Gramatika italijanskog jezika. Morfologija s elementima sintakse [3 ed.]

Citation preview

Izdavač Luna crescens

Recenzenti: akademik Ivan Klajn dr Mila Samardžić

Tiraž 300

Beograd 2015.

Saša Moderc

GRAMATIKA ITALIJANSKOG JEZIKA Morfologija sa elementima sintakse

III izdanje ispravljeno, dopunjeno, izmenjeno

Beograd, 2015.

SADRŽAJ PREDGOVOR ............................................................................................................ 17 1. GRAFEMI I FONEMI ITALIJANSKOG JEZIKA.............................. 18 1.1. Abeceda ............................................................................................................ 18 1.1.1. Fonemi i grafemi italijanskog jezika ........................................................... 19 1.2. Pojačan izgovor suglasnika ......................................................................... 21 1.2.1 Sintaksički uslovljen pojačani izgovor ......................................................... 22 1.2.2. Izgovor samoglasnika e i o ....................................................................... 23 1.3. Mesto akcenta ................................................................................................. 24 1.3.1. Reči koje se razlikuju na osnovu beleženja akcenta ................................. 26 1.3.2. Položaj akcenta u italijanskom glagolu ............................................... 27 1.3.3. Položaj akcenta u srpskom i italijanskom jeziku. ................................. 28 1.4. Digrami i trigrami .............................................................................. 28 1.5. Fonemi  i  ............................................................................................... 29 1.6. Fonemi  i  ................................................................................................ 30 1.7. Fonem  ............................................................................................................ 31 1.8. Fonem  ............................................................................................................ 33 1.9. Fonem  ............................................................................................................ 33 1.10. Izgovor grafema

s ....................................................................................... 34

1.11. Izgovor grafema

i i grafema u................................................................. 35

1.12. Podela reči na slogove ................................................................................ 36 1.12.1. Otvoren i zatvoren slog ............................................................................. 37 1.12.2. Pokretni diftong ......................................................................................... 37 1.12.3. Hijat ........................................................................................................... 39 1.13. Elizija ............................................................................................................... 40 1.14. Krnjenje reči .................................................................................................. 41 1.14.1. Krnjenje glagolskih oblika ......................................................................... 43 1.15. Interpunkcijski znaci .................................................................................. 43 1.15.1. Pisanje velikog slova ................................................................................. 44 1.16. Transkripcija italijanskih imena i naziva ............................................... 46 1.17. Transkripcija stranih imena i prezimena na italijanski ...................... 51

6

2. ČLAN ...................................................................................................................... 53 2.1. Određeni član .................................................................................................. 53 2.1.1. Oblici određenog člana ............................................................................... 53 2.1.1.1. Određeni član za imenice ženskog roda............................................. 54 2.1.1.2. Određeni član za imenice muškog roda ............................................. 54 2.1.2. Funkcije određenog člana ........................................................................... 56 2.1.3. Upotreba određenog člana ......................................................................... 56 2.1.4. Član i apozicija............................................................................................. 73 2.2. Neodređeni član .............................................................................................. 74 2.2.1. Izbor neodređenog člana ............................................................................ 75 2.2.1.1. Neodređeni član za imenice ženskog roda ......................................... 75 2.2.1.2. Neodređeni član za imenice muškog roda ......................................... 76 2.2.2. Upotreba neodređenog člana ..................................................................... 77 2.2.3. Izostavljanje neodređenog člana ............................................................... 78 2.3. Određeni član i predlog................................................................................. 79 2.4. Partitivni član .................................................................................................. 82 2.5. Poimeničavanje .............................................................................................. 84

3. IMENICA ............................................................................................................. 85 3.1. Rod i broj imenice .......................................................................................... 85 3.1.1. Imenice muškog roda ................................................................................. 86 3.1.2. Imenice ženskog roda ................................................................................. 87 3.1.3. Imenice sa sufiksom –ista, –asta i sufiksoidom –cida.............................. 87 3.1.4. Broj i rod pozajmljenica .............................................................................. 89 3.1.5. Promena roda imenice ................................................................................ 90 3.1.6. Paronimi ....................................................................................................... 93 3.2. Nepravilnosti imenica ........................................................................ 3.2.1. Imenice koje se retko upotrebljavaju u množini ....................................... 3.2.2. Nepromenljive imenice................................................................................ 3.2.3. Imenice s nepravilnom množinom ............................................................. 3.2.3.1. Imenice muškog roda koje se u jednini završavaju na -co ili -go ... 3.2.3.2. Imenice ženskog roda sa završetkom –cia ili -gia ............................ 3.2.3.3. Imenice sa završetkom -io .................................................................. 3.2.3.4. Imenice sa završetkom -ia .................................................................. 3.2.4. Imenice koje nemaju jedninu ..................................................................... 3.2.5. Imenice sa dva oblika množine .................................................................. 3.2.5.1. Imenice sa dva oblika jednine ............................................................ 3.2.6. Imenice s nepravilnostima u rodu ..............................................................

94 94 96 97 99 100 102 103 103 104 105 106

SADRŽAJ

3.3. Rod imenice prema značenju ...................................................................... 108 3.4. Rod imenice prema obliku ........................................................................... 110 3.5. Razlike u rodu između srpskih i italijanskih imenica ............................ 111

4. PRIDEV ................................................................................................................ 113 4.1. Vrste prideva ................................................................................................... 113 4.2. Opisni pridevi .................................................................................................. 113 4.2.1. Pridevi prve vrste ........................................................................................ 113 4.2.1.1. Nepravilni pridevi prve vrste ............................................................... 114 Pridev bello ................................................................................................... 114 Pridev buono ................................................................................................. 116 Pridev santo .................................................................................................. 117 4.2.1.2. Množina prideva sa završetkom –co i –go ...................................... 118 4.2.1.3. Množina prideva na –io ....................................................................... 119 4.2.1.4. Množina ženskog oblika prideva na –cio i –gio................................. 120 4.2.2. Pridevi druge vrste ...................................................................................... 121 4.2.2.1. Pridev grande ...................................................................................... 121 4.2.3. Pridevi treće vrste ....................................................................................... 122 4.2.4. Pridevi četvrte vrste (nepromenljivi pridevi) .............................................. 124 4.2.5. Relacioni pridevi .......................................................................................... 126 4.2.6. Pregled slaganja imenice i prideva ............................................................. 127 4.2.7. Položaj prideva u odnosu na imenicu......................................................... 128 4.2.8. Raspoređivanje više prideva uz jednu imenicu.......................................... 131 4.2.9. Poređenje prideva ....................................................................................... 132 4.2.9.1. Pozitiv ................................................................................................... 133 4.2.9.2. Komparativ........................................................................................... 133 4.2.9.3. Relativni superlativ .............................................................................. 134 4.2.9.4. Apsolutni superlativ ............................................................................. 136 4.2.9.5. Nepravilni oblici komparativa i superlativa ......................................... 139 4.2.9.6. Poređenje prideva tanto, molto i poco ........................................... 140 4.2.10. Pridev u priloškoj službi ............................................................................ 141 4.2.11. Poimeničeni pridevi ................................................................................... 142 4.3. Prisvojni pridevi .............................................................................................. 142 4.3.1. Dvosmislenost prisvojnog prideva suo ....................................................... 147 4.3.2. Prisvojni pridevi proprio i altrui ................................................................ 147 4.4. Pokazni pridevi ............................................................................................... 148 4.5. Neodređeni pridevi......................................................................................... 150 4.5.1. Neodređeni pridevi qualche i ogni............................................................. 155 4.5.2. Neodređeni pridevi alcuno i tutto .............................................................. 156

7

8 4.5.3. Tutto i predlog spojen s članom................................................................ 157 4.5.3.1. Tutto i di tutto .................................................................................... 158 4.6. Upitni pridevi ................................................................................................... 158 4.7. Brojevi ............................................................................................................... 159 4.7.1. Osnovni brojevi ........................................................................................... 159 4.7.1.1. Neodređeni pridev tutto i osnovni brojevi ........................................ 161 Milion i milijarda ........................................................................................... 162 4.7.2. Redni brojevi ............................................................................................... 164 4.7.3. Razlomci....................................................................................................... 165 4.7.4. Drugi brojevi ................................................................................................ 166 4.7.5. Brojevi i određivanje časa, datuma i godine .............................................. 169 4.7.5.1. Određivanje časa ................................................................................. 169 4.7.5.2. Pregled najznačajnijih priloških odredbi za vreme ........................ 171 4.7.5.3. Datum .................................................................................................. 173 4.7.5.4. Dani u sedmici ..................................................................................... 174 4.7.5.5. Godina .................................................................................................. 175 4.7.5.6. Stoleća ................................................................................................. 176

5. TVORBA REČI .................................................................................................... 178 5.1. Derivacija ......................................................................................................... 178 5.1.1. Tvorba reči sufiksacijom ............................................................................. 178 5.1.1.1. Sufiksi za izvođenje vršioca radnje ..................................................... 182 5.1.1.2. Etnici .................................................................................................... 184 5.1.1.3. Nazivi gradova i drugi geografski nazivi ............................................. 187 5.1.2. Tvorba reči prefiksacijom .......................................................................... 188 5.1.2.1. Prefiksi za izvođenje imenica ................................................................... 188 5.1.2.2. Prefiksi za izvođenje glagola ................................................................... 191 5.2. Alteracija .......................................................................................................... 192 5.2.1. Alteracija imenica ........................................................................................ 192 5.2.2. Alteracija prideva ......................................................................................... 194 5.2.3. Alteracija priloga.......................................................................................... 194 5.2.4. Prividna alteracija ........................................................................................ 195 5.3. Tvorba reči prefiksacijom i sufiksacijom.................................................. 196 5.4. Tvorba reči prefiksoidima i sufiksoidima ................................................. 197 5.4.1. Tvorba reči sufiksoidima ............................................................................. 197 5.4.2. Tvorba reči prefiksoidima ........................................................................... 198 5.5. Složene reči...................................................................................................... 199 5.5.1. Kako se grade složene imenice ......................................................... 199 5.5.2. Kako se grade složeni pridevi............................................................ 202

SADRŽAJ

5.5.3. Kako se grade složeni glagoli ............................................................ 203 5.5.4. Složenice od imenice capo .......................................................................... 203 5.6. Parovi i grupe reči u funkciji imenice........................................................ 204 5.6.1. Konglomerati ............................................................................................... 204 5.6.2. Složenice sastavljene od stopljenih reči ..................................................... 205 5.6.3. Leksičke celine ............................................................................................. 206

6. ZAMENICA ......................................................................................................... 209 6.1. Lične zamenice................................................................................................ 209 6.1.1. Lične zamenice u funkciji subjekta ............................................................. 209 6.1.1.1. Poseban položaj lične zamenice u funkciji subjekta .......................... 211 6.1.2. Akuzativne i dativne lične zamenice ........................................................... 212 6.1.2.1. Naglašene akuzativne zamenice ......................................................... 212 6.1.2.2. Naglašene dativne zamenice .............................................................. 214 6.1.3. Nenaglašene lične zamenice ....................................................................... 215 6.1.3.1. Akuzativne zamenice ........................................................................... 215 6.1.3.2. Dativne zamenice ................................................................................ 218 6.1.4. Združeni oblici nenaglašenih zamenica ...................................................... 220 6.1.4.1. Dativna zamenica za 1. i 2. lice jednine ili množine i akuzativna zamenica ......................................................................... 221 6.1.4.2. Dativna zamenica za 3. lice jednine ili množine i akuzativna zamenica ......................................................................... 222 6.1.5. Redosled nenaglašenih ličnih zamenica i rečca ci i ne ............................. 224 6.1.6. Položaj nenaglašenih ličnih zamenica i nenaglašenih povratnih zamenica i rečca ci i ne ............................................................ 225 6.1.6.1. Standardni položaj ............................................................................... 225 6.1.6.2. Posebni slučajevi ................................................................................. 227 Nenaglašene lične zamenice i pravi objekat koji prethodi predikatu .... 228 6.1.6.3. Posebne upotrebe nenaglašenih zamenica i rečca ci i ne ............... 229 6.1.6.4. Izuzeci .................................................................................................. 229 6.1.7. Neformalno i formalno obraćanje ............................................................... 230 6.1.7.1. Neformalno obraćanje ......................................................................... 230 6.1.7.2. Formalno obraćanje ............................................................................ 231 Formalno obraćanje i slaganje prideva ....................................................... 231 Formalno obraćanje i slaganje participa prošlog ........................................ 232 6.1.7.3. Viši stepen formalnog obraćanja ........................................................ 232

9

10 6.2. Prisvojne zamenice ........................................................................................ 232 6.3. Povratne zamenice ........................................................................................ 233 6.3.1. Naglašene povratne zamenice .................................................................... 233 6.3.2. Nenaglašene povratne zamenice ................................................................ 234 6.3.3. Nenaglašena povratna zamenica i nenaglašene lične zamenice i rečca ne ........................................................................... 234 6.3.4. Nenaglašena povratna zamenica i rečca ci ................................................ 236 6.3.5. Funkcije zamenice si ................................................................................... 237 6.4. Relativna zamenica ........................................................................................ 241 6.4.1. Nepromenljive relativne zamenice che i cui ............................................. 241 6.4.1.1. Relativna zamenica che ispred koje stoji član ili član spojen s predlogom..................................................................... 242 6.4.2. Promenljiva relativna zamenica član + quale ........................................... 243 6.4.3. Relativno–posesivna zamenica član + cui.................................................. 245 6.5. Upitne zamenice ............................................................................................. 249 6.6. Kombinovane zamenice chi, quanti, quanto ........................................... 252 6.7. Pokazne zamenice.......................................................................................... 252 6.7.1. Pokazni pridev i zamenica stesso ............................................................... 256 6.7.2. Zamenica to i njeni italijanski ekvivalenti ................................................. 257 6.8. Neodređene zamenice ................................................................................... 257 6.8.1. Neodređene zamenice nessuno, niente, nulla i negacija ......................... 259 6.8.2. Posebna upotreba neodređene zamenice uno .......................................... 260 6.9. Rečce ci i ne ................................................................................................... 261 6.9.1. Rečca ci........................................................................................................ 261 6.9.1.1. Priloška upotreba rečce ci ................................................................... 262 6.9.1.2. Zamenička upotreba rečce ci .............................................................. 263 6.9.1.3. Pleonastična upotreba rečce ci ........................................................... 264 6.9.1.4. Priloška rečca ci i nenaglašene zamenice, povratne zamenice i rečca ne............................................................. 264 6.9.2. Rečca ne ...................................................................................................... 266 6.9.2.1. Partitivna upotreba rečce ne............................................................... 266 6.9.2.2. Zamenička upotreba rečce ne ............................................................ 268 6.9.2.3. Priloška upotreba rečce ne ................................................................. 268 6.9.2.4. Prisvojna vrednost rečce ne................................................................ 268 6.9.2.5. Pleonastična upotreba rečce ne.......................................................... 268 6.9.2.6. Rečca ne, druge nenaglašene zamenice i rečca ci ........................ 269

SADRŽAJ

11

7. GLAGOL................................................................................................................ 270 7.1. Glagolska promena ........................................................................................ 270 7.2. Glagolski način ................................................................................................ 270 7.3. Glagolsko vreme ............................................................................................. 271 7.3.1. Pregled glagolskih vremena i načina .......................................................... 271 7.4. Glagolsko stanje ............................................................................................. 272 7.5. Glagolski vid .................................................................................................... 272 7.5.1. Osnovne glagolske strukture s vidskom obeleženošću ............................. 273 7.5.1.1. Stare + gerundij .................................................................................. 274 7.5.1.2. Stare a + infinitiv ................................................................................ 274 7.5.1.3. Stare per + infinitiv ............................................................................. 275 7.5.1.4. Andare /venire + gerundij .................................................................. 275 7.5.1.5. Andare + particip prošli ...................................................................... 276 7.5.1.6. Venire + particip prošli........................................................................ 276 7.5.1.7. Tornare a + infinitiv ............................................................................ 276 7.5.1.8. Fare per + infinitiv .............................................................................. 277 7.6. Vrste glagola.................................................................................................... 277 7.6.1. Prelazni glagoli ............................................................................................ 277 7.6.2. Neprelazni glagoli ........................................................................................ 278 7.6.3. Povratni glagoli ............................................................................................ 278 7.6.3.1. Podela povratnih glagola..................................................................... 279 Pravi povratni glagoli .................................................................................... 280 Prividno–povratni glagoli .............................................................................. 280 Afektivni povratni glagoli .............................................................................. 280 Uzajamno–povratni glagoli........................................................................... 281 Pronominalni povratni glagoli ...................................................................... 281 7.6.4. Bezlični glagoli ............................................................................................. 282 7.6.4.1. Bezlični oblici prelaznih i neprelaznih glagola .................................... 284 7.6.4.2. Bezlično–povratna konstrukcija .......................................................... 286 7.6.5. Glagoli s dvostrukom konjugacijom ........................................................... 287 7.6.6. Defektivni glagoli ......................................................................................... 288 7.6.7. Izbor pomoćnog glagola ............................................................................. 289 7.6.8. Modalni glagoli dovere, volere, potere i sapere ...................................... 294 7.6.8.1. Modalni glagoli i selektovanje pomoćnog glagola ............................. 296 7.6.8.2. Glagolsko vreme i značenje modalnog glagola .................................. 296 7.6.9. Kauzativno fare i kauzativno lasciare ........................................................ 297 7.6.9.1. Upotreba kauzativnih glagola fare i lasciare .................................... 298 7.6.9.2. Kauzativni fare i lasciare i pravi objekat ........................................... 299 7.6.9.3. Kauzativni fare i lasciare i neprelazni glagoli .................................... 300 7.6.9.4. Kauzativni fare i lasciare i povratni glagoli ....................................... 301

12 7.6.9.5. Kauzativni fare i lasciare i negacija ........................................... 301 7.6.10. Glagol rendere + pridev............................................................................ 301 7.7. Pasiv .................................................................................................................. 302 7.7.1. Pasiv s glagolima venire i andare .............................................................. 303 7.7.2. Pasiv s glagolima restare, rimanere, finire, prestarsi ................................ 304 7.7.3. Pasiv sa zamenicom si ..................................................................... 305 7.7.4. Prva pasivna konjugacija ............................................................................ 305 Glagol amare ..................................................................................................... 305 7.7.4. Druga pasivna konjugacija ......................................................................... 306 Glagol prẹndere ................................................................................................. 306 7.7.5. Treća pasivna konjugacija .......................................................................... 307 Glagol capire ...................................................................................................... 307 7.8. Finitni glagolski načini i njihova vremena ............................................... 308 7.8.1. Indikativ ................................................................................................... 308 7.8.1.1. Prezent indikativa ................................................................................ 308 Posebne upotrebe prezenta indikativa ........................................................ 310 7.8.1.2. Imperfekat indikativa .......................................................................... 311 Posebne upotrebe imperfekta indikativa ..................................................... 313 Imperfekat indikativa i odredba za vreme s predlogom per ..................... 314 Nedoumice vezane za upotrebu imperfekta indikativa ............................... 314 Odnos italijanskog imperfekta i srpskog iterativnog kondicionala ............. 316 7.8.1.3. Perfekat ................................................................................................ 316 7.8.1.4. Futur..................................................................................................... 320 Nepravilne osnove za futur .......................................................................... 322 Futur prve konjugacije ...................................................................... 322 Futur druge konjugacije .................................................................... 322 Futur treće konjugacije ..................................................................... 324 7.8.1.5. Futur II ................................................................................................. 324 7.8.1.6. Pluskvamperfekat ................................................................................ 326 7.8.1.7. Prosti perfekat ..................................................................................... 328 Prosti perfekat i položaj akcenta ................................................................. 330 Nepravilne osnove prostog perfekta............................................................ 330 7.8.1.8. Pluskvamperfekat II ............................................................................ 332 7.8.1.9. Kriterijumi za izbor prošlog vremena: perfekat ili prosti perfekat .... 334 7.8.1.10. Slaganje vremena.............................................................................. 335 Pregled slaganja vremena ............................................................................ 335 7.8.1.11. Indirektni govor ................................................................................. 340 Indirektni govor i pravila o slaganju vremena ............................................ 340 Selektovanje odgovarajućeg lica ................................................................. 345 Selektovanje odgovarajućeg oblika prisvojnog prideva ............................. 345 Selektovanje odgovarajuće odredbe za vreme ........................................... 346

SADRŽAJ

13

Selektovanje odgovarajućeg priloga za mesto ........................................... 348 Selektovanje odgovarajuće pokazne zamenice i pokaznog prideva .......... 349 7.8.2. Konjunktiv ............................................................................................... 350 7.8.2.1. Prezent konjunktiva ............................................................................. 350 7.8.2.2. Perfekat konjunktiva ........................................................................... 352 7.8.2.3. Imperfekat konjunktiva ....................................................................... 354 7.8.2.4. Pluskvamperfekat konjunktiva ............................................................ 356 7.8.2.5. Upotreba konjunktiva .......................................................................... 358 7.8.2.6. Konjunktiv u zavisnoj rečenici ............................................................ 358 Primeri upotrebe konjunktiva u zavisnoj rečenici ....................................... 359 Primeri upotrebe konjunktiva nakon veznika koji zahtevaju konjunktiv .... 361 Konjunktiv nakon relativnog superlativa ..................................................... 361 Konjunktiv u objekatskoj rečenici koja prethodi nezavisnoj....................... 362 Alternative za konjunktiv .............................................................................. 363 Primeri ........................................................................................................... 365 7.8.2.7. Konjunktiv u nezavisnoj rečenici ........................................................ 369 7.8.2.8. Hipotetičke rečenice ............................................................................ 371 Realna hipotetička rečenica ......................................................................... 371 Potencijalna hipotetička rečenica ................................................................ 372 Irealna hipotetička rečenica ......................................................................... 373 Kombinovana hipotetička rečenica .............................................................. 374 Hipotetičke rečenice u indirektnom govoru ................................................ 374 7.8.2.9. Slaganje vremena i upotreba vremena konjunktiva ..... ................... 375 7.8.3. Kondicional .............................................................................................. 377 7.8.3.1. Prezent kondicionala ........................................................................... 378 7.8.3.2. Kondicional prošli ................................................................................ 379 7.8.3.3. Prilog navodno i italijanski kondicional ............................................. 382 7.8.3.4. Srpski iterativni kondicional i italijanski kondicional .......................... 382 7.8.3.5. Futur II u prošlosti............................................................................... 382 7.8.4. Imperativ ................................................................................................. 383 7.8.4.1. Imperativ za neformalno obraćanje ................................................... 384 7.8.4.2. Imperativ za formalno obraćanje ....................................................... 385 7.8.4.3. Odrični oblici imperativa ...................................................................... 387 7.8.4.4. Odrični oblici imperativa za 2. lice jednine ......................................... 388 7.8.4.5. Izricanje naredbi u indirektnom govoru ............................................. 388 7.8.4.6. Imperativ i nenaglašene zamenice i rečce ......................................... 389 Prva konjugacija – imperativ i nenaglašene zamenice i rečce ................... 390 Druga konjugacija – imperativ i nenaglašene zamenice i rečce ................ 391 Treća konjugacija – imperativ i nenaglašene zamenice i rečce ................. 391 7.8.4.7. Imperativ glagola essere, avere i sapere .................. ................ 392 7.8.4.8. Imperativ glagola andare, dare, dire, fare, stare ......... ................ 393 Drugo lice jednine imperativa glagola andare, dare, dire, fare, stare i nenaglašene zamenice i rečce ci i ne .................................... 394

14 7.9. Infinitni glagolski načini............................................................................... 396 7.9.1. Infinitiv ..................................................................................................... 396 7.9.1.1. Prezent infinitiva .................................................................................. 396 Upotreba prezenta infinitiva ......................................................................... 396 7.9.1.2. Infinitiv prošli ....................................................................................... 400 Upotreba infinitiva prošlog ........................................................................... 400 7.9.1.3. Infinitiv i nenaglašene zamenice ........................................................ 401 Infinitiv i nenaglašene zamenice i rečce ci i ne ........................................ 401 Infinitiv prošli i nenaglašene zamenice i rečce ci i ne .............................. 403 7.9.2. Gerundij .................................................................................................... 404 7.9.2.1. Prezent gerundija ................................................................................ 404 Upotreba gerundija....................................................................................... 405 Apsolutni gerundij......................................................................................... 406 7.9.2.2. Gerundij prošli ..................................................................................... 406 Upotreba gerundija prošlog ......................................................................... 407 Apsolutni gerundij......................................................................................... 408 7.9.2.3. Gerundij i nenaglašene zamenice i rečce ci ili ne ............................ 408 7.9.3. Particip...................................................................................................... 409 7.9.3.1. Prezent participa .................................................................................. 409 Upotreba prezenta participa ........................................................................ 410 7.9.3.2. Particip prošli ....................................................................................... 410 Upotreba participa prošlog ........................................................................... 411 Apsolutni particip .......................................................................................... 413 7.9.3.3. Particip prošli i nenaglašene zamenice i rečce ci i ne .................... 413 7.9.3.4. Slaganje participa s pravim objektom koji prethodi složenom glagolskom obliku ................................................ 415 7.10. Pregled pravilnih glagolskih oblika ......................................................... 417 7.10.1. Pravilni glagoli prve konjugacije ..................................................... 417 7.10.1.1. Glagol amare ..................................................................................... 417 7.10.1.2. Izuzeci ............................................................................................... 418 7.10.2. Pravilni glagoli druge konjugacije .................................................. 420 7.10.2.1. Glagol crẹdere ................................................................................... 420 7.10.2.2. Izuzeci ................................................................................................ 421 7.10.3. Pravilni glagoli treće konjugacije .................................................... 423 7.10.3.1. Glagol dormire ................................................................................... 423 7.10.3.2. Izuzeci ................................................................................................ 423 7.10.3.3. Glagol finire ....................................................................................... 424 7.11. Nepravilni glagoli ......................................................................................... 425

SADRŽAJ

15

7.11.1. Glagol avere............................................................................................... 425 7.11.2. Glagol dire ................................................................................................. 426 7.11.3. Glagol dovere ............................................................................................ 427 7.11.4. Glagol ẹssere ............................................................................................. 428 7.11.5. Glagol fare ................................................................................................. 429 7.11.6. Glagol parere ............................................................................................. 430 7.11.7. Glagol porre ............................................................................................... 431 7.11.8. Glagol potere ............................................................................................. 432 7.11.9. Glagol sapere ............................................................................................. 433 7.11.10. Glagol stare ............................................................................................. 434 7.11.11. Glagol tradurre ........................................................................................ 435 7.11.12. Glagol trarre ............................................................................................ 436 7.11.13. Glagol venire ........................................................................................... 437 7.11.14. Glagol volere............................................................................................ 438 7.12. Drugi nepravilni glagoli .............................................................................. 439

8. PRILOG ................................................................................................................ 444 8.1. Izvođenje priloga ........................................................................................... 446 8.2. Priloški izraz con + apstraktna imenica ................................................... 448 8.3. Položaj priloga ................................................................................................ 449 8.4. Složena vremena i položaj priloga mai, sempre, ancora, più, già ..... 449 8.5. Negacija i glagoli strahovanja .................................................................... 450 8.6. Poređenje priloga ........................................................................................... 451 8.6.1. Poređenje priloga bene i priloga male ...................................................... 452 8.6.2. Meglio i peggio u pridevskoj i u imeničkoj službi ................................... 453 8.7. Prilog come i član .......................................................................................... 455 8.8. Prilog, predlog ili veznik? ............................................................................. 455 8.8.1. Prilog ili veznik? .............................................................................. 455 8.8.2. Prilog ili predlog? ............................................................................. 457 8.8.3. Predlog ili veznik? ........................................................................................ 458

9. PREDLOG ............................................................................................................ 459 9.1. Pravi predlozi .................................................................................................. 459 9.1.1. 9.1.2. 9.1.3. 9.1.4.

Izostavljanje i elizija pravog predloga ........................................................ 459 Predlog di ..................................................................................................... 460 Predlog a...................................................................................................... 463 Predlog da.................................................................................................... 465

16 9.1.5. Predlog in..................................................................................................... 466 9.1.6. Predlog con .................................................................................................. 468 9.1.7. Predlog su .................................................................................................... 468 9.1.8. Predlog per .................................................................................................. 469 9.1.9. Predlozi tra i fra .......................................................................................... 471 9.1.10. Tabelarni pregled upotrebe predloga ....................................................... 472 9.1.11. Uticaj srpskog jezika i uobičajene greške u upotrebi predloga .............. 473 9.2. Nepravi predlozi ............................................................................................. 477 9.2.1. Nepravi predlozi i upotreba pravog predloga di ........................................ 480 9.2.2. Nepravi predlog u priloškoj službi .............................................................. 480

10. VEZNIK.............................................................................................................. 482 10.1. Naporedni veznici ........................................................................................ 483 10.2. Zavisni veznici............................................................................................... 485 10.2.1. Veznici s više značenja.............................................................................. 488 10.2.2. Veznik finché i negacija ........................................................................... 489 10.2.3. Veznik finché i izbor glagolskog načina .................................................. 490 10.2.4. Reči na –unque : veznici, prilozi, pridevi, zamenice ................................ 491 10.2.5. Veznik perché i drugi uzročni veznici ...................................................... 492 10.2.6. Veznik perchè i konjunktiv....................................................................... 493

11. INDEKS POJMOVA....................................................................................... 494 12. LITERATURA I IZVORI ............................................................................. 511

17

PREDGOVOR

Gramatika italijanskog jezika proistekla je iz autorovog dugogodišnjeg rada i iz bogatog iskustva kako u univerzitetskoj nastavi, tako i u pisanju udžbenika za učenje italijanskog jezika. Ovo treće, ispravljeno, prošireno i dopunjeno izdanje namenjeno je svima koji žele da se dublje upoznaju s italijanskim jezikom; zamišljeno je kao priručnik u kom će čitalac pronaći odgovore na pitanja koja se nameću već prilikom prvog kontakta s ovim jezikom. Gramatička objašnjenja nude se u jednostavnim formulacijama i praćena su obiljem primera i njihovim prevodom. Autor je nastojao da gramatika ne bude terminološki opterećena kako bi i manje upućeni čitalac mogao lako da usvaja objašnjenja; ipak, nazivi svih pojmova ponuđeni su i na italijanskom jeziku, kako bi korisnik mogao da potraži u izvorima na italijanskom jeziku dodatne informacije o nekoj jezičkoj pojavi. Građa je ilustrovana brojnim tabelama, svi primeri su prevedeni na srpski. Posebnu vrednost ove gramatike predstavlja činjenica da su u njoj sadržani, pored gramatičkih pravila, izuzetaka od pravila i odgovarajućih primera, i posebni komentari vezani za one razlike između srpskog i italijanskog jezika koje su uzrok najčešćim greškama u procesu usvajanja italijanskog kao stranog jezika. Na kraju gramatike nalazi se važan dodatak – Indeks pojmova, koji će čitaocu pomoći – više nego Sadržaj na početku knjige – da brzo i jednostavno nađe odgovor na mnoga pitanja i probleme vezane za italijansku gramatiku. Složenija pitanja leksikološke i sintaksičke prirode razmatrana su samo uzgredno: takva pitanja prevazilaze okvire i namenu ove gramatike. U knjizi je upotrebljen samo jedan poseban znak, zvezdica (*), za obeležavanje pogrešnih oblika reči ili negramatičkih iskaza.

Beograd, 2015/2023.

Autor

1. GRAFEMI I FONEMI ITALIJANSKOG JEZIKA 1.1. ABECEDA Italijanska abeceda (alfabeto) ima 21 grafem: grafemi su materijalni, vidljivi simboli kojim se beleže glasovi jednog jezika (drugim rečima, slova). Oni su prikazani u narednoj tabeli, zajedno s pojednostavljenim izgovorom 1: GRAFEM

A B C D E F G H I L M

IZGOVOR

a bi ci di e effe gi acca i elle emme

GRAFEM

/a/ /bi/ /či/ /di/ /e/ /ef–fe/ /đi/ /ak–ka/ /i/ /el–le/ /em–me/

IZGOVOR

N O P Q R S T U V

enne o pi qu erre esse ti u vu, vi

/en–ne/ /o/ /pi/ /ku/ /er–re/ /es–se/ /ti/ /u/ /vu/, /vi/

Z

zeta

/dzeta/

PAZI! Grafemu h ne odgovara nijedan fonem; on se upotrebljava isključivo kao grafički znak (vidi odeljke 1.5.–1.8). I u stranim rečima grafem h se uglavnom ne čuje:

Hôtel Hilton Harrison Ford Honda Help!

izg. izg. izg. izg.

/otel ilton/ /ar–rison ford/ /onda/ /elp/

PAZI! Posle suglasnika q uvek stoje u i jedan samoglasnik (a, e, i ili o ) :

Quale? – Koji? Questo! – Ovaj! inquilino – stanar quota – kvota 1

Srpski fonemi  (grafem: č ) i  (grafem: đ ) dovoljno su slični italijanskoj bezvučnoj palatalnoj afrikati  i zvučnoj palatalnoj afrikati , stoga se izgovor ova dva fonema može predstaviti navedenim srpskim grafemima (č, đ ). Isto važi i za palatalnu lateralnu likvidu  (u srpskom se prikazuje grafemima lj ) , za nazalni palatal  (prikazan srpskim grafemima nj ) i za bezvučni palatalni spirant  (prikazan srpskim grafemom š). U tabeli je pojačani izgovor suglasnika prikazan crticom; ovo grafičko rešenje primenjuje se samo izuzetno, na mestima gde treba istaći pojačani izgovor.

19

GRAFEMI I FONEMI

Pozajmljenice se pišu isto kao u izvornom jeziku; zbog toga su u upotrebi i sledeći grafemi: GRAFEM

IZGOVOR

K

i lungo, ili i lunga cappa

/i lungo/ /i lunga/ /kap–pa/

W

doppia vu

/dop–pja vu/

J

GRAFEM

IZGOVOR

X

ics

/iks/

Y

ịpsilon, ili i greco, ili i greca

/ìpsilon/ /i greko/ /i greka/

PAZI! Dok srpski jezik razlikuje glasove č i ć, odnosno đ i dž, italijanski ima samo dva glasa:  i  (kao u rečima cena – večera, i gesto – gest). Ovi glasovi jezika izgovaraju se približno kao naši glasovi č i đ, a ako ih Italijan izgovori bliže našem ć ili dž, takvi izgovori predstavljaju individualne varijacije i ne proizvode razlike u značenju. Prema pravopisu srpskog jezika, navedeni glasovi transkribuju se kao č i đ : Cẹsare – Čezare Giuseppe – Đuzep-pe

1.1.1. FONEMI I GRAFEMI ITALIJANSKOG JEZIKA Fonemi su glasovi koji se upotrebljavaju u jeziku: njih možemo da čujemo i možemo da zapisujemo u vidu grafema (slova). GRAFEM ILI FONEM

KOMBINACIJA

PRIMER

ZNAČENJE

OPIS

GRAFEMA



a

mano

ruka



b

bene

dobro

c + e/i ci + a/o/u c + a/o/u ch + e/i qu + a/e/i/o

Cina ciao caro che? questo

Kina ćao drag šta? ovo



d

dove

gde



é

pesca

ribarenje



è

pesca

breskva



f

forza

snaga



g + a/o/u gh + e/i g + e/i gi + a/o/u

gallo ghiro gelato Giạcomo

petao puh sladoled Đakomo

 



samoglasnik; centralni; maksimalno otvoren; zvučni suglasnik; bilabijal; okluziv; bezvučni suglasnik; palatal; poluokluziv; afrikata bezvučni suglasnik; velar; okluziv zvučni suglasnik; dental; okluziv samoglasnik; poluzatvoren; prednji red samoglasnik; poluotvoren; prednji red bezvučni suglasnik; labiodental; spirant zvučni suglasnik; velar; okluziv zvučni suglasnik; palatal; poluokluziv; afrikata

20 

i

Pisa

Piza



i

ieri

juče



l

lana

vuna



gl + i gli + a/e/o/u

figli figlia

deca; sinovi kćer



m

mano

ruka



n

mano



gn

bagno

ruka kupatilo; kupanje



ó

volto

lice



ò

volto

okrenut, od gl. vọlgere



p

poco

malo



r

Roma

Rim



s

sole

sunce



s

rosa

ruža



sc + e/i sci + a/o/u

scena sciọpero

scena štrajk



t

Torino

Torino



u

Umberto

Umberto



u

questo

ovo



v

Venezia

Venecija



z

Venezia

Venecija



z

mezzo

sredstvo

samoglasnik; zatvoren; prednji red; nezaokružen poluvokal; palatal; spirant zvučni suglasnik; dental; spirant; lateralna likvida zvučni suglasnik; palatal; spirant; lateralna likvida zvučni suglasnik; bilabijal; nazal zvučni suglasnik; dental; nazal zvučni suglasnik; palatal; nazal samoglasnik; poluzatvoren; zadnji red samoglasnik; poluotvoren; zadnji red bezvučni suglasnik; bilabijal; okluziv dental; spirant; likvida, vibrant bezvučni suglasnik; dental; spirant zvučni suglasnik; dental; spirant bezvučni suglasnik; palatal; spirant bezvučni suglasnik; dental; okluziv samoglasnik; zatvoren; zadnji red; zaokružen poluvokal; velar; spirant zvučni suglasnik; labiodental; spirant bezvučni suglasnik; dental; poluokluziv; afrikata zvučni suglasnik; dental; poluokluziv; afrikata

PAZI! Poluotvoreni samoglasnici  i javljaju se isključivo u naglašenom slogu. Ukoliko slog nije naglašen, samoglasnici  i  (“pronuncia larga”) izgovaraju se poluzatvoreno (“pronuncia stretta”), kao o i e. Samoglasnici  i o prikazuju se jednim grafemom – o. Samoglasnici  i e takođe se prikazuju jednim grafemom – e. U savremenom jeziku postoji više minimalnih parova (kao u srpskom: ćar : čar) koji se razlikuju samo prema kvalitetu glasa e ili o (vidi odeljak 1.2.2). U priručnicima za dikciju posvećuje se posebna pažnja njihovom izgovoru. Iako pravilan izgovor ova četiri glasa ima važno mesto u književnom jeziku, odstupanja u izgovoru obično ne proizvode dvosmislene ili nerazumljive poruke.

GRAFEMI I FONEMI

21

PAZI! Fonem  (grafički znak u srpskom: ž ) ne postoji u italijanskom jeziku. Fonem z predstavlja se isključivo grafemom s. Italijanski grafem z nikada se ne izgovara kao srpski grafem z već se izgovara ili zvučno, kao c, ili bezvučno, kao dz (vidi niže). Izgovor treba proveriti u dobrom rečniku italijanskog jezika:

il razzo la zolla

– raketa – busen

(zvučni izgovor, kao c u sintagmi otac bi...)

il mazzo lo zụcchero

– svežanj – šećer

(bezvučni izgovor, kao srpski grafem c )

1.2. POJAČAN IZGOVOR SUGLASNIKA Pravilno izgovaranje (pronụncia) glasova italijanskog jezika ne predstavlja poseban problem osobama čiji je maternji jezik srpski. Poteškoću pričinjava pojačani izgovor suglasnika, koji predstavlja važno obeležje italijanskog jezika i može da stvori dvosmislenost u iskazu. Takav izgovor stran je govornicima srpskog jezika: PRIMER

Donatẹllo Ferrạri coppa

IZGOVOR

/donatèl–lo/ /fer–ràri/ /kòp–pa/

ZNAČENJE

Donatelo Ferari kup

U sledećem primeru prikazana je važnost pojačanog izgovora: Dov’è il mio caro? – Gde je moj dragi? Dov’è il mio carro? – Gde je moja zaprega?

Udvojeni suglasnici u prethodnim primerima izgovaraju se pojačano, u jedinstvenoj artikulaciji (bez pauze između – redom – dva l, dva r, dva p). Suglasnik prikazan udvojenim grafemima nešto je duži od neudvojenog suglasnika. Pojačani izgovor označen je u prethodnim i u narednim tabelama istim grafemima, odeljenim crticom. PAZI! Pravilno beleženje pojačanog izgovora suglasnika unutar reči predstavlja jedan od najvažnijih kriterijuma pismenosti Italijana. Da bi se memorisali udvojeni suglasnici, neophodno je da se reč:  izgovori glasno više puta, naročito ističući udvojeni suglasnik;  zapiše više puta. Isključivo oslanjanje na slušanje italijanskog jezika nije dovoljno jer u nekim oblastima Italije pojačani suglasnici ne postoje (npr. u regiji Vẹneto), dok se u drugim izgovaraju pojačano i neki suglasnici koji se inače ne pišu udvojeno (npr. u Rimu reč possịbile izgovara se /pos–sìb–bile/).

22

Ne postoji opšte pravilo o tome kada je izgovor nekog suglasnika pojačan, a kada nije. Svaka reč predstavlja slučaj za sebe i treba da se uči posebno. Prilikom pisanja na italijanskom jeziku može se, ipak, voditi računa o sledećem: udvojeni suglasnici javljaju se u glagolskim nastavcima i u promeni nepravilnih glagola, a takve oblike treba u svakom slučaju učiti napamet; 

u suglasničkoj grupi sastavljenoj od tri različita suglasnika nijedan suglasnik ne beleži se udvojeno: 

astrale centro contro implịcito

astralan centar protiv implicitan

u suglasničkoj grupi sastavljenoj od dva različita suglasnika samo prvi suglasnik može biti udvojen, ali isključivo ukoliko je drugi suglasnik l ili r : 

accrẹscere applicare attrarre

uvećati primeniti privući

Ipak, u suglasničkim grupama sastavljenim od dva različita suglasnika udvajanje prvog suglasnika nije obavezno: acre dụplice litro

oštar dvostruki litar

ukoliko je jedan od dva grafema u grupi s, nijedan od dva suglasnika ne može da bude udvojen: 

ạbside asta Carso

apsida motka Kras

cọnsole costa riscontro

konzul priobalje poređenje

PAZI! Kada su između dva samoglasnika, fonemi  (š),  (lj),  (nj), / (c, dz) izgovaraju se uvek pojačano: ascia /àš-ša/ aglio /àlj-ljo/ ogni /ònj-nji/

sekira beli luk svaki

ozio /òc-cjo/ razzo /ràd-dzo/

dokolica raketa

1.2.1. SINTAKSIČKI USLOVLJEN POJAČANI IZGOVOR Pojačani izgovor suglasnika javlja se ne samo unutar reči već i između susednih reči. Ta pojava zove se sintaksički uslovljen pojačani izgovor (rafforzamento sintạttico) i ne beleži se grafički. U standardnom italijanskom jeziku pojačano se izgovara početni suglasnik reči ukoliko se prethodna reč završava naglašenim samoglasnikom:

23

GRAFEMI I FONEMI PRIMER

IZGOVOR

Fa’ così! Più di così... Perché vai via? Com’è che sei triste?

ZNAČENJE

/fà kkozì/ /pjùddi kozì/ /perkèvvai via/ /kommè kke sei triste/

Uradi ovako! Više od ovoga... Zašto odlaziš? Kako to da si tužan?

I predlog a uslovljava pojačani izgovor početnog suglasnika naredne reči: Vado a Roma Lo do a te

/vado a rroma/ /lo do a tte/

– Idem u Rim – Dajem ga tebi

1.2.2. IZGOVOR SAMOGLASNIKA E I O U nenaglašenom položaju italijanski jezik ima pet samoglasnika: a, e, i, o i u. Kada su naglašeni, samoglasnici e i o, mogu se izgovarati ili otvoreno (e larga, o larga : prilikom artikulacije ovih glasova usta su otvorenija), ili zatvoreno (e stretta, o stretta : prilikom artikulacije usta su zatvorenija). Pravilan izgovor ova dva samoglasnika predstavlja odliku književnog jezika; regionalno, njihov izgovor može da varira. Beleženje otvorenog i zatvorenog izgovora nije obavezno, ali može se primeniti radi lakšeg razumevanja teksta. Rečnici italijanskog jezika beleže otvoren ili zatvoren izgovor samoglasnika e i o posebnim akcentima ili posebnim znacima:

e o

OTVOREN

ZATVOREN

IZGOVOR

IZGOVOR

è

é e ó o

 ò



U narednim tabelama prikazane su neke reči koje se razlikuju samo po otvorenom, odnosno zatvorenom izgovoru samoglasnika e i o . Da bi se uočila razlika u izgovoru, neophodna je pomoć poznavaoca talijanskog jezika: ZATVORENO E

accétta lei colléga ésca légge ménte pésca vénti

ZNAČENJE

sekira ona povezuje mamac zakon um pecanje dvadeset

OTVORENO E

lui accètta collèga èsca! lei l ègge lui mènte pèsca vènti

ZNAČENJE

on prihvata kolega izađite! ona čita on laže breskva vetrovi

24 ZATVORENO O

ZNAČENJE

bure obrazovan oblik glagola ẹssere oblik glagola rọdere lice

bótte cólto fósse rósa vólto

OTVORENO O

bòtte còlto fòsse ròsa vòlto

ZNAČENJE

batine ubran rake ruža okrenut

1.3. MESTO AKCENTA Mesto akcenta italijanskih reči (posizione dell’accento) od izuzetne je važnosti jer pomeranje akcenta s jednog sloga na drugi nije dozvoljeno. Treba zapamtiti: da je većina reči naglašena na pretposlednjem slogu ( parole piane): taj akcent nije posebno obeležen ni u italijanskom jeziku, ni u ovoj gramatici: 

cavallo cambiamento prova problema

konj promena proba problem

introduzione ricercatore dormire Milano

uvod istraživač spavati Milano

da veliki broj reči ima akcent na trećem slogu od kraja. Takve reči (parole sdrụcciole) takođe nisu posebno obeležene u italijanskom te izgovor višesložne 

reči treba uvek proveriti u rečniku. U ovoj gramatici ispod samoglasnika tako naglašenog sloga stoji tačka: ạncora Cạgliari cẹrcano Gẹnova Giạcomo

sidro Kaljari (oni) traže Đenova Đakomo

cọnsole Mọdena pịccolo sụbito vẹnnero

konzul Modena mali odmah dođoše

da su mnoge reči vremenom izgubile poslednji slog, ali mesto akcenta se nije promenilo (parole tronche, krnje reči). Postoje i reči, prezimena i vlastita imena s akcentom na poslednjem slogu, ali nije dokazano da su nastale krnjenjem. Krnje reči pišu s se grafičkim akcentom i one ne predstavljaju problem za pravilno izgovaranje (za jednosložne reči vidi i odeljak 1.3.1.): 

città parità virtù

grad jednakost vrlina

falò Mazzà Totò

logorska vatra Maca (prezime) ime odmila

25

GRAFEMI I FONEMI

da su neke reči naglašene na četvrtom slogu od kraja. Ni ove reči (parole bisdrụcciole) nemaju poseban grafički akcent; pošto mogu da predstave problem 

za izgovor, u ovoj gramatici akcent takvih reči se beleži tačkom ispod naglašenog samoglasnika. Radi se, uglavnom, o trećem licu prezenta indikativa ili konjunktiva nekih glagola (vidi odeljak 1.3.2): cạpitano cọmplicano

dešavaju se oni/one komplikuju

nạvigano sẹminano

oni/one plove oni/one seju

da u kombinaciji s nenaglašenim zamenicama i rečcama neki glagolski oblici mogu imati akcent na petom, pa čak i na šestom slogu od kraja; reč je o ređim slučajevima koji se takođe ne beleže posebnim grafičkim akcentom; u ovoj gramatici akcent takvih reči se beleži: 

Pọrtamicelo

– Odnesi mi to tamo

Fạbbricamicelo

– Sagradi mi to tu

PAZI! Obrati pažnju na nepromenljivost položaja akcenta. U sledećim primerima upotrebljeni su gerundij glagola dare i nenaglašene lične zamenice:

dando – dajući dạndolo – dajući ga dạndomelo – dajući mi ga

U sledećoj tabeli prikazano je beleženje akcenta u standardnom italijanskom jeziku i u ovoj gramatici: BELEŽENJE NAGLAŠENIH SAMOGLASNIKA MESTO AKCENTA

BELEŽENJE AKCENTA

BELEŽENJE AKCENTA

PREMA ITALIJANSKOM

PRIMENJENO U OVOJ

PRAVOPISU PRVI SLOG OD KRAJA REČI:

virtù – vrlina

DRUGI SLOG OD KRAJA REČI:

quaderno – sveska

TREĆI SLOG OD KRAJA REČI:

fertile – plodan

ČETVRTI SLOG OD KRAJA REČI:

portamelo – donesi mi ga

GRAMATICI

DA:

virtù

DA:

virtù

NE:

quaderno

NE:

quaderno

NE:

fertile

DA:

fẹrtile

NE:

portamelo

DA:

pọrtamelo

PAZI! Ako neka reč u ovoj gramatici nema obeležen akcent, podrazumeva se da je ona naglašena na pretposlednjem slogu od kraja. PAZI! Kada pišemo na italijanskom jeziku, treba da beležimo samo akcent na poslednjem slogu: la città – grad la novità – novost la tribù – pleme U štampi i u književnim delima akcenti nekih reči beleže se kako bi se izbegle eventualne nedoumice prilikom čitanja. Tako, može se pisati sùbito (– odmah), prìncipi (– prinčevi), ancóra (– još uvek), mada je teško zamisliti kontekste gde bi se navedene reči mogle zameniti rečima subìto (– pretrpljen), princìpi (– načela), àncora (– sidro).

26

1.3.1. REČI KOJE SE RAZLIKUJU NA OSNOVU BELEŽENJA AKCENTA Neke italijanske reči imaju isti izgovor (homofoni, omọfoni ) i pišu se isto (homografi, omọgrafi ). Za određen broj jednosložnih reči pravopis nalaže beleženje akcenta kako bi se one razlikovale: da e la li ne se si ce ne se ne che

od – predlog i - veznik je – nenaglašena lična zamenica ih – nenaglašena lična zamenica rečca s više funkcija ako – veznik se – povratna zamenica ce ne sono molti – ima ih puno se ne vanno – oni odlaze veznik (– da), relativna

dà è là lì né sé sì ce n’è se n’è ché

daje – 3. lice glagola dare, prezent je – 3. lice glagola ẹssere tamo – prilog za mesto tamo – prilog za mesto ni – negacija sebe – povratna zamenica da – potvrdna rečca ce n’è uno – ima jedan se n’è andato – otišao je uzročni veznik (– jer)

zamenica (– koji, a, e) PAZI! Sledeće jednosložne reči pišu se bez akcenta:

qui, qua – prilozi za mesto (ovde) so, sa – prez. glagola sapere (znam, zna) sto, sta – prez. gl. stare (1. i 3. lice j.) va – prez. glagola andare (ide) predlozi: di, a, da, su, tra, fra

fu – prosti perfekat gl. ẹssere (bio je) fa – prezent gl. fare (čini, radi ) tre - tri no – negacija (ne) re - kralj

PAZI! Veliko slovo trećeg lica prezenta glagola ẹssere (è) u štampanoj varijanti beleži se sa apostrofom (E’), shodno mogućnostima italijanske tastature za kompjutere i mobilne telefone; rešenje È se ređe sreće. Apostrofom se beleže i akcenti na kraju reči (perche’, e’, dov’e’...), ali takva rešenja treba izbegavati u pisanju rukom ili na elektronskom uređaju svaki put kada postoje tehničke mogućnosti da se reči s grafičkim akcentom zabeleže na propisan način. PAZI! U složenicama akcent treba pisati: re ➔ tre ➔ blu ➔ su ➔ sto, sta ➔ fa ➔

viceré ventitré, trentatré itd. rossoblù, gialloblù lassù, quassù ristò, ristà rifà, strafà

podkralj 23, 33 itd. crvenoplavi, žutoplavi tamo gore, ovde gore ponovo sam, ponovo je ponovo čini, preteruje

U italijanskom postoje reči koje se pišu na isti način (homografi), ali imaju akcent na različitim slogovima. Da bi se izbegle nedoumice, te reči mogu da se pišu s grafičkim akcentom, ali to rešenje nije obavezno:

27

GRAFEMI I FONEMI

àncora cómpito condòmini desideri férmati ìndice nòcciolo òccupati pàttino prèsidi prìncipi regìa sùbito tèndine vìola

ancóra compìto condomìni desidèri fermàti indìce nocciòlo occupati pattìno presìdi princìpi règia subìto tendìne viòla

sidro zadatak stanari želiš stani! sadržaj srž pozabavi se rolšua direktori prinčevi režija odmah tetiva (on) krši zakon

još učtiv zgrade želje zaustavljeni (on) zakazuje lešnik zauzeti vrsta čamca granizoni načela kraljevska pretrpljen zavesice ljubičast

Za pridev edìle (– građevinski) preporučuje se akcentovanje na drugom slogu, dok se akcent na prvom, édile, ne preporučuje, mada se često čuje. U oba slučaja, značenje reči se ne menja. Reč utensile naglašava se utènsile kada stoji u pridevskoj službi (macchina utènsile – [priručna] mašina) i utensìle kada je upotrebljena kao imenica: Guarda quanti utensìli da cucina! – Vidi koliko kuhinjskih aparata!

U italijanskim jezičkim priručnicima preporučuje se beleženje akcenta u rečima koje se ređe koriste i čiji pravilan izgovor može da pričini teškoću: àfono nèmesi leccornìa

callìfugo svalùto zaffìro

bez glasa osveta poslastica

melem protiv žulja ja devalviram safir

1.3.2. POLOŽAJ AKCENTA U ITALIJANSKOM GLAGOLU Neki glagoli koji u infinitivu imaju četiri ili više slogova, u prezentu indikativa (samim time i u prezentu konjunktiva) mogu da imaju akcent na trećem slogu od kraja. Vidi, na primer, glagol augurare – poželeti (nekome nešto): io ạuguro tu ạuguri lui ạugura

noi auguriạmo voi augurạte loro ạugurano

Još neki glagoli imaju ovakav akcent: collaborare complicare dedicare dominare dondolare fabbricare

io collạboro... io cọmplico... io dẹdico... io dọmino... io dọndolo... io fạbbrico...

sarađivati komplikovati posvetiti vladati klatiti (sa)graditi

28

giudicare immaginare incitare irritare liberare navigare praticare provocare replicare rotolare violare

suditi zamisliti podstaći nervirati osloboditi ploviti imati običaj izazivati odgovarati kotrljati kršiti (zakon)

io giụdico... io immạgino io ịncito... io ịrrito... io lịbero... io nạvigo... io prạtico... io prọvoco... io rẹplico... io rọtolo... io vịolo...

Ukoliko glagol ima više od dva sloga u infinitivu, ne mora obavezno da ima akcenatsku strukturu kao gornji glagoli; vidi glagol abbandonare (– napustiti): io abbandọno. Ukoliko je infinitiv glagola naglašen na trećem slogu od kraja, on takođe ne mora da ima akcenatsku strukturu kao gornji glagoli; vidi glagol corrẹggere (– ispraviti): io corrẹggo. Položaj akcenta u prezentu indikativa (samim time i konjunktiva) treba proveriti u rečniku italijanskog jezika.

1.3.3. POLOŽAJ AKCENTA U SRPSKOM I ITALIJANSKOM JEZIKU Neke reči u italijanskom i srpskom jeziku (uglavnom je reč o rečima grčkog ili latinskog porekla, o romanizmima ili italijanizmima) imaju sličan oblik ali drugačiji položaj akcenta. Na ove razlike treba obratiti pažnju radi pravilnog izgovaranja italijanskih reči: problẹma sịntesi prọgnosi orịgano Flọrida cạttedra

problem sinteza prognoza origano Florida katedra

psorịasi prọstata economịa filosofịa poesịa Mạlaga

psorijaza prostata ekonomija filozofija poezija Malaga

1.4. DIGRAMI I TRIGRAMI Digram (digramma) se sastoji od dva grafema čijom se kombinacijom dobija jedan glas (fonem). Trigram (trigramma) je kombinacija tri grafema koji daju jedan glas (fonem). Svi grafemi digrama i trigrama pripadaju istom slogu, zajedno s vokalom koji im sledi (vidi odeljak 1.12): DIGRAM,

SLOGOVI,

IZGOVOR

ciao gioco scena che? bagno

cia-o gio-co sce-na che ba-gno

/čao/ /đoko/ /šena/ /ke/ /banjo-njo/

I

ZNAČENJE

ćao igra scena šta? kupatilo

29

GRAFEMI I FONEMI TRIGRAM, SLOGOVI, IZGOVOR I ZNAČENJE

sciarpa lasciare figlio figlie

sciar-pa la-scia-re fi-glio fi-glie

/šarpa/ /laš-šare/ /filjo/ /filje/

šal ostaviti sin kćerke

Digrami i trigrami razlikuju se od diftonga i triftonga jer prvi spadaju u domen pravopisa (pravila pisanja) a drugi u domen fonetike (pravila izgovaranja).

1.5. FONEMI  I  Grafemi italijanske abecede nisu dovoljni da se prikažu fonemi i  (č, k). Fonem  grafički se prikazuje: • •

grafemom c i grafemom i ili e ; grafemom c, grafičkim znakom i i grafemama a, o, ili u.

Fonem  grafički se prikazuje: • •

grafemom c, grafičkim znakom h i grafemama e ili i : grafemom c i grafemama a, o, ili u.

FONEM

PRIMER

IZGOVOR

ZNAČENJE



cena cịnema ciao bacio caucciù

/čena/ /čìnema/

večera bioskop

/ćao/ /bačo/

ćao poljubac

FONEM

PRIMER

IZGOVOR



che chi casa come cultura

/ke/ /ki/

šta ko

/kaza/ /kome/

kuća kako

/kultura/

kultura

/kauč–čù/ kaučuk

ZNAČENJE

IZGOVOR GRAFEMA C

grafem c+

a o u

/ka/ /ko/ /ku/

e i

/če/ /či/

grafem c+

ia io iu

/ča/ /čo/ /ču/

he hi

/ke/ /ki/

Grafički znaci i i h se ne izgovaraju jer su oni samo grafičko rešenje kojim se prikazuje palatalni (č, š, đ, lj ), odnosno velarni izgovor (k, g). Kao što se vidi u gornjoj tabeli, u rečima ciao, bacio i caucciù grafički znak i se ne izgovara; isto tako, u rečima che i chi grafički znak h se ne izgovara (jer se znak h u italijanskom inače ne izgovara).

30 PAZI! U glasovnoj grupi  u nekim rečima beleži se i grafem i : on se ne izgovara i nije neophodan da bi se dobio glas č. Ovakva rešenja su izuzetna, a motivisana su etimološkim razlozima: arciere cieco cielo crociera efficiente lanciere paciere società

izg. izg. izg. izg. izg. izg. izg. izg.

/arčère/ /čeko/ /čelo/ /kročèra/ /ef-fičènte/ /lančère/ /pačère/ /sočetà/

strelac (lukom i strelom) slep nebo krstarenje delotvoran kopljanik izmiritelj društvo

Kada grafem c stoji ispred suglasnika, uvek se izgovara kao k : clima dracma tẹcnica acqua cravatta fucsia cactus eczema

/klima/ /drakma/ /tèknika/ /àk-kwa/ /kravàt-ta/ /fùksia/ /kàktus/ /ekcèma/

klima drahma tehnika voda kravata fuksija kaktus ekcem

1.6. FONEMI  I  Grafemi italijanske abecede nisu dovoljni da se prikažu fonemi  i  (đ, g). Fonem  grafički se prikazuje: • •

grafemom g i grafemama e ili i grafemom g, grafičkim znakom i i grafemama a, o ili u.

Fonem  grafički se prikazuje: • •

grafemom g i grafemama a, o, u ; grafemom g, grafičkim znakom h i grafemama e ili i .

FONEM

PRIMER

IZGOVOR

ZNAČENJE



gesto giro già gioco giù

/đesto/ /điro/ /đa/ /đoko/ /đu/

gest krug već igra dole

FONEM

PRIMER

IZGOVOR

ZNAČENJE



ghetto ghiro gara lago gufo

/get–to/ /giro/ /gara/ /lago/ /gufo/

geto puh takmičenje jezero sova

31

GRAFEMI I FONEMI IZGOVOR GRAFEMA G

grafem g +

a o u

/ga/ /go/ /gu/

e i

/đe/ /đi/

grafem g +

ia io iu

/đa/ /đo/ /đu/

he hi

/ge/ /gi/

Grafički znaci i i h se ne izgovaraju. PAZI! U glasovnoj grupi  u nekim rečima beleži se i grafem i : on se ne izgovara i nije neophodan da bi se prikazao glas . Ovakva pravopisna rešenja su izuzetna, a motivisana su etimološkim razlozima: igiene (sa izvedenicama) izg. /iđène/ effigie izg. /ef–fìđe/ raggiera izg. /rađ-đèra/

higijena lik snop zrakova

Kada grafem g stoji ispred suglasnika, izgovara se kao g (izuzev kada stoji ispred grafema n : vidi odeljak 1.9): stagflazione

/stagflaciòne/

gloria dogma grande

/glòria/ /dogma/ /grande/

stagflacija (ekonomska stagnacija praćena inflacijom) slava dogma veliki

1.7. FONEM  Grafemi italijanske abecede nisu dovoljni da se prikaže fonem  (š). On se beleži: • •

grafemama sc ispred samoglasnika i ili e ; grafemama sc i grafičkim znakom i ispred samoglasnika a, o ili u. FONEM

PRIMER



scena sci lasciare sciọpero sciupare

IZGOVOR

/šena/ /ši/

ZNAČENJE

scena skija

/laš–šare/ ostaviti /šòpero/ štrajk /šupare/

upropastiti

32 IZGOVOR SUGLASNIČKE GRUPE SC

sc +

a o u

/ska/ /sko/ /sku/

e i

/še/ /ši/

sc +

ia io iu

/ša/ /šo/ /šu/

he hi

/ske/ /ski/

PAZI! Fonem  između dva samoglasnika izgovara se uvek pojačano: lasciare izg. /laš–šare/ ostaviti PAZI! U glasovnoj grupi , u rečima izvedenim od reči scienza, beleži se i grafem i , ali se on ne izgovara: scienza scienziato scientịfico coscienza itd.

izg. izg. izg. izg.

/šenca/ /šencjàto/ /šentìfiko/ /koš–šènca/

– – – –

nauka naučnik naučni savest / svest

Imenica conoscẹnte (– poznanik) piše se bez grafema i jer nije izvedena od reči scienza već od glagola conọscere (– poznavati). I u rečima pesciera (lonac za kuvanje ribe) i usciere (poslužitelj, vratar) beleži se grafički znak i. PAZI! Izuzetno, u promeni glagola sciare izgovora se i grafem i : sciare izg. /šiàre/ skijati se io scio izg. /io šio/ ja se skijam tu scii izg. /tu ši-i/ ti se skijaš noi sciamo izg. /šiamo/ mi se skijamo lui sciava izg. /lui šiava/ on se skijao io scierò izg. /io šierò/ ja ću se skijati tu sciasti izg. /tu šiàsti/ ti si se skijao I u izvedenicama od glagola sciare i od imenice sci izgovara se grafem i : sciatore (– skijaš), sciạbile (– pogodan za skijanje), sciolina (–vosak za skije), sciovịa (– uspinjača). Za sciare vidi i str. 419. U nekim varijetetima italijanskog jezika grafem i se izgovara posle  (npr. lasciare – /laš-šjàre/ umesto /laš-šare/, ili fasciare – /faš-šjàre/ umesto /faš-šare/).

Kada suglasnička grupa sc stoji ispred suglasnika, ona se izgovara sk : esclamare scrịvere

/esklamàre/ /skrìvere/

uzviknuti pisati

33

GRAFEMI I FONEMI

PAZI! Posle suglasničke grupe sc treba upotrebiti grafički znak h ispred grafema i ili e da bi se dobio glasovni sklop /ski/, /skj/ ili /ske/: schifo izg. /skifo/ – gađenje schianto izg. /skjanto/ – tresak

scherzo izg. /skerco/ – šala rịschio izg. /riskjo/ – rizik

1.8. FONEM  Fonem  dobija se kombinacijom grafema g, l i i : FONEM



PRIMER

IZGOVOR

figlie figli figlia figlio pagliuzza

ZNAČENJE

/filj–lje/

kćerke

/filj–lji/ /filj–lja/

sinovi, deca kćer

/filj–ljo/ /palj–ljuc–ca/

sin slamka

PAZI! Fonem  izgovara se uvek pojačano kada je između dva samoglasnika: figlie

izg. /filj–lje/

kćeri

PAZI! Ukoliko posle suglasničke grupe gl nije prisutan grafem ili grafički znak i, ova suglasnička grupa izgovara se gl : il globo izg. /globo/ globus PAZI! Kod nekih reči grupa gli izgovara se gli :

anglicano glissando negligente triglicẹride

izg. izg. izg. izg.

/anglikàno/ /glis-sando/ /negliđènte/ /trigličèride/

anglikanski glisando nemaran triglicerid

1.9. FONEM  Fonem  beleži se kombinacijom grafema g i grafema n : FONEM



PRIMER

agnello ogni lavagna bisogno gnu

IZGOVOR

ZNAČENJE

/anj–njel–lo/ jagnje /ònj–nji/ svaki /lavanj–nja/ /bizonj–njo/

školska tabla potreba

/nju/

gnu

34

PAZI! Fonem  između dva samoglasnika izgovara se uvek pojačano: agnello izg. /anj–njel–lo/ jagnje PAZI! Uobičajena je greška da se fonem  prikaže pomoću grafičkog znaka i . Ispravno se piše:

bisogno (– potreba) ognuno (– svako) zampogna (– gajde). Ipak, u prvom licu množine prezenta indikativa glagola koji se završavaju na –gnare treba beležiti znak i : bagniamo disegniamo guadagniamo sogniamo

izg. izg. izg. izg.

/banj-njàmo/ /dizenj-njamo/ /gwadanj-njamo/ /sonj-njamo/

kvasimo crtamo zarađujemo sanjamo

1.10. IZGOVOR GRAFEMA S Grafem s izgovara se bezvučno (kao s u srpskoj reči sunce) ili zvučno (kao grafem z u reči zima), u zavisnosti od susednih grafema. U narednoj tabeli prikazana su pravila za izgovor grafema s : GRAFEM

BEZVUČNI IZGOVOR

početno s+

GRAFEM

a e i o u s

l/r/m/n +

s+

c f p q t

PRIMER

sale serpente silẹnzio sole superbo polso università Omsa cọnsole sconto sforzo speranza squadra storia

IZGOVOR

ZNAČENJE

/sale/ /serpente/ /silèncjo/ /sole/ /superbo/ /polso/ /università/ /òmsa/ /kònsole/

so zmija tišina sunce ohol ručni zglob univerzitet (robna marka) konzul

/skonto/ /sforco/ /speranca/ /skwadra/ /storja/

popust napor nada tim priča

35

GRAFEMI I FONEMI

b d g l m n r v

ZVUČNI IZGOVOR

s+

intervokalno s

udvojeno s (ss)

sbaglio sdraiarsi sgridare slancio smemorato snello sradicare svogliato casa cortese fịsica costoso usurạio cassa rosso abisso

/zbaljo/ /zdrajarsi/ /zgridare/ /zlančo/ /zmemorato/ /znel–lo/ /zradikare/ /zvoljato/ /kaza/ /korteze/ /fìzika/ /kostozo/ /uzurajo/ /kas–sa/ /ros–so/ /abis–so/

greška opružiti se izdrati se polet zaboravan vitak iskoreniti bezvoljan kuća ljubazan fizika skup zelenaš kasa crven ponor

PAZI! Grafem s u intervokalnom položaju u nekim dijalektima juga Italije i u nekim delovima Toskane izgovara se bezvučno:

casa cosa mese

standardni izgovor: /kaza/, čuje se i: /kasa/ – kuća standardni izgovor: /koza/, čuje se i: /kosa/ – stvar standardni izgovor: /meze/, čuje se i: /mese/– mesec

1.11. IZGOVOR GRAFEMA I I GRAFEMA U Grafemi i i u izgovaraju se kao odgovarajući srpski samoglasnici. Ali, ukoliko stoje uz neki samoglasnik, izgovaraju se kao poluvokali ( semivocali ): pieno buono

izg. /pjèno/ izg. /bwòno/

pun dobar

Poluvokali nisu slogotvorni, tj. ne čine zaseban slog sa suglasnikom koji im prethodi. Prilikom deljenja reči na slogove oni moraju da stoje uz pravi samoglasnik (vidi naredni odeljak). Fonemi prikazani grafemima ie u reči pieno i fonemi prikazani grafemima uo u reči buono ne izgovaraju se odvojeno već zajedno, u jednoj artikulaciji. Ie i uo su diftonzi: oni predstavljaju važno glasovno obeležje italijanskog jezika (vidi odeljak 1.12.2).

36

1.12. PODELA REČI NA SLOGOVE Da bi se reč podelila na slogove (divisione in sịllabe), treba je prethodno izgovoriti. Na taj način najlakše će se uočiti prirodne granice sloga. Opšte je pravilo da svaki slog mora biti takav da može da stoji na početku reči. U italijanskom postoje posebna pravila za podelu reči na slogove: 

udvojeni suglasnici se rastavljaju: cassa – cas–sa berretto – ber–ret–to

kasa kačket

svi grafemi koji kombinovanjem proizvode foneme  čine slog zajedno s narednim samoglasnikom: 

baciare fachiro giọvane ghiro sciọpero scheda pagliaccio Paglieri lavagna ogni 

ba–cia–re fa–chi–ro giọ–va–ne ghi–ro sciọ–pe–ro sche–da pa–gliac–cio Pa–glie–ri la–va–gna o–gni

ljubiti fakir mlad puh štrajk kartica klovn Paljeri (prezime) školska tabla svaki

grafem s na početku suglasničke grupe pripada uvek narednom slogu: castoro ispezione rịschio ristorante



– – – – – – – – – –

– – – –

ca–sto–ro i–spe–zio–ne ri–schio ri–sto–ran–te

dabar inspekcija rizik

restoran

grafemi l, r, m, n na početku suglasničke grupe pripadaju prethodnom slogu: ạmbito arma colpo cọnsole

– – – –

ạm–bi–to ar–ma col–po cọn–so–le

domen oružje udarac konzul

poluvokali i (izg. j ) i u (izg. kao grafem w u reči whisky) čine slog zajedno s vokalom uz koji stoje: 

piede spiedo autoscuola uomo

– – – –

pie–de spie–do au–to–scuo–la uo–mo

stopalo ražanj

autoškola čovek

37

GRAFEMI I FONEMI 

ukoliko poluvokali i ili u stoje između dva vokala, oni čine slog s narednim samoglasnikom: maionẹse – ma–io–ne–se portauọva – por–ta–uọ–va



majonez kutija za jaja

vokali koji su prisutni u hijatu (vidi odeljak 1.12.3) obrazuju zasebne slogove: maestro paese paura poeta

– – – –

učitelj selo, država / zemlja strah pesnik

ma–e–stro pa–e–se pa–u–ra po–e–ta

1.12.1. OTVOREN I ZATVOREN SLOG Otvoren je onaj slog (sịllaba aperta) koji se završava samoglasnikom. Svi slogovi u glagolu lavorare (–raditi) su otvoreni: la–vo–ra–re

Zatvoren je onaj slog (sịllaba chiusa) koji se završava suglasnikom. Drugi i treći slog u pridevu divertente (–zabavan) su zatvoreni: di–ver–ten–te

Pojam otvorenog i zatvorenog sloga bitan je za razumevanje glasovne promene koja se naziva pokretni diftong (vidi naredni odeljak).

1.12.2. POKRETNI DIFTONG Diftong (dittọngo) je naziv za spoj vokala (a, e, i, o, u) i poluvokala i ili u unutar jednog sloga. Spoj vokala i dva poluvokala naziva se triftong (trittọngo): to je marginalna fonetska pojava (up. aiuola – leja) i u savremenom jeziku svodi se na diftong (up. legnaiuolo ➔ legnaiolo – drvodelja). Triftonzi opstaju u nekim oblicima množine (miei – moji, buoi – volovi itd.). Diftong i triftong se izgovaraju u jednoj artikulaciji; prilikom podele reči na slogove fonemi koji čine diftong ili triftong ne smeju se razdvajati. Primeri za diftong su: POLUVOKAL I PRIMER

chiaro pieno chiodo piuma

+ VOKAL

IZGOVOR I PODELA NA SLOGOVE

chia–ro /kjàro / pie–no /pjèno / chio–do /kjòdo / più–ma /pjùma /

POLUVOKAL U ZNAČENJE

PRIMER

jasan

quando

pun

quello

ekser

ịnguine

pero

luogo

+ VOKAL

IZGOVOR I PODELA NA SLOGOVE

quan–do /kwàndo / quel–lo /kwèl–lo / in–gui–ne /ìngwine / luo–go /lwògo /

ZNAČENJE

kada ono prepona mesto

38 VOKAL PRIMER

+ VOKAL I

VOKAL

IZGOVOR I PODELA

ZNAČENJE

NA SLOGOVE

PRIMER

zai–no zạino ranac /dzàino / pausa ca–lei–do–sco–pio caleidoscọpio kaleidoskop /kaleidoskòpjo / a–ste–roi–de asterọide asteroid /asteròide / deutẹrio an–guil–la anguilla jegulja /anguìl–la /

+ VOKAL U

IZGOVOR I PODELA

ZNAČENJE

NA SLOGOVE

pau–sa

pauza

/pàuza /

deu–te–rio /deu–tè–rjo /

deuterijum

Pokretni diftong (dittọngo mọbile) je diftong koji postoji u jednim oblicima reči, a u drugim oblicima, izvedenim od prvih oblika, ne postoji. Prisustvo pokretnog diftonga uslovljeno je:  

naglašenošću sloga otvorenošću sloga

Naime, ukoliko slog nije istovremeno i naglašen i otvoren, do diftongacije vokala ne može da dođe, pa se pokretni diftonzi svode, redom, na foneme e i o, kao što se vidi u narednim primerima: OSNOVNA REČ S DIFTONGOM

liẹve cuọre ruọta

ZNAČENJE

lie–ve

blag

cuo–re

srce

ruo–ta

točak

IZVEDENA REČ BEZ DIFTONGA

alleviạre cordiạle rotạia

ZNAČENJE

al–le–via–re ublažiti cor–dia–le

srdačan

ro–ta–ia

šina

Pokretni diftong je bitan kod izvođenja reči – vidi primere u prethodnoj tabeli – i u promeni glagola. Kao tipični primeri za pokretni diftong mogu se uzeti jedna imenica, jedan pridev i dva glagola: piede – stopalo buono – dobar

venire – doći tenere – držati

Jedna od izvedenica imenice piede je pedọne (– pešak), dok se od prideva buono izvodi imenica bontà (– dobrota). U prvom slučaju mesto akcenta se pomera (e je naglašeno u reči piede, a nenaglašeno u izvedenici pedone), što onemogućava diftongaciju; u drugom slučaju glas o u izvedenici od prideva buono (bontà) je nenaglašen i nalazi se u zatvorenom slogu, te diftongacija nije moguća. Budući da se u sadašnjem vremenu glagola tenere i venire jasno može pratiti ponašanje pokretnog diftonga (uslovljeno pomeranjem mesta akcenta i pretvaranjem otvorenog sloga u zatvoreni), ova dva glagola mogu da posluže kao podsetnik za pravila o pokretnom diftongu:

39

GRAFEMI I FONEMI NAGLAŠEN

OTVOREN

SLOG

SLOG

io vẹngo

DA

NE

NE

tu viẹni

DA

DA

DA

GLAGOL TENERE

GLAGOL VENIRE

io tẹngo tu tiẹni

DIFTONGACIJA

lui tiẹne

lui viẹne

DA

DA

DA

noi teniạmo

noi veniạmo

NE

DA

NE

voi tenẹte

voi venịte

NE

DA

NE

loro tẹngono

loro vẹngono

DA

NE

NE

PAZI! Diftongacija postoji u mnogim izvedenim rečima ili glagolskim oblicima zato što izvorne reči, odnosno infinitiv, sadrže diftong. Tako, apsolutni superlativ prideva nuovo (– nov) glasi nuovịssimo (a trebalo bi: novịssimo); glagol suonare (– svirati) u mnogim licima i vremenima čuva diftong, bez obzira na položaj akcenta (npr. kaže se suoniạmo, a trebalo bi reći soniạmo). U upotrebi je reč gioco (– igra), koja se lakše izgovara, dok se pravilni oblik giuoco ne smatra više standardnim2. PAZI! Pokretni diftong je glasovna pojava koja se vezuje u prvom redu za izvođenje reči. Kod alteracije imenica i prideva (deminutiv, augmentativ itd.) diftong u osnovi reči se po pravilu čuva:

buọno cuọre

buonịno cuoricịno

piẹde piẹno

piedịno pienòne

1.12.3. HIJAT Hijat (iạto) ili zev je naziv za dva susedna vokala koji imaju punu vokalsku vrednost (odnosno, nijedan od njih nije poluvokal ). O ni čine dva zasebna sloga: boẹmo bo–e–mo bohemijski (češki ) creạre cre–a–re stvoriti erọe e–ro–e junak eroịna e–ro–i–na junakinja violịno vi–o–li–no violina Za izgovaranje hijata usta moraju da ostanu za trenutak duže otvorena nego obično; zbog ovakve artikulacije ova pojava se u srpskom jeziku naziva zev. PAZI! Konačan sud o kvalitetu dva susedna vokala (tj. da li oni čine diftong ili zev) treba potražiti u rečnicima. Oni nude ili fonetsku transkripciju ili podelu na slogove.

2

Ipak, Fudbalski savez Italije i dalje se zove Federazione Italiana Giuoco Calcio.

40

U nekim situacijama, pojava hijata može da izazove smetnju u komunikaciji, kao u primerima: Lo dà a Andrea – Daće ga Andrei Ci vanno Luca e Ernesto – Tamo idu Luka i Ernesto

U ovim primerima predlog a i veznik e stapaju se sa sledećim vokalom. Da bi poruka bila jasnija, poželjno je da se spreči pojava hijata (da se on “zatvori”) dodavanjem fonema d (“d” eufọnica): Lo dà ad Andrea – Daće ga Andrea Ci vanno Luca ed Ernesto – Tamo idu Luka i Ernesto

I rastavni veznik o (– ili) može da postane od ispred reči koje počinju samoglasnikom o, ali se danas takvo rešenje retko sreće: Materiale nuovo od usato… – Nov ili korišćen materijal… Agriturismo od Alberghi… – Seoski turizam ili Hoteli…

1.13. ELIZIJA Elizija (elisiọne) je glasovna pojava u kojoj prva od dve susedne reči gubi poslednji samoglasnik ukoliko naredna reč počinje samoglasnikom. Elizijom se olakšava izgovor dveju susednih reči; beleži se apostrofom (’), a u italijanskoj gramatici pravilno korišćenje apostrofa smatra se jednim od bitnih kriterijuma pismenosti: Pover’uomo! – Jadan čovek! Quest’anno – Ove godine

L’uno e l’altro – I jedan i drugi Quell’altro – Onaj drugi

Obavezna je elizija:

•

člana lo i la (kada stoje samostalno ili kada su spojeni s predlogom) ispred reči koje počinju vokalom: l’uomo (– čovek), l’amica (– prijateljica), all’opera (– u operi – lokativ), dell’arte (– umetnosti – genitiv) itd.

•

pokaznog prideva quello /quella (– onaj/ona), prideva bello /bella (– lep/ lepa), santo (– sveti), rečce ci (– tu) ispred oblika glagola ẹssere koji počinju samoglasnikom e : quell’uomo, bell’amica, sant’Antonio, c’è, c’erano (– onaj čovek, lepa prijateljica, sveti Antun, tu je, tu su bili) itd.

•

u raznim izrazima: tutt’al più, mezz’ora, tutt’altro che (– u krajnjem slučaju, pola sata, uopšte nije) itd.

•

neodređenog člana za ženski rod posle kojeg su imenica ili pridev koji počinju samoglasnikom: un’amica (– [jedna] prijateljica), un’antica famiglia (– stara porodica) itd. Ovo pravilo ne važi za neodređeni član za muški rod: ispred imenica muškog roda ne treba upotrebljavati apostrof: piše se un uomo, un amico (– [jedan] čovek, [jedan] prijatelj), itd.

41

GRAFEMI I FONEMI

Elidirani element i početni slog naredne reči čine glasovnu celinu, a u pisanju se posle apostrofa ne pravi razmak. Prethodno navedeni primeri mogu se podeliti na slogove na sledeći način: ➢ ➢ ➢

l’uo–mo quel–l’uo–mo tut–t’al più

l’a–mi–ca bel–l’a–mi–ca mez–z’o–ra

al–l’o–pe–ra san–t’An–to–nio tut–t’al–tro che

Navedena podela na slogove može se primeniti u brojanju slogova u stihovima. Nije dopuštena elizija: ispred reči koje počinju poluvokalom j : lo Iọnio, lo yoghurt ; u gramatikama prihvata se rešenje l’whisky, premda se standardno kaže i piše il whisky , vodeći pre računa o grafičkom znaku w nego o izgovoru toga znaka;  predloga da, odnosno, ona je dopuštena izuzetno, u slučajevima gde elidirani oblik ne stvara dvosmislenosti. Na primer, d’ora in poi shvata se isključivo kao da ora in poi (– od sada pa nadalje); slično je i sa iskazima poput non c’è d’aver paura (– nema razloga za strah), u kojima se upotrebljava predlog da  nenaglašenih akuzativnih zamenica li i le (3. lice množine muškog, odnosno ženskog roda): 

Li invito oggi – Pozvaću ih danas PAZI! L’ invito oggi znači “Pozvaću ga/je danas” (l’ – lo/la) Le avverto sụbito – Odmah ću ih upozoriti PAZI! L’avverto sụbito znači “Upozoriću ga/je odmah” (l’ – lo/la) Li ho fatti – Uradio sam ih PAZI! L’ ho fatti je neprihvatljivo u pisanom jeziku, ali se čuje u govornom. 

nenaglašene dativne zamenice le (3. lice jednine ženskog roda). Eventualna elizija zamenice le bitno menja značenje poruke: Le ho detto – Rekao sam joj L’ho detto – Lo ho detto – Rekao sam to (nikako: Rekao sam joj )



člana le (za ženski rod množine): Ho invitato le amiche – Pozvao sam prijateljice PAZI!

Ho invitato l’amiche može da se čuje u govornom jeziku.

1.14. KRNJENJE REČI Krnjenje reči (troncamento) je glasovna pojava koja se tiče dve susedne reči. “Krnji” se prva od dve susedne reči; ona gubi poslednji samoglasnik (kao u eliziji), ili ceo poslednji slog, ali se ova glasovna pojava samo izuzetno beleži apostrofom3. Krnjenje reči je moguće: 3

Krnjenje se beleži u ovim rečima: poco – po’ : un po’ di pane – malo hleba, modo – mo’ : a mo’ di esempio – kao primer; drugo lice imperativa glagola andare (va’ – idi), dare (da’

42 

ukoliko je pretposlednji glas prve reči l, ili r, ili m, ili n ;



ukoliko ne postoji pauza između prve i druge reči.

Krnjenjem se uklanjaju samoglasnici e, o, a ili i : Ho i nervi a fior di pelle – Veoma sam nervozan Buon viaggio! – Srećan put! Ero ancor bambino – Bio sam još dete È arrivato or ora – Upravo je stigao Dov'è suor Teresa? – Gde je sestra Tereza? Fuor di metạfora – Doslovno rečeno Questo è un bel libro – Ovo je lepa knjiga

Oba uslova moraju da budu zadovoljena da bi se izvršilo krnjenje reči: Qual è? – Koji je? Signor Bianchi! – Gospodine Bjanki! L’autore è il cardinal Ruini – Autor je kardinal Ruini

Krnjenje je obavezno: za pokazni pridev quello (on se i elidira: vidi odeljak 4.4) i opisni pridev bello (i on se elidira: vidi odeljak 4.2.1.1)  za neodređeni član uno : un uomo – jedan čovek  za pridev buono : buon uomo – dobar čovek  za prilog male : mal accorto – neoprezan  za upitnu zamenicu quale : qual è? – koji je?  za imenice signore, professore, dottore, ingegnere itd. nakon kojih je ime ili prezime muškarca: 

signor Mauro professor Molinari

gospodin Mauro profesor Molinari

dottor Inardi ingegner Baldini

doktor Inardi inženjer Baldini

PRIMERI KRNJENJA REČI PRIMERI BEZ KRNJENJA

PRIMERI SA IZVRŠENIM

ZNAČENJE

KRNJENJEM

*Valle di Non *signore Mario! facciamo così pane di spagna stan bene?

Val di Non signor Mario! facciam così pan di spagna state bene?

Dolina Non (u Italiji) gospodine Mario postupimo ovako patišpanj da li ste dobro?

– daj), dire (di’ – kaži), fare (fa’ – učini), stare (sta’ – biti). Kod navedenih glagola krnjenje je uobičajeno, ali postoje i oblici imperativa vai, dai, dici, fai, stai.

GRAFEMI I FONEMI

43

U prethodnoj tabeli oblici koji nisu dozvoljeni obeleženi su zvezdicom. PAZI! Dok se imenica signore obavezno krnji ispred vlastitog imena ili prezimena, imenica signora i signorina nikada se ne krnje:

Signor Mario! Signor Rossi! Signora Marịa! Signorina Rossi!

U nekim izrazima imenice se obavezno krnje: Cọrrere a spron battuto – Trčati svom snagom A caval donato non si guarda in bocca – Poklonjenom konju se ne gleda u zube Un fulmine a ciel sereno – Grom iz vedra neba

1.14.1. KRNJENJE GLAGOLSKIH OBLIKA Krnjenjem nekih glagolskih oblika postiže se izvesna poetičnosti i neobičnost iskaza. Primer: Così fanno tutte – Tako čine sve. pripada jeziku svakodnevice, dok se iskaz: Così fan tutte – Tako čine sve. prepoznaje po svom poetskom registru i odudara od jezičkih rešenja koje se primenjuju u svakodnevnoj komunikaciji. Prethodni i sledeći primeri danas su uglavnom stilski obeleženi, dok je krnjenje infinitiva uobičajeno: Stan bene? Ci dan da mangiare Stiam fermi. Facciam presto! Dobbiamo andar piano

Jesu li dobro? Daju nam da jedemo Ne pomerajmo se. Požurimo! Treba da idemo polako

1.15. INTERPUNKCIJSKI ZNACI Glavni interpunkcijski znaci (segni di punteggiatura) u italijanskom jeziku su: .

punto (fermo)

,

vịrgola

... puntini di sospensione -

:

due punti

“” virgolette

;

punto e vịrgola

() parẹntesi (tonde)

'

apọstrofo

[] parẹntesi quadre

*

asterisco

{} graffa

!

punto esclamativo

/

?

punto interrogativo

@ chiọcciola

trattino (ili: lineetta)4

barra/sbarra

# cancelletto 4

Lineetta (deminutiv od lịnea) se izgovara s izrazito produženim samoglasnikom e.

44

Upotreba interpunkcijskih znakova gotovo je istovetna kao u srpskom jeziku. Treba samo podsetiti da crtica, prema srpskom pravopisu, ima i funkciju da istakne određeni element iskaza: Doći će – Dragan. I posle svega – mrak.

U italijanskom jeziku crtica nema takvo značenje; u prevodu ona se po pravilu izostavlja ili zamenjuje drugim znakom, npr., zarezom: Verrà Dragan. E dopo tutto, il buio. PAZI! U italijanskom jeziku upotrebljavaju se ovi navodnici: “…” ili «…», a u srpskom: „…“. PAZI! Redni brojevi se ne obeležavaju tačkom već se pišu na sledeće načine: Ora si trova al 17o posto Ora si trova alla 17a posizione Ora si trova alla XVII posizione

– Sada se nalazi na 17. mestu

1.15.1. PISANJE VELIKOG SLOVA U italijanskom veliko slovo (maiụscola) piše se nakon tačke, uzvičnika, upitnika, tri tačke ukoliko nakon njih počinje nova rečenica. Veliko slovo piše se i nakon dve tačke, ukoliko posle njih počinje direktan govor. Vlastita imena, prezimena, nadimci, imenice kojima se označavaju važne državne funkcije pišu se velikim slovom: Frank Sinatra è la Voce – Frenk Sinatra nosi nadimak “Glas”. Il Primo Ministro è in visita ufficiale in Francia – Premijer je u zvaničnoj poseti Francuskoj

I nazivi planina, reka, jezera i drugih geografskih pojmova pišu se velikim početnim slovom: Il Cervino è una bellissima montagna – Červino je divna planina.

Zamenice lei i voi pišu se velikim slovima u formalnim tekstovima ili u udžbenicima italijanskog jezika, kada autori žele da naglase da je po sredi učtivo obraćanje; isto važi i za zamenicu ella, koja se danas upotrebljava u reklamnim materijalima: Come sempre, Lei è un ọspite gradito – Kao i uvek, Vi ste rado viđen gost Come sempre, Lei è un’ọspite gradita – Kao i uvek, Vi ste rado viđena gošća

GRAFEMI I FONEMI

45

U znak poštovanja, velikim slovom mogu se pisati i titule papa, presidente, re, ministro, rettore, direttore itd. i nenaglašene lične zamenice za učtivo obraćanje, čak i u dativu ili akuzativu:

Gentile Direttore, con la presente desidero ricordarLe l’appuntamento di domani – Poštovani direktore, ovim (pismom) želim da Vas podsetim na sutrašnji sastanak

Brojevi koji upućuju na vekove pišu se velikim slovom: Il Trecento è il sẹcolo delle Tre Corone – XIV vek je vek “Triju Kruna” (Dantea, Bokača i Petrarke).

Imenice koje upućuju na istorijske periode ili epohe u kulturi mogu se pisati velikim slovom; isto tako, i nazivi desetleća pišu se velikim slovom: Rinascimento – Renesansa Risorgimento – Preporod (XIX vek) il Ventennio – period fašizma l’Umanẹsimo – Humanizam gli anni Sessanta – šezdesete godine

Velikim slovom pišu se nazivi političkih partija, državnih tela i ustanova, udruženja itd.; velikim slovom pišu se i akronimi svih organizacija: Il PD è contrario – (Stranka) PD se protivi (Partito Democratico) La conferenza è organizzata dalla Facoltà di Filosofia – Skup organizuje Filozofski fakultet

Il Ministero degli Affari Esteri (MAE) assegna due borse di studio – Ministarstvo inostranih poslova dodeljuje dve stipendije

L’ONU è l’Organizzazione delle Nazioni Unite – UN je Organizacija ujedinjenih nacija

Nazivi novina, revija, časopisa pišu se velikim slovom: L’ho letto su Repụbblica – To sam pročitao u Republici Hai visto Il Messaggero? – Jesi li video Mesađero? (član je deo naziva ovih novina)

Nazivi naroda pišu se malim slovom, a nazivi starih naroda mogu se pisati velikim slovom: Domẹnica prọssima i francesi vanno alle urne – Naredne nedelje Francuzi izlaze na glasanje

I Romani sconfịssero i Galli – Rimljani su porazili Gale

U naslovima književnih dela velikim slovom pišu se samo početna reč i vlastita imena, ukoliko su sadržana u naslovu: Le ụltime lẹttere di Jạcopo Ọrtis – Poslednja pisma Jakopa Ortisa

46

Nazivi planeta i zvezda piše se velikim slovom, a imenice terra (– zemlja), sole (– sunce) ili luna (– mesec) pišu se malim slovom ukoliko se ne odnose na nebeska tela: La Via Lạttea è la nostra galạssia – Mlečni put je naša galaksija La Terra fa parte del Sistema Solare – Zemlja je deo Sunčevog sistema

Imena božanstava i monoteističnih bogova, kao i nazivi verskih praznika, pišu se velikim slovom: Marte era il dio romano della guerra – Mars je bio rimski bog rata Nella Bibbia si dice che Dio ha creato il mondo in sei giorni – U Bibliji se kaže da je Bog stvorio svet za šest dana

Il Corano è il libro sacro dei musulmani – Kuran je sveta knjiga muslimana La festa del Ramazan viene prima o dopo la Pasqua? – Da li je praznik Ramazan pre ili posle Uskrsa?

Postoje kolebanja oko pisanja velikog slova u slučajevima kao: Ḁbito in via Mazzini /in Via Mazzini – Stanujem u Ulici Macini Questo è l’ocẹano Atlạntico /l’Ocẹano Atlạntico – Ovo je Atlantski okean

Nazivi dana u sedmici i nazivi meseci i godišnjih doba pišu se malim slovom.

1.16. TRANSKRIPCIJA ITALIJANSKIH IMENA I NAZIVA Transkripcija italijanskih imena i naziva na srpski precizno je uređena Pravopisom srpskog jezika. Ona ne predstavlja veliki problem, budući da su glasovi jednog i drugog jezika u dovoljnoj meri slični. Na ovom mestu preuzeta su osnovna načela iz Pravopisa srpskog jezika Matice srpske (1993) kojih se treba pridržavati prilikom transkripcije; primeri su samo delimično preuzeti iz tog izvora: GRAFIČKI ZNAK

C + a/o/u CC + a/o/u

C + e/i CC + e/i

CI + a/o/u CCI + a/o/u

IME ILI NAZIV

TRANSKRIPCIJA

Capri Como Cụneo Tacconi

Kapri Komo Kuneo Takoni

Cellini Da Vinci Caccetta

Čelini Da Vinči Kačeta Ćao! Grof Ćano

IZUZECI:

Ciao! Ciano

Luciana Boccaccio Ciurnelli PAZI! Lucịa PAZI! Lancia

Lučana Bokačo Čurneli Lučija Lanča

47

GRAFEMI I FONEMI

Michele Chimenti Tacchinardi IZUZETAK: Stuparich PAZI! Chicco

Mikele Kimenti Takinardi Stuparič Kiko

Gastone Goffredo Gustavo

Gastone Gofredo Gustavo

G + i/e GG + i/e

Gẹnova Gimondi Ruggero

Đenova Đimondi Ruđero

GI + a/o/u GGI + a/o/u

Perugia Giovanna Giuseppe Poggio

Peruđa Đovana Đuzepe Pođo Bordžija

CH + e/i CCH + e/i

G + a/o/u

IZUZETAK:

GH + e/i GL + i GLI + a/e/o/u

GN GUA, GUE, GUI

Borgia

Gherardo Ghiberti PAZI! Lamborghini

Gerardo Giberti Lamborgini

Fogli

Folji

Cạgliari Guglielmo Gigliola Pagliuca

Kaljari Guljelmo Điljola Paljuka

Bologna Magnani

Bolonja Manjani

Guaragnella Guerra Guittone

Gvaranjela Gvera Gvitone

H

unutar reči piše se samo posle C ili G i služi kao grafički znak (vidi CH i GH)

I iza C/G/GL/SC

služi kao grafički znak (vidi CI, GI, GLI, SCI)

IA/IE/IU

Maria Gabriele

Marija Gabrijele

IO

Clạudio Fabrịzio

Klaudio Fabricio

I na početku reči

Iạcopo Iannacci

Jakopo Janači

Savoia Gioia Mastroianni

Savoja Đoja Mastrojani

I intervokalno

48 Mainardi Boito Luisa

Mainardi Boito Luiza

QUA/QUE/QUI

Quasịmodo Pasquale Sequi

Kvazimodo Paskvale Sekvi

intervokalno S

Cesana Rosa Maserati

Čezana Roza Mazerati

S + zvučni suglasnik ili sonant

Sgorlọn Slataper Svevo Rosmini

Zgorlon Zlataper Zvevo Rozmini

De Crescenzo Gramsci

De Krešenco Gramši

SC + a/o/u

Mascagni Fọscolo Scurpiddu

Maskanji Foskolo Skurpidu

SCH + e/i

Schellino Schillaci

Skelino Skilači

SCI + a/o/u

Bresciani Lo Cascio Prosciutti

Brešani Lo Kašo Prošuti

S u drugim položajima

Francesco Scattini Sforza IZUZETAK: Cọrsica

Frančesco Skatini Sforca Korzika

SS

Mussolini Cabassi

Musolini Kabasi

X

Bixio Craxi

Biksio Kraksi

I u drugim položajima

SC + e/i

D’Annunzio Z ili ZZ Manzoni zvučno i bezvučno Ruzzante Zampa

D’Anuncio Manconi Rucante Campa

PAZI! Mnoga italijanska imena i nazivi koji sadrže grafem z transkribuju se na sledeći, nepravilan način:

Montezẹmolo Zanardi Zenga Zeno Zeffirelli

USVOJENO REŠENJE:

TREBALO BI:

Montezemolo Zanardi Zenga Zeno Zefireli

Montecemolo Canardi Cenga Ceno Cefireli

49

GRAFEMI I FONEMI

Prilikom transkripcije na srpski jezik treba voditi računa da transkribovani oblik ne sme da odudara od pravopisnih rešenja usvojenih za srpski jezik. Naročito treba voditi računa o tome da se u srpskom jeziku ne beleže udvojeni suglasnici i akcenti. Problem nastaje kada treba napisati na italijanskom neko italijansko ime ili prezime koje je prethodno transkribovano na srpski, budući da se tada gube udvojeni suglasnici: Rocco Anna Giuseppe

Roko Ana Đuzepe

Cannalire Gadda Fallaci

Kanalire Gada Falači

Transkripcija je obavezna u ćiriličnom pismu, dok u latiničnom autor ima pravo da ostavi izvornu grafiju. Transkribovano italijansko ime (ili naziv) može se menjati po padežima: Vitaliano Brancati

Vitalijano Brankati

Alberto Morạvia

Alberto Moravija

Stẹfano Benni

Stefano Beni

Vitalijana Brankatija s Vitalijanom Brankatijem... Alberta Moravije Albertu Moraviji... Stefana Benija sa Stefanom Benijem...

Ukoliko je vlastito ime naglašeno na poslednjem slogu, padežni nastavci dodaju se na celo ime: Niccolò Ammaniti

Nikolo Amaniti

Nikoloa Amanitija, s Nikoloom Amanitijem...

Ukoliko je prezime muškarca naglašeno na poslednjem slogu, padežni nastavci dodaju se na celo prezime. Prezimena žena inače ostaju nepromenjena kada je uz vlastito ime, bez obzira na položaj akcenta: Vito Marcianò

Vito Marčano

Francesco Mazzà

Frančesko Maca

Alessandro Benincà Aleksandro Beninka Raffaella Carrà

Rafela Kara

Oriana Fallaci

Orijana Falači

Vita Marčanoa s Vitom Marčanoom Frančeska Maca s Frančeskom Macaom... Alesandra Beninka s Alesandrom Beninkaom Rafaelu Kara s Rafaelom Kara... Orijanu Falači s Orijanom Falači...

Kod promene po padežima, treba obratiti pažnju na italijanska vlastita imena i prezimena koja se završavaju samoglasnikom –e : Achille Cẹsare Ẹttore

Akile Čezare Etore

Akilea, Akileu, s Akileom itd. Čezarea, Čezareu, s Čezareom itd. Etorea, Etoreu, s Etoreom itd.

50

Gabriele Marchese Pavese

Gabrijele Markeze Paveze

Gabrijelea, Gabrijeleu, s Gabrijeleom itd. Markezea, Markezeu, s Markezeom itd. Pavezea, Pavezeu, s Pavezeom itd.

Posledica navedenih pravila jeste da bi trebalo reći: “s Čezareom Pavezeom”, “od Čezarea Pavezea” itd. PAZI! Ukoliko je uz prezime žene upotrebljen samo član, kao u primeru: ...la Morante avvertì da vicino la minaccia della vecchiaia... ono se prevodi na srpski ili kao “Moranteova”, ili u prevodu treba dodati i ime spisateljice – Elsa Morante. Može se primeniti i neko drugo rešenje – npr. “gospođa Morante”, ili “spisateljica Morante”. Prevodilac navedenog primera postupio je na sledeći način:

Elza 5 Morante suočila (se) s pretnjom starosti...

Postoji mogućnost da se imena ili nazivi na latiničnom pismu, eventualno, iz posebnih razloga – npr. u naučnoj prozi ili u međunarodnoj komunikaciji – ostave u izvornoj grafiji: takvi oblici bi trebalo da ostanu isključivo u prvom padežu: Guglielminetti je redovni profesor Italijanske književnosti.

Nisu dozvoljena rešenja poput Guglielminetti–ja, Montale–u, sa Svevo–om, D’Annunzio–u, itd. Pravopis srpskog jezika nalaže pisanje bez crtice: Guglielminettija sa Svevom

Montaleu D'Annunziju

Crtica se može tolerisati u ćirilici, ali samo izuzetno, i to ukoliko postoje posebni razlozi zbog kojih se ne primenjuje transkripcija (npr. u naučnom tekstu). Poželjno je da se netranskribovano ime upotrebi samo jednom, a da se na kraju teksta priloži spisak imena i naziva u izvornoj grafiji: Добио је писмо од Guglielminetti–ја PAZI! Prilikom transkripcije italijanskih imena ili naziva moraju se upotrebiti oblici koji su usvojeni u posebnom obliku. Neki od njih su:

Campidoglio Firenze Nạpoli Piemonte Puglia Roma

Kapitol Firenca Napulj Pijemont Apulija Rim

Sardegna Sicilia Tẹvere Trieste Vesuvio

Sardinija Sicilija Tibar Trst Vezuv itd.

Za transkripciju slovenskih geografskih naziva vidi odeljak 5.1.1.3. 5

Italijansko ime Elsa treba da se transkribuje Elsa .

