] excultas D ◆ excogitauit militum F ◆ reprimeretur W ◆ excursus] incursus BTM2 : om. M1 ◆ ac FTMWGS : at BEODNK : ad A : ut CR2 : et ut R1 ◆ pugnae intenti – – confligebant aut corrupta aut a Ps.Rufino confusa uidentur. ◆ modum] modicum E1 ◆ superegrederentur R : semper grederentur H ◆ nihiloque minus ABEO Niese : nihilominus ceteri ◆ aperte (aperte etiam Niese) cum his (iis A) certa morte proposita confligebant (confligebantur A) ] aperte cum his circa mortem propositam (-te -sita W) confligebant WG : cum his aperta morte proposita confligentes TM ◆ ex improuisu O ◆ cuniculos] niculos A1M1 ◆ priusquam] prius R1 ◆ muri] mori S1 ◆ aliqua pars F ◆ diruetur W ◆ alteram] alter A ◆ eius uicem] eius uice ACR ◆ prorsus] prorsus autem FK ◆ machinis (machina R)] cf. ThLL 8,13,62 „auxilium, opera, ars“. ◆ deficiebant] deficientes TM ◆ usque om. M ◆ decreuerat O lectos habebat] lectus habebat R : electos putabat TM ◆ irripuerunt R ◆ eos om. O1 ◆ so(s)sii] socii DTMRS ◆ capiebantur] cupiebantur A ◆ infuso exercitu] hic deficiunt RN Pa5050. N2 Pa5050 haec subiunxerunt: rapina ac caede cuncta complentur et luctu. explicit liber XXI ◆ infuso] infoso et A ◆ mors] nox S ◆ romanis – iratis om. C1D ◆ quidem post romanis om. S ◆ herodis ABEO KWGS : herodi F : herodes CD : herodianis TM ◆ manu] manus in S mactabantur autem] mactabantur E1 : mactabant autem T ◆ uel si ad] uel si a D1: etsi F : nec si Niese ◆ dimittens ABE1OC2DTMS : mittens FKWG : dimittes C1: demittens E2 ◆ parceret S tum etiam antigonus] tum antigo-

353–359

117

cogitans domo descendit et ad pedes Sosii prosternitur. Ille autem nihil eum tantae mutationis causa miseratus et intemperanter derisit et Antigonam appellauit; neque tamen etiam custodia liberum dimisit ut feminam. Itaque ille quidem uinctus asseruabatur. Herodes autem quoniam hostes uicisset, ut externa quoque auxilia sub iugum mitteret prouidebat. Visendi enim templi sanctorumque eius studio omnis peregrina multitudo fuerat incitata; ob eamque rem hos minis, alios precibus, nonnullos armis etiam refrenabat, acerbiorem quam si uictus fuisset existimans sibi fore uictoriam, si quod uideri nefas esset, culpa sua uisum fuisset. Mox autem etiam rapinas in ciuitate prohibuit, multa inuectus in Sosium, si uacuefacto uiris et pecuniis oppido Romani regem se solitudinis reliquissent, qui pro tanta ciuium caede totius orbis terrae imperium uile pretium iudicaret. Illo autem iustum esse dicente, ut pro labore obsidionis praedarum licentiam miles haberet, ipse de suis facultatibus mercedem singulis distributurum esse firmauit, atque ita redemptis patriae reliquiis promissa compleuit. Nam et militum quemque liberaliter et pro merito duces ipsumque Sosium regia largitate donauit, ut nemo egens pecuniis abiret. Post haec Sosius aurea corona deo consecrata ex Hierosolimis remeauit, Antonio uinctum Antigonum ducens. Et illum quidem uana spe uitae cupidum usque ad ultimum diem ignauia digna securis excepit. Rex autem Herodes discreta multitudine ciuitatis suarum quidem partium studiosos, quo magis beneuolos sibi faceret, honorifice tractabat; Antigonianos autem neci tradebat. Et cum pecunia defecisset, diuiso quicquid ornamentorum haberet Antonio eiusque comitibus misit. Non tamen omnino ne quid pateretur redemit. Iam enim Antonius Cleopatrae amore corruptus in omni re cupidini cesserat. Etenim Cleopatra ubi tanta cognationem suam saeuitia persecuta nus etiam T : tamen etiam antigonus W ◆ et intemperanter derisit et] etiam i. d. et BEO : et i. d. et iam WG ◆ tamen etiam] tamen eum BEO ◆ custodia ABEOF : custodiae CDTMKWGS fortasse recte hostes] hos BOE1 ◆ multitudo peregrina F ◆ alios precibus] illos precibus BEO ◆ etiam armis C1 ◆ aceruiorem E1OCD : accerbiorem M ◆ quam si] quasi G : quam W ◆ uictoria C1 rapinas etiam TM ◆ inuectus in sosium] inuectos sossium C1 ◆ sonsium A1 ◆ uacuefacto] uacuo facto OE2WGS (E1 n. l.) ◆ pecuniae A ◆ romanis BO ◆ solitudines CD1 ◆ uile pretium iudicaret imperium tr. TM iustom esse dicentem C1 ◆ praedarum iam ci. Bulhart] praedaram A2: praeclaram F ◆ miles (milex B) haberet ABOC1E1: miles haberent E2 : (uerbum prius n. l.) haberet D : milites haberent C2TMFKWGS ◆ distributurum] distribu/////turum S : distributurum se BEO ◆ atque ita] atque itaque B ◆ nam et] nam ex A : nam BEO ◆ ipsumque] ipsiumque S : ipsum G ◆ sonsium A1 : om. O ◆ largitate] liberalitate W ◆ abiret] haberet C1 sossius A ◆ deo consecrata BEO : deo dedicata ACDTMFK : deo dicata WGS (de corona aurea deo dedicata uel consecrata cf. Script. Hist. Aug. Probus 15,4) ◆ uitae cupidum] cupidum uitae E : cupidum S ◆ ultimam BEO ◆ ignauiam WG ◆ dignam BEO faceret sibi WG ◆ autem neci] autem nec D1 : neci BO ◆ pecunia defecisset] pecuniae defecissent WG ◆ diuiso quicquid ornamentorum haberet AEOCD TMFK : diuisa quicquid ornamentorum haberet B : diuiso quotquot orn. ha. S : quicquid orn. ha. diuisa WG ◆ antonio] antigono O ◆ eiusque] eius E1 omnino etiam Niese] omnimodo TM fortasse recte, cf. ThLL 9,2,622,78–623,2 ◆ redemit] ademit F ◆ corruptus] correptus QD1TMV ◆ cupidine ABO ◆ cesserat] ///cesserat J : cessit WG ◆ tanta BIJ2TMKWGHZ : tantam ceteri ◆ cognitionem O : cognitione IJ1(?) ◆ suam] sua/// B : sua Q ◆ saeuitiam OIJ1(?) ◆ nemo propinquus ei ABEOQCDI : nemo ei propinquus P : neque propinquus ei J2TMVGHZS : neque propinquis ei W : neque ei propinquus K :

5

10

15

20

118

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

est, ut nemo propinquus ei sanguine superesset, caedis rabiem contulit in extraneos Syrorumque optimates apud Antonium criminando suadebat eos interfici, ut eo modo cuiusque possessiones dominio suo facilius quaereret. Postea uero quam in Iudaeos atque Arabas usque extendit auaritiam, ut reges eorum Herodes et Malichus interirent, occulte moliebatur. Denique cum uel in parte praeceptorum resipuisset Antonius, occidere quidem uiros bonos tantosque reges iniustum esse duxit; quod autem his morte propius erat, inter amicos ultra non habuit, sed multa terra ex eorum praecisa finibus et quod erat in Hierichunte palmetum, in quo balsamum gignitur, et ciuitates praeter Tyrum et Sidonem cunctas intra flumen Eleutherum ipsi dedit. Quorum potita dominio et Euphratem usque Parthis bellum inferentem Antonium prosecuta per Apamiam et Damascum in Iudaeam uenit. Atque hic Herodes, licet magnis muneribus infensum eius animum mitigasset, tamen ducentis talentis annuis abscisas regno suo possessiones impetrat sibi locari, ipsamque omnibus obsequiis placans in Pelusium usque ducit. Nec multum interea tempus et Antonius ex Parthis aderat captiuumque Artabazen Tigranis filium dono Cleopatrae ducebat; nam cum pecuniis omnique praeda Parthus illi statim condonatus est. Colliso autem bello Actiaco Herodes quidem cum Antonio proficisci paratus erat, et aliis per Iudaeam turbis liberatus et Hyrcania potitus, quem uicum Antigoni soror tenebat. Verumtamen a Cleopatra callide, ne periculorum Antonii particeps fieret, interclusus est. Regibus enim, ut diximus, insidias tendens bellum

neque propinquus F ◆ caedis .. extraneos] cedit … extremas Q ◆ syrorum optimates et apud J ◆ eos] hos BEOWG ◆ domino DJ1 ◆ quaereret etiam Y Pa5057 Pa5059 Reg944] acquireret P : conquireret WG : subiugaret TM Pa8959 fortasse recte ◆ arabas] arabes BO ◆ reges – interirent] /// rages – interirent O1: ///reges eorum herodē// et malichū// interire J ◆ malich- etiam IJ Niese] malachF praeteritorum J2 ◆ resipuisset BEQ I2FKVG : resipusset O : resipisset A : respuisset CD J1TMWSP : resiuisset YI1 ◆ bonos uiros F ◆ esse duxit AEQCDITMP (duxit etiam Niese) : duxit esse S : esse dixit OJWGFKV Gs : dixit esse B ◆ mortem Q ◆ propius AEQFKSVIJWG Niese : proprius CDTM : propicius BOP (neque de textu neque de sensu satis liquet; cf. Heges. 1,32,2 amicos eorum perculit) ◆ ex eorum praecisa finibus] ex horum praecisa finibus G : eorum praecisa finibus BO : ex horum finibus praescisa W ◆ hierichunt(a)e ACDFVJG : hiericuntae I : hiericunte O : ierichunte EWS : ierichun[ P ubi hic lacuna incipit folio uno absciso : iericunthae T : iericunte BM : iherichunta Q : ihericunte K ◆ palmentum Q : palmitum J ◆ in quo balsamum ABEOFK : in quod b. Q : quo b. TMWS : qua b. GHZ : in qui b. C : in quid b. D : in quibus b. IY : quibus b. VJ ◆ gignitur et ciuitates AJ : gignitur (ggnitur I1) ciuitatesque I : gignitur ciuitates ceteri ◆ praeter] per O1 ◆ tyrum] tirum B : torum Q ◆ sidonem ABOFIJG : sydonem EQCDSKV TMW ◆ eleutherum ABEOD2 FKVWMG : elenterum Q : leutherum CD1SJ1T (Eleutheros Barrington 68 B4) ◆ potita] posita ACDSIJT ◆ bellum inferentem antonium om. BO : antonium om. A ◆ inferente antonium persecuta Q : inferentem prosecuta antonium F ◆ apamiam] apamam B : appamiam WGS ◆ in iudaeam uenit] iudeam aduenit fortasse O1 ◆ hic om. W ◆ ducenta talenta W : cc talenta G ◆ annuis] amnium(?) Q1 : arninis(?) Q2 ◆ abscissas F : abci// sas J : abscisa A ◆ regni sui Q ◆ impetrat] imperat CSIJT ◆ placans ABEOQ FKVWG : parens CDSI JTM ◆ deducit A artabazen BODTMKWGS : arthabazen E : artabazaen A : artabazin F : astabazen C ◆ tigranis] tygranis KS2W : tygrannis S1 : tignis(?) O1 ◆ dono] dominio M colliso ABEOQ usu nouato, ut uid., si recte praetuli : concitato IYJ2TFKWGS : concito CDJ1M Reg944 Pa8959 Ӂ ◆ proficissi O ◆ iudaeam] idumeam D ◆ iam post turbis ins. A ◆ hyrcania AECKTMG (Barrington 70 G2; 71 A2) : hircania BODWS : hyrcanio F a om.

365–370

119

in Arabas ut Herodi committeret persuadet Antonio. Quod si uicisset, Arabiae, sin uictus esset, Iudaeae domina constitueretur alterumque potentium per alterum pessumdaret. Sed haec eius uoluntas ad Herodis cessit arbitrium. Nam primum pigneribus hostium captis magnum quem conflauerat equitatum circa Diospolim in eos immittit et quamuis fortiter resistentes superauit. Cum autem iam uicti essent, maiore motu Arabes suscitantur et infinita manu in uicum Syriae Coeles Canatham congregati expectabant Iudaeos. Ubi rex eos Herodes cum exercitu aggressus bellum consultius administrare tentabat castraque muro cingi praecipiebat. Non tamen ei paruit multitudo, sed priore uictoria freti Arabas impetunt. Et prima coitione in fugam uersos urgebant; in persecutione uero insidiis periclitatur Herodes, uici Canathon indigenis ab Athenione dimissis, qui ex Cleopatrae ducibus semper ei fuerat inimicus. Namque horum incursu recreati Arabes pugnam repetunt iunctisque agminibus circa saxosa loca et deuia Herodis militem fugant plurimis caede prostratis. Qui uero ex proelio seruati sunt, in uicum Ormizan confugiunt, ubi etiam castra eorum cum hominibus circumgressi Arabes sicut erant plena ceperunt. Neque multo post accepta clade Herodes aderat cum auxiliis, serius quam usus poposcit. Huius ei uulneris causa fuit praepositorum militibus contumacia, quod iussis oboedire noluerunt. Non enim repentino commisso proelio nullum Athenio insidiandi tempus habuisset. Rursus tamen ultus est in Arabas assiduis eorum fines incursionibus inquietans, quodque semel uictus est, saepe reuocauit. Sed dum inimicos persequitur, incumbit ei diuinitus alia calamitas, septimo regni anno et Actiaco bello feruente. Namque ueris initio terra mota infinitum quidem pecorum, triginta uero hominum BOI1 ◆ antonii ABEOQWG : antigoni CDIJFKVTS : om. M ◆ arabas] arabia EOS Gs ◆ quod BEO : quo A : que Q : quos ceteri ◆ sin uictus BCDIJTWGS : sin autem uictus F : si uictus EOQKV : in uictus A : si inuictus M ◆ dominus WG ◆ pensumdaret B : passumdaret J1 ◆ eius] enim B ◆ cessit ad herodis G ◆ primo BEO ◆ pignoribus QF (de -ori-/-eri- scriptura cf. ThLL 10,1,2,2120,50–63) ◆ hostium ABEOQ CDTM FKVGS1 Niese : hostibus J1(?)FKV : ab hostibus S2 : hostis W ◆ magnum quem – circa] magnumque – circa AC : magnumque – et circa BEO fort. recte ◆ flauerat J1 ◆ equitatum] equitum Q : exercitum K ◆ Diospolim vel -polin] disposita(?) Q : Dion Fmg necnon AJ 15,111 ◆ immittit AEOCDIJ TMWGS2 : mittit BQFKVS1 ◆ motu] metu BO1 ◆ excitantur A ◆ et ante infinita om. WG ◆ manus AECDTG ◆ congregata W ◆ coeles (coles C1) canatham ECDIS (canatham etiam Niese) : celescanathan ABO(-ā) : celescanathon G : celes cauathon W : caeles canatham T : celes canatham M : celaes canatham V : cedes coedes canatham Q : codes canatam J1 : Codescanathan FK : Chanā Fmg (Canatha Barrington 69 E4) consultus BO : consulsius C1 (C2 n. l.) ◆ cingit A ◆ paruit ei G ◆ priori T ◆ coitione] co//itione J : coorcione Q ◆ uersos in fugam T : in fugam conuersos WG ◆ urgebantur B ◆ persecutionem T1 ◆ periclitatus BO : periclitabatur G ◆ uici] uicit BO : uice D ◆ canothon E ◆ indigenis ab athenione] indigni sabatinione I1 ◆ atheonione A cursu E ◆ pugnam repetunt iunctisque] p. receperunt uinctisque W : p. repetunt in cunctisque BEO : pugna petunt uinctisque Q ◆ et om. Q ◆ herodis milites B : militem herodis O ◆ : ormizan AEQIJ Niese : ornizam BO : omizam G : omisam W : ormizam ceteri ◆ eorum castra E ◆ omnibus ED ◆ congressi K ◆ plenam ABO serius] suis Q ◆ noluerint FKVVIJTWG ◆ nullum AE2 QCD FKVIJWG Niese : ullum BOE1(?)TMS ◆ insidiandi Athenio TM ◆ ultus etiam QIJ2] nullis CS1(ut vid.)V(s.s. uel ultus) : //ulus J1 ◆ est in arabas TJ2WGZ : est arabas Y ceteri Ӂ ◆ fines eorum tr. FKV ◆ inquietauit T1 ut vid. ◆ pquotque J ◆ dum] cum BO ◆ incumbit ABOQ : incubuit E : incurrit IJ ceteri ◆ alia calamitas diuinitus Q ◆ namque ueris initio om. C1D ◆ infinitum ABE1OQ CDTM

5

10

15

20

120

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

milia peremit, cum exercitus mansisset incolumis, quoniam sub diuo tendebat. Ibique tum Arabas in maiorem ferociam fama sustulit, tristibus nuntiis grauius aliquid semper affingens. Unde uelut omni subuersa Iudaea terrae obtinendae spe, quia neminem superesse credebant, in eam ruunt, legatis prius interfectis, qui ad se uenerant a Iudaeis. Herodes autem aduentu hostium perterritam suorum multitudinem tamque magnitudine quam assiduitate calamitatium fractam ad repugnandum incitare tentabat haec dicens: „Rationem habere non uidetur, cur uos praesens formido perculerit. Nam diuinae quidem indignationis plagas maerori uobis esse non miror; ignauum est autem idem perpeti etiam cum incursus hominum repellendi sunt. Ego enim tantum abest ut hostes post terraemotum pertimescam, quod magis putauerim deum hanc illis illecebram dimisisse, ut poenas redderent. Non enim tantum manu armisque freti quantum nostris calamitatibus ueniunt. Fallax autem spes, quae non suis uiribus nititur, sed alienis aduersis. Neque uero uel secundae res uel contrariae apud homines certae sunt, sed in utramque partem uicissim uideas nutare fortunam; et id exempla uobis propria demonstrabunt. Nempe proelio superiore uictores post ab hostibus uicti sumus; nunc ergo, quantum extimare licet, illi capientur, uictores sese fore credentes. Nimis enim confidens incautus est, metus autem prouidentiam docet. Itaque mihi quidem hoc ipsum, quod timetis, fiduciam suggerit. Nam cum ferociores quam opus erat fuistis et praeter uoluntatem meam in hostes egressi estis, Athenion insidiandi tempus inuenit. Nunc autem uestra cunctatio et minus alacer animus, ut uidetur, certam mihi uictoriam spondet. Conuenit tamen ante proelium sic esse affectos, in ipso autem opere uirtutem erigere consceleratisWGS (cf. ThLL 7,1,1430,38–42 infinitum „pro subst. cum gen. part.“) : infinita E2FKVIJ ◆ peccorum B ◆ milia hominum T ◆ tendebant Q Gs ubique QI ◆ tum AEOITK MGSvar(?) : cum CD1VS : tamen BFW : om. D2J ◆ ferociam etiam IYJG Reg944] audaciam FK; cf. 1,463, ubi item ferocia ponitur pro θράσος. ◆ famam A ◆ tribus BD1I ◆ aliquid semper AEOQVIJTWG : semper aliquid ceteri ◆ omnis I : omni// J ◆ Iudaea om. Gs ◆ terra// J ◆ spes BOQ ◆ : eam ruunt BEOQCDSIJTMG : ea ruunt AV : eam irruunt FKW ◆ ad se] a se B ◆ uenerunt WG ◆ a iudaeis] ex i. TM ◆ aduentu … tamque (tam F) magnitudine quam assiduitate calamitatium fractam ABEOQFKV : tam aduentu … quam a. c. fractam WGHZ Reg944 : aduentu … quam (deest s.s. S) a. c. fractam CDSIJ : aduentu … atque a. c. f. (f./// T) TM (i.e. tamque magnitudine om. CDIJ TM WGHZS) ◆ calamitatium OIJ (cf. ThLL 3,118,52) : -tum ceteri ◆ incitare] inciuitare D1: inciuitate S1 uos om. G ◆ formid D1 ◆ idem perpeti etiam] perpeti idem etiam F : idem perpeti TM ◆ incursus] cursus D1 ◆ tantum abest ut … pertimescam (-ant O) AEODFK : tantum abest ut … pertimescat B : tantum aestimo ut … pertimescam C2 (C1 n. l.)WGS : tantum aestimo … pertimescere TM Ӂ ◆ quod magis putauerim ACDTMWGS : quod magis non putauerim FK : quo magis non putauerim BEO (de „quod“ finali cf. LHS 2,581 sq.) ◆ hanc illis] ancillis BO ◆ ueniunt] conueniunt CD ◆ spes A: spes est ceteri in utramque partem] in om. WG : partem om. O1 ◆ uicissim uideas nutare fortunam etiam Y] uideas fortunam nutare uicissim F : uicissim uideas mutari (motari O) fortunam ABEO Ӂ ◆ id (idem Niese) exempla uobis] id exempla nobis B : exempla uobis F ◆ nempe proelio superiore] nam pr. sup. T : nam per proelium superiore (superius[?] S2) S : nempe proelio superiori ore O : nam per proelia superiora WG ◆ nunc] et nunc AEODWG ◆ extimare B : (a)estimare ceteri (cf. 1,218) ◆ Fulcherius Carnotensis, Historia Hierosolymitana 3,46,6 nam, ut ait Josephus, nimis confidens incautus est, metus autem prouidentiam docet ◆ docent A ◆ suggeret C1D2 : suggereret D1 nunc autem et uestra W uirtutum OC ◆ consceleratisque etiam QIYJ] cum sceleratisque B : consceleratissimisque O : sceleratisque WGZ ◆ facere planum O2 : facerecplanum

376–381

121

que hostibus planum facere, quod neque humanum aliquod malum neque ira caelestis umquam deprimet fortitudinem Iudaeorum, donec uitae spiritum ducant, uel eorum quisquam in bonis suis Arabas dominari patietur, quos aliquoties paene captiuos abduxit. Nihil autem uos terreat rerum animas carentium motus, neque arbitremini terrae concussionem alicuius futurae cladis esse portentum. Naturalia namque sunt elementorum quoque uitia nullumque damnum inferunt, nisi quod ex ipsis euenerit. Nam pestilentiae quidem uel famis uel terrae motus signum aliquod tardius fortasse praecesserit; ipsa uero cum extiterint, sui magnitudine finiuntur. Ceterum quid nobis amplius quam terrae concussio bellum nocere poterit etiam uictis? Immo enimuero maximum imminentis exitii monstrum non sponte sua neque alienis manibus inimicis accidit, qui legatos nostros praeter omnium hominum leges crudeliter immolauerunt talesque deo pro belli euentu hostias ceciderunt. Non enim effugient maximum eius lumen inuictamque dexteram, sed continuo poenas dabunt, si patrio repleti spiritu in uindictam uiolati foederis animos excitemus. Pergite quisque non pro coniugibus neque pro liberis aut pro patriae periculis pugnaturi, sed legatorum caedis ultores. Illi melius quam nos, qui uiuimus, exercitum regent, uobisque mihi oboedientibus periclitabor ipse prae ceteris. Pro certo enim sciatis fortitudinem uestram sustineri non posse, nisi temeritate laedatur.“ His adhortatus milites, ubi eos alacres uidit, sacra deo celebrauit; deinde cum exercitu Iordanem flumen transgressus est. Castris autem Filadelfiae positis haud procul ab hostibus, quasi de interiacente castello contenderet, pugnam eminus irritabat, quam primum cupiens congredi. Nam et hostes praemiserant, qui castellum occuparent. Sed illos quidem regii facile reppulerunt collemque tenuerunt. Ipse uero cotidie producto ad proeO1 ◆ neque … neque …. uel …] cf. LHS 2,499 sq. ◆ deprimet AEO : deprimat B : deprimit ceteri ◆ uitae spiritum ducant] uitae spiritum ducunt KS : spiritum uitae ducant W : spiritum uitae ducunt F ◆ arabis W ◆ quos] quod O ◆ adduxit O Ӂ animas BO : anima// E . anima ceteri (cf. ThLL 3,454,70 sqq.) ◆ motus ABEOCD : metus TMFKWGS ◆ alicuius futurae cladis] alicuius con futurae cladis A (con deletum ut uid.) : alicuius cladis T2 : alicuius futurae O1 : cladis M ◆ quoque] quaeque TM ◆ nullumque] nullum S ◆ nisi quod] nisi E1 ◆ pestilentiae … famis … terrae motus (terrenimotus A fortasse recte, cf. Aug. contra Faust. 20,9) AEOWGS1 : pestilentiae … fames … terrae motus uel (uel om. S2) BS2 : pestilentiam … famis … terrae motus TvarFK : pestilentiam … fames … terrae motus CDTM (fortasse terrenimotus C1D1) ◆ fortasse om. M ◆ praecesserunt T (praecesserit Tvar) ◆ suae magnitudine D1 : suae magnitudini C ◆ ceterum quid] certum quod BEO : certum quid W ◆ poterit etiam uictis immo] etiam uictis poterit immo K : poterit etiam uicti sumus (et hic add. B) BEO exitii ACDTMWGS : exitus BEO : excidii FK ◆ alienis] aligenis(?) S1 ◆ accidit] accedit WGS ◆ omnium hominum] omnium EO : omnes B pro patriae] proprie O ◆ pugnaturi] pugnant O : pugnet B ◆ prae ceteris] pro ceteris FK ◆ sustineri non] sustineri B : sustinere non TM adhostatus E : adoratus O : adhortatur C1 ◆ sacro O ◆ iordanem flumen E2TM : iordanen flumen ACD : iordan flumen BE1O : iordanem fluuium FK WGS ◆ filadelfiae ACDWGS : philadelfiae EOTM : phyladelfiae B : filadelphiae K : philadelphiae F ◆ haud] audh O : aut AS1 ◆ interiacentibus BO ◆ praemiserat SWGS1 regii] E1 n. l. : regi BWG : regni C : redigii A ◆ producto … milite] product‫ݱ‬is‫ … ݲ‬milit‫ݱ‬ibus‫ ݲ‬E : productos … milites BO (sed fortasse producto … milite B1) ◆ arabes BO ◆ lacessebant O : lacessabat C1G : lacessibat M : lascessibat T ◆ cum autem – tenebat om. BE1O (propter homoiotel.?), suppl. Emg ◆ enim uehemens eos] enim eos uehemens F : eos uehemens WG ◆ teneret E2 ◆ althemus AEQK Niese :

5

10

15

20

122

5

10

15

20

25

E. Text und kritischer Apparat

lium milite instructaque acie Arabas lacessebat. Cum autem nemo contra procederet (quaedam enim uehemens eos formido tenebat, et ante multitudinem dux Althemus timore obriguerat), uallum eorum aggressus ipse disturbat; eoque modo coacti ad pugnam confusis ordinibus mixtique cum peditibus equites egrediuntur, etsi multitudine superiores Iudaeis, tamen alacritate impares, quamuis audaciores eos faceret uictoriae desperatio. Et quamdiu quidem restiterunt, non magna caedes eorum facta est; ubi uero terga nudauerunt, multi a Iudaeis, multi uero a semetipsis conculcati perierunt. Denique milia quinque in fuga ceciderunt, ceteraque multitudo in uallum compulsa est, eosque statim circumsaeptos obsidebat Herodes. Et licet armis prope adesset excidium, tamen aquae penuria uehementer urgebat. Cum rex arrogantius eorum legatos despiceret ac talenta quingenta pro redemptione offerentibus magis instaret, denique ardescente siti cateruatim exeuntes ultro se Iudaeis tradebant, adeo ut quinque diebus quattuor milia uincirentur, sexto reliqua multitudo ad pugnam desperata salute procederet; quibus congressus Herodes iterum septem milia circiter sternit, tam magna plaga ultus Arabiam, extincto uirorum eius spiritu, tantum profecit, ut etiam patronus ab ea gente optaretur. Mox autem illum excepit de summa rerum sollicitudo propter amicitiam Antonii post uictoriam Caesaris apud Actium. Verumtamen plus timoris adhibebat, quam ipse patiebatur. Nec enim Caesar uictum iudicabat Antonium, donec Herodes cum eo superesset. Itaque rex periculis decreuit occurrere Rhodumque transmissus, ubi Caesar eo tempore morabatur, adiit eum sine diademate, ueste quidem cultuque priuato, sed fastu regio, neque dissimulata ueritate coram haec dixit: „Ego, Caesar, rex factus ab Antonio fateor utilem me fuisse regem Antonio. Neque dubitauerim dicere, quod omnimodo armis quoque me gratum expertus esses, nisi Arabes prohibuissent. Verumtamen et auxilia pro uiribus meis ei misi et multa frumenti milia. althenius F : altelmus B : alchimus CDYT WGHZS : achunus M ◆ uallium O ◆ aggressus ipse (ipsi C1) disturbat (disturbabat O)] disturbat ipse aggressus F modo] mo//////do T ◆ confusi ordinibus BO ◆ mixtique cum (com S1) peditibus equites] mixtique compedibus equites O : maximeque compeditibus (cum- C2) equites C : mixtique cum equitibus pedites F ◆ etsi multitudine FWGS2 : etsi multitudinem A : et similitudine (-ini C1D1, -ines M) BEOCD TMKS1 ◆ quamuis] quam C1 desperatione S1G caedes eorum] eorum caedes F ◆ nudauerunt] uerterunt O (cf. 1,102) ◆ multi uero] multi WG ◆ metipsis D1 ◆ conculcati om. M1 ◆ adesset] esset E1 ◆ excidium] exilium O ac talenta quinquagenta O : et talenta quingenta TMWS : et talenta quinquaginta FK ◆ ardescentes OD2 : arescentes E ◆ uincirentur BFS2W : uincerentur AECDKTMS1G : uincenrentur O ◆ sexto] sex S1: exto A1 : A2 n. l. ◆ procederet] procedit B ◆ septemilia A ◆ circiter sternit] circi sternit S2 : sternit circiter O : circumsternit FK : sternit Niese ut uid. uirorum eius] uero eorum TM ◆ etiam] eius FK ◆ ea om. O ◆ optaretur] putaretur M de summa rerum ABEO T2(?)S : desumpta rerum CDT1(?)MS1(?)WG : desueta rerum FK : de summa rerum felicitate (sic) Niese ◆ actium ACDFKT2S : actiacum BEOWG : altium T1M ; item fere 388 ◆ adhibebat A : habebat ceteri rhodumque BEOFKS : rodumque ACDTMWG ◆ cultuque] uultuque T ◆ coram] coram eo F ego] ego quidem F ◆ rex] et rex WG ◆ regem] regi S ◆ me (mi D1S1) gratum expertus esses (essesses O) AOCDTMFKS : me expertus esses gratum E : me gratum expertus esset BWG ◆ pro uiribus meis ei] pro uiribus meis eis M : ei pro uiribus meis FW : ei pro meis uiribus G ◆ bene de me] de me bene B

388–394

123

Sed nec accepta apud Actium plaga bene de me meritum deserui; nam cum auxilii minus commodarem, optimum ei consilium dedi, unam esse dicens Cleopatrae mortem aduersorum correctionem; quam si occidisset, et pecunias ei et muros ad tuitionem et exercitum et memetipsum belli contra te socium pollicebar. Sed profecto eius aures Cleopatrae amores et deus, qui uictoriam tibi donaret, obstruxit. Vna ergo cum Antonio uictus sum, et regni coronam cum eius fortuna deposui. Ad te autem ueni spem salutis de uirtute praesumens, et † ne in examen adduceretur properans qualis amicus alicuius † fuerim.“ Ad haec Caesar „Immo uero saluus esto“ inquit „et nunc regnato certius. Nam meritus es qui plurimos regas, cum amicitiam tanta fide tuearis. Experire autem, ut etiam felicioribus fidus permaneas, siquidem ego praeclarissimam spem de tua mihi magnanimitate promitto. Recte tamen fecit Antonius, qui magis Cleopatrae quam tibi paruit. Te namque lucrati sumus propter eius amentiam. Prior autem ab officiis coepisti, quantum apparet, quem ad eorum gladiatores Didius auxilia misisse perscribit. Quare interim quidem tibi decreto regni firmitatem praebeo. Experiar autem ipse quoque bene tibi aliquid facere, ut non quaeras Antonium.“ Huius sermonis humanitate regem ne quid de amicitia sua dubitaret hortatus et diadema illi imposuit et indulgentiam decreto consignat, in quo multa magnifice in eius laudem elocutus est. Ille autem prius eum muneribus delenitum rogabat, ut Alexam quendam supplicem ex amicis Antonii iuberet absolui. Sed uicit iracundia Caesaris, multa illum et grauia, pro quo rogabatur, admisisse dicentis, quibus repulit deprecantem. Postea uero ad Aegyptum euntem per Syriam Caesarem : bene de S auxilia BEO ◆ dedit O ◆ unam] nam A ◆ aduersorum] ad diuersorum EO ◆ correptionem BTMFKWG ◆ ei om. O1G ◆ muros] uiros WG ◆ ruitionem F ◆ et exercitum] exercituum BEO ◆ te om. O1 aures om. O1 ◆ amores] amor D2 (amores D1 ut uid.) TM ◆ deus qui] deus ut WG ◆ tibi uictoriam FWG ◆ regni] regiam FK ◆ fortuna] fortitudine K ◆ adduceretur] adducerer YWHZ : „adducerer (adduceretur alii)“ sic Niese ◆ properans qualis amicus alicuius etiam QJ Pa8959 Pa16730 Niese] probans qualis amicus alicuius S2 : properans qui talis amicus alicuius WHZ : properans dicere qualis amicus alicuius IY Pa5057 : properans(?) qualis alicuius S1: properans qualis alicuius amicus aliquamdiu clm15841 clm17404 ◆ fuerim] fierem Pa16730) ◆ Ӂ temptaui ut in examen adduceretur sperans qualis non cuius amicus fuerim. permaneat A1 ◆ siquidem ego] siquidem et ego S2 ◆ magnanimitate mihi TMF Niese(?) qui magis] qm M1 simus O ◆ prior] primor A1 ◆ appareat S1 ◆ quem … perscribit etiam Niese] cum … perscribit GSZ2 : qui … perscribis JT : quem … perscripsit Pa5057 : quem … praescribis Q : cum … perscripsit W : cum … scribit Z1 ◆ ad eorum] //////adeo(?)///// J ◆ didius scripsi : idonea codd. Ӂ ◆ quidem tibi decreto regni firmitatem AE : quidem tibi de cetero regni firmitatem B : tibi decreto firmitatem regni FWG : tibi decreto regni firmitatem OCDKS : decreto regni firmitatem TM regem] et regem BEOWG ◆ hortatus etiam Niese] hortatur B(?)E ◆ dyademam B ◆ et … consignat] ut … consignet E1 ◆ indulgentia CD ◆ laudem] laude CD : om. E1 ◆ elocutus est BOD : eloquutus est C : elocutus AE : allocutus est TMFKS : locutus est WG ◆ alexam BE1O : alexan A : elexandrum C1 : alexandrum Niese C2 ceteri ◆ absoluit A1 ◆ uicit om. W ◆ dicentis ACFKS : dicens BEODTMWG accepit BEOFK : acceptis ACDTMWGS ◆ diuitiis] diutius C1 : diuitius C2 : diuinitus D ◆ tumque] totumque C2 (C1 n. l.) : suscepit tumque S2 ◆ primum] primos E2 ◆ eo militem inspiciente] eo milites (uel milite) inspiciente E : comilitem inspiciente C : eo milite inspiciente D2S : eo militem inspicientem TM ◆ circa om. E ◆ ptolomaida A : ptolomaidam CWS : ptholomaidam DTMG : ptolomaidem BO : ptholomaidem K : ptolomaide E : ptolemaidem F ◆ equo AD2FK WGS : quo BOCD1TM : qua E2 (E1 n.

5

10

15

20

124

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

Herodes cunctis accepit regni diuitiis, tumque primum cum eo militem inspiciente circa Ptolomaida equo uectus est coenamque illi cum omnibus amicis exhibuit atque insuper exercitui epulis cuncta distribuit. Prospexit etiam, ut per arida loca proficiscentibus ad Pelusium atque inde redeuntibus aquarum copia non deesset; nec fuit quicquam utensilium, quod desideraret exercitus. Pro his denique meritis paruum esse Herodi regnum tam Caesar quam milites extimabant. Ideoque postquam uenit in Aegyptum, iam Cleopatra et Antonio mortuis, non solum ceteros eius honores auxit, uerum etiam regno partem finium addidit, quam Cleopatra dempserat, et praeterea Gadara, Ippon, Samariam maritimarumque insuper ciuitatium Gazam et Anthedona et Ioppen et Pyrgon Stratonos; et ad haec satellites quadringentos Galatas ei donauit, quos antea Cleopatra stipatores habebat. Nulla res autem magis liberalitatem Caesaris incitabat quam magnus animus accipientis. Post primam uero actiada etiam regionem quae Trachon uocatur eius dicioni subdidit eique continentem Bataneam itemque Auranitim, ex huiusmodi causa: Zenodorus, qui domus Lysaniae conductor erat, non cessauit umquam ex regione quae Trachon dicitur latrones Damascenis immittere. Illi autem ad Varronem tunc rectorem Syriae confugerunt eumque deprecati sunt, quo suas miserias Caesari declararet. Caesar autem his cognitis ei rescripserat, ut latrocinium penitus curaret extinguere. Varro autem cum milite aggressus loca suspecta et purgauit latronibus terram ipsamque Zenodoro abstulit; quam Caesar, ne latronum denuo contra Damascum receptaculum fieret, Herodi dedit eumque praeterea totius Syriae procuratorem constituit. Et decimo anno l.) ◆ c(o)enamque] etiamque W ◆ exercitui] exercitus ABOE1 : exercitui eius FK ◆ epulis cuncta] epulas cuncto S2 : epulas cunctas WG ut] ut|ut E ◆ ad pelusium] in pelusium E ◆ aquarum copia] aquae copia TM : copia aquae B : copia OE1 ◆ fuit quicquam] quicquam BO : cuiquam S1 ◆ desideraret exercitus] desideraret exercitus quod non exhiberet WZ : exercitus quod desideraret quod non exhiberet G ◆ denique etiam C2 : C1 n. l. : deinde T : itaque WG ◆ meritis om. M ◆ esse post regnum tr. O ◆ herodi] hero D1: herodis TM Niese? ◆ postquam uenit (cf. 396) inter caesar et quam add. BO ◆ extimabant BOT : (a)estimabant AECDMWGS : existimabant FK (cf. 1,218) finium] finitimam B ◆ dempserat] dimiserat S ◆ gadaram etiam I Niese] gadara F : gaddaram T : gadarum D1 : gaderam W ◆ ippon ACD2I (D1 n. l.) Niese : hippon F : ipon EWG : ypom B : ipom O : yppon TMK : yspon S (fortasse ippon S1) ◆ ciuitatium A : -tum ceteri ◆ gazam] gaxan M ◆ anthedona CDWG : antedona BEOI1 : antheodona A : anthodonam K : arcedomam T : artedonam M : arthedonam S : anthedonem F ◆ ioppen ACDTMKWGS : ioppem OF : yoppen B : iopen E ◆ pyrgon stratonos AECDKG : pyrgon stratonis F : pirgon stratonis BS2W : pirgon stratonos OTM : pirgon stratones S1 galathas ODWG ◆ nulla res] nullus BO ◆ liberalitatem] liberate B : libertate O ◆ animus] amicus D1 primam uero actiada A : primam uero actiadam BE2C2 (C1 n. l.) KWGS Reg944 : primam actiadam O1 : primam uero acti/// adam D : primam uero actiadem MF Pa8959 : pugnam uero actiacam T Ӂ ◆ trachon ABEKW : tracon CDTMGS : thrachon O : thracon F (Trachon[itis] Barrington 69 D3) ◆ uocabatur WG ◆ ditionis G ◆ continentem om. BEO ◆ bataneam AEDKWGS : bathaneam FT2M : bateneam BO2 : batenam O1 : bethaneam T1: bazaneam C (Batanaia Barrington 69) ◆ auranitim BEO : auranitem FKWG Niese : aurantim AC : au|aurantem T2: au|aurentem T1: aurantem MS : auramtim D (Auranitis Barrington 69 E4) ◆ zenodorus] honodorus W ◆ qui domus] quidem B ◆ quae ] qua S1 ◆ trachon ABEOKMWS : thracon F : tracon CDTG ◆ damaschenis TS ◆ quo suas] quod suas B rescripserat] rescripsit BEO uarrus W ◆ cum milite aggressus loca BOCDWGS Niese : cumilite

399–404

125

reuersus iterum in prouinciam, ne quid eo inconsulto procuratoribus liceret administrare praecepit. Ac Zenodoro mortuo terram omnem, quae inter Trachonem et Galilaeam erat, eidem attribuit. Quod autem maius his omnibus extimabat Herodes, a Caesare quidem post Agrippam amabatur, ab Agrippa uero post Caesarem. Hinc ad summum felicitatis euectus et ad maiorem subleuatus animum maximam prouidentiae partem obsequio pietatis impendit. Itaque anno regni sui quinto decimo et templum instaurauit et duplum terrae spatium quam fuerat circa templum muro amplexus est, ingenti sumptu et munificentia singulari. Argumento erant in ambitu fani magnae porticus eique iunctum a septentrione castellum. Et illas quidem a fundamentis erexit; hoc autem nulla re minus quam regni sedes largis opibus renouatum Antoniam uocauit in honorem Antonii. Quin etiam domo sibi regia in superiore parte ciuitatis extructa duas aedes in ea maximas atque pulcherrimas, quibus ne templum quidem usquam conferri posset, aedificauit easque amicorum uocabulis unam Caesarium, Agrippium alteram nominauit. Nec uero solis tectis memoriam eorum et cognomina circumscripsit, sed in totas etiam ciuitates studium liberalitatis extendit. Nam in Samaritica regione oppidum muro pulcherrimo per uiginti stadia circumdatum Sebasten appellauit deductis eo sex milibus colonorum terraque his fecundissima attributa; ubi templum quoque maximum inter aedificia collocauit et circum id aream trium semis stadiorum Caesari dedicauit, eiusdemque oppidi habitatoribus praecipua legum beneficia praestitit. Insuper his alterius terrae adiectione donatus a Caesare aliud ei templum circa aggressus loca A : cum milite loca aggressus E : aggressus cum milite loca TM : milite aggressus loca FK ◆ et purgauit ACDS : et expurgauit BO : expurgauit ETMFKWG Ӂ ◆ procuratorem syriae TM : syriae procutorem A ◆ decimo anno] denuo W ◆ prouinciam ne quid eo inconsulto om. BO ◆ inconsulto] ita S2 (S1 n. l.) : inconsultum A inter trachonem (traconem T1, rachonem D1, chachonem G1, S1 n. l.) et galil(a)eam ADTM FKWGS : in trachone et in galilaea E : in terram chonem (chunem[?] C1) et galilaeam C : in (in om. B) trachonem et galilaeam BO ◆ eidem] ei W : eique G ◆ extimabat (cf. 1,218) ABK : (a)estimabat ECDTMWGS : existimabat F ◆ ab agrippa] agrippa D : aba O1 ◆ euectus] effectus S (euectus Svar) ◆ ad maiorem subleuatus C2TMFK WGS : in maiorem sublatus ABEO : ad maiorem sublatus C1(?)D ◆ prouidentiae etiam Niese] prouintiae E ◆ patrie post pietatis ins. S2 anno regni sui] anno sui regni G : regno (regni C2) sui anno C ◆ duplum] duplo TM ◆ sumptu ingenti tr. G ◆ munificentia] munificentiae S2: munificentia ac WG : magnificentia FK ◆ argumento] augmento F ◆ particus A ◆ eique] eisque WGS2 ◆ illas quidem] alia quidem WG ◆ erexit om. O1 ◆ sedes] sedem S2: S1 n. l. ◆ antonia … honore WG domu S1WG ◆ in superiore ABOC TMKS : superiore D : in superiori EFWG ◆ ne – quidem] nec – quidem TM ◆ conferri] conferre C : confiteri B ◆ posse O ◆ easque] eas K ◆ caesarium agrippium alteram AE2OQCYI : caesaream alteram agrippiam TM : caesarium alteram aggripum B : caesaream agrippium (agryppium J, agrippum G) alteram E1DJF KWGZS circumscribit BEOTMS ◆ etiam om. E1 ◆ libertis C1 ◆ extendit] ostendit BEO ◆ oppido OS1 ◆ circumdatum per uiginti stadia TM ◆ sabasten O ◆ deductus F ◆ sex milibus] milibus sex WG : septem milibus T : militibus M ◆ fecundissima his F ◆ quoque templum TM ◆ id aream trium semis stadiorum (semistadiorum M)] itaream trium semis stadiorum C : itarean trium senis stadiorum D : areamque trium semis stadiorum S2 : aream trium semis semis stadiorum S1 : id areatrium semistadiorum O : id are atrium semista deorum B ◆ eiusdemque] eiusdem T1: eiusque S ◆ praecipua] praecipita M his om. M1 ◆ adiectionem ABO ◆ aliud ei] aliud WGS ◆ fontes ABEO : fontem DTMFKWGS : fonte C ◆ appellatur]

5

10

15

20

126

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

Iordanis fontes candido marmore posuit, qui locus appellatur Panium; ubi montis quidam uertex in praecelsum editus prope subiecti lateris uallem specum aperit umbrosum, qua profundae altitudinis rupes ad immensum liquentis guttae receptaculum concauatur, ut stagnantis aquae copia demittentibus aliquid, donec terram inueniant, longitudo nulla sufficiat. Foris autem de speluncae radicibus oriuntur fontes, et (ut quidam putant) hoc est Iordanis principium. Sed ueri fidem in posteris indicabimus. Quin et apud Hierichunta, inter castellum Cyprum et priores domos regias, meliores alias et quae commodiorem usum praeberent aduenientibus fabricatas eorundem amicorum nominibus uocitauit. Prorsus non est idoneus regni locus, quem honore Caesaris nudum reliquerit. Postea uero quam fines suos templis repleuit, in prouinciam quoque honores eius effudit et in multis ciuitatibus templa, quae Caesarea nominantur, constituit. Cum autem inter maritimas ciuitates uidisset unam uetustate iam fessam, quae Stratonos Pyrgos uocabatur, et pro loci natura munificentiae suae capacem, totam eam candido saxo reparatam clarissima quoque regia decorauit et in ea maxime innatam sibi animi magnitudinem demonstrauit. Nam inter Doram et Ioppen, quarum media ciuitas sita est, omnis ora maritima adeo fuit importuosa, ut omnes, qui ad Aegyptum ex Phoenice nauigarent, in salo fluctuare cogerentur minas Africi metuentes, cuius etiam mediocris aura tantas undarum moles ad scopulos erigit, ut remeantis aestu gurgitis per aliquantum spatium maris feritas augeatur. Sed rex liberalitate ac sumptibus deuicta natura Piraeo maiorem portum fabricauit et in eius penetrabilibus alias nauibus stationes fecit altissimas. uocatur BWG ◆ panium] pannium BF : pamum C : panneas Fmg (paneas Barrington 69 C3) quidam ACDTM2FWG : quidem BEOKS : om. M1 ◆ prope ABEOSvar(?) : propter CDTMFKWGS ◆ subiectis B ◆ specum WG : pecus M : specus ceteri ◆ umbrosum qua] tenebrosum quia TM ◆ qua etiam Niese] ubi(?) Svar ◆ altitudinis etiam Niese] altitudines BO ◆ guttae – stagnantis etiam Niese : om. D1 ◆ stagnantis aquae copia etiam Niese] stagmentis aq. co. M : stangnantis aq. co. OW : in stagnantis aquae copiam S2 ◆ demittentibus AE2TFKWGS Niese : dimittentibus BE1OCDM ◆ terram etiam Niese : terra A ◆ longitudo etiam Niese : longitudine(?) D1 radicibus om. BO ◆ hoc est] hoc esse S2 (S1 n. l.) ◆ uere G ◆ posteri G : posterioribus AEOCKW ◆ indicauimus S1 hierichunta ACDG : ierichunta EW : hiericunta OFS : iericunta BM : ihericunta K : ihericuntha T ◆ cyprum] ciprum BEO ◆ domos] domus AWS1 ◆ et quae] et quaeque S2 ◆ commodiores A2 ◆ fabricatas om. O ◆ uocitauit] uocauit BEO ◆ prorsus] prossus C ◆ non est] non eius O ◆ locus regni B ◆ honore] honori S1WG ◆ reliquerit BD2FWGS : reliquit (-id AC) AEOCD1TMK fort. recte ◆ caesarea] caesaria FW ◆ nominantur] uocantur F iam uetustate (fet- W) tr. WG ◆ stratonos pyrgos AEOCDFKS1 : -os pirgos T : -is pyrgos S2 : -is pirgus BW : -is pyrgus G : -os pirgus M ◆ et nunc cesarea post uocabatur ins. S2 ◆ clarissima quoque] clarissima FK ◆ maxime AEOCDFKT2S2 : maximam BMS1WG : maxima T1 doram BOFKWG : doran CDTMS Niese : dora AE ◆ ioppen ABE2CDFWGS : iopen E1: ioppem OTMK ◆ in ante quarum ins. S2 ◆ media ACDTM FKWG : medio BEOS ◆ omnis] omni BO ◆ Phoenice scripsi : phenice AB : foenice EDS : fenice OCTM FKWG ◆ in salo] ut salo BO : ////salo E : in solo D (idest in arenis s. s. D2) ◆ fructuare C ◆ affrici BEFWGS ◆ auram B(?)O ◆ tantas om. O1 ◆ remeantis aestu gurgitis ACDTM : remeantis aestu (aestus S2) gurgite (gurgite S2, S1 n. l.) S : remeantes aestu gurgites I : remeante ‫ݱ‬aestu‫ ݲ‬gurgitis EFK : remeantes aestus gurgitis BOWG ◆ augeat B piraeo A : pyraeo E : pyreo OTMK : pireo BS (S1 n. l.)WG : pirao C : piram eo D (pram eo D2?) : pyrrhaeo F ◆ portu D2 ◆ penetrabilibus

411–415

127

Et quamquam omnis ei locus aduersabatur, tamen ita cum difficultate certauit, ut firmitas quidem structurae nequaquam mari cederet, pulchritudo uero tanta esset, quasi nulla res ardua praepedisset ornatum. Metitus enim, quantum diximus, portui spatium per uiginti ulnas in profundum saxa demisit, quorum pleraque pedum quinquaginta longitudinis et altitudinis nouem et latitudinis decem; nonnulla uero etiam maiora fuerunt. Expleto autem spatio, quod unda celabat, in ducentos pedes murum dilatauit, ex quibus centum repellendis erant fluctibus ante constructi, unde etiam procymia dicebantur; ceteri autem saxeo, quo portus cingitur, muro subiecti sunt, magnis turribus interpositis, quarum maxima atque pulcherrima ex parente Caesaris Drusium cognominata est; crebri autem fornices ad deducenda quae portus haberet, proque fornicibus et circum eos pila saxea, et lata, quae naui egredientes exciperet, deambulatio. Aditus autem septentrionalis erat; uentorum enim pro situ loci placidissimus est Boreas. Ad ostium uero statuae siue colossi tres utrimque fulti columnis, quarum a laeua quidem intrantibus stantes solida turris sustinet, dextra uero duo proceri lapides iuncti et partis aduersae turris magnitudinem superantes; domus autem portui connexae candido itidem lapide, parique mensura spatiorum ciuitatis uici tendentes in portum; contra ostium uero portus, in colle, Caesaris templum magnitudine simul et pulchritudine praecipuum statuaque in eo Caesaris siue colossus non minor quam Iouis apud Olympia, cuius ad exemplar factus est, Romae autem par [et] Iunoni, quae Argis est. Oppidum autem prouinciae dedicauit, rebusque aduecticiis portum, Caesari uero conditoris honorem, unde ciuitati Caesareae nomen imposuit. Quin etiam cetera opera, forum, theatrum, amphitheatrum, digna uocabulo BOTMS (cf. ThLL 10,1,1,1060,20–38) : penetralibus ceteri omnis ei – nequaquam bis scr. D ◆ omnis locus ei S ◆ metitus enim] metitus autem WGS ◆ portui] portus D ◆ demisit AFS : dimisit BEOCDTMKWG ◆ altitudinis nouem et latitudinis] latitudinis nouem et altitudinis B unda etiam Niese] undam FK : una W ◆ murum om. E1 ◆ in ducentos] inter ducentos S : in trecentos Fmg ◆ erant repellendis TM ◆ unde etiam] unde S ◆ procymia ACDFS : procimia BEOKWG : pyrocimia T : pirocinia M ◆ dicebatur W : dicebat G ◆ saxeo quo portus AECDTMWGS : saxo quo portus B : saxeo portus quo FK ◆ ex parente] et parente O ad deducenda] adeducenda S2 : adducenda S1WG ◆ interposita sunt post haberet ins. E2 ◆ proque] pro quo D : prope O ◆ pila] pala D1 ◆ naui ABEOC1D Niese (ablativus, cf. LHS 1,440) : naue WG : naues C2TMFKS ◆ deambulatio F : ambulatio Niese ceteri Ӂ ◆ aditus] auditus BO1 ◆ pro situ] prosit O1 : proposito A ◆ colossi] colosi CDTM fortasse recte: colassi AE : colasis O : collassis B ◆ utrique TM : utrumque D1 ◆ quarum] quas D2 ◆ solida] solidas F ◆ magnitudine ACD domus] domos BO ◆ uici tendentes] uice tendentes BMFK : incidentes O ◆ caesaris templum – statuaque in eo om. WG propter homoiotel. ◆ simul et pulchritudine om. E1 ◆ colossus FKWGS : colosus TM fortasse recte : collassus B : colassus AO2E : colasus O1: collo sis C1 : collo sus C2 : collossus D2 : collossos D1 ◆ non minor] nominor A1 ◆ olympiam FS : olimphiam T2M2 : olimpham T1M1 : olympia ACD : olimpia BEKWG : limpia O ◆ exempla OW ◆ factus est] est factus S2 : factus S1WG ◆ romae autem par scripsi : roman‫ݱ‬o‫ ݲ‬autem par ‫ݱ‬et‫ ݲ‬JY Niese Reg944 ceteri (‫ ݲ ݱ‬J2 in rasura ut uid.) : romano autem patet Q ◆ iunoni quae] iunonis quae S2 : iunonis S1 ◆ qu‫ݱ‬ae‫ ݲ‬ar‫ݱ‬g‫ݲ‬is est] ‫ ݲ ݱ‬J2 in ras. ut uid. : quae argis dicitur WHZ (non G) ◆ aduecticiis etiam Niese] aduenticiis D1 ◆ portum] cuius portum BO ◆ caesari uero conditoris AD2FK : caesari uero conditori J1: caesaris (caesareis M) uero conditoris CD1IYJ2TMWGZS : caesaris BE1O : caesaris in E2 ◆ nomen ABOCDTM : gnomen E : agnomen FKWGS quin etiam] quin etiam et FKSG(?) ◆ forum theatrum amphitheatrum etiam Niese] forum amphitheatrum theatrum TM : fore theatrum

5

10

15

20

128

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

collocauit; et quinquennali certamine instituto nomen ei Caesaris dedit primusque ipse in centesima nonagesima et secunda Olympiade maxima praemia proposuit, ut non solum uictores, sed et proximi et tertii successores eorum regalibus diuitiis potirentur. Anthedona quoque renouatam, quam bella subuerterant, Agrippium uocauit, nimiaque beneuolentia nomen amici etiam portae inscripsit, quam ipse in templo aedificauit. Sed nec parentes suos ita quisquam dilexit, nam et patris monumentum optimo regni campo ciuitatem condidit fluminum arborumque ditissimam eamque Antipatrida nuncupauit, et super Hierichunta castellum natura tutum et pulchritudine praecipuum muro cinxit atque in honorem matris Cyprum uocauit; fratrique Faselo turrim cognomine Hierosolimis dedicauit, cuius habitus et in magnitudine liberalitas postea declarabitur; aliamque ciuitatem in regione qua de Hierichunte in Boream itur, Faselum nominauit. Cognatis autem et amicis aeternae gloriae traditis nec sui quidem fuit immemor, sed castellum contra montem Arabici lateris propugnaculo permunitum de suo nomine Herodion uocauit tumulumque mastoiden, qui manu factus stadiorum sexaginta spatio ab Hierosolimis aberat, similiter nominatum munificentius accurauit. Etenim rotundis quidem turribus cacumen eius amplexus est. Ambitum autem compleuit aedibus regiis liberalissime exornatis, ut non solum interna membrorum facies clarior esset, uerum etiam foris parietes ac maceriae tectaque largis infusa diuitiis elucerent. Aquam etiam plurimam amphit(h)eatrum BO1(?) : forum (uel fore) amphiteatrum O2 ◆ uocabula BECG ◆ collocauit] dedicauit Niese ◆ instituto] imposito instituto O ◆ dedit] dededit O1 : donauit F ◆ primisque C1 : primus S ◆ nonagesima om. TM ◆ olimpiade BOWG ◆ et proximi] et proxime O1: proximi WG ◆ eorum successores W anthedona ACDFKWS antedona B : anthedonam ETMG : antedonam O ◆ quoque renouatam om. BO ◆ nimiamque beneuolentiam B : -amque -ia O ◆ inscripsit] scripsit BO quisquam ita W ◆ dilexit] dixit C1 ◆ nam et] nam ob E2 (E1 n. l.)K : nam S ◆ monumento TWGS ◆ antipatrida AB : antipatridam EOC2DKWG : antipatritam C1 : antipatridan S Niese : antipatridem TMF ◆ nuncupauit] nominauit TM ◆ hierichunta ACDG : Jericunta B : ierichunta EW : hiericunta OFMS : ihericunta TK ◆ tutum] totum BO ◆ ierosolimis post pulchritudine ins. M1 ◆ honore BEO ◆ cyprum] ciprum BOM faselo ABEOTKWGS : Phaselo MF : fasaelo CD ◆ Phaselidem post cognomine ins. F, faselidam K ◆ hierosolimis OCDGS : hierosolymis AF : ierosolimis B( Jer-)EW : iherosolimis TMK ◆ dedicauit cuius habitus ACDTMWGS : dedit cuius habitus BEO : dedicauit cuius ambitus K : aedificauit cuius ambitus F ◆ et in magnitudine] et om. E1, in om. K ◆ regionem BO ◆ qua … in boream ‫ݱ‬itur‫ ݲ‬ABEO CD2WGS Niese : qua … in boream igitur D1: quae … in boream mittitur FK : a qua … itur in beroam T : ad quam … itur in beroam M ◆ hierichunte AC Niese : hiericunte O : hiericunthe D : hiericunta FKS2W : hierichunta G : iericunta BMS1 : ierichunta E : ihericuntha T ◆ faselum ABO KWS : phaselum EF : fasaelum CD Niese : faselim G : faselo TM (Phasaelis Barrington 70 G1, 71 A1) autem om. B ◆ nec sui BOD2 TMWG : ne sui AECD1FKS ◆ lateris] literis B : litteris O ◆ permunitum etiam Niese] praemunitum B : permonitum C ◆ herodion ABEOTK : herodium CDMGFS : ierodium W ◆ tumultumque AC ◆ mastoiden A : astoiden EOQCD IYJFKS Niese Reg944 : astoyden B : astoidem TM : astoien WHGZ; Ps.Rufinus aut nomen proprium esse putauit (Niese p. LVII) aut uocem Graecam difficilem uertere supersedit. ◆ in ante spatio ins. T1M ◆ munificentius AOWG : munificentiis B : magnificentius ceteri quidem rotundis E1 ◆ ambitum autem] ambitum uero W ◆ liberalissime] nobilissime B : lissime O ◆ ut non] ubi non B ◆ solum om. O1 ◆ interna] inter BEO ◆ maceriae AFK : materiae EOCDTMWGS : materies B ◆ elucerent] lucerent B ◆ sumpto S1 ◆ ex longo] et longo TM ◆ candissimi E ◆ enim BECD : autem ATMFK WGS ◆ clementer etiam QYI1Z Reg944] ementer S2 : eminenter J : uementer D1 : uehementer D2F

420–425

129

ingenti sumptu ex longo interuallo induxit perque ducentos gradus marmoris candidissimi fabricauit ascensum. Erat enim totus collis manu factus et clementer excelsus. Qui et aliam circum radices eius regiam ac diuersoria, quae et sarcinas et amicos recipere possent, aedificauit, ut pro rerum quidem omnium copia ciuitas esse uideretur castellum, circumscriptione uero domus regalis. Tantis autem constructis aedificiis animi sui magnitudinem in plurimis etiam externis ciuitatibus demonstrauit. Namque apud Tripolim et Damascum et Ptolomaida publicas balneas quae gymnasia dicunt; Bibli autem murum; exedras uero et porticus foraque et templa Beryti ac Tyri, necnon et apud Sidonem et Damascum theatra condidit; maritimis autem Laodicensibus aquaeductum, apud Ascalonem uero nymphea siue lacus ornatissimos et balneas itemque peristylia tam opere quam magnitudine miranda constituit. Sunt quibus etiam lucos portusque praestitit; multaeque ciuitates ab eo tamquam regni sociae agris quoque donatae sunt. Ad exhibitionem uero thermarum aliis reditus annuos ac perpetuos delegauit, quemadmodum Cois, ne quando beneficii gratia deficeret. Ad haec frumenta cunctis ministrauit egentibus, et insulis Rhodiorum ad instruendam classem pecunias saepe multisque in locis praebuit; incensumque Pythium in meliorem formam reparauit sumptibus suis. Quid dicam eius in Lycios aut Samios liberalitatem perque omnem Ioniam eorum, quae desiderasset quisque, largitiones? Nonne Athenienses et Lacedaemonii et Nicopolitani et in Mysia Pergamus Herodis sunt plena donariis? Nonne Antiochensium Syriae plateam, cum WG clm15841 clm17404 : decenter I2 ◆ excessus Y : excisus Pa5057 qui et] quinet ABO : quin etiam et E ◆ et sarcinas et amicos] et salcinas et amicos D1 : sarcinas et amicos BOW : et amicos et sarcinas TM : et sarcinas et amicorum A ◆ possint S ◆ omnium quidem B ◆ ciuitatis(?) T1 ◆ uideretur esse OM sui om. O ◆ tripolin AC ◆ ptolomaida BEOC(et D2?) : ptolemaida A : ptolomaidam DWS : ptholomaidam TMKG : ptolemaidem F ◆ publicas balneas (balineas A) quae gymnasia (gimn- DMFK, gem- Q, gyn- S1) dicunt (dicuntur T) AQCDY TMFKS : publica (plubica O1) balnea quae gymnasia (gimn- B) dicunt BEO : publica aedificauit quae gymnasia dicuntur W : publica balnea aedificauit quae gymnasia dicuntur GZ ◆ bibri TM ◆ porticos S1 ◆ beryti ac A conspirante Barrington : beriti et BEO : beritie WG : byriti ac KM : byriti al(?) C (al C2, C1 n. l.) : biriti ac S : byritiae D : byrithi ac T ◆ laudocensibus BEO2 : -scibus O1 ◆ ascalonem TM : ascalonam IJ : ascalon GS : ascola B : ascalonas O : ascalona ceteri ◆ nymphea QITMF Niese : nymfea ACD : nimfea J : nimphea BEOKWGS1 : nimpheas S2 ◆ ordinatissimos J : arnotissimos Pa50571 : arte notissimos Pa50572 ◆ balneas CDIJFKS Niese : balineas A : balnea BEOWGZ : balneas quae gimnasia dicuntur TM Pa8959 ◆ itemque peristylia A : itemque perstylia J : item peristylia F : item peristilia T : itemque peristilia M : itemque perstilia O1CDIKGS : itemque perstillia W : itemque ueperstilia E : itemque uespertilia BO2Q (sed ue non ad per- pertinere uidetur, sed ad itemq(ue)) ◆ quibusque BO2 ◆ lucos] lucus BO multaeque] multae FWG ◆ uitates A ◆ cum ante agris ins. E2 ◆ ad exhibitionem etiam Niese] ab exhibitionem C : ad exibitionem D1KS1 : ad exihibitionem(?) O2 ◆ thermarum] termarum TK : turmarum BO ◆ ac perpetuos etiam Niese] ac perpetuo A : at perpetuos W2 : atque perpetuos W1 ◆ cois A : comis C2 (C1 n. l.)FKWGS Niese : cumis D: comes TM : cum hiis B : cum his EO ◆ beneficiis A insulis rhodiorum FKGS2 : insulis rodiorum DYTMS1 Reg944 Pa5057 Pa8959 Pa16730 : insolis rhodiorum CW : insulae rodiorum A : insule herodiorum B : insulae chrodiorum EO Pa1615 ◆ pithium E : phythium OS eius] enim B : eis D ◆ lycios CDF : licios AEWG : lychios TK : lichios MS : lisios BO ◆ samios] in samios WG ◆ perque] perquam BO ◆ quae ante desiderasset om. S1 ◆ athenienses] athenientes D : etiam athenienses F ◆ lachedaemonii M : lacedomonii G ◆ mysia CDMF : misia BEOTKS : mesia WG : moesia A ◆ fuit

