Die Werke Notkers des Deutschen. Band 2A Notker latinus zu Boethius, »De consolatione Philosophiae«: Buch III: Kommentar 9783110975215, 9783484212213, 9783484202214

Notker III, Labeo or Notker Teutonicus translated a number of Latin school texts by Boethius into Late Old German, inclu

242 44 4MB

German Pages 77 [80] Year 2008

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Die Werke Notkers des Deutschen. Band 2A Notker latinus zu Boethius, »De consolatione Philosophiae«: Buch III: Kommentar
 9783110975215, 9783484212213, 9783484202214

Table of contents :
INHALT
KÜRZEL UND ZEICHEN, DIE IM NOTKER LATINUS BENUTZT WERDEN (siehe auch die Bibliographie in Band 1A sowie für die Hss.-Siglen die Einl. dort, § 3)
Notker Latinus zur Notkers ‘De consolatione Philosophiae’. Buch III

Citation preview

ALTDEUTSCHE TEXTBIBLIOTHEK Begründet von Hermann Paul Fortgeführt von G. Baesecke, Hugo Kuhn und Burghart Wachinger Herausgegeben von Christian Kiening Nr. 121

Die Werke Notkers des Deutschen Neue Ausgabe

Begonnen von Edward H. Sehrt und Taylor Starck Fortgesetzt von James C. King und Petrus W. Tax

Band 2A

Notker der Deutsche

Notker latinus zu Boethius, »De consolatione Philosophiae« Buch III Herausgegeben von Petrus W. Tax

Max Niemeyer Verlag Tübingen 2008

FOR JOSEPHS. WITTIG WITH GRATITUDE

Bibliografische Information der Deutschen Bibliothek Die Deutsche Bibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.ddb.de abrufbar.

Geb. Ausgabe ISBN 978-3-484-21221-3 Kart. Ausgabe ISBN 978-3-484-20221-4 ISSN 0342-6661

© Max Niemeyer Verlag GmbH, Tübingen 2008 http://www.niemeyer.de Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Printed in Germany. Gedruckt auf alterungsbeständigem Papier. Druck: AZ Druck und Datentechnik GmbH, Kempten Einband: Buchbinderei Klotz, Jettingen-Scheppach

INHALT

Kürzel und Zeichen, die im Notker Latinus benutzt werden

VI

Notker Latinus zur Notkers 'De consolatione Philosophiae' Buch III

97-167

KÜRZEL UND ZEICHEN, DIE IM NOTKER LATINUS BENUTZT WERDEN (siehe auch die Bibliographie in Band 1A sowie für die Hss.-Siglen die Einl. dort, § 3) AnSgk/1

CTur G (nicht kursiv)

= kurze/lange Fassung des Anonymus Sangallensis (AnSg); siehe die Einl. in Band 1A, § 2 = Bielers Ausgabe der 'CPh', 1. Auflage = Codex Einsiedlensis, Einsiedler Hs. = Codex latinus monacensis, Münchener lat. Hs. (StB) = Codex Sangallensis, St. Galler Hs. (Stiftsbibliothek) = Codex Turicensis der ZB Zürich, Zürcher Hs. = AnSg-Glossen (Naumann: X); siehe die Einl. in Band

Ipl Iml

= Buch I, Prosa 1 der 'CPh' = Buch I, Metrum 1 der 'CPh'

Nb Nc Ncom Ndef Ndia Ndis Nep Ni Nk Nl Nm Np Nr Ns Ntr

= Notker = Ders., = Ders., = Ders., = Ders., = Ders., = Ders., Sitten = Ders., = Ders., = Ders., = Ders., = Ders., = Ders., = Ders., = Ders.,

NkS

= Notker der Deutsche, Die kleineren Schriften

NL

= Notker latinus, Sammlung von Quellen und Parallelen (Begleitbände oder -hefte der Ausgabe King/Tax)

R (nicht kursiv)

= Kommentar(e) des Remigius (oder "Remigius")

* # [ < /

= Rekonstruktion, Emendation oder Konjektur = in der Hs. übergeschriebenes Wort = Zusatz: Eingeklammertes ist auszulassen = Zusatz: Eingeklammertes ist zu ergänzen = Zusatz: neue/andere Zeile (und v.a. in C4 oft andere Hand) = Zusatz: Seitenschluss = praktisch identische Information = ähnliche Glosse nach Wortlaut und/oder Gedankengut

Β CEins Clm CSg

1A, § 2

vor einem Wort vor einem Wort ] >

// = vor einer Sigle ~ vor einer Sigle

der Deutsche, 'De consolatione Philosophiae' 'De nuptiis Philologiae et Mercurii' 'Computus' 'De definitione' 'De dialectica' 'Distributio' lateinischer Brief an Bischof Hugo von 'De interpretations' 'Categoriae' 'De partibus logicae' 'De musica' 'Psalter' 'De arte rhetorica' 'De syllogismis' 'St. Galler Traktat'

Buch III

Kommentar zu 'CPh\ Buch III: Gruber 1978, 230-319 Zusammenfassung von 'CPh', Buch III: Hehle, 24-27; Gruber 1978, 230-232

Zusammenfassung von pl: Pickering 1:120 Äbschnitt 1 (pl): Überschrift fehlt (beim Blattwechsel weggefallen?) 109,3 defixerat: intentum fecerat Ν G El (~ Ma P14) uel suauitas Ν G P14 (~ Ma)

mulcedo: leuitas .

stupentem[que]: mirantem C4

109.5 inquam: ego dixi Ma C4 109.6 lassorum: Lassorum . i. deficientium afflictionum malorum (bzw. *malarum) C4 109.7 quantum: s. in El Ma (2mal) El P14

refouisti: recreasti Ma C4

uel: i. et

pondere sententiarum: grauitate El Ma; i. prosaica

distinctione (dictione P14, dictatione Ν G)) El Ν G P14

iocunditate:

delectatione C4 109,10 Adeo: in tantum me refouisti C4

post haec: deinceps Ma C4

imparem ... arbitrer: ad sustinendum casus eius non putem me imparem Ν (teilweise verwischt G; ~ El P14); infirmiorem C4; i. quantum inquit illa ferire . tantum ego sustinere ualeo. Ma 109,13 acriora: fortiora robustiora C4

perhorresco: timesco C4

efflagito: exoro (= Ma) / . s. ut ipsa remedia adhibeas. C4 109,16 Sensi: intellexi . te ita uelle C4 (~ Ma)

tacitus: silens Ma

attentus[que]: sollicitus et paratus . s. ad audiendum C4 audiebas El PI4

raplebas: auide

Ma)

109,19 habitum: qualitatem Ν G P14; statum Ma C4 109,22 mordeant (#zbntfn = ahd. Glosse #zanten; = P14): amarescant El; ahd. Glosse zantant Ν G 109.25 quanto ardore flagrares: admirando El Ν G

P14)

flagrares:

accenderis . quia ex flatu uentorum accenditur. El; arderis C4 109.26 quonam: aduerbium . pro ubi El; quo.nam (Trennungspunkt?) N; über quo #ubi Ν G

aggrediamur: incipiamus Ν G

109.27 Quonam ...?: i. ubi? El 109,29 somnlat: #rbtkscpt (= ahd. Glosse tratiscot) El P14 110,2 uisu: s. mentis El; i. acumine ingenii sui Ma circa . s. mortalium rerum El P14; temporalium rerum R felicitatem El (~ Ma) 110,6 cunctatlone: dilatione Ν G

ad imagines: i. illam: ueram

98

Notker latinus zu Nb, Buch III

110,7 tui causa: i. propter te (= El P14) ut prosim tibi. C4; propter tuam causam Ν G

libenter: uoluntari? (so) Ma

110,9 causa: falsa felicitas Ν G El P14 ostendere Ν G; i. signis ostendere Ma

designare: exemplar illius

C4)

informare: tibi imprimere per

formas P14 (~ Ma C4) 110,9.12 ea: scilicet temporal! felicitate Ma C4 falsam perspexeris Ν G

ut ea perspecta: cum

In contrariam partem: ad aliam partem quae tibi

incognita est. C4

Zusammenfassung von ml: Pickering 1:120

Abschnitt 2 (ml): 110,14 Oberschrift: lakonische Zusammenfassung des Abschnitts 110,16 ingenuum: bonum R purgat El

serere: Seminare C4

uolet: uult C4

liberat:

frutlcibus (davor i. a; ~ El P14): arbustis nociuis Ν G; stirpi-

bus inutilibus siue noxiis herbis C4 (~ Ma) 110,15.18 rubos (#prbmxn = ahd. Glosse #pramun; = P14): stxdb (= ahd. Glosse studa) El; genus arbuscule spinose . cuius radix aratro nocet. C4

filicem[que] (#fbrn = ahd. Glosse #farn; = P14 ~ N): uel vvkstb (= ahd.