GRAFEMI I FONEMI

51

1.17. TRANSKRIPCIJA STRANIH IMENA I PREZIMENA NA ITALIJANSKI U savremenom italijanskom jeziku transkripcija vlastitih stranih imena rešena je na jednostavan način: strana imena preuzimaju se u izvornoj grafiji, neadaptirano, što može da predstavlja problem prilikom izgovaranja tih imena: Arnold Schwarzenegger Calderón de la Barca Charles de Gaulle Charles Swinburne Claude Lévi–Strauss George Bush

Giörgy Lukàcs Honoré Balzac James Macpherson Jean–Jacques Rousseau Theodor Körner William Shakespeare

U ranijim epohama postojala je težnja da se vlastito ime italijanizuje, pa rešenja poput sledećih ne treba da iznenade; ipak, takav postupak se sve manje primenjuje: Alfonso di Lamartine Edgardo Quinet Emilio Zola Enrico Ibsen Eugenio Ionesco Geremịa Bentham

Giovanni Milton Giovanni Racine Giulio Meinl Giulio Verne Renato Cartesio (Rene Dekart) Stẹfano Mallarmé

I danas su upotrebi italijanizovana imena Bacone, Copẹrnico, Lutero, Kẹplero itd., a poseban problem mogu da predstave nazivi stranih vladara. Ako ime vladara glasi “re Enriko IV”, potrebno je da se proveri da li je reč o engleskom (Henri IV), francuskom (Anri IV) ili nemačkom vladaru (Henrik IV). Ukoliko se u izvornom jeziku ne koristi latinično pismo, preuzima se ona latinična transkripcija koja je usvojena u Italiji. Usvajanje pravopisnih rešenja se najčešće obavlja posredstvom nekog drugog jezika, uglavnom engleskog: U(s)sama bin Ladin Osam bin Laden Omar Sharif Shimon Peres Yitzak Rabin Yasser Arafat Ho Chi Min Kim Il Sung

Kim Jong Il Yoshio Inaba Takashi Shimura Toshiro Mifune Robert Mugabe Mao Tse–Tung Mao Zedong

52

Srpska, ruska, bugarska i makedonska imena i prezimena treba da se transkribuju na latinično pismo. U ovom slučaju, Italijani primenjuju razna rešenja, a ponekada se prepoznaje uticaj pravopisa drugih stranih jezika. Nekoliko primera: Aleksander Solzenitsin Dostoevski Fedor Dostojewski Fedor Michajlovic Dostoevskij Leone Tolstoi

Lev Nikolaevic Tolstoj Lev Tolstoi Todor Zivkov Vladimir Ilic Ulanov Lenin Vladimir Il’ ic Ul’janov Lenin

Naša imena i prezimena treba ostaviti u izvornoj, latiničnoj grafiji. Završetak je prihvatljiv samo za Italijane s prezimenom slovenskog porekla (npr. Stuparich, Cosulich, Callịgarich itd.; navedena prezimena transkribuju se Stuparič, Kozulič, Kaligarič itd.). Za naša prezimena na –ić prilikom transkripcije na italijanski čuva se izvorno grafičko rešenje.

–ich

2. ČLAN Član (artịcolo ) je vrsta reči koja se ne javlja samostalno već se upotrebljava uz imenice; on ne mora da bude neposredno do imenice već može da se nađe i ispred opisnog prideva koji prethodi imenici i određuje je. Postoje dva osnovna člana: određeni član i neodređeni član. Pored njih, postoje i partitivni član (2.4) i nulti član (artịcolo zero, ili „ogoljena imenica“), koji je u ovoj gramatici označen formulacijom „izostavljanje člana“ (omissione dell’articolo: na primer Aveva in mente un'idea, „Imao je na umu [jednu] ideju“; vidi i str. 68-70). Za poznate pojmove ili predmete, odnosno za pojmove ili predmete za koje se pretpostavlja da su sagovorniku poznati, upotrebljava se određeni član, a za nepoznate pojmove neodređeni član. Za usvajanje upotrebe člana posebnu poteškoću predstavlja činjenica da u srpskom jeziku ne postoji član i da govornici srpskog jezika ne osećaju potrebu, ali i nemaju gramatička sredstva da signaliziraju da li je sadržaj imenice poznat ili nepoznat. Dužim učenjem italijanskog jezika i pažljivim slušanjem i čitanjem moguće je u dobroj meri prevazići ovu poteškoću. Određenu pomoć može da pruži i poznavanje drugih stranih jezika koji imaju član (engleski, francuski, nemački, španski itd.), ali pravila upotrebe člana u ovim jezicima često odudaraju od onih koja važe u italijanskom. Stoga, problemu upotrebe člana u italijanskom najbolje je prići oslanjajući se na gramatička pravila i, u kasnijim fazama usvajanja jezika, na jezičko iskustvo i vlastita zapažanja.

2.1. ODREĐENI ČLAN Određeni član ima oblike za:  

muški i ženski rod, jedninu i množinu.

2.1.1. OBLICI ODREĐENOG ČLANA MUŠKI ROD

ŽENSKI ROD

JEDNINA

MNOŽINA

il

i

lo (l’)

gli

JEDNINA

MNOŽINA

la (l’)

le

Pravila o tome kada se upotrebljavaju pojedini oblici određenog člana za muški rod izložena su u odeljku 2.1.1.2.

54

2.1.1.1. ODREĐENI ČLAN ZA IMENICE ŽENSKOG RODA Postoje samo dva oblika člana za ženski rod: jedan za jedninu, drugi za množinu. Treba voditi računa o tome da se u jednini član la elidira ispred reči koje počinju samoglasnikom: l’amica – prijateljica l’ọpera – delo/opera l’unità – jedinstvo l’Europa – Evropa l’Italia – Italija

Elizija člana dozvoljena je samo u jednini, premda se u govornom jeziku elizija javlja i uz imenice u množini. Ipak, treba reći i pisati: le amiche – prijateljice le ọpere – dela/opere PAZI! Član se slaže u rodu i broju sa imenicom koju određuje, ali oblikom se prilagođava reči kojoj neposredno prethodi. Niže, u prvom primeru član je ispred imenice, u drugom ispred prideva:

L’ọpera letteraria di Pirandello è importante – Pirandelovo književno delo je značajno

La sua ọpera letteraria è importante – Njegovo književno delo je značajno

2.1.1.2. ODREĐENI ČLAN ZA IMENICE MUŠKOG RODA Član za muški rod je komplikovaniji jer ima četiri oblika (vidi tabelu gore): dva za jedninu i dva za množinu. Član il se upotrebljava u svim slučajevima kada ne treba upotrebiti član lo. Član lo se upotrebljava ispred reči u jednini koje počinju: REČ POČINJE

MNOŽINA

gli scontrini gli sbagli

grafemom z

lo zero – nula lo zio – stric/ujak

gli zeri gli zii

grafemom x

lo xenọfobo – ksenofob

gli xenọfobi

lo psicọlogo – psiholog lo pneumạtico – pneumatik

gli psicọlogi gli pneumạtici

grafemom s + suglasnik

grupama ps ili pn

8

JEDNINA

lo scontrino – kasa blok lo sbaglio – greška

8

Ispred reči pneumạtico često se upotrebljava, nepravilno, član il (ili neodređeni član un ). U množini upotrebljavaju se i član i (i pneumạtici ), odnosno partitivni član dei.

55

ČLAN

l’amịco – prijatelj l’ọspite – gost

gli amịci gli ọspiti

fonemom 

lo sciọpero – štrajk lo scialle – šal

gli sciọperi gli scialle

fonemom 

lo gnu – gnu

gli gnu

poluvokalom j

lo Iọnio – Jonsko more lo yoghurt – jogurt

gli yoghurt

poluvokalom w

l’uọmo – čovek

gli uọmini

samoglasnikom 9

–

Ukoliko imenice ili pridevi koji počinju na navedene načine stoje u množini, ispred njih treba upotrebiti član gli : gli scontrini, gli zeri, gli psicọlogi, gli amici itd.

Ispred reči koje počinju samoglasnikom i može doći do elizije člana gli. Ta pojava se smatra arhaičnom: Gl’ italiani – Italijani Gl’ inglesi – Englezi

BOLJE: BOLJE:

Gli italiani Gli inglesi

Član lo /gli upotrebljava se i ispred reči koje počinju fonemom  (doduše, rečnici beleže samo jedan primer: gliọmmero, vrsta pesničkog sastava) i ispred reči koje počinju suglasničkim grupama c n –, ct –, ft –, m n –, pt –. Ove suglasničke grupe na početku reči pripadaju naučnoj terminologiji. PAZI! Izuzetak su priloški izrazi per lo più („uglavnom“) i per lo meno („u najmanju ruku“); u ovim izrazima sačuvana je arhaična upotreba člana. Ista pojava beleži se i u nekim prezimenima: Lo Duca, Lo Cuoco, Lo Monaco itd. PAZI! Ispred imenice dei („bogovi“) treba upotrebiti član gli :

gli dei – bogovi agli dei – bogovima degli dei – bogova (genitiv množine) Imenica dei vrlo često se piše s grafičkim akcentom: dèi. I opisni pridev bello i pokazni pridev quello ponašaju se na sličan način:

begli dei – lepi bogovi quegli dei – oni bogovi

9

Kada reč počinje samoglasnikom, član lo se obavezno elidira i beleži kao l’.

56 PAZI! Član se oblikom prilagođava reči kojoj neposredno prethodi. U prvom narednom primeru član je ispred imenice, u drugom stoji ispred prisvojnog prideva:

L’ọspite si alza – Gost/gošća ustaje Il nostro/La nostra ọspite si alza – Naš gost/Naša gošća ustaje PAZI! Član, i određeni i neodređeni, uvek stoji iza prideva tutto („ceo“, „sav“), što predstavlja izuzetak od pravila: vidi i odeljak 4.5.2. Nekoliko primera:

Ha mangiato tutta la pizza – Pojeo je celu picu Invita tutte le amiche – Poziva sve prijateljice Io lavoro tutto il tempo – Ja radim sve vreme Tutto lo stadio è pieno – Ceo stadion je ispunjen Non tutti gli sport fanno bene – Nisu svi sportovi dobri za zdravlje Esiste tutta una serie di problemi – Postoji čitav niz problema

2.1.2. FUNKCIJE ODREĐENOG ČLANA Određeni član ima sledeće funkcije:  



uvodi poznat pojam: Il computer è molto ụtile – Kompjuter je veoma koristan; uvodi pojam za koji se pretpostavlja da je poznat sagovorniku: La finestra della mia cạmera non si chiude bene – Prozor u mojoj sobi ne zatvara se dobro; uvodi ranije pomenut pojam: La ragazza di cui ti parlavo si chiama Anna – Devojka o kojoj sam ti pričao zove se Ana; 

zamenjuje prisvojni pridev: Dov’è la mạcchina? – Gde su (moja) kola?



zamenjuje pokazni pridev: Prendi il libro – Uzmi (tu) knjigu

2.1.3. UPOTREBA ODREĐENOG ČLANA Pitanje kada treba upotrebiti određeni ili neodređeni član, odnosno kada treba izostaviti član, spada među teže probleme u usvajanju italijanskog jezika. U nastavku se navode pravila za upotrebu člana; pažljivom primenom ovih pravila može se uspešno odgovoriti na većina zahteva vezanih za upotrebu člana. Upotreba člana tesno je povezana s upotrebom predloga, tako da se vežbe za upotrebu člana obično kombinuju s vežbama za upotrebu predloga. Upotreba ili izostavljanje člana uslovljeno je klasom kojoj pripada imenica. Važnu klasu imenica čine vlastita imena i prezimena; uz njih se mogu svrstati i nadimci i razni nazivi (firmi, ustanova itd.).

ČLAN 

57

Uz vlastita imena član se ne upotrebljava: Paolo è qui, Francesca non è venuta – Paolo je ovde, Frančeska nije došla

➢

Ali, ukoliko uz vlastito ime stoji pridev, član treba obavezno upotrebiti: Il nostro Paolo è qui, la cara Francesca non è venuta – Naš Paolo je ovde, draga Frančeska nije došla

➢

U familijarnom registru, moguća je upotreba člana i uz vlastita ženska imena:

➢

Analogno prethodnoj pojavi, moguća je i upotreba člana i ispred vlastitih muških imena. Ova pojava predstavlja regionalizam:

La Francesca è qui – Frančeska je ovde

Il Paolo è venuto? – Da li je došao Paolo? 

Uz prezimena muškaraca ne upotrebljava se član: Rossi è bravo, Bianchi è ambizioso – Rosi je sposoban, Bjanki je ambiciozan

➢ U nekim slučajevima (u formalnim situacijama ili, donekle, s ironičnom namerom) član se može upotrebiti i uz prezimena muškaraca: Il Rossi è bravo – Rosi je sposoban Mi chiami il Bianchi – Pozovite mi Bjankija

➢

Ukoliko uz prezime muškarca stoji pridev, član treba obavezno upotrebiti: Il nostro bravo Rossi ; Il giọvane Bianchi è ambizioso – Naš vredni Rosi; mladi Bjanki je ambiciozan

➢

Isto važi i ukoliko uz prezime stoji dopuna bilo koje vrste: Non è più il Bianchi di una volta – To nije više nekadašnji Bjanki È il Bianchi che conosciamo – To je onaj Bjanki kojeg poznajemo

➢

Kada prezime označava celu porodicu, određeni član se uvek upotrebljava, i to u obliku za množinu, dok samo prezime ostaje nepromenjeno: I Rossi e i Branca sono in vacanza – Rosijevi i Branke su na odmoru

Treba voditi računa o tome da se oblik člana bira u zavisnosti od početnog glasa prezimena: Gli Stori e gli Jovanović si conọscono – Storijevi i Jovanovići se poznaju. 

Uz prezimena žena član se upotrebljava u standardnom jeziku: La Rossi e la Bianchi sono brave – Gospođa Rosi i gospođa Bjanki su sposobne

58

➢

Upotrebom člana se postiže razlikovanje između muškaraca i žena; iskaz: Ho chiamato Rossi – Pozvao sam Rosija

upućuje na drugačiju situaciju u odnosu na iskaz: Ho chiamato la Rossi 10 – Pozvao sam Rosijevu/gospođu Rosi

➢

U ime poštovanja principa političke korektnosti i rodne ravnopravnosti sve više se teži izostavljanju člana ispred prezimena žena: Sarò consigliere di Meloni in materia energẹtica – Biću savetnik Melonijeve za pitanja energetike (u pitanju je političarka Đorđa Meloni)

➢

Ukoliko se prezime odnosi na više pripadnica jedne porodice, treba upotrebiti ženski član u množini, dok prezime ostaje nepromenjeno: Le Rossi sono simpạtiche – Rosijeve/(gospođe/gospođice/sestre) Rosi su simpatične

Le Branca hanno un’azienda propria – Branke/(gospođe/gospođice/sestre) Branka imaju vlastito preduzeće PAZI! Kada se navode ime i prezime neke osobe, član se ne sme upotrebiti:

Ecco Antonio Rossi e Maria Bianchi – Evo Antonija Rosija i Marije Bjanki 

Uz prezimena poznatih ličnosti ili pisaca koji su živeli do XX veka, član se uglavnom upotrebljava: il Leopardi, l’Ariosto, il Petrarca, il Canova, il Brunelleschi...

Ipak, ispred takvih prezimena moguće je izostaviti član, naročito ako im prethodi predlog: I versi di Leopardi – Leopardijevi stihovi, ili: I versi del Leopardi – Leopardijevi stihovi

Razlika u upotrebi člana uzrokovana je verovatno osećanjem prisnosti prema autoru ili umetniku: član ukazuje na objektivan i distanciran stav govornika, dok odsustvo člana odaje veći stepen bliskosti prema ličnosti o kojoj se govori. ➢

10

Vlastita imena pisaca i umetnika, prema pravilu, nemaju član. Kaže se: Dante ali: l’Alighieri Leonardo ali: il da Vinci Michelạngelo ali: il Buonarroti Raffaello ali: il Santi (ili: il Sạnzio)

Lepschy–Lepschy navode kako, kada se započinje telefonski razgovor, nije neophodno upotrebiti član ispred prezimena žene: Parla Bassi, „Basijeva je na vezi“. To se čini, izgleda, iz prostog razloga što se pol osobe s kojom se razgovara može prepoznati po glasu, tako da je gramatička oznaka za rod (ovde: upotreba člana) suvišna.

59

ČLAN

➢

Određeni član uz vlastito ime Dante označava njegovo najčuvenije delo, Božanstvenu komediju ; neodređeni član uz vlastita imena Leonardo, Mikelanđelo ili Rafaelo itd. upućuje na neko njihovo umetničko delo (isto važi i za dela drugih umetnika): Portate il Dante – Donesite Božanstvenu komediju Questo è il Raffaello più bello – Ovo je najlepša Rafaelova slika È un Leonardo – To je Leonardovo delo Sembra un Michelạngelo – Liči na Mikelanđelovo delo

➢

Prezimena kompozitora Verdija, moreplovca Kolumba i vojskovođe Garibaldija nemaju određeni član: Verdi è il più noto compositore italiano – Verdi je najčuveniji italijanski kompozitor

Garibaldi liberò il Meridione – Garibaldi je oslobodio jug Italije Colombo scoprì l’Amẹrica – Kolumbo je otkrio Ameriku

➢ Uz prezimena muzičara član se ne upotrebljava: Mozart morì nel 1791 – Mocart je umro 1791. godine Bach è popolare anche oggi – Bah je i danas popularan Rossini fu un grande compositore – Rosini je bio veliki kompozitor

➢ Prezimena poput van Gogh ili fon Braun ne zahtevaju upotrebu člana. Uz prezimena poznatih ličnosti 20. veka član se uglavnom ne upotrebljava: 

Mussolini, Churchill, Einstein

➢ Ukoliko uz takva prezimena stoji pridev, ili deo iskaza u pridevskoj službi, treba upotrebiti određeni član: Il geniale Einstein ha formulato la teorịa della relatività – Genijalni Ajnštajn postavio je teoriju relativnosti

Il Mussolini degli inizi era diverso dal Mussolini degli anni Trenta – Musolini na početku karijere bio je drugačiji od Musolinija iz tridesetih godina; 

Ako se kao nadimak ili ime upotrebljava pridev ili imenica, član je obavezan: la Sdentata – Krezuba la Volpe – Lisica Zorba il Greco – Grk Zorba Pipino il Breve – Pipin Mali

Ivan il Terrịbile – Ivan Grozni Pietro il Grande – Petar Veliki Giorgio il Nero – Karađorđe il Che – Če Gevara

PAZI! U nekim italijanskim prezimenima član je sastavni deo prezimena, ali se upotrebljava u arhaičnom obliku lo :

Vincenzo Lo Cascio Maria Giuseppina Lo Duca

Sebastiano Lo Monaco Michele Lo Porcaro

60

➢ Uz imena vladara ne stoji član: Carlo Martello – Karlo Martel Riccardo I Cuor di Leone – Ričard I Lavlje Srce Alessandro Magno – Aleksandar Makedonski Pompeo Magno – Pompej (Gnej Pompej Veliki) Carlo Magno, Luigi XVI – Karlo Veliki, Luj XVI itd. 

Član se upotrebljava ispred naziva preduzeća, firmi, organizacija: La FIAT ha impianti all’estero – Fijat ima postrojenja u inostranstvu Il romanzo è stato pubblicato dalla Einaudi – Roman je objavio (izdavač) Einaudi

Si aspetta la decisione della CGIL – Čeka se odluka sindikata CGIL Il CONI esige provvedimenti severi per i casi di doping – Olimpijski komitet Italije zahteva stroge kazne za slučajeve dopingovanja

Abbiamo contattato la “Ansaldo ” – Kontaktirali smo “Ansaldo” Che cos’è la Cei? – Šta je to “Cei”? (Biskupska konferencija Italije) C’est la vie... C’è la Sai – To je život... Tu je Sai (osiguravajuće društvo) La NIS e la JAT ẹrano aziende serbe – NIS i JAT su bila srpska preduzeća

➢

Ipak, nazivi novih preduzeća, naročito iz sveta informacionih tehnologija, doživljavaju se kao vlastita imena, te se ispred njih ne upotrebljava član: Ho letto su Internet che il concerto sarà a giugno – Pročitao sam na internetu da će koncert biti u junu

Amazon ha annunciato sconti sul prezzo dei libri – Amazon je najavio popuste na cene knjiga

Google inạugura un nuovo servizio – Gugl pokreće novu uslugu Puoi seguire tutte le partite su Sky – Možeš pratiti sve utakmice preko operatera Skaj

Non uso più Twitter, sono passata a Instagram – Ne upotrebljavam više Tviter, prešla sam na Instagram

Drugu važnu klasu imenica čine nazivi gradova, država, geografskih pojmova. 

Uz nazive gradova ne stoji član: Londra, Parigi, Roma e Venezia sono belle – London, Pariz, Rim i Venecija su lepi

➢ Ako uz naziv grada stoje pridev ili izraz s pridevskom funkcijom, treba upotrebiti član: La Londra vittoriana – London iz viktorijanskog doba la Parigi degli Illuministi – Pariz iz vremena Prosvetitelja la Roma barocca – barokni Rim la Venezia di un tempo – nekadašnja Venecija

ČLAN

61

PAZI! Prisustvo prideva uz naziv grada utiče ne samo na upotrebu člana već i na promenu predloga:

Vado a Bari – Idem u Bari Vado nella mia Bari – Idem u svoj Bari POGREŠNO: Vado alla mia Bari (andare + dativ: neprihvatljiv iskaz) Isto važi i za izraz:

Vado a letto – Idem u krevet/da spavam Vado nel mio letto – Idem u svoj krevet POGREŠNO: *Vado al mio letto (andare + dativ: neprihvatljiv iskaz) PAZI! Gradovi su, svi odreda, ženskog roda:

Belgrado è bella; la mia Belgrado è bella – Beograd je lep; moj Beograd je lep

Novi Sad è bella – Novi Sad je lep Postoje nedoumice oko egipatskog grada Kaira ( Il Cairo) zbog prisustva oblika “Il” u nazivu, koji liči na član za muški rod. Vidi niže, str. 62. PAZI! Ukoliko se sportsko društvo zove po gradu, takvi nazivi su muškog roda:

Il Torino, il Venezia e il Mọdena sono squadre di calcio italiane – Torino, Venecija i Modena su italijanski fudbalski klubovi

Treba obratiti posebnu pažnju na nazive klubova Roma, Juventus, Lazio i Atalanta : svi su ženskog roda (la Juve, la Roma, la Lazio itd.). Ženskog su roda i nazivi klubova izvedeni iz naziva gradova. Ti nazivi su, zapravo, pridevi: la Pistoiese, la Ternana, la Reggina, la Sambenedettese itd.

➢ član je sastavni deo naziva nekih gradova. U Italiji, od većih gradova to su: L’ Ạquila La Spezia a u ostatku sveta: L’Avana – Havana L’ Ạia – Hag Il Cạiro – Kairo La Valletta – La Valeta

Ako se uz ovakav naziv grada upotrebi i predlog, treba reći: Vado all’ Ạquila – Idem u L’Akvilu Torno dall’Avana – Vraćam se iz Havane Mi trovo nella mia Valletta – Nalazim se u svojoj Valeti itd.

62 PAZI! U nazivu glavnog grada Egipta, Kaira, stoji jezički element koji u Italijani poistovećuju sa članom za muški rod. Zbog toga postoje nedoumice da li je naziv ovog grada, prema pravilu, ženskog roda, ili muškog – s obzirom na član koji mu prethodi. Na osnovu raspoloživih primera nije moguće izvesti odrediti koja je upotreba dominantna. Kaže se:

La Cairo antica – Stari Kairo ali moguće je naći i:

Il Cairo antico Preporučeno rešenje jeste da se pridev uz naziv grada upotrebi kao imenski predikat, uz glagol ẹssere i imenicu città :

Il Cairo è una città bellissima – Kairo je divan grad Kaže se: Vado al Cairo („Idem u Kairo“), vẹrtice al Cairo („Samit u Kairu“).

Ukoliko uz naziv grada koji sadrži član stoji pridev, onda se odbacuje član koji je deo naziva grada a zadržava se član ispred prideva: La bella Spezia – Lepa La Specija Ah, la triste Aia – Ah, taj tužni Hag 

Uz nazive kontinenata, država, regija, geografskih oblasti član se obavezno upotrebljava: l’Europa, l’ Italia, la Germạnia – Evropa, Italija, Nemačka il Lazio, la Lombardịa, la Campạnia – Lacij(um), Lombardija, Kampanija (italijanske regije)

la Serbia, il Montenegro, il Kosovo itd.

➢ Uz nazive nekih država član se ne upotrebljava, osim ako uz naziv ne stoji i pridev: Israele esporta agrumi – Izrael izvozi agrume (Israele je vlastito muško ime) Cipro è una bella ịsola – Kipar je lepo ostrvo (Kipar se doživljava kao malo ostrvo, stoga nema član; pravilo važi i za Maltu, Haiti, kneževinu Monako ; za druge male države potrebno je proveriti da li treba upotrebiti član)

Cuba attira molti turisti – Kuba privlači mnogo turista Andorra e San Marino sono due stati europei – Andora i San Marino su dve evropske države

La Cina non riconosce Taiwan – Kina ne priznaje Tajvan

➢ Države Vatikan i Lihtenštajn zahtevaju član: Il Vaticano e il Liechtenstein sono due piccoli stati europei – Vatikan i Lihtenštajn su dve male evropske države

➢ Treba obratiti pažnju na predlog di koji prethodi nazivu države: tada je izostavljanje člana moguće ili čak i obavezno. Uporedi sledeće primere:

63

ČLAN

la ritirata di Russia

povlačenje iz Rusije

lo zio d’America la guerra di Spagna

ujak iz Amerike Španski (građanski) rat Nacionalna banka Italije

la Banca d’Italia Fratelli d’Italia

Braćo Italijani

la ritirata della Russia lo zio dell’America la guerra della Spagna (contro...) la banca dell’Italia i fratelli dell’Italia

povlačenje Rusije (ruske vojske) ujak Amerike (?) rat Španije (protiv...) banka čiji je vlasnik Italija (?) (rođena ) braća Italije (?)

➢ Predlog in ispred naziva ovih geografskih pojmova obično odbacuje član: Vado in Germania – idem u Nemačku Vado in Lombardịa – idem u Lombardiju In Francia si trova il maggior centro… – U Francuskoj se nalazi najveći centar…

➢ U prisustvu prideva ili izraza s pridevskom vrednošću član se obavezno upotrebljava: Vado nella mia Lombardịa – idem u svoju Lombardiju Nella Corea del Nord – U Severnoj Koreji

➢ Ako je naziv države ili kontinenta u množini, član je takođe obavezan: Negli Stati Uniti – u Sjedinjenim Američkim državama Nelle due Amẹriche – u Severnoj i Južnoj Americi Vive negli Emirati Ạrabi – Živi u Arapskim Emiratima itd.

➢ Uz predlog in i pridev tutto + imenice Italia ili Europa upotreba člana nije obavezna: In tutta Italia – u celoj Italiji In tutta Europa – u celoj Evropi

➢ Za ostale države (uz koje inače treba da se upotrebi član) prethodno pravilo ne važi: In tutto il Giappone – U celom Japanu In tutti gli Stati Uniti – U celim SAD itd.

➢ Obično se izostavlja član uz naziv Italia i predloge di, da, per, su : Cerca gli alberghi di tutta Italia – Traži hotele u celoj Italiji Sono partiti treni e pullman da tutta Italia – Krenuli su vozovi i autobusi iz cele Italije

Andiamo in giro per tutta Italia – Putujemo po celoj Italiji Freddo su tutta Italia – Hladno vreme u celoj Italiji

64

➢ Uz imenicu Europa član se može izostaviti uz predloge di i da : Treni di tutta Europa – Vozovi iz cele Evrope Crịtiche da tutta Europa – Kritike iz cele Evrope

➢ Uz nazive planina, reka, jezera i drugih geografskih pojmova obavezno se upotrebljava član: il Monte Bianco – Monblan le Alpi – Alpi gli Appennini – Apenini il Tẹvere – Tibar il Garda – jezero Garda il lago di Vico – jezero Viko itd.

➢ Uz nazive velikih ostrva obavezno stoji član: la Sicilia la Sardegna la Cọrsica 11 il Madagascạr la Groenlạndia Pazi! Neka velika ostrva odbacuju član: Giava, Bali, Celebes, Cuba, Haiti Hokaido-Honshu, Malta, Sumatra itd. Isto se ponašaju Iwo Jima, ali i ostala, ne tako velika pacifička ostrva: Tonga, Waiatu itd. Ukoliko postoji nedoumica oko upotrebe člana, odgovor je najbolje potražiti na odgovarajućim Internet stranicama na italijanskom jeziku.

➢ I uz nazive arhipelaga upotrebljava se član u množini: le Eọlie – Eolska ostrva le Trẹmiti – Tremitska ostrva le Hawaii – Havaji le Canạrie – Kanarska ostrva itd.;

➢ Uz nazive za mala ostrva ne upotrebljava se član: Ponza, Capri, Ischia, Montecristo, Pantellerịa, Lampedusa – italijanska ostrva. Ostrvo Elba navodi se uvek kao Ịsola d’Elba. Cipro, Rodi, Corfù, Zante – Kipar, Rodos, Krf, Zakintos (sva grčka ostrva odbacuju član!)

Malta – Malta Santa Ẹlena – Sveta Jelena itd.

➢ Ako je naziv malog ostrva određen atributom, član se mora upotrebiti: La mia Capri – Moj Kapri La Pantellerịa preistọrica – Praistorijska Pantelerija itd.; 11

Na Siciliji, na Sardiniji, na Korzici kaže se In Sicilia, in Sardegna, in Corsica.

ČLAN

65

➢ Isto važi i za velika ostrva uz koje se ne upotrebljava član: La misteriosa Bali – Tajanstveni Bali 

Uz imenice koje označavaju članove porodice treba upotrebiti član: Come si chiama il padre di Luigi? – Kako se zove Luiđijev otac? Hai invitato i fratelli? – Jesi li pozvao braću?

Za upotrebu člana uz imenice koje označavaju članove porodice vidi detaljnije na str. 144-146. ➢ Uz imenice mamma („mama“) i papà („tata“) član se upotrebljava, ali u komunikaciji u okviru porodice on se može izostaviti (isto važi i za nonno, nonna, zio i zia): Dov’è la mamma? – Gde je mama? Mamma dov’è? – Gde je mama? (npr. dete se raspituje za majku) Lo ha detto papà – Tata je to rekao (npr. dete prenosi očeve reči) Lo ha detto il papà – Tata je to rekao (neko prenosi reči detetovog oca)

U komunikaciji u okviru porodice član se manje upotrebljava uz imenice mamma, papà, nonno, nonna, zio i zia možda zato što se te reči doživljavaju kao vlastita imena. Član se upotrebljava uz odredbe za vreme (čas, datum, godine, stoleća): 

Adesso è l’una – Sada je jedan sat. Sono le due e un quarto – Sada je dva i četvrt. Il 1° maggio è la Festa del Lavoro – Prvi maj je praznik rada. La fiera è dal 25 al 30 marzo – Sajam je od 25. do 30. marta. Ha fra i trenta e i quarant’anni – Ima između trideset i četrdeset godina. È sulla cinquantina – Ima pedesetak godina. Luca è nato nel 1999 – Luka je rođen 1999. godine. Regnò dal 1837 al 1901 – Vladala je od 1837. do 1901. godine. I conflitti durarono dal Trecento al sedicẹsimo sẹcolo – Sukobi su trajali od XIV do XVI veka. PAZI! Tačan broj godina navodi se bez člana:

Ha trent’anni – Ima trideset godina Ha diciotto anni – Ima osamnaest godina

➢ Član se upotrebljava uz nazive dana u nedelji ukoliko oni upućuju na radnje koje se ponavljaju redovno, svake sedmice: Il martedì vado a karate – Utorkom idem na karate Il sạbato andiamo dalla nonna – Subotom idemo kod bake

66

Ukoliko uz naziv dana u sedmici ne stoji član, to znači da se radnja odvija(la) samo jednom:

➢

Sạbato vado al concerto – U subotu idem na koncert Sạbato sono stato al concerto – U subotu sam bio na koncertu PAZI! U raznim javnim obaveštenjima član se ne mora upotrebiti; time se postiže ekonomičnost u komunikaciji:

Domẹnica chiuso – Nedeljom zatvoreno



Član se upotrebljava i u sledećim slučajevima: ➢ Uz strane sveta; uz određena kolebanja, imenicama sud, nord, est i ovest može da prethodi određeni član: Andiamo al nord – Idemo na sever Si trova al sud – Nalazi se na jugu All’ọvest si lavora di più – Na zapadu se više radi Il sole sorge all’est – Sunce se rađa na istoku

U prethodnim primerima imenice sud, nord, est i ovest upućuju na oblast koja se može smatrati jugom, severom itd. neke države ili oblasti; ne prevode se srpskim prilozima južno (od), severno (od) itd. ➢ Ukoliko se nazivima za strane sveta upućuje na kretanje u datom pravcu ili na određeni položaj u prostoru, član se ne upotrebljava: Dobbiamo andare prima a nord, poi a est – Treba da idemo prvo u pravcu severa, zatim u pravcu istoka

Il lago di Bracciano si trova a nord di Roma – Jezero Bračano nalazi se severno od Rima

➢ Uz imenice koje upućuju na predstavnike životinjskih ili biljnih vrsta: Il cane è il migliore amico dell’uomo – Pas je čovekov najbolji prijatelj Il pino è un ạlbero alto e robusto – Bor je visoko i snažno drvo

➢ Uz relativni superlativ (vidi i odeljak 4.2.9.3): È il più bel film del fẹstival – To je najlepši film na festivalu È tra le più belle – Ona je među najlepšima

Određeni član se, po pravilu, ne upotrebljava prilikom navođenja adrese, uz reči: 

Via Piazza Viale

ulica trg bulevar

Largo Piazzale Corso

trg (manji) trg (manji) ulica – korzo

67

ČLAN

Abito in via Cavour – Stanujem u Ulici Kavur Mi trovo in piazza Risorgimento – Nalazim se na Trgu Risorđimento Adesso entriamo in Corso Cola di Rienzo – Sada ulazimo u Ulicu Kola di Rijenco

Ukoliko navedene imenice nisu deo adrese, član treba upotrebiti: Questa è la via più importante di Milano – Ovo je najvažnija ulica u Milanu La piazza che cercate si trova qui vicino – Trg koji tražite nalazi se ovde blizu 

Član se ne upotrebljava uz prideve mezzo („pola“) i metà posle kojih sledi naziv države:

(„polovina“)

Abbiamo girato mezza Germạnia – Obišli smo pola Nemačke Metà Stati Uniti è sotto la neve – Pola SAD je pod snegom

➢ uz pridev mezzo može da stoji i bilo koja druga imenica: Mezza classe sta male – Pola odeljenja je bolesno Mi hai mangiato mezza merenda – Pojeo si mi pola užine 

Član se ne upotrebljava posle glagola ẹssere, uz imenicu koja označava profesiju ili oblast delovanja u najširem smislu: Marco è professore di pianoforte – Marko je profesor klavira Loro sono impiegati di banca – Oni su bankarski službenici Anna è studentessa – Ana je studentkinja

Upravo navedeni iskazi predstavljaju odgovor na pitanja Che cosa fa? /Che cosa fanno? („Šta radi?/Šta rade?“, „Čime se bavi?/Čime se bave?“). U ovim i sličnim iskazima može se upotrebiti neodređeni član s glagolom ẹssere, ali takav iskaz onda predstavlja odgovor na pitanja Chi è? /Chi sono? („Ko je?/ Ko su?“): Marco è un professore di pianoforte – Marko je (jedan) profesor klavira Loro sono impiegati di banca – Oni su bankarski službenici Anna è una studentessa – Ana je (jedna) studentkinja

Eventualnom upotrebom određenog člana kazalo bi se da su osobe o kojima se govori poznate i ranije pomenute: Marco è il professore di pianoforte – Marko je (taj) profesor klavira Loro sono gli impiegati di banca – Oni su (ti) bankarski službenici (o kojima sam ti govorila)

Anna è la studentessa – Ana je (ta) studentkinja 

Član se ne upotrebljava posle glagola elẹggere, nominare, proclamare (vidi i str. 476) u značenju koji ovi glagoli imaju u narednim primerima: È stato eletto ministro – Izabran je za ministra Lo hanno nominato senatore – Imenovan je za senatora La proclameranno vincitrice – Proglasiće je pobednicom

68

U značenju “izabrati nekoga”, “imenovati nekoga”, “proglasiti nekoga” član se, po pravilu, upotrebljava: È stato eletto il ministro degli Interni – Izabran je ministar unutrašnjih poslova Hanno nominato il nuovo direttore – Imenovali su novog direktora Ora viene proclamato il vincitore – Sada je proglašenje pobednika 

Član se ne upotrebljava u definicijama u ukrštenim rečima i prilikom navođenja naslova časopisa: Otto verticale, “Città dell’est” – Osam uspravno, “Grad na istoku” Hai visto l’ultimo numero di “Gioia”? – Jesi li video poslednji broj “Đoje”?



Član se ne upotrebljava ispred titula čiji naziv sadrži prisvojni pridev: Sua Santità ha deciso quando partire? – Je li Vaša Svetost odlučila kada će otputovati?

Sua Eccellenza, l’appuntamento è per le otto – Vaša ekselencijo, sastanak je u osam sati

L’ordine è firmato da Sua Altezza Reale – Naređenje nosi potpis Njegovog Kraljevskog Visočanstva 

Kada se uz titule papa i re navodi i ime poglavara ili vladara, upotreba člana nije fiksirana; može se reći: Papa Giovanni XXIII, ali i il papa Giovanni XXIII Re Vittorio Emanuele III, ali i il re Vittorio Emanuele III

Navedene mogućnosti ne važe za titule imperatore i zar, koje uvek zahtevaju član (osim u vokativnoj upotrebi). 

Član se ne upotrebljava u mnogim izrazima sastavljenim od glagola i imenice: prẹndere parte – učestvovati dare fastịdio – smetati porre fine – prekinuti dare spazio – dati prostora itd. cambiare casa – preseliti se

Poslednji izraz bi s članom glasio cambiare la casa, što ne bi značilo preseliti se već izmeniti kuću, adaptirati je ; Član se ne upotrebljava posle glagola u priloškim izrazima za način (con + imenica): 

Parla con amore – Govori s ljubavlju Entra con fiducia – Ulazi samouvereno Agisce con pazienza – Postupa strpljivo

Međutim, član se može upotrebiti i u ovakvim izrazima, ukoliko je imenica koja pripada izrazu dodatno određena (obično odnosnom rečenicom). Vidi odeljak 8.2. i uporedi naredne rečenice:

ČLAN

69

Parla con amore – Govori s ljubavlju Parla con l’amore di chi capisce il prọssimo – Govori s ljubavlju osobe koja razume bližnjeg

Mi guarda con rabbia – Gleda me besno Mi guarda con la rabbia di chi si sente ingannato – Gleda me s besom osobe koja se oseća prevarenom

Član se ne upotrebljava posle izraza za količinu; kod njih je uobičajena upotreba predloga di, ali bez člana: 

Un litro di latte – Litar mleka Due metri di stoffa – Dva metra štofa Tre anni di prigione – Tri godine zatvora Un piatto di spaghetti – Tanjir špageta Mezzo bicchiere di vino – Pola čaše vina Un sacco di amici – Gomila prijatelja Un brịciolo di speranza – Tračak nade Una barca di soldi – Brdo para itd.

Ukoliko je izraz za količinu dodatno objašnjen nekom odredbom ili relativnom rečenicom, član treba upotrebiti: Mi sẹrvono altri metri della stoffa comprata ieri – Trebaju mi još dva metra materijala koji je kupljen juče

Pogrešno je reći: un litro del latte da bi se označila količina mleka. Izraz un litro del latte zapravo upućuje na litar nekog posebnog, naročitog mleka, npr.: Un litro del latte comprato ieri è andato a male – Jedan litar od mleka koje smo kupili juče se ukiselilo



Član se ne upotrebljava kada se navodi od čega je nešto napravljeno: Un cucchiaio d’argento – srebrna kašika Una bottiglia di plạstica – plastična boca Una statua in marmo – mermerni kip itd.;



Član se ne upotrebljava posle negacije i posle predloga senza : Non ho problemi – Nemam problema Non ho tempo – Nemam vremena Sono senza benzina – Nemam benzina Non ci sono alternative – Nema drugog izbora itd.;



Član se ne upotrebljava u većini struktura s predlogom da : fare da guida – poslužiti kao vodič comportarsi da gentiluomo – ponašati se džentlmenski itd.;

70 

Član se ne upotrebljava u natpisima i – ne uvek – u naslovima knjiga: Federazione Italiana Giuoco Calcio – Fudbalski savez Italije Mẹtodo di italiano Pantọn – Metod Panton za učenje italijanskog In italiano. Corso multimediale di lingua e civiltà… – In italiano. Multimedijalni kurs jezika i civilizacije...

Član može da se upotrebi u naslovu književnih dela: I Promessi Sposi – Verenici La pelle – Koža Le ụltime lẹttere di Jạcopo Ọrtis – Poslednja pisma Jakopa Ortisa

Kada se govori o pojedinim organizacijama ili knjigama, one se navode zajedno s članom: La Federazione Italiana Giuoco Calcio ha deciso di... – Fudbalski savez Italije odlučio je da…

Il Mẹtodo Pantọn è ottimo – Metod Panton je odličan

Takav član se spaja s predlogom koji mu prethodi: La decisione della Federazione Italiana Giuoco Calcio è insindacabile – Odluka Fudbalskog saveza Italije je neprikosnovena

Abbiamo già discusso sul Mẹtodo Pantọn – Već smo raspravljali o Metodu Panton

Kada se citiraju naslovi književnih dela, član se ili spaja s predlogom koji mu prethodi ili se izgovara i piše odvojeno od njega: Questo è il primo capitolo dei “Promessi Sposi” – Ovo je prvo poglavlje Verenika Questo è il primo capitolo de “I Promessi Sposi” – Ovo je prvo poglavlje Verenika

U drugom slučaju, između fonetski izmenjenog predloga di (–de) i člana pravi se pauza prilikom izgovaranja kako bi se istakla odvojenost predloga i člana. Ukoliko predlog di stoji ispred prezimena u čijem je sastavu i član, u tom slučaju ne dolazi ni do kakvih glasovnih promena (član ne označava pol nosioca prezimena): Hai letto l'artịcolo di Lo Duca? – Jesi li pročitao Lo Dukin članak? Oggi c'è una conferenza di La Fauci – Danas je La Faučijevo predavanje.

Član se ne upotrebljava u poslovicama, ili u iskazima koji oponašaju poslovice: 

Fra moglie e marito non mẹttere dito – Ne mešaj se u tuđe bračne razmirice Uomo avvisato mezzo salvato – Upozoren – spasen Can che abbaia non morde – Pas koji laje ne ujeda Squadra che vince non si cambia – Tim koji pobeđuje ne menja se (si cambia : rečca si ima pasivnu vrednost)

ČLAN 

71

Član se ne upotrebljava u izrazima s glagolom parlare ili scrịvere, ukoliko naziv jezika upućuje na način izražavanja; isto važi i za glagol studiare : Quel signore non parla italiano – Onaj gospodin ne govori italijanski Qui dobbiamo parlare inglese – Ovde moramo da govorimo engleski Scrivo la lettera in francese – Pišem pismo na francuskom Le istruzioni sono in cinese! – Uputstvo je na kineskom! Studio russo – Studiram ruski Studia inglese e tedesco – Studira engleski i nemački

Ukoliko se naziv jezika može shvatiti kao objekat, član treba upotrebiti: Mi piacerebbe parlare l’ inglese – Voleo bih da znam engleski Lei parla il tedesco e lo spagnolo – Ona govori nemački i španski

Ukoliko je naziv jezika određen atributom, član se obavezno upotrebljava: Parla l’ italiano degli operai meridionali – Govori italijanski jezik tipičan za radnike s juga Italije

Parla l’ inglese di Oxford – Govori oksfordski engleski 

Član se ne upotrebljava uz neodređene prideve i zamenice: Ha portato molti libri – Doneo je mnogo knjiga Sul posto ci sono tanti giornalisti – Na licu mesta ima mnogo novinara Parecchi sostẹngono il contrario – Mnogi tvrde suprotno



Član se ne upotrebljava uz pokazne prideve ili zamenice questo i quello : Questo libro non mi è piaciuto – Ova knjiga mi se nije dopala Lo prese da quel cassetto – Uzeo ga je iz one fioke



Član se ne upotrebljava uz upitnu zamenicu ili pridev quale? : Dimmi quale vuoi – Kaži mi koji želiš Non so quale libro lẹggere – Ne znam koju knjigu da čitam

U vezi sa ovom tačkom, treba napomenuti da početnici često pogrešno izjednačuju upitnu zamenicu quale s promenljivom relativnom zamenicom član + quale (vidi odeljak 6.4.2), koja obavezno zahteva član: Ci siamo rivolti agli studenti i quali non sono soddisfatti dei voti – Obratili smo se studentima koji nisu zadovoljni ocenama 

Član se ne upotrebljava u raznim drugim izrazima: vịvere in campagna – živeti na selu a tạvola! – za sto! in piedi – stojeći dire qualcosa per scherzo – kazati nešto u šali a teatro – u pozorištu a piedi – peške lavora di notte – radi noću itd.;

72



U nabrajanjima član se može izostaviti: Utilizzando tutte le lettere delle parole ANCOR BEI RACCONTI ricavate nome e cognome di una popolare conduttrice televisiva – Koristeći sva slova u rečima (...) izvedite ime i prezime poznate tv voditeljke

Prendo pennarelli, carta e pastelli e faccio un disegno – Uzeću flomastere, papir i bojice i nacrtaću nešto

Ovo pravilo važi ukoliko nabrojani predmeti pripadaju istom skupu (predmeti navedeni u prethodnom primeru pripadaju priboru za crtanje). Po želji, član se u ovakvim slučajevima može upotrebiti: Prendo i pennarelli, la carta e i pastelli

s tim da se ovakvim rešenjem posebno ističe značaj svakog od navedenih predmeta; govornik će sam proceniti da li svaki nabrojani element treba istaći kao bitan (upotrebom člana ispred svakog elementa), ili je dovoljno da se ti elementi samo pomenu (što se postiže izostavljanjem člana). 

U novinskim naslovima i određeni i neodređeni član vrlo često se izostavljaju: Tromba d’aria su Roma – Orkanski vetar u Rimu Capitale al setaccio, si cerca il rifugio del killer – Pretražuje se svaka stopa glavnog grada u potrazi za skloništem ubica

Calo record, l’ Italia non consuma più – Rekordan pad, Italija prestala da troši Rischio vibrazioni e radici tra le pietre, il Colosseo “osservato speciale” – Zbog opasnosti od vibracija i korenja, Koloseum pod “posebnom prismotrom”

Targhe sostituite anche alle moto – Zamenjene i tablice motora Solito compromesso all’ italiana – Uobičajeni kompromis na italijanski način

Iako je čitanje dnevnih novina dobar način za upoznavanje sa savremenim italijanskim jezikom, treba voditi računa o tome da se u internetskim izdanjima novina vrlo često izostavljaju i član i predlog, što može uticati na usvajanje nepotpunih jezičkih modela: Turchia, attaccata sede partito Erdogan, un morto – Turska, napad na sedište Erdoganove stranke, jedna žrtva

U navedenoj vesti nedostaju podvučene reči: Turchia, è stata attaccata la sede del partito di Erdogan, un morto.

73

ČLAN 

član se ne upotrebljava uz sledeće imenice, koje upućuju na funkciju ili društveni položaj: don donna fra’ frate madre mastro monna padre suora



Conoscete la storia di don Abbọndio? Donna Concetta era andata a lavorare Dov’è fra’ Cristọforo? Ci rivolgiamo a frate Stẹfano Non sono mica madre Teresa Che era mastro Geppetto? Ce lo consiglia monna Antonia Cerco padre Renato Ecco suora Maria!

Znate li priču o don Abondiju? Gospa Končeta je otišla da radi Gde je fra Kristoforo? Obraćamo se bratu Stefanu Pa nisam ja majka Tereza Ko je bio majstor Đepeto? To nam savetuje gospa Antonija Tražim oca Renata Evo sestre Marije!

Takođe, član se pretežno ne upotrebljava uz imenice scuola, ufficio, casa i chiesa kada one upućuju na mesta gde se obavljaju poznate, uobičajene aktivnosti: Vado a scuola – Idem u školu (u svoju školu) Quando torni da scuola? – Kada se vraćaš iz škole? Vado a scuola di chitarra – Pohađam školu gitare Vengo adesso da casa – Sada dolazim od kuće Torno a casa di Luigi – Vraćam se kod Luiđija Andiamo a messa – Idemo na bogosluženje Andiamo in chiesa – Idemo u crkvu (na bogosluženje) Vado in ufficio – Idem na posao (kancelarijskog tipa)

Predlog in inače teži da odbaci član kada je reč o odredištu kretanja; reći “Vado nella chiesa” podrazumeva uže značenje “ući ću u zgradu crkve”, dok bi “Vado nell’ufficio” značilo “ulazim u (tu) kancelariju”. Izostavljanje člana važi samo za spojeve nekih predloga i imenica: na primer, spoj “in scuola” nije prihvatljiv. Zanimljiva je razlika u upotrebi predloga uz imenicu bagno : Vado al bagno – Idem u kupatilo (zbog fiziološke potrebe) Vado in /nel bagno – Idem u kupatilo (radi šminkanja, brijanja i sl.)

2.1.4. ČLAN I APOZICIJA Upotreba člana uz apoziciju nije predmet posebnih analiza u gramatikama. Razlog za takvo stanje je činjenica da upotreba člana uz apoziciju nije gramatičko već pre semantičko pitanje. Preporučuje se da se uz apoziciju ne upotrebljava član, naročito ukoliko službu apozicije obavlja imenica kojom se označavaju razne funkcije ili titule: Tony Blair, primo ministro inglese, è in vịsita ufficiale in Francia – Toni Bler, premijer engleske, u zvaničnoj je poseti Francuskoj

Rosa Mạssimi, prẹside del Liceo, ha sospeso tre allievi – Roza Masimi, direktor gimnazije, isključila je tri učenika

Carlo Mazzone, allenatore del Perugia, ha dato le dimissioni – Karlo Macone, trener Peruđe, dao je ostavku

74

Međutim, u prethodnim primerima odsustvo člana tumači se kao znak da govornik smatra da sabesednik zna ko su pomenuti Toni Bler, Roza Masimi, Karlo Macone. Govornik, izostavljanjem člana, ne pruža novu informaciju. Nasuprot ovome, prisustvo člana u navedenim apozicijama značilo bi (prema autorima Lepschy-Lepschy) da govornik nije siguran da li je sagovorniku poznato ko su pomenute osobe. Član se, u tom slučaju, upotrebljava radi podsećanja na funkciju koje date osobe obavljaju: Tony Blair, il primo ministro inglese… Rosa Mạssimi, la prẹside del Liceo… Carlo Mazzone, l’allenatore del Perugia…

Prema italijanskim autorima, upotreba člana u apoziciji zavisi od govornikove subjektivne procene o sagovornikovoj obaveštenosti. Budući da upotreba člana u apoziciji ne podleže preciznim pravilima, preporuka je da se član ne upotrebljava u apoziciji uz imenice koje su navedene u nastavku: agente allenatore avvocato deputato direttore ispettore mẹdico ministro

prẹside presidente professore rappresentante rettore sịndaco ufficiale vẹscovo

policajac trener advokat poslanik direktor inspektor lekar ministar

direktor obrazovne ustanove predsednik profesor predstavnik rektor gradonačelnik oficir biskup

Ukoliko je apozicija samostalni element na kraju iskaza, član treba upotrebiti: Sono andato da Rossi, il mẹdico – Otišao sam kod lekara Rosija Ti ha cercato Dardi, l’ ispettore – Tražio te inspektor Dardi Ti cercava Leone, l’avvocato – Tražio te advokat Leone

2.2. NEODREĐENI ČLAN Neodređeni član (artịcolo indeterminativo) ima posebne oblike za muški i za ženski rod: MUŠKI ROD

ŽENSKI ROD

JEDNINA

MNOŽINA

un uno

– –

JEDNINA

MNOŽINA

una (un’)

–

ČLAN

75

Neodređeni član nema posebne oblike za množinu. Za množinu mogu da se upotrebe oblici partitivnog člana (vidi odeljak 2.4), ali njihova upotreba najčešće nije obavezna: Ci sono (delle) novità? – Ima li novosti? Ho portato (dei) panini per tutti – Poneo sam sendviče za sve

2.2.1. IZBOR NEODREĐENOG ČLANA S obzirom na činjenicu da neodređeni član ima posebne oblike za muški i za ženski rod, treba obratiti pažnju na slaganje člana sa imenicom koju određuje. Takođe, član se oblikom prilagođava reči (imenici ili pridevu) u muškom rodu ispred koje neposredno stoji.

2.2.1.1. NEODREĐENI ČLAN ZA IMENICE ŽENSKOG RODA Upotreba neodređenog člana za ženski rod nije izvor poteškoća. U jednini, ispred samoglasnika, član una se obavezno elidira: un’amica – (jedna) prijateljica un’ọpera – (jedno) delo un’ iniziativa – (jedna) inicijativa PAZI! Član se oblikom prilagođava reči koja mu neposredno prethodi. Uporedi:

Un’amica simpạtica – Simpatična prijateljica (ovim redom reči ističe se prijateljičina simpatičnost)

Una simpạtica amica – Simpatična prijateljica (ovim redom reči uzgredno se napominje da je prijateljica simpatična)

Beleženje apostrofa signalizira rod onih imenica koja počinju samoglasnikom a u jednini imaju isti oblik i za muški i za ženski rod. U narednim primerima nema razlike u izgovoru: Ho conosciuto un artista – Upoznao/-la sam jednog umetnika Ho conosciuto un’artista – Upoznao/-la sam jednu umetnicu Un azionista ha protestato – Jedan akcionar je protestovao Un’azionista ha protestato – Jedna akcionarka je protestovala Un insegnante era assente – Jedan nastavnik je bio odsutan Un’insegnante era assente – Jedna nastavnica je bila odsutna

76

2.2.1.2. NEODREĐENI ČLAN ZA IMENICE MUŠKOG RODA Član un se upotrebljava u svim slučajevima kada ne treba upotrebiti član uno. Član uno se upotrebljava u istim slučajevima kada i određeni član lo, izuzev što se uno ne upotrebljava ispred reči koje počinju samoglasnikom već krnji oblik un. Kaže se i piše se: un amico (jedan) prijatelj un anno (jedna) godina un italiano (jedan) Italijan PAZI! Član un nikada se ne piše s apostrofom:

un amico un anno un italiano

Oblik neodređenog člana uno upotrebljava se ispred reči koje počinju: REČ POČINJE

JEDNINA

MNOŽINA

grafemom s +

uno scontrino 12 uno sbaglio

scontrini sbagli

uno zero uno zio

zeri zii

suglasnik grafemom z grafemom x

uno xenọfobo

xenọfobi

grupama ps ili pn

uno psicọlogo uno pneumạtico

psicọlogi pneumạtici

fonemom 

uno sciọpero uno sciallexxx

sciọperi scialle

fonemom 

uno gnu

gnu

poluvokalom j

uno yoghurt

yoghurt

Član uno se upotrebljava ispred imenice gliọmmero (vrsta pesničkog sastava) i ispred reči koje počinju suglasničkim grupama cn –, ct –, ft –, mn –, pt –, odnosno ispred reči koje počinju glasom c , nezavisno od pravopisnog rešenja: Australian Open, uno Tsitsipas mostruoso annichilisce Sinner – Australijan Open, razgoropađeni Cicipas uništio Sinera (primer je novinski naslov: neodređeni član upućuje na posebno, neočekivano izdanje tenisera Cicipasa) PAZI! Član se oblikom prilagođava reči ispred koje neposredno prethodi. Uporedi:

Uno sciọpero generale – (jedan) generalni štrajk Un grande sciọpero – (jedan) veliki štrajk 12

Scontrino, „fiskalni račun“; sbaglio, „greška“; zero, „nula“; zio, „stric“, „ujak“, „teča“; xenọfobo, „ksenofob“; psicọlogo, „psiholog“; pneumạtico, „pneumatik“, „guma“; amico, „prijatelj“; ọspite, „gost“; uomo, „čovek“; sciọpero, „štrajk“; scialle, „šal“; gnu, „gnu“; yogurt, „jogurt“.

ČLAN

77

2.2.2. UPOTREBA NEODREĐENOG ČLANA Pitanje kada treba upotrebiti neodređeni član predstavlja značajnu teškoću u usvajanju italijanskog jezika. U nastavku se navode opšta pravila upotrebe neodređenog člana. Neodređeni član se upotrebljava: 

da bi se uputilo na osobu ili predmet koji se pominju prvi put: C’era una volta un re – Bio jednom jedan car

da bi se uputilo na bilo koju osobu ili predmet između brojnih osoba ili predmeta: 

Prendi un foglio di carta e una matita – Uzmi list papira i olovku 

da bi se izostavila pobliža informacija o imenici ili pojmu: Esco con un’amica – Izlazim s (jednom/nekom) prijateljicom Ho guardato un bel film – Gledao sam lep film



da bi se označio pripadnik vrste: Ho visto un cane – Video sam (jednog/nekog) psa Nel giardino c’è un plạtano – U bašti se nalazi platan

ispred apsolutnog superlativa, odnosno ispred imenice koja je određena apsolutnim superlativom: 

È un mio ọttimo amico – On je moj odličan prijatelj Ho conosciuto un ragazzo simpaticịssimo – Upoznala sam veoma simpatičnog momka

Neodređeni član može se upotrebiti i ispred vlastitih imena ili prezimena, ali samo u posebnim slučajevima, i to: ispred vlastitih imena ili prezimena ličnosti koje su prihvaćene kao nosioci određene osobine: 

Crede di ẹssere un Paganini – Umislio je da je Paganini Sei un Giuda! – Izdajniče! 

ispred dela poznatog umetnika: Questo è un Van Gogh – Ovo je Van Gog

ispred vlastitih imena (ili prezimena) i naziva gradova i geografskih pojmova koji su određeni atributom ili relativnom rečenicom: 

È un Marco che non conosco – Ovo Markovo lice ne poznajem È un Rossi nuovo, profondamente cambiato – To je nov Rosi, koji se duboko promenio

Davanti a noi è una Belgrado diversa – Pred nama je drugačiji Beograd Un Cervino nuovo, tutto da scoprire – Novo lice Červina koje čeka da bude otkriveno

78 

ispred vlastitih imena (ili prezimena), sa značenjem “neki”, “izvesni”: Conosci un Bianchi del settore esportazioni? – Da li poznaješ nekog Bjankija iz izvoznog odeljenja?

PAZI! U italijanskom jeziku postoji težnja da se izbegne upotreba dva neodređena člana u istoj sintagmi:

Un gatto di una mia amica Il gatto di una mia amica 13 – Mačka (jedne)

MANJE VEROVATNO REŠENJE: VEROVATNIJE REŠENJE:

moje prijateljice

Un libro di un autore francese Il libro di un autore francese – Knjiga jednog

MANJE VEROVATNO REŠENJE: VEROVATNIJE REŠENJE:

francuskog autora

Prvi element (gatto, libro ) smatra se dovoljno određenim samim elementima koji mu slede (una mia amica, un autore francese).

2.2.3. IZOSTAVLJANJE NEODREĐENOG ČLANA Neodređeni član se ne upotrebljava u brojnim ustaljenim izrazima: Avere fame Avere sete Avere paura Avere sonno Avere caldo Avere freddo

Biti gladan Biti žedan Plašiti se Biti pospan Osećati vrućinu Osećati hladnoću itd.

Neodređeni član se ne upotrebljava kada posle glagola avere stoji apstraktna imenica: Avere fiducia Imati poverenja Avere pazienza Imati strpljenja Avere pietà Imati samilosti Avere ragione Biti u pravu Avere tempo Imati vremena Avere torto Grešiti (biti u krivu) itd. PAZI! Upotreba neodređenog člana u izrazima poput gorenavedenih proizvodi posebna značenja. Npr., iskaz:

Ho una fame... nije dovršen, premda je njegova struktura prihvatljiva i, u tom obliku, prilično frekventna. Sagovornik kome je maternji jezik italijanski zna da posle takvog iskaza treba da se upotrebi dopuna koja će objasniti kakvu “posebnu” vrstu gladi (od mnogih mogućih) govornik oseća. U datom primeru, moguće dopune su, pored ostalih: 13

Ukoliko data osoba ima više mačaka, navedeni iskaz mogao bi da glasi:

Uno dei gatti di una mia amica, „Jedna od mačaka (jedne) moje prijateljice“.

79

ČLAN

Ho una fame che non ti dico! – Ne mogu da ti kažem koliko sam gladan! Ho una fame da lupi – Gladan sam kao vuk! Ho una fame che svuoto il frigo! – Isprazniću frižider koliko sam gladan!

Obično se neodređeni član ne upotrebljava ispred imenice određene izrazom koji sadrži predlog (takav predlog je najčešće di ) spojen s neodređenim članom. Uobičajeno je da se kaže: È il fratello di un mio amico Prendo il quaderno di un mio compagno Ho perso il CD di un mio amico Ho guardato attraverso la finestra di una casa

To je brat (jednog) mog prijatelja Uzimam svesku (jednog) mog druga Izgubio sam CD (jednog) mog prijatelja Pogledao sam kroz prozor jedne kuće

Međutim, nisu pogrešne ni sledeće upotrebe neodređenog člana: È un fratello di un mio amico Prendo un quaderno di un mio compagno Ho perso un CD di un mio amico Ho guardato attraverso una finestra di una casa

Ipak, takve upotrebe nisu toliko frekventne, budući da odredbe s predlogom i neodređenim članom daju već dovoljno informacija o samoj imenici, tako da se ona može smatrati poznatom/određenom. Očekuju se, dakle iskazi È il fratello di un mio amico, Prendo il quaderno di un mio compagno itd.

2.3. ODREĐENI ČLAN I PREDLOG Određeni član piše se sastavljeno sa sledećim predlozima (vidi odeljke 9.1.2-

9.1.8): di, a, da, in, su . Predlog di spojen s članom ima sledeće oblike: PREDLOG DI MUŠKI ROD

ŽENSKI ROD

JEDNINA

MNOŽINA

JEDNINA

MNOŽINA

del dello (dell’)

dei degli

della (dell’)

delle

Primeri upotrebe predloga di spojenog sa određenim članom za jedninu: La bici Lo zạino L’aiuto L’uso L’odore

del dello dell’ della dell’

bambino è qui scolaro è là amico è prezioso mạcchina è indispensạbile aria è strano

Dečakov bicikl je ovde Učenikov ranac je tamo Prijateljeva pomoć je dragocena Upotreba automobila je neophodna Miris vazduha je čudan

80

Primeri upotrebe predloga di spojenog sa određenim članom za množinu: Le biciclette Gli zạini L’aiuto L’uso Gli inviti

dei degli degli delle delle

bambini sono qui scolari sono là amici è prezioso mạcchine è indispensạbile amiche sono graditi

Dečiji bicikli su ovde Rančevi učenika su tamo Pomoć prijateljâ je dragocena Upotreba automobilâ je neophodna Pozivi prijateljica prijaju

PREDLOG A MUŠKI ROD

ŽENSKI ROD

JEDNINA

MNOŽINA

al

ai

allo

agli

(all’)

JEDNINA

MNOŽINA

alla

alle

(all’)

Primeri upotrebe predloga a spojenog sa određenim članom za jedninu: Do il regalo Chiedo Lo porto Mi rivolgo Lo presto

al allo all’ alla all’

bambino scolaro amico compagna amica

Dajem poklon detetu Pitam učenika Nosim ga prijatelju Obraćam se drugarici Pozajmiću ga prijateljici

Primeri upotrebe predloga a spojenog sa određenim članom za množinu: Do i regali Parlo Chiedo Lo porto Lo presto

ai agli agli alle alle

bambini scolari amici compagne amiche

Dajem deci poklone Obraćam se učenicima Pitam prijatelje Nosim ga drugaricama Pozajmiću ga prijateljicama

PREDLOG DA MUŠKI ROD

ŽENSKI ROD

JEDNINA

MNOŽINA

dal dallo (dall’)

dai dagli

JEDNINA

MNOŽINA

dalla (dall’)

dalle

Primeri upotrebe predloga da spojenog sa određenim članom za jedninu: Vado È uscito Corro Abito Sto

dal dallo dall’ dalla dall’

compagno studio mẹdico amico zia amica

Idem kod druga Izašao je iz lekarske ordinacije Trčim kod prijatelja Stanujem kod tetke Kod prijateljice sam

81

ČLAN

Primeri upotrebe predloga da spojenog sa određenim članom za množinu: Vado Lo vedo Corro Abito Sto

dai dagli dagli dalle dalle

compagni scontrini amici zie amiche

Idem kod drugova To vidim po računima Trčim kod prijateljâ Stanujem kod tetaka Kod prijateljica sam

PREDLOG IN MUŠKI ROD

ŽENSKI ROD

JEDNINA

MNOŽINA

nel nello (nell’)

nei negli

JEDNINA

MNOŽINA

nella (nell’)

nelle

Primeri upotrebe predloga in spojenog sa određenim članom za jedninu: È È Confido Entro C’è qualcosa

nel nello nell’ nella nell’

cassetto zạino amico mạcchina aria

U fioci je U rancu je Uzdam se u prijatelja Ulazim u auto U vazduhu ima nečeg

Primeri upotrebe predloga in spojenog sa određenim članom za množinu: Sono Sono Confido Entriamo Confido

nei negli negli nelle nelle

cassetti zạini amici mạcchine amiche

U fiokama su U rančevima su Uzdam se u prijatelje Ulazimo u automobile Uzdam se u prijateljice

PREDLOG SU MUŠKI ROD

ŽENSKI ROD

JEDNINA

MNOŽINA

sul sullo (sull’)

sui sugli

JEDNINA

MNOŽINA

sulla (sull’)

sulle

Primeri upotrebe predloga su spojenog sa određenim članom za jedninu: Sto Discụtono Sta Lo metto Conto

sul sullo sull’ sulla sull’

terrazzo sciọpero armadio mạcchina amica

Na terasi sam Raspravljaju o štrajku Na ormaru je Staviću ga na auto Računam na prijateljicu

82

Primeri upotrebe predloga su spojenog sa određenim članom za množinu: La notizia è Si trova È uno studio Di solito è Sta

sui sugli sugli sulle sulle

giornali di oggi Appennini struzzi copertine spine

Vest je u današnjim novinama Nalazi se na Apeninima To je studija o nojevima Obično je na koricama Nestrpljiv(a) je

Određeni član spaja se, ali ređe, i s predlogom con (col, coi, collo, cogli, colla, colle); do kraja 19. veka bilo je uobičajeno da se i predlog per spaja s članom (pel, pello itd.). PAZI! Ukoliko uz predlog spojen s članom i imenicu treba upotrebiti i neodređeni pridev tutto, član i predlog se ne sastavljaju:

Sono in tutti i cassetti – Nalaze se u svim fiokama La notizia è su tutti i giornali – Vest je u svim novinama Vado da tutti i compagni – Idem kod svih drugova

2.4. PARTITIVNI ČLAN Predlogom di spojenim s određenim članom može da se upućuje na deo celine. U toj upotrebi predlog di spojen s određenim članom naziva se partitivnim članom (artịcolo partitivo). Partitivni član može da se upotrebi i kao oblik množine neodređenog člana. Dakle, ovaj član vrši dve funkcije:  

upućuje na neodređeni deo celine; upotrebljava se supletivno,kao zamena za nedostajuće oblike množine neodređenog člana.

U prvoj funkciji upotrebljava se uz gradivne imenice u jednini: Voglio del pane e del latte – Hoću hleba i mleka C’è dell’olio? – Ima li ulja? Compra della farina – Kupi malo brašna Ci metto anche dell’aceto – Sipaću (u to) i malo sirćeta

U ovoj funkciji može da se upotrebi i uz brojive imenice u množini: Voglio delle caramelle e dei biscotti – Hoću bombone i keks (neodređenu količinu) Ci sono delle lettere dall’ Italia – Ima nekih pisama iz Italije Ho delle novità da dirti – Imam da ti saopštim neke novosti PAZI! Neke imenice koje se u srpskom ponašaju kao nebrojive, u italijanskom su brojive:

Oggi mangiamo fagioli o patate? – Da li danas jedemo pasulj ili krompir? (DOSLOVNO: *pasulje ili krompire? )

83

ČLAN

Non mi piạcciono le patate – Ne volim krompir (DOSLOVNO: *krompire) C’entra come i cạvoli a merenda – To nema nikakve veze (DOSLOVNO: To ima veze kao užina i *kupusi)

U drugoj funkciji upotreba partitivnog člana nije obavezna. Prisustvo, odnosno odsustvo partitivnog člana stvara blage nijanse u značenju iskaza koje nije lako preneti na srpski: Ho fatto dei brutti sogni Ho fatto brutti sogni

}

Sanjao sam ružne snove

Ho dei problemi in ufficio Ho problemi in ufficio

}

Imam probleme na poslu

Ci sono delle persone che ti cẹrcano Ci sono persone che ti cẹrcano

}

Tu su neki ljudi koji te traže

Jedno od mogućih tumačenja jeste da su snovi o kojima je reč u prvom primeru za nijansu određeniji nego u drugom. Pri tome govornik kao da priprema prostor da porazgovara sa sabesednikom o tim snovima; u drugom primeru visoki stepen neodređenosti imenice sogni kao da upućuje na zaključak da govornik možda i ne želi da razgovara o njima. PAZI! Rečca ne tesno je povezana s partitivnim članom (vidi odeljak 6.9.2.1).

2.5. POIMENIČAVANJE Važna funkcija koju obavlja član jeste poimeničavanje, odnosno pretvaranje bilo koje vrste reči u imenicu; i cele rečenice mogu da se poimeniče (vidi odeljak 5.6.3). Poimeničavanje se postiže dodavanjem člana (određenog ili neodređenog) ispred bilo koje vrste reči: Prima il dovere, poi il piacere – Prvo dužnost, pa tek onda zabava Quando arrịvano i tuoi? – Kada dolaze tvoji? “Un parlare d’acqua” – “Govor vode” Dovete chiẹdervene il perché – Treba da se zapitate zašto Un guardare nel tempo – Gledanje u vreme Preferisco il rosso – Više volim crvenu boju Non mi preọccupo del domani – Ne brine me sutrašnjica Spiegạtemi il come e il perché – Objasnite mi kako i zašto Diạmoci del tu – Pređimo na „ti“

84

Vediamo il da farsi – Da vidimo šta treba da se uradi Il cessate il fuoco è stato violato – Primirje nije poštovano

Poimeničavanje glagola podrazumeva uvođenje određene doze apstraktnosti u govor, što je primereno naučnoj prozi: Il mio sollevare una gamba (che è parte del mio fare un passo) non è ancora un camminare.

Moje podizanje noge (što je deo pravljenja koraka) još uvek nije hodanje.

Nije preporučeno da se srpske glagolske imenice (naročito ine na –nje) prevode poimeničenim infinitivom ukoliko u italijanskom postoji odgovarajuća imenica: Novca za putovanje nema Za komponovanje opere ostaje 50 dana To je gubljenje vremena Osećao je da pevanje pomaže Odlaganje primene nije poželjno

I soldi per il viaggio non ci sono NEPOŽELJNO: ...per il viaggiare Per comporre l’opera rimạngono 50 giorni NEPOŽELJNO: ...per il comporre dell’opera È una pẹrdita di tempo NEPOŽELJNO: È un pẹrdere di… Sentiva che il canto aiutava NEPOŽELJNO: ...che il cantare… Il rinvịo dell’applicazione non è desiderạbile NEPOŽELJNO: Il rinviare…

Ukoliko ne postoji odgovarajuća imenica, poimeničavanje se i dalje ne preporučuje jer tako dobijeni iskaz može da zvuči rogobatno. U takvim slučajevima najbolje je upotrebiti neku drugu reč, a uspešnost zamene zavisi od poznavanja italijanskog jezika. Uporedi sledeće primere: U prvoj fazi pisanja nije imao problema

Četkom je uklonio perut posle češljanja

 

Nella prima fase dello scrịvere non ha avuto problemi (MANJE PREPORUČENO REŠENJE) Nella prima fase della stesura non ha avuto problemi (BOLJE REŠENJE) Spazzolò la fọrfora dopo il pettinare (MANJE PREPORUČENO REŠENJE) Spazzolò la fọrfora dopo ẹssersi pettinato (BOLJE REŠENJE)

3. IMENICA U italijanskom jeziku imenice (sostantivi, ili nomi ) se razlikuju prema rodu (postoje muški i ženski rod – gẹnere maschịle e femminịle) i prema broju (postoje jednina i množina – singolare e plurale ). U većini slučajeva, sam oblik imenice upućuje na njen rod i broj, ali postoji niz nepravilnosti u morfologiji imenice (vidi odeljak 3.2). Prema značenju, imenice se dele na: (nomi propri ) (nomi comuni ) ZBIRNE IMENICE (nomi collettivi ) KONKRETNE IMENICE (nomi concreti ) APSTRAKTNE IMENICE (nomi astratti ) GRADIVNE IMENICE (nomi massa) VLASTITA IMENA

ZAJEDNIČKE IMENICE

Pạola 13 – Lạzio – Ạsia – Tẹvere donna – regione – continente – fiume sciạme – branco – pọpolo – flotta tạvolo – telẹfono – sẹdia – porta ottimismo – fede – felicità farina – zụcchero – sale

3.1. ROD I BROJ IMENICE Italijanske imenice u većini slučajeva razlikuju rod i broj jer imaju posebne nastavke za muški i ženski rod, odnosno za jedninu i množinu. Rod i broj imenice može se prepoznati i po članu ili po pridevu koji je određuju. Nekoliko primera: MUŠKI ROD

il mio posto questo bel posto il fine il grande dilemma il noto poeta quel sọsia

ŽENSKI ROD

moje mesto ovo lepo mesto svrha velika dilema poznati pesnik onaj dvojnik

la casa la mia casa la fine la mano la tesi bella foto!

kuća moja kuća kraj ruka teza lepa fotografija!

PAZI! U nekim slučajevima član se ne mora upotrebiti, a pridev (ukoliko je prisutan) može da ima samo jedan oblik za muški i ženski rod: Il camposanto era segnato da tristi lạpidi e fiori → Groblje je bilo obeleženo tužnim spomenicima i cvećem Aggiunge un tocco di classe → To daje notu otmenosti Fine → Kraj Imenice lạpide, classe i fine su ženskog roda; fiore je muškog roda: podaci o njihovom rodu ne mogu se izvesti ni iz nastavaka niti iz prideva, odnosno člana. Ukoliko postoje nedoumice vezane za rod imenice na –e, treba konsultovati rečnik italijanskog jezika. 13

Redom: Paola (žensko ime), Lacij(um) – regija u Italiji (glavni grad: Rim), Azija, Tibar; žena, regija, kontinent, reka; roj, krdo, narod, flota; sto, telefon, stolica, vrata; optimizam, vera, sreća (duševna); brašno, šećer, so.

86

Treba obratiti pažnju na činjenicu da su u srpskom jeziku mnoge imenice jednog roda, a u italijanskom drugog i na činjenicu da italijanski jezik nema srednji rod: caldo (m) „vrućina“ freddo (m) „hladnoća“

luna (f) „mesec“ quercia (f) „hrast“

bambino (m) „dete“ domanda (f) „pitanje“

Ukoliko postoje nedoumice oko roda imenice, treba konsultovati dobar rečnik italijanskog jezika jer slaganje imenice, prideva (i participa prošlog) i člana u rodu i broju predstavlja važan kriterijum u ocenjivanju poznavanja italijanskog jezika.

3.1.1. IMENICE MUŠKOG RODA PREGLED NASTAVAKA IMENICA MUŠKOG RODA



NASTAVCI

JEDNINA

MNOŽINA

0➔I E➔I

ragazzo monte

ragazzi monti

Imenice muškog roda odlikuju se nastavkom –o u jednini: bambino posto compagno

dete mesto drug

scopo anno amico

svrha godina prijatelj

Takve imenice imaju u množini nastavak –i : bambini posti compagni 

deca mesta drugovi

scopi anni amici

svrhe godine prijatelji

Muškog roda su i mnoge imenice s nastavkom –e u jednini: monte gene

planina gen

amore cuore

ljubav srce

I ove imenice imaju u množini nastavak –i : monti geni

planine geni

amori cuori

ljubavi srca

PAZI! Imenice na –e mogu biti i ženskog roda! Rod takvih imenica treba proveriti u rečniku, a same imenice treba učiti zajedno s članom jer se na taj način lakše fiksira podatak o njihovom rodu.

87

IMENICA

3.1.2. IMENICE ŽENSKOG RODA PREGLED NASTAVAKA IMENICA ŽENSKOG RODA



NASTAVCI

JEDNINA

MNOŽINA

A➔E

storia

storie

E➔I

morte

morti

Imenice ženskog roda odlikuju se nastavkom –a u jednini: storia acqua foglia

fạvola bicicletta casa

istorija/priča voda list

bajka bicikl kuća

Takve imenice imaju u množini nastavak –e : storie acque foglie 

fạvole biciclette case

istorije/priče vode listovi

bajke bicikli kuće

Mnoge imenice s nastavkom –e u jednini su ženskog roda: morte

smrt

arte

umetnost

Ove imenice imaju u množini nastavak –i : morti

smrti

arti

umetnosti

PAZI! Imenice na –e mogu biti i muškog roda! Rod takvih imenica treba proveriti u rečniku, a same imenice treba učiti zajedno s članom jer se na taj način lakše fiksira podatak o njihovom rodu. PAZI! Imenice ženskog roda koje se završavaju na –ea u množini čuvaju poslednji glas osnove (e) i primaju nastavak –e za množinu ženskog roda:

idẹa lịnea platẹa

➔ idee ➔ lịnee ➔ platee

ideja linija parter

➔ ideje ➔ linije ➔ parteri

Dva slova e izgovaraju se kao izrazito produžen glas e.

3.1.3. IMENICE SA SUFIKSOM –ISTA, –ASTA I SUFIKSOIDOM –CIDA Imenice sa sufiksom –ista, –asta i sufiksoidom –cida imaju zajednički nastavak za oba roda jednine i posebne nastavke za muški i ženski rod množine. Najbrojnije su imenice sa sufiksom –ista, dok se za sufiks –asta beleži mali broj primera:

88

• sufiks –ista : artista ➔ umetnik, umetnica

artisti ➔ umetnici artiste ➔ umetnice

dentista ➔ zubar, zubarka

dentisti ➔ zubari dentiste ➔ zubarke

giornalista ➔ novinar, novinarka

giornalisti ➔ novinari giornaliste ➔ novinarke

• sufiks –asta : cineasta ➔ sineast (m. i f.)

cineasti ➔ sineasti (m) cineaste ➔ sineasti (f)

entusiasta ➔ entuzijast, -stkinja

entusiasti ➔ entuzijasti entusiaste ➔ entuzijastkinje

ginnasta ➔ gimnastičar, -rka

ginnasti ➔ gimnastičari ginnaste ➔ gimnastičarke

• sufiksoid –cida (vidi odeljak 5.4): omicida ➔ ubica (m. i f.) parricida ➔ oceubica (m. i f.) suicida ➔ samoubica (m. i f.)

omicidi ➔ ubice (m) omicide ➔ ubice (f) parricidi ➔ oceubice (m) parricide ➔ oceubice (f) suicidi ➔ samoubice (m) suicide ➔ samoubice (f)

Imenice sa sufiksom –cida mogu biti i popridevljene, što je ilustrovano u narednoj tabeli rečju fratricida u imeničkoj i u pridevskoj službi: IMENIČKA SLUŽBA

PRIDEVSKA SLUŽBA

Il fratricida è stato arrestato La fratricida è stata arrestata I fratricidi sono stati arrestati Le fratricide sono state arrestate Lo scontro fratricida è terminato La guerra fratricida è terminata Gli scontri fratricidi sono terminati Le guerre fratricide sono terminate

Bratoubica je uhapšen Žena ubica brata je uhapšena Bratoubice su uhapšeni Žene ubice brata su uhapšene Bratoubilački sukob je završen Bratoubilački rat je završen Bratoubilački sukobi su završeni Bratoubilački ratovi su završeni

Treba imati u vidu činjenicu da su sufiks –ista i sufiksoid –cida veoma produktivni u savremenom jeziku i da se koriste za izvođenje brojnih imenica ili prideva: ambientalista pacifista revisionista

ekolog, ekološki pacifista, pacifistički revizionista, revizionistički

89

IMENICA

insetticida vermicida topicida

insekticid, insekticidan sredstvo za ubijanje crva, – mišomor, –

3.1.4. BROJ I ROD POZAJMLJENICA U italijanskom jeziku postoji veliki broj pozajmljenica (prẹstiti ) , naročito iz engleskog jezika. Pozajmljenice su nepromenljive reči: pišu se kao u izvornom jeziku i nemaju posebne nastavke za množinu. Ukoliko se strana reč završava suglasnikom, ona je uglavnom muškog roda, ali postoje izuzeci: neki od njih su navedeni niže. Pozajmljenice mogu da budu jednog roda u srpskom (ali i u izvornom jeziku), a u italijanskom drugog: bazooka (m) boxe (f) boutique (f) cache (f) chakra (m) cannabis (f) clip (m, f) colt (f) directory (f) débâcle (f) e-mail (f) fitness (f) franchising (m) garage (m) ikebana (m) jacuzzi (f) jeep (f) jihad (f)14 karma (m) hall (f)

bazuka boks butik keš memorija čakra kanabis videospot kolt direktorijum debakl i–mejl fitnes franšiza garaža ikebana džakuzi džip džihad karma hol

knödel (m) krapfen (m)

knedla krofna kermesse (f) kermes Kitsch (m) kič leadership (f) liderstvo lobby (f) lobi machete (m) mačeta maionese (f) majonez mantra (m) mantra metro (f) metro nirvana (m) nirvana pole position (f) pol-pozicija popcorn (m) kokice slịvoviz (m) šljivovica trolley (m) trola viagra (m) vijagra Weltanshauung (f) Veltanšaung/Pogled na svet würstel (m) viršla yacht (m) jahta yoga (m) joga

Rod pozajmljenica sastavljenih od više reči obično se određuje prema rodu italijanskog ekvivalenta poslednjeg elementa višečlane imenice. Na primer: candid camera (f) disco music (f) home page (f) work station (f) 14

skrivena kamera disko muzika početna stranica radna stanica

chat line (f) business class (f) play station (f)

linija za četovanje biznis klasa “play station”

Pozajmljenica jihad može biti i muškog roda, a upotrebljava se više u ženskom. Do ovog podatka može se doći pretraživanjem internet stranica na italijanskom, tražeći “il jihad” i “la jihad”. Izgovor početnog glasa ove imenice bliži je glasu “ž” nego glasu “dž”.

90

Naime, italijanski ekvivalenti imenica camera, music, station, line i class iz gornje tabele su ženskog roda: camera (f) musica (f) stazione (f)

lịnea (f) classe (f)

soba muzika stanica

linija klasa

PAZI! Muškog su roda week end i chewing–gum („žvakaća guma“), ali i fine settimana („vikend“), lieto fine („srećan kraj“), via libera („dozvola“), iako su sve tri italijanske imenice ženskog roda.

3.1.5. PROMENA RODA IMENICE Imenice muškog roda koje upućuju na bića mogu promeniti rod na neki od sledećih načina: 



promenom nastavka (o ➔ a; e ➔ a): ragazzo (m) ➔ ragazza (f) momak italiano (m) ➔ italiana (f) Italijan signore (m) ➔ signora (f) gospodin padrone (m) ➔ padrona (f) vlasnik

➔ devojka ➔ Italijanka ➔ gospođa ➔ vlasnica

upotrebom posebnih sufiksa (prvi od navedenih sufiksa je za muški rod, drugi za ženski): –a ➔ –essa duca (m) poeta (m) profeta (m)

➔ duchessa (f)

vojvoda

➔ vojvotkinja

➔ poetessa (f)

pesnik

➔ pesnikinja

➔ profetessa (f)

prorok

➔ proročica

–e ➔ –essa dottore (m) ➔ dottoressa (f) doktor professore (m) ➔ professoressa (f) profesor studente (m) ➔ studentessa (f) student

➔ doktorka ➔ profesorka ➔ studentkinja

–tore ➔ –trice attore (m) pittore (m) scrittore (m)

➔ attrice (f)

glumac

➔ glumica

➔ pittrice (f)

slikar

➔ slikarka

➔ scrittrice (f)

pisac

➔ spisateljica

–tore ➔ –tora (retko) impostore (m) ➔ impostora (f) pastore (m) ➔ pastora (f)

prevarant ➔ prevarantkinja pastir

➔ pastirica

91

IMENICA

–sore ➔ –itrice difensore (m) ➔ difenditrice (f) possessore (m) ➔ posseditrice (f) uccisore (m) ➔ ucciditrice (f)

branilac

➔ braniteljka

posednik ➔ posednica ubica

➔ žena ubica

Imenice ženskog roda sa sufiksom –itrice retko se sreću u upotrebi. Imenica professore ima oblik ženskog roda professoressa, dok precursore („prethodnik“) ima poseban oblik za ženski rod: precorritrice. 

upotrebom člana, u slučaju da imenica ima isti oblik i za muški i za ženski rod: il cantante ➔ la cantante 15 il cliente ➔ la cliente il collega ➔ la collega il cọniuge ➔ la cọniuge il dentista ➔ la dentista il giornalista ➔ la giornalista il giụdice ➔ la giụdice il nipote ➔ la nipote il parente ➔ la parente il paziente ➔ la paziente il responsabile ➔ la responsabile il testimone ➔ la testimone il transessuale ➔ la transessuale

pevač klijent kolega suprug zubar novinar sudija (m) unuk/nećak rođak pacijent odgovorno lice (m) svedok transeksualac

➔ pevačica ➔ klijentkinja ➔ koleginica ➔ supruga ➔ zubarka ➔ novinarka ➔ sutkinja ➔ unuka/nećaka ➔ rođaka ➔ pacijentkinja ➔ odgov. lice (f) ➔ svedokinja ➔ transeksualka

Ako imenica počinje samoglasnikom, određeni član se elidira i u tom obliku nije od pomoći za razlikovanje roda imenice: l’amante l’artista l’azionista l’erede l’ insegnante l’ospite

➔ l’amante

16

ljubavnik ➔ ljubavnica

➔ l’artista

umetnik

➔ umetnica

➔ l’azionista

akcionar

➔ akcionarka

➔ l’erede

naslednik ➔ naslednica

➔ l’ insegnante

nastavnik ➔ nastavnica

➔ l’ospite

gost

➔ gošća

15

Sve imenice koje su oblikom participi prezenta imaju isti oblik za muški i za ženski rod.

16

Muški rod bez elizije glasi: lo amante; ženski rod bez elizije glasi: la amante. Grafička razlika vidljiva je uz neodređeni član: un amante (ljubavnik) i un’amante (ljubavnica). U govoru su moguće nedoumice. Primer È scappato con l’amante može da znači kako Pobegao je s ljubavnicom, tako i: Pobegao je s ljubavnikom. Dvosmislenost se može otkloniti prisvojnim pridevom: con il suo amante /con la sua amante.

92

Nedoumice oko roda navedenih imenica može da otkloni pridev (opisni, prisvojni, pokazni), odnosno beleženje apostrofa kod neodređenog člana: È un bravo artista → On je dobar umetnik È una brava artista → Ona je dobra umetnica Questo insegnante è severo → Ovaj nastavnik je strog Questa insegnante è severa → Ova nastavnica je stroga È un azionista della Pirelli → On je akcionar Pirelija È un’azionista della Pirelli → Ona je akcionarka Pirelija

Od navedenih imenica, samo one sa sufiksom –ista i –asta i sa sufiksoidom –cida imaju posebne oblike za množinu muškog roda i za množinu ženskog roda (vidi odeljak 3.1.3): artisti dentisti giornalisti

➔ artiste

umetnici ➔ umetnice

➔ dentiste

zubari

➔ zubarke

➔ giornaliste

novinari

➔ novinarke

I imenice collega i belga imaju posebne oblike za množinu, slično imenicama prikazanim u odeljku 3.1.3: colleghi (m) ➔ colleghe (f) belgi (m) ➔ belghe (f)

kolege

➔ koleginice

Belgijanci ➔ Belgijanke

Kada je reč o životinjama, ženski rod izvodi se na neki od ranije navedenih načina: cavallo elefante leone lupo orso porco

➔ cavalla ➔ elefantessa ➔ leonessa ➔ lupa ➔ orsa ➔ porca

konj – kobila slon – slonica lav – lavica vuk – vučica medved – mečka svinja – svinja (ženka)

Ipak, za veći deo životinjskih vrsta ne postoje posebni oblici za mužjake i za ženke: ako treba naglasiti pol neke životinje, pribegava se sledećim rešenjima: tigre (f)

➔ il maschio della tigre

la fẹmmina della tigre balena

➔ la balena maschio

la balena fẹmmina rọndine (f) ➔ il maschio della rọndine la fẹmmina della rọndine

mužjak tigra ženka tigra kit ženka kita mužjak lastavice ženka lastavice

93

IMENICA

Neke imenice imaju posebne oblike za muški i za ženski rod: abate ➔ badessa opat ➔ opatica bue17 ➔ vacca vo ➔ krava cane ➔ cagna pas ➔ kuja caprone ➔ capra jarac ➔ koza cẹlibe ➔ nụbile neoženjen ➔ neudata dio ➔ dea bog ➔ boginja doge ➔ dogaressa dužd ➔ duždevica eroe ➔ eroina junak ➔ junakinja fratello ➔ sorella brat ➔ sestra gallo ➔ gallina petao ➔ kokoška gẹnero ➔ nuora zet ➔ snaha 19 marito ➔ moglie muž ➔ žena padre ➔ madre otac ➔ majka papà ➔ mamma tata ➔ mama re ➔ regina kralj ➔ kraljica stregone ➔ strega veštac ➔ veštica toro ➔ vacca bik ➔ krava uomo ➔ donna čovek ➔ žena 18 zar ➔ zarina car (ruski) ➔ carica

3.1.6. PARONIMI Paronimi (parọnimi ) su reči iste osnove a drugačijeg roda. Prema poreklu takve reči mogu da budu ili povezane ili potpuno nezavisne. U narednoj tabeli navode se etimološki povezani parovi koji se razlikuju po značenju: banco bilancio briciolo buco capanno cero gambo modo panno pezzo rigo soffitto spillo suolo tạvolo tubo

školska klupa budžet mala količina rupa šupa voštanica stabljika način krpa deo redak (u pisanju) tavanica čioda tlo sto cev

banca bilancia briciola buca capanna cera gamba moda panna pezza riga soffitta spilla suola tạvola tuba

banka vaga mrvica rupa na putu koliba vosak noga moda itd. šlag komad tkanine red (u pisanju) tavan broš đon trpeza cilindar

17

Množina imenice bue glasi buoi. Postoji i oblik bove (množina: bovi ).

18

Carevi drugih država nazivaju se imperatore ; u bajkama početak “Bio jednom jedan car...” glasi: “C’era una volta un re...”.

19

Nuora je svekrova i svekrvina snaja; gẹnero je tastov i taštin zet; sestrin muž je cognato, bratovljeva žena je cognata.

94

Neki paronimi imaju isti oblik za muški i ženski rod: capitale (m) comune (m) finale (m) fine (m) fronte (m) mitra (m)

kapital opština završetak cilj, svrha front automatska puška turchese (m) tirkizna boja

capitale (f) comune (f) finale (f) fine (f) fronte (f) mitra (f)

prestonica komuna finale (u sportu) kraj čelo biskupska kapa

turchese (f)

tirkiz (kamen)

Sledeći paronimi nisu etimološki povezani: arco baleno busto collo colpo lama (m) limo pianto pizzo radio (m) tappo trombo

luk (oružje) blesak poprsje vrat udarac lama blato plač vez radijum čep tromb

arca balena busta colla colpa lama lima pianta pizza radio (f) tappa tromba

kovčeg kit koverta; kesa lepak krivica sečivo turpija za metal biljka pica radioaparat etapa itd. truba

Imenica terrazzo („terasa“) ima i oblik ženskog roda (terrazza), ali njihovo značenje je isto; one imaju pravilne oblike za množinu: terrazzi, terrazze. Isto važi i za imenice puzzo (m, „smrad“) i puzza (f, „smrad“). Imenice ginocchio („ koleno“) i orecchio („uvo“) imaju dva oblika množine sa istim značenjem: ginocchia (f, i manje čest oblik ginocchi, m) i orecchie (f, i manje čest oblik orecchi, m). Takve su i imenice strofa (f, množina strofe; postoji i oblik strofe, takođe ženskog roda, sa množinom strofi), secchio i secchia (sa množinom secchi i secchie „vedro“, „kofa“) i frutto (za detalje vidi odeljak 3.2.3).

3.2. NEPRAVILNOSTI IMENICA Italijanske imenice beleže brojne nepravilnosti. U narednim odeljcima navode se primeri najčešćih odstupanja od pravila.

3.2.1. IMENICE KOJE SE RETKO UPOTREBLJAVAJU U MNOŽINI U većini slučajeva, upotrebljavaju se samo u jednini imenice koje označavaju:

IMENICA 

apstraktne pojmove: convinzione (f) coraggio (m) fedeltà (f) pazienza (f)



bolesti: colera (m) malaria (f) tifo (m) vaiolo (m)



lišće ljudi plebs itd.

hemijske elemente ili metale: ferro (m) ossịgeno (m) potạssio (m) rame (m) urạnio (m)



kolera malarija tifus velike boginje itd.

skupove istovetnih elemenata (zbirne imenice): fogliame (m) gente (f) plebe (f)



ubeđenje hrabrost vernost strpljenje itd.

gvožđe kiseonik kalijum bakar uranijum itd.

praznike: Befana (ili: Epifanịa ) Natale (m) Pasqua (f) Immacolata Concezione (f)



jedinstvene pojmove: equatore (m) gravità (f) magnetismo (m) universo (m)



Bogojavljenje Božić Uskrs praznik Marijinog bezgrešnog začeća itd.

polutar gravitacija magnetizam svemir itd.

neke prehrambene proizvode: grano (m) mais (m) pepe (m) riso (m) sale (m) zafferano (m)

pšenica kukuruz biber pirinač so šafran itd.

95

96

Ipak, u posebnim kontekstima, i takve imenice mogu da imaju množinu: I ferri del mestiere → Alat Le genti dell’Ạsia → arodi Azije I natali di un tempo → Nekadašnji Božići Gli universi paralleli → Paralelni univerzumi itd.

3.2.2. NEPROMENLJIVE IMENICE Nepromenljive imenice (nomi invariạbili ) nemaju posebne nastavke za množinu. Na broj takvih imenica upućuju član, pridev ili glagol koji stoje uz njih. Postoje: 

jednosložne imenice; one su naglašene na jedinom slogu i ponašaju se kao krnje reči: gru (f) re (m) tè (m)



➔ ➔ ➔ ➔

➔ ždralovi; kranovi ➔ kraljevi ➔ čajevi

città oblò tivù virtù

grad brodski prozor televizor vrlina

➔ ➔ ➔ ➔

gradovi brodski prozori televizori vrline

pozajmljenice: bar (m) computer (m) mouse (m) quiz (m) scoop (m) sport (m) top model (f)



ždral; kran kralj čaj

krnje reči i imenice naglašene na poslednjem slogu: città (f) oblò (m) tivù (f) virtù (f)



➔ gru ➔ re ➔ tè

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

bar computer mouse quiz scoop sport top model

bar kompjuter kompjuterski miš kviz senzacionalna vest sport vrhunska manekenka

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

barovi kompjuteri kompjuterski miševi kvizovi senzacionalne vesti sportovi vrhunske manekenke

imenice dobijene skraćivanjem složenica iz oblasti tehnike i neke imenice koje se završavaju na –o: auto (f) biro (f) euro (m) foto (f) metro (f) moto (f) polo (f) radio (f)

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

auto biro euro foto metro moto polo radio

automobil hemijska olovka evro fotografija metro motocikl majica s kragnom radioaparat

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

automobili hemijske olovke evri fotografije metroi motocikli majice s kragnom radioaparati

97

IMENICA 

imenice koje se u jednini završavaju na –i : diạgnosi (f) ọasi (f) prọgnosi (f) sịntesi (f) bịsturi (m) brịndisi (m)



➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

diạgnosi ọasi prọgnosi sịntesi bịsturi brịndisi

dijagnoza oaza lekarska prognoza20 sinteza skalpel zdravica

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

dijagnoze oaze lekarske prognoze sinteze skalpeli zdravice

imenice koje se u jednini završavaju na –ie : barbạrie (f) progẹnie (f) sẹrie (f) spẹcie (f)21 spezie (f)22

➔ ➔ ➔ ➔ ➔

barbạrie progẹnie sẹrie spẹcie spezie

varvarstvo pokolenje serija vrsta začin

➔ ➔ ➔ ➔ ➔

varvarstva pokolenja serije vrste začini

Izuzeci su imenice moglie (f) – mogli (supruga), superfịcie (f) – superfịci (površina), effigie (f) –effigi (lik). 

neke imenice muškog roda koje se u jednini završavaju na –a : bọia sọsia vaglia

➔ bọia ➔ sọsia ➔ vaglia

dželat ➔ dželati dvojnik ➔ dvojnici poštanska uputnica ➔ poštanske uputnice

3.2.3. IMENICE S NEPRAVILNOM MNOŽINOM Sledeće imenice, pored nepravilnog obrazovanja oblika množine, odlikuju se i promenom roda: centinaio (m) ➔ centinaia (f) migliaio (m) ➔ migliaia (f) miglio (m) ➔ miglia (f) paio (m) ➔ paia (f) riso (m) ➔ risa (f) uovo (m) ➔ uova (f)

stotinak oko hiljadu milja par23 smeh jaje

➔ stotine ➔ hiljade ➔ milje ➔ parovi ➔

–

➔ jaja

20

Za vremensku prognozu koristi se izraz previsioni del tempo.

21

Izgovara se la speče , le speče.

22

Ova imenica se upotrebljava gotovo isključivo u množini: le spezie.

23

Imenica paio označava dva predmeta koji idu jedan uz drugi, ili neodređen, u svakom slučaju manji broj elemenata nekog skupa: un paio di scarpe („par cipela“), un paio di

98

I sledeće imenice imaju nepravilnu množinu: ala (f) arma (f) bue (m) cạrcere (m) dio (m) ẹco (f) tẹmpio (m) uọmo (m)

➔ ali (f) ➔ armi (f) ➔ buoi (m) ➔cạrceri (f) ➔ dei (m) ➔ echi (m) ➔ templi (m) ➔ uọmini (m)

krilo oružje vo zatvor bog odjek hram čovek

➔ krila ➔ oružja ➔ volovi ➔ zatvori ➔ bogovi ➔ odjeci ➔ hramovi ➔ ljudi

PAZI! Imenica dio, ukoliko se odnosi na monoteističkog boga, nema član:

Dio ha creato l’universo → Bog je stvorio vaseljenu Ukoliko ovu imenicu određuje pridev ili dopuna s vrednošću atributa, član treba upotrebiti:

Il nostro Dio è misericordioso → Naš Bog je milosrdan Množina imenice dio, dei, zahteva određeni član gli :

Gli dei hanno voluto così → Bogovi su tako hteli Il volere degli dei → Volja bogova È un sacrificio per gli dei → To je žrtva za bogove Ukoliko član ne stoji neposredno ispred imenice dei, određeni član se upotrebljava po važećim pravilima:

È un sacrificio per i nostri dei → To je žrtva za naše bogove Množina imenice dio obično se beleži s akcentom: dèi. Ženski oblik dea ima pravilnu množinu dee. Udvojeno e izgovara se produženo. PAZI! Imenica legno („drvo“, „građa“) je gradivna imenica i nema množinu. Množina legni upućuje na razne vrste građe (hrastovina, bukovina, mahagonija itd.). Oblik legna (f) je zbirna imenica i označava drva za ogrev. Imenica frutto („plod“) ima množinu frutti kada označava plodove nekakve aktivnosti: Sono i frutti del nostro lavoro → To su plodovi našeg rada Oblik frutta (f) je zbirna imenica i koristi se za označavanje voća: Non c’è frutta! → Nema voća! Varijanta le frutta (voće) je arhaična.

fọrbici („makaze“); un paio di amici („nekoliko prijatelja“), un paio di giorni („nekoliko dana“) itd. “Par” u smislu dvoje ljudi označava se imenicom coppia : Loro due sono una bella coppia („Njih dvoje/dvojica/dve su lep par“). Imenica paio može se upotrebiti u ironičnim iskazima kao: Sono un bel paio di fessi, „Oni su baš dve budale“.

99

IMENICA

PAZI! Neke imenice koje se u srpskom ponašaju kao nebrojive, u italijanskom su brojive:

Oggi mangiamo fagioli o piselli? → Da li danas jedemo pasulj ili grašak? Non mi piạcciono le patate → Ne volim krompir C’entra come i cạvoli a merenda → To nema nikakve veze

3.2.3.1. IMENICE MUŠKOG RODA KOJE SE U JEDNINI ZAVRŠAVAJU NA –CO ILI –GO 



Ove imenice imaju množinu –chi, odnosno –ghi, ukoliko su naglašene na pretposlednjem slogu (ovo pravilo važi i za prideve s istovetnim završetkom; vidi odeljak 4.2.1.2): cuoco ➔ tacco ➔ fungo ➔ mago ➔

cuochi tacchi funghi maghi

kuvar

kuvari

peta (na obući)

pete

gljiva

gljive

čarobnjak

čarobnjaci itd.

Izuzeci su imenice: amịco ➔ nemịco ➔ greco ➔ porco ➔

amịci nemịci greci porci

prijatelj neprijatelj Grk/grčki svinja

prijatelji neprijatelji Grci/grčki svinje itd.

Ukoliko su naglašene na trećem slogu od kraja, ove imenice imaju množinu –ci, odnosno –gi : mẹdico ➔ mẹdici sịndaco ➔ sịndaci

Izuzeci su imenice: ạbaco ➔ cạrico ➔ incạrico ➔ ọbbligo ➔ pịzzico ➔ prọfugo ➔ rammạrico ➔ scạrico ➔ sollẹtico ➔ tarọcco ➔ vạlico ➔

lekar gradonačelnik

ạbachi cạrichi incạrichi ọbblighi pizzichi prọfughi rammạrichi scạrichi sollẹtichi tarọcchi vạlichi

abakus teret zaduženje obaveza uštip izbeglica žaljenje istovar golicanje tarot prevoj

lekari gradonačelnici

abakusi tereti zaduženja obaveze uštipi izbeglice žaljenja istovari golicanja taroti prevoji itd.

itd.