5

10

15

20

130

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

plena caeni ab omnibus uitaretur, per uiginti stadia prolixam constrauit polito marmore, declinandisque imbribus aeque longa †esset† ornauit. Sed haec quidem propria quis dixerit illorum quibus ea detulit populorum; quod autem Elidensibus praestitit, non solum Achaiae commune, sed etiam totius orbis terrae munus uidetur, per quem Olympiaci certaminis gloria diffunditur. Nam cum hos deficere sumptuum uideret inopia, quodque solum ex ueteri Graecia restabat, effluere, non solum agonotheta ipse factus est eo lustro, quod cum Romam nauigaret offendit, sed etiam perpetuos pecuniarum quaestus instituit, ut numquam eius memoria agonothetae munere fungi desineret. Inextricabile opus erit debitorum siue tributorum remissiones exponere, sicut Faselitas et Balaneotas aliaque circa Ciliciam municipia leuauit annuis pensionibus, licet multum eius animi magnitudinem timor fregerit, ne quam pateretur inuidiam, uelut maius aliquid aucuparetur, si beneficiis amplioribus ciuitates afficeret, quam qui eas haberent. Quin et corpore usus est, quod animae conueniret; cumque summus uenator esset, in hoc tamen ipso equitandi peritia quae cuperet assequebatur. Denique uno die quondam feras quadraginta subegit. Est autem aprorum altrix illa regio, sed magis ceruis et onagris frequentatur. Bellator autem erat, qui sustineri non posset. Itaque multos etiam in exercitatione terrebat, quibus et torquendo iaculo directissimus et sagittarum librator uidebatur egregius. Praeter animi autem corporisque uirtutem fortuna quoque secunda usus est. Raro enim contra uotum eius belli cessit euentus; et si quando id accidit, non ipsius culpa, sed aut proditione quorundam aut temeritate militum factum est.

post pergamus ins. M1 ◆ nonne ant-] non ant- A ◆ antiochensium AB : anthiochensium TF : anthiocensium EOCDMWGS (antheio- O1) : antiocensium K ◆ c(a)eni] sceni M ◆ constrauit ABEO : strauit CDYTM FKWGS Pa5057 ◆ aeque longa scripsi : quam longa AQCD YTMF(?)KWGS : quia longa BO : qua longa E : quae longa Niese; aut corruptela subest aut falsam lectionem Graecam ἰσομήκιστον pro ἰσομήκει στοᾷ noster secutus est. Ӂ ◆ ornauit] ornauit ci. C. Schubert illorum] illorum quidem BO ◆ quod autem om. C1 ◆ elidensibus CDIYJ TMFKS Niese (cuius apparatus conferatur) : iliensibus ABE WGHZ : illiensibus O : aliensibus Q ◆ communes A ◆ munus] murus WM ◆ olympiaci ADTMFS : olimpiaci BEO KWG : olymphiaci C sumptuum deficere (deficeret M1) TM ◆ inopia uideret W ◆ quodque] quoque BO ◆ ueteri ABEOTMFWG : uetere CD2KS : uetero D1 ◆ gr(a)ecia ABEOCWGS : gratia DTM FK ◆ effluere] affluere BEOWG ◆ agonothetae BEOCDT1M2S1 : agonithetae FKT2WGS2 Niese infra (agono- S infra) : aganothetae A (agono- A infra)M1 ◆ quod cum] quo cum E1T1M ◆ romam] roma BO ◆ nauigaret AEOWG : nauigasset ceteri ◆ offendit] ostendit B ◆ quaestus pecuniarum TM ◆ fungi] fundi S ◆ desinerent S2: desierit Niese erit opus K ◆ siue tributorum om. CDTMS ◆ phaselitas T : fasaelitas CD : faselidas WG ◆ balneotas BO : balaneothas D ◆ ciciliam ante ciliciam ins. W1 ◆ annuis pensionibus] annuis propensionibus TM : annuisponsionibus D1 : annuissponsionibus D2 ◆ animi eius W ◆ qua … inuidia B ◆ aliquid maius B ◆ afficeret ciuitates F quin et] qui nec DTM : quia ne C1 ◆ corpori C : copere O1 : corpere O2 ◆ anim(a)e] animo FKS2 ◆ hoc tamen ipso etiam Niese] hoc tamen ipse TM : hoc tunc ipso S : hac tamen ipsa WG ◆ equitando M ◆ quondam] quodam E ◆ feras quadraginta] quadraginta feras F : feras quadringentas BEO : cccctas feras WG ◆ alitrix EW ◆ frequentatus BO : frequentur T1 posset] possit WS ◆ secundam O ◆ raro enim] raro autem WG ◆ aut

431–437

131

At uero publicam ei felicitatem maerores inuidere domestici, et aduersi casus ex muliere coeperunt, quam maxime diligebat. Nam quia regis meruit potestatem repudiata quam priuatus acceperat uxorem ex Hierosolimis genus ducentem, quae Dosis uocabatur, Mariammen sibi coniunxit Alexandri filiam Aristobuli filii; unde domus eius in discordiam uenit, et antea quidem, maxime uero postquam Roma regressus est. Nam primum Antipatrum ex Doside filium eorum causa, quos de Mariamme susceperat, expulit ciuitate, solis festis diebus eo commeandi facultate concessa. Deinde auum coniugis Hyrcanum, ex Parthis ad se reuersum, propter insidiarum suspicionem peremit. Quem captum quidem occupata Syria Barzafranes abduxerat; miserati uero gentiles liberauerant, qui ultra Euphratem colebant. Et si monitis eorum paruisset, ne ad Herodem transiret, non interisset. Verum mortis ei fuit illecebra neptis matrimonium. Hoc enim fretus multoque amplius patriam desiderans uenit. Herodem autem commouit non quod regnum affectaret, sed quod ipsi iure deberetur. Quinque autem filiorum, quos ex Mariamme susceperat, duae feminae, ceteri mares erant, horumque minimo Romae in studiis mortuo duos maiores natu, et propter matris nobilitatem et quod iam regnanti sibi fuissent geniti, regie producebat. Sed enim fortius amor his Mariammes suffragabatur, qui in dies singulos proficiens adeo succendebat Herodem, ut eorum nihil sentiret, quae propter dilectam sibi dolerent. Tantum namque in eum Mariammes erat odium, quantum illam ipse amabat. Habens igitur ex rebus quidem ipsis inimicitiarum probabiles causas, ex amore uero ante proditione om. E at … ei] ut … ei CDMcS : at … p. eius B ◆ felicitatem ei tr. TM ◆ maerores ABEOQ CT2FK GHZ : memores DIJT1MWMcS (cf. 1,81; haec in codd. veteribus saepius confundi monet ThLL 8,41,63) : res clm17404 quia] de usu temporali cf. LHS 2,587. ◆ priuatus] prius FK ◆ ex om. K ◆ quam … uxorem … ducentem BOCDFK : quam … uxore/// … ducente //// E : quam … uxore … ducente TM : qua … uxorem … ducentem A : quam … uxore … ducentem S2(?): de S1 non liquet : quam … uxorem … ducente WGMc; de attractione inuersa cf. LHS 2,567 ◆ mariammen (uel -em uel -ē) AQD TMKWGS : mariamen C2 (C1 n. l.) : mariamnen EF : mariamnem BO ◆ antea] ante SW(?)G ◆ uero postquam roma] postquam romam BO : uero E1 filium eorum] filiorum McGS : filium W ◆ mariamme ACDTKWGS : mariamne BEOF : mariame M : Mc n. l. : item 1,435 nisi quod ibi mariamne C2 ◆ diebus festis WMcG ◆ facultates A ◆ concessa] concesserat BO ◆ reuersus D1 ◆ barzafranes E2OWG (Mc n. l.) : barzafranas TM : barzafanes B Niese : barzaffanes ADS : barzaffanos C : barzafrenes E1: barzafarmanes F : barzafanas K (cf. 1,273) ◆ adduxerat AWG : a//duxerat S1 : abd- S2 Ӂ ; ad rem cf. 1,273. ◆ libe|rant A : eum liberauerant S2 ◆ qui – colebant om. B causa ante mortis ins. B2 ◆ monitis] montis T ◆ ei fuit illecebra AWGS : eius fuit illecebra BCDTMK : eius illecebra fuit F : fuit ei ‫ݱ‬occasio‫ݲ‬ E ◆ patriam om. O ◆ herodem] herodiadem D1 ◆ iure deberetur] iure deberentur E1 : uideretur B : iuretur O ceteri mares] ceteris nares A: mares C1 ◆ studiis] studio WG ◆ duos] duo M2WG : duores M1 ◆ iam regnanti] regnanti T1: iam regnante S1 : regnanti iam O ◆ sibi fuissent geniti] sibi regnanti geniti O : om. B ◆ geniti regie] genti regi(a)e AC1D1 sed enim (cf. KS 2,78)] hinc TMW ◆ fortius amor his EOC1D : fortius amor hiis B : fortior amor his C2TFKS (sed mariammes his tr. T2) : fortius amor iis A : fortior his WG : fortiori amore M ◆ 1mariammes ATMKWG S1: mariamme CD : mariammis S2 : mariamnis BEO : mariamnes F ◆ qui in] quae in WG ◆ 2mariammes AC2D2TKS1 : mariammis C1D1WGS2 : mariamnes F : mariamnis BEO : mariames M ◆ ipse illam F in ‫ݱ‬os‫ ݲ‬ei quae E FK : mos ei quae A : in eos ei quae D2M : in eos ei qui BOCD1(?) : in eo ei quae S : in eo ei que WMcG, qui tamen in os inseruerunt post fecisset : in eo ei quam T ◆ auo om. K ◆ quaeque] quae S1 ◆ ionathen BEOTMS2 Niese : ioathen ACDKS1 : aristobo-

5

10

15

20

132

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

fiduciam, in os ei, quae Hyrcano auo suo fecisset, obiciebat, quaeque in fratrem Ionathen egisset. Nec enim uel huic, quamquam erat puer, pepercerat; quem pontificem in septimo decimo aetatis anno creatum post honorem statim occidit. Atque ille quidem cum sacra ueste amictus ad aram accessisset festo die, populus omnis illacrimauit, et tamen noctu missus in Hierichunta ibi (sicut mandatum fuerat) lacu submersus a Galatis interiit. Haec igitur Herodi Mariamme probro dabat sororemque eius et matrem maledictis atrocioribus dehonestabat. Sed ille quidem amore mutus erat. Graui autem indignatione mulieres saeuiebant, et quo maxime commoueretur Herodes, insimulabant eam adulterii, praeter alia multa, quae uerisimilia fingerentur, hoc accusantes, quod in Aegyptum imaginem suam misisset Antonio, proque immoderata libidine absentem se properauisset ostendere uiro mulierum cupidine insanienti et qui uim posset adferre. Id ueluti fulmen aliquod emissum perturbauit Herodem, maxime quidem amoris causa aemulatione succensum, deinde cogitantem etiam Cleopatrae saeuitiam, cuius gratia et Lysanias rex et Malichus Arabs erant perempti; non enim coniugis amissione, sed morte sua periculum metiebatur. Itaque profecturus Iosippo Salomes sororis suae uiro, quem fidum habebat et pro affinitate beniuolum, commendat uxorem, mandato ei clam, ut eam interficeret, si etiam se occidisset Antonius. Verum Iosippus non maligne, sed regis amorem mulieri cupiens demonstrare, quod ab ea nec mortuus pateretur diuelli, secretum ei sermonem aperit. Et illa reuerso Herode multaque inter fabulas de affectu iurante, quodque numquam esset alterius mulieris amore captus, „ualde“ inquit „amor erga nos tuus mandatis Iosippo comprobatus est, quibus, ut me occideret, praecepisti.“ His auditis lum (-bulum F ut semper) FWG (sc. nomen Graecum Ionathis) ◆ quamquam erat puer AE2D2KS2 : quamquam puer erat F : quicquam qui erat puer BE1O2TM (quicquam om. O1) : quicquam quia erat puer WG : quicquam erat puer CD1S1 ◆ pepercerat] peperceret BO : pepercit S2 : parcebat FK : perciperet Bvar ◆ decimo septimo TF : XVII MWS ◆ ille] illi AC1 ◆ cum sacra ueste amictus] sacra ueste amictus cum BEO ◆ hierichunta] macherunta M : nota dubietatem de macheronta uel yrichonta add. Mmg ◆ fuerat] erat TM ◆ lacus BO ◆ galathis OTMKWGMc : galastis B : galitis C1(?) mariamme ACKS : mariamne BF : mariammes DTWG : mariames M : mariamnes E : madiamnes O ◆ matrem Svar : fratrem QIYJ ceteri ◆ atrocioribus etiam IJ] atrocibus ABEO ◆ mutus] motus BODS ◆ indignatione autem E1 ◆ mulier saeuiebat et postea insimulabat et accusans WGZ ◆ quo maxime etiam Niese] quod maxime CD1 ◆ commoueretur etiam Niese] moueretur BEOD ◆ herodes om. O1 praeter] et praeter EO ◆ hoc] haec F ◆ accusans WGZMc (cf. ad 1,438) ◆ proque] perque Mc : pro quo BO ◆ insaniente WGMc : -te uel -tem S1 ◆ qui uim] quin O ◆ adferre ACDTMKWGMcS : inferre BEOF fulmen etiam Niese] flumen ABE1(?)OT ◆ emissum C2FK WGS Pa16730 Reg944 : immissum C1(?)D : demissum ATM Pa5057 : missum BEO Pa1615 : om. Pa5058 ◆ amoris om. G ◆ etiam cogitantem F (cogitantem etiam Niese) : cogitante etiam BWGS : cogitandae etiam M ◆ et lysanias] elisanias BO : et lynias G ◆ malichus TMKWMcS2 Niese : malachus FGS1 : malchus CD : marthus EO : marchus A : marcus B ◆ amissionem BEOCD TMWMcS ◆ mentiebatur Mc profecturus] s. ad antonium s.s. S2 ◆ iosippo] in – semper ita scribitur : iosipp- BEOM FKWGMcS1 (primo loco accedunt Q Niese) : iosypp- T : iosepp- S2: iosepph- CD : ioseph- A ◆ salomes] salome TMWS : solome G ◆ commendat ABEO : commendabat ceteri ◆ clam] clam dato B ◆ regis] eius M ◆ nec mortuus] nec om. BO ◆ deuelli CDS1 ◆ aperuit WGMc erga om. F ◆ iosippo] -o ACFK : -i BEOD TMWG McS1 ◆ comprobatus est] comprobatur EO ◆ quibus] cui B erat herodes] erat BE ◆ ratus] an fatus? ◆ nisi eam] nec(?) eam

443–450

133

quae occulta credebat amens erat Herodes ilico; nec umquam Iosippum mandata sua proditurum fuisse ratus, nisi eam corrupisset, prae dolore insaniebat. Cumque stratis exiluisset, in regia spatiatur. Ibique tum Salome soror eius arrepto tempore criminandi suspicionem de Iosippo confirmauit. Vnde Herodes immoderato aemuli dolore furens confestim utrumque iussit interfici. Deinde paenitudo sequebatur insaniam, et postquam iracundia concidit, amor iterum calescebat. Tanta uis autem cupidinis erat, ut ne mortuam quidem putaret eam, sed prae aegritudine tamquam uiuam alloqueretur, donec processu temporis funere cognito maeroris magnitudine, quo superstitem dilexerat, aequauit affectum. Maternae autem iracundiae succedunt filii, et immanitatem sceleris reputantes non aliter suspectum patrem, quam si hostis esset, habebant, idque et antea, quamdiu Romae in studiis erant, et multo magis postquam in Iudaeam reuersi sunt, siquidem cum aetatibus eorum mentium quoque roborabatur affectio. Iam uero maturi coniugio, unus amitae suae Salomes, quae matrem amborum accusauerat, filiam duxit, alter Archelai Cappadocum regis. Vnde accessit etiam libertas odio, et occasiones ex eorum confidentia delatoribus datae sunt. Itaque apertius quidam cum rege loquebantur, quod ei per utrumque filium instruerentur insidiae; alter uero, hoc est Archelai gener, socero fretus etiam fugam pararet ipsum apud Caesarem accusaturus Herodem. His igitur criminationibus repletus Herodes ueluti propugnaculo sibi futurum aduersus filios, adducit Antipatrum ex Doside susceptum, hisque illum praeponere modis omnibus coepit. Qui cum hanc mutationem tolerabilem non putarent ac priuata matre editum proficientem uiderent, indignationem cohibere pro sua nobilitate non poterant, sed in singulis, quibus offenderentur, iram prodebant. Et illi quidem in dies singulos W ◆ prae] pro WG ◆ exiluisset] exiliisset M : exiliuisset Mc : insiluisset B (cf. 1,328) ◆ spatiatur etiam Niese et D2] spatiabatur B : D1 n. l. ◆ ibique tum] ibiquietum K : ibique cum W ◆ salomes BEOTM ◆ de ante ios- om. A2C ◆ immoderato] immoderate FK paenitendo D ◆ iterum] eorum WGMc ◆ quidem] quidam A ◆ eam om. K ◆ prae aegritudine etiam Niese] post aegritudine T1 : post aegritudinem M ◆ donec – affectum ita etiam Niese (sed quam pro quo) ◆ processum A ◆ temporis om. WGMc ◆ maerorem M ◆ magnitudine quo ABEO (quo sc. „affectu“) : magnitudine quem FK : magnitudine quam T Niese : magnitudine qua M : magnitudine DWGS : magnitudo C ◆ et ante aequauit ins. D2 ◆ effectum B maternae] paternae OWMc (per errorem rubricatoris) ◆ suspectam C1: suspectui S : om. D ◆ et antea] et antea quidem B : antea Niese ◆ erant in studiis T ◆ roborabatur AECDO2T2 FWGMcS : roboraretur T1M : roboratur BO1K salome CTM ◆ capadocum EOTMK ◆ etiam accessit TM ◆ liberatas BO1E1 : liberalitas E2 occasiones (-cass- D) ex] occasiones W : accusationes ex EC : accusationes BO ◆ eorum confidentia delatoribus (de latronibus Mc)] confidentia delatoribus eorum O ◆ datae] dete A1 : collatae FK ◆ quidam ACD1FK WGMcS : quidem BEO D2TM ◆ ei] eis O ◆ instruerentur] instituerentur T ◆ alter quod (alter quidem F) ultrices materni exitii simul cum fratre armaret (amaret Pa8959) manus ante alter uero ins. TMF Pa8959 Pa5059 ; quae in Graeco desunt, sumpta ex Heges.  1,38,3 adserentes quod ultrices materni exitii armarent manus antipatrem O2 : antepatrem O1 ◆ doside] dosede C1S1 editum] edito M ◆ pro sua nobilitate om. M ◆ offenderentur] offenduntur BO : offendentur W ◆ prodebant] producebant D1 magis magisque] magisque CD1S1 ◆ neglebantur S1 ◆ autem etiam] uero autem etiam B : uero etiam O : autem T1MWGMc ◆ fauori habilis AE : fauorabilis ceteri ◆ patri] pater W ◆ callide blandiri K ◆ in fratres] inter fratres F ◆ calumnias conserebat ABE : conferebat

5

10

15

20

134

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

magis magisque neglegebantur; Antipater autem etiam sui causa fauori habilis erat, nam et patri blandiri callide nouerat et uarias in fratres suos calumnias conserebat quaedam ipse dictitans, amicos uero suos ad alia uulganda submittens, donec omnino spem regni abscidit fratribus suis. In testamento enim ipse quoque aperte iam successor fuerat declaratus. Denique tamquam rex etiam ad Caesarem missus est cultuque regio et ceteris obsequiis praeter diadema utebatur. Tempore autem ualuit etiam matrem suam in cubile Mariammes inducere duobusque armorum generibus in fratres usus, blanditiis et criminationibus, regi obrepsit, ut etiam de filiorum morte cogitaret. Quapropter Alexandrum quidem secum Romam pater abstractum ueneni sibi dati reum apud Caesarem postulauit. Ille autem uix deplorandi copiam nactus et licet imperitissimum iudicem, tamen Antipatro et Herode prudentiorem, delicta quidem patris uerecunde suppressit, in se uero delata crimina fortiter diluit, periculorumque socio fratre purgato mox et de Antipatri calliditate et de suis iniuriis questus est, cum praeter innocentiae conscientiam eloquentia iuuaretur; erat enim acerrimus in dicendo. Postremo prolocutus quod eos pater libenter occideret, auxit facinus et lacrimas quidem cunctis excussit; uerum Caesarem sic affecit, ut eorum accusationibus spretis Herodem statim reuocaret in gratiam. Hac autem lege reconciliatio facta est, ut adolescentes quidem patri in omnibus oboedirent, ille autem regnum relinqueret cui uellet. Postea rex Roma reuersus, licet soluisse criminibus filios uideretur, nondum tamen erat suspicionibus liberatus, quoniam argumentum odii sequebatur Antipater, etsi uerecundia reconciliatoris palam proferre inimicitias non audebat. Cum autem Ciliciam praeternauigans Eleusam delatus esset, suscepit eum benignissime Archelaus pro salute generi gratiam referens et redintegratae concordiae causa laetus (quippe nihil moratus amicis Romae scripserat, ut in causa dicencalumnias O : calumnias (colom- D1) conferebat ceteri; cf. 1,552 Ӂ ◆ dicitans A1 (cf. 1,476) : dictans EO successor iam Mc ◆ tempore autem ualuit etiam ABQCDI1(?)JS : tempore autem uoluit etiam OI2 : tempͺtare͵ autem uoluit etiam E : temptare uoluit etiam clm15841 : temptare etiam uoluit clm17404 : tempore autem etiam ualuit WGHZ : tempore autem etiam uoluit Y : tempore autem illo ualuit etiam FK : tempore autem exiguo tantum praeualuit ut etiam TM Pa8959 ◆ induceret TM ◆ suam matrem F ◆ cubile] cubiculum T : cubiculo M ◆ mariamnes BEO : mariammis S2: mariammi T : mariamis M ◆ usus in fratres Mc ◆ suos post fratres ins. TM ◆ criminationibus] opinationibus FK ◆ de ante filiorum om. E1 ◆ cogitaret om. O1 roma E2 ◆ pater ante alexandrum transpos. TM, ante romam K, ante ueneni Mc ◆ abstractum] abstulit M ◆ licet] licet apud F Niese : uelut K ◆ herode et antipatro EF ◆ diluit etiam Niese] doluit B : deluit M periculumque D1 ◆ mox et] mox ABF ◆ antipatris O ◆ innocentiae] constantem s.s. S2 ◆ conscientiam] constantiam MWGMc : considentiam S (de S2 in ras., sed fortasse uoluit conscientiam) cunctis quidem CDTMKS ◆ spretis accusationibus Mc : asserua assecucationibus spretis Q ◆ reuocaret] reuocauit E1CD IYJS1 Reg944 fortasse recte, cf. LHS 2,639 : uocauit Q ◆ hac autem lege] haec autem lege FG : hac autem///////lege C : hec autem W ◆ patri] pater W ◆ relinqueret regnum F ◆ cui uellet bis D1 postea] postea uero E ◆ nondum] non O1 ◆ tamen] tum S1 ◆ suspicionibus ACD TMFKS : suspicione BEO WGMc ◆ reconciliationis BS ◆ auderet FK autem] uero WG ◆ praeternauigans] praeterisset (et add. B2) nauigans B ◆ eleusam etiam Niese] eleusiam KWG : elesam C1 ◆ generi] uidelicet allexandri s.s. D2 ◆ referens gratiam K ◆ redintegratae] redintegritate BT ◆ ante ante moratus ins. S2 ◆ ut in causa] in causa A : ut in ea causa WG ◆ ab ante alexandro ins. B ◆ zephyrium CD : zefyrium

456–462

135

da suffragarentur Alexandro) et usque ad Zephyrium deduxit talentis triginta donatum. Postea uero quam Hierosolimam peruenit Herodes, populo conuocato tribusque filiis propter adstantibus causam reddit profectionis, multasque deo gratias agit, multas etiam Caesari, qui domus suae perturbationem sedasset, quodque regno maius esset, concordiam filiis praestitisset, „quam ego“ inquit „artius copulabo. Nam ille quidem me regni dominum et successorum iudicem constituit. Ego autem cum mea commoditate illi quoque gratiam refero tresque filios meos reges designo huiusque sententiae meae socium primum deum precor fieri, deinde uos. Namque huic aetas, illis nobilitas successionem regni conciliat, et quidem magnitudo eius etiam pluribus sufficit. Quos autem Caesar iunxit et pater constituit, obseruate, non iniustis eos neque disparibus, sed meritis colentes honoribus. Nec enim tanta quis reficiet eum laetitia, cui praeter aetatem obsequetur, quantum ei, quem despiciet, doloris infliget. Quos autem singulis coniunctos esse oporteat propinquos atque amicos, ego distribuam et concordiae sponsores illos constituam, pro certo sciens seditionum contentionumque causas ex contubernalium nasci malitia hosque si boni fuerint affectiones tueri. Rogo autem non solum istos, sed etiam primates ordinum exercitus mei in me solo spem habeant in praesentia. Non enim regnum, sed regni honorem filiis meis trado, et iucunditate quidem quasi rectores potientur, pondus autem rerum, tametsi nolim, meum est. Consideret autem unusquisque uestrum aetatem meam uitaeque institutum necnon etiam pietatem. Nam neque senex adeo

AS : zephirium TM : zephyrum E : zefirium KW : zesirium G : zepyrum O : zepirum B ◆ donauit O populo om. G1 ◆ filiis om. K ◆ propter AEO : prope D2TMFKS : pariter B : propere CD1 : prope se regem WGMcZ ◆ causas BEOCD (fortasse recte, cf. Seneca, benef. 2,8,1) ◆ reddidit C ◆ perturbationem AEOG : perturbationes ceteri ◆ quodque ABEO : et quod TMFKWGS2 : quod CDS1 ◆ praestitisset] praebuisset TM me quidem K ◆ successorum etiam Niese („ut uidetur“)] successorum eum S1 ◆ cum mea] cum ea B : eum mea W : cum me Mc ◆ illi quoque] illi F : om. KWGMcS ◆ gratiam AEOCD : gratias ceteri ◆ reges om. WMcGZ ◆ meae om. BEO ◆ deum precor fieri] deum deprecor fieri A : dominum fieri precor F ◆ regni om. E1 ◆ conciliat] conciliauit BO : reconciliat TM constituit] instituit F, qui in praefatione hunc locum inter „loca […] a nobis restituta“ sic affert: „pro Quos Caesar uinxit, pater constituit, restituimus, quos Caesar iunxit, pater instituit“ ◆ non … neque] non … atque BEO ◆ colentes] eos colentes TM ◆ nec ante enim] hec s.s. B2 ◆ eum reficiet tr. E1Mc ◆ reficiet … obsequetur … infliget ATM : reficiet … obsequentur … infliget CD1 : reficiet … obsequetur … infligit E : reficiet … obsequitur … infliget D2FKS2 : reficiet … obsequentur … infliget S1: reficiet … obsequitur … infligit WG : reficiet (cetera n. l.) Mc : reficeret … obsequeretur … infligit B : reficeret … obsequitur … infligit O ◆ dolores T1MS1 singulis] similes FKWGMcS ◆ coniunctis S2 ◆ et concordiae sponsores illos constituam om. BE1O ◆ illos] illam G ◆ ex] ea A ◆ ◆ per ante affectiones ins. T ◆ tueri rogo] tue rigo A1(?) non solum istos … in me solo ABEO : non solum istos … in me solum W : non solum istos sed solum istos … in me solum G1 : non solum istos non solum istos … in me solum G2 : non solum istos … ut in me solo TM : ut non solum istos … in me solo CD1 : ut non solum isti … in me solo D2 : ut non solum isti (isti//// S) ... in me solum FKS ◆ non enim] nec enim BO ◆ iucunditatem DK ◆ potientur etiam Niese] patientur CDKS1 ◆ pondus – meum est] ‫ݱ‬rerum autem‫ ݲ‬tametsi nolim ‫ݱ‬mecum est amplitudo‫ ݲ‬E ◆ pondus om. BO ◆ tametsi] tamenetsi BTM ◆ meum] mecum E2Mc unusquisque TM : quisquis F : quisque ceteri ◆ nam neque] namque BO ◆ de me cito] de me E1: me cito C1 ◆ uoluntatibus BO : uoluptitatibus G :

5

10

15

20

136

5

10

15

20

25

E. Text und kritischer Apparat

sum, ut de me cito desperetur, neque uoluptatibus assuetus, quae adulescentium quoque uitam spatio breuiore concludunt. Diuinitatem uero ita coluimus, ut in longum nos aeuum progressuros esse credamus. Quodsi quis in contemptum meum meis filiis placere maluerit, etiam pro illis mihi supplicium dabit. Ego enim non quod inuideam ex me genitis, honorifice eos haberi ueto, sed quia noui haec adulescentibus studia ferociae nutrimenta suggerere. Itaque si cogitent, qui ad eos se applicant, bonis quidem apud me paratum esse praemium, seditiosis uero apud ipsos etiam, quibus lenocinabuntur, infructuosam fore malignitatem, omnes profecto mecum, hoc est cum filiis meis sentirent. Namque ipsis expedit me regnare meque his esse concordem. Vos autem, o boni filii, sacram primum retinentes mente naturam, cuius affectiones etiam inter feras bestias saluae sunt, deinde Caesarem, qui nos reduxit in gratiam, meque tertium, qui ea, quae iubere liceat, rogem, fratres permanete. Iam nunc autem uobis et uestimenta et obsequia dabo regalia. Deumque oro conseruare iudicium meum, si concordes eritis.“ Haec locutus singulos filios benigne consalutauit populumque dimisit, alios conuenientia dictis eius optantes; qui uero mutationis erant cupidi, ne audisse quidem se quicquam simulantes. Fratres autem dissensio non reliquit, sed peiora suspicantes alius de alio digressi sunt. Namque Alexander et Aristobulus aegre ferebant confirmatum esse Antipatro meritum; Antipater autem succensebat uel secundo loco fratres haberi. Sed tamen ille pro uarietate morum et reticere secreta nouerat et, quanto sibi essent odio, multa fraude celabat. His autem pro nobilitate generis in lingua erat quicquid uenisset in mentem. Et multi quidem his instigandis operam dabant, plures autem amicorum sese explorandi causa insinuabant. Itaque omne, quod dictum esset apud Alexandrum, statim apud Antipatrum erat et ab Antipatro ad Herodem cum adiectione deferebatur. Nec uel simpliciter aliquid prolocutus adulescens innoxius habebatur, sed cuncta eius uerba in criuoluptatis C1 ◆ quae ante adulescentium scr. S2 : S1 n. l. ◆ quoque post adulescentium om. TM ◆ breuiorem B ◆ diuinitem A1 ◆ ut et esse om. O1 ◆ progressuros] processuros BEO filiis meis F ◆ non quod] ne quod W ◆ genitis] gentis CD ◆ eos haberi] haberi BEO : eos habere S1 ◆ haec noui WG ◆ studia ferociae] studia ferocia E : studia fortia B : fortia O1 si cogitent ECD1WGS : sic cogitent AD2TMFK : sic cogerent BO ◆ ad eos] a eos O : eos B ◆ praemium esse O ◆ sic ante apud me ins. T1M ◆ lenocinabuntur ATMS2 : lenocinabantur CDFKS1 : lenocinantur BEWG : lenocinantibus O ◆ fore] uero K ◆ sentient AOCG ◆ regnare ABEOWGS : regnante C : regnantem DTMFK et fortasse S1 ◆ esse om. O1 ◆ concorditer G mente retinentes K ◆ retinete S (retinentes S1?) ◆ affectiones etiam inter feras bestias ABEOCT : affectiones inter feras (et add. S2) bestias DFKWGS : affectione etiam inter feras etiam bestiae M ◆ rogem] regem BO1DT1KW ◆ autem nunc E1 ◆ deumque] dominumque F filios A : om. ceteri Niese ◆ benigne (cf.  1,559)] benignus BEO ◆ alii G ◆ eius om. B ◆ cupidi erant B ◆ ne – quidem] nec – quidem B ◆ simulantes se quicquam O dissensio] discensio B ◆ peiora suspicantes] maiora suspicantes BO : peiora supplicantes A ◆ digressi] egressi TS ◆ antypatro Mc ◆ autem] uero A ◆ succensebat] suscensebat A : succensebant C : succensebatur BEO : succendebat G ◆ fratrum B et quanto] ut quanto BO ◆ mente BT ◆ instigandis] instigantes D ◆ autem om. O1 ◆ sese] esse BO ◆ eis ante insinuabant ins. S2 apud antipatrum erat] antipatrum erat O : ad antipatrum B ◆ ad ante heroden om. O ◆ uertebantur] uertebatur(?) C1 ◆ affingebantur AEC2D TM FWGS : affigebantur C1K : adfigebatur O1 : affligebantur B : adfligebatur O2 ◆ sicubi liberior] sicubi-

469–474

137

mina uertebantur, maximaque minimis affingebantur, sicubi liberior paulo fuisset. Semper autem, qui eum irritarent, submittebat Antipater, ut mendacia sua ueras occasiones haberent multisque falso uulgatis unum quid comprobatum fidem omnibus faceret. Sed huius quidem amicorum quisque aut natura taciturnus erat aut muneribus parabatur, ne quid occultum expromeret; nec errasset aliquis, si Antipatri uitam malitiae dixisset arcanum. Alexandri uero familiares aut pecunia corruptos aut impulsos blanditiis, quibus expugnauit omnia, proditores ac fures eorum quae contra se dicerentur siue agerentur, effecerat. Cum autem caute uniuersa committeret, astutos etiam criminationibus aditus ad Herodem moliebatur fratrisque personam gerens aliis delatoribus subornatis. Siquid in Alexandrum nuntiassent, fauore simulato, id quod primo reprehendisset, mox otiose adstruendo regis iracundiam prouocabat, omniaque ad insidias referebantur, et ut necem patris Alexander uideretur optare. Nihil enim maiorem fidem calumniis suggerebat, quam si eum purgauit Antipater. His accensus Herodes, quantum in dies singulos de affectu adolescentium detrahebat, tantum adiiciebat Antipatro. In eandem uero partem inclinati sunt etiam qui regno parebant, hi uolentes, alii pro imperio, sicut Ptolomaeus amicorum carissimus regisque fratres ac tota progenies; omnia namque in Antipatro sita erant, et quod Alexandro fuit acerbissimum, cuncta in eorum perniciem matris Antipatri consilio gerebantur. Nouerca enim saeuior erat, multoque plus quam priuignos oderat, quos regina mater ediderat. Sed quamquam omnes, ut Antipatro magis obsequerentur, spes inducebat, non minus tamen praecepta regis quemque ab adolescentibus separabant, qui carissimis edixerat, ne quis ad Aristobulum uel eius fratrem accederet aut se ad eos applicaret. Non solis autem regalibus erat formidini, uerum etiam externis amicis. Nulli enim regum tantum potestatis Caesar dederat, ut fugitiuos suos quamuis lis berior A ◆ fuisset paulo E1: fuisset T semper autem] statim T ◆ qui eum irritarent] eum qui irritarent BO : qui instigarent Niese ◆ haberet W ◆ quid comprobatum etiam Niese] quidem probatum B : quod comprobatum E1O : esset quod comprobatum E2 ◆ quisque amicorum T ◆ exprimeret TM ◆ nec errasset] necertasset A ◆ aliquis] aliquid S ◆ antipatris BO ◆ militiae C ◆ dixisset] dedisset B : did- incepit C1 ◆ hircanum O ◆ alexandri uero etiam Niese] alexandri E ◆ correptos A ◆ expugnauit omnia] expugnauit omnes B2 : expugna‫ݱ‬ndo eos‫ ݲ‬E ◆ ac ante fures] aut uel autem M ◆ siue agerentur om. BEO uniuersa] omnia KG ◆ astutos ABEO CD : astutis TMFK WGS ◆ criminibus S1 ◆ fratrisque] que om. W ◆ suborbanis C1: subornanis C2: subordinatis M ◆ utebatur post subornatis ins. F ◆ fauere E1 ◆ otioso K : odiose T ◆ adfruendo CDS1 ◆ iracundiam] iram M ◆ prouocabat etiam Niese] prouocabant WGS1 ad insidias referebantur] ad insidias referebat MFK : ad insidias referebant O : insidias referebat B ◆ et ut] ut et C1 : ut T2 ◆ alexander uideretur optare ] alexander optare uideretur BCF : uideretur optare alexander T ◆ enim] autem M ◆ purgauit A : purgaret Q ceteri ascensus O : acconsus C1 ◆ in dies] in die C1 ◆ detrahebant G ◆ etiam qui] etiam hii qui T : qui etiam M ◆ parebant] parabant S1 ◆ uoluentes G2 ◆ karissimus TM (cf.  1.488) ◆ progenies] proienies A ◆ regisque] regis E1 ◆ namque in antipatro sita erant] namque in antipatro sita erat G1 : namque in antipatros sita erant A : namque in antipatro sita est C : namque antipatro sita erant M : enim in antipatro sita erant S ◆ fuit acerbissimum] erat acerbissimum S ◆ enim post nouerca] namque BO : autem E quamquam] quam D1: quaquam G ◆ quemque] quemquam T ◆ ‫ݱ‬separabant‫ ݲ‬E : sperabant C1 ◆ karissimis M (cf. 1,488) ◆ fratrem eius M ◆ non solis] non solum EF ◆ id ante erat ins. S2 ◆ nulli] nolli

5

10

15

20

138

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

ex ciuitatibus non subiectis ei liceret educere. Adolescentes autem delata in se facinora nesciebant hisque propterea capiebantur incautius. Nullus enim palam incusabatur a patre, sed affectu refrigescente paulatim intelligentes aduersus dolorem asperius excitabantur. Eodem autem modo etiam Feroram patruum et Salomen amitam contra illos commouit Antipater assidue, ueluti cum uxore sermocinando, quibus in eos instigaretur. Huius autem inimicitiis conspirabat Alexandri quoque uxor Glafyra, multa de sua nobilitate commemorans cunctarumque se quae in regno uiuerent dominam esse dictitans; paternum enim genus a Temeno, maternum autem a Dario Hystaspis filio ducere, multumque ignobilitatem despiciens sororis et uxorum Herodis, quarum quaeque propter formam, non propter nobilitatem esset electa. Namque multas ei fuisse uxores diximus, quod liceret Iudaeis more patrio plures habere quodque rex pluribus oblectaretur. Omnibus igitur propter superbiam et contumelias Glafyrae inuisus erat Alexander. Salomen autem Aristobulus, etsi socrus eius erat, ipse inimicam sibi reddidit, et antea quidem propter Glafyrae maledicta saeuientem; frequenter enim humilitatem generis obiciebat uxori, quodque ipse plebeiam, reginam uero frater suus duxisset Alexander. Hoc Salomes filia cum fletu matri nuntiauit. Addebat autem, quod aliorum quoque fratrum matres idem Alexander et Aristobulus, si regnum obtinuissent, textrices cum ancillis facere minitarentur ipsosque uicorum scribas, scilicet irridentes, quod litterarum studiis operam darent. His commota Salome, cum iracundiam cohibere non posset, Herodi cuncta indicauit. Satis autem idonea uidebatur contra generum dicens. Et praeter haec alia quaedam criminatio diuulgata est, quae succendit animum regis. Audiuit C1: noli D1 ◆ regum] regnum BO deleta C ◆ in ante palam ins. T ◆ incusabatur etiam Niese] incausabatur G : accusabatur BEO ◆ affectu – sermocinando] locus uix sanus, quin etiam graeca corruptelis laborare uidentur ◆ affector efrigescente paulatim intelligens D1 ◆ autem] uero(?) autem G : om. O1 ◆ feroram uel –rā MKWGS2 : feroran EC1DT Niese : ferorar A : ferora BO : feroru S1: feroranti C2 : pheroram F ◆ salomē B : salomem CDKS D1 ◆ ueluti om. Pa5057 inimicitias BO ◆ glafyra ACWGS : glafira BOTK : glaphira EF : glaphyra M : glasira D; item 477 et 478, sed 477 et 478 glafi- M ◆ cunctarumque … quae] cunctarum … quae T : cunctorumque … qui K ◆ dicitans A1 (cf. 1,450) ◆ a temeno] antemeno BO : a themeno TM ◆ autem] enim S : om. WG ◆ hystaspis S2 : histaspis EOWG : hystaspi CDKS1 : hysdaspi T : hidaspis B : hisdapsi M : histapsis A : istapsis F uxorum herodis] uxorum regis K : herodis uxorem Q ◆ quaeque] quamque S2 ◆ esset electa] esse electa CD2(?) : esse electas S ◆ namque] nam quia GS ◆ multas ei fuisse uxores diximus AEQCD IYJWGZS Niese : ei multas fuisse uxores diximus BO : multas ei fuisse diximus uxores F : multas ei fuisse mulieres diximus TM : multas ei fuisse diximus K (ubi dixerit, non apparet) ◆ liceret BEO (licere E1?) A : licet et CDTMFKS Niese : licet WG : ◆ pluribus] plurimum S ◆ his post igitur ins. S2 salome BOCDK ◆ etsi] et B ◆ socrus] corpus O ◆ antea] ante OTM FKWGS ◆ maledicta glaphirae F ◆ obi/////ciebat E ◆ uxoris M ◆ duxisset] duceret M : dixisset O salomes] salome BWG : salomis TM ◆ matri] mater W ◆ fratrum] filiorum M ◆ idest G1 ◆ mini///t///arentur D : minitabantur T : mitarentur O1 ◆ ipsosque ABO : ipsos quoque E2CDTMFKWGS Niese (qui quoque tantum affert) : ipsas quoque E1 ◆ his] his autem M ◆ salom(a)e cum AEWG : salomes cum BO : salome quod CDTMF KS ◆ dicens] esse WG praeter haec] praeter hanc TM ◆ diuulgata etiam Niese] deuulgata CD1S1 ◆ casumque] causamque WG ◆ conquiri CD1 ◆ illo … diuidente AEOFKS2 : illo … diuidentem B : illum … diuidente CDWGS1 : illum … diuidentem TM ◆ mariammes ACDTKGS : mariames M : mariamnes ceteri ◆ pro regalibus] progalibus A ◆ deliciis conieci ex AJ

480–485

139

enim Alexandrum et Aristobulum crebro matrem implorare casumque eius cum gemitu atque imprecationibus conqueri; ac saepe, illo quaedam ex Mariammes uestimentis posterioribus diuidente coniugibus, minitari solitos esse, quod cito pro regalibus deliciis eas factis uestibus inducerent. His de causis Herodes, licet praestantem animum adolescentium formidaret, tamen ne spem correctionis abscideret, ad se eos uocauit (Romam enim nauigaturus erat), et quasi rex pauca interminatus pluribus quasi pater monuit rogauitque, ut fratres diligerent, promissa priorum peccatorum uenia, si post haec meliores fierent. Illi autem criminationum inuidiam deprecando fictas eas esse dicebant purgationisque suae fidem rebus ipsis posse constare; uerum ipsum quoque debere, omissa facilitate credendi, aditum maledictis obstruere; numquam enim calumniatores defore, dum cui persuadeatur extabit. Cum his eum mature placauissent quippe ut patrem, praesenti metu reiecto de post futuris maerere coeperunt. Etenim cognouere Salomen sibi esse infensam et patruum Feroram. Uterque autem saeui et graues erant, sed amplius Feroras, qui totius quidem regni praeter diadema socius esset, proprios autem reditus haberet centum talenta totiusque trans Iordanem terrae fructus ipse caperet a fratre sibi dono datae. Quem etiam tetrarcham fieri beneficio Caesaris idem Herodes impetrauerat regalique coniugio dignatus erat, sorore uxoris suae nuptum ei collocata. Et post illius mortem desponderat ei filiarum suarum maximam, trecentis talentis in dotem datis. Sed regale matrimonium Feroras ancillae amore captus refugerat. Quamobrem iratus Herodes filiam quidem nuptum dedit fratris filio, qui post a Parthis occisus est; mox autem morbo Ferorae uenia data indignationem remisit. De hoc autem uetus erat opinio, quod etiam uiua regina Herodem opprimere uoluisset ueneno. Sed tunc 16,204 : deliciis codd. : ciliciis C. Schubert Ӂ ◆ eas factis ABO CDIYJ TMS Pa5057 Niese (qui tamen factis uestibus tantum affert) : eas fractis Q : fractis eas WGHZ : eas f‫ݱ‬es‫ݲ‬tis E : eas saccis clm15841 clm17404 : eas ase factis Reg944 : factis K : nigris F ◆ inducerent BQOK : indu//erent E : induerent ceteri praestantem] constantem F ◆ correctionis A : correptionis ceteri ◆ ad se] adie BO ◆ monuit] mouit BO ◆ fratres] fratrem D2S2 ◆ dirigerent CS1 ◆ si post haec] si posthac A : sed post haec W ◆ criminationum inuidiam deprecando fictas eas] ‫ݱ‬deprecando criminationes inuidia con‫ݲ‬fictas E Ӂ ◆ esse eas TMW : esse O1 clm17404 ◆ purgationisque] purgationis A ◆ fidem constare posse sic affert Niese ◆ posset O ◆ ipsum quoque ABEO : quoque ipsum CDTMFKWGS ◆ falilitate S1 ◆ aditum] auditum E fort. recte, cf.  1,532 Ӂ ◆ abstruere BO ◆ enim om. O1 ◆ extabit] excitabit T1M : exta////t S1 : extaret(?) S2 cum his eum] cum his TM ◆ placauissent AEC2DTMKWGS2 : placuissent BOC1FKS1 ◆ quippe] qui F : om. TM ◆ praesenti metu reiecto] praesenti metu reiectu S1 : praesenti mentireiecto BO : praesentibus mente reiectis E ◆ salomem WS ◆ sibi om. W ◆ feroram uel -rā BD1FKWG : feroran AEO 2 CD TMS ◆ uterque] utque A ◆ proprios autem] propriis(?) autem S1 : proprios enim E : propriosque TM ◆ redditus E1 ◆ talenta] talentorum FK ◆ iordanem BTMFWS : iordanen AEO CDK ◆ quem etiam tetrarcham WGZ : quem etiam tetrarchiam H : qui (quem C1 ) etiam tetarcham (tetha- J) eum CDJ : qui (quia E2 : E1 n. l. : quin F) etiam tetrarcham (the- A) eum ABEOQ YITMFK : quin (qui S1) etiam tetarch//am eum S2 ◆ idem] idest D1 ◆ impetrauerat] imperauerat S1 : imperat D1 ◆ dignatus erat] ditatus erat BEOWG : dignatus est A ◆ sororem A2?BCD1 : sorore/// E : sororem O1 ◆ uxori D1 ◆ desponderat] desponsauerat B : disponderat S ◆ talentis in dotem] in dotem W : dote talentis TM matrimonio C1 ◆ amore] morte C2 ◆ nuptum] nuptu BO : nuptam C ◆ dedit] tradidit TM erat uetus F ◆ ueneno uoluisset B ◆ plurimis

5

10

15

20

140

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

plurimis delatoribus aditus erat, ut quamuis amantissimus fratris esset Herodes, fide tamen eorum, quae audisset, adduceretur ad metum. Itaque de multis, qui suspecti erant, habita quaestione postremo ad Ferorae amicos uenit, quorum nulla quidem fuit de maleficiis aperta confessio, sed quod amica surrepta in Parthos cogitasset effugere prodiderunt; huius autem consilii et fugae conscium esse †Chostabulum† Salomes maritum, cui rex eam tradiderat, postquam superior adulterii causa peremptus est. Sed nec Salome criminatione libera manserat, nam et hanc frater Feroras accusabat, quod cum Syllaeo procuratore Oboedi regis Arabum de nuptiis constituisset, quem inimicissimum haberet Herodes. Conuicta autem et in hoc et in omnibus, quae Feroras detulerat, indulgentiam meruit, atque ipsum etiam rex Feroram criminibus soluit. Domus uero tempestas in Alexandrum transiit totaque capiti eius incubuit. Tres erant eunuchi regi carissimi, et ex genere famulatus neminem id latebat: Vni enim uinum ministrare cura fuit, alteri cenam apponere, tertius autem dormitum eum collocabat et cum ipso cubabat. Hos muneribus maximis Alexander cupiditati suae subiecerat. Itaque postquam haec regi sunt indicata, ui tormentorum coacti et stuprum statim confessi sunt et quibus essent ad hoc promissis inducti aperuerunt, quoque modo eos fefellisset Alexander, nullam in Herode spem habendam esse commemorans, improbo sene et qui capillos inficeret, nisi ob hoc eum etiam adolescentem putarent; uerum se coli oportere, qui etiam inuito eo futurus esset regni successor. Neque multo post ab inimicis poenas repeteret fortunatosque amicos suos beatosque faceret, ac prae ceteris ipsos. Quin et obsequia potentium Alexandro tunc TM ◆ quamuis] quam B(?)E1O : quamquam E2 ◆ fratris] frater FKS ◆ herodes TM : herodis ceteri ◆ fide] fida W ◆ tamen eorum] ameneorum BO ◆ abduceretur S2 ◆ ad metum ETMFWGS1(?) : ac metu ABO CDK : a metu S2 ◆ metu itaque] metuit aque distinxit A1, unde metuit atque effecit A2 ◆ postremum TM ◆ amicus CD1 quidem nulla BO ◆ amica] amita D2F : amicitia S2 ◆ surrepta ABEOWG : suspecta CDTM FKS Niese (suscepta Destinon frustra) ◆ prodiderunt – fugae om. BO ◆ chostabulum AEQ : chostabolum BO : aristobolum IYJ ceteri Niese : utrumque a gr. (Κοστόβαρος) nimis discrepat, neque quid Ps.Rufinus scripserit diiudicari potest, itaque cruces apposui ◆ eam tradiderat] am tradiderat C1 : eam tradidit F ◆ superior] superiora O : superius T1M sed nec salome] sed nec salomes T : nec salomes M ◆ et hanc] et hunc S1 : et huic T1 ◆ frater om. G ◆ accussabat D1 (cf. 1,493.507) ◆ syllaeo A : sylaeo F : sylleo KW : sileo BO : silleo ECDTMG : sill////eo S (cf. 1,534) ◆ oboedi EO Niesii cod. Vat. lat. : obedi ABWGS : obede T : oboede M : obodae F : obedire C : oboedire D : om. K ◆ nuntiis C ◆ haberet herodes ABEOCD : habebat herodes K : herodes habebat TMFWGS2 : herodes habet S1 ◆ in omnibus] omnibus O ◆ detulerat bis D1 ◆ atque ipsum AEGS : itaque ipsum BCDTMFKW ◆ rex feroram BTMFKGS : feroram rex W : rex feroran AECD domus] omnis WG (D et O litteris initialibus confusis) ◆ regi carissimi ABEOCS : regi karissimi WG : regis carissimi DFK : regis karissimi TM (cf. 1,473.474) ◆ et ex genere] ex ge////nere S : et genere O1 ◆ id om. G ◆ fuit cura FK ◆ adponeret A1 ◆ dormitu M subgecerat A ◆ regi haec F ◆ sunt indicata] nunciata sunt O ◆ strupum E (stru- etiam G1; cf.  1,498 ) ◆ promissis ABEO FS2 : promissum CDTMK WGS1(?) ◆ quoque modo ABEO : quoquo modo CD : et quomodo TM : quomodo FKWGS herodem BCD1W ◆ habendam esse spem O ◆ improbo sene commemorans F ◆ inficeret] interficeret T : infecerat WG ◆ nisi ob hoc – beatosque faceret om. M ◆ nisi ABEOCD WGS1 : quasi T : uti S2 : ut FK ◆ eum etiam ABEOCTG : etiam eum DMFKWS ◆ regni om. E1 ◆ regni esset futurus F ◆ repeteret poenas WG : ipse poenas repeteret S2 ◆ fortunatosque amicos] fortinatosque inimicos D1 : fortunatosque animicis A parere] parare T1M

491–498

141

clam parere militumque rectores, itemque ordinum principes occulte ad eum conuenire dixerunt. Haec Herodes adeo pertimuit, ut non auderet statim delata proferre, sed exploratores diu noctuque submittens dicta factaque singula scrutabatur, et de quibus suspicio fuisset, ilico trucidabat. Itaque regnum eius acerbissima iniquitate repletum est. Nam pro suo quisque odio uel inimicitiis calumnias fingere multique regis iracundia caedis cupida contra aduersarios abutebantur, et mendacio quidem confestim fides habebatur. Erant autem criminationibus ipsis uelociora supplicia. Denique accusabatur qui modo accusauerat et cum eo, qui ante a se conuictus esset, ducebatur ad poenam. De uita namque periculum regis quaestiones breuiore compendio terminabat. Ad hoc autem saeuitiae processerat, ut nec eorum quempiam humanitus aspiceret, qui accusati non essent, uerum etiam amicis immitissimum se praeberet. Itaque multis etiam regno interdixit, et in quos manus potestatem non habebat, in eos dictis asperis saeuiebat. Accessit malis Antipater collectaque propinquorum caterua nullum criminationis genus omisit. Tantus autem ineptia sua regem commentisque delatorum timor inuasit, ut stricto instare sibi gladio uideretur Alexandrum. Denique subito et ipsum correptum in uincula coniecit et in amicorum eius tormenta perrexit. Multi autem taciti moriebantur, nulla uoce supra conscientiam prodita; alii uero, quibus mendacium impatientia doloris extorsit, de patris eum insidiis cum fratre Aristobulo cogitasse dixerunt tempusque obseruare, ut illo, dum uenaretur, occiso Romam profugerent. His tamenetsi uerisimilia non erant, sed necessitate cruciatus ex tempore fingebantur, libenti tamen animo rex credebat, pro consolatione accipiens uincti filii, ne id fecisse uideretur iniuste. Verum Alexander quoniam suspicionem patris nullo modo aboleri posse arbitrabatur, ultro malis assentiendum putauit ac digestis aduersus inimicos quattuor libris fatetur insidias, eorumque se plurimos socios habere perscribit, ante omnes auKS2 proferre delata E : deleta proferre C ◆ diu ACD : die ceteri ◆ submitten////s E ◆ fuisset] esset F itaque – repletum est om. BEO ◆ aceruissima ACDS1 ◆ finxere F : fingebant Svar ◆ cupidi WG ◆ abutebatur OE1 ◆ mendacia W ◆ habebatur] habetur C1 ◆ ipsis om. BEO ◆ accussabatur D1 (cf. 1,487) ◆ qui modo] quo modo M ◆ accusauerat] accusabat WG ◆ cum eo] eo////cum C1 ◆ a se conuictus WHZ : se conuictus ABOCDJGS2 (S1 n. l.) : conuictus EQ Pa16730 : se uictus YITM : uictus K : iustus F ◆ esset] est S2 ◆ de uita] deuicta GS1: deuictas S2 : debitam T ◆ saeuitia MWG ◆ quempiam ABEOCD : quemquam TMFKWGS ◆ accusati non AD2TMFK : accusationum CD1 (um dubium) S (um ex corr.?) : accusationum primi Y : accusationum auctores BEO : auctores accusationum WG ◆ etiam amicis TMF : amicis etiam ceteri ◆ immitissimum] minutissimum(?) W ◆ praebebat WG ◆ manus ABEO : om. ceteri Y Niese ineptiae suae E ◆ commentisque delatorum] commenti//que E : cum metuque O : cum metu B ◆ stricto] //stricto E : instricto BO ◆ sibi instare K ◆ uideretur] uideret// E non male ◆ alexandrum] alexander D2T2S2 sibito A1B1 : om. M ◆ correctum OM ◆ in uincula coniecit] uinculis subiecit T : in uinculis subiecit M ◆ amicorum] amicos WG ◆ porrexit WG ◆ multi autem] multi enim E ◆ taciti] tacite FKW ◆ conscientiam] am ex corr. O : conscientia T ◆ proditi WG ◆ insidiis eum W ◆ uenaretur] ueneratur(?) O1 : ueneretur(?) O2D1 : ueneraretur W tamenetsi BCDTMFKWG : tametsi AEO : tunc etsi S ◆ fingebantur] fungebantur E2 : fungebatur E1 ; fugebantur O quoniam] quo E ◆ puta‫ݱ‬uit‫ ݲ‬E ◆ digestis etiam Svar] degentes (ex digentes ut uid.) S ◆ aduersus] ad diuersos C ◆ insidiis B ◆ eorumque] eorum E ◆ perscribit] scribit BO ◆ autem omnes O2WG :

5

10

15

20

25

142

5

10

15

20

25

E. Text und kritischer Apparat

tem Feroram et Salomen; hanc enim etiam stupro sibi quondam esse mixtam, cum uim noctu adhibuisset inuito. Iamque libri in manibus Herodis erant, multa de optimatibus clamantes et grauia, cum mature in Iudaeam Archelaus uenit metuens genero simul ac filiae, quibus etiam prouidentissimo consilio succurrit regisque minas arte dissoluit. Mox enim cum eo congressus „Vbi nam est“ clamat „exitiabilis gener meus? Aut ubi parricidale caput aspiciam, quod meis manibus ipse lacerabo? Addamque filiam meam bono marito nouo. Nam etsi consilii particeps non est, quia tamen eiusmodi uiri coniunx fuit, inquinata est. Miror autem etiam patientiam tuam, cuius periculum agitur, quod adhuc uiuit Alexander; ego namque ita ex Cappadocia properans ueniebam, ut qui et illum reperirem olim dedisse supplicium et de filia quaestionem tecum haberem, quam tui tuaeque dignitatis contemplatione illi desponderam. At nunc de utroque nobis consulendum est, licet nimium pater sis et ad puniendum insidiatorem filium minus fortis. Permutemus dexteras et alter alterius iracundiae uicarii succedamus.“ Talibus increpans quamuis pertinacem fallit Herodem. Itaque ille, quos Alexander perscripserat libros, legendos ei praebet singulisque capitulis insistens cum eo deliberat. Vnde occasionem sui consilii nactus Archelaus paulatim causas in eos, qui scriptis continebantur, et in Feroram contulit. Cum autem credere sibi regem uideret, „Considerandum est“ inquit, „ne forte adulescentulus tot nequissimorum insidiis circumueniatur, non tu ab adulescentulo“; nec enim apparere causam, cur in tantum rueret scelus, qui et nunc regno potiretur et successionem speraret, nisi aliquos haberet huius persuasionis auctores, qui ad deteriorem partem lubricum aetatis impellerent. Ab eiusmodi namque hominibus non solum adulescentes falli, uerum etiam senes, domosque clarissimas totaque regna solere subuerti. Consentiebat dictis Herodes iramque paulatim remittebat Alexandro et in Feroram excitabatur, namque is erat librorum quattuor argumentum. omnes O1 ◆ enim om. BO ◆ etiam stupro sibi] etiam strupo sibi E1 (cf. 1,489) : sibi stupro M ◆ commixtam B ◆ noctu] coitu BEO erant herodis F ◆ de optimatibus clamantes et grauia E2KS2 : et grauia de optimatibus clamantes F : de optimatibus p(a)ene clamantes et grauia ABE1(?) O : de optimatibus fere clamantes et grauia CD1S1 Reg944 : de optimatibus fera clamantes et grauia D2 YTMSvarWG Pa50571 Pa8959 : de o. feralia c. e. g. Pa50572 Ӂ cum eo] eo E1 ◆ nam est] nam esse BO ◆ ipse om. A ◆ eiusmodi uiri] huiusmodi uiri B : eiusmodo uir C autem etiam ABEO2 CDGS : autem TMFKW : etiam O1 ◆ periculo T1M ◆ capadocia ETM KWG : cappodocia S ◆ qui et] et qui FK (cf. LHS 2,560; KS 2,293) ◆ repperissem T1(?)M ◆ tui tuaeque etiam Niese] tui tuque B : tuite aeque C : uite atque TS : tute eque M ◆ contemplationem B ◆ desponderam etiam Niese] desponsaueram E ◆ et ad (et etiam Niese)] ad B : et OE1 ◆ dexteram A1 ◆ alterius iracundiae] s. tu filiam ego filium occidam s.s. S2 ◆ uicarii A : uicariae ceteri itaque ei ille … legendos praebet (idest ei tr.) M ◆ perscripserat] scripserat E1 ◆ deliberabat T : deliberaret G ◆ continebantur] tenebantur K sibi credere F ◆ non tu ab] non tu(?) M : n‫ݱ‬eque‫ ݲ‬tu ab E : non tamen ab F ◆ causam cur] uideo s.s. S2 ◆ rueret etiam Niese] ruerit DF ◆ qui et nunc] qui nunc BEO ◆ regno om. B ◆ regni post successionem ins. AETK ◆ persuasionis] suasionis M ◆ lubricum aetatis] lubricam aetatem S2 ◆ eiusmodi] huiusmodi B ◆ non solum adulescentes] n. s. adulescentulos AETG ◆ falli post senes tr. B alexandro] in praemiserunt DFKWGS ◆ (h)is erat BEO : hoc erat ceteri ◆ qui ubi] qui tamen ubi ABEO ◆ propensiorem esse] propensionem esse A : pensiorem(?) esse C1: propensiorem M : in se s.s. S2 ◆ amiciam A ◆ archelai om. O1 ◆ ex impudentia] expudentia

504–509

143

Qui ubi propensiorem esse regis animum sensit et in omnibus apud eum amicitiam Archelai praeualere, quam honeste non posset, ex impudentia salutem quaesiuit relictoque Alexandro confugit ad Archelaum. Et ille, non, inquit, uidere quo se pacto eximat tot criminibus inuolutum, quibus manifeste conuinceretur regem insidiis uoluisse decipere omniumque malorum praesentium adulescenti causa fuisse, nisi malit omissis artibus callidis et negandi pertinacia, quibus insimularetur, omnia confiteri et a fratre, praesertim cui dilectus esset, ueniam petere; namque ad hoc ei se quoque modis omnibus opem laturum. Paruit Archelao Feroras atraque ueste cum lacrimis, ut quam miserabilis appareret, instructus ad pedes Herodis accidit, sicut saepe meruit, ueniam postulans, et se quidem sceleratum esse fatebatur; namque omnia, quae sibi obiicerentur, fecisse. Horum autem causam esse deminutionem mentis atque insaniam ex mulieris amore conceptam. Itaque postquam stetit Feroras semet ipse accusator ac testis, tunc eum iam Archelaus excusando Herodis iracundiam mitigabat, propriis usus exemplis; etenim se quoque a fratre multo grauiora perpessum naturale ius dicebat anteposuisse uindictae. Quippe in regnis, uelut in magnis corporibus, semper aliquam partem pondere ipso tumescere, quam recidi quidem non oporteret, leniter uero curari. Multa in hunc modum locutus Archelaus, Herodem quidem Ferorae placidum reddit, ipse autem Alexandro tamdiu manebat iratus, filiamque ab eo distractam secum abducturum esse firmabat, donec Herodem compulit ultro pro adulescentulo deprecari, ut iterum ei filiam desponderet. Satis autem cum grauitate Archelaus cui uellet eam praeter Alexandrum collocari permisit; maximi enim pendere, quo iura inter se affinitatis inuiolata permaneant. Rege S1 inquit non O ◆ uidere S2 : uidit BEOQ : uidetur TM : uidet IYJZ ceteri Niese ◆ quo se pacto etiam Niese] quo pacto se W : quo pacto M : quo se O1 ◆ conuincerentur BO ◆ manifeste post insidiis iterauit M ◆ uoluisset G ◆ malorum praesenti G : praesentium malorum TM ◆ causam scripsi: causa codd. ◆ fuisse] fuisset A ◆ malit] malis WG ◆ artibus] actibus M : artibus artibus E1 ◆ pertinaciam BEO ◆ insimularetur] simuletur WG ◆ a fratre] ad fratrem BO : fratri TM ◆ esset om. O1 ◆ peteret BO ◆ se quoque modis omnibus] re quoque modis omnibus D : modis omnibus se quoque F (se quoque etiam Niese) ut quam] inquam(?) D ◆ esset ante appareret ins. TM ◆ accidit A : accedit BEOCD : accessit TMFKWGS ◆ sicut saepe meruit ueniam etiam IYJ2 Niese] sicut meruit ueniam J1 : sicque meruit ueniam WGZS Pa16730 clm15841 : ueniamque meruit FK ◆ fecisse] fuisse G : uera fuisse W ◆ causa esse KW : causam O1 ◆ deminutionem ACDS Niese : diminutione E : deminutione OG : diminutionem ceteri (“in codd. et edd. promiscue ponitur dem- et dim-“ ThLL 5,1,486,15) stetit etiam Niese] extitit BEOWG : in(?) S2 ◆ semet ipse CD1K : suimet WG : suimet ipsi Y : suimet ipse ceteri Niese; cf. LHS 2,34 ◆ accusator etiam Niese] accussator D (cf. 1,487) : accusat S1 ◆ ac testis etiam Niese] et testis T ◆ eum iam etiam Niese] eum S ◆ iracundiam herodis tr. G ◆ se quoque] se om. E1 ◆ multo] multa BO ◆ grauiora om. O1 ◆ naturale ius] naturamque enim B : naturam eius EWG ◆ pondere ipso] pondere ipse BO : pendere ipso A2 ◆ ipso tumescere om. D ◆ recedi S ◆ oportere WG ◆ leniter BEOFKWG : leni ACDS1 : lene TM : lenitate S2 Ӂ ◆ optime post curari ins. A archelao A1 ◆ quidem om. E1 ◆ ferorae] furore WG ◆ placidum] placitum CvarD1 MS1 : placatum D2TS2 : plicitum A1 ◆ reddit BEO : reddidit ceteri ◆ tamdiu alexandro K ◆ suamque post filiamque ins. W ◆ distractam] districtam BO: distractam tam A ◆ abducturum esse] adducturum esse WG : abducere TM ◆ pro om. C1 ◆ ei filiam] filiam ei T : filiam M ◆ promisit WG ◆ maxime TMS ◆ impendere TS ◆ iura inter] ira inter E1 : iure inter F : iurantur BO regem ABCD1MWGS1 ◆ sibi filium TMF ◆ ab eo] a deo K ◆ donatu-

5

10

15

20

144

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

autem filium sibi ab eo donatuiri firmante, nisi matrimonium diremisset, quod et liberos iam haberent uxorque ab adulescente diligeretur, quae si remaneret, peccatorum foret obliuio, si uero discederet, causa de omnibus desperandi; molliorem namque fieri audaciam, si domesticis affectionibus distrahatur – uix tandem cessit unaque et ipse rediit cum adulescente in gratiam et patrem eius reduxit. Procul dubio tamen eum Romam mitti debere ait cum Caesare collocuturum; de omnibus enim sese litteras ad eum fecisse. Consilium quidem Archelai, quo generum suum periculo liberauit, peractum erat, et redintegrata concordia in epulis et humanitate conuictus familiariter uersabantur. Abeuntem uero muneribus talentorum septuaginta solioque aureo gemmis ornato et eunuchis et concubina donat Herodes, quae Pannychis uocabatur, itemque amicorum eius quemque pro merito; quin et cognati regis omnes iussu eius Archelao clarissima dona dederunt, eumque tam ipse quam optimates Antiochiam usque prosecuti sunt. Non multo autem post quidam in Iudaeam uenit Archelai consiliis multo potentior, qui non solum reconciliationem gratiae Alexandro quaesitam fecit irritam, uerum etiam causa fuit, ut periret. Laco erat genere, nomine Eurycles, ad regni desiderium amore pecuniae corruptus; iam enim luxum eius Graecia tolerare non poterat. Is amplissimis donis Herodi oblatis, uelut eorum, quae aucuparetur, illecebra, cum statim multiplicata recepisset, immaculatam liberalitatem nihil esse ducebat, nisi regnum sanguine comparasset. Itaque regem adulatione falsisque de ipso laudibus et sermonis calliditate circumuenit matureque perspecto eius ingenio dictis simul et factis, quae illi placerent, inter primos eius amicos habetur. Nam et rex et omnes eius iri firmante restitui : donat uiri firmante BO : donatum iri firmͺante͵ AEDT : donatum ira firmante CK : donatum infirmante MWGS : donatum affirmante F ◆ nisi ante matrimonium] : si S : nisi quod F : post diremisset tr. K ◆ dirimisset (dirri- B) BE1OCDT1M ◆ uxorque] uxor quoque FK WGS ◆ et post remaneret ins. TM ◆ discenderet M ◆ causa de] causa sit de S2 ◆ molliorem] meliorem F : maiorem D2 ◆ destrahatur A tandem] tamen WG ◆ unaaque B ◆ et ipse] et ipsa S2 : et ipso W ◆ mitti romam TM ◆ et ante cum ins. S2 ◆ cum Caesare om. E1 ◆ collocaturum S2 : locuturum O ◆ fecisse] misisse T (cf. ThLL 6,1,88,26 sqq.) consilio O ◆ suum om. F ◆ peractum] pactum M ◆ redintegrata] redeunte grata WG ◆ et post concordia ins. TM ◆ conuictus] coniunctis B : coniuncti WG ◆ familiater A ◆ abeuntem uero ABEO : abeuntem autem CDTM FKWGS ◆ solioque aureo] solio quoque aureo (auro M) TMFK WGS ◆ pannychis CD : pannichis A : panichys KG : panichis FWS2 : panichas(?) S1 : panchis TM : panni E : pani BO quin et] quin S2 : S1 n. l. ◆ cogniti O ◆ iussu eius] iussu D ◆ dona clarissima tr. AWG ◆ dediderunt BO ◆ anthiochiam T multo autem] multo FK ◆ reconciliationem gratiae alexandro quaesitam] alexandro quaesitam gratiam TM ◆ lacon BTM : lacedemon Svar ◆ eurycles CG : eurydes D : euricles BEOS2 : eurides TM : eyrycles A : euriches KS1 : curides(?) W ◆ amore pecuniae AMFW : pecuniae amore BOCD TKGS : pecunae amore E ◆ corruptus] correptus BOCD ◆ iam enim – poterat om. G ◆ Gr(a)ecia] regia FKS ◆ tolerare] colorare BO : tolelare E herodi om. O1 ◆ uelut eorum quae aucuparetur illecebra om. M ◆ aucuparentur illecebra BO : aucuperet illcebra E ◆ multiplica ABO uix recte ◆ libertatem OD1 ◆ ducebat] dicebat BOMK regem om. E1 ◆ de ipso] de ipsa T1M ◆ sermonibus O ◆ ingenio – primos eius om. BO propter homoiotel. ◆ ingenio] inienio A ◆ simul et] simul ac C ◆ placerent] placeret E1 : placerent prosecutus E2 ◆ habetur] haberetur D1 (de D2 non liquet) ◆ eius comites] eius om. D1 ◆ spartiatam AEOMW : spartiatum B : spar-

515–520

145

comites libenter ciuem Spartiatam patriae causa praecipuo dignum honore ducebant. Ille autem postquam fragilitatem domus animaduertit fratrumque inimicitias et quemadmodum pater in singulos esset animatus, Antipatri quidem hospitio praeuentus erat; simulata uero amicitia fallebat Alexandrum, olim se et Archelai socium esse mentitus, quo etiam citius quasi probatus obrepsit, moxque ab eo fratri quoque Aristobulo commendatus est. Pertemptatis autem personis omnibus aliam alio modo subibat; ac primum fit Antipatri mercennarius et Alexandri proditor, illum exprobrando castigans, quod, cum fratrum sit maximus, spei suae negligeret insidiatores, Alexandrum uero, quod regina creatus et reginae uir coniugis filium priuatae mulieris pateretur regno succedere, praesertim cum habeat maximam occasionem Archelaum; quae quidem adulescenti uera fide suadere uidebatur, quod amicitiam simulasset Archelai. Vnde nec Alexander quicquam metuens et de Antipatro quae se mouerent apud eum querebatur, et quod nihil mirum faceret Herodes, si, cum matrem illorum interemerit, ipsis quoque regnum eius auferret. Quorum causa Eurycles et misereri eos et pariter dolere simulans etiam Aristobulum ad ea dicenda pellexit, atque ita querelis in patrem utroque deuincto referens ad Antipatrum secreta discedit, afficto insidiarum quoque mendacio, quas ei fratres parasse firmabat, ac paene iam strictis in eum gladiis irruere. Ob haec autem multa pecunia donatus ab Antipatro laudator erat eius apud patrem et ad extremum necis Alexandri et Aristobuli redempta opera ipse accusatoris partibus fungitur, cumque adisset Herodem, uitam ei se rependere pro

tiatem CDT : spaciatam G : sparciae S : spartae F : sparthae K ◆ patriae] patris T ◆ ducebant] ducebat C1 aduertit W ◆ inimicitias s.s. rubricator in B : inimcias O1 : iniurias B1 ◆ quemammodum S1 (cf. 1,259) ◆ simulata uero amicitia fallebat om. BO ◆ alexandrum om. O1 ◆ olim se et] olim se KG ◆ quo etiam citius] quod etiam citius B : quo etiam citius et T : quo etiam citius quo et M ◆ quoque om. TM pertentatis uel pertemptatis] per tempestates O : per tempestatem B ◆ aliam] alia BEO ◆ modo bis O ◆ mercennarius et alexandri om. G ◆ exprobando A ◆ negligeret A : negligit BOCDTKWGS1 : negligat EFMS2 ◆ reginae uir ACDTMKWG : reginae uere BEO : regiae uir FS ◆ regno om. O1 ◆ habeat] haberet F ◆ maximam ABEOQ : magnam CDTM FKWGSP uidebatur et quod T : uidebatur eo quod M : uidebantur quod P ◆ et de] de Q ◆ matrem illorum] matrem eorum P ◆ interemerit] interimerit B : interimeret WGS1 : interemit C ◆ regnum eius] regnum B ◆ causa] causae(?) S1 . causa fuit P : om. E1 ◆ eurycles AEOCDGS : euricles BP : eurides TM : euriches K : erurydes W ◆ miserari TMK : miseri///// G : miseri O ◆ pariter dolere EQCD TMKWGS: pariter dolore OI : pariter dolorem AB : dolere pariter JF ad ea] ad eadem A ◆ querelas S2P ◆ utroque deuincto ABE OD2 : utroque deuicto FKVWG : utrumque deuincto CD1MS1 Reg944 : utrumque deuicto IJTP : utrimque deuinctum S2 : itaque deuincto Q ◆ referens om. M ◆ antimopatrum O ◆ secreta A : secreto ceteri ◆ insidiarum quoque ABOQ CDWGS : quoque insidiarum TMFK : insidiarum E ◆ in eum gladiis AEOQ CDKWSP : gladiis in eum BTMF ◆ irruere] instruere A ◆ ob hoc QC1 ◆ erat eius apud patrem AEOQ CDTM : eius erat apud patrem BFKWGS : eius apud patrem erat P et ad] et D1 ◆ ipse] ipsa BO ◆ adisset AE2OQ CDTMSP : audisset BE1(?) FKWG ◆ et lucem] aducere Q ◆ uxit G ◆ pro ante hospitio ins. D2 ◆ namque olim alexandrum exacuisse in eum ABEO CDGSP : namque olim alexandrum in eo exacuisse TM : namque alexandrum olim exacuisse in eum Q : olim alexandrum exacuisse in eum FK : namque olim exacuisse alexandrum in eum W ◆ confirmasset O ◆ se celeritati BEOQ : sceleritati A : sceleri tanto CDYI TMFP Niese : sceleri tantum KGS : sceleri se tanto WG ◆ impedimentum IYT ◆ facinoris om.