Glosse vvista ; ^wieta1) El

grauis: da (so; > grauida) El

Ceres est dea frugum . hic (so) pro frumento. Metonimia El (~ R) crescat El R; proficiat Ν G PI 4

Ceres: eat:

noua fruge: magna / nouo fructu C4

110,21 apium ... labor: i. mel . paragoge Ν G El (~ R) malus: #asper El P14; tristis amarus C4

mage: magis P14

edat: consumat C4

110,24 Gratius: clarius . pulchrius El (~ P14 C4)

ubi: postquam C4

Notus (#sxndbn = ahd. Glosse #sundan El L4): quilibet uentus Ν G El L4; auster . species pro genere C4 110,26.27 ut: postquam El C4 lenkt') currus C4

desinit: cessat C4

dare: ferre El

agit equos: producit ... minat ('treibt,

dies: sol Ν G P14 R

tenebras: noctis PI 4

pepulerit:

expulerit . reicerit C4 110,30 falsa ... bona: falsam felicitatem El Ma C4 G; respiciens C4

iugo: i. a falsis bonis El (~ Ν G Ma P14 C4)

pro subibunt / subintrare poterint C4 Ma (~ Ν G El)

1

tuens: prospiciens Ν

Siehe zu diesem Wort Tax 2001, 349, Anm. 26.

subierint:

99

Notker latinus zu Nb, Buch III

Zusammenfassung von p2: Pickering l:120f.

Abschnitt 3 (p2): 111,3 Oberschrift: vgl. Nb 111,11-13.25f. und Qui sit beatus et quibus constare potest. Ν G (Oberschrift; ~ El) 111.5 defixo: i. declinato El; inclinato (= Ma) . immobiliter constituto sicut Solent cogitantes facere. C4

Ma)

angustam (so; #v über η Ν):

preclaram Ν G; uel gloriosam Ν G P14; celsarn uel nobilem. Augustum dicimus aliquid auguriis consecratum. Ma 111,9 calle·. uia Ma; uel studio Ma P14

mortalium: hominum Ν G C4

diuerso: uario C4 111,15 Id . . . bonuin: ille finis . s. ad quem omnia tendunt . diffinitio est boni . qui est ilia felicitas eterna. C4 111.17 contlnens: possidens C4 111.18 aforet (abforet G, ~ N) : deesset Ν G Ma C4; i. defuisset El optari: desiderari Ma 111,20 extrinsecus: extra ipsum bonum El P14

zu den 16 argumenta

(intrinsecus sumpta) siehe Nb 177,17-178,19 (III.121) DE ARGUMENTIS sowie Ndia 247,8-249,13 (13), mit NL {Quellenhinweise); siehe auch die Erörterung in Hehle, 179-186 Abschnitt 4 (p2): 111.23 Oberschrift: siehe den NL zu Nb 111,15 111.24 Liquet: manifestum est Ma C4

perfectum: quod in illa beatitudine

congregatio est omnium bonorum manifestum est. El simul stant omnia bona. Ν G

statum bonorum: quo

statum: perfectionem Ma

111,27 adiplscl: acquirere (= C4) . comprehendere El

tramlte: uia .

studio Ma 111,29 Est enlm: Reddit causam cur homines diuerso tramite ad summum bonum tendunt. C4 (~ Ma); pro quia Ν El P14

inserta: inplantata Ma

112.2 deuius error: qui de vero ducit ad falsa . et aberrare facit. Ma abducit: transducit C4

Abschnitt 5 (p2): 112.3 Oberschrift: DELITIAE Ν G (so; Oberschrift); siehe Nb 112,4 und zum Thema der dluitiae allgemein Nb, Abschn. 11.28-33 und 38 112.6 affluant: habundant C4 El

nlhilo indigere: i. ut nihil illis desit.

Notker latinus zu Nb, Buch III

100

Abschnitt 6 (p2): 112,7 Überschrift: HONOR Ν G {Oberschrift); siehe zum Thema der honores Nb, Äbschn. 11.41 112,9 Est ordo alii uero iudicantes quod bonum hoc est principium sit dignissimum ueneratione. C4 (~ El) iudicantes: s. esse El

ueneratione·. ahd. Glosse eruuirdigi L9

adeptis: consecutis Ma C4

reuerendi: ut uenerentur

Ν G Ρ14; uel timeantur P14; uenerabiles El; ahd. Glosse egibari L9

Abschnitt 7 (p2): 112.11 Überschrift: POTENTIA Ν G (Überschrift); siehe zum Thema der potentia Nb, Abschn. 11.41 112.12 Sunt qui ...: qui non sunt contenti prioribus sententiis. El constituant: ahd. Glosse bimeinent L9 112,15 adhaerere: ahd. Glosse nahkengila L9

Abschnitt 8 (p2): 112,15 Überschrift: CLARITÜDO Ν G (Überschrift); siehe zum Thema der fama Nb, Abschn. II.47f. 112,17 claritas·. ahd. Glosse marida L9

propagare: dilatare Ν G

Ma)

festinant: ut uel in artibus uel in bellicis rebus clari appareant. Ν G

uel

belli : Artes belli uarie sunt . similiter et pacis . ut proelia nauigalia . uel curruum . et ceter? partes (so; artes Ν G) sunt pacis . ut grammatica . rethorica . et reliqua. El (~ Ν G Ma P14 C4)

Abschnitt 9 (p2) 112.20 Überschrift: VOLOPTAS Ν G (Überschrift) 112.21 metiuntur: considerant . / conpensant C4; ahd. Glosse kimeinent L9 boni fructum: i. summi beatitudinem El

uoluptate: s. in P14

diffluere:

abundare El; Hoc est resolui diuersis uoluptatibus et ut semper in uoluptatibus et desideriis diffluant. C4

Abschnitt 10 (p2): 112.25 Überschrift: siehe unten zu Nb 112,26 112.26 horum: harum rerum PI 4

alterutro: i. inuicem Ma; aduerbium . i.

unum propter aliud . i. qui diuitias ob potentiam petit . non ut delitiis affluat . finem permutat . quia potentiam non beatitudinem desiderat. El (~ PI 4)

101

Notker latinus zu Nb, Buch III

112,30 ut: s. sunt El C4 i. ut famosi queant fieri. El

uel: s. sunt El

proferendi nominis :

Ν G P14) ; dilatande glorie Ma; ahd.

Glosse cigimaranne L9 113,3 zu causa I finis: siehe Nb 112,25 horum fines causasque

Abschnitt 11 (p2): 113,6 Überschrift: lakonische Zusammenfassung des Abschnitts 113,9 actuum: in actu est qui iam habet quod uult. Ν G El (~ Ma C4) uotorumlque]: uotum habet qui exoptat quod non habet adhuc exoptatorum. El (~ G Ν C4)

intentio: uoluptas (so; *uoluntas) C4; ahd. Glosse indahti Ν G

P14 L9) 113.11 fauorlque] (#laus) popularis: Optant a populis laudari. El tudinem: tmbrkdb ( = ahd. Glosse Imarida) El L9

clari-

comparare: adquirere Ν G El

Ma PI 4 C4 113.12 uxor: s. et ueluti El (~ Ma C4) 113.13 petuntur: quaeruntur Ν G P14

iucunditatis gratia: causa C4; vgl.

ahd. Glosse liobi (Lemma? Kasus?) L9 113,16 amicorum ... quod sanctissimum quidem genus est: quia abeunte fortuita felicitate manent. El P14; Amicos non uult ad fortunam pertinere . quia cum fortuna in sua natura sit motabilis amici econtra semper si ueri sint / amici permanent in morte et in uita. C4 Ma 113,16.19 reliquum uero (#i. #amicorum #genus El): quicquid superius dixi. El (~ Ν G P14); Genus scilicet amicorum / quod non est sanctissimum / numeratur in fortuna / et non in uirtute. C4; ahd. Glosse thaz ander L9 fortuna: quia firmi sunt. PI 4

non in

assumitur: accipitur Ν G El Ma PI 4 C4

113,21 promptum (#gbgfnvvbrtf = ahd. Glosse #gagenvvarte El) est: manifestum est Ma C4; certum est Ν G El P14

ad superiora: quae supra dicta

sunt. Ν G P14 (~ C4); ad quinque supradictis (so) species est referendum. Ma; vgl. Abschn. 5-9 113,22.24 robur: ahd. Glosse sterchi 19; bonum sit corporis potentia sit in robore. El; i. fortitudo corporis Ν G se craft L9

praestare: dare Ν G

P14) . ut

magnitudo: ahd. Glos-

ualentiam: fortitudinem Ma; potentiam P14

113.25 celebritatem: i. famositatem El; famam Ν G P14; laudem Ma C4 113.26 salubritas: sanitas El Ma P14; salus Ν G Abschnitt 12 (p2): 113,28; 114,1.3 Oberschriften: Notkers Terminologie für den konditionalen oder hypothetischen Syllogismus; siehe dazu Hehle, 186f., Tax 2002, 416f. (Standardisierung der Terminologie); vgl. Ndia 197-199 und 225-233 (Abschn. 2

102

Notker latinus zu Nb, Buch III

und 11), Ns 267-269 und 280-284 113,30 petit:

(Abschn. 1 und 9-11), jeweils mit NL

concupit Ν G; cupit C4

Abschnitt 13 (p2): 114.1 Überschrift: siehe oben zu Nb 113,28 114.2 definiuimus:

collegimus

(interl.) / Vbi dixit superius ... (marg.)