100 PAZI! Imenice sa završetkom –logo grade množinu na –logi ukoliko se njima obeležava osoba, odnosno na–loghi ukoliko se označava neživ pojam:

paleontọlogo sociọlogo filọlogo ➔ dietọlogo catalogo monọlogo diạlogo prọlogo

➔ paleontọlogi ➔ sociọlogi ➔ filọlogi ➔ dietọlogi ➔ cataloghi ➔ monọloghi

➔ diạloghi ➔ prọloghi

paleontolog – paleontolozi sociolog – sociolozi filolog - filolozi dijetolog – dijetolozi katalog – katalozi monolog – monolozi dijalog – dijalozi prolog – prolozi

Imenice na –logo kojima se označavaju osobe ponekad u množini mogu da poprime nastavak –loghi. Imenice na –logo kojim se označavaju neživi pojmovi u množini nikada nemaju završetak –logi. 

Neke imenice na –co ili –go imaju dva oblika množine (masnim slovima istaknuti su češći oblici): bịlico ➔ bịlici bịlichi stọmaco ➔ stọmaci stọmachi strạscico ➔ strạscici strạscichi chirụrgo ➔ chirụrgi chirụrghi

ravnoteža

ravnoteže

stomak

stomaci

hirurg

hirurzi

Na isti način grade množinu i imenice antropọfago (mn. antropọfaghi / antropọfagi, „ljudožderi“), fạrmaco (mn. fạrmachi / fạrmaci, „lekovi“), mago (mn. maghi, „čarobnjaci“, (Re) Magi, „Tri mudraca“; ipak, Magi se danas više ne oseća kao množina imenice mago (prema latinskoj promeni magus : magi ). 3.2.3.2. IMENICE ŽENSKOG RODA SA ZAVRŠETKOM –CIA ILI –GIA Ova grupa imenica ženskog roda može se podeliti u tri podgrupe prema načinu na koji obrazuju množinu. Razlikuju se tri slučaja: • • •

kada završetku –cia ili –gia prethodi samoglasnik; kada završetku –cia ili –gia prethodi suglasnik (bilo koji, pa i c i g ); kada je akcent na glasu i završetka –cia ili –gia.

U prvom slučaju, množina ovih imenica gradi se zadržavajući grafički znak i, ali on ne utiče na izgovor):

IMENICA

acạcia camịcia ciliẹgia socia valịgia

acạcie camịcie ciliegie socie valigie

➔

101

/akača - akače/ akacija /kamiča – kamiče/ košulja /čilijeđa - čilijeđe/ trešnja /soča - soče/ članica /valiđa - valiđe/ kofer

PAZI! Imenica camịcia (f, košulja) ima množinu camịcie kako bi se u pisanju razlikovala od jednine imenice cạmice (m, lekarski mantil). Za apstraktne imenice:

tenạcia → upornost audạcia → odvažnost perspicạcia → pronicljivost itd. gramatike preporučuju oblike množine:

tenạcie izgovor: /tenače/ audạcie izgovor: /audače/ perspicạcie izgovor: /perspikače/ Ovakvim rešenjem omogućuje one se razlikuju od odgovarajućih prideva u jednini, redom: tenace („uporan“), audace („odvažan“), perspicace („pronicljiv“). Isto načelo važi i za druge imenice ženskog roda sa ovakvim završetkom; ipak, navedene apstraktne imenice retko se upotrebljavaju u množini. PAZI! Imenice sa završetkom –scia grade množinu pravilno: ascia ➔ asce coscia ➔ cosce ➔ fascia fasce

/aša - aše/ sekira /koša - koše/ bedro /faša - faše/ zavoj

U drugom slučaju, množina ovih imenica gradi se izostavljanjem grafičkog znaka i: caccia denụncia mancia piọggia spiạggia

➔

cacce denunce mance piogge spiagge

/kač-ča – kač-če/ lov /denunča - denunče/ prijava (policiji) /manča - manče/ napojnica /pjođ-đa – pjođ-đe/ kiša /spjađ-đa – spjađ-đe/ plaža

U trećem slučaju, naglašeno i u završetku –cia ili –gia čuje se u izgovoru i beleži se u pisanju: farmacịa eutocịa bugịa magịa

➔

farmacịe eutocịe bugịe magịe

/farmačìja - farmačìje/ apoteka /eutočìja - eutočìje/ normalan porođaj /buđìja - buđìje/ laž /mađìja - mađìje/ magija

102

3.2.3.3. IMENICE SA ZAVRŠETKOM –IO Imenice sa završetkom –io dele se u dve grupe: 

imenice s akcentom na glasu i završetka –io ;



imenice s nenaglašenim završetkom –io.

Imenice u množini s akcentom na glasu i završetka odlikuju se produženim izgovorom glasa i ; takav izgovor se grafički beleži udvojenim i : addịo brusịo fruscịo lavorịo pendịo zịo

➔ addịi ➔ brusịi ➔ fruscịi ➔ lavorịi ➔ pendịi ➔ zịi

zbogom žamor šuštanje rad kosina stric/ujak/teča

➔ poslednji pozdravi ➔ žamori ➔ šuštanja

– ➔ kosine ➔ stričevi/ujaci/teče

Imenice s akcentom na osnovi reči grade množinu stapanjem glasa i koji pripada osnovi i glasa i koji pripada nastavku za jedninu. Završni glas i ima uobičajenu dužinu, u množini se beleži samo jedan grafem i : atrio cambio corridoio patrimonio podio

➔ atri ➔ cambi ➔ corridoi ➔ patrimoni ➔ podi

atrijum promena hodnik bogatstvo podijum

➔ atrijumi ➔ promene ➔ hodnici ➔ bogatstva ➔ podijumi

Nekoliko parova imenica ima isti oblik množine a različitu jedninu. Eventualne nedoumice zbog homografije otklanjaju se na sledeće načine: GRAFIČKI IMENICA

ZNAČENJE

ISTOVETNA MNOŽINA

GRAFIČKA REŠENJA KOJIMA SE OTKLANJAJU NEDOUMICE

arbịtrio ạrbitro

sud, odluka sudija, arbitar

➔ arbitri

arbitrî, arbitrii, arbìtri àrbitri

dẹmone demọnio

demon đavo

➔ demoni

dèmoni demòni

gene genio

gen genije

➔ geni

geni geni (i, ređe, genii)

mạrtire martịrio

mučenik mučeništvo

➔ martiri

màrtiri martirii, martìri

nẹttare nettạrio

nektar nektarija

➔ nettari

nèttari nettàri

103

IMENICA

omicịdio omicịda

ubistvo ubica

osservatorio osmatračnica osservatore posmatrač

➔ omicidi

omicidî, omicidii omicidi

➔ osservatori

osservatòri, osservatorii, osservatorî osservatóri

princịpio prịncipe

načelo knez, princ

➔ principi

princìpi, principî, principii prìncipi

suicịdio suicida

samoubistvo samoubica

➔ suicidi

suicidî, suicidii suicidi

3.2.3.4. IMENICE SA ZAVRŠETKOM –IA Imenice ženskog roda sa završetkom –ia nemaju pravopisne specifičnosti. Prilikom izgovora ovih reči treba obratiti pažnju na mesto akcenta; u narednoj tabeli mesto akcenta je obeleženo tačkom ispod naglašenog vokala: nọia pạtria stọria abbazịa cortesịa follịa

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

nọie pạtrie stọrie abbazịe cortesịe follịe

dosada otadžbina priča opatija učtivost ludilo

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

dosade otadžbine priče opatije učtivosti ludila

3.2.4. IMENICE KOJE NEMAJU JEDNINU Neke imenice imaju samo oblik množine. One: 

upućuju na predmete sastavljene braghe (f) čakšire bretelle (f) tregeri calzoni (m) pantalone cesọie (f) makaze fọrbici (f) makaze

od dva elementa: manette (f) lisice (za ruke) occhiali (m) naočare pantaloni (m) pantalone rẹdini (f) uzde tenaglie (f) klešta itd.

PAZI! Imenice pantaloni i jeans se u govornom jeziku upotrebljavaju i u jednini. Ipak, preporučljivo je da se kaže: Ti piạcciono questi pantaloni? → Da li ti se sviđaju ove pantalone? Belli questi jeans → Lepe su ove farmerke 

nemaju oblike za jedninu, odnosno upotrebljavaju se samo u množini: antịpodi (m) antipod idi (f) ide calende (f) kalende nozze (f) svadba dimissioni (f) ostavka paraggi (m) u blizini

104

dintorni (m) esẹquie (f) fạuci (f) ferie (f)

okolina sprovod ždrelo godišnji odmor

pọsteri (m) stoviglie (f) tẹnebre (f) vịveri (m)

potomci posuđe tama namirnice itd.

arresti domiciliari (m) kućni pritvor

3.2.5. IMENICE SA DVA OBLIKA MNOŽINE Neke imenice imaju dva oblika množine (nomi sovrabbondanti al plurale ), jedan muškog roda na –i, drugi ženskog na –a. Dva oblika množine se u većini slučajeva razlikuju po značenju. Ovoj grupi imenica pripadaju: braccio (m, nadlaktica)

bracci (m) braccia (f)

krila zgrade, kraci predmeta i sl. ruke (do ramena)

ciglio (m, trepavica)

cigli (m) ciglia (f)

ivice trepavice

dito (m, prst)

diti (m) dita (f)

pojedinačni prsti (retko) prsti (ruke i noge)

grido (m, krik)

gridi (m) grida (f)

krici (životinjski) krici, graja

labbro (m, usna)

labbri (m) labbra (f)

ivice rane usne

membro (m, ud, član)

membri (m) membra (f)

članovi (organizacije) udovi tela

osso (m, kost)

ossi (m) ossa (f)

kosti (pojedinačne, npr. u jelu) kosti (kao deo kostura)

urlo (m, krik)

urli (m) urla (f)

krici (životinjski) krici, graja

Slično se ponašaju i neke druge imenice:

budello (m), budelli (m), „tesne ulice“, „prolazi“, i budella (f), „creva“ calcagno (m), calcagni (m), „peta (na nozi)“, i calcagna (f), u izrazu avere qualcuno alle calcagna, „imati nekoga za petama“ cervello (m), cervelli (m), „mozgovi“, i cervella (f), „mozak“ (shvaćen kao masa ili gastronomski specijalitet)

corno (m), corni (m), „vrhovi“ ili „horne“, i corna (f), „rogovi“ (životinjski) cuoio (m), cuoi (m), „koža“ (za preradu), i cuoia (f), u izrazu tirare le cuoia, „otegnuti papke“

filo (m), fili (m), „niti“, i fila (f), „konci zavere“ fondamento (m), fondamenti (m), „osnove“, i fondamenta (f), „temelji“ (zgrade)

IMENICA

105

fuso (m), fusi (m), „vretena“ ili „vremenske zone“ (fusi orari ) , i fusa (f), u izrazu fare le fusa, „presti“ (odnosi se na mačke) gesto (m), gesti (m), „pokreti“, „gestovi“, i gesta (f), „junački podvizi“ ginocchio (m), ginocchi (m) i ginocchia (f), bez razlike u značenju: „kolena“ lenzuolo (m), lenzuoli (m), „čaršavi“, i lenzuola (f), „čaršavi“ (na krevetu, odnosno jedan par čaršava)

muro (m), muri (m), „zidovi“, i mura (f), „zidine“ sopracciglio (m), sopraccigli (m) i sopracciglia (f), bez razlike u značenju: „obrve“ (frekventniji oblik je sopracciglia) strido (m), stridi (m) i strida (f), bez razlike u značenju: „pisak“, „krik“ (frekventniji oblik je strida) vestigio (m), vestigi (m) i vestigia (f), bez razlike u značenju: „ruševine“ (frekventniji oblik je vestigia) vịscere (m), vịsceri (m), pojedinačni organi utrobe, i vịsceri (f), „utroba“, „drob“, „creva“ Imenica rene (m), „bubreg“, ima pravilnu množinu na –i ali dva roda i različito značenje: reni (m), „bubrezi“, i reni (f), „krsta“, lumbalni deo kičme: Spezzeremo le reni alla Grecia → Pokorićemo Grčku PAZI! Imenice s množinom na –a upućuju, uglavnom, na celinu, što se jasno vidi iz oblikâ lenzuola (gornji i donji čaršav), ciglia (gornje i donje trepavice), labbra (gornje i donje usne), fondamenta (sistem temeljâ jedne zgrade), budella (creva u trbušnoj duplji), dita (prsti na ruci), membra (udovi na telu) itd.

3.2.5.1. IMENICE SA DVA OBLIKA JEDNINE Nekoliko imenica ima dva oblika jednine a jedan za množinu (nomi sovrabbondanti al singolare). U množini njihovo značenje ostaje isto nezavisno od nastavka, s tim što je prvi oblik koji se ovde navodi arhaičan a drugi u upotrebi: nocchiere nocchiero forestiere forestiero scudiere scudiero sparviere sparviero

➔ nocchieri

krmanoš

➔ forestieri

stranac

➔ scudieri

štitonoša

➔ sparvieri

kobac

106

3.2.6. IMENICE S NEPRAVILNOSTIMA U RODU Neke imenice muškog roda se u jednini završavaju na –a. To su: 

imenice grčkog porekla koje se završavaju na –ma i –ta : aroma clima dilemma dramma problema tema teorema pianeta poeta profeta stilita

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

aromi climi dilemmi drammi problemi temi teoremi pianeti poeti profeti stiliti

aroma klima dilema drama problem tema teorema planeta pesnik prorok stolpnik

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

arome klime dileme drame problemi teme teoreme planete pesnici proroci stolpnici

Kada je reč o imenicama na –ta, treba napomenuti da one mogu biti i ženskog roda; u najvećem broju slučajeva, one upućuju na pripadnike nacija ili grupa: terapeuta (m. i f.) israelita (m. i f.) vietnamita (m. i f.) 

➔ ➔ ➔ ➔ ➔

monarchi, monarche patriarchi gerarchi, gerarche eresiarchi, eresiarche oligarchi, oligarche

vladar, vladarka patrijarh jerarh osnivač jeresi oligarh, članica oligarhije

neke imenice koje se završavaju na –a (one, istovremeno, nemaju poseban nastavak za množinu): alleluia boia crocevịa delta gorilla 24

24

terapeuti/–kinje Izraelićanin/–nka Vijetnamac/–mka

imenice grčkog porekla na -arca ; neke su isključivo muškog roda, neke mogu biti i ženskog roda: monarca patriarca gerarcha eresiarca oligarca



➔ terapeuti (m), terapeute (f) ➔ israeliti (m), israelite (f) ➔ vietnamiti (m), vietnamite (f)

➔ ➔ ➔ ➔ ➔

alleluia boia crocevịa delta gorilla

aliluja/aleluja dželat raskrsnica delta gorila

➔ ➔ ➔ ➔ ➔

– dželati raskrsnice delte gorile

I nazivi u muškom rodu drugih životinja na –a nemaju poseban nastavak za množinu: il koala – i koala, il lama – i lama, il panda – i panda, il barracuda – i barracuda, il boa – i boa (postoji i imenica ženskog roda la boa/le boe, u značenju bova/bove), il cobra – i cobra,

107

IMENICA

nulla pigiama retroscena sọsia vaglia nonnulla

➔ nulla ➔ pigiama,

pigiami ➔ retroscena ➔ sọsia ➔ vaglia ➔ nonnulla

ništavilo pidžama

➔ ništavila ➔ pidžame

pozadina događaja dvojnik poštanska uputnica sitnica

➔ – ➔ dvojnici ➔ poštanske uputnice ➔ sitnice

itd.

Neke imenice ženskog roda završavaju se na –o. To su: 

imenice koje, istovremeno, nemaju ni poseban nastavak za množinu: foto lampo monoposto moto radio squillo

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

foto lampo monoposto moto radio squillo

fotografija rajsferšlus jednosed motocikl radioaparati kol–gerla

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

fotografije rajsferšlusi jednosedi motocikli radioaparati kol–gerle

PAZI! Imenica mano (f, ruka) ima množinu mani (f):

Dammi la mano → Pruži mi ruku Unite le mani → Spojite ruke 

imenice koje su gramatički ženskog roda; one zahtevaju član za ženski rod, pridev uz njih slaže se u ženskom rodu itd. Ranije su upućivale isključivo na muškarce (prirodni rod): guạrdia guida rẹcluta sentinella spia vedetta



➔ guạrdie ➔ guide ➔ rẹclute ➔ sentinelle ➔ spie ➔ vedette

čuvar vodič regrut stražar uhoda osmatrač

➔ čuvari ➔ vodiči ➔ regruti ➔ stražari ➔ uhode ➔ osmatrači

imenice koje su gramatički muškog roda: one zahtevaju član ili pridev u muškom rodu, ali upućuju na žene (prirodni rod): soprano ➔ soprani mezzosoprano ➔ mezzosoprani contralto ➔ contralti

sopran mecosopran alt

➔ soprani ➔ mecosoprani ➔ altovi

Danas nije neuobičajeno da se uz ove imenice upotrebi i član za ženski rod:

la soprano, la contralto itd.

l’anaconda – gli anaconda, il puma – i puma, il beluga – i beluga, itd. PAZI: la iguana, le iguane.

108

3.3. ROD IMENICE PREMA ZNAČENJU Samo značenje nekih klasa imenica pruža pouzdanu informaciju o rodu same imenice. Ipak, pošto postoje brojni izuzeci, kada postoje nedoumice oko roda neke imenice uputno je konsultovati rečnik italijanskog jezika. Muškog su roda imenice koje označavaju: 

drveće koje nosi voće: albicocco arancio banano castagno cotogno limone

kajsija pomorandža banana kesten dunja limun

melo noce olivo pero pesco susino

jabuka orah maslina kruška breskva šljiva itd.

Plodovi navedenih biljaka su ženskog roda. Izuzetak je imenica arancio, koja označava i stablo i plod (pomorandža se kaže i arancia). Izuzetak je i imenica fico (m), jer označava kako stablo smokve, tako i njegov jestivi plod. I neki drugi agrumi imaju samo jedan oblik za stablo i plod: limone mandarino pompelmo

limun mandarina grejpfrut

Imenice kiwi (m), mango (m), ananas (m), papaia (f), anona (f) označavaju kako biljku, tako i plod. Drveće koje abete ạcero cedro cipresso faggio frạssino

ne nosi jestive plodove uglavnom je muškog roda: jela ippocastano divlji kesten javor ontano jova kedar pino bor čempres pioppo topola bukva sạlice vrba jasen tiglio lipa

Ženskog roda su: betulla camẹlia palma quercia 

breza kamelija palma hrast

metale i hemijske elemente: oro – zlato ottone – mesing ferro – gvožđe rame – bakar antimonio – antimon itd.

rọvere (m ili f) sequoia tamerice

hrast sekvoja metljika

109

IMENICA 

dane u sedmici i mesece: lunedì – ponedeljak un gennaio freddo – jedan hladan januar martedì – utorak nel febbraio del ‘43 – februara ’43. itd. IZUZETAK: domẹnica (f) – nedelja



planine, mora, reke, jezera: Monte Bianco – Monblan Kopaonik Mediterrạneo – Sredozemno more Pacịfico – Tihi okean Po – reka Po Danụbio – Dunav Trasimeno – Trazimeno (jezero u centralnoj Italiji) Garda – Garda la Maiella , planina u centralnoj Italiji, la Sila, masiv u Kalabriji. Planinski venci su ženskog roda: le Alpi, le Ande, ali l’Himalaya i gli Urali su muškog roda. Od reka, ženskog su roda la Dora Bạltea, u severnoj Italiji, la Bọrmida, u Pjemonteu, la Senna – Sena, la Loira – Loara itd. Reke Drina, Sava, Morava, Vịstola (u Poljskoj) ženskog su roda; reka Volga je muškog roda (il Volga). IZUZECI:

Preporučljivo je da se naši toponimi objasne dodavanjem odgovarajuće imenice (npr. fiume, lago, monte itd.) uz sam naziv kako bi Italijan odmah razumeo o kakvom se geografskom pojmu govori (vidi i odeljak 5.1.1.3): Skadar Zeta Durmitor 

➔ il lago di Scụtari ➔ il fiume Zeta ➔ il monte Durmitor

Skadarsko jezero reka Zeta planina Durmitor itd.

strane sveta: sud / meridione est / oriente / levante ovest / occidente / ponente nord /settentrione

jug istok zapad sever itd.

Uz brojne izuzetke, ženskog su roda imenice koje označavaju (vidi str. 108): 

voće: pera – kruška mela – jabuka arancia – pomorandža, ali i: arancio (f)



nazive nauka i apstraktne pojmove: fịsica – fizika matemạtica – matematika giustizia – pravda fiducia – poverenje itd.

110 

države: one su češće ženskog roda nego muškog: Italia – Italija Francia – Francuska Russia – Rusija Serbia – Srbija itd. Države muškog roda, pored ostalih, su: Portogallo, Liechtenstein , Montenegro, Belgio ; muškog roda su nazivi država u množini: Stati Uniti d’America, Emirati Arabi, ali: Filippine (f). Muškog roda su i mnoge države Afrike (Mozambịco, Egitto, Chad itd.), Azije (Laos, Vietnam, Afganistan itd.) i Severne, Centralne i Južne Amerike (Canada, Mẹssico, Guatemala, Cile, Brasile, Ecuador itd.). Država Kostarika navodi se i u muškom i u ženskom rodu: il Costa Rica, la Costa Rica.



regije Italije: one su češće ženskog roda: Lombardia – Lombardija Toscana – Toskana Muškog roda su: Piemonte – Pijemont, Lazio – Lacij(um), Vẹneto, Trentino–Alto Ạdige.



kontinente: Europa – Evropa Asia – Azija Africa – Afrika itd.



gradove: la Roma barocca – barokni Rim Parigi è bella – Pariz je lep Belgrado è simpatica – Beograd je simpatičan itd.

Postoje nedoumice i kolebanja u vezi s egipatskom gradom Kairom ( Il Cairo): vidi str. 61-62. 

ostrva: Sicilia – Sicilija Sardegna – Sardinija Pantelleria – Pantelerija (ostrvo južno od Sicilije) Groenlandia – Grenland IZUZECI: Madagascạr – Madagaskar, Borneo – Borneo itd. Za ostrva Azije i, uopšte, van Evrope, preporučljivo je da se u pouzdanom izvoru proveri da li se uz pojedine nazive upeotrebljava član i kog su roda nazivi samih ostrva (npr. Sulawesi è situata nell’arcipelago indonesiano – Sulavesi (m) je ostrvo u indonežanskom arhipelagu).

3.4. ROD IMENICE PREMA OBLIKU Ženskog su roda krnje reči i imenice naglašene na poslednjem slogu. Izuzeci su: abbiccì altolà bebè

abeceda stoj beba

oblò perché ragù

brodski prozor razlog gulaš

111

IMENICA

canapè casinò caucciù comò dì frappè grisù lillà

roc(c)ocò scimpanzé urrà varietà viceré vudù zulù

kanabe kockarnica kaučuk komoda dan frape grizu jorgovan

rokoko šimpanza hura varijete podkralj vudu zulu

I reči na –ione i –zione su ženskog roda. Izuzeci su: campione copione istrione lampione marpione meridione

prvak scenario glumac (arh.) ulična svetiljka lukavac jug

milione scorpione settentrione storione zabaione

milion škorpijon sever kečiga liker od jaja

I reči sa sufiksom –ụdine su ženskog roda: abitụdine – navika

inquietụdine – nemir

similitụdine - sličnost

3.5. RAZLIKE U RODU IZMEĐU SRPSKIH I ITALIJANSKIH IMENICA Neke učene reči ili internacionalizmi u italijanskom i srpskom jeziku razlikuju se u rodu. O ovim razlikama treba voditi računa da bi se izbegle greške u transferu: aspirina (f) battẹrio (m) benzịna (f) biennale (f) boutique (f) guardaroba (m) dinamite (f) dọmino (m)

finale (f) laboratorio (m) lịbido (f) lobby (f) mandarino (m) mạrgine (m) sịndrome (f)

miliardo (m) petardo (m) poro (m) radio (f) viagra (m) violino (m) vitamịna (f)

112

Posebnu pažnju treba obratiti na srpske i italijanske imenice koje upućuju na isti pojam, a različitog su roda u dva jezika: bosco libro mattino quaderno gatto giornale 25 fiume

šuma knjiga jutro sveska mačka novine reka

chiave finestra doccia nuvola sera

ključ prozor tuš oblak veče

Takve imenice predstavljaju moguć izvor grešaka, naročito kada se umesto njih upotrebi nenaglašena lična zamenica: Ovo je lepa knjiga, pročitaću je u jednom dahu Questo è un bel libro, *la leggerò in un fiato Questo è un bel libro, lo leggerò in un fiato

25

Imenica “giornale” odnosi se na jedan dnevni list. Iskazu “Čitam novine” odgovara iskaz “Leggo il giornale”. Ako pratimo više dnevnih listova, treba reći: “Leggo i giornali”.

4. PRIDEV Pridev (aggettivo ) je vrsta reči kojom se određuje imenica ili zamenica. Najbrojniji su pridevi koji upućuju na određene osobine imenice dok drugi, manje brojni, upućuju na pripadnost, položaj u prostoru, vreme, neodređenost, količinu itd. Pridev se slaže u rodu i broju s imenicom ili zamenicom na koju se odnosi.

4.1. VRSTE PRIDEVA U italijanskom jeziku razlikuju se sledeće vrste prideva: ⚫ ⚫ ⚫ ⚫ ⚫ ⚫

aggettivi qualificativi aggettivi possessivi aggettivi dimostrativi aggettivi indefiniti aggettivi interrogativi aggettivi numerali

opisni pridevi prisvojni pridevi pokazni pridevi neodređeni pridevi upitni pridevi brojevi

U srpskoj gramatičkoj terminologiji svi navedeni pridevi izuzev opisnih nazivaju se pridevskim zamenicama ili, kraće, zamenicama (u pridevskoj službi).

4.2. OPISNI PRIDEVI Opisni pridevi (aggettivi qualificativi) sadrže obaveštenje o osobinama imenica. Postoji pet vrsta opisnih prideva: ⚫ ⚫ ⚫ ⚫ ⚫

aggettivi di prima classe aggettivi di seconda classe aggettivi di terza classe aggettivi invariabili aggettivi di relazione

pridevi prve vrste pridevi druge vrste pridevi treće vrste nepromenljivi pridevi relacioni pridevi

4.2.1. PRIDEVI PRVE VRSTE Pridevi prve vrste slažu se u rodu i broju s imenicom koju određuju. Imaju četiri nastavka (za muški rod jednine, za ženski rod jednine, za muški rod množine i za ženski rod množine). Pridev alto („visok“) ilustruje osobine prideva prve vrste: MUŠKI ROD JEDNINA

MNOŽINA

ragazzo alto

visok momak

ragazzi alti

monte alto

visoka planina monti alti

visoki momci visoke planine

114 ŽENSKI ROD JEDNINA

MNOŽINA

ragazza alta

visoka devojka

ragazze alte

visoke devojke

torre alta

visoka kula

torri alte

visoke kule

PAZI! Pridev bravo je pridev prve vrste i slaže se u rodu i broju s imenicom koju određuje:

È un bravo ragazzo – On je dobar momak (fino vaspitan) È una brava ragazza – Ona je dobra devojka (fino vaspitana) Sono bravi ragazzi – Oni su dobri momci Sono brave ragazze – One su dobre devojke Kada se pridev bravo koristi samostalno, kao uzvik za iskazivanje odobravanja ili oduševljenja, on se menja u rodu i broju, prema polu i broju osoba koje su predmet pohvale:

Bravo! Brava! Bravi! Brave!

– Bravo! – Bravo! – Bravo! – Bravo!

(upućeno muškarcu) (upućeno ženi) (upućeno muškarcima, ili grupi muškaraca i žena) (upućeno ženama)

4.2.1.1. NEPRAVILNI PRIDEVI PRVE VRSTE Nepravilni pridevi prve vrste su: bello lep

buono dobar

santo svet

Pridev bello Pridev bello („lep“) prilagođava se fonetski imenici muškog roda ispred koje stoji, isto kao određeni član (vidi odeljak 2.1.1.2). Ispred imenica u ženskom rodu pridev bello menja samo nastavak za rod i broj: MUŠKI ROD JEDNINA

MNOŽINA

bel vestito

lepo odelo

bei vestiti

lepa odela

bello stivale

lepa čizma

begli stivali

lepe čizme

bell’amico

lep prijatelj

begli amici

lepi prijatelji

ŽENSKI ROD JEDNINA

MNOŽINA

bella borsa

lepa tašna

belle borse

lepe tašne

bell’amica

lepa prijateljica

belle amiche

lepe prijateljice

115

PRIDEV

Ispred imenica muškog roda u jednini koje počinju slovima s+suglasnik, z, gn, ps, pn, x, poluvokalom j , pridev bello ostaje nepromenjen. Ako reč počinje vokalom ili poluvokalom w, pridev bello se elidira:

Bello

Bell’

stụpido! scontro zịngaro gnocco psicọlogo pneumạtico xilọfono yogurt atleta uomo

➔

Kakva budala! Lep sudar Lep Ciganin Lepa noklica Dobrog li psihologa! Lepa guma (automobilska) Lep ksilofon Lep jogurt Lep atleta Lep čovek

Ispred oblika množine navedenih imenica treba upotrebiti begli. PAZI! Kada pridev bello stoji posle imenice ili glagola (kao imenski deo predikata), menja se samo u rodu i broju kao pravilan pridev prve vrste:

È bello! – Lep/Lepo je Eventi belli e lieti – Lepi i srećni događaji Ci sono ragazze belle, qui? – Ima li lepih devojaka ovde? U narednom iskazu izostavljen je prezent glagola ẹssere (sono): Belli questi quadri! – Baš su lepe ove slike! PAZI! U uzvičnoj rečenici Bello mio! („Lepi moj“, ali s ironičnom vrednošću) reč bello je u imeničkoj službi a ne pridevskoj i zato se krnji! Može se reći i Bella mia! I samostalno upotrebljen pridev bello ne sme da se krnji:

Bello! – Hej, ti!/Hej, lepi! PAZI! Pridevi mogu da stoje pre ili posle imenice, ali njihov položaj nije proizvoljan. Položaj prideva u odnosu na imenicu određuje nijanse u značenju. Za detalje vidi odeljak 4.2.7 i sledeće primere:

Voglio lẹggere un bel libro – Hoću da pročitam neku lepu knjigu Voglio lẹggere un libro bello – Hoću da pročitam knjigu, ali da je lepa PAZI! Pridev bello ima uže značenje u odnosu na srpski pridev lep. Za ukusan, lep kolač kaže se un buon dolce radije nego un bel dolce („kolač lepog izgleda“). Uz to, treba obratiti naročitu pažnju na srpski prilog za način lepo, koji se ne prevodi italijanskim pridevom bello već odgovarajućim prilogom:

Ona lepo peva – Lei canta bene Lepo ti je rekla! – Te l’aveva detto! Lepo mu je odgovorila – Gli ha risposto bene

116 PAZI! I pridev bello, kao i određeni član, ima poseban oblik ispred imenice dio u množini, isto kao i određeni član:

Begli dei – Lepi bogovi Gli dei – Bogovi I begli dei – Lepi bogovi Gli dei belli – Lepi bogovi

Pridev buono Pridev buono prilagođava se neposredno predhodi, isto kao i neodređeni član un /uno (vidi odeljak 2.2.1.2) i neodređeni pridevi koji se završavaju na –uno (vidi odeljak 4.5). Uz imenice ženskog roda, pridev buono menja samo nastavak za rod i broj:

MUŠKI ROD JEDNINA

MNOŽINA

buon panino

dobar sendvič

buoni panini

dobri sendviči

buon amico

dobar prijatelj

buoni amici

dobri prijatelji

buono stivale

dobra čizma

buoni stivali

dobre čizme

ŽENSKI ROD JEDNINA

buona storia buona amica

23

MNOŽINA

dobra priča

buone storie

dobre priče

dobra prijateljica

buone amiche

dobre prijateljice

Pridev buono ne sme se elidirati ili krnjiti ispred reči koje počinju slovima s+vokal, z, gn, ps, pn, x i poluvokalom j. Ispred vokala, odnosno poluvokala w, pridev buono se krnji:

Buono

Buon

storione scontro zịngaro gnocco psicọlogo pneumạtico xilofono yogurt atleta uomo

➔

Dobra Dobar Dobar Dobra Dobar Dobra Dobar Dobar

kečiga sudar Ciganin noklica psiholog guma (automobilska) ksilofon jogurt

Dobar atleta Dobar čovek

PAZI! Ako se pridev buono nalazi posle imenice, menja se samo u rodu i broju, kao svaki drugi pridev prve vrste: 23

Kada pridev buono stoji pre imenica ženskog roda u jednini, elizija nije obavezna:

Maria è una mia buona amica – Marija je moja dobra prijateljica Elizija nije dozvoljena ispred imenice u množini.

117

PRIDEV

È un ragazzo buono – On je dobar momak Sono ragazzi buoni – Oni su dobri momci I u ovom slučaju položaj prideva u odnosu na imenicu određuje i nijanse u značenju:

È un buon cane – To je dobar/vredan/dresiran pas È un cane buono – To je dobroćudan/pitom pas PAZI! Pridev buono ne upotrebljava se kao ekvivalent srpskih bezličnih izraza s glagolom jesam: Dobro je što se ovako završilo – È bene che sia finita così Bilo bi dobro da više učiš – Sarebbe bene che tu studiassi di più Takođe, pridev buono ne sme se upotrebiti u priloškoj službi: Ona peva dobro – Lei canta bene On dobro igra fudbal – Lui gioca bene a calcio

Pridev santo Pridev santo prilagođava se imenu svetitelja ispred kog stoji, slično kao neodređeni član: JEDNINA

San Nicola Santo Stẹfano Sant’Antonio Sant'Ambrogio Santa Teresa Sant’Anna

MNOŽINA

Santi Cosma e Damiano

Pridev santo se ne krnji ispred imena svetitelja koja počinju sa s + suglasnik, z, i gn, ps, pn, x (ukoliko takva imena postoje). Pridev santo se elidira ispred imena koja počinju samoglasnikom: Sant’Andrea

Sant’Elia

Sant’Agostino

Kada santo stoji ispred imenice, ponaša se kao običan pridev prve vrste: Sta in cạmera tutto il santo giorno – U sobi je čitav bogovetni dan Santo cielo! – Gospode bože! Spịrito Santo – Sveti Duh Banco di Santo Spịrito – Banka Svetog Duha Chiesa di Santo Spịrito – Crkva Svetog Duha il Santo Padre – Sveti Otac (Papa) Il Santo Sepolcro di Gerusalemme – Hristov grob u Jerusalimu IZUZETAK: San Sepolcro, ili Sansepolcro, mesto u Toskani il santo Natale – Božić il santo monte – Čistilište

118

U nekim slučajevima pridev santo prima sufiks za apsolutni superlativ: Santịssima Trinità – Sveto trojstvo Chiesa del Santịssimo Crocifisso – Crkva presvetog Raspeća Chiesa del Santịssimo Redentore – Crkva presvetog Spasitelja

4.2.1.2. MNOŽINA PRIDEVA SA ZAVRŠETKOM –CO I –GO Pridevi sa završetkom –co grade oblike množine ženskog roda tako što čuvaju poslednji glas osnove (k ) i primaju nastavak –e. Da bi se sačuvao glas k ispred nastavka e, mora se upotrebiti grafički znak h : antịca bianca arcạica cịvica

➔ ➔ ➔ ➔

antịche bianche arcạiche cịviche

stare, drevne bele arhaične građanske

Ovi pridevi grade oblike množine muškog roda na isti način na koji se gradi množina imenica sa završetkom –co (vidi odeljak 3.2.3.1), odnosno: 

ukoliko je akcent na pretposlednjem slogu, završetak prideva je –chi : antịco bianco comasco



➔ antịchi ➔ bianchi ➔ comaschi

stari, drevni beli stanovnici Koma

ukoliko je akcent na trećem slogu od kraja, završetak prideva je –ci : arcạico cịvico dialẹttico

➔ arcạici ➔ cịvici ➔ dialẹttici

arhaični građanski dijalektički

PAZI! Izuzetak čine sledeći pridevi naglašeni na pretposlednjem slogu:

pọpolo amico pọpolo nemịco prodotto greco

➔ pọpoli amici ➔ pọpoli nemịci ➔ prodotti greci

prijateljski narodi neprijateljski narodi grčki proizvodi

Od prideva naglašenih na trećem slogu od kraja, množinu na –chi grade:

cạrico dimẹntico sovraccạrico

➔ cạrichi ➔ dimẹntichi ➔ sovraccạrichi

natovareni zaboravivši pretovareni

Pridevi sa završetkom –go grade oblike množine ženskog roda tako što čuvaju poslednji glas osnove (g ) i dobijaju nastavak –e. Da bi se sačuvao glas g ispred nastavka e, neophodno je upotrebiti grafički znak h :

119

PRIDEV

larga lunga vaga prọfuga

➔ ➔ ➔ ➔

larghe lunghe vaghe prọfughe

široke dugačke nejasne izbegličke

Ovi pridevi grade oblike množine muškog roda na isti način na koji se gradi množina imenica sa završetkom –go (vidi odeljak 3.2.3.1): largo lungo vago prọfugo

➔ ➔ ➔ ➔

larghi lunghi vaghi prọfughi

široki dugački nejasni izbeglički

PAZI! Pridevi koji se u muškom rodu završavaju na –fago mogu da grade množinu bilo na –fagi, bilo na–faghi. Reč je o, uglavnom, retkim i stručnim terminima:

pọpolo antropọfago animale ematọfago zoọfago

➔ pọpoli antropọfagi

pọpoli antropọfaghi ➔ animali ematọfagi animali ematọfaghi ➔ zoọfagi zoọfaghi

ljudožderski narod životinja koja se hrani krvlju životinja koja se hrani drugim životinjama

Navedeni pridevi grade oblike množine ženskog roda završektom –faghe.

4.2.1.3. MNOŽINA PRIDEVA NA –IO Ukoliko akcent nije na glasu i završetka –io, oblik muškog roda prideva ima samo jedno –i, dobijeno stapanjem nastavka i poslednjeg glasa osnove. Oblik ženskog roda ima pravilan završetak –ie : astẹmio ➔ astẹmi ẹmpio serio sobrio unitario

astẹmie ➔ ẹmpi ẹmpie ➔ seri serie ➔ sobri sobrie ➔ unitari unitarie

trezveni trezvene bezbožni bezbožne ozbiljni ozbiljne trezveni trezvene jedinstveni jedinstvene

Ukoliko je akcent na glasu i završetka –io, oblik muškog roda prideva ima dva i u završetku reči; pridev ženskog roda ima završetak –ie :

120 natịo natịa pịo pịa rịo rịa solatịo solatịa stantịo stantịa

➔ ➔ ➔ ➔ ➔

natii natie pii pie rii rie solatii solatie stantii stantie

rodni rodne pobožni pobožne zli zle osunčani osunačane ustajali ustajale

4.2.1.4. MNOŽINA ŽENSKOG OBLIKA PRIDEVA NA –CIO I –GIO Pridevi ženskog roda sa završetkom –cia i –gia imaju jednu pravopisnu osobenost (vidi i imenice sa završetkom –cia i –gia, odeljak 3.2.3.2): 

ukoliko ispred završetka –cia ili –gia stoji vokal, čuva se grafički znak i : fenịcia frạdicia sụdicia bigia ligia

➔ ➔ ➔ ➔ ➔

fenicie fradicie sụdicie bigie ligie

feničanske trule prljave sive odane

Množina muškog roda pomenutih prideva je pravilna (grafički znak i i nastavak za množinu i stapaju se u jedan grafem) i glasi, redom: fenici, frạdici, sụdici, bigi, ligi. 

ukoliko ispred završetka –cia ili –gia ne stoji vokal, završetak ne čuva grafički znak i : alticcia deboluccia floscia guercia inconscia carolingia saggia selvaggia

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

alticce debolucce flosce guerce inconsce carolinge sagge selvagge

pripite slabašne mlitave ćorave nesvesne karolinške mudre divlje

Množina muškog roda pomenutih prideva je pravilna i glasi, redom: flosci,

guerci, inconsci, carolingi, saggi, selvaggi.

Ova pravopisna osobenost nije zasnovana na fonetici savremenog italijanskog jezika, ali se redovno pominje u italijanskim gramatikama. Pisani oblici * fenice, *fradice, *sudice, *bige, *lige itd. izgovaraju se isto kao i pravilno napisani oblici, ali takva rešenja predstavljaju odraz nemara prema pravopisu.

121

PRIDEV

4.2.2. PRIDEVI DRUGE VRSTE Pridevi druge vrste imaju ukupno dva nastavka: zajednički nastavak za muški i ženski rod jednine i zajednički nastavak za muški i ženski rod množine. Ovi pridevi ne mogu da se slažu u rodu sa imenicom koju određuju. Pridev forte („snažan“) može da ilustruje osobine prideva druge vrste: MUŠKI ROD JEDNINA

MNOŽINA

ragazzo forte

snažan momak

ragazzi forti

signore forte

snažan gospodin signori forti

snažni momci snažna gospoda

ŽENSKI ROD JEDNINA

MNOŽINA

ragazza forte

snažna devojka

ragazze forti

snažne devojke

voce forte

snažan glas

voci forti

snažni glasovi

Treba obratiti pažnju na činjenicu da se pridevi druge vrste menjaju samo u broju i da se po tome razlikuju od prideva prve vrste. Uobičajena je greška da se pridev druge vrste menja kao pridev prve vrste, i u rodu. Množina prideva druge vrste beleži samo sledeće oblike: PRAVILNO SLAGANJE

quella gentile signora un libro interessante una ragazza cortese una squadra forte

PREVOD

quelle gentili signore libri interessanti ragazze cortesi squadre forti

one ljubazne gospođe zanimljive knjige učtive devojke jake ekipe

4.2.2.1. Pridev grande Za razliku od pridevâ bello i buono, pridev grande („veliki“) ne mora da se krnji ili elidira ispred imenice koju određuje. Može se reći: un grande signore un grande bene delle grandi parole un grande uomo una grande partita una grande amica

veliki gospodin veliko dobro velike reči veliki čovek velika utakmica velika prijateljica

Ispred imenice koja počinje samoglasnikom, pridev grande može da se elidira, ali ovo jezičko rešenje nije uobičajeno u savremenom jeziku: È un grand’uomo È una grand’attrice

To je veliki čovek To je velika glumica

122

Ukoliko imenica počinje suglasnikom, pridev može da se krnji; on tada glasi

gran i beleži se bez apostrofa:

un gran signore un gran bene delle gran parole

veliki gospodin veliko dobro velike reči

Krnjenje prideva grande nije obavezno; štaviše, ono proizvodi razlike u značenju. U narednim primerima navodi se nekoliko parova iskaza i tumačenje malih razlika u značenju (u poslednjem primeru prikazan je primer elizije): Un gran signore Un grande signore

Otmen, pravi gospodin (subjektivna ocena) Otmen - bogat - gospodin (objektivna ocena)

Un gran concerto Un grande concerto

Izvrstan koncert Veliki koncert (značajan, ili s velikim orkestrom)

Un grand’uomo Un grande uomo

Veliki, odličan čovek (subjektivna ocena) Veliki čovek, priznata veličina (objektivna ocena)

PAZI! Krnji oblik prideva grande može i da naglasi intenzitet prideva ili imenice ispred kojih stoji:

È un gran brav’uomo – On je stvarno dobra osoba Questo è un gran bel quadro – Ovo je baš lepa slika U tom položaju pridev grande gradi izraz sa vrednošću superlativna.

4.2.3. PRIDEVI TREĆE VRSTE Pridevi treće vrste završavaju se na–ista, –asta, –cida, –ita ili –ota i imaju tri nastavka: jedan za jedninu i dva za množinu (za muški i za ženski rod): sufiks –ista : partito comunista cẹllula comunista

➔ partiti comunisti ➔ cẹllule comuniste

komunističke partije komunističke ćelije

film neorealista letteratura neorealista

➔ film neorealisti ➔ letterature neorealiste

neorealistički filmovi neorealističke književnosti

atteggiamento razzista legge razzista

➔ atteggiamenti razzisti ➔ leggi razziste

rasistički stavovi rasistički zakoni

➔ figli entusiasti ➔ figlie entusiaste

oduševljeni sinovi oduševljene kćeri

sufiks –asta : figlio entusiasta figlia entusiasta

123

PRIDEV

sufiksoid –cida : tentativo suicida azione suicida

➔ tentativi suicidi ➔ azioni sucide

samoubilački pokušaji samoubilačka akcije

conflitto fratricida guerra fratricida

➔ conflitti fratricidi ➔ guerre fratricide

bratoubilački sukobi bratoubilački ratovi

prodotto battericida sostanza battericida

➔ prodotti battericidi ➔ sostanze battericide

antibakterijski proizvodi antibakterijske supstance

ambiente cosmopolita città cosmopolita

➔ ambienti cosmopoliti ➔ città cosmopolite

kosmopolitski krugovi kosmopolitski gradovi

confine saudita tradizione saudita

➔ confini sauditi ➔ tradizioni saudite

saudijske granice saudijske tradicije

➔ ambienti cairoti ➔ avventure cairote

kairski ambijenti kairske pustolovine

sufiks –ita :

sufiks –ota : ambiente cairota avventura cairota

4.2.4. PRIDEVI ČETVRTE VRSTE (NEPROMENLJIVI PRIDEVI) Pridevi četvrte vrste su nepromenljivi (aggettivi invariạbili ): oni imaju samo jedan nastavak za oba roda i oba broja. Pravih nepromenljivih prideva je relativno malo; u ovu grupu spadaju i imenice i prilozi u pridevskoj službi. U pridevu dappoco („bezvredan“) prikazane su osobine nepromenljivih prideva: MUŠKI ROD JEDNINA

ragazzo dappoco signore dappoco

MNOŽINA

bezvredan momak bezvredan gospodin

ragazzi dappoco signori dappoco

bezvredni momci bezvredna gospoda

ŽENSKI ROD JEDNINA

ragazza dappoco voce dappoco

MNOŽINA

bezvredna devojka bezvredan glas

ragazze dappoco voci dappoco

bezvredne devojke bezvredni glasovi

124

Frekventniji nepromenljivi pridevi su: pari, dịspari, ịmpari : Due è un nụmero pari Due e quattro sono nụmeri pari Tre è un nụmero dịspari Tre e cinque sono nụmeri dịspari La nostra è una lotta ịmpari rosa, viola, lilla, blu Ho un romanzo rosa per te Ho due romanzi rosa per te Ho un maglione blu Ho due maglioni blu

Dva je paran broj Dva i četiri su parni brojevi Tri je neparan broj Tri i pet su neparni brojevi Naša borba je neravnopravna

24:

Imam ljubić za tebe Imam dva ljubića za tebe Imam plavi džemper Imam dva plava džempera

apposta 25, arrosto, dabbene, perbene, avvenire, ammodo : Ci vuole un programma apposta Ci vogliono programmi apposta Compra un pollo arrosto Compra due polli arrosto È una persona perbene Sono persone perbene Nei sẹcoli avvenire Sono vicini ammodo

Potreban je namenski program Potrebni su namenski programi Kupi pečeno pile Kupi dva pečena pileta On je pristojan čovek Oni su pristojni ljudi U narednim stolećima To su pristojni susedi

Nepromenljivi su i pridevi izvedeni od imenica prefiksom anti–: Devi accẹndere i fari antinebbia Dove sono le scale antincẹndio? Quali sono i provvedimenti anticaccia? Le leggi antimafia non bạstano

Treba da uključiš svetla za maglu Gde su protivpožarne stepenice? Koje su mere za suzbijanje lova? Zakoni protiv mafije nisu dovoljni

Pridevi izvedeni slaganjem dva prideva dobijaju nastavke za rod i broj samo u drugom elementu složenice: sordomuto

ragazzi sordomuti ragazze sordomute

gluvonemi mladići gluvoneme devojke

giallorosso

tifosi giallorossi bandiere giallorosse

crvenožuti navijači (navijači Rome) crvenožute zastave

bianconero

tifosi bianconeri bandiere bianconere

crnobeli navijači (navijači Juventusa) crnobele zastave

Pridev blu piše se bez akcenta; ali, u složenicama u kojima je blu drugi element, akcent se beleži: rossoblù („plavocrveni“). Pridev lilla beleži se i s akcentom: lillà („boja jorgovana“). 25 Apposta je, najčešće, prilog i stoji posle glagola: L’ha fatto apposta („Namerno je to uradio/-la“), Lo chiamiamo apposta („Zovemo ga upravo zbog toga“). 24

125

PRIDEV

Imenice u pridevskoj službi takođe su nepromenljive. One stoje posle imenice koju određuju: disco pirata idea base notịzia bomba bomba carta elemento chiave idea guida micrọfono spia (il) gas serra tecnologia ponte studente modello viaggio premio confezione regalo confezione famiglia satẹllite spia

dischi pirata idee base notịzie bomba bombe carta elementi chiave idee guida micrọfoni spia (i) gas serra tecnologie ponte studenti modello viaggi premio confezioni regalo confezioni famiglia satẹlliti spia

piratski diskovi temeljne ideje senzacionalne vesti bombe od baruta i papira ključni elementi ideje vodilje mikrofoni za prisluškivanje gasovi staklene bašte prelazne tehnologije primerni studenti nagradna putovanja poklon paket porodična pakovanja špijunski sateliti

Nepromenljivi su i prilozi accanto („pored“) i intorno („oko“) kada su u pridevskoj službi: I negozi accanto sono chiusi – Susedne radnje su zatvorene Non c’è in tutta la zona intorno – Ne postoji u celoj okolnoj oblasti

Nepromenljive su i reči stranog porekla u pridevskoj službi: beige, bordeaux, chic, clou, in, indù, inox, jolly, lillà, magnum, over, snob, spray, under, zulù, itd. PAZI! Nepromenljivi su i izrazi u pridevskoj službi koji se sastoje od imena boje + ime predmeta :

due biciclette rosso Ferrari – dva jarko crvena bicikla due copertine verde pisello – dve svetlozelene korice occhi verde smeraldo – smaragdno zelene oči vasi giallo ocra – vaze boje okera dettagli grigio acciạio – detalji čelično sive boje abiti grigio topo – odela mišje sive boje PAZI! Nepromenljive su i imenice upotrebljene kao pridevi kojim se označava boja: ạbiti tabacco – odela boje duvana mantelli pọrpora – ogrtači purpurne boje pantaloni salmone – pantalone boje lososa camicette limone – bluzice limun žute boje gonne sabbia – suknje boje peska Nepromenljivi su i nazivi boja složeni od imenice colore i neke druge imenice (sama imenica colore vrlo često se izostavlja): magliette colọr fuoco – majice boje vatre smalti colọr pesca – lakovi boje breskve maglioni colọr terra – džemperi u boji zemlje giubbotti colọr ghiaccio – jakne boje leda elementi colọr marmo – elementi u boji mermera

126 PAZI! Pridev belga ima sledeće oblike:

Ho un amico belga Ho un’amica belga Ho due amici belgi Ho due amiche belghe

– – – –

Imam Imam Imam Imam

prijatelja Belgijanca prijateljicu Belgijanku dva prijatelja Belgijanca dve prijateljice Belgijanke

4.2.5. RELACIONI PRIDEVI Relacioni pridevi, tj. pridevi izvedeni od imenica, imaju sledeće odlike: 

u svom osnovnom značenju nemaju komparativ ili superlativ;



ne mogu da budu u funkciji imenskog dela predikata.

U prvoj koloni naredne tabele navedeni se primeri ovih prideva. U srednjoj koloni navedene su imenice od kojih su izvedeni. U zavisnosti od završetka menjaju se kao pridevi prve ili druge vrste: annuạle automobilịstico econọmico bovino europẹo mondiale postale teatrale telefọnico

        

anno automọbile economịa bove Europa mondo posta teatro telẹfono

godišnji automobilski ekonomski goveđi evropski svetski poštanski pozorišni telefonski itd.

Važno je da se relacioni pridevi prepoznaju zato što oni najčešće stoje posle imenice koju određuju. U narednim primerima dat je jedini dozvoljeni redosled: il prẹmio annuạle una gara automobilịstica la carne bovina uno spettạcolo teatrale il nụmero telefọnico

– – – – –

godišnja nagrada automobilistička trka goveđe meso pozorišna predstava telefonski broj

Ukoliko relacioni pridev poprimi opisno značenje, onda može da bude i ispred imenice: Questa è una rạpida ed econọmica soluzione – Ovo je brzo i ekonomično rešenje Questo teatrale comportamento è fuori luogo – Ovo teatralno ponašanje nije prikladno

127

PRIDEV

4.2.6. PREGLED SLAGANJA IMENICE I PRIDEVA Kada je reč o slaganju imenice i prideva (concordanza del sostantivo e dell’aggettivo ), poželjno je da se odvojeno obrati pažnja na morfologiju prideva

i na morfologiju imenice. I pridev i imenica treba da se zasebno promene kroz oblike muškog i ženskog roda, jednine i množine, pa tek onda mogu da se spoje u celinu. Na taj način mogu se izbeći morfološke greške. Vidi sledeće tabele: MUŠKI ROD PRIDEV 1. VRSTE

PRIDEV 2. VRSTE

PRIDEV 3. VRSTE

NEPROMENLJIVI PRIDEV

ŽENSKI ROD

PRIDEV 1. VRSTE

PRIDEV 2. VRSTE

PRIDEV 3. VRSTE

NEPROMENLJIVI PRIDEV

JEDNINA

il libro nuovo il cane nuovo il tema nuovo il libro interessante il cane interessante il tema interessante il libro comunista il cane entusiasta il tema comunista il libro dappoco il cane dappoco il tema dappoco

MNOŽINA

➔

➔

➔

➔

JEDNINA

la borsa nuova la chiave nuova la foto nuova l’anạlisi nuova la borsa grande la chiave grande la foto grande la grande anạlisi la maestra perfezionista l’azione terrorista la foto nazista la tesi qualunquista la borsa rosa la chiave blu la foto pari l’anạlisi dappoco

i libri nuovi i cani nuovi i temi nuovi i libri interessanti i cani interessanti i temi interessanti i libri comunisti i cani entusiasti i temi comunisti i libri dappoco i cani dappoco i temi dappoco MNOŽINA

➔

➔

➔

➔

le borse nuove le chiavi nuove le foto nuove le anạlisi nuove le borse grandi le chiavi grandi le foto grandi le grandi anạlisi le maestre perfezioniste le azioni terroriste le foto naziste le tesi qualunquiste le borse rosa le chiavi blu le foto pari le anạlisi dappoco

U slučaju da pridev određuje više imenica, on stoji u množini i u:

128 

ženskom rodu, ukoliko su sve imenice u ženskom rodu:

La penna, la matita e la borsa sono rosse – Hemijska, olovka i torba su crvene boje 

muškom rodu, ukoliko je samo jedna od navedenih imenica muškog roda:

La penna, la matita e il libro sono rossi – Hemijska, olovka i knjiga su crvene boje

U prethodnom uputno je – ali ne i obavezno – postaviti imenicu muškog roda odmah do prideva: na taj način imenica u muškom rodu stoji odmah do prideva koji nosi nastavak za muški rod. Takvim redosledom proizvodi se morfološki ujednačen niz. Još nekoliko primera slaganja jednog prideva sa više imenica: Un uomo coraggioso Uomini coraggiosi

Hrabar čovek Hrabri ljudi

Una donna coraggiosa Donne coraggiose

Hrabra žena Hrabre žene

Un uomo e una donna coraggiosi Hrabri muškarac i žena Hrabri muškarci i žene Uomini e donne coraggiosi

4.2.7. POLOŽAJ PRIDEVA U ODNOSU NA IMENICU Pridevi obaveštavaju o osobinama imenice koju određuju. Prema svojoj funkciji, pridevi mogu biti:  

opisni i afektivni; relacioni i klasifikacioni.

Pridevi kojim se opisuje imenica, ili pomoću kojih se upućuju na poseban, afektivan odnos prema imenici, obično stoje ispred imenice, ali neretko mogu da stoje i iza nje. Ukoliko je uz imenicu upotrebljeno više ovakvih prideva, oni su, obično, ili svi pre imenice ili svi posle nje: Lei è una allegra, spiritosa e vivace persona – Ona je vesela, duhovita i živahna osoba

Lei è una persona allegra, spiritosa e vivace – Ona je vesela, duhovita i živahna osoba

Relacioni i klasifikacioni pridevi stoje posle imenice. Ukoliko uz imenicu stoji više ovakvih prideva, svi treba da budu posle imenice. Redosled prideva uslovljen je njihovom semantikom: do imenice stoje relacioni pridevi opštijeg značenja, posle njih dolaze pridevi užeg značenja: I programmi scolạstici europẹi vanno modernizzati – Evropske školske programe treba osavremeniti

La situazione econọmica italiana è buona – Italijanska ekonomska situacija je dobra È un’agenzịa immobiliare fiorentina – To je agencija za promet nekretnina iz Firence

PRIDEV

129

Kako je već rečeno, opisni/afektivni pridev može da stoji ili pre ili posle imenice. U položaju ispred imenice pridev uglavnom samo obaveštava da imenica poseduje određenu osobinu; pridev tada ima opisnu funkciju ( funzione descrittiva), a može da sadrži i afektivni element: Una bella storia – Lepa priča Un pịccolo libro – Mala knjiga Una piacẹvole serata – Prijatno veče Una calorosa accoglienza – Topao doček

U položaju posle imenice opisni/afektivni pridev drugačiju vrednost (valore

distintivo e restrittivo ), budući da je sada u službi klasifikacije i distinkcije:

Una storia incredịbile – Neverovatna priča (izražena je veća neverica u odnosu na iskaz Un’incredịbile storia) Un film interessante – Zanimljiv film (izraženo je veće interesovanje u odnosu na iskaz Un interessante film) Una serata stupenda – Divno veče (provod je bio zabavniji u odnosu na iskaz Una stupenda serata) Un’accoglienza indimenticạbile – Nezaboravan doček (doček je upečatljiviji u odnosu na Un’indimenticạbile accoglienza)

Kada pridev s afektivnom vrednošću stoji iza imenice, on može da poprimi i posebnu vrednost, tj. može da istakne neku osobinu do te mere da uspostavi određen kontrast u odnosu na neku drugu osobinu: Lui è un bravo ragazzo – On je dobar momak (pošten, na mestu) Lui è un ragazzo bravo – On je vredan i sposoban momak (a ne npr. lenj i nezainteresovan)

Ho bisogno di una bella vacanza – Treba mi lep odmor Ho bisogno di una vacanza bella – Treba mi stvarno lep odmor (a ne ružan, kao npr. prošle godine)

U sledećim primerima položaj prideva proizvodi osetnu razliku u značenju: È un pọvero studente È uno studente pọvero

On je jadan student (budi sažaljenje) On je siromašan student

È un sẹmplice ragionamento È un ragionamento sẹmplice

To je samo jedno razmišljanje (a ne plan, insinuacija itd.) To je jednostavno razmišljanje (nije zamršeno)

È la mia nuova mạcchina È la mia mạcchina nuova

Ovo je moj novi auto (još jedan koji sam kupio) Ovo je moj novi auto (nov model, nije iz druge ruke)

Chiamo i vecchi amici Chiamo gli amici vecchi

Zovem stare prijatelje (osobe koje već dugo poznajem) Zovem stare prijatelje (one koji su po godinama stari)

130 Lui è un buono scolaro Lui è uno scolaro buono

On je dobar (vredan) đak On je dobar (miran) đak

Abbiamo diversi problemi Abbiamo problemi diversi

Imamo razne probleme Imamo drugačije probleme

Ho una certa informazione Ho un’informazione certa

Imam izvesnu (neku) informaciju Imam izvesnu (pouzdanu) informaciju

Il proprio nome Il nome proprio

Svoje ime Vlastito ime (npr. Karlo)

È un grande uomo È un uomo grande

On je veliki čovek (u moralnom smislu) On je krupan čovek

È un alto funzionario È un funzionario alto

On je visoki funkcioner (ima visoku funkciju) On je visok funkcioner (stasit)

In sịmili contesti In contesti sịmili

U takvim kontekstima U sličnim kontekstima

Entra lo stesso studente Entra lo studente stesso

Ulazi isti student Ulazi student lično (sâm student) Pravedni cilj Tačan odgovor

La giusta causa La risposta giusta

Ukoliko imenicu određuje klasifikacioni ili relacioni pridev (pridev koji je izveden od imenice), on stoji posle imenice: Le scarpe nere – Crne cipele I campionati europẹi – Evropsko prvenstvo L’assistente sociale – Socijalni radnik PAZI! Ukoliko je pridev alteriran, on obično stoji posle imenice:

È una storia lunghetta – To je poduža priča È una casa piccolina – To je malena kuća Ukoliko je pridev dodatno objašnjen nekom strukturom s predlogom, onda pridev i cela struktura treba da stoje posle imenice:

Una partita ricca di emozioni – Utakmica prepuna uzbuđenja Un romanzo pieno di riflessioni – Roman pun razmišljanja Una macchina nuova di zecca – Nova novcata kola Ukoliko pridev potiče od participa prezenta ili participa prošlog, on stoji uglavnom posle imenice (izuzeci su mogući, naročito s pridevima koji potiču od participa prezenta):

Leggo un libro entusiasmante – Čitam knjigu koja me oduševljava È un disegno copiato – To je precrtan crtež

131

PRIDEV

Ukoliko prilog (ili priloški izraz) određuje pridev, i prilog i pridev stoje posle imenice. Prilog se ne menja ni u rodu, ni u broju:

È una storia un po’ lunga – To je poduža priča Sono storie un po’ lunghe – To su poduže priče È un’impresa molto significativa – To je veoma značajan poduhvat Sono imprese molto significative – To su veoma značajni poduhvati Un cọmpito molto bello – Veoma lep zadatak Cọmpiti molto belli – Veoma lepi zadaci

Treba posebno skrenuti pažnju i na izraze alta pressione /bassa pressione („visok pritisak“, „nizak pritisak“ u meteorologiji) i pressione alta /pressione bassa („visok“, „nizak“ krvni pritisak) i na niz ustaljenih izraza u kojima se ne sme menjati položaj prideva: il gentil sesso la patria potestà le buone maniere il Nuovo Mondo l’acqua dolce la retta via il figliol prọdigo

nežniji pol oćinska vlast lepo ophođenje Novi svet (Amerika) slatka voda (rečna i sl.) pravi put (u moralnom smislu) sin razmetni

di fạcili costumi la dolce vita il lieto fine l’estrema unzione in alto mare il caro estinto a gonfie vele alta tensione

lakog morala sladak život srećan završetak poslednja pomast na pučini voljeni pokojnik punim jedrima visoki napon

PAZI! Ukoliko pridev zadovoljava jedan od ova dva uslova:  ne može da ima komparativ ili superlativ;  ne može da se koristi kao imenski deo predikata (posle glagola ẹssere)

onda stoji obavezno posle imenice. Treba reći:

la situazione econọmica, a ne *l’econọmica situazione („ekonomska situacija“) una rivista settimanale, a ne *una settimanale rivista („nedeljni časopis“) la nazionale italiana, a ne *l’ italiana nazionale („italijanska reprezentacija“) il programma scolạstico, a ne *lo scolạstico programma („školski program“) Ovo je naročito važno u kontrastivnom svetlu jer u srpskom jeziku pridevi uglavnom stoje ispred imenice.

4.2.8. RASPOREĐIVANJE VIŠE PRIDEVA UZ JEDNU IMENICU Ukoliko imenicu istovremeno određuju i opisni/afektivni pridevi i relacioni/ klasifikacioni pridevi, prvi se raspoređuju ispred imenice a drugi posle nje:

132

Questo è un bel vaso cinese – Ovo je lepa kineska vaza Questo è un simpạtico problẹma geomẹtrico – Ovo je simpatičan geometrijski problem

La grave e preoccupante situazione econọmica argentina non favorisce nuovi investimenti stranieri – Teška i zabrinjavajuća argentinska ekonomska situacija ne pogoduje novim stranim ulaganjima

U prethodnim primerima pridevi bello, simpạtico, grave, preoccupante i nuovo su opisni/afektivni i stoje ispred imenice koju određuju, dok relacioni/ klasifikacioni pridevi cinese, geomẹtrico, econọmico, argentino i straniero stoje posle imenice. Prvi pridevi su opštijeg značenje, drugi užeg, specifičnog značenja. PAZI! Razdvajanje prideva prema njihovoj funkciji (opisni : klasifikacioni ) veoma je bitno za italijanski jezik. U vezi s prethodnim primerima, neprihvatljiva su sledeća rešenja:

*Questo è un bel cinese vaso, odnosno: *Questo è un vaso bello e cinese *Questo è un simpạtico geomẹtrico problema, odnosno: *Questo è un problema simpạtico e geomẹtrico Međutim, dozvoljeni su sledeći iskazi; oni stvaraju poseban kontrast u odnosu na drugu imenicu/pojam koji je određen istim pridevom:

Questo è un vaso cinese bello – Ovo je lepa kineska vaza (a ne ona tamo!) Questo è un problema geomẹtrico simpạtico – Ovo je simpatičan geometrijski problem (a ne onaj prethodni) Klasifikacioni/relacioni pridev vezan je za položaj iza imenice i čini s njom značenjsku celinu, sintagmu. Opisni/afektivni pridev može da stoji ili ispred takve sintagme (“Questo è un bel vaso cinese”), ili – ređe – posle nje (“Questo è un vaso cinese bello”). Još nekoliko primera:

È un diffịcile testo latino È un testo latino diffịcile

}

To je težak latinski tekst

C’è stato uno strano incidente stradale C’è stato un incidente stradale strano

}

Desila se čudna saobraćajna nesreća

Faremo una breve gita scolạstica Faremo una gita scolạstica breve

}

Ići ćemo na kratku ekskurziju

4.2.9. POREĐENJE PRIDEVA Postoje četiri stepena poređenja prideva (comparazione): ⚫ pozitiv ⚫ komparativ ⚫ relativni superlativ ⚫ apsolutni superlativ

(positivo) (comparativo) (superlativo relativo) (superlativo assoluto)

PRIDEV

133

4.2.9.1. POZITIV Pozitiv je oblik prideva koji ne podrazumeva nikakvo poređenje; njime se samo označava prisustvo određene osobine imenice: Anna è alta – Ana je visoka Questo romanzo è interessante – Ovaj je roman interesantan Lei porta pantaloni rosa – Ona nosi roze pantalone Aveva due magliette verde pisello – Imao je dve majice svetlo zelene boje

4.2.9.2. KOMPARATIV Komparativ je jezička struktura kojom se iskazuje veći ili manji stepen prisustva određene osobine u odnosu na: 

dva nosioca date osobine;



drugu osobinu koju poseduje jedan nosilac date osobine.

U prvom slučaju (jedna osobina i dva nosioca osobine) moguće je: a) dati prednost osobi (ili predmetu) koja datu osobinu poseduje u većoj meri (comparativo di maggioranza): Pino è

più

forte

di

Ennio – Pino je jači od Enija

Anna è

più

alta

di

Franca – Ana je viša od Franke

b) istaći jednako prisustvo date osobine kod oba nosioca ( comparativo di uguaglianza): Pino è

tanto

forte

quanto

Anna è

così

alta

come

Enrico – Pino je isto toliko snažan koliko i Enriko Enza – Ana je isto visoka kao i Enca

Ova vrsta poređenja može se vršiti i prilogom altrettanto : Tu sei

altrettanto

brava – Ti si isto tako sposobna

c) dati prednost osobi (ili predmetu) koja datu osobinu poseduje u manjoj meri (comparativo di minoranza): Ennio è

meno

forte

di

Pino – Enio je manje snažan od Pina

Franca è

meno

alta

di

Anna – Franka je manje visoka od Ane

134

U drugom slučaju (dve osobine, jedan nosilac osobine) komparacija glasi: brava – Ana je više snažna nego što je spretna

Anna è

più

forte

che

Anna è

tanto

forte

quanto

brava – Ana je toliko snažna koliko i spretna

Anna è

così

forte

come

brava – Ana je toliko snažna koliko i spretna

È Anna è

altrettanto meno

brava

bello quanto utile – Lepo je koliko i korisno che

forte – Ana je manje spretna a više snažna

PAZI! Postepeni rast ili opadanje neke osobine iskazuju se na sledeći način:

La situazione è sempre più grave – Stanje je sve teže I prezzi sono sempre meno convenienti – Cene su sve nepovoljnije PAZI! Srpski relativni komparativ ne prevodi se italijanskim komparativom. Uporedi sledeće primere:

Živeo je duže vreme u Engleskoj – Visse per un certo periodo in Inghilterra Obratio mi se kraćim pismom – Mi si è rivolto con una breve lettera To je jedan stariji gospodin – È un signore anziano

4.2.9.3. RELATIVNI SUPERLATIV Relativnim superlativom kazuje se da se određena osobina poredi unutar grupe nosilaca te osobine i da je ona prisutna u najvišem stepenu kod jednog nosioca. Italijanski relativni superlativ prevodi se srpskim superlativom (koji se gradi prefiksom naj–): Lui è il più bravo – On je najbolji Noi siamo i più forti – Mi smo najjači Chi è il più stanco?– Ko je najumorniji?

Relativni superlativ uvek podrazumeva postojanje grupe ili skupa unutar kojeg se vrši poređenje. Grupa ili skup ne moraju da se navedu u samom iskazu: Lui è il più bravo (di tutti) – On je najbolji (od svih) Noi siamo i più forti (della classe) – Mi smo najjači (u razredu) Chi è il più stanco (dei presenti)?– Ko je najumorniji (od prisutnih)?

Relativni superlativ gradi se pomoću određenog člana i priloga più ili meno.

135

PRIDEV

Upotrebom priloga più ističe se da data osoba (ili predmet, pojava) poseduje određenu osobinu u najvišem stepenu u odnosu na grupu ili skup kojima pripada: Pino è

il più

forte

della

scuola

– Pino je najjači u školi

Anna è

la più

alta

della

classe

– Ana je najviša u odeljenju

Upotrebom priloga meno ističe se da data osoba (ili predmet, pojava) poseduje datu osobinu u najmanjem stepenu u odnosu na grupu ili skup kojima pripada: Ennio è

il meno

forte

della

scuola

– Enio je najslabiji u celoj školi

Franca è

la meno

alta

della

classe

– Franka je najniža u odeljenju

PAZI! Prilikom građenja relativnog superlativa obavezna je upotreba određenog člana. On stoji ispred priloga più ili meno i slaže se u rodu i broju s imenicom koju određuje:

Stẹfano è il più interessante di tutti – Stefano je najzanimljiviji od svih Anna è la meno simpạtica – Ana je najnesimpatičnija Sono i più bei monumenti di Roma – Ovo su najlepši spomenici u Rimu Le più belle poesie della letteratura italiana – Najlepše pesme italijanske književnosti

Prilozi più ili meno, zajedno sa pridevom, mogu da stoje posle imenice koju određuju ali određeni član mora da stoji ispred imenice:

Ecco lo studente più bravo di tutti – Evo najboljeg studenta od svih Lei è l’alunna più promettente – Ona je najperspektivnija učenica Arrịvano gli studenti più bravi – Dolaze najbolji studenti Leggo le pạgine meno interessanti del libro – Čitam najmanje interesantne stranice u knjizi PAZI! Komparativ se formalno razlikuje od relativnog superlativa samo po upotrebi određenog člana. Uporedi:

Loro sono più bravi – Oni su bolji Loro sono i più bravi – Oni su najbolji

Lei è più alta – Ona je viša Lei è la più alta – Ona je najviša

PAZI! Neodređena zamenica uno može da stoji ispred relativnog superlativa, a sam superlativ zahteva upotrebu partitivnog člana (di + član):

Questo è uno dei più famosi quadri – Ovo je jedna od najpoznatijih slika Lei è una dellea cantanti meno apprezzate – Ona je jedna od najmanje cenjenih pevačica

136

4.2.9.4. APSOLUTNI SUPERLATIV Apsolutnim superlativom kazuje se da je neka osobina prisutna u izuzetno visokom stepenu; u tom slučaju isključuje se bilo kakvo poređenje s drugim nosiocem date osobine ili s grupom ili skupom kojoj eventualno pripada nosilac osobine. Ne prevodi se srpskim superlativom koji se gradi prefiksom naj – već prilozima veoma, mnogo, izuzetno itd. i odgovarajućim pridevom. Italijanski apsolutni superlativ gradi se na nekoliko načina: 

dodavanjem sufiksa –ịssimo na osnovu prideva: MUŠKI ROD

ŽENSKI ROD

Marco è bravịssimo Marco e Gianni sono bravịssimi Marco è fortịssimo Marco e Gianni sono fortịssimi Anna è bravịssima Anna e Franca sono bravịssime Anna è velocịssima Anna e Franca sono velocịssime

Marko je veoma spretan Marko i Đani su veoma spretni Marko je izuzetno jak Marko i Đani su izuzetno jaki Ana je veoma spretna Ana i Franka su veoma spretne Ana je veoma brza Ana i Franka su veoma brze

PAZI! Pridev ạmpio („prostran“), pored pravilnog oblika ampịssimo, ima i češći oblik superlativa amplịssimo. 



sufiksom –errimo na osnovu manjeg broja prideva: acre aspro

➔ acẹrrimo ➔ aspẹrrimo

veoma oštar, žestok (miris, ukus, neprijatelj) veoma žestok

cẹlebre ịntegro salubre

➔ celebẹrrimo ➔ integẹrrimo ➔ salubẹrrimo

veoma slavan besprekorno čestit veoma zdrav (za vazduh, klimu i sl.)

(i asprịssimo)

sufiksom –limo u slučaju nekoliko prideva koji se završavaju na –ile; oni, pored pravilnog oblika superlativa čuvaju i arhaični oblik: fạcile sịmile dissịmile ụmile

➔ ➔ ➔ ➔

facịllimo simịllimo dissimịllimo umịllimo

veoma lak (češće: facilịssimo) izuzetno sličan (češće: similịssimo) veoma različit (češće: dissimilịssimo) krajnje ponizan (češće: umilịssimo)

Pored navedenih načina, apsolutni superlativ može se graditi i: a) b) c) d)

upotrebom odgovarajućih priloga; upotrebom odgovarajućih prefiksa; ponavljanjem osnovnog oblika prideva; frazeološkim izrazima.

137

PRIDEV

a) Prilozi pomoću kojih se gradi apsolutni superlativ su molto, assai, tanto, davvero, particolarmente itd.: Luca è molto stanco – Luka je veoma umoran È assai tardi – Mnogo je kasno È particolarmente interessante il caso di Saba – Naročito je zanimljiv Sabin slučaj PAZI! U jezičkom osećaju Italijana, superlativ molto stanco iskazuje manji stepen umora u odnosu na superlativ stanchịssimo. Isto važi i za superlativ svih drugih prideva (i za priloge assai, tanto, parecchio ). PAZI! Оpisni pridevi koji se završavaju na: –uo ambịguo – dvosmislen ingẹnuo – naivan innọcuo – neškodljiv supẹrfluo – suvišan

–eo idọneo – prikladan fulmịneo – munjevit

–io esịmio – uzvišen sanguinạrio – krvoločan vario – raznovrstan

grade apsolutni superlativ opisno, upotrebom nekog od gorenavedenih priloga:

La proposta è assai ambịgua – Predlog je veoma dvosmislen È molto ingẹnuo – Veoma je naivan Fu un sovrano alquanto sanguinạrio – Bio je prilično krvožedan vladar Pridev pio („pobožan“) ima superlativ piịssimo, a javlja se naročito u tekstovima s verskom tematikom.

b) Prefiksi pomoću kojih se gradi apsolutni superlativ su stra–, arci–, iper–, sovra– itd.: ricco noto sensịbile cạrico

➔ ➔ ➔ ➔

straricco arcinoto ipersensịbile sovraccạrico

– – – –

prebogat veoma poznat preosetljiv pretovaren

Mogućnost kombinovanja navedenih prefiksa i opisnih prideva je ograničena; treba proveriti u rečniku da li pretpostavljeni spoj prefiksa i prideva odista postoji. c) Građenje apsolutnog superlativa ponavljanjem prideva češče se primenjuje u slučaju kraćih prideva: Bello bello! – Un attore grande grande – È alto alto – Triste triste! – Un sito carino carino – Una rẹgola sẹmplice sẹmplice –

Prelepo! Oo je baš veliki glumac Baš je visok Veoma tužno! Vrlo lep internet sajt Sasvim jednostavno pravilo

138

d) Frazeološki izrazi koji imaju vrednost apsolutnog superlativa lako se uoče u tekstu, ali njihovo značenje ne mora biti u vezi sa značenjem pojedinačnih reči koje se javljaju u izrazu (up. poslednji primer): Ẹssere stanco morto – Ẹssere ubriạco frạdicio – Ẹssere innamorato cotto – Sudare sette camịcie –

Biti mrtav umoran Biti mrtav pijan Biti zaljubljen do ušiju Silno se namučiti se itd.

PAZI! Neki pridevi zbog svog značenja nemaju, odnosno ne bi trebalo da imaju apsolutni superlativ. Nekoliko primera:

brọnzeo circolare enorme estivo medio

– – – – –

bronzani kružni ogroman letnji srednji

mensile ottimale perfetto quadrato terrestre

– – – – –

mesečni optimalan savršen četvrtast zemaljski

Sledeći pridevi imaju nepravilan oblik apsolutnog superlativa. Ti oblici se ne upotrebljavaju često: benẹfico benemẹrito benẹvolo magnịfico malẹdico malẹvolo munịfico

➔ beneficentịssimo

blagotvoran ➔ veoma blagotvoran

➔ benemerentịssimo

zaslužan ➔ veoma zaslužan

➔ benevolentịssimo

blagonaklon ➔ veoma blagonaklon

➔ magnificentịssimo

veličanstven ➔ više nego veličanstven

➔ maledicentịssimo

klevetnički ➔ krajnje klevetnički

➔ malevolentịssimo

zlonameran ➔ veoma zlonameran

➔ munificentịssimo

darežljiv ➔ veoma darežljiv

Umesto oblika superlativa koji su navedeni u drugoj koloni gornje tabele može se upotrebiti apsolutni superlativ dobijen upotrebom nekog priloga, npr. molto : molto benẹfico, molto benemẹrito itd. Značenje superlativa se ne menja. PAZI! Apsolutni superlativ teži da se kombinuje s neodređenim članom zato što se ovim superlativom ističe osobina koja nije svojstvena samo jednom njenom nosiocu. U iskazu:

È un film bellịssimo – To je prelep film ostavlja se mogućnost da postoji još prelepih filmova, ali ih govornik ne uzima u razmatranje. Izuzetno, uz apsolutni superlativ moguće je upotrebiti i određeni član, ali takvi iskazi su retki:

È il bellịssimo film di cui ti ho parlato – To je onaj prelepi film o kojem sam ti govorio (bolje: È quel bellịssimo film…) Kao što je rečeno, ispred relativnog superlativa stoji određeni član jer se ovim superlativom ističe jedinstvenost nosioca osobine:

È il film più bello – Ovo je najlepši film

139

PRIDEV

4.2.9.5. NEPRAVILNI OBLICI KOMPARATIVA I SUPERLATIVA Neki pridevi, pored pravilnih oblika komparativa i superlativa, imaju i nepravilne oblike, tzv. organske oblike (forme orgạniche). U narednoj tabeli navode se najvažniji pridevi s nepravilnim obilcima komparativa i superlativa: buono migliore (di) il migliore (di /tra) ọttimo

dobar bolji najbolji odličan

cattivo peggiore (di) il peggiore (di /tra) pẹssimo

loš gori najgori veoma loš

grande maggiore (di) il maggiore (di /tra) mạssimo

veliki veći najveći ogroman

pịccolo minore (di) il minore (di /tra) mịnimo

mali manji najmanji veoma mali

alto superiore (a) il superiore (di/tra) supremo /sommo

visok viši, bolji najviši veoma visok

basso inferiore (a) l’ inferiore (di /tra) ịnfimo /imo

nizak niži, lošiji najniži veoma nizak

PAZI! Apsolutni superlativi prideva mạssimo i mịnimo mogu se upotrebiti i kao relativni superlativ. Upotreba oblika apsolutnog superlativa obavezna je ukoliko u iskazu ne postoji poređenje:

Le mịnime si regịstrano al nord, le mạssime al sud – Najniže temperature beleže se na severu, najviše na jugu

Vi prometto la mạssima velocità – Obećavam vam najveću moguću brzinu

Kod nekih od navedenih prideva postoje osetne nijanse u značenju pravilnih i nepravilnih oblika komparativa i superlativa: PRIDEV

buono

cattivo alto basso

PRIMER

PREVOD

Marco è più buono di Gianni Marco è migliore di Gianni

Marko je bolji (dobroćudniji) od Đanija Marko je bolji (po kvalitetima, uspehu) od Đanija

Gianni è più cattivo di Marco Gianni è peggiore di Marco

Đani je lošiji (zločestiji) od Marka Đani je lošiji (po kvalitetima itd.) od Marka

La mia squadra è più alta della tua La mia squadra è superiore alla tua

Moja ekipa je viša od tvoje Moja ekipa je bolja od tvoje

La tua squadra è più bassa della mia Tvoja ekipa je niža od moje La tua è inferiore alla mia Tvoja ekipa je slabija od moje

Neke reči koje vode poreklo od oblika komparativa i superlativa latinskih predloga danas se upotrebljavaju kao pridevi, ali nemaju komparativ i superlativ:

140 LATINSKA

ITALIJANSKI PRIDEV OD

OSNOVA:

LAT. KOMPARATIVA

(ante) (citer) (*deter) (exterus) (inter) (posterus) (prope) (recens) (serus) (ulter) (vicinus)

anteriore (a) citeriore deteriore esteriore interiore posteriore (a) recenziore seriore ulteriore viciniore

ZNAČENJE

prednji bliži gori spoljašnji unutrašnji zadnji noviji pozniji daljni bliži, granični

ITALIJANSKI PRIDEV OD LAT. SUPERLATIVA

– -

ZNAČENJE

– spoljni intimni krajnji bližnji, sledeći poslednji -

esterno ịntimo pоstremo prọssimo ụltimo -

Neke od navedenih reči koriste se i kao imenice (ịntimo, prọssimo, esterno). I imenica priore („starešina manastira“) je izvedena od latinskog komparativa. 4.2.9.6. POREĐENJE PRIDEVA TANTO, MOLTO I POCO Priedev tanto preuzima oblike komparativa i relativnog superlativa od prideva molto i poco (v. niže). Njegov apsolutni superlativ glasi tantịssimo : Abbiamo tanto denaro, più di voi – Imamo mnogo novca, više nego vi Ho tanta pazienza, più di tutti – Imam mnogo strpljenja, najviše od svih Conosco tantịssime persone – Poznajem veoma mnogo ljudi

Komparativ prideva molto i poco glasi più i meno. Kontekst pomaže da se relativni superlativ ovih prideva razlikuje od komparativa: MOLTO U PRIDEVSKOJ SLUŽBI

POZITIV

KOMPARATIV

RELATIVNI SUPERLATIV

APSOLUTNI SUPERLATIV

Non ho molto tempo Ha molta pazienza Ho molti amici Ci sono molte novità Oggi ho più tempo Ha più pazienza di me Ho più amici Oggi ci sono più novità Ho più tempo di tutti voi Ho più pazienza di tutti Ho più amici di tutti Non ho moltịssimo tempo Ha moltissịma pazienza Ho moltissịmi amici Ci sono moltịssime novità

PREVOD

Nemam mnogo vremena On ima mnogo strpljenja Imam mnogo prijatelja Ima mnogo novosti Danas imam više vremena On ima više strpljenja od mene Imam više prijatelja Danas ima više novosti Imam najviše vremena od svih vas Imam najviše strpljenja od svih vas Imam najviše prijatelja od svih Nemam veoma mnogo vremena On ima veoma mnogo strpljenja Imam veoma mnogo prijatelja Ima veoma mnogo novosti

141

PRIDEV POCO U PRIDEVSKOJ SLUŽBI

POZITIV

KOMPARATIV

RELATIVNI SUPERLATIV

APSOLUTNI SUPERLATIV

Ho poco tempo Ha poca pazienza Ho pochi amici Ci sono poche novità Oggi ho meno tempo Ha meno pazienza di me Ho meno amici Oggi ci sono meno novità Ho meno tempo di tutti voi Ho meno pazienza di tutti Ho meno amici di tutti Ho pochịssimo tempo Ha pochịssima pazienza Ho pochịssimi amici Ci sono pochịssime novità

PREVOD

Imam malo vremena Ima malo strpljenja Imam malo prijatelja Ima malo novosti Danas imam manje vremena Ima manje strpljenja od mene Imam manje prijatelja Danas ima manje novosti Imam najmanje vremena od svih vas Imam najmanje strpljenja od svih vas Imam najmanje prijatelja od svih Imam veoma malo vremena Ima veoma malo strpljenja Imam veoma malo prijatelja Ima veoma malo novosti

Kao što se vidi iz tabela, prilozi malo i mnogo (ili puno) su nepromenljivi, za razliku od prideva molto i poco, koji se menjaju u rodu i broju.

4.2.10. PRIDEV U PRILOŠKOJ SLUŽBI Neki pridevi koriste se i u priloškoj službi: Parla chiaro! Ha risposto giusto Nevica fitto Chi va piano va sano e va lontano Cammina storto Va veloce

Govori jasno! Odgovorio je tačno Veje gust sneg Ko polako ide, brže stiže (poslovica) Hoda krivudavo Brzo se kreće

Ova mogućnost nije ograničena samo na navedene, najčešće prideve koji obavljaju prilošku službu: Come guidare sicuri sul bagnato Vacci tranquilla A qualcuno piạcciono dolci forte Tiẹnimi stretta Strịngimi forte Bisogna mangiare leggero

Kako voziti bezbedno po mokrom kolovozu Samo ti to uradi (sabesednik je ženskog pola) Neko jako voli kolače Zagrli me čvrsto (govornik je ženskog pola) Stisni me čvrsto Treba jesti laganu hranu

Ukoliko se prilog odnosi na emotivno ili psihičko stanje subjekta, umesto njega može da se upotrebi odgovarajući pridev. Na taj način skreće se pažnja na stanje u kom se nalazi sam subjekat, a ne na način na koji se odvija radnja iskazana glagolom. Tako upotrebljen pridev slaže se u rodu i broju sa subjektom:

142 Rịsero beffardi del mio errore Lo ascoltạvano contenti 26 Marco mi guarda emozionato Lei lo guarda impaurita Lui guarda inquieto gli agenti Ci guardano sbigottite Lei rideva tranquilla

Podrugljivo su se smejali zbog moje greške Zadovoljno su ga slušali Marko me uzbuđeno gleda Ona ga gleda preplašeno On nespokojno gleda policajce One nas gledaju zapanjeno Ona se spokojno smejala

Ovakav postupak uobičajen je u književnom jeziku. U standardnom i u govornom jeziku radije se upotrebljavaju ili prilog ili priloški izraz con + apstraktna imenica (vidi odeljak 8.2).

4.2.11. POIMENIČENI PRIDEVI Upotrebom određenog ili neodređenog člana (ili neodređenog prideva, odnosno osnovnih brojeva) i izostavljanjem imenice pridev može da poprimi imeničku službu. U savremenom italijanskom jeziku poimeničavanje prideva, ali i drugih vrsta reči, je uobičajen postupak (v. odeljak 2.5): il bello l’ụtile i giọvani gli anziạni il due gli italiani

lepo korisno mladi stare osobe dvojka Italijani

i romani i Romani il serbo il caldo il giallo il rosa

(savremeni) Rimljani stari Rimljani srpski jezik; Srbin vrućina žuta boja; kriminalistički roman ružičasta boja

4.3. PRISVOJNI PRIDEVI Odnos posedovanja i pripadanja može se uspostaviti pomoću predloga di (s određenim članom ili bez njega, prema pravilima o upotrebi člana) i imenice koja upućuje na posesora 27: È la bicicletta di Mario – To je Mariov bicikl Quella è la villa degli zii – Ono je vila koja pripada stricu i strini Il Quirinale è la residenza del Presidente della Repụbblica – Kvirinal je rezidencija Predsednika Republike

Od prideva contento („zadovoljan“) ne izvodi se prilog *contentamente : takav oblik ne postoji u savremenom jeziku. 27 Posesor je osoba kojoj nešto pripada. Termin suprotnog značenja je posesum : njime se upućuje na ono što poseduje posesor. 26

143

PRIDEV

Prethodni primeri mogu se posmatrati kao odgovori na pitanja u čijoj formulaciji učestvuju predlog di i upitna zamenica chi? : Di chi è questa bicicletta? – Čiji je ovo bicikl? Di chi è quella villa? – Čija je ono vila? Il Quirinale è la residenza di chi? – Čija je rezidencija palata Kvirinale?

Na gornja pitanja može se odgovoriti predlogom di (sa ili bez člana, zavisno do pravila za upotrebu člana) i imenom/imenicom (npr. Di Mario, ili Dell'ingegnere ) , ili nekim od prisvojnih prideva (npr. Sua, ili Mia ). Prisvojni pridevi (aggettivi possessivi ) slaže se u rodu i broju s posedovanim elementom (posesumom ). U italijanskom jeziku svako lice ima svoj prisvojni pridev: LICE IO TU LUI/LEI NOI VOI LORO

JEDNINA

MNOŽINA

MUŠKI ROD

ŽENSKI ROD

MUŠKI ROD

ŽENSKI ROD

mio tuo suo nostro vostro loro

mia tua sua nostra vostra loro

miei tuoi suoi nostri vostri loro

mie tue sue nostre vostre loro 28

PAZI! Prisvojni pridev suo (suoi, sua, sue ) odnosi se samo na treće lice jednine (i na oba roda: suo može značiti i „njegov“ i „njen“), za razliku od oblika svoj, svoja, svoje, koji se odnose na svako lice koje je subjekt rečenice. Ova razlika između dva jezika može biti uzrok grešaka u upotrebi posesiva. Uporedi sledeće primere:

Ja uzimam svoje stvari – Io prendo le mie cose PAZI:

Io prendo le sue cose – Ja uzimam njegove /

njene stvari

Mi uzimamo svoja kola – Noi prendiamo la nostra mạcchina PAZI:

Noi prendiamo la sua mạcchina – Mi uzimamo

njegova /njena kola

Oni imaju svoje probleme – Essi hanno i loro problemi PAZI: ? Essi

hanno i suoi problemi – ?Oni imaju

njegove /njene probleme

Prisvojni pridev standardno stoji ispred imenice. U tom položaju po pravilu ispred prideva stoji član (određeni, neodređeni ili partitivni): Ecco il mio libro – Evo moje knjige Dove sono i tuoi appunti? – Gde su tvoje beleške? Voglio le mie cose! – Hoću svoje stvari! 28

Loro može da bude i lična zamenica, s dve različite funkcije. Vidi odeljak 6.1.

144

Prisvojni pridev može da stoji i posle imenice koju određuje. I takvim slučajevima treba upotrebiti član: La mạcchina mia non la do a nessuno! – Svoja kola neću nikome da dam! Degli amici miei non ne parlare! – Nemoj da pominješ moje prijatelje! I dischi nostri dove sono? – Gde su naše ploče? PAZI! Izuzetak predstavljaju strukture s glagolom ẹssere i idiomatski izrazi:

Sono cạvoli tuoi! – To je tvoj problem! Sono cose mie! – To su moje stvari! Non sono fatti tuoi! – To te se ne tiče! È colpa tua! – Ti si kriv! Ha fatto di testa sua – Postupio je po svome A casa mia si mangia bene – U mojoj kući se dobro jede Pace all’ạnima sua – Pokoj mu duši L’ho fatto per amor suo – Učinio sam to jer ga/je volim

Ukoliko prisvojni pridev stoji uz imenicu u funkciji vokativa, član se ne koristi; tada prisvojni pridev stoji posle imenice: Mamma mia! – Majko moja! Figlia mia! – Kćeri moja! Amore mio! – Ljubavi moja!

Određeni član se ne koristi ukoliko prisvojni pridev stoji ispred imenice u jednini koja označava članove porodice i bliske rođake: Tuo padre è impiegato statale – Tvoj otac je državni službenik Sua madre è professoressa – Njegova majka je profesorka Ora chiamo mio fratello! – Sada ću pozvati svog brata!

Pored navedenih, i sledeće imenice nemaju član ispre prisvojnog prideva: figlio figlia sorella cugino cugina nonno nonna zio zia marito moglie

sin kćerka sestra brat od strica/ujaka/tetke sestra od strica/ujaka/tetke deda baba stric/ujak/teča tetka/strina/ujna muž žena

PRIDEV

145

Imenice mamma („mama“) i papà („tata“) zahtevaju član kada ih određuje prisvojni pridev (za mamma i papà vidi i odeljak 2.1.3): Il mio papà ha fatto un dolce – Moj tata je napravio slatkiš La mia mamma gioca al pallone con noi – Moja mama igra fudbal s nama PAZI! Imenice bambino („dečak“, „dete“) i bambina („devojčica“) ne označavaju rodbinsku vezu već uzrast, i one uvek zahtevaju član uz prisvojni pridev:

Come sta la mia bambina? – Kako je moja devojčica? PAZI! Imenice u množini nonni, zii i fratelli ne upućuju samo na muškarce već i na njihove supruge, odnosno sestre:

Vado dai nonni – Idem kod babe i dede Dove sono gli zii? – Gde su stric i strina/ujak i ujna/tetka i teča? Era il minore di sette fratelli – Bio je najmlađi od sedmoro braće i sestara Slično je i s imenicama figli i ragazzi : i one mogu da označavaju ili isključivo pripadnike muškog pola, ili pripadnike oba pola:

Ho tre figli – Imam tri sina/Imam troje dece Ho tre figlie – Imam tri kćerke Ragazzi, che si fa stasera? – Momci/Društvo, šta se radi večeras? Ragazze, che si fa stasera? – Devojke, šta se radi večeras? Dvosmislenost imenice figli može se otkloniti na razne načine:

Augụri e figli maschi! – Neka je sa srećom i da bude muško! (tradicionalni pozdrav mladencima)

Ho due figli, un maschietto e una femminuccia – Imam dvoje dece, dečaka i devojčicu

Ipak, sve imenice koje označavaju članove porodice zahtevaju upotrebu člana uz prisvojni pridev ukoliko: 

stoje u množini:

I nostri padri sono impiegati statali –Naši očevi su državni službenici Le nostre madri sono professoresse – Naše majke su profesorke Ora chiamo i miei fratelli! – Sada ću pozvati svoju braću! 

uz njih stoji neki pridev:

Voglio bene al mio padre adottivo – Volim svog poočima La mia “simpạtica” sorella non è in casa – Moja “simpatična” sestra nije kod kuće Il mio caro nonno mi porta allo zoo – Moj dragi deda vodi me u zoološki vrt Il mio fratello maggiore fa il militare – Moj stariji brat je u vojsci 

je sama imenica alterirana:

Il mio fratellino è malato – Moj mlađi brat je bolestan Dov’è il nostro paparino? – Gde je naš tatica? Di’ alla tua cuginetta di non farlo più! – Reci svojoj maloj rođaki da to više ne radi!

146 PAZI! Uz navedene imenice prisvojni pridev loro upotrebljava se sa članom:

Dov'è la loro madre? – Gde je njihova majka? Dov'è la loro mamma? – Gde je njihova mama? Non trovo i loro cọmpiti – Ne mogu da nađem njihove zadatke È una loro amica – To je njihova prijateljica Isto važi i za prisvojne prideve altrui i proprio (vidi odeljak 4.3.2). Ipak, u kolokvijalnom registru dozvoljena je upotreba prideva loro bez člana uz nazive članova porodice:

Verranno con loro zio – Doći će sa svojim ujakom Loro nonno è malato – Njihov deda je bolestan PAZI! Uz loro član može da se izostavi u slučaju negacije:

Non si hanno loro notịzie – Nema vesti o njima (doslovno: njihovih vesti ) I u predikatskoj dopuni član se izostavlja ispred prisvojnog prideva loro (u navedenim primerima upotrebljen je narativni prezent):

Si appassiona a tal punto alle loro gesta da diventare loro alleato – Do te mere se oduševio njihovim podvizima da je postao njihov saveznik

Si proclama loro amico – Proglasio se njihovim prijateljem PAZI! Upotrebom, odnosno izostavljanjem člana između priloga come i prisvojnog prideva postižu se različita značenja. Uporedi:

La invito come mia amica – Pozivam je kao svoju prijateljicu La invito come la mia amica – Pozivam nju isto kao i svoju prijateljicu

O upotrebi člana posle priloga come vidi i odeljak 8.7.

U raznim izrazima član se izostavlja: a mio avviso a mio parere a vostra disposizione a mia insaputa di sua volontà secondo sua consuetụdine un intervento a mio favore

– – – – – – –

po mom mišljenju po mom mišljenju na vašem raspolaganju bez moga znanja svojom voljom prema (svojoj) navici intervencija u moju korist

Član se izostavlja u nekim pozdravnim formulama u pismima: suo obbligatịssimo Luigi Rossi suo affezionatịssimo Giuseppe sua devotịssima Maria tuo Mario.

PRIDEV

147

4.3.1. DVOSMISLENOST PRISVOJNOG PRIDEVA SUO Prisvojni pridev suo (suoi, sua, sue ) ne pokazuje rod posesora (za razliku od srpskih oblika njegov : njen, ili engleskih his : her ), zato je u nekim slučajevima neophodno da se istakne da li je posesor muškarac ili žena. To se postiže upotrebom prisvojne strukture di lui (“njegov“) ili di lei („njen“): Luisa ha parlato con Anna e ha chiesto a Giovanni i suoi appunti – Luiza je razgovarala sa Anom i zatim je zatražila od Đovanija njegove/njene beleške

Luisa ha parlato con Anna e ha chiesto a Giovanni gli appunti di lui / di lei – Luiza je razgovarala sa Anom i zatim je zatražila od Đovanija njegove/njene beleške

I prisvojni pridev loro je neodređen kada je reč o posesoru; nedoumice se mogu otkloniti raznim perifrazama. Druge prisvojne zamenice pretpostavljaju fizičko prisustvo pososora u trenutku komunikacije, stoga nije neophodno da se rod posesora za prva i druga lica posebno istakne jezičkim sredstvima.

4.3.2. PRISVOJNI PRIDEVI PROPRIO I ALTRUI Pored navedenih, postoji i prisvojni pridev proprio : on povezuje subjekat rečenice sa posesumom. Po značenju proprio odgovara srpskom prisvojnom pridevu vlastit a prevodi se uglavnom prisvojnom zamenicom svoj . Samostalno može da se upotrebi samo za treća lica: Luisa ha parlato con Anna e quindi ha chiesto a Giovanni i propri appunti – Luiza je razgovarala sa Anom i zatim je zatražila od Đovanija svoje/vlastite beleške PAZI! Upotreba prisvojnog prideva proprio obavezna je u bezličnim iskazima:

Bisogna fare il proprio dovere – Čovek treba da obavlja svoju dužnost Si guarda il proprio interesse – Gleda se vlastiti interes Prisustvo prisvojnog prideva suo u prethodnim primerima ne bi bilo nepravilno, ali takav iskaz bio bi neobičan. Može se reći:

Bisogna fare il suo dovere – Treba obavljati njegovu/njenu dužnost Si guarda il suo interesse – Gleda se njegov/njen interes Uz neodređenu zamenicu uno, kojom se takođe grade bezlični iskazi, nije obavezna upotreba oblika proprio : Uno allora prende le proprie /sue cose – Čovek tada uzme svoje stvari

Prisvojni pridev proprio može da stoji posle prisvojnih prideva. U tom položaju služi da se posebno istakne posesor: L’ ho pagato con i miei propri soldi – Platio sam to svojim parama Lo faranno con le loro proprie forze – Oni/One će to uraditi vlastitim snagama

148 PAZI! Prisvojni pridevi proprio može da se upotebi samostalno samo ukoliko je posesor u trećem licu jednine ili množine. U suprotnom, uz proprio mora se upotrebiti i odgovarajući prisvojni pridev:

Ho preso le mie proprie cose – Uzeo sam svoje stvari Lei ha preso le proprie cose – Ona je uzela svoje stvari

Nepromenljivim prisvojnim pridevom altrụi označavaju se predmeti čiji posesor nije subjekat rečenice; on odgovara srpskom pridevu tuđ i obično stoji posle imenice koju određuje: Non prẹndere le cose altrụi – Ne uzimaj tuđe stvari Luca prende sempre i giocạttoli altrụi – Luka uvek uzima tuđe igračke Perché abbiamo paura del coraggio altrụi? – Zašto se plašimo tuđe hrabrosti?

Pridevu altrui odgovara u potpunosti rodno neodređena struktura degli altri : Non prendere le cose degli altri – Ne uzimaj tuđe stvari

4.4. POKAZNI PRIDEVI Pokazni pridevi (aggettivi dimostrativi ) su: questo quello codesto stesso medẹsimo sịmile tale

ovaj onaj taj (odnosi se na osobu ili predmet koji je bliži sagovorniku) isti isti takav takav

Najznačajniji pokazni pridevi su quello i questo. Često se upotrebljavaju i medẹsimo i stesso, dok se codesto ređe susreće u savremenom italijanskom jeziku; u upotrebi je regionalno, naročito u Toskani.