5

10

15

20

146

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

beneficiis sibi delatis et lucem referre dixit hospitio; namque olim Alexandrum exacuisse in eum gladium et confirmasse dexteram, uerum se celeritati fuisse impedimento, quod societatem facinoris assimulasset. Alexandrum enim dicere non bene secum Herodem actum putare, quod regnum obtinuisset alienum et post matris eorum necem principatum eius dilacerasset, nisi etiam degenerem cooptaret heredem, auitumque ipsorum regnum Antipatro spurio propinaret. Proinde semet Hyrcani manes et Mariammes ultuire. Nec enim decere successionem regni ab huiusmodi patre sine caede suscipere. Multis autem rebus ad hoc excitari cottidie, quia nihil sibi omnino loqui sine calumnia liceret. Nam si de nobilitate aliorum fiat mentio, sine ratione se contumeliis affici, patre dicente „solus generosus Alexander“ et cui pater sit pro ignobilitate dedecori; in uenationibus quoque offendere, si taceat; si uero laudet, cauillatorem appellari; prorsus ubique immitem sibi patrem offendere solique Antipatro indulgentem. Ob quae uel emori non recusare, nisi ex uoto insidiae successissent; sin eum occidisset, primum salutis occasionem fore Archelaum socerum suum, ad quem facile posset effugere, deinde Caesarem, qui nunc usque ignoraret mores Herodis; nec enim sic ei se astaturum ut antea, patris praesentiam formidando, nec de suis tantum criminibus locuturum, sed primum totius gentis aerumnas, et quos ad necem usque tributis opprimeret uulgaturum; deinde in quibus deliciis quibusque actibus partae sanguine pecuniae consumptae sint et qui uel quales ex illis fuerint locupletati quaue causa ciuitates placatae; ibi autem quaesiturum et aui et matris necem omniaque regni scelera retecturum, quibus cognitis nemo se iudicauerit parriM non bene – putare etiam Niese] om. BO Ӂ ◆ matris] matrem BO ◆ nisi etiam] ubi etiam Q ◆ degenerem cooptaret heredem D2FS : degenerem coaptaret heredem ETMKVGP : degenerem coaptaret herodem Q : degenere optaret heredem D1 : degenere coaptaret heredem BO : degenere coaptaret herodem C : degenerem coaptaret herodem W : degerem cooptaret herodem A ◆ ///auitumque T : annumque(?) W : abitumque S1 : ablatumque S2 : habitumque MY : auctumque K ◆ ipsorum om. P ◆ regnum antipatro] antipatro regnum W1 ◆ spurio] bis scr. W ◆ manes] manus S1 : mares Gs ◆ et mariamnes om. O1 ◆ mariammes ACWS1 : mariamnes BEO2DG : mariammis TS2 : mariamis M ◆ ultuire OCS (cf. 1,57.547) : ultum ire ABED TMFK : ultum iri WGZ : ulture Q ◆ decere] deicere O : dicere Gs ◆ eiusmodi K ◆ suspicere OF multis autem] multisque autem O : multis enim WG ◆ liberet A1 ◆ de nobilitate] de om. A ◆ sine ratione se] sine ratione BEO : sinere se P ◆ patre dicente solus generosus] patri dicente solus generosus S1 : patre dicente solus generosus est E2? ◆ dedecori] ///decori K : decori CDIJ S1P ◆ in uenationibus ACD YI1(?)P : inuentionibus I2(?) ceteri ◆ quoque om. Q ◆ si taceat – patrem offendere (ostendere B) om. F ◆ appellare YI ob quae] ob hoc Q ◆ uel emori AE : uelle mori BQCD TMFKWGS : ille mori O ◆ recusare nisi AQCDFS : recusaret nisi BE : recusat nisi O ◆ succecissent C ◆ sin] si uero B ◆ facile posset effugere ACTKGSP : facile possit effugere BEOQDF : facile posset affugere W: confugeret M ◆ herodis mores] mores herodis P : maiores herodis O : herodis maiores BE1 sic ei se ABEOQ : sic ei// D : sic eis CTM : sic ei FKWGS ◆ ut antea] ut ante TM : antea B ◆ patris bis O1 ◆ nec] nec se O ◆ et quos] et quod FK ◆ neces C1 ◆ et post opprimeret ins. Q ◆ quibus deliciis om. BO ◆ partae] paratae EQ : om. BO ◆ consumptae] consumpta S1 Gs ◆ sint] sunt BEO ◆ quaue (qua// J) causa ciuitates (ciuitatis AE) placatae ABEOQCD IJ2P Bulhart : quae causa ciuitatis plagatae FKVWGS : quaeue causa ciuitati plagatae J1 : quaue causa ciuitates amplificatae TM quaesturum D ◆ regni ‫ݱ‬scelera re‫ݲ‬tecturum AEQTMP : regni selera retecturum C : regni scelera retexturum WGS : regnis celebrare tecturum BO : regni selate retecturum D : regis scelera retexturum K : scelera regis retecturum

525–531

147

cidam. His Eurycles in Alexandrum falso delatis Antipatri laudes prosequebatur, illum solum qui patrem diligeret esse confirmans quique adhuc insidias retardasset. Rex autem nondum praeteritae suspicionis dolore compresso intolerabilis iracundiae feritate turbatur; iterumque hoc tempus nactus Antipater alios accusatores fratribus subornauit, qui eos dicerent cum Iocundo et Tyranno clam colloqui solitos esse, equitum regis olim principibus, tunc uero propter quasdam offensiones ordinibus motos. Hac denique indignatione succensus confestim eos tormentis Herodes subdidit. Illi autem nihil eorum se quae crimini darentur scire confessi sunt. Sed oblata est quaedam uelut ad praepositum castello Alexandrio ab Alexandro scripta epistola deprecante, ut cum Aristobulo fratre se in castellum reciperet, si patrem interfecissent, tamque armis quam aliis eos subsidiis uti permitteret. Hanc Alexander Diofanti commentum esse dicebat, qui regis erat notarius, homo audacissimus et cuiuslibet manus litteras imitari percallidus; itaque multis saepe falso conscriptis ob hoc postremo occisus est. Torto autem castello quoque praeposito nec eius indicio quicquam Herodes eorum, quae delata erant, uerum esse cognouit. Sed quamuis nullum documentum ualidum proferretur, filios tamen interim solutos obseruari praecepit. Euryclea uero domus suae pestem ac totius sceleris fabricatorem bene de se meritum datoremque salutis appellans quinquaginta talentis donauit. Ille autem, priusquam certum fama nuntiaret, ad Archelaum properat, aususque dicere quod Herodem reconciliasset Alexandro, ab illo quoque pecunias capit. Deinde in Achaiam transgressus ad similia facinora male quaesitis abusus est. Postremo apud F alexandro EO ◆ retardaret(?) C1 ◆ turbatur] turbatu A iterumque] itaque iterum M ◆ dicent Q ◆ iucundo AE : ocundo K ◆ tirranno C ◆ regis olim] olim regibus O ◆ offensionem E ◆ denique] denique de Q : om. WG ◆ herodes tormentis W : tormentis P horum se quae M : eorum se qui P ◆ castello (castella S1) alexandrio (S1 n. l.) ab alexandro AS2 : castello alexandrio BEO : castelli allexandro ab alexandro Q : castelli alexandro B : castelli alexandrii ab alexandro CDTMFKG (castelli alexandrii etiam Niese) : castelli alexandri ab alexandro YWP Ӂ ◆ deprecans E ◆ interfecissent] occideret TM ◆ tamque] tamquam G : tam BOQ ◆ eos subsidiis] subsidiis eos AF : eorum subsidiis W : subsidiis K commentum] comicium(?) B : commentium(?) O ◆ dicebat] dicebat et Q ◆ erat om. T1M ◆ ob hoc ABEO2 CDTM KWGSP : obohoc O1 : ab hoc QF Niese ◆ torto autem castello quoque praeposito restitui : toto autem castello quoque praeposito CD1 : torto a. castelli (castellum Q) quoque praeposito ABEOQ IYJ2TM WGHZ Reg944 : toto (tota V) a. castelli (-llo Pa16730) auoque praeposito S1V Pa16730 : toto a. castelli quoque praesito J1: toto a. castelli auoq[ Gs : uocato a. castelli quoque praeposito D2 clm17404 : uocato (torto s.s) a. castelli praeposito clm15841 : torto a. castelli praeposito FmgS2 : accito a. castelli praeposito FK : tyto a. castelli praefati praeposito accito P Ӂ ◆ quisquam Q ◆ herodes om. M proferretur AEQCD TFKWGS2 : proferetur O : profereretur BS1 : ferretur M ◆ tamen] tum S1 ◆ interim solutos ABEO : interim absolutos QCDTM WGS : absolutos FK ◆ obseruari C. Schubert : obseruare T1M : asseruari ABEOQCD T2FKGWS Ӂ ◆ praeceptum Q ◆ euryclea ADSP : euriclea CS : eurycleam E1 : euricleam O : euryclem E2F : euriclem B : euriclen G : euridem TM : eurilem Q : eurielen W : eurichen K ◆ talentis quinquaginta tr. ACWG et ut uid. Gs ◆ ille om. S1 ◆ certum fama nuntiaret AE2QD YITM WGZSP Niese : certum fama nuntiauit H : certum nuntiaret fama (uel famam) BO : certum famam n. C2 : certam famam n. C1 : certa fama n. FK : fama n. E1 ◆ ad archelaum] ad om. A ◆ diceret C ◆ reconciliasset alexandro ab om. BO achiam G ◆ facinora similia O ◆ postremo etiam Niese] postremo autem E ◆ caesarem ABEOQ : caesaream CDTM FKWGS ◆ dissensionibus AOCD TMK WGS : discensionibus B : dissentionibus

5

10

15

20

148

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

Caesarem accusatus, quod dissensionibus repleuisset Achaiam et ciuitates spoliaret, inde fugatur, atque hoc eum modo Alexandri et Aristobuli poenae persecutae sunt. Hoc loco dignum est Coum Euaristum huic Spartiatae conferre. Namque is cum amicissimus esset Alexandro eodemque tempore, quo Eurycles ibi erat, aduenisset, percontanti regi super his, quae ille insimularet, iuratus nihil se ab adulescentibus audisse firmauit. Nec tamen id quicquam miseris profuit apud Herodem solis maledictis aures paratissimas aperientem eumque sibi gratiosissimum esse iudicantem, qui secum eadem crederet iisdemque moueretur. Incitabat praeterea Salome crudelitatem eius in filios. Namque hanc Aristobulus quo periculis inuolueret, quam et socrum habebat et amitam, monitum miserat, ut saluti suae consuleret, quasi rex eam decreuisset occidere iterum insimulatam, quorum ante fuerat accusata, quod enim Syllaeo Arabi nubere cupiens, quem sciret eius inimicum, occulte illi secreta regis enuntiaret. Et hoc fuit extremum, quo tamquam tempestate oppressi adulescentes non secus ac turbine pessumdati sunt. Salome enim protinus contendit ad regem eique monitus Aristobuli prodit; atque ille ulterius durare non passus utrumque filium uinxit et separatos asseruari praecepit; deinde Volumnium militiae magistrum et ex amicis suis Olympium descripta ferentes indicia proficisci iussit ad Caesarem. Qui postquam naui Romam delati regis litteras reddiderunt, uehementer quidem in adulescentes Caesar exarsit, uerum ius potestatis in filios patri auferendum esse F : discessionibus EQ ◆ achiam W ◆ eum modo] modo eum K ◆ poenae alexandri et aristoboli F ◆ poenae om. O1 ◆ persecutae AEQ TFKKGS : persecuti BW : prosecutae DM : prosequuti C coum euaristum AEOC2D FmgTMGS2 Niese : choum euaristum KS1P : cumeuaristum B : comminem naristum Q : coum euaretum F : coum cuaristum W : coum aristum C1 ◆ spartiatae conferre] loco proferre M ◆ amici//ssimus O ◆ eodemque tempore] eodemque anno G : eodem anno W ◆ ibi ABEOQ : ibidem CDTM FKWGS ◆ erat] aderat TM ◆ percontante rege D2 ◆ regi super] regis super G : regis ut per A ◆ insimularat P ◆ iuratu TM ◆ ab adolescentulis Q id quicquam] quicquam id WG : hic quicquam C ◆ paratissimas] paeritissimas C ◆ sibi gratiosissimum esse] gratiosissimum sibi F ◆ iudicantum O ◆ crederet eadem T : eadem O1 ◆ iisdemque] hisdem G ◆ moueretur ABEOQ DTFWGS : moueret CKM salomes OC ◆ eius crudelitatem P ◆ hanc] ad hanc B2F : hunc(?) Mc ◆ quo periculis inuolueret ADIYJ2 TMSP : qui p. inuolueret C : quos p. inuolueret Gs : quo se p. inuolueret FKV : p. inuoluerit OEQ : p. inuoluerat J1WGHZMc : p. inuolutam B ◆ monitam K ◆ salutis ABE OD1 ◆ eam rex P ◆ eam] eandem AE2 : eadem OE1 ◆ insimulatam] insimulata CTMWGS : simulatam BQ ◆ ante fuerat] ante fuisset T : antea fuisset M ◆ enim CDTMS : om. ABEQ FKWG McP (cf. LHS 2,508.575; ThLL 5,2,589,26–48) ◆ syllaeo D : sylaeo FW : sylleo A : sillaeo CS : silleo ETMK GMcP : sileo O : sillaco Q : sile B (de Syllaeo cf. 1,487) ◆ sciret eius] sciret eam(?) Q : eius sciret WG ◆ inimicissimum P ◆ illi] illis A ◆ enuntiaret ABEOQ(?)CDP : nuntiaret TMFKWGS ◆ eisdemque que moueret K extremum fuit Q ◆ oppressi] pressi TM ◆ salomes TM ◆ monitus aristoboli prodit atque D2 : om. D1 ◆ monitus ABEOC2D2 (cf. ThLL 8,1422,5– 43) : monitis C1 : monita ceteri ◆ atque ille ut ulterius Q : ac ille ulterius Mc ◆ durare] dubitare WG ◆ passus] posse B : posset OQ : passus est(?) Mc ◆ separato O : separatum E ◆ asseruari] asseruare B : asserua O ◆ uoluminum EWS : uolumenum Q : uoluminium S2 : uolum C ◆ ex amicis] amicis W ◆ olimpum BE : olymphum WGS : olimphum M ◆ postquam] post O ◆ naui romam ABEO CDKSP : naue romam WGMc(?) : romam naui QTMF ◆ regi BO ◆ quidem] enim(?) C1 ◆ caesar in adulescentes F ◆ ius potestatis in filios patri (patris BEOQ) auferendum esse non duxit ABEOQ CDIYJ2P : eius (//////eius T, etiam eius M) potestatem in

536–541

149

non duxit. Denique rescribit ei, ut ipse sui dominus esset arbitrii, melius tamen facturum esse dicens, si in communi consessu propinquorum suorum prouinciaeque rectorum de insidiis quaereret eosque si delato crimine repperiret astrictos, occideret; si uero fugam tantum esse meditatos, mediocri supplicio contentus esset. Paret scriptis Herodes, cumque Berytum, quo Caesar iusserat, peruenisset, iudicium cogit. Praesederunt autem rectores, quibus a Caesare scriptum fuerat, Saturninus et Peanius legati et cum his Volumnius procurator itemque propinqui regis et amici necnon et Salome et Feroras et post hos optimates Syriae praeter Archelaum regem, namque hunc Herodes, quod Alexandri socer esset, suspectum habebat. Sed filios quidem satis provido consilio in iudicium non produxit: sciebat enim quod si tantum uisi fuissent, omni modo ad misericordiam cunctos impellerent; si uero etiam dicendi copiam nacti essent, facillime Alexander obiecta dilueret. Igitur illi quidem custodiebantur in Platane uico Sidoniorum. Exorsus autem rex, ueluti cum praesentibus ageret, commouebatur, et insidias quidem timide obiiciebat, nam probationibus deficiebatur, maledicta uero et probra et iniurias et peccata plurima in se admissa prosequebatur, eaque morte grauiora esse consessoribus demonstrabat. Postremo, cum nemo contradiceret, semetipsum argui miserabiliter questus acerbamque uictoriam uincere singulos sententiam rogabat in filios. Et primus Saturninus condemnandos esse adulescentes, sed non morte pronuntiauit; nec enim fas esse, cum tres ipse filios a patre auferendam (esse add. WGS) non duxit (dixit W) TMFK WGS et ut uid. Mc, ubi in filios a patre aufer tantum legitur : ////potestatis filios patri auferendum esse non duxit J1 : eius potestatem filios a patre auferre non dignum duxit clm15841 clm17404 rescribit] scribit Gs : rescripsit S ◆ dominus sui esset Mc ◆ tamen] tunc TM ◆ facturum esse dicens] facturum dicens EC2G : facturum dicit(?) C1 ◆ consessu AP2 (P1 n. l.) : consensum BO : sensu T1M : consensu ceteri ◆ crimine BOCDTMS : crimini AEQFKWG ◆ repperisset A ◆ occideret – meditatos om. Gs ◆ esse] esset Q ◆ meditatus A ◆ mediocriter Q ◆ contentus] contemptus OT1 parit W ◆ cumque] quam quod Q ◆ berytum A : berithum QDTFK : beritum MWGS : beryntum C : ueritum BEO ◆ quo caesar iusserat peruenisset] quo caesarius erat peruenisse B : quod caesar iusserat peruenisse O ◆ cogit iudicium F ◆ praesederunt autem FK : residere aut Q : praesiderunt autem ceteri, uix recte, cf. ThLL 10,2,1,878,37 ◆ satorninus A fortasse recte, cf.  1,541.554.577 : saturnius WGS ◆ et peanius AT(uel peamus) CDMP : et penaius FKWG : et benanius S : et poenius EQ : et peninius aut et penaius Niese : om. BO ◆ uolumnius BOCD TMFK : uoluimus WG : uoluminius S : uolumius E : uolummius A : uelumus(?) Q ◆ salomes TM ◆ herodes hunc P : hunc herodem BO ◆ quod ante alexandri] et Q sed filios] filios B : de filiorum O ◆ perduxit W ◆ quod si] quia si P ◆ uisi] nisu Q ◆ si uero etiam] si uero TM ◆ delueret Niese ◆ igitur illi quidem ABE2O CDTMKP : igitur illi Q : igitur quidem illi F : igitur quoque illi quidem WGS : igitur quidem E1 ◆ platane ABE2OQ : platene E1CTMKWG : platenae S Niese : pletene D1 : plaetene(?) D2: platee P : palaesto F („Platanos?/Platane?“ sic Barrington 69 C2) ◆ sidoniorum] sinodiorum EOQD : sydoniorum M : synodiorum C ◆ commouebantur O ◆ deficiebatur AEC2D2 GS (cf. ThLL 5,1,325,20) : deficiebantur O2 : deficiebat QC1D1MFKW : deficiebant B : defeciebantur O1: deficiebat in T ◆ cum nemo] om. D1 ◆ miserabiliter argui Mc ◆ aceruamque uictoriam AE1OQC : acerbaque uictoria TMS ◆ singulos sententiam (sentiam AE1) rogabat ABEOQ CDIYJM VWGHZMcP : singulos sententiam proferre rogabat K : singulos sententiam proferre rogat FS : singulorum sententiam rogabat TMvar saturninus] saturnius E1WG ◆ condemnatos D1 ◆ adulescentes] adulescentulos F : adule]scentem Gs ◆ sed non morte] sed morte non WMc ◆ nec enim] nec Q ◆ ipse astantes habeat filios ACD TMFG: ipse astantes habebat filios W : ipse astantes

5

10

15

150

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

astantes habeat filios, mortem alienis decernere. Idem etiam duobus legatis uisum est, eosque alii nonnulli secuti sunt. Tristem uero sententiam primus Volumnius dixit, cunctique post eum Herodis adulatione uel odio, neque indignatione quisquam necandos esse adulescentes iudicauit. Tunc autem uniuersa Syria et Iudaea suspensa quidem opperiebatur huius tragoediae finem, sed nemo aestimabat Herodis crudelitatem usque ad parricidium processuram. Ille tamen filios Tyrum traxit, atque inde naui Caesaream deuectus quo mortis genere perimeret cogitabat. Interea uetus quidam regis miles Tiro nomine, qui et filium habebat Alexandro consuetum atque amicum et ipse adulescentes diligebat, prae nimia indignatione mentis impos primo circumiens clamitabat conculcatam esse iustitiam, ueritatem periisse, naturam esse confusam uitamque hominum iniquitatis esse plenam, et omnia quae dolor contemptori uitae dictasset. Deinde ipsum etiam regem ausus adire „Mihi uero“ inquit „omnium uideris esse infelicissimus, qui contra carissimos nequissimis credas; siquidem Feroras et Salome fidem apud te aduersus filios tuos habent, quos saepe ipse mortis supplicio dignos esse iudicasti, neque aduertis hoc eos agere ut iustis successoribus destitutus cum solo remaneas Antipatro, capi facilem regem optantes. Verumtamen cogita, ne ille quoque militibus odiosus sit propter caedem omnium fratrum. Nullus est enim, qui non adulescentibus misereatur, principiorum autem plurihabeat K : ipse asstantes habet (haberet[?] S2) filios S : stantes habebat filios Q : astantes habeat filios BEO ◆ alii nonnulli] aliis nonnulli AQ : alio nonnulli P : nonnulli alii F uolumnius] uoluminus GS2 : uolumin S1 : uolumius E : uolumpnus O : uoluminis Gs : uoluemus Q ◆ herodis om. M ◆ aemulatione herodis Mc ◆ adulatione uel ABEQ : adulationem uel O : aemulatione uel DTM FKWGS : aemulatione et CP ◆ necando A iudaea et syria F ◆ tragoediae] traedie O ◆ nemo] ne C1 ◆ (a)estimabat CDTM WGMcSP : extimabat K : existimabat ABEO QF ◆ ad parricidium usque F ◆ filios] filium O : om. G ut uid. ◆ inde om. S1 ◆ deuectus QS1 : defectos G : d//uctos C1 : deuectos ceteri falso ◆ perimere QC1 uetus quidam regis miles AECD TMFWGMcS : uectus quidam regis miles B : uetus quidem regis miles S2 : uetus quidam miles K : uetus regis miles O : quidam regis miles Q ◆ tiro AE : tyro ceteri fere, item 547, 548 bis, 550 (sed 558 et 550 tir- T) ◆ alexandro consuetum EQCD TMKWG McSP : alexandro assuetum F : alexandrum consuetum ABO ◆ amicus Q ◆ adulescentulos diligebat ACFKG : diligebat adulescentulos F ◆ mentis impos primo AEO CDTM : mentis impios primo BP : mentis primo Q : mentis in postremo FKWGZS : mentis in postremo loco(?) Mc : i]n postremos Gs ◆ circuiens ES2 ◆ clamabat D1 ◆ plenam esse tr. G ◆ et omnia] hoc omnia Q ipsum etiam regem ausus AOCD FK WGMcS : ipsum regem ‫ݱ‬ausus‫ ݲ‬etiam E : ipsum regem etiam ausus BQ : etiam ipsum regem ausus TM ◆ uero omnium inquit tr. QP : inquit omnium G ◆ uideris esse] uideres esse O1: uideris P ◆ infelicissimum B ◆ nequissima B : nequissimum P ◆ fidem apud te salome et feroras Mc ◆ salomes et feroras TM ◆ apud te] aperte Q ◆ aduersos O ◆ filios tuos] filios tres F ◆ saepe ipse] saepe ipsos Q : saepe P ◆ mortis om. BO ◆ dignos esse] dignos P ◆ aduertis hoc eos agere AFH2Z2(ut uid. in ras., Z1 n. l.) Reg944 : aduersus hoc eos agere BEO CDIYJM KWGH1McS2 Niese : aduerius hoc eos agere T : aduersus eos hoc agere uides Q : aduersus hoc eo agere S1: aduersus eos hoc agere clm15841 clm17404 : aduersus eos agere Gs ◆ iustis AQCD IJTM FKWG McS Niese : illustris BO : illustriͺbus͵ E ◆ suscessoribus Gs ◆ destitutus etiam Niese] destitutis QWGZMc : destitutos C1 ◆ facilem CD1K Niese : facile ceteri ne ille] non ille C ◆ est enim qui non ABEOQCD TMK WGMcSP : enim est qui non F : est enim quin Gs ◆ adulescentibus TM (dubitanter recepi, cf. LHS 1,89; ThLL 8,1118,67–82) : adulescentium ceteri ◆ miserebatur A ◆ principiorum ACD (cf. ThLL 10,2,2,1318, 47–61 „milites gradu superiore in exercitu imperii posterioris militantes“) : principorum BOQT1M1 : principum ET2M2 FKWGSP ◆ uidebatur Mc ◆ et illos AEOCD TMKGSP : il-

546–552

151

mi etiam palam grauiter ferunt.“ Haec dicens simul eos, quibus res indigna uideretur, nominabat. Rex autem statim et illos et ipsum cum filio comprehendi iubet. Ibique tum alius quidam regalis tonsor nomine Tryfo, nescioqua exagitatus insania, semet ipsum indicans prosilit ac „„Mihi quoque Tiro“ inquit „iste persuasit, ut occasione tondendi nouacula te occiderem, magnaque mihi Alexandro datuiri munera pollicebatur.“ His auditis Herodes et Tironem eiusque filium et tonsorem subdidit quaestioni. Cumque illi pernegarent, tonsor autem amplius nihil diceret, Tironem uehementius torqueri iussit. Tumque filius eius patris miseratione commotus cuncta se regi, si eum sibi condonasset, indicaturum promisit; eoque relaxato, ipsius occidendi patrem suum habuisse uoluntatem dixit, impulsum ab Alexandro. Hoc autem quibusdam fictum ab adulescente uidebatur, quo tormentis eriperet patrem, nonnulli uerum esse firmabant. Herodes tamen et militum principes et Tironem pro contione accusatus ita in eos armauit populum, ut ibidem cum tonsore lignorum et lapidum ictibus interirent. Filios uero in Sebasten missos, quae non longo a Caesarea interuallo distaret, offocari praecepit, eaque re mature perfecta in castellum Alexandrium mortuos asportari cum Alexandro materno auo sepeliendos. Hic quidem Alexandro et Aristobulo finis uitae fuit. Antipatrum autem, cum iam sine controuersia successionem regni speraret, intolerabile gentis excepit odium, cunctis scientibus illum omnes fratribus suis conseruisse calumnias. Nihiloque minus timor eum non mediocris sollicitabat, crescente los BQFW ◆ cum filio om. O1 tum alius] eum alii W : eum aliis G : c aliis (?) Mc ◆ quidam] quidem BE ◆ tryfo AEOCD : tryphon BQ : trifon TMKWG : trifo S : tripho P : Mc n. l. ◆ indicans om. O1 ◆ prosilit etiam Ivar] protulit I ◆ inquit iste persuadit M1 : inquit persuasit iste W : iste inquit persuasit Mc ◆ mihi alexandro datuiri OCD1 : mihi alexandro datumiri AP : mihi ab alexandro datum iri D2 (ab dubitanter reieci, cf. 1,19.160; LHS 2,122) : mihi alexandro daturo B : mihi allexandro datum tua Q : inde alexandrum daturum FM : mihi alexandrum daturum IYJTK WGMcS Reg944 : mihi alexander datumire E et (ex D1) tironem (uel tyronem) … et tonsorem ABEO CDTM FKWGS : tironem … et tonsorem P : tironem … tonsorem Q ◆ nihil amplius WMc ◆ diceret nihil B tumque] tamque CD1S1: tandemque D2 : cumque G : tum TM ◆ filios S1 ◆ et post condonasset ins. S1 ◆ eoque] eumque D1 ◆ ipsius] ipsum S2 ◆ uoluntatem habuisse Mc ◆ fictum] ficto BE2O : om. E1 ◆ ab adulescente] ab om. B1 ◆ quo (qui C) tormentis – firmabant om. Q principes … tironem ... accusatus B (cf. LHS 2,290 sq., KS 1,97–99) : principes ... tyrone ... accusatis Q : principiis ... tyronem ... accusatis O : principe ... tyrone (uel ti-) ... accusatis WGHZ : principibus ... tyrone ... accusatis EYITM FKS2 : principiis ... tyrone ... accusatis ACDJS1 Ӂ ◆ ibidem cum tonsore ... interirent ACDTM KVWGMc(?)SP : ibi quidem et tonsorem ... interirent B : ibidem quo tonsorem ... interirent O : ibidem quo torsor(!)erat ... interirent Q : ibidem cum eo tonsorem ... interimerent F : ibidem quo tonsor ... interirent E ◆ quae – distaret (distare M1)] quae non longo a caesarea distaret interuallo P : qui non longo caesarea interuallo distabaret Q ◆ offocari] suffocari BWG : effocari OP ◆ praecipit FK ◆ perfectam C : perfecte P1 ◆ mortuos in castellum alexandrium asportari P ◆ alexandrum BS1 : om. Mc ◆ iussit post asportari ins. B2 ◆ delegauit post sepeliendos ins. T ◆ hic quidem –– uitae fuit om. I1 ◆ quidem alexandro et aristobolo finis] : quidem aristobolo et alexandro finis O : finis quidem aristobulo et alexandro F antipater cum se////////////////fuit sine controuersia successorem regni speraret Mc ◆ antipatrum autem BEO : antipatrum uero F : at antipatrum S2 : antipatrum QCD IYJTM KS1P : antipater WG : antipatro A ◆ cum iam] se cum iam G : cum se iam M ◆ successionem BEOQFW : successorem ACDIYJ TMK GS1P : successorem se S2 ◆ herodes post speraret ins. P ◆ intolerabilem A1 ◆ exc(o)

5

10

15

20

152

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

subole peremptorum. Erant enim Alexandro ex Glafyra filii duo, Tigranes et Alexander, itemque Aristobulo ex Beronice Salomes filia Herodes et Agrippa et Aristobulus filiaeque Herodias et Mariamme. Sed Glafyram quidem Herodes cum dote sua in Cappadociam dimisit, postquam Alexandrum interfecit, Beronicen autem Aristobuli coniugem auunculo Antipatri nuptum dedit, qui, ut Salomen, quam infensam habebat, sibi reconciliaret, istas nuptias excogitauit. Idem uero etiam Feroram muneribus aliisque obsequiis atque amicos praeterea Caesaris ambiebat, magnas Romam mittendo pecunias. Saturninum enim cum aliis omnibus apud Syriam donis expleuerat. Hoc autem magis inuisus erat cunctis, quod plura donabat, uelut opes tantas non munificentia largiretur, sed metu consumeret. Itaque eueniebat, ut nec accipientium beneuolentia quicquam proficeret quibusque nihil dedisset, acerbiores inimicos haberet. In distributionibus autem munerum quotidie largior erat, cum praeter spem uideret orbos pueros ab Herode curari, quantumque illum peremptorum caedis paeniteret, prolis eorum miseratione significari. Conuocatis enim propinquis atque amicis suis et pupillis astantibus quodam die, cum lacrimis opplesset oculos, dixerat: „Horum quidem mihi patres fortuna quaedam tristis eripuit, ipsos autem orbitatis misericordia cum natura commendat. Experiar itaque, ut, etsi pater infortunatissimus fui, auus tamen sim prouidentior, et a quibus post me regantur, amantissimos mihi relinquam. Despondeo igitur filiam tuam, Ferora, maximo filiorum epit] excipit ACK ◆ omnes fratribus suis] fratribus suis Q : omnes omnibus fratribus Mc : omnibus fratribus suis WG ◆ conseruisseruisse A ◆ ni(c)hiloque (nihilo EP1) minus timor (timore P1) eum non mediocris ABEQCD TMFKP : nichilo quem mustimoreum non mediocris O : nichilo quem ultimo reum non mediocris B : nihiloque minus timor non (in W) mediocris eum WGMc ◆ crescente subole (uel sobole) etiam Niese] crescente filiole W ◆ duo filii G ◆ filii duo tigranes et alexander ex glaphira Q ◆ tygranes TKWGMc : tigrantes O ◆ itemque] itemque et B ◆ ex beronice BEOQ DFK : ex beronica TM : ex berenice AWGMcS : et beronice C ◆ salomes filia BEO CDFKS : salome filia ATMWGMc : salomes Q ◆ agryppa C ◆ filiaeque ACDTM FKWGMcS : filiae BEOQ ◆ mariammes TK : mariames M : mariamme uel mariamne ceteri glafyram ADTGS : glafiram BOCTMKW : glaphiram EQF ◆ cum dote] autem dote G ◆ in capadociam BE2TMWG : in cappadociam F : capadociam E1: cappadociam Mc ◆ abunculo G : auunculi A ◆ antipatri] antipatrum B : antypatri Mc ◆ tum post nuptum ins. CD1 idem uero etiam] idem uero et W : idem uero QTM ◆ cum ante muneribus ins. Q ◆ aliisque] aliis Mc : aliisque aliisque W ◆ praeterea] propterea BEO ◆ caesaris praeterea T ◆ ambiebat] ambigebat BOMc ◆ enim cum aliis omnibus] autem cum aliis hominibus Q ◆ apud syriam om. Mc ◆ hoc … quod AOQCD TMFKS (hoc etiam Niese) : eo … quod WGMc : eo … quo BE ◆ donauit WGMc ◆ largiretur – beneuolentia om. E1, suppl. E2mg ◆ largiretur om. Mc profecerit F ◆ quibusque] eosque his (bis W) quibus WGMc ◆ aceruiores A ◆ largitor BEO ◆ orbos pueros uideret Q ◆ prolis] pro illis A atque] et TM ◆ quodam die cum ABEOQ WGHZ Reg944 : cum quadam die J2 : cum quodam directo YI : quodam directu P : quodam directum CD : quodam directo J1KV Pa16730 : quo dum directos TM Pa8959 : quodam recte S1 : quodnam recte S2 : uestigia ca. 14 litterarum Mc : cum F et ut uid. Niese ◆ lacrimarum P ◆ opplesset AEOQ IJ2TMF WGZMcS : upplessit Gs : complesset B : oppressit CDJ1(?)KV : opplens P (cf. 1,83) ◆ dixerat ABEOQ CDTM WGS : Mc n. l. : dixit F : dixitque K ◆ patres fortuna quaedam tristis] patres fortuna quaedem MMc : patris fortuna quidam tristis S1 : patres fortuna quidem tristis S2 ◆ ipsos autem] ipso autem A : ipsos M ◆ orbitatos WG ◆ ///fortunatis S1 : in fortunatissimus S2 ◆ prouidentior sim Q : inprouidentior O ◆ regnantur Gs : rogantur WG ◆ amatissimos S2 ◆ mihi post amantissimos om. M igitur etiam Niese] ergo Q ◆ feroram Q : o ferora P ◆ ut ei

557–562

153

Alexandri, ut ei curator sis necessarius, tuo uero, Antipater, filio Aristobuli filiam; eris enim hoc modo pater orbatae. Sororem uero eius meus Herodes accipiet, pontifice auo materno prognatus. Et de his quidem hoc sit iudicium meum, neque id quisquam dirimat, qui me amabit. Precor autem etiam deum bono regni mei meorumque nepotum copulare nuptias atque hos pueros placidioribus quam patres eorum oculis aspicere.“ Postquam haec locutus est, fleuit et puerorum dexteras iunxit benignissimeque consalutatis singulis dimisit consilium. Statim autem diriguit Antipater, quantoque dolore affectus esset, neminem latuit. Pupillorum namque honore apud patrem quoque sibi derogatum existimabat iterumque de rebus cunctis periculum fore, si Alexandri filiis praeter Archelaum etiam Feroram tetrarcham adiutorem habere licuisset. Ad haec reputabat odium suum et orbitatis miserationem, qua tota gens flectebatur, quantoque uiuentium puerorum studio et quanta memoria ipsius scelere mortuorum tenerentur Iudaei. Itaque omnimodo sponsalia dirimere statuit. Et callide quidem patri subrepere timuit saeuienti acriterque uigilanti ad suspicandum; palam uero eum supplex adire ausus est coramque deposcere, ne se honore priuari, quo dignum esse iudicasset, nudumque regis nomen habere uellet, regni autem substantiam penes alios esse. Nec enim posse rerum obtinere dominatum, si praeter auum Archelaum etiam Feroras Alexandri filio socer esset adiunctus. Incurator] ut curator BO : om. Mc ◆ necessariis O ◆ tuo uero antipater AE2FKTMWGS2 : tu uero antipater BE1OCDS1P : tu uero antipata Q : Mc n. l. ◆ filio] filio tuo DP ◆ tuam trade post filiam ins. Q ◆ orbato Q : orbati S2 ◆ accipiat W ◆ pontifice ABEOQK : e(x) pontifice DFWGS2 : et pontifice CTMS1 : Mc deest iudicium etiam Niese ] consilium TM ◆ neque id quisquam ABE2OCD TMKWGS : neque uel quisquam F : neque illud quisquam Q : neque id E1 : Mc n. l. ◆ amauit E1OQ : amauerit E2 ◆ autem etiam deum] autem deum etiam Q : autem dominum etiam F : etiam deum TM locutus est fleuit et … iunxit (iungit BEO) benignissimeque BEOQJ TMKV Pa8959 clm15841 clm17404 : locutus est fleuit et … iunxit benignissime Z1 : locutus est effleuit et … iunxit benignissimeque Y2 FS2 (locutus est effleuit etiam Niese) : locutus est effleuit et … iunxit benignissime WHZ2 : locutus effleuit et … iunxit benignissimeque (benenissimeque D1) CDY1I1 Pa5057 : locutus effleuit et … iunxit benignissime I2GS1 Gs Reg944 : locutus effleuit et … coniunxit benignissimeque A : effleuit et[ (cetera perierunt) Mc Ӂ ◆ singulis consalutatis K ◆ consilium CDTMFS1 : concilium ABEOKWGS2 ◆ statim autem S2 : autem statim S1 : statim ceteri ◆ quantoque dolore – apud patrem om. WGZ et ut uid. Mc ◆ pupillorumque C ◆ honore ABEOCDK : honorem TFS : honor et M ◆ alexander M ◆ filiis ABEOCD : filius TMFKWG : filium S2 (S1 n. l.) ◆ tethrarcham M : tetarcham SG1 : tetharcam CD1 miserationis G2 ◆ quantoque ACDTM : quanto FKWGSMc(?): quantumque BEOQ ◆ studio puerorum W ◆ quanta] quanto WG ◆ ipsius scelere mortuorum etiam QMc] : ipsius scelerem mortuorum A: mortuorum ipsius scelere F ◆ tenerentur iudaei] tenere uideri Q : om. E1, suppl. E3mg ◆ sponsalia dirimere (diremere O1) ABEOQ : dirimere (dirimeret W) sponsalia CDTMFK WGSMc patri ECD TMFKGMcS : patris ABO : pater W ◆ subrepere Niese („ut uid. Lat“) : supprimere Y Pa5057 : subripere uel surr- ceteri (de „subrepere“ et „subripere“ confusis cf. Souter) ◆ suspicandum] supplicandum A ◆ supplex eum D ◆ se h. priuari AQCDTMKWGMc : se h. priuaret FS2 : h. priuari EO : h. priuaret B : se honori priuari S1 ◆ quo dignum AQCDTMFKWGS : quod dignum BEO ◆ nudumque] nondumque(?) B : numquam D ◆ nomen regis K ◆ enim se posse D2 ◆ rerum] reum M1 ◆ archelaum auum T : alexandri auum M ◆ alexandro D1: alexander W ◆ socer esset filio adiunctus T : filio socer esse adiunctus est O : filio socer //// esset adiunctus E numerosa] non mirosa I1 : non morosa I2 : uniuersa Q ◆ proienies A ◆ regi uxores AEQCDTM FSW2G : regis uxores BOW1 : uxores regis K ◆ filios] sc. mares et feminas ◆ filiam A ◆ itemque antipan AEO CWG : itemque antipam

5

10

15

154

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

stantissime uero precabatur, quia numerosa esset regia progenies, nuptias permutari. Nouem namque regi uxores erant, sed harum septem unde filios susceperat: Ipsum Antipatrum ex Doside, Herodem autem ex Mariamme pontificis filia, itemque Antipan et Archelaum ex Marthace Samaritide filiamque Olympiada, quam frater eius Iosephus habuerat; ex Hierosolimitide uero Cleopatra Herodem et Philippum, necnon ex Pallade Faselum. Habebat autem alias quoque filias, Roxanen et Salomen, unam ex Fedra, alteram ex Lopide, duasque uxores sine filiis, consobrinam et sororem, ac praeter has Alexandri et Aristobuli sorores duas ex Mariamme. Cum igitur tanta prolis copia superesset, aliter nuptias iungi postulabat Antipater. Rex autem perspecto eius animo, quid de pupillis cogitaret, uehementer iratus est, quippe filiorum, quos interfecerat, casum reputans formidabat, ne et hi quandoque criminationum Antipatri praemium fierent. Sed tunc quidem saeuioribus eum dictis protelat; postea uero blanditiis eius adductus sponsalia reformauit; ac primum ipsi Antipatro Aristobuli filiam collocat, filium uero eius iungit filiae Ferorae. Hinc licebit aduertere, quantum Antipatri ualuerit adulatio, quod idem in simili causa impetrare Salome non potuit. Hanc enim, quamuis soror esset atque hoc saepe intercedente Iulia uxore Caesaris postulasset, Arabum regi Syllaeo nubere non passus est, sed inimicissimam sibi fore iurauit, nisi ab hoc studio destitisset, posteaque inuitam Alexae cuidam ex amicis suis in matrimonium dedit eiusque filiarum unam Alexae filio, alteram Antipatri auunculo tradidit; natarum autem Mariammes una sororis filium habebat DTMFKS : itemque antipatrum B : om. Q ◆ marthace AEDTMFKWG : martace BOCIS Niese ◆ olympiada A : olympiadem DTFKS2 : olympiadam C : olimpiadam BEOWG : olimpiadem MS2 : olimpiadeam S1 ◆ iosephus ABW : iosepphus CD : iosippus E2OTM FKGS Niese : om. E1 ◆ hierosolimitide AOGS : hyerosolimitide I : ierosolimitide EMW : iherosolimitide TK : hierosolymitide BCDF ◆ phylipum B ◆ necnon] necnon et AEKM ◆ pallada TM ◆ fasellum B alias autem quoque tr. G ◆ filias (fialas T1) quoque alias F ◆ roxanen scripsi: rosanem B : lasomen W : rexamanam Fmg : bosamen I Pa1615 Pa5057 Pa16730 Reg944 ceteri necnon „codd. quidam“ Niesii ◆ fedra] freda S : federa et G ◆ alteram] aliam TM ◆ ex om. K ◆ lopide QCDIKWGS Pa1615 Pa5057 Pa5058 „codd. aliquot“ Niesii : ioppide ABEF fort. recte : iopide O : polide Reg944 : boside TM : helpide Fmg ex AJ 17,19 ◆ duasque] duas BEO ◆ sororem et consobrinam TM : et cons. et sor. WG ◆ ac praeter has E : ac praeter hos CTMKG : hac praeter hos A : et praeter has F : et praeter hos DWS : ac praeter BOK1 ◆ alexander W ◆ cum igitur] in B hic liber nouus incipit his uerbis praemissis explicit liber uigesimus quartus flauii Josephi Judaice captiuitatis Incipit eiusdem liber uigesimus quintus ◆ aliter nuptias iungi postulabat antipater] aliter iungi nuptias postulabat antipater B : alias antipater iungi nuptias postulabat M : alias antipater iungi postulabat T quid] qui de O ◆ eius post pupillis ins. M ◆ formidabat etiam QIYJHZP] reputabat FK ◆ ne et AEOCD JYTMK WGHZS : ne etiam BF : ne Q ◆ quandoque] quenque(?) B ◆ antipater B dictis eum protelat F : eum dictis prodebat Q ◆ telat – primum ipsi om. WGZ ◆ abductus BTM licebit ABEO TMGS : licebat CDF KW ◆ antipatris BO ◆ salomen CDMS ◆ quamuis enim O ◆ iulia] filia W ◆ regi syll(a)eo nubere AF : regi silleo nubere BEK : regis silleo nubere O : regi silleon nubere DS : regis ille on nubere C : regis ille conubere TM : regi illam nubere WG ◆ sed inim.] si inim.(?) O ◆ posteaque inuitam (imvita Y, inuitum S1) alexae cuidam] postea quaeri su[ Gs ◆ amicis suis] amicis W ◆ alexe filio ABEOQ : alexandri f. YTFK WGSP Niese : alexandrie f. M : alexandrae f. CDIJ ◆ tradidit AQCD IJFK WGS : dedit EBO TM ◆ natarum] nazarum BO : naturam CD ◆ una] unam B ◆ altera fratris faselum etiam QYJ] alterum fasellum B : alteram fratris faselum W : alterum altera faselum O : alterum altera fratris fa-

566–571

155

Antipatrum, altera fratris Faselum. Sic interrupta pupillorum spe Antipater et pro sua commoditate affinitatibus iunctis expectatione certa nitebatur, adiectaque malignitati fiducia nequaquam erat tolerabilis: Nam quia singulorum odium uitare non poterat, securitatem sibi ex terrore quaerebat, cum praeterea Feroras ei ueluti iam confirmato regi obsecundaret. Quin et mulierum conflata in aula confactio nouas turbas excitauit. Etenim Ferorae uxor cum matre ac sorore sua necnon et matre Antipatri multa in regno insolenter agebat, ausa etiam duas regis filias contumeliose tractare, cuius rei causa maxime ab Antipatro erat abiecta. Itaque cum inuisae illi essent, alias quidem morigeras habebant; sola uero Salome adversabatur earum concordiae, quodque non bono regis coirent, apud ipsum insimulabat. Cognita uero eius delatione mulieres, quodque Herodes aegre tulisset, aperto quidem conuentu et familiaritate abstinuerunt, contra uero etiam discordare inter se rege audiente simulabant. Cum his adeo conludebat Antipater, ut palam Feroram minime dubitaret offendere. Occultos autem coetus et nocturnas comessationes agebant, earumque consensionem fecit obseruatio firmiorem, cum horum nihil ignoraret Salome, sed Herodi cuncta nuntiaret. Ille autem ardens iracundia maximeque aduersus Ferorae coniugem, quod eam praeter ceteras accusaret Salome, aduocato cognatorum amicorumque consilio, et alia multa mulieri et filiarum contumelias crimini dedit, quodque Pharisaeis mercedem contra se praebuisset fratremque sibi hostem reddidisset expugnatum ueselum E : ]te fratris faselum Gs interrupta etiam JYHZMc P] incorrupta FmgKV : interempta F : interrupta copula Q ◆ ‫ݱ‬spe‫ ݲ‬E : ipse BO ◆ et pro] pro Q ◆ commoditate] acommoditate M ◆ affinitat ‫ݱ‬em‫ ݲ‬E : adinfinitatibus O ◆ adiectaque] adiecta itaque TM ◆ malignitate CDTMK McS1 ◆ nam quia] namque Q ◆ singulare Mc ◆ potuit TMWGMc ◆ et ante securitatem ins. Q ◆ ex terrore] ex torrore C1 : exteriorem BO ◆ confirmato] ]firmitato Gs ◆ regi] regno BO conflata] conflicta BO ◆ confactio BC(?)DJ1(?)S2 (sed cf. 1,645) : confictio P : conflictio TMFKV Pa8959 : conflatio Gs : conflictio uel conflatio S1: conlatio(?) J2: factio AEOQY IWGHZ Pa5057 Reg944 Ӂ ◆ excitauit ABEOQ : excitabat CDTM FKWGS ◆ antipatris O ◆ antipatri multa om. Q : multa om. C1 ◆ in regno] regno B ◆ agebat] aiebat Q ◆ cuius rei causa … abiecta S2 : cui rei … abiecta JFKS1 : cui rei … obiecta ACDITM Niese Pa16730 Reg944 : cui re … obiecta BOY : cui re … abiecta Q : cui res … obiecta (obieta W) EWGHZ ◆ illi inuisae essent F : inuisae essent illi TMW ◆ quidem morigeras] quidam mogeras W salome uero sola tr. WG ◆ earum AD2 : eorum BEOQ CD1TM FKWGS ◆ non bono regis] ne bono regis CD : ne bone regi M ◆ co///irent S ◆ insimulabat] simulabat B : insimularet M ◆ eius uero E ◆ delatione] dilectione BEO ◆ mulieres quodque] (cum add. E2) mulieres quoque EO ◆ herodes aegre tulisset] herodi h(a)ec retulissent BEO : herodi hoc retulisset Q ◆ conuentu] usu M ◆ etiam discordare (discordiare C) inter (intra D) se ABEO CDWGS : etiam discordie inter se Q : et discordare inter se F : discordare inter se K : etiam inter se discordare TM2 : etiam inter se discordare inter se M1 ◆ his adeo] his abeo O : his ab ea B : adeo Q ◆ conludebat scripsi : concluderet BQD1: conluderet ceteri Ӂ ◆ antipatri Q autem om. Q ◆ comessationes BOD2 TMKGS2 : commessationes EQW : comesationes D1FS1 : comisationes AC ◆ agebant] habebant WGS ◆ earumque consensionem] earum consecutionem Q ◆ salome – nuntiaret om. Q (propter homoiotel. –aret?) ◆ salomes BEM, item in 571 ferorae] feroram QK : fore W1: feroren S1 : ferores S2 ◆ quod eam] quod eas DK aduocato] ac uocato BO ◆ amicorumque] amicarumque C : amicorum F ◆ concilio AEKG : concilium W ◆ et alia multa AEOCDTK : et talia multa FWGS : et alia M : multa B ◆ mulieri AEOCDTM : mulieris BQFK WGS ◆ contra se mercedem TM ◆ fratremque] fremensque B ◆ hostes A ◆ reddidisset] reddidisse B ◆ et ante expugnatum ins.