Abschnitt 14 (p2): 114.3 Überschrift: siehe oben zu Nb 113,28 114.4 Quare: quapropter C4

iudicat:

estimat C4

ceteris:

omnibus C4

Abschnitt 15 (p2): 114.5 Überschrift: Teilexkurs im Anschluss an Abschn. 12-14 114.6 zum legitimus NL zu Nc 112,16-18

syllogismus

vgl. Ndia 247,1-7

(Abschn. 13), auch den

(11.140); siehe Naaber, 56, zuletzt Hehle, 186-188; zur

Standardisierung der Terminologie Tax 2002, 416f. 114,19 Naaber, 57: "die Erwähnung des syll. imperfectus = argumentum gehen über Mart. Capeila hinaus"; Naaber, 58 weist dann u.a. hin auf Is et II.ix.815: Enthymema igitur Latine interpretatur mentis conceptio, quem inperefectum syllogismum solent artigraphi nuncupare. Nam in duabus partibus eius argumenti forma consistit, quando id, quod ad fidem pertinet faciendam, utitur, syllogismorum lege praeterita, ut est illud: 'Si tempestas vitanda est, non est igitur navigandum. 1 Ex sola enim propositione et conclusione constat esse perfectum, unde magis rhetoribus quam dialecticis convenire iudicatum est. ... Praeterea secundum Victorinum enthymematis est altera definitio ex sola propositione, sicut iam dictum est, quae ita constat: Si tempestas vitanda est, non est navigatio requirenda. Ex sola adsumptione, ut est illud: Si inimicus est, occidit; inimicus autem [est]. Et quia illi deest conclusio, enthymema vocatur. Vgl. Ndia 247,2-7

(13)

114,29 fere: fere dicit quia adhuc innumerata restant quae conici possunt. Ν G; dicitur quia his similia conici possunt. El los: tuos C4

propositam:

115,2 opes: diuitias C4

humanae:

false C4

ocu-

ante positam C4 gloriam:

celebritatem C4 (~ Ma)

uoluptates:

propter l^ticiam Ma; cupiditates animi C4 115,4 Epicurus:

quidam philosophus Ν G; qui etiam dixit nulla divina

Providentia instructum esse aut regi mundum. Is et VIII.vi.15; Epicurus quidam . opes . honores . potentiam . et gloriam . respuebat solam appetens uoluptatem. Dicebat enim animam perire cum corpore ... C4 Ma

Quae: i. illa

103

Notker latinus zu Nb, Buch III

superiora Ν G (~ El); omnia Ma

sola: i. quia perpetua ignorauit. X (nach

Naumann, 44 zu Ρ 134,4) C4 115,4.7.10 quod: s. eo P14 C4

cetera omnia: s. supradicta . i. opes .

honores . potentia . gloria . uxor et reliqua. El P14; solam appetens voluptatem - cum in voluptate nullus labor sit. R; s. corpori autem laborem auferre uidetur uoluptas corporis. Ma; quia omnia ista conficiunt uoluptatem . si aliquid ex illis deerit . statim uoluptas desistit. G Ν El; i. supradicta omnia in uoluptate simul sunt. El P14 uoluptates corporis C4

iocunditatem: oblectamentum /

: iste ergo totus libidini deditus est,

unde Epicurus dictus est quasi super porcos. R; Epicurei dicti ab Epicuro quodam philosopho ..., quem etiam ipsi philosophi porcum nominaverunt, quasi volutans in caeno carnali, voluptatem corporis summum bonum adserens; ... Is et VIII.vi.15 (~ El); siehe Hehle, 144, mit Anm. 50

Abschnitt 16 (p2): 115,14 Oberschrift: lakonische Zusammenfassung der Abschn. 16-21 115,18 studia: attentiones C4

suum: i. proprium Ν G El C4

etsi cali-

gante : obscurante C4; quamuis impediente (= P14) non recordans uerum. Ν G

memoria: ahd. Glosse sinne L9

115,21 quo tramite: qua uia[m] C4

domum: ahd. Glosse heimort L9

Abschnitt 17 (p2): 115.23 Oberschrift: siehe Abschn. 5: DIUITIE 115.24 Num ... errare: qui bonum cupiunt . i. habitationem summae beatitudinis. El

nltuntur?: s. non El

115,27 Atqui: certe C4

R)

aeque: tam perfecte Ν G El; i. rite . ideo non

errant. Ma 115,30 sufficiens: Ille qui minimis paucisque contentus est / et credit sibi habere sufficientiam. C4; omnia in se habens Ν G

Abschnitt 18 (p2): 115,30 Überschrift: siehe Abschn. 6: HONORES 116,2.3.5 labuntur: errant Ν G El Ma C4

qui ... optimum: i. qui honores

iudicant optimum esse . ut uenerentur. El PI 4

cultu: honore El; i. qui

putant . summum bonum in eo constare ut honorentur ab aliis. Ν G labuntur P14; non errant C4; vgl. oben zu Nb 115,24

Minime:

dignissimum: Qui deum

qui est summum et optimum bonum putat esse dignissimum cultu reuerentiae . ut ab omni creatura ueneratur non errat ... C4

quod: Quoniam ad unum finem

104

Notker latinus zu Nb, Buch III

tendunt licet diuerso calle. C4

quod adipisci: i. honorem P14; ut reue-

rendi et honorandi sint. C4

Abschnitt 19 (p2): 116.7 Oberschrift: siehe Abschn. 7: POTENTIA 116.8 in bonis: inter alia bona Ν G 116.9 Quid igitur: s. dicendum El 116.11 praestantius: potentia diuinitatis . i. suiMium bonum El

C4)

inbecillum: inualidum Ν G

sine viribus: sine aliqua firmi-

tate C4

Abschnitt 20 (p2) 116.12 Oberschrift: siehe Abschn. 8: CLARITAS 116.13 claritudo: ahd. Glosse mari L9; . i. celeris fama C4 #pro und über i3 #o > pro nihilo)

nihili:

pendenda est?: arbitranda P14; #zf #bh-

tpnnf (= ahd. Glosse #ze tahtonne) El (~ L4) ; est habenda . s. non C4 116.14 excellentissimum sit: i. summum bonum est C4 non potest separari . s. ab ilia claritudine C4

sequestrari nequit:

quin: pro ut non C4

Abschnitt 21 (p2): 116,16 Überschrift: siehe Abschn. 9: UOLUPTAS 116,19 quid attinet: i. quid necesse est Ν G C4; s. nos Ν G

Nam non esse

anxiam : s. summum bonum El P14; summam C4; i. ueram Ν G quando: siquidem Ma

in minimis quoque rebus: in terrenis C4; si in transi-

tivis rebus qualiscumque est delectatio, quid mirum si in summo bono et vera beatitudine est etiam delectatio? R 116,23 Atqui: certe C4

haec: s. ea que superius dicta sunt . et que

subiunguntur paulo post. Ma 116,27 quod: davor eo Ν G (~ El) reuerentiam: per dignitatem C4 gloriam C4

sufficientiam: satietatem rerum C4

potentiam: per regna C4

laetitiam: uoluptatem C4

117,5 igitur: illud C4

petunt: querunt Ν G

117,8 quanta ... uis: ahd. Glosse uuielih ... craft L9 C4

celebritatem: per

facile: leuiter

dissidentes[que] sententiae: dissonantes ... P14; discordes Ν G (~ C4);

Dissidentes sententiae sunt . dum alius per diuitias / alius per potentiam beati fieri uolunt. C4 Ma

fine: termino C4

consentiunt: concordant Ν G;

zfsbminf (so; i an m angehängt) gfhfllfNT (= ahd. Glosse zesamine gehellent) El; ~ L9-, quia tarnen ignorent quid sit bonum omnes tarnen tendunt ad finem bonitatis. C4

105

Notker latinus zu Nb, Buch III

Zusammenfassung von m2: Pickering 1:121 Abschnitt 22 (m2): 117,10 Oberschrift: siehe Nb 117,5; Thema hoc sumptum est ex eo ubi paulo supra dictum est . in quo quanta sit nature vis facile monstratur. Ma 117,14 potens: ahd. Glosse giuueltiga L9 in se conuertat C4

flectat: ahd. Glosse bikere L9;

inresoluto: indissolubili C4; insolubili El Ν G; xnzf-

lpskchfrp ( = ahd. Glosse unzeloslichero) El arguto·. sonoro Ν G El C4

nexu·. ahd. Glosse gibente L9

quibus: ahd. Glosse uuelehen L9

fidibus: cum C4;

chordis. Fidis genus est cythare . dicta quod tantum inter se chorda quantum fides inter homines concordet. El

fidibus lentis: chordis flexibilibus Ν G

Ma P14 117,19.23 hie exempla incipiunt quomodo flectat natura habenas. C4 poeni: per excellentiam . africani . aut species pro genere (interl,; ~ Ma) / Poeni africani quia ibi terribiliores et maiores habentur. (marg.) C4 uincula: in collo C4

si cruor ... : Naturaliter ferocitas inest leonibus.