Pokazni pridev quello u muškom rodu prilagođava se reči ispred koje stoji, slično kao određeni član za muški rod ili opisni pridev bello : ROD

JEDNINA

quel

vestito

– ono odelo

MUŠKI ROD

quello

stivale

– ona čizma

quell’

amico

– onaj prijatelj

quella

borsa

– ona torba

quell’

amica

– ona prijateljica

ŽENSKI ROD

149

PRIDEV

Oblici množine prideva quello su: ROD

MNOŽINA

quei

vestiti

– ona odela

MUŠKI

quegli

stivali

– one čizme

quegli

amici

– oni prijatelji

ŽENSKI

quelle

borse

– one torbe

ROD

quelle

amiche

ROD

– one prijateljice

Opisni pridev bello i pokazni pridev quello mogu da istovremeno određuju imenicu. U tom slučaju, treba voditi računa o redosledu prideva ( quello – bello – imenica) i o tome da se pokazni pridev quello oblikom prilagođava pridevu bello, a pridev bello imenici ispred koje stoji: ROD

MNOŽINA

JEDNINA

quel bel

vestito

quei bei

vestiti

quel bello

stivale

quei begli

stivali

quel bell’

amico

quei begli

amici

ŽENSKI

quella bella

borsa

quelle belle

borse

ROD

quella bella

amica

quelle belle

amiche

MUŠKI ROD

Pokazni pridev quello može da određuje imenicu zajedno s opisnim pridevom. I u tom slučaju quello stoji ispred opisnog prideva i oblikom mu se prilagođava: Quel quadro – Ona slika Quello splẹndido quadro –Ona sjajna slika Quel libro – Ona knjiga Quell'ụnico libro – Ona jedina knjiga Quell'attore – Onaj glumac Quel grande attore – Onaj veliki glumac PAZI! I pokazni pridev quello, kao i određeni član i kao pridev bello, ima poseban oblik ispred imenice u množini dei :

Che begli dei! – Kako lepi bogovi! Quegli dei sono crudeli – Oni bogovi su okrutni

Pokazni pridev questo je pravilan: ROD

JEDNINA

MNOŽINA

MUŠKI ROD

questo

vestito

questi

vestiti

ŽENSKI ROD

questa

borsa

queste

borse

150

Questo i quello mogu da se pojačaju prilozima za mesto qua /qui i là /lì : Questo qui non mi piace, voglio quello là – Ovaj ovde mi se ne dopada, hoću onaj tamo

PAZI! Uz pokazne prideve questo i quello ne sme da se upotrebi član (ni određeni, ni neodređeni). Treba reći:

Questo libro è interessante – Ova knjiga je zanimljiva Quella gallerịa è interessante – Ona galerija je zanimljiva

Pridevi medẹsimo i stesso su pravilni: Siamo arrivati alla medẹsima conclusione – Došli smo do istog zaključka Voglio la stessa attenzione – Želim istu pažnju

Oni se mogu upotrebiti uz lične zamenice; tada naglašavaju značaj koji se pripisuje datom licu: Tu stessa l’ hai detto – Ti si lično to rekla Lui medẹsimo era presente – On lično je bio prisutan PAZI! Treba obratiti posebnu pažnju na srpsku zamenicu/ pridev sam : zavisno od njene funkcije, u italijanskom joj odgovaraju:

Sam predsednik je bio prisutan – Il presidente stesso era presente (pokazna zamenica)

On je sam – Lui è solo (opisni pridev u imenskom predikatu) To sam uradio sam – L’ho fatto da me/da solo (priloški izraz) Uradi sam – Fai da te (priloški izraz) PAZI! Uz pokazni pridev stesso stoji određeni član, a može da stoji i neodređeni član:

Voglio lo stesso modello – Hoću isti model Hanno le stesse classi – Imaju ista odeljenja Sono gli stessi di prima – Isti su kao i oni ranije È lo stesso – Isti je/Svejedno je Fa lo stesso – Svejedno je Lavoriamo per uno stesso fine – Radimo zarad istog cilja

4.5. NEODREĐENI PRIDEVI Frekventniji neodređeni pridevi (aggettivi indefiniti ) prikazani su u narednoj tabeli. Oni uglavnom stoje ispred imenice; navedeni su u muškom rodu, ali imaju i oblike za ženski rod. Ispod oblika koji imaju samo jedninu stoji oznaka (jedn.):

PRIDEV

alcuno

neki

151

Alcuni testimoni dịcono che non è vero – Neki

svedoci kažu da to nije istina Alcuno se u jednini upotrebljava samo u odrečnim, upitnim i hipotetičkim rečenicama: vidi odeljak 4.5.2.

alquanto

nekoliko, prilično

Ha avuto alquanta fortuna – Imao je dosta sreće

altrettanto isto toliko, podjednak broj

Abbiamo altrettanto vino bianco – Imamo isto

altro

C’è altra birra? – Ima li još piva? Voglio un’altra birra – Hoću još jedno pivo Prendi l'altro posto – Uzmi ono drugo mesto

drugi, još

toliko belog vina

Sa neodređenim članom altro upućuje na postojanje više od dva predmeta (un’altra birra); s određenim članom altro upućuje na postojanje dva predmeta (l'altro posto).

cad(a)uno (jedn.)

svaki (pojedini)

Cadaun artịcolo costa 2 euro – Svaki artikal košta

certo

izvestan, neki

Ci vuole un certo talento – Potreban je izvestan

2 evra talenat Ci vọgliono certe qualità – Potrebni su izvesni

kvaliteti Certo u jednini zahteva neodređeni član; u množini odbacuje član. ciascuno (jedn.)

svaki (pojedini)

Ciascuna alunna sarà premiata – Svaka učenica

diverso

različit, razni

Ci sono diversi modi per riuscirci – Postoje razni načini da se u tome uspe (vidi i str. 129-130)

molto

mnogo, puno

Non abbiamo molto tempo – Nemamo puno

biće nagrađena

vremena Ho molta fretta – Veoma mi se žuri Ci sono molte domande – Ima puno pitanja

nessuno (jedn.)

nijedan, nikakav

Dalla strada non viene nessun rumore – Sa ulice

ne dopire nikakva buka

ogni (jedn.) svaki

Ogni giorno è festa – Svaki dan je praznik

parẹcchio

dosta, mnogo

Ha parẹcchia fantasịa – Ima bujnu maštu

poco

malo

C’è poca verdura – Ima malo povrća Ci sono poche mostre – Ima malo izložbi

qualche (jedn.)

neki

Ho qualche amico nella polizịa – Imam neke

prijatelje u policiji Neodređeni pridev qualche detaljnije je prikazan u odeljku 4.5.1.

152

qualsịasi

bilo koji, bilo šta

Chiedi qualsịasi cosa tu voglia – Pitaj šta god

hoćeš

(jedn.)

Ako pridev qualsịasi stoji posle imenice, sama imenica može da bude u množini: Legge libri qualsịasi – Čita bilo kakve knjige

qualunque bilo koji

Avrai qualunque cosa tu voglia – Imaćeš šta god

hoćeš

(jedn.) (un) tale

takav, taj, nekakav

Una tale mossa non si è vista prima – Takav

taluno

poneki

Taluni tifosi prọvocano disọrdini allo stadio – Neki

tanto

toliko, mnogo

Ho tanti impegni – Imam mnogo obaveza

troppo

previše

Anna ha troppe preoccupazioni – Ana ima previše

tutto

sav, ceo

Ha mangiato tutti i cioccolatini – Pojeo je sve

vario

razni, različit

Per voi ho varie proposte – Za vas imam razne

potez dosad nije viđen navijači izazivaju nerede na stadionu

briga čokoladne bombone predloge PAZI! Neodređeni pridevi sa završetkom –uno oblikom se prilagođavaju reči ispred koje stoje, isto kao opisni pridev buono :

Non c'è alcun motivo – Nema nikakvog razloga Non c'è alcun errore – Nema nikakve greške Non c'è alcuno sconto – Nema nikakvog popusta Ci sono alcuni motivi – Ima nekih razloga Ci sono alcuni sconti – Ima nekih popusta

Neki od navedenih neodređenih prideva mogu da budu i u službi neodređene zamenice. Naredni oblici koriste se u zameničkoj službi, i to uglavnom u množini:

{ alcuni alcune

29

{ alquanti alquante

Alcuni non sono contenti della situazione – Neki nisu zadovoljni

situacijom

Alcune non rinụnciano – Neke ne odustaju Alquanti ritọrnano dopo pochi mesi – Priličan broj njih vraća

se nakon nekoliko meseci

Alquante si dẹdicano alla carriera – Priličan broj njih (žena)

posvećuje se karijeri

{ altrettanto altrettanti 29

Farò altrettanto – Učiniću isto to Altrettanti hanno manifestato in piazza – Isto toliko ih je

protestovalo na ulici

Funkciju zamenice obavlja samo u množini.

PRIDEV

{ altro altri /e

Non desịdero altro – Ne želim ništa drugo Altri/e preferịscono la montagna – Drugi /e više vole planinu

● cad(a)uno

{ certi certe { {

diversi 29 diverse

{ nessuno nessuna

Cadauno costa 10 euro – Svaki košta po deset evra Certi cẹdono sụbito – Neki odmah popuste Certe mạncano di risolutezza – Nekim (ženama) nedostaje

odlučnost

30

Ciascuno faccia il proprio cọmpito – Svako neka radi svoj

zadatak

Ciascuna lavori per sé – Svaka neka radi za sebe Diversi la pẹnsano così – Mnogi tako misle Diverse si rivọlgono per aiuto – Mnoge se obraćaju za pomoć

{ molti molte

{

30

29

ciascuno ciascuna

153

Molti emịgrano – Mnogi se iseljavaju Molte ci rimẹttono la salute – Mnoge izgube zdravlje 30

parecchi parecchie

Nessuno ha rinunciato ai privilegi – Niko se nije odrekao

privilegija

Non si è presentata nessuna – Nijedna se nije pojavila Parecchi sono disinformati – Mnogi su pogrešno obavešteni Parecchie sono divorziate – Mnoge su razvedene

{ pochi poche

Pochi ci hanno creduto – Malo ih je poverovalo Poche sbạgliano – Malo njih pogreši (subjekat je ženskog roda)

{ taluni taluna

Taluni si scorạggiano sụbito – Pojedini se odmah obeshrabre Talune non si lạsciano scoraggiare – Pojedine ne dopuštaju da

{ tanti tante

Tanti sono partiti – Puno ih je otputovalo Tante sono partite – Puno ih je otputovalo (subjekat je ženskog

{

Troppi ci hanno creduto – Previše ih je poverovalo u to Troppe sono discriminate – Previše ih je diskrminisano

troppi troppe

{ tutto tutti /e

ih obeshrabre

roda)

Tutto è successo troppo presto – Sve se desilo suviše brzo Tutti/e hanno partecipato all’evento – Svi/e su učestvovali/e u

događaju

Kao što se vidi iz prethodnih tabela, neodređeni pridevi stoje ispred imenice i slažu se s njom u rodu i broju. Neodređene zamenice stoje uglavnom ispred glagola ukoliko su subjekat date rečenice, a ukoliko imaju funkciju pravog objekta stoje posle glagola. Neodređene zamenice slažu se s glagolom u broju i rodu, što je od naročitog značaja u prisustvu složenih vremena neprelaznih ili povratnih glagola: 30

Ova zamenica ima samo oblike za jedninu.

154

Pochi sono rimasti – Malo ih je ostalo Poche sono rimaste – Malo ih je ostalo (žena, ili predmeta ženskog roda) Molti si sono rivolti allo psicọlogo – Mnogi su se obratili psihologu Molte si sono rivolte allo psicọlogo – Mnoge su se obratile psihologu

Treba obratiti posebnu pažnju na funkciju reči altrettanto, molto, poco, tanto. One mogu da budu i prilozi, a u toj funkciji su nepromenljive. Uporedi primere:

PRIDEV

Ha altrettanti amici Ha molte amiche Ha pochi libri Ha tante amiche

PRILOG

Loro sono altrettanto simpạtici Anna e Maria sono molto simpạtiche Li trovo poco interessanti Sono ragazze tanto simpạtiche

Ima Ima Ima Ima

isto toliko prijatelja mnogo prijateljica malo knjiga puno prijateljica Oni su isto toliko simpatični Ana i Marija su veoma simpatične Smatram da su oni malo interesantni One su veoma simpatične devojke

PAZI! Uobičajena je greška, kada je reč o upotrebi prideva molto i poco, da se između neodređenog prideva i imenice umetne predlog di. Ispravno je reći:

Ho molta pazienza – Imam puno strpljenja Ha poco tempo – On ima malo vremena Upravo navedeno pravilo ne odnosi se na izraz un po’, iza kojeg se obavezno upotrebljava di :

Ha un po’ di tempo – On/ona ima malo vremena (tj. ima nešto slobodnog vremena i moći će npr. da pomogne nekome ili sl.) Iskazom Ha poco tempo saopštava se da data osoba ima vrlo malo slobodnog vremena i da ne može da pomogne. Uporedi i sledeće primere:

C'è un po' di benzina nel serbatoio – Ima malo (dovoljno) benzina u rezervoaru C'è poca benzina nel serbatoio – Ima malo (nedovoljno) benzina u rezervoaru Pomenuta razlika u značenju ostaje i kada je poco u službi priloga:

Lavoro poco – Radim malo Lavoro un po’ – Radim (po)malo PAZI! Ukoliko neodređenom pridevu ili zamenici altro prethodi određeni član, proizvode se jedna značenja, a ukoliko im prethodi neodređeni član, proizvode se druga značenja:

Prendi un altro pezzo di torta – Uzmi još jedno parče torte Prendi l’altro pezzo di torta – Uzmi ono drugo (od dva) parče torte Noi leggiamo un altro libro – Mi čitamo (neku) drugu knjigu/…još jednu… Noi leggiamo l’altro libro – Mi čitamo (onu) drugu knjigu

PRIDEV

155

Ho preso (delle) altre medicine – Uzeo sam (neke) druge lekove Ho preso le altre medicine – Uzeo sam (one) druge lekove Ho conosciuto altri congressisti – Upoznao sam još učesnika kongresa Ho conosciuto gli altri congressisti – Upoznao sam druge (ostale) učesnike kongresa Ci sono stato un altro giorno – Bio sam tamo nekog drugog dana Ci sono stato l’altro giorno – Bio sam tamo prekjuče

4.5.1. NEODREĐENI PRIDEVI QUALCHE I OGNI Ttreba obratiti posebnu pažnju na neodređene prideve qualche i ogni. Oni se koriste često i isključivo kao pridevi. Obavezno stoje ispred imenice u jednini, ili ispred opisnog prideva koji određuje imenicu. Qualche i ogni su nepromenljivi: Hai qualche libro da darmi? – Imaš li neku knjigu da mi daš? Hai qualche bel libro da darmi? – Imaš li neku lepu knjigu da mi daš? Ogni giorno vado a scuola – Svakog dana idem u školu Ogni santo giorno vado a scuola – Svakog bogovetnog dana idem u školu PAZI! Pridev qualche nema množinu i obavezno stoji ispred imenice u jednini, ali u većini slučajeva ima značenje množine. Ispred imenice u množini koriste se oblici neodređenog prideva alcuno :

Ho qualche amico a Milano – Imam neke prijatelje u Milanu Ho alcuni amici a Milano – Imam neke prijatelje u Milanu Ho qualche amica a Milano – Imam neke prijateljice u Milanu Ho alcune amiche a Milano – Imam neke prijateljice u Milanu PAZI! Ogni nema množinu i ne razlikuje rod! Za množinu može da se upotrebi neodređeni pridev tutto + određeni član:

Ogni idea è ụtile – Svaka je ideja korisna Tutte le idee sono ụtili – Sve su ideje korisne Ogni giorno è uguale – Svaki dan je isti Tutti i giorni sono uguali – Svi su dani isti PAZI! Ukoliko srpska neodređena zamenica neki, neka, neko upućuje na jedan predmet, treba je prevesti neodređenim članom (un, uno, una), a ne neodređenim pridevom qualche ili alcuno :

Tu je neka knjiga za tebe – C’è un libro per te Ima neko pismo – C’è una lettera

156 PAZI! Iskazi: C’è qualche libro per te – Tu su neke knjige... Ci sono alcuni libri per te – Tu su neke knjige... C’è qualche lẹttera – Tu su neka pisma... Ci sono alcune lẹttere – Tu su neka pisma... su gramatički prihvatljivi, ali ne odgovaraju početnim iskazima, budući da ovi upućuju samo na jednu knjigu, odnosno na jedno pismo.

Postoje i konteksti u kojima neodređeni pridev qualche može da se odnosi kako na jedan predmet ili pojam, tako i na više predmeta ili pojmova: Andiamo da qualche parte – Hajdemo nekuda Per qualche motivo non mi vuole parlare – Iz nekog razloga ne želi da razgovara sa mnom

Troverò qualche rimẹdio – Naći ću neko rešenje Tra qualche anno – Kroz nekoliko godina Gli ho detto qualche parola di conforto – Uputio sam mu nekoliko reči utehe

Da bi se naglasilo da se pridev qualche odnosi na jedan predmet ili pojam, ispred njega može da se upotrebi i neodređeni član: È una persona di una qualche importanza – To je osoba od izvesne važnosti Questo è un cọmpito di una qualche difficoltà – Ovo je zadatak koji ima izvesnu težinu

Na ovaj način povećava se neodređenost iskaza.

4.5.2. NEODREĐENI PRIDEVI ALCUNO I TUTTO U muškom rodu u jednini i u pridevskoj službi alcuno se ponaša kao neodređeni član un, uno ili kao opisni pridev buono. Pored toga, u savremenom jeziku oblici jednine ovog prideva (alcuno i alcuna ) koriste se isključivo u odričnim, upitnim i hipotetičkim rečenicama, a i tada se umesto njih mogu upotrebiti zamenice nessuno ili nessuna : Non c’è alcun film Non c’è alcuno studente Non c’è alcuna speranza

– Non c’è nessun film – Non c’è nessuno studente – Non c’è nessuna speranza

– Nema nikakvog filma – Nema nijednog studenta – Nema nikakve nade

Tutto mora da stoji ispred člana (isto važi i za prideve entrambi, ambedue i ambo (vidi odeljak 4.7.1.1): Passo tutto il giorno all’aperto – Provodim ceo dan na otvorenom Dormo tutta la notte – Spavam celu noć Prendo tutti i CD–ROM – Uzimam sve kompakt–diskove Porto tutte le mie foto – Nosim sve svoje fotografije

PRIDEV

157

PAZI! Uz naziv nekih država pridev tutto može da stoji posle imenice. Takvim rešenjem postiže se naročita afektivnost iskaza koju nije moguće prevesti na srpski:

"L'Italia tutta è con voi" – Cela Italija je s vama È un pericolo per il Paese, per l’Italia tutta – To je opasnost za državu, za celu Italiju

Per sua fortuna, e della Gran Bretagna tutta – Na njegovu sreću, i na sreću cele Velike Britanije

La scrittrice ha fatto impazzire la Francia tutta – Spisateljica je dovela do ludila celu Francusku

L'Europa tutta è terreno d'azione – Cela Evropa je zona delovanja

Kada tutto stoji iza člana, onda je ta reč u imeničkoj službi i može se posmatrati kao frazeologizam: Mẹttere il tutto in una casseruola – Staviti sve u šerpu Il tutto non mi convince – Sve mi to ne deluje ubedljivo Dobbiamo rischiare il tutto per tutto – Treba da idemo na sve ili ništa

Ispred brojeva tutto se ponaša na specifičan način; za detalje, v. odeljak 4.7.1.1. PAZI! Pridev tutto može da stoji ispred opisnog prideva ili participa prošlog. U takvom položaju tutto se slaže u rodu i broju s imenicom koju određuje opisni pridev ili particip, iako u tom položaju tutto obavlja prilošku službu, te bi trebalo da bude nepromenljiv. Tutto u ovom položaju može da se zameni prilogom completamente :

La mạcchina è tutta bruciata – Kola su potpuno izgorela Le signore sono tutte abbronzate – Gospođe su skroz pocrnele L’ interno è tutto azzurro – Unutrašnjost je u potpunosti plava Siamo tutti bagnati 31 – Skroz smo mokri

Alcuno i tutto veoma se često upotrebljavaju i kao zamenice: Alcuni sostẹngono il contrario – Neki tvrde suprotno Tutto è inụtile – Sve je uzaludno

4.5.3. TUTTO I PREDLOG SPOJEN S ČLANOM Predlog i određeni član se ne spajaju kada se u izrazu nađe i neodređeni pridev tutto. Kaže se: Di tutto il viaggio ci rẹstano solo queste foto – Od celog putovanja ostaju nam samo ove fotografije

31

Ovaj iskaz, ukoliko se intonacijom istakne pridev tutto, poprima značenje Svi smo mokri. Značenje Skroz smo mokri postiže se intonacijskim isticanjem participa prošlog bagnati.

158

Mando l’ invito a tutti gli amici – Šaljem poziv svim prijateljima Su tutta la Serbia pioggia e vento forte – U celoj Srbiji kiša i jak vetar Questa settimana andrò da tutte le amiche – Ove nedelje otići ću kod svih drugarica

U nekim slučajevima član ne treba upotrebiti uz tutto i predlog: vidi str. 63-64. PAZI! U italijanskom jeziku postoji sintagma del tutto, ali ona ima prilošku vrednost. Koristi se umesto priloga completamente („potpuno“):

È un film del tutto privo di emozioni – To je film koji je potpuno bez emocija

La sua teorịa è del tutto sbagliata – Njegova teorija je skroz pogrešna Sono elementi del tutto nuovi – To su posve novi elementi

4.5.3.1. TUTTO I DI TUTTO Treba obratiti pažnju na neodređenu zamenicu tutto, kojom se upućuje na celinu, i na njenu varijantu di tutto, koja može imati kako partitivnu, tako i afektivnu funkciju. Uporedi primere: Ha visto tutto Le dirò tutto Porta tutto! Si prova tutto

Video/Videla je sve Reći ću joj sve Donesi sve! Sve se pokušava (sve što ima veze s problemom)

Ha visto di tutto Le dirò di tutto Porta un po’ di tutto! Si prova di tutto

Video/Videla je sve i svašta Svašta ću joj reći Donesi od svega po malo! Pokušava se sve moguće (i ono što na prvi pogled nema veze s problemom)

4.6. UPITNI PRIDEVI Che?, quale? i quanto? su najčešći upitni pridevi (aggettivi interrogativi ). Che? je nepromenljiv, dok se quale? i quanto? slažu u broju s imenicom ispred koje stoje: Che disco metto? – Koju ploču da pustim? Che dischi metto? – Koje ploče da pustim? Quanto zụcchero vuoi? – Koliko šećera hoćeš? Quanti cucchiaịni vuoi? – Koliko kašičica hoćeš? Quale attrice preferisci? – Koju glumicu više voliš? Quali attrici preferisci? – Koje glumice više voliš?

159

PRIDEV

Navedeni upitni pridevi mogu se kombinovati s predlozima: Di che libro parli? – O kojoj knjizi govoriš? Da che parte è andato? – Na koju je stranu otišao? A quale indirizzo andiamo? – Na koju adresu idemo? Con quali soldi? – Kojim parama? Da quanto tempo non c’è? – Koliko dugo ga nema? PAZI! Ako u pitanju uvedenim zamenicama che? ili quale? nema imenice, onda ove reči obavljaju zameničku službu:

Che vuoi? – Šta hoćeš? Quale prendi? – Koji/Koju uzimaš?

Quali prendi? – Koje uzimaš?

Ove reči mogu da se kombinuju s predlozima i kada su u zameničkoj službi:

Di che parli? – O čemu pričaš? Fra quanto torni? – Za koliko se vraćaš? Per quale ti sei decisa? – Za koji/koju si se odlučila?

4.7. BROJEVI U italijanskom jeziku postoje osnovni i redni brojevi. Oni se tretiraju kao pridevi: osnovni brojevi su nepromenljivi, redni se menjaju u rodu i broju.

4.7.1. OSNOVNI BROJEVI Osnovni brojevi (numerali cardinali ) su nepromenljivi; brojevi od 1 do 20 su: 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

zero (izg. /dzèro/) uno due tre quattro cinque sei sette otto nove diẹci

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ụndici dọdici trẹdici quattọrdici quịndici sẹdici diciassẹtte diciọtto diciannọve venti

Broj uno menja se u rodu i ponaša se kao neodređeni član: Ho un problema serio ed alcuni altri minori – Imam jedan ozbiljan problem i nekoliko drugih, manjih

Ho uno zio a Milano e due a Vicenza – Imam jednog strica u Milanu i dvojicu u Vičenci

Ho un’amica in Francia e una in Spagna – Imam jednu prijateljicu u Francuskoj i jednu u Španiji

160

Ukoliko broj uno ne stoji neposredno ispred imenice, ne sme se krnjiti ili elidirati: Hai una o due possibilità di riuscirci – Imaš jednu ili dve mogućnosti da u tome uspeš

Trova uno o due amici che ti aiuteranno – Nađi jednog ili dvojicu prijatelja koji će ti pomoći

Ostali brojevi do 99 grade se dodavanjem brojeva od 1 do 9 deseticama. Desetice su: 20 30 40 50

venti trenta quaranta cinquanta

60 70 80 90

sessanta settanta ottanta novanta

26 27 28 29

ventisei ventisette ventotto ventinove

Na primer, brojevi od 21 do 29 su: 21 22 23 24 25

ventuno ventidue ventitré ventiquattro venticinque

PAZI! Dodavanjem broja 1 deseticama gubi se poslednji vokal desetice. Kaže se: ventuno, trentuno, ottantuno itd. PAZI! Dodavanjem broja 3 deseticama dobija se reč naglašena na poslednjem slogu; taj se akcent obavezno beleži: ventitré (23), trentatré (33), novantatré (93) itd. PAZI! Dodavanjem broja 8 deseticama gubi se poslednji vokal desetice. Kaže se: quarantotto (48), settantotto (78) itd.

Stotine od 100 do 900 i broj 1000 su: 100 200 300 400 500

cento duecento trecento quattrocento cinquecento

600 700 800 900 1000

seicento settecento ottocento novecento mille

Brojevi od 100 do 200 grade se analogno brojevima od 1 do 100 i pišu se kao jedna reč:

161

PRIDEV

centouno – sto jedan centodieci – sto deset centoventotto – sto dvadeset osam centoquarantasei – sto četrdeset šest centonovantanove – sto devedeset devet

Množina od mille je –mila, ali se taj oblik uvek piše sastavljeno s prethodnim brojem: 2 10 + mila – 100

duemila diecimila centomila

dve hiljade deset hiljada sto hiljada itd.

PAZI! Uobičajena je greška da se brojevi koji se završavaju na –mila pišu s udvojenim l, pod uticajem broja mille. Pravilno je:

duemila – dve hiljade diecimila – deset hiljada itd. PAZI! Treba razlikovati broj 1000 (mille ) od imenice (il /un) migliaio („oko hiljadu“; množina: migliaia, sa ili bez člana):

Ho mille euro – Imam hiljadu evra Ho un migliaio di euro – Imam oko/otprilike hiljadu evra Ci sono mille soldati – Ima hiljadu vojnika Ci sono migliaia di soldati – Ima na hiljade vojnika PAZI! U štampi i časopisima primenjuju se grafički kraća rešenja:

20mila ragazzi – Dvadeset hiljada mladih 6 milioni di utenti – Šest miliona korisnika

4.7.1.1. NEODREĐENI PRIDEV TUTTO I OSNOVNI BROJEVI Ukoliko neodređeni pridev tutto određuje osnovni broj (u strukturama koje odgovaraju srpskim izrazima oboje /–ica, sve tri, svih petoro itd.), između neodređenog prideva tutto i osnovnog broja umeće se veznik e : Vẹngono tutti e due Vẹngono tutte e due (tutt’e due ) Ce l’ ho tutte e tre (tutt’e tre) Li invito tutti e otto

Dolaze obojica/oboje Dolaze obe Imam sve tri (predmeti ženskog roda Pozvaću svih osmoro

Ukoliko neodređeni pridev tutto određuje imenicu uz koju stoji osnovni broj (u strukturama koje odgovaraju srpskim izrazima oba mladića, sve tri devojke, svih petoro putnika itd.), onda:

162 

između neodređenog prideva tutto i osnovnog broja umeće se veznik e ;



između osnovnog broja i imenice umeće se određeni član: Vẹngono tutti e due i vicini Vẹngono tutti e due gli studenti Vẹngono tutte e due (tutt’e due) le zie Ho tutte e tre (tutt’e tre) le figurine Ho tutti e tre i modelli Tutti e otto i passeggeri Tutti e otto gli psichiatri Tutte e otto (tutt’e otto) le ragazze

Dolaze i jedan i drugi komšija Dolaze oba studenta Dolaze obe tetke Imam sve tri sličice Imam sva tri modela Svih osam putnika Svih osam psihijatara Svih osam devojaka

Nisu prihvatljiva rešenja poput: *Tutti i due malviventi sono stati arrestati TREBA: Tutti e due i malviventi... – Oba su kriminalca uhapšena

Ipak, uobičajeno je da se kaže: Puoi guardare tutte le 64 partite dei Mondiali („Možeš da gledaš svih šezdeset četiri utakmica Mundijala“) umesto tutte e 64 le… Umesto navedenih struktura s osnovnim brojem dva, moguće je upotrebiti pridev entrambi („oba“, „obojica“, „oboje“; entrambe, „obe “) ili nepromenljive prideve istog značenja ambedụe i ambo. I ova tri prideva obavezno stoje ispred člana. Prethodno navedeni primeri s brojem dva mogu da glase: Vẹngono tutti e due i vicini

➔

{

Vẹngono entrambi i vicini Vẹngono ambedụe i vicini

Vẹngono tutti e due gli studenti

➔

{

Vẹngono entrambi gli studenti Vẹngono ambedụe gli studenti

Vẹngono tutte e due le zie

➔

{

Vẹngono entrambe le zie Vẹngono ambedụe le zie

In tutti e due i casi

➔

In entrambi i casi In ambedụe i casi In ambo i casi

Pridevi entrambi i ambedụe mogu da obavljaju i zameničku službu: Vẹngono entrambi Vẹngono entrambe

➔ Vẹngono ambedụe ➔ Vẹngono ambedụe

➔ Dolaze obojica ➔ Dolaze obe

Milion i milijarda Ova dva broja pišu se i izgovaraju: 1.000.000 1.000.000.000

un milione (di) /un miliòne / un miliardo (di) /un miliàrdo /

163

PRIDEV

PAZI! Uobičajena je greška da se broj milione piše s udvojenim l, verovatno pod uticajem engleskog jezika (million ). Treba pisati:

un milione di abitanti – milion stanovnika due milioni di dollari – dva miliona dolara

Treba voditi računa o tome da: 

iza celih miliona ili milijardi koristi se predlog di :

Un milione di disoccupati – Milion nezaposlenih Miliardi di stelle – Milijarde zvezdâ 

ukoliko se broj završava hiljadama, ne treba koristiti predlog di :

Un milione e trecentomila disoccupati – Milion i trista hiljada nezaposlenih Un miliardo trecentoventi milioni quattrocentosettantamila euro – Jedna milijarda trista dvadeset miliona četiristo sedamdeset hiljada evra

PAZI! Kaže se:

Un milione e mezzo di abitanti 1,5 milioni di abitanti – Milion i po stanovnika Un milione (e) cinquecentomila abitanti PAZI! Predlog di treba upotrebiti i posle sledećih brojnih imenica: imenica izvedenih pomoću sufiksa –ina dozzina centinaio migliaio

➢ ➢ ➢ ➢

Una decina di studenti

– Desetak studenata

Una dozzina di uova Centinaia di tifosi Migliaia di lẹttere

– Tuce (12) jaja – Stotine navijača – Hiljade pisama

višecifreni brojevi pišu se sastavljeno, naročito na fakturama i obračunima: 

2003 – duemilatré 1951 – millenovecentocinquantuno 1.234.489 – un milioneduecentotrentaquattromilaquattrocentoottantanove Uno, nessuno e centomila – Neko, niko i sto hiljada

Moguće je, međutim, i rastavljeno pisanje, naročito kada je reč o milionima i milijardama: Un miliardo e duecento milioni di euro – Milijarda i dvesta miliona evra

U dnevnoj štampi brojevi koji sadrže “okrugle” hiljade, milione ili milijarde pišu se na sledeći način: 30 mila studenti – trideset hiljada studenata 6 milioni di euro – šest miliona evra un deficit di 8 miliardi – deficit od osam milijardi Il budget ha un buco di 1200 miliardi – Budžet ima “rupu” od hiljadu dvesta milijardi

164

Ovakva rešenja povećavaju čitljivost teksta i doprinose uštedi prostora, ali ipak nisu preporučljiva, budući da bi brojeve trebalo pisati ili isključivo ciframa, ili isključivo slovima. U književnim tekstovima autori izbegavaju rešenja nalik na ova upravo navedena.

4.7.2. REDNI BROJEVI 

Redni brojevi (numerali ordinali ) su promenljivi u rodu i broju. Redni brojevi od 1 do 10 su: 1o 2o 3o 4o 5o

I II III IV V

primo secondo terzo quarto quinto

6o 7o 8o 9o 10 o

VI VII VIII IX X

sesto sẹttimo ottavo nono dẹcimo

PAZI! Redni brojevi slažu u rodu s imenicom, zato se kaže i treba pisati: La quinta offensiva, ili La 5 a offensiva („peta ofanziva“). 

Ostali redni brojevi izvode se od osnovnih pomoću sufiksa –esimo : 11o – undicẹsimo 100o – centẹsimo 12 o – dodicẹsimo 1000o – millẹsimo

100a – centesima 1000a – millẹsima itd.

U retkoj su upotrebi arhaični oblici rednih brojeva za desetice: DESETICE

vigẹsimo (20o) trigẹsimo (30o) quadragẹsimo (40o) quinquagẹsimo (50o)

DESETICE

sessagẹsimo (60o) settuagẹsimo (70o) ottagẹsimo (80o) nonagẹsimo (90o)

PRIMERI

vigẹsimo quarto quadragẹsimo quinto ottagẹsimo settimo itd.

Pomenuti redni brojevi kombinuju se s drugim rednim brojevima (1. – 9.): decimoprimo (11.) decimosecondo (12.) decimoterzo (13.) decimoquarto (14.) vigesimoprimo ili: vigẹsimo primo (21.) itd. 

Redni brojevi slažu se u rodu i broju sa imenicom koju određuju:

Questo è il mio terzo volo – Ovo je moj treći let Questi sono i primi artịcoli sull’argomento – Ovo su prvi članci o toj temi Siamo arrivati alla dodicẹsima edizione – Došli smo do dvanaestog izdanja È la quarta volta che ci torno – Ovo je četvrti put kako se vraćam na ovo mesto

165

PRIDEV  

Treba obratiti posebnu pažnju na sledeće redne brojeve:

21o, 31o, 41o… 101o itd.: oni se izvode od osnovnih brojeva: ventuno ➔ ventunẹsimo trentuno ➔ trentunẹsimo quarantuno ➔ quarantunẹsimo centuno ➔ centunẹsimo, ili: centouno ➔ centounẹsimo

Srpski jezik može da predstavlja faktor smetnje u usvajanju ovih brojeva zbog težnje da se srpska način iskazivanja ovih brojeva doslovno prenese u italijanski (npr. dvedeset osmi, trideset treći itd.); 23o, 33o, 93o itd.: oni se pišu ventitreẹsimo, trentatreẹsimo, novantatreẹsimo, udvojeno e je naglašeno (tačnije, drugo e je akcentovano) i izgovara se produženo, u jednoj artikulaciji32; 

28°, 38° itd.: oni se izgovaraju ventottẹsimo, trentottẹsimo, to jest čuva se glasovna osobenost koja postoji u osnovnim brojevima 28, 38 itd. 

Kada redni broj određuje imenicu ženskog roda, uz broj stoji oznaka a: 2a – druga 8a – osma Classe 3a B – Odeljenje treće dva

Ukoliko se redni broj piše rimskim brojevima, ne treba da se dodaje znak o ili a. PAZI! Redni brojevi mogu da stoje posle imena vladara. Beleže se rimskim brojevima i izgovaraju se bez člana:

Vittorio Emanuele II Giovanni XXIII

izg. /vit–tòrio emanuèle sekòndo/ izg. /đovàn–ni ventitre–èzimo/

PAZI! U italijanskom redni brojevi napisani ciframa ne obeležavaju se tačkom. Kaže se: 3o – 3. (treći)

200 – 20. (dvadeseti )

5a – 5. (peta)

4.7.3. RAZLOMCI Razlomci (frazioni ) ne mogu se smatrati pridevima jer ne određuju imenicu. Oni se iz praktičnih razloga navode u okviru brojeva. Kod razlomaka brojilac je osnovni broj a imenilac redni: 1/3

un terzo

2/5

due quinti

3/11

tre undicẹsimi

PAZI! Razlomak ½ čita se “un mezzo”. 32

I pridev izveden od naziva grada Cụneo ima dva e : cuneese. Up. i futur glagola na –eare, npr. io creerò.

166 PAZI! Kada se upućuje na polovinu nečega, koristi se samo pridev mezzo, a ne razlomak un mezzo (di) :

Desịdero mezzo chilo di questo formaggio – Želim pola kila ovog sira

Ci vuole mezz’ora – Potrebno je pola sata PAZI! Posle razlomaka treba upotrebiti predlog di :

Abbiamo speso un terzo dei soldi – Potrošili smo trećinu novca Quanto fa tre ottavi di dieci? – Koliko je tri osmine od deset? Mi mancạvano due centẹsimi di secondo – Nedostajale su mi dve stotinke

4.7.4. DRUGI BROJEVI Bliski brojevima su izrazi i imenice kojima se: množi određena količina, deli određena količina,  označava skup.  

Imenice kojima se množi određena količina ( numerali moltiplicativi ) jesu doppio, triplo, quạdruplo (i, ređe, quịntuplo, sẹstuplo : ovakvi i slični oblici zamenjuju se perifrazama, npr. cinque volte maggiore – pet puta veći, ili cinque volte tanto – pet puta toliko, itd.). Ovim oblicima upućuje se na, redom,

dvostruku, trostruku, četvorostruku (petostruku, šestostruku) količinu nečega. Oni mogu da budu ili u pridevskoj službi: Un doppio whisky, per favore – Dupli viski, molim vas Un triplo salto mortale – Trostruki salto I costi sono quạdrupli rispetto alle previsioni – Troškovi su četvorostruko veći u odnosu na predviđanja

ili u imeničkoj službi (poimeničeni pomoću određenog člana): Voglio il doppio – Hoću dva puta toliko Costa il triplo – Košta tri puta više È il quạdruplo – To je četiri puta više

Oblici dụplice, trịplice, quadrụplice su pridevi i stoje uz imenicu i njihovo osnovno značenje je, redom, dvostruko, trostruko i četvorostruko : Questo medicinale ha un dụplice effetto – Ovaj lek ima dvostruko dejstvo La Trịplice Alleanza – Trojni pakt

167

PRIDEV

Izrazi kojima se deli ili raspoređuje određena količina (numerali distributivi ) su brojni: uno alla volta, uno per uno, a due a due, per due / tre, ogni due (tre, quattro itd.), uno (per) ciascuno i sl.: Entrate uno alla volta – Ulazite jedan po jedan Uscite a due a due – Izlazite dvoje po dvoje Mettẹtevi in fila per due – Stanite u red po dvoje Ci vado ogni tre giorni – Idem tamo svaka tri dana Ne ho due per ciascuno – Imam po dva za svakoga

Imenice kojima se upućuje na skup (numerali collettivi ) su: paio (m) coppia decina dozzina centinạio (m) migliạio (m)

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

paia (f) coppie decine dozzine centinạia (f) migliạia (f)

par (dva predmeta) par (dvoje ljudi) desetak tuce (dvanaest) stotinak oko hiljadu

Pomenute imenice najčešće se upotrebljavaju zajedno s neodređenim članom ili brojem: Ho un paio di stivali e due paia di scarpe – Imam par čizama i dva para cipela Loro due sono una bella coppia – Njih dvoje su lep par Sul posto c’è una decina di poliziotti – Na licu mesta nalazi se desetak policajaca Volevo una dozzina di uova – Hteo sam tuce jaja C’è un centinạio di studenti – Ima stotinak studenata Occọrrono centinạia di migliạia di euro – Neophodne su stotine hiljada evra Ho un migliaio di indirizzi – Imam oko hiljadu adresa Ho a disposizione migliạia di esempi – Raspolažem sa hiljadama primera PAZI! Kao što se vidi iz prethodnih primera, navedeni oblici traže predlog di ispred imenice. Vidi gore, odeljak Milion i milijarda. PAZI! Prelaskom u množinu, imenice paio, centinạio i migliạio postaju ženskog roda:

quel paio – quelle paia il centinạio – le centinạia un migliạio – molte migliạia U vezi s imenicama koje u množini menjaju rod vidi odeljak 3.2.3.

Pomoću sufiksa –ina moguće je izvesti imenicu koja upućuje na približan broj. Ovaj sufiks dodaje se deseticama od 10 do 90: C’è una decina di studenti Una ventina di anni fa

Tu je desetak studenata Pre dvadesetak godina

168

Una donna sulla trentina Una cinquantina di ọspiti Un vecchietto sulla novantina

Žena od tridesetak godina Pedesetak gostiju Starac od oko devedeset godina

I sledeće reči upućuju na skupove: ⚫

pridevi kojima se upućuje na godišnjice; ti pridevi se često poimeničuju: decennale ventennale biennale centenạrio millenạrio

⚫

imenice kojima se upućuje na vremenski period koji traje određeni broj godina: biẹnnio triẹnnio quadriẹnnio quinquẹnnio lustro ventẹnnio sẹcolo

⚫

period od dve godine period od tri godine period od četiri godine period od pet godina period od pet godina period od dvadeset godina stoleće/vek

imenice (i od njih izvedeni pridevi) kojima se upućuje na vremenski period koji traje određen broj meseci: bimestre trimestre quadrimestre semestre

⚫

desetogodišnji dvadesetogodišnji dvogodišnji stogodišnji hiljadugodišnji

➔ bimestrale ➔ trimestrale ➔ quadrimestrale ➔ semestrale

dvomesečje tromesečje četvoromesečje šestomesečje (semestar)

➔ dvomesečni ➔ tromesečni ➔ četvoromesečni ➔ šestomesečni

(semestralni)

imenice koje upućuju na broj članova nekog muzičkog sastava: duetto duo terzetto trio quartetto quintetto sestetto

duet duet trio trio kvartet kvintet sekstet

PRIDEV ⚫

terminologija teorije književnosti: terzina quartina sestina sestina ottava quinario senario novenario

⚫

169

tercina kvartina sikstina sestina oktava peterac šesterac deveterac

(strofa od tri stiha) (strofa od četiri stiha) (strofa od šest stihova) (pesma od šest strofa) (strofa od osam stihova) (stih od pet slogova) (stih od šest slogova) (stih od devet slogova)

za oblike entrambi, ambedue i ambo vidi kraj odeljka 4.7.1.1.

4.7.5. BROJEVI I ODREĐIVANJE ČASA, DATUMA I GODINE Brojevi se upotrebljavaju i za beleženje i određivanje vremena (časova, datuma, godina, stoleća itd.). Za određivanje vremena vezano je više jezičkih specifičnosti: u narednim odeljcima prikazane su najznačajnije poteškoće. 4.7.5.1. ODREĐIVANJE ČASA Obaveštenje o vremenu traži se pitanjima Che ora è? ili Che ore sono? 

Za obaveštavanje o vremenu upotebljavaju se glagol ẹssere, određeni član za ženski rod i osnovni broj: È l’una – Jedan sat je Sono le due – Dva sata je Sono le dieci – Deset je sati



U prethodnim izrazima upotrebljen je član u ženskom rodu jer se u njima podrazumeva imenica ora (mn. ore), koja je ženskog roda. Imenica ore čuje se samo u zvaničnim obaveštenjima o vremenu; tada ona stoji ispred broja: Sono le ore diciassette, ventinove minuti, trenta secondi – Tačno je sedamnaest časova, dvadeset devet minuta, trideset sekundi

Il treno per Bologna partirà alle ore dieci e venti minuti – Voz za Bolonju polazi u deset časova i dvadeset minuta PAZI! Pitanjem Che ora fai? traži se od sagovornika da nam saopšti koje vreme pokazuje njegov sat. Odgovara izrazu „Koliko je sati kod tebe?“.

170 

Sledećim izrazima upućuje se na delove časa:

È l’

una

e mezzo/mezza e venti e quarantadue e un quarto meno venti meno un quarto

e mezzo/mezza e venti e quarantadue Sono le cinque e un quarto meno venti dieci meno un quarto

Sada je

pola dva jedan i dvadeset jedan i četrdeset dva jedan i četvrt / petnaest dvadeset do jedan četvrt do jedan

Sada je

pola tri dva i dvadeset pet i četrdeset dva pet i četvrt dvadeset do deset četvrt do deset

due

PAZI! Minut i sekund na italijanskom se nazivaju, redom, minuto i secondo. Pun naziv ovih jedinica za merenje vremena glasi: minuto primo i minuto secondo. Na osnovu ovakvog rešenja, u nekim slučajevima, kao npr. u atletici, vreme se može iskazati na sledeći način:

È arrivato in tre primi e ventidue secondi – Stigao je za tri minuta i dvadeset dve sekunde

U ovom iskazu dva puta je izostavljena imenica minuto. 

Pored navedenih, postoje i izrazi: È mezzogiorno – Podne je È mezzogiorno meno un quarto – Podne i četvrt je È mezzanotte – Ponoć je È mezzanotte e venti – Ponoć i dvadeset je

Obaveštenje o tome kada je ili u koliko je sati neki događaj traži se:  

upitnim prilogom Quando? („Kada?“) strukturom A che ora? („U koliko sati?“) Inače, uz časove koristi se predlog a spojen s članom (uz imenice mezzanotte i mezzogiorno član se ne koristi): Quando ci vediamo? – Kada se vidimo? A che ora ci vediamo? – U koliko sati se vidimo? Ci vediamo all’una – Vidimo se u jedan Quando arrivi? – Kada stižeš? A che ora arrivi? – U koliko sati stižeš? Arrivo alle due e un quarto – Stižem u dva i četvrt

171

PRIDEV

Quando torni? – Kada se vraćaš? A che ora torni? – U koliko sati se vraćaš? A mezzanotte – U ponoć

Predlog a ispred broja koji označava čas prisutan je i u pitanju i u odgovoru. PAZI! Za iskazivanje neodređenog vremena mogu se upotrebiti predlog verso ili prilog circa , odnosno priloški izraz intorno a :

Ci vedremo verso le dieci – Videćemo se oko deset sati Ci vedremo alle dieci circa – Videćemo se oko deset sati Si incọntrano intorno alle ụnidici – Nalaze se oko jedanaest sati Ukoliko izraz za vreme sadrži glagol ẹssere, treba upotrebiti prilog circa : Erano circa le dieci – Bilo je oko deset sati

4.7.5.2. PREGLED NAJZNAČAJNIJIH PRILOŠKIH ODREDBI ZA VREME U narednoj tabeli prikazane su najčešće odredbe za vreme u italijanskom jeziku. Izraz „x vremena“ u koloni levo zamenjuje bilo koju oznaku za vreme (npr. godinu dana, „un anno”, dve sedmice, „due settimane”, tri sata, „tre ore“, mesec dana, „un mese“ itd.). Simboli x i y zamenjuju oznake za vreme; član se upotrebljava prema važećim pravilima: ODREDBA ZA VREME

ZNAČENJE ODREDBE ZA VREME

x vremena + fa

Pre x vremena

Fra/tra + x vremena

Kroz / za + x vremena

Tornerà fra tre giorni – Vratiće se za / kroz tri dana Sarà qui tra cinque minuti – Biće ovde za pet minuta

In + x vremena

Za + x vremena

Lo finirò in una settimana – Završiću to za nedelju dana (treba mi najviše nedelju dana)

PRIMERI

È andata via un’ora fa – Otišla je pre sat vremena È successo due mesi fa – Desilo se pre dva meseca

PAZI! Predlogom fra kazuje se da će se radnja završiti najranije ili tačno u navedenom periodu; in upućuje na najkasnije vreme kada će radnja biti okončana. Da quando? Da che ora?

Od kada? Od koliko sati?

Entro x

Do x

Fino a quando? Fino a che ora?

Do kada? Do koliko sati?

Da quando sei qui? – Od kada si ovde? – Da una settimana – Od pre nedelju dana / Već… Da che ora sei qui? – Od koliko sati si ovde? – Dalle cinque – Od pet Finiremo entro le tre – Završićemo do tri Fino a quando resti? – Do kada ostaješ? – Fino a domani – Do sutra Fino a che ora resti? – Do koliko sati ostaješ? – Fino alle ụndici – Do jedanaest

172 Da/dalle x a/alle y

Od x do y

Quanto? 33

Koliko vremena?

Tra (le) x e (le) y

Između xiy

Prima di x Prima delle x

Pre x

Dopo x Dopo le x

Posle x

Quando sei in ufficio? – Kada si u kancelariji? – Dalle 9 alle 17 – Od 9 do 17 Quanto sei stato a Londra? – Koliko dugo si bio u

Londonu? – Tre anni – Tri godine Quando vai a mangiare? – Kada ideš da jedeš? – Tra l’una e le due – Između jedan i dva Quando torni? – Kada se vraćaš? – Prima di giovedì – Pre četvrtka – Torno prima di mezzanotte – Vraćam se pre ponoći Quando torni? – Kada se vraćaš? – Dopo le quattro – Posle četiri – Torno dopo (la) mezzanotte – Vraćam se posle

ponoći

PAZI! Treba obratiti posebnu pažnju na odredbu za vreme prima di, koja se i u direktnom i u indirektnom govoru koristi za označavanje vremena ili datuma pre kojeg se vrši neka radnja:

È tornato prima delle due – Vratio se pre dva Tornerà prima di maggio – Vratiće se pre maja Prima di se takođe koristi i za iskazivanje i drugih relacija, uključiv i prostornih, u kojima jedan element prethodi drugom:

È arrivato prima di Marco – Došao je pre Marka Pạdova è prima di Venezia – Pre Venecije je Za razliku od odredbe prima di, jezički element fa (3. lice jednine prezenta glagola fare) koristi se samo u direktnom govoru. Odredba fa upućuje na vreme vršenja prošle radnje iz perspektive trenutka govorenja:

È tornato un’ora fa – Vratio se pre sat vremena Un’ora fa era qui – Pre sat vremena bio je ovde Pošto se fa vezuje za trenutak govorenja, nespojiv je s prostim perfektom (*Tornò un’ora fa). Uobičajena je greška da se odredba prima di upotrebi umesto oblika fa , pod uticajem srpskog jezika (kao, npr., u iskazu Došao je pre sat vremena): POGREŠNO:È

33

tornato prima di un’ora

TREBA:

È tornato un’ora fa

Uz quanto može da stoji i predlog per : Per quanto hai lavorato? – Koliko si dugo radio? Uz quanto se često koriste glagol mẹtterci (Quanto ci metti? – Koliko ti vremena treba [za nešto]?) i bezlični glagol volerci (Quanto ci vuole? – Koliko je vremena potrebno [za to]?). U ovim upotrebama quanto je u zameničkoj službi.

PRIDEV

173

Srpskim izrazima:

pre sat vremena, pre dva dana, pre nedelju dana, pre mesec dana, pre godinu dana, itd. odgovaraju italijanski izrazi u kojima se obavezno upotrebljava osnovni broj ispred imenica ora, giorno, settimana, mese, anno :

È arrivato un’ora fa – Došao je pre sat vremena È arrivato tre giorni fa – Došao je pre tri sata Una settimana fa – Pre nedelju dana È successo un mese fa – Dogodilo se pre mesec dana L’ hanno venduto quattro anni fa – Prodali su ga pre četiri godine PAZI! Odredbe za vreme koje upućuju na rok do kojeg će se završiti radnja, kao npr.:

za sat vremena za mesec dana

za nedelju dana za godinu dana prevode se predlogom fra /tra 34, a imenica koja označava vremenski period se ne prevodi:

fra un'ora fra un mese

fra una settimana fra un anno

4.7.5.3. DATUM 

Obaveštenje o datumu traži se pitanjem Quanti ne abbiamo oggi? Datum se iskazuje strukturom član + osnovni broj. Izuzetak je prvi dan u mesecu: on se iskazuje strukturom član + redni broj : Oggi è il primo settembre Oggi è il 1° settembre Domani è il due settembre Domani è il 2 settembre Oggi è il ventun settembre Oggi è il 21 settembre Oggi è il ventotto settembre Oggi è il 28 settembre



34

}

Danas je prvi septembar

}

Sutra je drugi septembar

}

Danas je dvadeset prvi septembar

}

Danas je dvadeset osmi septembar

Član je u muškom rodu jer se u ovoj strukturi podrazumeva imenica muškog roda giorno („dan“).

Vidi odeljak 9.1.11.

174

I za dane u mesecu koriste se odredbe za vreme koje su već navedene za časove (simboli x i y označavaju datume u mesecu): ODREDBA ZA VREME

Da quando? Da che data? Entro x Fino a quando? Fino a che data? Dal x al y Tra il x e il y Prima del x

Dopo il x Entro il x

ZNAČENJE ODREDBE

PRIMERI

ZA VREME

Od kada? Od kog datuma?

Da quando siete qui? – Od kada ste ovde? – Dal cinque – Od petog – Io dall’otto – Ja od osmog

Do x Finiremo entro il cinque – Završićemo do petog Do kada? Fino a quando resti? – Do kada ostaješ? Do kojeg datuma? – Fino al trẹdici – Do trinaestog Quando sei a Roma? – Kada ćeš biti u Rimu? Od x do y – Dal 9 al 17 – Od 9. do 17. Quando vai a Milano? – Kada ideš u Milano? Između x i y – Tra il primo e l’otto – Između prvog i osmog Quando torni? – Kada se vraćaš? Pre x – Prima del 20 – Pre dvadesetog Quando torni? – Kada se vraćaš? – Dopo il venti – Posle dvadesetog Posle x Quando torni? – Kada se vraćaš? – Dopo l’otto – Posle osmog Mi chiamerà entro il 15 – Zvaće me do 15. Do x

PAZI! Kada se datum piše ciframa, član treba prilagoditi izgovoru broja. Treba reći:

Oggi è l' 8 – Danas je osmi Saremo assenti dall'11 – Bićemo odsutni od jedanaestog.

4.7.5.4. DANI U SEDMICI Obaveštenje o danu u sedmici (la settimana ) traži se pitanjem Che giorno è oggi? Dani u sedmici su muškog roda; izuzetak je nedelja, koja je ženskog roda: I GIORNI DELLA SETTIMANA

lunedì martedì mercoledì giovedì venerdì sạbato domẹnica

DANI U SEDMICI

ponedeljak utorak sreda četvrtak petak subota nedelja

175

PRIDEV

I za dane u sedmici koriste se odredbe za vreme iz prethodnih tabela. Međutim, treba obratiti posebnu pažnju na upotrebu člana: 

ako se naziv dana u sedmici, npr. nedelja, odnosi na prvu narednu nedelju (tada uz naziv dana može da stoji i pridev prọssimo /a, „sledeći“) ili na prethodnu nedelju (uz naziv dana može da stoji i pridev scorso /a, „prošli“), član ne treba koristiti: Domẹnica vado alla partita – U nedelju idem na utakmicu Domẹnica sono stato alla partita – U nedelju sam bio na utakmici



ako naziv dana u sedmici upućuje na dan kada se redovno obavlja neka aktivnost, onda treba upotrebiti član (odnosno predlog di ili a spojen s članom): La domẹnica vado alla partita Di domẹnica vado alla partita Alla domẹnica vado alla partita

– Nedeljom idem na utakmicu

PAZI! Obrati pažnju na razliku u značenju:

Lavoro da lunedì a giovedì – Radim od ponedeljka do četvrtka (samo ove sedmice) Lavoro dal lunedì al giovedì – Radim od ponedeljka do četvrtka (svake sedmice)

4.7.5.5. GODINA Godine se uvode predlogom in spojenim s članom: Sono nato nel 1983 – Rođen sam 1983. 

I za godine koriste se odredbe za vreme koje su predstavljene u prethodnim tabelama. Uz godine obavezno stoji određeni član: Da quando sei qui? – Dal 1993 Fino a quando resti? – Fino al 2004 Quando sei stato a Roma? – Dal 1969 al 1974 Quando andrại a Milano? – Tra il 2004 e il 2006 Quando tornerại? – Prima del 2008 Quando tornerại? – Dopo il 2008

Od kada si ovde? – Od 1993. Do kada ostaješ? – Do 2004. Kada si bio u Rimu? – Od 1969. do 1974. Kada ćeš ići u Milano? – Između 2004. i 2006. Kada ćeš se vratiti? – Pre 2008. Kada ćeš se vratiti? – Posle 2008.

176 PAZI! U italijanskom godine se označavaju osnovnim brojevima, što znači da uz sam broj ne treba da stoji nikakav grafički znak – a ponajmanje tačka, kojom se u srpskom jeziku obeležavaju redni brojevi. U italijanskom tačkom se obeležava samo kraj rečenice:

Nel 2003 siamo stati in Francia – Godine 2003. bili smo u Francuskoj Ako se uz godinu navodi i naziv godišnjeg doba ili ime meseca, iskaz treba da glasi:

Nell’autunno del 1985... – U jesen 1985. ... Nel marzo del 1987... – Marta 1987., ili: A marzo del 1987... Ako uz ime meseca ili godišnjeg doba ne stoji godina, član ne treba upotrebiti:

Aprile è un bel mese – April je lep mesec A giugno finisce la scuola – U junu se završava škola In autunno fa freddo – U jesen je hladno D’estate andiamo al mare – Leti idemo na more PAZI! Prilikom izgovaranja godina može se upotrebiti i veznik e ispred desetica ili jedinica. U pisanju brojevi se ne rastavljaju na hiljade, stotine, desetice itd.:

1997 – millenovecento(e)novantasette

2005 – duemila(e)cinque

PAZI! Imenica anno može da stoji samo ispred broja:

Nell’anno 1853 il Piemonte partecipò alla guerra di Crimẹa – Godine 1853. Pijemont je učestvovao u Krimskom ratu

4.7.5.6. STOLEĆA Za stoleća od 13. do 20. veka postoje dva naziva: ITALIJANSKI NAZIVI

primo sẹcolo

SRPSKI NAZIVI

I –

prvi vek ... dvanaesti vek

...

…

dodicẹsimo sẹcolo

XII

tredicẹsimo sẹcolo

XIII

Duecento

trinaesti vek

quattordicẹsimo sẹcolo

XIV

Trecento

četrnaesti vek

quindicẹsimo sẹcolo

XV

Quattrocento

petnaesti vek

sedicẹsimo sẹcolo

XVI

Cinquecento

šesnaesti vek

diciassettẹsimo sẹcolo

XVII

Seicento

sedamnaesti vek

diciottẹsimo sẹcolo

XVIII

Settecento

osamnaesti vek

diciannovẹsimo sẹcolo

XIX

Ottocento

devetnaesti vek

ventẹsimo sẹcolo

XX

Novecento

dvadeseti vek

ventunẹsimo sẹcolo

XXI

Duemila

dvadeset prvi vek

PRIDEV

177

Stoleća se najčešće obeležavaju rimskim brojevima. I uz stoleća koriste se ranije pomenute odredbe za vreme, i to gotovo uvek s članom: È un fenọmeno del Settecento – To je pojava iz osamnaestog veka Nacque ai primi del XIX sẹcolo – Rodio se početkom devetnaestog veka

Odredbe za vreme s nazivima stoleća grade se pomoću predloga in i člana: Fu scoperto nell’Ottocento – Otkriven je u devetnaestom veku Nel XX sẹcolo ci sono state due guerre mondiali – U dvadesetom veku bila su dva svetska rata

Za godine i stoleća pre Hrista (ili pre naše ere ) koristi se izraz avanti Cristo (a.C.), dok se za godine i stoleća posle Hrista, ili naše ere, koristi izraz dopo Cristo (d.C.); anno zero („nulta godina“) nije godina u hronološkom smislu reči već samo trenutak koji deli period pre Hrista od perioda posle Hrista: Il domịnio di Roma durò dal I sẹcolo a.C. al II sẹcolo d.C. – Vladavina Rima trajala je od 1. veka pre naše ere (pre Hrista) do 2. veka naše ere (posle Hrista) Cẹsare fu ucciso nel 44 a.C. – Cezar je ubijen 44. godine pre Hrista Successe nel 213 d.C. – Dogodilo se 213. posle Hrista

5. TVORBA REČI Upotreba sufiksa i prefiksa predstavlja najznačajniji oblik tvorbe reči u italijanskom jeziku. Tvorba reči vrši se i sufiksoidima i prefiksoidima; složenice i parovi ili grupe reči koje čine jednu imenicu i upućuju na jedan pojam takođe predstavljaju važan oblik tvorbe reči. Sufiksi su jezički elementi koji se dodaju na kraj osnove ili na koren reči; oni nemaju samostalno značenje. Za razliku od sufiksa, prefiksi se dodaju ispred osnove ili korena. Sufiksoidi i prefiksoidi upotrebljavaju se isto kao sufiksi i prefiksi ali u njima se prepoznaje značenje reči (uglavnom grčkih ili latinskih) od kojih potiču. 5.1. DERIVACIJA Derivacija je postupak u kojem imenice, pridevi i druge vrste reči dobijaju sufiks ili prefiks i poprimaju novo značenje. Dodavanjem derivacionog sufiksa ili prefiksa izvedena reč može da pređe u drugu vrstu reči: imenica može postati pridev, pridev može postati glagol itd. Derivacija predstavlja važnu odliku italijanskog jezika jer on raspolaže velikim brojem derivacionih sufiksa i prefiksa. Ipak, treba istaći dve važne činjenice:  

neki sufiksi i prefiksi produktivniji su od drugih, odnosno češće se koriste za izvođenje reči; sufiksi i prefiksi ne kombinuju se slobodno sa osnovama svih reči.

Teško je predvideti prihvatljivost izvedene reči; zato treba proveriti u dobrom rečniku da li određeni spoj osnove i sufiksa/prefiksa odista postoji u jeziku. Reč je o donekle sličnoj situaciji kao u srpskom: glagoli pušiti i rušiti mogli bi, s obzirom na svoju fonetsku sličnost, da imaju iste izvedenice za vršioca radnje (npr. pušač i *rušač, ili *pušilac i rušilac ), ali jezička stvarnost je drugačija. Isto tako, od imenice pisac očekivao bi se ženski rod pisačica (koji je, inače, zabeležen u Rečniku srpskog jezika Matice srpske), ali u upotrebi je reč spisateljica. Imajući u vidu ove probleme, u ovoj gramatici navešćemo najvažnije sufikse i prefikse. 5.1.1. TVORBA REČI SUFIKSACIJOM U sledećoj tabeli navode se najznačajniji derivacioni sufiksi, primeri izvođenja, prevod izvedenica (legenda: I ➔ P = od imenice dobija se pridev, G ➔ I = od glagola dobija se imenica, P ➔ G = od prideva dobija se glagol).

179

TVORBA REČI SUFIKS

–aceo

PRIMER

carta ➔ cartạceo

–aggine –aggio

cafọne ➔ cafonạggine lavare ➔ lavạggio

–aglia

bosco ➔ boscạglia tabacco ➔ tabaccaio bagaglio ➔ bagagliạio

–aio –aiolo –ale –ame –aneo –ano –ante –ente –are –are –ire –ario –aro

bosco ➔ boscaiọlo dito ➔ ditale musica ➔ musicale foglia ➔ fogliame istante ➔ istantạneo guạrdia ➔ guardiạno paẹse ➔ paesạno cantare ➔ cantante piacere ➔ piacente cịrcolo ➔ circolạre salto ➔ saltare veste ➔ vestire attivo ➔ attivare banca ➔ bancạrio monẹta ➔ monetạrio scuola ➔ scolạro

–ata

sẹcchio ➔ secchiạta bastọne ➔ bastonạta

–ata

buffọne ➔ buffonạta onda ➔ ondạta giorno ➔ giornạta

–ato

cọnsole ➔ consolạto fortuna ➔ fortunạto

–ato, –ito, –uto –bile –eggiare

–erịa

telefonạre ➔ telefonạta ruggịre ➔ ruggịto sprẹmere ➔ spremụta realizzare ➔ realizzabile gara ➔ gareggiare bianco ➔ biancheggiare acciạio ➔ acciaierịa argento ➔ argenterịa furbo ➔ furberịa fọndere ➔ fonderịa

VRSTA IZVOĐENJA

PREVOD

papir ➔ papirni prostak ➔ prostakluk prati ➔ pranje šuma ➔ šikara duvan ➔ duvandžija prtljag ➔ prtljažnik šuma ➔ drvoseča prst ➔ naprstak muzika ➔ muzički list ➔ lišće trenutak ➔ trenutan čuvanje ➔ čuvar selo ➔ seoski pevati ➔ pevač dopadati se ➔ dopadljiv krug ➔ kružan skok ➔ skočiti odeća ➔ obući aktivan ➔ pokrenuti banka ➔ bankar novac ➔ novčani škola ➔ đak kofa ➔ puna kofa batina ➔ udarac batinom lakrdijaš ➔ lakrdija talas ➔ udarac talasa dan ➔ dan (od jutra do večeri)

I➔P

konzul ➔ konzulat sreće ➔ srećan telefonirati ➔ telefonski poziv rikati ➔ rika cediti ➔ isceđen sok ostvariti ➔ ostvarljiv takmičenje ➔ takmičiti se beo ➔ beleti se čelik ➔ čeličana srebro ➔ predmeti od srebra lukav ➔ lukavština topiti ➔ topionica

I➔I I➔P

P➔I G➔I I➔I I➔I I I I I

➔I ➔I ➔P ➔I

I➔P I➔I I➔P G➔I G➔P I➔P I➔G P➔G I➔I I➔P I➔I I➔I I➔I

G➔I G➔P I➔G P➔G I➔I I➔I P➔I G➔I

180 SUFIKS

PRIMER

–esco

carnevale ➔ carnevalẹsco

–ese

Torino ➔ torinese

–eto,

melo ➔ meleto

–eta

pino ➔ pineta

–evole –ezza

amico ➔ amichẹvole lodare ➔ lodẹvole alto ➔ altezza

–ia

mịsero ➔ misẹria

–ịa

cortẹse ➔ cortesịa

–ico

igiẹne ➔ igiẹnico

–iera –iere –iero –ificare

sale ➔ saliẹra costa ➔ costiẹra banca ➔ banchiẹre candẹla ➔ candeliẹre mattina ➔ mattiniẹro pace ➔ pacificạre falso ➔ falsificạre

–ificio

pasta ➔ pastifịcio

–ifico

pace ➔ pacịfico

–igno

ferro ➔ ferrịgno

–ile

cane ➔ canịle signore ➔ signorịle capra ➔ caprịno

–ino

Parigi ➔ parigịno spazzare ➔ spazzịno

–ịo

ronzare ➔ ronzịo

–ismo –esimo –ista

fanạtico ➔ fanatịsmo cristiạno ➔ cristianẹsimo auto ➔ autịsta

–istico –astico

arte ➔ artịstico chiẹsa ➔ chiesạstico

–ità –età

capạce ➔ capacità bonario ➔ bonarietà

–tà

buono ➔ bontà

–itano

Palẹrmo ➔ palermitano

–etano

Nạpoli ➔ napoletano

–itudine

alto ➔ altitụdine

PREVOD

VRSTA IZVOĐENJA

karneval ➔ karnevalski Torino ➔ stanovnik Torina jabuka ➔ plantaža jabuka bor ➔ borova šuma prijatelj ➔ prijateljski hvaliti ➔ hvale vredan visok ➔ visina bedan ➔ beda učtiv ➔ učtivost higijena ➔ higijenski so ➔ slanik obala ➔ obalski pojas banka ➔ bankar sveća ➔ svećnjak koji rano ustaje mir ➔ pomiriti lažan ➔ falsifikovati testo ➔ fabrika testenina mir ➔ miroljubiv gvožđe ➔ gvozdenast pas ➔ štenara gospodin ➔ gospodski koza ➔ kozji Pariz ➔ Parižanin (po)mesti ➔ čistač ulica zujati ➔ zujanje fanatik ➔ fanatizam hrišćanski ➔ hrišćanstvo automobil ➔ vozač automobila umetnost ➔ umetnički crkva ➔ crkveni sposoban ➔ sposobnost

I➔P

dobroćudan ➔ dobroćudnost

P➔I

dobar ➔ dobrota Palermo ➔ Palermitanac Napulj ➔ Napolitanac visok ➔ visina

I➔P

I➔P I➔I I➔P G➔P P➔I P➔I P➔I I➔P I➔I I➔I I➔P I➔G P➔G I➔I I➔P I➔P I➔I I➔P I➔P G➔I G➔I P➔I I➔I I➔P

P➔I

181

TVORBA REČI

SUFIKS

PRIMER

PREVOD

objekat ➔ objektivan subjekat ➔ subjektivan –izia lenj ➔ lenjost –izio kredit ➔ kreditni kompjuter ➔ kompjuterizovati –izzare formalan ➔ ozvaničiti –mento poboljšati ➔ poboljšanje –one gunđati ➔ gunđalo –ore siv ➔ sivilo –oso dosada ➔ dosadan –toio prostirati ➔ sušilica za rublje –tore giocare ➔ giocatọre igrati ➔ igrač giocatrịce –trice igračica –torio diffamazione ➔ diffamatọrio kleveta ➔ klevetnički –sorio divisione ➔ divisọrio podela ➔ razdvojni –ume sụdicio ➔ sudiciụme prljav ➔ prljavština bravo ➔ bravụra vešt ➔ veština –ura cuọcere ➔ cottụra kuvati ➔ kuvanje –uto pancia ➔ panciụto trbuh ➔ trbušast –zione circolạre ➔ circolaziọne kružiti ➔ cirkulacija –sione divịdere ➔ divisiọne deliti ➔ deljenje biografịa ➔ biọgrafo biografija ➔ biograf nulti sufiks comandare ➔ comạndo narediti ➔ naredba –ivo

oggetto ➔ oggettịvo soggetto ➔ soggettịvo pigro ➔ pigrịzia crẹdito ➔ creditịzio computer ➔ computerizzạre formale ➔ formalizzạre migliorạre ➔ miglioramẹnto brontolạre ➔ brontolọne grigio ➔ grigiọre nọia ➔ noiọso stẹndere ➔ stenditọio

VRSTA IZVOĐENJA

I➔P I➔P P➔I I➔P I➔G P➔G G➔I G➔I P➔I I➔P G➔I G➔I I➔P P➔I P➔I G➔I I➔P G➔I I➔I G➔I

U mnogim slučajevima, prilikom izvođenja prideva sufiks se ne dodaje na italijanski koren već na latinski ili grčki koren istog značenja. Nekoliko primera: aereo  aria ạureo  oro casuale  caso diabọlico  diạvolo fluviale  fiume glaciale  ghiaccio legale  legge locale  luogo ovino  pẹcora planetạrio  pianeta radiale  rạggio spirituale  spịrito

vazdušni zlatan slučajan đavolski rečni leden zakonski mesni ovčiji planetaran zrakast duhovni

 vazduh  zlato  slučaj  đavo  reka  led  zakon  mesto  ovca  planeta  zrak  duh

182

U nekim slučajevima značenjski povezani pridevi (prva kolona) i imenice (druga kolona) imaju potpuno drugačije osnove: bẹllico domẹstico femminile ecclesiạstico felino ịppico lụdico orale ovino suino

         

guerra casa donna chiesa gatto cavallo gioco bocca pẹcora maiale

ratni kućni ženski crkveni mačiji konjski ludički usmeni ovčiji svinjski

         

rat kuća žena crkva mačka konj igra usta ovca svinja

5.1.1.1. SUFIKSI ZA IZVOĐENJE VRŠIOCA RADNJE Postoji više sufiksa pomoću kojih se izvode imenice koje upućuju na vršioca radnje: –ario / –aria biblioteca ➔

{

proprietà ➔

{

segreto ➔

{

miliardo ➔

{

bibliotecario bibliotecaria proprietario proprietaria segretario segretaria miliardario miliardaria

biblioteka ➔

{

bibliotekar bibliotekarka

vlasništvo ➔

{

vlasnik vlasnica

tajna ➔

{

sekretar sekretarica

milijarda ➔

{

milijarder milijarderka

alpski ➔

{

alpinista alpinistkinja

–ista (za množinu vidi odeljak 3.1.3) alpino ➔

{

alpinista

farmacịa ➔

{

farmacista

apoteka ➔

{

apotekar apotekarica

ọrgano ➔

{

organịsta

orgulje ➔

{

orguljaš orguljašica

ritratto ➔

{

ritrattista

portret ➔

{

portretista portretistkinja

PAZI! Izvedenica za vršioca radnje od imenice sport je sportivo. Oblik *sportista ne postoji u italijanskom jeziku. Inače, u italijanskom se češće upotrebljava termin atleta, ili konkretan naziv u zavisnosti od sporta: calciatore („fudbaler“), cestista („košarkaš“), pallavolista („odbojkaš“) itd.

183

TVORBA REČI

–iere / –iera banca ➔

{

dogana ➔

{

guardaroba ➔

{

infermo ➔

{

–aio / –aia bottega ➔

{

forno ➔

{

giornale ➔

{

orologio ➔

{

banchiere banka ➔ banchiera doganiere carina ➔ doganiera guardarobiere garderoba ➔ guardarobiera infermiere bolesnik ➔ infermiera

{

{

bankar bankarka carinik carinica garderober garderoberka bolničar bolničarka

bottegaio bottegaia fornaio fornaia giornalaio giornalaia orologiaio orologiaia

dućan ➔

{

dućandžija dućandžijka

peć ➔

{

pekar pekarka

novine ➔

{

novinar novinarka

sat ➔

{

sajdžija sajdžijinica

zvono ➔

{

zvonar zvonarica

ugalj ➔

{

ugljar ugljarka

klupa ➔

{

večita rezerva

škola ➔

{

učenik učenica

slušati ➔

{

slušatelj slušateljka

misliti ➔

{

mislilac (žena mislilac)

istraživati ➔

{

istraživač (istraživačica)

prevoditi ➔

{

prevodilac (prevoditeljka)

{ {

–aro / –ara campana ➔

{

carbone ➔

{

panchina ➔

{

scuola ➔

{

campanaro campanara carbonaro carbonara panchinaro panchinara scolaro scolara

–tore / –trice ascoltare ➔

{

pensare ➔

{

ricercare ➔

{

tradurre ➔

{

ascoltatore ascoltatrice pensatore pensatrice ricercatore ricercatrice traduttore traduttrice

184

5.1.1.2. ETNICI Etnici su pridevi izvedeni od geografskih pojmova (naziva gradova, država, regija itd.); ti pridevi mogu da budu i u imeničkoj službi. Glavni sufiksi za izvođenje etnika su: –ese Amburgo Bari Calabria Catania Ferrara Milano Torino Verona Vienna

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

amburghese barese calabrese catanese ferrarese milanese torinese veronese viennese

hamburški, stanovnik Hamburga barijski, stanovnik Barija kalabrijski, žitelj Kalabrije katanijski, stanovnik Katanije ferarski, stanovnik Ferare milanski, Milanez torinski, Torinez veronski, stanovnik Verone bečki, Bečlija

PAZI! Cụneo ➔ cuneese –ano Ạfrica Bolịvia California Fiume Gorịzia Mạntova Pisa Roma Toscana

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

africano boliviano californiano fiumano goriziano mantovano pisano romano toscano

afrički, Afrikanac bolivijski, Bolivijanac kalifornijski, žitelj Kalifornije riječki, Riječanin gorički, stanovnik Gorice mantovanski, Mantovanac pizanski, Pizanac rimski, Rimljanin toskanski, Toskanac

–etano Ancona Grosseto Nạpoli Orvieto

➔ anconetano

Amalfi Cạgliari Palermo Salerno Trịpoli

➔ amalfitano

➔ grossetano ➔ napoletano ➔ orvietano

koji pripada Ankoni, Ankonjanin koji pripada Grosetu, stanovnik Groseta napolitanski, Napolitanac koji pripada Orvijetu, stanovnik Orvijeta

–itano ➔ cagliaritano ➔ palermitano ➔ salernitano ➔ tripolitano

koji koji koji koji koji

pripada pripada pripada pripada pripada

Amalfiju, stanovnik Amalfija Kaljariju, stanovnik Kaljarija Palermu, stanovnik Palerma Salernu, stanovnik Salerna Tripoliju, stanovnik Tripolija

TVORBA REČI

185

–igiano Asti Lodi Marche Parma Treviso

➔ astigiano

Agrigento Algerịa Brịndisi Reggio Calạbria Sorrento

➔ agrigentino

Betlemme Israele Odessa Arạbia Saudita Vietnam

➔ betlemita

Cạiro Cạndia Cipro Rodi

➔ cairota

➔ lodigiano ➔ marchigiano ➔ parmigiano ➔ trevigiano

koji pripada Astiju, stanovnik Astija koji pripada Lodiju, stanovnik Lodija koji pripada Markama, žitelj regije Marke parmski, stanovnik Parme trevizanski, stanovnik Treviza

–ino ➔ algerino ➔ brindisino ➔ reggino 34 ➔ sorrentino

koji pripada Agriđentu, stanovnik Agriđenta alžirski, Alžirac koji pripada Brindiziju, stanovnik Brindizija koji pripada R.K., stanovnik Ređo Kalabrije sorentinski, stanovnik Sorenta

–ita ➔ israelita ➔ odessita ➔ saudita ➔ vietnamita

vitlejemski, stanovnik Vitlejema izraelski, Izraelac koji pripada Odesi, stanovnik Odese saudijski, Saudijac vijetnamski, Vijetnamac

–ota

nulti sufiks Argentina Armẹnia Campania Grecia Jugoslavia Ligụria Russia Serbia Toscana Turchịa Vẹneto

➔ candiota ➔ cipriota ➔ rodiota

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

argentino armeno campano greco jugoslavo lịgure russo serbo toscano turco vẹneto

kairski, stanovnik Kaira kandijski, stanovnik Kandije kiparski, Kipranin koji pripada Rodosu, žitelj Rodosa

argentinski, Argentinac jermenski, Jermenin kampanijski, stanovnik Kampanije grčki, Grk jugoslovenski, Jugosloven ligurijski, stanovnik Ligurije ruski, Rus srpski, Srbin toskanski, Toskanac turski, Turčin venetski, stanovnik Veneta

PAZI! Za Belgiju i Belgijance, vidi str. 92 34

Postoji i etnik reggiano, ali on se odnosi na stanovnike Ređo Emilije.

186

Sam etnik može da se odlikuje nekom dodatnom, specifičnom glasovnom promenom, tako da njegovo značenje treba proveriti u dobrom rečniku. U nekim slučajevima nije moguće zaključiti na osnovu samog etnika na koji grad ili državu upućuje odgovarajući pridev ili imenica: TOPONIM

ETNIK

Alto Ạdige Arezzo Atene Cambridge Congo Este

➔ altoatesino

Forlì Ivrea Madagascạr Manfredonia Montepulciano Mosca Perù Pozzuoli Rieti Rovigo Sri Lanka

➔ forlivese

Susa Tokyo Trento Treviso Tubinga

➔ segusino

ZNAČENJE

koji pripada Alto Adiđeu, žitelj oblasti Alto Adige aretinski, stanovnik Areca atinski, Atinjanin kembrički, stanovnik Kembridža kongoanski, Kongoanac koji pripada Esteu, stanovnik Estea; pridev izveden od porodice d’Este je “estense” koji pripada Forliju, stanovnik Forlija koji pripada Ivreji, stanovnik Ivreje madagaskarski, žitelj Madagaskara koji pripada Manfredoniji, stanovnik Manfredonije koji pripada Montepulčanu, stanovnik Montepulčana moskovski, Moskovljanin peruanski, Peruanac koji pripada Pocuoliju, stanovnik Pocuolija koji pripada Rijetiju, stanovnik Rijetija koji pripada Rovigu, stanovnik Roviga koji pripada Šri Lanki, stanovnik Šri Lanke

➔ aretino ➔ ateniese ➔ cantabrigiano ➔ congolese ➔ atestino

➔ eporediese ➔ malgascio ➔ sipontino ➔ poliziano ➔ moscovita ➔ peruviano ➔ puteolano ➔ reatino ➔ rodigino ➔ singalese

(cingalese)

koji pripada Suzi, stanovnik Suze tokijski, stanovnik Tokija trentski / tridentski, stanovnik Trenta trevizanski, stanovnik Treviza tibingenski, stanovnik Tibingena

➔ edochiano ➔ tridentino ➔ trevigiano ➔ tubinghese

PAZI! Ukoliko ne postoji poseban etnik za žitelje nekog grada ili oblasti, ili nam on nije poznat, strukturom di + naziv grada ili oblasti dobija se izraz s vrednošću etnika:

Io sono di Strasburgo = Ja sam iz Strazbura Uz naziv oblasti (ili države) treba upotrebiti član:

È un dialetto del Kenya

35

35

= To je kenijski dijalekt.

Postoji i etnik keniota i on se, na ovom mestu, takođe mogao upotrebiti: È un dialetto keniota.

187

TVORBA REČI

PAZI! Imenice kojima se označavaju žitelji država ili stanovnici gradova pišu se malim početnim slovom, za razliku od srpskog jezika, koji za takve imenice propisuje veliko početno slovo. Uporedi:

Che lingua pạrlano gli spagnoli? = Kojim jezikom govore Španci? Come giọcano i tedeschi? = Kako igraju Nemci? Ukoliko je reč o istorijskom narodu, ime naroda često se beleži velikim početnim slovom:

I Greci sconfịssero più volte i Persiani = Grci su više puta porazili Persijance

I Romani avevano un’ọttima organizzazione militare = Rimljani su imali odličnu vojnu organizaciju

Gli Egizi fụrono una delle prime grandi civiltà = Stari Egipćani bili su jedna od prvih velikih civilizacija Za današnje Egipćanе postoji etnik egiziano, dok se termin egịzio koristi isključivo za drevne Egipćane.

5.1.1.3. NAZIVI GRADOVA I DRUGI GEOGRAFSKI NAZIVI Mnogi gradovi i drugi geografski nazivi imaju posebne oblike u italijanskom jeziku. U narednoj tabeli navedeni su neki primeri: (i) Balcani Betlemme Caporetto 36 Colonia Danimarca Danubio Dạnzica fiammingo Galles Germania L’Aia La Manica Le Indie Occidentali

36

37

➔ Balkan ➔ Vitlejem ➔ Kobarid (u Sloveniji) ➔ Keln ➔ Danska ➔ Dunav ➔ Gdanjsk ➔ flamanski ➔ Vels ➔ Nemačka ➔ Hag ➔ Lamanš 37

➔ Karipska ostrva

Lipsia Londra Marsiglia Mosca Parigi Reno Scụtari Stoccarda Tamịgi Tẹvere Trieste Tubinga Vienna

➔ Lajpcig ➔ London ➔ Marsej ➔ Moskva ➔ Pariz ➔ Rajna ➔ Skadar ➔ Štutgart ➔ Temza ➔ Tibar ➔ Trst ➔ Tibingen ➔ Beč

U prvom svetskom ratu u oktobru 1917 kod Kobarida italijanska vojska doživela je katastrofalan poraz, u kom je izgubila 400.000 vojnika. Sam toponim postao je sinonim za poraz: Per me è stata una caporetto = Za mene je to bila katastrofa. Ovo je doslovni prevod engleskog kolonijalnog naziva West Indies, kojim su se označavali Karibi. Da sa italijanskim toponimima treba postupati oprezno može da potvrdi i činjenica da se u jednoj dečijoj enciklopediji (Sava Josić, Dečja enciklopedija,

188 PAZI! Ukoliko za italijanski toponim postoji srpski naziv, u prevodu treba upotrebiti taj naziv, a ne adaptirani italijanski oblik. Pogrešno je prevesti:

Siamo a Napoli iskazom:

*Mi smo u Napoliju budući da je u našem jeziku prihvaćen naziv Napulj.

Posebne nazive imaju gotovo svi toponimi istočne obale Jadrana, jer su te oblasti tokom više vekova bile pod snažnim političkim i kulturnim uticajem ne samo Mletačke republike već i drugih italijanskih političkih i kulturnih centara. U narednoj tabeli navode se neki primeri: Bar Boka Kotorska Brač Cres Drač Dubrovnik Herceg Novi Hvar Kopar Korčula Kornati Kotor

Antịvari Bocche di Cạttaro Brazza Cherso Durazzo Ragusa Castelnuovo Lẹsina Capodịstria Cụrzola Ịsole dell ’ I ncoronata Cạttaro

Krk Lošinj Mljet Pelješac Poreč Rijeka Šibenik Split Ulcinj Vis Zadar

Veglia Lussino Meleda Sabbioncello Parenzo Fiume Sebenico Spạlato Dulcigno Lissa Zara

5.1.2. TVORBA REČI PREFIKSACIJOM U narednoj tabeli navode se najznačajniji derivacioni prefiksi, primeri izvođenja i prevod izvedenica. 5.1.2.1. PREFIKSI ZA IZVOĐENJE IMENICA I PRIDEVA Prefiksi za položaj u prostoru i vremenu PREFIKS

PRIMER

PREVOD

➔ avanguạrdia

avangarda

ante–

➔ anteprima

pretpremijera

anti–

➔ antipasto

predjelo

avan(ti)–

Minerva 1971, 8. izdanje, str. 33) navodi da je “na ostrvu Martiniku, pored obale zapadne Indije (!), vulkan Pele 1902. usmrtio više hiljada stanovnika”.

189

TVORBA REČI PREFIKS

pre–

PREVOD

pretpranje

➔ circumnavigazione

oplovljenje

anfi–

➔ anfiteatro

amfiteatar

peri–

➔ perigastrịte

perigastritis

cis–

➔ Cisgiordạnia

Zapadna obala Jordana

➔ connazionale

sunarodnik

➔ coinquilino

sustanar

➔ collaterale

kolateralan

➔ compaesano

zemljak

➔ corresponsabile

suodgovoran

➔ corrẹo

sukrivac

➔ disfunzione

poremećaj

extra–

➔ extracomunitario

doseljenik iz zemlje van Evropske Unije

fuori–

➔ fuorilegge

odmetnik

inter–

➔ internazionale

međunarodni

intra–

➔ intramuscolare

intramuskularni

entro–

➔ entroterra

zaleđe

endo–

➔ endoscọpio

endoskop

oltre–

➔ oltremare

prekomorski

ultra–

➔ ultrasuono

ultrazvuk

meta–

➔ metalinguaggio

metajezik

iper–

➔ ipersensịbile

preosetljiv

para–

➔ paramẹdico

medicinski tehničar

post–

➔ postmoderno

postmoderan

retro–

➔ retroattivo

retroaktivan

sopra–

➔ soprannaturale

natprirodan

sovra–

➔ sovrabbondante

preobilan

super–

➔ superuomo

natčovek

sotto–

➔ sottopassaggio

podvožnjak

sub–

➔ subcọnscio

podsvest

infra–

➔ infrastruttura

infrastruktura

circum–

con– co– col– com– cor–

38

dis–

38

PRIMER

➔ prelavaggio

U pitanju je jedan prefiks, con-, koji se fonetski prilagođava početnom glasu imenice s kojom se sastavlja (jednačenje po mestu tvorbe).

190 PREFIKS

ipo– trans– dia–

PRIMER

➔ ipọtesi ➔ transalpino ➔ diacrọnico

PREVOD

pretpostavka prekoalpski dijahronijski

Intenzivni prefiksi: PREFIKS

PRIMER

PREVOD

➔ archimandrịta

arhimandrit

➔ arcidiạcono

arhiđakon

➔ benpensante

konformista

bi(s)–

➔ bisnonno

pradeda

caco–

➔ cacofonịa

kakofonija

emi–

➔ emisfero

polulopta

eu–

➔ eufonịa

blagoglasje

➔ extralusso

superluksuzan

iper–

➔ ipersensịbile

preosetljiv

ipo–

➔ ipocalọrico

hipokaloričan

mal(e)–

➔ maleducato

nevaspitan

mezzo–

➔ mezzofondo

srednja pruga

archi– arci– ben(e)–

extra–

poluautomatski

semi–

➔ semiautomạtico

sotto–

➔ sottosviluppo

nerazvijenost

stra–

➔ stracotto

kuvana govedina

sub–

➔ subnormale

ispod normale

➔ supermercato

supermarket

➔ surrealista

nadrealista

➔ ultraleggero

superlagan

super– sur– ultra–

Prefiksi sa negativnim značenjem:

PREFIKS

a – (an–) dis–

PRIMER

PREVOD

➔ amorale

nemoralan

➔ analfabeta

nepismen

➔ disonore

beščašće

191

TVORBA REČI

in–

➔ incapace

nesposoban

il–

➔ illeso

nepovređen

im–

➔ immangiabile

nejestiv

➔ irriconoscịbile

neprepoznatljiv

➔ noncurante

ravnodušan

➔ non credente

nevernik

➔ sleale

nelojalan

➔ senzatetto

beskućnik

ir–

*

non– s– senza–

5.1.2.2. PREFIKSI ZA IZVOĐENJE GLAGOLA Prefiksi za iskazivanje suprotstavljanja: contro–

➔ controbilanciare

uravnotežiti

contra–

➔ contraddire

protivrečiti

Prefiksi sa negativnim značenjem: de–

➔ decontaminare

dekontaminirati

di–

➔ disperare

očajavati

dis–

➔ disarmare

razoružati

➔ slegare

odvezati

s–

prefiksi za iskazivanje povezanosti: (in)fra– inter– (in)tra– tra(s)–

➔ infrapporre

umetnuti umetnuti

➔ interagire

uzajamno delovati

➔ traforare

probušiti nazreti

➔ frapporre

➔ intrav(v)edere ➔ travestire ➔ trasformare

preobući preobraziti

prefiksi ponavljanja:

*

r(e)–

➔ reintegrare

vratiti u pređašnje stanje

r(i)–

➔ riscrịvere

ponovo pisati

U pitanju je jedan prefiks, in-, koji se fonetski prilagođava reči s kojom se sastavlja.

192

intenzivni prefiksi: s–

➔ sbạttere

lupati

stra–

➔ strafare

preterati

5.2. ALTERACIJA Alteracija je postupak kojim se imenicama, pridevima i prilozima, pomoću određenih sufiksa, pridaje nova nijansa u značenju, a pritom se ne menja njihovo osnovno značenje. Dodavanjem alterativnog sufiksa ne menja se ni vrsta reči: imenica ostaje imenica, pridev ostaje pridev itd. Postojanje zamišljenog spoja osnove i alterativnog sufiksa treba proveriti u dobrom rečniku italijanskog jezika, kao npr. u rečniku Zingarelli, koji daje kompletan pregled zabeleženih alteriranih oblika. Međutim, ovaj rečnik ne pruža informaciju o učestalosti upotrebe registrovanih oblika, tako da postoji opasnost da se u produkciji upotrebi alterirani oblik koji je stilski obeležen ili zastareo. Italijanski jezik razlikuje četiri vrste alteracije: deminutiv hipokoristik augmentativ pejorativ

diminutivo vezzeggiativo accrescitivo peggiorativo / spregiativo

Navedeni oblici alteracije nisu jasno odvojeni jedni od drugih. Deminutivni sufiksi vrlo često sadrže i hipokorističku vrednost, a augmentativni sufiksi mogu da upućuju i na pejorativno značenje. U narednim odeljcima navedeni su samo najčešći alterativni sufiksi. 5.2.1. ALTERACIJA IMENICA Najvažniji alterativni sufiksi za imenice su: Deminutivni sufiksi: –ino–ina, –etto / etta, ello / –ella, –otto /–otta, ––uzzo / –uzza PRIMERI

paesino manina foglietto barchetta giovanotto asinello anatrella viuzza

selce ručica papirić mali čamac mladić magare patkica uličica

193

TVORBA REČI

Hipokoristični sufiksi: –uccio /–uccia, –uzzo / –uzza PRIMERI

beccuccio boccuccia anelluzzo

kljunčić ustašca prstenčić

PAZI! Neke imenice ili pridevi grade deminutiv pomoću sufiksa –ino /–ina tako što se neposredno ispred samog sufiksa umeće glas t∫ ili l (direktno na osnovu ili na celu reč), kao npr. u rečima: boccone calzoni leone limone sasso topo pesce magro

➔ bocconcino ➔ calzoncini ➔ leoncino ➔ limoncino ➔ sassolino ➔ topolino ➔ pesciolino39 ➔ magrolino

zalogajčić šorts lavić limunčić kamenčić mišić ribica tanušan itd.

Prilikom alteracije neke imenice ili prideva treba proveriti u rečniku da li alterirani oblik odista i postoji.

Augmentativni sufiksi: –one /–ona PRIMERI

ragazzone

momčina

parolona

krupna reč

Pejorativni sufiksi: –accio /–accia, –astro /–astra, –ụcolo /–ụcola, –uzzo / –uzza PRIMERI

lavoraccio

gadan posao

medicastro

loš lekar

poetụcolo

stihoklepac

filosofuzzo

filozofčić

PAZI! Dva srodna alterativna sufiksa mogu se primeniti istovremeno na jednu osnovu:

borsa + ello + ino gonna + ello + ina uomo + accio+ one porco + ello + ino 39

borsellino gonnellina omaccione porcellino

= = = =

torbica suknjica ljudina prasence

Reč pesciolino predstavlja izuzetak, budući da bi ona, s obzirom na osnovu, trebalo da glasi *pescelino.

194 PAZI! Neke alterirane reči menjaju rod:

arancia (f) ➔ borsa (f) ➔ donna (f) ➔ gonna (f) ➔ patente (f) ➔ via (f) ➔ zampa (f) ➔

arancino (m) borsellino (m) donnone (m) gonnellino (m) patentino (m) viọttolo (m) zampino (m)

mala pomorandža torbica krupna žena suknjica vozačka «A» dozvola uličica šapica

PAZI! Ukoliko se imenica ili pridev na –eo ili –ea alterira sufiksom –etto/a, moraju se pisati dva e, koja se izgovaraju produženom artikulacijom:

linea ➔ lineetta trofeo ➔ trofeetto roseo ➔ roseetto

crtica trojfejčić ružičast

5.2.2. ALTERACIJA PRIDEVA Sufiksi za alteraciju prideva isti su kao i sufiksi za alteraciju imenica. Kao i kod imenica, treba proveriti u rečniku da li je zamišljeni spoj osnove i alterativnog sufiksa odista i zabeležen. Nekoliko primera: caro caro grande piccolo sporco verde

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

carino caruccio grandicello piccolino sporchetto verdino

ljubak, dražestan poskup, prilično skup povelik malen pomalo prljav zelenkast

Alterirani pridevi stoje iza imenice: Marco è un ragazzo ormai grandicello = Marko je već poodrastao dečko Marzo è un mese pazzerello = Mart je luckast mesec Ha un amico furbacchiotto = Imam prepredenog prijatelja Perché sono così piccoline? = Zašto su ovako malene? Questo maglione è un po’ caruccio = Ovaj džemper je prilično skup

5.2.3. ALTERACIJA PRILOGA I neki prilozi mogu da se alteriraju. Treba proveriti u rečniku da li je zamišljeni spoj priloga i alterativnog sufiksa odista i zabeležen: bene bene

➔ benino ➔ benone

dosta dobro vrlo dobro

195

TVORBA REČI

male male piano poco tanto tardi

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

malino maluccio pianino pochetto tantino tardino

loše, ne baš dobro loše, ne baš dobro polagano nešto malo ne tako malo malo kasno

Alterirani prilozi stoje iza glagola: Il cọmpito l'ho fatto benino = Zadatak sam uradio dosta dobro Avviciniạmoci pianino = Približimo se polagano È arrivato tardino = Stigao je malo kasno

5.2.4. PRIVIDNA ALTERACIJA Postoji više nealteriranih i neizvedenih imenica koje podsećaju na alteriranu imenicu: PRIVIDNO ALTERIRANA REČ: otvor na krovu Abisinac tor, zabran ustrojstvo štapić vrsta vina plen (ratni, ili od pljačke) bottone dugme burrone provalija calabrone stršljen cervello mozak colletta skupljanje priloga corsetto korset etichetta etiketa gallone gallon giro krug lampone malina latino latinski limone limun mattino jutro mattone cigla merletto čipka mina mina

abbaino abissino addiaccio assetto bacchetta barolo bottino

LIČI NA

REČ IZVEDENU OD:

abbaio abisso addio asso bacca baro botto

lavež ponor zbogom kec, as bobica varalica eksplozija

botto burro calabro cervo colla corso etica gallo girino lampo lato limo matto matto merlo minaccia

eksplozija puter kalabrijski jelen lepak tok etika petao punoglavac bljesak stranica blato lud lud kos pretnja

196 PRIVIDNO ALTERIRANA REČ: ovan mula mesing pastel cediljka list (na nozi) vrganj podijum remi (igra) salveta pomoćnik list (riba) hvalisavac ispitna prijava ćurka odmazda porotna presuda vizon

montone mulo ottone pastello passino polpaccio porcino predella ramino salvietta secondino sogliola spaccone statino tacchino taglione verdetto visone

LIČI NA

REČ IZVEDENU OD:

monte mulino otto pasto passo polpo porco preda ramo salvia secondo soglia spacco stato tacco taglio verde viso

planina mlin osam obrok korak hobotnica svinja ulov grana žalfija sekunda prag izrez (na suknji) stanje peta (na obući) sečenje zeleno lice

5.3. TVORBA REČI PREFIKSACIJOM I SUFIKSACIJOM Reči se mogu izvoditi istovremenom upotrebom prefiksa i sufiksa: takvi oblici nazivaju se parasintetičnim (parasintẹtici ) i oni su imenice, pridevi i glagoli. Primeri parasintetičnih glagola (pripadaju 1. i 3. konjugaciji): s + tana + are de + classe + are a + bello + ire in + pọvero + ire

➔ ➔ ➔ ➔

stanare declassare abbellire impoverire

isterati iz jazbine deklasirati ulepšati osiromašiti

Primeri parasintetičnih imenica: in + pọvero + mento in + brutto + mento

➔ impoverimento ➔ imbruttimento

osiromašenje unakaženost

➔ sfortunato ➔ spietato ➔ spudorato

nesrećan nemilosrdan bestidan

Primeri parasintetičnih prideva: s + fortuna + ato s + pietà + ato s + pudore + ato

197

TVORBA REČI

5.4. TVORBA REČI SUFIKSOIDIMA I PREFIKSOIDIMA Sufiksoidi i prefiksoidi, za razliku od sufiksa i prefiksa, poseduju vlastito samostalno značenje, ali se koriste samo u okviru tvorbe reči. Oni su grčkog ili latinskog porekla i koriste se uglavnom u stručnim izrazima. Rečnik De Mauro beleži preko 2000 sufiksoida i prefiksoida, a u dva naredna odeljka možemo navesti samo neke od njih.