5

10

15

156

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

nenis. Postremo conuersus ad Feroram, utrum, ait, se fratrem an uxorem uellet optare; cumque ille se citius uita dixisset quam coniuge cariturum, incertus quid ageret, ad Antipatrum sermonem contulit ac ne cum Ferora uel eius coniuge aut quouis alio, qui ad eam pertineret, umquam colloqueretur edixit. Verum ille palam praecepta custodiens in occulto cum his pernoctabat, metuensque obseruationem Salomes, per amicos in Italia degentes, ut Romam proficisceretur, effecit, ipsorum perlatis litteris, ubi Antipatrum aliquanto post tempore ad Caesarem mitti oportere perscriberent. Igitur Herodes nihil moratus eum misit cunctisque, quae usui forent, magnaque pecunia liberaliter instructum, testamentumque una portandum ei dedit, in quo rex ipse Antipater scriptus erat et Antipatri successor Herodes ex Mariamme pontificis filia procreatus. Quin et Syllaeus Arabs itidem Romam neglecto Caesaris praecepto nauigauit, de his cum Antipatro certaturus, de quibus ante cum Nicolao causam dixerat. Non leue autem cum Areta rege suo certamen habebat, cuius et alios amicos interfecerat et Soemum in Petra oppido potentissimum, redemptoque Fabato dispensatore Caesaris fautore utebatur etiam in Herodem. Sed maiore pecunia data Herodes Fabatum a Syllaeo remouit ac per semetipsum quae Caesar iusserat exigebat. Ille autem cum nihil dedisset, accusabat apud Caesarem Fabatum, dispensatorem esse dicens, non quae ipsi, sed quae Herodi expedirent. Quibus commotus ad iracundiam Fabatus (adhuc autem apud Herodem in honore maximo habebatur) secretorum Syllaei proditor factus est regique indicauit, quod Syllaeus Corinthum eius satellitem pecunia corrupisset eumque asseruari oporteret. Neque rex id facere dubitauit, quoniam Corinthus iste, licet in aula regis esset educatus, ex Arabia tamen fuerat oriundus. Igitur mox non illum solum corripi, sed etiam duos alios Arabas iussit apud eum repertos, unum Syllaei amicum, alterum fylarchum. Qui subditi M ◆ uenenis] uenisse B : ueniens QM utrum ait se BE2OQD2FWG : utrumque se ait K1 : utrumque ait se ACD1K2S : utrumne ait se T : utrumque ne ait se M : utrum se E1 ◆ se citius uita dixisset quam coniuge (coniugem E1O)] citius u. d. q. coniuge se B : citius u. d. q. uxore TM ◆ cariturum] tiriturum(?) Q ◆ ad antipatrem O ◆ cum ferora] cum ferara D1: cum forara W : ferora C ◆ quouis] quouisque Q ◆ ad eam] ad eum TM ◆ pernotabat O salome TM ◆ proficisceretur] proficeretur C1 ◆ efficit O ◆ perlatis] prolatis BO Niese ◆ ubi antipatrum] ubi antipatro ECDS : ab antipatro M ◆ oporteret BEO ◆ eum misit] eum praemisit cum G : misit eum cum W ◆ cunctisque quae usui BT : cunctis questus u sui S1 : cunctisque ueusui O : cunctis quae usui ceteri Niese ◆ unaa B ◆ scriptus ABEO : inscriptus CDTM FKWGS ◆ mariamme A : mariammes OCDWGS : mariamnes BE : mariamne TFK : mariame M ◆ filia pontificis K syllaeus CD : sillaeus S : sylleus G : sylaeus TMFK : silleus ABEOW et sic fere deinceps usque ad 577, nisi quod 575 sylloe- C; 575 et 576 sylle- bis D; 575 et 576 et 577 sylle- W; syll- semper A ◆ ante] ante dixerat exhibet F : om. TM ◆ aretha KWG : arethe M ◆ soemum C (v in ras. C2)DTFKS Niese : scemum M : semum ABEOG : senium W ◆ oppido om. M heroden AO ut saepe ◆ esse om. S2 regique] reique D1 ◆ indicauit quod] indicauit quod enim ACDS (recte?) ◆ corinth-] orinthum K : apud chorintum T1M : chorinthum T2 : corinthi- F semper ◆ eius om. E1 ◆ pecunia corrupisset] pecuniam corripuisset C : corrupisset pecunia T ◆ oportere WG ◆ id rex TM ◆ dubitabat S2 ◆ regis] regali A ◆ edocatus CD1 non illum mox W ◆ mox] nox C : mors M ◆ arabes ODTG : arabs W ◆ fylarchum AC : filarchum EWGS : sylarchum TM : fylargum D : sillarchum B : filiarchum OK : philiarchum FK ◆ quaestione CD1KGS2 ◆ occideret

577–584

157

quaestioni magna pecunia Corintho, ut Herodem occideret, persuasisse confessi sunt. Illi quidem etiam a Saturnino rectore Syriae interrogati Romam transmissi sunt. Herodes autem Ferorae uehementius imminebat, ut repudiaret uxorem. Aliquid enim quo mulierem plecteret excogitabat, quia multas in eam odii causas haberet, donec ipsum etiam fratrem cum ea supra modum indignatus eiecit. Feroras autem aequo animo accepta iniuria in tetrarchiam suam recessit, iuratus unum sibi exilii finem fore mortem Herodis, neque se ad eum reuersurum esse dum uixerit. Denique nec aegrotum, quamuis saepe accitus, fratrem uisere uoluit, cum quibusdam mandatis eum quasi moriturus uellet instruere. Sed ille quidem praeter spem conualuit. Postmodum autem Feroras in morbum incidit. Tumque Herodis patientia demonstrata est, nam et uenit ad eum et humanissime curatum uoluit, sed morbum superare non quiuit; in diebus enim paucis est mortuus. Quem licet usque ad ultimum uitae diem dilexisset Herodes, tamen quod illum quoque ueneno peremisset fama uulgatum est. Verum eius corpore in Hierosolimam portato luctum maximum cunctae genti denuntiauit clarissimaque funus sepultura dignatus est. Vnus quidem interfector Alexandri et Aristobuli hunc exitum uitae sortitus est. Transiit autem in Antipatrum auctorem poena sceleris ex interitu Ferorae nacta principium. Quidam enim ex eius libertis, cum regem tristes adiissent, fratrem ipsius Feroram ueneno interceptum esse dicebant. Nam quendam ei cibum obtulisse coniugem suam non quo solebat modo conditum, eoque sumpto illum morbo protinus esse correptum. Venisse autem ante biduum matris ac sororis eius accitu quandam ueneficam mulierculam ex Arabia, ut uenenum Ferorae conficeret amatorium et pro amatorio dedisse mortiferum Syllaei consilio, namque illi notam fuisse. Perculsus igitur plurimis suspicipersuasisse] occidere persuasisset A ◆ illi quidem – transmissi sunt om. G propter homoiot. ◆ etiam om. T ◆ satornino A (cf. 1,538) ◆ rectore syriae interrogati AO1(?) CD KWGS : rectori sirie interrogati B : interrogati rectore syriae TM : rectore interrogati F : syriae interrogati E1 : rege syriae interrogati O2E2 ◆ roma E ferorae] furore C ◆ quo CDTM WGS : quod ABEOFK Niese ◆ plecteret] repudiaret plectere T1M ◆ in eam] in eadem D ◆ donec etiam fratrem cum ea indignatus eiecit (om. ipsum et supra modum [supra modum habet etiam Niese]) TM in tetrarchiam suam ABEOF : tetrarchiam suam TMKG : thetrarchiam suam W : tetharchiam suam CD : tetrarchia sua S ◆ recessisset O ◆ iuratus] iurans T ◆ sibi exilii finem] sui exilii finem sibi WG ◆ neque se] se om. FW ◆ esse om. T ◆ cum (cumque CS) quibusdam (quibus O1) – conualuit om. WG feroras autem postmodum TM ◆ curatum uoluit] curare uoluit B : curatum fleuit WG ◆ non quiuit] nequit B : nequiuit(?) O ◆ enim] autem W ◆ est mortuus] mortuus est G : est mortuus quidem D ad ultimum om. O1 ◆ tamen] tunc M ◆ quod illum quoque ueneno peremisset] illum quoque ueneno peremisse B : quoque illum ueneno peremisset O ◆ eius bis scr. O1 ◆ hierosolimam D : hierosolima OG : ierosolima BE : iherosolimam K : ierosolimam MW : hierosolyma A : hyerosolyma C : hierosolymam TFS ◆ funus] funes A : om. B ◆ dignatus] donatum M : dignatus accurare WG ◆ exitus W ◆ poene D1: penas W ◆ ferorae] fore W ◆ principum E1O ◆ liberis BEO ◆ regem tristes] rege tristes BO : om. E1 ◆ adiissent] adessent BO : audissent Q ◆ et ante ueneno ins. Q ◆ interceptum] intereptum B : interemptum OTM : intercepto S1 ◆ non quo] non eo quo F ◆ corruptum WHS1 accitum AG ◆ beneficam CD ◆ ante] ibi M1 ◆ quandam post uenisse autem tr. T ◆ conficeret] conuinceret M ◆ amatoria E ◆ syllaei C : syllei AWG : sillaei S : sillei BEOTK : sylaei DFM ◆ notum F perculsus] percussus BTM Ӂ ◆ subiecit] subdidit Gs ◆ aliqua

5

10

15

20

158

5

10

15

20

25

E. Text und kritischer Apparat

onibus rex ancillas et nonnullas libertinas quaestioni subiecit. Ibique tum exclamat aliqua doloris impatiens: „Deus caeli terraeque rector in matrem Antipatri, quae horum nobis malorum causa est, uindicet!“ Hoc rex initium nactus persequebatur ulterius indaginem ueritatis. Mulier uero et matris Antipatri familiaritatem cum Ferora eiusque uxoribus et occultos eorum conuentus aperuit, quodque Feroras et Antipater redeuntes a rege tota cum illis nocte potare soliti essent, seruis omnibus exclusis et ancillis. Vna quidem libertinarum haec indicauit. Cum autem ancillae separatim singulae torquerentur, patuit omnium dicta congruere, quaque de causa Romam quidem Antipater ex composito, Feroras uero trans flumen secedere curauissent. Nam saepe illos in sermone dixisse, quod post Alexandrum et Aristobulum ad ipsos eorumque coniuges transiturus esset Herodes nec alicui posset parcere, qui Mariamme eiusque filiis minime pepercisset; ideoque melius esse ab hac belua quam longissime fugere. Saepe autem dixisse matri Antipatrum conquerentem, quod, cum ipse iam canus esset, pater in dies singulos iuuenesceret, seque fortasse priusquam regnare incipiat moriturum; aut si umquam ille decesserit („quando autem istud fiet?“), uoluptatem sibi successionis omnino fore breuissimam. Pullulare praeterea hydrae capita, hoc est Aristobuli et Alexandri filios; sibi autem filiorum quoque spem ademptam esse patris iniuria, qui non eorum quemquam post mortem suam regni successorem, sed Mariammes filium scripsisset Herodem. Qua quidem in re prorsus eum senectute delirare, si testamento suo standum arbitraretur. Se namque, ut ex eius progenie nemo superet, curaturum. Quin etiam cum omnes patres, quibus inuisi umquam filii fuerunt, odio uincat, plus tamen eum etiam fratres odisse. Denique nuper sibi, ne cum Ferora colloqueretur, centum talenta donasse; atque cum Feroras diceret „Quid enim per nos laedebatur?“, respondisse Antipatrum, utinam cunctis ablatis nudos se dummodo uiuos relinqueret. Verum hoc nequaquam fieri posse, ut tam pestidoloris] ///aliqua doloris C : aliquanto doloris B : aliquanto dolori O (to do ex corr.) ◆ doloris impatiens] dolori impatiens Q1 : doloris uim patiens TM fortasse recte ◆ matre antipatris BO : matre antipatri E : matrem antipatrem D1 ◆ malorum nobis O ◆ hoc] horum B occultus CD ◆ quodque] quoque CD1 ◆ potari CDS : portare W ◆ exclusis seruis omnibus et ancillis tr. A singulaeque TM ◆ omnium patuit O ◆ quaque de causa AB(?)E2 : quamque(?) de causa E1: quaeque de causa D1 : quequa de causa C : qua de causa OD2 TMFK WGS Niese ◆ recedere TWS ◆ curauissent ABEOCD : curauisset TMF KGS : cogitassent W ◆ posset ABEO2 : posset posset O1 : posse CDTMFK WGS ◆ mariame OM ◆ perpepercisset(?) O1: pepercissent E dixisse matri antipatrum] matri antipatrum dixisse per singulos dies (per dies singulos M) TM ◆ conquirentem CDS2 ◆ singulos om. W ◆ iuuenesceret] iuuenisceret E2: iuuenescere B ◆ incipit D1 ◆ moriturum] esse moriturum A ◆ decesserit ACDTM FKWGS : dicesserit O : discesserit BE ◆ autem istud fiat S2 : istud fiet autem O ◆ uoluptatem ATMFKWGS : uoluntatem BEOCD pulullare B ◆ propterea CD1 ◆ alex. et arist. tr. FKVWG ◆ iniuriam ACD1S1 ◆ eorum om. WG ◆ regni] regi B ◆ mariamme A ◆ herodem] haeredem F ◆ deͺlirare͵ E : delerare OCD ◆ testamentum suum TMWGS ◆ proienie A ◆ superet] superesset FWG ◆ curaturam M inuisi umquam ABETMF : inuisum quam uel inuisumquam OCDKWG : inuisum qua S ◆ uincat] uindicat KWGS1 ◆ tamen] tunc T1M ◆ odisse] audisse S2 : audis S1 ◆ colloqueretur] loqueretur TM ◆ donasset M ◆ atque cum] adque cum A ◆ fieri posse] fieri posset A ◆ effugiam S1 ◆ inquit occulte tr. TM ◆ uororum

589–595

159

feram bestiam quisquam effugiat, sub qua nec amicis esse palam liceret. „Denique nunc occulte“ inquit „conuenimus; licebit autem aperte, si uirorum spiritum manusque habeamus.“ Haec in tormentis ancillae prodiderunt, et quod Feroras cum illis Petram fugere cogitasset. Vt omnibus autem dictis Herodes crederet, centum talentis effectum est: De his enim soli Antipatro dixerat. Igitur ante alios in Dosidem Antipatri matrem furor eius erumpit eamque omni ornatu, quem illi donauerat, spoliatam multis comparato talentis expellit. Deinde ira deposita Ferorae mulieres a tormentis recreabat. Timore autem pauidus erat et ad omnes suspiciones excitabatur multosque innocentes metu, ne quem nocentium praetermitteret, in tormenta ducebat. Hinc ad Samaritam se conuertit Antipatrum, qui procurator erat Antipatri, et ex illius tormentis comperit necandi sui causa ex Aegypto Antipatrum uenenum malum petiisse per aliquem Antifili collegam, idque ab eo Antipatri auunculum accepisse Thesdionem ac Ferorae tradidisse, cui mandasset Antipater, ut Herodem occideret, dum ipse Romae abesset ac suspicione careret; Feroram uero uenenum uxori suae dedisse seruandum. Itaque hanc euocatam statim rex quod acceperat afferre iubet. Illa uero quasi allatum egressa de tecto se praecipitem dedit, ut eo modo et probationes et regis uerbera praeueniret. Sed dei prouidentia, sicut apparet, quae ab Antipatro poenas repeteret, non in caput, sed in alteram delata partem periculum mortis euasit. Portataque ad regem, ubi resipiscere potuit (nam casus eam perturbauerat), et quamobrem se praecipitasset interrogata, adiurante rege, quod uera dicenti remitteret omne supplicium, sin uero falsa promere maluisset, corpus eius tormentis absumeret neque sepulturae quicquam relinqueret, paulisper tacuit, deinde „Quid“ inquit „secreta custodio, cum Feroras obierit, Antipatrum, qui nos omnes perdiderit, seruatura? Audi, rex, et tecum deus testis mihi ueritatis, qui falli non potest: C ◆ manͺusque͵ E et quod] ut quod BO ◆ autem omnibus S ◆ effectus A ◆ dosidem … matrem] doside … matrem O : doside … matre B ◆ erumpit] erupit EO : errupit (sed e incerta) B ◆ donauerauerat A ◆ comparatio G1: comparata S1 ◆ expellit] expl////it E1 deinde ira deposita AQCD TMFKGS : denique ira deposita W : deinde depositas BO : denique depositas E ◆ ferorae] ferores Q : et f//ror//e S; quae manus correctrix s.s., rasura perierunt ◆ suspicionem A1 ◆ multosque] multos C1 ◆ metum W ◆ ne quem] neque C antipatri utroque loco] antipatris BE1O ◆ tormentis] commentis CDTM KWGS ◆ causa necandi sui tr. G1 ◆ malum petiisse] uxori suae dedisse M (cf. 592 infra) ◆ antefili C; expectes antifilum ◆ ab eo] adeo A ◆ aut ante accepisse ins. B ◆ auunculum om. K ◆ thesdionem C Niese : hesdionem BO2DTM KWGS : accepisse(!)hesdionem E : theydionem A : theudionem F : hedyonem O1 ◆ ut ante herodem om. EO ◆ dum ipse] dumque ipse M ◆ romae abisset BO : romam ab(i)isset WG ◆ dedisset A hanc euocatum C : hac euocata D2 ◆ afferri CDTMS ◆ allatum AOCD : adlaturum E : alarum B : allatura TMFKWS : -uram G ◆ de tecto] deiecto G : derecto W ◆ ut eo modo] uto//omodo(?) D1 ◆ et ante probationes om. F ◆ appareret M : om. O1 ◆ quae ab antipatro] quae antipatro CD ◆ delata A2T MFKWS : delatam A1 BE1O : delatur E2 : om. CDG resipiscere] resipisceret M1 : respirare WG ◆ interrogata adiurante E1(?)FK : interrogat adiurante (uel –atadiur-) BOCD1 : interrogatur adiurante E2 : interrogata iurante AD2TMWGS ◆ dicente TMS1 (recte? cf. LHS 2,140) : dicendi D1 ◆ sin uero TMW : sin ceteri (cf. LHS 2,669) ◆ corpus] caput M1 ◆ absumeret] adsumeret OC1 : adsummeret B ◆ reliqueret AEOF antipatrum … seruatura ABECD TMS2 : antipatro … seruatura KS1 WG : antipatro … seruitura F ◆ omnes om. O ◆ perdiderit] perdidit F ◆ audi me rex

5

10

15

20

160

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

Cum Ferorae morituro lacrimans assideres, tunc ille me ad se uocauit et ‘En multum’ inquit ‘mulier, de fratris erga me animo sum deceptus. Nam qui sic me diligeret, inuisum habui, et necare cogitaui, qui tanto nunc mei quamuis necdum mortui dolore confunditur. Sed ego quidem ob impietatem pretium fero; tu uero, quod in eum seruas relictum nobis ab Antipatro uenenum, huc affer propere meque uidente consume, ne ad inferos quoque ultricem huius sceleris conscientiam deferam.’ Ita ut iussit attuli et magnam quidem ueneni partem sub obtutibus eius in ignem effudi, modicum uero mihi propter dubios casus et quia te metuerem reseruaui.“ His dictis illa quidem omnino paululum quiddam ueneni habentem pyxidem profert. Rex quidem in matrem fratremque Antifili contulit quaestionem; verum hi quoque Antifilum ex Aegypto attulisse pyxidem fatebantur illumque uenenum a fratre apud Alexandriam exercente medicinam accepisse dicebant. Totum autem regnum circumeuntes Alexandri et Aristobuli manes ipsi erant incertarum rerum exploratores atque indices et a suspicionibus remotissimos ad probationes trahebant. Denique etiam pontificis filiam Mariammen consciam esse maleficiorum patuit: hoc enim tortis eius fratribus demonstratum est. Rex autem matris audaciam filii quoque poena coercuit; nam quem illa pepererat Herodem Antipatri successorem scriptum ex testamento deleuit. Post haec etiam Bathyllus, nouissima consiliorum Antipatri fides, documentis accessit. Namque is erat quidem libertus eius; aliud autem uenenum ferens, hoc est aspidum uirus, aduenerat aliorumque serpentium succos, ut, si prius fuisset inualidum, hoc se Feroras cum sua coniuge armaret in regem. Idem T ◆ tecum deus testis mihi] tecum mihi testis deus TM : deus tecum testis mihi sit WG assideres ABEOWG : assiderem CDTMFKS ◆ et en scripsi : en EJFK WHZ : et ABOQ CDYI TMGS Reg944 ◆ animo erga me TM ◆ cogitauit C ◆ quamuis nec dum mortui] quamuis nedum mortui B : quauis nec mortui dum O ◆ sed ego] sed eum BO ◆ fero] ferro B ◆ uenenum – uidente om. G ◆ huc om. BO Niese(?), fortasse recte ◆ uidente consume etiam Niese] uidente consumme B : uiden consume W ita] itaque T ◆ otutibus C ◆ effudit CD ◆ modicum uero] modicum autem A ◆ dubios om. B ◆ quia te metuerem ABE : qua (uel quia) te metuerem T2 : quia te metuere O : qui te metuerem CDT1MGS : qui te metuerent W : quae te metuerem FK paulum O ◆ quiddam] quidnam BO : quidam Reg944 : quid Q : om. TM fortasse recte ◆ 1pyxidem] puxidem E : pixidem TKW : pissidem B ◆ rex quidem] lex quidem T : rex autem A ◆ fratremque antefili C : et fratrem antifili E2: antifili et fratrem eius B2: antifili B1OE1 ◆ hi] illi B : mi O ◆ antifilium OCD ◆ pyxidem attulisse A ◆ 2pyxidem] pixidem K : pexidem E (pixidem E1?) : pissidem BT ◆ fatebatur C ◆ illumque AEO CDFKS : illudque BTM : illud WG ◆ allexandriam W : alexandrum C1 ◆ remotissimos ABOCD : remotissim‫ݱ‬a‫ݲ‬s EFKWGS : remotissimis TM ◆ ad probationes uel adprobationes BEOCDTS : approbationes FKWG : adprobationibus A : incerta(!) M ◆ etiam om. E ◆ mariammen (uel –iāmē) OCDTWGS : mariammem K : mariamnen F : mariamnem BEA(?) : mariamen M ◆ quoque post consciam ins. S2 ◆ patuit] putauit A ◆ eius om. A p(o)ena A (ex pec-?) S2 : penuria F : pec(c)unia BEOCD KS1(?)G : pecuniaque W : eius pecunia TM ◆ quem] quae(?) E2 : E1 n. l. : quam W : que A ◆ illa om. T ◆ heredem S2 ◆ antipatri] patri FK bathyllus ACDW : bathillus F : batyllus TGS : batillus BEOMK ◆ batyllus etiam tr. G ◆ antipatri] anti BO ◆ quidem erat K ◆ quidam DW ◆ autem uenenum] autem ille uenenum S2 : uenenum WG ◆ aduenerat] adnexerat uel aduex- WG ◆ serpentium AEOCD TMWGS : serpentum BFK ◆ ut si] et si W ◆ ualidum E1 ◆ hoc se AE2CD TMFK WGS : hac se E1: hac re BO ◆ in regem (rege O) armaret F subsiciuam AECDKS (.i. secundam post antipatrum s.s. S2) : subsciuam T1M : subsciuci-

602–609

161

uero praeter susceptam contra salutem patris audaciam uelut operam subsiciuam habebat epistolas aduersus fratres compositas ab Antipatro. Erant autem Romae in studiis Archelaus et Philippus iam adulescentuli magnique animi regis filii; quos Antipater uelut imminentes spei suae remouere festinans quasdam in eos litteras ipse finxit amicorum nomine Romae degentium; nonnullis autem corruptis scribere persuasit, quod multis patrem maledictis carperent ac de Alexandri et Aristobuli nece manifeste quererentur seque accitos esse grauiter ferrent; iam enim pater eos redire praeceperat, idque maxime solicitabat Antipatrum. Quin etiam priusquam proficisceretur in Iudaea constitutus Antipater, eiusdem modi contra eos Romae litteras mercabatur; patremque adeundo uitandae suspicionis causa fratres purgare simulabat, quaedam falso scripta, quaedam uero adulescentiae peccata esse commemorans. Quo quidem tempore scriptoribus epistularum, quas in fratrum perniciem fingi curabat, plurimis pecuniis datis sumptuum confundere temptabat indicia uestem pretiosam uariaque stragula poculaque argentea necnon et aurea comparando aliaque plurima instrumenta, ut pretiorum magnitudine mercedes falsariis erogatas celaret. Denique ducenta talenta expensa retulit, et eorum maxima fuit occasio causa Syllaei. Vniuersis autem malis eius tunc minoribus maiore contectis cum omnia quidem tormenta de parricidio, epistulae uero de iteratis fratricidiis conclamarent, nemo tamen ex Iudaea uenientium quo loco fortunae domus essent ei nuntiauit, quamuis inter scelus probatum et ipsius reditum septem mensium interualla fluxissent; ita erat inuisus omnibus. Fortasse autem etiam quibus indicandi uoluntas fuit, per interfectorum fratrum manes obmutescebant. Denique Roma litteras misit continuo se uenturum esse quodque honorifice dimissus esset a Caesare nuntians. Rex autem insidiatorem manibus tenere desiderans timensque, ne si quid praescisset forte caueret, ipse quoque litteris beneuolentiam simulans et alia familiarissime scripsit et ut reuersionem suam maturaret orauit; nam si properasset, matris quoque suae offensionem posse componere, quam expulsam esse non ignorabat Antipater. Priam(?) T2: subsiciua O : subcisiuam FW (de G non liquet) : subcessiuam B ◆ roma BE1 ◆ phylippus K : phylipus B ◆ filii regis W correptis K ◆ maledictis patrem T ◆ rediret A ◆ idque] itaque B proficisceretur] proficeretur C1D1 ◆ eiusdem modi] eiudem modi C : huius modi B ◆ litteras romae contra eos tr. TM ◆ adeundo] ad eundem B ◆ falsa FKG ◆ peccata] pecca A1 ◆ fingi curabat A : figurabat BEQO Pa1615 : simulabat CDIT MFK WGZS Pa5057 Reg944 ◆ sumptuum AE2CDTMFKWGS : sumptum BOE1 ◆ confunde temptabat india D1 ◆ comparando ABO : comparanda ceteri ◆ uestem] s.obtendens emenda rome s. s. S2 ◆ uariaeque stragula C ◆ necnon et instrumenta om. M ◆ magnitudine] magnitudinem CD1W : magnitudo D2 ◆ celaret] celeraret ED1 ◆ retulit expensa F ◆ causa om. WG ◆ syllaei CDS : syllei AWG : sylaei F : sillei BEOTMK malis eius autem O ◆ nemo tamen] nemo tunc T1M ◆ quo loco fortunae domus essent] domi fortunas Niese uoluptas FKG ◆ fuit om. E1 ◆ interfectorem C ◆ obmutescebant] submutescebant BEO ◆ roma ACDFKS : a roma BEOWG : romam TM ◆ uenturum] conuenturum TMWGS manibus desiderans tenere WG : manu tenere desiderans S ◆ ne si quid] ne quid M ◆ simulans] simularet M ◆ maturauit D1 ◆ matris quoque suae off. A : matris suae quoque off. ceteri : matris suae off. quoque WG ◆ posse ACD : posset ceteri ◆ ignorabat ABEODMK : ignorauit CTF WGS iam om. WGS ◆ epistulam] epistula C : om. O1 ◆ uoto] uocato A ◆ cesserant

5

10

15

20

25

162

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

mam quidem iam de morte Ferorae susceperat epistulam apud Tarentum, eumque uehementer luxerat. Id autem nonnullis de patruo laudabile uidebatur, sed quantum intellegi datur, causa doloris erat, quod insidiae pro uoto non cesserant, neque tam Feroram flebat quam maleficiorum ministrum. Praeterea metus eum quidam ob ea quae confecerat occuparat, ne quando forte deprehenderetur uenenum. Tunc autem in Cilicia patris epistula sibi reddita, quam supra memoraui, statim quidem festinabat. Sed postquam in Celenderim delatus est, subit eum quaedam materni casus cogitatio, anima iam per semetipsam diuinante. Et amicorum quidem prudentiores ei suadebant, ne prius patrem conueniret, quam pro certo cognosceret, quibus ex causis matrem suam repudiasset; namque timere, ne forte criminationes eius auctae fuissent. Minus autem prudentes et uisendae patriae magis cupidi quam quid Antipatro esset utile considerantes, ut properaret monebant, ne ex ipsa mora et patri causam prauae suspicionis et calumniantibus occasionem praeberet; nunc enim si quid motum est, in absentem esse factum, nec enim praesente illo quemquam id ausurum fuisse. Absurdum autem uideri propter suspiciones incertas certis bonis carere neque mature patri se reddere ab eoque regnum accipere, quod solo ipso niteretur. Paruit his Antipater impellente fortuna, transmissusque in Sebastum Caesareae portum defertur. Occurrit autem illi praeter opinionem maxima solitudo, cum omnes eum deuitarent nullusque auderet accedere. Nam etsi semper aeque inuisus erat, odio tamen ut proderetur tunc data libertas est. Multos autem auertebat ex rege formido, quoniam cunctas iam ciuitates de Antipatro fama repleuerat solusque de se quid ageretur ignorabat Antipater. Nec enim uel clarius eo quisquam deductus est,

neque] cesserant namque O2 : cessabant namque O1 ◆ flebat] fleuerat BO ◆ maleficorum W ◆ metus eum quidam] metus eum quidem BS2 : et useum quidam D1: metus quidam O1 ◆ ob ea quae confecerat] ob ea quae fecerat G : ab ea quae conferat D1: ab ea quae fecerat W ◆ occuparat] occupabat F : irritabat M supra] sup A1 ◆ festinabat – amicorum quidem om. G1 propter homoiotel. ◆ celendrim F : celenderin S : cenlederim K : celerim O1 ◆ anima … diuinante] animam … diuinantem C1 : animam … diuinante C2 : anima sibi … diuinante D suadebant ei O ◆ ne prius patrem] nec prius pater A1 uisendae ABEOFKWGS : uisendi CDTM ◆ cupidi magis F ◆ esset] esse C1F ◆ patri] antipatri WG ◆ occasionem praeberet calumniantibus F ◆ calumnientibus S1 ◆ enim si quid motum esset (esset scripsi : est codd.) in absentem (in absente E2WG : id absente S2 : S1n. l.) esse factum (factum esse Niese) nec enim praesente illo quemquam AE2CDTM FKWGS et fortasse Niese : enim praesente non illo quemdam iam id B : enim praesente illo ud(?) quemquam O : praesente illo quemquam E1 : i.e. si quid – nec enim om. BOE1 ◆ autem] enim WG ◆ neque] neque enim WGS (tardandum s. s. S2) ◆ se patri TMFKWG ◆ percipere TM ◆ quod] quod si C ◆ niteretur] Ӂ fortuna impellente K ◆ in sebastum caesareae ADTKWGS : in sebastum caesarereae C : in sebastum caesariae F : in sebasten caesareae M : sebastum caesareae BEO maxima solitudo BE1C2D2MWG : solititudo maxima O : maxima solitudine A : maxima solicitudo E2 C1D1 TFKS : maxime sibi solitudo Q ◆ audiret W ◆ tamen ut proderetur tunc data etiam Q Niese] tunc ut proderetur data T1M : tamen ut proderetur data tunc T2 ◆ ex rege] a rege T1(?)M ◆ antipater ignorabat F ◆ uel clarius eo … uel ignobilius AQCDKWHZS : uel clarius … uel ig. G : uel clarius eo … antipater uel ig. TM : uel clarius eo … et ig. F : clarius eo … uel ig. BE (cum romam – susceptus est om. E1, suppl. E2mg ubi [c]um et [ig]nobilius abscisit bibliopega): clarius eo

614–621

163

cum Romam nauigaret, uel ignobilius inde susceptus est. Enimuero clades ille domesticas intelligens calliditate celabat metuque paene mortuus uultu confidentiam simulabat. Et neque fugae spes ulla erat, neque ex circumstantibus malis emergere poterat, certumque nihil ei de domo ne ibi quidem nuntiabatur; id enim regis interminatio prohibuerat. Vnde interdum etiam spes eum pertemptabat hilarior aut nihil esse deprehensum aut, si quid esset, hoc sese facile impudentia sua diluiturum ac dolis, quae sola instrumenta salutis haberet. Itaque his armatus, sine amicis in regiam uenit, quod a prima ianua cum iniuria sunt repulsi. Forte autem Varus Syriae rector intus aderat. Ingressus deinde ad patrem confirmatusque audacia uelut eius salutandi causa propius accedebat, cum ille obiecta manu et capite declinato exclamat: „Et hoc parricidae est, ut me amplexare uelis, qui tot maleficiis inuolutus sis? Corrumpitur impium caput, neque me attingas, priusquam te criminibus exuas. Dabo enim tibi iudicium et iudicem, qui opportune praesto est, Varum. Abi et quemadmodum te purges, in diem crastinum meditare; nam et tempus indulgeo calliditatibus tuis.“ Ad haec metu obstupefactus Antipater quia respondere nihil potuit, reuersus est. Cum autem ad eum uenissent mater et uxor, cunctas ei probationes exposuerunt. Tumque recepta mente quo pacto sese defenderet cogitabat. Postero autem die rex adhibito propinquorum atque amicorum consilio Antipatri quoque amicos uocat. Ipse autem cum Varo praesidens cunctos indices iussit induci, in quibus erant etiam serui matris Antipatri quidam non pridem comprehensi, qui ab ea litteras ad eum portauerant huiusce modi: Quoniam illa omnia patri tuo cognita sunt, caue ad eum uenias, nisi aliquod auxilium a Caesare impetraueris. Itaque his una cum aliis introductis ingreditur Antipater, cumque pronus ante pedes patris cecidisset, „Oro“ inquit „pater, … uel ignobilius ab eo O ◆ inde om. M celabat] celebat W : calebat A ex om. TMFK ◆ ei nihil WG ◆ ne … quidem] nec … quidem BTM fortasse recte, cf. LHS 2,450 : ne … quidem ei O : ne J1 ◆ spes pertemptabat eum T : spes pertemptabat M : eum (cum W) spes pertemptabat WG ◆ aut nihil esse] aut nihil K : ut nihil WGS ◆ sese facile A : esse facile BEO : sese CD(?)TM FKWGS ◆ diluiturum ABEOD(?) FKWGS2 : deluiturum CTMS1 quod] eo quod BEO : s(cilicet) eo ins. S2 ◆ uarrus EWG ut semper, cf.  1,20 : barus I1 ◆ aderat] erat C1 ◆ proprius ACD exclamat] exclamet C1 : exclamabat BF ◆ amplexare BEODWG : amplexarere C : amplexari ATMFKS ◆ uelit S2 (t in ras.) ◆ inuolutus sis] inuolutis sic Q : inuolutus S ◆ corrumpitur suspectum, expectes e. g. pereat; an corrumpatur?] corripitur A Pa16730var ◆ criminibus te F : me criminibus D1 ◆ et iudicem om. D ◆ praesto] preto(?) S1 ◆ diem crastinum ACDIYJ TMFK WGHZS : crastinum BEO (recte?) : die crastino Q ◆ meditare] maditare W : cogitare A ◆ nam et] nam TM stupefactus WG ◆ quia respondere nihil potuit] quia nihil respondere potuit Niese : qui res. n. p. E1D1 : quia res. n. poterat WG : quia responde BO ◆ ad eum uenissent S2: uenisset ad eum B : ad eum uenisset Q ceteri ◆ ‫ݱ‬re‫ݲ‬cepta E consilio CDTMFS : concilio ABEOKWG ◆ antipatris BOE1 ◆ uaro] uarro O : uarone B ◆ praesidens BEO : residens ceteri ◆ cunctos indices AMGS : cunctosque indices D2 : cunctos iudices CTKW : cunctosque iudices D1F : om. BEO ◆ iussi E1 ◆ induci ABEO : adduci CDTMFKWGS ◆ erant etiam] erant WG : etiam O1 : etiam erant O2 ◆ antipatris BO ◆ non pridem AEOCD (cf. ThLL 10,2,1,1228,22–34) : pridem TMFKWGS : iam pridem Niese : nunc pridem B ◆ portauerant AODTM : portauerunt ES (romam s.s. S2)WG : deportauerant B : deportauerunt CFK ◆ omnia illa tr. WG ◆ ad eum AC1D1T1 : no(?) ad eumD2 : ne ad eum BEOC2M FKWGS : ad eum ne T2 ◆ aliquid auxilii T : aliquid M unaa B ◆ aliis om. W ◆ introductus B ◆ pronus ACTM FKWG : protinus

5

10

15

20

164

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

ne quid de me praeiudices, sed integras aures satisfactioni meae praebeas. Demonstrabo enim me innoxium, si tu uelis.“ Ille autem magna ei uoce imperato silentio ad Varum locutus est: „Quod et tu, Vare, et quiuis iudex iustus Antipatrum morte dignum iudicauerit, certo scio. Vereor autem ne mea quoque tibi sit inuisa fortuna omnique calamitate dignum deputes, qui tales filios genuerim. Atquin hoc tibi magis miserandus uideri debeo, quod erga tam scelestos indulgentissimus pater fui. Nam et illis prioribus adhuc adulescentulis regnum detuleram eosque Romae educatos amicos Caesaris feceram. Sed quos aliis inuidendos regibus aemulandosque constitui, meae salutis hostes inueni; quorum tamen interitus Antipatro magis profuit. Isti enim, quod adulescens et successor meus futurus esset, maxime securitas quaerebatur. At uero hic adulescentulus belua patientia mea supra quam satis erat expletus, in me satietatem suam profudit, eique uisus sum diu uiuere, meamque senectutem grauiter tulit rexque fieri non nisi parricidio passus est; quae quidem profecto non iniqua ratione cogitauit, quod ex agro abiectum reduxerim et exclusis quos regina mihi pepererat filios regni mei uicarium declarauerim. Equidem tibi, Vare, confiteor meae mentis errorem. Ego illos contra me filios irritaui, qui Antipatri gratia spes eorum iustas abrupi. Quid enim tantum de illis quantum de isto bene sum meritus? Cui uiuus etiam potestatem meam paene concessi, aperte autem regni successionem testamento reliqui, et praeter destinatos ei separatim quinquaginta reditus talentorum, sumptum passim mea pecunia ministraui, ac nuper quoque Romam nauigaturo trecenta dedi talenta; quemque solum ex omni familia mea tamquam patris seruatorem Caesari commendaui. Aut quid illi tantum sceleris quantum Antipater admiserunt, quodue de his habui tale iudicium, quale demonstrauit huius insidias? At etiam BEOD ◆ cecidisset] accidisset C1 magna ei uoce imperato] ei in ras. S, fortasse fuit uoce : magna ei uoce impetrato T : magna uoce imperato ei FK : magna uoce ei imperato K : ei magna uoce imperato G ◆ uarrum et uarre OWG ◆ iustus iudex F ◆ morte] more D1 ◆ certo AOCD1(?) M : certe BED2TFKWGS ◆ calamitati WG ◆ at quin EOFKWG : at qui B(?) : ad quin A : an quin CDTMS ◆ hoc tibi magis ACDFKWGS Niese(?) : hoc magis tibi TM : tibi BEO ◆ uidere S1 et illis ABEO : illis CDTM FKWGS ◆ quos ACDTM FKS2 : quod BEOWGS1 ◆ tamen] tunc M ◆ isti] iste BW2 ◆ et succersor C : et om. S2(?) ◆ maxima T beluus C ◆ patientia mea … expletus] patientia mea … expertus BO : patientiam meam … expertus E ◆ satis erat expertus in me bis scr. O ◆ profuit D1W ◆ diu uiuere sum uisus FK ◆ non nisi] non sine Ivar: nisi E ◆ non iniqua] noui qua FK ◆ quod] quo S1: quod eum FK ◆ obiectum CD ◆ mihi regina FK ◆ filios ABE1(?) OCDS1 : filiis E2TMFKWGS2 uarre OGW : uere D ◆ illos … qui AEOD2MWGS : illas … qui D1 : illo … qui C : illos … quia B : illos … quoniam T : ille … qui FK ◆ abrupi] obripui BEO Ӂ ◆ quid enim] qui enim S1 ◆ meritis A1 ◆ successionem] successorem W ◆ praeterea S2 ◆ sumptum ACDTM FKWS1 : sumptum illi// E : sumptuum BOGS2 ◆ ministraui ABEO : subministraui CDTMFKWGS fortasse recte, cf. 1,239.299. ◆ romam quoque F ◆ trecenta dedit A : dedi trecenta F ◆ quemque] quaeque G : quem O1 illi om. O1 ◆ antipatri W ◆ amiserunt T : miserunt E1 ◆ habuit BO2E : om. O1 ◆ indicium T2: iudicium ceteri ◆ quales S2 ◆ demonstrauit (-most- D1) ACDT : demonstraui MFKWGS : monstrauit B : monstrauit in O : monstraui in E insidias at etiam proloqui Q : ins. at etiam prolioqui I : ins. etiam proloqui A : ins. et etiam pro reliquis (-quiis O2) BEO : ins. ad (at D2TMGHZS1, ac W) etiam probo qui CDTMWGHZS1 : ins. at etiam proba et quia S2 : ins. etiam approbo qui JFK Pa16730 : etiam ins. approbo qui clm15841 : etiam iudicium approbo qui clm17404 aliquid parricida] .s. dicere s.s. S2 ◆ ueritatem dolis F ◆ sperat obtegere (obtegere etiam

627–632

165

proloqui ausus est aliquid parricida rursumque dolis ueritatem sperat obtegere. Vare, tibi cauendum sit! Nam ego istam beluam noui, et quam sit uerisimilia dicturus, iam nunc prospicio, fletusque simulatos. Hic est, qui me quondam monebat, ut uiuum Alexandrum cauerem neque meum corpus omnibus crederem; hic est qui usque ad cubile meum solebat ingredi et circuminspicere, ne quis forte mihi parasset insidias; hic somni mei custos erat et securitatis dator, qui consolaretur †somnium† peremptorum et uiuentium fratrum beneuolentiam diiudicaret; hic propugnator et satelles meus. Cum eius calliditatis, Vare, in mentem uenerit, et quemadmodum singula simulasset, uix me credo uiuere tamque grauem insidiatorem quo pacto effugerim miror. Verumtamen quia fortuna quaedam excitat contra me domum meam mihique amicissimi semper infensi sunt, ego quidem fatorum iniquitatem flebo et mecum ipse solitudinem gemam. Nemo autem qui meum sanguinem sitierit elabetur, etiamsi per omnes filios meos indicia uentura sint.“ Haec dicens ipse quidem interrupto sermone tacuit dolore confusus; Nicolao autem uni ex amicis probationes iussit exponere. Inter haec autem Antipater sublato capite, cum prostratus ante patris pedes maneret, exclamat: „Tu, pater, meas partes defendisti. Nam quomodo ego parricida, quem tu semper seruatorem te habuisse commemoras? Aut si ficta, ut dicis, simulataque mea pietas fuit, cur in aliis tam callidus, in hoc adeo demens fui, ut non intellegerem, quod nec homines lateret tanti sceleris cogitatio, caelestem latere iudicem omnino non posset, qui ubique praesto esset et cuncta conspiceret? An fratrum exitum ignorabam, quos ob ea deus ultus est, quae de te male tractauerunt? Quid autem fuit cur me tua salus offenderet? Spes regni? Sed regnabam. Odii suspicio? Sed diligebar. An ex te metus aliquis? Atquin tui seruans aliis timendus eram. Sed egestas causa fuit? Multo minus; quis enim magis expensarum habuit potestatem? Vt autem omnium Niese)] sperat abtergere B : spera abtegeret O ◆ uare tibi] uarre tibi EOWG : uere tibi D1 : quod tibi uare F ◆ nam ego – simulatos om. M ◆ simulatus BEO ◆ mouebat D ◆ cederem C1 ◆ meum] conieci mecum ◆ circuminspicere CD1 : circumspicere ceteri (etiam Pa5057 Pa8959 Reg944) Ӂ ◆ forte mihi] mihi forte FK ◆ som(p)ni] som(p)nii ACDWS1(?) ◆ som(p)nium] omnium TM Pa8959 : sonitum E : quae omnia displicent; somnium e linea superiore huc delapsum ueram lectionem (velut luctum, maerorem, aerumnam [dolorem Heges. 1,44,7]) extrusisse uidetur ◆ peremptorem M2 (-orum fortasse M1) calliditatis AC2 : calliditates C1D: calliditat B : calliditas EOTM FKWGS (ad genitiuum cf. ThLL 8,723,56.77–82; LHS 2,81; KS 1,472) ◆ uarre EOWG ◆ uenerint D2: uenit TM ◆ et quemadmodum singula simulasset om. E1 ◆ infensi] infessi D1 : om. W ◆ factorum T : facturum M ◆ solitudinem] solutionem D1 ◆ sitierit sanguinem O : sanguinem scicierit B ◆ elabitur CDG ◆ etiamsi per] etiamsi super WG : etiam super M ◆ indicia] i‫ݱ‬u‫ݲ‬dicia EK ◆ uentura] futura B nicholao OT ◆ uno WG ◆ patris pedes maneret ] pedes patris maneret WG : pedes patris iaceret TM ego] ero WG : om. BO ◆ ficta] facta O ◆ dicis om. O1 ◆ demens] clemens B ◆ nec homines] si homines FK WGS ◆ cogitatio TFK : cogitationes (-atio O2) nam O : cogitatio nam ceteri ◆ latere] laedere CD ◆ posset ACDTM FKWGS : possem BEO ◆ qui ubique] quibusque C exitus FK ◆ ob ea … quae de te (de re C) male ACD : ob ea … quia de te male ETMGS: ab ea … quia de te male BO : ob ea … quia de te mala W : ob id … quia de te male FK ◆ ultus est] ultus W ◆ tractauerat C1: -uerunt D1 : -uerint M ◆ fuit om. O1 ◆ me tua salus] metum salus B : me salus tum O ◆ spe E2 ◆ suspicione E ◆ at quin K : ad quin A : quin F : an quin ceteri ◆ seruans] seruator s.s. E2 Ӂ ◆ egestatis BEOTM ut autem ABOCD : si autem ETMFKS : ut si autem WG ◆ gerentem W ◆ cer-

5

10

15

20

166

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

hominum perditissimus essem immanisque bestiae animum gererem, certe tuis mansueti patris beneficiis uincerer, quem, sicut tu dixisti, reduxeris totque filiis anteposueris uiuusque declaraueris regem aliorumque bonorum magnitudine reddideris inuidendum. O me miserum acerbissimamque peregrinationem meam, quam longum liuori tempus magnumque insidiantibus spatium praebui! Sed tamen tibi, pater, tuisque rebus aberam, ne Syllaeus tuam contemneret senectutem. Roma mihi testis est pietatis et princeps orbis terrae Caesar, qui me patris amatorem saepe uocitabat. Accipe, pater, has eius litteras, fictis in me criminationibus ueriores: Hisce me defendo, haec sunt affectus erga te mei argumenta certissima. Recordare, quam ingrate hinc nauigauerim, latentes in regno contra me inimicitias non ignorans. Tu pater inuitus me perdidisti, tu compulisti ut darem accusandi tempus inuidiae. Verum ad indicia ueniam. Ecce adsum terra marique nihil usquam parricida perpessus. Sed nondum me hoc argumento diligas; nam apud deum et apud te, pater, condemnatum esse me scio. Condemnatus autem precor, ne aliorum tormentis fidem habeas: In me feratur ignis, per uiscera mea pergant instrumenta poenarum, ne parcas scelesto corpori. Nam si parricida sum, tormentorum expers mori non debeo.“ Talia cum lacrimis atque ululatu uociferans et omnes alios et Varum ad misericordiam prouocauit; solum autem Herodem, quominus fleret, iracundia continebat documentis ueris intentum. Ibi autem Nicolaus iussu regis multa de Antipatri calliditate praefatus et misericordiae spem sustulit et atrocissimam accusationem instituit, cuncta quidem regni maleficia illi adscribens, maxime uero fratrum interitum, quos ipsius calumniis interfectos esse demonstrans etiam superstitibus eum insidiari quasi successionis captatoribus affirmabat. Nam qui patri uenenum parasset, multo minus a fratribus abstineret. Cum autem ad ueneni probationes uenisset per ordinem profete tuis AE1(?) : si certe tuis BO : certe E2CD TMFK WGS Niese fortasse recte ◆ mansuetis C ◆ reduxerit C ◆ uiuosque (uiuisque D2) declaraueris (-uerit C1) CD ◆ regem declaraueris F quam longum liuori … praebui restitui : quam longum libori … praebuis A : quam longum labori … praebui BEOCD : quam longo labore … praebuit K : qua longum labori … praebuit TM : quam longum laboris … praebui WGS : quam longo labori … praebuit F (labori etiam Niese) (de liuor et labor in codd. antiquis confusis cf. ThLL 7,2,2,1547,49 sq.; de lib- scriptura cf. ibid.  41 sq. et supra ad 1,208) ◆ spatium insidiantibus E2 : insidiantibus E1 ◆ tamen] non TM ◆ tibi E2FK (E1 n. l.) : tuis tibi A : tui BO : tuis CDTMWGS ◆ tuisque(?) D1 : tuis D2 ◆ abieram FK ◆ syllaeus CS : sylleus AETWG : sylaeus F : silleus BOMK hisce] hisque TFK (hisce Tvar) Niese ◆ deffendendo B ◆ haec sunt affectus ABEO : haec affectus D2FKWG Niese : haec affatus CD1 : hi(i) affatus TM : hae///aff///tus S (hae///affectus S2) ◆ argumenta sunt certissima S ingratus Niese ◆ nauigarem GS ◆ latenter S ◆ tempus accusandi TM ◆ usquam] usque BO ◆ parricidam EO nundum B ◆ argumento hoc A ◆ diligis BEO ◆ nam et apud deum KWG ◆ esse me AEOC2(?)DKWG : me esse BC1(?)TMFS ◆ autem precor BEO : deprecor WG : autem deprecor ceteri Ӂ ◆ habeas] adhibeas W ◆ mea uiscera G ◆ ne parcas TMFKWGS Niese : ne parcant E : nec parcant B : ne parcit O : ne parcite A : ne particeps CD ululato S1: ululatio C ◆ uociferans] uoce ferens Yvar ◆ intentūs A nicholaus TMK : nicalaus S1 ◆ iusso (iussu C2) regi C ◆ praefactus A ◆ abstulit FK ◆ atrocissimam] atrocissime TM : atracissimam S1 : arcissimam, deinde atrocissimam S2 ◆ successionis] successiones S1: successores M ◆ abstinere O autem ad] autem a K : ad WG ◆ ueneni probationes] ueneni probationem F : ueneni probationis C2 : ueni probationis C1 : ueni probationem K ◆ ‫ݱ‬de‫ݲ‬ferora crimen E :

638–646

167

rebat indicia, etiam de Ferora crimen exaggerans, ueluti illum quoque Antipater fratricidam fecisset corruptisque regis amicissimis scelere omnem domum repleuisset. Atque ita multis aliis dictis et probatis perorauit. Varus autem cum respondere iussisset Antipatrum et ille nihil amplius elocutus quam „deus testis est innocentiae meae“ silens iaceret, uenenum petit idque alicui damnato capitis ex custodiis bibendum dedit, eoque statim mortuo quaedam in secreto cum Herode sermocinatus gesta in concilio Caesari scripsit posteroque die inde discessit. Nihiloque minus rex Antipatro uinculis tradito cladis suae nuntios ad Caesarem misit. Post haec etiam Salomen appetisse insidiis arguebatur Antipater. Quidam enim de seruis Antifili Roma uenerat epistulas ferens alicuius Acmes nomine, ancillae Iuliae; quibus ad regem scriptis indicauerat Salomes epistolas inter litteras Iuliae repertas ei clam beneuolentiae causa misisse. Ipsius autem Salomes epistulis et maledicta in regem acerbissima et accusatio maxima continebantur. Sed omnes ab Antipatro erant fictae isque Acmen pecunia corruptam ad Herodem eas mittere persuaserat. Epistula enim eiusdem mulierculae ad ipsum scripta id prodidit, cuius haec uerba sunt: „Sicut uoluisti, patri tuo scripsi et illas epistolas misi, certo sciens regem sorori suae minime posse parcere, si eas recitauerit. Bene autem facies, si consummatis omnibus pollicitationum tuarum memor fueris.“ Hac epistula et quae in Salomen sunt composita deprehensis regem subiit cogitatio, ne forte etiam Alexander falsis epistulis fuisset oppressus; quodque paene sororem quoque propter Antipatrum occidisset, anxius erat. Itaque non est ultra cunctatus, quominus ab eo sumeret omnium causa supplicium. Sed ne proposito satisfaceret, graui morbo impeditus est. De Acme tamen ancilla et in Salomen factione conflata litteras dedit ad Caesarem; ac praeterea testamento mutato exemit nomen Antipatri regemque scripsit Antipan ferora de crimen O ◆ quoque illum OTM ◆ fr(atr)iculam M ◆ cor‫ݱ‬ru‫ݲ‬ptisque E ◆ repleuisse BO ◆ et probatis] exprobratis FKWG uarrus OG ◆ ‫ݱ‬ille nihil amp‫ݲ‬lius E ◆ silens] silensque F ◆ damnato capitis ex custodiis ( -ditis B) bibendum ABEOCD : damnatorum capitis ex custodiis bibendum (ad bibendum T) TFKWGS : damnatorum capiti adhibendum M quaedam] quidam C ◆ caesaris AEOCDWGS ◆ nihilque BEO ◆ in ante uinculis add. K etiam] supra salomen scr. T : uero etiam W : om. MFKG ◆ roma BKS2 : romam AEOCD TMFWGS1 ◆ epistolam ferens S1 ◆ agmes FK et sic semper ag- FK ◆ epistolas … repertas AEOCD TMWGS : epistolas … repertam B : epistolam … repertam FK ◆ clam ei F : clam D : eiusdem W in ante ipsius ins. WG ◆ salome WG ◆ continebatur WGS ◆ omnes ab] etiam omnes ab E : omnes et D1 ◆ corrupta TM : corruptum S epistole O ◆ enim om. W ◆ uerba haec FWG ◆ illas ACDTM WGS : illi BEO : alias FK ◆ sororis suae O : sorori sui C ◆ parcere posse O ha‫ݱ‬c‫ ݲ‬epistola BEDTMFKS : h(a)ec epistola AOCWG ◆ subiit cogitatio ADIJTM FKWGS : subito cogitatio C : subito (-ta B) cogitatio mouit BEOQ ◆ oppressus] compressus DFK ◆ sororem quoque] quoque om. F ◆ antipatrem D1 pr‫ݱ‬o‫ݲ‬posito ABED Niese : praeposito O : praepositos C : propositis TMFK WGS ◆ tamen ancilla] tamen ancillae A : ancilla tamen WG : tunc ancilla TMS1 ◆ salom(a)e CDWGS ◆ litteras dedit BEOKWGS : sitteras dedit A : dedit litteras CDF : litteras misit TM ◆ caesarem] regem WG praeterea ABEO : propterea CDTM FKWGS Niese ◆ mutato] mutatus Q : om. O1 ◆ nomen exemit TM ◆ antipatris BOE1 ◆ antipan ex archelao et philippo I2JT (antipan s.s. rubricator ut uid. I) : ex archelao (archalao O, arce- D) et philippo (phylippo KW, phylipo B, filippo A) QHZ Pa5057 Niese ceteri : archelao et philippo CI1 : archelaum philippo S2 : locus desperatus Ӂ ◆ natu

5

10

15

20

168

5

10

15

20

E. Text und kritischer Apparat

† ex Archelao et Philippo natu maiorem, † nam et hos Antipater insimulauerat. Caesari autem post alia pecuniaria mille talenta et uxori eius ac filiis itemque amicis et libertis prope quingenta ceterisque omnibus agrorum et pecuniae non parum distribuit; ac sororem Salomen clarissimis donis honorauit. In testamento quidem ista correxit. Morbus autem ingrauescebat, quod eum senectus pariter ac maeror augeret; et annos iam septuaginta natus erat et filiorum cladibus animum adeo habebat afflictum, ut nec in bona ualetudine quicquam iucunditatis admitteret. Acriorem autem faciebat aegritudinem, quod Antipater uiueret. Hunc enim non opera superuacua, sed cum ipse conualuisset, cogitabat occidere. Ad has ei calamitates accidit etiam populi quidam tumultus. Erant in ciuitate sophistae duo, qui summe scire leges patrias uidebantur et propterea per omnem gentem maxima gloria praedicabantur, Iudas filius Sefiraei et alter Margali Matthias. Hos non pauci adulescentium sectabantur, cum leges exponerent et in dies singulos puberum exercitum congregabant. Qui cum regem audissent maerore ac morbo tabescere, apud notos loquebantur opportunum iam tempus esse, ut deus uindicaretur fabricataque aduersus leges patrias opera destruerentur, siquidem in templo nefas sit imagines aut uultus aut cuiuslibet animalis cognomine simulacrum haberi. Hoc propterea dicebatur, quod supra maximam portam rex aquilam collocauerat auream, eamque tunc monebant sophistae ut tollerent, pulchrum esse dicentes, etiam si quod inde periculum immineret, pro legibus patriis mori non recusare: Sic enim decedentibus et animam immortalem et bonarum rerum sensum perseuerare perpetuo, minus autem fortes et sapientiae suae nescios amare animam imperitia magisque morbo cupere quam uirtute defungi. Dum haec illi dissererent, rumor subito peruagatur regem fere iam mori; unde etiam confimaiore Y : natu maiori Reg944 : maiorem natu tr. clm174041 ◆ pecuniaria BEO Pa1615 : pecuniaria/////////// J1: pecuniaria munera ACD YJ2FKWG Pa5057 Reg944 : pecuniarum munera TM : peculiaria munera QS ◆ prope om. G ◆ quingenta ABES2 (S1 n. l.) : D O : dta W : quingentis G : quinquaginta CDTMFK ◆ pecuniae] pecuniarum FK ac – iam om. BO ◆ post senectus 3 fere litt. erasae Y ◆ augeret AE1Q (uel angeret) : urg(u)eret IYJ Niese ceteri ◆ et annos iam] nam et annos iam A : et annos S1 : et annis E : ◆ adeo animum TM ◆ bono BO ◆ iucunditatibus O ◆ amitteret T1 ◆ aegritudinem faciebat K ◆ hunc enim] hunc O ◆ non opera superuacua ABEOCD : opera superuacua G : non opere superuacuo TMFKWS accidit ACDTM FS2 : accedit BEOKS1W ◆ ei post etiam iterauit M ◆ populo D1 ◆ tumultus erat S1: tumultu erat C1 ◆ sophystae EG : sospistae K ◆ leges patriam D1S2 : legis patriam CS1 ◆ propterea om. M ◆ sefirei ABEO : seferei KGS : sepherei TMFW : seferaei D Niese : sefaraei C ◆ margali] magnali F ◆ matthias AD : mathias ceteri exercitum] om. S1: greges S2 ◆ congregabunt CD2(?) ◆ esse] esset A ◆ uindicaret F ◆ fabricatque D1 ◆ patrias leges OWG ◆ distruerentur C nefas sit in templo TM ◆ cognomine (-ini S1) simulacrum] cognoscere uel simulachrum cognomine TM ◆ hoc propterea dicebatur AEO CTMFK WGS : haec propterea dicebantur B : hoc propter dicebatur D ◆ portam ABOMGS2 : postam E : partem CDS1 : portam templi ImgTF : templi partem K : om. W ◆ aquilam] aliquam O1C1 ◆ collocauerit CDWGSvar ◆ mouebant D ◆ tolerent O ◆ recusare etiam Niese] recusari BEOWG ◆ decedentibus] decidentibus BEO : dicentibus WG ◆ bonorum CD ◆ suae om. D2 ◆ animam imperitia] animae imperitiam TM : enim animam imperitia WGS1 ◆ subito om. O ◆ peruagatur] deperuagatur M : puatur O1 ◆ fere iam mori] fere iamori A : fere mori O : fore iam mori K : fore mortuum B ◆ adorti] ad(h)ortati O1WG ◆ ipsoque] ipsaque WG : ipso quoque C ◆ crossis S2 : om.

651–657

169

dentius adulescentes conamen adorti sunt ispoque meridie, cum plurima multitudo uersaretur in templo, crassis demissi funibus aquilam ex tecto auream securibus abscidebant. Qua re statim regis duci nuntiata non parua ille comitatus manu cucurrit ad templum et prope ad quadraginta iuuenes comprehensos regi exhibuit. Qui primum interrogati, an aquilam ipsi auream concidere ausi essent, fecisse confessi sunt. Deinde quo iubente, „lege patria“ responderunt. Cum uero, quid tantum exultarent, quibus mors immineret, ab his quaereretur, quia post mortem bonis pluribus frui sperarent, asseruerunt. His itaque rex commotus iracundiae magnitudine morbum superat atque in contionem procedit; deinde multa in eos quasi sacrilegos inuectus, et quod occasione legis patriae quaedam maiora temptassent, uelut impios supplicio dignos esse iudicauit. Populus autem metu, ne per multos iret quaestio, precabatur, ut primum facinoris suasoribus, deinde in eo deprehensis poenae subditis ceteris indignationem remitteret. Tandem igitur exoratus et ipsos rex, qui funibus demissi erant, cum sophistis uiuos incendit, et reliquos, qui una comprehensi sunt, detruncandos carnificibus tradidit. Hinc totum eius corpus morbo occupatum uariis doloribus differebatur. Nam febris quidem mediocris erat; prurigo autem intolerabilis habebat omnem corporis superficiem; assiduis autem uexabatur coli tormentis, pedesque tamquam ex intercuti uitio tumuerant; quin et inflatio uentriculi putredoque testiculorum uermiculos generans ac praeterea creber anhelitus et interrupta eum suspiria membrorumque omnium contractio fatigabat, ut qui haec ad diuinitatem referrent, poenas eas esse dicerent sophistarum. Ille autem, quamuis cum tot uitiorum cruciatibus luctaretur, uitae tamen cupidus erat et remediis excogitatis salutem sperabat. Denique Iordanen transgressus apud Calliroen aquis calidis utebatur, K ◆ demissi ACDF : demissis BEOT : dimissi KWGS : dimissis M; cf. 1,311 qua re] quae res BEO ◆ duci] est duci E2: iudici CD1 ◆ manu comitatus ad templum cucurrit tr. F confessi] confusi C ◆ quo iubente] qui iuuente C ◆ exultarent tantum F ◆ imminerent C : imminet D1 ◆ quaereret TM ◆ quia] se in ras.  5 litt. E2 ◆ pluribus] plurimis FK ◆ sperarent om. BEO Pa1615 ◆ fortasse legendum se post mortem bonis pluribus frui asseruerunt ◆ asseuerarunt WG magnitudine iracundiae FK : iracundiae magnitudinem A1 : magnitudine CDTMS (animi s.s. S2) ◆ morbum] morborum BE2(?)O ◆ atque in contionem] ad quam contentionem B : atque contionem O ◆ procedit] producit Niese ◆ multa] multum FKWGS ◆ et quod] eo quod B ◆ occasio O ◆ impio BO ◆ esse om. TM metu ABOCD TM1WGS : metuens EM2FK ◆ quaestio iret F ◆ facinori G ◆ in eo om. W ◆ demissi CTMF : demissis A : dimissi BEOD KWGS2 : dimis S1 ◆ comprehensi ACDTM FKWGS : deprehensi BEO ◆ sophystis EG ◆ detruncandos TM : obtruncandos ceteri corpus eius TM ◆ occupato(?) A1 ◆ uariis om. D1 ◆ deferebatur F ◆ mediocris ABEOCD : non mediocris TMFKWGS Niese (uehemens Heges. 1,45,9) ◆ uexabatur om. WG ◆ coli] colli BF ◆ intercuti BEO Pa1615 : intercutis Pa5057 ceteri : intercutis coli Reg944 Ӂ ◆ tumuerunt ES1 : tumuerat D1 ◆ inflatio] inflagicio W ◆ uentricoli DG (-culi etiam Niese) ◆ anhelatus C1 (creber anhelitus etiam Niese) ◆ irrupta TMFKS ◆ membrorum MWGS1 ◆ ut qui haec] ut qui has TM : erant autem qui haec BEO ◆ referent D1S ◆ eas om. ATM cupidus] crepidus W ◆ galliroen S (Kalliroe Barrington 71 B2) ◆ in lacum] in om. O ◆ uituminis A ◆ qui asfaltidis KMWS : qui affaltidis T : quas faltidis CD1 : qui aspaltides B : qui asfaltides AEO : qui asfaltiles G : que asfaltidis W : quae hasfalcides Q : quae faltidis D2: quae asphaltitis F . asphaltitis (i.e. Mare Mortuum) etiam Barrington 70 et 71; asphaltites ThLL 2,828,50. (aff- et asf- in codd. non facile diiudicantur) ◆ pro

5

10

15

20

170

5

10

15

E. Text und kritischer Apparat

quae in lacum feracem bituminis, qui Asfaltidis uocatur, effluentes pro dulcedine potui sunt. Ibi autem corpus eius, quod medicis oleo calido refoueri placuerat, in arcam plenam demersum ita dissolutum est, ut etiam lumina quasi mortuus reuoluta torqueret. Deinde perturbatis, qui eum curabant, ad clamorem quidem illorum resipiscere uisus est; desperata uero salute et militibus quinquagenas dragmas multamque pecuniam rectoribus atque amicis diuidi iussit. Cum autem rediens ad Hierichunta uenisset, atra iam bili correptus et paene ipsi morti minitans factum nefarium excogitauit. Collectos enim cuiusque uici ex omni Iudaea nobiliores in locum cui nomen est Ippodromo concludi praecepit. Deinde sorore Salome et Alexa marito eius ad se uocatis „Scio“ inquit „mortem meam festis gaudiis celebraturos esse Iudaeos. Verum per alios lugeri potero et praeclarissimos honores assequi sepulturae, si quae praecipio feceritis: Hos uiros, qui habentur in custodia, cum animam efflauero, statim militibus circumdatos occidite, ut etiam inuita omnis mihi Iudaea omnisque domus illacrimet.“ Et simul his mandatis legatorum, quos Romam miserat, epistulae perlatae sunt, quibus et Acmen ancillam iussu Caesaris interemptam et Antipatrum morte damnatum esse indicabatur; quin et si pater eum in exilium dare mallet, id quoque permisisse Caesarem scriptum erat. Herodes autem paululum hoc nuntio recreatus rursumque doloribus uictus (nam inedia tussisque pariter uiolentia distendebatur) fatum praeuenire conatus est, sumptoque malo etiam cultellum poposdulcedine] prae dulcedine C ◆ potui sunt ACTM FKWGS et fortasse E1 : aptae potui sunt D : potui essent OE2 : potu essent B ◆ ibi etiam Niese] ubi FWG ◆ quod medicis ACDTM FKWGS Niese : quod a medicis BE : qui a medicis O ◆ calido ABEOCD Niese : calidiore TMKWGS : calidiori F ◆ refoueri ABEOC Niese : foueri DTM FKGS : f///ueri W ◆ arc(h)am etiam Q Niese] arcem F : utrumque displicet ◆ plena M ◆ demersum AECD TMFK Niese : dimersum BOWGS ◆ reuoluta ABEOCDT2S Niese : resoluta FKT1MWG resipiscere A : resipere Destinon : respicere QIYJ Reg944 ceteri Niese ◆ et militibus] et om. FKW ad 659–660 cf. Haimo Halberstadtensis, Historiae sacrae epitome 1,7 (PL 118, col. 821); Hrabanus Maurus, Comm. in Matth. 1,2 (PL 107, col. 764 B) Legitur etiam in Josepho Herodem nonnullos de principibus Judeorum ante mortem suam necasse, et merito ut eis, cum ante quibus paululum de Innocentium morte tractabat, ipse moriens causa mortis existeret. ◆ hierichunta AC2FM : herichunta G : ierichunta EW : hiericunta OC1 : hierichuncta S : hiericuncta D : ihericunta TK : iericunta B ◆ uenisset] creuisset W ◆ atra … bili] atro … felle B ◆ paene] pone D ◆ ipsi morti minitans ABE : ipsi mori minitans O : ipsi (ipse T1) morti minitabatur KTWG : ipse mortem initiebatur C : ipse mortem initiabatur D : ipsi morti innitebat F : ipse morte minitabatur M : ipsa morte (morti S1) minitabatur (tenebrabatur S2) S ◆ factumque FK ◆ enim om. W ◆ nobiles F ◆ locum ACDTM FKWS : loco BEO ◆ ippodromo AEO CDS : yppodromo B : yppodromium W : ypodromum K : ypodromo TM : ippodromium G : hippodromum F ◆ concludit A sorori salome M : salome sorore FWG ◆ alexa ACDTM WGS : alexe B : alexan EO : alexandro K (cf. 1,566) ◆ lugerit A ◆ assequi sepulturae AE : sepulturae assequi ceteri ◆ statim cum animam efflauero tr. TM ◆ circumdatis K ◆ occidit AC ◆ iudae CD ◆ iudaea mihi S ◆ omnisque domus] omnis domus EO et simul] et om. A ◆ perlatae sunt ABEO : praelatae sunt CD : sunt allatae TMFK WGS ◆ et acmen] acmen FWS : agmem K ◆ iuliae post ancillam ins. FK ◆ iusso S ◆ caesari C ◆ iudicabatur(?) C ◆ dare mallet AEQCDIYJ TMFK GHZS : mallet dare W : dampnare uellet B : daremuellet (uel dareinuellet) O ◆ id quoque] idque CDKMS1 : id T ◆ permisisse caesarem] caesari permisisse M ◆ scriptum erat om. M, habet Niese recreatus etiam Niese] recreatur D1 : creatus BO ◆ doloribusque rursum tr. F ◆ inedie T1 ◆ pariterque tussis K ◆ fatum] phatum A : flatum CDT-

662–668

171

cit (sectum enim comedere consueuerat); deinde circumspecto, ne quis arbiter impediret, tamquam se percussurus dexteram sustulit. Cum uero Aciabus consobrinus eius accurrisset manumque continuisset, ululatus maximus in regia statim, quasi rex esset mortuus, excitatus est; eoque propere audito Antipater fiduciam repetit laetusque iam custodes promissa etiam pecunia rogabat, ut se soluerent atque dimitterent. Quod eorum princeps non solum ne fieret obstitit, sed etiam regi uelociter nuntiauit. Ille autem fortius exclamans, quam uires aegrotantis ualebant, continuo satellitibus missis occidit Antipatrum mortuumque sepeliri praecepit in Hyrcania. Deinde rursum corrigit testamentum, et successorem quidem Archelaum natu maximum Antipatri fratrem scribit, tetrarcham uero Antipam. Post interitum autem filii quinque diebus exactis moritur, annos quidem triginta quattuor, ex quo interfecit Antigonum, regno potitus, triginta uero et septem, postquam rex a Romanis declaratus est. Et in aliis quidem omnibus secunda fortuna usus est, ac si quis alius; regnum enim, quod priuatus sibi quaesierat, tanto conseruatum tempore filiis suis reliquit. In rebus autem domesticis infelicissimus fuit. Salome autem, antequam resciret mortem regis exercitus, cum marito progressa uinctos absoluit, quos occidi mandauerat, ipsum dicens mutasse consilium et unumquemque iussisse domum dimitti; atque ita per hos abeuntes militibus indicatur. Quibus in contionem cum alia turba in amphitheatrum apud Hierichunta collectis Ptolomaeus anuli regis custos, quo signare solitus erat, et illum fortunatum esse coepit dicere et multitudinem consolari, relictamque ab eo militibus epistulam recitauit, in qua multum rogabat, ut beneuolo animo successorem suum fouerent. Deinde post epistulam testamentum legebat, in quo Philippum quidem heredem Trachonis proximarumque regionum, tetrarcham

1 MS1(?) ◆ praeueniri S1 ◆ cutellum TG ◆ sectum] sic K ◆ eum post ne quis ins. M ◆ impedirent G ◆ se percussurus AD (s finalis in ras. D2) TMFKS2 : se percussurum E2CWGS1 : percussurum BE1O ◆ sustulit] distulit WG ◆ acciabus S2 ◆ adcucurrisset CD1 KS1 mortuus esset F ◆ fiduciam antipater M ◆ repetit] cepit B : om. O ◆ quod eorum] quorum eorum W ◆ ne fieret] ne om. K ◆ obstitit] obstipuit D1 ◆ ueloci[ter regi deficit C usque ad finem libri primi sepeliri etiam Niese] sepelire EOTMGS ◆ praecepit etiam Niese] praecipit A ◆ hyrcania AEODTWG : hircania BMS : hyrcanio FK ◆ corrigat G (-it Gvar) ◆ natum EO ◆ antipatri B1(?) ceteri Niese: antipam B2 ◆ fratrem om. O ◆ scribit ABEODTM : scripsit FKWGS Niese ◆ thetrarcham T : tethrarcham M : tetarcham S : tetharcam D1 ◆ uero antipam] uero antipatrum (trum ex corr.) E : uero herodem Svar : om. B triginta uero et septem] tricesimo uero et septimo S : triginta et septem et W : xxx & vii & G (mo supra vii scriptum) ◆ si quis alius] secus alius T : secus alios M ◆ enim om. BEO ◆ conseruato BEO MWGS1 salomis TM ◆ antequam] ante in ras. S : om. M ◆ resciret AMFK : resci///ret S : rescisceret BEOWG fortasse recte : rescitaret D : sciret T ◆ exercitus – progressa om. BO ◆ iussisse] iussum M ◆ ita per hos etiam Niese] ita post hos F : post hos ita O ◆ contentionem A1BS1 ◆ hierichunta AFG : hierichun//ta S2 : iericunta BM : hiericunta O : iericuntha T : hiericuntha D : ihericunta K : ierichunta EW : hierichuncta(?) S1 ◆ collectis post contionem transpos. TM ptholo- OTMK ◆ quo] quos A ◆ fortunatum illum F ◆ esse coepit dicere] esse dicere S : dixit esse K ◆ multum] mul A1 deinde] inde s.s. T : denique M ◆ phylippum K : phylipum B : filippum A ◆ heredem om. K ◆ trachonis ABOFKW : traconis DGS1 : trachonitidis E (itidis proxima E2 in ras.) MS2 : traconitidis T ◆ regionem D1 ◆ tetarcham D1S1 : te-

5

10

15

20

172

5

E. Text und kritischer Apparat

uero, sicut supra diximus, Antipan, regem autem Archelaum scripserat, eidemque anulum ad Caesarem ferre mandauerat obsignatamque regni administrati notitiam: Omnium namque dispositionum suarum dominum et confirmatorem Caesarem esse uoluit, cetera uero seruari iuxta superius testamentum. Quo perlecto confestim clamor secutus est omnium Archelao gratulantium, militesque per cuneos et populus adeuntes suamque promittebant deique beneuolentiam precabantur. Hinc ad sepeliendum regem operam contulerunt. Nihil autem munificentiae praetermisit Archelaus, sed omnem ornatum extulit regium in funeris pompa ducendum. Lectus quidem totus erat auro gemmisque distinctus, torus autem purpura uariatus corpusque super eum uelatum itidem purpura. Capiti autem diadema erat impositum, corona uero desuper aurea sceptrumque ad dexteram et circa lectum filii cum propinquis. Praeterea satellites agmenque Thracium Germanique et Galatae uelut ad bellum instructi omnes antecedebant. Cetera uero militum manus armata duces suos ordinumque principes sequebantur decenter. Quingenti autem serui ac liberti odores ferebant. Corpus autem per ducenta stadia portatum est in castellum Herodion ibique secundum ipsius regis mandata sepultum est. Et Herodis quidem hic finis fuit.

thrarcham M : tatrarcham G obsignatamque regni administrati notitiam ABDTMGW : obsignatamque r. administrati in notitia O : obsignatam r. administrati notitiam S : obsignatamque reg‫ݱ‬iae‫ݲ‬ administrati‫ݱ‬onis notitiam‫ ݲ‬E : assignatamque regni administrati (-ari F) notitiam FK ◆ dominum – caesarem] deum et confirmatorem caesarem O : deum et caesarem confirmatorem B clamor confestim T ◆ eum post militesque ins. S2 ◆ populos FW ◆ suamque promittebant] suam promitteba‫ݱ‬nt‫ ݲ‬EK ◆ promittebant … precabantur] promittebat … precabantur O : promittebat … precabatur D1MS1 autem om. O ◆ regium] regnum O ◆ lectus quidem BEOD TMWG Niese : lectus quippe AFKS (recte?) ◆ aurum gemmisque A : gemmis auroque F (de „abl. materiae“ cf. LHS 2,196 sq.) ◆ erat diadema tr. G ◆ diadema] torques aurea Svar augmenque M ◆ thracium AD : trachium BEO : thrachium S2 : tarachium KWG : tharachium(?) S1 : trarchium M : tetrarchum T1 : tetrarchium T2 ◆ galatae AEDFS : galath(a)e OTMKWG : galli B ◆ omnes instructi tr. TM cetera uero TMFKWGS Niese : ceteraque ABEOD ◆ duces TMW : ducesque ceteri ◆ sequebatur S2 ◆ decenter om. TMWGS ◆ ducentos D1 ◆ herodion FK : herodium BE2TM WGS2 : herodeum OE1(?) : herodem D : heroden AS1 ◆ regis ipsius TM ◆ herodis quidem hic finis etiam IY, qui his verbis librum secundum incipiunt] herodis quidem regis hic finis FK : hic quidem herodis (-des M) finis TM Pa8959 finit belli iudaici liber primus incipit eiusdem liber secundus K : explicit flauii Josephi captiuitatis Judaicae liber vigesimus quintus B : explicit liber primus incipit liber secundus (iosippi add. O) EOS : fl. ioseppi liber primus explicit incipit liber secundus Niese : explicit liber primus iosephi incipit liber secundus IY (qui finem libri post sepultum est statuerunt, non post quidem finis) : iosephi liber I explicit incipit liber II feliciter A : explicit liber XIII incipit liber XIIII CDJ (II supra XIIII scriptum) M : Explicit liber II’ incipit liber III’ T : Explicit liber XXI’ incipit liber uigesimus secundus Josephi hystoriographi W : explicit liber primus incipit secundus Z : liber primus explicit incipit secundus Pa5057 : om. G

F. Textkritik einzelner Stellen 1. abducere und adducere Ps.Rufinus verwendet an sieben Stellen adducere oder abducere für das Wegführen von Kriegsgefangenen oder das Verschleppen in die Sklaverei oder die Verbannung. An allen sieben Stellen ist die Überlieferung geteilt zwischen abducere und adducere: (1) 1,28 qui seruitio abducti sunt nach der Eroberung Jerusalems durch Titus ] ad- E : ab- ceteri (2) 1,65 expugnata ciuitate (Samaria) ipsamque diruunt et habitatores eius captos abducunt ] ab- AEQ TM FK WGS : ad- BLO CDR. (3) 1,96 (Alexander rex) plerisque interfectis ceteros in Meselim ciuitatem coegit, eaque uastata in Hierosolimam captiuos adduxit] ab- ACD NE2 FK WGS : ad- BE1(?) LO RTM. (4) 1,168 (Mehrere Mitglieder der Königsfamilie) captiui … qui Romam fuerant adducti „waren nach Rom deportiert worden“] ab- ED2N2 FKW Niese : ad- ABLO CD1 TM RN1 GS (5) 1,180 (Cassius) captis … Tarichaeis prope ad tria milia Iudaeorum abducit in seruitium.] ab- AE : ad- BLO CDTM RFK WGS. (6) 1,376 (Herodes sucht seinen Soldaten im Kampf gegen die Araber Mut zu machen, indem er sie an vergangene militärische Erfolge erinnert) quos (Arabas) aliquoties paene captiuos abduxit (Iudaeus) ] ad- O : ab- ceteri (7) 1,433 Quem (Hyrcanum sacerdotem) captum … occupata Syria Barzafranes (Parthus) abduxerat] ad- AWGS1(?) : ab- ceteri Die scheinbar beliebige und wahllose Verteilung der Praefixe versuchen wir mit folgender Hypothese zu erklären: ad- wird verwendet, wenn der Zielort des Wegführens genannt wird und ein stärkeres Gewicht hat als der Ausgangsort (z. B. die eroberte Stadt) (3, 4); wenn der Ausgangsort genannt wird oder ein stärkeres Gewicht hat als der Zielort (1, 2, 5, 7), steht ab-.