Dicit ergo quamuis possint mansuetos fieri . adeo ut uerbera sustineant . et blande escam de manu sui rectoris suscipiant . si sanguinem tamen uiderint ... ilico in furorem convertuntur. ... Ma C4

captent: accipiant Ν G

ferre: pati P14 117,23 ora: s. leonum El P14 C4

resides: otiose quiescentes C4; i. usu

uel natura ociosi Ma; vgl. quieti {= P14) . ahd. Glosse gesuiftete L9 animi: ferocitas animorum pristina C4

meminere: recordantur C4

sui: i.

suae ferocitatis Ν G El P14; suae naturae R 117,26 lacer: laceratus Ν G El P14 R; lacerat (so) ahd. Glosse irbizit L9

laxant: absoluunt P14 Ma C4

disruptis C4

nodis ... solutis: catenis scissis Ν G;

colla: #re (> *collare) C4

suum magistrum. El sitan poenam. El

primus[que]: i. primitus lacerat

domitor: magister illorum C4; qui eos domat . iniit forimbuit: humectat . uel satiat / uel inchoat . quia ab illo

incipiunt. Ν G; i. ab ipso inchoat Ma

dente cruento: leonis C4

Abschnitt 23 (m2): 117,30 Überschrift: Fortsetzung von Äbschn. 22; aliud exemplum / quomodo flectit natura habenas. C4 {siehe oben zu Nb 117,19.23) 118,2.9 garrula: #zukzfrpntf (= ahd. Glosse #zuizeronte) El L9; loquax C4; vgl. unten zu Nb 118,9

antro: in C4; i. in cophino El

caueae: ahd. Glosse

kebiun ('Käfige') L9 118,5 in Uta

(#gksblbptfn = ahd. Glosse #gisalboten) : dulcorata El; dul-

corata . suauissima C4; ahd. Glosse gisalbotiu . i. mixta Ν G; temperata

106

Notker latinus zu Nb, Buch III

P14; vgl. ahd. Glosse bismizano L9

cura ministret: cum alite . quia sepe

infantium cura in hoc deficit. El (vgl. Naumann, 44 zu Ρ 138,4) largaslque}: habundantes C4

ludens: iocans delectatio est. C4; ahd. Glosse spilondi

118,9 tecto (texto): de cauea Ν G El C4 C4

arto: s. de P14; i. angusto Ν G

saliens: auolans El; exiens . ahd. Glosse intflioganti L9

iocundas C4

sparsas: datas Ν G

gratas:

proterit: porro terit . i. abicit . uel

conculcat Ν G; conculcat . pro nihilo ducit C4; contemnit P14; calcat Ma requirlt: ahd. Glosse ginginti uel suuinginti G (~ Ν) siluas El Ν G P14

tantum: tantummodo C4

siluas: i. quasi per

susurrat: ahd. Glosse zuizzirot Ν

G; zuuizerot El P14 (~ L9); musitat El; musicat #resonare tfacit . ahd. Glosse Vurizelot2 I murmurat L4; resonare facit Ma C4

Abschnitt 24 (m2): 118,12 Oberschrift: Fortsetzung von Abschn. 23 118,14 Valldls: cum C4

uirga: uel a uirtute dicitur . quia in se multum

habet . uel a uiriditate ... El

pronum ... cacumen: inclinum C4; ahd. Glos-

se uohaldun L9; non quod pronum sit . sed dum flectitur pronum fit. Ma; vgl. erectum Ν G El

cacumen: ahd. Glosse hohi L9

quondam: aliquando Ν G

acta: coacta (= P14) . uel impulsa Ν G; compulsa C4 118.16 remisit: relaxat (so) C4; ahd. Glosse intliez L9

recto spectat

... caelum: redit ad suam naturam ut rursum aspiciat . C4

Abschnitt 25 (rn.2): 118.17 Überschrift: Fortsetzung von Abschn. 24 118,19 Hesperias: ab hespero monte in italia sito Ν G El; quia grecis uidetur . ut iuxta italiam occidat sol. Ν G; in hesperium mare quod est in occidentali plaga. C4 (interl.); Videtur enim sol in hispanicum sero mare cadere ... C4 (marg.) Ma; hispanicas . i. occidentales El

in undas: Pagani

fingunt quod sol in mare uespere equos suos et currum lauat post itineris laborem / et mane lotus redit ad ortum. C4

tramite: cursu C4; ahd. Glosse

ferti L9

Abschnitt 26 (m2): 118.21 Oberschrift: Fortsetzung von Abschn. 25 118.22 quaeque: naturae oitines Ν G; omnia C4; ahd. Glosse sacha L9 recursus: ahd. Glosse uart (untergeschr.) L9

reditu[gue]: in C4; ut redeat

ad hoc unde uenit. Ν G; ut revertatur ad suam naturam. R (~ El) Siehe zu diesem Zeitwort Thoma, 237, Anm. 5.

Notker latinus zu Nb, Buch III

118,25.28 Ulli: s. rei . uel nature El C4

traditus ordo: nature Ν G;

constitutus (#s. #a #deo; andere Hand) . a natura C4 Urspring L9

107

quod: thaz L9

ortum:

flni : ortus creaturarum et finis creator est. Ma;

i. proprio nature . i. ut a fine redeat ad ortum. Cuncta a deo orta sunt et in ipso finiuntur propter homines . qui sepe deuiant non servando naturam suam. El

stabilem[que] ... orbem: i. ordinem . ut redeat ad id quod fuit .

sicut circulus de se redit in se. Ν G; s. ordinem . i. ut ad suam redeat naturam. El (~ P14); Cursum sue nature uidelicet ad.illum referendo finem suum . seruans suam naturam quam accepit in suo ortu. Ma

Zusammenfassung von p3: Pickering 1:121

Abschnitt 27 (p3): 118,30 Überschrift: siehe Nb 119,10-14, mit NL 119,3.5 quoque: i. similiter El; sicut alie res naturam suam repetunt . ita uos quoque [.] terrena animalia. C4 P14 R

somniatis: ahd. Glosse ratiscot L9

terrena animalia: homines Ν G El tenul ... imagine: s. falsorum

El; in enigmate Ma; tenui autem propter Vitium primae praevaricationis; desiderant enim homines bonum naturale, sed nesciunt illud quaerere rationabiliter. R; zur prima praeuaricatio siehe Hehle, bes. 220-225 119,9 prospicitis: porro spicitis . a longe El ettesuuelichemo L9

cogitatione: intentione C4

qualicumque: ahd. Glosse licet: quamuis C4

perspicaci: i. perspicua . uel penetranti El (~ W G); euidenti {= Ma) . efficaci . i. non plena intellegentia et neque uera C4 119,11 eo[gue] : illuc El; uel ideo El P14; uel isto modo El

ad uerum

bonum . . . : Dum ad summum bonum licet non satis prudenter tenditis ... Ma abducit: s. uos . in aliam partem C4

Abschnitt 28 (p3): 119,14 Oberschrift: siehe Abschn. 17-21 und Nb 119,17.19 sowie die Abschn. 29-33, 34-40.43f., 46f., 48-50, 51-53 und 54-59 (Zusammenfassung) 119,17.19 per ea: per eas res quas ipsi appetunt pro summo bono. C4; s. falsa bona El

ad destinatum finem: i. a deo dispositum uel a se P14; ad

propositum ... C4 119,23 Si enim ...: si ita fieri ualet. Ν G tale quid: i. aliquid El

afferunt: s. homini El

abesse: ahd. Glosse gebrestan L9

119,29 deprehenditur: intellegitur Ν G El; agnoscitur C4 manifeste C4

species: imago El

liquido:

108

Notker latinus zu Nb, Buch III

Abschnitt 29 (p3): 119,30 Oberschrift: Primum·. Incipit nunc dicere quod pecunia et opibus nemo possit fieri beatus . et hoc euidentissimis argumentis astruit. C4; Pecunia beatos non fieri (eingerahmte, etwas höher angebrachte Randschrift) Ν (= Ma; ~ G) ; De opibus Ν (eingerahmte Randschrift z. St.; ~ G, aber fast ganz verwischt); siehe auch unten zu Nb 120,27 120,2 affluebas: exuberabas C4 120,5 ex qualibet iniuria confudit anxietas?: i. nihil iniuriae tibi contigit. El

anxietas: ahd. Glosse giluht (#f3.) . i. forehta

Ν G; (#gklxst = ahd. Glosse tgilust ): fprbhta (so; = ahd. Glosse forahta) El

qualibet: ahd. Glosse ettesuuelehera L9

concepta: collecta C4

iniuria: iniustitia Ma C4

confudit: perturbat (so) C4

120,8 libero ... animo: omnia molestia liberato C4

quin: ut non C4

angerer: angustarer C4; i. angustiam paterer Ν G 120,10 Nonne : s. ideo El ahd. Glosse gibrast L9

quod1: i. bonum Ν G El P14 R

aberat:

aderat: tibi . i. malum . ahd. Glosse leid L9

quod2: malum Ν G El P14 R; vgl. zu Nb 120,13 Illius: boni . uel felicitatis huius: s. mali . uel aduersitatis El 120,13 inquam: dixi C4

Illius: ahd. Glosse des einen (untergeschr.) ...

huius: ahd. Glosse des anderes L9 120,16 Eget ... eo: huius rei Ν G P14 120,18.20 aliquo: aliqua re C4

usquequaque: aduerbium . pleniter . i.

per omnia El (~ Ν G P14 C4); penitus ex toto Ma quia licet multa habuisses indiguisti tarnen. Ν G

Qui ... sufficiens: zu den 16 argumenta

(intrinsecus sumpta) siehe Nb 177,17-178,19 (III.121) DE ARGUMENTIS sowie Ndia 247,8-249,13 (13), mit NL (Quellenhinweise); siehe auch die Erörterung in Hehle, 179-186 120,22.24 sustinebas: patiebaris P14

insufficientiam: inopiam P14;

egestatem . quia unusquisque si uideatur plenus esse opibus . tarnen miseriam patitur ... El

Quidni?: uerum (= P14) . uel ita est - adfirmando Ν

G (~ El); certe (= Ma) . nisi sustinerem C4; vgl. unten zu Nb 121,3 120.25 Opes: i. diuitiae Ν G; CONCLVSIO C4

Ma)

120.26 quod promittere uidebantur: i. diuiti? . hoc est ut nihilo indigeret. El (~ C4)

Zu #f siehe unten die Anm. zu Nb 151,7.

Notker latinus zu Nb, Buch III

109

Abschnitt 30 (p3): 120.27 Überschrift: Fortsetzung von Abschn. 29 nectit approbandum

Atqui: argumenta sub-

(so; *ad probandum) quae ceperat.

(interl.) / ARGV-

MENTVM (marg.) C4 121.1 suapte: i. propria; adiectio syllabica El; suo more . i. in sua ipsius natura C4

his: ab C4

inuitis: ahd. Glosse genötten L9; i. sine

uoluntate El; nolentibus C4 121.3 Quidni: uel uerum . uel quid aliud dicis Ν G 121.4 aliquis: ahd. Glosse ettesuuelicher L9 121.5 earn: pecuniam C4

ualentior: fortior C4

Inuito: i. nolentibus

(so) El; alicui nolenti C4 121.6 Vnde: ahd. Glosse uuanana L9; s. sunt C4 ahd. Glosse #thinglicha) :

forenses

(#thknglkchb =

i. exteriores . quae fiunt ad

malum - quae in foro fiunt. El (~ L4) ; #malli (so) ahd. Glosse thinclichon mälici . ahd. Glosse uel irruofunga L9; malli causationes interpellationes que fiunt in mallo - forum est ubi publica negotia uentilantur. Ν G

Ma P14 C4)

121,9 ui: uiolentia C4

fraude: ahd. Glosse untriuuuon Ν

G)

repetun-

tur: ahd. Glosse geiscot L9; qu^runtur P14 121,12 Egeblt: CONCLVSIO C4

extrlnsecus petlto: exquisito . uel amicos

uel domos firmas G (~ N); ... et quia indigent custodibus et presidio et ceteris ... C4

P14); siehe auch Nb 121,21f., mit NL

tueatur: defendat C4

121,15 eo: s. praesidio El Ν G Τ C4 121.20 In contrarium

... relapsa:

... in contrariam partem C4; vgl. ahd.

Glosse hinterort geslifan L9 121.21 nam ... sufflcientes:

s. homines (= P14) . ut per se sine aliorum

praesidio ditarentur. Ordo est. Nam opes quae putabantur sufficientes. El

zu den 16 argumenta

homines sibi facere

(intrinsecus sumpta) siehe Nb 177,17-

178,19 (III.121) DE ARGUMENTIS sowie Ndia 247,8-249,13 (13), mit NL (Quellenhinweise) ; siehe auch die Erörterung in Hehle, 179-186

Abschnitt 31 (p3): 121,26 Überschrift: Fortsetzung von Abschn. 30 121.28 quo: quomodo C4

pellatur:

i. re (> repellatur) El

diuitiis: s.

cum . i. per diuitias El (~ Ν G C4) 121,30 Num: numquid C4 122.2 pecuniosorum:

i. diuitum El C4; qui pecuniis pleni sunt. Ν G

122,4 quo: in thiu L9

frigusque: #et #quo (> et frigus quoque)

Notker latinus zu Nb, Buch III

110

122,10 haec : ipsa indigentia NR; ore uorare deslderans C4 El

indigentia . i. cupiditas aperto

hlans: ahd. Glosse genanti L9; cupida . esuriens

poscens: desiderans C4

expletur: saturatur C4

maneat: s. ut . s.

indulgentia (so; *indigentia, mit P14 Ma) talis El P14 Ma

zu den 16 argu-

menta (intrinsecus sumpta) siehe Nb 177,17-178,19 (III.121) DE ARGUMENTIS sowie Ndia 247,8-249,13 (13), mit NL (Quellenhinweise); siehe auch die Erörterung in Hehle, 179-186

Abschnitt 32 (p3): 122,16 Oberschrift: Fortsetzung von Abschn. 31 122.18 Taceo: praetereo El; Inopi§ parua . auariti? desunt cuncta. El Τ C4; vel natura parvo contenta est, avaritiae nihil satis est. Τ C4 122.19 Q? 122,25 i. addunt: Q?

Quare: quapropter C4

summouere: repellere El;

amouere Ν G; substrahere C4; ahd. Glosse abaneman L9 suam: i. propriam . s. indigentiam El (~ Ν G)

ipsae: s. diuiti? El

eas: s. opes El

zu den 16

argumenta (intrinsecus sumpta) siehe Nb 177,17-178,19 (III.121) DE ARGUMENTIS sowie Ndia 247,8-249,13 (13), mit NL (Quellenhinweise); siehe auch die Erörterung in Hehle, 179-186

Zusammenfassung von m3: Pickering 1:121

Abschnitt 33 (m3): 123,1 Oberschrift: Zusammenfassung des Abschnitts 123,3 Quamuis ...: hoc est quamquam ita fluant diuiti§ . uelut fluit aqua. Ma C4

expleturas: saturaturas C4

cogati ... Non (#eterno) saturare

possunt diuitie hominem eas possidentem. El; cumulat (so) Ν G; colligit (so) P14; s. coadunet Ma C4 123.6 oneret[gue]: ahd. Glosse gilade L9 123.7 bacis ... litoris: gemmis . qu? in litore rubri maris inueniuntur. Ν G (~ El Ma); unionibus quos perulos dicimus. Ma; vgl. margaritis . ahd. Glosse berulon ('Perlen') L9 123.8 centeno·. pro centenis El C4 rus . cum aratris C4

boue: i. cum iugis boum Ν G

scindat:

opima: fructifera ab ope Ν G; fertilia ... C4

123,10 superstitem: uiuentem Ν G P14 C4; quamdiu vixerit. El 123,12 defunctum[que]: postquam transierit ab hoc saeculo. C4

Notker latinus zu Nb, Buch III

111

Zusammenfassung von p4: Pickering l:121f.