5.4.1. TVORBA REČI SUFIKSOIDIMA Najvažniji sufiksoidi su: SUFIKSOID

ZNAČENJE

PRIMER

–cida

(koji ubija)

–crate

(posedovanje moći)

–crazịa

(koji ima vlast, moć)

–fero

(koji donosi, stvara)

–filo

(koji voli)

–fobịa

(strah od)

–forme

(koji ima oblik)

–fugo

(koji beži, odbija)

–logia

(proučavanje)

–mania

(opsesija)

–patia

(osećanje, patnja)

–teca

(skladište)

–voro

(koji se hrani)

vlasti,

insetticịda = insekticid pesticịda = pesticid burọcrate = birokrata tecnọcrate = tehnokrata democrazịa = demokratija frigorịfero = frižider sonnịfero = sredstvo za spavanje bibliọfilo = bibliofil cinọfilo = ljubitelj pasa acrofobịa = strah od visine topofobịa = strah od određenih mesta nastrifọrme = u obliku trake vermifọrme = crvolik ignịfugo = vatrostalan lucịfugo = koji beži od svetlosti filologịa = filologija archeologịa = arheologija megalomanịa = megalomanija piromanịa = piromanija gastropatịa = gastropatija nefropatịa = nefropatija biblioteca = biblioteka cartoteca = fascikla s geografskim kartama erbịvoro = travojed carnịvoro = mesojed

198

5.4.2. TVORBA REČI PREFIKSOIDIMA Najvažniji prefiksoidi su: PREFIKSOID

ZNAČENJE

aero aero–

(koji se tiče vazduha) (koji se tiče aviona)

auto–

(samostalno)

auto–

(koji se tiče automobila)

biblio–

(knjiga)

cosmo–

(svet, univerzum)

demo–

(narod)

eco–

(koji se tiče prirodne sredine) (koji se tiče ekologije)

eco– filo– mega– mẹgalo– mega–

(voli)

mono–

(samo jedan)

orto–

(ispravan)

penta– poli–

(pet) (mnogo)

psico–

(um)

quadri–

(četiri)

tele–

(daljinski)

tele–

(koji se tiče televizije)

topo–

(mesto)

(velik) (milion puta)

PRIMER

aerodinạmica = aerodinamika aeroclub = aeroklub aeroporto = aerodrom autoabbronzante = sredstvo za crnjenje autozoom = objektiv s automatskim zumiranjem ạutobus = autobus autocarro = kamion bibliotecạrio = bibliotekar biblioteconomịa = bibliotekarstvo cosmopolịta = kosmopolita cosmologịa = kosmologija demografịa = demografija democrazịa = demokratija ecologịa = ekologija economịa = ekonomija ecoindụstria = ekološka industrija ecomạfia = ekološka mafija filologịa = filologija megaspettạcolo = velika predstava megalọpoli = megalopolis megawatt = megavat megabyte = megabajt monogamịa = monogamija monopọsto = jednosed ortografịa = pravopis ortopedịa = ortopedija pentạgono = petougaonik policromịa = polihromija politẹcnico = politehnička škola psicologịa = psihologija psicopatịa = psihopatija quadrilạtero = četvorougaonik quadrifamiliạre = za četiri porodice telecomandare = upravljati na daljinu telescọpio = teleskop telequiz = TV kviz teleromanzo = televizijska serija topọnimo = toponim

199

TVORBA REČI

5.5. SLOŽENE REČI Složene reči dobijaju se sastavljanjem dveju ili više nezavisnih reči. 5.5.1. Kako se grade složene imenice Složene imenice (nomi composti) grade se na načine koji su ilustrovani u narednim tabelama. 1. slučaj: IMENICA + IMENICA istog roda – menja se završetak složenice: arcobaleno (m) madreperla (f) melograno (m) toporagno (m)

➔ ➔ ➔ ➔

arcobaleni (m) madreperle (f) melograni (m) toporagni (m)

duga sedef nar rovčica

Ove dve složenice nemaju poseban oblik za množinu: crocevịa (m) ➔ crocevịa cruciverba (m) ➔ cruciverba

raskršće ukrštene reči

Naredne složenice imaju dva oblika množine (oblik u zagradama je ređe u upotrebi): cartapẹcora ➔ cassapanca ➔

fondovalle ➔ pescecane ➔

cartapẹcore i cartepẹcore cassapanche i cassepanche fondovalle i fondivalle pescecani i pescicani

pergament sanduk s naslonom dno doline ajkula

2. slučaj: IMENICA + IMENICA različitog roda – menja se završetak prvog elementa: grillotalpa (m) ➔ grillitalpa (m) pescesega (m) ➔ pescisega (m) pescespada (m) ➔ pescispada (m)

rovac testerača sabljarka

Izuzeci su imenice: banconota (f) ➔ banconote (f) boccaporto (m) ➔ boccaporti (m) ferrovia (f) ➔ ferrovie (f)

novčanica brodski otvor železnica

200

3. slučaj: IMENICA + PRIDEV – menjaju se završeci oba elementa: cassaforte (m) ➔ casseforti (m) camposanto (m) ➔ campisanti (m) ali i: camposanti cartapesta (f) ➔ cartepeste (f) gattamorta ➔ gattemorte (f) terracotta (f) ➔ terrecotte (f)

sef groblje presovana hartija pritvorica pečena glina

Izuzetak je imenica: palcoscẹnico (m) ➔ palcoscẹnici

pozornica

4. slučaj: PRIDEV + IMENICA – menjaju se završeci oba elementa: bassorilievo (m) biancospino (m) falsariga (f) mezzogiorno (m)

➔ ➔ ➔ ➔

bassorilievi (m) biancospini (m) falsarighe (f) mezzogiorni (m)

plitak reljef beli glog podmetač za pisanje podne

altiforni (m) bassifondi (m) mezzelune (f) mezzemaniche (f) mezzenotti (f) purosangue (m) mezzosangue (m)

visoka peć morski plićak polumesec navlaka na rukavu ponoć čistokrvan konj polukrvan konj

Izuzeci su imenice: altoforno (m) ➔ bassofondo (m) ➔ mezzaluna (f) ➔ mezzamanica ➔ mezzanotte (f) ➔ ALI: purosangue (m) ➔ mezzosangue (m) ➔

5. slučaj: PRIDEV + PRIDEV – menjaju se završeci oba elementa: chiaroscuro (m) ➔ chiaroscuri (m) pianoforte (m) ➔ pianoforti (m) sordomuto (m) ➔ sordomuti (m)

kjaro-skuro klavir gluvonem

6. slučaj: GLAGOL + IMENICA U MNOŽINI – složena imenica je nepromenjljiva: il battipanni (m) ➔ il guardasigilli (m) ➔ il guastafeste (m) ➔ lo schiaccianoci (m) ➔ il segnalinee (m) ➔

i battipanni i guardasigilli i guastafeste gli schiaccianoci i segnalinee

praher čuvar pečata ko kvari zabavu krckalica za orahe linijski sudija

201

TVORBA REČI

7. slučaj: GLAGOL + IMENICA MUŠKOG RODA U JEDNINI – menja se drugi element: copricapo (m) ➔ copricapi coprifuoco (m) ➔ coprifuochi grattacapo (m) ➔ grattacapi passatempo (m) ➔ passatempi segnalibro (m) ➔ segnalibri

šešir policijski čas sekiracija razbibriga obeleživač za knjigu

Složenice ove vrste koje sadržei reč mano muškog su roda, iako je mano ženskog roda: asciugamano (m) ➔ asciugamani (m) peškir baciamano (m) ➔ baciamani (m) rukoljub corrimano (m) ➔ corrimani (m) gelender

Složenica ficcanaso (radoznalac) može se odnositi kako na muške, tako i na ženske osobe: il ficcanaso – i ficcanasi la ficcanaso – le ficcanaso

radoznalac radoznala žena

8. slučaj: GLAGOL + IMENICA ŽENSKOG RODA U JEDNINI – složenica je nepromenljiva: aspirapọlvere (m) ➔ portacẹnere (m) ➔ scioglilịngua (m) ➔ spazzaneve (m) ➔ tritacarne (m) ➔

aspirapọlvere (m) portacẹnere (m) scioglilịngua (m) spazzaneve (m) tritacarne (m)

usisivač pepeljara brzalica čistač snega mašina za mlevenje mesa

Izuzeci su: cacciavite (m) ➔ cacciaviti (m) salvagente (m) ➔ salvagenti (m)

odvijač pojas za spasavanje

9. slučaj: GLAGOL + GLAGOL– složenica je nepromenljiva: dormiveglia (m) ➔ fuggifuggi (m) ➔ parapiglia (m) ➔ saliscendi (m) ➔

dormiveglia (m) fuggifuggi (m) parapiglia (m) saliscendi (m)

polusan opšte bežanje gužva, guranje, otimanje penjanje i spuštanje

10. slučaj: GLAGOL + PRILOG – složenica je nepromenljiva: buttafuori (m) ➔ buttafuori (m) tiratardi (m) ➔ tiratardi (m)

izbacivač osoba koja stalno kasni

202

11. slučaj: PRILOG/PREDLOG + IMENICA – ukoliko je složenica istog roda kao i imenica, složenica ima množinu: anticạmera(f) contrabbando(m) contrọrdine(m) lungomare(m) soprammọbile(m) sottaceto(m) sottufficiale(m)

➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔ ➔

anticạmere contrabbandi contrọrdini lungomari soprammọbili sottaceti sottufficiali

predsoblje šverc protivnaredba riva ukras povrće u turšiji podoficir

Izuzetak su imenice: dopopranzo (m) ➔ dopopranzo (m) fuoribordo (m) ➔ fuoribordo (m) senzatetto (m) ➔ senzatetto (m)

vreme posle ručka čamac sa spoljnim motorom beskućnik

Nekoliko imenica složeno je od imenice, predloga i imenice. To su pomodoro (pomo d’oro), ficodindia (fico d’I ndia) i messinscena (messa in scena). One grade množinu na sledeće načine: ficodindia (m) ➔ fichidindia indijska smokva messinscena (f) ➔ messinscene postavljanje na scenu pomodoro (m) ➔ pomodori, pomidoro, paradajz pomidori

5.5.2. Kako se grade složeni pridevi Složeni pridevi (aggettivi composti) grade se na načine koji su ilustrovani u narednim tabelama (njihova množina je pravilna: -o -i, -e -i, -a -e). 1. slučaj: PRIDEV + PRIDEV. agrodolce ➔ agrodolci chiaroscuro ➔ chiaroscuri giallorosso ➔ giallorossi grigioverde ➔ grigioverdi nerazzurro ➔ nerazzurri rossonero ➔ rossoneri sacrosanto ➔ sacrosanti

kiselo-slatki ukus kjaroskuro žuto–crven sivo-zelen crno-plav crveno-crni presvet

2 slučaj: PRILOG + PRIDEV. sempreverde ➔ sempreverdi sottocutạneo ➔ sottocutạnei

zimzelen potkožni

TVORBA REČI

203

5.5.3. Kako se grade složeni glagoli Složeni glagoli (verbi composti) grade se na načine koji su ilustrovani u narednoj tabeli: 1. slučaj: IMENICA + GLAGOL capovọlgere ➔ preokrenuti manomẹttere ➔ oštetiti 2. slučaj: PRILOG + GLAGOL benedire ➔ blagosloviti fuoriuscire ➔ curiti, isticati maledire ➔ prokleti

5.5.4. Složenice od imenice capo Složenice od imenice capo grade množinu na sledeće načine: 1. ukoliko drugi deo složenice predstavlja odredbu imenice capo, samo ovaj deo složenice prima nastavak za množinu (na primer, u složenici caporeparto element reparto predstavlja odredbu imenice capo : “capo del reparto”): capobanda ➔ capocaccia ➔ capoclasse ➔ capocordata ➔ capodivisione ➔ capogruppo ➔ capolinea ➔ capolista ➔ caporeparto ➔ caposervịzio ➔ capotạvola ➔ capoufficio ➔

capibanda capicaccia capiclasse capicordata capidivisione capigruppo capilinea capilista capireparto capiservịzio capitạvola capiufficio

vođa bande predvodnik lova redar (u razredu) predvodnik planinara šef odseka vođa grupe početna stanica onaj ko je prvi na spisku šef odseka osoba odgovorna za sektor onaj ko sedi na čelu stola načelnik

Ukoliko je složenica sa capo ženskog roda, reči obuhvaćene prethodnom tabelom ostaju nepromenjene: la capoclasse ➔ le capoclasse la caporeparto ➔ le caporeparto

204

2. Ukoliko imenica capo nema značenje “šef ”, “vođa” i sl., onda množina složenica sa ovom imenicom glasi: capogiro capostịpite capoluogo capolavoro

➔ ➔ ➔ ➔

capogiri capostịpiti capoluoghi capolavori

vrtoglavica rodonačelnik glavni grad (pokrajine) remek-delo

3. Neke složenice grade množinu na dva ili tri načina: capocuoco ➔

capocọmico ➔ capomastro ➔ capotẹcnico ➔ capotreno ➔

capicuoco capocuochi capicuochi capocọmici capicọmici capomastri capimastri capotẹcnici capitẹcnici capitreno capotreni

glavni kuvar upravnik glumačke družine nadzornik gradilišta tehnički direktor grupe radnika nadzornik voza

5.6. PAROVI I GRUPE REČI U FUNKCIJI IMENICE U složenice se svrstavaju i brojni parovi reči i grupe reči koje su u funkciji imenice. Te reči se pišu ili sastavljeno, uz eventualni gubitak dela prve reči, ili odvojeno. Status imenice ovih izraza prepoznaje se po tome što se:   

redosled reči ne sme menjati; nijedna reč ne sme zameniti sinonimom; u izraz ne smeju umetati druge reči. S obzirom na strukturu, mogu se razlikovati:   

konglomerati složenice od skraćenih reči leksičke celine

5.6.1. KONGLOMERATI Konglomerati (conglomerati ) su parovi glagola u imperativu ili delovi rečenica s glagolom u imperativu; oni su muškog roda, nepromenljivi su i uglavnom se pišu sastavljeno:

205

TVORBA REČI KONGLOMERAT

PRIMER

cessate il fuoco fai da te fuggifuggi (fuggi fuggi) gratta e vinci nonsoché (non so che) nontiscordardimé (non ti scordar di me) parapiglia saliscendi tiramisù tiremmolla

PREVOD

Il cessate il fuoco è entrato in vigore alle due Ha la passione del fai da te C'è stato un fuggifuggi generale È una lotteria gratta e vinci Ha un nonsoché di esọtico Ho trovato due nontiscordardimé Che parapiglia! La strada era un contịnuo saliscendi Voglio un tiramisù 40 Dopo un lungo tiremmolla ci siamo messi d’accordo

Prekid vatre stupio je na snagu u dva On voli da sam majstoriše Došlo je do opšte bežanije To je greb-greb lutrija Ima nešto egzotično Našao sam dva nezaboravka Kakav metež! Stalno smo išli gore-dole Hoću jedan “tiramisu” Dogovorili smo se nakon dugih natezanja

usa e getta

rasoio usa e getta

brijač za jednokratnu upotrebu

viavai

C’è un contịnuo viavai di gente

Tu je uvek velika gužva

5.6.2. SLOŽENICE SASTAVLJENE OD STOPLJENIH REČI Jedan leksički element ovih složenica (formantne skraćenice, ili skraćeničke složenice ; u italijanskom su poznate kao parole macedọnia, a na ovu pojavu upućuje se i slikovitim terminom tamponamento di parole ), obično prvi, gubi deo završetka i na takvu osnovu dodaje se druga reč. Pišu se sastavljeno i mogu da imaju oblike množine: autoferrotranviạrio (pridev)

botanomanzịa (imenica, f)

cantautore (imenica, m) 40

auto(mobilịstico) + ferro(viạrio) + tranviạrio botạn(ica) + o + manzịa cant(ante) + autore

koji se tiče autobuskog, železničkog i šinskog saobraćaja proricanje sudbine na osnovu posmatranja lišća na drveću kantautor

Tiramisù je vrsta slatkiša, doslovno značenje je “oraspoloži me”.

206

carbosiderụrgico (pridev)

cartolibrerịa (imenica, f)

cattocomunista (imenica, m i f)

cristargare (glagol)

digestịmola (imenica, m)

elettrạuto (imenica, m)

fantapolịtica (imenica, f)

fantasciẹnza (imenica, f)

frigocongelatore (imenica, m)

furgonoleggio (imenica, m)

girarrosto (imenica, m)

intellighiotto (pridev)

morbistenza (imenica, f)

pulilụcido (imenica, m)

stagflazione (imenica, f)

ultimoda (imenica, f)

videofonino (imenica, m)

carbo(ne) + siderụrgico

ugljarsko-železarski

carto(lerịa) + librerịa

papirnica s knjižarom

cattọ(lico) + comunista

katolik simpatizer stranaka levice

crista(llo) + targare dige(stione) + stịmola

gravirati registarski broj vozila na vetrobransko staklo “pospešuje varenje” (jezik reklama)

elẹttr(ico) + auto(mọbile)

autoelektričar

fanta(sia) + polịtica

političkofantastični

fanta(sia) + sciẹnza

naučna fantastika

frigo(rịfero) + congelatore

kombinovani frižider i zamrzivač

furgo(ne) + noleggio

iznajmljivanje manjih teretnih vozila

gira + (l’ar)rosto

mehanički ražanj

intelli(gente) + ghiotto

pametan + ljubitelj (čokolade)

morbi(dezza) + resistenza

mekan i otporan

puli(to) + lụcido

“čisto do sjaja” (jezik reklama)

stag(nazione) + inflazione

stagflacija

ultim(a) + moda

najnovija moda

video + (tele)fonino

mobilni telefon za video-pozive

5.6.3. LEKSIČKE CELINE Leksičku celinu (unità lessicale) predstavlja par ili grupa reči kojima se označava jedan pojam. Reči koje čine imenicu pišu se rastavljeno; nije dozvoljeno umetanje bilo kakve reči između elemenata koji sačinjavaju leksičku celinu. S obzirom na oblik, postoje najmanje dve vrste leksičkih celina:

TVORBA REČI

207

I GRUPA 1. IMENICA + predlog di + IMENICA: avviso di garanzịa = obaveštenje (javnog tužioca) osumnjičenom o pokretanju istrage protiv njega

costo della vita = troškovi života datore di lavoro = poslodavac ọrdine del giorno = dnevni red ọrdine di cattura = nalog za hapšenje parola d’ọrdine = parola, geslo permesso di soggiorno = boravišna dozvola stile di vita = životni stil Množina navedenih leksičkih celina dobija se tako što se prva imenica stavi u množinu:

avviso di garanzia ➔ avvisi di garanzia

2. IMENICA + ostali predlozi + IMENICA: pẹntola a pressione = ekspres lonac pezzo da museo = muzejska vrednost prẹstito a usura = pozajmica sa zelenaškom kamatom vestito su misura = odelo šiveno po meri

Množina navedenih leksičkih celina dobija se tako što se prva imenica stavi u množinu: pẹntola a pressione ➔ pẹntole a pressione

3. IMENICA + PRIDEV, ili PRIDEV + IMENICA: carro armato = tenk realtà virtuale = virtuelna stvarnost villaggio globale = globalno selo falso amico = “lažni prijatelj” pronto soccorso = hitna pomoć ẹquo cạnone = (zakonom utvrđena) stanarina PAZI! Množina navedenih leksičkih celina dobija se tako što se i imenica i pridev stave u množinu:

carro armato ➔ carri armati

208

II GRUPA (izuzetno produktivna u savremenom jeziku; u većini italijanskih gramatika određuje se kao parole-frase ) IMENICA

+ IMENICA:

carro attrezzi = kamion za uklanjanje vozila bambino prodigio = čudo od deteta buono sconto = bon za popust busta paga = koverat sa platom cane poliziotto = policijski pas guerra lampo = munjeviti rat, blickrig nave traghetto = trajekt parola chiave = ključna reč micrọfono spia = “buba” za prisluškivanje

Množina navedenih leksičkih celina dobija se tako što se prva imenica stavi u množinu: guerra lampo ➔ guerre lampo

6. ZAMENICA U italijanskom jeziku postoje sledeće zamenice: pronomi personali pronomi riflessivi pronomi possessivi pronomi relativi pronomi interrogativi pronomi misti pronomi dimostrativi pronomi indefiniti

⚫ lične zamenice ⚫ povratne zamenice ⚫ prisvojne zamenice ⚫ relativne zamenice ⚫ upitne zamenice ⚫ kombinovane zamenice ⚫ pokazne zamenice ⚫ neodređene zamenice

6.1. LIČNE ZAMENICE Upotreba lične zamenice u funkciji subjekta ispred glagola nije obavezna jer italijanski glagol poseduje posebne lične nastavke za sva lica. Moguće je reći, a da iskaz ne promeni značenje: Io non mangio la carne = Ja ne jedem meso Non mangio la carne = Ne jedem meso

Lične zamenice dele se na: 

zamenice koje mogu da stoje u funkciji subjekta



akuzativne i dativne zamenice.

6.1.1. LIČNE ZAMENICE U FUNKCIJI SUBJEKTA Lične zamenice u funkciji subjekta su: JEDNINA MUŠKI ROD

1. LICE

MUŠKI ROD

io

2. LICE 3. LICE

MNOŽINA

ŽENSKI ROD

tu lui egli esso

ŽENSKI ROD

noi voi lei essa ella

loro essi

loro esse elle

210

Lične zamenice u funkciji subjekta stoje ispred prelaznog glagola: JEDNINA

Io lavoro Tu studi Lui corre Lei ride Lei ride Egli cammina Essa guarda Esso abbạia Ella protesta

MNOŽINA

Ja radim Ti učiš On trči Ona se smeje Vi se smejete On hoda Ona gleda On laje Ona/on protestuje

Noi restiamo qui Voi sbagliate Loro pạrlano Essi ripọsano Esse mạngiano Elle nẹgano

Mi ostajemo ovde Vi grešite Oni govore Oni se odmaraju One jedu One poriču

Lične zamenice u funkciji subjekta mogu da stoje posle neprelaznog glagola, pogotovo ako je subjekat naročito istaknut (markiran): Luigi arriva alle nove = Luiđi dolazi u devet Arriva Luigi! = Dolazi Luiđi! PAZI! U savremenom jeziku za 3. lice koriste se zamenice lui i lei u jednini, odnosno loro u množini. Ove zamenice su vremenom potisle iz govornog jezika subjеkatske zamenice: egli, esso, essa, essi, esse, ella elle : one sе danas koriste u književnosti ili u formalnim registrima (kao npr. ella : vidi odeljak 6.1.7.3). Može da im prethodi predlog (izuzetak je egli, koji se ne kombinuje s predlozima.

Lična zamenica lei može da se upotrebi i za učtivo obraćanje jednoj osobi (što se vidi i iz prethodne tabele, u primeru Lei ride = Vi se smejete ), nezavisno od pola osobe kojoj se obraćamo. Prilikom učtivog obraćanja govornik ne mora da upotrebi ličnu zamenicu, a sam glagol može da stoji u bilo kojem vremenu i bilo kojem načinu: Lei è italiano? È italiano? Lei è italiana? È italiana? Sarebbe lịbero alle 4? Lei è stata al museo? Ha una sigaretta?

Da li ste vi Italijan? Da li ste vi Italijan? Da li ste vi Italijanka? Da li ste vi Italijanka? Da li ste možda slobodni u 4? (obraćanje muškarcu) Da li ste vi bili u muzeju? (obraćanje ženi) Da li imate cigaretu?

Obraćanje grupi ljudi vrši se pomoću zamenice voi, koja se može izostaviti: Voi siete italiani? Siete italiani? Voi siete italiane? Siete italiane? Sareste lịberi alle 4? Avete una sigaretta?

Da Da Da Da Da Da

li li li li li li

ste vi Italijani? ste vi Italijani? ste vi Italijanke? ste vi Italijanke? ste možda slobodni u 4? imate cigaretu?

ZAMENICA

211

Učtivo obraćanje jednoj osobi može se obaviti i zamenicom voi. Takvo obraćanje je ređe i vezuje se za govore južnih regija Italije: Voi siete italiano? Voi siete italiana? Sareste lịberi alle 4?

Da li ste vi Italijan? Da li ste vi Italijanka? Da li ste možda slobodni u 4?

Za više detalja o učtivom obraćanju vidi odeljak 6.1.7.2. PAZI! Lične zamenice lui i lei imaju deiktičku funkciju, odnosno imaju slična svojstva kao pokazne zamenice. Mogu da se kombinuju s predlozima (Vado da lei = Idem kod nje) i mogu se upotrebiti samostalno, bez glagola (Chi è stato? Lui? = Ko je to uradio? On?). Lična zamenica egli ne može da se kombinuje s predlozima i ima funkciju da zameni ranije pomenuto vlastito ime ili imenicu. S obzirom na ove odlike, na pitanje Chi è stato? može se odgovoriti sa lui, lei ili loro a ne sa zamenicom egli, koja ima anaforičku funkciju, tj. ona stoji umesto imenice koja je prethodno pomenuta. PAZI! Uobičajeno je da veznik e spoji zamenice io i te u službi subjekta; io e tu je ređi oblik: Loro sono come io e te = Oni su kao ti i ja

6.1.1.1. POSEBAN POLOŽAJ LIČNE ZAMENICE U FUNKCIJI SUBJEKTA Ukoliko ne postoji sintaksičko ograničenje, italijanske reči mogu se raspoređivati prilično slobodno u rečenici. Promenom položaja reči menja se i njena naglašenost u iskazu; isto važi i za subjekat: Legge Mario = Čita Mario (ali i: Neka čita Mario) Ora ci prova Anna = Sada će pokušati Ana (a ne neko drugi) Ha telefonato Marco = Telefonirao je Marko (upravo on) Questa volta abbiamo vinto noi! = Ovaj put smo mi pobedili! (a ne druge ekipe)

Prethodna napomena se ne odnosi na neprelazne glagole, budući da je prirodno mesto njihovog subjekta iza glagola. Taj položaj zamenice, međutim, nije obavezan: È tornato Vincenzo = Vratio se Vinčenco È uscito Topolino = Izašao je Mikijev zabavnik È morto Rossi = Umro je Rosi

Prethodne rečenice, ukoliko njihov subjekat stoji ispred glagola, mogu da poprime drugačije značenje, budući da bi u tom slučaju glavnu informaciju iskaza nosio sam glagol, a ne subjekat: Vincenzo è tornato = Vinčenco se vratio (na ovaj način govornik ispravlja sabesednika, koji tvrdi da je Vinčenco i dalje odsutan)

Topolino è uscito = “Mikijev zabavnik” je izašao (na ovaj način ispravlja se tvrdnja da časopis nije izašao iz štampe)

212

Rossi è morto = Rosi je umro (govornik ispravlja sagovornika, koji ne zna da je Rosi preminuo)

Kada je reč o položaju zamenice, treba obratiti pažnju i na sledeće primere: Sono io = Ja sam (odgovor na pitanje: Chi è? = Ko je? ) Faccio io = Neka, ja ću (da to uradim)

Nasuprot njima, iskazi: Io sono... Io faccio...

nisu celoviti jer glagol zahteva neku dopunu (Io sono Marco, Io faccio l’ingegnere). Treba obratiti pažnju na iskaz Io sono jer on ne može da bude odgovor na pitanje Ko je? (Chi è? ). U pomenutim situacijama Italijan mora da kaže Sono io, što je zaokružen i celovit odgovor.

6.1.2. AKUZATIVNE I DATIVNE LIČNE ZAMENICE Akuzativne i dativne lične zamenice dele se na dve grupe:  

naglašene lične zamenice (pronomi personali tọnici ), nenaglašene lične zamenice (pronomi personali ạtọni ).

Naglašene lične zamenice ističu osobu ili predmet na koje se odnosi radnja glagola. One se odlikuju vlastitim akcentom i stoje iza glagola ili predloga; takođe, mogu da stoje i samostalno u iskazu: Cẹrcano me = Traže mene (a ne drugu osobu) Chiẹdono di me = Raspituju se o meni Chi cẹrcano? = Koga traže? Me! = Mene!

Nenaglašene lične zamenice nemaju akcent i stoje ili neposredno ispred jednih glagolskih oblika ili se pišu sastavljeno s drugim glagolskim oblicima (sa nekim oblicima imperativa, sa infinitivom, participom prošlim, gerundijem i prilogom ecco ). Ove zamenice ne mogu da stoje samostalno u rečenici i ne koriste se iza predloga: Mi cẹrcano = Traže me Dẹvono vedẹrmi = Moraju da me vide

6.1.2.1. NAGLAŠENE AKUZATIVNE ZAMENICE Naglašene akuzativne zamenice (pronomi personali tọnici ) su:

213

ZAMENICA JEDNINA MUŠKI ROD

1. LICE

MUŠKI ROD

me

2. LICE 3. LICE

MNOŽINA

ŽENSKI ROD

te lui

ŽENSKI ROD

noi voi lei

loro

Ove zamenice ne mogu se elidirati i njima se ističe da se radnja glagola izričito odnosi na lice koje je njima označeno, a ne na neko drugo lice: Cẹrcano me = Traže mene (a ne drugu osobu) Il direttore desịdera te = Direktor želi tebe (a ne drugu osobu) Aspẹttano lui = Čekaju njega (a ne drugu osobu) Vọgliono lei = Žele nju (a ne drugu osobu) Vọgliono lei, signor Bianchi = Žele vas, gospodine Bjanki (a ne drugu osobu) Vọgliono lei, signora Bianchi = Žele vas, gospođo Bjanki (a ne drugu osobu) Ora fotọgrafano noi = Sada će nas da slikaju (a ne druge osobe) Chiạmano voi = Zovu vas (a ne druge osobe) Invịtano loro = Pozivaju njih (a ne nas ili vas)

Kao što se vidi, naglašene akuzativne zamenice stoje iza glagola. PAZI! Iza priloga come i quanto ne mogu da se upotrebe lične zamenice io i tu već treba upotrebiti zamenice me odnosno te :

Lui fa come me = On čini isto što i ja È pesante quanto te = Težak je koliko i ti Zamenice io i tu ne mogu da se upotrebe iza nekih glagola ili prideva: Lui sembra me = Isti je kao ja Se io fossi te.. = Da sam ja ti... Pọvero me! = Jadan ja! Beato te! = Blago tebi! Ostale zamenice mogu da stoje iza navedenih priloga:

Lui fa come noi = On čini isto što i mi È pesante quanto lei = Težak je koliko i ona Loro sono come voi = Oni su kao vi

Naglašene zamenice mogu se kombinovati s predlozima (vidi odeljak 8.1). U tom slučaju, one više nisu u akuzativnoj funkciji; s izuzetkom dativnih zamenica (vidi odeljke 6.1.2.2. i 6.1.3.2), lice ili pojam označeni predlogom i naglašenom ličnom zamenicom ne moraju da budu posebno istaknuti 44: 44

Naime, o istaknutosti ili markiranosti nekog elementa iskaza može se govoriti samo ukoliko se markirani element može zameniti nemarkiranim elementom. Budući da predlog ne može da stoji ispred nenaglašenih ličnih zamenica, proizlazi da je lična zamenica u primeru Ci vado con lui = Idem s njim (na ranije pomenuto mesto) nemarkirana. Ali, u primeru Ci vado con lui e non con lei (= Idem tamo s njim a ne s njom) zamenice lui i lei su markirane, budući da između njih postoji odnos suprotnosti.

214

Vẹngono da me = Dolaze kod mene Chiẹdono di te = Raspituju se o tebi Ci vado con lui e non con lei = Ići ću s njim, a ne s njom Lo faccio per lei, signor Bianchi! = To radim zbog vas, gospodine Bjanki! Lo faccio per lei, signora Bianchi! = To radim zbog vas, gospođo Bjanki! Lavọrano per noi = Rade za nas È per voi = Za vas je Conto su di loro = Računam na njih

6.1.2.2. NAGLAŠENE DATIVNE ZAMENICE Naglašene lične zamenice (pronomi personali tọnici ) u funkciji dativa oblikom se podudaraju s naglašenim ličnim zamenicama u funkciji akuzativa, ali im obavezno prethodi predlog a : JEDNINA

MNOŽINA

MUŠKI ROD ŽENSKI ROD MUŠKI ROD

a me a te

1. LICE 2. LICE 3. LICE

a lui

a lei

ŽENSKI ROD

a noi a voi a loro

Ovim zamenicama obaveštava se da je radnja usmerena prema licu označenom nekom od ovih zamenica a ne prema drugom licu: A te piace? = Da li se tebi dopada? (npr. meni se ne dopada) Lo danno a lui = Daju ga njemu (a ne drugoj osobi) Lo prẹstano a lei = Posudiće ga njoj (a ne drugoj osobi) La pọrtano a lei, signor Bianchi = Nose je vama, gospodine Bjanki (a ne drugoj osobi) La pọrtano a lei, signora Bianchi = Nose je vama, gospođo Bjanki (a ne drugoj osobi) Ora domạndano a noi = Sada će nas da pitaju (a ne druge osobe) Telẹfonano a voi = Telefoniraće vama (a ne drugim osobama) Li regạlano a loro = Poklanjaju ih njima (a ne drugim osobama) Chiẹdono a me = Pitaju mene (a ne drugu osobu)

Naglašene dativne zamenice stoje uglavnom iza glagola; ukoliko se nepravi objekat posebno ističe, ove zamenice treba da stoje ispred glagola: A me non va (di…) = Nisam raspoložen… (drugi možda jesu) A te sembra (che / di) = Tebi se čini… (drugi možda misle drugačije) A noi stanno bene… = Nama dobro stoje… (drugima ne stoje dobro) A voi piace la verdura cruda? = Da li se vama dopada presno povrće? (drugima se ne dopada)

215

ZAMENICA

PAZI! I naglašene zamenice esso, essi, essa, esse mogu da budu u dativu (uz predlog a ), a može da im prethodi i bilo koji predlog:

Lo diede a essi = Dade ih njima Ho sentito parlare di essi = Čuo sam o njima Con esse è andata più facilmente = S njima je bilo lakše Zamenica egli obavlja isključivo službu subjekta.

6.1.3. NENAGLAŠENE LIČNE ZAMENICE Temeljno poznavanje oblika nenaglašenih ličnih zamenica (pronomi personali ạtoni ) i upotrebe rečca ci i ne neophodno je za uspešnu upotrebu italijanskog jezika. Nenaglašene lične zamenice nemaju vlastiti akcenat već se izgovaraju zajedno s glagolom, kao jedinstvena celina. One stoje ili neposredno ispred ili neposredno iza glagola (tada se pišu sastavljeno s glagolom). Nijedna reč ne sme da se umetne između nenaglašene zamenice i glagolskog oblika (vidi i odeljak 6.1.6). Nenaglašene lične zamenice ne mogu da stoje samostalno u iskazu i ne mogu se kombinovati s predlozima: NAGLAŠENE ZAMENICE NENAGLAŠENE ZAMENICE

Chi cẹrcano? – Me Chiẹdono di te

Koga traže? – Mene Raspituju se o tebi

Vi cẹrcano Li ascọltano

Traže vas Slušaju ih

Nenaglašene lične zamenice mogu biti akuzativne i dativne. 6.1.3.1. AKUZATIVNE ZAMENICE Akuzativne zamenice su: JEDNINA MUŠKI ROD

1. LICE

MUŠKI ROD

mi ti

2. LICE 3. LICE

MNOŽINA

ŽENSKI ROD

lo

ŽENSKI ROD

ci vi la

li

le

Sve navedene zamenice, izuzev li i le, mogu da se elidiraju. Nekoliko primera upotrebe akuzativnih zamenica: Ti aspẹttano / T'aspẹttano = Čekaju te Vi ascọltano / V'ascọltano = Slušaju vas La invịtano / L'invịtano = Pozivaju je Lo conọscono = Poznaju ga Lo sanno = Oni to znaju Ci guạrdano = Gledaju nas Mi cẹrcano = Traže me

216

Li sẹguono = Prate ih (grupu muškaraca, ili grupu muškaraca i žena) Le sẹguono = Prate ih (grupu žena) La vọgliono al telẹfono, signor Bianchi = Traže vas na telefon, gospodine Bjanki La vọgliono al telẹfono, signora Bianchi = Traže vas na telefon, gospođo Bjanki PAZI! Akuzativne zamenice lo i la ne upućuju isključivo na osobe ili predmete muškog odnosno ženskog roda, već mogu da imaju i neutralnu vrednost. Zamenica lo s neutralnom vrednošću može da upućuje na čitav deo iskaza:

Gianni è stato promosso Đani je položio razred - Sì, lo so. - Da, znam Marco è dimagrito Marko je smršao - Lo vedo - Vidim Mirko mi ha detto che andrà in Mirko mi je rekao da će ići u Turchia Tursku - Lo ha detto anche a me - I meni je rekao (to) Non lo dire adesso! Nemoj da to kažeš sada! Zamenica la s neutralnom vrednošću ne može da upućuje na deo iskaza. Ona se javlja u raznim izrazima i odnosi se na situaciju, okolnosti i sl.:

Chi la dura la vince = Upornost pobeđuje Devi fạrcela! = Moraš uspeti! Ora te la faccio vedere io! = Sada ću ti ja pokazati! (pretnja ) Chi la fa l’aspetti! = Kako činiš tako će ti se vratiti Non me la sento = Ne radi mi se to O la va o la spacca! = Kud puklo da puklo! Con chi ce l’ hai? = Na koga si ljut/a? PAZI! Lo so nikako ne znači znam ga, poznajem ga već znam to ; za ovo značenje treba upotrebiti glagol conọscere : Lo conosco = Poznajem ga.

Ove nenaglašene zamenice služe kao dopuna glagolskom obliku i ni na koji način ne ističu jedno lice ili predmet u odnosu na druga lica ili predmete, što se vidi u sledećim primerima: Mi cẹrcano = Traže me/Tražen sam Cẹrcano me = Traže mene Il direttore lo desịdera = Direktor ga želi Il direttore desịdera lui = Direktor želi njega (a ne nekog drugog) Ci aspẹttano = Čekaju nas Aspẹttano noi = Čekaju nas (a ne nekog drugog)

Nenaglašene lične zamenice stoje neposredno pre glagola u indikativu, konjunktivu i kondicionalu. To se vidi iz prethodnih i iz sledećih primera:

ZAMENICA

217

Nisam te čuo Bojim se da ga poznaje Pozvao bih ih sutra

Non ti ho sentito Temo che lo conosca Li chiamerei domani

Nenaglašene lične zamenice stoje iza glagola u infinitivu, participu prošlom, gerundiju i iza nekih oblika imperativa i pišu se sastavljeno s glagolskim oblikom. Isto važi i za prilog ecco : Non ho potuto sentirti Le chiavi ẹrano sul tạvolo; prẹsele, è uscito Guardạndomi, mi ha sorriso Chiạmami! Ẹccolo!

Nisam mogao da te čujem Ključevi su bili na stolu ; pošto ih je uzeo, izašao je Dok me gledao, nasmešio se Nazovi me! Evo ga!

PAZI! Za razliku od zamenica lo i la, zamenice li i le se ne elidiraju:

Li invito = Pozivam ih Li ho invitati = Pozvao sam ih Le adoro = Obožavam ih Le ho adorate = Obožavao sam ih PAZI! Nenaglašena lična zamenica lo nikada ne može da bude subjekat rečenice! Ovo naglašavamo jer odgovarajuća srpska zamenica to može da obavlja tu funkciju, samim time moguće su i greške zbog maternjeg jezika. Uporedi naredne primere:

To je lepo = È bello To je istina = È vero/È la verità To je Ana = È Anna/Quella è Anna To se desilo 1804 = (Ciò) È successo nel 1804 Sasvim je uobičajeno da nenaglašena lična zamenica lo stoji ispred nekog oblika glagola ẹssere. Kada je lo u tom položaju, može se steći pogrešan utisak da je on u funkciji subjekta glagola ẹssere, kao u narednim primerima:

Lo è stato = Bio je (to) Lo sono = Jesu

Lo è Anna = Ana (je to)

Analizom primera, međutim, vidi se da lo nije u subjekatskoj službi. Subjekat prvog primera je lui (ova zamenica je izostavljena), drugog je Anna, a subjekat trećeg je izostavljena zamenica loro. U navedenim primerima zamenica lo stoji umesto imenskog dela predikata rečenice koja je poznata iz konteksta. Kao odgovarajući kontekst za prethodne iskaze mogu poslužiti sledeći iskazi:

Lui è stato campione del mondo. (Lui) Lo è stato PREVOD:

Bio je prvak sveta. Bio je (to)

Qualcuna è interessata? Lo è Anna PREVOD:

Da li je neka (devojka) zainteresovana? Ana (je zainteresovana) Loro non sono interessati? (Loro) Lo sono, invece PREVOD: Oni nisu zainteresovani? Jesu (naprotiv)

218

6.1.3.2. DATIVNE ZAMENICE Dativne zamenice su: JEDNINA MUŠKI ROD

mi

1. LICE

gli

MUŠKI ROD

ŽENSKI ROD

ci

ti

2. LICE 3. LICE

MNOŽINA

ŽENSKI ROD

vi le45

loro/gli

Samo zamenice mi, ti, ci i vi mogu da se elidiraju. Nekoliko primera upotrebe nenaglašenih dativnih zamenica: Mi danno le chiavi = Daju mi ključeve Ti pare giusto? = Da li ti se to čini pravednim? Gli presto la moto = Pozajmiću mu motor Le regalo un fiore = Pokloniću joj cvet Le lascio il mio indirizzo, signore = Ostaviću vam svoju adresu, gospodine Ci chiẹdono l’ora = Pitaju nas koliko je sati Vi spedịscono una cartolina = Poslaće vam razglednicu Chiediamo loro cosa fare = Pitamo ih šta da se radi Gli chiediamo cosa fare = Pitamo ih šta da se radi PAZI! Treba obratiti pažnju na položaj nenaglašene dativne zamenice za treće lice množine loro (= im):

Do loro un consiglio = Dajem im savet Porto loro il pane = Nosim im hleb Ova nenaglašena zamenica uvek stoji iza glagola i nikada se ne piše sastavljeno s njim; upotrebljava se u književnom jeziku i u srednje-višim registrima izražavanja. Umesto nje može da se upotrebi nenaglašena zamenica gli, čiji je položaj u odnosu na glagol pravilan. Ova zamenica se upotrebljava u govornom jeziku i u nižim registrima:

Gli do un consiglio = Dajem im savet Gli porto il pane = Nosim im hleb Naglašeni oblik dativne zamenice za treće lice množine je a loro :

Do un consiglio a loro = Dajem savet njima PAZI! Dativna zamenica za treće lice jednine ženskog roda se ne elidira:

Le ho dato un consiglio = Dao sam joj savet. Ukoliko bi se elizija ipak izvršila, l’ u iskazu: L' ho dato un consiglio tumačilo bi se kao akuzativna zamenica a iskaz bi značio Jedan savet jesam dao, ali samo uz odgovarajuću pauzu i intonaciju: L' ho dato, un consiglio. U razgovornom jeziku umesto le koristi se i generično gli, tako da je potrebno obratiti pažnju na kontekst i zaključiti da li se ova zamenica odnosi na muškarca, na ženu ili na grupu ljudi. U nekim dijalektima umesto gli i le čuje se i ci : Ho visto Anna e ci ho dato le chiavi = Video sam Anu i dao sam joj ključeve. 45

219

ZAMENICA

Nenaglašene zamenice u funkciji su dopune glagolskog oblika i ne stvaraju nikakvu suprotnost u odnosu na druga lica. Uporedi: Ci danno le foto = Daju nam slike Danno le foto a noi = Daju slike nama Gli pọrtano i risultati = Donose mu rezultate Pọrtano i risultati a lui = Donose rezultate njemu Le prẹstano la mạcchina = Daju joj/Pozajmiće joj kola Prẹstano la mạcchina a lei = Daju/Pozajmiće kola njoj

Ove zamenice (izuzev loro ) stoje neposredno ispred glagola u indikativu, konjunktivu i kondicionalu: Mi danno poco tempo Ti voglio bene Le do un consiglio Penso che ci regạlino il 20 percento È bene che vi dịano l’indirizzo Ci chiederẹbbero dei soldi Chiederẹbbero loro dei soldi

Daju mi malo vremena Volim te Daću joj savet Mislim da nam poklanjaju 20% Dobro je da vam daju adresu Tražili bi nam pare Tražili bi im pare

Ove zamenice stoje iza glagola u infinitivu i gerundiju i iza nekih oblika imperativa; stoje i iza participa prošlog i pišu se sastavljeno s navedenim glagolskim oblicima. Isto važi i za prilog ecco : Può prestarmi la moto Dạtomi il pacchetto, se ne andò Chiedẹndomi l’indirizzo si è confuso Trọvami le chiavi Ẹccogli le chiavi!

Može da mi pozajmi motor Pošto mi je dao paketić, otišao je Dok mi je tražio adresu zbunio se Nađi mi ključeve Evo mu ključeva!

PAZI! Dativne zamenice u italijanskom nemaju prisvojnu vrednost, za razliku od srpskog jezika. U italijanskom prisvojna vrednost postiže se upotrebom prisvojnih prideva. Uporedi:

Kako mi je sestra? = Come sta mia sorella? Ovo mu / joj je kancelarija = Questo è il suo ufficio Oni su nam prijatelji = Loro sono nostri amici Dobra vam je ponuda = La vostra offerta è buona To im je zadatak = Questo è il loro cọmpito PAZI! Budući da se oblici akuzativnih zamenica i oblici dativnih zamenica za prvo i drugo lice jednine i množine podudaraju (mi = mi, ti = ti, ci = ci, vi = vi ) , usvajanje ovih zamenica ne predstavlja teškoću. Sa druge strane, podudaranje akuzativnih i dativnih oblika može da doprinese pogrešnom fiksiranju glagolske rekcije (upotrebe predloga uz glagole). Naime, ako se pamti glagol zajedno s nenaglašenom zamenicom za 1. ili 2. lice (bilo jednine, bilo množine), kao u narednim primerima:

220

Mi piace = Dopada mi se. Ti aiuta = Pomaže ti.

Ci vede = Vidi nas. Vi domanda = Pita vas.

može ostati nejasno da li su navedene nenaglašene zamenice akuzativne ili dativne. Da bi se otklonile nedoumice i da bi se utvrdila glagolska rekcija, uputno je da se glagoli uče zajedno s predlogom i naglašenim zamenicama ili s nenaglašenim zamenicama za treća lica, budući da one imaju posebne oblike za akuzativ i za dativ:

A lui piace = Njemu se dopada, ili: Gli piace = Dopada mu se (dativ ) Domanda a lei = Pita nju, ili: Le domanda = Pita je (dativ ) Vede lui = Vidi njega, ili: Lo vede = Vidi ga (akuzativ ) Aiuta lui = Pomaže njemu, ili: Lo aiụta = Pomaže mu (akuzativ ) Glagole uz koje ne mogu da stoje ni akuzativ ni dativ treba učiti zajedno s predlogom koji najčešće stoji uz njih:

Contare su qualcuno = Računati na nekoga Cominciare a studiare = Početi sa učenjem Finire di lẹggere = Završiti s čitanjem Stare per andạrsene = Biti tik pred odlaskom Arrabbiarsi con qualcuno = Naljutiti se na nekoga itd. Najčešće upotrebljavani glagoli kod kojih se dativna i akuzativna rekcija u srpskom i italijanskom ne podudaraju su:

la aiuto = pomažem joj lo ammiro = divim mu se la annoio = dosađujem joj la assisto = pomažem joj lo derịdono = rugaju mu se non lo giudicare = nemoj da mu sudiš

la invịdio = zavidim joj la scuso = opraštam joj lo minaccio = pretim mu

la perdono = opraštam joj lo ringrạzio = zahvaljujem mu se lo scoccio = dosađujem mu bada ai bambini = pazi (čuvaj) decu le chiẹde = pita je gli domạnda = pita ga insegna ai più giọvani = uči (naj)mlađe sopravviverò a tutto = sve ću preživeti gli è succeduto = nasledio ga je

Ukoliko prelazni glagol ima i pravi objekat (kao u primerima niže: forza, insulto itd.), akuzativna zamenica obavezno se menja dativnom:

Le invịdio la forza = Zavidim joj na snazi Gli perdono l’insulto = Opraštam mu uvredu Vidi i kauzativne upotrebe glagola fare i lasciare u odeljku 7.6.9.2.

6.1.4. ZDRUŽENI OBLICI NENAGLAŠENIH ZAMENICA Nenaglašene dativne zamenice (mi, ti, gli, le, ci, vi, gli ) i nenaglašene akuzativne zamenice (lo, la, li, le, ali i rečca ne – vidi odeljak 6.9.2) mogu da stoje jedne pored drugih. Združeni oblici nenaglašenih ličnih zamenica (pronomi personali accoppiati ) postoje i u srpskom jeziku:

221

ZAMENICA

Daj mi ih Odnesi joj ga

U narednim odeljcima prikazane su pravopisne, fonetske i sintaksičke osobenosti združenih nenaglašenih zamenica u italijanskom jeziku. 6.1.4.1. DATIVNA ZAMENICA ZA 1. I 2. LICE JEDNINE ILI MNOŽINE I AKUZATIVNA ZAMENICA U slučaju da posle dativne zamenice za 1. ili 2. lice jednine (redom, mi i ti ) ili za 1. ili 2. lice množine (redom, ci i vi ) stoji akuzativna zamenica za 3. lice jednine i množine (lo, la, li, le) ili rečca ne, dolazi do glasovne promene: u prvoj zamenici vokal i prelazi u e : DATIVNA

AKUZATIVNA

DATIV +

ZAMENICA

ZAMENICA

AKUZATIV

mi ti ci vi

lo la li le ne

+

=

me te ce ve

lo la li le ne

U narednim primerima polazi se od iskaza sa naglašenim dativnim zamenicama (kolona levo); u drugoj koloni nepravi objekat je iskazan nenaglašenom dativnom zamenicom, a u trećoj koloni i pravi objekat iskazan je nenaglašenom akuzativnom zamenicom. U poslednjem primeru posle dativne zamenice stoji partitivna rečca ne : Danno un consiglio a me

Daju savet meni Regạlano un bel libro a te

Poklanjaju tebi lepu knjigu

➔ Mi danno un consiglio

Daju mi savet ➔ Ti regạlano un bel libro

Poklanjaju ti lepu knjigu

Pọrtano la torta a noi

➔ Ci pọrtano la torta

Donose tortu nama

Donose nam tortu

Danno le chiavi a voi

Daju ključeve vama

➔ Vi danno le chiavi

Daju vam ključeve

Pọrtano a voi un po’ di torta

➔ Vi pọrtano un po’ di torta

Donose vama malo torte

Donose vam malo torte

➔ Me lo danno

Daju mi ga ➔ Te lo regạlano

Poklanjaju ti je ➔ Ce la pọrtano

Donose nam je ➔ Ve le danno

Daju vam ih ➔ Ve ne pọrtano un po’

Donose vam malo torte

222

6.1.4.2. DATIVNA ZAMENICA ZA 3. LICE JEDNINE ILI MNOŽINE I AKUZATIVNA ZAMENICA Kod trećih lica dativne zamenica imaju samo jedan oblik (glie–) koji se uvek piše sastavljeno sa akuzativnom zamenicom ili s rečcom ne. Ovakvim beleženjem, ukoliko kontekst nije poznat, ne zna se na koje se lice odnosi dativna zamenica: AKUZATIVNA ZAMENICA

AKUZATIV

gli le loro (gli)

lo la li le ne

glielo gliela glieli gliele gliene

+

DATIV

+

DATIVNA ZAMENICA

=

U narednim primerima polazi se od iskaza bez nenaglašenih zamenica; u drugoj koloni nepravi objekat iskazan je nenaglašenom dativnom zamenicom, a u trećoj koloni i pravi objekat iskazan je nenaglašenom akuzativnom zamenicom (u poslednjem primeru upotrebljena je partitivna rečca ne : Danno un consiglio a lui

➔ Gli danno un consiglio

➔ Glielo danno46

Regạlano un bel libro a lei

➔ Le regạlano un bel libro

➔ Glielo regạlano

Fanno una proposta a lei, signor Bianchi

➔ Le fanno una proposta,

➔ Gliela fanno, signor

Fanno una proposta a lei, signora Bianchi

➔ Le fanno una proposta,

Pọrtano la torta a loro

➔ Pọrtano loro la torta

Daju savet njemu

Poklanjaju njoj lepu knjigu

Daju predlog vama, gospodine Bjanki

Daju predlog vama, gospođo Bjanki

Donose njima tortu Pọrtano a lui un po’ di torta

Donose njemu malo torte

46

Daju mu savet

Poklanjaju joj lepu knjigu

signor Bianchi

Daju vam predlog, gospodine Bjanki

signora Bianchi

Daju vam predlog, gospođo Bjanki

Gli pọrtano la torta

Donose im tortu

➔ Gli pọrtano un po’ di torta

Donose mu malo torte

Daju mu ga

Poklanjaju joj je

Bianchi

Daju vam ga, gospodine Bjanki

➔ Gliela fanno, signora

Bianchi

Daju vam ga, gospođo Bjanki

➔ Gliela pọrtano

Donose im je ➔ Gliene pọrtano un po’

Donose mu malo torte

Glielo danno, nezavisno od konteksta, može da znači: Daju mu ga, ili Daju joj ga, ili Daju im ga. Ista dvosmislenost prisutna je i u drugim primerima. Kontekst i govorna

situacija doprinose da se dvosmislenost otkloni. U slučaju da ni to ne pomaže, treba izbegavati združene oblike nenaglašenih zamenica i usvojiti jedan od iskaza: Gli danno un consiglio, ili Le danno un consiglio, ili Danno loro un consiglio.

223

ZAMENICA

Združeni oblici nenaglašenih ličnih zamenica stoje ispred glagola u indikativu, konjunktivu i kondicionalu: Me lo presta Penso che te lo ạbbia già prestato Glielo presterei

Pozajmiće mi ga Mislim da ti ga je već pozajmio Pozajmio bih mu ga

Kada je glagol u infinitivu, gerundiju, participu prošlom i u nekim oblicima imperativa, združeni oblici nenaglašenih zamenica stoje posle njih i pišu se sastavljeno s glagolom; isto važi i za prilog ecco : Può prestarmi la moto

➔ Può prestạrmela

Dạtoti il pacchetto, se ne andò

➔ Dạtotelo, se ne andò

Chiedẹndoci l’indirizzo si è confuso

➔ Chiedẹndocelo, si è confuso

Trọvagli le chiavi

➔ Trọvagliele

Ẹccovi le chiavi!

➔ Ẹccovele!

Može da mi pozajmi motor Pošto ti je dao paketić, otišao je Dok nam je tražio adresu zbunio se Nađi mu ključeve Evo vam ključeva!

Može da mi ga pozajmi Pošto ti ga je dao, otišao je Dok nam je tražio adresu zbunio se Nađi mi ih

Evo vam ih!

PAZI! Nenaglašena dativska zamenica uvek prethodi nenaglašenoj akuzativnoj zamenici, isto kao u srpskom:

Lei me la porta

Ona mi je donosi

PAZI! Združene nenaglašene zamenice (zajedno s rečcama ci i ne ) nikada se ne smeju razdvajati! Dozvoljena su samo rešenja poput sledećih:

Me lo deve portare, ili: Deve portạrmelo 47 = Mora da mi ga donese Ti ci puoi recare, ili: Puoi recạrtici = Možeš da odeš (tamo) Gliene posso parlare, ili: Posso parlạrgliene = Mogu da mu pričam o tome Nenaglašena zamenica si pomoću koje se grade bezlični oblici glagola predstavlja izuzetak. Kada uz zamenicu si stoji neka druga zamenica, si uvek stoji nalazi posle takve zamenice, a primetno je i odsustvo bilo kakvih fonetskih promena:

Mi si chiama a tutte le ore = Zovu me u svako doba Ti si vuole sorridente = Ljudi žele da budeš nasmešen Lo si ẹvita = To se izbegava Ci si chiama a ogni ora = Zovemo jedni druge u svako doba Izuzetno, uz modalne glagole, lične zamenice lo, la, li ili le mogu se odvojiti od bezlične zamenice si : 47

Za položaj nenaglašenih zamenica i rečca ci i ne uz modalne glagole vidi odeljak 6.1.6.2.

224

Lo si può fare = Si può farlo = To se može uraditi Li si può chiamare = Si può chiamạrli = Mogu se pozvati Detaljnije o rečcama ci, vi i zamenici si vidi u odeljak 6.9.2 i 6.3.5.

6.1.5. REDOSLED NENAGLAŠENIH LIČNIH ZAMENICA I REČCA CI I NE U slučaju da treba upotrebiti više od dve nenaglašene zamenice uz jedan glagolski oblik, treba voditi računa kako o njihovom redosledu, tako i o činjenici da iskaz s više od tri združene zamenice uz jedan glagol može biti nerazumljiv. Iskaz: Glielo se ne porterà domani svakako nije razumljiv, makar i bio sintaksički ispravan. Njegovo doslovno značenje moglo bi da bude: Sutra će mu se to doneti s tog mesta

Dozvoljene i relativno frekventne kombinacije tri nenaglašene zamenice su one koje uključuju bezličnu zamenicu si : Me lo si lasci dire! = Dopustite mi da to kažem (doslovno: Neka mi se dopusti…) Ce lo si potrebbe aspettare = To bi se moglo očekivati (povratni glagol aspettarsi, kao što se vidi, znači očekivati, nadati se nekom događaju : rečca ci, fonetski izmenjena u ce zato što prethodi akuzativnoj zamenici lo, pretvara ovaj glagol u bezličan)

Non gliene si dà la possibilità = Ne pruža im se mogućnost (za ono što je ranije spomenuto) PAZI! U slučaju da treba upotrebiti više od dve nenaglašene zamenice ili rečce (ci ili ne ), u iskazu se mora poštovati sledeći redosled: mi – gli - le (dativ) – vi – ti – ci - si povratna zamenica - lo, la, li, le (akuzativ) - bezlično si - ne Obično je broj nenaglašenih zamenica ograničen na dve, a uz njih, eventualno, može da stoji bezlično si, kao u prethodnim primerima. Svakako je malo verovatno da u stvarnosti naiđemo na primere poput sledećeg:

Mi gli vi ti ci ce lo se ne prende Prema autorima koji navode bi da bude:

48

ovaj šaljivi primer, njegovo značenje moglo

Za mene, u Rimu, čovek uzeće za sebe, umesto tebe, u naše ime, magnetofon za Đorđa iz magazina

48

Laura Lepschy – Giulio Lepschy, La lingua italiana, Tascabili Bompiani, str. 182.

225

ZAMENICA

6.1.6. POLOŽAJ NENAGLAŠENIH LIČNIH ZAMENICA I NENAGLAŠENIH POVRATNIH ZAMENICA I REČCA CI I NE Nenaglašene zamenice stoje ili neposredno ispred, ili neposredno iza glagola (tada se pišu sastavljeno s glagolom). Nijedna reč ne sme da se umetne između nenaglašene zamenice i glagolskog oblika: Ti sento = Čujem te Non ti sento = Ne čujem te Ti dico che non ti sento = Kažem ti da te ne čujem

Pitanje položaja nenaglašenih zamenica (i rečca ci i ne) predstavlja važan problem italijanskog jezika, a način njihovog beleženja predstavlja važan pravopisni problem. U narednim tabelama prikazana su sintaksička i pravopisna pravila vezana za nenaglašene lične zamenice i za rečce ci i ne. 6.1.6.1. STANDARDNI POLOŽAJ Nenaglašene zamenice i rečce ci i ne stoje ispred glagolskih oblika indikativa, konjunktiva i kondicionala: PREVOD

INDIKATIV

PRIMER

Marco Marco Marco Marco Marco

KONJUNKTIV

NAČIN

Penso che Marco lo porti qui Pensavo che lo avesse portato qui Penso che si porti la radio Penso che ci porti la radio Penso che ne abbia due

Marko ga donosi ovamo Marko ga je doneo ovamo Marko nosi (sa sobom) radio Marko će povesti (tamo) Anu Marko će doneti dva / dve Mislim da će ga Marko doneti ovamo Mislio sam da ga je doneo ovamo Mislim da nosi (sa sobom) radio Mislim da će da odnese (tamo) radio Mislim da ima dva / dve

KONDICIONAL



Marco lo porterebbe qui Marco ci porterebbe Anna Marco ne avrebbe portate due

Marko bi ga doneo ovamo Marko bi poveo (tamo) Anu Marko je navodno poneo dve

lo porta qui lo portò qui si porta la radio ci porta Anna ne porta due

PAZI! Negacija non stoji ispred nenaglašenih zamenica i rečca ci i ne :

Marco non lo porta qui = Marko ga ne donosi ovamo Penso che non si porti la radio = Mislim da ne nosi (sa sobom) radio Marco non ci porterebbe Anna = Marko ne bi poveo (tamo) Anu Marco non ne avrebbe portate due = Marko navodno nije poneo dve

226 

Nenaglašene zamenice i rečce ci i ne stoje iza imperativa49, infinitiva, gerundija i participa prošlog; pišu se sastavljeno s glagolskim oblikom. Navedene zamenice i rečce pišu se sastavljeno i s prilogom ecco :

IMPERATIV

NAČIN

pọrtalo qui non portạrlo via pọrtati la radio pọrtaci la radio pọrtane due

INFINITIV

Marko namerava da ga donese ovamo Marko misli da ga je doneo Marko namerava da ponese (za sebe) radio Marko namerava da povede Anu (tamo) Marko namerava da ponese dva / dve

GERUNDIJ

PREVOD

Marco pensa di portạrlo qui Marco pensa di avẹrlo portato Marco pensa di portarsi la radio Marco pensa di portạrci Anna Marco pensa di portạrne due Portạndolo qui, ha perso molto tempo Avẹndolo portato, si sente tranquillo

Donoseći ga ovamo, izgubio je mnogo vremena Pošto ga je poneo, oseća se smireno

PARTICIP

PRIMER

PREVOD

Marko, donesi ga ovamo Marko, nemoj ga odneti Marko, ponesi (za sebe) radio Marko, ponesi (tamo) radio Marko, donesi dva / dve

Portạtolo qui, si riposa un po’ Portạtoci tutto, si riposa Portạtene due, si riposa

Pošto ga je doneo ovamo, malo se odmara Pošto je sve doneo (tamo), odmara se Pošto je doneo dve, odmara se

PRILOG ECCO

NAČIN

PRIMER

Marco, Marco, Marco, Marco, Marco,

Ẹccoci qua! Ẹccovelo! Ẹccogliene uno Ẹccola!

Evo nas! Evo vam ga! Evo mu /joj /im jedan Evo je

PAZI! U slučaju da dva infinitiva stoje jedan pored drugog, ili u slučaju gerundija prošlog ili infinitiva prošlog, nenaglašene zamenice i rečce ci i ne pišu se sastavljeno s prvim glagolskim oblikom:

Devo fạrmelo riparare = Moram da dam da mi ga poprave Voglio farci andare Luca = Želim da pošaljem tamo Luku Avẹndolo riparato, è contento = Pošto ga je popravio, zadovoljan je Avẹndone mangiati tanti, era sazio = Pošto ih je pojeo puno, bio je sit Dopo averlo riparato era contento = Pošto ga je popravio, bio je zadovoljan Dopo ẹssersi pettinata, è uscita = Pošto se očešljala, izašla je

49

Preciznije, 2. licu jednine imperativa i 1. i 2. licu množine imperativa. Nenaglašene zamenice i rečce ci i ne uvek stoje ispred 3. lica jednine i 3. lica množine imperativa.

227

ZAMENICA

PAZI! Infinitivi glagola porre (= staviti) i trarre (= vući) i infinitivi izvedenih glagola, kao i infinitiv glagola izvedenih od osnove –durre (= voditi) pišu se sastavljeno s nenaglašenim zamenicama i rečcama ci i ne tako što se od infinitiva odbaci završetak –re i na takvu osnovu se doda nenaglašena zamenica ili rečca:

Voglio proporlo stasera = Hoću da to predložim večeras Puoi trarne la conclusione = Možeš da izvedeš zaključak iz toga Vuole condụrcelo ad ogni costo = Hoće da ga povede (tamo) po svaku cenu Comincia a imporsi = Počinje da se nameće Abbiamo bisogno di pórci 50 come voi = Imamo potrebu da se postavimo kao vi Puoi tradụrmelo per domani? = Možeš li to da mi prevedeš za sutra? Non distrarmi! = Ne odvlači mi pažnju!

6.1.6.2. POSEBNI SLUČAJEVI Modalni glagoli volere, dovere, potere i sapere predstavljaju izuzetak, jer uz njih nenaglašene lične zamenice i nenaglašene povratne zamenice i rečce ci i ne mogu stajati: 

ili ispred višečlanog glagolskog oblika: Non vi posso vedere Ci vuole venire anche lui Lei si vuole alzare Lei me ne deve comprare due



Ne mogu da vas vidim I on hoće da dođe Ona želi da ustane Ona mora da mi kupi dva

ili posle višečlanog glagolskog oblika (pišu se sastavljeno sa infinitivom), bez promene značenja: Non posso vedervi Vuole venirci anche lui Lei vuole alzarsi Lei deve comprạrmene due

Ne mogu da vas vidim I on hoće da dođe Ona želi da ustane Ona mora da mi kupi dva

PAZI! Ako iza složenog vremena modalnog glagola stoji neprelazni ili povratni glagol, izbor pomoćnog glagola uslovljen je položajem povratne zamenice ili rečce ci ili ne! Uporedi prethodne primere:

Ci è voluto venire anche lui = I on je hteo da dođe (ovamo) Ha voluto venirci anche lui = I on je hteo da dođe (ovamo)

50

Ukoliko se u reči pórci glas o izgovori otvoreno (= pòrci), iskaz dobija sledeće značenje: Trebaju nam svinje kao što ste vi. U stvarnoj komunikaciji dvosmislenost koju proizvode ovakve nepreciznosti u izgovoru ne utiče na pravilno razumevanje.

228

Lei si è voluta alzare = Ona je htela da ustane Lei ha voluto alzarsi = Ona je htela da ustane Io ne sono dovuta tornare ieri = Ja sam juče morala da se vratim (sa tog mesta)

Io ho dovuto tornarne ieri = Ja sam juče morala da se vratim (sa tog mesta)

I u glagolskim strukturama poput cominciare a + inf, finire di + inf. itd. moguća su oba položaja nenaglašenih zamenica i rečca (vidi i odeljak 7.9.1.3): Comịncio a capịrlo

= Lo comịncio a capire

Počinjem da ga/to shvatam

Finịsco di corrẹggerli

= Li finịsco di corrẹggere

Završiću/Završavam da ih ispravljam

Nenaglašene lične zamenice i pravi objekat koji prethodi predikatu

Poseban problem postavlja se kada pravi objekat iskaza stoji ispred predikata, kao u primeru: Luku poznaje Marko

Takav položaj pravog objekta u suprotnosti s dominantnim redosledom u italijanskom jeziku, subjekat – predikat – objekat. Ovaj redosled je neophodan jer italijanski nema padežne nastavke i identifikuje subjekat u onoj imenici ili zamenici koje stoje ispred glagola (ukoliko, naravno, takvim imenicama ili zamenicama ne prethodi predlog). Pravi objekat prepoznaje se u imenicama ili zamenicama koje stoje iza glagola (ukoliko ispred kojih ne stoji neki od predloga). Bilo bi pogrešno ako bi se prethodni srpski primer preveo na italijanski na sledeći način: Luca conosce Marco

pošto bi ovaj italijanski iskaz značio da Luka poznaje Marka. Da bi se u italijanskom uspostavio redosled objekat – predikat 51 treba naznačiti da je imenica ili zamenica koja stoji ispred glagola u funkciji pravog objekta. To se postiže umetanjem nenaglašene akuzativne zamenice iza pravog objekta (ovaj postupak naziva se ripresa pronominale). Takva lična zamenica slaže se u rodu i broju s pravim objektom i ne prevodi se, budući da obavlja specifičnu sintaksičku funkciju: Olovku ću uzeti ja = La penna la prendo io Kafu ne pijem = Il caffè non lo bevo Knjige čitam preko leta = I libri li leggo d’estate Fotografije stavljam ovde = Le fotografie le metto qui 51

Subjekat može da stoji i posle predikata: Luca lo conosciamo, noi (= Mi poznajemo Luku), ili između objekta i predikata: Luca noi lo conosciamo (= Mi poznajemo Luku).

ZAMENICA

229

Sličan problem javlja se i kada partitivni element stoji ispred predikata; takav element mora da se uvede rečcom ne , a ispred reči na koju se odnosi rečca ne obično stoji predlog di : Di amici ne ho tanti = Imam puno prijatelja Di Rossi ne conosco cinque = Poznajem pet Rosija Di problemi ne ho parecchi = Imam puno problema

Promena participa prošlog u slučajevima kada objekat prethodi predikatu u složenim glagolskim vremenima prikazano je u odeljku 7.9.3.4. 6.1.6.3. POSEBNE UPOTREBE NENAGLAŠENIH ZAMENICA I REČCA CI I NE Neki glagoli poprimaju idiomatsko značenje kada uz njih stoje povratne zamenice, nenaglašene lične zamenice ili rečce ci ili ne. Nekoliko primera: andạrsene = otići avẹrcela (con qualcuno) = biti ljut na nekoga avẹrsene = uvrediti se, naljutiti se cercạrsela = tražiti đavola fạrcela = uspeti farla (a qualcuno) = nadmudriti (nekoga) farla franca = proći nekažnjeno fạrsela sotto = napuniti gaće; utronjati se

fregạrsene = ne davati ni pet para za nešto prẹndersela (con qualcuno) = naljutiti se rịdersene = fućkati se na nešto stạrsene (npr. a casa) = osta(ja)ti u kući svignạrsela = zbrisati volẹrne (a qualcuno) = biti ljut na nekoga

I za ove glagole važe pravila o položaju nenaglašenih zamenica i rečca: Stạttene a casa! = Budi kod kuće! Te ne devi stare a casa = Devi stạrtene a casa = Treba da budeš kod kuće! Tu te ne stai a casa = Ti ima da ostaneš kod kuće

6.1.6.4. IZUZECI U savremenom jeziku obaveza da se nenaglašene zamenice pišu sastavljeno s glagolskim oblikom ograničena je na slučajeve koji su navedeni u prethodnim odeljcima. U komercijalnim oglasima nalaze se primeri arhaičnog, sastavljenog pisanja, najverovatnije da bi se smanjio broj reči; izuzetak se tiče nekoliko glagola i isključivo bezlične zamenice si : affịttasi cẹrcasi ọffresi vẹndesi

= = = =

iznajmljuje se traži se nudi se prodaje se

230

Nekoliko primera: Affịttasi appartamento = Iznajmljuje se stan Vẹndesi locale = Prodaje se lokal Cẹrcasi commessa = Traži se prodavačica

Kada je reč o narednim i sličnim primerima: Affịttasi appartamenti = Iznajmljuju se stanovi Vẹndesi locali = Prodaju se lokali Cẹrcasi commesse = Traže se prodavačice

italijanske gramatike naglašavaju da oni nisu gramatički prihvatljivi, budući da se subjekat (u množini) mora slagati u broju s predikatom (koji je ovde u obliku jednine); prema tome, pomenuti oglasi trebalo bi da glase: Affịttansi appartamenti Vẹndonsi locali Cẹrcansi commesse PAZI! I u iskazu Come volẹvasi dimostrare (= Kao što smo i želeli da dokažemo), kojim se prevodi latinski Quod erat demonstrandum, zadržano je arhaičan položaj zamenice.

6.1.7. NEFORMALNO I FORMALNO OBRAĆANJE Neformalno obraćanje usmereno je prema osobama koje govornik poznaje i s kojima ima prisniji odnos. Formalno obraćanje usmereno je prema osobama koje govornik ne poznaje ili prema kojima nije u dovoljno bliskom odnosu. Opozicija obraćanje javlja se samo u obraćanju jednom licu. U obraćanju grupi ljudi plan formalnog i neformalnog se ne razlikuje, izuzev u višem stepenu formalnog obraćanja (odeljak 6.1.6.3). 6.1.7.1. NEFORMALNO OBRAĆANJE Neformalno obraćanje jednoj osobi obavlja se u drugom licu jednine (zamenicom tu ); neformalno obraćanje grupi ljudi obavlja se u drugom licu množine (zamenicom voi ). U neformalnom obraćanju nije obavezna upotreba ličnih zamenica ( tu, voi ) ; pridev i particip prošli glagola koji grade složena vremena pomoćnim glagolom ẹssere slažu se u rodu sa osobom kojoj se obraćamo:

231

ZAMENICA

Hai fame? Sei stanco? = Da li si gladan? Jesi li umoran? Hai fame? Sei stanca? = Da li si gladna? Jesi li umorna? Siete arrivati! = Stigli ste! Siete arrivate! = Stigle ste!

Ukoliko ne poznajemo kontekst, teže je odrediti pol sagovornika. Naredni primer može predstavljati obraćanje kako dečaku, tako i devojčici: Sei triste. Hai pianto? = Tužan si. Da li si plakao?

ODNOSNO:

Tužna si. Da li si plakala?

6.1.7.2. FORMALNO OBRAĆANJE Za formalno obraćanje jednoj osobi koristi se lična zamenica za ženski rod

Lei, bez obzira na pol osobe kojoj se obraćamo:

Signore, Lei è di Torino? = Gospodine, vi ste iz Torina? Signora, Lei è di Torino? = Gospođo, vi ste iz Torina? PAZI! Zamenica Lei (i zamenica za formalno obraćanje grupi ljudi – Loro ) može da se piše malim početnim slovom, tako da je samo na osnovu konteksta moguće razlučiti da li je reč o formalnom obraćanju.

Formalno obraćanje jednoj osobi može se obaviti i zamenicom voi : međutim, takvo obraćanje je ređe i vezuje se za dijalekte južne Italije ili za stariju i prevodnu književnost: Signore, voi siete di Torino? = Gospodine, vi ste iz Torina? Signora, voi siete di Torino? = Gospođo, vi ste iz Torina? Obraćanje grupi ljudi obavlja se zamenicom voi (i zamenicom Loro : vidi odeljak 6.1.7.3): Signori, voi siete di Torino? = Gospodo, vi ste iz Torina? Signore, voi siete di Torino? = Da li su gospođe iz Torina?

Formalno obraćanje i slaganje prideva Kada je reč o slaganju prideva sa subjektom, treba obratiti pažnju na sledeće kombinacije: Lei è alto = Vi ste visoki (obraćanje muškarcu) Lei è alta = Vi ste visoki (obraćanje ženi) Voi siete alti = Vi ste visoki (obraćanje muškarcima, ili grupi muškaraca i žena) Voi siete alte = Vi ste visoke

232

Formalno obraćanje i slaganje participa prošlog Particip prošli (vidi odeljak 7.9.3) slaže se u rodu i broju sa subjektom: Lei è stato a Torino? = Da li ste bili u Torinu? (obraćanje muškarcu) Lei è stata a Torino? = Da li ste bili u Torinu? (obraćanje ženi) Voi siete stati a Torino? = Da li ste bili u Torinu? (obraćanje muškarcima, ili grupi muškaraca i žena)

Voi siete state a Torino? = Da li ste bile u Torinu?

6.1.7.3. VIŠI STEPEN FORMALNOG OBRAĆANJA U vrlo formalnim i svečanim prilikama (u zvaničnim pismima ili u reklamnom materijalu) formalno obraćanje može da poprimi sledeća obeležja: za obraćanje jednoj osobi pored zamenice Lei, koristi se radije lična zamenica Ella (bez obzira na pol osobe kojoj se obraćamo): 

Lei è di Torino? = Vi ste iz Torina? Ella è di Torino? = Vi ste iz Torina?

za obraćanje grupi ljudi koristi se zamenica Loro (ona je neutralna u odnosu na pol osoba kojima se obraćamo): 

Loro sono di Torino? = Gospoda su iz Torina?/Dame su iz Torina?

u vrlo svečanom registru, uz zamenice Lei i Ella, pridev i particip prošli glagola koji gradi složena vremena glagolom ẹssere slažu se u ženskom rodu, nezavisno od pola osobe kojoj se obraćamo: 

Ella è alta = Vi ste visoki (obraćanje muškarcu ili ženi) Lei /Ella è stata informata dell’ incontro = Vi ste bili obavešteni o susretu (obraćanje muškarcu ili ženi)

6.2. PRISVOJNE ZAMENICE Prisvojne zamenice (pronomi possessivi ) po svom obliku ne razlikuju se od prisvojnih prideva, ali uz njih ne stoji imenica. Upotreba određenog člana je obavezna: Prendi la tua borsa. Io prendo la mia = Uzmi tvoju torbu. Ja ću moju. Questa è la mia. Dov’è la tua? = Ovo je moja. Gde je tvoja? A ciascuno il suo = Svakom svoje PAZI! Treba obratiti pažnju na upotrebu i značenje člana uz prisvojnu zamenicu. Uporedi:

Questa mạcchina non è mia = Ova kola nisu moja (PORUKA: ja možda i nemam kola)

Questa mạcchina non è la mia = Ovo nisu moja kola (PORUKA: imam kola, ali to nisu ova)

233

ZAMENICA

Treba obratiti pažnju na prisvojni pridev altrui, koji se u savremenom jeziku može upotrebiti samo u pridevskoj službi.

6.3. POVRATNE ZAMENICE Povratne zamenice mogu se smatrati podvrstom ličnih zamenica. Za razliku od srpskog jezika, u italijanskom svako lice ima svoju povratnu zamenicu. Postoje naglašene i nenaglašene povratne zamenice. PAZI! Ako je neki glagol povratan u srpskom, ne mora da znači da je i njegov italijanski ekvivalent povratan, i obratno. Vidi, na primer, glagole giocare = igrati se, rịdere = smejati se, tornare = vratiti se, accọrgersi (di) = primetiti itd. Uobičajene su greške koje nastaju prilikom prevođenja glagola vratiti se, šetati se i sl. Treba reći:

Lui torna a casa = On se vraća kući Loro passẹggiano = Oni se šetaju Iskaz Si torna a casa je bezličan:Čovek se vraća kući, ili Vraćamo se kući.

6.3.1. NAGLAŠENE POVRATNE ZAMENICE Naglašene povratne zamenice prikazane su u sledećoj tabeli: Io Tu Lui/Lei Noi Voi Loro

guạrdo guạrdi guạrda guardiạmo guardạte guạrdano

me te sé noi voi sé

Ja gledam sebe Ti gledaš sebe On / ona gleda sebe Mi gledamo sebe Vi gledate sebe Oni / one gledaju sebe

Kao što se vidi, naglašene povratne zamenice ponašaju se kao naglašene lične zamenice: one stoje posle glagola. Najupečatljivija razlika u odnosu na srpske povratne zamenice jeste to što italijanske naglašene povratne zamenice imaju poseban oblik za svako lice. Naglašene povratne zamenice mogu se pojačati pridevom stesso : Io guardo me stesso = Ja gledam sebe samog Noi aiutiamo noi stessi = Mi pomažemo sebi samima PAZI! Zamenica sé obično se piše bez akcenta kada iza nje stoji pridev stesso :

se stesso se stessa se stessi se stesse Neke italijanske gramatike, ipak, dopuštaju i rešenja sé stesso, sé stessa itd.

234

6.3.2. NENAGLAŠENE POVRATNE ZAMENICE Nenaglašene povratne zamenice imaju posebne oblike za svako lice: Ja se budim

Io

mi

sveglio

Tu

ti

svegli

Lui/Lei

si

sveglia

Noi

ci

svegliạmo

Voi

vi

svegliate

Vi se budite

Loro

si

svẹgliano

Oni se bude

Ti se budiš On / ona se budi

alle sette

Mi se budimo

u sedam

Nenaglašene povratne zamenice: 

stoje neposredno ispred glagola u indikativu, konjunktivu, kondicionalu: Lui non si muove = On se ne pomera Penso che lui non si muova = Mislim da se on ne pomera Secondo me lui non si muoverebbe = Po meni on se ne bi pomerio

stoje neposredno iza glagola u infinitivu, participu prošlom, gerundiju i posle nekih oblika imperativa i pišu se sastavljeno s glagolskim oblikom. Uporedi: 

Lui dice di non muọversi Alzạtomi, vado alla finestra Alzạndomi, vedo che è buio Ạlzati!

= = = =

On kaže da se ne pomeramo Pošto ustanem, idem do prozora Dok ustajem, vidim da je mrak Ustani!

mogu se kombinovati s akuzativnim zamenicama (lo, la, li, le ), s rečcom ne (vidi odeljak 6.3.3) i s rečcom ci (vidi odeljak 6.3.4). 

mogu se kombinovati s dativnim zamenicama (mi, ti, gli, le, ci, vi, gli – vidi odeljak 6.3.3). 

PAZI! Uobičajena je greška da se za sva lica koristi jedna povratna zamenica – si, pod uticajem srpskog jezika. Treba reći:

Mi posso girare? = Da li mogu da se okrenem? Vuoi iscrịverti? = Želiš da se upišeš? Noi ci guardiamo = Mi se gledamo Dovete alzarvi = Morate da ustanete

6.3.3. NENAGLAŠENA POVRATNA ZAMENICA I NENAGLAŠENE LIČNE ZAMENICE I REČCA NE Nenaglašena povratna zamenica može da se kombinuje s nenaglašenim akuzativnim zamenicama i s rečcom ne i da obrazuje združene oblike:

235

ZAMENICA POVRATNA

AKUZATIVNA ZAMENICA

ZAMENICA

REČCA NE

mi ti si ci vi si

lo la li le ne

+

ZDRUŽENI OBLICI

=

me te se ce ve se

lo la li le ne

Primeri: Mi piace! Me lo compro! = Dopada mi se! Kupiću ga (za sebe)! Perché te la prendi? = Zašto se ljutiš? Se li metta pure, i guanti = Možete slobodno da navučete rukavice Ce lo mangiamo subito! = Odmah ćemo ga pojesti! E ve ne vantate? = I još se hvalite time?

Povratna zamenica ne sme da se razdvaja od akuzativne zamenice ili od rečca

ci ili ne :

Mi piace: me lo compro = Dopada mi se: kupiću ga Il libro te lo leggi a casa = Knjigu ćeš čitati kod kuće Perché se la prende? = Zašto se ljuti? La pelliccia? Maria se la mette anche d’estate! = Bundu? Marija je nosi i leti! Noi ce ne mangiamo una = Mi ćemo pojesti jednu

Ove združene zamenice pišu se sastavljeno jedna s drugom i sastavljeno s infinitivom, gerundijem ili participom prošlim i s nekim oblicima imperativa: Voglio comprạrmelo = Hoću da ga kupim (za sebe) Puoi lẹggertelo, se vuoi = Možeš da ga pročitaš, ako hoćeš Non prẹndertela! = Nemoj da se ljutiš! Ha deciso di mẹttersela = Odlučio je da je obuče Speravamo di mangiạrcene almeno una = Nadali smo se da ćemo pojesti makar jednu

Povratna zamenica u ovakvim strukturama obično se ne prevodi na srpski. PAZI! Samo povratna zamenica za treće lice jednine i množine može da se kombinuje s nenaglašenom dativnom zamenicom:

Mi si stacca = Odlepljuje mi se Attento, che ti si rọmpono! = Pazi, polomiće ti se (ti predmeti)! Gli si mẹtte a parlare di giustịzia = Počne da mu priča o pravdi Le si offre volentieri = Rado joj se nudi Lui ci si presenta adesso = On će sada da nam se predstavi Lei vi si presenta dopo = Ona će kasnije da vam se predstavi Se non fanno attenzione gli si rọmpono = Ako ne budu pazili, polomiće im se

236

6.3.4. NENAGLAŠENA POVRATNA ZAMENICA I REČCA CI Nenaglašena povratna zamenica kombinuje se s rečcom ci POVRATNA

mi ti si ci vi si

+ ci

na poseban način:

ZDRUŽENI

REČCA CI

ZAMENICA

52

OBLICI

=

mi ci ti ci ci si vi ci vi ci ci si

Primeri: Mi reco a Roma Ti metti d’accordo con lui Ci troviamo bene a Parigi Vi riposate a casa

➔ ➔ ➔ ➔

Mi ci reco Ti ci metti d’accordo Vi ci troviamo bene Vi ci riposate

Idem (tamo) Dogovorićeš se (s njim) Dobro nam je (tu) Odmarate se (tu)

Kao što se vidi, združeni oblici povratne zamenice i rečce ci za 1. lice množine i za 2. lice množine se podudaraju. Ukoliko se u iskazu ne koristi lična zamenica u službi subjekta (noi, voi ) , vršilac radnje može da se prepozna samo na osnovu ličnih nastavaka glagola: (Noi) Vi ci sentiamo bene = Mi se tu osećamo dobro53 (Voi) Vi ci sentite bene = Vi se tu osećate dobro54 PAZI! U strukturi:

Noi vi ci + predikat ci je povratna zamenica, a vi priloška rečca. U strukturi: Voi vi ci + predikat ci je priloška rečca, a vi povratna zamenica.

Nekoliko primera s povratnim glagolima poput abituarsi a qcn. o a qcs. (= navići se na nekoga ili n a nešto), affidarsi a qcn. (= prepustiti se nekome), avvicinarsi a qcn. (= približiti se nekome), rivọlgersi a qcn. (= obratiti se nekome): Za značenje i supstitutivne funkcije rečce ci vidi odeljak 6.9.1. Iskaz Vi ci sentiamo bene može značiti i: Tu vas dobro čujemo (vi = nenaglašena akuzativna zamenica, ci = priloška rečca), ali i Ovim aparatom vas dobro čujemo (vi = nenaglašena akuzativna zamenica, ci = con questo – vidi odeljak 6.9.1.2. Ova dva tumačenja su moguća, ali manje verovatna. 54 I iskaz Vi ci sentite bene može značiti: Tu nas dobro čujete (vi = priloška rečca, ci = nenaglašena akuzativna zamenica. Ovo tumačenje je, takođe, manje verovatno. 52 53

ZAMENICA

237

Mi sono abituato a lei = Mi ci sono abituato Ti affidi a lui = Ti ci affidi Mi rivolgo a lui = Mi ci rivolgo Ti sei avvicinato a lei = Ti ci sei avvicinato

Za treća lica treba reći: Le si sono abituate = Navikle su se na nju Gli si affịdano = Prepuštaju se njemu Gli si rivọlgono = Obraćaju mu se Le si sono avvicinate = Približile su mu se

6.3.5. FUNKCIJE ZAMENICE SI Zamenica si ima tri funkcije:   

povratnu bezličnu pasivnu

Povratna zamenica si prikazana je u prethodnim odeljcima. Bezličnom zamenicom si grade se bezlični oblici glagola. Ona se koristi uz treće lice jednine prelaznih i neprelaznih glagola. Iskaz sa bezličnom zamenicom si može da se odnosi i na prvo lice množine. Uporedi prevode narednih primera: Si mangia = Jede se/Jedemo Si corre = Trči se/Trčimo Era l’ụnico esame che noi si poteva mẹttere per iscritto = To je bio jedini ispit koji smo mi mogli da uradimo pismeno

Noi tutti si rimase stupiti = Svi smo se iznenadili

U poslednja dva primera vezivanje bezlične zamenice si za prvo lice množine naglašeno je i upotrebom lične zamenice noi. Ovakav postupak uobičajen je za toskansko narečje i za književni jezik. Uz povratne glagole, bezlična zamenica si zamenjuje se oblikom ci koji prethodi povratnoj zamenici si : Ci si pẹttina = Čovek se češlja/Češljamo se Ci si alza = Ustaje se/Ustajemo

Glagoli koji su u osnovi bezlični ne mogu da se kombinuju s bezličnom zamenicom si. Treba reći: Bisogna lavorare = Treba raditi Nẹvica = Pada sneg Pare strano = Izgleda čudno

238 PAZI! Pri upotrebi složenih vremena bezličnih glagola treba obratiti pažnju na promenu participa prošlog. Particip prošli svih bezličnih prelaznih glagola i particip prošli onih bezličnih neprelaznih glagola koji grade složena vremena pomoćnim glagolom avere ostaje nepromenjen. Složena vremena ovih glagola grade se pomoćnim glagolom ẹssere :

Si è lavorato = Radilo se/Radili smo Si è letto molto = Mnogo se čitalo/Mnogo smo čitali Si è riso = Bilo je puno smejanja/Puno smo se smejali Si è camminato = Hodalo se/Hodali smo Particip prošli bezličnih neprelaznih glagola koji grade složena vremena pomoćnim glagolom ẹssere stoji u množini, u muškom rodu. Složena vremena ovih glagola grade se pomoćnim glagolom ẹssere :

Si è tornati tardi = Kasno smo se vratili Si è scappati = Pobegli smo Si è andati a vedere = Otišli smo da vidimo Predikati u tri prethodna primera samo su formalno bezlični; i po prevodu se vidi da je njihov subjekat prvo lice množine. Ukoliko postoji potreba da se naglasi da su subjekti ženska lica, particip prošli može da stoji u množini u ženskom rodu:

Si è tornate a parlare dell'argomento = Ponovo smo započele priču o toj temi

Treba obratiti posebnu pažnju na činjenicu da se zamenica si u bezličnoj funkciji ponaša drugačije od povratne zamenice si. Kada ove dve zamenice obrazuju združene oblike sa akuzativnim zamenicama za treće lice jednine i množine, dozvoljena su sledeća rešenja: Lo si prende volentieri La si sogna spesso Li si invita tutti Le si immagina così

Rado se uzima Čovek je često sanja Svi se pozivaju Čovek ih zamišlja ovako

I AKUZATIVNE ZAMENICE

Se lo prende volentieri Se la sogna spesso Se li invita tutti Se le immagina così

On ga rado uzima55 On je često sanja On ih sve poziva On zamišlja da su one ovakve

I AKUZATIVNE ZAMENICE

BEZLIČNA ZAMENICA SI

LO, LA, LI, LE

POVRATNA ZAMENICA SI

LO, LA, LI, LE

Bezlična zamenica si kombinuje se na sledeći način s nenaglašenim akuzativnim zamenicama i s nenaglašenim dativnim zamenicama:

55

Glagol u ovom primeru je afektivno-povratan, a u naredna tri prividno-povratan: vidi odeljak 7.6.3.1.

239

ZAMENICA

Non mi si vede più

Ne viđaju me više (ili = Ne pojavljujem se više) Ti si cerca ancora Još uvek si tražen Non lo si ascolta Niko ga ne sluša Non la si ammira più Niko joj se više ne divi Ci si consulta Konsultuju nas/Konsultujemo jedni druge Vi si invita Pozvani ste Li si consiglia Daje im se savet Le si invita One se pozivaju

Mi si dà tempo Ti si chiede aiuto Gli si offre un tè Le si porge la mano Ci si fa un favore Vi si fa uno sconto Gli si offre un tè (Si offre loro un tè)

BEZLIČNA ZAMENICA SI I AKUZATIVNE ZAMENICE

Daje mi se vremena Od tebe se traži pomoć Nudi mu se čaj Pruža joj se ruka Čini nam se usluga Daje vam se popust Nudi im se čaj (Nudi im se čaj)

BEZLIČNA ZAMENICA SI I DATIVNE ZAMENICE

PAZI! Glagoli uz koje stoji bezlična zamenica si združena s nekom od nenaglašenih ličnih zamenica grade složena vremena pomoćnim glagolom ẹssere. Particip prošli slaže se u rodu i broju sa eventualnim objektom bezlične konstrukcije:

La si è sognata spesso = Često su je sanjali Li si è invitati tutti = Svi su bili pozvani Ti si è chiesto aiuto = Od tebe se tražila pomoć Gli si è offerto un tè = Ponuđen mu je čaj Gli si è offerta una cioccolata calda = Ponuđena mu je topla čokolada Le si è porta la mano = Pružena joj je ruka Le si è porto l’ invito = Pružena joj je pozivnica

Bezlična zamenica si može da stoji posle priloške rečce ci : Ci si va spesso = Čovek često ide (tamo) Ci si torna volentieri = Čovek se rado vraća (tamo)

Ukoliko je povratni glagol ujedno i bezličan (na primer, “ci si diverte”), ne može se upotrebiti i priloška rečca ci sa značenjem “tu”, “tamo” (u rečenici bi bile dve rečce ci - vidi odeljak 6.9.1.1). Treba reći: POVRATNI GLAGOL

(Lui) Si diverte = On se zabavlja 56

BEZLIČNI POVRATNI GLAGOL

Ci si diverte = Čovek se zabavlja

BEZLIČNI POVRATNI GLAGOL

+

PRILOŠKA REČCA CI

Lì ci si diverte

56 = Čovek se zabavlja na tom mestu

Eventualno, moguće je upotrebiti prilošku rečcu vi : Vi ci si diverte.

240

Pasivna zamenica si upotrebljava se za obrazovanje pasiva. Pasivna zamenica si obično stoji uz glagol u trećem licu množine: Si lẹggono molti libri = Čita se mnogo knjiga Si vịsitano mostre e musei = Posećuju se izložbe i muzeji Si cọmprano cose inụtili = Kupuju se beskorisne stvari

Ukoliko posle pasivne zamenice si stoji glagol u trećem licu jednine, moguće su nedoumice u tumačenju funkcije zamenice si : Questo cọmpito si risolve facilmente = Ovaj zadatak se lako rešava

U ovom primeru nije jasno da li je si pasivno (“lako se rešava”, “biva lako rešen”) ili bezlično (“lako se rešava”, “lako je rešiv”). Pasivna zamenica si može da obrazuje združene oblike s nenaglašenim dativnim zamenicama i s rečcama ci i ne : Mi si pọrtano molte relazioni Ti si fanno tanti auguri Gli si danno tante informazioni Le si regạlano cose bellịssime Ci si pọrtano dei campioni Vi si propọngono delle soluzioni Gli si consịgliano diete speciali

Donose mi mnoge izveštaje Primaš mnogo čestitki Daju mu mnogo informacija Poklanjaju joj predivne stvari Donose nam uzorke Predlažu vam se neka rešenja Savetuju im specijalne dijete

Ci si organịzzano feste Se ne organịzzano molte

Tu se organizuju proslave Tu se organizuju mnoge (proslave)

PASIVNA ZAMENICA SI I DATIVNE ZAMENICE

PASIVNA ZAMENICA SI I REČCE CI I NE

Kao što se vidi iz tabele, prevod na srpski jezik nije uvek u stanju da sačuva pasivnu vrednost sadržanu u italijanskim primerima. PAZI! Složena vremena glagola uz koje stoji pasivna zamenica si grade se pomoćnim glagolom ẹssere ; particip prošli slaže se u rodu i broju sa subjektom ovakve pasivne konstrukcije:

Si è trovato il mẹtodo giusto = Pronađena je prava metoda Si è trovata la soluzione migliore = Pronađeno je najbolje rešenje Si sono letti molti libri = Mnogo je knjiga pročitano Si sono viste molte partite = Mnogo je utakmica odgledano PAZI! Razlikovanje bezlične zamenice si od pasivne zamenice si predstavlja marginalno pitanje; može se smatrati važnijim prepoznavanje povratnog si :

ZAMENICA

241

Si vede = Vidi se/Jasno je (bezlično) Vide ga57 (pasiv) On/Ona se vidi (povratno) Si compra una penna = Kupuje se hemijska olovka (bezlično) Hemijska biva kupljena (pasiv) On/Ona kupuje sebi hemijsku (povratno) Si cọmprano due penne = Kupuju se dve hemijske (bezlično) Dve hemijske bivaju kupljene (pasiv) Oni/One kupuju sebi... (povratno) PAZI! Zamenica si lakše se tumači kao pasivna ukoliko su glagol i imenica u množini:

Si lẹggono due storie = Čitaju se dve priče Si sono lette due storie = Čitale su se dve priče Budući da se glagol i imenica slažu i u broju i u rodu, glagol se teže tumači kao bezličan. Za takvo tumačenje trebalo bi da stoji u trećem licu jednine:

Si legge = Čita se Iskazi poput:

Si legge un bel libro = Čita se lepa knjiga mogu se tumačiti i kao pasivni i kao bezlični. Zbog njihove dvosmislenosti 58 mogu da zbune početnike.

6.4. RELATIVNA ZAMENICA  

Postoje dve vrste relativnih zamenica (pronome relativo): nepromenljive (pronomi relativi invariạbili ) promenljive (pronomi relativi invariạbili )

6.4.1. NEPROMENLJIVE RELATIVNE ZAMENICE CHE I CUI Zamenica che (izgovor: /ke/) koristi se i kao subjekat i kao pravi objekat, a cui (izgovor: /kùj/), uz odgovarajuće predloge, za sve ostale funkcije u rečenici (uključujući i dativnu, uz predlog a : a cui = kome). Pravilna upotreba relativnih zamenica i predloga vezana je za poznavanje rekcije glagola. 57 58

U iskazima poput: Si vede tutte le sere al bar (= Vide ga – doslovno: “viđen je” – svako veče u baru). Iskaz Si legge un bel libro može se tumačiti i kao prividno-povratan: On /Ona čita lepu knjigu.

242

U sledećoj tabeli prikazana je upotreba nepromenljive relativne zamenice

che / cui. U prvoj koloni navedene su funkcije relativne zamenice, odnosno predlozi koji prethode relativnoj zamenici cui : SUBJEKAT PREDLOG DI NEPRAVI OBJEKAT

Il ragazzo

PRAVI OBJEKAT OSTALI PREDLOZI

che di cui a cui 59 che da cui

ride io parlo do il libro tu vedi andiamo

è Enrico

Navedeni primeri, redom, znače:

Momak

koji o kojem kojem kojeg kod kojeg

se smeje ja govorim dajem knjigu ti vidiš idemo

je Enriko

PAZI! Relativna zamenica di cui nema posesivnu vrednost i ne odgovara srpskoj zamenici čiji, čija, čije : ovoj zamenici odgovara relativo-posesivna zamenica il cui (vidi odeljak 6.4.3)

6.4.1.1. RELATIVNA ZAMENICA CHE KOJOJ PRETHODI ČLAN ILI ČLAN SPOJEN S PREDLOGOM Relativnoj zamenici che može da prethodi određeni član za muški rod jednine; u tom slučaju relativna zamenica se ne odnosi na reč koja joj neposredno prethodi već na širi pojam koji je sadržan u nezavisnoj rečenici: C’è stato un aumento del prezzo della benzina, il che significa che tutti i prezzi verranno alzati = Došlo je do povećanja cene benzina, što znači da će sve cene biti podignute

L’ imputato sostiene di ẹssere innocente, il che potrebbe anche ẹssere vero = Optuženi tvrdi da je nevin, što bi i moglo da bude istinito

Hai fatto un buon esame, il che è una conferma del tuo impegno = Dobro si položio ispit, što je potvrda tvog zalaganja PAZI! Oblik il che može se zameniti sa cosa che i la qual cosa :

Hai fatto un buon esame, cosa che è una conferma del tuo impegno. Hai fatto un buon esame, la qual cosa è una conferma del tuo impegno. 59

U slučaju nepravog objekta nije obavezna upotreba predloga a : Il ragazzo cui do il libro è Enrico. Svako cui kojem ne prethodi predlog tumači se kao dativ.

243

ZAMENICA

U zavisnosti od rekcije glagola u relativnoj rečenici, članu u relativnoj zamenici

il che može se pridodati i odgovarajući predlog:

Rossi è passato all’Università di Torino, del che si è già discusso = Rosi je prešao na Torinski univerzitet, o čemu se već raspravljalo

La Cina ha avviato i colloqui, del che ho ringraziato il primo ministro Wen = Kina je započela razgovore, na čemu sam se zahvalio premijeru Venu

È una carne di poco sapore, al che si può supplire coi condimenti = To je neukusno meso, što se može popraviti začinima

In questa maniera si spinge al rialzo l’euro, con il che si attenua l’ inflazione = Na ovaj način podstiče se rast evra, čime se ublažava inflacija

Quando i figli gli nạcquero, si separò da sua moglie, dal che si capisce che era uscito dall’ọbbligo = Pošto su mu se rodila deca, rastavio se od svoje žene, na osnovu čega se može razumeti da je njegova obaveza prestala PAZI! Umesto navedenih oblika može se upotrebiti i struktura cosa + predlog + cui :

È una carne di poco sapore, cosa a cui si può supplire...

6.4.2. PROMENLJIVA RELATIVNA ZAMENICA ČLAN + QUALE Promenljiva relativna zamenica član + quale (izgovor: /kwàle/) ne koristi se toliko često kao nepromenljiva relativna zamenica. Ona se slaže u rodu i broju s rečju na koju se odnosi i koja joj prethodi; pri tome:  

član se menja u rodu i broju; quale se menja u broju.

I za relativnu zamenicu član + quale predlaže se tabela kakva je data za relativne zamenice che i cui : – JEDNINA il quale

MUŠKI ROD SUBJEKAT PREDLOG DI NEPRAVI OBJEKAT PRAVI OBJEKAT

Il ragazzo

OSTALI PREDLOZI

ride

del quale al quale

io parlo do il libro

che dal quale

tu vedi andiamo

è Enrico

Navedeni primeri, redom, znače:

Momak

koji o kojem kojem kojeg kod kojeg

se smeje ja govorim dajem knjigu je Enriko ti vidiš idemo

244 – JEDNINA la quale ride della quale io parlo alla quale do il libro che tu vedi dalla quale andiamo

ŽENSKI ROD SUBJEKAT PREDLOG DI NEPRAVI OBJEKAT PRAVI OBJEKAT

La ragazza

OSTALI PREDLOZI

è Marta

Navedeni primeri, redom, znače:

Devojka

koja o kojoj kojoj koju kod koje

se smeje ja govorim dajem knjigu ti vidiš idemo

– MNOŽINA i quali rịdono dei quali io parlo ai quali do il libro che tu vedi dai quali andiamo

je Marta

MUŠKI ROD SUBJEKAT PREDLOG DI NEPRAVI OBJEKAT

I ragazzi

PRAVI OBJEKAT OSTALI PREDLOZI

sono Enrico e Gianni

Navedeni primeri, redom, znače:

Momci

koji o kojima kojima koje kod kojih

se smeju ja govorim dajem knjigu ti vidiš idemo

– MNOŽINA le quali rịdono delle quali io parlo alle quali do il libro che tu vedi dalle quali andiamo

su Enriko i Đani

ŽENSKI ROD SUBJEKAT PREDLOG DI NEPRAVI OBJEKAT PRAVI OBJEKAT

Le ragazze

OSTALI PREDLOZI

sono Marta e Anna

Navedeni primeri, redom, znače:

Devojke

koje o kojima kojima koje kod kojih

se smeju ja govorim dajem knjigu ti vidiš idemo

su Marta i Ana

245

ZAMENICA

PAZI! Kao što se vidi iz tabele, relativna zamenica član + quale ne vrši funkciju pravog objekta! Treba reći:

La ragazza che abbiamo visto è Anna = Devojka koju smo videli je Ana Da bi se izbegle greške, treba analizirati funkciju relativne zamenice, a u tome su nam od pomoći srpski padeži: Knjiga koja stoji na stolu...

SUBJEKAT

Knjiga koju uzimam...

OBJEKAT

Il libro che /il quale) sta sul tavolo... Il libro che prendo...

Relativna zamenica član + quale slaže se u rodu i broju s imenicom ili zamenicom na koju se odnosi: time se otklanjaju eventualne nejasnoće u iskazu koje mogu da izazovu oblici che i cui. Iskaz: È venuto il fratello di Francesca, che ha trovato un buon lavoro = Došao je i Frančeskin brat, koji (ili: koja) je našao (ili: našla) dobar posao

ne bi bio dvosmislen ukoliko bi glasio: È venuto il fratello di Francesca, la quale ha trovato un buon lavoro, ili È venuta il fratello di Francesca, il quale ha trovato un buon lavoro

U prvom slučaju Frančeska je našla lep posao, u drugom Frančeskin brat. Budući da se relativna zamenica član + quale slaže u rodu i broju, i budući da se ona ne sme koristiti za funkciju pravog objekta, savetuje se upotreba relativne zamenice che /cui kako bi se izbegle gramatičke greške. PAZI! Uobičajena je greška da se promenljiva relativna zamenica piše sa dva l (pod uticajem pokazne zamenice quello), a treba samo jedno:

Le ragazze le quali rịdono..., ili: Le ragazze che... PAZI! Druga uobičajena greška jeste da se, upotrebljavajući relativnu zamenicu član + quale, izostavi određeni član. Kaže se:

Le ragazze le quali rịdono, ili još bolje: Le ragazze che...