174

F. Textkritik einzelner Stellen

2. precari und deprecari Ps.Rufinus verwendet precari vorwiegend für ein feierliches oder inständiges Bitten, deprecari dagegen vor allem im negativen Sinne von „weg-wünschen, zerstreuen, ablehnen, leugnen“. Die griechische Entsprechung zu precari ist καταντιβολέω (1,58.562), ἱκετεύω (1,133) oder εὔχομαι (1,558), zu deprecari ἀποσκευάζομαι (1,196. 266. 482) oder (ἀντι)παρακαλέω (1,214. 508. 528). Betrachten wir auf dieser Basis zwei Stellen: 1,196 Antigonos sucht seine Widersacher Antipater und Hyrkanos bei Caesar anzuschwärzen, indem er ihnen vorwirft, Caesars Ägypten-Abenteuer nur deshalb militärisch unterstützt zu haben, um ihre frühere Sympathie für Pompeius in Vergessenheit geraten zu lassen, ut amorem Pompeii deprecarentur. Statt deprecarentur (so alle Handschriften, auch IJ, Y2 und E2) oder precarentur (C1Y1) hat E1 depellere conarentur. Da deprecarentur in dem beschriebenen Sinne sehr gut paßt und von der klaren Mehrheit der Überlieferung und auch von der griechischen Entsprechung ἀποσκευάζομαι gestützt wird, besteht kein Grund, sich für die auffällige Sonderlesart von E zu entscheiden. 1,635 In der pathetischen Verteidigungsrede nach seiner Entlarvung bittet Antipater seinen Vater, er möge nicht den Aussagen gefolterter Belastungszeugen Glauben schenken: precor (δέομαι), ne aliorum tormentis fidem habeas (precor BEO: deprecor ceteri). Hier hat das Verb weder eindeutig den sonst für precor typischen Sinn des inständigen Bittens noch den für deprecor typischen des „Weg-Wünschens“ (zu dem die Konstruktion mit ne nicht paßt), so daß die Entscheidung schwierig ist. Wir entscheiden uns für precor: Ps.Rufinus würde demnach mit dem Verb das starke, auf misericordia zielende Pathos der Antipater-Rede über den originalen Josephus hinaus betonen, gemäß seiner Tendenz, den Ausdruck seiner Vorlage zu verstärken (s. S. 208)

3. quamquam und quamuis Laut LHS 2,602 f. wird quamquam im Spätlatein zunehmend von quamuis verdrängt und „wahllos“ mit dem Indikativ oder dem Konjunktiv verbunden. Das erste Buch des BJ bestätigt dieses Urteil. quamuis kommt 24 mal vor, davon 16 mal als Konjunktion und achtmal ohne finite Verbform (Beispiel: 1,366 (Herodes hostes) quamuis fortiter resistentes superauit). quamquam (Konjunktion) hat neun Stellen mit folgenden Modi: Konjunktiv in allen Textzeugen 1,13 (am Beginn eines Hauptsatzes); 1,261 (Herodes) procedere nolebat, quamquam satis idoneam causam Pacorus obtenderet „obwohl Pacorus eine passende Begründung vorschob“; Indikativ in allen Textzeugen 1,322. 411. 437. 474; Überlieferung geteilt 1,52. 150. 273. Der Konjunktiv erscheint also nur in dem Abschnitt, der bis zum Abbruch von codd. RNL bei 1,276 bzw. 351 reicht. Sehen wir uns die drei Stellen mit geteilter Überlieferung an:

4. Exempla varia

175

1,52 Ille … quamquam senior erat (esset BLO) , bellum… iuueniliter administrat. 1,150 plurimi sacerdotum, quamquam hostes … irruentes uidebant (uiderent EQ), intrepidi … perseuerabant. 1,273 Parthi … quamquam mulieribus caruerint (caruerunt E1CDG), quas maxime cupiebant, uinctum in Parthuenam Hyrcanum ducunt. An den quamquam-Stellen insgesamt überwiegt der Indikativ, während andererseits der Konjunktiv nicht so selten und ungewöhnlich ist, daß er als lectio difficilior zu betrachten wäre. Wir entscheiden uns deshalb an den drei zuletzt angeführten Stellen für die stärker bezeugten Varianten außerhalb der Klammern.

4. Exempla varia 1,7 Josephus kritisiert die Autoren, die vor ihm über den Jüdischen Krieg geschrieben haben: Sie wollen vor allem die römischen Sieger verherrlichen, verfehlen aber selbst dieses Ziel (τοῦ σκοποῦ … διαμαρτάνειν): etiam de proposito decidunt (decedunt EWG). Die beiden Varianten akzentuieren den bildlichen Ausdruck etwas unterschiedlich und auch verschieden vom Griechischen, sind aber beide möglich. Zu décidunt vgl. Rufin. hist. 8,10,7 si forte aliquis … a propositi firmitate decideret; zu decedunt vgl. ThLL 5,1,122,69 bis 123,10 unter der Überschrift „ab eo, quod iustum, rectum, propositum est, deflectere“. Für decidunt spricht entscheidend die stärkere Handschriften-Unterstützung. 1,30 „Alles das habe ich, zusammengefaßt in sieben Büchern (wobei ich für die Sachkundigen und die Kriegsteilnehmer keinen Anlaß für Tadel oder Vorwurf übrig ließ [μηδεμίαν … καταλιπὼν ἢ μέμψεως ἀφορμήν ἢ κατηγορίας]), für die Wahrheitsliebenden (τοῖς γε τὴν ἀλήθειαν ἀγαπῶσιν), aber nicht zum Vergnügen (πρὸς ἡδονὴν) aufgeschrieben.“ So lautet der vorletzte Satz des Prooemiums nach der griechischen Originalfassung. Seine lateinische Übersetzung ist in mehreren weit auseinandergehenden, durchweg korrupten Fassungen überliefert. Aber der ursprüngliche Wortlaut und die Stufen seiner Verschlechterung lassen sich mit hoher Wahrscheinlichkeit rekonstruieren, auch durch den Vergeich mit dem Griechischen: I) Haec omnia septem libris comprehensa perscripsi (neque uituperationis rerum scientibus et qui bello interfuerunt neque accusationis causa relicta) uerum, non quod liberet, amantibus. So muß der Text ursprünglich gelautet haben, getragen von den Begriffspaaren uituperationis – accusationis , rerum scientibus – qui bello interfuerunt , uerum – quod liberet.

176

F. Textkritik einzelner Stellen

Die weiten Sperrungen perscripsi – amantibus, neque – neque – relicta und die lange Parenthese erinnern an die noch weiter gespannten syntaktischen Bögen am Beginn des Prooemiums. Korruptelen haben sich dann im letzten Drittel des Satzes (neque accusationis…) ausgebreitet, beginnend mit einer gravierenden Störung der Wortfolge: II) neque uerum non quod liberet et amantibus accusationis causa relicta Abweichungen der Wortfolge zählen zu den gängigsten Fehlern in unseren Handschriften; auch zu einer so umfangreichen Abweichung in allen Textzeugen, wie wir sie hier postulieren, gibt es vermutlich Parallelen; vgl. vor allem 1,73, ferner 1,39. 149. 229. 233. 390. Die übliche Fehlererklärung kommt auch hier in Betracht: accusationis causa relicta war ausgefallen und wurde auf dem Rand nachgetragen und an einer falschen Stelle in den Text zurückversetzt. Denkbar ist aber auch, daß in einer zwei- oder dreispaltigen Handschrift mit schmalen Textkolumnen zwei Zeilen vertauscht wurden. Außerdem ist durch Dittographie ein et eingedrungen. Die so zustandegekommene Textfassung (II) liegt allein in der Handschrift A vor. III) Die nächste Phase, die den Text vollends unverständlich machte, bestand in einer Textverstümmelung am Ende: Aus accusationis causa relicta wurde accusare. Der Grund dafür können Schimmel, Mäuse- oder Insektenfraß oder eine unleserliche Randnotiz gewesen sein. Diese Textfassung (mit kleinen Varianten, die uns hier nicht interessieren) liegt in unseren Handschriften BE1 LO Q CD JTM WGHZ S Pa89591 vor, hat also weite Verbreitung gefunden. IV) Erheblich stärkere Veränderungen weist die offenbar nördlich der Alpen entstandene Version von E2FK Pa16730 Pa89592 clm15841 clm17404 auf: (voraus geht neque uituperationem a rerum scientibus et qui bello interfuerunt) sustineam uerum amantibus prout uerius potui cuncta explicaui. Mit dieser Version zitiert auch Niese hier den lateinischen Text und fügt hinzu: „corrupta haec uidentur“. Wie wahr! Die Überprüfung zahlreicher weiterer Handschriften im Internet erbrachte mit wenigen Ausnahmen nichts, was nicht den Fassungen (III) oder (IV) zugeordnet werden kann. Alle Ausnahmen sind als vergebliche Versuche zur Sanierung des hoffnungslos korrupten Texts zu betrachten. Ein Versuch auf der Basis von (III), bei dem neque uerum in nequiuerunt geändert wurde, hat in YI Pa5057 seinen Niederschlag gefunden (Fassung V): neque illis qui interesse nequiuerunt neque permittens libere amantibus accusare. Eine Version (VI) bieten in bemerkenswertem Consensus der Korrektor N2 und der Pariser cod. lat. 5050: neque uer‫ݱ‬o quod nescientes libuerit aut eos qui non interfuerint‫ݲ‬ accusare. Bemerkenswert auch der Parisinus lat. 8959, dessen Hauptschreiber der Version (III) folgt, während hingegen sein Korrektor Version (IV) eingetragen hat. Der Laurentianus Plut.66.07 baut folgenden Text zusammen: (VII) neque illis qui interesse nequiuere permittens neque uerum non quod liberet amantibus accusare. Aus dieser Schlüsselstelle ergeben sich hypothetische Folgerungen für die Affiliation der Textzeugen, s. oben S. 28.

4. Exempla varia

177

1,73 Antigonos geht festlich geschmückt und gekleidet zum Tempel, während sein kranker Bruder einen Mordanschlag auf ihn vorbereitet: euenit … ut …Antigonus armatis comitatus … Im Folgenden stehen sich im wesentlichen zwei Lesarten gegenüber: I) ad eum adorandum quam maxime potuit plusque in honorem fratris ascenderet ornatus und II) templum ad orandum quam maxime petiuit plusque in hon. fr. asc. orn. (ἀναβάντα μετὰ τῶν περὶ αὐτὸν ὁπλιτῶν ὡς ἐνῆν μάλιστα κεκοσμημένον προσκυνῆσαι τὸ πλέον ὑπὲρ τοῦ ἀδελφοῦ). – Fassung (II) findet sich in der Gruppe E2FK mit dem Parisinus Lat 16730, die andere in allen übrigen Textzeugen, einschließlich Pa8959, IYJ, H und Tb. Eine Kombination beider Fassungen (templum … potuit) bieten clm15841 und 17404. Vergleicht man die Fassungen (I) und (II) mit dem Griechischen, so liegt die Vemutung nahe, daß (I) dem ursprünglichen Text näher steht und daß (II) der Sanierungsversuch eines Lesers ist, der nicht wußte, daß ascendere absolut (ebenso wie ἀναβάντα) den Aufstieg zum Tempel bezeichnen kann. Auch Version (I) kann so, wie sie dasteht, kaum richtig sein: Es ist unklar, auf welche Handlung sich quam maxime potuit bezieht und was Antigonus „mehr zu Ehren des Bruders“ getan hat. Das Griechische und auch die Parallelstelle AJ 13,304 sprechen übereinstimmend dafür, quam maxime potuit (ualde splendidissime AJ) mit ornatus und orandum mit plusque in honorem fratris zu verbinden: Er ging überaus prächtig geschmückt zum Tempel, um vor allem für den Bruder zu beten. Wenn wir uns an dieser Vorgabe orientieren, ist eine erhebliche Textumstellung notwendig: quam maxime potuit muß vor ornatus versetzt werden. Das que hinter plus war möglicherweise ein Versuch, der entstandenen Unordnung in der Wortfolge beizukommen. Was die Varianten (I) ad eum adorandum und (II) templum ad orandum betrifft, so spricht für (I) die stärkere Bezeugung, gegen (I) aber das unklare eum. Jedoch wird (I) durch BNS2 mit ad deum adorandum gestützt, für das wir uns entscheiden. Die Änderung von adeum in addeum ist geringfügig (Haplographie!). Wir schlagen also vor: euenit … ut …Antigonus armatis comitatus … ad deum adorandum plus[que] in honorem fratris ascenderet, quam maxime potuit ornatus. Die hier von uns angenommene Korruptel und entsprechende Emendation ähneln stark der Situation in 1,30: Ein Block von drei Wörtern wurde an eine falsche Stelle verpflanzt; ein et bzw. que wurde eingeschoben; und in der Gruppe um K wurde ein Sanierungsversuch unternommen, der vom Richtigen noch weiter wegführt. Die Textumstellungen sind in alle von uns ausgewerteten Handschriften eingedrungen, können aber wohl nicht dem Ps.Rufinus angelastet werden, sondern dürften auf den Archetypus zurückgehen, in dem dies eine typische Fehlerkategorie gewesen zu sein scheint. 1,85 ille potestatem (regiam) adeptus fratrem quidem alterum regnum (varr. ll. regna, regni) appetitorem (var. l. appetentem) (βασιλειῶντα) occidit, alterum autem …

178

F. Textkritik einzelner Stellen

Folgende Varianten stehen zur Wahl: (1) regni appetentem ACDY; (2a) regna appetentem BLO FKS; (2b) regnum appetentem ERN WG Reg944; (3) regni appetitorem TM. (1) und (3) sind gängige Junkturen; zu (3) liegt eine genaue Parallelstelle vor bei Augustinus, civ. 3,30 p.143 D. (auf Caesar bezogen). Zu (2), appetens + Akk., kennt der ThLL nur einen Beleg (Macr. somn. 1,5,3). Damit kommt dieser Junktur, die sprachlich ebenfalls korrekt ist, das Gewicht der lectio difficilior zu, das für uns den Ausschlag zugunsten von regna appetentem gibt. 1,92 Simul autem Demetrii auxilium, cui cognomentum Acaero fuit, accersunt. cognomentum acero (Ἄκαιρον) KSTMWG : eucerus N1, eucherus N2 :: cognomentum macero CDRE : cognomento acero ALO : cognomen acero (eucero Fmg) F : cognomento macero B Dieser Beiname Ἄκαιρος/Acaerus des Seleukidenkönigs Demetrios III. ist nur bei Josephus überliefert, und zwar außer BJ 1,92 noch AJ 13,370 und 376. Im griechischen Original haben alle von Niese benutzten Handschriften an allen drei Stellen ἄκαιρος; die meisten lateinischen Handschriften bieten acero (Dat.); die Variante macero kann als Korruptel durch Dittographie außer Betracht bleiben. εὔκαιρος erscheint laut Levenson/Martin 09 zuerst in der griechischen editio princeps von 1544. Entgangen ist den beiden Amerikanern damals noch, daß schon die mittelitalienische Handschrift N im frühen 12. Jh. eucer- hat. Dadurch ändert sich aber die Überlieferungslage nicht entscheidend. Die bis in neuere Zeit vertretene Meinung, ἄκαιρος sei nur als scherzhafte oder spöttische Neubildung zu εὔκαιρος sinnvoll und möglich, deshalb sei dieses das Ursprüngliche und der wirkliche Beiname des Seleukiden, ist angesichts der Textzeugen nicht haltbar. Vielmehr ist εὔκαιρος eine sekundäre Wortschöpfung, auch wenn sie viel älter ist, als Levenson/Martin annahmen. 1,97 König Alexander versteigt sich zu extremer Grausamkeit: „Nachdem er 800 von den Gefangenen mitten in der Stadt hatte kreuzigen lassen (ἀνασταυρώσας), ließ er vor (ihren) Augen (ταῖς ὄψεσι) ihre Frauen und Kinder abschlachten.“ So das Griechische. Im Lateinischen liest man nach der am stärksten bezeugten Variante: Octingentos enim captiuorum in media ciuitate cruci suffixos mulieres earumque filios in conspectu matrum necauit. octingentos … cruci suffixos ABLOCD YIGH : octingentos (-ntes S1) … crucifixos QJRN1S2: octingentis … cruci suffixis ETM : octingentis … crucifixis N2K : octingentis … cruci suffixos W : octingentos … crucifigens F ◆ mulieres earumque] et R ◆ in conspectu matrum etiam Niese, ceterum vide appar. crit. „Nachdem er 800 der Gefangenen mitten in der Stadt hatte kreuzigen lassen, ließ er die Frauen und deren Kinder vor den Augen der Mütter töten.“ Oder: „800 der Ge-

4. Exempla varia

179

fangenen, die er mitten in der Stadt hatte kreuzigen lassen, (ihre?) Frauen und deren Kinder ließ er vor den Augen der Mütter töten.“ Nach dem Griechischen bestand Alexanders Grausamkeit darin, daß er (a) 800 Männer kreuzigen ließ, (b) als Steigerung ihre Frauen und Kinder vor (deren[?]) Augen ermorden ließ. Das Lateinische sagt nach der am besten bezeugten Variante (I) – mit den Akkusativen in der ersten Hälfte wie oben ausgeschrieben – Folgendes aus: Er ließ (a) 800 gekreuzigte Männer, (b) Frauen und (c) deren Kinder vor den Augen ihrer Mütter töten. Hier ist der asyndetische Anschluß von mulieres störend. Außerdem ist die Abhängigkeit des Objekts octingentos… von necauit unpassend, weil die Kreuzigung ja schon die Tötung impliziert; der Froben-Text versucht dem abzuhelfen, indem er die Akkusative von einem offenbar per Konjektur hergestellten crucifigens abhängig macht. – Die andere Variante (II) (Handschriften ETMN2K) vermeidet die Fügung octingentos … necauit durch eine Abl.-abs.-Konstruktion, die sich enger an das Griechische anschließt und folgenden Sinn ergibt: Nach Kreuzigung von 800 Männern ließ er (a) Frauen und (b) Kinder vor den Augen der Mütter töten. Hier wird der Gipfel der Grausamkeit also etwas anders als im Griechischen dargestellt: Er besteht nicht darin, daß vor den Augen der Gekreuzigten ihre Frauen und Kinder ermordet werden, sondern darin, daß Kinder vor den Augen ihrer Mütter umgebracht werden. Der Unterschied zwischen Variante (II) und dem Griechischen liegt vor allem in dem Wort matrum, dessen Athetese zu erwägen ist: Danach ergäbe sich ein Text, der fast wörtlich (abgesehen von der Partizipialkonstruktion der ersten Satzhälfte) dem Griechischen folgt. matrum ist möglicherweise von einem „interpolator Christianus“ hereingebracht worden, der den Topos vom bethlehemitischen Kindermord anklingen lassen wollte. Alternativ kommt in Betracht, matrum als Korruptel der ursprünglichen Lesart anzusehen. Passend wäre eorum, das auch paläographisch, in Unzialis geschrieben, nicht weit von m(at)rum entfernt wäre. Diese Interpretation und Textkonstitution wird auch durch die Parallelversionen gestärkt. AJ 13,381: crucifigi ex ipsis octingentos praecepit, liberos uero et uxores eorum coram ipsis adhuc uiuentibus occidi. Heges. 1,10,3:… ut …octingentos crucifigeret quorum in conspectu coniuges eorum filiosque iugulare iussit. Hier wird deutlich gesagt, daß der Gipfel der Grausamkeit sich (wie im griechischen BJ) gegen die Männer richtet; von matres ist nicht die Rede, ihre Athetese wie auch die Konjektur eorum (als mögliche Alternative) finden von hier Unterstützung. Wir schlagen also folgenden Text vor: Octingentis enim captiuorum in media ciuitate cruci suffixis mulieres earumque filios in conspectu eorum necauit (oder:) … filios in conspectu [matrum] necauit. 1,101 König Antiochos XII. Dionysos zieht mit einem Heer gegen die Araber: Horum (Arabum) autem rex in locis suae nationis commodioribus agens ad pugnam deinde ioppam cum equitatu reuersus – habebat autem numerum decem milium – impara-

180

F. Textkritik einzelner Stellen

tos ex improuiso Antiochi milites inuadit. Forti autem proelio depugnato, quamdiu quidem supererat Antiochus… τῶν δὲ ὁ βασιλεὺς ἀναχωρῶν εἰς τὰ χρησιμώτερα τῆς χώρας πρὸς τὴν μάχην, ἔπειτα τὴv ἵππον ἐξαίϕνης ἐπιστρέψας – μυρία δ‘ἦν τὸν ἄριθμον – άτάκτοις ἐπιπίπτει τοῖς περὶ τὸν Άντίοχον. καρτερῆς δὲ μάχης γενομένης… Parallelstelle AJ 13,391 Cui rex arabum cedens primum, deinde ex improuisu cum decem milibus equitum adueniens occursionem antiochi fortiter debellauit (sic Cod. Bamberg Class.78; improuiso et occursione et debellatur F) (ἀναχωροῦντος δὲ τοῦ Ἄραβος τὰ πρῶτα ἔπειτα μεtὰ μυρίω ἱππέων ἐξαίϕνης ὲπιφανέντος ὑπαντήσας τούτοις Ἀντίοχος καρτερῶς ἐμάχετο…) Die Stelle weist mehrere Unklarheiten auf: Die Araber ziehen sich zunächst zurück, wenden dann aber plötzlich mit der Reiterei und greifen den darauf nicht vorbereiteten Antiochos an. Das berichten übereinstimmend die drei Fassungen, die wir oben zusätzlich zu Ps.Rufinus abgedruckt haben. Beide griechischen Fassungen verwenden ἀναχωρῶν (Lat. cedens) für den Scheinrückzug, ἐξαίϕνης (ex improuisu oder -so) für den plötzlichen Angriff. Bei Ps.Rufinus wird dieses militärische Manöver nicht deutlich: Statt cedens hat er agens, das in der intransitiven Bedeutung „sich aufhalten“ mit in locis verbunden werden könnte; andererseits ist die Änderung von agens in cedens fast unausweichlich, da wir nur so die unentbehrliche Entsprechung zu ἀναχωρῶν erhalten. Statt ex improuisu (AJ) liest man bei Ps.Rufinus ioppam, was völlig unhaltbar ist, denn die Stadt Ioppe liegt weitab vom Geschehen. Dahinter dürfte eine Entsprechung zu ἐξαίϕνης / ex improuiso stecken, die in der vorliegenden Fassung des Ps.Rufinus fehlt (oder umgestellt und als Verstärkung von imparatos verwendet worden ist?). Paläographisch nahe liegt inopino, zumal wenn wir von der Schreibweise iopen für die Stadt ausgehen. inopino ist laut Lexika nur ein einziges Mal belegt, bei dem vulgärlateinisch schreibenden Mediziner Marcellus (med.  14,11; um 400). Der ThLL beurteilt diese Stelle skeptisch (7,1,1752,17): „adv. intellegunt Georges aliique, vix recte.“ Jedoch ist die Adverbbildung an sich nicht zu beanstanden. (Auch für ex improuisu hat der ThLL nur einen Beleg, Greg. M. epist. 11,15 p.277,6.) Wir versuchen es also mit folgendem Text: … in locis suae nationis commodioribus cedens ad pugnam, deinde inopino cum equitatu reuersus … imparatos ex improuiso Antiochi milites inuadit. 1,106 und 133 1,106 uicesimo et septimo regni anno moritur. βασιλεύσας ἑπτὰ πρὸς τοῖς εἴκοσιν ἔτη. ] uicesimo et septimo post regni anno m. AN : tricesimo et septimo post regni anno m. EQCDS1TMRWGIYJ : tricesimo et septimo regni anno m. FKS2 : tricesimo et septimo anno m. BLO. 1,133 Pompeius … Aristobulum petit „jagt (mit seinem Heer) Aristobulos nach; versucht ihn einzuholen“ (ὥρμησεν ἐπ‘ Ἀ.). S1WGZ fügen post vor Aristobulum ein, die Korrekturhand S2 notiert zusätzlich als varia lectio mox.

4. Exempla varia

181

An beiden Stellen ist post gut überliefert und deshalb erwägenswert, aber sprachlich sehr problematisch.  1,133 müßte ein Zusammentreffen zweier ungewöhnlicher Verwendungen angenommen werden: (1) intransitives petere („tendere, ire, se ferre“ ThLL 10,1,2,1956,54 – 1957,4); (2) post (Präp.) nach Verben der Bewegung zur Bezeichnung „quis sit expetendus, sectandus“ (ThLL 10,2,1,178,40 – 179,17; fast alle Belege stammen aus Bibelübersetzungen). Eine solche Junktur petere post aliquem ist nicht belegt; nur petere ad aliquem taucht spätlateinisch ein paarmal auf (ThLL 1956,68 – 1957,4). 1,106 ist post so stark bezeugt, daß es besonders sorgfältig geprüft werden muß. Es liegt nahe, post durch Hinweis auf die etwas gezierte Ausdrucksweise des Griechischen (vgl. Liddell/Scott πρός B III) zu stützen und als Äquivalent zu πρὸς zu verstehen: „im zwanzigsten und danach (dazu) noch siebten Jahr.“ Man könnte dazu auf die Verwendung von post (Adv.) in Aufzählungen verweisen: „Erstens – zweitens – post (danach, des weiteren) – und schließlich –.“ Aber ob dies eine mögliche lateinische Ausducksweise wäre, darf bezweifelt werden. Ein anderer Ausweg bestünde darin, regni in regnum im Sinn von „Beginn der Regierung“ zu ändern, vgl. 1,20 bellum anno duodecimo post imperium Neronis erupit (d. h. im Jahr 66). Solange keine überzeugende Lösung gefunden ist, verweisen wir post an beiden Stellen in den Apparat. 1,109 Mit dem Tod Alexanders fällt die Königsherrschaft an seine Witwe Alexandra. Ihre beiden Söhne versorgt sie laut Josephus folgendermaßen: „Den älteren, Hyrkanos, ernannte sie wegen seines Alters zum Hohenpriester, und weil er im übrigen zu träg war, um sich in die Staatsgeschäfte einzumischen (ὄντα νωθέστερον ἢ ὥστε ἐνοχλεῖν περὶ τῶν ὅλων); den jüngeren aber, Aristobulos, der ein Hitzkopf war, hielt sie von der Politik fern.“ Der antike Übersetzer gibt das so wieder: Natu quidem maximum Hyrcanum et propter aetatem declarat pontificem et quod praeterea segnior esset quam ut potestate regia molestus cuiquam uideretur regem constituit; minorem autem … quod praeterea] quod propterea BWGS1 : propterea quod RS2 ◆ segnitior CR ◆ potestate regia E1QCDTMFKWGS: potestatem regia LO : in potestate regia AE2IY : in potestatem regiam B ◆ esset … uideretur ] esset quam et potestatem regi et molesta (molesta etiam C2) cui uideretur R : longe aliter N ◆ regem constituit etiam Niese] ‫ݱ‬non eum‫ ݲ‬regem constituit N Das Lateinische kann wohl nur so verstanden werden: Sie machte Hyrkanos wegen seines Alters zum Hohenpriester, und weil er überdies zu träg war, als daß er irgendjemandem … lästig erschienen wäre, setzte sie ihn zusätzlich zum König ein. Die Wörter regem constituit bedeuten einen Widerspruch zur griechischen Vorlage, in der nichts von Ernennung zum König steht, ebenso wenig wie an der Parallelstelle AJ 13,407 f.: Alexander übertrug die Königsherrschaft seiner Frau; „diese ernannte Hyrkanos zum Hohenpriester, wegen seines Alters, viel mehr jedoch wegen seiner politischen Abstinenz“ (quae principem quidem sacerdotum hyrcanum propter aetatem, magis autem propter innocentiam ordinauit). Nach BJ 1,120 übergab sie „noch zu ihren

182

F. Textkritik einzelner Stellen

Lebzeiten“, also wohl erst kurz vor ihrem Tod, die Königsherrschaft an Hyrkanos. Aber auch wenn die Aussage regem constituit sachlich falsch ist, rechtfertigt das noch nicht ohne weiteres ihre Athetese. Vielmehr kann sie durch die Erwähnung der potestas regia gestützt werden: Auch durch sie (potestate regia) bzw. in ihrem Besitz (in potestate regia) wird Hyrkanos wegen seiner Trägheit niemandem in die Quere kommen, oder, wie es im griechischen BJ heißt, er wird sich aus den wichtigen politischen Entscheidungen heraushalten. Die erhebliche Divergenz zwischen Ps.Rufinus und seiner griechischen Vorlage wäre dann durch das Bemühen des Übersetzers um interpretierende Verdeutlichung und Präzisierung zu erklären: Das sehr vage Nicht-ἐνοχλεῖν-περὶ-τῶνὅλων vesteht er als eine Position, die nur dem Namen und den honores (1,121) nach die eines Königs ist. Der cuiquam, der den Hyrkanos als eine Art Marionettenkönig neben sich duldet, dürfte Alexandra selbst sein, die in den nächsten Jahren tatkräftig und erfolgreich die Politik ihres Landes leitete. Sprachlich ist die Stelle mit regem constituit unverdächtig; wir erhalten einen ausgewogen gegliederten Satz, der durch die Athetese aus dem Gleichgewicht geraten würde: et propter aeatem declarat – et quod praeterea – constituit, mit leichter Inkonzinnität propter+Akk. – quod+Nebensatz. Dieses Argument ist aber umkehrbar: Ein Interpolator könnte versucht haben, durch regem constituit den unausgewogenen Satzbau zu verbessern. Zu berücksichtigen ist ferner die Fuge zwischen 1,108 und 1,109. Zunächst wird die pietas und die Milde der neuen Königin gerühmt (108); es folgt: (109) Cum autem duos filios Alexandro generatos haberet, natu quidem maximum usw. wie oben. Dazwischen taucht in mehreren Handschriften ein Zusatz auf: hyrcanum alexandra mater regem constituit. B, LO, J, RN, S und Pa1615 bieten den Zusatz in den laufenden Text integriert; in C Reg944 ist er von Korrekturhänden auf dem Rand nachgetragen, in J, N und S von Korrekturhänden getilgt; er fehlt u. a. in A Pa5057 Pa5059. Offensichtlich handelt es sich um eine in den Text geratene Randnotiz, wie wir sie in unseren Handschriften allenthalben vorfinden: stichwortartige Angaben zu den inhaltlichen Schwerpunkten, die dem Leser den Überblick erleichtern sollten. So bietet cod. I an dieser Stelle die Randnotiz (von jüngerer Hand) Alexandra hyrcanum filium pontificem et regem declarat. Diese Notiz und auch der Zusatz hyrcanum alexandra mater regem constituit (108/109) kann sich nur auf die Stelle regem constituit (109) beziehen. Aber daß diese schon im Archetypus im Text gestanden sein muß, ist ohnehin klar. Wir entscheiden uns wegen des eklatanten inhaltlichen Anstoßes für die Athetese von regem constituit. 1,124 Hyrcanum autem iniuriam pati, qui principatu (i. e. regno) iure successionis sibi debito caruisset.] iure IJ ceteri : lege AEQ iure und lege sind auf den ersten Blick völlig gleichwertig; jedoch liefert die Datenbank Library of Latin Texts A für iure successionis vier Parallelstellen, für lege successionis keine. Besonders ins Gewicht fällt Hegesippus 1,41,3 p. 95,8 (aus einem Gespräch des

4. Exempla varia

183

Mariamme-Sohns Alexander mit dem Schurken Eurykles) fraudari legitimos iure successionis, praeferri spurium stupri mercede „Die legitimen Söhne würden um ihr Recht auf Nachfolge betrogen, man ziehe ihnen einen Bastard vor.“ Auch hier geht es also um die Nachfolge auf dem jüdischen Königsthron. Vgl. ferner 2,9,1 p. 148,27 quid recusatis heredes quod debetis iure successionis; Gaius inst. 2,14 ipsum ius successionis … incorporale est „das Recht auf Nachfolge ist eine abstrakte Sache“, Hier. in Ezech. 14, 46 lin. 719 eis successionis iure debetur. Wir ziehen deshalb hier iure successionis vor. 1,149 Bei der Erstürmung Jeusalems durch Pompeius übersteigt als erster Syllae filius Faustus Cornelius die Stadtmauer et post eum centuriones duo Furius et Fabius cum suis agminibus. Der Zusatz cum suis agminibus steht in allen Handschriften hinter Fabius (nur in clm 15841 hinter Cornelius, was wir hier übergehen); bezüglich seiner Stellung auch vor Syllae ist die Überlieferung geteilt: AEQ C1D YIJ P Gi Reg944 haben den Zusatz nur hinter Fabius, BLOC2 TMRN FKV WGHS an beiden Stellen. Das Griechische drückt es etwas anders aus: Sylla … Cornelius war der erste, dann kamen Furius und Fabius; εἵπετο δὲ ἑκάστῳ τὸ ἴδιον στῖφος. Wir ziehen die Version von AE vor, da der Plural agminibus nur zu einem Plural von Anführern paßt, und betrachten die Wiederholung von cum suis agminibus vor Syllae als Dublette. Die Parallelstellen stehen damit in Einklang: AJ 14,66 primus … Faustus … cum suis militibus super murum ascendit, post eum etiam per alteram partem Furius centurio cum suis, in medio uero Fabius … centurio cum manu fortissima; Heges. 1,16,5 (mit einer Abl.-abs.-Konstruktion) primus Sylla … et duo centuriones templum inrupere, singulis seqentibus sese cateruis. 1,156 Pompeius nimmt im Rahmen seiner territorialen Neuordnung den Juden mehrere Städte ab und schlägt diese zur römischen Provinz Syrien: Mediterraneas praeterea ciuitates eorundem potestate liberauit, quas praeuenti non exciderant: Ippon et Scythopolim et… „Außerdem befreite er einige Städte im Landesinneren, die sie nicht schon vorher zerstört hatten, von ihrer Herrschaft: Ippos, Skythopolis, …“ Hier ist praeuenti ein Beleg dafür, daß das Partizip Perfekt Passiv ursprünglich genus-neutral war, also auch aktivische Bedeutung haben konnte: nicht „denen man zuvorgekommen war“, sondern „die zuvorgekommen waren“. Der ThLL kennt diese Verwendung von praeuentus, führt aber nur wenige Belegstellen an (10,2,1,1101,33.64– 70 und 1102,33–41.64–70), wobei die vorliegende Stelle offensichtlich einst beim Exzerpieren und Verzetteln übersehen wurde. Vergleichbar ist das gängige iuratus „der geschworen hat“, nicht etwa „der Vereidigte“; siehe 1,532. 579. Von hier fällt neues Licht auf die textkritisch scheinbar unproblematische Stelle 1,550; siehe unten.

184

F. Textkritik einzelner Stellen

1,161 uillasque opportunas muris, hoc est Alexandrium et Hyrcanium et Macherunta non longe ab Arabiae montibus muniebat „Günstig gelegene Gehöfte, nämlich Alexandrium und Hyrcanium und Machaerus nicht weit von den arabischen Bergen, befestigte er mit Mauern.“ non longe ab N2D2FKT2WG : non longe ABELOQCD1RN1VSGi : longe T1M. (non) longe ab entspricht gängigem Sprachgebrauch. Weitaus stärker bezeugt ist hier aber longe ohne ab. Ist dieses bloße longe, das quasi die Stelle einer Präposition einnimmt, sprachlich tragbar und textkritisch zu halten? LHS 2,104 und ThLL 7,2,2,1644,8 und 1650,78 kennen übereinstimmend nur eine Parallelstelle bei Ennius, Ann.  481; „später ist bei longe die Präpos. (ab, ex) obligatorisch“, so LHS ungewohnt apodiktisch. Das klare Übergewicht der Textzeugen zugunsten des bloßen longe relativiert sich dadurch, daß ab leicht durch Haplographie (A B A R A B ) ausgefallen sein kann. Wir verneinen deshalb die gestellte Frage und entscheiden uns für die sprachlich korrekte Lesart non longe ab. Fehlendes ab kann nicht durch überzeugende Parallelen gestützt, jedoch als Majuskelkorruptel erklärt werden. 1,173 Aristobulus … cum Antigono filio, qui Roma secum fugerat (ἀπὸ Ῥώμης αὐτῷ συναπέδρα), uinctus ad Gabinium … perducitur ] roma ECD1R1Y Pa50571 : a roma Pa50572 : romam ABLOS Pa8959 : romae D2TMFKWG. – fugerat Pa50572 : fuerat ceteri Die Änderung von fuerat zu fugerat in Übereinstimmung mit dem Griechischen ist geringfügig (vgl. S. 238) und wäre eine naheliegende Konjektur, wenn sie nicht in dem Parisinus 5057 überliefert wäre. Auch die überlieferten Formen von Roma liegen so nahe beieinander, daß wir ohne weiteres die im Kontext passendste Roma vorziehen können, zumal ihr der Akkusativ der übrigen italienischen Handschriften sehr nahe steht. Wir lesen also: qui Roma secum fugerat. 1,183 Caesar autem post senatus et Pompeii trans mare Ionium fugam rebus omnibus Romaque potitus solutum uinculis Aristobulum cum duabus cohortibus uelociter ad Syriam misit, et hanc facillime et cuncta Iudaeae proxima per illum sibi posse conciliari ratus. ] per illum sibi posse conciliari ratus R : per illum subici posse ratus EQCD YIJTM FWGZS Pa5057 : illum subici posse ratus BL(?)O : per illum subici ratus K clm15841 clm17404: per illum subֵdiֶ posse ratus N : per illum posse ratus subigi A. Es stehen sich (mit unerheblichen Varianten) zwei Lesarten gegenüber: (1) sibi posse conciliari „sie könnten auf seine Seite gezogen werden“, „sie könnten für seine Sache gewonnen werden“. (2) subici posse „sie könnten unterworfen werden“. (1) stützt sich allein auf die unzuverlässige Handschrift R; (2) hat deshalb von der Überlieferung her ein klares Übergewicht. Die inhaltliche Analyse weist in die andere Richtung: Die griechische Vorlage hat προσάξεσθαι, die Parallelstellen AJ 14,123 paratam illi, ut potens („da er dort großen Einfluß hatte“), fa-

4. Exempla varia

185

ceret Iudaeam (εὐτρεπίζοι), Heges. 1,22,2 ut Iudaeam sibi adiungeret Pompeiumque a tergo urgueret. AJ und Hegesippus stimmen also inhaltlich perfekt mit cod. R überein. Anscheinend erwähnt nur eine einzige weitere Quelle diese Episode des Bürgerkriegs im Jahr 49 v. Chr., nämlich Cassius Dio 41,18,2, wo es nur heißt, Aristobulos sei von Caesar nach Palästina geschickt worden, damit er τῷ Πομπηίῳ τι ἀντιπράξῃ. Aus den Quellen geht also hervor, daß Aristobulos (der von Pompeius besiegte und nach Rom deportierte König) im Auftrag Caesars mit Hilfe römischer Truppen und durch sein persönliches Prestige den Einfluß der Pompeianer soweit zurückdrängen sollte, daß die fragliche Region in dem beginnenden Bürgerkrieg auf der Seite Caesars stand. Da Aristobulos ermordet wurde, bevor er in diesem Sinne tätig werden konnte, ist dieses Detail der Nachwelt weitgehend unbekannt geblieben. Die Entstehung des inhaltlich weniger passenden subici aus sibi conciliari könnte man sich etwas gewagt so vorstellen, daß sibi zu subi verschrieben wurde und dann conciliari verstümmelt wurde zu ĉciliari > ciliari > ci. Ebenfalls riskant wäre die Annahme, daß subici das Ursprüngliche ist und conciliari in R aus den (in R enthaltenen) AJ oder aus einer Handschrift des griechischen Josephus geschöpft ist. Da R aus Italien stammt, wäre eine Beeinflussung durch die griechische Überlieferung – wenn man solche Einflüsse im Raum Süditalien/Sizilien grundsätzlich für möglich hält – nicht auszuschließen. Wir entscheiden uns trotz erheblicher Bedenken gegen das erdrückende Übergewicht der Handschriften für die inhaltliche Plausibilität von conciliari, zumal diese Lesart noch etwas besser als die konkurrierende durch eine Erklärung des Fehlers gestützt werden kann. 1,189 Mithridates … ciuitatem obsidebat; Antipater uero et in hac oppugnatione clarius enituit (γίνεται … διασημότατος) ] clarius ABLO CDRY FKTMS : clarus EWG Die Parallelstellen geben nichts Auschlaggebendes her: Rustic. ConcS I 4 p. 190,9 (2. Hälfte 6. Jh.) nonne (Theodoretus) apud sapientes … hinc clarus enitescet? Val.Max. 6,9,1 quo senectutis eius (Manlii Torquati) decus lucidius enitesceret. Lact. mort.pers. 3,4 ecclesia … multo clarius ac floridius enituit. Jedoch spricht der Superlativ in der griechischen Vorlage eher für clarius, das auch ein deutliches Übergewicht bei den Handschriften auf seiner Seite hat. 1,193 Antipater wird zu einem entschiedenen und fähigen militärischen Parteigänger Caesars: multa … perpessus uulnera toto corpore gerebat signa uirtutis disertae ] disert(a)e BLOM FKS : om. AEQCD TRNY WGS Pa5057. Obwohl disertae keine durchschlagende handschriftliche Stütze und keine Entsprechung in der griechischen Vorlage hat, macht man es sich wohl zu leicht, wenn man es einfach ignoriert. Es ist im Gegenteil ein sehr passender und wirkungsvoller Zusatz des Übersetzers, zumal wenn man

186

F. Textkritik einzelner Stellen

es mit Enallage des Adjektivs auf uulnera oder signa bezieht: Die vielen Wunden sprechen eine deutliche Sprache. Vgl. im ThLL „dissertus“ die erste Gruppe „i. q. clarus, planus“ (5,1,1377,37; gemeint ist: akustisch) und vor allem zum Bild des „sprechenden Körpers“ die enge Parallele 1,197, wo Antipater seine unbedingte Loyalität zu Caesar unterstreicht, indem er sein Gewand zurückschlägt und auf seine Wunden verweist: Weiterer Worte bedürfe es nicht, denn corpus etiam se tacente clamare. 1,206 Antipater, von den Römern zum Epítropos von Judaea ernannt, setzt seinerseits seine Söhne als Strategoí ein, Faselus in Jerusalem und Herodes in Galilaea. Faselus fratris indolem contentione bona superare certabat augendo erga se beneuolentiam Hierosolimis habitantium et per illum quidem ciuitatem possidens, nihil autem contumeliose per insolentiam potestatis admittens. ] et per illum A : et per illam E1CDRNH : et pillam Q : et illam IY : atque per illam WGZ : atque illam BLJTM E2 FKS : et uel atque Niese(?) (per) illam oder per illum steht an der Stelle des griechischen δι(ά) ἑαυτοῦ, das anscheinend die Alleinherrschaft des Faselus unterstreichen soll. Davon weicht der lateinische Übersetzer offensichtlich ab, weil bei ihm ein Reflexivpronomen fehlt. Die gut überlieferte Variante (et oder atque) per illam ergibt durch den Bezug auf beneuolentiam eine sinnvolle Aussage: Faselus’ Herrschaft über die Stadt beruht auf der Zuneigung der Bevölkerung. Allerdings müßte der in quidem – autem (μέν – δέ) liegende Gegensatz stark abgeschwächt verstanden werden. Ein ganz anderer Weg wäre, illam – mit abgeschwächter Demonstrativität und ohne per – mit ciuitatem zu verbinden. Aus ille entstand bekanntlich der Artikel in mehreren romanischen Sprachen; diese Entwicklung setzt schon in der frühen Kaiserzeit ein (LHS 2,191 f.). Jedoch ist bei Ps.Rufinus dieser Wortgebrauch sonst nicht greifbar und deshalb hier unwahrscheinlich. Das nur in A überlieferte illum könnte sich nur auf fratris beziehen, würde aber zu einer sachlichen Unstimmigkeit führen, denn nicht der Bruder Herodes hat Faselus die Herrschaft über Jerusalem übertragen, sondern der Vater Antipater, von dem zuletzt drei Paragraphen weiter oben die Rede war. Ein Verweis über eine so weite Distanz ist kaum akzeptabel. Möglicherweise hat Ps.Rufinus δι‘ αὐτοῦ statt des Reflexivums gelesen, nicht verstanden und deshalb möglichst wörtlich mit per illum übersetzt. Wir halten et (oder atque) per illam (sc. beneuolentiam) für die wahrscheinlichste Lesart. 1,223 Antipater verhinderte durch seine Fürsprache, daß Malichus auf Cassius’ Befehl hingerichtet wurde. Aber Malichus dankt es ihm nicht, im Gegenteil. Nequaquam tamen Malichus post obitum Cassii (ἀναχωρήσαντος Κασσίου) beneficiorum Antipatri memor fuit, sed illi ipsi, quem saepenumero sui seruatorem fuisse meminerat, periculum moliebatur, iniquitatis suae impedimentum abolere festinans. Aus der weiteren Erzählung geht klar

4. Exempla varia

187

hervor, daß Malichus vor Cassius zu Tode kam; deshalb kann post obitum nicht richtig sein. Auch im Hinblick auf das Griechische liegt die Konjektur post abitum nahe. 1,226 Antipater ist ermordet worden, uir / et alia / strenuus rebusque administrandis idoneus „ein überhaupt tüchtiger Mann und (insbesondere) fähiger Politiker.“ An der Stelle / / liegen im wesentlichen drei Varianten vor: et alia ACD; ad alia FKS2 Niese; (et) alias EQT2M RWG. et alia ist sprachlich am überzeugendsten und gut überliefert und ist deshalb vorzuziehen. Es handelt sich um einen Akkusativ der Beziehung, auch „griechischer Akk.“ genannt, mit quasi adverbieller Bedeutung: „überhaupt“, „im allgemeinen“, „im übrigen“. ThLL1, 1632,8–14 zitiert unter der Überschrift „id. fere quod alioqui“ fünf Parallelstellen bei Gellius (Annaeus Cornutus, homo sane pleraque alia non indoctus neque imprudens, … tamen … uiolauit 9,10,5).Tacitus (ann. 12,3) und Amm. 15,13,2. 29,3,9. 31,14,6. Vgl. auch KS 1,287. 1,236 Faselus (Phasael) wird in Jerusalem in Kämpfe verwickelt; sein Bruder Herodes befindet sich in Damascus und möchte ihm zu Hilfe eilen, aber ut cupiens auxilio foret, morbo impediebatur ] ut ... foret GZ : ut … foris W : ne ut … foret clm15841 : ne … foret QY ceteri. Auf den ersten Blick ist ne notwendig als Konjunktion zu dem Nebensatz, der das ausdrückt, was ver- oder behindert wird. Aber spätantik kann stattdessen auch finales ut stehen; dieser Wortgebrauch ist gar nicht so selten, wie aus ThLL 7,1,534,75 ff. hervorgeht, wo Stellen von Arnobius (adv. nat. 1,16) über Augustinus (civ. 5,5 p. 196,30 D. u. a.) bis Boethius aufgeführt werden. Damit erhält hier das Prinzip der lectio difficilior trotz der schwachen handschriftlichen Unterstützung ausschlaggebendes Gewicht. 1,246 Antonius missis armatis multos occidit, multos etiam uulnerauit; quorum et saucios cura et mortuos Hyrcanus sepultura dignatus est. Die Durchbrechung der Parallelität et saucios cura – et mortuos sepultura durch die Stellung von Hyrcanus in AEQ ist typisch für Ps.Rufinus. Vgl. etwa 1,327 Captis enim Samosatis Antonius et praeposito Syriae Sossio, iussoque ut Herodem aduersus Antigonum adiuuaret, discessit in Aegyptum (statt Antonius enim captis Samosatis et …): Antonius, sinngemäßes Subjekt zu den drei Abl. abs., ist zwischen den ersten (captis … Sam.) und den zweiten (praeposito … Sossio) eingefügt. Diese Wortstellung ist deshalb der Lesart von LCD YI N FKS et saucios cura et mortuos sepultura hyrcanus vorzuziehen. 1,251 Herodes und sein Bruder Faselus haben in Jerusalem militärisch die Macht übernommen; der Hohepriester und „Ethnarch“ Hyrkanos steht auf ihrer Seite. Feindliche jüdische Truppen und verbündete Parther dringen in die Stadt ein: Excepti autem ab

188

F. Textkritik einzelner Stellen

Hyrcano (herode WGZ : hyrcano ceteri) et Faselo forti acie in foro confligunt, ibique hostes in fugam uersos pars Herodis in fanum concludit custodesque his sexaginta uiros apponit per aedes proximas collocatos. Sed hos quidem infensus fratribus populus igni consumit. Herodes autem iracundia peremptorum congressus cum populo multos obtruncat… Im Griechischen ist an der fraglichen Stelle excepti autem ab hyrcano einhellig Ὑρκανοῦ überliefert, aber Niese vermerkt im Apparat „Ἡρώδου mallet Destinon“ mit Verweis auf die anschließende Stelle Herodes autem iracundia … und die Parallelstelle AJ 14,335 τῶν περὶ Φασάηλον καὶ Ἡρώδην, nisi phaselus et herodes praelio per forum commisso eos uicissent. Es liegt nahe, daß bei der Schilderung der erbitterten Straßenkämpfe Herodes und Faselus als die militärischen Führer genannt werden und nicht der Hohepriester und zivile Herrscher Hyrkanos. Der südostdeutsche Überlieferungszweig, der hier durch WG ausreichend repräsentiert wird, hat genügend Gewicht, um ihm allein den richtigen Text zuzutrauen. Das würde bedeuten, daß Ἡρώδου hier bei Josephus als überliefert gelten kann und dadurch die entscheidende Stütze erhält, um in den Text gesetzt zu werden; wir hätten einen Fall vorliegen, in dem die textkritische Aufarbeitung des Ps.Rufinus zu einer Änderung von Nieses Standardtext führt. Diese Argumentation kollidiert jedoch nicht nur mit der klaren Mehrheit der Textzeugen, sondern auch mit dem Prinzip der lectio difficilior: Einem aufmerksam mitdenkenden (früh)mittelalterlichen Schreiber ist die Änderung von hyrcano in herode zuzutrauen, wie vergleichbare Eingriffe in dem Text der WG-Gruppe zeigen. Schwieriger wäre die Erklärung, wie im größten Teil der Überlieferung die gleiche sinnwidrige Namensvertauschung geschehen konnte. Wir bleiben dennoch bei der Entscheidung für herode. Zu Namensverwechslungen vgl. S. 212. 1,264 Herodes will seine zahlreichen Verwandten in der Festung Masada in Sicherheit bringen; auf dem Weg dorthin wird er von Parthern verfolgt: Ille matrem … fratresque suos … pertendere iter iussit (προστάξας ὁδεύειν); ipse autem … barbaros retentabat. pertendere C1DT YWG Pa5057 : praetendere ABLO C2M R FKS : portendere E Verwechslungen von per-/pro-/prae- zählen zu den gängigsten und banalsten Fehlern in Handschriften. Hier sind per- und prae- beide handschriftlich gut bezeugt und können nicht durch wirklich schlagende Parallelstellen gestützt werden. Der ThLL 10,2,1,987,54–59 stellt im Artikel praetendo unsere Stelle unter die Überschrift „(praetend)itur quod praecedit ordine actionum, sc. variis modis tendendi“; der Sinn unserer Stelle wäre dann: Herodes läßt seine Verwandten vorausziehen und folgt später nach, nachdem er die Verfolger zurückgedrängt hat. Aber die einzige weitere Stelle, die der ThLL hier anführt (Cael. Aur. chron. 5,1,19), hat mit unserem iter praetendere nicht viel zu tun und wird auch noch textkritisch angezweifelt. Auch der Verweis auf ThLL 7,2,544,27 mit weiteren Belegen für iter + Komposita von tendere hilft nicht viel weiter.

4. Exempla varia

189

Unter pertendo setzt ThLL 10,1,2,1779 eine kleine Gruppe an, bei der das Verb eine Bewegung ausdrückt, insbesondere eine militärische Truppenbewegung, wobei das Präfix den Aspekt der beschleunigten und angestrengten und auf ein Ziel gerichteten Bewegung betont. Hier kommen wir unserer Stelle näher: Iuvenc.  1,241 iubet Herodes Persas pertendere gressum; Sidon. carm. 7,393 iter; dazu Ps.Fulg.Rusp. serm.1 p.859A (Iohannes euangelista) uolatum suum pertendat ad caelum. Der Sidonius-Stelle ist im ThLL folgende Notiz angefügt: „(addere possis …[folgt unsere Josephus-Stelle], ubi per- coni. Bulhart in schedis nostris)“. Vinzenz Bulhart hat also bereits pertendere konjiziert, dies aber nicht in seinen Aufsatz von 1953 aufgenommen, sondern nur im Zettelarchiv des Thesaurus festgehalten. Sein Votum gibt hier vollends den Ausschlag zugunsten von pertendere. 1,276 Malichus … proposuerat neque pro beneficiis ab eo (Antipatro) profectis aliquid eius filiis gratiae rependere ] perfectis EQ : perceptis FKGZ : praestitis Pa5057 : profectis IYJ Reg944 ceteri. Praestitis dürfte eine Glättung und Normalisierung sein, wie sie dieser Parisinus oft erkennen läßt. Sowohl profectis „(die Wohltaten,) die von ihm (Antipater) ausgegangen waren“ als auch perceptis „die er (Malichus) von ihm (Antipater) empfangen hatte“ sind sprachlich möglich und sinnvoll. Der ThLL hat für beneficia percipere eine größere Anzahl von Belegen (10,1,1,1209,67), beginnend mit Nepos, Att. 11,5 (Atticus) memoria percepta retinebat beneficia. Für beneficia profecta wird nur eine Stelle (jedoch mit dem Zusatz „al.“, d. h. es gibt im ThLL-Material noch weitere ähnliche Stellen; 10,2,2,1709,72) angegeben: Seneca, ben. 3,19,4 non ideo beneficium non est, quia a seruo profectum est. Die Wendung mit profectum dürfte die seltenere und gewähltere sein. Sie ist auch besser überliefert, da sie sich auf die gesamte italienische Überlieferung (zu der auch E’s perfectis gerechnet werden kann) und auf TM stützt. Andererseits paßt ab eo perceptis hier insofern besser, als es auf beide, den Geber und den Empfänger der guten Dienste, Bezug nimmt, ab eo profectis dagegen nur auf den Geber. Wir entscheiden uns, dem größeren Gewicht der Handschriften folgend, für profectis. 1,282 Herodes’ erste Begegnung mit Marcus Antonius in Rom, von Ps.Rufinus sprachlich ausgeschmückt, verläuft für Herodes günstig: Primum conuenit Antonium eique tam suas quam totius generis clades exponit … Itaque tantae mutationis casum miseratus Antonius et memoria quidem iunctae cum Antipatro dexterae (κατὰ μνήμην μὲν τῆς Ἀντιπάτρου ξενίας), totum (τὸ δὲ ὅλον) uero ipsius qui aderat contemplatione uirtutis etiam tunc eum regem constituere proposuit Iudaeorum.] totum A : tam R : tum (vel tunc) Niese ceteri.