Abschnitt 34 (p4): 123,13 Oberschrift: Dignitatibus beatos non fieri Ν (eingerahmte Randschrift; ~ G Ma); vgl. oben zu Nb 119,30 123,15.18 dignitates: #bmbbht (= ahd. Glosse #ambaht) El L9 ilium C4

Glosse themo the (so) sie bicument 19 lichan 19

reddunt:

cui prouenerint: i. qui eas acquirit El; contigerint C4; vgl. ahd. honorabilem: ahd. Glosse fort-

reuerendumique]: i. timendum El P14

123,18 magistratibus: i. ipsis honoribus El; uel dignitatibus El P14; officiis - magistratus et homo . et ipsum officium dicitur. Ν G mentibus^ i. qui habent magistratus. El (~ C4) töginti 19

vtentium

ulrtutes: ahd. Glosse

depellant: #non El; ab eis C4

123.22 fugare: repellere C4

inlustrare·. clariorem facere El; i. aliis

manifestare Ma; declarare nobiliorem facere . uel manifestare C4; diffamare Ν G 123.23 Quo·, unde El C4; vgl. ahd. Glosse thiu 19 zurnimes Ν G; vgl. ahd. Glosse leidizon 19

indignemur: ahd. Glosse

eas: s. dignitates El C4

123.27 strumam (#chflch = ahd. Glosse #chelch; = PI4): gibbum gutturis . uicium est in gutture. El (~ P14)

In curull ... sedentem: i. in sella iudi-

ciali Ν G El P14; magistratus dignitatem habentem C4 123.28 Catullus nobilis et Veronensis fuit poeta R (~ Ν G El)

Nonium: s.

pro n El (~ N) ; Nonius consul Gallus fuit, Gothorum fautor (vgl. Nb 124,12), qui invadente Theoderico ... consul factus est. IIIum itaque Catullus strumam vocavit. R; siehe auch Hehle, 142 124,2 dedecus: ahd. Glosse honida {= Ν G P14) unera 19; vgl. Decor decoris / honestas. Decus decoris / pulchritudo . ita est. (so; es ist eigentlich umgekehrt) C4

malls: hominibus P14

124.5 pateblt: ahd. Glosse offan ist 19 . buozuuirdigi 19

indignitas: ahd. Glosse bösheit

honoribus: bmbbhtfn (= ahd. Glosse ambahten) El

inclarescant: ahd. Glosse irmarit uuerdant Ν G

19)

El); clarificant (so) P14

C4

Abschnitt 35 (p4): 124.6 Oberschrift: Fortsetzung von Abschn. 34 124,10 adduci (#gfspbnkn #vvfrdfn = ahd. Glosse #gespanin #vverden El): compelli El Ν G; cogi P14; ad hoc Ν G

tot periculls: i. ad tot pericula Ma;

s. cum , i. quot tibi illata sunt ... El (~ P14)

112

Notker latinus zu Nb, Buch III

124,12 Decorato: pro no {gothi C4} consulis Ν

G El C4) ;

Decoratus - in consulatu turpiter vivens, qui Hispaniam petens Gothos invitavit. R

scurrae (tscfrnfn = ahd. Glosse tscernen): subsannatoris (#gflphbrbs

= ahd. Glosse tgelpharas; so) El; ahd. Glosse skirnen L9; ioculatoris C4 (~ Ma)

delator is [que] (#pksprbcbrks = ahd. Glosse #pispracaris El)·, qui secre-

tum sibi dictum ceteris manifestauit. P14 (~ El, aber Glosse zu scurrae); i. accusatoris . delator dicitur qui detegit quod latuit El; oblique theoderichum designat. El P14; proditoris C4; ahd. Glosse bisprachares . skeltares L9 124,19 iudlcare: considerare C4 C4

honores: ahd. Glosse ambaht L9

reuerentia: ueneratione C4

honorlbus: ahd. Glosse ambahton L9

124,23 praeditum: ditatum Ν G P14; ornatum ... Ma C4 C4

non dlgnum: indignum C4

ob: propter

putare: estimare

praeditus: ditatus El C4

124,25 propria: i. specialis El 124,27 quam: s. dignitatem El P14 C4; i. uirtutem Ν G C4

protinus: continuo

transfundlt: ahd. Glosse gegiftit L9; inmittit C4 124,30 populäres: Populäres dicuntur honores . uel quos populus largitur .

uel quos populus affectat ... C4 Ma; i. quia populis referuntur. El patet C4

propriam: naturalem El, aber vgl. oben zu Nb 124,25

liquet:

pulchrltu-

dlnem non habere: s. in se . unde dignitates habentibus possint reuerentiam praestare. El; zu Nb 124,22 sapientla: sed sapiens uir et reuerentia et omni honore et ipsa dignus est sapientia quam habet. El

R)

125,1.4 zu den 16 argumenta (intrlnsecus sumpta) siehe Nb 177,17-178,19 (III.121) DE ARGUMENTIS sowie Ndia 247,8-249,13 (13), mit NL (Quellenhinweise); siehe auch die Erörterung in Hehle, 179-186 125,5 In quo: in qua re . i. in despectu dignitatis scilicet C4; ahd. Glosse in thiu L9

... est animaduertendum magis: considerandum (interl.) /

Quod in subsequentibus dicemus . uidelicet ut uirtus propriam habeat dignitatem. (marg.) C4

Abschnitt 36 (p4): 125,7.9.12 Überschriften: Notkers Terminologie für den konditionalen oder hypothetischen Syllogismus; siehe oben zu Abschn. 12 125,8 eo: i. tanto El

abiectior: despectior Ν G Ma C4

pluribus: hominibus C4 Abschnitt 37 (p4): 125,9.12.19 Überschriften: siehe oben zu Abschn. 36

quo: quanto C4

113

Notker latinus zu Nb, Buch III

125,10 dignitas: ahd. Glosse ambaht L9 El

reuerendos: i. uenerabiles El C4

facere nequeat: illa dignitas Ν G

siehe auch zu Nb 125,13

Abschnitt 38 (p4): 125.12 Überschrift: siehe oben zu Abschn. 36 125.13 quos ... ostentat: illos improbos . qui honores habere uidentur. El; notos facit R

vgl. Nb 125,1-7

125,15 Verum: sed C4

non Impune: i. inmerito El; (non P14) sine debito Ν

G El PIA; vgl. ahd. Glossen ungimeiton erito uel ex debi ngolteno L9 125.18 parem: similem C4 herta uuehsal L9 C4

ulcem: vvfhskl (= ahd. Glosse vvehsil) El;

dlgnitatlbus:

i. ipsis Ν G

commaculant: uituperant

contaglone: quia mali sunt. Ν G; indignitate C4; pollutione El

Abschnitt 39 (p4): 125.19 Überschrift: Fortsetzung von Abschn. 38 125,19 Atque: s. sie aeeipe Ν G; ahd. Glosse ouh L9 Ν G P14; ahd. Glosse giburan L9

contlngere: euenire

umbratlles: Transitiuas . ut umbra Ma (~

C4); labiles Ν G 125,22 si qui: pro si quis Ma (~ C4) frequenter consul factus est. El nisterio seruiens El

si ... multiplici

Ma P14 C4)

forte: aliquo casu C4

Consulatu: i. qui

functus: constitutus . mibarbaras nationes: ahd. Glosse

fremida diot liudi L9; i. externas . s. apud barbaros pro consule habetur. El

... faciet?: minime C4

125,27 naturale fuisset ... C4 Nb 126,2

... foret: Vt eis propria uel propri[a]e reuerentia insita

munus: executio officium uenerationis C4; vgl. unten zu

id: i. reuerentia Ma

aduerbium El

quoquo

(tkpgfvvbr = ahd. Glosse #iogeuuar):

quoquo gentium: i. ubique terrarum R, vgl. Nb 126,1; ubique Ν

G El P14; apud (per P14) omnes gentes Ν El P14; in quacumque parte gentium C4 126.1 calere: s. aliquid El 126.2 id: officium dignitatis Ν G zuoheftit L9

non propria

adnectit: adsociat C4; ahd. Glosse

uis: sua natura Ma; quia contingit ut dignitates

quas hie in patria pro maxima dueimus apud alias gentes non agnoscuntur. El uanescunt ilico: celeriter labuntur ipse dignitates C4 126,4.9 ad eos: i. ad barbaros Ν G El Ma P14 C4

hoc: ahd. Glosse thit L9

apud exteras nationes: alienas C4; s. ita contigit. El; siehe auch oben zu Nb 125,25

Notker latinus zu Nb, Buch III

114

Abschnitt 40 (p4): 126,9 Überschrift: Fortsetzung von Abschn. 39 126,11 perpetuo:

vgl. ahd. Glosse iomer L9

126,13 vgl. praefectura

(so): tbxrgfrb (= ahd. Glosse tburgera) El;

Pretura ahd. Glosse ambaht ... pretor ahd. Glosse burggrabo . inde pretura L9 gibosi L9

potestas:

s. fuit El; erat C4

inane·, ahd. Glosse

nomen: s. est El C4

126,15 sarcina: ahd. Glosse burdin L9; i. cura exsequendi census . senatorum consessus (so; *concessus) fuit ... El L9

senatorii: ahd. Glosse herlichen

Senatorum affluentem numerum deformi et incondita turba - erant enim

super mille, ... - (Augustus) ad modum pristinum et splendorem redegit ... Sueton vita caes II.xxxv.l; Senatorum censum ampliavit ac pro octingentorum milium summa duodecies sestertium taxavit supplevitque non habentibus. Ebda II.xl.l 126,21 quondam: antiquo tempore C4; ahd. Glosse i[i]uuuanne L9 vgl. ahd. Glosse marer L9

praefectura:

magnus:

generale nomen est omnium dignitatum

Ma; ahd. Glosse ambahte L9; vgl. auch oben zu Nb 126,13

abiectlus: contemp-

tibilius C; vgl. Quid uilius? (so): aliter . quod (so) abiecti? Ma 126,22.27 populi