6.4.3. RELATIVNO–POSESIVNA ZAMENICA ČLAN + CUI Relativno–posesivna zamenica odgovara srpskoj relativnoj zamenici čiji, čija, čije. Iz naziva se vidi da ona ima i relativnu i posesivnu vrednost. Član koji prethodi ovoj zamenici slaže se u rodu i broju s posesumom (s posedovanim predmetom ili s osobom na koju se odnosi zamenica), koji stoji iza zamenice. Po ovoj osobini ova zamenica se razlikuje od prethodno obrađenih relativnih

246

zamenica, koje se slažu s rečju koja im prethodi. Naredne tabele ilustruju upotrebu relativne zamenice član + cui. Određeni član može da se kombinuje i predlogom, što zavisi od samog glagola i njegove rekcije: POSESUM: MUŠKI ROD JEDNINE (FRATELLO ) SUBJEKAT PREDLOG DI NEPRAVI OBJEKAT PRAVI OBJEKAT OSTALI PREDLOZI

Il ragazzo

il cui fratello

La ragazza del cui fratello I ragazzi Le ragazze

al cui fratello –

è a Londra parlate –

dal cui fratello

sta male

diamo il libro stanno male

andiamo

Primeri iz prethodne tabele mogu se prevesti na sledeći način: Momak Devojka Momci Devojke

čiji je brat o čijem bratu čijem bratu

u Londonu oseća se loše govorite dajemo knjigu

–

–

kod čijeg brata

osećaju se loše

idemo

POSESUM: ŽENSKI ROD JEDNINE (SORELLA ) SUBJEKAT PREDLOG DI NEPRAVI OBJEKAT PRAVI OBJEKAT OSTALI PREDLOZI

Il ragazzo La ragazza

la cui sorella

è a Londra

della cui sorella

parlate

alla cui sorella

diamo il libro

– I ragazzi Le ragazze dalla cui sorella

sta male

– andiamo

stanno male

Primeri iz prethodne tabele mogu se prevesti na sledeći način: Momak Devojka Momci Devojke

čija je sestra

u Londonu

o čijoj sestri

govorite

čijoj sestri

dajemo knjigu

–

kod čije sestre

–

idemo

oseća se loše osećaju se loše

POSESUM: MUŠKI ROD MNOŽINE (FRATELLI ) SUBJEKAT PREDLOG DI NEPRAVI OBJEKAT OBJEKT PRAVI OBJEKAT OSTALI PREDLOZI PREDLOZI

I ragazzi

i cui fratelli dei cui fratelli ai cui fratelli –

Le ragazze

dai cui fratelli

Il ragazzo La ragazza

sono a Londra sta male parlate diamo il libro – stanno male andiamo

247

ZAMENICA

Primeri iz prethodne tabele mogu se prevesti na sledeći način: Momak Devojka Momci Devojke

SUBJEKAT PREDLOG DI NEPRAVI OBJEKAT PRAVI OBJEKAT OBJEKT OSTALI PREDLOZI

čija su braća o čijoj braći čijoj braći

u Londonu govorite dajemo knjigu

–

kod čije braće

oseća se loše

–

osećaju se loše

idemo

POSESUM: ŽENSKI ROD MNOŽINE (SORELLE ) le cui sorelle sono a Londra Il ragazzo delle cui sorelle parlate La ragazza alle cui sorelle diamo il libro I ragazzi – – andiamo Le ragazze dalle cui sorelle

sta male stanno male

Primeri iz prethodne tabele mogu se prevesti na sledeći način: Momak Devojka Momci Devojke

čije su sestre u Londonu o čijim sestrama govorite čijim sestrama dajemo knjigu –

kod čijih sestara idemo

–

oseća se loše osećaju se loše

I relativna zamenica član + cui može se zameniti promenljivim oblikom član +

quale, pri čemu treba:

koristiti predlog di ispred člana i zamenice quale (radi iskazivanja posesivne vrednosti);  promeniti redosled reči;  slagati član relativne zamenice s posesorom ;  po potrebi, kombinovati član s nekim od predloga, u zavisnosti od predikata relativne rečenice. 

Ove mogućnosti ilustrovane su prvom od prethodne četiri tabele; ona je podeljena na dve varijante – u prvoj posesor je u jednini, u drugoj u množini. Značenje primera ostaje nepromenjeno: SLAGANJE ZAMENICE PREMA JEDNINI MUŠKOG RODA (POSESOR: IL RAGAZZO) SUBJEKAT PREDLOG DI NEPRAVI OBJEKAT PRAVI OBJEKAT OSTALI PREDLOZI

il fratello del quale (...čiji je brat...) del fratello del quale (...o čijem bratu...) Il al fratello del quale ragazzo (...čijem bratu...) – dal fratello del quale (...kod čijeg brata...)

è a Londra parlate diamo il libro

andiamo

sta male

248 SLAGANJE ZAMENICE PREMA MNOŽINI ŽENSKOG RODA (POSESOR: LE RAGAZZE) SUBJEKAT PREDLOG DI NEPRAVI OBJEKAT PRAVI OBJEKAT OSTALI PREDLOZI

il fratello delle quali è a Londra (...čiji je brat...) del fratello delle quali parlate (...o čijem bratu...) Le al fratello delle quali diamo il libro ragazze (...čijem bratu...) – dal fratello delle quali andiamo (...kod čijeg brata...)

stanno male

Budući da je ova varijanta relativno–posesivne zamenice prilično složena, preporučuje se oprez prilikom njene upotrebe. PAZI! Član ispred zamenice cui slaže se u rodu i broju s posesumom, tj. s imenicom koja stoji iza relativno–posesivne zamenice:

La ragazza il cui fratello è studente si chiama Maria = Devojka čiji je brat student zove se Marija Kod relativno–posesivne zamenice del quale član se slaže u rodu i broju s posesorom, tj. s imenicom koja stoji ispred relativno–posesivne zamenice:

La ragazza il fratello della quale è studente si chiama Maria = Devojka čiji je brat student zove se Marija PAZI! Srpske upitne zamenice čiji?, čija?, čije? ne prevode se italijanskom relativno–posesivnom zamenicom, već upitnom zamenicom chi? kojoj prethodi predlog di :

Čiji je ovaj ranac? Čiji su ovi diskovi? Čija je ova slika? Čije su ove karte? Čije je ovo dete? Čija su ova deca?

= = = = = =

Di Di Di Di Di Di

chi chi chi chi chi chi

è questo zạino? sono questi CD? è questa foto? sono questi biglietti? è questo bambino? sono questi bambini?

PAZI! Neke upitne rečenice sa zamenicom čiji, čija, čije mogu biti problematične za prevođenje na italijanski:

Ne znam čiji je zadatak najbolji = DOSLOVNO: Non so il cọmpito di chi sia il migliore (BOLJE: Non so quale cọmpito..., Non so chi ha il cọmpito... DOSLOVNO: La corsịa di chi è la migliore? (BOLJE: Chi ha la corsịa..., Qual è la corsịa migliore?) Čija je ruka mogla napisati ovakvu poruku? = DOSLOVNO: La mano di chi ha potuto scrivere un messaggio come questo? (BOLJE: Quale mano...)

Čija je staza najbolja? =

249

ZAMENICA

6.5. UPITNE ZAMENICE Najvažnije upitne zamenice su chi?, che?, quale? i quanto? • Zamenica chi? odnosi se isključivo na ljude: Chi è? = Ko je? Chi chiami? = Koga zoveš? PAZI! Zamenica chi nikada ne može da stoji umesto relativne zamenice che / cui. Treba reći:

La ragazza che canta è Anna = Devojka koja peva je Ana La ragazza a cui mi rivolgo è Anna = Devojka kojoj se obraćam je Ana

• Zamenica che? odnosi se na sve pojmove u vezi s kojima se mogu postaviti pitanja, ali ne i na ljude: Che fai? = Šta (to) radiš? Che succede? = Šta se događa? Che ne dici? = Šta misliš o ovome/Kako ti se čini? PAZI! Postoji grupa prelaznih glagola iza kojih može da stoji ili veznik che za objekatsku rečenicu ili upitna zamenica che kojoj sledi pravi objekat:

Lo sai che ho comprato una borsa nuova? = Da li znaš da sam kupila novu tašnu? (che = veznik za objekatsku rečenicu) Lo sai che ho comprato? = Da li znaš šta sam kupila? (che = up. zam.) Da bi se izbegle dvosmislenosti, opravdano je da se upotrebi upitna zamenica che cosa :

Lo sai che cosa ho comprato? = Da li znaš šta sam kupila?

Upitne zamenice che? i chi? mogu se kombinovati sa svim pravim predlozima: UPITNA ZAMENICA CHI? OBLIK ZAMENICE SUBJEKAT PREDLOG DI NEPRAVI OBJEKAT OBJEKAT VOKATIV OSTALI PREDLOZI

PRIMER

Chi arriva? = Ko dolazi? Di chi parlate? = O kome govorite? A chi lo regali? = Kome ćeš to pokloniti? Chi aspetti? = Koga čekaš? – Da chi vai? = Kod koga ideš? da, con itd. Con chi lavori? = S kim radiš? + chi? Per chi tifi? = Za koga navijaš? chi? di chi? a chi? chi? –

250 UPITNA ZAMENICA CHE? OBLIK ZAMENICE SUBJEKAT PREDLOG DI NEPRAVI OBJEKAT OBJEKAT VOKATIV

che? di che? a che? che? –

PRIMER

Che occorre? = Šta je potrebno? Di che parlate? = O čemu govorite? A che fermata scendi? = Na kojoj stanici silaziš? Che aspetti? = Šta čekaš? – Da che problema cominci? = Od kog problema

počinješ?

OSTALI PREDLOZI

da, con itd. Con che lavori? = Čime radiš? + che? Per che motivo l’hai fatto? = Iz kog razloga si to

učinio?

• Upitna zamenica quale? odnosi se kako na bića, tako i na predmete i može da se kombinuje s pravim predlozima. Ona ima množinu quali : Quale preferisci? = Koji ti se više dopada? Quali hai comprato? = Koje si kupio? Di quali ha parlato? = O kojim je govorio? Con quale dei due lavori? = Kojim od ova dva radiš?/S kojim od ove dvojice radiš? A quali ti sei rivolto? = Kojima si se obratio? PAZI! Quale? može biti u pridevskoj službi, ispred imenice u jednini:

Quale film hai visto? = Koji si film gledao? Con quale diritto? = S kojim pravom? Di quale problema parlate? = O kom problemu razgovarate? Ukoliko je imenica u množini, treba upotrebiti oblik quali :

Quali film hai visto? = Koje si filmove gledao? Con quali soldi? = Kojim parama? Di quali problemi parlate? = O kojim problemima razgovarate? PAZI! Quale? se može samo krnjiti. Krnjenje je uobičajeno ispred oblika glagola ẹssere koji počinju glasom e :

Qual è il tuo zạino? = Koji je tvoj ranac? Qual è la tua? = Koja je tvoja? Ispred imenica ili prideva krnjenje nije uobičajeno, a javlja se u ustaljenim izrazima i u pesničkom jeziku:

Qual buon vento? = Kojim dobrom? Qual altra virtù? = Koja druga vrlina? U množini nije dozvoljeno krnjenje.

ZAMENICA

251

Za razliku od zamenica chi? i che?, zamenica quale? vezuje se za čin biranja između predmeta ili osoba koje pripadaju istoj grupi, klasi. Quale? izdvaja, ističe jedno biće ili predmet, za razliku od che? : Che preferisci? Gli spaghetti, i wurstel o il pollo? = Šta više voliš? Špagete, viršle ili piletinu?

Quale preferisci? La pasta Barilla, Buitoni o Granoro? = Koju više voliš? Testeninu Barila, Buitoni ili Granoro?

• Upitnom zamenicom quanto? traži se obaveštenje o količini: Quanto hai dormito? = Koliko si spavao? Quanta occorre? = Koliko je potrebno? (quanta upućuje na predmet ženskog roda, npr. farina = brašno) Quanti sono? = Koliko ih ima? Quante arrịvano? = Koliko ih dolazi? (npr. žena)

I upitna zamenica quanto? može da se kombinuje s pravim predlozima: Di quanto ti accontenti? = Koliko ti je dovoljno? Tra quanto ci vediamo? = Za koje vreme ćemo se videti? A quanto lo vẹndono? = Po kojoj ceni ga prodaju?

PAZI! Quanto? može biti i u pridevskoj službi, ispred imenice. I upitni pridev quanto može da se kombinuje s pravim predlozima:

Quanto tempo ci hai messo? = Koliko ti je vremena trebalo? Quanta pizza hai mangiato? = Koliko si pice pojeo? Da quanti giorni siete qui? = Koliko dana ima kako ste ovde? Con quante foto sei tornato? = S koliko fotografija si se vratio? PAZI! Imenica cosa (= stvar) ima i funkciju upitne zamenice:

Cosa vuoi? = Šta hoćeš? Di cosa sta parlando? = O čemu govori? Cosa može da se kombinuje s upitnom zamenicom che : Che cosa vuoi? = Šta hoćeš? Di che cosa sta parlando? = O čemu govori? Upitni izraz che cosa? muškog je roda, što se vidi po participu prošlom:

Che cosa è successo? = Šta se dogodilo?

252

6.6. KOMBINOVANE ZAMENICE CHI, QUANTI, QUANTO Zamenice chi, quanti /e i quanto mogu se nazvati kombinovanim (pronomi misti ) zato što one u sebi objedinjuju jednu pokaznu i jednu relativnu zamenicu: KOMBINOVANA

POKAZNA ZAMENICA

ZAMENICA

chi quanti/e quanto

= = =

quello/colui + quelli/e/coloro + quello/ciò +

RELATIVNA ZAMENICA

che che che

ZNAČENJE

= onaj koji = oni /e koji /e = ono što

Primeri: Chi cerca trova = Ko traži taj i nađe L’ ho detto a quanti ẹrano presenti = Rekao sam to onima koji su bili prisutni L' ho detto a quante ẹrano presenti = Rekao sam to onima koje su bile prisutne Quanto mi ha detto non è vero = Ono što mi je rekao/rekla nije istina

Ove zamenice mogu se kombinovati s predlozima: Domanda a chi vuoi tu = Pitaj koga god ti hoćeš Bambini, il dolce è solo per quanti hanno mangiato la minestra = Deco, kolač je samo za one koji su pojeli čorbu

Con quanto ho a disposizione, non farò molto = S onim što mi je na raspolaganju, neću postići mnogo

Više kombinovanih zamenica chi mogu da se upotrebe u korelaciji: tada one znače “jedni... drugi... treći...”: Chi beveva, chi cantava, chi gridava.. = Jedni su pili, drugi su pevali, treći vrištali...

Prednost ovog rešenja u odnosu na neodređene zamenice gli uni... gli altri je u tome što ova zamenica omogućava teorijski neograničeno nabrajanje, dok se zamenicama gli uni... gli altri nabrajanje ograničava na dva ili eventualno tri elementa (gli uni... gli altri... gli altri ancora...; vidi odeljak 6.8.2).

6.7. POKAZNE ZAMENICE Najvažnije pokazne zamenice su: questo quello codesto questi

ovaj onaj taj ovaj

quegli costui colui ciò

onaj, taj čovek on, taj čovek on, onaj to

ZAMENICA

253

Zamenice questo i quello imaju isto značenje kao i pokazni pridevi questo i quello. Od njih se razlikuju po tome što ne stoje ispred imenice i mogu da budu subjekat rečenice, pravi objekat ili mogu da stoje posle nekog predloga, kada obavljaju neku drugu sintaksičku funkciju u rečenici: Chi è quello? = Ko je onaj? Questo non mi serve = Ovaj/ovo mi ne treba Voglio quello! = Hoću ono! Pọrtami questo = Donesi mi ovaj/ovo È per questo che ti ho chiamato = To je razlog zbog kojeg sam te zvao In quello non c’è niente = U onom nema ničega

Zamenica codesto ređe se koristi i izvan Toskane doživljava se kao arhaizam. Ona upućuje na predmet koji je blizu sagovornika i odgovara srpskoj zamenici taj. Budući da se u srpskom jeziku zadržao sistem s tri pokazne zamenice (ovaj – onaj – taj ) a da se taj sistem u italijanskom sveo na dve zamenice ( questo – quello), u transferu na italijanski jezik moramo da se opredelimo ili za zamenicu questo, ili za zamenicu quello. PAZI! Zamenica quello menja se samo u rodu i broju i poseduje samo sledeće oblike:

quello quelli quella quelle Ovo upozorenje se daje zbog prideva quello, koji se u muškom rodu krnji a elidira se u oba roda (vidi odeljak 4.4). PAZI! Izuzetno, zamenica quello može da se krnji ispred relativne zamenice che :

Quel che non ricordo sono i suoi motivi = Ono čega se ne sećam su njegovi razlozi

Pokazna zamenica quello upućuje na predmet koji je udaljen i od govornika i od sabesednika (odgovara srpskoj zamenici “onaj”), dok pokazna zamenica questo upućuje na predmet koji je blizu govornika (“ovaj”). Osim što ove dve zamenice upućuju na položaj u prostoru, one mogu označavati predmete, pojmove ili okolnosti koji su govorniku bliski kako fizički, tako i psihološki ili emotivno: Allora, parlami di questa Marina = Dakle, pričaj mi o toj Marini

Nedoumice mogu da nastanu prilikom prevođenja srpske pokazne zamenice

taj, ta, to, za koju italijanski jezik nema pravi ekvivalent. Da bi se ova zamenica prevela, moramo da se opredelimo ili za zamenicu questo ili za zamenicu quello. Zamenica questo podrazumeva da se njome obeleženi pojam smatra bliskim u

254

psihološkom ili emotivnom smislu; u pripovedanju o prošlim događajima takva bliskost može da se pojača i drugim jezičkim sredstvima za iskazivanje takvog stava, kao npr. složenim perfektom: To ponašanje mi se nije dopalo = Questo comportamento non mi è piaciuto

Zamenica quello kao ekvivalent srpske zamenice taj, ta, to pokazuje da se njome obeleženi pojam ne smatra bliskim u emotivnom ili psihološkom smislu. Takav stav može da se pojača upotrebom prostog perfekta (naročito u jeziku književnosti, u kom se prosti perfekat redovno upotrebljava): To ponašanje mi se nije dopalo = Quel comportamento non mi piacque

Ukoliko vlastito ime treba da bude određeno pokaznom zamenicom quello i nekim opisnim pridevom ili imenicom, ispred vlastitog imena treba upotrebiti predlog di : Quello stụpido di Mạuro = Ona budala od Maura Quell' ingẹnuo di Tommaso = Ona naivčina Tomazo Quella vịpera di tua moglie = Ona zmija od tvoje žene Quel farabutto di tuo cognato = Ona propalica od tvog zeta Quell'ạngelo di tuo figlio = Onaj anđeo od tvog sina PAZI! Pokazne zamenice questo i quello obavezno se slažu u rodu i broju s pojmom na koji se odnose:

Questo è Marco = Ovo je Marko Questa è Anna = Ovo je Ana Questi sono Marco e Anna = Ovo su Marko i Ana Queste sono Anna e Teresa = Ovo su Ana i Tereza Questa è la medicina = Ovo je lek (traženi lek) Quello è Marco = Ono je Marko Quella è Anna = Ono je Ana Quelli sono Marco e Anna = Ono su Marko i Ana Quelle sono Anna e Teresa = Ono su Ana i Tereza Questo è il salotto = Ovo je dnevna soba Pogrešan iskaz *Questo è Anna može se protumačiti kao namera da se predstavljena osoba ponizi, budući da ovakav iskaz poprima značenje Ovo što vidiš je Ana, pa čak i Ovo čudo je Ana i sl. PAZI! Prilikom transfera na italijanski treba da obratimo pažnju da li je zamenica oni upotrebljena kao lična ili kao pokazna zamenica:

Oni su otišli = Loro sono andati via (lična zamenica) Oni su otišli, ovi su ostali = Quelli sono andati via, questi sono rimasti (pokazna zamenica)

ZAMENICA

255

Gruba je greška prevesti iskaze poput ovog ličnom zamenicom loro :

Oni koji su otišli nisu zadovoljni = Quelli che sono andati via non sono soddisfatti

Questi i quegli Pokazne zamenice questi i quegli zastupljene su u jeziku književnosti, odnose se isključivo na pripadnike ljudskog roda i mogu se upotrebiti isključivo kao subjekti. Prva upućuje na osobu muškog pola koja je u tekstu upravo pomenuta, druga na osobu muškog pola koja je prethodno pomenuta, ali nije više u prvom planu kazivanja: Questi fu incoraggiato a farlo = Ovaj bi ohrabren da to učini M’aspettavo che questi mi si piantasse di fronte.. = Očekivao sam da će ovaj da stane pred mene... (Pirandelo) “Cioè... cioè... ” corresse questi.. = “Ovaj... ovaj...” ispravi on (Pirandelo) Quegli mi domandò di dove fossi = Taj me upitao odakle sam Quegli allora si voltò per gridargli.. = Taj se onda okrenuo da bi mu viknuo... (Pirandelo) Ma quegli riprese a ridere più forte.. = Međutim, ovaj ponovo stade da se jače smeje... (Pirandelo)

Costui i colui Pokazne zamenice costui (sa oblikom za ženski rod costei ; množina za oba roda je costoro ) i colui (sa oblikom za ženski rod colei ; množina za oba roda je coloro) ređe se koriste u savremenom jeziku, a odnose se isključivo na pripadnike ljudskog roda; pri tome, costui može da ima i pogrdan prizvuk: Che cosa vuole costui? = Šta želi ovaj? A costoro non deve interessare = Ove to ne treba da zanima Per fortuna costei era andata via in tempo = Srećom ona je na vreme otišla (Pirandelo)

Costoro lo sanno bene.. = Oni to dobro znaju... (Pirandelo) Chi sono coloro? = Ko su ovi? Ora Lillì da otto anni era moglie di colui.. = Dakle, Lili je već osam godina bila njegova žena... (Pirandelo)

Come strapparlo a colei? = Kako je oteti od nje? (Pirandelo)

Pokazna zamenica colui (colei, coloro) kombinuje se s relativnom zamenicom

che ili il quale :

Chiedi a colui che ti ha dato questo consiglio = Pitaj onoga koji ti je dao taj savet Coloro i quali desịderino partecipare si fạcciano avanti = Oni koji žele da učestvuju neka priđu

...dava del lei (...) a coloro coi quali da fanciullo (...) trattava da pari = ...obraćao se sa vi (...) onima s kojima je u detinjstvu (...) bio ravnopravan (Pirandelo)

256

U prethodnim primerima, u kojima se pokazna zamenica colui (colei, coloro) kombinuje s relativnom zamenicom, može se upotrebiti i kombinovana zamenica chi, ali predikat mora da bude u jednini: Chiedi a chi ti ha dato questo consiglio = Pitaj onoga ko ti je dao taj savet Chi desịderi partecipare si faccia avanti = Onaj ko želi da učestvuje neka priđe

Ciò Pokazna zamenica ciò ne odnosi se na konkretne materijalne predmete nego na pojmove, situacije, činjenice koje su pomenute u razgovoru: Ciò non mi piace = To/Ta stvar mi se ne sviđa Cosa volevi dire con ciò? = Šta si hteo time da kažeš?

Za osobe ili predmete treba upotrebiti zamenice quello ili questo, a ne ciò : Quello è il mio professore, questi sono i miei libri = Ono je moj profesor, ovo su moje knjige

6.7.1. POKAZNI PRIDEV I ZAMENICA STESSO Pokazni pridev stesso ima dva osnovna značenja: “isti” i “sam” (“lično”): isti:

sâm, lično:

Leggiamo lo stesso libro Guạrdano gli stessi film È la stessa cosa Fai le stesse proposte Il libro stesso contiene errori I film stessi danno un’altra interpretazione dei fatti

Čitamo istu knjigu Gledaju iste filmove To je jedno te isto Daješ iste predloge Sama knjiga sadrži greške Sami filmovi daju drugačije tumačenje činjenica

Kada je stesso u zameničkoj službi, uvek mu prethodi određeni član: Lo stesso è successo a Mario = Isto se dogodilo i Mariju Per me fa lo stesso = Što se mene tiče, svejedno je Per me è lo stesso = Meni je svejedno Lei è la stessa di prima = Ista je kao i pre PAZI! Pridev uguale i zamenica stesso razlikuju ne samo po značenju već i po upotrebi određenog člana:

È uguale a quello di prima = Isti je kao onaj pre (ali je ipak neki drugi, sličan prvom)

È lo stesso di prima = Isti onaj kao pre (reč je o istoj osobi ili predmetu)

Posebno značenje: Fa lo stesso = È uguale = Svejedno je

257

ZAMENICA

6.7.2. ZAMENICA TAJ, TA, TO I NJENI ITALIJANSKI EKVIVALENTI Zamenica to ne mora se uvek prevesti italijanskim pokaznim zamenicama questo, ciò ili quello. Kada zamenica to stoji uz glagol biti, u prevodu se može izostaviti pokazna zamenica, budući da italijanski glagol ẹssere obavlja i deo funkcija pokaznih zamenica. Uporedi primere:

È Mario = To je Mario È quello che ci voleva = To je ono što je nedostajalo Che cos’è? = Šta je to?

Još nekoliko primera: Govore da je to lepa varoš = Dịcono che sia una bella città To je mesto gde su italijanski pesnici u slobodi pevali i – u tamnici plakali = È il posto dove i poeti italiani cantạrono in libertà e piạnsero nelle cạrceri

Bila bi to dobrodošlica pesniku = Era il benvenuto al poeta Učinilo mu se da je sve to isto = Gli parve che fosse tutto uguale (...) ali sam ja odmah znao ne samo da je to Agata = (...) però io sapevo sụbito non solo che era Ạgata (...)

Pa to je kroz tri dana! = Ma è fra tre giorni! U najvećem broju to su uglavnom redovni profesori = Per la maggior parte sono generalmente professori ordinari

To je jedna posebna vrsta ružnoće = È un tipo di bruttezza particolare

6.8. NEODREĐENE ZAMENICE U odeljku posvećenom neodređenim pridevima (4.5) prikazani su oblici koji mogu biti kako neodređeni pridevi, tako i neodređene zamenice. Sa dva izuzetka (nessuno i niente – vidi str. 260), sledeći oblici koriste se kao neodređene zamenice i imaju samo oblike za jedninu i, eventualno, za ženski rod (ovaj oblik je posebno naveden): NEODREĐENA ZAMENICA

chiunque

ZNAČENJE

PRIMER

ma ko bilo ko

Chiunque può dire quello che pensa = Bilo ko može

da kaže šta misli Nessuno è autorizzato a farlo = Niko nije ovlašćen da

nessuna

niko nijedna

niente

ništa

Non c’è niente di nuovo = Nema ničeg novog

nulla

ništa

Non ho nulla contro di te = Nemam ništa protiv tebe

nessuno

to uradi Nessuna ha protestato = Nijedna nije protestovala

258

svako svaka

Ognuno va a casa sua = Svako ide svojoj kući

ognuna qualcosa

nešto

È successo qualcosa? = Da li se desilo nešto?

qualcuno qualcuna

neko neka

ognuno

Ognuna si lamenta = Svaka se žali Qualcuno è stato qui = Neko je bio ovde Mele? Qualcuna c’è di sicuro = Jabuke? Neka je

sigurno tu Ove zamenice ne odnose se isključivo na osobe!

uno una

neko, jedan, čovek neka, jedna

È venuto uno a chiamạrti = Došao je neko da te zove Una mi basta = Dovoljna mi je jedna Uno non sa cosa fare = Čovek ne zna šta da radi

U savremenom jeziku neodređena zamenica uno ne sme da se krnji ili elidira (za razliku od neodređenog člana uno – un i una – un’ ) : È uno dei suoi capricci = To je jedan od njegovih hirova Ne abbiamo trovato uno buono = Našli smo jedan da je dobar Una avanza: a chi la diamo? = Jedna je viška: kome da je damo?

Neodređena zamenica uno može da se koristi za građenje bezlične konstrukcije: Uno deve fare più attenzione = Čovek treba više da pazi Basta che uno non si arrabbi = Samo da se čovek ne naljuti Uno alla fine si scoccia = Čoveku, na kraju, sve dosadi

Ovi primeri mogu se parafrazirati na sledeći način, bez promene značenja: Si deve fare più attenzione Basta che non ci si arrabbi Alla fine ci si scoccia

Neodređene zamenice mogu da se kombinuju s pravim i nepravim predlozima: A chiunque abbiamo chiesto, la risposta è stata la stessa = Koga god da smo pitali, odgovor je bio isti

Di chiunque sia, pọrtalo via! = Čiji god da je, odnesi ga! La palla non è di nessuno = Lopta je ničija Sarà dietro qualcuno, no? = Valjda je iza nekoga, zar ne? PAZI! Uz zamenicu chiunque može da stoji i konjunktiv ukoliko sama zamenica ima značenje svako ko, svaki onaj ko ; tada ona stoji u zavisnoj rečenici:

Chiunque voglia, può fare domanda = Svako ko želi, može da podnese molbu Ukoliko je zamenica chiunque sinonim zamenice ognuno u značenju svako, bilo ko, ne treba upotrebiti konjunktiv:

È un film che può vedere chiunque = To je film koji može da gleda bilo ko Chiunque di voi è in grado di capire = Bilo ko od vas je u stanju da razume

ZAMENICA

259

PAZI! Zamenica qualcosa muškog je roda i to se vidi u složenim vremenima:

È successo qualcosa? = Da li se nešto desilo? Slično je i sa izrazom qualche cosa u istovetnoj strukturi:

È successo qualche cosa? = Da li se nešto desilo? MANJE JE UOBIČAJENO REĆI: È successa qualche cosa? Ali, ukoliko je pažnja govornika usredsređena na pojam iskazan imenicom cosa, u složenom vremenu particip prošli mora da stoji u ženskom rodu:

Qualche cosa sarà pur successa = Pa nešto se valjda i dogodilo PAZI! Ukoliko iza neodređenih zamenica qualcosa, niente ili nulla stoji pridev, između neodređene zamenice i prideva treba umetnuti predlog di :

C’è qualcosa di nuovo? = Ima li novosti? Voglio qualcosa di tuo = Želim nešto tvoje Non ha detto niente di insọlito = Nije rekao ništa neobično Non voglio nulla di esagerato = Neću ništa što je preterano

6.8.1. NEODREĐENE ZAMENICE NESSUNO, NIENTE, NULLA I NEGACIJA U odričnim rečenicama zamenice nessuno (niko) niente (ništa), nulla (ništa) stoje posle glagola, a glagolu prethodi negacija non : Non c’è nessuno = Nema nikoga/Nikog nema Non è successo niente = Nije se desilo ništa/Ništa se nije desilo Non ho nulla da dirti = Nemam ništa da ti kažem/Ništa nemam da ti kažem

Zamenice nessuno, niente i nulla mogu da stoje i ispred glagola; u tom slučaju: ne treba upotrebiti negaciju non (pravilo o “dvostrukoj negaciji” 60); treba voditi računa o tome da je takav iskaz markiran, odnosno da poprima naglašen emotivni naboj.  

PAZI! Neprihvatljive su kombinacije koje nastaju pod uticajem srpskog jezika: *nessuno non, *niente non ili *nulla non. Treba reći: Non viene nessuno, ili, markirano: Nessuno viene = Niko ne dolazi Non è successo niente, ili, markirano: Niente è successo = Ništa se nije desilo Non gli ho dato nulla, ili, markirano: Nulla gli ho dato = Ništa mu nisam dao 60

I prilog mai ispred predikata odbacuje “dvostruku negaciju”: Mai è successo che mi si dicẹssero sịmili cose = Nikada se nije desilo da mi neko kaže takve stvari. Ukoliko se prilog mai postavi iza predikata, iskaz treba da glasi: Non è mai successo che mi si dicẹssero sịmili cose, a značenje ostaje nepromenjeno.

260

Uporedi značenja: Non viene nessuno = Nessuno viene = Non è successo niente = Niente è successo =

Non ho nulla da dirti = Nulla ho da dirti =

Niko ne dolazi (obična konstatacija) Niko ne dolazi (iskazuje se razočaranje, iznenađenje i sl.) Ništa se nije desilo (obična konstatacija) Ništa se nije desilo (iskazuje se razočaranje, ili odvraćanje od mogućnosti da nam se postavljaju pitanja u vezi s nekim događajem) Nemam ništa da ti kažem (obična konstatacija) Nemam ništa da ti kažem (iskazuje se razočaranje, bes, odvraćanje od dalje komunikacije)

PAZI! Neodređene zamenice niente i nessuno mogu da budu i neodređeni pridevi:

Niente spaghetti oggi? = Danas nema špageta? Niente aglio, mi raccomando = Bez belog luka, molim te Non ho nessun problema = Nemam nijedan problem Nessuna novità? = Ima li novosti?

6.8.2. POSEBNA UPOTREBA NEODREĐENE ZAMENICE UNO Neodređena zamenica uno može da se koristi u korelaciji s neodređenom zamenicom altro. U takvoj upotrebi, zamenica uno razlikuje rod i broj, a uz zamenice uno i altro stoji određeni član: Ho preso l’uno e l’altro = Uzeo sam i jedan i drugi Gli uni ridẹvano, gli altri protestạvano = Jedni su se smejali, drugi bunili Le une parlạvano, le altre mangiạvano = Jedne su pričale, druge jele Chiedo agli uni e agli altri = Pitam i jedne i druge Pạrlano delle une e delle altre = Pričaju i o jednim i o drugim (ženama) L’ ho detto all’uno e all’altra = Rekao sam to i jednom (muškarcu) i drugom (ženi) Si ạmano l’un l’altro = Vole jedno drugo Ẹntrano l’uno dopo l’altro = Ulaze jedan za drugim Sạltano l’una sull’altra = Skaču jedna na drugu

Zamenice uno i altro iskazuju i uzajamno-povratnu vezu (vidi str. 281).

ZAMENICA

261

6.9. REČCE CI I NE Rečce ci i ne (particelle ci e ne ) su nenaglašene rečce i ponašaju se isto kao i nenaglašene lične zamenice i kao nenaglašene povratne zamenice: stoje ispred glagola (u indikativu, konjunktivu, kondicionalu i s trećim licima imperativa), ili se pišu sastavljeno s njim (u infinitivu, gerundiju, participu i s prvim licem množine i s drugim licima imperativa – vidi odeljak 6.1.6).

6.9.1. REČCA CI Pored toga što ci može da bude: 

nenaglašena lična zamenica u funkciji akuzativa:



nenaglašena lična zamenica u funkciji dativa:

Loro ci guạrdano = Oni nas gledaju Loro ci danno un buon consiglio = Oni nam daju dobar savet 

povratna zamenica za prvo lice množine: Noi ci alziamo presto = Mi rano ustajemo

ona može da ima i prilošku i zameničku upotrebu (vidi 6.9.1.1. i 6.9.1.2). Pored toga, rečca ci upotrebljava se uz glagol ẹssere. Glagolu ẹsserci može da odgovaraju srpski bezlični oblici ima, postoji, ali i glagol nalaziti se. Glagol ẹsserci slaže se u rodu i broju sa subjektom: Sul tạvolo c’è una lẹttera = Na stolu je jedno pismo Che c’è per cena? = Šta ima za večeru? Che c’è? = Šta je?/Šta se dešava? Ci sono due bei film, stasera = Večeras ima dva lepa filma Ci sono tanti posti dove uscire = Ima puno mesta za izlazak Loro non ci sono = Njih nema Oggi non c'è l' insalata? = Danas nema salate? PAZI! Rečca ci ima i varijantu vi koja se upotrebljava u višim registrima. U svakodnevnom jeziku rečca vi upotrebljava se da bi se izbegli neprijatni spojevi sličnih glasova. Bolje je reći:

Che cosa vi cẹrcano? = Šta tu traže? nego:

Che cosa ci cẹrcano? = Šta tu traže? U združenim oblicima rečca vi glasi ve :

Ve ne sono molti = Ce ne sono molti = Ima ih puno Ve le porterà dopo = Ce le.. = Odneće ih (tamo) kasnije

262

Subjekat i glagol ẹsserci moraju da slažu u broju. U tom smislu, naredni primeri nisu prihvatljivi u standardnom italijanskom jeziku: *Per la guerra non c'è più soldati = Za ratovanje nema više vojnika ISPRAVNO: Per la guerra non ci sono più soldati *Non c'è problemi = Nema problema ISPRAVNO: Non ci sono problemi

Osim uz glagol ẹssere, rečca ci se koristi i uz glagol avere. Takva upotreba tipična je za govorni jezik: Ci ho un problema = Imam jedan problem Ci ho qualcosa da dirti = Imam nešto da ti kažem Che ci avevi? = Šta je bilo s tobom? Scusa, ci avrei da fare = Izvini, imam posla

U prethodnim primerima, suprotno pravilima, grafem i se ne izgovara: ci ho se izgovara: /čo/, ci avevi : /čavèvi/, ci avrei : /čavrèj/. Ovakav izgovor u pisanju se beleži: c’o un problema... c’ho qualcosa da dirti... Na isti način uobičajeno se beleži i izgovara quindic’anni (petnaest godina), sedic’anni (šesnaest godina), mada izgovor ne odgovara grafičkom rešenju. 6.9.1.1. PRILOŠKA UPOTREBA REČCE CI Osnovna funkcija rečce ci je da zameni priloški izraz za mesto koji je ranije pomenut ili naveden: na taj način izbegavaju se ponavljanja. Rečca ci upućuje na kretanje ka nekom mestu i ona je vezana za predlog a : Vado a Firenze = Idem u Firencu Ci vado anch’io = Idem i ja (u Firencu) Torno a casa = Vraćam se kući Io ci torno dopo = Ja ću se vratiti kasnije (kući)

Bez konteksta nemoguće je odrediti na koje mesto se odnosi rečca ci : Devo andarci = Moram da idem (tamo, na ranije pomenuto mesto) Ci devo mandare Giulio = Moram da pošaljem Đulija (tamo, na ranije pomenuto mesto)

Rečca ci može da dâ posebno značenje raznim izrazima: Ci sono! = Setio sam se! Znam! Non ci sto = Ne pristajem/Ne slažem se O ci sei o ci fai! = Ili jesi (lud), ili se praviš! Per farlo ci vuole pazienza = Da bi se to uradilo potrebno je strpljenje Ce l’ ho = Imam (to)

ZAMENICA

263

PAZI! U govornom jeziku rečca ci se upotrebljava uz glagol avere i nenaglašenu akuzativnu zamenicu:

Ce l' hai una penna? = Da li imaš hemijsku olovku? Ce l'avete due euro da prestarmi? = Da li imate dva evra da mi pozajmite

Adesso non ce li ho più = Sada ih više nemam I biglietti ce li ho! = Imam karte! Inače, upotreba rečce ci u prethodnim primerima nije obavezna:

Hai una penna? = Da li imaš hemijsku olovku? Avete due euro da prestarmi? = Da li imate dva evra da mi pozajmite?

Adesso non li ho più = Sada ih više nemam Ho i biglietti = Imam karte

6.9.1.2. ZAMENIČKA UPOTREBA REČCE CI U ovoj upotrebi rečca ci često zamenjuje predloške strukture uvedene predlogom con koje stoje iza glagola giocare, parlare, scherzare, divertirsi itd.: Ecco Luigi. Non ci parlare! = Evo Luiđija. Nemoj da pričaš s njim! Lascia il vaso! Non ci giocare, non è un giocattolo! = Ostavi vazu! Nemoj da se igraš njome, to nije igračka!

Non ci scherzare, è una cosa seria = Nemoj da se šališ time, ozbiljno je Io non mi ci diverto! = To me ne zabavlja! (doslovno: Ja se time ne zabavljam! ) Non ci conto! = Ne računam na to! (PAZI! Glagol contare zahteva predlog su !) Hai portato anche il walkman: che ci fai? = Poneo si i vokmen: šta će ti? - Tu bevi il vino? – chiede un amico = Da li ti piješ vino? – pita prijatelj - E che altro ci potrei fare se non berlo? – gli risponde l’amico = A šta bih drugo mogao da radim s vinom sem da ga pijem?

Rečca ci može da stoji i uz glagole koji zahtevaju predlog a ili in : Penso spesso a questo problema = Često mislim na taj problem Ci penso spesso = Često pomišljam na to Provo a farlo = Pokušaću da to uradim Ci provo = Pokušaću (da to uradim) Non credo a questa possibilità = Ne verujem u ovu mogućnost Io invece ci credo = Ja, naprotiv, verujem u to Non vediamo niente di male in ciò = Mi u tome ne vidimo ništa loše Non ci vediamo niente di male = Mi u tome ne vidimo ništa loše

264

Posebnu pažnju treba obratiti na dativne zamenice za treća lica (a lui, a lei, a

loro) i rečcu ci, koja može da stoji umesto njih:

Sai che si è affezionata a lui = Sai che ci si è affezionata = Znaš da se vezala za njega Se ti avvicini a lei, vedrai = Se ti ci avvicini, vedrai = Ako joj se približiš, videćeš Mi rivolgerò a loro = Mi ci rivolgerò = Obratiću se njima

6.9.1.3. PLEONASTIČNA UPOTREBA REČCE CI U govornom jeziku rečca ci često se upotrebljava zajedno s elementom iskaza na koji se ona odnosi. To se čini radi postizanja veće izražajnosti. Takvo ci može se izostaviti a da iskaz ne promeni svoje značenje: Da qui non ci si vede bene = Odavde se ne vidi dobro Non ci sente bene, parlate più forte = Ne čuje dobro, govorite glasnije Ci staremo attenti noi alle valigie = Mi ćemo paziti na kofere Con lui non ci parlare! = Nemoj da govoriš s njim!

Ne treba smatrati pleonastičnom upotrebu rečce ci uz glagol ẹssere : Qui non c’è più nessuna speranza = Ovde nema više nikakve nade Chi c’era alla conferenza? = Ko je bio na konferenciji? Che c’è stato dopo? = Šta se dogodilo potom?

Upotreba rečce ci uz glagol avere može se smatrati pleonastičnom, ali je izuzetno rasprostranjena: Ce l’ ho! = Imam ga! (u značenju “posedujem ga”, ali i “uhvatio sam ga” ) Una ce l’avevo, ma ora non so dov’è = Jednu sam imao, ali sada ne znam gde je Ce l’avresti una sigaretta? = Da nemaš cigaretu?

6.9.1.4. PRILOŠKA REČCA CI I NENAGLAŠENE ZAMENICE, POVRATNE ZAMENICE I REČCA NE Priloška rečca ci može da se kombinuje sa: 

nenaglašenom akuzativnom zamenicom: mi ti lo la ci

+

ci

=

mi ci ti ci ce lo ce la vi ci

ZAMENICA

vi li le

+

ci

=

265

vi ci ce li ce le

Primeri: I Musei Vaticani? Mi ci pọrtano domani = Vatikanski muzej? Odvešće me (tamo) sutra

Ce lo presenteranno dopo = Predstaviće ga kasnije (na tom mestu) Non ci andremo da soli, vi ci accompạgnano i Rossi = Nećemo ići (tamo) sami, pratiće nas Rosijevi (do tog mesta)

Vi ci invitiamo volentieri = Rado ćemo vas pozvati (tamo)

Kao što vidimo iz poslednja dva primera, kontekst nam pomaže da razlučimo da li se združeni oblik vi ci odnosi na prvo ili na drugo lice množine. 

nenaglašenom dativnom zamenicom: mi ti gli le ci vi gli

+

ci

=

mi ci ti ci gli ci le ci vi ci vi ci gli ci

Primeri: Mi ci hanno consegnato il premio = Tu su mi uručili nagradu Le ci daranno un buon consiglio = Tu će joj dati dobar savet Vi ci chiederanno di tutto = Tu će nas/vas pitati sve i svašta 

povratnom zamenicom: mi ti si ci vi si

+

ci

=

mi ci ti ci ci si vi ci vi ci ci si

Primeri: Ti ci troverai bene, vedrai = Biće ti lepo (tamo), videćeš Ci si sentirà a suo agio = Osećaće se prijatno (tamo) Qualche volta vi ci tratteniamo = Ponekad se (tu) zadržimo Qualche volta vi ci trattenete = Ponekad se (tu) zadržite

266

Kao što se vidi iz poslednja dva primera, potrebno je pogledati glagolski oblik da bi se razlučilo da li se združeni oblik vi ci odnosi na prvo ili na drugo lice množine. 

rečcom ne u partitivnoj funkciji: ci

+

ne

=

ce ne

Primeri: Ce ne portiamo quanti sẹrvono = Nosimo (ih tamo) koliko treba Ce ne troverà alcuni = Naći će (tamo) neke (od njih) Marco ce ne ha prese due = Marko je (tamo) uzeo dva (predmeta ženskog roda) PAZI! Neki od primera upotrebe rečce ci koji su i navedeni u poslednje dve tačke mogu se tumačiti i drugačije:

Ci si sentirà a suo agio = Čovek se tamo verovatno oseća prijatno (bezlično-povratan glagol – vidi odeljak 7.6.4.2)

Ce ne portiamo quanti sẹrvono = Nosimo (ih za sebe) koliko treba (povratan glagol)

Marco ce ne ha prese due = Marko nam je uzeo dve Kontekst i zdrav razum mogu pomoći da se dvosmisleni iskazi sa rečcom ci protumače na logičan način.

6.9.2. REČCA NE Rečca ne se upotrebljava u partitivnoj, zameničkoj, priloškoj i prisvojnoj funkciji; može se upotrebiti i pleonastično. 6.9.2.1. PARTITIVNA UPOTREBA REČCE NE Partitivna funkcija predstavlja osnovno obeležje rečce ne. U ovoj funkciji ne upućuje na deo celine. Uporedi ove rečenice: – Conosci gli amici di Giuseppe? = Da li poznaješ Đuzepeove prijatelje? – Sì, li conosco = Da, poznajem ih (sve) – Conosci gli amici di Giuseppe? – Ne conosco solo tre = Poznajem samo trojicu

U prvom primeru imenica amici sagledava se kao celovit skup: u odgovoru se kaže da su poznati svi Đuzepeovi prijatelji. U drugom primeru, u odgovoru se kaže da je samo deo Đuzepeovih prijatelja poznat (ukupno trojica).

ZAMENICA

267

Svaki put kada se imenica odredi brojem ili nekim kvantifikatorom (pridevom koji upućuje na količinu: molto, poco, tanto, parecchio, alcuni /e, una parte itd.), ona se u daljem iskazu može zameniti rečcom ne. U tom slučaju u iskazu s rečcom ne moraju se upotrebiti broj ili kvantifikator; sam kvantifikator slaže se u rodu i broju sa zamenjenom imenicom: Ho tre biglietti = Imam tri ulaznice Ne ho tre = Imam ih tri Ho alcuni libri = Imam nekoliko knjiga Ne ho alcuni = Imam ih nekoliko Ho molto tempo = Imam mnogo vremena Ne ho molto = Imam ga mnogo Ho poca fiducia = Imam malo poverenja Ne ho poca = I mam ga malo Ho parecchie amiche = Imam puno prijateljica Ne ho parecchie = Imam ih puno

Ukoliko se u iskazu ipak želi zadržati i imenica koju zamenjuje partitivna rečca

ne, treba upotrebiti i predlog di. Ovim postupkom posebno se ističe imenica: Ne ho venti, di libri = Što se knjiga tiče, imam ih dvadeset Ne ho molto, di tempo = Vremena imam na pretek Ne ho poca, di fiducia = Što se poverenja tiče, imam ga malo Ne ho parecchie, di amiche = Prijateljica imam puno

Imenica će se još više istaći ukoliko se stoji na početku iskaza. Takva struktura nema ekvivalent u srpskom jeziku i može se, po potrebi, prevesti opisno: Di libri ne ho venti = Kada je reč o knjigama, imam ih dvadeset Di tempo ne ho molto = Što se vremena tiče, imam ga puno Di fiducia ne ho poca = Poverenja imam stvarno malo Di amiche ne ho parecchie = Što se prijateljica tiče, imam ih mnogo PAZI! Kada u iskazu ima složenih vremena, particip prošli se slaže u rodu i broju sa imenicom na koju se odnosi rečca ne (vidi i odeljak 7.9.3.3):

Ci sono film interessanti. Ne ho già visto uno = Ima interesantnih filmova. Već sam pogledao jedan

Ci sono film interessanti. Ne ho già visti due = Ima interesantnih filmova. Već sam pogledao dva

Ci sono mostre interessanti. Ieri ne ho visitata una = Ima interesantnih izložbi. Juče sam posetio jednu od njih

Ci sono mostre interessanti. Ieri ne ho visitate due = Ima interesantnih izložbi. Juče sam posetio dve

268

6.9.2.2. ZAMENIČKA UPOTREBA REČCE NE Rečca ne zamenjuje prethodno pomenutu predlošku strukturu koja se uvodi predlogom di : Avete parlato del tuo problema? = Jeste li razgovarali o tvom problemu? Sì, ne abbiamo parlato a lungo = Da, dugo smo pričali o njemu Sei certo di ciò? = Da li si siguran u to? Ne sono assolutamente certo = Apsolutno sam siguran (u to) Non mi sono accorto di lei = Nisam je primetio Io invece me ne sono accorta = Ja sam je, naprotiv, primetila

6.9.2.3. PRILOŠKA UPOTREBA REČCE NE Rečca ne uz neke glagole kretanja (tornare, uscire, scẹndere itd.) ima prilošku vrednost. Tada zamenjuje predloške strukture koje se uvode predlogom da i označava udaljavanje od nekog mesta (stvarnog ili figurativnog): Quando torni dal lavoro? = Kada se vraćaš s posla? Ne torno alle cinque = Vraćam se u pet Che brutta situazione! Non so come uscirne = Kakva gadna situacija! Ne znam kako da se izvučem (iz nje)

6.9.2.4. PRISVOJNA VREDNOST REČCE NE Rečca ne može da ima i prisvojnu vrednost. U toj funkciji odnosi se samo na treća lica. Nekoliko primera: Conosco suo fratello Ha preso la bici di Laura Leggo i loro temi

➔ Ne conosco il fratello ➔ Ne ha preso la bici ➔ Ne leggo i temi

Poznajem njegovog brata Uzeo je njen bicikl Čitam njihove sastave

6.9.2.5. PLEONASTIČNA UPOTREBA REČCE NE U govornom jeziku rečca ne se često upotrebljava pleonastično, zajedno s elementom iskaza na koji se odnosi. To se čini radi postizanja veće izražajnosti, a takvo ne može se izostaviti a da se značenje iskaza ne promeni: Non gliene importa niente della lạurea = Diploma ga više nimalo ne zanima Cosa ne posso sapere delle sue abitụdini? = Šta ja mogu da znam o njegovim navikama?

ZAMENICA

U naredna dva primera rečca ne strukture:

269

nije pleonastična već je deo glagolske

Oggi me ne sto a casa e guardo la partita = Danas ostajem kod kuće i gledam utakmicu

Quando te ne vai da qui? = Kada ćeš da odeš odavde?

6.9.2.6. REČCA NE, DRUGE NENAGLAŠENE ZAMENICE I REČCA CI Rečca ne ne može da se kombinuje s nenaglašenim akuzativnim zamenicama, budući da ove zamenice upućuju na celinu, a rečca ne na deo celine. Rečca ne kombinuje se sa: 

nenaglašenom dativnom zamenicom: mi ti gli le ci vi gli

+

ne

=

me ne te ne gliene ce ne ve ne gliene

Primeri: Me ne dà una = Daje mi jednu Gliene prendo alcuni = Uzeću mu/joj/im neke Non ce ne importa niente = Nije nas briga 

povratnom zamenicom: mi ti si ci vi si

+

ne

=

me ne te ne se ne ce ne ve ne se ne

Primeri: Te ne compri solo due? = Kupićeš samo dva (za sebe?) Lei se ne va senza salutare = Ona odlazi bez pozdravljanja Ve ne comprate solo una? = Kupićete samo jednu? 

rečcom ci : ci

+

ne

=

ce ne

Primeri: Marco ce ne compra sempre due = Marko tu uvek kupi dva Voi ce ne mangiate troppi = Vi (tu) pojedete previše (npr. dolci = kolača)`

7. GLAGOL Glagolski sistem (sistema verbale ) italijanskog jezika ima: Tri konjugacije, Sedam načina (četiri finitna i tri infinitna),  Osam vremena,  Dva stanja (aktiv i pasiv).  

Pored pravilnih glagola, postoji veliki broj nepravilnih glagola. Njihova promena prikazana je u odeljcima 7.11 i 7.12.

7.1. GLAGOLSKA PROMENA U italijanskom postoje tri glagolske promene (ili konjugacije: coniugazione ); svaka se odlikuje posebnim tematskim vokalom (vocạle tematica ) i zajedničkim nastavkom (desinenza ) za infinitiv. Prva konjugacija ima tematski vokal a i nastavak –re , kao u glagolu lavorạre (= raditi ).Druga konjugacija ima tematski vokal e i nastavak –re , kao u glagolu crẹdere58 (=verovati ). Treća konjugacija ima tematski vokal i i nastavak -re , kao u glagolu finịre (=završiti ) . PAZI! Neki glagoli, u infinitivu, nemaju nijedan od navedenih završetaka. To su glagoli porre i trarre (i od njih izvedeni glagoli: proporre, distrarre itd.), kao i glagolska osnova -durre, koja se javlja samo u glagolima koji su izvedeni prefiksom (npr. condurre, produrre, dedurre itd.). Ovi glagoli i njihove izvedenice pripadaju drugoj konjugaciji 59, a njihova promena prikazana je u odeljku 7.11.

7.2. GLAGOLSKI NAČIN Glagolski način (modo del verbo ) obaveštava o govornikom stavu prema radnji – da li on radnju smatra stvarnom ili nestvarnom (zamišljenom ili željenom), ili mogućom, odnosno obavezujućom. Finitni glagolski načini (modi finiti ) su: 



58 59

indikativ (indicativo ). On upućuje na stvarnost: Io lavoro = Ja radim konjunktiv (congiuntivo ). On upućuje na željenu ili zamišljenu radnju i najčešće se upotrebljava u zavisnoj rečenici: Vuole che io lavori = On hoće da ja radim

U drugoj konjugaciji akcent može da bude i na tematskom vokalu, npr. rimanẹre (= ostati, ostajati). Ovi glagoli potiču od kontrahovanih latinskih infinitiva ponĕre, trahĕre i ducĕre.

271

GLAGOL 



kondicional (condizionale ). On upućuje na mogućnost: Io lavorerei = Ja bih radio imperativ (imperativo ). Njime se izriče naređenje: Lavora! = Radi!

Finitni načini razlikuju lice i broj, vreme, stanje (aktiv i pasiv), za razliku od infinitnih načina (modi infiniti ), u kojima se prepoznaju samo neki od navedenih elemenata glagola. Infinitni načini su: 

gerundij (gerụndio ): lavorando = radeći



particip (particịpio ): lavorato = rađen, radio



infinitiv (infinịto ): lavorare = raditi

Predloženi primeri nisu kontekstualizovani i prevodi na srpski upućuju na dominantno, ali ne i na jedino značenje ovih načina.

7.3. GLAGOLSKO VREME Glagolsko vreme (tempo del verbo, tempo verbale ) je sačinjeno od osnove (tema ) i posebnih nastavaka (desinenza). Glagolsko vreme povezuje se na intuitivan način s hronološkim vremenom (npr. prezent se vezuje za sadašnjost, perfekat za prošlost, futur za budućnost itd.), ali u nekim slučajevima veza između glagolskog vremena i hronološkog vremena ne odgovara ni nazivu, ni upotrebi samog glagolskog oblika. Na primer, srpsko sadašnje vreme može da označi stanja i radnje koje pripadaju ne samo u govornikovoj sadašnjosti već i prošlosti ili budućnosti (što je „modalna“ upotreba vremena). U najvećem broju slučajeva kontekst pomaže da se pouzdano odredi vrednost glagolskog vremena, odnosno da li je on upotrebljen u osnovnom značenju ili modalno. 7.3.1. PREGLED GLAGOLSKIH VREMENA I NAČINA

KONJUNKTIV

(CONGIUNTIVO)

prezent (presente) imperfekat (imperfetto) perfekat (passato) pluskvamperfekat (trapassato)

GERUNDIJ

prezent (presente) imperfekat (imperfetto) perfekat (passato prọssimo) prosti perfekat (passato remoto) pluskvamperfekat (trapassato prọssimo) pluskvamperfekat II (trapassato remoto) futur (futuro sẹmplice) futur II (futuro anteriore)

(GERUNDIO)

INDIKATIV

(INDICATIVO)

U narednoj tabeli glagolska vremena su grupisana prema glagolskom načinu:

prezent (presente) prošli (passato)

PARTICIP

(PARTICIPIO)

INFINITIV

IMPERATIV

prezent * (presente)

prezent (presente) prošli (passato)

(INFINITO)

KONDICIONAL

(CONDIZIONALE)

prezent (presente) prošlo vreme (passato)

(IMPERATIVO)

272

prezent (presente) prošli (passato)

* Neke gramatike navode i futur imperativa (imperativo futuro), ali on se oblikom ne razlikuje od običnog futura (npr. Imparerai a memoria la poesia = Naučićeš napamet pesmu, sa značenjem „imaš da naučiš“, „moraš da naučiš“). Takav imperativ postojao je u latinskom jeziku. Upotreba pojedinih vremena prikazana je u odeljcima 7.8 i 7.9. PAZI! U savremenom jeziku svi načini i sva navedena vremena su u upotrebi; samo je trapassato remoto ograničen na jezik književnosti i zahteva posebne sintaksičke uslove (npr. jedan uslov jeste da mora da stoji u zavisnoj rečenici).

7.4. GLAGOLSKO STANJE Italijanski jezik ima aktiv (gẹnere attivo, diạtesi attiva ) i pasiv (gẹnere passivo, diạtesi passiva ). Pasiv imaju samo prelazni glagoli: on se gradi pomoću glagola ẹssere (ili venire ), a vršilac pasivne radnje može se uvesti predlogom da (vidi odeljak 7.7) ili, ukoliko je to potrebno, nekom specijalizovanom strukturom (npr. da parte di, „od strane…“).

7.5. GLAGOLSKI VID Glagolski vid (aspetto verbale) nije izražen na leksičkom nivou kao u srpskom jeziku već se vezuje za pojedina glagolska vremena. Italijani ne pripisuju važnost glagolskom vidu i obraćaju pažnju isključivo na temporalne odnose između radnji (prethodnost, istovremenost, posteriornost). Italijanske školske gramatike vezuju vid za pojedine glagolske strukture a ne za glagolska vremena. U ovoj gramatici glagolski vid se pominje zbog važnosti koju on ima u srpskoj jeziku i zbog njegovog uticaja na usvajanje italijanskog jezika. Treba napomenuti da su:  

složena vremena i prosti perfekat svršenog vida; prezenti i imperfekti su nesvršenog vida.

GLAGOL

273

Pogrešno je mehanički izjednačavati, na primer, perfekat nesvršenog glagola s italijanskim imperfektom, odnosno perfekat svršenog glagola s italijanskim složenim ili prostim perfektom. I aoristu ne mora uvek da odgovara italijansko svršeno vreme. Upotreba prošlih vremena u italijanskom jeziku počiva na zakonitostima koje su drugačije u odnosu na srpski jezik. Uporedi iskaze: Era IMPERFEKAT una bella giornata È stata PERFEKAT una bella giornata

= Bio je lep dan

U prvom iskazu imperfekat obrazuje uvod, nagoveštaj za dalji razgovor i sagovornik čeka da čuje šta se datog dana dogodilo. Takva rečenica ne sadrži celovitu, zaokruženu informaciju. Drugi iskaz sadrži zaokruženu informaciju i on je sabesedniku dovoljan, nije potrebna dopunska informacija. Pomenute razlike u upotrebi vremena, odnosno u oblikovanju i planiranju izlaganja, jesu od ključne važnosti za italijanski jezik, ali u početnim fazama učenja treba pokazati razumevanje za teškoće koje imaju govornici srpskog jezika da shvate principe na kojima se gradi italijanski tekst. Drugi problem predstavlja izbor italijanskih prošlih vremena. Naime, složenom perfektu, prostom perfektu i pluskvamperfektu uglavnom odgovara jedno srpsko vreme – perfekat (jer aorist ima posebnu funkciju i stilsko značenje, a imperfekat i pluskvamperfekat se gotovo i ne upotrebljavaju u srpskom jeziku). Sledeća tri iskaza prevode se na jedan način: Ho mangiatoSLOŽ.PERF. bene MangiaiPROSTI PERF. bene = Dobro sam jeo Avevo mangiatoPLUSKVAMP. bene Upotreba jednog, drugog ili trećeg vremena zavisi od toga kakvu vrstu teksta želimo da gradimo (za biografski tekst, npr., upotrebiće se prosti perfekat), ili kakav stav imamo prema radnji (složeni perfekat iskazuje radnju koja je relevantna u psihološkom ili emotivnom smislu), odnosno prema samom pripovedanju (pluskvamperfekat se može upotrebiti na onim mestima gde pripovedač prekida priču i saopštava svoj komentar na samu priču, ili na mestima gde želi da pripiše radnji manu relevantnost, smeštajući je u drugi plan, „u pozadinu“, ostavljajući u prvom planu važnije događaje, iskazane prostim ili složenim perfektom). Glagolski sistem srpskog jezika ne razlikuje prvi plan od drugog plana, relevantno od manje relevantnog, pripovedanje od opisivanja. Usvajanje italijanskog glagolskog sistema nije moguće ukoliko se zanemari vrsta teksta, stav pripovedača u odnosu na predmet izlaganja i sam pristup izlaganju (koji može biti pripovedački ili opisni). Pažljivim čitanjem italijanskih tekstova, naročito književnih, mogu se postepeno prepoznavati i usvajati navedeni pripovedački postupci. 7.5.1. OSNOVNE GLAGOLSKE STRUKTURE S VIDSKOM OBELEŽENOŠĆU U ovom odeljku prikazane su najčešće glagolske strukture koje se odlikuju posebnom vidskom vrednošću. Reč je o perifrazama koje upućuju na nedovršen proces, ili najavljuju početak radnje, ili ističu tok samog procesa itd.

274

7.5.1.1. STARE + GERUNDIJ Strukturom stare + gerundij ističe se da su radnja ili proces u toku: Sto mangiando = (Upravo) jedem Lui sta dormendo = On (sada) spava Lei si sta pettinando = Ona se češlja se/upravo se češlja

Struktura stare + gerundij može da se upotrebi samo s prostim vremenima glagola stare (prezent, imperfekat, futur, ali ne i prosti perfekat); ne može se upotrebiti s imperativom. U strukturi stare + gerundij ne mogu da se upotrebe stativni glagoli, kao ẹssere (biti), sembrare (izgledati), stare (biti), somigliare (ličiti) i drugi već samo glagoli koji upućuju na proces. Umesto strukture stare + gerundij može se upotrebiti i običan prezent indikativa: Sto andando a scuola = Idem u školu Vado a scuola = Idem u školu

Ovi iskazi su gotovo sinonimni i između njih ne postoji razlika kao između engleskih iskaza I go to school i I'm going to school. U strukturi stare + gerundij mogu da se upotrebe i kondicional ili konjunktiv, ukoliko glagol u nezavisnoj rečenici zahteva upotrebu konjunktiva: Penso che stia vincendo = Mislim da pobeđuje Credevo che ci stesse lavorando da solo = Verovao sam da na tome radi samostalno Lo scrittore starebbe finendo il suo libro = Pisac navodno završava svoju knjigu.

7.5.1.2. STARE A + INFINITIV Struktura stare a + infinitiv ima slično značenje kao stare + gerundij, ali se ovom strukturom iskazuje i određen emotivni ili psihološki stav: Che stai a fare? = Šta to radiš? Che stai a dire? = Šta to govoriš?

Struktura stare a + infinitiv može da se upotrebi sa imperativom (dok struktura stare + gerundij odbacuje ovaj glagolski način) i sa drugim glagolskim vremenima ili načinima: Sta’ a vedere come lo sistemo! = Gledaj kako ću da ga sredim! Stette un po’ a guardare, poi se ne andò = Jedno vreme je posmatrao, zatim je otišao È stato lì un’ora a parlare di Laura = Čitav sat je pričao o Lauri Credevo che stesse a studiare = Mislio sam da uči Temo che sia stato a scrịvere tutta la notte = Bojim se da je celu noć proveo pišući L’ho pregato di non stare a fare domande = Zamolio sam ga da ne zapitkuje

GLAGOL

275

7.5.1.3. STARE PER + INFINITIV Strukturom stare per + infinitiv upućuje se na radnju koja treba upravo da počne: La partita sta per cominciare = Utakmica samo što nije počela Lei sta per andare via = Ona samo što nije otišla

Struktura stare per + infinitiv može da se upotrebi samo s prostim vremenima glagola stare (prezent, imperfekat, futur, prosti perfekat); uz složena vremena treba upotrebiti strukturu ẹssere lì lì per + infinitiv, koja ima isto značenje: È stato lì lì per morire = Zamalo da umre

I u strukturi stare per + infinitiv može da se upotrebi konjunktiv, ukoliko glagol u nezavisnoj rečenici zahteva upotrebu konjunktiva: Temo che stia per andạrsene = Bojim se da se sprema da ode

Konjunktiv može da se upotrebi i u strukturi ẹssere lì lì per + infinitiv: Si dice che sia stato lì lì per morire = Priča se da je zamalo umro

7.5.1.4. ANDARE /VENIRE + GERUNDIJ Strukture andare + gerundij i venire + gerundij upotrebljavaju se za radnje koje su u toku ili radnje koja se ponavljaju. Mogu se upotrebiti i prosta i složena vremena: Marco andava dicendo a tutti che era stato promosso = Marko je svima pričao da je položio razred

È una situazione che piano piano si è venuta chiarendo = To je situacija koja se postepeno razjasnila/razjašnjavala

Razlika između dve strukture svodi se na razliku između glagola andare i

venire : 



glagol venire upućuje na veće učestvovanje i zainteresovanost govornika (glagol venire usmeren je prema govorniku; samim time i radnja glavnog glagola poprima veću psihološku i emotivnu relevantnost); glagol andare je neutralniji kada je reč o stavu govornika (glagol andare nije usmeren prema govorniku te se podrazumeva, kao posledica takve usmerenosti, u kojoj radnja „odlazi“ od govornika (ili logičkog subjekta), manje psihološko ili emotivno učestvovanje subjekta.

U strukturama andare + gerundij i venire + gerundij može da se upotrebi konjunktiv, ukoliko to zahteva glagol u nezavisnoj rečenici:

276

Spero che non lo vada ripetendo a tutti = Nadam se da to ne ponavlja svima Ho paura che venga proponendo le stesse soluzioni di prima = Bojim se da predlaže ista rešenja kao i ranije

7.5.1.5. ANDARE + PARTICIP PROŠLI Struktura andare + particip prošli ima pasivnu vrednost i upućuje na radnju koja treba da bude izvršena (i nema, zapravo, vidsku vrednost): Il cọmpito va fatto così = Zadatak treba uraditi ovako ( DOSLOVNO: mora biti urađen…) Questa situazione andava prevista = Ovu situaciju trebalo je predvideti (DOSLOVNO: trebalo je da bude predviđena) Va detto anche questo = I ovo treba kazati (DOSLOVNO: I ovo mora da bude rečeno)

Uz perfekat, prosti perfekat i pluskvamperfekat struktura andare + particip prošli ne upućuje na moranje već na nepopravljivo stanje. Ipak navedeno značenje postiže se samo participom prošlim malog broja glagola: Il relitto andò perduto – Olupina je izgubljena Il documento è andato distrutto – Dokument je uništen Il manoscritto era andato rovinato = Rukopis je upropašten

I u strukturi andare + particip prošli može da se upotrebi konjunktiv, ukoliko glagol u nezavisnoj rečenici zahteva taj način: Credo che il cọmpito vada fatto così = Verujem da zadatak treba da se uradi ovako È giusto che vada detto anche questo = Pravedno je da se i ovo kaže

7.5.1.6. VENIRE + PARTICIP PROŠLI Struktura venire + particip ima vrednost pasiva i o njoj će biti reči u odeljku posvećenom pasivu (7.7). Ovde ćemo navesti dva primera: Di sọlito veniva fatto in questo modo = Obično se to radilo na ovaj način Lui viene criticato duramente = On biva žestoko kritijkovan

7.5.1.7. TORNARE A + INFINITIV Strukturom tornare a + infinitiv ne upućuje se na kretanje već na ponavljanje radnje. Kontekst i poznavanje jezika pomažu da se značenje ove strukture prepozna: Torna a piọvere = Ponovo pada kiša Torna a parlare Marco = Opet govori Marko Torno a vedere = Vraćam se da pogledam

GLAGOL

277

Dopo l’intervento chirụrgico è tornato a sentire = Nakon hirurške intervencije ponovo čuje (a ne: *vratio sa da čuje – za takvo značenje uz glagol sentire morao bi da stoji nekakav objekat: è tornato a sentire l’opinione del mẹdico = (pacijent) se vratio da čuje lekarevo mišljenje)

7.5.1.8. FARE PER + INFINITIV Strukturom fare per + infinitiv označava se namera, trenutak koji neposredno prethodi izvršenju radnje: Fece per bere l’acqua = Krenuo je da pije vodu Fece per tornare su = Htede da se vrati gore Appena ha fatto per dire qualcosa mi sono alzato = Čim je zaustio da kaže nešto, ja sam ustao

7.6. VRSTE GLAGOLA U italijanskom jeziku postoje prelazni, neprelazni, povratni i bezlični glagoli. Razlikovanje ovih vrsta glagola važno je za izbor pomoćnog glagola. 7.6.1. PRELAZNI GLAGOLI Prelazni glagoli (verbi transitivi ) mogu da imaju pravi objekat. U vezi sa ovim glagolima moguće je postaviti pitanje „šta?“ (che cosa?) ili „koga?“ (chi?):

Koga vidiš?

Šta uzimaš?

Prelazni glagoli: 

grade složena vremena pomoćnim glagolom avere : Ho dato una cosa a Enrico = Dao sam nešto Enriku



mogu da budu povratni: Tu ti sei girata, allora mi giro anch’io = Ti si se okrenula, onda ću i ja da se okrenem



mogu da imaju pasivne oblike: Sono stato chiamato da Enrico = Pozvao me je Enriko PAZI! Glagol parlare (= pričati) je neprelazan, stoga ne može da ima pravi objekat ali zahteva pomoćni glagol avere :

Ho parlato di quello che mi è successo ieri = Pričao sam o onome što mi se dogodilo juče

Abbiamo parlato di tutto = Razgovarali smo o svemu

278 Pod uticajem srpskog glagola govoriti često se upotrebljava neprelazni glagol parlare umesto prelaznog dire, što je pogrešno: Šta govoriš? = Che cosa dici? Ja sam to oduvek govorio = Io l’ho sempre detto Šta kažeš?= Che cosa dici? U ovim primerima „šta“ i „to“ su pravi objekti, samim time nije dozvoljeno da se u njima upotrebi parlare. PAZI! Glagol lavorare može da ima pravi objekat, ali u takvom slučaju ima značenje obraditi :

Devo lavorare questo orlo = Moram da obradim ovaj rub Lavora bene la palla = Dobro priprema akciju (u sportu)

7.6.2. NEPRELAZNI GLAGOLI Neprelazni glagoli (verbi intransitivi) ne mogu da imaju pravi objekat. Takvi su glagoli „rasti“, „spavati“, „(ot)ići“ itd. U vezi s ovim glagolima nije moguće postaviti pitanje „šta?“ ili „koga?“. Osnovne odlike neprelaznih glagola su: 

grade složena vremena pomoćnim glagolima ẹssere ili avere : È stato a Milano = Bio je u Milanu Ha passeggiato a lungo = Dugo se šetao

 

ne mogu da budu povratni; ne mogu imati pasivne oblike.

7.6.3. POVRATNI GLAGOLI Uz povratne glagole (verbi riflessivi ) uvek stoje povratne zamenice60: Mi giro per vedere chi è = Okrećem se da vidim ko je Ci divertiamo con gli amici = Zabavljamo se s prijateljima

Osnovne odlike povratnih glagola su: 

upotrebljavaju se zajedno s povratnim zamenicama, (svako lice ima svoju povratnu zamenicu: mi, ti, si, ci, vi, si – vidi odeljak 6.3);



samo prelazni glagoli mogu da budu povratni, a neki glagoli postoje samo kao povratni (vidi odeljak 7.6.3.1);

  60

grade složena vremena pomoćnim glagolom ẹssere ; particip prošli slaže se u rodu i broju sa subjektom; povratni glagoli ne mogu da imaju pasivne oblike.

Povratna zamenica ipak se mora izostaviti se u kauzativnim strukturama: L’ho fatta girare = Primorao sam je da se okrene (glagol je girarsi).

279

GLAGOL

Primeri: Mi sono vestita = Obukla sam se. Ci siamo incontrate per caso = Srele smo se slučajno. Vi vergognate del vostro comportamento? = Da li se stidite svog ponašanja? PAZI! Ako je glagol povratan u srpskom, njegov italijanski ekvivalent ne mora da bude povratan. I obratno, ako je glagol povratan u italijanskom, srpski parnjak ne mora da bude povratan. Obrati pažnju na sledeće glagole:

Pojavljuju se iznenada = Appạiono all’ improvviso. Igraju se = Giọcano. Smejem se = Rido. Smeši se = Sorride. Vraćam se = Torno. Ona se šali = Lei scherza. Glagoli apparire, giocare, rịdere, sorrịdere, tornare i scherzare su neprelazni i ne mogu da imaju povratne zamenice. Isto je s glagolima moliti se (pregare), (pre)seliti se (traslocare, cambiare casa), šetati se (passeggiare), sunčati se (prendere il sole), diviti se (ammirare), radovati se (gioire, ali i rallegrarsi ), činiti se (parere, sembrare) itd. PAZI! Srpskim glagolima sresti se i upoznati se odgovaraju italijanski prelazni glagoli, redom, incontrare i conọscere :

Sreo sam se s Dejanom = Ho incontrato Dejan Upoznala sam Anu = Ho conosciuto Anna PAZI! Glagol divertirsi znači „zabavljati se“, „lepo se provoditi“. Zabavljanje u smislu ljubavne veze iskazuje se izrazima stare insieme, stare con qualcuno :

Koliko dugo se zabavljaju njih dvoje? = Da quanto stanno insieme loro due?

Da quanto tempo sta con Anna? = Koliko dugo se zabavlja s Anom? I glagoli cambiare i girare mogu biti izvor poteškoća: vidi str. 292.

7.6.3.1. PODELA POVRATNIH GLAGOLA Povratni glagoli dele se na pet vrsta:     

pravi povratni glagoli prividno–povratni glagoli afektivni povratni glagoli uzajamno–povratni glagoli pronominalni povratni glagoli

(verbi (verbi (verbi (verbi (verbi

riflessivi propri ) riflessivi apparenti ) riflessivi d’affetto) riflessivi recịproci ) riflessivi pronominali )

280

Treba obratiti pažnju na povratne glagole u bezličnim konstrukcijama: o tome vidi odeljak 7.6.4.2.

Pravi povratni glagoli Uz prave povratne glagole stoji povratna zamenica u funkciji pravog objekta; nenaglašena povratna zamenica može se zameniti naglašenom povratnom zamenicom (ona je, eventualno, pojačana pokaznim pridevom stesso, kao u poslednjem primeru): Io mi pettino = Ja se češljam. Io pettino me = Ja češljam sebe (a ne nekog drugog). Lui si guarda = On se gleda. Lui guarda sé = On gleda sebe (a ne nekog drugog). Lei si ammira = Ona se divi samoj sebi. Lei ammira se stessa = Ona se divi samoj sebi (a ne nekome drugog).

Prividno–povratni glagoli Prividno–povratni glagoli, pored povratne zamenice, imaju i pravi objekat. Povratna zamenica obavlja funkciju nepravog objekta, što je prikazano sledećim primerima: Mi lavo le mani e vengo a mangiare = Perem ruke i dolazim da jedem. (Lavo le mani a me stesso...)

Oggi lui si comprerà un bell’ạbito = On će danas kupiti leo odelo. (Lui comprerà per se stesso un bell’ạbito)

Adesso ci togliamo le scarpe = Sada ćemo se izuti. (Togliamo le scarpe a noi stessi)

Iskazi u zagradama jesu mogući, ali nisu uobičajeni: ovde su navedeni da bi se istakla funkcija povratne zamenice.

Afektivni povratni glagoli Afektivni povratni glagoli su podvrsta prividno-povratnih glagola. Razlikuju se od njih po tome što iskazuju naročit stav govornika prema objektu: Torno a casa, mi mangio una bella pizza e mi godo la partita = Vratiću se kući, poješću dobru picu i uživaću u utakmici

Mi fumo sụbito il sịgaro = Odmah ću popušiti cigaru Beviạmoci un bicchierino = Da popijemo jednu čašicu “Quando un uomo mi piace me lo sposo ” = Kada mi se dopadne neki muškarac, udam se za njega (Elizabet Tejlor)

U ovim slučajevima povratna zamenica ne može da se zameni naglašenom povratnom zamenicom.

281

GLAGOL

Uzajamno–povratni glagoli Kod uzajamno–povratnih glagola dva ili više subjekata usmeravaju radnju glagola jedni prema drugima. Radi isticanja uzajamno-povratne veze može se upotrebiti i neki prilog ili priloški izraz: Ci parliamo spesso = Često razgovaramo (jedni s drugima) Quando vi trovate al bar? = Kada se sastajete u kafiću? Vedo che vi aiutate = Vidim da pomažete jedni drugima Si aiụtano reciprocamente = Pomažu jedni drugima Si aiụtano vicendevolmente = Uzajamno se pomažu PAZI! Uzajamno-povratnu vrednost glagola mogu da pojačaju zamenice uno i altro u korelaciji (u muškom i u ženskom rodu, u jednini i – ređe – u množini), uz obaveznu upotrebu člana ispred obe zamenice; uz glagol mora da stoji povratna zamenica:

Si guardavano l’un l’altro = Gledali su se (Gledali su jedan drugoga) Si guardavano l’uno l’altra = Gledali su se (Gledali su jedno drugo) Si gettano gli uni contro gli altri = Zaleću se jedni na druge Ukoliko u rečenici ne postoji povratna zamenica, prisustvo dveju zamenica nije dovoljno da se glagolu pripiše povratna vrednost:

Sia le une che le altre sono colpevoli = I jedne i druge su krive

Pronominalni povratni glagoli Pronominalni povratni glagoli glagoli dele se u dve grupe. Jedni postoje samo kao povratni glagoli, odnosno uz njih mora da stoji nenaglašena povratna zamenica: accọrgersi appisolarsi arrabbiarsi arrẹndersi avvedersi confarsi fidarsi imbattersi

primetiti zadremati ljutiti se predati se uvideti biti prikladan imati poverenja naići

impadronirsi incamminarsi inerpicarsi ingegnarsi pavoneggiarsi pentirsi ribellarsi vergognarsi

dočepati se uputiti se penjati se truditi se šepuriti se kajati se pobuniti se stideti se

Nekoliko primera: Mi pento di averlo fatto = Kajem se što sam to uradio Lei si vergognerà di questo = Ona će se stidete zbog ovoga Noi ci siamo accorte di tutto = Mi smo sve primetile

Druga grupa pronominalnih glagola menja značenje u odnosu na osnovne prelazne glagole; ovi glagoli nemaju pravu povratnu vrednost: Quando ti sei addormentata? = Kada si zaspala? ● subjekat nije sam sebe uspavao; može se reći Ho addormentato il bambino = Uspavao/-la sam dete (glagol je prelazan)

282

Vedo che vi siete offesi = Vidim da ste se uvredili ● subjekat (voi) nije sam sebe uvredio; može se reći Hai offeso l’ospite = Uvredio/-la si gosta (glagol je prelazan)

Fermati, ti prego! = Stani, molim te! ● subjekat neće sam sebe zaustaviti već će stati; može se reći Fermiamo un passante = Zaustavimo nekog prolaznika (glagol je prelazan)

Non vi muovete, vi faccio una foto = Ne pomerajte se, slikaću vas ● subjekat ne pomera sam sebe; može se reći Muovete le mani = Pokrećite ruke (prelazan glagol)

Noi ci divertiamo = Mi se zabavljamo ● mi ne zabavljamo sami sebe već nam je ugodno; može se reći Diverto il pubblico = Zabavljam publiku (prelazan glagol)

Poverino, si è spaventato = Jadničak, uplašio se

● subjekat nije uplašio sam sebe već je doživeo strah; može se reći Non spaventare il gatto = Ne plaši mačku (glagol je prelazan)

Si ricordano di me = Sećaju me se ● subjekat (oni) ne podseća sebe na nešto već se seća nečega; može se reći Ti ricordo che domani c’è la partita = Podsećam te da je sutra utakmica (glagol je prelazan)

A che ora ti svegli? = U koliko sati se budiš? ● subjekat ne budi sam sebe; može se reći Svegliatemi alle sette = Probudite me u sedam (glagol je prelazan)

7.6.4. BEZLIČNI GLAGOLI Bezlični glagoli (verbi impersonali ) nemaju subjekat. Glagoli koji se tiču meteoroloških pojava su mahom bezlični: albeggiare brinare gelare grandinare

svitati hvatati se (inje) smrznuti padati (grad)

lampeggiare nevicare piọvere tuonare

sevati padati (sneg) padati (kiša) grmeti, itd.

Nekoliko primera: Ẹrano le cinque e già albeggiava = Bilo je pet i već je svitalo Senti come tuona = Slušaj kako grmi Piove, dannazione = Pada kiša, prokletstvo!

Neki od pomenutih glagola nisu uvek bezlični; u narednim primerima glagoli imaju delimično preneseno značenje i prihvataju subjekat (vozač i kritike): Il guidatore lampeggiava con gli abbaglianti = Vozač je davao signale dugim farovima Piọvono crịtiche sul governo = Na vladu pljušte kritike

283

GLAGOL

I neki drugi glagoli su bezlični u jednim upotrebama, a mogu da imaju subjekat u drugim: accadere bastare capitare convenire importare

dogoditi se biti dovoljno dogoditi se, naići priličiti biti važan

occọrrere parere sembrare succẹdere

biti potreban izgledati izgledati dogoditi se

Nekoliko primera: Basta così, grazie! = Dovoljno je, hvala (bezl.) Bạstano due persone = Dovoljne su dve osobe Perché cạpita sempre a me? = Zašto se uvek meni događa (bezl.) Sei capitata nel momento giusto = Naišla si u pravi čas Sembra strano = Deluje čudno (bezl.) Mi sembravi stanca = Delovala si mi umorno PAZI! Glagol bastare u bezličnoj upotrebi sam po sebi znači biti dosta, biti dovoljno. Stoga, srpske iskaze:

Dosta je! Dovoljno je! treba prevesti italijanskim iskazom:

Basta! Ako Italijani i kažu E basta! (Pa dosta više!), početni glas e predstavlja izraz nestrpljenja i nije oblik glagola ẹssere (è ) . Gruba je greška prevesti srpske iskaze:

Dosta je! Dovoljno je! italijanskim iskazom: *È abbastanza Pomenuti iskazi prevode se na način koji je prikazan na početku ove beleške. Reč abbastanza (= dovoljno, poprilično) je prilog i zajedno s glagolom ẹssere obrazuje sintagmu koja nije celovit iskaz. Takav iskaz treba upotpuniti nekim pridevom:

È abbastanza pesante = Poprilično je težak È abbastanza grande = Poprilično je velik itd. PAZI! Glagol bisognare je uvek bezličan.

Bezlični glagoli grade složena vremena pomoćnim glagolom ẹssere : È accaduto ieri = Dogodilo se juče Mi è capitato per caso = Desilo mi se slučajno Era successo a tutti = Desilo se svima È bastato dirlo = Bilo je dovoljno da se to kaže Si è mangiato bene = Dobro se jelo/Dobro smo jeli/e Si è tornati a casa = Vratili smo se kućis

284

Glagoli koji se tiču meteoroloških pojava grade složena vremena i glagolom

ẹssere i glagolom avere, ali se ipak češće upotrebljava pomoćni glagol avere : È piovuto tutta la notte = Celu noć je padala kiša Ha piovuto tutta la notte = Celu noć je padala kiša È nevicato = Pao je sneg Ha nevicato = Pao je sneg

Ipak, ukoliko je glagol piọvere upotrebljen u prenesenom značenju, složena vremena grade se isključivo glagolom ẹssere : Ieri sono piovute aspre crịtiche = Juče su pljuštale žestoke kritike

7.6.4.1. BEZLIČNI OBLICI PRELAZNIH I NEPRELAZNIH GLAGOLA Prelazni i neprelazni glagoli mogu postati bezlični na dva načina:  

upotrebom bezlične zamenice si uz 3. lice jednine; upotrebom neodređene zamenice uno (i, ređe, una) uz 3. lice jednine: Si pensa che non sia vero = Misli se da to nije istina Si dorme bene in questo letto = Dobro se spava u ovom krevetu Uno poteva dire quel che voleva = Čovek je mogao da kaže šta je hteo PAZI! Glagoli koji su sami po sebi bezlični ne mogu da se kombinuju ni sa si niti s uno. Treba reći:

Accade tutti i giorni = Dešava se svakog dana Bisogna studiare = Treba učiti

Upotrebom zamenice si ispred prelaznih i neprelaznih glagola u trećem licu jednine glagol postaje bezličan i odbacuje zamenice u službi subjekta: PRELAZAN GLAGOL

Allora lui scrive = Tada on piše Guarda la televisione = (On/Ona) Gleda televiziju

BEZLIČAN GLAGOL

➔ Allora si scrive = Tada čovek piše ➔

NEPRELAZAN GLAGOL

Lei torna a casa = Ona se vraća kući

Lei va a scuola = Ona ide u školu

61

Si guarda la televisione = Gleda se televizija

BEZLIČAN GLAGOL

➔

Si torna a casa = Čovek se vraća kući/ Vraćamo 61 se kući

➔ Si va a scuola = Ide se/Idemo u školu

U italijanskom bezlični oblici sa zamenicom si smisaono se vezuju za 1. lice množine: Si va in vacanza ('Ide se na odmor') shvata se kao „Idemo na odmor“.

285

GLAGOL

PAZI! Particip prošli bezličnih prelaznih glagola ostaje nepromenjen u složenim vremenima, dok particip prošli bezličnih neprelaznih glagola u složenim vremenima stoji u muškom rodu množine (ili u ženskom rodu, ukoliko se posebno naglašava da se radnja odnosi na žene): PRELAZNI GLAGOL:

Si è mangiato bene = Dobro se jelo

NEPRELAZNI GLAGOL:

Si è tornati a casa = Vratili smo se kući Si è tornate a casa = Vratile smo se kući

Ovo pravilo ne važi za neprelazne glagole koji zahtevaju pomoćni glagol avere, kao nuotare, camminare, passeggiare, correre (kada cilj kretanja nije dostignut), ali i parlare i lavorare. Particip prošli ostaje nepromenjen:

Si è camminato troppo = Isuviše se hodalo Si è nuotato molto = Puno se plivalo Si è passeggiato abbastanza = Dovoljno se šetalo Si è corso tutto il giorno = Trčalo se ceo dan Si è parlato e lavorato = Pričalo se i radilo PAZI! Povratni glagoli grade bezlične oblike na poseban način: vidi niže, odeljak 7.6.4.2.

Glagol postaje bezličan i kada se upotrebi neodređena zamenica uno ispred prelaznih i neprelaznih glagola u 3. licu jednine. Zamenica uno ima i oblik za ženski rod (npr. Una si laurea e poi? = Žena diplomira i šta posle?). Nekoliko primera: PRELAZAN GLAGOL

BEZLIČAN GLAGOL

Mangia bene = (On/Ona) Dobro jede ➔ Guarda la televisione = (On/Ona) Gleda televiziju

➔

NEPRELAZAN GLAGOL

Torna a casa = (On/Ona) Vraća se kući

Va a scuola = (On/Ona) Ide u školu

Uno mangia bene = Dobro se jede/ Čovek dobro jede

Uno guarda la televisione = Gleda se televizija/Čovek gleda televiziju BEZLIČAN GLAGOL

➔

Uno torna a casa = Čovek se vraća/ vrati kući/Vraćamo se kući

➔ Uno va a scuola = Čovek ide u školu

PAZI! Treba obratiti pažnju na imenicu čovek, jer ona može da ima više značenja: Si è stanchi (bezlično) Uno è stanco (bezlično) Čovek je L’uomo è stanco (= taj čovek, osoba o kojoj pričamo) umoran L’uomo è stanco (= čovečanstvo) L’uomo è stanco (= taj muškarac)

286

7.6.4.2. BEZLIČNO–POVRATNA KONSTRUKCIJA Povratni glagoli postaju bezlični ukoliko se 3. licu jednine (npr. si alza = on/ona ustaje) doda rečca ci (ci si alza = ustaje se, čovek ustaje): Ci si sveglia alle sette, ci si alza, ci si lava, ci si veste e si va al lavoro = Buđenje je u sedam, ustaje se, umivanje, oblačenje i ide se na posao (ili: Čovek se budi… ustaje… umije se… obuće se…)

Ci si lava le mani e si viene a mangiare = Operu se ruke i dolazi se na obed Si torna a casa, (ci) si mangia una bella pizza e ci si gode la partita = Čovek se vrati kući, pojede dobru picu i uživa u utakmici

Ci si parla spesso = Često pričamo jedni s drugima Ci si pente di averlo fatto = Čovek se kaje što je to uradio Ci si vergogna = Čovek se stidi PAZI! U prethodnim primerima rečca ci dodaje se samo ispred povratnih glagola. Neprelazni glagoli ne mogu da budu povratni; oni su u gornjim primerima označeni masnim slogom – andare (si va = ide se) i tornare (si torna = čovek se vraća). Neprelazni glagoli u bezličnom obliku primaju samo zamenicu si. Mogući su, doduše, i iskazi:

Ci si va (Ci si è andati/e) Ci si torna (Ci si è tornati/e) Oni su bezlični zbog prisustva zamenice si ; rečca ci ovde obavlja službu odredbe za mesto (ci = tu, na tom mestu), tako da ovi iskazi znače, redom: Ide se na to mesto (Išlo se... Išli smo... Išle smo...) Čovek se vraća tamo (Čovek se vraćao... Vraćali/e smo se...) Važno je zapamtiti da neprelazni glagoli ne mogu da budu povratni (odeljak 7.6.4.1) i da je u prevodu upotreba imenice čovek uslovljena pravilima srpskog jezika. PAZI! U nekim slučajevima, kod spoja rečca ci si zdrav razum i pažljivo tumačenje može pomoći da se razluči da li je glagol bezličan ili povratan:

Ci si trova bene = Njemu/Njoj je tu dobro (povr.); Uno ci si trova bene = Čoveku je tu dobro (bezl.)

Ci si siede = On/Ona seda tu (povr.); Uno ci si siede = Čovek tu seda (bezl.) Ci si sveglia presto = On/Ona se tu rano budi (povr.); Uno ci si sveglia presto = Čovek se tu rano budi (bezl.)

Ci si lava = On/Ona se tu umiva (povr.); Uno ci si lava = Čovek se tu umiva (bezl.) PAZI! Bezlični oblici glagola aspettare (= čekati) i aspettarsi (= očekivati) glase:

Si aspetta il treno = Čeka se voz Si è aspettato il treno = Čekao se voz Ci si aspetta un miglioramento = Očekuje se poboljšanje Ci si è aspettato un miglioramento = Očekivalo se poboljšanje

287

GLAGOL

7.6.5. GLAGOLI S DVOSTRUKOM KONJUGACIJOM Neki glagoli imaju dvostruku konjugaciju ( verbi sovrabbondanti ) : ista osnova spaja se s nastavcima dve konjugacije. Svi glagoli 3. konjugacije imaju umetak isc u nekim licima prezenta indikativa i prezenta konjunktiva (v. odeljak 7.8.1.1). 

Jedni parovi glagola imaju isto značenje (oblik koji se češće upotrebljava označen je masnim slovima): annerare annerire adẹmpiere adempire cọmpiere compire dimagrare dimagrire ẹmpiere empire riẹmpiere riempire scolorare scolorire stranutare starnutire



Lo smog annerisce le facciate

Od smoga fasade postaju crne

Voglio adempiere la promessa

Želim da ispunim obećanje

Quanti anni compi?

Koliko godina puniš?

Sei dimagrito!

Smršao si!

Ẹmpie d’acqua il bicchiere

Puni čašu vodom

Riempi la cisterna!

Napuni cisternu!

Questo detersivo non scolora

Ovaj deterdžent ne oštećuje boju

Perché starnutisci?

Zašto kijaš?

Drugi parovi glagola imaju delimično drugačije značenje: abbrunare abbrunire

Bisogna abbrunare le bandiere Il sole abbrunisce la pelle

Treba staviti crni flor na zastave Od sunca koža postaje tamnija

arrossare arrossire

Il pianto le arrossò gli occhi Perché sei arrossito?

Od plakanja zacrveneše joj se oči Zašto si pocrveneo?

dimagrare dimagrire

Sei dimagrito! La malattịa lo ha dimagrato

Smršao si! Smršao je zbog bolesti

fallare fallire

Se non mi falla la memoria... Hai fallito!

Ako me sećanje ne vara... Nisi uspeo!

imboscare imboschire

Le pẹcore le abbiamo imboscate Bisogna imboschire quel terreno

Ovce smo sakrili u šumu Onaj teren treba da se pošumi

impazzare impazzire

I tifosi impazzạvano per le strade Navijači su ludovali na ulicama Se lo viene a sapere, impazzisce! Ako bude to saznao, poludeće!

sfiorare sfiorire

Mi ha sfiorato! Le rose sono sfiorite

Okrznuo me je! Ruže su precvetale

288 

Neki parovi glagola imaju iste osnove, ali one nisu etimološki povezane, ili ta veza nije više očigledna: atterrare atterrire

Quando atterriamo? Il mostro atterrisce tutti

Kada ćemo sleteti? Čudovište prestravljuje svakoga

ạrdere ardire

Non c’è legna da ạrdere Non ardisco parlare

Nema drva za loženje Ne usuđujem se da progovorim

bollare bollire

La merce è tutta bollata L’acqua bolle!

Sva roba ima pečat Voda vri!

marciare marcire

Dove marciamo? Non voglio marcire qui

Kuda marširamo? Ne želim da trunem ovde

sparare sparire

Non sparate! Dove sei sparito?

Ne pucajte! Kuda si nestao?

7.6.6. DEFEKTIVNI GLAGOLI Defektivni glagoli (verbi difettivi ) nemaju sva vremena i sve načine. U narednoj tabeli pobrojani su najvažniji defektivni glagoli i oblici u upotrebi. Preporučuje se da se u rečniku italijanskog jezika proveri da li je neki glagol defektivan ili ima sve oblike: addirsi

pristojati ; izveden od glagola dire. Ima samo treće lice (j. i mn.)

aggradare ardire

prezenta i imperfekta indikativa i konjunktiva, futura i kondicionala biti po volji; ima samo oblik prezenta aggrada odvažiti se ; oblici koji se podudaraju s oblicima glagola ạrdere (= goreti: ardiamo, ardiate, ardente) zamenjeni su oblicima glagola

atterrire

aulire bisognare

osare prestrašiti ; oblici koji se podudaraju s oblicima glagola atterrare (= sleteti: atterriamo, atterriate) zamenjeni su oblicima glagola spaventare, impaurire itd. mirisati ; ima samo prezent i imperfekat indikativa i particip prezenta trebati ; ima samo treće lice (j. i mn.); složena vremena nisu u upotrebi

calere compẹtere concẹrnere dirịmere disdire distare divẹrgere dovere esịmere gioịre

zanimati; ima samo treće lice (j. i mn.); nema particip prošli nadmetati se ; nema particip prošli ticati se ; nema particip prošli razrešiti; nema particip prošli ne pristajati ; ima samo treće lice (j. i mn.), nema particip prošli biti udaljen; nema particip prošli razilaziti se ; nema particip prošli morati ; nema imperativ i particip prezenta osloboditi ; nema particip prošli radovati se ; nema particip prezenta

GLAGOL

immanere incọmbere inerire invọlvere ire

irrọmpere lịcere

lụcere neglịgere ostare parere perire predilịgere prụdere sapere solere

tạngere ụrgere vẹrgere vẹrtere vịgere

289

biti imanentan; ima samo infinitiv i treća lica (j. i mn.) prezenta i imperfekta indikativa pretiti ; nema particip prošli biti vezan; nema particip prošli zahvatiti ; nema prosti perfekat; part. prošli involto ili involuto ići ; ima 2. lice mn. prezenta indikativa i imperativa (ite), 3. lice (j. i mn.) imperfekta indikativa (iva, ịvano); prosti perfekat ima 2. lice j. (isti ) i 3. lice mn. (ịrono); part. prošli ito provaliti ; nema particip prošli biti dopušten; ima 3. lice j. prezenta indikativa (lice), 3. lice (j. i mn.) imperfekta indikativa (liceva, licẹvano) i konjunktiva (licesse, licẹssero); part. prošli lịcito retko se upotrebljava svetleti ; nema particip prošli, upotrebljava se u 3. licima (j. i mn.) zanemariti ; nema imperativ i konjunktiv prezenta; part. prošli negletto biti na smetnji ; nema prosti perfekat i particip prošli. činiti se ; nema imperativ poginuti ; nema particip prezenta najviše voleti ; nema particip prezenta svrbeti ; nema particip prošli znati; nema particip prezenta imati običaj ; nema futur, kondicional, imperativ, particip prezenta; nema složena vremena; particip prošli glasi sọlito. Umesto ovog glagola upotrebljava se struktura essere sọlito ticati se; u tekućoj upotrebi je samo 3. lice (j. i mn.) prezenta indikativa; nema prosti perfekat i particip prošli biti hitan; nema prosti perfekat, imperativ, particip prošli; u tekućoj upotrebi je samo 3. lice (j. i mn.) okretati se, težiti ; nema particip prošli posti ticati se ; nema particip prošli važiti, biti na snazi ; ima samo 3. lice (j. i mn.) prezenta ( vige, vịgono) i imperfekta (vigeva, vigẹvano) indikativa, prezenta (viga, vịgano) i imperfekta (vigesse, vigẹssero) konjunkitiva; u upotrebi su gerundij (vigendo) i particip prezenta (vigente)

7.6.7. IZBOR POMOĆNOG GLAGOLA U italijanskom postoje dva pomoćna glagola: avere i ẹssere. Izbor pomoćnog glagola (selezione dell’ausiliare) predstavlja teškoću u učenju italijanskog jezika jer se on bira zavisno od vrste glagola koji gradi složeno vreme. Razlikuju se: PRELAZNI GLAGOLI– Oni grade složena vremena pomoćnim glagolom avere : Ho preso un’influenza = Dobio sam grip

290

POVRATNI GLAGOLI – Oni grade složena vremena pomoćnim glagolom ẹssere : Mi sono alzato tardi = Kasno sam ustao Non ci siamo girate = Nismo se okrenule PAZI! Povratni glagoli uz modalne glagole volere, dovere, potere i sapere selektuju ẹssere ili avere zavisno od položaja povratne zamenice, a značenje iskaza ostaje isto (vidi i str. 281-282):

Ho dovuto fermarmi = Morao sam da se zaustavim Mi sono dovuto fermare = Morao sam da se zaustavim U drugom slučaju neophodno je vršiti slaganje subjekta i participa prošlog u rodu i broju:

Anna ha dovuto fermarsi = Ana je morala da se zaustavi Anna si è dovuta fermare = Ana je morala da se zaustavi

GLAGOLI U PASIVNOM OBLIKU zahtevaju pomoćni glagolm ẹssere : Questa lẹttera è stata scritta ieri = Ovo pismo napisano je juče

NEPRELAZNI GLAGOLI grade složena vremena pomoćnim glagolom ẹssere ili avere i po tome se dele u više grupa: 1. grupa. GLAGOLI KRETANJA. Oni se dele u dve podgrupe. Jedna zahteva pomoćni glagol ẹssere, kao npr. glagoli andare, venire, tornare, scappare itd.: ovi glagoli kazuju da je cilj kretanja dostignut: Sono andato a casa = Otišao sam kući È venuta? = Da li je došla? Eravamo già tornati = Bili smo se već vratili Perché sono scappate? = Zašto su pobegle?

Drugu podgrupu čine glagoli kretanja kojih sami ne obaveštavaju da li je cilj kretanja dostignut (takvu informaciju daju priloški izrazi ili druge rečenice). Oni zahtevaju pomoćni glagol avere. Takvi glagoli su: camminare (hodati ): upućuje samo na kretanje u prostoru: Abbiamo camminato molto = Mnogo smo pešačili/e

viaggiare (putovati ) upućuje na proces putovanja i ne uključuje trenutak dolaska na odredište (doputovati): Ha viaggiato dappertutto = Svuda je putovao/-la

Viaggiare ne znači otputovati ; umesto njega, treba upotrebiti glagol partire : È partita per Parigi = Otputovala je za Pariz

nuotare (plivati ) upućuje na čin plivanja: Ha nuotato più di tutti = Plivao/-la je više od svih

Doplivati se kaže arrivare, raggiụngere a nuoto.