190

F. Textkritik einzelner Stellen

casus und contemplatio sind Zusätze des Übersetzers, der vor allem mit der dextrarum iunctio,1 die auch in der römischen Kunst das Zeichen unverbrüchlicher Freundschaft und Loyalität ist, den Ausdruck des Josephus anschaulich gesteigert hat. Vielleicht handelt es sich um eine konkrete Vergil-Reminiszenz: Aen. 3,83 iungimus hospitio dextras et tecta subimus. – totum (A) könnte eine der in diesem Codex häufigen Verschreibungen sein, jedoch vermuten wir hier das Neutrum in adverbialer Funktion. totum als Adverb kommt mehrfach in der Peregrinatio Aetheriae (oder Itinerarium Egeriae) (um 400) vor, in verschiedenen Bedeutungen mit den Schwerpunkten „insgesamt, überhaupt“ und „völlig, durch und durch, höchst“. Die frühesten Belege finden sich bei Tertullian: Apol. 21,4 totum Iudaeis erat apud deum gratia (zur Zeit der Urväter) „Ganz und gar standen die Juden bei Gott in Gnade“ (Becker); nicht ganz so sicher ist paen. 11 qui ambitus obeunt capessendi magistratus […] itaque totum propter unius anni uolaticum gaudium. Entscheidend für unsere Bevorzugung von totum ist aber der enge Anschluß an das Griechische. Liddell/Scott bieten als Übersetzung für τὸ δ‘ ὅλον „in general, in short“ und für (τὸ) ὅλον „wholly, entirely“. Eine wörtliche Übersetzung um den Preis eines etwas ungewöhnlichen Latein wäre durchaus typisch für unseren Ps.Rufinus. 1,296 suis imperat murorum defensores ulcisci „Er befiehlt seinen Leuten, die Verteidiger der Mauern anzugreifen“. Hier haben FKS1WG adulcisci statt ulcisci, ein Kompositum, das sonst nirgends nachweisbar ist. Während Ps.Rufinus eine Vorliebe für ulcisci hat, das er für verschiedene Arten aggressiven Verhaltens – nicht nur zur Vergeltung – verwendet (vgl. z. B. 1,223), erschließt sich der Sinn dieser zweifelhaften Neubildung schwerlich. Auch ist das Gewicht der unterstützenden Handschriften nicht sehr groß. Wir ziehen deshalb das Verbum simplex vor. 1,304 Cum … (Herodes) Sefforim … peruenisset, facillime ciuitatem capit, custodibus eius ante adingressionem (ἔφοδον) fuga dilapsis („Als er Sefforis erreicht hatte, nahm er die Stadt mit Leichtigkeit ein, da die Besatzung sich vor ... aus dem Staub gemacht hatte“) ] adingressionem WGHZ : aggressionem ceteri (ἔφοδον Josephus). Das Doppelkompositum im südostdeutschen Überlieferungszweig ist im ThLL nicht und in der Datenbank „Library of Latin Texts A“ nur einmal belegt: Bei Paschasius Radbertus (9. Jh.), Expositio in Math. 2 lin. 1241, steht es für den Einzug der Gläubigen in das himmlische Jerusalem: typica Hierusalem nouae fide praeuia caelestis adingressio. Hier geht es um die kampflose Besetzung einer Stadt, deren Truppen be1

Beispiele: Bildnis eines römischen Ehepaars von einem Grab, Vatikan, Museo Pio-Clementino, Sala busti (augusteisch); Kent/Overbeck 176 (Claudius), 302 (Hadrian), 425 (Elagabal), 446 und 447 (Balbinus und Pupienus)

4. Exempla varia

191

reits geflohen sind. Dazu würde adingressionem inhaltlich gut passen. Wir riskieren es deshalb, die lectio difficilior, die hier sogar „hapax legomenon“ wäre, in den Text aufzunehmen; die südostdeutsche Handschriftengruppe scheint uns stark genug, um sie zu tragen. Das zugehörige Verb adingredi ist einmal antik belegt: Novell. Iust. 127 pr. filii … paternum adingredientes gradum „die Söhne treten (erbschaftsrechtlich) an die Stelle des Vaters“. 1,340 Siquidem steht hier für γοῦν, eine bekräftigende Partikel (keine Konjunktion). Die Überprüfung aller γοῦν in BJ Buch 1 ergibt, daß es in etwas mehr als der Hälfte der Fälle mit denique übersetzt worden ist; die restlichen Vorkommen verteilen sich auf itaque, nam, namque, bloßes –que sowie atque ita, nempe(?), unde und tamen. Siquidem hat zwar ein breites Bedeutungsspektrum im konditionalen und kausalen Bereich, paßt aber auf keine Weise in den hier vorliegenden Kontext; deshalb ist eine Korruptel anzusetzen, deren Erklärung allerdings Schwierigkeiten bereitet. Denkbar ist 1) eine Dittographie εἰ εἷς in Ps.Rufinus’ Vorlage; 2) eine Silbenvertauschung deni-que > que-deni > que-dem > quidem; zu diesem Vorgang vgl. z. B. 1,289 questu expletus] quesextupletus A. 1,364 Colliso autem bello Actiaco (τοῦ … πολέμου συνερρωγότος) „Nach Ausbruch des Kriegs um Actium“. – colliso ABEOQ : concitato YIJ2T FKWGS : concito CD J1M Pa8959 Reg944. Während concitato (ThLL 4,66,51–54) und concito (4,37,48) unproblematisch sind, läßt sich für colliso der hier geforderte Wortgebrauch nicht belegen. Collidere bezeichnet entweder das Zusammenschlagen zweier Objekte oder das Zerschlagen, Zerschmettern, Zerstückeln eines Objekts. Es wird hier gestützt durch die fast genaue Entsprechung zum griechischen Original (συρρήγνυμι) und durch die stärkere handschriftliche Bezeugung, nämlich durch A und die italienische Gruppe um B. Der Consensus von A und der Gruppe um B hat in der Mehrzahl der Fälle das Richtige. Sprachlich müßte, um colliso zu verteidigen, eine Verbindung mit effiziertem (oder innerem) Objekt postuliert werden, die so jedenfalls im ThLL nicht zu finden ist, aber auch nicht ausgeschlossen werden kann: Auslösen des Kriegs durch „Zusammenschlagen, Zusammenprall“ der feindlichen Parteien. Daß auf dem Weg des Textes nordwärts über die Alpen ein kritischer Leser (oder auch mehrere unabhängig voneinander) hier Anstoß nahm und ein sprachlich und semantisch einwandfreies Verbum einsetzte, ist gut vorstellbar. Wir riskieren es deshalb, colliso in den Text aufzunehmen. 1,369 Rursus tamen ultus est in Arabas assiduis eorum fines incursionibus inquietans ] in arabas TJ2WGZ : arabas ceteri

192

F. Textkritik einzelner Stellen

ulcisci mit in + Akk. statt mit bloßem Akkusativ „sich an jemandem rächen“ begegnet bei Orosius: 2,6,4 rex iratus ulcisci in amnem statuit; 2,8,3 cum autem instauraret bellum (Darius) et ulcisci in uictores moliretur. Da diese Konstruktion auch handschriftlich ausreichend bezeugt ist, verdient sie als lectio difficilior den Vorzug. Vgl. auch 1,100. 1,373 Ego enim tantum abest ut hostes post terraemotum pertimescam, quod magis putauerim deum hanc illis illecebram dimisisse. Wenn auf tantum abest zwei Nebensätze folgen, dann in der Regel zweimal mit ut (ThLL 1,213,17–36; LHS 2,640). Hier steht „final-konsekutives quod“ (LHS 2,583) statt des zweiten ut. LHS weisen dieses quod zum erstenmal bei Ps.Quintilian, decl. nach. Es hat in unseren Handschriften offensichtlich für Verwirrung gesorgt, siehe den kritischen Apparat. 1,374 Nachdem Herodes’ Truppen zunächst die Feinde besiegt, dann aber durch überhastetes Nachsetzen schwere Verlusten erlitten haben, versucht Herodes, den Seinen wieder Mut zu machen. Dazu legt ihm Josephus eine sorgfältig stilisierte (thukydideisch gefärbte) Rede in den Mund. Neque uero uel secundae res uel contrariae apud homines certae sunt, sed in utramque partem uicissim uideas nutare fortunam; et id exempla uobis propria demonstrabunt. Nempe proelio superiore uictores post ab hostibus uicti sumus; nunc ergo, quantum extimare licet, illi capientur, uictores sese fore credentes. – Nutare haben die meisten codices; ABEO haben mutari. Es dürfte sich um einen der wenigen Fälle handeln, in denen der Consensus von A und der Gruppe um B abzulehnen ist. Herodes betont nicht den unberechenbaren Wandel (mutari) des Glücks, sondern das eher berechenbare (extimare licet) Pendeln der Fortuna zwischen zwei Polen: Erst haben wir gewonnen, dann sie, beim drittenmal haben wir wieder gute Chancen. Für diese Betrachtungsweise sprechen uicissim „abwechselnd“ und vor allem das entsprechende Verb im Griechischen ἐπαμειβομένη (τύχη εἰς ἑκάτερα) „come one after another, come in turn to“ (Liddell/Scott). Für nutare sprechen schließlich die Parallelstellen: Die Junktur fortuna nutat hat nur drei Belege (Statius, Tacitus, Scholia Bobiensia Ciceros), wobei besonders Tac. hist.  1,56 occupari nutantem fortunam mit unserer Stelle vergleichbar ist; fortuna mutatur hingegen ist häufig und gängig (ThLL 6,1183,20–22) und bot sich folglich (auch paläographisch) einem Abschreiber an, der mit nutare nichts anzufangen wußte. 1,390 Nach der Niederlage seines Freundes und Förderers Marcus Antonius gegen Octavianus tritt Herodes die Flucht nach vorne an und reist zu Octavianus. Das Treffen der beiden auf Rhodos, größtenteils in Form zweier direkter Reden (1,388–392), weist bei Ps.Rufinus einige inhaltliche und textkritische Probleme auf. Herodes bekennt sich offen zu seiner Freundschaft mit Antonius, äußert aber die Erwartung, es werde

4. Exempla varia

193

„geprüft werden, was für ein Freund ich gewesen bin, und nicht, wessen.“ (προλαβὼν ἐξετασθήσεσθαι ποταπὸς φίλος, οὐ τίνος ἐγενόμην). Die lateinische Fassung ist offensichtlich korrupt, und zwar anscheinend sowohl verstümmelt als auch in der Wortfolge gestört (vgl. 1,30!): et ne in examen adduceretur properans qualis amicus alicuius fuerim. adduceretur] adducerer YWHZ Niese („adducerer (adduceretur alii)“ Niese) ◆ properans qualis amicus alicuius QJM Pa8959 Pa16730 Niese ceteri : probans qualis amicus alicuius S2 : properans qui talis amicus alicuius WHZ : properans dicere qualis amicus alicuius IY Pa5057 : properans(?) qualis alicuius S1: properans qualis alicuius amicus aliquamdiu clm15841 clm17404 ◆ fuerim] fierem Pa16730 Vgl. die Parallelstelle AJ 15,193 Si uero persona ablata quis sim circa benefactorem uel qualis amicus requiras, poteris a factis me cognoscere, nam licet nomen ablatum fuerit, nihilominus amicitiarum firmamentum in nobis poterit approbari. Die Handschriften des Ps.Rufinus haben zwar die meisten Teile der griechischen Vorlage bewahrt, aber ohne sinnvollen Zusammenhang: ἐξετασθήσεσθαι entspricht in examen adducere(tu)r, ποταπὸς ~ qualis, φίλος ~ amicus, ἐγενόμην ~ fuerim (fierem?). τίνος erfordert entsprechendes cuius, aber alle codices bieten stattdessen alicuius. Anscheinend hat der Übersetzer den Gegensatz von ποταπὸς und τίνος nicht verstanden. Die Verneinung, die zum Ausdruck des Gegensatzes cuius/qualis benötigt wird, hat er abweichend vom Griechischen durch die Konjunktion ne ausgedrückt; es fehlt dann aber ein korrespondierendes sed o. ä.; mit ali cuius würde der Sinn in das Gegenteil verkehrt. Mit properans ist kaum etwas anzufangen, soll es etwa προλαβὼν wiedergeben? Oder ist es Korruptel aus sperans? Auch probans (S2) scheint erwägenswert. Wegen der vielen Unklarheiten verweisen wir den Versuch einer Emendation in den Apparat und schließen einen umfangreichen Textausschnitt in Cruces ein: ut in examen adducere(tu)r sperans qualis amicus non cuius fuerim. 1,392 Octavianus bekräftigt das Königtum des Herodes und verweist darauf, daß Herodes bereits seine Loyalität zu Rom auch nach dem Ende des Antonius bewiesen hat: Prior autem ab officiis coepisti, quantum apparet, quem ad eorum gladiatores idonea auxilia misisse perscribit (κατάρχεις δ‘, ὡς ἔοικεν, εὐποιίας δι‘ ὧν μοι γράφει καὶ Βεντίδιος συμμαχίαν σε πεπομφέναι πρὸς τοὺς μονομάχους αὐτῷ „Du hast, wie es scheint, deine guten Dienste schon begonnen, indem du, wie mir auch Ventidius schreibt, ihm ein verbündetes Kontingent gegen die Gladiatoren geschickt hast“). quem … perscribit etiam Niese] cum … perscribit SGZ2 : quem … perscripsit Pa5057 : qui … perscribis JT : quem … praescribis Q : cum … perscripsit W : cum … scribit Z1 Die nötigen sachlichen Hintergrundinformationen sind bei Cassius Dio 51,7 zu finden: Antonius hatte für die erhoffte Siegesfeier über Octavian in Kyzikos (Kleinasien) eine Gladiatorentruppe ausbilden lassen. Als die Siegesnachricht ausblieb, machte sich die Truppe auf eigene Faust auf den Weg nach Ägypten, um ihrem Herrn zu helfen. In Syrien wurde sie von dem Statthalter Q. Didius Ventidius aufgehalten.

194

F. Textkritik einzelner Stellen

Der lateinische Text wirft mehrere Probleme auf. eorum ist von Niese plausibel damit erklärt worden, daß Ps.Rufinus in seiner Vorlage αὐτῶν statt αὐτῷ las. Zu dem Pleonasmus prior coepisti vgl. ThLL 7,1,922,12. Merkwürdig ist die Konstruktion coepisti ab, wo der Akkusativ erwartet wird, denn gemeint ist wohl nicht ab offiiis profectus es, sondern officia facere coepisti. Der Lateiner hat vermutlich die Genitiv-Konstruktion des Griechischen nachzuahmen versucht. Am meisten fällt aber das Fehlen des Subjekts zu perscribit auf, das auch nicht durch eine der zahlreichen handschriftlichen Varianten ausgeglichen werden kann. Nach dem Griechischen müßte hier Didius Ventidius stehen. An der Parallelstelle AJ 15,195 findet man an dieser Stelle korruptes καιτιδιος, das Niese ungewöhnlicherweise unverändert, ohne Crux, in den Text gesetzt hat, das aber leicht zu καὶ Δίδιος emendiert werden könnte. (Die Übersetzung dieser Stelle durch Cassiodors Freunde ist ganz abwegig.) An unserer Stelle BJ 1,392 fällt auf, daß idonea keine Entsprechung im Griechischen zu haben scheint. Eine Änderung in didius ist zwar auf den ersten Blick gewagt, läßt sich aber etwas abmildern, wenn wir die Ähnlichkeit von IV und N und eine sekundäre Angleichung der Endung an folgendes auxilia einkalkulieren. Wir versuchen es also mit dieser Fassung: … quem ad eorum gladiatores Didius auxilia misisse perscribit. 1,398 Post primam uero actiadam (var. l. -dem, -da) ] Die Wettkämpfe, die zur Erinnerung an die Schlacht von Actium gestiftet wurden, werden in der antiken Literatur mit dem Adjektiv Actiacum, in Verbindung z. B. mit ludi, bezeichnet. Ganz selten erscheint das Substantiv Actias / Ἀκτιὰς, -άδος für den Vierjahreszeitraum zwischen zwei Wettkämpfen, analog zu der Olympiaden-Ära; die Nachschlagewerke (z. B. Liddell/Scott Suppl., 1968, S.  7) kennen außer unserer Josephus-Stelle nur eine Inschrift, die zur Datierung die „68. Aktias“ nennt (Bulletin de Correspondance Hellénique 1, 1877, 294), also ins 3. Jh. führt. T (oder der Urheber der „Rezension TM“) hat den für ihn unverständlichen Ausdruck primam actiadam selbstbewußt geändert in pugnam actiacam. 1,399 Varro autem cum milite aggressus loca suspecta et purgauit latronibus terram ipsamque Zenodoro abstulit. et purgauit ACDS : et expurgauit BO : expurgauit ETMFKWG Wir ziehen et purgauit vor, weil es das dem Griechischen τε entsprechende et hat und durch die Handschriften und die folgende Parallelstelle solid gestützt wird: Paul. dig. 1,18,3 malis hominibus prouinciam purgare. 1,413 Bei der Beschreibung der neuen Hafenanlagen von Caesarea wird ein ringförmig verlaufender breiter περίπατος für die mit Schiffen Ankommenden (quae naui egre-

4. Exempla varia

195

dientes exciperet) erwähnt. Alle lateinischen Textzeugen, auch Nieses Quellen, geben περίπατος mit ambulatio wieder; nur Froben hat deambulatio. Ambulatio ist ein gängiger Ausdruck für locus ambulandi, Spazierweg, besonders unter freiem Himmel (im Gegensatz etwa zu einer porticus, Wandelhalle). Deambulatio ist in der Bedeutung locus deambulandi viel seltener, der ThLL hat dafür nur drei Belege (Ulpian, Horaz-Scholien, Vulgata). Von diesen ist besonders die Vulgata-Stelle Ezech. 42,4 mit unserer Stelle vergleichbar, weil sie ebenfalls zur Beschreibung eines Gebäudeensembles gehört: ante gazophylacia deambulatio (περίπατος die Septuaginta) decem cubitorum latitudinis. Daß Froben als einziger Textzeuge mit deambulatio gegen den Consensus aller anderen das Richtige bewahrt hätte, wäre äußerst ungewöhnlich. Wir wollen es trotzdem wagen, seiner lectio difficilior gegen das klare Übergewicht unserer Handschriften den Vorzug zu geben. 1,425 In Antiochia hat Herodes eine Straße, die wegen starker Verschmutzung allgemein gemieden wurde, mit poliertem Marmor pflastern und neben ihr eine durchgehende Kolonnade als Regenschutz für die Passanten errichten lassen: plateam …per uiginti stadia … constrauit (κατέστρωσεν) polito marmore declinandisque imbribus quam (varr. ll. qua, quia) longa esset ornauit. ] constrauit ABEO : strauit CDTMY FKWGS Pa5057 Weder der Sprachgebrauch noch die Überlieferungslage sprechen klar für strauit oder constrauit. Beide können das Pflastern einer Straße bezeichnen. Daß für constrauit, nicht aber für strauit eine nahe Parallele nachweisbar ist, liegt vielleicht nur am Bearbeitungsstand des ThLL: Festus p. 242 pauimenta Poenica marmore Numidico constrata. Auch im griechischen Original liegt ein Kompositum vor. Handschriftlich werden beide Lesarten ungefähr gleich stark unterstützt. Bei Abwägung aller Aspekte neigt sich die Waage leicht zugunsten von constrauit. Laut Josephus hat Herodes entlang dieser platea eine Stoa oder Kolonnade errichten lassen. Im griechischen Original liest man „… schmückte sie mit einer gleich langen Stoa“ (ἰσομήκει στοᾷ). Weder ist die überlieferte lateinische Fassung damit in Einklang zu bringen, noch ist ihr überhaupt ein Sinn abzugewinnen. longa scheint richtig zu sein, und mit der Änderung von quam in aeque würden wir eine genaue Entsprechung zu ἰσομήκει erhalten. Die naheliegende Konjektur stoa für esset stößt auf das Problem, daß es dieses Wort im antiken Latein in der hier geforderten Bedeutung (nicht philosophisch, sondern architektonisch) offenbar nicht gibt;2 porticus wird stattdessen verwendet (siehe 1,401.422). C. Schubert schlägt deshalb ornauit vor. Darauf aufbauend, könnte man esset zu halten versuchen: declinandisque imbribus quae aeque longa esset ornauit. Jedoch ist unklar, was Ps.Rufinus hier in seiner griechischen Vorlage gelesen hat. ἰσομήκει στοᾷ ist nämlich nur als marginale varia lectio in

2

E-Mail-Auskunft des ThLL, Dez. 2018.

196

F. Textkritik einzelner Stellen

zwei Handschriften überliefert; im Text selbst haben alle griechischen Handschriften stattdessen ἰσομήκιστον. Dadurch wird die Beurteilung des lateinischen Texts zusätzlich erschwert. Bis auf weiteres sollte deshalb hier die Crux gesetzt werden. 1,450 Varias in (var.l. inter) fratres suos calumnias conserebat (conserebat ABE : conferebat ceteri, ἐνσκευαζόμενος). f und das lange s unterscheiden sich in Karolingischer Minuskel nur minimal, so daß die beiden Varianten paläographisch fast identisch sind. Während conferebat sprachlich unproblematisch ist, gibt der ThLL zu calumnias conserere keine genaue Parallele, belegt aber Verbindungen wie pugnam, simultates, litem conserere unter der Überschrift „conserendo efficere“, im Gegensatz zu „coniungere“ (4,416,78 – 417,25). Entscheidend gestützt wird conserebat aber durch 1,552 illum omnes fratribus suis conseruisse calumnias. Deshalb verdient conserebat auch hier den Vorzug: Es drückt das „Zusammenbauen“, „Fabrizieren“ der falschen Anschuldigungen Antipaters gegen seine Stiefbrüder besonders anschaulich aus. 1,480 Die zunehmende Entfremdung zwischen Mariammes Söhnen und ihrem Vater Herodes äußert sich u. a. in bizarren Drohungen der Söhne gegen Herodes’ spätere Gattinnen: saepe, illo quaedam ex Mariammes uestimentis posterioribus diuidente coniugibus, minitari solitos esse, quod cito pro regalibus deliciis eas factis uestibus inducerent „Oft, wenn er (Herodes) einige von Mariammes Kleidungsstücken an seine späteren Gattinnen verteilte, hätten sie gedroht, sie (coniuges) sehr bald mit … gefertigten Kleidern statt mit königlichen Prunkgewändern zu bekleiden“ (ἀντὶ τῶν βασιλικῶν [sc. ἐσθητῶν] ἐν τάχει περιθήσουσιν αὐταῖς ἐκ τριχῶν πεποιημένας) eas factis ABOCD YIJTMS Pa5057 (factis uestibus etiam Niese) : eas fractis Q : fractis eas WGHZ : eas fֵesֶtis E : eas saccis clm15841 clm17404 : factis K : nigris F ◆ inducerent BOQK : indu///erent E : induerent ceteri Die Entsprechung zu ἐκ τριχῶν und damit der von Josephus intendierte Gegensatz „königliche – härene Gewänder“ fehlt im Lateinischen. Die Parallelstelle AJ 16,204 sieht so aus: Aristobulus … interminaretur .. uxores … pro praesentibus ornamentis ciliciis intercludi, ne solem uiderent (τρύχεσιν ἠμφιεσμέναι καθειργοῦνται μηδὲ τὸν ἥλιον βλέπουσαι). Hier drohen die Prinzen ihren Stiefmüttern zusätzlich, sie einzusperren. Auch hier fehlt im Lateinischen etwas, nämlich die Entsprechung zu ἠμφιεσμέναι. Die beiden Stellen lassen sich gegenseitig durch die Annahme von Haplographien ergänzen: BJ 1,480 pro regalibus deliciis eas factis uestibus indu(c)erent AJ 16,204 pro praesentibus ornamentis ciliciis intercludi, ne solem uiderent Cilicium ist schon im vorklassischen Latein belegt und bezeichnet ein Gewebe oder Tuch aus kilikischen Ziegenhaaren, spätestens seit dem frühen 5. Jh. allgemein ein

4. Exempla varia

197

grobes Tuch (ThLL Onomasticon 2,437,39 und 82). Wenn von Kleidungsstücken aus cilicium die Rede ist, wird damit meistens das ärmliche oder nüchterne Erscheinungsbild oder die Bußfertigkeit der Trägerin / des Trägers unterstrichen. Gelegentlich werden ihnen wie hier als Kontrast weiche, aufwendige Gewänder gegenübergestellt, z. B. mollis lana Ven. Fort. vita Pat. 9,28; pretiosis ornamentis Ps.Rufin. in Am. 8,10. Zur Entsprechung der Adjektive cilicinus und τρίχινος vgl. noch Vulgata, Apoc. 6,12 sol factus est niger tamquam saccus cilicinus (μέλας ὡς σάκκος τρίχινος). Die mittelalterlichen Kopisten haben die BJ-Stelle durch Änderung von factis zu sanieren versucht, aber dieses wird durch πεποιημένας gestützt. Als Alternative zu dieser Emendation von BJ 1,480 kommt ein Vorschlag von C. Schubert in Betracht: … cito pro regalibus (sc. uestibus) ciliciis eas factis uestibus indu(c)erent. Ciliciis ist hier nicht Ergänzung, sondern Emendation von korruptem deliciis. Dafür spricht vor allem das Fehlen einer Entsprechung zu deliciis im Griechischen; jedoch würde der Zusatz dieses Worts durchaus zum Stil des Ps.Rufinus passen (vgl. S. 210). 1,482 ipsum quoque debere, omissa facilitate credendi, aditum (auditum E) maledictis obstruere „Er selbst müsse von seiner Leichtgläubigkeit ablassen und den Schmähungen den Zugang versperren“ – oder „… seine Ohren gegenüber den Schmähungen verstopfen“. aditum obstruere ist eine häufige Junktur, auch bildlich, z. B. Plin. paneg. 41,3 ad tuas aures (aditum obstruere)… adulationibus; aures obstruere (ebenfalls häufig, seit Vergil) findet sich 1,390; vgl. auch 1,533 maledictis aures paratissimas aperientem (Herodem). Für auditum obstruere ist im ThLL dagegen kein Beleg zu finden. Die Sonderlesart in cod. E ist deshalb kaum haltbar; wir entscheiden uns für aditus. Daß hier die aures nicht genannt werden, ist auffällig, doch lassen sie sich aus dem Kontext leicht ergänzen. 1,499 Der Herodes-Sohn Alexander hat eine Art Denkschrift in vier libri („Buchrollen“) verfaßt, in der er schwere Vorwürfe gegen die politische Führungsschicht erhebt. Bei der hierfür gewählten lateinischen Formulierung stehen einander im wesentlichen zwei Varianten gegenüber: 1. libri … multa de optimatibus clamantes et grauia E2KS2 und mit normalisierter Worstellung F, 2. libri … multa de optimatibus paene clamantes et grauia ABE1(?)O 3. libri … multa de optimatibus fere clamantes et grauia CD1S1 Reg944 4. libri … multa de optimatibus fera clamantes et grauia D2 YTM Svar WG πολλὰ καὶ δεινὰ κατὰ τῶν δυνατωτάτων βοῶσαι Von der Überlieferungslage her kommen alle vier Lesarten in Betracht: (2) ist am stärksten bezeugt und hat zusammen mit (3) und (4) ein klares Übergewicht gegenüber (1). Es scheint aber, daß paene und fere sekundär eingeschobene Abmilderungen

198

F. Textkritik einzelner Stellen

sind, die die Kühnheit des Bildes vom „schreienden Buch“ dämpfen sollten. Darauf deutet auch der Vergleich mit dem griechischen Original, in dem der bildliche Gebrauch von βοάω ähnlich kühn ist und von keiner dämpfenden Partikel gemildert wird. Es wäre ungewöhnlich, wenn der Übersetzer sich zurückhaltender ausdrücken würde als der Originalautor (vgl. S. 210). An Parallelstellen mit stummen Dingen, denen metaphorisch ein clamor zugeschrieben wird, fehlt es nicht. Vgl. hier BJ 1,197 Antipater ueste proiecta multitudinem uulnerum demonstrabat, et qua fide quidem Caesarem coluisset, uerbis opus non esse dixit, nam corpus etiam se tacente clamare. 1,606 epistulae … conclamarent. Bekannt ist Lucas 19,40 (zu Jesu Einzug in Jerusalem) si hi tacuerint, lapides clamabunt. Bei Cicero an zwei Stellen clamant schriftliche Dokumente, tabulae und restipulationes (ThLL 3,1254, 7). Sacrae scripturae als Subjekt von clamare ist mehreremale belegt (ebenda 25). Und auch für libri hat der ThLL eine Stelle, allerdings einen Hexameter und deshalb nur bedingt vergleichbar: Inscr. christ. Leblant II 402,24 clamant quod sparsi per crebra uolumina libri. Es ist deshalb wohl nicht zu gewagt, dem Ps.Rufinus diese etwas ungewöhnliche bildliche Ausdrucksweise – d. h. obige Variante 1 – auch ohne eine „entschuldigende“ Partikel zuzutrauen, zumal der Ausdruck der griechischen Vorlage entspricht. Fera im Sinne von saeua (Variante 4) würde den clamor wohl übermäßig verstärken. 1,507 Stetit Feroras semet (semet CD1K : suimet ceteri Niese) ipse accusator ac testis „Feroras stand da als sein eigener Ankläger und Zeuge“. Zu den sprachlichen Egentümlichkeiten, die im Spätlatein aufkommen, gehört die direkte Verbindung eines Substantivs auf –tor mit einem Akkusativobjekt, so als stünde anstelle des tor-Substantivs das ihm zugrundeliegende transitive Verb. Beispiele: peccatorum ueniam promissor „der Vergebung der Sünden Versprechende“; Phidias statuas compositor „der Schöpfer von Statuen“. Als Vorläufer oder Sonderfälle kann man zwei Stellen des Typs quid mihi es auctor „Was rätst du mir“ in Cicero-Briefen verstehen. An unserer Stelle ist accusator das Substantiv, das mit semet als Akk.-Objekt verbunden werden kann, im Sinne von qui semet ipse accusat. Auch wenn accusator in dieser Konstruktion sonst nicht belegt zu sein scheint, verdient es hier mit dem gut überlieferten semet den Vorzug. 1,521 Der Intrigant Eurycles verrät dem Herodes angebliche oder wirkliche kompromittierende Äußerungen seines Sohnes Alexander: Alexandrum enim dicere non bene secum Herodem actum putare, quod regnum obtinuisset alienum (οὐκ ἀγαπᾷ βασιλεύσας αὐτὸς Ἡρώδης ἐν ἀλλοτρίοις) et post matris eorum (d. h. Mariamme) necem principatum eius dilacerasset, nisi etiam degenerem cooptaret heredem, auitumque ipsorum regnum Antipatro spurio propinaret. Die Erzählsituation ist kompliziert: Eine (angebliche) Meinung (putare) des Herodes wird von Alexander dem Eurycles und von diesem wieder dem Herodes zur

4. Exempla varia

199

Kenntnis gebracht. Herodes soll demnach sich nicht damit begnügt haben, die Macht über etwas, was ihm nicht gehörte, an sich gerissen und nach der Ermordung Mariammes das ihr als Hasmonäerin zustehende Königreich „verschleudert“ ( Josephus) bzw. „in Stücke gerissen“ (Ps.Rufinus) zu haben, sondern er hatte auch noch den Bastard Antipater als seinen Erben herangeholt und ihm das den Mariamme-Söhnen zustehende regnum zugeschoben. Ps.Rufinus hat seine Vorlage in mehreren Punkten leicht geändert: Statt „Herodes begnügte sich nicht damit...“ schreibt er: „Herodes glaubte, es sei nicht richtig gehandelt, daß er …, wenn er nicht dazuhin auch noch einen Bastard…“ In diesem veränderten Passus bereitet die sinnvolle Einordnung von secum Schwierigkeiten. Die scheinbar einfachste Lösung wäre seine Athetese, verbunden mit einer geringfügigen Wortumstellung: non bene [secum] actum Herodem putare. Aber eine plausible Erklärung für diese Interpolation ist nicht leicht zu finden. Andere textkritische Experimente wie z. B. non satis Herodem actum putare sind ebenfalls wenig überzeugend. Scheinbar naheliegend wäre es, secum irgendwie mit αὐτὸς in Verbindung zu bringen; aber wie? Eine andere Möglichkeit besteht darin, cum als das seltene und späte „cum agentis“ zu verstehen, das anstelle von ab beim Passiv steht (LHS 2,260). Dieses ist anscheinend erst bei Gregor von Tours belegt (6. Jh.), vgl. Greg. Tur. hist. 7,34 p. 314,15 Noueritis me cum omnibus, qui in regno Childeberthi habentur, electum esse regem; 10,9 p. 416,6 Ebracharius suspectus, quod, si uictoria cum Beppoleno patraretur, ipse ducatum eius adquireret, inimicicias cum eodem conectit; vit. patr.  18,2 p.  735,4 qui magno cum Alarico rege amore diligebatur. Die Übersetzung „Herodes glaube, es sei von ihm nicht richtig gehandelt worden“ hat den Vorteil, den Akteur des actum zu benennen und damit auch näher am griechischen Text zu sein. Wir halten deshalb trotz der Datierungsproblematik diese Erklärung für sehr erwägenswert. 1,528 und 529 Ist castello praepositus oder castelli praepositus („Festungskommandant“) richtig? Der Befund: 528 castello ABEOS2 : castelli QCDTM YFKWGP Niese 529 castello CD1 Pa16730: castelli ABEOD2 IYJTM FKV WGHZ SPGs Reg944 clm15841 clm17404 Im Original steht an beiden Stellen φρούραρχος. Die Lexika einschließlich ThLL helfen wenig weiter: Anscheinend werden beide Casus ohne klaren Bedeutungsunterschied etwa gleich häufig verwendet; die Ablehnung des Dativs seitens der antiken Grammatiker (ThLL 10,2,1,777,82–84) ist in der Praxis wirkungslos geblieben. Ausschlaggebend sind deshalb drei Parallelstellen bei Ps.Rufinus, an denen durchweg der Dativ überliefert ist: 1,137 castellis eum cedere Pompeio placebat hisque praepositis mandare litteris ut absisterent „die Festungskommandanten schriftlich zum Abzug aufzufordern“ (φρουράρχων); 1,203 Faselum quidem, natu maximum filiorum suorum, militi praepositum Hierosolimis eiusque territorio praefecit „setzte Faselus als Militärgouverneur über Jerusalem und sein Territorium ein“ (στρατηγόν); 1,369 huius ei uulneris

200

F. Textkritik einzelner Stellen

causa fuit praepositorum militibus contumacia „die Eigenmächtigkeit seiner Offiziere“ (ταξιάρχων). Wir entscheiden uns deshalb auch 528 und 529 für castello, obwohl 529 der Dativ erheblich schwächer – aber noch ausreichend – handschriftlich gestützt wird. Daß der Lateiner 529 bewußt castelli gewählt habe, um eine Häufung von o-Endungen zu vermeiden, scheint wenig plausibel. Das in den meisten Textzeugen 1,529 auftauchende quoque – teilweise korrupt auoque – könnte auf das καί zurückgehen, das hier ein Teil der griechischen Überlieferung bietet. Interessant sind die Varianten uocato und accito für torto in D2 FK clm17404 clm15841. Hier hat anscheinend ein mitteleuropäischer Schreiber die Gewaltexzesse des Herodes, die sich in panischer und massenhafter Anwendung der Folter äußerten, abzumildern versucht. Die Handschrift P hat beide Varianten bewahrt. 1,530 Herodes verdächtigt seine Söhne Alexander und Aristobulos, ihm nach dem Leben zu trachten, doch fehlen ihm noch Beweise: Filios tamen interim (ab)solutos (λελυμένους) obseruare (τηρεῖν) praecepit. – obseruare T1M : asseruari ceteri. – Nachdem sich aber der Verdacht weiter verstärkt hat, will er nicht mehr länger warten, sondern (1,535) utrumque filium uinxit et separatos asseruari praecepit. Was hat Herodes laut § 530 mit seinen Söhnen gemacht? Michel/Bauernfeind übersetzen: „… ließ er seine Söhne in Haft legen, vorläufig freilich ungefesselt.“ Die zusätzliche Maßnahme in 535 bestünde dann in ihrer Fesselung und Trennung. Aber τηρεῖν heißt nicht „verhaften“ oder „in Haft halten“, sondern „beobachten“, hier wohl im Sinne von: nicht aus den Augen lassen, observieren, beschatten. Dem entspricht ziemlich genau obseruare (TM), während asseruare sowohl ein „Beschatten“ als auch ein „In-Gewahrsam-Halten“ bedeuten kann, d. h. stärker ist als obseruare, was ja auch in § 535 zum Ausdruck kommt. Die Stelle 530 würde damit zu denjenigen gehören, an denen TM allein das Richtige bewahrt haben. λελυμένους ist dann im Hinblick auf τηρεῖν nicht als „nicht gefesselt“ zu verstehen, sondern als „nicht eingekerkert“. In diesem Sinne übersetzt Thackeray: „… gave orders for a watch to be kept on his sons.“ Eine überzeugende Emendation erhalten wir aber erst, indem wir obseruare mit der Passiv-Endung von asseruari verbinden zu obseruari (C. Schubert). Ps.Rufinus bevorzugt nach Verben wie iubere und praecipere das Passiv, vgl. z. B. 1,146 nisi Pompeius … aggerem cumulari (nicht -are) praecepisset. 1,550 Herodes erhebt auf einer Versammlung Anklage gegen Tyro und einige Offiziere und läßt sie gleich danach per Lynchjustiz exekutieren: Herodes tamen et militum principiis (varr.ll. principibus, -cipe) et Tyrone pro contione accusatis (κατηγορήσας) ita in eos armauit populum, ut… So drücken es die meisten Handschriften mit einem Abl. abs. aus. Nur B, O und Q, die alle drei reich an Flüchtigkeitsfehlern sind, weichen ab: Q hat principes – tyrone – accusatis, O principiis – tyronem – accusatis, B principes – tyronem

4. Exempla varia

201

– accusatus. Auf den ersten Blick spricht alles für den Abl. abs. principibus – Tyrone – accusatis; die Abweichungen in B scheinen typisch für die Nachlässigkeiten dieses Codex besonders bei den Endungen zu sein, und O und Q können auf keinen Fall richtig sein. Jedoch fügen sich die (scheinbar?) falschen Endungen in B (zufällig?) zu einer anderen, ungewöhnlicheren Konstruktion zusammen, nämlich dem Part. Perf. Pass. accusatus, erweitert durch die Akkusativobjekte principes und Tyronem, in aktivischem Sinn: „Herodes, nachdem er die Offiziere und Tyro angeklagt hatte…“ . Das Hinzutreten eines Akkusativobjekts ist im Spätlatein nicht selten. Dahinter steht hier das griechische Part. Akt. Aorist κατηγορήσας, das im Lateinischen fehlt; es wird bei Ps.Rufinus sonst oft durch einen unpersönlichen Abl. abs ersetzt (cognito, quod…. „nachdem man erfahren hatte, daß…“; vgl. S. 241 f.), aber anscheinend nur, wenn ein Nebensatz davon abhängt, nicht wie hier ein Akk.-Objekt. Diese lectio difficilior wird durch die gesicherte Stelle 1,156 gestützt. Der Lateiner hätte demnach das Aorist-Partizip seiner Vorlage nachzuahmen versucht; die Stelle zeigt, wie eng er sich an das griechische Original anschließen konnte, und spricht für die Bedeutung der Handschrift B, für die wir uns hier entscheiden. 1,559 Herodes hat seine Verwandten und Freunde zusammengerufen, um bekanntzugeben, was mit den Hinterbliebenen seiner getöteten Söhne Alexander und Aristobulos geschehen soll. Postquam haec locutus est, fleuit et puerorum dexteras iunxit benignissimeque consalutatis singulis dimisit concilium. Statim autem diriguit Antipater … Der Wortlaut variiert hier an mehreren Stellen: 1) locutus est BEOQ J TM FKV WHZ S2 Niese Pa8959 clm15841 clm17404 Y2 : locutus ACD IGS1 Y1 Pa5057 GS1 Gs Reg944 2) fleuit BEOQ J TM KVZ1 Pa8959 clm15841 clm17404: effleuit ACD I F WGHZ2 McS Y Pa5057 Gs Niese 3) iungit BEO : coniunxit A : iunxit ceteri 4) benignissimeque ABEOQ CD I1J TM FKVS2 Y clm15841 clm17404 Pa5057 Pa8959 : benignissime I2WGM HZ S1 Gs Reg944 5) statim autem S2 : autem statim S1 : statim ceteri Wir schließen zunächst effleuit aus, da es zwar handschriftlich stark unterstützt wird und sich sehr eng an seine griechische Vorlage ἀπεδάκρυσεν anschließt, aber im ThLL nur mit einem einzigen Beleg vertreten ist; dort hat das Wort eine spezielle Bedeutung, die hier nicht in Betracht kommt. Das e-Präfix könnte durch ein falsch verstandenes (locutus) est entstanden sein: Die meisten Handschriften, die effleuit haben, bieten davor locutus ohne est. Im übrigen laufen die Divergenzen der Überlieferung auf die Frage hinaus, wo der Hauptsatz beginnt. (a) Wenn wir locutus est lesen, beginnt er mit fleuit (das dadurch besonders betont wird), setzt sich mit iunxit fort und endet mit dimisit consilium. Für die Weiterführung mit statim wäre das nur von S bezeugte autem kaum zu entbehren;

202

F. Textkritik einzelner Stellen

ebenso wäre benignissimeque gegenüber asyndetischem benignissime vorzuziehen. Wir erhielten also nach dem postquam-Nebensatz einen dreigliedrigen Hauptsatz, was der parataktischen Anordnung ἀπεδάκρυσεν - συνήρμοσεν – διέλυσεν in der griechischen Vorlage entspräche. Diese Parallelität im Satzbau wiegt allerdings nicht schwer, da Ps.Rufinus ja nicht selten von der Syntax der Vorlage abweicht, und sie wird zudem durch eine Korruptel im griechischen Text in Frage gestellt: Das einleitende ἐπειδὴ ist nicht einheitlich überliefert; Niese tilgt es. Lesen wir locutus ohne est, so gibt es zwei Möglichkeiten. (b) Wenn wir das schwächer bezeugte benignissime vorziehen, beginnt hier der Hauptsatz; consalutatis und dimisit werden dadurch stärker betont. Die Problematik des asyndetischen statim bleibt bestehen. (c) Mit benignissimeque erhalten wir einen bis consilium ausgesponnenen Nebensatz und einen umso stärkeren Nachdruck auf die Reaktion Antipaters: statim diriguit, wobei das autem entfallen kann. Diese Konstruktion mit dem lange aufgeschobenen Hauptsatz, die sich stärker als (a) und (b) von der griechischen Vorlage entfernt, paßt durchaus zur Arbeitsweise des Übersetzers; man vergleiche z. B. in 1,594 die griechische und die lateinische Fassung sowie die Beobachtungen zur Syntax S. 213. Version (c) schließt sich stärker als (a) und (b) den lateinischen Textzeugen an: Mit locutus – benignissimeque – statim hat sie nicht nur A, sondern auch CD I1JY1 Pa5057 auf ihrer Seite. Wenn wir aber annehmen, daß hinter ef(fleuit) verkapptes (locutus) est steckt, würde dadurch die handschriftliche Unterstützung von Version (a) verstärkt. – Gegen Text (c) spricht entscheidend eine inhaltliche Unstimmigkeit: Erst nachdem Herodes die Versammlung feierlich entlassen hat, erstarrt Antipater vor Schreck, während er in Wirklichkeit doch gewiß gleich auf die entsprechenden Passagen von Herodes’ Ansprache hin diriguit. Diese Unstimmigkeit wird abgemildert, wenn mit statim ein neuer Satz beginnt. Bei Abwägung aller Aspekte entscheiden wir uns deshalb für die oben abgedruckte Fassung (a). 1,568 Josephus beschreibt ausführlich die Intrigen und die Cliquenbildung im Palast und Herodes’ Reaktionen darauf. Quin et mulierum conflata in aula confactio nouas turbas excitauit ] conflata] conflicta BO ◆ confactio BC(?)DS2J1(?) : confictio P : conflictio TMFKV Pa8959: conflatio Gs : conflictio uel conflatio S1: conlatio(?) J2: factio AEOQ YI WGHZ Pa5057 Reg944. factio ist am besten überliefert, paßt inhaltlich gut und wird überdies durch die sehr ähnliche Stelle 1,645 de … in Salomen factione conflata gestützt, an der alle ausgewerteten Handschriften factione bieten. Daneben kommt nur noch confactio in Betracht, das schwächer, aber noch ausreichend bezeugt ist, zumal wenn man berücksichtigt, daß auch alle anderen Varianten außer factio das con-Präfix haben. Es wäre ἅπαξ λεγόμενον, denn es müßte von confectio unterschieden und am ehesten als Verstärkung von factio verstanden werden. Falls man sich für factio entscheidet, könnte man die con-Varianten durch Beeinflussung seitens des vorausgehenden, sicher richtigen conflata erklären;

4. Exempla varia

203

zieht man aber confactio vor, so wäre die Vielfalt der variae lectiones zurückzuführen auf das Bemühen von Schreibern und Lesern, diesem singulären Wort einen Sinn abzugewinnen und es zu emendieren. Wir riskieren es, confactio in den Text aufzunehmen, sind uns aber bewußt, daß dies noch kein gesichertes ἅπαξ λεγόμενον ist. 1,569 Als die Frauen bemerken, daß sie von Herodes’ Schwester Salome beobachtet und ausspioniert werden, verschleiern sie ihre Clique, indem sie in Gegenwart des Königs Streitigkeiten untereinander vortäuschen. Cum his adeo conluderet (concluderet BQD1) Antipater, ut palam Feroram minime dubitaret offendere. Ihre Treffen und Gelage veranstalten sie heimlich nachts. Die andauernde Bespitzelung durch Salome stärkt ihren Zusammenhalt nur noch mehr. – Der Konjunktiv conluderet ist sprachlich nicht befriedigend erklärbar und damit wohl auch textkritisch nicht haltbar (obwohl einhellig überliefert); die Konjektur conludebat scheint unumgänglich. Die varia lectio concluderet ist hier irrelevant. Der postulierte Fehler kann teilweise durch Majuskelkorruptel B/R, teilweise durch Mißverständnis des cum als Konjunktion erklärt werden. Zwar ist die Konstruktion von conludere mit dem Dativ – statt mit cum plus Abl. – möglich (ThLL 3,1658,27–30 und 48–50); aber cum kann nicht Konjunktion sein, weil zu dem daraus resultierenden Nebensatz der übergeordnete Hauptsatz fehlt. Der den Antipater betreffende Satz cum his – offendere ist in den Kontext der mulierum confactio eingeschoben, in dem die nächtlichen Gelage nur auf die Frauen bezogen werden, wie aus earum (1,570) hervorgeht (anders werden sie 1,585–589 dargestellt); Antipater nimmt daran nicht teil, sondern sein colludere besagt nur, daß er die Verschleierungstaktik der Frauen übernimmt. 1,584 perculsus igitur plurimis suspicionibus rex…] percussus BTM : perculsus ceteri Der ThLL bemerkt zur Unterscheidung beider Verben (10,1,1,1195,57 s. v. percello): „haud raro fere idem valet ac percutere, maxime in usu incorp. … ceterum usus incorp. in nostro verbo, corp. in illo praevalet.“ Daß percutere vorwiegend für konkrete Erschütterungen, percellere für unkörperliche (wie z. B. emotionale) verwendet wird, haben schon antike Grammatiker beobachtet, und dies spricht an unserer Stelle für perculsus. Vgl. z. B. Cic. Cluent. 106 suspicione perculsi; Amm. 19,9,6 perculsus suspicione; Sen. dial 3,12,1 illas suspicio perculit. Dieses hat überdies die stärkere Bezeugung und den „Bonus“ der lectio difficilior insofern, als percutere das häufigere Verb ist und ein breiteres Bedeutungsspektrum hat. 1,612 Antipater kehrt aus Rom zurück, möchte aber, bevor er seinen Vater begrüßt, Genaueres über die Stimmung am Hof erfahren. Seine Begleiter überreden ihn aber: Absurdum … uideri propter suspiciones incertas certis bonis carere neque mature patri se reddere ab

204

F. Textkritik einzelner Stellen

eoque regnum accipere (κομίσασθαι), quod solo ipso niteretur (ἐπ’ αὐτῷ μόνῳ σαλεύουσαν). Die tatsächliche Stimmung des Herodes gegenüber seinem Sohn kennen sie nicht oder verschleiern sie mit zweideutigen Ausdrücken. Sie stellen es so dar, als brauche Antipater nur zuzugreifen, um die Regierungsgewalt von seinem Vater zu übernehmen. Niteretur erweckt in diesem Zusammenhang die Vorstellung, daß die Staatslenkung eine schwere, evtl. zu schwere Last für einen einzelnen alten Mann sei. Josephus gebraucht aber mit σαλεύουσαν ein anderes Bild, nämlich des (Staats-)Schiffs, das in stürmischer See hin- und hergeworfen wird. Für dieses Bild bietet sich die Konjektur nutaret statt niteretur an; vgl. z. B. Suet. Vesp. 8,1 afflictam nutantemque rem publicam stabilire. In Verbindung mit ἐπί + Dat. kann aber auch ein vor Anker liegendes Schiff gemeint sein bzw. ein Staatswesen, dessen Schicksal nur von einem alten Mann (wie von einem einzigen Rettungsanker) abhängt. Mit dem Anker gewinnt das Bild eine Nuance, die von niteretur nicht mehr weit entfernt ist und dem Ps.Rufinus durchaus zuzutrauen ist, so daß wir es vorziehen, auf die Textänderung nutaret zu verzichten. 1,625 Herodes erkennt zu spät, daß es falsch war, den Antipater gegenüber seinen anderen Söhnen vorzuziehen: ego illos contra me filios irritaui qui Antipatri gratia spes eorum iustas obripui] obripui BEO : abrupi ceteri (ὰποκόψας). Der kurze ThLL-Artikel obripio definiert dieses Verb als Synonym zu abripio, entstanden durch Verwechslung der Präfixe ab und ob. Es werden zwei Belegstellen angeführt, die beide nicht voll belastbar sind: CIL VIII 21 284 ave Olymphia dulcis obripta mihi und als Dubium Aug. epist. 258,1 abripui uel potius obripui (subripui unus codex) et quodam modo furatus sum memet ipsum multis occupationibus meis. Augustinus unterscheidet hier offensichtlich abripio und obripio (si vera lectio). Ist es vertretbar, ein so schwach belegtes Wort als lectio difficilior vorzuziehen, mit dem zusätzlichen Hinweis auf die Vorliebe des Ps.Rufinus für Verbalkomposita mit ob- (vgl. S. 243)? Die stärkere handschriftliche Unterstützung sowie die gößere Nähe zum griechischen Original und auch zum Kontext der lateinischen Version scheinen uns doch schwerer zu wiegen, und wir entscheiden uns für abrupi. 1,627 hic (Antipater) est qui usque ad cubile meum (Herodis) solebat ingredi et circuminspicere, ne quis forte mihi parasset insidias] circuminspicere CD1 : circumspicere Pa5057 Pa8959 Reg944 ceteri circuminspicere als ein Wort wird vom ThLL als Lemma akzeptiert, auch wenn die meisten Belegstellen (zuerst Statius, Th. 2,700) textkritisch umstritten sind und wie die vorliegende Stelle circumspicere als Variante bieten. Der ThLL (3,1152,63.69) kennt insbesondere auch die Konstruktion von circumspicere mit angeschlossenem Nebensatz. Die Bezeugung durch CD1 dürfte stark genug sein, um die lectio difficilior zu halten.

4. Exempla varia

205

Zu obtegere ueritatem „die Wahrheit verheimlichen“ vgl. Amm. 17,5,11 (praestrigiis) und Rufin., Adamant. 5,4 p. 181,14 (arte et calliditate) 1,631 Antipater rechtfertigt sich, indem er an seine frühere Fürsorglichkeit für den Vater Herodes erinnert: Tui seruans (σὲ τηρῶν) aliis timendus eram. – Seruans ist einhellig überliefert; nur in E hat die Korrekturhand seruator darübergeschrieben, offenbar als varia lectio. Seruans mit Genitiv ist in der Tat auffällig, da die Lexika sonst nur den Superlativ + Genitiv kennen, zuerst Verg. Aen. 2,427 seruantissimus aequi „das Recht sorgfältig bewahrend“; daher rührt wohl auch der Normalisierungsversuch seruator. Seruans ist jedoch sprachlich und inhaltlich nicht zu beanstanden. 1,646 Nachdem Antipater in Ungnade gefallen ist, ändert Herodes sein Testament und bestimmt einen anderen seiner Söhne zu seinem Nachfolger: βασιλέα μέν ἀπεδείκνυεν Ἀντίπαν ἀμελῶν τῶν πρεσβυτάτων Ἀρχελάου καὶ Φιλίππου· διαβεβλήκει γὰρ καὶ τούτους Ἀντίπατρος „Zum König ernannte er den Antipas unter Übergehung der ältesten (Söhne) Archelaos und Philippos, denn auch diese hatte Antipater verleumdet“. Archelaos und (der jüngere) Antipas waren beide Söhne der Malthake oder Marthake; ihr älterer Stiefbruder Philippos Sohn der Jerusalemerin Kleopatra. Im Lateinischen wird daraus (mit wenigen Varianten, zu denen wir gleich kommen): regemque scripsit ex Archelao et Philippo natu maiorem; nam et hos Antipater insimulauerat. Dieser lateinische Wortlaut widerspricht eklatant dem Griechischen: Josephus nennt klipp und klar Antipas als designierten König, obwohl er der jüngste der drei in Frage kommenden Söhne war; übereinstimmend damit, aber ohne Namensnennungen, liest man an der Parallelstelle AJ 17,146 τῷ νεωτάτῷ τῶν υἱῶν τὴν βασιλείαν διδούς. Ps.Rufinus dagegen kann wohl nur so verstanden werden, daß der Ältere von den beiden, Archelaos oder Philippos, Thronfolger sein sollte. (Wußte Herodes selbst nicht mehr, wer der Ältere war?) Ferner werden die Verleumdungen Antipaters von Josephus 1,646 (und ebenso AJ 17,146) als Begründung für die Übergehung Archelaos’ und Philippos’ angeführt; in der lateinischen Übersetzung dagegen sind sie ein Argument für die Inthronisierung eines dieser beiden. Sprachlich etwas bedenklich ist die Verwendung von ex. Die codd. C und I1 haben es weggelassen, so daß wir lesen: „… einen Älteren als Archelaos und Philippos“. S2 geht noch weiter und schreibt regemque scripsit Archelaum Philippo natu maiorem. Beide Varianten beseitigen nicht den Widerspruch zum originalen Josephus. Wichtiger ist die Variante von TJI: TJ haben antipan hinter scripsit eingefügt; in I steht antipan über scripsit, anscheinend von der Hand des Rubrikators nachgetragen. Die Nennung des Antipas an dieser Stelle stimmt mit dem Griechischen überein und dürfte deshalb richtig sein. Allerdings besteht die Möglichkeit, daß antipan hier nicht aus direkter Überlieferung stammt, sonden von einem findigen Leser/Korrektor aus

206

F. Textkritik einzelner Stellen

AJ 17,188 gewonnen worden ist, wo es anläßlich einer abermaligen Änderung des Testaments heißt „Antipas, den er zu seinem Nachfolger in der Königsherrschaft bestimmt hatte, machte er zum Tetrarchen von …“. Durch die Einfügung von antipan an dieser Stelle verbindet sich dieses Wort sprachlich mit natu maiorem, was sachlich falsch ist, denn Antipas war nun einmal der Jüngere. Wir stoßen damit wieder auf ein Grundproblem: Welche schwerwiegenden Schnitzer sind dem Ps.Rufinus zuzutrauen, und welche sind dagegen als Korruptelen anzusehen und folglich zu emendieren? Der hier vorliegende lateinische Text scheint so tiefgreifend fehlerhaft zu sein, daß eher sekundäre Korruptelen als Übersetzungsfehler oder Versehen des Ps.Rufinus verantwortlich zu machen sind. Möglicherweise gehen die Korruptelen noch weiter, als hier dargestellt. Solange zur Rekonstruktion des ursprünglichen Texts keine überzeugende Emendation in Sicht ist (Versuche: regemque scripsit Antipan [ex] Archelao et Philippo natu minorem oder regemque scripsit Antipan ex (vgl. 1,624) Archelao et Philippo [natu maiorem] oder regemque scripsit Antipan ex Archelaum Philippo natu maiorem), ziehen wir es vor, die Crux zu setzen. 1,656 pedes (Herodis)… tamquam ex intercuti uitio tumuerant „Seine Füße waren wie von Wassersucht geschwollen.“ Intercus, -cutis (Adj.) „zwischen der Haut“ kann zusammen mit aqua oder morbus die Wassersucht bzeichnen; es kann aber auch substantiviert für diese Krankheit stehen. Beides ist an unserer Stelle überliefert: Ex intercuti uitio (BEO Pa1615) zeigt das Wort als attributives Adjektiv; ThLL 7,1,2172,54 weist dazu noch zwei Stellen mit morbus intercus bei Servius und Arnobius nach. Ex intercutis uitio (Pa5057 und die meisten anderen Textzeugen) zeigt das substantivierte Adjektiv im Gen. expl.; der ThLL hat dazu vier Parallelstellen, alle nahe beieinander in einem Passus bei Caelius Aurelius, so daß es sich möglicherweise um einen speziellen Wortgebrauch dieses medizinischen Fachschriftstellers handelt, was das Gewicht seiner Parallelstellen schmälern würde. Die handschriftliche Überlieferung stützt intercutis stärker. Trotzdem entscheiden wir uns aufgrund des größeren Gewichts der Parallelstellen für intercuti (Adj.).

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus 1. Allgemeine Merkmale Unsere Untersuchungen bestätigen im Großen und Ganzen die communis opinio, derzufolge der Übersetzer meistens eng seiner Vorlage folgt, aber nicht selten auffallend abweicht. „Der Autor dieser Übersetzung schreibt ein gutes Latein und bemüht sich, einigermaßen wortgetreu das Griechische wiederzugeben, weicht gleichwohl oft von seiner Vorlage ab. Er läßt einzelne Wörter oder Satzteile aus, erweitert, ergänzt und paraphrasiert, sei es, daß schon sein griechischer Kodex korrupt war, sei es, daß er ihn nicht verstand […] Selbstverständlich bezeugt der Lateiner an einer Anzahl von Stellen allein den besten Text beziehungsweise führt durch Rückübersetzung ins Griechische dahin.“ (Schreckenberger S. 59 f.). Noch etwas treffender ist Nieses Charakterisierung (S. LVI f.): „Interpres etsi verbum de verbo satis accurate transferre solitus sit, tamen non raro a Iosepho discessit. Primum ordinem verborum […] saepius mutauit. idem aut singulas voces aut complurium verborum seriem omisit, cum aut parum accurate rem gereret et scriptoris verba non satis intellegeret aut cum corrupta in suo exemplari legeret, quid eis faceret nesciret. […] Iosephi orationem augere atque amplificare non est veritus, aut perspicuitatis […] studio adductus aut impetu oratorio.“ Auch wenn der Lateiner oft vom Original abweicht, so ist selbstverständlich das Verhältnis zum griechischen Original ein sehr wichtiges und in vielen Fällen ausschlaggebendes Kriterium der Textkritik. Doch lauert hier auch die Gefahr des Zirkelschlusses. Die Bevorzugung der mit dem Original übereinstimmenden Lesarten kann zu einer fortschreitenden Einebnung der Differenzen und zu einer Verfestigung des Eindrucks prinzipieller Übereinstimmung mit dem Original führen, und wir riskieren, gerade solche Stellen zu beseitigen, an denen der Lateiner keine fehlerhafte Abweichung, sondern im Gegenteil „allein den besten Text“ bietet (Schreckenberger, s. oben). Wir sprechen bewußt eher von „Abweichungen“ als von „Fehlern“, um eine vorschnelle Festlegung zu vermeiden und die Übersetzung möglichst differenziert cha-

208

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus

rakterisieren zu können. Grundsätzlich können Abweichungen auf drei verschiedenen Ebenen entstanden sein: (1) in der griechischen Vorlage des Ps.Rufinus, das heißt: Dem Übersetzer lag ein anderer Text vor als uns; (2) auf dem Schreibtisch des Ps.Rufinus, das heißt: Der Übersetzer ist absichtlich oder versehentlich vom Original abgewichen; (3) in späteren Abschriften bis hin zum mutmaßlichen Archetypus. Nur die Abweichungen der Kategorie (3) sind als Korruptelen1 anzusehen und mit den Mitteln der Textkritik zu untersuchen und zu emendieren; Übersetzungsfehler und überhaupt Änderungen der Kategorie (2) sind hingegen zu belassen; denn wir wollen ja den Übersetzer edieren und nicht korrigieren. Vorläufig wird man festhalten können: Je sinnwidriger eine Stelle überliefert ist, desto wahrscheinlicher liegt eine Korruptel vor. Um die Abweichungen und „Fehler“ des Übersetzers genauer analysieren zu können, teilen wir sie zunächst in Gruppen ein:

I) Wir beginnen mit Änderungen, die Ps.Rufinus anscheinend bewußt und mit erkennbarer Absicht vorgenommen hat, indem er (1) einen Ausdruck verstärkt, (2) ausschmückende Zusätze anbringt („impetu oratorio“ Niese), (3) verdeutlichende Zusätze anbringt („perspicuitatis studio adductus“ Niese), (4) die Syntax ändert, (5) wegläßt. (1) Oft wählt Ps.Rufinus drastischere Ausdrücke als das griechische Original. Das gilt besonders für das Bedeutungsfeld Eroberung, Schlacht, Töten. Dabei können eindrucksvolle Formulierungen, aber auch regelrechte Verfälschungen entstehen. 1,28 (Inhaltsübersicht im Prooemium) nec … praetermittam … totius, quae reliqua erat, ciuitatis excidium (τήν τε τῆς ὅλης πόλεως ἅλωσιν). Nach der stichwortartigen Ankündigung der Kriegsgreuel und des Brands des Tempels hat der Übersetzer mit wirkungsvoller Klimax die Formulierung seiner Vorlage verschärft: Statt von der „Einnahme“ ganz Jerusalems spricht er von der „Zerstörung dessen, was von der Stadt noch übrig war“; ebenso setzt er 1,10 excidium für die Eroberung Jerusalems ein, wo Josephus sich mit ἅλωσιν begnügt. Das gleiche Begriffspaar excidium / ἅλωσιν finden wir 1,153 bei der Einnahme Jerusalems durch Pompeius. Vgl ferner 1,383 (Einnahme einer befestigten Stellung) ἁλώσεσθαι Josephus, excidium Ps.Rufinus. Die Wiedergabe von ἅλωσις („Einnahme, Eroberung, Ergreifung, Fangen“) mit excidium („Zerstörung, Verwüstung, Vernichtung, Tod“) taucht auch in Glossarien

1

Den negativen Ausdruck „Korruptel“ verwenden wir aufgrund unseres Ziels, dem lateinischen Text des Übersetzers möglichst nahe zu kommen. Wenn man aber wie Levenson/Martin den regionalen Ausprägungen des Josephus Latinus nachgehen will, ist hier ein negativ besetzter Ausdruck unangebracht.

1. Allgemeine Merkmale

209

auf, die der ThLL 5,2,1231, 78 ff. zitiert. Darin erscheinen als Aequivalente zu excidium u. a. expugnatio und ἅλωσις. Von ἅλωσις verweist der ThLL auf die Stellen Tertullian resurr.  22 p.  56,8 usque ad excidium Hierusalem und Rufin. hist.  3,12 p.  229,7 post excidia Hierosolymorum (gr. ἅλωσιν). Letztere Stelle stammt aus Rufinus’ Übersetzung der „Kirchengeschichte“ des Eusebius. Die Prinzipien des ThLL lassen vermuten, daß im dortigen Zettelarchiv kein weiterer Beleg für excidium als (ungenaue oder falsche) Übersetzung von ἅλωσις existierte. Vermutlich ist die ἅλωσις-excidium-Glosse aus den Rufinus-Übersetzungen herausgesponnen. Diese Bedeutungsverschiebung in diesen beiden Übersetzungen spricht dafür, dem Rufinus auch die Übersetzung des Josephus zuzuschreiben. 1,245 data ei (magistratui Tyriorum) licentia, ut quos comprehendisset occideret „gab ihm freie Hand, die Festgenommenen zu töten.“ 1,654 Herodes erklärt verhaftete Aufrührer als supplicio dignos. Im Original ist an beiden Stellen nur allgemein von κολάζειν die Rede. 1,51 Simon hat laut Ps.Rufinus bei der Ermordung (neci) des Tyrannen Tryphon mitgeholfen; die griechische Entsprechung συνεξελῶν gibt das schwerlich her.  1,622 Herodes bezeichnet seinen entlarvten Sohn Antipater als ἐξώλη „abscheulich“; Ps.Rufinus steigert dies zu morte dignum. An drei Stellen (1,176.252.655) verwendet der Lateiner für „töten“ obtruncare (eigentlich „caedendo ad truncum redigere“ ThLL) oder detruncare (eigentlich „den Kopf oder ein Glied abhacken“), wo Josephus zurückhaltender von ἀνελεῖν spricht. 1,505 omissis artibus callidis et negandi pertinacia „Er solle seine schlauen Winkelzüge und sein hartnäckiges Leugnen aufgeben.“ Josephus schreibt knapper: τὸ πανοῦργον καὶ τὰς ἀρνήσεις ἀφεὶς. 1,445 Die Mariamme-Söhne sind nach der Tötung ihrer Mutter erbittert über diese immanitas sceleris; Josephus spricht stattdessen allgemeiner und zurückhaltender von μῦσος. 1,473 Ps.Rufinus hat die Aktivitäten der Dosis gegen ihre Stiefsöhne Alexander und Aristobulos umformuliert und durch das zugesetzte perniciem verschärft (s. unten S. 230). Mehrere Episoden in 1,328–341 dienen der Heroisierung des Herodes, wobei Ps.Rufinus die Farben subtil noch etwas kräftiger aufträgt. – 1,328 Der Tod seines Bruders Josephus in der Schlacht erscheint dem Herodes im Traum so eindringlich, daß er hochschreckt und aus dem Bett springt; im selben Augenblick treten die Überbringer der Trauernachricht ein: Cumque turbatus prosiluisset e stratis, ecce nuntii cladis intrabant. Hier ist ecce2 eine von Ps.Rufinus hinzugefügte Verstärkung. – 1,330 Die Bewohner verlassen die Festung „aus Furcht vor der Stärke“ des Herodes im Schutz der Nacht (δείσαντες τὴν ἰσχὺν). Der Lateiner sagt es noch etwas drastischer: tanto hostibus terrori fuit, ut castellum nocte desererent. Zum konsekutiven ut-Satz vgl. unten Abschnitt (4).

2

In G und S durch Minuskelkorruptelen leicht entstellt.

210

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus

– 1,331 Aus δαιμόνιόν τι τέρας, einem wunderbaren Ereignis, macht der Übersetzer mirabilis monstrique similis casus. – Zum Blutbad einer Schlacht 1,337 sagt Josephus φόνος δ‘ ἦν πολύς; der Lateiner erweitert diese relativ schlichte Formulierung zu erat autem plurima occumbentium strages. – 1,341 Die unerwartete Begegnung des Herodes mit einer Gruppe feindlicher Soldaten beschreibt der Übersetzer größtenteils wortgetreu, doch betont er die Panik der Soldaten noch etwas mehr: Aus ἐπὶ … τὰς ἐξόδους ἐχώρουν macht er exitus uero, qua fugerent, cursu petebant. Ganz selten finden wir bei Ps.Rufinus eine Abschwächung seiner Vorlage: 1,395 πολλῷ βραχυτέραν Ἡρώδῃ περιεῖναι βασιλείαν „daß dem Herodes ein viel zu kleines Königreich übrig bleibe“ wird übersetzt mit paruum esse Herodi regnum. – 1,11 Josephus beklagt den Sturz Jerusalems von höchster εὐδαιμονία in die extreme Katastrophe und verwendet dafür das Verb καταπεσεῖν, welches Ps.Rufinus mit deponi (var.l. poni) wiedergibt. Das klingt unerwartet milde; man würde eher z. B. deiici oder deprimi erwarten; vgl. aber 1,19 quodque Herodes eorum (der Hasmonäer) potentiam deposuerit; Vulgata, thren. 1,9 (Ierusalem) deposita est uehementer. (2) Ausschmückende Erweiterungen: 1,165 Im Rahmen von Gefechten zwischen Römern und Juden wird zum ersten Mal Marcus Antonius erwähnt: Er habe sich schon immer und überall militärisch ausgezeichnet, οὐδαμοῦ δ‘οὕτως „aber noch nirgends derartig“; daraus macht Ps.Rufinus tunc etiam suum uicit exemplum. – 1,576 Aus schlichtem πείθεται „er folgt (dem Rat)“ wird neque … id facere dubitauit. – 1,223 κατὰ … τοῦ πολλάκις σωτῆρος „gegen seinen oftmaligen Retter“ erweitert der Übersetzer geziert und umständlich zu illi ipsi quem saepenumero sui seruatorem fuisse meminerat. – 1,496 Herodes überzieht die Freunde des Feroras mit Verhaftung und Folter. Multi autem taciti moriebantur, nulla uoce supra conscientiam prodita. Wo der Lateiner mit der sehr gewählten Formulierung uoce … prodita ein stilistisches Glanzlicht setzt,3 begnügt sich Josephus mit εἰπόντες. – 1,272 quod … medicus uenenis malis uulnus expleuerit eoque illum pacto peremerit „daß ein Arzt die Wunde mit Giften gefüllt und ihn auf diese Weise getötet habe“: eo pacto ist ein Zusatz, der den Satz gefällig abrundet. – 1,368 castra …. cum hominibus …Arabes sicut erant plena ceperunt (τὸ στρατόπεδον αὔτανδρον εἷλον οἱ Ἄραβες). Umständliche Paraphrasierung des Adjektivs αὔτανδρον „mit Mann und Maus“. – 1,376 neque humanum aliquod malum neque ira caelestis umquam deprimet fortitudinem Iudaeorum. Im Griechischen wird das Subjekt knapper ausgedrückt: οὔτ‘ ἀνθρώπειόν τι κακὸν οὔτε δαιμόνιον; ira ist interpretierender Zusatz des Übersetzers. – 1,205 Der junge Herodes hat sich durch erste militärische Erfolge einen Namen gemacht: Ex huius … operis gloria Sexto etiam Caesari … est cognitus. Ex huius … operis gloria steht an Stelle von schlichtem ἐκ τούτου. – 1,593

3

Im ThLL war für die Junktur uocem prodere nur eine Stelle zu finden: Val. Flaccus 5,232 f. (noctu regem) exterruit ingens prodita uox.