... annonem: Romanus olim populus solitus fuit

annuatim mittere ad fertiliores regiones singulis annis, maxime ad Africam et Siciliam. Is vero, qui frumentis venditis undique praefuisset, maximo habebatur honore. R; Aegyptum in provinciae formam redactam ut feraciorem habilioremque annonae urbicae redderet, fossas ... detersit. Sueton vita caes II. xviii.2

Abschnitt 41: Vollexkurs 126,28 Oberschrift: siehe zuletzt Hehle, 135-137; vgl. Naaber, 27-31 (28: "und ebenso finde ich nirgends eine zusammenfassende Darstellung, die Notker einfach hätte übernehmen können; ..." und 30: "Es erscheint daher gar nicht unwahrscheinlich, daß Notker ohne direkte Vorlage römische Amtsbezeichnungen frei zusammenstellte und soweit wie möglich aus eigenem Wissen erläuterte, so daß wir in der Hauptsache Reminiszenzen seiner Lektüre vor uns hätten.") 126,30 Comitia . populi conuentus . honores. Comitia dicuntur . qu§ fiunt rome . ad creandos magistratos

(so) GS 196; comitia ist etymologisch viel-

mehr von comire (comeundo) abzuleiten; siehe Hehle, 136, Anm. 18, zuletzt Maltby, 143, mit Hinweis u.a. auf Paulus Festus: qui locus leomitium) a coeundo ... est dictus. 127,2 zu den zahlreichen zerstreuten Anklängen v.a. an Livius siehe Naaber, 28f.

Notker latinus zu Nb, Buch III

127,14 zur prouocatio

115

(ad populum) siehe Naaber, 29 und Hehle, 136

127,20 Tribuni vocati, quod militibus sive plebibus iura tribuunt. Is et IX.iii.29

ebda iv.18); vgl. Ndis 29,17-30,6, mit NL

127,25; 128,2 Praefecti dicit, quod praetoria potestate praesint. Praetores, idem qui et praefecti, quasi praepositores. Is et IX.iii.27; Praetorium, quod ibi praetor resideat ad discutiendum. Ebda XV.ii.29; Tabernacula tentoria sunt militum, ... Tentorium vocatum eo quo tendatur funibus atque palis; ... Ebda XV.x.lf.; Praesides rectores provinciae sunt, dicti quod praesunt. Praetores autem quasi praeceptores civitatis et principes. Ebda IX.iv.15f. 127,29 Praetor erat qui et praeses dicebatur, a praeeundo dictus, et rem publicam custodiebat. RA 2:94,9f. 127,29 Censores apud veteres Romanos erant. Est enim nomen censoris dignitas iudicialis. Censere enim iudicare est. Item censores sunt patrimoniorum iudices, a censu aeris appellati. Is et IX.iv.13; Aerarium vocatum quia prius aes signatum ibi recondebatur. Ebda XV.v.3 128,1 Idem et quaestores quasi quaesitores, eo quod quaestionibus praesunt. Ebda IX.iv.16 128.3 Omne aedificium antiqui aedem appellaverunt. Is et XV.iii.2 128.4 Triumviratum rei p. constituendae (Augustus) per decern annos administravit; in quo restitit quidem aliquandiu collegis ne qua fieret proscriptio, sed inceptam utroque acerbius exercuit. Namque illis in multorum saepe personam per gratiam et preces exorabilibus solus magnopere contendit ne cui parceretur, ... Sueton vita caes Il.xxvii.l 128,10 Proconsules suffecti erant consulibus, et dicti proconsules ea quod vicem consulis fungerentur, ... Is et IX.iii.2; zu pontifex vgl. Is et VII. xii.13: Pontifex princeps sacerdotum est, quasi via sequentium. ... Ipse enim efficit sacerdotes et levitas: ipse omnes ordines ecclesiasticos disponit: ipse quod unusquisque facere debeat ostendit.

Abschnitt 42: Vollexkurs 128.12 Oberschrift: siehe Naaber, 30f., zuletzt Hehle, 137f. 128.13 vgl.: Plebs autem dicta a pluralitate; maior est enim numerus minorum quam seniorum. ... Tribus dicuntur tamquam curiae et congregationes distinctae populorum, et vocatae tribus ab eo quod in principio Romani trifarie fuerunt a Romulo dispertiti: in senatoribus, militibus et plebibus. ... Senatui nomen aetas didit, quod seniores essent. ... Patres, ut Sallustius (Cat. 6) dicit, a curae similitudine vocati sunt. Nam sicut patres filios suos, ita illi rempublicam alebant. ... Primi ordines senatorum dicuntur inlustres, secundi spectabiles (expectabiles Hss.), tertii clarissimi. Is et IX.iv.6-12

Notker latinus zu Nb, Buch III

116

128,15 Clarissimis igitur viris Marcelliano et Marco, duobus geminis fratribus pro Christi nomine in vinculis constitutis, (Sebastianus) quotidie solatium exhibebat; ... quibus (ihren servis) fugitiva saeculi blandimenta respuerent, ... Ambrosius, Acta S. Sebastiani (PL 17 : 1113B-C) 128,18 zur Frage, aus was für einem Exemplar der 'CPh' Notker die Namen und den Titel des Boethius genommen haben könnte, siehe Hehle, 137, Anm. 24, mit dem Hinweis auf den Vorspann zu Buch III in der aus dem 11. Jh. stammenden Bamberger 'CPh'-Hs. (Bielers C; siehe dort 36, den 3. App.). Doch hat schon der Vorspann zur 'CPh1 selbst in der ursprünglich St. Galler Hs. N, die und deren Glossen Notker immer wieder benutzt hat, diese Angaben (wie auch die Wiener Hs. 271 Wl); siehe Bieler, 1, den 3. App. Notkers ter titulus tisses püoches bezöge sich dann nicht auf den Anfang von Buch III, sondern vielmehr auf den Beginn der 'CPh' selbst. 128,20 zur hl. Agatha (Festtag 5. Februar): Agatha respondit: Non solum ingenua, sed et spectabilis genere, ut omnis parentela mea testatur. Ado mart 26

Abschnitt 43 (p4): 129,1 Überschrift: Fortsetzung von Abschn. 40 (über die Vollexkurse in Abschn. 41 und 42 hinweg) 129,3 quod: dignitas Ν G

decoris: splendoris C4

opinione utentium: ex

minus est ('fehlt'). P14; qui habent dignitates. El P14 (auch R; nach Naumann, 45)

Abschnitt 4 4 (p4): 129.5 Überschrift: Fortsetzung von Abschn. 43; Randschrift CONCLVSIO C4 (~ Ma) 129.6 zu den fast 40 Hinweisen bei Notker auf die suspensio/deposltlo uocls, die Stimmführung also, siehe King, den NL zu Nc 7,1; Backes, 56-63; Glauch 1:124f., mit Anm. 24 und 25; Hehle, 118; Tax 2002, 429f., mit Anm. 35 (zur Standardisierung); auch Anna Grotans hat sich mehrmals dazu geäußert, zuletzt in Grotans 2006, 179-197 ("Performance Analysis") 129,9 nedum: ne dicas ut aliis prestent (= P14) . nec sibi ipsis prestare possunt. Ν G borum: malorum Ν G

ultro: insuper uel sponte El (~ P14 C4)

gentium: exterarum C4

ullescunt: pro nihilo habent sicut praefectura quae iam uilis habebatur. C4

expetendae pulchritudl-

nis: nimium appetende ... donum C4; i. desiderande reuerenti§ El stent?: largantur . s. nihil. C4

impro-

prae-

117

Notker latinus zu Nb, Buch III

Zusammenfassung von m4 : Pickering 1:122

Abschnitt 45 (m4): 129,15 Oberschrift: Fortsetzung von Abschn. 44 129,15 luxuriae Nero saeuientis: luxuriam syuientem habens . et saeuus ad omnes . quia luxuria uitam ducit (~ Ma) . uel distinctionem facit dicens . luxuria seuientis . quia luxuriando sororem suam violavit. El (~ Ν G); uel qui seuiebat ipsa luxuria. Sic enim suetonius ait. ... Ma poneret El; ornaret Ν G El C4 cae magnae. Ν G

comeret: com-

Tyrlo: quia apud tyrum maxima abundantly con-

ostro: purpura Ν G El P14 R

nluels: candidis C4

lapil-

lis: unionibus ( = Ν G El Ma P14) de genutiis candidissimis C4; uel margaritis Ν G; peralibus Ν Ma; i. margaritis ... unionibus . ahd. Glosse bere 'Perlen' L9 129,20 uigebat: florebat uel uiuebat Ν G (~ C4)