GLAGOL

291

passeggiare (šetati se ) upućuje samo na lagano hodanje: Avete passeggiato, oggi? = Da li ste se šetali/e danas? PAZI! I glagol durare gradi složena vremena pomoćnim glagolom ẹssere. Samo u izrazu durare fatica (= mučiti se) zahteva avere:

Ho durato fatica a capirlo = Namučio/-la sam se da to shvatim

2. grupa. GLAGOLI POSTOJANJA I POSTAJANJA Ẹssere, diventare, divenire, stare i drugi njima slični neprelazni glagoli zahtevaju pomoćni glagol ẹssere : È stata la migliore = Bila je najbolja Era diventato grande = Porastao je È stata in piedi tutto il giorno = Prestajala je ceo dan

3. grupa. GLAGOLI piacere, parere, sembrare, apparire: Ti sono piaciuta? = Da li sam ti se dopala? È parso stanco = Delovao je umorno È apparso in cielo = Pojavi(l)o se na nebu

4. grupa. MNOGI NEPRELAZNI GLAGOLI, zavisno od konteksta, mogu imati jedan ili drugi pomoćni glagol. Najčešći su cọrrere, mancare, salire, scẹndere, volare, cambiare, finire, cominciare, continuare, appartenere, vịvere. Preporučuje se konsultovanje italijanskih rečnika i gramatika: cọrrere (= trčati ) gradi složena vremena sa ẹssere ukoliko je odredište kretanja dostignuto, ili ukoliko je svrha kretanja ispunjena: Marco è corso a casa = Marko je otrčao kući

Pomoćni glagol avere upotrebljava se kada trčanje nema odredište: Ho corso tutto il giorno = Trčao sam ceo dan Ho corso i cento metri in 13 secondi = Trčao sam 100 metara za 13 sekundi (u ovoj upotrebi ovaj glagol je prelazan, ima direktan objekta i zato zahteva pomoćni glagol avere )

mancare (nedostajati; promašiti) zahteva ẹssere ukoliko ima značenje „nedostajati“, „biti odsutan“: Sei mancata a tutti = Svima si nedostajala

Ukoliko ima značenje „promašiti“, „ne ispuniti“ i sl., zahteva avere : Hai mancato il bersaglio = Promašio/la si metu Le hai mancato di rispetto = Nisi joj ukazao/la poštovanje

salire zahteva ẹssere ukoliko je odredište kretanja dostignuto: Sono salito al terzo piano = Popeo sam se na treći sprat È salita per prima = Prva se popela

292

Glagol salire je prelazan kada uz njega stoji objekat (obično je to imenica le scale = stepenice, il drvo, l’ ạlbero), a pomoćni glagol je avere : Ho salito le scale = Išao sam/Popeo sam se stepenicama

scẹndere gradi složena vremena kao salire : Sono sceso sụbito = Odmah sam sišao Ho sceso le scale 62 = Sišao sam stepenicama

volare zahteva ẹssere ukoliko je vršilac radnje odleteo: L’uccellino è volato via = Ptičica je odletela

Pomoćni glagol avere upotrebljava se kada ne postoji neko odredište: Il canarino ha volato tutto il giorno e adesso è stanco = Kanarinac je leteo ceo dan i sada je umoran

Ho volato tanto negli ultimi tempi = U poslednje vreme sam puno leteo/-la (izjava pilota ili putnika/-ce)

cambiare u značenju „promeniti se“ zahteva ẹssere : Non sei cambiato per niente = Uopšte se nisi promenio

Ako je cambiare prelazan glagol (ima objekat), onda zahteva avere : Hai cambiato tutto = Sve si promenio/-la PAZI! Povratni glagol cambiarsi znači „presvući se“, „promeniti odeću“: često se, prevodeći srpski povratni glagol „promeniti se“, upotrebljava upravo glagol cambiarsi, što je pogrešno. Uporedi:

Hai cambiato aspetto = Promenio/-la si izgled Sei cambiato = Promenio7-lase Ti sei cambiata = Presvukla si se Sličan problem postoji s glagolom girarsi, „okretati se“ , „vrteti se“: u povratnom obliku odnosi se samo na bića (žive vršioce radnje):

Luisa si è girata sorpresa = Luiza se iznenađeno okrenula Ukoliko nije povratan, glagol girare odnosi se na predmete i zahteva pomoćni glagol avere :

La trọttola ha girato a lungo = Čigra se dugo vrtela

finire zahteva avere ukoliko subjekat iskaza privodi nešto kraju: Il professore ha finito la lezione = Profesor je završio čas Abbiamo finito l’acqua = Ostali/e smo bez vode Il suo intervento ha finito una pesante discussione = Njegova/Njena diskusija je okončala mučnu raspravu

62

Široka upotreba glagola fare (fare le scale = ići stepenicama – bilo penjati se, bilo silaziti) čini da se izrazi scendere le scale i salire le scale ređe čuju.

GLAGOL

293

Ukoliko subjekat iskaza nije biće (i samim time ne može nešto da svojom voljom privodi kraju), treba upotrebiti pomoćni glagol ẹssere. Tada se upućuje na nastalo stanje: La lezione è finita = Čas se završio/Čas je gotov L’acqua è finita = Nema više vode

cominciare i continuare ponašaju se kao finire , ali ako upućuju na početni trenutak ili na nastavljanje vršenja radnje, zahtevaju avere : La professoressa ha cominciato la lezione = Profesorka je počela čas La lezione è cominciata = Čas je počeo La crisi ha cominciato a sentirsi = Kriza je počela da se oseća La professoressa ha continuato la lezione = Profesorka je nastavila čas La lezione è continuata = Čas se nastavio Questo atteggiamento ha continuato a dare fastidio = Ovaj stav je i dalje smetao

appartenere ponaša se slično kao glagoli finire, cominciare i continuare , ali se oba pomoćna glagola upotrebljavaju nezavisno od opozicije živi : neživi subjekat : Lui non ha appartenuto a questa organizzazione = On nije pripadao ovoj organizaciji

Non è appartenuto a questa organizzazione = To nije pripadalo ovoj organizaciji

vịvere zahteva pomoćni glagol avere kada se odnosi na živu osobu: Ho vissuto in Italia, a Roma; ora vivo a Parigi = Živeo sam u Italiji, u

Rimu; sada živim u Parizu

Ukoliko osoba nije više živa, upotrebljava se ẹssere : Manzoni è vissuto nell’Ottocento = Manconi je živeo u XIX veku

Glagol vịvere zahteva u svakom slučaju pomoćni glagol ẹssere ukoliko subjekat nije biće: Il paese è vissuto di ceramica = Mesto je živelo od proizvodnje keramike Il paese era vissuto all’orlo della miseria = Zemlja je živela na rubu bede Le due nazionalità sono vissute a lungo insieme = Dve nacije su dugo živele zajedno PAZI! Glagol vịvere upotrebljava se i u pasivu: to je moguće zato što je ovaj glagol inače prelazan (može da ima objekat). Uporedi primere u kojima glagol vịvere ima objekat:

294

Ha vissuto una vita serena = Proživeo/-la je spokojan život Visse con profonda emozione la cerimonia = Doživeo/-la je svečanost s dubokim uzbuđenjem U narednim iskazima dati su primeri u kojima je glagol vịvere pasivan:

Certi problemi non sono vissuti in modo sereno = Izvesni problemi ne doživljavaju se sa spokojem

Anạloghe situazioni sono state vissute in Kenya = Istovetne situacije proživljene su i u Keniji

Ci sono differenze che sono vissute come ingiustizie = Postoje razlike koje se doživljavaju kao nepravda

Amore, passione, gelosia sono vissute con intensità = Ljubav, strast, ljubomora proživljavaju se žestoko

7.6.8. MODALNI GLAGOLI DOVERE, VOLERE, POTERE I SAPERE Modalni glagoli (verbi modali ): dovere potere 

= morati = moći

volere sapere

= hteti = umeti, znati

uvode infinitiv bez predloga: Devo andare a casa = Moram da idem kući Voglio fare così = Hoću da postupim ovako Posso uscire? = Da li mogu da izađem? So nuotare = Umem da plivam

Posle glagola sapere može da stoji predlog di, ali tada se značenje menja: So scrịvere bene = Umem dobro da pišem So di scrịvere bene = Znam/Svestan sam toga da dobro pišem Sapeva giocare bene = Umeo je dobro da igra Sapeva di giocare bene = Znao je/Bio je svestan toga da dobro igra PAZI! Ukoliko posle glagola sapere stoji infinitiv prošli, treba obavezno upotrebiti predlog di između dva predikata:

So di aver sbagliato = Znam da sam pogrešio Sa di ẹssere stata scortese = Zna da je bila neljubazna 

nenaglašene lične zamenice i rečce ci i ne mogu da stoje ili pre, ili posle glagolske grupe s modalnim glagolom. U ovom poslednjem slučaju pišu se sastavljeno s infinitivom, a značenje iskaza se ne menja:

GLAGOL

295

Voglio farlo così = Hoću da to uradim ovako Lo voglio fare così Può sedersi = Mogu da sednem Si può sedere Devo andarci = Moram da idem (na ranije pomenuto mesto) Ci devo andare Voglio prẹndermene un altro = Hoću da uzmem još jedan Me ne voglio prẹndere un altro PAZI! Ukoliko povratna zamenica ili priloške rečce ci ili ne stoje pre složenog vremena modalnog glagola, obavezno se upotrebljava pomoćni glagol ẹssere:

Mi sono potuta alzare = Uspela sam da ustanem Ci sono dovuta andare = Morala sam da odem (na to mesto) Ne sono voluto tornare sụbito = Hteo sam odmah da se vratim Ukoliko povratna zamenica ili priloške rečce ne ili ci stoje posle složenog vremena modalnog glagola, obavezno se upotrebljava pomoćni glagol avere :

Ho dovuto andarci = Morao/morala sam da odem (na to mesto) Ho potuto alzarmi = Uspeo/uspela sam da ustanem Ho voluto tornarne sụbito = Hteo sam odmah da se vratim (sa tog mesta) Ova pravila ne tiču se nenaglašenih akuzativnih ili dativnih zamenica, odnosno prelaznih glagola:



Li ho potuti chiamare Ho potuto chiamarli

}

= Uspeo sam da ih pozovem

Le ho voluto dare tutto Ho voluto darle tutto

}

= Hteo sam da joj dam sve

u složenim vremenima, kada su upotrebljeni samostalno, modalni glagoli zahtevaju pomoćni glagol avere : Scụsami, non ho potuto = Izvini, nisam mogao L’ ho saputo solo ieri = Tek sam juče (to) saznao Ha voluto così = Tako je hteo Ho dovuto! = Morao sam!



ukoliko modalni glagol stoji u složenom vremenu a glavni glagol je pasivan, složeno vreme gradi se pomoćnim glagolom avere : Il piano non avrebbe potuto ẹssere applicato = Plan ne bi mogao biti primenjen Lui non ha voluto ẹssere costretto a pagare = On nije hteo da bude primoran da plati

Il versamento aveva dovuto ẹssere effettuato su questo conto corrente = Uplata je morala da bude izvršena na ovaj žiro račun

296

7.6.8.1. MODALNI GLAGOLI I SELEKTOVANJE POMOĆNOG GLAGOLA Ukoliko posle modalnih glagola stoji prelazan glagol, složeno vreme modalnog glagola gradi se sa avere : Lo ha voluto aiutare = Hteo je da mu pomogne

Ukoliko posle modalnih glagola stoji neprelazan glagol, složeno vreme modalnog glagola gradi se sa ẹssere, ali je dopušteno i avere : Sono dovuto tornare a casa = Morao sam da se vratim kući Sono dovuta tornare a casa = Morala sam da se vratim kući Ho dovuto tornare a casa = Morao/-ala sam da se vratim kući

Ukoliko posle modalnih glagola stoji povratni glagol, složeno vreme modalnog glagola gradi se sa: 

ẹssere ukoliko povratna zamenica stoji pre glagolske grupe: Mi sono dovuta alzare alle sei = Morala sam da ustanem u šest



avere ukoliko povratna zamenica stoji na kraju glagolske grupe: Ho dovuto alzarmi alle sei = Morala/Morao sam da ustanem u šest

Ovo pravilo važi i za rečce ci i ne u priloškoj funkciji. Uporedi parove rečenica sa istim značenjem: Ci sono dovuta andare sụbito Ho dovuto andarci sụbito

= Morala sam odmah da odem (na pomenuto mesto)

Ne sono potuta tornare solo ieri = Uspela sam tek juče da se vratim (sa tog mesta) Ho potuto tornarne solo ieri

7.6.8.2. GLAGOLSKO VREME I ZNAČENJE MODALNOG GLAGOLA Značenje modalnih glagola u prošlim složenim vremenima i u prostom perfektu osetno je drugačije od značenja u imperfektu indikativa:

POTERE

Poteva farlo Ha potuto farlo

= Mogao je da to uradi (ali – najverovatnije – nije) = Mogao je da to uradi (i – najverovatnije – jeste) Drugi primer se radije prevodi: Uspeo je da to uradi.

VOLERE

Voleva farlo Volle farlo

= Hteo je da to uradi (ali – najverovatnije – nije) = Hteo je da to uradi (i – najverovatnije – jeste) Poslednji primer se radije prevodi: Odlučio je da to uradi.

DOVERE

Doveva farlo = Morao je da to uradi (ali – najverovatnije – nije) Aveva dovuto farlo = Morao je da to uradi (i – najverovatnije – jeste) Prvi primer se radije prevodi: Trebalo je da to uradi.

SAPERE

Sapeva la notizia = Znao je vest Ha saputo la notizia = Saznao je vest

GLAGOL

297

PAZI! Značenje srpskog glagola „saznavati“ postiže se nekom perifrazom, npr. „venire a sapere“. Uporedi naredne primere:

Sapeva molti dettagli = Znao je mnoge detalje Ha saputo molti dettagli = Saznao je mnoge detalje Veniva a sapere molti dettagli = Saznavao je mnogo pojedinosti Slično se ponašaju i glagoli conọscere (= poznavati, upoznati) i avere (= imati):

Conoscevo molta gente = Poznavao sam mnogo ljudi Ho conosciuto molta gente = Upoznao sam mnogo ljudi Venivo a conọscere molta gente = Upoznavao sam mnogo ljudi Avevo un fratello = Imao sam brata Ho avuto un fratello = Dobio sam brata

7.6.9. KAUZATIVNO FARE I KAUZATIVNO LASCIARE Glagoli fare i lasciare upotrebljavaju se u kauzativnim strukturama (strutture causative ili fattitive): one su veoma česte u jeziku i u njima jedno lice (ili

okolnost) čini, primorava ili dopušta da neko drugo lice vrši određenu radnju. Glagol fare upućuje na prisiljavanje ili davanje dozvole, a lasciare na davanje dozvole: situacija i kontekst pomažu da se odredi da li kauzativno fare upućuje na prisiljavanje, ili na davanje dozvole, saveta itd. Kako fare, tako i lasciare mogu da stoje u bilo kom licu i bilo kom vremenu i načinu: Lo faccio studiare = Teram ga da uči Fạtemi passare! = Pustite me da prođem! La faremo riparare = Daćemo je na popravku Fạttolo entrare, lo fece accomodare in salotto = Pošto ga je uveo, smestio ga je u dnevnu sobu

Li lascerẹi entrare = Pustio bih ih da uđu/Dozvolio bih im da uđu Le lasciò cọrrere = Pustio ih je da trče Lasciạndomi finire, potresti trarre la conclusione giusta = Ukoliko bi me pustio da završim, ti bi mogao da izvučeš pravilan zaključak

Između kauzativnog fare ili lasciare i sledećeg glagola (u infinitivu) ne može da stoji nijedna reč. Izuzetak predstavljaju prilozi za vreme mai, sempre, più, ancora itd. Pored iskaza: Non l’ ho mai fatto vedere = Nikad nisam to pokazao/Nikad ga nisam pokazao

može se čuti i: Non l’ ho fatto mai vedere = Nikad nisam to pokazao/Nikad ga nisam pokazao ali i:

Non l’ ho fatto vedere mai

298

7.6.9.1. UPOTREBA KAUZATIVNIH GLAGOLA FARE I LASCIARE Osoba koja treba da se navede ili da se pusti da nešto učini stoji u akuzativnu, i to: 

ako je reč o nenaglašenoj ličnoj zamenici (što je češći slučaj), ona se postavlja ispred glagola fare ili lasciare : Lo faccio studiare = Teram ga da uči La lascio tornare = Puštam je da se vrati PAZI! Ukoliko i fare ili lasciare stoje u infinitivu, imperativu, participu prošlom ili gerundiju, nenaglašena lična zamenica stoji posle fare ili lasciare i piše se sastavljeno s njima:

Penso di farlo studiare = Nameravam da ga nateram da uči (ili: da mu dopustim da uči, ili: da ga dam na studije)

Fạttolo andare via, è tornato a sedersi = Oteravši ga, ponovo je seo Fallo studiare! = Nateraj ga da uči! Prova a lasciarlo andare = Pokušaj da ga pustiš (da ode) Lasciạndolo andare, sarai libero = Ako ga pustiš da ode, bićeš slobodan PAZI! Infinitiv koji stoji posle kauzativnog fare ili lasciare ne kombinuje se ni s jednom od nenaglašenih zamenica ili rečca (ne ili c i ) :

Non facciạmolo vergognare = Nemojmo da se (po)stidi (izostavljena je povratna zamenica glagola vergognarsi) Lasciạmolo divertire = Pustimo ga neka se zabavi (izostavljena je povratna zamenica glagola divertirsi ) Posso fạrcelo tornare! = Mogu da ga vratim tamo! Decide di farne costruire un altro = Odlučuje da se sagradi drugi 

ako je reč o naglašenoj ličnoj zamenici, ili o vlastitom imenu, zamenica ili vlastito ime stoje posle infinitiva glavnog glagola: Faccio studiare lui = Teram njega da uči Faccio studiare Luca = Teram Luku da uči Faccio tornare lei = Nalažem njoj da se vrati Pensa di far studiare noi = Namerava da prisili nas da učimo Nisu neuobičajeni iskazi s dva glagola fare: Lo farò fare ad altri = Daću drugima da to urade

Moguća je i pasivna konstrukcija: Milioni di ẹsseri umani per generazioni fụrono fatti soffrire = Milioni ljudskih bića su generacijama primorani na patnju

GLAGOL

299

7.6.9.2. KAUZATIVNI FARE I LASCIARE I PRAVI OBJEKAT Prelazni glagol koji stoji posle kauzativnog glagola fare može da ima i pravi objekat; tada se vršilac radnje glavnog glagola iskazuje dativnom zamenicom: Io lo faccio studiare = Teram ga da uči Io gli faccio studiare storia = Teram ga da uči istoriju

U narednim grupama primera vršilac radnje prelaznog glagola iskazan je:  prvo nepravim objektom u naglašenoj poziciji (uveden predlogom a ) ;  zatim nepravi objekat se iskazuje odgovarajućom nenaglašenom ličnom zamenicom;  u trećem primeru vršilac radnje i pravi objekat dati su u obliku združenih nenaglašenih zamenica. 6 2: Io faccio studiare storia a lui /a Marco = Teram njega/Marka da uči istoriju Io gli faccio studiare storia = Teram ga da uči istoriju Io gliela faccio studiare = Teram ga da je uči

PRIMERI U KOJIMA JE VRŠILAC RADNJE MUŠKOG RODA

63: Io lascio dire il risultato a lei /a Marina = Puštam nju/Marinu da kaže rezultat Io le lascio dire il risultato = Puštam je da kaže rezultat Io glielo lascio dire = Puštam je da ga kaže

PRIMERI U KOJIMA JE VRŠILAC RADNJE ŽENSKOG RODA

Obrazac prikazan u prethodnim primerima može se primeniti na sva lica, na sva vremena i na sve načine italijanskog glagola. Još nekoliko primera: Lui fa andare me a Nạpoli! = On šalje mene u Napulj! Lui mi fa andare a Nạpoli = Šalje me u Napulj Lui mi ci fa andare = Šalje me tamo Lei farà lẹggere a noi la notịzia = Pustiće nas (a ne nekog drugog) da pročitamo vest Lei ci farà lẹggere la notịzia = Pustiće nas (dozvoliće nam) da objavimo vest Lei ce la farà lẹggere = Pustiće nas da je objavimo Io spero che faccia scrịvere a voi la lẹttera = Nadam se da će zadužiti vas da napišete pismo

Io spero che vi faccia scrịvere la lẹttera = Nadam se da će vas zadužiti da napišete pismo

Io spero che ve la faccia scrịvere = Nadam se da će vas zadužiti da ga napišete

63

Iskazi sa naglašenom ličnom zamenicom (a lui, a lei ) nemaju potpuno isto značenje kao iskazi sa nenaglašenim ličnim zamenicama (gli, gliela, le, glielo ) : naglašena lična zamenica stvara kontrast koji se ne oseća u prisustvu nenaglašenih ličnih zamenica, to jest ističu se uloga i značaj lica na koje se odnose naglašene zamenice.

300 PAZI! Ukoliko fare ili lasciare stoje u infinitivu, imperativu, participu prošlom ili gerundiju, nenaglašena lična zamenica stoji posle fare ili lasciare i piše se sastavljeno s njima:

Penso di fargli studiare storia = Nameravam da ga nateram/nagovorim da uči istoriju

Penso di farle studiare storia = Nameravam da je nateram/nagovorim da uči istoriju

Penso di fạrgliela studiare = Nameravam da ga/je nateram/nagovorim da je uči

Credo di lasciargli dire tutto = Verujem da mu dopuštam da sve kaže Credo di lasciarle dire tutto = Verujem da joj dopuštam da sve kaže Credo di lasciạrglielo dire = Verujem da mu /joj dopuštam da kaže to

U prisustvu modalnih glagola, nenaglašene lične zamenice mogu da stoje kako pre glagolske grupe, tako i posle nje: Voglio fargli studiare storia = Nameravam da ga/ih nateram da uče Gli voglio fare studiare storia istoriju Posso lasciarle dire la sua versione = Mogu je pustiti da ispriča svoju verziju Le posso lasciare dire la sua versione

U slučaju da su nenaglašene zamenice združene, one se pišu sastavljeno s glagolom fare, odnosno lasciare, ili stoje ispred glagolske grupe: Voglio fạrgliela studiare = Nameravam da ga/je/ih nateram da Gliela voglio far studiare uče istoriju Posso lasciạrgliela dire = Mogu ga/je/ih pustiti da ispriča/-ju Gliela posso lasciare dire svoju verziju Deve fạrmela avere quanto prima = Treba da mi je dostavi što pre Me la deve far avere quanto prima Può fạrcelo mandare sụbito = Može da nam ga pošalje odmah Ce lo può far mandare sụbito

7.6.9.3. KAUZATIVNI FARE I LASCIARE I NEPRELAZNI GLAGOLI Kauzativno fare i lasciare mogu da se upotrebe i s neprelaznim glagolima: Fallo tornare = Vrati ga/Učini da se on vrati Sto facendo cọrrere il cane = Istrčavam psa Ora lo fa scappare = Sada će ga oterati

Kauzativnim glagolima može se pojednostaviti struktura rečenice. Naime, prethodni primeri mogu se parafrazirati i na sledeći, komplikovaniji način: Fa’ sì che lui torni = Učini da se on vrati Rendo possibile al cane di cọrrere = Omogućujem psu da trči Ora gli mette paura e lui scappa = Sada će ga uplašiti i on će pobeći

GLAGOL

301

7.6.9.4. KAUZATIVNI FARE I LASCIARE I POVRATNI GLAGOLI U strukturama s kauzativnim fare ili lasciare povratni glagoli gube povratnu zamenicu. Kaže se: Lo faccio alzare = Teram ga da ustane Li facevo vestire = Terao sam ih da se obuku

Infinitiv posle kauzativnog fare ili lasciare ne piše se sastavljeno ni s jednom zamenicom ili rečcom; one uvek stoje pre glagola u infinitivu: La faccio tornare = Nateraću je da se vrati Ce la faccio tornare = Nateraću je da se vrati tamo Me ne fa prẹndere un altro pezzo = Tera me da uzmem još jedno parče

Sami kauzativni glagoli fare i lasciare mogu biti povratni: Non ci facciamo ingannare = Ne možemo da dozvolimo da nas prevare Non dobbiamo farci ingannare = Ne smemo dozvoliti da nas prevare Il leoncino si lascia accarezzare = Lavić dopušta da ga maze Il leoncino non vuole lasciarsi accarezzare = Lavić ne dopušta da ga maze

7.6.9.5. KAUZATIVNI FARE I LASCIARE I NEGACIJA Odrično značenje postiže se dodavanjem negacije non ispred glagolske sintagme, odnosno ispred nenaglašene zamenice ili rečce ci ili ne : Non faccio tornare Marco = Neću naterati Marka da se vrati Non lo faccio tornare = Neću ga naterati da se vrati Non ce lo faccio tornare = Neću ga naterati da se vrati (tamo) Non ne faccio tornare nessuno = Neću dopustiti da se bilo ko vrati (sa tog mesta)

Samo u slučaju odričnog imperativa za 2. lice jednine i 1. i 2. lice množine nenaglašene zamenice i rečce ci i ne mogu da stoje kako ispred glagola fare, tako i iza njega (kao u odričnom imperativu: vidi odeljak 7.8.4.4): Non farlo venire! = Non lo fare venire! = Nemoj da dođe! Non ci lasciamo entrare nessuno = Non lasciamoci entrare nessuno = Nemojmo da bilo koga pustimo da uđe

Non chiedẹtene nulla = Non ne chiedete nulla = Nemojte da pitate ništa o njemu

7.6.10. GLAGOL RẸNDERE + PRIDEV I glagol rẹndere je kauzativan, ali se upotrebljava s pridevima. Glagol rẹndere (njegovo osnovno značenje je vratiti ) omogućuje da se gradi niz izraza utemeljenih na značenju učiniti nešto ili nekoga nekakvim. Praktično, moguće je proizvesti puno izraza pomoću ove strukture i moguće je prevesti one srpske glagole koji nemaju leksički ekvivalent u italijanskom jeziku, ili čijeg se ekvivalenta govornik ne može odmah setiti (kao na primer usrećiti, rastužiti, produbiti itd.).

302

Ova odlika je od izuzetnog značaja u komunikaciji, jer se dostupnim leksičkim sredstvima nadoknađuje nepoznavanje specifičnih glagola ili izraza. Nekoliko primera: usrećiti = rẹndere felice rastužiti = rẹndere triste produbiti neslaganje = rẹndere (più) profondo il disaccordo olakšati, učiniti lakšim = rẹndere più fạcile (pored glagola facilitare)

Glagol rẹndere je nepravilan i njegova promena data je u odeljku 7.12.

7.7. PASIV U pasivu (passivo) logički odnos između subjekta i objekta odgovarajuće aktivne rečenice ostaje isti, ali subjekat aktivne rečenice postaje vršilac radnje u pasivnoj, dok objekat aktivne rečenice postaje subjekat pasivne: AKTIVNA

Marco guarda Anna

REČENICA

SUBJEKAT

PASIVNA REČENICA

OBJEKAT

Anna è guardata da Marco SUBJEKAT

VRŠILAC RADNJE

Pasivnom konjugacijom ističe se objekat aktivne rečenice; u pasivnoj konstrukciji subjekat aktivne rečenice pomera se u drugi plan i svodi se na vršioca radnje, na rečenični element nižeg ranga u odnosu na subjekat. Pasiv mogu da imaju samo prelazni glagoli. On se gradi tako što:    

objekat aktivne rečenice postaje subjekat pasivne ; subjekat aktivne rečenice postaje vršilac radnje pasivne i uvodi se predlogom da (odredba za vršioca radnje može i da se izostavi); uz glagol obavezno stoji pomoćni glagol ẹssere (ili venire : vidi u nastavku); particip prošli slaže se u rodu i broju sa subjektom pasivne rečenice: AKTIVNA REČENICA

PASIVNA REČENICA

Marco guarda Francesca = Marko gleda Francesca è guardata (da Marco) =

Frančesku Marco ha guardato Francesca = Marko

je pogledao Frančesku 64

Frančesku gleda Marko

64

Francesca è stata guardata (da Marco) = Frančesku je pogledao Marko

Doslovni prevodi ovih primera na granici su prihvatljivosti. Oni glase Frančeska je pogledana od strane Marka i Frančeska je bila pogledana od strane Marka.

303

GLAGOL

Italijanski pasiv gradi se slično kao srpski pasiv. Treba samo obratiti pažnju na činjenicu da italijanski pasivni glagol ima uvek jedan oblik više u odnosu na aktiv: AKTIVNA REČENICA

PASIVNA REČENICA

Marco mangiò la mela (jedan glagolski oblik) = Marko je pojeo jabuku

La mela fu mangiata (da Marco) (dva

Marco aveva mangiato la mela (dva glagolska oblika) = Marko je (bio) pojeo

La mela era stata mangiata (da Marco) (tri glagolska oblika)

glagolska oblika)

jabuku PAZI! Vreme pasiva jednako je vremenu pomoćnog glagola ẹssere (ne uzima se u obzir particip prošli glavnog glagola). Primeri su navedeni u ženskom rodu: è perduta è stata perduta era stata perduta sarebbe perduta sarẹbbero state perdute fọssero perdute itd.

prezent indikativa perfekat indikativa pluskvamperfekat indikativa prezent kondicionala kondicional prošli imperfekat konjunktiva itd.

Uobičajena je greška da se pasiv srpskog glagola prevede na italijanski tako da u prevodu ima jedan glagolski oblik manje. Umesto:

On je tada pozvan u ministarstvo = *Lui allora è invitato al ministero treba reći:

On je tada pozvan u ministarstvo = Lui allora è stato invitato al ministero Naime, „è chiamato” je sadašnje vreme pasiva, a „è stato chiamato” je složeni perfekat.

7.7.1. PASIV S GLAGOLIMA VENIRE I ANDARE Pored glagola ẹssere, za građenje pasiva može se upotrebiti i glagol venire, ali samo u prostim vremenima; moguće je naći i primere u kojima je glagol venire u složenom vremenu (vidi niže, poslednji primer), ali takvo rešenje ne spada u gramatičku normu. Pasiv s glagolom venire upućuje na radnju koja se ponavlja ili na radnju koja treba da izazove posebno emotivno učestvovanje: Le strade vẹngono pulite tutti i giorni = Ulice se čiste svakog dana Questa trasmissione viene seguita dai più giọvani = Ovu emisiju prate najmlađi La partita verrà trasmessa in crọnaca diretta = Utakmica će se prenositi direktno I libri venịvano pubblicati regolarmente = Knjige su redovno objavljivane …basta vedere quello che ha fatto nell’ incidente con Vilneve dove è venuto ucciso un giụdice di gara… = …dovoljno je da čovek pogleda šta je uradio prilikom sudara s Vilnevom, kada je poginuo jedan od sudija…

304

Glagol andare gradi pasivnu konstrukciju kojom se iskazuje obaveza da se izvrši radnja pasivnog glagola (vidi i odeljak 7.5.1.5): Le strade vanno pulite tutti i giorni = Ulice treba čistiti svakog dana I libri andạvano pubblicati regolarmente = Knjige su morale da budu objavljivane redovno

Questo problema andrebbe risolto così = Ovaj problem bi morao da se reši ovako Questo problema andava risolto così = Ovaj problem je trebalo rešiti ovako

Navedeni primeri s glagolom andare mogu se parafrazirati na sledeći način: Le strade dẹvono ẹssere pulite tutti i giorni = Ulice se moraju čistiti svakog dana I libri dovẹvano ẹssere pubblicati regolarmente = Knjige se morale da budu objavljivane redovno

Questo problema dovrebbe ẹssere risolto così = Ovaj problem bi se morao rešiti ovako

Questo problema doveva ẹssere risolto così = Ovaj problem je trebalo ovako

Uz glagol andare moguća je i upotreba složenih vremena; tada se, međutim, ne ukazuje na obavezu već na konačno i nepopravljivo stanje (vidi i 7.5.1.5): Il manoscritto è andato perduto = Rukopis je izgubljen Questo patrimọnio culturale è andato distrutto = Ovo kulturno blago je uništeno

7.7.2. PASIV S GLAGOLIMA RESTARE, RIMANERE, FINIRE, PRESTARSI I glagoli restare, rimanere, finire, prestarsi mogu se upotrebiti u iskazima s pasivnim značenjem. Oni se upotrebljavaju uglavnom u prostim vremenima, mada ima primera u kojima oni stoje u složenom vremenu. Prevod na srpski ne mora da bude u pasivu: Questo esercịzio resterà chiuso il 22 giugno = Prodavnica neće raditi 22. juna Rimase deluso della sua decisione = Razočarao se njegovom/njenom odlukom Finì ucciso in un agguato = Ubijen je u napadu iz zasede Questa poesia si presta a varie interpretazioni = Ova pesma može se tumačiti na više načina Marco è rimasto deluso = Marko se razočarao È restata sorpresa = Ona se iznenadila PAZI! Slična pasivu je bezlično-pasivna konstrukcija sa zamenicom si (za detalje vidi odeljak 6.3.5) :

Si lẹggono molti libri = Čita se mnogo knjiga Si cẹrcano candidati = Traže se kandidati Si pụbblicano notizie allarmanti = Objavljuju se alarmantne vesti Vrlo često nije moguće razlučiti da li je glagolski oblik uveden zamenicom si pasivan ili bezličan. U takvim slučajevima može se govoriti o hibridnim oblicima zamenice si, kao u primeru:

Si vende bene = Dobro se prodaje

305

GLAGOL

U nastavku priložene su tabele s kompletnim pregledom pasivnih oblika za 1, 2. i 3. konjugaciju; dati su oblici participa prošlog samo za muški rod.

7.7.3. PASIV SA ZAMENICOM SI I zamenica si može se upotrebiti za građenje pasiva: vidi odeljak 6.3.5. 7.7.4. PRVA PASIVNA KONJUGACIJA U tabelama se navodi pasiv pluskvamperfekta II: napominjemo da taj oblik postoji ali se izuzetno retko upotrebljava. GLAGOL AMARE (= voleti) INDIKATIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

sono sei è siamo siete sono

io tu lui noi voi loro

sono stato sei stato è stato siamo stati siete stati sono stati

FUTUR

amato amato amato amati amati amati

sarò sarai sarà saremo sarete saranno

amato amato amato amati amati amati

fui fosti fu fummo foste fụrono

PERFEKAT

FUTUR

amato amato amato amati amati amati

sarò stato sarai stato sarà stato saremo stati sarete stati saranno stati

PROSTI PERFEKAT

amato amato amato amati amati amati

II

IMPERFEKAT

amato amato amato amati amati amati

PLUSKVAMPERFEKAT

ero stato eri stato era stato eravạmo stati eravạte stati ẹrano stati

amato amato amato amati amati amati

ero eri era eravạmo eravạte ẹrano

amato amato amato amati amati amati PLUSKVAMPERFEKAT II fui stato amato fosti stato amato fu stato amato fummo stati amati foste stati amati fụrono stati amati

KONJUNKTIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

sia sia sia siạmo siạte sịano

PERFEKAT

amato amato amato amati amati amati

sia stato sia stato sia stato siamo stati siate stati sịano stati

IMPERFEKAT

amato amato amato amati amati amati

fossi fossi fosse fọssimo foste fọssero

KONDICIONAL PREZENT

io tu lui noi voi loro

sarei saresti sarebbe saremmo sareste sarẹbbero PARTICIP GERUNDIJ

sarei stato saresti stato sarebbe stato saremmo stati sareste stati sarẹbbero stati

fossi stato fossi stato fosse stato fọssimo stati foste stati fọssero stati

IMPERATIV

PROŠLI

amato amato amato amati amati amati

PLUSKVAMPERFEKAT

amato amato amato amati amati amati

amato amato amato amati amati amati

–

tu lui noi voi loro

amato amato amato amati amati amati

INFINITIV

– – sii amato sia amato siamo – siate – sịano amati

PREZENT

ẹssere amato PROŠLI

ẹssere stato amato

PREZENT

PROŠLI

– essendo amato

– essendo stato amato

306

7.7.4. DRUGA PASIVNA KONJUGACIJA

GLAGOL PRẸNDERE (= uzeti) INDIKATIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

sono sei è siamo siete sono

io tu lui noi voi loro

sono stato sei stato è stato siamo stati siete stati sono stati

FUTUR

preso preso preso presi presi presi

sarò sarai sarà saremo sarete saranno

preso preso preso presi presi presi

fui fosti fu fummo foste fụrono

PERFEKAT

FUTUR

preso preso preso presi presi presi

PROSTI PERFEKAT

preso preso preso presi presi presi

sarò stato sarai stato sarà stato saremo stati sarete stati saranno stati

II

IMPERFEKAT

preso preso preso presi presi presi

ero eri era eravạmo eravạte ẹrano

PLUSKVAMPERFEKAT

ero stato eri stato era stato eravạmo stati eravạte stati ẹrano stati

preso preso preso presi presi presi

PLUSKVAMPERFEKAT

preso preso preso presi presi presi

fui stato fosti stato fu stato fummo stati foste stati fụrono stati

II

preso preso preso presi presi presi

KONJUNKTIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

sia sia sia siạmo siạte sịano

PERFEKAT

preso preso preso presi presi presi

sia stato sia stato sia stato siamo stati siate stati sịano stati

IMPERFEKAT

preso preso preso presi presi presi

fossi fossi fosse fọssimo foste fọssero

preso preso preso presi presi presi

–

KONDICIONAL PREZENT

io tu lui noi voi loro

sarei saresti sarebbe saremmo sareste sarẹbbero

sarei stato saresti stato sarebbe stato saremmo stati sareste stati sarẹbbero stati PREZENT

PARTICIP GERUNDIJ

fossi stato fossi stato fosse stato fọssimo stati foste stati fọssero stati

IMPERATIV

PROŠLI

preso preso preso presi presi presi

PLUSKVAMPERFEKAT

preso preso preso presi presi presi

– essendo preso

tu lui noi voi loro

preso preso preso presi presi presi

INFINITIV

– – sii preso sia preso siamo – siate – sịano presi

PREZENT

ẹssere preso PROŠLI

ẹssere stato preso

PROŠLI

– essendo stato preso

307

GLAGOL

7.7.5. TREĆA PASIVNA KONJUGACIJA GLAGOL CAPIRE (= razumeti) INDIKATIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

sono sei è siamo siete sono

io tu lui noi voi loro

sono stato sei stato è stato siamo stati siete stati sono stati

FUTUR

capito capito capito capiti capiti capiti

sarò sarai sarà saremo sarete saranno

capito capito capito capiti capiti capiti

fui fosti fu fummo foste fụrono

PERFEKAT

FUTUR

capito capito capito capiti capiti capiti

sarò stato sarai stato sarà stato saremo stati sarete stati saranno stati

PROSTI PERFEKAT

capito capito capito capiti capiti capiti

II

IMPERFEKAT

capito capito capito capiti capiti capiti

ero eri era eravạmo eravạte ẹrano

PLUSKVAMPERFEKAT

ero stato eri stato era stato eravạmo stati eravạte stati ẹrano stati

capito capito capito capiti capiti capiti

PLUSKVAMPERFEKAT

capito capito capito capiti capiti capiti

fui stato fosti stato fu stato fummo stati foste stati fụrono stati

II

capito capito capito capiti capiti capiti

KONJUNKTIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

sia sia sia siạmo siạte sịano

PERFEKAT

capito capito capito capiti capiti capiti

sia stato sia stato sia stato siamo stati siate stati sịano stati

IMPERFEKAT

capito capito capito capiti capiti capiti

fossi fossi fosse fọssimo foste fọssero

KONDICIONAL PREZENT

io tu lui noi voi loro

sarei saresti sarebbe saremmo sareste sarẹbbero

sarei stato saresti stato sarebbe stato saremmo stati sareste stati sarẹbbero stati

capito capito capito capiti capiti capiti

PREZENT PARTICIP GERUNDIJ

fossi stato fossi stato fosse stato fọssimo stati foste stati fọssero stati

IMPERATIV

PROŠLI

capito capito capito capiti capiti capiti

PLUSKVAMPERFEKAT

capito capito capito capiti capiti capiti

– essendo capito

capito capito capito capiti capiti capiti

INFINITIV

–

– . tu sii capito lui sia capito noi siamo – voi siate – loro sịano capiti

PREZENT

ẹssere

capito

PROŠLI

ẹssere stato

PROŠLI

– essendo stato capito

capito

308

7.8. FINITNI GLAGOLSKI NAČINI I NJIHOVA VREMENA U italijanskom jeziku postoje četiri finitna glagolska načina (modi finiti del

verbo). Gotovo svi oblici finitnih načina sadrže podatak o: licu: prvo, drugo, treće broju: jednina i množina vremenu: sadašnje, prosti perfekat, futur… načinu: indikativ, konjunktiv, kondicional i imperativ stanju: aktiv i pasiv

persona: nụmero: tempo: modo: gẹnere:

prima, seconda e terza singolare e plurale presente, passato remoto, futuro…. indicativo, congiuntivo, condizionale e imperativo attivo e passivo

7.8.1. INDIKATIV Indikativ je način kojim se upućuje na stvarna stanja ili radnje, odnosno na stanja i radnje koje želimo da prikažemo kao stvarne. Upotrebom indikativa iznose se činjenice i zauzima se neutralan, objektivan stav prema radnji ili stanju. Indikativ ima osam vremena, a u govornom jeziku retko se upotrebljava samo jedno – pluskvamperfekat II. 7.8.1.1. PREZENT INDIKATIVA Prezent indikativa (presente indicativo) gradi se od osnove koja se dobija odbacivanjem tematskog vokala i nastavka za infinitiv –re i dodavanjem ličnih nastavaka koji su izloženi u narednoj tabeli:

GLAGOLI

amare =

am +

crẹdere =

cred +

dormire =

dorm +

lični nastavci za 1. konjugaciju lični nastavci za 2. konjugaciju lični nastavci za 3. konjugaciju

LIČNI NASTAVCI ZA PREZENT INDIKATIVA JEDNINA

1. LICE 2. LICE 3. LICE MNOŽINA

1. LICE 2. LICE 3. LICE

1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA

3. KONJUGACIJA

–o –i –a

–o –i –e

–o –i –e

– iạmo – ạte – ano

– iạmo – ẹte – ono

– iạmo – ịte – ono

309

GLAGOL

PAZI! Veliki broj glagola 3. konjugacije gradi prezent dodavanjem umetka –isc – ispred ličnih nastavaka. Takvi glagoli nazivaju se inhoativnim (verbi incoativi ). Treba uvek proveriti u rečniku da li je glagol 3. konjugacije inhoativan ili nije. U tabeli niže prikazan je inhoativni glagol finire.

Pregled oblika prezenta indikativa

65

:

1. KONJUGACIJA

io tu lui noi voi loro

lavoro lavori lavora lavoriạmo lavorạte lavọrano

ja radim ti radiš on radi mi radimo vi radite oni rade

3. KONJUGACIJA – PRAVILNI GLAGOLI

io tu lui noi voi loro

•

dormo dormi dorme dormiạmo dormịte dọrmono

ja spavam ti spavaš on spava mi spavamo vi spavate oni spavaju

2. KONJUGACIJA

io tu lui noi voi loro

credo credi crede crediạmo credẹte crẹdono

ja verujem ti veruješ on veruje mi verujemo vi verujete oni veruju

3. KONJUGACIJA – INHOATIVNI GLAGOLI

io tu lui noi voi loro

finisco finisci finisce finiạmo finịte finịscono

ja završavam ti završavaš on završava mi završavamo vi završavate oni završavaju

Prezent se u prvom redu upotrebljava za radnje ili stanja koja su istovremena s trenutkom govorenja: Guardo la tivù = Gledam televiziju Passeggio con gli amici = Šetam se s prijateljima

•

Prezent se upotrebljava za radnje i stanja koja su aktuelna u trenutku govorenja ali ne moraju da se vrše striktno u tom trenutku: Michele gioca a pallacanestro nella nazionale della scuola = Mikele igra košarku u školskoj reprezentaciji

Anna va a lezioni di pianoforte = Ana uzima časove klavira

•

Prezent se, takođe, upotrebljava i za radnje ili stanja koja nisu vezane za vreme, kao u poslovicama i u iskazima koji upućuju na opšte istine : L’acqua bolle a 100 gradi = Voda vri na 100 stepeni Il quadrato ha quattro lati = Kvadrat ima četiri stranice Chi cerca trova = Ko traži taj i nađe Chi la dura la vince = Ko istraje taj će i pobediti

65

U prezentu neki glagoli koji imaju više od dva sloga u infinitivu mogu imati naglasak na prvom slogu: vidi odeljak 1.3.2.

310

•

Prezent se upotrebljava i za radnje ili stanja koja prethode trenutku govorenja (narativni prezent i istorijski prezent ): Giovanni si alza, si guarda intorno, torna a sedere = Đovani ustaje, gleda oko sebe, ponovo seda

Leopardi nasce a Recanati nel 1798 = Leopardi se rodio u Rekanatiju 1798. godine Cẹsare dà l’ọrdine di avanzare = Cezar naređuje da se napreduje

•

Prezent se upotrebljava umesto futura za radnje ili stanja čije se ostvarenje očekuje u budućnosti: La prọssima estate andiamo al mare = Sledećeg leta idemo na more A settembre c'è un convegno interessante = U septembru biće zanimljiv kongres

U okviru tradicionalnog slaganja vremena, ako je izlaganje zasnovano na nekom od prošlih vremena, prezent ne sme da se upotrebi za radnje zavisnih rečenica koje su istovremene sa radnjom glavne rečenice; u takvom slučaju treba upotrebiti imperfekat indikativa (vidi odeljak 7.8.1.10), a nikako prezent, kao u srpskom. Uporedi: Disse che andạvano a scuola = Rekao je da idu u školu Avevamo visto che andava a piedi = Bili smo videli/Videli smo da ide peške

Italijanski prezent uglavnom nema izražena vidska obeležja, tako da se on, zavisno od sintaksičkih ograničenja srpskog prezenta, prevodi ili prezentom srpskog svršenog glagola ili prezentom nesvršenog glagola: Prima prendo una mela = Prvo uzmem (ili: uzimam, ako je reč o navici) jabuku

Posebne upotrebe prezenta indikativa Prezent se često upotrebljava umesto imperativa: Ora tu mi racconti tutto! = Sada ćeš mi sve ispričati! Ci vai e le chiedi scusa = Otići ćeš tamo i izvinićeš joj se

Zapovedna funkcija oseća se i u sledećim iskazima: Domani mi porti la giustificazione, d’accordo? = Sutra ćeš mi doneti opravdanje, dogovoreno?

Mi fa un caffè, per favore? = Jednu kafu, molim vas

Prezent se upotrebljava i za izricanje pretnji. Za razliku od srpskog, pretnja izražena glagolom u futuru značila bi da se njeno ostvarenje očekuje u daljoj budućnosti – samim time, ona gubi na uverljivosti: Ti ammazzo! = Ubiću te! Ti stacco la testa! = Otkinuću ti glavu!

Ti faccio nero! = Ima da te naplavim! Ti denuncio! = Prijaviću te

311

GLAGOL

7.8.1.2. IMPERFEKAT INDIKATIVA Imperfekat indikativa (imperfetto indicativo) gradi se od osnove koja se dobija odbacivanjem nastavka za infinitiv –re ; na nju se dodaju lični nastavci izloženi u narednoj tabeli:

PRIMERI

amare =

ama +

crẹdere =

crede +

dormire =

dormi +

lični nastavci za 1. konjugaciju lični nastavci za 2. konjugaciju lični nastavci za 3. konjugaciju

LIČNI NASTAVCI ZA IMPERFEKAT

JEDNINA

1. LICE 2. LICE 3. LICE MNOŽINA

1. LICE 2. LICE 3. LICE

1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA

3. KONJUGACIJA

– vo – vi – va

– vo – vi – va

– vo – vi – va

– vạmo – vạte – vano

– vạmo – vạte – vano

– vạmo – vạte – vano

Pregled oblika imperfekta indikativa (muški i ženski rod se ne razlikuju): 1. KONJUGACIJA

io tu lui noi voi loro

lavoravo lavoravi lavorava lavoravạmo lavoravạte lavorạvano

io tu lei noi voi loro

credevo credevi credeva credevạmo credevạte credẹvano

io tu lei noi voi loro

finivo finivi finiva finivạmo finivạte finịvano

ja sam radio ti si radio on je radio mi smo radili vi ste radili oni su radili

2. KONJUGACIJA

ja sam verovala ti si verovala ona je verovala mi smo verovale vi ste verovale one su verovale

3. KONJUGACIJA

ja sam završavala ti si završavala ona je završavala mi smo završavale vi ste završavale one su završavale

312

•

Imperfekat je prošlo nesvršeno vreme; njegova važna služba u okviru slaganja vremena jeste upućivanje na istovremenost u prošlosti: Ripeté che aveva fame = Ponovio je da je gladan POGREŠAN PREVOD:

*Ponovio je da je bio gladan

Si vedeva che lei era triste = Videlo se da je tužna POGREŠAN PREVOD:

•

*Videlo se da je bila tužna

Imperfektom se upućuje na stanja ili nesvršene radnje u prošlosti: Era una bella giornata = Bio je lep dan Ennio lavorava ancora = Enio je još uvek radio

•

Imperfektom se upućuje na prošlu nesvršenu radnju koja je bila u toku kad je počela neka druga radnja: Luca guardava la tivù quando è entrato suo padre = Luka je gledao televiziju kada je ušao njegov otac

Anna dormiva quando ha squillato il telẹfono = Ana je spavala kada je zazvonio telefon

•

Imperfekat upućuje i na radnju koja se u prošlosti ponavljala neodređen broj puta: Ennio lavorava tutti i giorni = Enio je radio svakog dana Ogni sera Laura usciva con le amiche = Laura je svake večeri izlazila s prijateljicama

•

Imperfektom mogu da se ublaže zahtevi i molbe; takav imperfekat se ne odnosi na prošlost već na trenutak govorenja: Volevo due etti di prosciutto = Hteo sam/Želim 200 grama pršute Mi sapeva dire dov’è via Manzoni? = Da li možete da mi kažete gde je Ulica Manconi?

•

Imperfekat može da uputi i na budućnost u odnosu na prošlost: Non mi hai detto che tornavi = Nisi mi rekao da ćeš se vratiti66 U PISANOM JEZIKU: Non mi hai detto che saresti tornato PAZI! Velika teškoća u usvajanju italijanskog jezika, jeste razumevanje opozicije imperfekat : perfekat i im pe r f e k a t : prosti perfekat. O ovom problemu vidi niže, odeljak NEDOUMICE VEZANE ZA UPOTREBU IMPERFEKTA INDIKATIVA.

66

U odgovarajućem kontekstu, ovaj iskaz mogao bi se tumačiti i ovako: Nisi mi rekao da

se vraćaš (tj. da imaš običaj da se vratiš).

GLAGOL

313

Izuzetno, imperfekat može da upućuje i na:

•

pretprošlost, tj. na prošlu radnju koja prethodi nekoj drugoj prošloj radnji; u takvom slučaju, radnja zavisne obično prethodi radnji nezavisne rečenice: Non appena guarịvano riprendeva a strapazzarli [N. Ginzburg, Lessico famigliare] = Čim bi (bili) ozdravili, ponovo bi ih mrcvarila

•

budućnost (u govornom jeziku): Domani che facevi? = Šta radiš sutra? Andavi in Francia? = Putovaćeš za Francusku?

Posebne upotrebe imperfekta indikativa 

Imperfekat se upotrebljava za isticanje važnosti prošlih događaja. Ovaj imperfekat zove se istorijski imperfekat (imperfetto stọrico) i njime se uglavnom zamenjuje prosti perfekat: Nel 1945 finiva la seconda guerra mondiale = 1945. završio se Drugi svetski rat Nel 1849 saliva al trono Vittorio Emanuele II = 1849. na presto je stupio Vitorio Emanuele II

Imperfekat indikativa s ovakvim stilskim obeležjima često se upotrebljava u jeziku novina, naročito u sportskom izveštavanju: Al 94o segnava la rete della vittoria = U 94. minutu postigao je pobedonosni gol 

Imperfekat se upotrebljava za prepričavanje snova (imperfetto onịrico) i, u dečijem govoru, za dogovaranje u igrama (imperfetto lụdico): Ho sognato che mi trovavo in un corridoio e chiedevo a un signore di aiutarmi = Sanjao sam da se nalazim u nekom hodniku i molio sam nekog čoveka da mi pomogne Io ero la guardia e tu eri il ladro = Ja ću biti žandar a ti lopov



Imperfekat se, naročito u govornom jeziku, upotrebljava u irealnim hipotezama umesto pluskvamperfekta konjunktiva i kondicionala prošlog. Tako, iskaz: Se lo avessi saputo, non ci sarei venuto = Da sam znao, ne bih (bio) došao (na pomenuto mesto)

može da glasi i: Se lo sapevo, non ci venivo

314

Između dva prethodna iskaza ne postoji razlika u značenju već samo u stilu i registru: prvi iskaz pripada pisanom jeziku, drugi je tipičan za govorni. Imperfektom može da se zameni i samo jedno od dva složena vremena irealne hipoteze: Se lo sapevo, non ci sarei venuto = Da sam znao, ne bih (bio) došao (na to mesto) 

Uz glagol dimenticare (= zaboraviti) imperfekat obaveštava da je radnja mogla da se ostvari, ali nije: Ah, dimenticavo. Domani portate l'antologia = Ah, umalo da zaboravim. Sutra donesite antologiju

I drugi glagoli mogu da poprime pomenutu vrednost, kao u narednom primeru, u kom treba uzeti u obzir činjenicu da subjekat pokušava da se usredsredi na nešto: Ma di che parli? E poi, mi stavo concentrando! = O čemu ti to pričaš? Uostalom, zar ne vidiš da se koncentrišem! (tačnije: da pokušavam da se koncentrišem)

Imperfekat indikativa i odredba za vreme s predlogom per Treba obratiti posebnu pažnju na činjenicu da imperfekat indikativa može da se kombinuje samo u izuzetnim slučajevima sa odredbom za vreme u kojoj je predlog per, koji može i da se izostavi). U prisustvu ove odredbe upotrebljava se gotovo uvek neko od svršenih prošlih vremena, npr. perfekat, budući da ova odredba pokazuje da je radnja završena, da je svršenog vida i da je durativna (to jest, početni i završni trenutak vršenja radnje se ne podudaraju): Ci ho lavorato per un mese = Mesec dana sam radio/-la na tome Ci sono rimasta un anno = Ostala sam godinu dana (u tom mestu)

Imperfekat indikativa u kombinaciji s odredbom per x vremena daje iskazu malo verovatno, ali ne i neprihvatljivo značenje: Ci lavoravo per un mese = Radio sam na tome po mesec dana (svaki put, u više navrata tokom godine)

Ci rimanevo un anno = Ostajao sam tamo po godinu dana (tokom života, npr.)

Na primer, rečenica La regina Elisabetta II regnava per 70 anni, dal 1952 al 2022 nije gramatički neprihvatljiva ali je nelogična jer implicira da je kraljica Elizabeta II u više navrata vladala po 70 godina.

Nedoumice vezane za upotrebu imperfekta indikativa Problemi vezani za upotrebu italijanskog imperfekta nastaju zbog težnje da se srpski perfekat nesvršenog glagola (npr. gledao sam, radilo se, vladala je itd.) prevede italijanskim imperfektom. U većini slučajeva srpskom iskazu:

GLAGOL

315

Gledao sam kroz prozor

stvarno odgovara italijanski iskaz: Guardavo dalla finestra

Međutim, izbor italijanskog imperfekta ili nekog od svršenih prošlih vremena zavisi od toga kako želimo da nešto izrazimo na italijanskom jeziku, to jest za kakvu vrstu izlaganja se opredeljujemo. Naime, u italijanskom jeziku razlikuju se dve vrste izlaganja: pripovedanje i opisivanje (vidi i belešku br. 66 na str. 335); uz njih se vezuje i pojam celovitosti informacije. U srpskom jeziku pripovedanje i opisivanje mogu da se relativno slobodno kombinuju i smenjuju u tekstu; u italijanskom ova dva pristupa izlaganju su strogo odvojena i nije dozvoljeno njihovo nemotivisano smenjivanje ili mešanje. Oni se razlikuju po upotrebljenim glagolskim vremenima. Postupak opisivanja (ili deskripcije) odlikuje se nesvršenim vremenima (to su, najčešće, prezent i imperfekat), dok je postupak pripovedanja (ili naracije) obeležen upotrebom svršenih prošlih vremena (perfekta ili prostog perfekta, pluskvamperfekta). Kada je reč o pomenutoj celovitosti informacije, nekoliko primera može da ilustruje šta se podrazumeva pod tim pojmom. Iskazi: Padala je kiša

Ceo dan je padala kiša

u srpskom se vezuju za trajanje radnje; trajanje kao pojam postoji i u italijanskom jeziku ali nije relevantno za odluku koje će se vreme upotrebiti jer ovim iskazima odgovaraju italijanski iskazi i sa imperfektom i sa, na primer, perfektom: Pioveva Pioveva tutto il giorno

Ha piovuto Ha piovuto tutto il giorno

Dva iskaza sa imperfektom su u službi opisivanja i ne pružaju celovitu informaciju, odnosno ne pružaju zaokruženu, dovoljnu, konačnu informaciju i sam čin govorenja nije postigao cilj – dobijanje funkcionalne, upotrebljive informacije. Ukoliko kažemo Pioveva, treba da nastavimo komunikaciju tako što ćemo sagovorniku pružiti glavnu, bitnu i funkcionalnu informaciju. Ovo se postiže upotrebom nekog od prošlih svršenih vremena: Pioveva. Lei prese l'ombrello e uscì = Padala je kiša. Ona je uzela kišobran i izašla

Druga dva iskaza s perfektom su u službi su pripovedanja i pružaju celovitu informaciju, tako da komunikacija može da se prekine a da između sagovornika ne ostane utisak nedorečenosti. Naročite probleme zadaje najfrekventniji italijanski glagol, ẹssere. On, naime, ima i svršena i nesvršena vremena. Tako, iskazu Ko je bio? odgovaraju iskazi: Chi è stato? i Chi era?

316

Pitanjem Chi era? traži se informacija o nečijem identitetu (kada neko pokuca na vrata ili nazove telefonom); pitanjem Chi è stato? iskazuje se želja da saznamo ko je izvršio neku radnju: Chi era? Era Mario = To je bio Mario (npr. Mario je nazvao telefonom ili pokucao na vrata. To nisu događaji koji donose opipljivu promenu; u tom smislu, sam telefonski poziv ne predstavlja celovitu informaciju)

Chi è stato? È stato Mario = Mario (je to uradio). Ovim iskazom pruža se celovita informacija o događaju koji je doneo opipljivu promenu, posledicu. Na primer, Mario je taj koji je nešto rekao, sakrio, slomio itd.

Navedena značenja imperfekta i perfekta indikativa mogu se ilustrovati još jednim primerom. U jednom udžbeniku italijanskog jezika (In italiano) inspektor policije pita uhapšenog provalnika: Chi sono stati i tuoi cọmplici? = Ko su bili tvoji saučesnici?

Upotreba perfekta pokazuje inspektorovu nameru da dođe do imena saučesnika. Eventualni imperfekat: Chi ẹrano i tuoi cọmplici? = Ko su bili tvoji saučesnici?

pokazao bi da pomenuti inspektor pita tek uzgredno za saučesnike a da ga možda zanima nešto sasvim drugo.

Odnos italijanskog imperfekta i srpskog iterativnog kondicionala O odnosu italijanskog imperfekta i srpskog iterativnog kondicionala govori se u odeljku 7.8.3.4. Ovde podsećamo da italijanski kondicional ne iskazuje ponavljanje radnje (bilo da je reč o iterativnosti kao o leksičkom svojstvu glagola – npr. kašljati – ili o habitualnosti, kao mogućnosti glagolskog vremena da uputi na ponavljanje radnje – npr. ustajati, za razliku od ustati). U tom smislu, italijanski kondicional ne može da bude ekvivalent srpskog kondicionala kada ovaj upućuje na ponavljanje radnje. Ilustracije i podsećanja radi, navodimo jedan primer: Svako jutro ustajao bi rano = Ogni mattina si alzava presto

7.8.1.3. PERFEKAT Perfekat (passato prọssimo) je jedno od italijanskih prošlih vremena koje se najčešće upotrebljava. Perfekat je složeni glagolski oblik i nema posebne lične nastavke. Gradi se od pomoćnog glagola (ẹssere ili avere) i participa prošlog glavnog glagola; treba obratiti posebnu pažnju na izbor pomoćnog glagola i na nepravilnosti u građenju participa prošlog, koje se javljaju upravo kod najčešće upotrebljavanih glagola.

317

GLAGOL

Perfekat indikativa tri konjugacije ima sledeće oblike; u prevodu je naveden samo oblik muškog roda, ali kada je pomoćni glagol avere, subjekat može biti u ženskom rodu: POMOĆNI GLAGOL

avere 1. KONJUGACIJA

io tu lui noi voi loro

ho hai ha abbiamo avete hanno

io tu lui noi voi loro

ho hai ha abbiamo avete hanno

io tu lui noi voi loro

ho hai ha abbiamo avete hanno

ja sam radio ti si radio on je radio mi smo radili vi ste radili oni su radili

lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato 2. KONJUGACIJA

ja sam verovao ti si verovao on je verovao mi smo verovali vi ste verovali oni su verovali

creduto creduto creduto creduto creduto creduto 3. KONJUGACIJA

ja sam završio ti si završio on je završio mi smo završili vi ste završili oni su završili

finito finito finito finito finito finito

PAZI! U perfektu s pomoćnim glagolom avere ne vidi se rod subjekta: io ho lavorato loro hanno finito

ja sam radio /radila oni su završili / one su završile

U ovoj gramatici složena vremena prevedena su, uglavnom, radnim glagolskim pridevom u muškom rodu. POMOĆNI GLAGOL

ẹssere (razlikuje se rod subjekta!) 1. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

sono sei è siamo siete sono

andato/a andato/a andato/a andati/e andati/e andati/e

ja sam otišao /-la ti si otišao /-la on /ona je otišao /-la mi smo otišli /e vi ste otišli /e oni /e su otišli /e

318 2. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

sono sei è siamo siete sono

cresciuto/a cresciuto/a cresciuto/a cresciuti/e cresciuti/e cresciuti/e

io tu lui /lei noi voi loro

sono sei è siamo siete sono

partito/a partito/a partito/a partiti/e partiti/e partiti/e

ja sam odrastao /-la ti si odrastao /-la on /ona je odrastao /-la mi smo odrasli /e vi ste odrasli /e oni su odrasli /e

3. KONJUGACIJA

ja sam otputovao /-la ti si otputovao /-la on /ona je otputovao /-la mi smo otputovali /e vi ste otputovali /e oni su otputovali /e

PAZI! Ako se složeno vreme gradi sa ẹssere, particip se slaže u rodu i broju sa subjektom: io sono andata tu sei andata lei è andata noi siamo andate voi siete andate loro sono andate

ja sam otišla ti si otišla ona je otišla mi smo otišle vi ste otišle one su otišle

Nekoliko primera upotrebe perfekta: Ho avuto paura = Uplašio/-la sam se Mi sono sentito di troppo = Osetio sam se suvišnim Ha rotto il bicchiere = Polomio/-la je čašu Sono corse sụbito a casa = Odmah su otrčale kući

Perfekat je prošlo svršeno vreme i upotrebljava se za prošle radnje koje se osećaju kao relevantne ili aktuelne u trenutku govorenja; po tome se razlikuje od prostog perfekta, koji upućuje na prošle radnje koja nisu aktuelne ili relevantne u trenutku govorenja i prema kojima postoji objektivan, distanciran stav. Za razliku od imperfekta indikativa, perfekat pruža celovitu informaciju nakon koje govornik može da prekine komunikaciju, a ako se komunikacija započne imperfektom treba je, u jednom trenutku, zaokružiti uvođenjem glavne informacije nekim od svršenih prošlih vremena. Dok u jeziku književnosti prosti perfekat predstavlja dominantno, kanonsko vreme, perfekat se u govornom jeziku upotrebljava daleko više, do te mere da je gotovo u potpunosti istisnuo iz upotrebe prosti perfekat. Složeni perfekat upućuje:

319

GLAGOL 

na prošle radnje čije se psihološke ili emotivne posledice osećaju u trenutku govorenja:



na prošle radnje u odnosu na koje ne postoje psihološke ili emotivne veze (u toj službi zamenjuje prosti perfekat):

Che hai fatto? = Šta si (to) uradio?

Chi è stato? = Ko je (to) uradio?

Chi ha vinto nel 1970? = Ko je pobedio 1970. godine?

Važna odlika perfekta jeste da se on upotrebljava za označavanje prošlih radnji ili stanja koje se osećaju kao psihološki ili emotivno značajne u trenutku govorenja: takve radnje se, tradicionalno, nazivaju „bliskom prošlošću“, iako je ovaj naziv neprecizan i suštinski neodređen. Perfekat se bitno razlikuje od prostog perfekta jer ovaj iskazuje prošle radnje ili stanja u odnosu na koje ne postoji psihološka ili emotivna distanca, odnosno vlada objektivan i distanciran stav. O razlici između perfekta i prostog perfekta vidi i odeljak 7.8.1.9. Perfekat se razlikuje od prostog perfekta i po tome što može da se kombinuje sa odredbom za vreme uvedenu predlogom da : È tornato da un mese = Ima mesec dana kako se vratio

Gledano iz perspektive srpskog jezika, italijanski perfekat nije ekvivalent isključivo svršenih srpskih glagola, odnosno – ne odgovara isključivo trenutnosvršenim glagolima. Kao što se vidi iz narednih primera, perfektom može da se izrazi i trajna, odnosno durativna radnja. Uopšte uzev, upotreba italijanskih prošlih vremena određena je opozicijama između pripovedanja i opisivanja, prvog i drugog plana, subjektivnog i objektivnog sagledavanja radnje. Pošto navedene opozicije u srpskom jeziku nisu gramatikalizovane, produkcija teksta na italijanskom ili prevođenje na italijanski ne sme da se ograničava i uslovljava srpskim glagolskim vidom i pojmom „trajanja radnje“; produkcija ili prevođenje treba da budu izvedeni vodeći računa u navedenim opozicijama, koje čine osnovnu odliku italijanskog teksta. Navodimo dva primera u kojima perfekat iskazuje durativnu radnju: Ieri ho guardato un bel film = Juče sam gledao lep film Quest’anno ha studiato la teoria degli insiemi = Ove godine učio je teoriju skupova

U narednim primerima upotrebljen je perfekat jer je vremenski period na koju se odnosi glagol precizno određen: È stato qui (per) una settimana = Bio je ovde nedelju dana Ci abbiamo messo un mese = Bilo nam je potrebno mesec dana

U govornom jeziku perfekat može da obavlja funkcije koje inače, u pisanom jeziku, obavlja pluskvamperfekat: Ha detto che è uscito = Rekao je da je izašao

U PISANOM JEZIKU:

Ha detto che era uscito

Perfekat može da uputi i na budućnost, umesto budućeg vremena: Ancora un po’ e abbiamo finito = Još malo i završili smo

320 PAZI! Italijanski perfekat ima „dva lica“. U jednim upotrebama upućuje na prošlost, stoga u zavisnoj rečenici koja iskazuje istovremenost sa nezavisnom rečenicom treba da stoji imperfekat:

Ha detto che andạvano a scuola = Rekao je da idu u školu Abbiamo visto che andava a piedi = Videli smo da ide peške Međutim, italijanski perfekat može da upućuje i na upravo završenu radnju, na tzv. gotovu sadašnjost. Takav perfekat se shvata kao vreme koje pripada sadašnjosti (posledice radnje, iskazane zavisnom rečenicom, osećaju se i u trenutku govorenja). Posle takvog perfekta, u zavisnoj rečenici koja iskazuje istovremenost sa nezavisnom rečenicom, može da stoji i prezent indikativa, naročito ako radnja zavisne rečenice ima veze sa trenutkom govorenja ili nije još ostvarena:

Ha detto che bisogna fare presto = Rekao je da treba požuriti Si è visto che non ha ragione = Videlo se da nije u pravu

7.8.1.4. FUTUR Futur (futuro sẹmplice) se gradi od osnove koja se dobija odbacivanjem poslednjeg vokala infinitnog nastavka, a na takvu osnovu dodaju se lični nastavci za futur:

PRIMERI:

amare = crẹdere = dormire =

amer + creder + dormir +

lični nastavci za futur

PAZI! Kod glagola 1. konjugacije glas a iz nastavka –are prelazi u e, pa se osnova 1. konjugacije za građenje futura oblikom izjednačuje sa osnovom 2. konjugacije. Futur glagola amare, npr., glasi amerò, amerại itd. LIČNI NASTAVCI

JEDNINA

1. lice 2. lice 3. lice MNOŽINA

1. lice 2. lice 3. lice

1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA

3. KONJUGACIJA

–ò – ại –à

–ò – ại –à

–ò – ại –à

– ẹmo – ẹte – ạnno

– ẹmo – ẹte – ạnno

– ẹmo – ẹte – ạnno

PAZI! Kao što se vidi iz tabele, sve tri konjugacije imaju iste nastavke za futur i u svim licima nastavci su naglašeni.

321

GLAGOL

Pregled oblika futura (muški i ženski rod imaju iste oblike): 1. KONJUGACIJA

io tu lui noi voi loro

lavorerò lavorerại lavorerà lavorerẹmo lavorerẹte lavorerạnno

ja ću raditi ti ćeš raditi on će raditi mi ćemo raditi vi ćete raditi oni će raditi

2. KONJUGACIJA

io tu lui noi voi loro

crederò crederại crederà crederẹmo crederẹte crederạnno

ja ću poverovati ti ćeš poverovati on će poverovati mi ćemo poverovati vi ćete poverovati oni će poverovati

3. KONJUGACIJA

io tu lui noi voi loro 

finirò finirại finirà finirẹmo finirẹte finirạnno

ja ću završiti ti ćeš završiti on će završiti mi ćemo završiti vi ćete završiti oni će završiti

Futur se upotrebljava za iskazivanje budućih radnji: Domani andrẹmo a fare una gita = Sutra ćemo ići na izlet Poi tornerạnno a casa = Zatim će se vratiti kući Oggi la Roma vincerà? = Hoće li danas Roma da pobedi?

Umesto futura vrlo često se upotrebljava prezent indikativa: Domani che facciamo? = Šta ćemo da radimo sutra? Oggi vince la Roma! = Danas će Roma da pobedi! 

Futur se sve više specijalizuje za posebnu upotrebu – za iskazivanje sumnje ili pretpostavke vezane za trenutak govorenja: Chi sarà? = Ko li je to? Avrà fame = Biće da je gladan Chi porterà con sé? = Koga li vodi sa sobom? Si starà divertendo = Valjda se zabavlja PAZI! Oblici srpskog futura sadržani u narednim iskazima prevode se italijanskim futurom (ili prezentom indikativa umesto futura), a ne futurom II. Reč je o sintaksičkom ograničenju srpskog jezika koje ne sme da utiče na italijanski iskaz (vidi i odeljak 7.8.1.5):

Kada budeš imao vremena, dođi = Quando avrai tempo, vieni Ako me ne bude, uđite bez mene = Se non ci sarò, entrate senza di me

322

Kad budeš dolazio na fakultet, donesi beleške = Quando verrai in facoltà porta gli appunti

Saznaćeš kada bude vreme = Lo saprai quando sarà tempo Pobednik je onaj koji bude bio najbrži = Vince chi sarà il più veloce

Nepravilne osnove za futur Mnogi glagoli, naročito 2. konjugacije, imaju nepravilnu osnovu za futur. Najčešći glagoli s nepravilnom osnovom za futur navedeni su u narednim tabelama. U njima se navodi samo 1. lice jednine, ostala lica izvode se pravilno. FUTUR PRVE KONJUGACIJE Glagoli fare, dare i stare nemaju promenu tematskog vokala (a andare sažima osnovu: GLAGOL

fare dare stare andare

➔e);

glagol

PRVO I DRUGO LICE JEDNINE

farò, farại... darò, darại... starò, starại... andrò, andrại...

FUTUR DRUGE KONJUGACIJE U drugoj konjugaciji nepravilne osnove grade se na dva načina: 

odbacivanjem tematskog vokala e koji prethodi infinitivnom nastavku –re : cadere = io cadrò (= pašću) potere = io potrò (= moći ću)



odbacivanjem tematskog vokala e koji prethodi infinitivnom nastavku –re i jednačenjem suglasnika po mestu izgovora: rimanere = io rimarrò (= ostaću) volere = io vorrò (= hteću)

Postupak odbacivanja tematskog vokala –e– naziva se sinkopiranje, a jednačenje po mestu izgovora je asimilacija. Većina glagola druge konjugacije koji u infinitivu imaju akcent na tematskom vokalu (–ẹre) i koji imaju glas t ili d ispred naglašenog tematskog vokala gradi futur sinkopiranjem. Ovo pravilo važi i za glagole izvedene od njih:

323

GLAGOL GLAGOL SA ZAVRŠETKOM

–dẹre

PRVO LICE JEDNINE

accadere cadere godere scadere vedere

accadrà* cadrò godrò scadrò vedrò

*Glagol accadere je bezličan, stoga se navodi samo 3. lice jednine. GLAGOLI SA ZAVRŠETKOM

–tẹre

PRVO LICE JEDNINE

potere

potrò

Neki glagoli druge konjugacije koji u infinitivu imaju akcent na tematskom vokalu (–ẹre) i koji imaju glas n ispred takvog tematskog vokala grade futur sinkopiranjem i asimilacijom. Ovo pravilo važi i za glagole izvedene od njih: GLAGOLI SA ZAVRŠETKOM

–nẹre

PRVO LICE JEDNINE

permanere rimanere tenere

permarrò rimarrò terrò

PAZI! Od infinitivne osnove glagola iz prethodne tabele do osnove za futur dolazi se na način koji je ilustrovan glagolom tenere. Oblik futura *tenerò (ne postoji) iz fonetskih razloga sažima se (sinkopira) u *tenrò. Budući da je oblik *tenrò nepogodan za izgovaranje, dolazi do jednačenja po mestu izgovora (asimilacije), tako da se glas n izjednačuje s narednim glasom (r ) : na taj način dobija se pojačan glas r, što se grafički beleži sa dva grafema r. Isti postupak važi i za glagole rimanere, volere (*volerò ➔ *volrò ➔ vorrò) i druge glagole koji grade osnovu za futur sinkopiranjem i asimilacijom glasova. PAZI! Prisustvo pojačanog glasa r u slučaju futura ne predstavlja primer reduplikacije: reduplikacija (ponavljanje) je postupak kojim se grade neke nepravilne osnove prostog perfekta, kao npr. diedi („dao sam“; vidi odeljak 7.8.1.7). PAZI! Sledeći glagoli takođe imaju nepravilne osnove za futur, ali se ne mogu klasifikovati prema kriterijumima koji su na u navedeni u prethodnim tabelama: ẹssere avere bere parere

sarò, sarại... avrò, avrại... berrò, berrại... parrò, parrại...

dovere volere sapere

dovrò, dovrại... vorrò, vorrại... saprò, saprại...

324

Glagoli porre i trarre sa izvedenicama i glagoli izvedeni od osnove –durre (ovaj glagol danas postoji samo u spoju s prefiksom) grade futur prostim dodavanjem ličnih nastavaka za futur na osnovu koja se dobija odbacivanjem poslednjeg samoglasnika (e): porre tradurre trarre

porrò, porrại... tradurrò, tradurrại... trarrò, trarrại...

Osnova ovih glagola pretrpela je sinkopiranje (*ponrò) i asimilaciju glasova u ranoj fazi razvoja italijanskog jezika i njihov infinitiv postoji samo u navedenim oblicima. Za njihovu prezentsku osnovu vidi odeljke 7.11.7, 7.11.11. i 7.11.12. FUTUR TREĆE KONJUGACIJE GLAGOL

PRVO LICE JEDNINE

venire morire

verrò, verrại... morirò, morirại...

I osnova glagola venire dobija se sinkopiranjem (*venirò ➔ *venrò) ii asimilacijom (*venrò ➔ verrò). Isto važi i za glagole izvedene od venire : avvenire convenire divenire

avverrà* converrò diverrò

dogoditi se slagati se postati

intervenire provenire svenire

interverrò proverrò sverrò

intervenisati poticati onesvestiti se

*Glagol avvenire je bezličan i navodi se samo 3. lice jednine.

7.8.1.5. FUTUR II Futur II (futuro anteriore) je složeno vreme i nema posebne lične nastavke. Gradi se od futura pomoćnog glagola i participa prošlog glavnog glagola. Kao i u slučaju perfekta, treba obratiti pažnju na izbor pomoćnog glagola i na nepravilne oblike participa prošlog. Kod glagola koji zahtevaju pomoćni glagol avere rod subjekta nije iskazan posebnim nastavcima. Pregled oblika futura II: POMOĆNI GLAGOL

avere 1. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

avrò avrại avrà avremo avrete avrạnno

lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato

ja budem radio /-la ti budeš radio /-la on /ona bude radio /-la mi budemo radili/e vi budete radili/e oni /one budu radili/e

325

GLAGOL 2. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

avrò avrại avrà avremo avrete avrạnno

creduto creduto creduto creduto creduto creduto

io tu lui /lei noi voi loro

avrò avrại avrà avremo avrete avrạnno

finito finito finito finito finito finito

ja budem verovao /-la ti budeš verovao /-la on /ona bude verovao /-la mi budemo verovali/e vi budete verovali/e oni /one budu verovali/e

3. KONJUGACIJA

POMOĆNI GLAGOL

ja budem završio /-la ti budeš završio /-la on /ona bude završio /-la mi budemo završili/e vi budete završili/e oni /one budu završili/e

ẹssere – razlikuje se rod subjekta 1. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

sarò sarại sarà sarẹmo sarẹte sarạnno

andato/a andato/a andato/a andati/e andati/e andati/e

ja budem otišao /-la ti budeš otišao /-la on /ona bude otišao /-la mi budemo otišli/e vi budete otišli/e oni /one budu otišli/e

2. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

sarò sarại sarà sarẹmo sarẹte sarạnno

cresciuto/a cresciuto/a cresciuto/a cresciuti/e cresciuti/e cresciuti/e

ja budem odrastao /-la ti budeš odrastao /-la on /ona bude odrastao /-la mi budemo odrasli/e vi budete odrasli/e oni /one budu odrasli/e

3. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

sarò sarại sarà sarẹmo sarẹte sarạnno

partito/a partito/a partito/a partiti/e partiti/e partiti/e

ja budem otputovao /-la ti budeš otputovao /-la on /ona bude otputovao /-la mi budemo otputovali/e vi budete otputovali/e oni /one budu otputovali/e

326 PAZI! Particip prošli složenih vremena koja se grade pomoćnim glagolom ẹssere slaže se u rodu i broju sa subjektom: io sarò andata tu sarại andata lei sarà andata noi sarẹmo andate voi sarẹte andate loro sarạnno andate

ja budem otišla ti budeš otišla ona bude otišla mi budemo otišle vi budete otišle one budu otišle

Futur II se ne upotrebljava često u osnovnoj funkciji, za iskazivanje buduće svršene radnje koja prethodi drugoj budućoj radnji. Futur II javlja se u takvoj funkciji u zavisno–vremenskim rečenicama: Quando avrò finito, ti chiamerò = Kada budem završio, pozvaću te

Budući da se u govornom jeziku teži pojednostavljivanju struktura, futur II biva zamenjen ili običnim futurom, ili prezentom, ili čak perfektom: Quando finirò ti chiamerò = Kada budem završio, pozvaću te Quando finisco ti chiamerò = Kada završim, pozvaću te Quando ho finito ti chiamerò = Kada završim, pozvaću te

Međutim, futur II se najčešće upotrebljava za izricanje pretpostavke ili neproverene tvrdnje vezane za prošlost: Saranno arrivati? = Da li su stigli? Avranno trovato tutto? = Da li su našli sve? Avranno preso tutto = Valjda su uzeli sve Non saranno già tornati = Nisu se valjda već vratili

7.8.1.6. PLUSKVAMPERFEKAT Pluskvamperfekat (trapassato prọssimo) je složeno prošlo vreme; gradi se od imperfekta indikativa pomoćnog glagola i participa prošlog glavnog glagola. Treba obratiti pažnju na izbor pomoćnog glagola i na nepravilne oblike participa prošlog. Pregled oblika pluskvamperfekta indikativa: POMOĆNI GLAGOL

avere 1. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

avevo avevi aveva avevạmo avevạte avẹvano

lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato

ja sam bio radio/bila radila ti si bio radio/bila radila on /ona je bio radio/bila radila mi smo bili radili /bile radile vi ste bili radili /bile radili oni /one su bili radili /bile radile

GLAGOL 2. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

avevo avevi aveva avevạmo avevạte avẹvano

creduto creduto creduto creduto creduto creduto

io tu lui /lei noi voi loro

avevo avevi aveva avevạmo avevạte avẹvano

finito finito finito finito finito finito

ja sam bio verovao/bila verovala ti si bio verovao /bila verovala on /ona je bio verovao /bila verovala mi smo bili verovali /bile verovale vi ste bili verovali /bile verovale oni /one su bili verovali /bile verovale 3. KONJUGACIJA

POMOĆNI GLAGOL

ja sam bio završio /bila završila ti si bio završio /bila završila on /ona je bio završio /bila završila mi smo bili završili /bile završile vi ste bili završili /bile završile oni /one su bili završili /bile završile

ẹssere 1. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

ero eri era eravạmo eravạte ẹrano

andato/a andato/a andato/a andati/e andati/e andati/e

ja sam bio otišao /bila otišla ti si bio otišao / bila otišla on /ona je bio otišao /bila otišla mi smo bili otišli /bile otišle vi ste bili otišli /bile otišle oni /one su bili otišli /bile otišle

2. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

ero eri era eravạmo eravạte ẹrano

cresciuto cresciuto cresciuto cresciuti cresciuti cresciuti

ja sam bio odrastao /bila odrasla ti si bio odrastao /bila odrasla on /ona je bio odrastao /bila odrasla mi smo bili odrasli /bile odrasle vi ste bili odrasli /bile odrasle oni /one su bili odrasli /bile odrasle

3. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

ero eri era eravạmo eravạte ẹrano

partito partito partito partiti partiti partiti

ja sam bio otputovao /bila otputovala ti si bio otputovao /bila otputovala on /ona je bio otputovao /bila otputovala mi smo bili otputovali /bile otputovale vi ste bili otputovali /bile otputovale oni /one su bili otputovali /bile otputovale

327

328 PAZI! Particip prošli složenih vremena koja se grade pomoćnim glagolom ẹssere slaže se u rodu i broju sa subjektom: io ero andata tu eri andata lei era andata noi eravạmo andate voi eravạte andate loro ẹrano andate

ja sam bila otišla ti si bila otišla ona je bila otišla mi smo bile otišle vi ste bile otišle one su bile otišle

Pluskvamperfekat je prošlo svršeno vreme i upućuje na radnje i stanja koja prethode nekoj drugoj prošloj radnji: Quando arrivai era già tutto finito = Kada sam stigao sve je već bilo gotovo Quando sono arrivato era già tutto finito = (kao gore) Quando arrivavo era già tutto finito = Kada bih stizao sve bi već bilo gotovo

Pluskvamperfekat se, za razliku od prostog perfekta, upotrebljava kako u govornom, tako i u pisanom jeziku i ne upotrebljava se isključivo u zavisnovremenskim rečenicama (kao u gornjim primerima) već može da stoji i samostalno, u nezavisnoj rečenici. Može da preuzme ulogu dominantnog vremena (vremena u kome je organizovano izlaganje), umesto prosto perfekta ili perfekta. U takvim upotrebama pluskvamperfekat označava radnje ili stanja koje pripovedač postavlja u drugi plan, odnosno daje im status uzgrednog elementa pripovedanja, pozadine za radnje prvog plana, koje se iskazuju prostim perfektom ili perfektom). Kao i prosti perfekat, i pluskvamperfekat označava distanciran i objektivan stav prema radnji. Može da se kombinuje s vremenskim odredbama koje uvodi predlog da. 7.8.1.7. PROSTI PERFEKAT Prosti perfekat (passato remoto) je prošlo svršeno vreme i upotrebljava se za radnje koje govornik u trenutku govorenja smatra da imaju manje emotivno ili psihološko dejstvo i prema kojima se zauzima objektivan i distanciran stav. Poput perfekta i pluskvamperfekta, a za razliku od imperfekta, pruža celovitu informaciju. Prosti perfekat se upotrebljava najviše u jeziku književnosti, u biografijama, bajkama, pričama, anegdotama itd., gde predstavlja dominantno vreme. Prosti perfekat može da posluži i kao stilsko sredstvo da se kazivanju dâ prizvuk književnog, značajnog, svečanog, istorijskog, „epskog“. U kolokvijalnom jeziku čuje se u dijalektima juga Italije, gde se upotrebljava umesto perfekta. Treba napomenuti da prosti perfekat ne treba obavezno prevoditi srpskim aoristom (i obratno), budući da se ova dva vremena razlikuju: dok se aorist upotrebljava i u govornom jeziku i odražava psihološko ili emotivno učestvovanje u vršenju radnje, prosti perfekat se ređe upotrebljava u govornom jeziku i iskazuje upravo suprotan stav u odnosu na radnju.

329

GLAGOL

Prosti perfekat obiluje nepravilnim oblicima, naročito u 2. konjugaciji, a pošto je ovo vreme glavno obeležje italijanske književnosti, njegovo usvajanje je neophodno za čitanje književnih dela na italijanskom jeziku ali i za jezičku komunikaciju u višim registrima. Pojednostavljeno rečeno, pravilni glagoli grade ovo vreme dodavanjem ličnih nastavaka na osnovu koja se dobija odbacivanjem tematskog vokala (a, e, i ) i nastavka za infinitiv (-re):

PRIMERI

amare =

am +

crẹdere =

cred +

dormire =

dorm +

lični nastavci za 1. konjugaciju lični nastavci za 2. konjugaciju lični nastavci za 3. konjugaciju

LIČNI NASTAVCI

1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA

3. KONJUGACIJA

– ại – ạsti –ò

– ẹi – ẹsti –è

– ịi – ịsti –ì

– ạmmo – ạste – ạrono

– ẹmmo – ẹste – ẹrono

– ịmmo – ịste – ịrono

JEDNINA

1. LICE 2. LICE 3. LICE MNOŽINA

1. LICE 2. LICE 3. LICE

Pregled oblika prostog perfekta (oblici muškog i ženskog roda su isti): 1. KONJUGACIJA

io tu lei noi voi loro

lavorại lavorạsti lavorò lavorạmmo lavorạste lavorạrono

ja sam radila ti si radila ona je radila mi smo radile vi ste radile one su radile

3. KONJUGACIJA

io tu lei noi voi loro

finịi finịsti finì finịmmo finịste finịrono

ja sam završila ti si završila ona je završila mi smo završile vi ste završile one su završile

2. KONJUGACIJA

io tu lei noi voi loro

credẹi credẹsti credé credẹmmo credẹste credẹrono

ja sam verovala ti si verovala ona je verovala mi smo verovale vi ste verovale one su verovale

PAZI! Prostom perfektu mogu da odgovaraju svršeni i nesvršeni perfekat ili aorist, u zavisnosti od svojstava srpskog glagola i od svojstava konkretnog teksta. Gorenavedeni prevodi mogu da glase i ’ja sam uradila’, ’ja sam poverovala’, ’ja sam završavala’. Prosti perfekat jeste svršeno vreme ali tekst je taj koji nameće izbor glagolskog vida u srpskom, odnosno glagolskog vremena u italijanskom.

330

Najvažniji glagoli s nepravilnim prostim perfektom prikazani su u odeljcima 7.11 i 7.12, a o nekim nepravilnostima prostog perfekta govori se u sledećim

odeljcima.

Prosti perfekat i položaj akcenta U promeni prostog perfekta pravilnih glagola akcent je uvek na ličnim nastavcima. Osnove koje nisu naglašene nazivaju se slabim osnovama, odnosno one su arizotonične („bez akcenta na korenu“; u italijanskoj terminologiji to su verbi dẹboli, ili arizotọnici ). Uzmimo kao primer glagol andare : io tu lui noi voi loro

andại andạsti andò andạmmo andạste andạrono

Kod nepravilnih glagola akcent je na ličnim nastavcima u 2. licu jednine i u 1. i 2. licu množine, a na osnovi u 1. i 3. lice jednine i u 3. licu množine. Naglašene osnove nazivaju se jakim osnovama, odnosno one su rizotonične („s akcentom na korenu“; u italijanskoj terminologiji glagoli s jakim osnovama nazivaju se verbi forti, ili rizotọnici ). Uzmimo kao primer glagol prẹndere : io tu lui noi voi loro

prẹsi prendẹsti prẹse prendẹmmo prendẹste prẹsero

Nepravilne osnove prostog perfekta Nepravilne osnove prostog perfekta za 1. i 3. lice jednine i 3. lice množine grade se na četiri načina (navodimo oblike prvog i drugog lica jednine): •

•

umetanjem formanta –s – u glagolsku osnovu i dodavanjem ličnih nastavaka: cọgliere

➔ colsi/cogliesti

= ubrati

pọrgere

➔ porsi/porgesti

= pružiti

vịncere

➔ vinsi/vincesti

= pobediti

reduplikacijom osnove, tj. ponavljanjem jednog suglasnika ili jednog sloga osnove i dodavanjem ličnih nastavaka:

331

GLAGOL

•

•

conọscere

➔ conobbi/conoscesti

= upoznati

volere

➔ volli/volesti

= hteti

cadere

➔ caddi/cadesti

= pasti

apofonijom, tj, promenom kvaliteta naglašenog samoglasnika osnove: fare

➔ feci/facesti

= raditi

dare

➔ diedi/desti

= dati

mẹttere

➔ misi/mettesti

= staviti

kombinacijom apofonije i reduplikacije: stare

➔ stetti/stesti

= stajati

dare

➔ diedi/desti

= dati

avere

➔ ebbi/avesti

= imati

Dodatna teškoća leži u tome što mnogi glagoli druge konjugacije grade prosti perfekat na dva ili na tri načina: ličnim nastavcima koji se dodaju na pravilnu osnovu, umetanjem formanta s ili posebnim nastavcima za 1. i 3. lice jednine i 3. lice množine. Takav je, npr, glagol pẹrdere (= izgubiti): io

persi

perdei

perdetti

tu

perdesti

perdesti

perdesti

lui

perse

perdé

perdette

noi

perdemmo

perdemmo

perdemmo

voi

perdeste

perdeste

perdeste

loro

pẹrsero

perdẹrono

perdẹttero

Navodima spisak nekih glagola koji grade prosti perfekat na dva ili na tri načina (brojem 3 označeni su glagoli koji grade prosti perfekat na sva tri načina). Oblike prostog perfekta ovih glagola treba proveriti u dobrom rečniku: accẹdere assịstere bere cẹdere concẹdere 3 concẹrnere 3 consịstere crẹdere dare desịstere devọlvere dissọlvere 3

dovere eccẹdere elịdere 3 esịgere esịstere espạndere 3 evọlvere 3 fẹndere fẹrvere gemẹre godere pẹndere

pẹrdere 3 persịstere precẹdere prẹmere presiẹdere presụmere procẹdere prụdere recẹdere resịstere retrocẹdere3 ricẹvere

risọlvere 3 sedere soccọmbere splẹndere sprẹmere strịdere succẹdere 3 sussịstere temere transịgere vẹndere

332

7.8.1.8. PLUSKVAMPERFEKAT II Pluskvamperfekat II (trapassato remoto) je složeno vreme i nema posebne lične nastavke. Gradi se od prostog perfekta pomoćnog glagola i participa prošlog glavnog glagola. Pluskvamperfekat II danas se upotrebljava gotovo isključivo u jeziku književnosti i nema pasiv (odnosno, oblici pasiva pluskvamperfekta II su izuzetno retki). Oblici pluskvamperfekta II su: POMOĆNI GLAGOL

avere (muški i ženski rod se ne razlikuju) 1. KONJUGACIJA

io tu lui noi voi loro

ebbi avẹsti ebbe avẹmmo avẹste ẹbbero

lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato

io tu lui noi voi loro

ebbi avẹsti ebbe avẹmmo avẹste ẹbbero

creduto creduto creduto creduto creduto creduto

io tu lui noi voi loro

ebbi avẹsti ebbe avẹmmo avẹste ẹbbero

finito finito finito finito finito finito

ja sam bio radio ti si bio radio on je bio radio mi smo bili radili vi ste bili radili oni su bili radili

2. KONJUGACIJA

ja sam bio verovao ti si bio verovao on je bio verovao mi smo bili verovali vi ste bili verovali oni su bili verovali

3. KONJUGACIJA

POMOĆNI GLAGOL

ja sam bio završio ti si bio završio on je bio završio mi smo bili završili vi ste bili završili oni su bili završili

ẹssere (razlikuju se muški i ženski rod) 1. KONJUGACIJA

io tu lei noi voi loro

fui fosti fu fummo foste fụrono

andata andata andata andate andate andate

ja sam bila otišla ti si bila otišla ona je bila otišla mi smo bile otišle vi ste bile otišle one su bile otišle

333

GLAGOL 2. KONJUGACIJA

io tu lei noi voi loro

fui fosti fu fummo foste fụrono

io tu lui noi voi loro

fui fosti fu fummo foste fụrono

cresciuta cresciuta cresciuta cresciute cresciute cresciute

ja sam bila odrasla ti si bila odrasla on je bila odrasla mi smo bile odrasle vi ste bile odrasle one su bile odrasle

3. KONJUGACIJA

partito partito partito partiti partiti partiti

ja sam bio otputovao ti si bio otputovao on je bio otputovao mi smo bili otputovali vi ste bili otputovali oni su bili otputovali

PAZI! Particip prošli složenih vremena koja se grade pomoćnim glagolom ẹssere slaže se u rodu i broju sa subjektom: io fui andata tu fosti andata lei fu andata noi fummo andate voi foste andate loro fụrono andate

ja sam bila otišla ti si bila otišla ona je bila otišla mi smo bile otišle vi ste bile otišle one su bile otišle

Pluskvamperfekat II upotrebljava se isključivo u zavisno–vremenskim rečenicama, a glagol u upravnoj rečenici mora da bude u prostom perfektu. Pluskvamperfekat II upotrebljava se posle malog broja vremenskih veznika, najčešće iza: quando, (non) appena (che), dopo che, sụbito che. Navedena sintaksička ograničenja učinile su da se ovo vreme upotrebljava samo u književnom jeziku. Radnja prostog perfekta odvija se neposredno nakon završetka radnje iskazane pluskvamperfektom II (po tome se on razlikuje od pluskvamperfekta): Dopo che ebbe finito i cọmpiti, uscì = Kada je završio zadatke, izašao je Appena fu uscito, tutto tornò come prima = Čim je izašao, sve se vratilo na staro

Glavna odlika ovog vremena jeste odsustvo pauze između radnje zavisne i radnje nezavisne rečenice. Po ovoj osobini pluskvamperfekat II se razlikuje od pluskvamperfekta, koji je neodređen u pogledu vremenske pauze između zavisne i nezavisne rečenice; tu razliku nije uvek moguće preneti na srpski jezik, što se vidi po prethodnim primerima, u kojima sada stoji pluskvamperfekat: Dopo che aveva finito i cọmpiti, uscì = Kada je završio zadatke, izašao je Appena era uscito, tutto tornò come prima = Čim je izašao, sve se vratilo na staro

334

7.8.1.9. KRITERIJUMI ZA IZBOR PROŠLOG VREMENA: PERFEKAT ILI PROSTI PERFEKAT Jedan od problema za govornike srpskog jezika jeste izbor prošlog vremena u italijanskom. Srpski jezik ima u suštini jedno prošlo vreme, perfekat, dok italijanski ima na raspolaganju čak pet vremena. Upotreba prošlih vremena zavisi od toga da li je radnja smeštena u prvi ili u drugi plan (da li ona čini okosnicu izlaganja ili predstavlja dodatnu, manje bitnu informaciju), da li postoji emotivno i psihološko učestvovanje u radnji ili se u odnosu na nju zauzima objektivan, distanciran stav, odnosno da li je izlaganje organizovano kao pripovedanje ili kao opisivanje. U srpskom jeziku pomenute opozicije nisu istaknute jezičkim znacima i govornik srpskog jezika ne prepoznaje pomenute opozicije i bez vežbe ne ume da ih uspostavi u italijanskom tekstu – odatle i nedoumice i greške u upotrebi italijanskih prošlih vremena. Italijanski perfekat se upotrebljava u svakodnevnom jeziku i njime se označavaju prošli događaji koji na bilo koji način izazivaju emotivno ili psihološko učestvovanje i shvataju se kao relevantni u trenutku govorenja: Michele si è laureato due anni fa = Mikele je diplomirao pre dve godine

Ovo vreme se upotrebljava i za pripovedanje o događajima koje govornik iz bilo kog razloga smatra bitnim u trenutku govorenja, iako oni mogu pripadati i daljoj prošlosti: Cristo è morto per salvare l'umanità = Isus je umro da bi spasio čovečanstvo Cristo si è fermato a Ẹboli = Krist se zaustavio u Eboliju (roman Karla Levija)

Zahvaljujući raširenosti navedene upotrebe, italijanski perfekat danas može da se upotrebi kao zamena za prosti perfekat, za označavanje događaja iz prošlosti koji ne moraju da izazovu emotivnu ili psihološku reakciju: Colombo ha scoperto l'Amẹrica nel 1492 = Kolumbo je otkrio Ameriku 1492.

Prosti perfekat upućuje na prošle radnje u odnosu na koje govornik ima distanciran i objektivan stav. Danas se ovo vreme vezuje u prvom redu za jezik književnosti, za romane i pripovetke, biografije, anegdote, za istoriju, bajke itd. Prosti perfekat se upotrebljava i prilikom usmene reprodukcije biografskog ili istoriografskog sadržaja, ili kada se sastavljaju sižei priča, bajki i sl. Ne postoje pravila koja propisuju kada treba da se upotrebi prosti perfekat a kada perfekat. Opredeljenje za jednu od tri opozicije je stvar autorove odluke. Opšta preporuka za izbor odgovarajućeg prošlog vremena jeste da se sagleda kakvu vrstu teksta želimo da proizvedemo. Ukoliko je to književni tekst, prvi izbor za dominantno vreme biće prosti perfekat; ukoliko je reč o novinskom članku u kome se piše o aktuelnim događajima, odabraćemo perfekat. U svakom slučaju, poželjno je da se odabrano dominantno vreme proprati i drugim jezičkim sredstvima (vidi odeljak 7.8.1.11).

GLAGOL

335

Pluskvamperfekat nije u konkurentskom odnosu s perfektom i prostim perfektom, budući da iskazuje prošlu radnju nije u prvom planu i samim time je manje relevantna kao element pripovedanja. Imperfekat takođe nije u konkurentskom odnosu sa navedenim vremenima, budući da on uopšte ne služi za pripovedanje već za opisivanje67 i da nesvršeni glagolski oblik. PAZI! Neophodno je izbegavati da se u okviru iste celine u izlaganju (pasusa, dela priče i sl.) upotrebljavaju čas perfekat, čas složeni perfekat ili čak imperfekat. Prelazak sa jednog vremena na drugo vreme podrazumeva jasnu pripovedačevu promenu pristupa prema izlaganju radnje: perfekat upućuje na psihološku ili emotivnu bliskost u odnosu na sadržaj pripovedanja, prosti perfekat upućuje na psihološku ili emotivnu distancu, imperfekat je specijalizovan za funkciju opisivanja. Dok se u pripovedanju na srpskom jeziku glagolska vremena mogu prilično slobodno smenjivati (to je slučaj sa prezentom i perfektom, ali i aoristom, naročito u jeziku književnosti), takav postupak nije poželjan u italijanskom jeziku, u kome je nepoželjno nemotivisano mešanje prvog i drugog plana, odnosno pripovedanja i opisivanja. Svaki prelazak s jednog pristupa izlaganju na drugi mora da ima jasnu i prepoznatljivu motivaciju.

7.8.1.10. SLAGANJE VREMENA Pojam slaganja vremena obuhvata pravila koja određuju upotrebu vremena u zavisnim rečenicama. Slaganje vremena je važna osobina italijanskog jezika.

Pregled slaganja vremena U tabelama koje ilustruju slaganje vremena u prvoj koloni:  

označena su glagolska vremena koja stoje u pisanom jeziku; obeležena su znakom (g) glagolska vremena koja su uobičajena za govorni jezik. Slaganje vremena kada je u nezavisnoj rečenici prezent indikativa.

Kada je u nezavisnoj rečenici prezent ,ne može se govoriti o pravom slaganju vremena, budući da je u zavisnoj rečenici isto vreme kao i u nezavisnoj. Ipak, radi 67

Pripovedanje i opisivanje imaju vrednost tehničkih termina : prvi upućuje na elemente izlaganja koji čine zasebne celine koje se mogu hronološki nizati i koje doprinose razvoju priče (npr. Ušao je, pogledao naokolo i izašao). Drugi upućuje na elemente izlaganja koji ne čine zasebne celine već se međusobno prepliću i ne mogu se nizati; ti elementi ne doprinose hronološkom razvoju priče (Bio je tužan, spavalo mu se, gledao je kroz prozor ).