1. Allgemeine Merkmale

211

periculum mortis euasit: eine typische kleine Verzierung für διασώζεται. – 1,286 Zur dextrarum iunctio als Zeichen der Gastfreundschaft vgl. S. 190.

(3) Änderungen zwecks Verdeutlichung: 1,586 Die (angeblichen) Verschwörer Antipater und Feroras ziehen sich verabredungsgemäß aus Judaea zurück: quaque de causa Romam ... Antipater ... Feroras uero trans flumen secedere curauissent „aus welchem Grund Antipater sich nach Rom,…, Feroras aber vereinbarungsgemäß […] zurückziehen.“ Für […] steht bei Josephus εὶς τὴν Περαίαν. Die Landschaft Peraea gehörte zur Tetrarchie des Feroras. Vermutlich befürchtete Ps.Rufinus, daß dieser Name – er kommt im 1. Buch des BJ nur hier vor – seinen Lesern unbekannt war, und schrieb deshalb trans flumen für […]. Daß damit der Jordan, der Fluß schlechthin gemeint war, konnte er offenbar als bekannt voraussetzen. Die im Griechischen häufige Konstruktion des Typs οἱ περὶ Ἀριστόβουλον „die Umgebung des Aristobulos“, „ A. und sein Gefolge“ umschreibt der Übersetzer je nach Kontext unterschiedlich: Vgl. z. B. 1,244 τοὺς περὶ τὸν Ἡρώδην Herodem eiusque fratrem; 1,288 τοῖς περὶ Ἰώσηπον Iosepho et qui una obsidebantur; 1,309 τοὺς ἐν τοῖς σπηλαίοις latrones in speluncis habitantes; 326 τὰ τῆς Γαλιλαίας res Galilaeae. 1,65 Antiochum adiutorem sibi aduocant ;… qui … ab Aristobulo et Antigono (ὑπὸ τῶν περὶ Ἀριστόβουλον) superatur. Et ille quidem ad Scythopolim usque persequentibus eum memoratis fratribus (ὑπὸ τῶν ἀδελφῶν) effugit. Ps.Rufinus nennt präzisierend beide Brüder mit Namen und fügt etwas pedantisch memoratis „die (oben) erwähnten“ hinzu. Auch 1,113 quos supra memoraui ist Zusatz des Übersetzers, nicht aber 1,610 quam supra memoraui. 1,121 ut praemisimus (oder praediximus) ist vermutlich ein späterer Zusatz, vgl. den Apparat. Rätselhaft ist 1,477 diximus: Nicht nur fehlt es in der griechischen Vorlage, sondern auch der im A.c.i. angefügte Sachverhalt ist keineswegs im bisherigen Verlauf von Buch 1 erwähnt worden. Die griechische Sprache ist reich an zusammengesetzten Substantiven und Verben, deren Übertragung ins Lateinische oft Schwierigkeiten bereitet. Ps.Rufinus bemüht sich in solchen Fällen oft erkennbar, durch Paraphrasierung und Zusätze das Gemeinte zu verdeutlichen. Ein extremes Beispiel: 1,393 Bei seinem ersten Treffen mit Octavianus im Jahr 30 wird Herodes von diesem als König und als Freund Roms bestätigt. Josephus faßt die Haltung Octavians dabei mit dem Verb φιλοφρονησάμενος zusammen, das Ps.Rufinus so wiedergibt: Huius sermonis humanitate regem ne quid de amicitia sua dubitaret hortatus. Vgl. auch die verschieden paraphrasierenden Wiedergaben von φιλοφρόνησις 1,194. 256. 511. – 1,462 τρυφὴν … ἡ καὶ νέους ἐπιτέμνεται: Ps.Rufinus umschreibt das Verbum sinngemäß treffend: uoluptatibus … quae adulescentium quoque uitam spatio breuiore concludunt. 1,470 Antipater arbeitet mit Bestechung, um die Umgebung seiner Stiefbrüder auszuspionieren: proditores ac fures eorum quae contra se (Antipatrum) dicerentur siue agerentur effecerat; contra se ist verdeutlichender, aber zu eng gefaßter Zusatz des Lateiners.

212

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus

1,537 eos (filios Herodes) … si delato crimine repperiret astrictos, occideret (κἂν μὲν ἐνέχωνται, κτείνειν): Ein griechisches Wort wird mit vier lateinischen delato – astrictos umschrieben. 1,595 Mit φείδομαι τῶν ἀπορρήτων ist gemeint: Geheimnisse bewahren, nicht preisgeben. Der Übersetzer wählt ein ganz anderes, deutlicheres Verb: secreta custodio. 1,596 Der sterbende Feroras befiehlt, das dem Herodes zugedachte Gift zu vernichten, damit er nicht τὸν ἀλάστορα in das Totenreich mitnimmt. Ps.Rufinus paraphrasiert und interpretiert: ultricem huius sceleris conscientiam. 1,650 Hoc propterea dicebatur, quod …: pedantisch verdeutlichender Zusatz. Der Lateiner schiebt diese vier Wörter zwischen zwei Sätzen ein, um diese ausdrücklich in ein kausales Verhältnis zueinander zu bringen. Ein spezieller Fall ist die Hinzufügung von Namen, wie in der folgenden Stelle: 1,119 Ante tamen Alexandra moritur, quam in Aristobulum Hyrcani fratris eius contumelias uindicaret. Statt Hyrcani fratris eius steht bei Josephus nur τἀδελφοῦ. Wenn in der lateinischen Fassung Pronomina durch die Namen der gemeinten Personen ersetzt sind, kann es zu Verwechslungen (durch Ps.Rufinus oder im Archetypus?) kommen; deshalb muß diesen Stellen die besondere Aufmerksamkeit des Textkritikers gelten. 1,342 Herodes schlägt der Leiche Pappos’ den Kopf ab, „denn dieser (οὗτος) hatte (Herodes’ Bruder) Ioseppos getötet.“ Ps.Rufinus ersetzt οὗτος korrekt durch Pappus. 1,568 Mit dem Subjekt ἐκεῖνος ist eindeutig Herodes gemeint. Aber alle unsere lateinischen Handschriften wenden diesen Satz ins Passiv und haben ab Antipatro statt, wie es richtig lauten müßte, ab Herode. Der evidente Lapsus kann durch die Nennung Antipaters zwei Zeilen darüber verursacht worden sein. 1,318 Ps.Rufinus hat das Pronomen ὁ δέ durch den Namen ersetzt, schreibt aber fälschlich Ventidius; nur N2 bietet die für diese Hand typische sekundäre Korrektur (aus dem Kontext oder aus AJ geschöpft) Macheras. Ein solcher Lapsus kann immer einmal passieren; es ist nicht auszuschließen, daß er hier dem Archetypus anzulasten ist und folglich vom Editor berichtigt werden muß. 1,221 Destinon ergänzt im griechischen Original κακίσας , weil der Name des Cassius hier in der lateinischen Fassung steht. Aber wie wir gesehen haben, sind hinzugesetzte Namen bei Ps.Rufinus nicht ungewöhnlich, deshalb ist die Ergänzung überflüssig. Die komplexe Stelle 1,231 wird unten S. 224 behandelt. An den zwei Stellen 1,217 (Antistii) und 1,251 (Herodis) hat der Lateiner vermutlich den richtigen Namen bewahrt, während im Griechischen ein falscher überliefert ist; vgl. die kritischen Apparate. Hier seien weitere Fälle von Namensverwechslungen angefügt: 1,20 setzen alle Handschriften außer N2 den 1,19 genannten Sosius statt Cestius ein, was durch den Kontext klar als Fehler erwiesen wird. Da auch mehrere Handschriften des griechischen Originals diesen Fehler (Sosius statt Cestius) haben, ist es gut denkbar, daß er auch in der Vorlage des Lateiners stand. Die mehrfach in einzelnen Handschriften begegnenden Namensverwechslungen Antonius/Antigonus/Antiochus (1,302. 320. 322. 365) wur-

1. Allgemeine Merkmale

213

den durch die Ähnlichkeit der Namen begünstigt. Zu einer möglichen Verwechslung von herodes und hyrcanus vgl. S. 187 f. (4) Ziemlich oft verändert Ps.Rufinus die Syntax seiner Vorlage. Das ist natürlich auch auf die verschiedenen Ausdrucksmöglichkeiten der beiden Sprachen zurückzuführen, insbesondere die zahlreichen Partizipia des Griechischen, die im Lateinischen umschrieben werden müssen. Ferner scheint hier wieder das Streben des Übersetzers nach „perspicuitas“, das schon Niese hervorgehoben hat, eine Rolle zu spielen. Einen großen Anteil an den syntaktischen Änderungen bilden die Stellen, an denen der Lateiner koordinierte Hauptsätze seiner Vorlage durch Subordination logisch verknüpft, wie folgende Beispiele zeigen: 1,205 Herodes befreit die Syrer von einer Räuberplage und wird daraufhin im ganzen Land als Friedensbringer gefeiert: ὃ δὴ μάλιστα τοῖς Σύροις ἡγεῖτο κεχαρισμένον · ὑμνεῖτο γοῦν … eaque res Syris adeo grata fuit, ut … caneretur Herodes … : Konsekutivsatz statt zweitem Hauptsatz. Eingeschobenes adeo mit folgendem Konsekutivsatz erscheint auch 1,287. 339. 569. – 1,208: Josephus bildet drei mit μὲν … δὲ … δὲ … verbundene Hauptsätze; Ps.Rufinus macht daraus einen zweiteiligen konzessiven Nebensatz und einen Hauptsatz: Hyrcanus quamuis ... mordebatur … maximeque … angeretur, tamen … instigabatur. Ähnliches finden wir 1,428. 1,292 Aus koordinierendem καὶ wird subordinierendes ut. 1,415 Im Griechischen liegt ein Relativsatz ἐν οἷς, vor, im Lateinischen ein Konsekutivsatz ut…potirentur. Umfangreiche Umbauten der Syntax können wir in 1,449 f. und 1,623 beobachten. 1,506 παρακοπὴν … ὀδυρόμενος, ἧς αἴτιον εἶναι τὸν ἔρωτα… („beklagend seine Verrücktheit, deren Ursache seine Verliebtheit sei“): Josephus konstruiert hier ein Part. Praes. und einen dieses begründenden Relativsatz; Ps.Rufinus verstärkt demgegenüber die kausalen Beziehungen der Satzglieder, indem er αἴτιον causa vorzieht und dafür ὀδυρόμενος wegläßt.: Horum … causam esse diminutionem mentis … ex … amore conceptam. – 1,594 besteht im Lateinischen aus subordinierten Satzgliedern; der Hauptsatz folgt mit 595 paulisper tacuit; im Griechischen steht das Hauptverb schon in der Mitte von 594 ἠρώτα, überdies hat der Lateiner das Subjekt geändert. Auch bei diesen Veränderungen konnten dem Übersetzer Fehler unterlaufen: 1,187 Antipater … non solum Arabas, quamuis hospes esset (ξένος ὢν), auxilium ferre persuasit, … „Antipater überredete nicht nur die Araber dazu, Hilfe zu bringen, …“ Der Lateiner hat das griechische Partizip sinnwidrig zu einem konzessiven (statt zu einem kausalen) Nebensatz aufgelöst. Soeben erst, in § 181, war dargelegt worden, daß Antipater zu den Arabern besonders gute Beziehungen unterhielt; „deshalb“ – und nicht „trotzdem“ – brachte er sie dazu, militärisch zugunsten Caesars einzugreifen. (5) Kürzungen gegenüber der griechischen Vorlage, meistens nur um 1–3 Wörter, finden sich in der lateinischen Übersetzung häufig: Beispiele: 1,117 τὸν καιρὸν ἁρπάσας fehlt in der Übersetzung. 1,352 Die Eroberer Jerusalems richten ein Massaker an; weder

214

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus

Kleinkinder noch Alte noch Frauen werden geschont. Ps.Rufinus läßt die Kleinkinder νηπίων weg, vielleicht im Hinblick auf das gleich folgende omnem persequebantur aetatem. Es handelt sich meistens um Streichungen von Unwesentlichem, die den Sinn kaum je beeinträchtigen und keine tragfähigen Argumente für Athetesen im originalen Josephus liefern; sie machen eher den Eindruck von bewußten Vereinfachungen des Übersetzers als von Versehen etwa durch Homoioteleuton. In Nieses Apparat wird auf solche Stellen meistens hingewiesen; es fehlen aber z. B. die Hinweise auf 1,50 τῶν προσοίκων; 1,154 τῇ τε χώρᾳ; 1,372 συναγαγών; 1,612 κατ‘ αὐτοῦ. 1,215 Ps.Rufinus hat die Wörter βραβεύεσθαι θεῷ weggelassen, so daß πολέμου ῥοπὰς nicht mehr Subjekt des A.c.i., sondern Akkusativobjekt ist. Das griechische Original ist hier textkritisch problematisch, vielleicht war schon Ps.Rufinus’ Vorlage korrupt. Alles in allem dürften die Erweiterungen im Umfang gegenüber den Kürzungen bzw. Auslassungen überwiegen.

II) Abweichungen in der Wortstellung, insbesondere Vertauschungen der Glieder von Wortpaaren, sind häufig; in der Regel sind dafür keine besonderen Gründe erkennbar, und ihr Gewicht ist gering.4 Das Prinzip der wachsenden Glieder scheint jedenfalls für den Übersetzer nicht maßgeblich gewesen zu sein. Ein einfaches typisches Beispiel: 1,414 κάλλει καὶ μεγέθει magnitudine simul et pulchritudine (vgl. aber 1,147 μεγέθει καὶ κάλλει magnitudine simul et pulchritudine). Wir greifen gleich einige gravierendere Fälle heraus: 1,530 (Herodes) Euryclea … bene de se meritum datoremque salutis appellans (σωτῆρα καὶ εὐεργέτην καλῶν). Der Übersetzer hat die beiden Ehrentitel vertauscht und umschrieben. 1,515 regem – circumuenit: Ps.Rufinus ändert die Reihenfolge der Satzglieder von 1-2-3 (mit wachsenden Gliedern) zu 1-3-2. 1,630 (deus) qui ubique praesto esset et cuncta conspiceret – ὁς ἐφορᾷ πάντα καὶ πανταχοῦ πάρεστιν: Die zwei Hälften des Relativsatzes sind vertauscht. 1,374 οὔτε … τὸ δυστυχεῖν οὔτε τοὐναντίον neque … uel secundae res uel contrariae. Der Übersetzer hat τὸ δυστυχεῖν durch sein Gegenteil ersetzt. Vgl. ferner 1,310 und 415. 1,584 Deus caeli terraeque rector ist Übersetzung von θεὸς ὁ γῆν καὶ οὐρανὸν διέπων. Dieses Beispiel ist instruktiv, weil Ps.Rufinus hier wahrscheinlich absichtlich geändert hat: Die Reihenfolge Himmel – Erde hatte sich in zentralen christlichen Texten verfestigt (Pater Noster Matth. 6,10; Symbolum Nicaenum factorem coeli et terrae; Missionsbefehl an die Jünger Matth. 28,18). Differenzen in der Wortstellung sind in den mittelalterlichen Handschriften einer der gängigsten Fehlertypen, dessen Relevanz für die Affiliation im allgemeinen gering ist.

4

anders Ussani S. 93 und Niese S. LVI.

1. Allgemeine Merkmale

215

III) Die Abweichung liegt in Ps.Rufinus’ Vorlage, d. h. er hatte einen anderslautenden (möglicherweise besseren) griechischen Text vorliegen als wir bzw. als ihn die heute vorliegenden griechischen Handschriften bieten. Das betrifft insbesondere einzelne Vokabeln. Beispiele: 1,235 utrum autem id inuidia dixerit „ob er das aus Mißgunst sagte“; im Griechischen steht hingegen „ob er das sagte, weil er so dachte (φρονῶν).“ „φθονῶν uertit Lat“ Niese scharfsinnig im Apparat. Der (scheinbare) Fehler des Lateinischen ist also auf eine Korruptel in der Vorlage des Ps.Rufinus zurückzuführen, oder vorsichtiger ausgedrückt: Dem Übersetzer lag eine Lesart vor, die in der uns vorliegenden griechischen Überlieferung verschwunden ist. Alternativ kann die Korruptel auch durch einen Lesefehler des Ps.Rufinus entstanden sein. Niese weist im Apparat auf mehrere solche Fälle hin: 1,422 Zu Herodes’ Schenkungen und Stiftungen für auswärtige Städte gehören auch ἄλση καὶ λειμῶνας. Übersetzt wird das mit lucos portusque, vermutlich weil der Übersetzer λιμένας statt λειμῶνας las. Vgl.ferner 1,239. 270. 279. 335. 666. 1,578 Herodes haßt die Frau seines Bruders Feroras und drängt diesen fortwährend, sich von der Frau zu trennen, „denn“, so fährt der Lateiner fort, „/ er dachte sich etwas aus, womit er das Weib bestrafen konnte,/ weil er viele Gründe hatte, sie zu hassen, bis er schließlich in maßlosem Zorn seinen Bruder mit der Frau hinauswarf.“ Im Griechischen steht für / / gerade das Gegenteil: „Er ließ sich keine Maßnahme zur Bestrafung des Weibs einfallen“. Aber οὐδέ, das an der Spitze dieses Satzes steht, ist nicht einhellig überliefert. Es gibt mehrere Varianten, die alle die in οὐδέ liegende Verneinung und damit die Diskrepanz zwischen der griechischen und der lateinischen Fassung aufheben; eine dieser Varianten wird dem Ps.Rufinus vorgelegen haben. 1,633 Antipater muß bei seiner Rückkehr aus Rom feststellen, daß während seiner Abwesenheit der Wind in der Heimat sich gegen ihn gedreht hat: ὡς πολὺν ἔδωκα καιρὸν τῷ φθόνῳ „Wieviel Spielraum habe ich dem Neid überlassen!“ Für φθόνῳ setzt der Lateiner laut Niese (und nach den meisten unserer Handschriften) völlig unpassendes labori ein, woraus Niese auf korruptes πόνῳ statt φθόνῳ in Ps.Rufins Vorlage schließt. Aber einmal mehr zeigt cod. A mit libori in die richtige Richtung: liuori ist zu lesen; die Korruptel steckt hier nicht in der griechischen Vorlage des Latinus, sondern in den lateinischen Handchriften. liuor und labor werden in Handschriften oft verwechselt (ThLL 7,2,2,1547,49–52).

IV) Wo Ps.Rufinus ohne ersichtliche Absicht und ohne guten Grund abweicht und sich auch keine Bereinigung durch Konjektur anbietet, kann man am ehesten von „Fehlern“ oder „Mißverständnissen“ sprechen. Wir beschränken uns hier auf zwei spezielle „Fehler“-Typen:

216

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus

(1) Der Lateiner übersetzt einzelne Vokabeln unzutreffend. Ein ganzes Bündel derartiger Fehler ist dadurch entstanden, daß legio und cohors nicht richtig unterschieden werden. Nach Liddell/Scott übersetzen die antiken griechischen Autoren cohors mit σύνταγμα, später auch mit σπεῖρα, das ursprünglich für manipulus steht; legio wird mit τάγμα, seltener mit τέλος, wiedergegeben. Ps.Rufinus müßte also τάγμα oder τέλος mit legio übersetzen, σύνταγμα oder σπεῖρα mit cohors. Überprüft man aber die elf Stellen mit cohors, so findet man als Entsprechungen beim originalen Josephus siebenmal τάγμα (1,157.183.219.317.327.329.330), dreimal σπεῖρα (301,323.324) und einmal τέλος (305). Ps.Rufinus spricht also achtmal fälschlich von „Kohorten“, wo Josephus in Wahrheit „Legionen“ meint. Für legio gibt es nur einen Beleg (1,346), an dem das Wort korrekt im Sinne von Liddell/Scott Äquivalent zu τέλος ist. Das Cassiodor-Team, das die AJ übersetzt hat und dem von der modernen Forschung ein schlechteres Zeugnis ausgestellt wird, differenziert hier (nach Stichproben zu schließen) genauer. Wenige weitere Beispiele mögen genügen: 1,400 μεγαλονοία, bezogen auf Herodes als hochherzigen Stifter („magnanimity“ Liddell/Scott), ist mit prouidentia nicht richtig wiedergegeben. 1,297 (Silo, der Anführer des römischen Truppenkontingents, das Herodes vor Jerusalem unterstützen soll) et incitabat exercitum (ἐκίνει τε τὸ στρατόπεδον) et ipse recedere conabatur. Mit ἐκίνει ist hier nicht incitabat („wiegelte auf “) gemeint, sondern mouebat, wie an der Parallelstelle AJ 14,406 zu lesen ist, d. h. er drohte, das Lager zu verlegen. 1,431 Am Beginn der breit angelegten Schilderung der Konflikte und Katastrophen in Herodes’ Familie schreibt Josephus: Das Unheil begann mit der Frau (Mariamme), περὶ ἣν μάλιστα ἐσπούδασεν „um die er sich am meisten bemühte“, „die er am meisten umwarb“. Ps.Rufinus übersetzt ungenau quam maxime diligebat. 1,450 Die beiden Mariamme-Söhne προσίσταντο infolge der Intrigen ihres Stiefbruders Antipater, d. h. sie „erregten Anstoß“, „stießen auf Ablehnung“. Die Übersetzung neglegebantur besagt etwas anderes. 1,467 πρεσβεῖον ist mit meritum nicht richtig übersetzt; es bezeichnet hier die privilegierte Stellung des Ältesten. 1,580 Herodes’ Bruder Feroras hat sich im Groll in seine Tetrarchie zurückgezogen und kehrt von dort auch nicht zurück, als Herodes schwer erkrankt und ihn dringend rufen läßt. Als aber Feroras selbst erkrankt, Herodis /patientia demonstrata est/, nam et uenit ad eum et humanissime curatum uoluit (//εὑρίσκετο μετριώτερος). Die Übersetzung mit patientia ist verfehlt; gemeint ist weder Geduld noch Leidensfähigkeit, sondern: Er war weniger nachtragend, verhielt sich menschlicher. 1,3 Josephus hat sein Werk zunächst patria lingua verfaßt und quae retro barbaris antea misi (ἃ τοῖς ἄνω βαρβάροις … ἀνέπεμψα πρότερον) später ins Griechische übersetzt.

1. Allgemeine Merkmale

217

Der attributive Gebrauch von Adverbien ist im Lateinischen nicht unüblich,5 wenn auch nicht so gängig wie im Griechischen (hier: τοῖς ἄνω βαρβάροις „den im Landesinneren wohnenden Nicht-Griechen“). Es fragt sich aber, wie Ps.Rufinus retro verstanden wissen wollte. „… die früheren Nicht-Griechen“ würde sowohl zu retro als auch zu ἄνω passen, deren Bedeutungsfelder sich hier überschneiden, aber das hier von Josephus Gemeinte (dazu vgl. § 6) würde eindeutig verfehlt. Eine adverbiale Verbindung von retro mit misi („was ich den Nicht-Griechen früher schickte“) würde ebenfalls der Vorlage nicht entsprechen und überdies eine Dublette zu antea erzeugen, der Übersetzung von πρότερον. Zwar kann retro in bestimmten Kontexten ἄνω entsprechen, hier aber ist es offenbar unpassend und ein Fehlgriff des Übersetzers. (2) Falsche „Interpunktion“, d. h. der Übersetzer platziert Sinneinschnitte falsch und verändert dadurch den Sinn eines Satzes z. T. erheblich, indem Wörter und Satzteile falsch aufeinander bezogen werden. Durch diese geänderten Bezüge kann es zu zusätzlichen sprachlichen Mängeln kommen, die weitere Eingriffe des Übersetzers zur Folge haben. Möglicherweise hatte an diesen Stellen die griechische Vorlage des Übersetzers einen anderen Text, der für uns nicht mehr faßbar ist. Beispiele: 1,540 Herodes leitet den Prozeß gegen seine beiden Söhne und beklagt dabei, wie bitter es für ihn sei, auf ihre Verurteilung hinzuarbeiten: … questus acerbam … uictoriam uincere singulos sententiam rogabat in filios (νικῶν νίκην πικρὰν κατὰ τῶν τέκνων ἐπηρώτα τὴν γνώμην ἑκάστου). Ps.Rufinus hat mit diesem Text – wohl fälschlich – κατὰ τῶν τέκνων auf ἐπηρώτα τὴν γνώμην ἑκάστου („er fragte jeden einzeln nach seinem Urteil über die Söhne“) statt auf νικῶν νίκην („er erringe einen bitteren Sieg über seine Söhne“) bezogen. 1,399 Augustus stärkt die Position des Herodes, was Ps.Rufinus so schildert: terram … Zenodoro abstulit; quam Caesar … Herodi dedit eumque praeterea totius Syriae procuratorem constituit. Et decimo anno reuersus iterum in prouinciam, ne quid eo inconsulto procuratoribus liceret administrare praecepit. Die mit eum – constituit beschriebene Maßnahme geschah tatsächlich auch erst zehn Jahre später. Die fehlerhafte Version des Ps.Rufinus ist durch Interpunktion vor ἔτει δεκάτῳ statt vor κατέστησεν zustandegekommen und ist dadurch auch sprachlich aus den Fugen geraten; dies suchte der Lateiner durch Einfügung von -que und praecepit (als übergeordnetes Verbum zu ὡς … ἐξεῖναι) in Ordnung zu bringen. 1,672 ff. Ps.Rufinus beschreibt Herodes’ Leichenzug: Circa lectum filii cum propinquis; praeterea satellites agmenque Thracium Germanique et Galatae uelut ad bellum instructi omnes antecedebant. Cetera uero militum manus armata duces suos ordinumque principes sequebantur decenter. „Neben der Bahre die Verwandten, außerdem die

5

KS 1,218–220; LHS 2,171. Vgl. z. B. Script. Hist. Aug. Alex.Sev. 37,1 meliores retro principes „die früheren Kaiser“.

218

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus

δορυφόροι, die Thraker, Germanen und Galater, alle voll gerüstet wie zum Krieg, gingen voraus.“ Nun fährt Josephus fort: „Die übrigen Streitkräfte gingen voraus (προῆγεν δ‘ἡ λοιπὴ δύναμις,), bewaffnet ihren Truppenführern folgend, in exakter Formation.“ In dieser ganzen hier zitierten Passage gibt es kein Verbum finitum außer dem nicht ganz eindeutigen προῆγεν, das die Reihenfolge der Gruppen im Leichenzug nicht zweifelsfrei klärt. Es ist im Griechischen zum Folgenden gezogen (jedenfalls in den modernen Ausgaben), im Lateinischen aber zum Vorausgehenden (übersetzt mit antecedebant). Diese Interpretation des Lateiners führt jedoch anderweitig zu sprachlichen Problemen; insbesondere hängt nun δ‘ in der Luft. Die Vermutung liegt nahe, daß Ps.Rufinus ἡ δὲ statt δ‘ἡ las, zumal laut Nieses Apparat auch die Schreibweise δὲ ἡ überliefert ist. Auch an der Parallelstelle AJ 17,199 zeigt die lateinische Übersetzung eine geänderte Interpunktion, dort mit der Folge einer stärkeren inhaltlichen Änderung.

V) Eine letzte Gruppe von angeblichen „Fehlern“ gehört eigentlich nicht hierher, denn das Richtige an diesen Stellen findet sich in Wirklichkeit in Ps.Rufinus-Handschriften, die bisher nicht ordentlich ausgewertet worden sind. 1,78 Der von Jüngern umringte vates Iudas glaubt, sich zum erstenmal mit einer Prophezeiung geirrt zu haben. Ad notos qui aderant exclamauit (non paucos autem papas [idest add. S2] discipulos [discipulos papas tr. WF] siue consultores habebat): Nunc mihi pulchrum est mori… Der ThLL führt diese Stelle unter dem Lemma papas, -atis auf, das er mit „usu solemni i. q. paedagogus, nutritor“ erklärt; der Text wäre also so zu verstehen: „Den Bekannten, die dabei waren, rief er zu (er hatte als Erzieher nicht wenige Schüler oder Ratsuchende bei sich): „Jetzt wäre es schön für mich zu sterben.“ Auffälligerweise sind die Belegstellen des ThLL entweder inschriftlich oder in irgendeiner Weise zweifelhaft, beginnend mit Iuvenal 6,633 (die Verse 632 f. sind vermutlich unecht). Zu unserer Stelle weist der ThLL darauf hin, daß in der griechischen Vorlage etwas ganz anderes steht: Statt papas finden wir den Ausruf παπαί vor nunc, am Beginn der direkten Rede des Iudas. Niese („vides quam ridicule erraverit de voce παπαί“) und Ussani (S. 90) sehen denn auch hier einen schweren Schnitzer des Latinus. In Wirklichkeit haben die Handschriften B und T sowie die Korrekturhand N3 genau das dem Griechischen Entsprechende, nämlich: Ad notos qui aderant exclamauit (non paucos autem discipulos siue consultores habebat [habebat discipulos siue consulatores B]): Pape, nunc mihi pulchrum est mori. Der richtige Text ist also in drei Handschriften überliefert; Nieses und Ussanis Kritik geht ins Leere. Daß in Wirklichkeit Ps.Rufinus hier von seiner Vorlage abweicht und daß wir durch die Bevorzugung von BTN3 diese Abweichung zunichte machen, muß zwar grundsätzlich in Betracht gezogen werden, bleibt aber eine rein theoretische Möglichkeit; die Überlegenheit von BTN3 ist zu offensichtlich.

2. Exempla varia

219

1,95 Sex Iudaeorum milia se ad Alexandrum, qui in montes effugerat (effugerant CDR T FKWG S2[?]) , contulerunt. Ἀλεξάνδρῳ προσεχώρησαν εἰς τὰ ὄρη καταφυγόντι Ἰουδαίων ἑξακισχίλιοι. „Sechstausend Juden schlossen sich dem Alexander an, der in die Berge geflohen war.“ Ussani S.  90 liest mit F und einem Teil der Handschriften effugerant und kritisiert folglich, im Lateinischen sei aus Alexanders Flucht eine Flucht der 6000 Juden geworden. Mit dem stärker bezeugten effugerat wird die Kritik gegenstandslos. 1,494 in quos manus potestatem (χειρὸς ἐξουσίαν) non habebat, in eos dictis asperis saeuiebat ] „χειρὸς om. Lat“ Niese; tatsächlich hat gerade die italienische Überlieferung ABEO manus. Die Stelle wirft ein ungünstiges Licht besonders auf den von Niese herangezogenen – und von Levenson/Martin hoch eingeschätzten – Vaticanus Latinus Y, in dem manus fehlt. 1,556 „ποτε […] om. Lat“ Niese im Apparat. In Wirklichkeit haben alle unsere Handschriften (nicht aber F), wenn auch z. T. durch Korruptelen entstellt, quodam die cum oder cum quodam die (cum quodam directo YI, alii alia). Niese konnte hier offenbar mit den Handschriften nichts anfangen und folgte unvorsichtigerweise Froben. 1

2. Exempla varia 1,4 Dieser Paragraph, in dem die Lage zu Beginn des großen Aufstands skizziert wird, ist typisch für die Arbeitsweise des Übersetzers. Überwiegend bemüht er sich um eine wortgetreue Wiedergabe. Aber gleich am Anfang paraphrasiert er interpretierend: Aus Ἰουδαίων τε τὸ νεωτερίζον τότε τεταραγμένοις ἐπανέστη τοῖς καιροῖς „die revolutionäre Partei unter den Juden ergriff die Wirren als Chance zum Losschlagen“ macht er Iudaeorum autem qui aetate ualidi et ingenio turbulenti erant, … adeo insolenter temporibus abusi sunt. Er umscheibt also τὸ νεωτερίζον ausladend mit zwei Adjektiv-Ablativ-Verbindungen (qui – erant) und läßt in die Übersetzung von τεταραγμένοις – καιροῖς (adeo – sunt) deutlich eine negative Wertung einfließen („machten in ihrer Überheblichkeit derart falschen Gebrauch von der [verworrenen] Lage“). Der direkte Anschluß eines Konsekutivsatzes mit adeo ut hat eine Änderung der Wortstellung zur Folge: Die Charakterisierung der Aufständischen mit ἀκμάζον … χρήμασιν = manu simul ac pecunia uigentes und das Glied τότε … καιροῖς tauschen die Plätze. Die angedeutete Kritik an dem Aufstand (insolenter … abusi …) mag der Position des Josephus entsprechen, wird aber hier vom Übersetzer, nicht vom Autor hereingebracht. Die Diskrepanz zwischen der griechischen und der lateinischen Fassung läßt sich abmildern, wenn man annimmt, daß der Übersetzer τό τε τεταραγμένον statt τότε τεταραγμένοις las. 1,25 In der zweiten Hälfte des Prooemiums (1,18–30) gibt Josephus einen Überblick über die Themen, die er im Hauptteil des BJ behandeln wird, u. a. περιβόλους τῶν τριῶν τειχῶν καὶ τὰ μέτρα αὐτῶν „den dreifachen Mauerring (von Jerusalem) und seine Maße“. Die lateinische Übersetzung lautet trium murorum ambitum et / magnitudinem siue / mensuram. (// magnitudinis suae LO). Hier ist magnitudinem ein Zusatz des Überset-

220

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus

zers. Das auffällige siue könnte aber darauf hindeuten, daß es sich um eine schon im Archetypus in den Text eingedrungene Glosse handelt. 1,39 6 Milites de superiore ciuitate, quae pars acra (sacra FK) dicitur, ad inferiorem compellit. ἀπὸ τῆς ἄνω πόλεως συνωθεῖ τοὺς στρατιώτας εἰς τὴν κάτω, τοῦτο δὲ τσῦ ἄστεος μέρος Ἄκρα κέκληται. Der Übersetzer hat τοῦτο fälschlich auf „die obere Stadt“ bezogen. Nachdem wir aber Störungen der Wortfolge als Fehlertyp im Archetypus dingfest gemacht haben (vgl. zu 1,30), kommt auch hier eine größere Umstellung in Betracht, die den sachlichen Anstoß beseitigen würde: milites de superiore ciuitate ad inferiorem compellit, quae pars Acra dicitur. 1,50 gazam AEQCD IJWGH Niese : gazan TM : gazara RFmg : gazaram N : zacem BLO : zazem S : zoazen FK Pa16730. Gaza (das heute noch so heißt) und Gazara sind zwei völlig verschiedene Städte, und hier ist sicher Gazara (Barrington 70 F3) gemeint; vgl. AJ 13,215; I Makk. 13,43. Fmg ist sehr wahrscheinlich – wie auch in anderen Fällen – aus AJ geschöpft. Im übrigen läßt der handschriftliche Befund verschiedene Deutungen zu: (1) Der ähnlich lautende und bekanntere Name Gaza ist eine Korruptel; nur die sonst nicht besonders zuverlässige Gruppe RN hat das Richtige bewahrt. (2) Gaza ist eine Namensverwechslung, die dem Ps.Rufinus anzulasten ist. (3) Der Fehler Γάζα(μ) lag schon in der Vorlage des Ps.Rufinus vor. Denn Γάζαρα (von Niese in den Text aufgenommen) ist Konjektur; die griechischen Codices haben teils ζαρα, teils γάζαν. Wie ist dann bei Deutungen (2 und 3) das richtige Gazara in die lateinische Überlieferung (RN) gekommen? Entweder stammt es – wie im Falle von Fmg – aus AJ oder aus einer Handschrift des griechischen Originals, s. S. 9 mit Anm. 2. Deutung (1) scheint uns weniger wahrscheinlich als 2 und 3, deshalb setzen wir Gazam ohne Crux in den Text. Die mit Z beginnenden, gut überlieferten Namensformen sind paläographisch durch die Ähnlichkeit von g und z in insularer und karolingischer Minuskel erklärbar (C. Schubert). 1,82 Hunc (sanguinem) … unus e seruulis … foras efferens prouidentia diuinitatis errauit, et ubi Antigonus erat occisus, super extantes adhuc caedis maculas cruorem interfectoris effudit. Im Griechischen σφάλλεται (ὀλισθὼν, lapsus est AJ 13,314) der junge Sklave, der den blutigen Auswurf des Aristobulos hinausträgt, d. h. er gleitet aus, und zwar δαιμονίῳ προνοίᾳ an der Stelle des Mords; dabei läßt er das Blut des Mörders auf das noch sichtbare Blut des Mordopfers fallen. Das hat der Lateiner nicht richtig zum Ausdruck gebracht: Erstens ist errauit nicht das richtige Wort für „ausgleiten“ (oder ist „er irrte sich im Weg“ gemeint?); zweitens wird die „göttliche Vorsehung“ dem errare statt – wie im Griechischen – dem Tatort unterlegt, an dem es zu der Blutvermischung kommt. Diese abweichende Übersetzung hat Niese im App. zur Stelle plausibel auf eine Abweichung in der Vorlage des Übersetzers zurückgeführt: Dort dürfte καί vor καθ‘ statt vor φαινομένοις gestanden sein. Der Text fährt fort: Augenzeugen dieses Vor-

6

Vgl. Ussani S. 92.

2. Exempla varia

221

falls schrien sofort auf, im Glauben, der Sklave habe absichtlich auf diese Weise sanguinem libasse, d. h. das Blut an dieser Stelle gleichsam als Trankopfer ausgegossen. Hier hat cod. B interessanterweise sanguine labasse, d. h. er läßt den Knaben auf dem Blut ins Rutschen kommen; damit wird gewissermaßen das σφάλλεται 1,82 nachgeholt. 1,89 König Alexander dehnt seine Kriegszüge auf Arabien aus: ταύτης ἑλὼν Γαλααδίτας καὶ Μωαβίτας φόρον τε αὐτοῖς ἐπιτάξας … ibique Sadamitis sub iugum missis tributoque his imposito… ] sadamitis ABELOCTRWS2 Niese : adamitis D2 : sodamitis S1 : scalamitis K : schalamitis F. Aus den beiden von Josephus genannten Völkern ist im Lateinischen ein völlig unbekanntes Volk Sadamiti geworden. Wir vermuten die Erklärung in der Paläographie: Durch die Ähnlichkeit der Unzial-Buchstaben Α Δ Λ Μ könnte schon in der griechischen Vorlage des Ps.Rufinus ΓΑΛΑΑΔΙΤΑΣ zu ΣΑΔΑΜΙΤΑΣ oder ΑΔΑΜΙΤΑΣ geworden sein;7 oder der Lesefehler ist erst dem Lateiner unterlaufen. 1,119 Königin Alexandra stirbt, bevor sie den Konflikt zwischen ihren Söhnen beilegen kann: πρὶν δὲ ἐπεξελθεῖν Ὰλεξάνδρα τὸν Ὰριστόβουλον τῆς τἀδελφοῦ καταλύσεως τελευτᾷ διοικήσασα τὴν ἀρχὴν ἔτεσιν ἐννέα. „Bevor Alexandra gegen Aristobulos wegen der Absetzung des Bruders vorgehen konnte, starb sie nach neunjähriger Regierung.“ Das Fehlen eines Äquivalents für καταλύσεως „Absetzung, Sturz (vom Thron)“ war offenbar der Auslöser für Umschreibungen und Satzumbauten: Ante tamen Alexandra moritur, quam in Aristobulum Hyrcani fratris eius contumelias uindicaret, quem deici regno curauerat, quod ipsa nouem annos administrauit. 1,147 Pompeius greift Jerusalem an und bringt seine Belagerungsmaschinen in Stellung: zum einen „Türme“ (πύργοι turres) auf aufgeschütteten Rampen, zum anderen μηχανὰς aus Tyros. Josephus: „Aber die Türme, die [in diesem Abschnitt] sich durch Größe und Schönheit auszeichneten, hielten längere Zeit stand.“ Cum diu turres obsidentium magnitudine simul et pulchritudine praestantes uim repugnantium sustinerent. Ps.Rufinus läßt also [ ] weg und sucht durch die Zusätze obsidentium und uim repugnantium anscheinend die „perspicuitas“ (Niese) der Passage zu verbessern, verwechselt dabei aber gerade Belagerer und Belagerte (ähnlich wie 1,350, s. unten): Die großen und schönen „Türme“ (πύργοι turres) sind nicht, wie er durch den Zusatz obsidentium glauben machen will, die kurz vorher erwähnten Belagerungstürme des Pompeius, sondern gehören zur Stadtbefestigung, und dementsprechend halten sie nicht gegen uim repugnantium (so sein Zusatz zu ἀντεῖχον sustinerent) stand, sondern höchstens uim obsidentium. Durch Vertauschung von obsidentium und repugnantium könnte man den Passus in Ordnung bringen und den Übersetzer vom Vorwurf grober Ungeschicklichkeit entlasten. 1,159 Scaurus kommt bei seinem Vorstoß gegen die Araber unter König Aretas in Nachschubschwierigkeiten und schaltet Antipater als Vermittler ein: Antipatrum … uelut Aretae familiarem etiam Scaurus ad eum allegauit, ut bellum pactione deponeret. Ita-

7

Vgl. West S. 25.

222

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus

que persuasum est Arabis trecentis talentis decedere, atque ita Scaurus ex Arabia transduxit exercitum. „Scaurus entsandte den Antipater als einen Freund des Aretas zu diesem, um den Feldzug durch einen Vertrag zu beenden. So ließen sich die Araber dazu überreden, für 300 Talente abzuziehen, und so überführte Scaurus sein Heer aus Arabien.“ Das kann wohl nur so verstanden werden, daß Scaurus sich durch eine Zahlung von 300 Talenten aus seiner mißlichen Lage freikaufte. Damit verfälscht der Lateiner das griechische Original, in dem steht, Aretas habe sich überreden lassen, 300 Talente zu geben (τριακόσια δοῦναι τάλαντα); ebenso ist an den Parallelstellen AJ 14,81 und Heges. 1,18 Aretas der Zahlende und nicht der Nehmende, mit der zusätzlichen Begründung, er habe dadurch die Verwüstung seines Landes durch Scaurus stoppen wollen (AJ) bzw. sich des Feindes entledigt (Heges.). Offenbar wollte Scaurus durch militärischen Druck und mit Unterstützung seiner neuen jüdischen Freunde dem Araber Geld abpressen, um seinen Feldzug als Erfolg darstellen zu können. Später feierte er sogar durch eine Münz-Emission seinen (angeblichen oder tatsächlichen) Sieg über Aretas:8 Dargestellt ist ein kniender Araber, der ein Kamel am Zügel hält und mit der anderen Hand einen Palmzweig darreicht, Legende REX ARETAS. Ungenau ist in der Übersetzung auch pactione „zu bestimmten Bedingungen“:9 Im Griechischen heißt es stattdessen konkret ἐπὶ χρήμασι „gegen eine Geldzahlung“. Anscheinend wurden die dürftigen Ergebnisse des Scaurus-Feldzugs in der historischen Überlieferung bewußt verschleiert, wodurch auch die Darstellung bei Josephus schwierig zu kritisieren ist.10 Die Diskrepanz bezüglich der 300 Talente könnte bereinigt werden, wenn man mit dem vatikanischen cod. Reginensis dedere statt decedere liest; man müßte dann zusätzlich eine frühere Schreibweise ccc für trecenta und bei deren Auflösung eine Korruptel trecentis (beeinflußt durch vorausgehendes arabis) annehmen. Kann der cod. Reg. allein das Richtige bewahrt haben, oder liegt eher eine naheliegende Konjektur eines Schreibers vor? Der wesentlich großzügigeren Textänderung durch N2 ist, wie immer bei diesem Korrektor, mit Mißtrauen zu begegnen. 1,160 Auch im nächsten Paragraphen hat Ps.Rufinus zumindest ungenau übersetzt: Alexander zettelt eine neue antirömische Rebellion an und unternimmt es sogar, die geschleiften Befestigungen Jerusalems wieder aufzubauen: τὸ καταρριφθὲν … τεῖχος … ἀνακτίζειν ἐθάρρει. Der Übersetzer schreibt confidebat (auch credebat ist überliefert) für ἐθάρρει und davor in den meisten Handschriften renouatum esse: „Er vertraute darauf, daß die Mauern wieder aufgebaut seien“. Die Varianten renouatum iri (T), renouatum ire (M), reuocatum esse (G), renouatum (Q), renouaturum esse (N2) sind sachlich alle ebenfalls verfehlt.

8 9 10

Abgebildet z. B. in Kent/Overbeck Nr. 63. Vgl. 1,103 (Aretas) postquam pugna uicit Alexandrum, pactione discessit Vgl. Cambridge Ancient History 2nd ed., vol. 9, 1994, S. 262 „… Aretas, who made a nominal submission and paid a fine or bribe of 300 talents to Scaurus“; T. Mommsen, Römische Geschichte Bd. 3, S. 147 (= dtv Bd. 4, S. 145).

2. Exempla varia

223

1,168 Die Mutter Alexanders handelt „aus Sorge für die in Rom (befindlichen) Gefangenen, (nämlich) ihren Mann und ihre übrigen Kinder“; Ps.Rufinus übersetzt ungenau, unter Übergehung von τέκνων, uiro suo ceterisque captiuis metuens qui Romam fuerant adducti „aus Sorge für ihren Mann und die übrigen Gefangenen, die nach Rom verschleppt worden waren“. 1,173 sperabat … castellum… bene munire – vielmehr τὸ φρούριον κακῶς ὠχύρου „er befestigte die Stellung notdürftig.“ 1,184 corpus … mortui … ab Antonio Iudaeis missum est (ἐπέμφθη) in monumentis regalibus sepeliendum] iussum est AEFKWGZ : iussum CDTRS : iussus B : om. LO : lacuna M. – In Anbetracht des griechischen Äquivalents und der leichten Verwechselbarkeit von missum und iussum bietet sich die Konjektur missum est für überliefertes iussum est fast von selbst an. Die Konstruktion mit Dativ + Gerundivum ist auch für iubere möglich (ThLL 7,2,1,583,3–17 und 39–61), und sachlich würde iubere ebenfalls passen. Aber das paläographische Argument trifft nur für das lateinische Mittelalter zu, nicht für die Spätantike. Daß Ps.Rufinus ἐπέμφθη mit iussum est übersetzt haben soll oder daß viele mittelalterliche Kopisten unabhängig voneinander völlig unverdächtiges missum in iussum geändert haben sollen, ist schwer vorstellbar. Die Stelle spricht vielmehr für einen späten, nämlich frühmittelalterlichen Archetypus in Minuskeln, in dem die Verwechslung missum > iussum geschah. 1,188 Ptolomaeum et Iamblichum et Ptolomaeum. Der Übersetzer ist mit den griechischen codices VN einer Interpolation gefolgt, indem er den Namen Ptolomaeum sinnloserweise wiederholt. In den lateinischen Handschriften finden wir verschiedene Versuche, die beiden Ptolomaei zu unterscheiden. 1,229–233 Dieser längere Abschnitt enthält eine Reihe von problematischen Differenzen zwischen Ps.Rufinus und dem originalen Josephus. Zu 1,229: Malichus, der miliärisch starke Mann in Jerusalem, hat die Ermordung Antipaters auf dem Gewissen und muß deshalb Rache von dessen Sohn Herodes fürchten. Als dieser sich anschickt, mit einer Abteilung Bewaffneter in Jerusalem einzurücken, kommt es zu einer Kraftprobe zwischen Malichus, Herodes und dem schwachen „Ethnarchen“ Hyrkanos: „Zur Zeit des Festes kehrte Herodes mit seinen Hopliten nach Jerusalem zurück. Und Hyrkanos schickte eine Abordnung zu ihm (dazu hatte ihn Malichus aus Furcht vor seinem Anmarsch gedrängt) (τοὺς ὁπλίτας ἄγων καὶ πέμπων Ὺρκανὸς ἐνῆγεν γὰρ δεδοικὼς τὴν ἔφοδον Μάλιχος ἐκώλυεν) und verbot ihm, Ausländer zu den kultisch reinen Einheimischen in die Stadt zu bringen.“ Soweit das griechische Original, dem sich die Version in AJ 14,285 eng anschließt (Cum militibus suis Herodes in ciuitatem aduenit; quod cum Malichus cognouisset, ueritus Hyrcanum flexit, ut nequaquam permitteret eum ingredi ciuitatem. Hyrcanus quidem paruit). Im BJ sieht das nach der stärksten lateinischen Überlieferung so aus: Per… dies festos in Hierosolimam remeabat et missis comitibus armatis nam timens impetum compellebat Hyrcanus Malichus autem alienigenas introduci super indigenas quod dies castos agerent prohibebat. Herodes autem et ipso qui

224

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus

praeceperat causaque contemptis nocte ingressus est. „Totam sententiam non intellexit“ – mit diesem Pauschalurteil macht Niese es sich zu einfach. Zunächst hat Ps.Rufinus (oder seine Vorlage) ἄγων weggelassen; das nunmehr fehlende Verbum zu dem Akkusativ τοὺς ὁπλίτας hat er durch καὶ πέμπων ersetzt und wörtlich et missis übersetzt. Aber πέμπων gehört offensichtlich zum Folgenden (Ὺρκανὸς); und der Sinn von et missis an dieser Stelle ist unklar, weshalb es von späteren Schreibern unterschiedlich geändert worden ist (emissis, praemissis, missis u. a.). Der erste Fehler hat den zweiten nach sich gezogen: Subjekt von ἐνῆγεν γὰρ δεδοικὼς τὴν ἔφοδον ist bei Ps.Rufinus Hyrkanos statt Malichos, Subjekt von ἐκώλυεν Malichos statt Hyrkanos, wobei der Übersetzer nach Nieses plausibler Vermutung δ‘ ἐκώλυεν las. Die sinnwidrige Abweichung des lateinischen Texts vom Griechischen wäre demnach wie an den Stellen, die oben unter IV 2 besprochen sind, auf falsche „Interpunktion“ zurückzuführen. Diese Erklärung stellt dem Latein des Übersetzers ein schlechtes Zeugnis aus und befriedigt insofern nicht. Nicht nur et missis bleibt unklar (was ist mit den Hopliten geschehen?), sondern auch nam … compellebat: Wer hat wen wozu gedrängt oder gezwungen? Deshalb sei noch ein Versuch unternommen, die Passage durch textkritische Eingriffe zu bereinigen, d. h. die Ursache für die Diskrepanzen in der späteren Überlieferung zu suchen. Wir nehmen an, daß Malichus autem ursprünglich zwischen armatis und nam stand; zu derartigen umfangreichen Störungen der Wortfolge vergleiche man 1,30, siehe S. 176. Außerdem lesen wir statt Hyrcanus mit T1MY Reg944 Hyrcanum, wodurch wie im Griechischen Malichos Subjekt und Hyrkanos Objekt zu compellebat wird. Bestehen bleibt wegen des Ausfalls von ἄγων das bezugslose et missis. Unser Textvorschlag lautet also: In … Hierosolimam remeabat et missis comitibus armatis. Malichus autem (nam timens impetum compellebat Hyrcanum) alienigenas introduci super indigenas, quod dies castos agerent, prohibebat. Herodes autem et ipso qui praeceperat causaque contemptis nocte ingressus est… 1,231 Herodes plant, Malichus, den Mörder seines Vaters, aus dem Weg zu räumen, und gewinnt dafür die Unterstützung des Cassius, der seine Offiziere anweist, Herodes zu helfen. Der griechische Text fährt fort: „Als – nachdem er Laodikeia erobert hatte – von allen Seiten die Honoratioren zusammenströmten, Geschenke und Kränze bringend, bestimmte Herodes diesen günstigen Augenblick für seine Rache.“ Als Subjekt zu „erobert“ ist aus dem Vorhergehenden leicht Cassius zu ergänzen. Ps.Rufinus aber schreibt: „Et quoniam capta laodicia undique ad herodem (ad cassium N2) conuenerant optimates cum muneribus et coronis, ipse quidem hoc ultioni tempus destinauerat. Er ergänzt also das Subjekt zu „erobert“ eindeutig falsch, wohl mit Blick auf den folgenden Hauptsatz, in welchem er das (vermeintlich gleichbleibende) Subjekt Herodes durch ipse ersetzt. Der Korrektor N2 hat durch ad cassium die Stelle zunächst bereinigt, jedoch einen neuen Fehler verursacht, weil dadurch fälschlich Cassius Subjekt zu ipse … destinauerat wird. Der Fehler geht wahrscheinlich auf das Konto des Übersetzers und seines zu freien Umgangs mit Namen und Pronomina. Möglicherweise ist er durch

2. Exempla varia

225

eine fehlerhafte Version in seiner griechischen Vorlage irregeführt worden; man beachte in Nieses Apparat besonders die Handschrift V. 1,231 Malichus schöpft Verdacht und beschließt, seinen in Tyros festgehaltenen Sohn zu entführen und nach Judaea zu fliehen. Μάλιχος δε ὑποπτεύσας ὡς ἐν Τύρῳ γίνεται τόν τε υἱὸν… Diese Stelle ist wegen des vieldeutigen ὡς nicht leicht zu verstehen; gemeint ist wohl: „Malichos aber schöpfte Verdacht, und als er nach Tyros kam, beschloß er ….“. Ps.Rufinus dagegen konstruiert einen von ὑποπτεύσας abhängigen Nebensatz mit ὡς; die Handschriften bieten teils malichus autem id tyri fore suspicatus (oder suspicabatur; weitere Varianten s. krit. Apparat), teils malichus autem id tyri fore consilium suspicatus, d. h. „Malichus aber hatte den Verdacht, daß es in Tyros geschehen sollte“ bzw. „… daß der Plan in Tyros ausgeführt werden sollte“. Eigene Wege gehen die Codices R (ut tiri forte suspicabatur esse) und N (‫ݱ‬ut qui idem forte‫ ݲ‬suspicabatur). Auf deren Basis könnte man einen Text zusammenbauen, der dem Griechischen näher steht: ut tyri forte esset suspicatus (oder suspicabatur) „da er zufällig gerade in Tyros war“ (vgl. LHS 2,647 f. zu kausalem ut mit Konjunktiv). Aber wegen der notorischen Unzuverlässigkeit von RN wäre dies ein sehr riskanter Versuch. Wir entscheiden uns für id tyri fore suspicatus wegen der Nähe zum Griechischen und der besseren Handschriftenunterstützung. 1,233 Herodes durchschaut die Absichten des Malichus und kommt ihm mit einer Einladung zu einem Essen zuvor: Ἡρώδης τόν τε Ὑρκανὸv κἀκεῖvοv ἐπὶ δεῖπνον ἐκάλει παρεστῶτας (var.l. παρεστῶτα) ἔπειτα (uar.l. δ‘ἔπειτα) τῶν οἰκετῶν τινας (var.l. τινα) πρὸς αὑτὸν εἰσέπεμψεν. Dieser Satz ist sprachlich mehrdeutig, je nachdem, ob man vor oder hinter παρεστῶτας interpungiert und ob man παρεστῶτας und τινας im Singular oder Plural aufnimmt. (1) „Herodes […] lud Hyrkanos und ihn zum Essen ein; danach schickte er ein paar in der Nähe stehende Sklaven (oder: einen in der Nähe stehenden Sklaven) hinein.“ (2) „Herodes […] lud Hyrkanos und ihn, die/der in der Nähe stand(en), zum Essen ein; danach schickte er ein paar Sklaven (oder: einen Sklaven) hinein.“ Diese zweite Fassung begegnet uns bei Ps.Rufinus. ipsum et Hyrcanum (uar. l. ipsum Hyrcanum) prope adstantes (uar.l. adstantem) ad cenam uocat, dein seruorum quendam instruendi conuiuii specie intromittit… Für (2) spricht die Position von ἔπειτα. Inhaltlich aber scheint es plausibler, daß im entscheidenden Moment ein Sklave (oder mehrere) sich für jeden Wink seines Herrn bereithielt bzw. „daneben stand“. Der Lateiner hätte demnach, getäuscht durch das nachgestellte ἔπειτα, einmal mehr falsch interpungiert und παρεστῶτα(ς) mit Malichus und Hyrkanos statt mit den/dem Skaven verbunden. Einhellig überliefertes quendam sowie die schwach, aber noch hinreichend gut bezeugte Variante astantem sprechen dafür, daß Ps.Rufinus den Singular παρεστῶτα … τινα vorliegen hatte, den Niese verwirft, Thackeray aber aufnimmt. – Wieder kommt als alternative Erklärung eine Störung der Wortfoge im Verlauf der Überlieferung in Betracht (vgl. S. 176 zu 1,30); die ursprüngliche Fassung hätte demnach gelautet: ipsum et Hyrcanum ad cenam uocat, dein seruorum quendam prope adstantem … intromittit. Wir entscheiden uns hier aber für die Annahme einer fehlerhaften (oder vorsichtiger ausgedrückt: weniger wahrscheinlichen) Interpunktion durch den Übersetzer und

226

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus

gegen den großen textkritischen Eingriff durch Umstellung: Der überlieferte Ps.Rufinus-Text ist nicht so unverständlich und konfus, daß wir ihn dem Übersetzer nicht zutrauen können. Wir beurteilen die vorliegende Stelle also anders als 1,229, wo wir eine Textumstellung vorziehen. 1,239 Nach dem Abzug des Cassius aus Syrien kommt es wieder zu Unruhen gegen Herodes. Mehrere seiner Gegner verbünden sich: Marion, Machthaber von Tyros, der seinen Machtbereich bis nach Galilaea hinein ausgedehnt hat; der Hasmonäer und Kronprätendent Antigonus, der aus Rom (wo er als Geisel war) zurückgekehrt ist und Truppen für seine Rückkehr nach Judaea angeworben hat; dessen Schwager Ptolemaeus, Sohn des Maneus, Machthaber von Chalcis (vgl. 1,186); der römische General Fabi(an)us, den Antigonus durch Bestechung auf seine Seite gezogen hat. Der lateinische Text 1,238 f. lautet: Marionem Tyriorum tyrannum ex Galilaea pepulit, qui triennium castella possederat … Marion autem a Cassio quidem meruerat tyrannidem, qui toti Syriae tyrannos praefecerat, sed ob Herodis inimicitias etiam Antigonum Aristobuli secum ducebat et Ptolomaeum propter Fabianum, quem Antigonus pecunia sibi sociatum adiutorem incepti habebat. Cuncta uero socer Ptolomaeus Antigono subministrabat. Das etwas verworrene Bild ist z. T. durch Abweichungen vom Griechischen verursacht: (1) Anstelle des unklaren triennium castella liest man im Griechischen ἤδη τρία τῶν ἐρυμάτων und parallel dazu AJ 14,298 ebenfalls τρία ἐρύματα / tria castella im galiläischen Grenzgebiet. Die plausibelste Bereinigung dieser Diskrepanz dürfte Destinons Konjektur tria iam für triennium sein. (2) Mit incepti übersetzt Ps.Rufinus ungenau καθόδου, womit Antigonus’ Marsch nach Iudaea und Jerusalem gemeint ist. (3) et Ptolemaeum wirkt zunächst wie ein Einschiebsel, das die gleich folgende Einführung des Ptolemaeus vorwegnimmt. Der griechische Text hat καὶ τὸ πλέον anstelle von et ptolemaeum: Marion unterstützt Antigonus gegen den gemeinsamen Feind Herodes „vor allem“ wegen der Aussicht auf römische Truppen, die Antigonus durch Bestechung gewonnen hat. Die Vermutung liegt nahe, daß der Lateiner πτολεμαῖον statt τὸ πλέον las, vgl. oben S. 215 unter (III). 1,250 Ps.Rufinus hat den Genitivus absolutus mißverstanden als Gen. partitivus zu πολλοί. 1,269 Parthi ad hoc iniuriae processerunt, ut omnem illam terram bello impacato (ἀκηρύκτου) replerent. Der Übersetzer hat offenbar kein passendes Wort gefunden. Josephus meint vermutlich einen „unerklärten“ Krieg („unannounced, unproclaimed“ Liddell/Scott), während der ThLL impacatus mit „implacabilis vel impacificus“ umschreibt, d. h. „unversöhnlich“. Die Junktur bella impacata ist bei Rufinus, Clement. 10,41 belegt. 1,276 Herodes marschiert nach seiner Flucht aus Jerusalem zunächst zu den Arabern, weil sein Vater Antipater zu diesen immer gute Beziehungen unterhalten hatte und er sich deshalb von ihnen Hilfe vor allem finanzieller Art erhofft. Aber König Malichos weist ihn durch Boten zurück, angeblich auf Verlangen der Parther, in Wirklichkeit aber, weil er ein ihm von Antipater gewährtes Darlehen (oder: das von Antipater bei

2. Exempla varia

227

ihm deponierte Geld) zu unterschlagen gedenkt, worin er von seinen einflußreichsten Beratern unterstützt wird. Ps.Rufinus hat diesen Abschnitt in ein teilweise holpriges und nicht wortgetreues Latein übertragen; z. B. bleibt die Beziehung zwischen consolatione (oder -nis) egentibus und dem schwierig unterzubringenden δυσωπεῖσθαι unklar. Vielleicht ist es kein Zufall, daß § 276 auch eine textgeschichtliche Fuge enthält, weil hier cod. L abbricht (vgl. S. 21). 1,282 Herodes’ erste Begegnung mit Marcus Antonius in Rom; zur sprachlichen Ausschmückung vgl. S. 189 f. 1,342 Der Übersetzer hat ἐπὶ τῆς παρατάξεως fälschlich auf Φερώρᾳ („dem Heermeister Pheroras“) statt auf ἀνῄρητο („er war in der Schlacht getötet worden“) bezogen. Dieses Mißverständnis setzt aber wohl eine andere Wortfolge im griechischen Exemplar des Ps.Rufinus voraus: ἐπὶ τῆς παρατάξεως müßte näher bei Φερώρᾳ, zu dem es als Apposition gehört, gestanden sein. Der offensichtlich gelehrte Urheber der WG-Überlieferung sah, daß die Bezeichnung des Pheroras als magister exercitus nicht richtig war, und fand einen eleganten, aber falschen Ausweg, indem er schrieb per magistrum exercitus. 1,344 Herodes beginnt mit der Belagerung von Jerusalem τεμὼν τὰ προάστεια. Gemeint ist wohl das Abholzen und Verwüsten der Vorstädte, um Baumaterial für die Belagerungsmaschinen zu gewinnen; Ps.Rufinus’ suburbanis … diuisis ist demnach ein Mißverständnis unter dem Einfluß des vorausgehenden exercitu … in opera distributo. 1,349 Herodes belagert Jerusalem, unterstützt von römischen Truppen. – Original: Den (jüdischen) Kämpfern (in Jerusalem) war er (Herodes) überlegen durch die Erfahrung der (auf seiner Seite kämpfenden) Römer, auch wenn diese (die Kämpfer) kein Übermaß an Kühnheit ausließen. Übersetzung: pugnae intenti quamuis omnem modum audaciae supergrederentur, Romanorum tamen peritia uincebantur. Durch die syntaktische Verschiebung (gleiches Subjekt im Haupt- und Nebensatz) wollte der Übersetzer vielleicht die Leistung der jüdischen Verteidiger betonen. 1,347–350 Josephus beschreibt die Maßnahmen der Verteidiger Jerusalems und die Gegenmaßnahmen des Herodes, u. a.: „ auf keinem Gebiet waren sie (die jüdischen Verteidiger) ihren Feinden (τῶν πολεμίων – fehlt im Lateinischen) so überlegen wie bei den unterirdischen Stollen = in nulla re autem sicut in cuniculis superabant“. Es folgen Maßnahmen des Herodes gegen die Überfälle auf seinen Nachschub und die oben besprochene Stelle 1,349; sodann: Nihiloque minus aperte cum his, certa morte proposita, confligebant „Dennoch kämpften sie offen, Mann gegen Mann, gegen sie (die Römer), den sicheren Tod vor Augen“. In diesem Satz gibt es im Griechischen eine Variante, nämlich ein zusätzliches οὐ, das die Aussage in ihr Gegenteil verkehrt: Sie vermieden den offenen Kampf, weil sie gegen die durchtrainierten Römer nur den Kürzeren ziehen konnten. Josephus fährt fort: „Durch die unterirdischen Gänge erschienen sie plötzlich mitten unter ihnen (διὰ δὲ τῶν ὑπονόμων ἐν μέσοις αὐτοῖς ἐξαπίνης ἐφαίνοντο), und bevor ein Stück Mauer zum Einsturz gebracht wurde (κατασεισθῆναι), errichteten sie ein neues.“ Ps.Rufinus übersetzt: Ex improuiso autem Romanis per

228

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus

cuniculos inter medios emergentibus, priusquam muri pars aliqua dirueretur, alteram eius uicem muniebant. Hier sind es also die Römer, die Stollen graben und mitten unter den Feinden auftauchen. An sich gehörten unterirdische Stollen durchaus zum römischen Angriffs-Repertoire im Festungskrieg, weniger um Zugänge in die Festung zu öffnen als vielmehr zur Unterminierung von Mauern.11 An der vorliegenden Stelle führt aber Romanis zu Widersprüchen: (1) Im griechischen Original sind mit Sicherheit die jüdischen Verteidiger aus dem Vorhergehende als Subjekt zu ergänzen. (2) Auch mit dem folgenden muniebant können nur die Verteidiger gemeint sein. (3) Nachdem in § 348 die Überlegenheit der Juden im Stollenbau betont worden ist, liegt es nahe, daß auch bei der Konkretisierung dieser Taktik die Juden und nicht die Römer die Akteure sind. (4) Die Belagerer drangen, wie wir gleich erfahren werden, entscheidend nicht durch cuniculi, sondern über die Mauerkrone ein. Dem lag offenbar eine bewußte Taktik des Herodes zugrunde, der den Angriffspunkt sorgfältig gewählt hatte (1,343). (5) Man vermißt eine logische Verknüpfung zwischen dem Abl. abs. Romanis …emergentibus (die Stollen dienen dazu, Soldaten mitten unter die Feinde zu bringen) und muniebant (mit Subjekt-Wechsel) (die Stollen dienen zur Unterminierung von Mauern). Eine plausible Sanierung der Stelle ist nicht in Sicht: Weder [Romanis] noch Romanos … emergentes noch weitergehende Experimente wie z. B. ex improuiso autem per cuniculos inter medios Romanos emergebant, priusque quam… können überzeugen. An der Parallelstelle AJ 14,475 graben beide Parteien und bekämpfen sich unterirdisch (sub terram occurrentes fodientibus confligebant).. 1,388 Kurz hintereinander hat Ps.Rufinus ein Plus und ein Minus gegenüber dem Original, das so lautet: „Von Antonius zum König gemacht, war ich zugegebenermaßen dem Antonius in allen Dingen nützlich.“ Anders die Übersetzung: rex factus ab Antonio fateor utilem me fuisse regem Antonio. Zu „in allen Dingen“ und regem fehlt jeweils eine Entsprechung in der anderen Sprache. 1,403 Gegenstand dieses Paragraphen ist vor allem die Verschönerung und Umbenennung der Stadt Samaria durch Herodes. Josephus teilt die Umbenennung ziemlich am Ende des Paragraphen mit (τὸ ἄστυ Σεβαστὴν ἐκάλεσεν). Der Lateiner verschiebt diese Aussage Sebasten appellauit um vier Niese-Zeilen nach oben, anscheinend um frühzeitig klarzustellen, von welcher Stadt die Rede ist. Auch hier kann nicht ausgeschlossen werden, daß die weite Umstellung von einem frühen Kopisten und nicht von Ps.Rufinus stammt. 1,422 Josephus zählt Bauten auf, die Herodes Städten außerhalb seines Machtbereichs gestiftet hat: für Tripolis, Damaskus und Ptolemais γυμνάσια (Ps.Rufinus: publicas balneas quae gymnasia dicunt), für Askalon βαλανεῖα καὶ κρήνας πολυτελεῖς („Thermen und aufwendige Brunnen“) (Ps.Rufinus.: nymphea siue lacus ornatissimos 11

„(Im Festungskrieg …) machten die Römer auch Gebrauch von Minen (cuniculi); das Ziel war weniger die Eröffnung unterirdischer Zugänge als die Untergrabung der Stadtmauern.“ J. Kromayer, G. Veith, Heerwesen und Kriegsführung der Griechen und Römer. München 1928, S. 445.