Inuisus: ahd. Glosse

leider L9; odiosus - quia cum matre et sorore concubuit quas et occidit. Ν G (~ R); ostendit quod nec dignitas neronis ipsum reuerendum ... faciat El 129,22 uerendis: reuerendis Ν G El; colendis ironice dicit C4 patribus: senatoribus Ν G El Ma C4

indecores (thpnlkchb = ahd. Glosse

#honlicha): sua malitia indecoros (so) faciebat . quia ... uel quia de tarn iniquo dat§ sunt et sua malitia foedat§. El (~ Ν G R); ahd. Glosse honlicho unsconen LS

curules·. magistratus C4; seil? El; vgl. ahd. Glosse ambaht

L9; Ideoque ab eo dabantur . qui easdem dignitates dehonestabat. Ma 129.26 zu den 16 argumenta {intrinsecus sumpta) siehe Nb 177,17-178,19 (III.121) DE ARGUMENTIS sowie Ndia 247,8-249,13 (13), mit NL (Quellenhinweise) ; siehe auch die Erörterung in Hehle, 179-186

Zusammenfassung von p5: Pickering 1:122

Abschnitt 4 6 (p5): 129.27 Überschrift: vgl. die Überschrift in N: REGNO VEL POTENTATE! BEATOS NON FIERI.

Randschrift in El); vgl. oben zu Nb 123,13

129,30; 130,1 Quidni: certe / minime . yronicos hoc dicit C4 Ma; certe ita est. El (~ Ν G) ; 130,1 quando: siquidem Ma

quando ... perdurat?: Yronicos . per yroniam

loquitur h?c philosophia. El (~ Ma P14 C4) 130,1.5 uetustas: prisca etas Ma; ueterum aetas Ν G; ipsa antiquitas sicut continetur in historia. C4 Ma P14

praesens: moderna C4

qui reges: quanti Ν G El

calamitate: qui ceciderunt in calamitatem. El; miseria C4

Notker latinus zu Nb, Buch III

118

130,7 0 praeclara potentia ...!·. ahd. Glosse uuola bi thia marun L9; per yroniam El yronice C4

Ν G Ma); exclamatio cum indignatione / quasi non clara et ne ad conseruatlonem ... inuenitur: i. ut ... uel quae semet-

ipsam conservare non potest. El

efflcax: idonea (= P14) . uel strenua Ν G

(~ C4 marg.); ualens fortis C4 (interl.) 130.12 defuerlt: ahd. Glosse gibristit L9

Importet: inferat El C4;

afferet (so) Ma; vgl. ahd. Glosse brengit #ana L9 130.15 tendantur: dilatentur El omnibus unus imperare potest. El C4

imperla : non

qulsgue non Imperet: quilibet C4; i.

non omnes sibi subiciuntur gentes. El PI4 (~ Ν G) 130,20 Qua ... parte: s. in El Ν G

hac: in eo loco Ν G

zu den 16

argumenta (intrinsecus sumpta) siehe Nb 177,17-178,19 (III.121) DE ARGUMENTIS sowie Ndia 247,8-249,13 (13), mit NL (Quellenhinweise); siehe auch die Erörterung in Hehle, 179-186 130,23 Hoc ... modo: hac ratione C4 ceteris hominibus El

maiorem : quam

Ν G C4); quia potentes potenter tormenta patiuntur.

C4 130,25 sortis: i. dignitatis R

tyrannus: Dionisius tyrannus siciliam

dolo subiugaverat sibi (invaserat El; fraude et dolo invasit R) . Post interrogans quendam suorum si esset beatus . qui cum sic fateretur fore . iussit eum in solio residere sie . gladiumque peracutum per filum gracilem super caput eius suspendi . dicens. Oideturne te beatum fore? minime infit . quin gladii ictum metuo. Et ille . talem et ego ait semper timorem habeo. Ν P14 (~ El R; halb verwischt G)

Expertus (#bntchxndfr = ahd. Glosse tantchunder El;

= P14) : probatus El (~ 1,9) ; peritus . doctus C4; i. cum scias quid aliis tyrannis euenerit (~ El) . et quia subdole regnum aeeepit. Ν G

simulauit:

comparauit metum regni ad metum gladii C4 131.7 solllcltudlnum: curarum C4

expellere: Scilicet ut non habeant

sollicitudinem . nec ipse sollicitudines eorum mentem remordeant. C4 uitare: effugare C4

aculeos: poenas Ν G El

133.8 uixisse: scilicet pro uiuere C4 Ma 131.10 Dehinc: quia maxime indignum est cum illi nequeunt uiuere securi. C4 131.11 An ... censes: yronicos El

censes: iudicas C4

131.13 ambit: circumdat (= Ν G Ma P14) ad munimentum sui El (~ C4) satellite: pro satellitibus . i. militibus

El (~ Ma C4)

131.16 seruientium: ahd. Glosse thionest manno L9; satellitum Ν G; famulantium C4

situm est: constitutum est Ma

Notker latinus zu Nb, Buch III

131,18 disseram: exponam C4 nahgengilen) El (~ L9)

119

familiaribus: nbhgfngklfn (= ahd. Glosse

regna·. i. reges qui regna habent. El R (~ Ν P14)

imbecillltatls: infirmitatis . imbecillis dicitur . qui sine baculo est et inconstans et fragilis. El 131,18.23 ARGCVMENTC» a consequentibus utitur. C4 131,21 Quos: familiares Ν G El Ma C4

incolumis: integra . incolumis di-

citur a columna . i. quasi erectus . fortis . et stabilis. El; Incolumis in prosperitate . quia iussu regis interficiuntur. Cum autem lapsa fuerit . eos prosternit . quia interitus regis interitus est populi. C4

lapsa proster-

nit: scilicet in morte . i. depositus ipse rex prosternitur . et familiares eius secum. El P14 (~ R)

lapsa: delapsa C4; morte absumente Ν G; vgl. ahd.

Glosse cergangan L9 131,26 Hoc suetinius (so) refert. Seneca magister fuit neronis ... et de anulo bibens interiit. Ma

Nero ... arbltrium: Nero imperator fingebat se

quasi magistrum ita illum timere veluti in pueritia, unde nacta occasione mandavit ei, ut sibi genus mortis eligeret eo quod nollet eum vivere. ... venam utriusque brachii fecit incidi. R

ad arbltrium: ahd. Glosse selbuualu

132,2 Antoninus: pro imperator G

Ν El); nach Is et V.

xxxix.29 gehört er der sexta aetas an und erscheint dort in der Tat als der 12. Kaiser von Augustus an

Papinianum: proprium nomen El Ν G C4 (interl.);

Papinianus scriptor legis fuit (= Ma) ... suetonius huius rei meminit C4 (marg.)

aulicos: Palatinos (= El) ahd. Glosse phalanzliutin L9

tum: suorum C4

mili-

obiecit: praecepit eum interficere C4

132.5 vgl. renuntiare: ahd. Glosse firsachan L9 132.6 vgl. unten zu Nb 132,15 132,8 opes ... suas: Suam substantiam . i. omnia sua ... C4

... tradere

Neroni: quatenus ei liceret quiete vivere. El; ut rei familiaris tantum praeesset. R

in otium: in uitam priuatam C4; ahd. Glosse muoza L9

132,10 moles: grauitudo ... ut homines crassi facilius ruunt. Ν G

ruitu-

ros: perituros . quia grauitudo trahebat eos ad casum. El P14 (~ C4 interl.); Quia si non essent potentes / nequaquam ruerent. C4 (marg.)

effecit: conse-

quitur . promeruit El 132,15 tut us: securus Ν G C4 . et papinianus. El (~ Ma P14)

deponere: amittere . ut hi duo . i. seneca uitare: renuntiare P14; effugere C4

132,17 praesidio (davor #ad, über ο #um): firmamento El; ad auxilium Ν C4 sunt: tibi P14

amici: qui tibi familiares non propter tuam uirtutem

. sed ob tuam felicitatem. El

conciliat: coniungit C4; sociat . amicum

120

Notker latinus zu Nb, Buch III

facit. Multis aliis amici propter fortunam . non propter uirtutem . qui tunc statim ut fortuna recedit . recedunt. El

fortuna: tua felicitas El

132.22 infortunium: infelicitas El; vgl. ahd. Glosse misseburi L9 132.23 efficatior (so): s. est . i. peior El; celerior . ahd. Glosse gezalera L9

Zusammenfassung von m5: Pickering 1:122

Abschnitt 47 (m5): 132.24 Überschrift: Qui ... potentem: ueram potentiam hie ostendit qu