2. Exempla varia

229

et balneas [quae gymnasia dicunt hic add. TM]). An beiden Stellen hat der Lateiner es für nötig gehalten, die Stiftungen mittels Relativsätzen mit erläuternden Zusätzen zu versehen. Die Gleichsetzung von balneae und gymnasia verwundert, taucht aber in sehr später Zeit wiederholt auf: Isidor, Etymologiae 15,2,40 haec (sc. balneae) et gymnasia dicuntur; vgl. ferner die Glossen, die der ThLL 6,2379,46 zitiert; dazu kann gleich 1,423 gestellt werden, wo Josephus’ γυμνασιαρχίαις mit ad exhibitionem … thermarum „Unterhaltskosten für Thermen“ wiedergegeben wird. Dieser Wortgebrauch12 könnte für eine sehr späte Datierung des Lateiners sprechen, d. h. eher für das 5. oder gar 6. als das 4. Jahrhundert. An der Askalon-Stelle hat Ps.Rufinus die Reihenfolge vertauscht: κρήνας πολυτελεῖς entspricht nymphea siue lacus ornatissimos. Außerdem hat er wieder eine erweiterte Formulierung als Übersetzung – oder eher: Umschreibung – gewählt. In dem Überlieferungszweig TM ist balneae abermals um den Relativsatz quae gymnasia dicunt erweitert; hier dürfte es sich aber nach dem, was wir über den Charakter von TM wissen, eher um eine etwas pedantische unechte Dublette handeln als um eine nur in TM bewahrte echte Wiederholung; vielleicht wollte der Urheber von TM auch das neben nymphea – ornatissimos allzu kurz geratene zweite Glied erweitern. – Ps.Rufinus hat noch durch einen weiteren Zusatz die Aufzählung der Stiftungen leserfreundlicher zu gestalten versucht. Bei Josephus besteht der größte Teil des § 422 nur aus Dativen (die beschenkten Städte) und Akkusativen (die gestifteten Bauten), die nur durch ein eingeschobenes κατασκευάσας unterbrochen werden, das syntaktisch von dem vorhergehenden ἐπεδείξατο abhängt. Ps.Rufinus hat stattdessen zwei finite Verben eingeschoben, (nymphea siue lacus) condidit und (peristylia) constituit. 1,431 ff. Hier beginnt die Schilderung der maerores domestici (431) in Herodes’ Familie mit dem Untergang der beiden Mariamme-Söhne als Kernstück. Es wäre im Detail zu untersuchen, inwieweit die Übersetzung den Spannungsbogen dieser Familien-„Tragödie“ (543) angemessen darzustellen vermag: Wie die Konflikte zwischen den Brüden und Herodes sich allmählich aufbauen und wie Antipater seine beiden Stiefbrüder ins Abseits und schließlich ins Verderben drängt. 1,451 „(Antipater) bearbeitete (ὑπειργάσατο) den König bezüglich einer Tötung der (Mariamme-)Söhne (περὶ θανάτου τῶν υἱῶν)“. Ps.Rufinus paraphrasiert und steigert zugleich: regi obrepsit, ut etiam de filiorum morte cogitaret. 1,452 Herodes stellt seinen Sohn Alexander vor das Gericht des Kaisers in Rom; Alexander findet den Richter ἐμπειρότατον Ἀντιπάτρου καὶ Ἡρώδου φρονιμώτερον („der den Antipater völlig duchschaut hatte und klüger war als Herodes“ Michel/Bauernfeind). Ps.Rufinus: nactus … licet imperitissimum iudicem, tamen Antipatro et Herode prudentiorem „einen zwar völlig unerfahrenen Richter, der aber (immer noch) klüger war als

12

Vgl. I. Nielsen, Thermae et Balnea. Bd. 1. Aarhus 1990, S. 3 (zur Terminologie) und S. 103 Anm. 56 (zu Herodes’ Bauten).

230

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus

Antipater und Herodes“. Ps.Rufinus hat die Attribute des Richters stark geändert. Er könnte aber auch einen anderen griechischen Text vor sich gehabt haben als wir (vgl. oben Abschnitt III), nämlich ἀπειρότατον, Ἀντιπάτρου δὲ καὶ Ἡρώδου φρονιμώτερον. 1,464 Dem lateinischen Text meque his esse concordem (statt mihique hos esse concordes) liegt eine griechische Textvariante zugrunde, die Niese in den Apparat verbannt hat. 1,473 Infolge der Intrigen Antipaters wenden sich immer mehr von Alexander und Aristobulos ab, u. a. (οἱ) κατὰ τὸ βασίλειον „die (Leute) im Königspalast. Ps.Rufinus übersetzt wie gewohnt βασίλειον mit regnum (vgl. S. 244), was hier ein Mißverständnis ist und ein zweites Mißverständnis nach sich zieht: (qui) regno parebant macht aus den Höflingen „(die) Untertanen des Königreichs“, vgl. 1,11 ex omnibus (ciuitatibus) … quae Romano imperio parent. Im Folgenden betont der Übersetzer stärker die Rolle der Antipater-Mutter Dosis (wir geben abschnittsweise die Fassungen des Josephus und des Ps.Rufinus): „Denn Antipater galt alles, und was für Alexander am bittersten war, omnia namque in Antipatro sita erant, et quod Alexandro fuit acerbissimum, Antipaters Mutter galt alles, Beraterin gegen sie (σύμβουλος κατ‘ αὐτῶν) cuncta in eorum perniciem matris Antipatri consilio gerebantur. schlimmer als eine Stiefmuter, nouerca enim saeuior erat, und mehr denn als Stiefsöhne (προγόνων) haßte sie sie als Kinder einer Königin multoque plus quam priuignos oderat, quos regina mater ediderat Der verschärfende Zusatz in eorum perniciem (vgl. oben S. 209) hat zu einer Zweideutigkeit geführt: Alles, was zu ihrem Verderben führte, geschah nach dem Rat der Dosis – oder: Alles, was nach dem Rat der Dosis geschah, führte zu ihrem Verderben. 1,475 Die beiden Mariamme-Söhne ahnen zunächst nicht, daß Antipater sie systematisch beim Vater anschwärzt: nullus enim palam incusabatur a patre, sed affectu refrigescente paulatim intelligentes aduersus dolorem asperius excitabantur. Ohne Kenntnis des griechischen Texts ist diese Fassung kaum verständlich: συνίει δὲ κατὰ μικρὸν ἀπὸ τοῦ ψύγματος καὶ πρὸς τὸ λυποῦν μᾶλλον ἐτραχύνετο „Sie (μειράκια) merkten es allmählich aus den abkühlenden Gefühlen und (weil Herodes) auf Unannehmlichkeiten schroffer reagierte.“ asperius excitabantur entspricht μᾶλλον ἐτραχύνετο, wozu als Subjekt aus der Logik des Kontexts Herodes zu ergänzen ist; diesen Subjektswechsel von συνίει zu ἐτραχύνετο aber hat der Lateiner mit excitabantur (Subjekt können nur die adulescentes sein) nicht nachvollzogen. Die Konjektur excitaba[n]tur liegt nahe, führt aber durch die Verbindung von fehlendem Subjekt und Asyndeton zu einer sehr harten Ausdrucksweise. 1,503 Archelaos verteidigt Alexander gegen die Verdächtigungen von Seiten des Vaters Herodes: nec enim apparere causam, cur … in tantum rueret scelus (Alexander). Die Korrekturhand S2 schreibt uideo über causam und rückt den Passus näher an die griechische Vorlage οὐχ ὁρᾶν αἰτίαν.

2. Exempla varia

231

1,533 (Herodem) solis maledictis aures paratissimas aperientem „öffnet seine bereitwilligsten Ohren nur für Schmähungen“ ist eine kleine rhetorische Ausschmückung von Josephus’ μόνων γὰρ ἦν τῶν κακῶν ἀκροατὴς ἑτοιμότατος. Ähnlich drückt Ps.Rufinus sich 1,482 aus, auch dort abweichend von der Vorlage: (Herodem) debere, omissa facilitate credendi, aditum (auditum cod. E) maledictis obstruere (δεῖν ἀποφράττειν τὰς λογοποιίας) 1,546 ne ille (Antipater) … odiosus sit propter caedem omnium fratrum: Das vom Übersetzer hinzugefügte omnium ist eine Übertreibung; es geht wohl nur um die beiden Mariamme-Söhne, nicht um Herodes’ weitere (jüngere) Söhne. 1,566 τῷ Ἄραβι Συλλαίῳ wird vom Übersetzer fälschlich erweitert zu Arabum regi Syllaeo. Die Hauptbotschaft dieses Paragraphen, Herodes’ Veto gegen die Heirat von Salome und Syllaeus (im Gegensatz zu seiner Nachgiebigkeit gegenüber Antipaters Heiratswünschen), ist unterschiedlich syntaktisch verpackt. Im Griechischen wird sie indirekt und verzögert ausgedrückt, zunächst durch γαμηθῆναι τῷ Συλλαίῳ, das abhängig ist von ἱκετεύουσαν, das wiederum Attribut zu ταύτην ist; dieses ist Subjekt einer von διωμόσατο abhängigen Infinitivkonstruktion, in der das Veto indirekt, durch Bezugnahme auf γαμηθῆναι, ausgedrückt wird. Der Lateiner beginnt zwar ebenfalls mit hanc als Subjekt einer Infinitivkonstruktion, aber diese enthält bereits die ganze wesentliche Aussage „im Klartext“ und als Hauptsatz (Arabum regi Syllaeo nubere non passus est), die in Herodes’ Eid nur wiederholt und variiert und durch den vorgezogenen Platzhalter hoc angekündigt wird. Der komplizierte Umbau der Satzstruktur scheint also wieder um der „perspicuitas“ (Niese S. LVII) willen erfolgt zu sein. 1,573 Herodes entsendet Antipater als seinen designierten Nachfolger nach Rom cunctis … quae usui forent, magnaque pecunia … instructum (θεραπείαν … λαμπρὰν καὶ πλεῖστα δοὺς χρήματα). Der kollektive Gebrauch von θεραπείαν „(königliches) Gefolge, Hofstaat“ ist dem Übersetzer bekannt; er übersetzt ihn sonst mit obsequium (451 [ebenfalls bezogen auf eine Reise Antipaters nach Rom],465). Warum er hier mit cunctis … quae usui forent deutlich eigene Wege geht, ist unklar. 1,631 Antipater verteidigt sich in einer stilisierten Rede gegen die Beschuldigungen seines Vaters. In einer Passage, in der er denkbare Motive für seine Feindschaft gegen den Vater aufzählt und zurückweist, häufen sich auffallend die Änderungen der lateinischen Übersetzung. Josephus schreibt: „Was hätte mich auch gegen dich aufhetzen sollen? (τί δέ με καὶ παρώξυνε κατὰ σοῦ); daraus macht Ps.Rufinus: quid autem fuit quod me tua salus offenderet „Was hätte der Grund sein können, weshalb dein Wohlergehen mich störte?“ Wie kommt er dazu, sich hier völlig von seiner Vorlage zu lösen? Vermutlich wollte er auf 1,587 Bezug nehmen, wo Herodes durch systematisches Foltern Geständnisse über das Komplott gegen ihn erpreßt. Nach einer dieser Aussagen soll Antipater geklagt haben, daß er schon graue Haare habe, während Herodes täglich jünger werde; deshalb müsse er (Antipater) befürchten, nur noch für kurze Zeit – wenn überhaupt – auf den Thron zu gelangen. Dieser Gedanke erscheint auch in Herodes’ Anklagerede (1,624): ei … uisus sum diu uiuere meamque senectutem grauiter tulit. Ps.Rufinus fährt 1,631 fort: Spes regni? sed regnabam. Odii suspicio? sed diligebar. An ex te

232

G. Zur Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus

metus aliquis? atquin tui seruans aliis timendus eram. Sed egestas causa fuit? multo minus; quis enim magis expensarum habuit potestatem? Vt autem omnium hominum perditissimus essem immanisque bestiae animum gererem, certe tuis mansueti patris beneficiis uincerer, quem … Unterstrichenes sind Zusätze des Lateiners. tuis fehlt in einigen Handschriften; es könnte eine Dublette zu mansueti patris sein. Oder bezeugen diese Änderungen und Zusätze in Wirklichkeit richtige Lesarten, die sich nur bei Ps.Rufinus bzw. in seiner zu erschließenden griechischen Vorlage erhalten haben? 1,645 Herodes beschließt, die Hinrichtung Antipaters nicht mehr länger aufzuschieben. „ὡρμημένος δ‘ ἐπὶ τὸν Ἀντίπατρον wird er durch eine schwere Krankheit festgehalten“. Ps.Rufinus: sed ne proposito satisfaceret graui morbo impeditus est. Der Lateiner weicht mit dem ne-Nebensatz syntaktisch (vgl. oben Abschnitt I 4) und inhaltlich deutlich von seiner Vorlage ab. Wir kommen nun noch zu einer Frage, die für die Textkritik und Übersetzungstechnik des Ps.Rufinus relevant ist: Tendiert er dazu, bestimmte Wörter oder Wendungen immer mit denselben lateinischen Äquivalenten wiederzugeben? Bulhart (S. 153) deutet eine solche Tendenz an, indem er 1,524 Frobens quae causa ciuitatis plagatae emendiert zu qua causa ciuitates placatae (θεραπευθείσας): „Das θεραπεύειν bezieht sich auf die vielen öffentlichen Bauten, welche Herodes in verschiedenen Städten aufführen ließ; mit placare wird es auch sonst öfter übersetzt.“ Bulhart ist zwar an dieser Stelle auf dem richtigen Weg, aber sein vager Hinweis „auch sonst öfter“ ist zu ungenau. θεραπεύειν kommt in BJ Buch 1 sechzehnmal vor und wird von Ps.Rufinus sehr unterschiedlich übersetzt: placare 1,242.289.524; curare 1,272.507.658; colere 1,459.462; delenire 1,222; lenocinari 1,464; obsequi 1,474; fünfmal paraphrasiert er, davon einmal mit curare (1,580). In Buch 2–7 gibt es nur sechs Stellen; die lateinischen Äquivalente sind, soweit feststellbar, ähnlich verteilt wie in Buch 1. Wir überprüfen einige weitere Exempla. Die Junktur γίγνεται συμβολή bzw. γενομένης συμβολῆς für den Ausbruch eines militärischen Konflikts wird zweimal mit habito conflictu (1,120. 172) und dreimal mit proelium committit (1,86) / commisso proelio (1,369) / commissa pugna (1,250) wiedergegeben. – Für ἀφορμή setzt Ps.Rufinus an sechs von neun Stellen occasio ein (1,447.470.502.517.523.612; anders 1,30.198. 528), obwohl occasio zumindest 1,523 nicht adäquat ist.13 – Das schwer übersetzbare φιλοφρόνησις wird zweimal unter Verwendung von amicissime (1,194) bzw. amicitia (1,256) und einmal mit humanitas und familiariter (1,511) paraphrasiert, einmal mit familiaritate (1,569) übersetzt. – In 1,71.72 kommt dreimal das Verb ἀγαπᾶν vor; der Lateiner variiert und schreibt je einmal diligere, amare und magni pendere, obwohl es dreimal um dieselben zwei Personen geht. – Iniuria ist an vier von seinen neun Stellen Übersetzung von ὕβρις (1,58.269.540.579); viermal 13

cum habeat maximam occasionem Archelaum: Gemeint ist, daß Alexander am Hof seines Schwiegervaters Archelaos von Kappadokien eine sichere Zufluchtsstätte und Operationsbasis hat, von der aus er seinem Vater Herodes Paroli bieten kann.

2. Exempla varia

233

ist die griechische Entsprechung eine Umschreibung (davon zweimal mit Verben, die von ὕβρις abgeleitet sind [1,196.617]); einmal ist es von Ps.Rufinus hinzugesetzt, hat also keine Entsprechung im Griechischen (1,588). Umgekehrt wird ὕβρις immer mit iniuria übersetzt, ausgenommen 1,571 (contumelia). – Das von Josephus oft gebrauchte συμφορά wird zehnmal mit clades übersetzt, sechsmal mit calamitas, zweimal mit miseria und je einmal mit casus, malum und aerumna. – Aus dem Bereich der Partikel wählen wir das von Ps.Rufinus besonders geschätzte uerumtamen aus: Zugrunde liegen dreimal γε μήν (34, 171, 365), je zweimal δέ (269, 284) und μέντοι γε (388, 546) und je einmal δή (148), μέντοι (386) und ἀλλὰ (628). Fazit: Die Antwort auf die oben gestellte Frage fällt überwiegend negativ aus. Ps.Rufinus klebt nicht an der Vokabel, sondern übersetzt flexibel und differenziert, so daß hieraus kein zuverlässiges Kriterium für die Textkritik zu gewinnen ist.

H. Zur Orthographie und Sprache des Ps.Rufinus und seiner Handschriften1 1. Orthographie, Laut- und Formenlehre a. Orthographie der Namen Auch hier ist es das Ziel dieser Edition, der Praxis und dem Text des Ps.Rufinus mit den Mitteln der Textkritik möglichst nahe zu kommen. Wir gehen von zwei Hypothesen aus: (1) Ps.Rufinus hat ein und denselben Namen immer gleich geschrieben. Wenn also ein Name – einschließlich der Deklinationsendungen – an verschiedenen Stellen des BJ verschieden geschrieben wird, müssen wir uns für eine Schreibweise entscheiden, denn nur eine kann richtig sein. (2) Die Griechischkenntnisse der Kopisten haben im Verlauf der Überlieferung schnell abgenommen und waren im Mittelalter in der Regel gleich Null. Die Schreiber tendierten dazu, griechische Schreibweisen (z. B. Akk. Sing. auf -a) zu latinisieren; deshalb hat Griechisches textkritisch ein größeres Gewicht und größere Chancen, ursprünglich zu sein. Sehr bekannte Namen mit fest etablierter Orthographie setzen wir ohne Rücksicht auf die Handschriften und im allgemeinen ohne Erwähnung im Apparat in der gewohnten Schreibweise in den Text, z. B. Parthi, Syria, Crassus, Alexander, Pompeius. Bemerkenswerte Abweichungen werden im Apparat erwähnt, z. B. Pompegius. Jedoch schreiben wir Ptolomaeus, nicht Ptole- und auch nicht Ptholo-, weil die Handschriften weit überwiegend -lo- bieten, aber nur gelegentlich -th-. Die erste Frau des Herodes heißt in den Handschriften ausnahmslos Dosis, nicht Doris; deshalb nennt sie auch diese Edition Dosis. Problematisch ist der häufige Personenname Aristobul(os): Die Handschriften bieten ganz überwiegend -bol-, jedoch schreibt die wichtige Handschrift A von 1,114 an konsequent -bul-, im Einklang mit dem griechischen Josephus und auch mit dem heutigen Sprachgebrauch; deshalb haben wir uns für -bul- entschieden. Zu einer gegenteiligen Entscheidung führt die Überlieferung im Falle von

1

Zu den angeführten Stellen sollte grundsätzlich der kritische Apparat konsultiert werden.

1. Orthographie, Laut- und Formenlehre

235

Herodes’ Bruder, der heute „Phasael“ geschrieben wird, mit der typischen hebräischen Namensendung „-ael“: Nur an etwa einem Drittel seiner Stellen schreiben codd. CD Fasaelus (an drei Stellen auch A, an einer Stelle auch Nieses Quellen), sonst finden wir überall dreisilbiges Fasel-, das mithin so klar dominiert, daß wir es dem viersilbigen Phasael- (oder Fasael-) vorziehen. Um die Problematik weiter zu verdeutlichen und die beiden oben aufgestellten Hypothesen zu testen, betrachten wir weitere Beispiele. Der Akk. Plur. von Arabes lautet in den Handschriften meistens Arabas; deshalb wird Arabas an allen 15 Stellen in den Text aufgenommen. Der Ortsname Anthedon (so Barrington) wird an vier Stellen genannt, dreimal im Akkusativ. 1,87 haben alle codices die Endung -onem; im Wortinneren schreiben hier nur AK -thed-, wie heute üblich; die meisten haben -ted-, einige -tid- . 1,396 und 416 dagegen bieten die Handschriften überwiegend den Akkusativ mit -ona, andere mit -onam, was wohl aus -ona entstanden ist. Es liegt nahe, die griechische Endung auf a als das Ursprüngliche zu betrachten, das 1,87 im Archetypus in -onem geändert worden sein müßte. Im Wortstamm überwiegt, wenn wir die Nominativ-Stelle 1,166 dazunehmen, -thed-, in Übereinstimmung mit heutiger Schreibung. In gleicher Weise läßt sich für die auf -ūs endenden Ortsnamen Macherus, Hierichus ( Jericho) und Amathus ein Akkusativ auf -unta wahrscheinlich machen. Im übrigen sind die Schreibweisen dieser drei Namen so verwirrend, daß eine alte Randnotiz zu 1,437 in M vor der Verwechslung von Hierichus und Macherus warnt. Amaus hingegen (1,222; Barrington: Ammaous; heute übliche Schreibweise basierend auf Lucas 24,13: Emmaus) erhält den Akk. der 2. Dekl. Amaum. Auch für die Stadt Ptolomais ist der Akk. -aida gerade in den italienischen Handschriften so gut bezeugt, daß er vor -aidem u. ä. den Vorzug verdient. Der Ortsname Marisa (so u. a. Barrington) wird 1,63 in allen Handschriften Maresan (Akk.) geschrieben; 1,156 sind die Handschriften geteilt zwischen Marisa (so der gewichtigere Teil mit A) und Marissa; 1,166 haben alle Marissa, nur D hat Maresa. Allein schon drei Stellen bieten ein so uneinheitliches Bild, daß ein Rückschluß auf den Ps.Rufinus kaum möglich ist. Die berühmte Festung Mas(s)ada wird teils mit einem, teils mit zwei s geschrieben; singulär schreiben 1,286 alle Handschriften außer BFK Niese Mes- statt Mas- : Entweder hat Ps.Rufinus entgegen unserer Hyothese (1) doch nicht einen jeden Namen durchgehend gleich geschrieben, oder die Abweichung in 1,286 ist im Archetypus aufgetaucht. Im ersten Fall ist 1,286 Messada in den Text aufzunehmen, im zweiten Fall nur in den Apparat. Zwei der meistgenannten Städte, Jerusalem und Jericho, bieten orthographisch ein besonders verwirrendes Bild. Wir haben uns hier an der Anzahl und dem Gewicht der Handschriften orientiert und uns für die Nominative Hierichus und Hierosolima entschieden; Akk. Hierichunta, Abl. Hierichunte. Bei Hierosolima tendieren unsre Handschriften zur lateinischen 1./2. Deklination, teils mit Plural-, teils mit Sing.-Endungen:

236

H. Zur Orthographie und Sprache des Ps.Rufinus und seiner Handschriften

Hierosolimis (Dat., Abl.), Hierosolimam (Akk.); im Prooemium 1,1–30 dominiert jedoch Ieroso- , und N2 setzt konsequent Ieruso- ein. Ortsnamen mit Nom.-Endung -a werden variantenreich dekliniert. Die Stadt Dora erscheint, wenn wir der Überlieferung folgen, im Dat. und Abl. als Pluralwort Doris, im Akk. dagegen als Sing. Doram (aber Dora 1,409 in AE), zeigt also die gleiche Heteroklisie wie Hierosolima. Gadara wird anscheinend als indeklinabel behandelt. Samosata wird als Neutr. Plur. dekliniert, aber im Akk. mit den Varianten -am und -as; vgl. Canatha, Akk. Canatham, Gen. Canathon mit griechischer Plur.-Endung (1,366). Die Stadt Ioppe heißt im Akk. 1,50 und 156 im weit überwiegenden Teil der Überlieferung (u. a. ABLO) Ioppam; daneben erscheinen -en und -em. In der zweiten Hälfte des 1. Buchs (396. 409) dominiert hingegen bei weitem -en gegenüber -em, während -am gar nicht erscheint. Unsre beiden Hypothesen würden hier zu der Annahme führen, daß Ioppen das Ursprüngliche ist, was von einem frühen Abschreiber an zwei von vier Stellen in Ioppam geändert worden ist. Zu der Bevorzugung der griechischen Endung würde die singuläre griechische Genitivform Ioppes 1,99 passen. Es kann aber nicht ausgeschlossen werden, daß Ps.Rufinus selbst hier inkonsequent dekliniert hat, d. h. 1,50. 156 den Akk. ioppam und 1,396. 409 ioppen gebildet hat. – Ähnlich, aber durch die Zweigliedrigkeit noch unübersichtlicher, ist die Problematik des Ortsnamens Stratonos Pyrgos, Akk. Stratonos Pyrgon. Diese rein griechische Form zeigt cod. A an fünf von sechs Stellen, z. T. unterstützt von CD. Nur 1,79 haben (fast) alle Codices, auch A, die Akk.-Endung -um. Im übrigen bieten die Textzeugen ein chaotisches Bild mit stratonos/-is; pirgos/pyrgos/pyrgus u. a. und 1,396 einer Wortvertauschung Pyrgon Stratonos in allen Handschriften. 1,563 gibt Josephus einen Überblick über Herodes’ Ehefrauen und ihre Kinder. Darunter sind (1) eine Tochter namens Roxane und (2) eine Ehefrau namens Elpis – diese Namensformen dürfen aufgrund des griechischen Texts als gesichert gelten. Die lateinischen Codices bieten: (1) (Akk.) rosanem B : lasomen W : bosamen ceteri necnon „codd. quidam“ Niesii. In B ist also die Form des Originals nur leicht entstellt durch die spätantik häufige Vertauschung von x und s; in den meisten Codices haben sich zusätzlich eine Majuskelkorruptel B/R und eine m/n-Verwechslung eingeschlichen. Von cod. B ist es also nur ein kleiner Schritt zur korrekten Form, die wir deshalb dem Ps.-Rufinus zuschreiben und per Emendation in den Text setzen. (2) (Abl.) lopide QCDIKWGS „codd. aliquot“ Niesii : ioppide ABE : boside TM. Die meisten Textzeugen liegen mit lopide und ioppide nahe beieinander und noch deutlich entfernt vom richtigen elpide. Wir vermuten deshalb, daß die Korruptel ioppis oder lopis schon früh auftauchte, schon dem Latinus vorlag und von ihm übernommen wurde, und setzen sie ohne Crux in den Text. Zusammenfassend folgt eine Übersicht über einige problematische Namen in der von uns bevorzugten Schreibweise.

1. Orthographie, Laut- und Formenlehre

237

Amaus, Akk. -um Amathus, Gen. -untis, Akk. -unta Anthedon, Akk. -ona Arabs, Dat. -i, Akk.-em, Plur. Arabes, Gen. -um, Dat.-is, Akk. -as Aristobulus Dora, Dat. Abl. -is, Akk. -am Faselus (Herodes’ Bruder Phasael) (2. Dekl.) Feroras (1. Dekl.) Gadara (indeklinabel) Akk. Gazam Hierichus, Akk. -unta, Abl. -unte Hierosolima, Dat. Abl. -is, Akk. -am Iamnia, Akk. -am Ionatha, Gen. -is, Akk. -en vel -an Ioppe, Gen. -es, Ak. -am (1,90.156), -en (1,396.409), Abl. -e Akk. Ippon Iuda, Dat. Iudae, Akk. Iudam Abl. Lopide Macherus, Akk. -unta Malichus Maneus Mariamme, Gen -es. Dat. Abl. -e, Akk. -en Marissa, Akk. -am Masada, Akk. -am Mithridates Ptolomaeus Akk. Ptolomaida Roxane Salome, Gen. -es, Dat. Abl -e, Akk. -en Samosata, Akk. -a, Abl. -is Stratonos Pyrgos, Akk. Stratonos Pyrgon

b. Varia notabilia g >(j) : 2 inienio für ingenio 1,515 (cod. A), proienies 1,473.562.588 (A), traedie für tragoediae 1,543 (O), ambiebat für ambigebat 1,554 (B O Mc). 1.31 (B2W), fuisse für fugisse 1,134

2

Stotz Bd. 3 S. 166; LHS 1,153

238

H. Zur Orthographie und Sprache des Ps.Rufinus und seiner Handschriften

(RN1). 212 (RN). 1,125 (D1) , fuerat für fugerat 1,173 (codd.), exiendo für exigendo 1,222 (D1), aiebat für agebat 1,568 (Q), 576 reique für regique (D1). j > g: pompegium für pompeium 1,135 (C), gemare für hiemare 1,279.297.(O), iniurgia für iniuria 1,245 (RN), gerosolima für hiero- 1,245 (L1), ruginam für ruinam 1,338 (RN1), rugiens für ruens 1,337 (R), regecit für reiecit 1,245.489 (L2O), subgecerat für subiecerat 1,489 (A), egectus für reiectus 1,55 (A), regi für rei 1,240 (D) sc > ss, x< >s : 3 ulcissi/proficissi/ingrauessit für ulcisci/proficisci/ingrauescit 1,81(O). 263(O). 296(O). 303(O). 331(O). 364(O). rex für res 1,12 (L O). 112(L). 294(B). 318 (O). 319 (B R). -ples für -plex 1,139 (L1). milex für miles 1,356 (B). extimare für aestimare 1,277(B). 374 (B). 395(B O T). 400(A B K). 543 (K) (cf. ThLL 5,2,2030,30 extimare „scribitur saec. inferioribus pro aestimare“). stremum für extremum 1,253 (D1), ct > t: pernotasset 1,139 (D) b< >u: aceruus 1,354 (EOCD).493 (ACDS1).540 (AE1OQC).555 (A). labatum für lauatum 1,340 (A). gauinius 1,140 (LOCD TMS). indicauimus 1,406 (S1) für indicabimus. et al. peccunia (B fast immer). 1,139 (O1)4. peccorum 1,370 (B) Verdoppelung langer Vokale: unaa (B 1,152. 215. 238. 288. 390. 510. 573. 621) karissimus 1,473 (TM). 474 (M). 488 (TMWG) accussare 1,487 (D1) . 493 (D1). 507 (D) quemammodum 1,259 (S). 516 (S1) o/au 1,589 audisse für odisse (S) Bei der Umschreibung des Futur Passivs (Aktivs) durch Supinum -tum plus iri (ire) sind z. T. die kontrahierten Formen -uire bzw. -uiri überliefert: 5 1,57 eosdem … praecipitatuire … minitabatur ] praecipitatuire D : principitatuire Q : die unkontrahierten Formen praecipitatum ire, -tum iri sind ebenfalls überliefert; die übrigen Handschriften haben das Part. Futur, Froben das Gerundivum. 1,106 depulsuiri ualetudinem credens ] D und S haben diese kontrahierte Form. 1,202 Überliefertes labefacturi könnte Korruptel für -factuiri sein. (labefactare, labefactari ceteri.) 1,274 pecunias … quibus solis exoratuiri (ex coniectura) … sperabat auaritiam barbarorum 1,509 donatuiri BO 1,547 datuiri OCD1

3 4 5

Stotz Bd. 3 S. 197 mit Hinweis auf Reimpaare wie poscit / quo sit Stotz Bd. 3 S. 202 („stark verbreitet“) LHS 2,313. 381

2. Syntax, Stilistik

239

2. Syntax, Stilistik a. Praepositionen prope (Adv.) ad vor Zahlwörtern: „ungefähr“ Sowohl ad + runde Zahl als auch prope (Adv.) + runde Zahl im Sinne von „ungefähr“ sind gängiger Sprachgebrauch (z. B. prope decem milia bzw. ad decem milia „an die 10.000“). Pleonastisches prope ad + runde Zahl in diesem Sinne erweist sich als Spezialität des Ps.Rufinus: congregatis … equitum .. prope ad (εἰς, s. Nieses Apparat) quinque milia 1,41 prope ad (εἰς) decem milia … cupientium 1,93 sacrae … pecuniae prope ad (εἰς) duo milia talentorum 1,152 prope ad (εἰς) octo milia militum secum duxit 1,172 prope … ad (περί) duo milia … confugerunt 1,172 prope ad (εἰς) tria milia Iudaeorum abducit 1,180 prope ad (περί) quadraginta iuuenes comprehensos 1,652 Diese Junktur in dieser Bedeutung ist sonst anscheinend nur noch einmal nachweisbar: Marcus Aurelius, Fronto epist. 4,7,1 p.63,14 epistulis prope ad triginta dictandis spiritum insumpsi. Das persönliche Agens beim Passiv wird normalerweise mit a(b) verbunden (latrones ab Herode uincuntur). Die Konstruktion ohne ab, nach LHS 2,122 im Spätlatein selten, ist bei Ps.Rufinus mehreremale so solid überliefert, daß wir sie an diesen Stellen in den Text übernommen haben: 1,19 Antiochus … Asamonaei filiis expulsus est. 1,160 disturbatum Pompeio murum 1,547 magna … mihi Alexandro datum iri munera Zur Verbindung des persönlichen Agens mit cum vgl. S. 199. Kausales pro ist bei Ps.Rufinus besonders beliebt: 6 1,240.356.511 pro merito 1,310 pro loci difficultate 1,408 pro loci natura 1,439 pro immoderata libidine 1,441 pro affinitate 1,468 pro uarietate morum – pro nobilitate generis 1,473 pro imperio

6

LHS 2,270

240

H. Zur Orthographie und Sprache des Ps.Rufinus und seiner Handschriften

1,522 pro ignobilitate 1,657 pro dulcedine

b. Pronomina ille mit abgeschwächter Demonstrativität als Artikel 1,206 illam … ciuitatem(?) Relativsätze mit Wegfall des Bezugsworts im Hauptsatz 7 1,6 Graecos uero et Romanorum qui militiam secuti non essent „die Griechen und den Römern, die nicht am Krieg teilgenommen hatten.“ Einzelne Handschriften schieben hinter romanorum ein Bezugswort zu qui ein: quidam B, quosdam E, aliquos FK, illos N2. 1,28 nec … praetermittam .. qui seruitio abducti sunt multitudinem (τῶν τε ἀνδραποδισθέντων τὸ πλῆθος) „Ich werde auch nicht die Menge übergehen, die in die Sklaverei verschleppt wurden.“ 1,30 uituperationis .. qui bello interfuerunt „Tadel , die bei dem Krieg dabei waren.“ 1,82 ululatu … sublato (ab eis oder eorum), qui puerum … conspexerant. 1,108 (eos), qui sacras leges temerassent, ab initio detestabatur „ die … verletzten, verabscheute sie …“ Mehreremale mit mittere im Hauptsatz: 1,134 mittit, per quos eum iuberet inde descendere „schickte er durch die er ihm befahl, herunterzukommen.“ Vgl. mittit, qui ei … denuntiarent 1,211. 1,278. 1,300.1,380. 1,75 ( [nuntios add.TB] misit qui praeciperent). 1,154 illos …, qui maxime belli causa fuissent, securi percussit; Faustum uero et qui (et eos qui E) una fortiter fecerant, … praemiis donat. 1,171 magna … manu conflata partim cupida mutationis, partim quibus olim dilectus erat. 1,492 de quibus suspicio fuisset, ilico trucidabat „(alle,) auf die ein Verdacht fiel, brachte er sofort um.“ 1,575 dispensatorem … non quae ipsi, sed quae Herodi expedirent. 1,555 ut … quibus … nihil dedisset, acerbiores inimicos haberet. WGMc schieben eosque his vor quibus ein. 1,596 qui sic me diligeret, inuisum habui, et necare cogitaui, qui tanto… dolore confunditur. 1,607 quibus indicandi uoluntas fuit, per interfectorum fratrum manes obmutescebant.

7

KS 2,281 f.; LHS 2,555 f.

2. Syntax, Stilistik

241

c. Casus Genitiv 1,179 Crassus … et ipse perit et exercitus eius, de quibus non est huius temporis commemorare „davon zu berichten, ist jetzt nicht die richtige Zeit“. 1,17 Ab origine quidem Iudaeos repetere,… neque huius esse temporis et praeterea superuacuum existimaui. Die Junktur (huius) temporis est, wörtlich „es ist Sache der (jetzigen) Zeit“ , „es liegt im Bereich der (jetzigen) Zeit“, ist nicht in den Grammatiken von KS oder LHS zu finden. Sie dürfte analog zu moris est (= mos est, 1,60) zu verstehen sein, was LHS 2,62 als „Gen. proprietatis“ bezeichnen. Dativ 1,199 Hyrcanum … pontificatui (statt pontificatu) digniorem esse. Dativus comparativus: 1,18 quae … aetati meae sunt antiquiora, summatim breuiterque percurram. Akkusativ Innerer Akk. (Akk. mit effiziertem Objekt): 1,254 specie … sedandae concordiae (παῦσαι τὴν στάσιν) 1,364 colliso … bello actiaco A. c. I. abhängig von einem Substantiv, das eine geistige Tätigkeit o. ä. bezeichnet: 8 1,276 simulatione … Parthos … petisse, ut Herodem Arabia pelleret „unter dem Vorwand, die Parther hätten verlangt, daß er den Herodes aus Arabien verjage.“ Akk. abhängig von einem Verbalsubstantiv auf -tor. 1,507 stetit Feroras semet ipse accusator ac testis. „Griechischer Akk.“: 1,226 uir et alia (varr.ll. et alias, ad alia) strenuus rebusque administrandis idoneus. Ablativ Unpersönlicher Abl. abs. Diese Konstruktion ist seit Livius häufig.9 Ps.Rufinus verwendet sie vor allem zur Wiedergabe des im Lateinischen nicht verfügbaren Part. Akt. Aorist: 1,134 Pompeius … cognito (ἀκούσας) Aristobulum in Alexandrium confugisse, ... mittit per quos eum iuberet „Pompeius, ‚nachdem erkannt worden war,‘ daß Aristobulos in die Festung Alexandrium geflohen war, …“

8 9

KS 1,696; LHS 2,359 f. KS 1,778 b, LHS 2,141 f.

242

H. Zur Orthographie und Sprache des Ps.Rufinus und seiner Handschriften

1,662 Herodes … circumspecto (περιαθρήσας), ne quis arbiter impediret „nachdem sich umgeschaut worden war (d. h. „nachdem er sich umgeschaut hatte“), daß ihm kein Augenzeuge in die Quere kam, …“ 1,245 magistratus Tyriorum … praecepto (προστάξας)… ut eorum potestatem confirmare curaret, qui ... „nachdem (der Stadtregierung von Tyros) die Anweisung erteilt worden war, für die Stärkung der Machtposition derer zu sorgen, die …“ 1,441 mandato ei (Iosippo) clam (dato add. B), ut eam (Mariammen) interficeret, si etiam se (Herodem) occidisset Antonius. „Nachdem er heimlich den Auftrag erhalten hatte, sie zu töten, wenn Antonius auch ihn töten würde, …“ 1,271 Faselus … ita probato (ἑαυτὸν ἀποδείξας), quod uerus Herodis frater esset, … „nachdem so bewiesen worden war, daß er (Faselus) der wahre Herodes-Bruder war.“ Ferner 1,272 (cognito). 286 (audito). 309 (mandato).

d. Verba Umschreibung des Perfekts durch das Part. Perf. Pass. + habere 10 Sichere Belege für diese Umschreibung fehlen noch; am nächsten kommen ihr drei Stellen mit suspectum habere ~ suspicere: 1,261 (Herodes) suspectos habere solitus ab initio barbaros (ἀπ‘ἀρχῆς ὑποπτεύων τοὺς βαρβάρους); 1,445 non aliter suspectum patrem, quam si hostis esset, habebant (ὑφεώρων); 1,538 hunc Herodes, quod Alexandri socer esset, suspectum habebat (δι‘ὑποψίας εῖχεν). Vgl. ferner 1,351 quidam ex his, quos lectos habebat Herodes (τῶν ἐπιλέκτων).

Part. Perf. Passiv in aktivischer Bedeutung; Part. Praes. Aktiv in passivischer Bedeutung 1,550 principes -Tyronem – accusatus s. S. 200 f. 1,556 (Herodes über die Hinterbliebenen der getöteten Mariamme-Söhne) experiar … ut … a quibus post me regantur, amantissimos mihi relinquam „… daß ich ihnen für die Zeit nach meinem Tod (Menschen als) Vormünder hinterlasse, die von mir besonders geliebt werden.“11

10 11

LHS 2,319 f. KS 1,110; LHS 2,290

2. Syntax, Stilistik

243

e. Konjunktionen quia temporal: 12 1,432 ut konsekutiv mit Indikativ 1,454 quamuis, quamquam s. S. 174 siquidem 1,340 wahrscheinlich korrupt.

f. Stilistik Ps.Rufinus’ Verwendung des Ausdrucks sub iugum mittere (1,89. 105. 354) ist von Ussani getadelt worden: Der Ausdruck passe nur für unterworfene Völker, nicht für Städte.13 Er wird jedoch auch anderswo bildlich für Unterwerfungen jeder Art verwendet (ThLL 8,1184,20–30), sogar für das Zügeln beutehungriger Bundesgenossen nach siegreicher Schlacht (1,354), und ist deshalb nicht zu beanstanden. Alliteration 1,112 neque pauca peregrinorum parauit auxilia „Sie stellte eine nicht geringe Streitmacht aus ausländischen Söldnern auf.“ 1,350 neque manibus neque machinis

g. Wortschatz Vorliebe für Verbalkomposita mit ob. In BJ Buch 1 begegnen (abgesehen von Gängigem wie obire, obruere, occupare): oblectare 1,477 obmutescere 1,16. 607 obrepere 1,451. 516 obrigescere 1,381 obripere 1,625 obsecundare 1,35. 567 obstupefacere 1,619 obtegere 1,627 obtendere 1,261 obterere 1,43.90 obtruncare 1, 176. 252. 271. 342. 655 12 13

LHS 2,587 „lasciandosi trascinare da mali ricordi di classiche letture […] adopera di città una locuzione che è propria di genti o di popoli.“ S. 93

244

H. Zur Orthographie und Sprache des Ps.Rufinus und seiner Handschriften

occumbere 1,47.151. 337 officere 1,208 offocare 1,551 oppetere 1,151 opplere 1,83.556 (cum lacrimis opplesset oculos) mature (9 x) wird meistens für „schnell, binnen kurzer Zeit“ verwendet, nicht für „zur rechten Zeit, frühzeitig“. tardus steht an der einzigen Stelle für „kurz“ (1,377), nicht für „langsam, zögernd, säumig“. interitus (7 x) wird meistens bezogen auf den Tod einzelner Personen: - 1,226 (ἀπώλεια). 582 (θάνατος). 623. 637 (ἀναίρεσις). 665 (ἀναίρεσις). - Bezug auf eine Stadt: 1,222 (ἀπώλεια) - unklarer Bezug: 1,246 (ἀπώλεια) regnum wird als Übersetzung von βασίλειον auch für den Palast oder die Residenz eines Königs verwendet, vor allem wenn von den Palastintrigen in Herodes’ Gefolge die Rede ist (1,72. 208. 473[?]. 476. 493. 568. 599). ulcisci wird auch allgemein für „bekämpfen, sich verteidigen, angreifen“ verwendet, ohne den Aspekt der Vergeltung. Zu ulcisci in 1,369 vgl. S. 191 f. 1,223 ad ulciscendas insidias congregaturus exercitum „ um sich gegen Überfälle zu wappnen“. 1,296 (Herodes beginnt mit der Belagerung Jerusalems) suis imperat murorum defensores ulcisci „die Verteidiger der Mauern zu beschießen“. 1,319 Antigonus … tamquam hostem ulciscebatur ex moenibus conflare mit effiziertem Objekt hat laut ThLL („in malam partem“ 4,241,74) immer einen negativen Beigeschmack. Ps.Rufinus verwendet es vor allem für das wahllose oder überhastete Zusammenbringen einer militärischen Streitmacht, nach dem bekannten Vorbild Cic. Catil. 1,25 nactus es ex perditis conflatam improborum manum. 1,38 ille (Iudas) autem – nec enim cessaturum existimabat Antiochum - … indigenarum conflabat exercitum 1,171 elapsus Roma Aristobulus … magna iterum Iudaeorum manu conflata … primum occupat Alexandrium 1,176 Iudaeos iterum Alexander … ad discessionem reduxit, et maxima multitudine conflata Romanos omnes, qui per eam terram degerent, obtruncare decreuerat. 1,214 Herodes … conflatam militum multitudinem in Hierosolimam ducebat, ut Hyrcanum regno deponeret. 1,225 … Marcus et Cassius exercitu de Syria conflato …

2. Syntax, Stilistik

245

1,366 (Herodes) magnum quem conflauerat equitatum … in eos (Arabas) immittit. Hier lassen weder der Kontext der Erzählung noch die griechische Entsprechung συγκροτήσας einen negativen Beigeschmack erkennen. Erst recht gilt dies für die nächste Stelle, an der es deutlich um eine langfristige, planmäßige Vergrößerung der Streitkräfte geht: 1,112 (Alexandra) augendis copiis semper intenta duplicem conflauit exercitum neque pauca peregrinorum parauit auxilia. Ferner bezeichnet conflare bei Ps.Rufinus das Anzetteln von Konflikten: 1,218 bellum inter Romanos conflatur, dolo Cassii et Bruti Caesare interfecto 1,568 mulierum conflata in aula confactio nouas turbas excitauit 1.645 de … in Salomen factione conflata quaerere tendiert von der üblichen Bedeutung „suchen“ zu der Bedeutung „erlangen, erreichen“ 1,98. 360. 513 u. a. admittere wird von Ps.Rufinus meistens nicht im Sinn eines passiven „Zulassens“ verwendet, sondern eines aktiven committere oder perpetrare, z. B. 1,626 Quid illi (filii) tantum sceleris quantum Antipater admiserunt? Ferner 58.206.393.540. Siehe auch Kapitel K. Index verborum notabilium.

I. Zur Datierung und Identifizierung des Ps.Rufinus Hier werden beiläufige Beobachtungen nochmals zusammengestellt, die für die Fragen nach der Person des Übersetzers und nach der Datierung der Übersetzung relevant sein könnten. Sie werden als Diskussionsbeiträge vorgelegt, auch wenn sie sich widersprechen. Für Rufinus als Übersetzer sprechen: – die ungenaue Wiedergabe von ἅλωσις mit excidium in BJ Buch 1 und in Rufinus’ Übersetzung der Kirchengeschichte des Eusebius, vgl. S. 208 – die Junkturen bella impacata und obtegere ueritatem im BJ Buch 1 und in Werken des Rufinus, vgl. S. 226 und 205. Für eine Spätdatierung sprechen: – die Anknüpfung des Agens beim Passiv mit cum statt mit ab 1,521, vgl. S. 198 – die Gleichsetzung von balneae und gymnasium 1,422, vgl. S. 229 – die Minuskelkorruptel iussum / missum 1,184, vgl. S. 223

J. Index verborum notabilium fett = Hapax legomena nach Maßgabe des ThLL accitus, -ūs 583 accola 21. 299. 329 accusatorius 11 acerbitas 81 actias 398 adingressio 304 adolere 150. 152 aduecticius 414 affectus, - ūs 281. 292. 303 agonotheta 427. 427 altrix 429 amissio 440 appetitor 85 arcula 311 atquin 7. 622. 631 auricula 270 balsamum 138. 361 camelus 90 candelabrum 152 cateruatim 384 cauillator 522 causatio 299 cenaculum 331 cilicium 480 circumcidere 34 circumgredi 191. 306. 386 circuminspicere 627 ciuilitas 194 collidere 364 colossus 413.414 comessatio 570 confactio 568

coniuere 237 consceleratus 376 consessus, -ūs 537 consultor 78 cultellus 662 deambulatio 413 deprecator 275 directus 430 dirigescere 558 dispensator 575. 575 en 596 exedra 422 exitiabilis 500 famulatus, -ūs 488 fratricida 638 fratricidium 606 frumentatus, -ūs 300 fylarchus 577 gymnasium 422 impacatus 269 importuosus 409 incensum 424 incursio 369 inopino 101 intercus 656 interminari 201. 481 interminatio 616 iuuenescere 587 lenocinari 464 lustratio 26 lychnus 152 mastoides 419

248 molimen 310 munimen 29 ningere 304 nunc … modo … 59 nympheum 422 obstinatio 59 omnigenus 302 onager 429 paenitudo 81. 444 papae 79 penetrabile 410 pentecosten 253 percallidus 529 pertendere 264 praeiudicare 621 praepedire 411 primas 461 procuratio 209. 244 procymia 412 propensus 86. 186. 504 propinare 521 putredo 656 reconciliator 455 refrigescere 66. 475 remorari 173. 307

J. Index verborum notabilium

retro 3 sabbata 146 satrapa 248. 248. 256. 258 sermocinari 475. 640 specula 312 sponsalia 560. 565 stillare 138 stipator 397 strages 337 stragulum 605 stratum 328. 443 subiugare 31. 360 subsiciuus 344. 602 supereminere 43 textrix 479 tragoedia 543 transfugium 93 transuectio 349 uacuefacere 355 uaticinatio 79 uiaticum 267 ultrix 84. 596 uociferare 245. 636 utensile 46. 395

K. Index locorum1 AMMIANUS 15, 13, 2 17, 5, 11 19, 9, 6 29, 3, 9 31, 14, 6 ARNOBIUS adv. nat. 1,16 AUGUSTINUS civ. 3, 30 p. 143 D. civ. 5, 5 p. 196 D. contra Faust. 20,9 epist. 258,1

187 205 203 187 187

184

FESTUS p. 242

195

FULCHERIUS Carnotensis Historia Hierosolymitana 3,46,6 187 PS. FULGENTIUS RUSP. sermo 1 p. 859 A 189 178 187 120 204

CAELIUS AURELIANUS chron. 5, 1, 19 188 CASSIODORUS inst. 17 9 Ios. ant. siehe Iosephus, Antiquitates Iudaicae CASSIUS DIO 41, 18, 2 51, 7

185 193

CICERO Catil. 1, 25 Cluent. 106

244 203

1

ENNIUS ann. 481

GAIUS inst. 2, 14

183

GELLIUS 9, 10, 5

187

GREGORIUS MAGNUS epist. 11, 15 p. 277,6 180 GREGORIUS TURONENSIS Franc. 7, 34 p. 314,15 199 Franc. 10, 9 p. 416,6 199 vit. patr. 18, 2 p. 735,4 199 HAIMO Halberstadtensis Historiae sacrae epitome 1,7 169 HEGESIPPUS 1, 7, 1 1, 10, 3 1, 16, 5

33 179 183

Verwiesen wird auf die Seitenzahlen. Die Seiten 247 f. werden nicht berücksichtigt.

120

250 1, 18 1, 22, 2 1, 30,6 1, 30, 9 1, 32,2 1, 38, 3 1, 38, 4 1, 41, 3 1, 44,7 1, 45,9 2, 9, 1

K. Index locorum

222 185 108 109 118 30. 133 33 182 164 169 183

17, 188 17, 199

HIERONYMUS comm. in Ezech. 14, 46 lin. 719

183

HRABANUS Maurus, Comm. in Matth 1,2

169

(INSCRIPTIONES) BCH 1, 1877, 294 CIL 3 Suppl. 12043,14 CIL 8, 21284 Inscr. christ. Leblant II 402, 24

194 31 204 198

IOSEPHUS Antiquitates Iudaicae 13, 215 220 13, 304 177 13, 314 220 13, 370 178 13, 376 178 13,381 179 13, 391 180 13, 407 181 14, 30 22. 73 14, 66 183 14, 81 222 14, 123 184 14, 285 223 14, 298 226 14, 335 188 14, 406 216 14, 475 228 15, 193 193 15, 195 194 16, 204 196 17, 146 205

206 218

IOSEPHUS De Bello Iudaico 1, … 1 38 2 40 3 216 4 219 6 240 7 175 10 208 11 36. 210 12 24. 238 13 174 16 33. 243 17 35. 241 18 241 19 210. 239 20 41. 212 21 31 25 219 28 173. 208. 240 30 16. 28. 29. 35. 41. 175. 177. 193. 224. 232. 240 31 18. 31. 237 34 233 35 243 37 35 38 244 39 176. 220 41 30. 239 43 243 46 18 47 244 49 18 50 36. 214. 220. 236 52 174 54 35 57 238 58 174. 232. 245 59 37 61 37 63 235 64 30 65 173. 211 70 17

K. Index locorum

71 72 73 75 76 78 79 81 82 83 85 86 87 89 90 92 93 95 96 97 99 100 101 102 103 105 106 108 108/9 110 112 113 117 119 120 121 124 125 128 131 133 134 135 137 139 140 142

30. 36. 232 35. 37. 232. 244 28. 176. 177 16. 240 34 31. 32. 33. 42. 218 30. 34. 236 24. 40. 42. 238 42. 220. 240 244 177 232 235 221. 243 237. 243 178 239 29. 219 173 178 236 192 179 30 222 Anm. 9 243 180. 238 240 41. 181. 182 30 238. 243. 245 211 40. 213 212. 221 40. 181. 232 29. 36. 38. 211 182 238 22 34 174. 180 237. 240. 241 238 18. 199 238 238 40

145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 156 157 159 160 161 165 166 168 170 171 172 173 176 178 179 180 181 183 184 186 187 188 189 191 192 193 194 195 196 197 198 199 202 203 205 206 208

251 43 200 18. 214. 221 233 176. 183 174. 175 244 238. 239 208 40. 214. 240 26. 183. 210. 235. 236. 237 216 22. 221 26. 222. 239 184 210 235 173. 223 25 18. 233. 240. 244 232. 239 43. 184. 223. 238 209. 243. 244 38 241 173. 239 35. 213 25. 36. 184. 216 223. 246 40. 226 213 39. 223 185 16. 37. 43 40 185 232 40 34. 174. 233 33. 186. 198 19. 232 241 238 30. 199 210. 213 186. 240. 245 30. 40. 213. 244

252 210 211 212 214 215 217 218 219 221 222 223 224 225 226 229 231 233 235 236 238 239 240 241 242 244 245 246 250 251 252 253 254 255 256 258 259 261 262 263 264 266 269 270 271 272 273 274

K. Index locorum

40 240 238 38. 174. 244 214. 238 212 245 34. 216 212 39. 232. 235. 244 186. 190. 210. 244 16 244 187. 241. 244 176. 223. 226 22. 28. 212. 224. 225 176. 225 215 187 226. 238 43. 215. 226 238. 239 43 232 211 38. 40. 209. 238. 242 187. 244 43. 226. 232 20. 187. 212 209. 243 238 241 25 38. 40. 211. 232 43 43. 238 174. 242. 243 22 24. 238 188 174 226. 232. 233 215 242. 243 210. 232. 242 174. 175 238

276 277 278 279 281 282 284 286 287 288 289 291 292 294 296 297 300 301 302 303 304 305 307 309 310 312 313 314 317 318 319 320 322 323 324 326 327 328 329 330 331 335 337 338 340 340/1 341

226. 227. 241 34. 39. 238 19. 240 19. 24. 215. 238 28. 29. 36 17. 189. 227 233 211. 235. 242 35 211. 238 191. 242 17. 28 39. 213 35. 238 24. 190. 238. 244 24. 216. 23 240 25.216 28. 212 22. 24. 238 22. 40. 190 216 25. 41 211. 242 28. 214. 239 27. 41 27. 43 30 216 22. 24. 212. 232 24. 238. 244 212 174. 212 216 216 211 187. 216 209 33. 216 209. 216 24. 210. 238 17. 24. 215 210. 238. 244 43. 238 191. 238. 243 36 210

K. Index locorum

342 344 346 347 347–350 348 349 350 351 352 354 356 357 360 362 364 365 366 368 369 370 372 373 374 376 377 380 381 383 386 388 390 392 393 395 396 398 399 400 401 403 406 408 409 411 414 415

212. 227. 243 227 216 41 227 228 227 221. 243 22. 25. 33. 35. 242 213 238. 243 238. 239 34 31. 245 35 24. 41. 191. 238. 241 212. 233 174. 236. 245 210 191. 199. 232. 244 33. 238 214 192 192. 214. 239 173. 210 32. 244 240 41. 243 208 233 228. 233 23. 176. 192. 238 193 211. 245 39. 210. 238 235. 236. 237 32. 194 17. 40. 194. 217 216. 238 195 228 238 239 236. 237 174 18. 214 213. 214

416 419 420 422 425 428 431 432 433 437 438 439 441 445 447 449 450 451 452 454 459 460 462 464 465 466 467 468 470 473 474 475 476 477 480 481 482 483 486 487 488 489 490 492 493 494

253 235 17 37 195. 215. 228. 246 195 35. 213 216. 229 243 173 174 39 239 239. 242 209. 242 30. 33. 233 213 196. 216 18. 33. 34. 229. 231. 243 229 243 19. 232 41 211. 232 230. 232 231 17 216 239 211. 232 17. 209. 230. 237. 238. 240. 244 174. 232. 238 230 26. 244 211. 243 196 17 18. 29. 174. 197. 231 40 35 23. 238 238 238 23 34. 240 40. 41. 238. 244 24. 219

254 496 499 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 513 515 516 517 519 520 521 522 523 524 528 529 530 532 533 535 537 538 540 543 546 547 550 551 552 554 555 556 558 559 561 562 563 565 566

K. Index locorum

210 197 232 230 17 26. 209 213 33. 198. 232. 238. 241 174 238 238 211. 232. 239 31. 39 Anm. 21. 245 17. 214. 237 40. 238. 243 232 17 24. 41 198. 246 34. 240 232 31. 232 174. 199. 232 199 200. 214 183 231 24. 200 212 242 217. 232. 238. 245 24. 229. 237. 238 231. 233 238. 239 200. 242 244 17. 196 24. 237 238. 240 24. 219. 242. 244 31. 174 38. 210 24 17. 174. 237 17.23 39 37. 231

567 568 569 571 573 575 576 578 579 580 582 584 586 588 589 593 594 595 596 605 607 610 612 617 618 619 621 623 624 625 626 627 628 630 631 633 635 637 644 645 646 649 650 652 654 655 656

243 26. 202. 212. 238. 244. 245 203. 232 233 231. 238 240 34. 210. 238 31. 215 183. 232 216. 232 244 203. 214 211 17. 233. 237 238 210 202. 213 211 212. 240 17 240. 243 211 203. 214. 232 233 26 26. 243 238 213. 244 231 204. 243 245 29. 37. 204. 243 233 214 205. 231 215 33. 174 244 41 202. 232. 245 36. 205 26 212 239 209 31. 209. 243 206

255

K. Index locorum

657 658 662 665 666 671 672 673

240 16. 232 242 244 41. 215 25 217 37. 217

IOSEPHUS De Bello Iudaico 2, 1 2, 3 2, 40 2, 68 5, 14 5, 19

37 23 23 31 34 23

ISIDORUS Etym. 15, 2, 40

229

IUVENALIS 6, 633

218

IUVENCUS 1, 241

OROSIUS 2, 6, 4 2, 8, 3

192 192

MACROBIUS somn. 1, 5, 3

178

189

NOVELLAE Iust. 127 pr. 191 NOVUM TESTAMENTUM Apoc. 6, 12 197

194

PLINIUS minor Paneg. 41,3

197

QUINTILIANUS, inst. 2, 9, 3 5, 10, 123

98 98

RUFINUS Adamant. 5, 4 p. 181, 14 Clement. 10, 41 hist. 3, 8, 6 hist. 3, 12 p. 229, 7 hist. 8, 10, 7 PS.RUFINUS in Am. 8, 10 Ios. bell. Iud.

180

MARCUS AURELIUS Fronto epist. 4, 7, 1 p. 63, 14

PAULUS Dig. 1, 18, 3

RAHEWIN Gesta Friderici imp. III, prologus

189

185

NEPOS Att. 11, 5

198 235 214 214

PASCHASIUS RADBERTUS Expositio in Math. 2 lin. 1241 190

LACTANTIUS mort. pers. 3, 4

MARCELLUS med. 14,11

Luc. 19, 40 Luc. 24, 13 Matth. 6, 10 Matth. 28, 18

239

RUSTICUS Conc.S I 4 p. 190,9

38. 50

205 226 97 209 175

197 siehe Iosephus, De Bello Iudaico

185

SCRIPTORES Historiae Augustae Alex. Sev. 37, 1 217 Anm. 5 Probus 15, 4 117 SENECA ben. 3, 19, 4 dial. 3, 12, 1

189 203

256

K. Index locorum

SICARDUS Cremonensis Chronicon, PL 213 col. 457

50

Valerius Flaccus 5,233

210

SIDONIUS Apollinaris carm. 7,393

189

VALERIUS MAXIMUS 6,9,1

185

STATIUS Theb. 2,700

204

VENANTIUS Fortunatus vita patr. 9,28

197

SUETONIUS Vesp. 8,1

204

VERGILIUS Aen. 2, 427 Aen. 3, 83

205 190

TACITUS ann. 12, 3 hist. 1,56

187 192

TERTULLIANUS apol. 21,4 paen. 11 resurr. 22 p. 56, 8

190 190 209

VETUS TESTAMENTUM Ezech. 42, 4 195 Macc. 1, 13, 43 220 thren. 1, 9 210

Der jüdische, griechisch schreibende Historiker Flavius Josephus hinterließ mit dem Werk De bello Iudaico (“Der jüdische Krieg”) die wichtigste Quelle zum großen Aufstand der Juden gegen die Römer 66–70 n. Chr., der mit der Zerstörung Jerusalems und des Tempels endete und an dem er selbst teilgenom­ men hatte. Das Werk wurde in der Spät­ antike ins Lateinische übersetzt und war in dieser lateinischen Fassung eines der meistgelesenen historischen Werke im abendländischen Mittelalter. Eine kritische Edition dieser Übersetzung existiert jedoch bis heute nicht; die Wis­

ISBN 978-3-515-12430-0

9

7 83 5 1 5 1 2 4 300

senschaft muss sich mit einer Ausgabe von 1524 (!) als Referenzausgabe begnü­ gen. Diese spätantike Übersetzung ist zwar ein sehr wichtiger, aber praktisch unzugänglicher Textzeuge für das grie­ chische Original. Bernd Bader legt nun die erste kritische Ausgabe des 1. Buchs vor, das etwa ein Viertel des De bello Iudaico umfasst. Darüber hinaus enthält der Band Materialien zur Sprache und Übersetzungstechnik des spätantiken Übersetzers. Unsere Kenntnis des Jose­ phus wird damit auf eine neue, breitere Grundlage gestellt.

www.steiner-verlag.de Franz Steiner Verlag