336

celovitosti izlaganja, u narednim tabelama ilustruje se upotreba vremena u zavisnoj rečenici kada je u nezavisnoj upotrebljen prezent indikativa: RADNJA ZAVISNE REČENICE ISTOVREMENA JE S RADNJOM NEZAVISNE REČENICE GLAGOLSKI OBLIK U ZAVISNOJ REČENICI PREZENT INDIKATIVA PREZENT KONJUNKTIVA INFINITIV GERUNDIJ PARTICIP PREZENTA

PRIMER

PREVOD

Vedo che hai fame Penso che sia vero Credo di avere ragione Sbatte la porta entrando Chiạmano Rossi, residente in via Borsi 5

Vidim da si gladan Mislim da je to istina Mislim da sam u pravu Lupa vratima ulazeći Zovu Rosija, koji stanuje u Ulici Borsi 5

RADNJA ZAVISNE REČENICE PRETHODI RADNJI NEZAVISNE REČENICE GLAGOLSKI OBLIK U ZAVISNOJ REČENICI IMPERFEKAT

PRIMER

PREVOD

Dice ch’era un bell’uomo

Kaže da je bio lep čovek

Credo che fosse Marco

Verujem da je to bio Marko

PERFEKAT

Dice che ha vinto lui

Kaže da je on pobedio

PERFEKAT

Spero che ce l’ạbbia fatta

Nadam se da je uspeo Sećam se da je ubio Cezara Piše da nas je (bio) tražio

INFINITIV PROŠLI

Ricordo che uccise Cẹsare Scrive che ci aveva cercato Non ricordo se fosse stato a Parigi So di avere agito bene

PARTICIP PROŠLI

Invitiamo i ragazzi venuti ieri

GERUNDIJ PROŠLI

Avendo finito, vado a casa

INDIKATIVA IMPERFEKAT KONJUNKTIVA

KONJUNKTIVA PROSTI PERFEKAT PLUSKVAMPERFEKAT PLUSKVAMPERFEKAT KONJUNKTIVA

Ne pamtim da li je bio u Parizu Znam da sam dobro postupio Pozvali smo mlade koji su došli juče Pošto sam završio, idem kući

RADNJA NEZAVISNE REČENICE PRETHODI RADNJI ZAVISNE REČENICE GLAGOLSKI OBLIK U ZAVISNOJ REČENICI

PRIMER

PREVOD

Dice che quest’estate va (g) al mare

Kaže da ovog leta ide na more

Spero che venga presto

Nadam se da će brzo da dođe

FUTUR II

Dice che verrà dopo Giura che per le due avrà finito

INFINITIV

Dice di venire da lui domani

Kaže da će doći kasnije Kune se da će u dva da završi Kaže da sutra dođemo kod njega

PREZENT INDIKATIVA PREZENT KONJUNKTIVA FUTUR

337

GLAGOL

PAZI! Uz glagole desiderare, aspettare, volere i druge po značenju slične glagole, nije dozvoljena upotreba futura za iskazivanje radnje u zavisnoj rečenici koja je posteriorna u odnosu na radnju nezavisne rečenice sa predikatom u prezentu. Takvi glagoli zahtevaju upotrebu konjunktiva:

Desidera che non sia troppo tardi = Želi da ne bude prekasno Aspetta che sia in casa = Čeka da on bude kod kuće Vuole che sia un maschietto = Želi da bude muško (da se rodi dečak)

Slaganje vremena kada je u nezavisnoj rečenici futur Kada je u nezavisnoj rečenici futur takođe se ne može govoriti o pravom slaganju vremena, budući da je u zavisnoj rečenici ono vreme koje bi bilo i u nezavisnoj: RADNJA ZAVISNE REČENICE ISTOVREMENA JE S RADNJOM NEZAVISNE REČENICE GLAGOLSKI OBLIK U ZAVISNOJ REČENICI

PRIMER

PREVOD

Dirà che non è vero

Kazaće da to nije istina

Penserà che non sia vero

Pomisliće da to nije istina

Usciremo quando verrà Gianni (g)

Izaći ćemo kada dođe Đani

INFINITIV

Andremo a cercarla

Ići ćemo da je tražimo

GERUNDIJ

Torneremo cantando

Vratićemo se pevajući

Cercheremo qualcuno avente il permesso di soggiorno

Potražićemo nekoga ko ima dozvolu boravka

PREZENT INDIKATIVA PREZENT KONJUNKTIVA FUTUR

PARTICIP PREZENTA

RADNJA ZAVISNE REČENICE PRETHODI RADNJI NEZAVISNE REČENICE GLAGOLSKI OBLIK U ZAVISNOJ REČENICI

PRIMER

PREVOD

FUTUR II

Tornerò dopo che avrò finito

PERFEKAT

Sarò calmo quando ho visto (g) che studia

Vratiću se nakon što budem završio Biću miran nakon što vidim da uči

Si chiederà chi sia stato

Pitaće se ko je to bio

Un giorno chiederà chi era suo padre

Jednog dana pitaće ko je bio njegov/njen otac

PERFEKAT KONJUNKTIVA IMPERFEKAT INDIKATIVA

338 PAZI! Uz glagole desiderare, aspettare, volere i druge po značenju slične glagole, nije dozvoljena upotreba futura u zavisnoj rečenici za iskazivanje radnji koja su posteriorne u odnosu na radnje ovih glagola. Oni zahtevaju upotrebu konjunktiva: Desidererà che non sia troppo tardi = Poželeće da ne bude prekasno Aspetterà che sia in casa = Sačekaće da on bude kod kuće Vorrà che sia un maschietto = Poželeće da bude muško (da se rodi dečak)

Slaganje vremena kada je u nezavisnoj rečenici prošlo vreme Kada je u nezavisnoj rečenici upotrebljeno neko od prošlih vremena (perfekat, prosti perfekat, imperfekat, pluskvamperfekat), u zavisnoj mogu da se upotrebe glagolski oblici navedeni u narednim tabelama: RADNJA ZAVISNE REČENICE ISTOVREMENA JE S RADNJOM NEZAVISNE REČENICE GLAGOLSKI OBLIK U ZAVISNOJ REČENICI IMPERFEKAT INDIKATIVA IMPERFEKAT KONJUNKTIVA

PRIMER

PREVOD

Diceva che aveva ragione

Govorio je da je u pravu

Sperò che lui avesse ragione

Ponadao se da je on u pravu

INFINITIV

Sperava di avere abbastanza Nadao se da ima dovoljno novca soldi

GERUNDIJ

Si è allontanato ridendo

Udaljio se smejući se

RADNJA ZAVISNE REČENICE PRETHODI RADNJI NEZAVISNE REČENICE GLAGOLSKI OBLIK U ZAVISNOJ REČENICI IMPERFEKAT INDIKATIVA IMPERFEKAT KONJUNKTIVA PLUSKVAMPERFEKAT PLUSKVAMPERFEKAT KONJUNKTIVA

PRIMER

PREVOD

Sapeva che l'anno precedente ci andava

Znao je da je prethodne godine odlazio tamo

Ho creduto che ci andasse regolarmente

Verovao sam da je tamo odlazio redovno

Seppi che era partito

Saznao sam da je otputovao

Non sapevo che fosse partito

Nisam znao da je otputovao

INFINITIV PROŠLI

Non ha saputo di aver sbagliato Nije saznao da je pogrešio

PARTICIP PROŠLI

Entrata in classe andava sụbito al suo posto

Ušavši u odeljenje, odlazila je odmah na svoje mesto

GERUNDIJ PROŠLI

Avendo mangiato, schiacciava un pisolino

Pošto bi ručao, odremao bi malo

339

GLAGOL RADNJA NEZAVISNE REČENICE PRETHODI RADNJI ZAVISNE REČENICE GLAGOLSKI OBLIK U ZAVISNOJ REČENICI

KONDICIONAL PROŠLI

PRIMER

PREVOD

Aveva detto che sarebbe successo

Rekao/Govorio je da će se to desiti

Era certo che ci andava

IMPERFEKAT

Credevo che ci andasse (g) anche lei

Verovao sam da će i ona da ide (tamo)

Disse che ci sarebbe andata, se avesse potuto 69

Rekla je da će otići (tamo), ukoliko bude mogla

Ha creduto di andarci anche lei

Poverovala je da će i ona da ide (tamo)

KONJUNKTIVA PLUSKVAMPERFEKAT KONJUNKTIVA

INFINITIV

68

(g)

Bilo je izvesno da će da ide (tamo)

IMPERFEKAT

PAZI! Uz glagole desiderare, aspettare, volere i druge, po značenju slične glagole, nije dozvoljena upotreba kondicionala prošlog za iskazivanje prošle radnje koja je posteriorna u odnosu na prošlu radnju nezavisne rečenice:

Desiderava che non fosse troppo tardi = Želeo je da ne bude prekasno Aspettò che fosse in casa = Sačekao je da bude kod kuće Aveva voluto che fosse un maschietto = Hteo je da bude muško (da se rodi dečak)

Izuzeci od slaganja vremena Treba pomenuti dva značajna izuzetka od slaganja vremena. 1. Posle perfekta koji se odnosi na trenutak govorenja (na tzv. „gotovu sadašnjost“) u zavisnoj rečenici mora se upotrebiti prezent za istovremenu radnju, perfekat za radnju koja prethodi nezavisnoj rečenici i futur za radnju koja je posteriorna radnji nezavisne rečenice: Ha detto che Paolo sta male Ha detto che farà bel tempo Ha detto che ha già mangiato 68

Rekao je da Paolu nije dobro Rekao je da će biti lepo vreme Rekao je da je već jeo

Ovaj imperfekat može se tumačiti kao posterioran samo u odgovarajućim kontekstima; u nedostatku takvog konteksta on se smatra istovremenim sa radnjom nezavisne rečenice. 69 Ove dve zavisne rečenice mogu se tumačiti kao hipoteza u indirektnom govoru – vidi odlejak 7.8.2.8.

340

2. Ako je u nezavisnoj rečenici upotrebljen prosti perfekat, u zavisnoj može takođe da se upotrebi prosti perfekat ukoliko su dve radnje u tesnoj vezi jedna s drugom: Quando mi vide, mi corse incontro

Kada me video potrčao mi je u susret

Quando accesi la luce non vidi nessuno

Kada sam upalio svetlo nisam video nikoga

7.8.1.11. INDIREKTNI GOVOR Prelazak s direktnog na indirektni govor postavlja nekoliko problema:      

poštovanje pravila o slaganju vremena; selektovanje odgovarajućeg lica; selektovanje odgovarajućeg oblika prisvojnog prideva; selektovanje odgovarajuće odredbe za vreme; selektovanje odgovarajućeg priloga za mesto; selektovanje odgovarajuće pokazne zamenice ili pokaznog prideva

Indirektni govor uvodi se glagolima kojim se nešto izjavljuje, ili izražava želja, upućuje molba, daje savet itd. Takvi glagoli su npr. dire, domandare, rispọndere, ordinare, pregare, proibire itd.

Indirektni govor i pravila o slaganju vremena Ukoliko glagol koji uvodi direktni govor pripada sadašnjosti (tj. stoji u prezentu, futuru ili perfektu koji se odnosi na trenutak govorenja), prelazak na indirektni govor vrši se upotrebom istih onih vremena koja stoje u direktnom govoru. U narednim tabelama prikazan je prelaz sa direktnog govora na indirektni kada glagol nezavisne rečenice upućuje na sadašnjost: DIREKTNI GOVOR

Marco dice: “È giusto”

Marko kaže: „Pravedno je“ PREZENT



Marco dice: “Sarà giusto”

Marko kaže: „Biće pravedno“ Marco dice: “È stato giusto”

Marko kaže: „Bilo je pravedno“ Marco dice: “Era giusto”

Marko kaže „Bilo je pravedno“

INDIREKTNI GOVOR

Marco dice che è giusto

Marko kaže da je pravedno Marco dice che sarà giusto

Marko kaže da će biti pravedno Marco dice che è stato giusto

Marko kaže da je bilo pravedno Marco dice che era giusto

Marko kaže da je bilo pravedno

341

GLAGOL

U vezi s upotrebom glagola ẹssere u ovom i u prethodnom primeru, treba istaći da imperfekat (era giusto) opisuje određeno stanje, zatečene odnose. Perfekat (è stato) podrazumeva novo stanje nastalo kao posledica određene odluke i predstavlja celovitu informaciju. U narednim primerima, glagol nezavisne rečenice upućuje na budućnost, odnosno na prošlost koja je relevantna u trenutku govorenja: Marco dirà: “È giusto” FUTUR

Marko će reći: „Pravedno je“ Marco dirà: “Sarà giusto”

Marko će reći: „Biće pravedno“ Marco dirà: “È stato giusto”

Marko će reći: „Bilo je pravedno“ Marco ha detto: “È giusto” PERFEKAT

Marko je rekao: „Pravedno je“ Marco ha detto: “Sarà giusto”

Marko je rekao: „Biće pravedno“ Marco ha detto: “È stato giusto”

Marko je rekao: „Bilo je pravedno“

Marco dirà che è giusto

Marko će reći da je pravedno Marco dirà che sarà giusto

Marko će reći da će biti pravedno Marco dirà che è stato giusto

Marko će reći da je bilo pravedno Marco ha detto che è giusto

Marko je rekao da je pravedno Marco ha detto che sarà giusto

70

Marko je rekao da će biti pravedno Marco ha detto che è stato giusto

Marko je rekao da je bilo pravedno

Ukoliko glagol koji uvodi direktni govor zahteva upotrebu konjunktiva, prelaskom na indirektni govor treba upotrebiti taj način, a ne indikativ: DIREKTNI GOVOR

Marco pensa: “È giusto”

Marko misli: „Pravedno je“ Marco ha pensato: “È giusto”

Marko je pomislio: „Pravedno je“ Marco penserà: “È giusto”

Marko će pomisliti: „Pravedno je“ Marco pensa: “Sarà giusto”

Marko misli: „Biće pravedno“

INDIREKTNI GOVOR

Marco pensa che sia giusto

Marko misli da je pravedno Marco ha pensato che sia giusto

Marko je pomislio da je pravedno Marco penserà che sia giusto

Marko će pomisliti da je pravedno Marco pensa che sarà giusto

71

Marko misli da će biti pravedno

Ovakvo slaganje vremena uslovljeno je činjenicom da se perfekat odnosi na trenutak govorenja, stoga govornik oseća kao pravu budućnost sadržaj zavisne rečenice. Ova rešenje su uobičajena u razgovornom jeziku. 71 Konjunktiv ne poseduje oblike koji eksplicitno upućuju na budućnost; stoga, u zavisnoj rečenici u indirektnom govoru treba upotrebiti futur kada je glagol u nezavisnoj u nekom od vremena sadašnjosti. Ukoliko je glagol zavisne u nekom od vremena prošlosti, a radnja zavisne rečenice je posteriorna u odnosu na radnju nezavisne, treba upotrebiti kondicional prošli: 70

Ho pensato: “Lei verrà” = Ho pensato che lei sarebbe venuta (= ... da će ona doći)

342

Ukoliko glagol koji uvodi direktni govor upućuje na prošlost, prelazak na indirektni govor vrši se promenom glagolskih vremena na način koji je ilustrovan u narednoj tabeli: DIREKTNI GOVOR

INDIREKTNI GOVOR

Marco ha detto: “È giusto”

Marco ha detto che era giusto

PERFEKAT

Marko je rekao: „Pravedno je“

Marko je rekao da je pravedno

Marco ha detto: “Sarà giusto”

Marco ha detto che sarebbe stato giusto

Marko je rekao: „Biće pravedno“ Marco ha detto: “È stato giusto”

Marko je rekao: „Bilo je pravedno“

PROSTI PERFEKAT

Marko je rekao „Bilo je pravedno“

Marko je rekao da je bilo pravedno Marco disse che era giusto

Marko je rekao: „Pravedno je“

Marko je rekao da je pravedno

Marco disse: “Sarà giusto”

Marco disse che sarebbe stato giusto

Marko je rekao: „Biće pravedno“ Marco disse: “È stato giusto”

Marko je rekao da će biti pravedno Marco disse che era stato giusto

Marko je rekao „Bilo je pravedno“ Marco aveva detto: “È giusto”

PLUSKVAMPERFEKAT

Marko je rekao da je bilo pravedno Marco ha detto che era giusto

Marco disse: “È giusto”

Marko je rekao da je bilo pravedno Marco aveva detto che era giusto

Marko je (bio) rekao: „Pravedno je“ Marco aveva detto: “Sarà giusto”

Marko je (bio) rekao: „Biće pravedno“

Marko je (bio) rekao da je pravedno Marco aveva detto che sarebbe stato giusto

Marko je (bio) rekao da će biti pravedno

Marco aveva detto: “È stato giusto”

Marko je (bio) rekao „Bilo je pravedno“

Marco aveva detto che era stato giusto

Marko je (bio) rekao da je bilo pravedno

Marco diceva: “È giusto”

Marco diceva che era giusto

Marko je govorio: „Pravedno je“ Marco diceva: “Sarà giusto”

Marko je govorio da je pravedno Marco diceva che sarebbe stato giusto

Marko je govorio: „Biće pravedno“ Marco diceva: “È stato giusto”

Marko je govorio: „Bilo je pravedno“

Marko je rekao da će biti pravedno Marco ha detto che era stato giusto

Marco ha detto: “Era giusto”

IMPERFEKAT



Marko je govorio da će biti pravedno Marco diceva che era stato giusto

Marko je govorio da je bilo pravedno

PAZI! Ukoliko direktni govor sadrži glagol u futuru, a nezavisna rečenica neko od prošlih vremena, u indirektnom govoru treba upotrebiti kondicional prošli da bi se iskazala “budućnost u prošlosti”. Uporedi i primere: Ha detto: “Lui ce la farà”

Ha detto che lui ce l’avrebbe fatta

Confessai: “Lei verrà fra poco”

Confessai che lei sarebbe venuta poco dopo

Rekao je da će uspeti

Priznao sam da će doći malo kasnije

GLAGOL

343

Ukoliko glagol koji uvodi direktni govor zahteva konjunktiv u zavisnoj rečenici, prelaskom na indirektni govor treba upotrebiti konjunktiv, a ne indikativ: DIREKTNI GOVOR

Marco pensò: “È giusto”

Marko pomisli: „Pravedno je“ Marco aveva pensato: “Sarà giusto”

Marko je (bio) pomislio: „Biće pravedno“ Marco ha pensato: “Era giusto”

Marko je pomislio: „Bilo je pravedno“ Marco pensò: “È stato giusto”

Marko pomisli: „Bilo je pravedno“

INDIREKTNI GOVOR

Marco pensò che fosse giusto

Marko pomisli da je pravedno Marco aveva pensato che sarebbe stato giusto

Marko je (bio) pomislio da će biti pravedno Marco ha pensato che fosse giusto

Marko je pomislio da je bilo pravedno Marco pensò che fosse stato giusto

Marko pomisli da je bilo pravedno

Ukoliko su subjekti nezavisne i zavisne rečenice isti, u zavisnoj rečenici može se upotrebiti infinitiv (za radnje ili stanja koje su istovremene s glagolom u nezavisnoj) ili infinitiv prošli (za radnje ili stanja koje vremenski prethode glagolu u nezavisnoj), bez obzira na vreme u nezavisnoj rečenici. Infinitivu najčešće prethodi pravi predlog di, a sam infinitiv zamenjuje bilo indikativ, bilo konjunktiv: DIREKTNI GOVOR

Marco dice: “Studio troppo”

Marko kaže: „Previše učim“ Marco dice: “Ho studiato troppo”

Marko kaže: „Previše sam učio“ Marco dice: “Studierò troppo”

Marko kaže: „Previše ću učiti“ Marco disse: “Studio troppo”

Marko reče: „Previše učim“ Marco disse: “Ho studiato troppo”

Marko reče: „Previše sam učio“ Marco disse “Studierò troppo”

Marko reče: „Previše ću učiti“

INDIREKTNI GOVOR

Marco dice di studiare troppo

Marko kaže da previše uči Marco dice di aver studiato troppo

Marko kaže da je previše učio Marco dice che studierà troppo

Marko kaže da će previše da uči Marco disse di studiare troppo

Marko reče da previše uči Marco disse di aver studiato troppo

Marko reče da je previše učio Marco disse che avrebbe studiato troppo

Marko reče da će previše učiti

Marco pensa: “Studio troppo”

Marco pensa di studiare troppo

Marko misli: „Previše učim“

Marko misli da previše uči

Marco dice: “Temo che sono arrivato tardi” Marco teme di ẹssere arrivato tardi

Marko kaže: „Bojim se da sam kasno stigao“

Marko se boji da je kasno stigao

344 PAZI! U italijanskom jeziku radije se upotrebljavaju implicitne konstrukcije sa infinitivom, budući da su one ekonomičnije u odnosu na zavisne rečenice sa indikativom ili konjunktivom.

Ako je direktnim govorom iskazano naređenje, ili preporuka, molba, savet itd., u indirektnom govoru treba upotrebiti infinitiv uveden predlogom di nezavisno od toga da li su subjekti nezavisne i zavisne rečenice isti. U takvom slučaju, subjekat infinitiva može se uvesti odgovarajućom nenaglašenom ličnom zamenicom 72: DIREKTNI GOVOR

Marco ordina loro: “Studiate di più”

Marko im naređuje: „Učite više“ Marco ordinò a Franco: “Studia di più”

Marko naredi Franku: „Uči više“

INDIREKTNI GOVOR

Marco ordina loro di studiare di più

Marko im naređuje da više uče Marco gli ordinò di studiare di più

Marko mu naredi da više uče

Marco aveva pregato Maria: “Studia di più” Marco la aveva pregata di studiare di più

Marko je (bio) zamolio Mariju: „Uči više“ Marco mi prega: “Studiate di più”

Marko me moli: „Uči više“ Marco ti consigliò: “Studia di più”

Marko ti je savetovao: „Uči više“ Marco consiglierà a Anna: “Studia di più”

Marko će savetovati Ani: „Uči više“

Marko ju je (bio) zamolio da više uči Marco mi prega di studiare di più

Marko me moli da više učim Marco ti consigliò di studiare di più

Marko ti je savetovao da više učiš Marco le consiglierà di studiare di più

Marko će joj savetovati da više uči

Budući da predmet naređenja, preporuke, molbe ili saveta iz zavisne rečenice ne mogu vremenski da prethode nezavisnoj rečenici, u ovakvim zavisnim rečenicama nije moguće upotrebiti infinitiv prošli, koji uvek upućuje na antecedentnu (prethodnu, raniju) radnju. U svim prethodnim primerima moguće je upotrebiti odgovarajuće vreme konjunktiva (prema pravilima o slaganju vremena), ali to se čini uglavnom u pisanom jeziku ili u višim registrima usmenog izražavanja. Prva tri primera iz prethodne tabele mogu da ilustruju ovu mogućnost: DIREKTNI GOVOR

Marco ordina loro: “Studiate di più”

Marko im naređuje: „Učite više“ Marco ordinò a Franco: “Studia di più”

Marko naredi Franku: „Uči više“ Marco aveva pregato: “Studia di più”

Marko je (bio) zamolio: „Uči više“ 72

INDIREKTNI GOVOR

Marco gli ordina che studino di più

Marko im naređuje da više uče Marco gli ordinò che studiasse di più

Marko mu naredi da više uči Marco aveva pregato che studiasse di più

Marko je (bio) zamolio da više uči

Takva nenaglašena lična zamenica može da bude ili u dativu, što je tipično za glagole naredbe, ili u akuzativu, ukoliko sam glagol zahteva pravi objekat (kao npr. glagol pregare – vidi treći i četvrti primer).

345

GLAGOL

Selektovanje odgovarajućeg lica 

tu ➔ lui DIREKTNI GOVOR

Gli ha detto: “Tu sei un ipọcrita!”

Rekao mu je: „Ti si licemer“ Disse: “Non ti lascerò niente”

Reče: „Neću ti ostaviti ništa“ 

Rekao mu je da je licemer Disse che non gli avrebbe lasciato niente

Reče da mu neće ostaviti ništa

tu ➔ lei DIREKTNI GOVOR

Disse: “Tu sei la ragazza di Pino”

Reče: „Ti si Pinova devojka“ Le disse: “Ti voglio bene”

Reče joj: „Volim te“ 

INDIREKTNI GOVOR

Gli ha detto che (lui) era un ipọcrita

INDIREKTNI GOVOR

Disse che lei era la ragazza di Pino

Reče da je ona Pinova devojka Le disse che le voleva bene

Reče joj da je voli

voi ➔ loro DIREKTNI GOVOR

Ha concluso: “Voi siete di troppo”

Zaključio je: „Vi ste suvišni“ Promise: “Non vi dimenticherò”

Obećao je: „Neću vas zaboraviti“

INDIREKTNI GOVOR

Ha concluso che (loro) ẹrano di troppo

Zaključio je da su oni suvišni Promise che non li avrebbe dimenticati Obećao je da ih neće zaboraviti

Selektovanje odgovarajućeg oblika prisvojnog prideva 

tuo ➔ suo DIREKTNI GOVOR

Consiglio a Dino: “Prendi la tua mạcchina”

Savetujem Dina: „Uzmi svoja kola“ Gli dissi: “Saluta tua moglie”

Rekoh mu: „Pozdravi svoju ženu“ 

INDIREKTNI GOVOR

Consiglio a Dino di prẹndere la sua mạcchina

Savetujem Dina da uzme svoja kola Gli dissi di salutare sua moglie

Rekoh mu da pozdravi svoju ženu

vostro ➔ loro DIREKTNI GOVOR

Ha detto: “Prendete le vostre cose”

Rekao je: „Uzmite svoje stvari“ Aveva detto: “Non ho bisogno dei vostri pastelli”

Rekao je: „Ne trebaju mi vaše bojice“

INDIREKTNI GOVOR

Ha detto loro di prẹndere le loro cose

Rekao je da uzmu svoje stvari Aveva detto che non aveva bisogno dei loro pastelli

Rekao je da mu ne trebaju njihove bojice

346

Selektovanje odgovarajuće odredbe za vreme Indirektni govor zahteva posebne odredbe za vreme. Najčešće su: 

oggi ➔ quel giorno DIREKTNI GOVOR

Disse: “Oggi vado al cịnema”

Reče: „Danas idem u bioskop“

_INDIREKTNI GOVOR_ Disse che quel giorno andava al cịnema

Reče da tog dana ide u bioskop

Aveva pensato: “Non glielo dirò oggi” Aveva pensato che non glielo avrebbe detto quel giorno

Pomislio je: „Neću mu to reći danas“ 

domani ➔ l’indomani (il giorno dopo/il giorno successivo) DIREKTNI GOVOR

Disse: “Domani sarò assente”

Reče: „Sutra ću biti odsutan“ Pensava: “Verranno domani”

Mislio je: „Oni će doći sutra“ 

DIREKTNI GOVOR

Rekao je: „Završićemo to prekosutra“ Pensò: “Tutto finirà dopodomani”

Pomisli: „Sve će se završiti prekosutra“

Reče da će sutradan biti odsutan Pensava che sarebbero venuti il giorno dopo

Mislio je da će oni doći narednog dana

INDIREKTNI GOVOR

Ha detto che lo avrebbero finito due giorni dopo

Rekao je da će to završiti za dva dana Pensò che tutto sarebbe finito due giorni dopo

Pomisli da će se sve završiti za dva dana

ieri ➔ il giorno precedente (il giorno prima) DIREKTNI GOVOR



INDIREKTNI GOVOR

Disse che l’ indomani sarebbe stato assente

dopodomani ➔ due giorni dopo Ha detto: “Lo finiremo dopodomani”



Pomislio je da mu neće to reći tog dana

INDIREKTNI GOVOR

Disse: “È venuta ieri”

Disse che era venuta il giorno precedente

Reče: „Došla je juče“

Reče da je došla juče

Aveva detto: “Ieri era l’ultimo giorno”

Aveva detto che il giorno precedente era stato l'ultimo giorno

Rekao je: „Juče je bio poslednji dan“

Rekao je da je prethodni dan bio poslednji

l’altro ieri ➔ due giorni prima DIREKTNI GOVOR

Ha detto: “È andato via l’altro ieri”

Rekao je: „Otišao je pre dva dana“

INDIREKTNI GOVOR

Ha detto che era andato via due giorni prima

Rekao je da je otišao dva dana ranije

347

GLAGOL

Disse: “L’ho saputo l’altro ieri”

Disse che lo aveva saputo due giorni prima

Reče: „To sam saznao prekjuče“ 

Reče da je to saznao dva dana ranije

ora (adesso) ➔ in quel momento (allora) DIREKTNI GOVOR

INDIREKTNI GOVOR

Ha detto: “Adesso non è aperto”

Ha detto che in quel momento non era aperto

Rekao je: „Sada nije otvoreno“

Rekao je da sada nije otvoreno

Aveva pensato: “Ora è troppo tardi”

Aveva pensato che allora fosse troppo tardi

Pomislio je: „Sada je suviše kasno“ 

Pomislio je da je tada suviše kasno

fra ➔ dopo DIREKTNI GOVOR

Disse: “Tornerà fra un’ora”

INDIREKTNI GOVOR

Disse che sarebbe tornata un’ora dopo

Reče: „Vratiće se za sat vremena“ Ha detto: “Si parte fra due giorni”

Reče da će se vratiti za sat vremena Ha detto che si sarebbe partiti due giorni dopo

Rekao je: „Kreće se za dva dana“ 

fra poco ➔ ben presto DIREKTNI GOVOR

Diceva: “Arriva fra poco”

Govorio je: „Uskoro će doći“ Disse: “Fra poco abbiamo finito”

Rekao je: „Uskoro ćemo završiti“ 

INDIREKTNI GOVOR

Diceva che sarebbe arrivato ben presto

Govorio je da će uskoro doći Disse che ben presto avrebbero finito

Rekao je da će uskoro da završe

più tardi ➔ dopo DIREKTNI GOVOR

Ha detto: “Mangerò più tardi”

Rekao je: „Ješću kasnije“ Annunciò: “Ci torneremo più tardi”

Najavio je: „Kasnije ćemo se vratiti na to “ 

Rekao je da će se krenuti za dva dana

INDIREKTNI GOVOR

Ha detto che avrebbe mangiato dopo

Rekao je da će jesti kasnije Annunciò che ci sarebbero tornati dopo

Najavio je da će se kasnije vratiti na to

scorso ➔ precedente DIREKTNI GOVOR

Pensò: “Ci sono stato la settimana scorsa”

Pomisli: „Bio sam tamo prošle nedelje“ Diceva: “Il mese scorso è stato diverso”

Govorio je: „Prošlog meseca bilo je drugačije“

INDIREKTNI GOVOR

Pensò che ci era stato la settimana precedente

Pomisli da je bio tamo prethodne nedelje Diceva che il mese precedente era stato diverso

Govorio je da je prethodnog meseca bilo drugačije

348 

prọssimo ➔ successivo DIREKTNI GOVOR

Ha detto: “La prọssima settimana vado al mare”

INDIREKTNI GOVOR

Ha detto che la settimana successiva sarebbe andato al mare

Rekao je: “Sledeće nedelje idem na more“ Pensò: “Il prọssimo mese vado in pensione”

Rekao je da će naredne nedelje ići na more Pensò che il mese successivo sarebbe andato in pensione

Pomisli: „Sledećeg meseca idem u penziju“ 

Pomisli kako će narednog meseca otići u penziju

fa ➔ prima DIREKTNI GOVOR

Aveva concluso: “È venuta mezz’ora fa”

INDIREKTNI GOVOR

Aveva concluso che era arrivata mezz’ora prima

Zaključio je: „Došla je pre pola sata“ Disse: “Ci sono stato due mesi fa”

Zaključio je da je došla pola sata ranije Disse che ci era stato due mesi prima

Reče: „Bio sam tamo pre dva meseca“

Reče da je bio tamo dva meseca ranije

Selektovanje odgovarajućeg priloga za mesto Odredbe za mesto koje upućuju na govornikovo “ovde” zamenjuju se, u indirektnom govoru, odredbama koje upućuju na govornikovo “tamo”: 

qua ➔ là/lì DIREKTNI GOVOR

Disse: “Portạtelo qua!”

INDIREKTNI GOVOR

Disse di portarlo là

Reče: „Donesite ga ovamo!“

Reče da ga donesu tamo

Ha detto: “Mi trovo bene qua”

Ha detto di trovarsi bene lì

Rekao je: „Dobro mi je ovde“ 

Rekao je da mu je dobro tamo

qui ➔ lì/là DIREKTNI GOVOR

INDIREKTNI GOVOR

Pensò: “Qui è pericoloso”

Pensò che lì fosse pericoloso

Pomisli: „Ovde je opasno“

Pomisli da je tamo opasno

Aveva pensato: “Lo porterò qui”

Pomislio je: „Doneću ga ovamo“

{

Aveva pensato che l’avrebbe portato là Aveva pensato di portarlo là

Pomislio je da će ga odneti tamo

349

GLAGOL 

quassù ➔ lassù DIREKTNI GOVOR

Si disse: “Quassù non succede niente”

Reče sebi: „Ovde gore se ne dešava ništa“ 

INDIREKTNI GOVOR

Si disse che lassù non succedeva niente

Reče sebi da se tamo gore ne dešava ništa

quaggiù ➔ laggiù DIREKTNI GOVOR

Ha detto: “Quaggiù si vive meglio”

Rekao je: „Ovde dole se bolje živi“

INDIREKTNI GOVOR

Ha detto che laggiù si viveva meglio

Rekao je da se tamo dole bolje živi

Selektovanje odgovarajuće pokazne zamenice i pokaznog prideva Ekvivalenti pokazne zamenice „ovo“ zamenjuju se zamenicom „ono“; za zamenicu „to“ treba na osnovu konteksta proceniti da li joj po smislu više odgovara questo ili quello : 

questo ➔ quello DIREKTNI GOVOR



Si chiederà chi è quella signora Pitaće se ko je ova /ta gospođa

Mi ha detto: “Prendi questo libro!” Rekao mi je: „Uzmi ovu /tu knjigu!“

Mi ha detto di prẹndere quel libro Rekao mi je da uzmem ovu /tu knjigu

quello ➔ quello DIREKTNI GOVOR



INDIREKTNI GOVOR

Si chiederà: “Chi è questa signora?” Pitaće se: „Ko je ova /ta gospođa?“

INDIREKTNI GOVOR

Si chiederà: “Chi è quella signora?” Pitaće se: „Ko je ona /ta gospođa?“

Si chiederà chi è quella signora Pitaće se ko je ona /ta gospođa

Mi ha detto: “Prendi quel libro!” Rekao mi je: „Uzmi onu /tu knjigu!“

Mi ha detto di prẹndere quel libro Rekao mi je da uzmem onu /tu knjigu

codesto ➔ quello DIREKTNI GOVOR

Mi disse: “Per favore, mi dia codesto vino”

Reče mi: „Molim vas, dajte mi to vino“

INDIREKTNI GOVOR

Mi pregò di dargli quel vino

Zamoli me da mu dam to vino

350

7.8.2. KONJUNKTIV Konjunktiv je glagolski način koji upućuje na zamišljeni, nestvarni, željеni svet. Upotrebom konjunktiva ne govori se o svetu oko nas (za to služi indikativ) već se pokazuje kolebanje, neubeđenost, nesigurnost, suzdržanost. Konjunktiv se retko upotrebljava u nezavisnoj rečenici: tada on ima ili vrednost naredbe (direktne, upućene prisutnoj osobi, ili indirektne, upućene odsutnoj osobi), ili se njime priziva ispunjenje neke želje. Konjunktiv se uglavnom upotrebljava u zavisnim rečenicama, posle nekog od glagola, veznika ili izraza koji zahtevaju upotrebu ovog načina (vidi odeljak 7.8.2.6). U savremenom govornom jeziku konjunktiv se manje upotrebljava i sve više ga zamenjuje indikativ. Ovakva pojava posledica je činjenice da se u neposrednoj komunikaciji teži nametanju svojih stavova, što se postiže indikativom i upotrebom niza nezavisnih rečenica. Kao za neka prošla vremena, i za upotrebu konjunktiva može se govoriti o formalnijoj upotrebi jezika, koja je bliža književnom modelu, i o manje formalnoj upotrebi, koja odstupa od književne norme. Korisniku ove gramatike preporučuje se da se pridržava pravila o upotrebi ovog glagolskog načina, bez obzira na odstupanja koja može da primeti slušajući italijanski jezik. Konjunktiv ima četiri vremena: • • • •

prezent perfekat imperfekat pluskvamperfekat

7.8.2.1. PREZENT KONJUNKTIVA Prezent konjunktiva (presente congiuntivo) gradi se od iste osnove od koje se gradi prezent indikativa (vidi odeljak 7.8.1.1):

PRIMERI:

amare =

am +

crẹdere =

cred +

dormire =

dorm +

lični nastavci za 1. konjugaciju lični nastavci za 2. konjugaciju lični nastavci za 3. konjugaciju

LIČNI NASTAVCI JEDNINA

1. LICE 2. LICE 3. LICE

1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA

3. KONJUGACIJA

–i –i –i

–a –a –a

–a –a –a

351

GLAGOL MNOŽINA

– iạmo – iạte – ino

1. LICE 2. LICE 3. LICE

– iạmo – iạte – ano

– iạmo – iạte – ano

PAZI! Kao što se vidi iz tabele, sva tri lica jednine imaju isti nastavak. Nastavak za prvo lice množine isti je za sve tri konjugacije i podudara se s nastavkom za prvo lice prezenta indikativa. PAZI! Savetuje se da se oblici konjunktiva uče zajedno sa zavisnim veznikom che i s odgovarajućom ličnom zamenicom u funkciji subjekta zavisne rečenice. Na takav način proizvodi se zavisna rečenica (npr. che io lavori = da ja radim), čime se fiksira da se konjunktiv upotrebljava u zavisnim rečenicama.

Pregled oblika prezenta konjunktiva: 1. KONJUGACIJA

che io che tu che lui che noi che voi che loro

lavori lavori lavori lavoriạmo lavoriạte lavọrino

che io che tu che lei che noi che voi che loro

apra apra apra apriạmo apriạte ạprano

(da) ja radim (da) ti radiš (da) on radi (da) mi radimo (da) vi radite (da) oni rade

3. KONJUGACIJA

(da) ja otvorim (da) ti otvoriš (da) ona otvori (da) mi otvorimo (da) vi otvorite (da) one otvore

2. KONJUGACIJA

che io che tu che lei che noi che voi che loro

creda creda creda crediạmo crediạte crẹdano

(da) ja verujem (da) ti veruješ (da) ona veruje (da) mi verujemo (da) vi verujete (da) one veruju

3. KONJUGACIJA – INHOATIVNI GLAGOLI

che io che tu che lui che noi che voi che loro

finisca finisca finisca finiạmo finiạte finịscano

(da) ja završim (da) ti završiš (da) on završi (da) mi završimo (da) vi završite (da) oni završe

PAZI! Glagoli koji imaju umetak –isc – u prezentu indikativa imaju isti taj umetak i u prezentu konjunktiva.

Prezent konjunktiva upotrebljava se u zavisnoj rečenici kada se u nezavisnoj nalazi vreme sadašnjosti (prezent indikativa, ali i futur) i glagol koji zahteva upotrebu konjunktiva, odnosno ukoliko zavisna rečenica počinje nekim od veznika koji zahtevaju konjunktiv. Zavisna rečenica s prezentom konjunktiva i nezavisna rečenica su u odnosu istovremenosti (vidi odeljak 7.8.2.9). Nekoliko primera upotrebe konjunktiva u zavisnoj rečenici:

352

Voglio che tu non lavori più = Hoću da ti više ne radiš Ci va, sebbene non gli creda = Ide tamo, mada mu ne veruje È strano che il film finisca così presto = Čudno je da se film završava tako rano Vorrà che io torni sụbito = Želeće da se odmah vratim

7.8.2.2. PERFEKAT KONJUNKTIVA Perfekat konjunktiva (passato congiuntivo) je složeno prošlo vreme i nema posebne lične nastavke. Gradi se od prezenta konjunktiva pomoćnog glagola i participa prošlog glavnog glagola. Pošto je reč o složenom vremenu, treba obratiti pažnju na izbor pomoćnog glagola i na eventualne nepravilnosti participa prošlog. Ni ovo vreme ne razlikuje rod subjekta kada je pomoćni glagol avere. Pregled oblika perfekta konjunktiva: avere

POMOĆNI GLAGOL

1. KONJUGACIJA

che io che tu che lui /lei che noi che voi che loro

ạbbia ạbbia ạbbia abbiạmo abbiạte ạbbiano

che io che tu che lui /lei che noi che voi che loro

ạbbia ạbbia ạbbia abbiạmo abbiạte ạbbiano

che io che tu che lui /lei che noi che voi che loro

ạbbia ạbbia ạbbia abbiạmo abbiạte ạbbiano

lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato

(da) sam ja radio/-la (da) si ti radio/-la (da) je on /a radio/-la (da) smo mi radili /e (da) ste vi radili /e (da) su oni /one radili /e

2. KONJUGACIJA

creduto creduto creduto creduto creduto creduto

(da) sam ja verovao/-la (da) si ti verovao/-la (da) je on /a verovao/-la (da) smo mi verovali /e (da) ste vi verovali /e (da) su oni /one verovali /e

3. KONJUGACIJA

POMOĆNI GLAGOL

finito finito finito finito finito finito

(da) sam ja završio/-la (da) si ti završio/-la (da) je on /a završio/-la (da) smo mi završili /e (da) ste vi završili /e (da) su oni /one završili /e

ẹssere 1. KONJUGACIJA

che io che tu che lui /lei che noi che voi che loro

sịa sịa sịa siạmo siạte sịano

andato/a andato/a andato/a andati/e andati/e andati/e

(da) sam ja otišao/-la (da) si ti otišao/-la (da) je on /a otišao/-la (da) smo mi otišli /e (da) ste vi otišli /e (da) su oni /one otišli /e

GLAGOL

353

2. KONJUGACIJA

che io che tu che lui /lei che noi che voi che loro

sịa sịa sịa siạmo siạte sịano

cresciuto cresciuto cresciuto cresciuti cresciuti cresciuti

che io che tu che lui /lei che noi che voi che loro

sịa sịa sịa siạmo siạte sịano

partito partito partito partiti partiti partiti

(da) sam ja odrastao/-la (da) ti si odrastao/-la (da) je on /a odrastao/-la (da) smo mi odrasli /e (da) ste vi odrasli /e (da) su oni /one odrasli /e

3. KONJUGACIJA

(da) sam ja otputovao/-la (da) si ti otputovao/-la (da) je on /a otputovao/-la (da) smo mi otputovali /e (da) ste vi otputovali /e (da) su oni /one otputovali /e

PAZI! Ako se složeno vreme gradi glagolom ẹssere, particip prošli se slaže u rodu i broju sa subjektom: (che) (che) (che) (che) (che) (che)

io sia andata tu sia andata lei sia andata noi siamo andate voi siate andate loro sịano andate

= = = = = =

(da) sam ja otišla (da) si ti otišla (da) je ona otišla (da) smo mi otišle (da) ste vi otišle (da) su one otišle

Perfekat konjunktiva je ekvivalent perfekta indikativa. Između ova dva vremena razlika je samo u glagolskom načinu: So che tu non hai lavorato troppo = Znam da ti nisi previše radio Spero che tu non ạbbia lavorato troppo = Nadam se da ti nisi previše radio

Perfekat konjunktiva upotrebljava se u zavisnoj rečenici ukoliko je u nezavisnoj upotrebljen glagol u prezentu ili ukoliko zavisnu rečenicu uvodi veznik koji zahtevaju upotrebu konjunktiva; zavisna rečenica mora biti antecedentna u odnosu na nezavisnu (za detalje vidi odeljak 7.8.2.9). Nekoliko primera: Spero che lui non ạbbia speso troppo = Nadam se da on nije previše potrošio Ci va, sebbene non gli ạbbia creduto = Ide tamo, mada mu/joj/im nije poverovao È strano che il film sia finito così presto = Čudno je da se film završio tako rano

354

7.8.2.3. IMPERFEKAT KONJUNKTIVA Imperfekat konjunktiva (imperfetto congiuntivo) gradi se od iste osnove od koje se gradi imperfekat indikativa (vidi odeljak 7.8.1.2):

PRIMERI:

amare =

ama +

crẹdere =

crede +

dormire =

dormi +

lični nastavci za 1. konjugaciju lični nastavci za 2. konjugaciju lični nastavci za 3. konjugaciju

LIČNI NASTAVCI 2. KONJUGACIJA

1. KONJUGACIJA JEDNINA

1. LICE 2. LICE 3. LICE MNOŽINA

1. LICE 2. LICE 3. LICE

3. KONJUGACIJA

– ssi – ssi – sse

– ssi – ssi – sse

– ssi – ssi – sse

– ssimo – ste – ssero

– ssimo – ste – ssero

– ssimo – ste – ssero

Pregled oblika imperfekta konjunktiva; ne razlikuje se rod subjekta: 1. KONJUGACIJA

che io

lavorassi

che tu

lavorassi

che lui

lavorasse

che noi

lavorạssimo

che voi

lavorạste

che loro

lavorạssero

(da) ja radim (da) sam ja radio (da) ti radiš (da) si ti radio (da) on radi (da) je on radio (da) mi radimo (da) smo mi radili (da) vi radite (da) ste vi radili (da) oni rade (da) su oni radili

2. KONJUGACIJA

che io

credessi

che tu

credessi

che lui

credesse

che noi

credẹssimo

che voi

credẹste

che loro

credẹssero

(da) verujem (da) sam verovao (da) veruješ (da) ti verovao (da) veruje (da) je verovao (da) verujemo (da) smo verovali (da) verujete (da) ste verovali (da) veruju (da) su verovali

3. KONJUGACIJA

che io

finissi

che tu

finissi

(da) ja završavam (da) sam ja završavao (da) ti završavaš (da) si ti završavao

PAZI! Imperfekat konjunktiva upućuje na istovremenost radnji nezavisne i zavisne rečenice. Kada se zavisna rečenica sa imperfektom

355

GLAGOL

che lui

finisse

che noi

finịssimo

che voi

finịste

che loro finịssero

(da) on završava (da) je on završavao (da) mi završavamo (da) smo mi završavali (da) vi završavate (da) ste vi završavali (da) oni završavaju (da) su oni završavali

konjunktiva prevodi na srpski, treba upotrebiti ili prezent, ili perfekat (ređe futur73), zavisno od konteksta i od sintakse srpskog jezika. Uvid u naredne primere upotrebe imperfekta konjunktiva i način na koji su ti primeri prevedeni može da pruži predstavu o semantičkoj vrednosti ovog vremena.

Imperfekat konjunktiva je prošlo nesvršeno vreme i upotrebljava se u zavisnoj rečenici ukoliko je u nezavisnoj rečenici upotrebljen glagol u prošlom vremenu ili zavisnu rečenicu uvodi veznik koji zahteva upotrebu konjunktiva; zavisna i nezavisna rečenica su u odnosu istovremenosti (za detalje vidi odeljak 7.8.2.9). Nekoliko primera: Volevo che tu non lavorassi più = Hteo sam da ti više ne radiš Ci andò, sebbene non gli credesse = Otišao je tamo, mada mu nije verovao Era strano che il film finisse così presto = Bilo je čudno što se film završava tako rano/...što će se film završiti tako kasno

Imperfekat konjunktiva može da se upotrebi i u nezavisnoj rečenici: vidi odeljak 7.8.2.7. Imperfekat konjunktiva može da se upotrebi i u slučaju da radnja nezavisne rečenice prethodi radnji zavisne rečenice. Tada imperfekat konjunktiva zamenjuje kondicional prošli u službi „budućnosti u prošlosti“: Pensavamo che partisse il giorno dopo = Mislili smo da će otputovati narednog dana STANDARDNO REŠENJE:Pensavamo che sarebbe partito il giorno dopo Ho creduto che tornasse sụbito = (Po)verovao/-la sam da će se odmah vratiti STANDARDNO REŠENJE: Credevo che sarebbe tornato sụbito Aspettai che venisse = (Sa)čekao/-la sam da dođe PAZI! Posle glagola aspettare, ukoliko su subjekti nezavisne i zavisne različiti, od finitnih načina može se upotrebiti samo konjunktiv! PAZI! Iskazivanje „budućnosti u prošlosti” pomoću imperfekta konjunktiva uslovljeno je semantikom glagola u nezavisnoj rečenici. Naime, ukoliko je glagol u nezavisnoj rečenici takav da se zavisna rečenica može shvatiti i kao istovremena sa nezavisnom, da bi se iskazala „budućnost u prošlosti“ neophodno je da se u zavisnoj rečenici upotrebi imperfekat konjunktiva nekog od modalnih glagola. Uvođenjem modalnog elementa potire se odnos istovremenosti nezavisne i zavisne rečenice. Uporedi sledeće primere:

73

Npr. Ho pensato che venịssero prima = (Po)mislio sam da će oni/e ranije doći.

356

Speravo che potesse avere più tempo = Nadao sam se da će imati više vremena STANDARDNO REŠENJE:: Speravo che avrebbe avuto più tempo DVOSMISLEN ISKAZ: Speravo che avesse più tempo (ovakav iskaz može značiti i „Nadao sam se da ima više vremena“)

Ci si aspettava che dovesse guadagnare abbastanza = Očekivalo se da će on/ona dovoljno da zaradi/zarađuje STANDARDNO REŠENJE: Ci si aspettava che avrebbe guadagnato abbastanza DVOSMISLEN ISKAZ: Ci si aspettava che guadagnasse abbastanza (ovakav iskaz može značiti i „Očekivalo se da dovoljno zarađuje“)

7.8.2.4. PLUSKVAMPERFEKAT KONJUNKTIVA Pluskvamperfekat konjunktiva (trapassato congiuntivo) je prošlo složeno vreme i nema posebne lične nastavke; pripada svršenom glagolskom vidu. Gradi se od imperfekta konjunktiva pomoćnog glagola i participa prošlog glavnog glagola. I u slučaju pluskvamperfekta konjunktiva treba obratiti pažnju na izbor pomoćnog glagola i na eventualne nepravilnosti participa prošlog. Kada je pomoćni glagol avere, ne razlikuje rod subjekta. Pregled oblika pluskvamperfekta konjunktiva: POMOĆNI GLAGOL

avere 1. KONJUGACIJA

che io che tu che lei che noi che voi che loro

avessi avessi avesse avẹssimo avẹste avẹssero

lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato

che io che tu che lui che noi che voi che loro

avessi avessi avesse avẹssimo avẹste avẹssero

creduto creduto creduto creduto creduto creduto

che io che tu che lei che noi che voi che loro

avessi avessi avesse avẹssimo avẹste avẹssero

finito finito finito finito finito finito

(da) sam ja (bila) radila (da) si ti (bila) radila (da) je ona (bila) radila (da) smo mi (bile) radile (da) ste vi (bile) radile (da) su one (bile) radile

2. KONJUGACIJA

(da) sam ja (bio) verovao (da) si ti (bio) verovao (da) je on (bio) verovao (da) smo mi (bili) verovali (da) ste vi (bili) verovali (da) su oni (bili) verovali

3. KONJUGACIJA

(da) sam ja (bila) završila (da) si ti (bila) završila (da) je ona (bila) završila (da) smo mi (bile) završile (da) ste vi (bile) završile (da) su one (bile) završile

GLAGOL POMOĆNI GLAGOL

357

ẹssere (razlikuje se rod subjekta) 1. KONJUGACIJA

che io che tu che lui /lei che noi che voi che loro

fossi fossi fosse fọssimo foste fọssero

(da) sam ja (bio /bila) otišao/-la (da) si ti (bio /bila) otišao/-la (da) je on /a (bio /bila) otišao/-la (da) smo mi (bili /e) otišli /e (da) ste vi (bili /e) otišli /e (da) su oni /e (bili /e) otišli /e

andato/a andato/a andato/a andati/e andati/e andati/e

2. KONJUGACIJA

che io che tu che lui /lei che noi che voi che loro

fossi fossi fosse fọssimo foste fọssero

cresciuto/a cresciuto/a cresciuto/a cresciuti/e cresciuti/e cresciuti/e

che io che tu che lui /lei che noi che voi che loro

fossi fossi fosse fọssimo foste fọssero

partito/a partito/a partito/a partiti/e partiti/e partiti/e

(da) sam ja (bio /bila) odrastao/-la (da) ti si (bio /bila) odrastao/-la (da) je on /a (bio /bila) odrastao/-la (da) smo mi (bili /e) odrasli /e (da) ste vi (bili /e) odrasli /e (da) su oni /e (bili /e) odrasli /e

3. KONJUGACIJA

(da) sam ja (bio /bila) otputovao/-la (da) si ti (bio /bila) otputovao/-la (da) je on /a (bio /bila) otputovao/-la (da) smo mi (bili /e) otputovali /e (da) ste vi (bili /e) otputovali /e (da) su oni /e (bili /e) otputovali /e

PAZI! Particip prošli složenih vremena koja se grade pomoćnim glagolom ẹssere slaže se u rodu i broju sa subjektom: (che) io fossi (che) tu fossi (che) lei fosse (che) noi fọssimo (che) voi foste (che) loro fọssero

andata andata andata andate andate andate

= = = = = =

(da) sam ja (bila) otišla (da) si ti (bila) otišla (da) je ona (bila) otišla (da) smo mi (bile) otišle (da) ste vi (bile) otišle (da) su one (bile) otišle

Navodimo još nekoliko primera: Speravo che tu non avessi lavorato troppo = Nadao/-la sam se da nisi previše radio/-la Ci andò, sebbene non gli avesse creduto = Otišao/-la je tamo, mada mu/joj/im nije poverovao Era strano che il film fosse finito così presto = Bilo je čudno što se film završio tako rano

Pluskvamperfekat konjunktiva upotrebljava se u zavisnoj rečenici ukoliko u nezavisnoj rečenici stoji glagol u prošlom vremenu ili zavisnu rečenicu uvodi veznik koji zahteva upotrebu konjunktiva; zavisna rečenica je antecedentna u odnosu na

358

nezavisnu (za detalje vidi odeljak 7.8.2.9). Upotrebljava se i u irealnim hipotezama i za iskazivanje futura II u prošlosti (vidi odeljak 7.8.3.5).

7.8.2.5. UPOTREBA KONJUNKTIVA U većini slučajeva, upotreba konjunktiva u zavisnoj rečenici uslovljena je glagolima i izrazima u nezavisnoj rečenici, ili samim veznicima koji uvode zavisnu rečenicu. Konjunktiv se upotrebljava kako u zavisnoj rečenici, tako i u nezavisnoj, u kojoj obavlja specijalizovane funkcije. 7.8.2.6. KONJUNKTIV U ZAVISNOJ REČENICI Konjunktiv se upotrebljava u zavisnim rečenicama ukoliko: 

nezavisna rečenica sadrži glagol koji spada u neku od narednih grupa (nabrojani su samo najreprezentativniji glagoli za svaku grupu): glagoli želje glagoli naredbe glagoli nadanja glagoli strahovanja glagoli mišljenja glagol čekanja



(volere, desiderare, piacere 74 itd.) (ordinare, dire, vietare, proibire, impedire itd.) (sperare, augurarsi, aspettarsi itd.) (temere, aver paura i sl.) (pensare, ritenere, crẹdere itd.) (aspettare, attendere );

u nezavisnoj rečenici stoji: bezlični glagol (sembrare, parere, piacere, bisognare 75 itd.) ili bezlični izraz s glagolom ẹssere (è ora, è giusto, è bello itd.76);



zavisnu rečenicu uvodi veznik ili veznički izraz:

affinché, benché, sebbene, purché, prima che, per quanto, malgrado, se (u nekim hipotetičkim rečenicama), perché (za namernu rečenicu), a patto che i drugi;

Redom: hteti, želeti, dopadati se /narediti, reći, zabraniti, sprečiti /nadati se, želeti, očekivati /strahovati, bojati se /misliti, smatrati, verovati/čekati, čekati. Redom: izgledati, izgledati, dopadati se, trebati /vreme je, ispravno je, lepo je. 76 Ukoliko bezlični izraz sa glagolom ẹssere upućuje na izvesnost, sigurnost, u zavisnoj rečenici ne treba upotrebiti konjunktiv već indikativ. Neki od njih su: è noto (= poznato je), è certo (= sigurno je), è vero (= istina je), è chiaro (= jasno je) itd. 74 75

GLAGOL

359



posle relativnog superlativa stoji relativna rečenica (ali uz neka ograničenja: vidi niže);



objekatska rečenica prethodi nezavisnoj (vidi niže, str. 362). PAZI! Ukoliko subjekti nezavisne i zavisne rečenice nisu isti, mora se upotrebiti konjunktiv. Uporedi naredne primere:

Ja hoću da ti odeš = Io voglio che tu vada via Oni se nadaju da Marko ima vremena = Loro spẹrano che Marco ạbbia tempo

Ukoliko su subjekti nezavisne i zavisne rečenice isti, u zavisnoj se u najvećem broju slučajeva upotrebljava infinitiv 77:

Ja hoću da odem = Io voglio andare via Oni se nadaju da imaju vremena = Loro spẹrano di avere tempo PAZI! Prilozi forse (= možda) i probabilmente (= verovatno), iako upućuju na lično oklevanje govornika, ne zahtevaju upotrebu konjunktiva:

Forse hanno rinunciato = Možda su odsutali/e Probabilmente non lo fece = Verovatno to nije učinio/la Ako pored navedenih priloga ipak stoji konjunktiv, razloge za njegovu upotrebu treba tražiti drugde, ne u navedenim veznicima. U primeru:

L’ho invitato al matrimọnio, sebbene forse non lo meritasse = Pozvao sam ga na venčanje, mada možda nije zaslužio konjunktiv je upotrebljen zbog veznika sebbene i dopusne rečenice, što se dokazuje izostavljanjem priloga forse :

L’ho invitato al matrimọnio, sebbene non lo meritasse

Primeri upotrebe konjunktiva u zavisnoj rečenici

77

ŽELJE

GLAGOLI

U ovom odeljku navode se primeri upotrebe konjunktiva u zavisnoj rečenici nakon glagola ili bezličnih izraza s glagolom ẹssere koji zahtevaju konjunktiv. U nezavisnoj rečenici upotrebljeni su prezent indikativa i prošla vremena, a u zavisnoj odgovarajuća vremena konjunktiva (prema pravilima o slaganju vremena: za upotrebu konjunktiva u slaganju vremena vidi odeljak 7.8.2.9): Voglio che tu esca = Hoću da (ti) izađeš Volevo che la facessero finita = Želeo sam da oni prekinu Desịdera che voi veniate sụbito = Želi da odmah dođete Desiderava che lei fosse lì = Želeo je da ona bude tamo

Umesto infinitiva moguće je upotrebiti i konjunktiv, kao npr. u iskazu: Loro spẹrano che ạbbiano tempo = Oni se nadaju da imaju vremena. Takva rešenja se, ipak, retko

primenjuju jer mogu da budu dvosmislena. Tako, prethodni primer mogao bi da ima značenje kako se „jedne osobe nadaju da neke druge osobe imaju vremena“.

GLAGOLI

NAREDBE

360 Ọrdino che vạdano via = Naređujem da odu Esigeva che foste puntuali = Zahtevao je da budete tačni Proibisco che ẹntrino = Zabranjujem da uđu Impedì che scappạssimo = Onemogućio nam je da pobegnemo

PAZI! Prethodno navedeni primeri za glagole naredbe retko se upotrebljavaju u tom obliku. Naime, posle glagola naredbe u ogromnoj većini slučajeva upotrebljava se zavisna rečenica s predlogom di i infinitivom (što, inače, u glagolskom sistemu predstavlja značajan izuzetak jer su subjekti nezavisne i zavisne rečenice različiti); subjekat infinitiva mora biti obeležen dativnom zamenicom u nezavisnoj rečenici (vidi str. 344). U savremenom jeziku, prethodni primeri glase:

ẹssere

GLAGOLI

Speravo che lui non si fosse stancato = Nadao sam se da se on nije

(bio) previše umorio Speriamo che sia vero! = Nadajmo se da je to istina! Mi ạuguro che sịano venute tutte = Nadam se da su sve došle Ci aspettavamo che migliorasse = Očekivali smo da će da se

poboljša Temo che sia stanco = Bojim se da je umoran Non temete che pọssano sbagliare? = Zar se ne bojite da mogu da

pogreše? Ho paura che Anna non ạbbia voluto farlo = Bojim se da Anna nije

želela da to uradi Ritengo che lui non ạbbia ragione = Smatram da on nije u pravu Credevo che lei fosse brava = Verovao sam da je ona sposobna Pensava che la cura le avesse fatto bene = Mislila je da joj je

terapija prijala Dubitiạmo che sia andata così = Sumnjamo da su se stvari odvile

na taj način È bene che sia così = Dobro je što je tako Era ora che lui andasse a casa = Bilo je vreme da on ode kući È giusto che io abbia lavorato per tutti? = Da li je pravedno to što

sam ja radio umesto svih?

Zavisna rečenica …di ẹssere puntuali je bezlična (= ...da čovek bude tačan), ali se vezuje za osobe na koje se taj zahtev odnosi, tako da se iskaz Esige di ẹssere puntuali može shvatiti kao parafraza iskaza Esige che voi siate puntuali. U vezi s glagolima strahovanja, vidi i str. 367.

78



GL.

BEZL. IZRAZI S

GLAGOLI MIŠLJENJA

STRAHOVANJA

GLAGOLI NADANJA

Gli ọrdino di andare via = Naređujem im da odu Esige di ẹssere puntuali = On zahteva tačnost 78 Gli proibisco di entrare = Zabranjujem mu da uđe Ci impedisce di scappare = Onemogućuje nam da pobegnemo

GLAGOLI

BEZLIČNI

GLAGOL

361

Sembra che lei non ạbbia sbagliato = Izgleda da ona nije pogrešila Bisognava che tu andassi dal mẹdico = Trebalo je da odeš kod lekara Mi piaceva il fatto che lui avesse studiato l’ italiano = Dopadalo mi se

to što je on učio italijanski Occorre che lei venga sụbito = Neophodno je da ona odmah dođe

Primeri upotrebe konjunktiva nakon veznika koji zahtevaju konjunktiv U narednim tabelama navodimo primere s frekventnim veznicima koji zahtevaju konjunktiv: NAMERNA REČENICA

Lo faccio affinché voi viviate meglio = Činim to da biste bolje živeli Lo dicevo perché la vostra posizione migliorasse = To sam govorio da

DOPUSNA REČENICA

bi se poboljšao vaš položaj Parlo benché nessuno mi ascolti = Pričam, mada me niko ne sluša Va in ufficio sebbene ạbbia avuto mal di testa = Ide na posao iako ga /je (prethodno) bolela glava

U slučaju da su subjekti nezavisne i zavisne rečenice isti, dopusna rečenica može da se gradi gerundijem. Tada ispred gerundija obavezno stoji prilog pur : Pur non avendo tempo, entro nel negozio = Mada nemam vremena, ulazim u radnju REĐA VARIJANTA:

Benché io non ạbbia tempo, entro nel negozio

Dopusni veznici sebbene, per quanto, malgrado imaju isto značenje i upotrebu kao i benché. Te lo dico purché tu non lo dica a nessuno = Kazaću ti (to), pod POGODBENA REČENICA

uslovom da nikome ne kažeš Lo farò a patto che tutti mi sẹguano = Učiniću to, pod uslovom da

me svi slede VREMENSKA REČENICA

Andai via prima che lui avesse finito = Otišao sam pre nego što je

on završio

Konjunktiv nakon relativnog superlativa U relativnoj rečenici kojoj prethodi relativni superlativ mora da se upotrebi konjunktiv ukoliko se i pridev i relativna zamenica odnose na istu imenicu:

362

È la più brava persona che io conosca = To je najpoštenija osoba koju poznajem È la più brava persona che io ạbbia conosciuto = To je najpoštenija osoba koju sam upoznao

Era la più brava persona che io avessi conosciuto = To je bila najpoštenija osoba koju sam (bio) upoznao

Ukoliko se pridev i relativna zamenica ne odnose neposredno na istu imenicu, treba upotrebiti indikativ: È la più brava persona tra quelle che conosco = To je najpošteniji čovek od svih koje poznajem

È la più brava persona tra le tante che ho conosciuto = To je najpošteniji čovek od mnogih koje sam upoznao

U prethodna dva primera pridev brava odnosi se na imenicu persona, a relativna zamenica che na pokaznu zamenicu quelle i neodređenu zamenicu tante, tako da ne treba upotrebiti konjunktiv. Ukoliko je relativna rečenica postcedentna u odnosu na radnju nezavisne, u takvoj relativnoj rečenici treba upotrebiti odgovarajući oblik futura: È la più brava persona che conoscerại = To je najpoštenija osoba koju ćeš upoznati Era la più brava persona che avrebbe conosciuto = To je bila najpoštenijia osoba koju će upoznati PAZI! U relativnoj rečenici treba upotrebiti konjunktiv ukoliko je imenica u nezavisnoj određena pridevima ụnico, primo, ụltimo i sl.:

Sono l’ụnico che ạbbia finito = Jedini sam koji je završio È il primo che ci ạbbia fatto rịdere = On je prvi koji nas je nasmejao Era l’ụltimo che lui avesse visto = To je bio poslednji koji je on video U navedenim slučajevima u govornom jeziku može se čuti i indikativ.

Konjunktiv u objekatskoj rečenici koja prethodi nezavisnoj Ukoliko objekatska rečenica prethodi nezavisnoj, neophodno je: upotrebiti konjunktiv u objekatskoj;  upotrebiti nenaglašenu ličnu zamenicu lo ispred glagola u nezavisnoj rečenici. 

Ovo važno pravilo može se ilustrovati primerima: Che lui ạbbia ragione, lo vẹdono tutti = Da je on u pravu, to svi mogu da vide Che fosse un disastro, lo capimmo anche noi = Da je to bila katastrofa, shvatili smo i mi

Che mạnchino i finanziamenti, lo sanno tutti = Da nedostaje novca, to svi znaju

GLAGOL

363

Ukoliko se rečenice iz prethodnih primera vrate u standardni redosled (nezavisna rečenica – objekatska rečenica), ne treba upotrebiti ni zamenicu lo ni konjunktiv: Tutti vẹdono che lui ha ragione = Svi vide da je on u pravu Capimmo anche noi che era un disastro = I mi smo shvatili da je to katastrofa Tutti sanno che mạncano i finanziamenti = Svi znaju da nedostaje novca

Alternative za konjunktiv Pravilna upotreba konjunktiva predstavlja jedan od osnovnih kriterijuma za ocenjivanje poznavanja italijanskog jezika. Konjunktiv je ponekad moguće zameniti drugim glagolskim oblicima ili odgovarajućim perifrazama. Postoje više alternativnih konstrukcija u kojima nije potrebno upotrebiti konjunktiv, a najjednostavniji pristup jeste da se upotrebljavaju samo nezavisne rečenice (što se inače čini u razgovornom jeziku). Alternative za konjunktiv mogu biti: 

izbegavati upotrebu glagola, veznika i izraza koji zahtevaju konjunktiv. Ovaj način smanjuje izbor jezičkih sredstava u komunikaciji i nije preporučljiv;



menjati iskaz tako da nezavisna i zavisna rečenica imaju isti subjekat. Npr., umesto iskaza s konjunktivom: Spero che lui ci riesca = Nadam se da će uspeti

moguće je reći: Spero di vederlo 79 riuscire = Nadam se da će uspeti Spero nel suo successo = Nadam se njegovom uspehu

Navedeni postupci zahtevaju dobro poznavanje italijanskog jezika. 

upotrebiti kauzativno fare ili lasciare. Umesto iskazâ: È ora che lui vada a casa = Vreme je da ode kući Metto il disco perché lei senta il ritmo = Puštam ploču da bi ona osetila ritam Prepariamo tutto senza che il cliente aspetti = Pripremamo sve tako da mušterija ne čeka.

moguće je reći: È ora di farlo andare a casa = Vreme je da ga pošaljemo kući/da mu dozvolimo da ode kući

Metto il disco per farle sentire il ritmo = Puštam ploču da bi ona osetila ritam. Preparo tutto senza far aspettare il cliente = Pripremam sve tako da mušterija ne čeka 79

Glagol vedere u ovom iskazu deo je glagolske strukture i nema puno leksičko značenje (= videti).

364

Ova poslednja rešenja su preporučena kao vežba za kauzativne strukture jer kauzativno fare i lasciare spadaju u veoma frekventna rešenja i njihovu upotrebu treba dobro savladati. U pomenutim iskazima s glagolom fare prisutna je dodatna značenjska nijansa – prisila ili nagovaranje da vršilac radnje zavisne rečenice obavi određenu radnju. PAZI! U vezi s prethodnim primerima, eventualna varijanta:

È ora di andare a casa je bezlična (= Vreme je da se ide /da čovek ode kući ) i značenjski samo delimično odgovara početnom iskazu (È ora che tu vada a casa = Vreme je da ti odeš kući). Direktnija veza s drugim licem može se postići naglašavanjem veze s drugim licem jednine: Per te è ora di andare a casa. 

upotrebiti pasiv kao sredstvo da se subjekat nezavisne i zavisne rečenice izjednače. Ovaj postupak je veoma čest u italijanskom jeziku. Umesto iskaza: Spero che mi invịtino = Nadam se da će me pozvati.

moguće je reći: Spero di ẹssere invitato = Nadam se da ću biti pozvan. 

upotrebiti odgovarajuću imenicu. Reč je o postupku koji liči na nominalizaciju, tipičnim postupkom za birokratski jezik i za jezik političara (kada se nastoji prikriti ime izvršioca: Bisogna effettuare il versamento dell'importo = Treba izvršiti uplatu iznosa... ALTERNATIVA: Bisogna versare l’ importo = Treba uplatiti iznos... La traduzione di questi versi è diffịcile = Prevođenje ovih stihova je teško ALTERNATIVA: Tradurre questi versi è diffịcile = Prevesti ove stihove je teško

Primeri u kojima se upotrebljava imenica umesto konjunktiva: Spero che vinca = Nadam se da će pobediti ALTERNATIVA: Spero nella sua vittoria Mi aspettavo che lei realizzasse il proprio piano = Očekivao sam da ona ostvari vlastiti plan ALTERNATIVA: Mi aspettavo la realizzazione del suo piano = Očekivao sam ostvarenje njenog plana

Postupak nominalizacije biće uspešan ukoliko govornik poseduje dovoljnu jezičku kompetenciju da razluči nijanse u značenju; uz to, ne postoji uvek imenica koja može da stoji umesto glagola. Na višim nivoima učenja italijanskog jezika nominalizacija kao moguća alternativa za konjunktiv i kao stilska vežba uopšte predstavlja dragocen vid jezičkog vežbanja.

GLAGOL

365

Primeri U ovom odeljku preuzimaju se primeri navedeni u odeljku 7.8.2.6. i predlažu se načini kako da se konjunktiv zameni nekim drugim glagolskim oblikom. Zamena konjunktiva podrazumeva i određeno pomeranje u značenju, tako da parafraze primera iz prethodnih odeljaka valja u prvom redu shvatiti kao ilustraciju funkcionisanja italijanskog glagolskog sistema i kao predlog za samostalnu vežbu. Glagoli želje a) Voglio che tu esca = Hoću da (ti) izađeš Alternativa za konjunktiv:  

direktna naredba: Esci! = Izlazi! promena iskaza: Voglio vederti uscire! = Hoću da te vidim kako izlaziš!

b) Vogliamo che la fạcciano finita = Želimo da oni prestanu Alternativa za konjunktiv: 

direktna naredba: Fạtela finita! = Prekinite!

c) Desịdera che voi veniate sụbito = Želi da odmah dođete Alternativa za konjunktiv:    

menjanje iskaza: Desịderano avervi qui sụbito = Žele da odmah budete ovde menjanje iskaza: Vi desịderano qui sụbito = Žele vas odmah ovde upotreba kauzativnog fare: Desịderano farvi venire sụbito = Žele da dođete upotreba imenice: Desịderano la vostra presenza = Žele vaše prisustvo

d) Desịderano che lei sia qui = Žele da vi budete ovde Alternativa za konjunktiv:    

menjanje iskaza: Desịderano averla qui sụbito = Žele da odmah budete ovde menjanje iskaza: La desịderano qui sụbito = Žele vas odmah ovde upotreba kauzativnog fare : Desịderano farla venire sụbito = Žele da dođete upotreba imenice: Desịderano la sua presenza = Žele vaše prisustvo

Glagoli naredbe

Kao alternativa za konjunktiv može da posluži sposobnost glagola naredbe da se kombinuju sa infinitivom i nepravim objektom. a) Ọrdino che (loro) vạdano via = Naređujem da (oni) odu

366 Alternativa za konjunktiv: 

upotreba infinitiva: Gli ọrdino di andare via = Naređujem im da odu Ọrdino loro di andare via = Naređujem im da odu

b) Esige che siate puntuali = Zahteva da budete tačni Alternativa za konjunktiv: upotreba infinitiva: Esige da voi di ẹssere puntuali = Zahteva od vas da budete tačni  upotreba imenice: Esige la vostra puntualità = Zahteva vašu tačnost 

c) Proibisco che (loro) ẹntrino = Zabranjujem da uđu Alternativa za konjunktiv: upotreba infinitiva: Gli proibisco di entrare = Zabranjujem im da uđu Proibisco loro di entrare = Zabranjujem im da uđu  upotreba imenice: Ne proibisco l’entrata /l’accesso = Zabranjujem njihov ulazak/pristup 

Glagoli nadanja a) Spero che non lui sia troppo stanco = Nadam se da on nije suviše umoran Alternativa za konjunktiv: 

menjanje iskaza: Spero di non trovarlo troppo stanco = Nadam se da neće biti suviše umoran

b) Speriamo che sia vero! = Nadajmo se da je to istina! Postupci koji su izloženi na ovom mestu ne mogu da budu alternativa konjunktivu sadržanom u primeru b) jer je izraz u zavisnoj rečenici bezličan. c) Mi ạuguro che vẹngano tutti = Nadam se da će svi da dođu Alternativa za konjunktiv: 

menjanje iskaza: Mi ạuguro di veder venire tutti = Nadam se da će svi da dođu

d) Ci aspettiamo che migliori = Očekujemo da će da se poboljša Alternativa za konjunktiv:  

promena iskaza: Ci aspettiamo di vederlo migliorare = Očekujemo da će da se poboljša upotreba imenice: Ci aspettiamo il suo miglioramento = Očekujemo njegovo poboljšanje

GLAGOL

367

Glagoli strahovanja a) Temo che sia stanco = Bojim se da je umoran Alternativa za konjunktiv: 

promena iskaza: Temo di trovarlo stanco = Bojim se da ću ga zateći umornog

b) Non temete che possano sbagliare? = Zar se ne bojite da mogu da pogreše? Alternativa za konjunktiv:  

promena iskaza: Non temete di vederli sbagliare? = Zar se ne bojite da će pogrešiti? upotreba imenice: Non temete uno sbaglio da parte loro? = Zar se ne bojite njihove greške?

c) Ho paura che Marco non voglia farlo = Bojim se da Marko ne želi da to radi Postupci koji su izloženi na ovom mestu ne mogu da budu alternativa konjunktivu sadržanom u primeru c).

Glagoli mišljenja a) Ritengo che lui non ạbbia ragione = Smatram da on nije u pravu b) Credo che lei sia brava = Verujem da je ona sposobna c) Pensa che faccia bene alla salute = Misli da godi zdravlju d) Dubitiạmo che sia così = Sumnjamo da je tako Alternative za konjunktiv: 

promena iskaza: Secondo me, lui non ha ragione = Po mom mišljenju, on nije u pravu Secondo me, lei è brava = Po mom mišljenju, ona je sposobna

Secondo lui, fa bene alla salute = Po njegovom mišljenju, to godi zdravlju Secondo loro, non è così = Po njihovom mišljenju, Po njima, to nije tako Bezlični glagoli a) Sembra che ạbbia sbagliato = Izgleda da je pogrešio Alternativa za konjunktiv: 

promena iskaza: (Lui) sembra aver sbagliato = Izgleda da je pogrešio

b) Bisogna che tu vada dal medico = Treba da odeš kod lekara Alternativa za konjunktiv:  promena iskaza: Devi andare dal mẹdico = Moraš da odeš kod lekara  upotreba kauzativnog fare : Ti faccio andare dal mẹdico = Poslaću te kod lekara

368 c) Mi piace il fatto che lui studi l’ i taliano = Dopada mi se to što on uči italijanski Alternativa za konjunktiv:  promena iskaza: Mi piace vederlo studiare l’ italiano = Dopada mi se što uči italijanski

d) Occorre che venga sụbito = Neophodno je da odmah dođe Alternativa za konjunktiv:  upotreba kauzativnog fare: Occorre farlo venire sụbito = Neophodno je pozvati ga

da odmah dođe

Bezlični izrazi s glagolom ẹssere a) È bene che sia così = Dobro je što je tako Postupci koji su izloženi na ovom mestu ne mogu da budu alternativa konjunktivu sadržanom u primeru a). b) È ora che lui vada a casa = Vreme je da on ode kući Alternativa za konjunktiv: 

upotreba kauzativnog fare : È ora di farlo andare a casa = Vreme je da ga pošaljemo kući

c) È giusto che io lavori tutto il giorno? = Da li je ispravno da ja radim ceo dan? Alternativa za konjunktiv: 

upotreba kauzativnog fare : È giusto farmi lavorare tutto il giorno? = Da li je pravedno terati me da ceo dan radim?

Namerna rečenica a) Lo faccio affinché voi viviạte meglio = Činim to da biste bolje živeli Alternativa za konjunktiv: 

upotreba kauzativnog fare: Lo faccio per farvi vịvere meglio = Činim to da biste bolje živeli

b) Lo dico perché migliori la vostra posizione = To kažem da bi se vaš položaj poboljšao Alternativa za konjunktiv: 

promena iskaza: Lo dico per migliorare la vostra posizione = To kažem da bih poboljšao vaš položaj

GLAGOL 

369

upotreba kauzativnog fare : Lo dico per fare migliorare la vostra posizione = To kažem kako bi se vaš položaj poboljšao

Dopusna rečenica a) Parlo benché nessuno mi ascolti = Pričam, mada me niko ne sluša Alternativa za konjunktiv:  

promena veznika: Parlo anche se nessuno mi ascolta = Pričam, mada me niko ne sluša upotreba pasiva: Parlo, pur non essendo ascoltato da nessuno = Pričam, mada me niko ne sluša

Pogodbena rečenica a) Te lo dico purché tu non lo dica a nessuno = Kazaću ti (to), pod uslovom da nikome ne

kažeš Alternativa za konjunktiv: 

promena iskaza: Te lo dico, però non devi dirlo a nessuno = Kazaću ti (to), ali ne smeš nikome da kažeš

b) Lo farò a patto che tutti mi sẹguano = Učiniću to, pod uslovom da me svi slede Alternativa za konjunktiv: 

promena iskaza: Lo farò, però tutti mi dẹvono seguire = Učiniću to, ali svi moraju da me slede

Vremenska rečenica a) Vado via prima che lui ạbbia finito = Odlazim pre nego što on završi Alternativa za konjunktiv: 

promena iskaza: Vado via prima di vederlo finire = Odlazim pre nego što on završi

7.8.2.7. KONJUNKTIV U NEZAVISNOJ REČENICI U nezavisnoj rečenici konjunktiv poprima funkciju imperativa za formalno obraćanje u trećem licu (osobe kojima se naređuje su prisutne), odnosno, njime se izriče direktna naredba: Fạccia come ho detto, signora = Uradite kako sam rekao, gospođo Ẹntrino, signori = Uđite, gospodo

370

Konjunktiv u nezavisnoj rečenici je i u službi indirektne naredbe trećim licima koja nisu prisutna: Si arrangi = Neka se (on/ona) snađe Fạcciano come ho detto = Neka (oni/one) urade kako sam rekao

U indirektnom govoru i imperfekat konjunktiva se upotrebljava za izricanje indirektne naredbe: Ordinò che uscịssero tutti = Naredi da svi izađu PAZI! Konjunktiv se upotrebljava u nezavisnoj rečenici i u posebnoj vrsti indirektnog govora – slobodnom indirektnom govoru (discorso indiretto lịbero). Slobodni indirektni govor zadržava neke elemente direktnog govora; koristi se u književnosti:

Entrạssero pure e facẹssero quello che volẹvano: cosa gliene importava? = Slobodno neka uđu i neka rade šta hoće: šta je njega brigalo za to?

Mi hanno chiesto come procẹdere. Ma facẹssero di testa propria! = Pitali su me kako da postupe. Pa neka urade kako sami znaju!

Konjunktiv u nezavisnoj rečenici može da uputi i na želju da se nešto dogodi: Vạdano al diạvolo! = Neka idu do đavola! Voglia il cielo che non sia così = Daj Bože da nije tako Potesse venire con me! = Kad bi mogao da pođe sa mnom!

U slučaju upotrebe ovakvog konjunktiva, treba zapamtiti da prezent konjunktiva upućuje na radnju čije se ostvarenje smatra mogućim ili poželjnim, dok imperfekat konjunktiva upućuje na radnje u čije ostvarenje sumnjamo, ili se takva mogućnost ne smatra verovatnom. Frekventnija je upotreba imperfekta konjunktiva. Uporedi primere: Vạdano al diạvolo! = Neka idu do đavola! Andạssero al diạvolo! = Kad bi samo otišli do đavola! (ali tu su, ne može im se ništa...) Possa rọmpersi un gamba! = Slomio nogu dabogda! (iskazana je snažna želja da se to stvarno desi)

Potesse rọmpersi una gamba! = Slomio nogu dabogda! (pretpostavlja se da se kletva ne može ostvariti)

Possa morire = Dabogda umro! (iskazana je snažna želja da data osoba stvarno umre) Potesse morire = Dabogda umro! (govornik smatra da se njegova kletva ne može ostvariti)

Iz rečenog je jasno da složena vremena konjunktiva ne mogu da obavljaju funkciju indirektne naredbe zato što su perfektivna, odnosno tumače se kao prošla vremena, dok se naredbe izdaju za trenutak govorenja ili za neko vreme u budućnosti.

GLAGOL

371

7.8.2.8. HIPOTETIČKE REČENICE Hipotetička rečenica (perịodo ipotẹtico) sastavljena je od pogodbeno–zavisne rečenice (protaza - prọtasi – ona sadrži uslov čije ispunjenje omogućuje da se ostvari radnja nezavisne rečenice) i od nezavisne rečenice (apodoza - apọdosi - ona kazuje šta će se desiti ukoliko se ispuni uslov iznesen u protazi ) . Obično, pogodbeno–zavisna rečenica prethodi nezavisnoj, ali moguć je i obratan redosled: Se farai il bravo ti darò una caramella = Ako budeš dobar, daću ti bombonu Ti darò una caramella se farai il bravo = Daću ti bombonu ako budeš dobar

Hipotetičke rečenice dele se na tri vrste:    

realne potencijalne irealne kombinovane

Realna hipotetička rečenica Realna hipotetička rečenica (perịodo ipotẹtico della realtà) odnosi se na sadašnjost i na budućnost. Sadržaj realne hipotetičke rečenice može se svesti na obrazac: ako uradiš X, dogodiće se Y što znači da će se Y dogoditi ukoliko se prethodno ostvari uslov X. Ispunjenje uslova X smatra se potpuno izvesnim, samim time je izvesna i posledica Y. Realna hipotetička rečenica prepoznaje se po tome što su i nezavisna i zavisna rečenica u indikativu (nezavisna može, eventualno, da bude u imperativu). Gradi se najčešće prezentom i futurom indikativa, a oni se međusobno prilično slobodno kombinuju: Se lo cerchiPREZENT , lo troviPREZENT = Ako ga potražiš, naći ćeš ga Se lo cercheraiFUTUR , lo troveraiFUTUR = Ako ga potražiš/budeš potražio, naći ćeš ga Se torniPREZENT in tempo, potraiFUTUR vedere la partita = Ako se vratiš na vreme, moći ćeš da gledaš utakmicu

Se vaiPREZENT da Marco, salụtaloIMPERATIV = Ako ideš kod Marka, pozdravi ga

Realna hipoteza može da sadrži uslov u prošlosti, ili da bude cela u prošlosti: Se non ti ha mandato il conto, vuol dire che è gratis = Ako ti nije poslao račun znači da je besplatno

Se mi addormentavo, lei sụbito mi scuoteva = Ako bih zaspao, ona bi me odmah prodrmala

372 PAZI! Ukoliko su subjekti zavisno–pogodbene i nezavisne rečenice isti, može se upotrebiti gerundij umesto finitnog glagolskog oblika u zavisnoj rečenici:

Cercạndolo, lo troverại = Ako ga potražiš, naći ćeš ga Tornạndo in tempo, puoi vedere la partita = Ako se vratiš na vreme, moći ćeš da gledaš utakmicu

Potencijalna hipotetička rečenica Potencijalna hipotetička rečenica (perịodo ipotẹtico della possibilità) odnosi se na situacije u sadašnjosti i u budućnosti. Sadržaj potencijalne hipotetičke rečenice može se svesti na obrazac: kad bi uradio X, dogodilo bi se Y

što znači da bi se Y dogodilo (sada ili u nekom trenutku kasnije) ukoliko bi se prethodno uradilo X. Ispunjenje uslova X smatra se neizvesnim, samim time je neizvesna i posledica Y. Potencijalna hipotetička rečenica gradi se imperfektom konjunktiva i prezentom kondicionala: Se lo cercassiIMP. KONJ. , lo troverestiPREZ. KOND = Kad bi ga (po)tražio, našao bi ga Se tu tornassiIMP. KONJ. in tempo, potrestiPREZ. KOND. vedere la partita = Kad bi se vratila na vreme, mogla bi da gledaš utakmicu

Se io andassiIMP. KONJ. da Marco, lo saluterẹiPREZ. KOND = Kad bih (ot)išla kod Marka, pozdravila bih ga

PAZI! Kod Italijana je uobičajena greška da se posle veznika se upotrebi prezent kondicionala (*se io andrei ) mesto imperfekta konjunktiva (se io andassi). Posle se u potencijalnim hipotezama treba upotrebiti imperfekat konjunktiva:

Se io andassi... = Kad bih ja otišao... Se loro volẹssero...= Kad bi oni hteli... PAZI! Ukoliko su subjekti zavisno–pogodbene i nezavisne rečenice isti, može se upotrebiti gerundij umesto imperfekta konjunktiva:

Cercạndolo, lo troveresti = Kad bi ga (po)tražio, našao bi ga Tornạndo in tempo, potresti vedere la partita = Kad bi se vratila na vreme, mogla bi da gledaš utakmicu PAZI! Veznik se ne uvodi isključivo hipotetičku rečenicu već i pogodbenu s indikativom (kada je radnja prikazana kao realna), ili indirektnu upitnu rečenicu:

Se ti dicevo di non farlo, perché non mi hai dato retta? = Ako sam ti govorio/la da to ne uradiš, zašto me nisi poslušao/la

Non so se posso andarci = Ne znam da li mogu da odem (tamo)

GLAGOL

373

Irealna hipotetička rečenica Irealna hipotetička rečenica (perịodo ipotẹtico della irrealtà ) odnosi se na prošlost. Sadržaj potencijalne hipotetičke rečenice može se svesti na obrazac: da si uradio X, dogodilo bi se Y

što znači da se radnja Y mogla dogoditi da se prethodno dogodila radnja X. Pošto uslov X nije bio ostvaren, nije se mogla dogoditi ni posledica Y. Irealna hipotetička rečenica gradi se pluskvamperfektom konjunktiva i kondicionalom prošlim (jer se ova vrsta hipotetičke rečenice odnosi na prošlost): Se lo avessi cercatoPLUSKV. KONJ. , lo avresti trovatoKOND. PROŠ = Da si ga potražio, našao bi ga

Se tu fossi tornatoPLUSKV. KONJ. in tempo, avresti potutoKOND. PROŠ. vedere la partita = Da si se vratio na vreme, mogao bi da gledaš utakmicu

Se io fossi andatoPLUSKV. KONJ. da Marco, lo avrei salutatoKOND. PROŠ = Da sam otišao kod Marka, pozdravio bih ga

Irealnim hipotezama smatraju se i hipoteze koje su po strukturi jednake potencijalnim, ali su neostvarljive: Se io fossi ricco, farei il giro del mondo = Da sam bogat, išao bih na put oko sveta Se fossi più alto giocherei a pallacanestro = Da sam viši igrao bih košarku PAZI! Ukoliko su subjekti zavisno–pogodbene i nezavisne rečenice isti, može se upotrebiti gerundij umesto pluskvamperfekta konjunktiva:

Cercạndolo, lo avresti trovato = Da si ga potražio, našao bi ga Tornạndo in tempo, avresti potuto vedere la partita = Da si se vratila na vreme, mogla bi da gledaš utakmicu PAZI! U govornom jeziku, irealna hipotetička rečenica može da se realizuje i upotrebom imperfekta indikativa u nezavisnoj rečenici, u zavisnoj rečenici ili u obe rečenice:

Se lo cercavi, lo avresti trovato = Da si ga tražio našao bi ga Se fossi tornato in tempo, potevi vedere la partita = Da si se vratila na vreme, mogla si da gledaš utakmicu

Se andavo da Marco, lo salutavo = Da sam otišla kod Marka, pozdravila bih ga PAZI! Veznik se ne uvodi isključivo hipotetičku rečenicu već i pogodbenu s indikativom (kada je radnja prikazana kao realna), ili indirektnu upitnu rečenicu, redom:

374

Se ti avevo detto di non farlo, perché non mi hai dato retta? = Ako sam ti rekao/-la da to ne uradiš, zašto me nisi poslušao/-la

Non sapevo se ci era andata = Nisam znao/la da li je otišla (tamo)

Kombinovana hipotetička rečenica Kombinovana hipotetička rečenica može se svesti na obrazac: da si uradio X, sada bi se dogodilo / bi bilo Y što znači da bi se posledica Y mogla dogoditi u sadašnjosti da se u prošlosti ostvario uslov X. Pošto uslov X nije ostvaren, sada se ne može ostvariti ni Y. Kombinovana hipotetička rečenica gradi se pluskvamperfektom konjunktiva i prezentom kondicionala: Se tu avessi compratoPLUSKV. KONJ. in tempo i biglietti, ora non avrestiPRES. KOND. questi problemi = Da si na vreme kupila karte, sada ne bi imala ove probleme PAZI! U govornom jeziku mogućnosti građenja kombinovanih hipotetičkih rečenica šire su nego u pisanom. Naredni hibridni primer nalazi se na granici gramatičke prihvatljivosti:

Se non si sposasse, sarà troppo tardi = Ukoliko se ne bi udala/oženio (sada), biće prekasno (kasnije) PAZI! I kombinovana hipotetička rečenica može da sadrži gerundij u protazi:

Comprando in tempo i biglietti, ora non avresti questi problemi = Da si na vreme kupila karte, sada ne bi imala ove probleme

Hipotetičke rečenice u indirektnom govoru Dok se u direktnom govoru vrsta hipotetičke rečenice najčešće može prepoznati na osnovu upotrebljenih glagolskih oblika, u indirektnom govoru u prošlosti to nije moguće jer se tada realna, potencijalna i irealna hipotetička rečenica grade istim glagolskim oblicima: kondicionalom prošlim i pluskvamperfektom konjunktiva: REALNA HIPOTETIČKA REČENICA DIREKTNI GOVOR INDIREKTNI GOVOR

Se studio, imparo

Ako učim, naučiću

Disse che se avesse studiato, avrebbe imparato

Rekao je da će naučiti ukoliko bude učio

POTENCIJALNA HIPOTETIČKA REČENICA DIREKTNI GOVOR INDIREKTNI GOVOR

Se studiassi, imparerei

Kada bih učila, naučila bih

Disse che se avesse studiato, avrebbe imparato

Rekla je da bi naučila ukoliko bi učila

375

GLAGOL IREALNA HIPOTETIČKA REČENICA DIREKTNI GOVOR INDIREKTNI GOVOR

Se avessi studiato, avrei Da sam učila, naučila bih imparato Disse che se avesse studiato Rekao je da bi naučila da je učila avrebbe imparato

O stvarnom značenju hipotetičke rečenice u indirektnom govoru, to jest – koja joj hipotetička rečenica u direktnom govoru odgovora – može se zaključiti samo pažljivom analizom. I u hipotetičkim rečenicama u indirektnom govoru gerundij može da zameni pluskvamperfekat konjunktiva: Disse che studiando avrebbe imparato

7.8.2.9. SLAGANJE VREMENA I UPOTREBA VREMENA KONJUNKTIVA Prilikom izbora vremena konjunktiva treba voditi računa: 

o glagolskom vremenu u nezavisnoj rečenici:  ako su u nezavisnoj rečenici upotrebljeni prezent ili futur, u zavisnoj mogu da se upotrebe prezent ili perfekat konjunktiva;  ako je u nezavisnoj rečenici upotrebljeno prošlo vreme, u zavisnoj mogu da se upotrebe imperfekat ili pluskvamperfekat konjunktiva;



o vremenskom odnosu koji postoji između nezavisne i zavisne rečenice. Radnja zavisne može da: prethodi radnji nezavisne rečenice; bude istovremena s radnjom nezavisne rečenice;  bude posteriorna u odnosu na radnju nezavisne rečenice.  

Kada se ovi uslovi ukrste, dobija se sledeće pravilo za upotrebu vremena konjunktiva u zavisnoj rečenici: VREME U NEZAVISNOJ REČENICI

VREMENSKI ODNOS NEZAVISNE I ZAVISNE REČENICE

VREME KONJUNKTIVA U ZAVISNOJ

PERFEKAT KONJUNKTIVA Penso che ạbbia sbagliato = Mislim da je pogrešio/-la Pare che non sia venuto = Izgleda da nije došao

ZAVISNA PRETHODI NEZAVISNOJ

ZAVISNA JE ISTOVREMENA SA SADAŠNJE VREME, FUTUR

NEZAVISNOM

PREZENT KONJUNKTIVA

Penso che lui sbagli = Mislim da greši Pare che lei non venga = Izgleda da ona ne dolazi ZAVISNA JE POSTERIORNA U ODNOSU NA NEZAVISNU

 (FUTUR INDIKATIVA)

Penso che sbaglierà = Mislim da će pogrešiti Pare che lei verrà = Izgleda da će ona doći

376 ZAVISNA PRETHODI NEZAVISNOJ

PLUSKVAMPERFEKAT KONJUNKTIVA

Pensavo che avesse sbagliato = Mislio sam da je pogrešio È parso che non fosse venuto = Učinilo se da nije došao ZAVISNA JE ISTOVREMENA SA NEZAVISNOM

PROŠLA VREMENA

IMPERFEKAT KONJUNKTIVA

Pensai che stesse sbagliando = (Po)mislila sam da greši È parso che venisse = Učinilo se da dolazi / da će doći ZAVISNA JE POSTERIORNA U ODNOSU NA NEZAVISNU

 (KONDICIONAL PROŠLI – vidi str. 381) IMPERFEKAT KONJUNKTIVA

Pensavo che avrebbe sbagliato = Mislio sam da će pogrešiti È parso che sarebbe venuto = Učinilo se da će doći Credetti che tornasse presto = (Po)verovala sam da će se vratiti rano PAZI! Kada je u nezavisnoj rečenici upotrebljeno vreme sadašnjosti, a zavisna vremenski prethodi nezavisnoj, u zavisnoj rečenici može da stoji i imperfekat konjunktiva. Na taj način upućuje se na stanje ili na ponavljanje radnje:

Credo che fosse triste = Verujem da je bio tužan Pare che ricevesse lẹttere da tutti = Izgleda da je od svih primao pisma PAZI! Ukoliko je u nezavisnoj rečenici upotrebljen prezent kondicionala glagola želje, njime se upućuje na neostvarenu želju u sadašnjosti. U tom slučaju u zavisnoj rečenici treba da se upotrebi imperfekat konjunktiva:

Vorrei che voi foste più attenti = Htela bih da budete pažljiviji Desidererẹi che avesse più tempo = Želeo bih da ima više vremena Mi piacerebbe che tu ci andassi sụbito = Voleo bih da ti odmah odeš (na to mesto) Ukoliko je u nezavisnoj rečenici upotrebljen kondicional prošli nekog od pomenutih glagola, njime se upućuje na neostvarenu želju u prošlosti, odnosno na činjenicu da ta želja nije ostvarena ni u prošlosti, ni u sadašnjosti. U prvom slučaju, treba da se upotrebi pluskvamperfekat konjunktiva, u drugom imperfekat konjunktiva:

Avrei voluto che fọssero stati più attenti = Voleo bih da su bili pažljiviji Avrei voluto che fọssero più attenti = Voleo bih da su pažljiviji Avrei desiderato che avesse avuto più tempo = Poželela bih da je imao više vremena (tada, u toj prilici)

Avrei desiderato che avesse più tempo = Poželela bih da je imao više vremena (sada, u ovoj situaciji) Za upotrebu italijanskog kondicionala važno je razlikovati plan sadašnjosti od plana prošlosti, naročito kada se ima u vidu da srpski kondicional upotrebljava samo jedno vreme za oba plana.

GLAGOL

377

7.8.3. KONDICIONAL Kondicional (condizionale), ili pogodbeni način, upućuje na radnju čije je ostvarenje neizvesno ili uslovljeno određenim okolnostima. Kondicional ima dva vremena: prezent i prošlo vreme, a upotrebljava se:    

u hipotetičkim rečenicama za ublažavanje zahteva ili tvrdnje za izražavanje tvrdnji koje se ne mogu proveriti za iskazivanje „budućnosti u prošlosti“.

Hipotetičke rečenice O hipotetičkim rečenicama govori se u odeljku 7.8.2.8. Većina kondicionala može se posmatrati kao deo hipotetičkih rečenica u kojima je prisutna samo nezavisna rečenica (apodoza), dok je pogodbena (protaza) izostavljena: Ora andrei a casa = Ja bih otišao kući (ako – npr. – dozvoljavate) Io farei così = Ja bih postupio ovako (ako – npr. – pitate mene)

Ublažavanje zahteva ili tvrdnje Kondicional se upotrebljava u učtivom obraćanju umesto suviše neposrednog i zbog toga možda i neprimerenog prezenta: Avrei bisogno di un’informazione = Trebala bi mi jedna informacija Vorrei porre una domanda = Hteo bih da postavim pitanje

Umesto ovakvog kondicionala može se upotrebiti i imperfekat indikativa: Avevo bisogno di un'informazione = Treba mi jedna informacija Volevo porre una domanda = Hteo sam da postavim pitanje

Kondicionalom se može ublažiti određena tvrdnja: Attualmente starei lavorando alla mia tesi = Pa eto, trenutno radim na svojoj disertaciji

Io non avrei fame = Ja baš i nisam gladan

Izražavanje tvrdnji koje se ne mogu proveriti U vezi s ovom funkcijom italijanskog kondicionala vidi odeljak 7.8.3.3. Iskazivanje budućnosti u prošlosti U vezi s iskazivanjem budućnosti u prošlosti, vidi odeljke 7.8.1.2 i 7.8.2.3. i fusnote 65, 67 i 72.

378

7.8.3.1. PREZENT KONDICIONALA Prezent kondicionala (presente condizionale) gradi se od osnove koja se dobija odbacivanjem poslednjeg vokala infinitiva i na nju se dodaju lični nastavci izloženi u narednoj tabeli. Osnova za prezent kondicionala ista je kao osnova za futur, što znači da se sve nepravilne osnove za futur upotrebljavaju i za kondicional. PAZI! Kod glagola 1. konjugacije nastavak –are pretvara se u –ere, tako da prezent kondicionala glagola amare glasi amerẹi, amerẹsti itd. lični nastavci za kondicional lični nastavci za creder + kondicional lični nastavci za dormir + kondicional

amare = Primeri:

amer +

crẹdere = dormire =

LIČNI NASTAVCI

1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA

3. KONJUGACIJA

– ẹi – ẹsti – ẹbbe

– ẹi – ẹsti – ẹbbe

– ẹi – ẹsti – ẹbbe

– ẹmmo –ẹste – ẹbbero

– ẹmmo – ẹste – ẹbbero

– ẹmmo – ẹste – ẹbbero

JEDNINA

1. LICE 2. LICE 3. LICE MNOŽINA

1. LICE 2. LICE 3. LICE

PAZI! Kao što se vidi iz tabele, sve tri konjugacije imaju iste nastavke za prezent kondicionala i u svim licima akcent je na nastavcima.

Pregled oblika prezenta kondicionala (ne razlikuje se rod subjekta): 1. KONJUGACIJA

io tu lui noi voi loro

lavorerẹi lavorerẹsti lavorerẹbbe lavorerẹmmo lavorerẹste lavorerẹbbero

ja bih radio ti bi radio on bi radio mi bismo radili vi biste radili oni bi radili

2. KONJUGACIJA

io tu lui noi voi loro

crederẹi crederẹsti crederẹbbe crederẹmmo crederẹste crederẹbbero

ja bih verovao ti bi verovao on bi verovao mi bismo verovali vi biste verovali oni bi verovali

GLAGOL

379

3. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

finirẹi finirẹsti finirẹbbe finirẹmmo finirẹste finirẹbbero

ja bih završio /-la ti bi završio /-la on /ona bi završio /-la mi bismo završili /e vi biste završili /e oni /one bi završili /e

Prezent kondicionala odnosi se na trenutak govorenja i nema dodirnih tačaka s prošlošću. O ovome treba voditi računa zbog činjenice da srpski kondicional ima samo jedno vreme: ono se odnosi i na sadašnjost i – kao relativni kondicional – na prošlost. Da bi se pravilno upotrebio italijanski kondicional neophodno je razlučiti da li je radnja smeštena u sadašnjosti ili u prošlosti. U prvom slučaju treba upotrebiti prezent kondicionala, u drugom prošlo vreme kondicionala: Kaže da bi otišao na more Dopalo bi mi se

Dice che andrebbe al mare (narednog leta) Dice che sarebbe andato al mare (prošlog leta) Mi piacerebbe (u ovom trenutku) Mi sarebbe piaciuto (ranije)

7.8.3.2. KONDICIONAL PROŠLI Kondicional prošli (passato condizionale) je složeno vreme i nema posebne lične nastavke. Gradi se od prezenta kondicionala pomoćnog glagola i participa prošlog glavnog glagola. Pregled oblika kondicionala prošlog: POMOĆNI GLAGOL AVERE

(ne razlikuje rod subjekta) 1. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

avrẹi avrẹsti avrẹbbe avrẹmmo avrẹste avrẹbbero

lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato lavorato

ja bih (bio /-la) radio /-la ti bi (bio /-la) radio /-la on /ona bi (bio /-la) radio /-la mi bismo (bili /e) radili /e vi biste (bili /e) radili /e oni /one bi (bili /e) radili /e

2. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

avrẹi avrẹsti avrẹbbe avrẹmmo avrẹste avrẹbbero

creduto creduto creduto creduto creduto creduto

ja bih (bio /-la) verovao /-la ti bi (bio /-la) verovao /-la on /ona bi (bio /-la) verovao /-la mi bismo (bili /e) verovali /e vi biste (bili /e) verovali /e oni /one bi (bili /e) verovali

380 3. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

avrẹi avrẹsti avrẹbbe avrẹmmo avrẹste avrẹbbero

POMOĆNI GLAGOL ẸSSERE

finito finito finito finito finito finito

ja bih (bio /-la) završio /-la ti bi (bio /-la) završio /-la on /ona bi (bio /-la) završio /-la mi bismo (bili /e) završili /e vi biste (bili /e) završili /e oni /one bi (bili /e) završili /e

(razlikuje rod subjekta) 1. KONJUGACIJA

io tu lui /lei noi voi loro

sarẹi sarẹsti sarẹbbe sarẹmmo sarẹste sarẹbbero

andato/a andato/a andato/a andati/e andati/e andati/e

io tu lui /lei noi voi loro

sarẹi sarẹsti sarẹbbe sarẹmmo sarẹste sarẹbbero

cresciuto/a cresciuto/a cresciuto/a cresciuti/e cresciuti/e cresciuti/e

io tu lui /lei noi voi loro

sarẹi sarẹsti sarẹbbe sarẹmmo sarẹste sarẹbbero

partito partito partito partiti partiti partiti

ja bih (bio /-la) otišao /-la ti bi (bio /-la) otišao /-la on /ona bi (bio /-la) otišao /-la mi bismo (bili /e) otišli /e vi biste (bili /e) otišli /e oni /one bi (bili /e) otišli /e

2. KONJUGACIJA

ja bih (bio /-la) odrastao /-la ti bi (bio /-la) odrastao /-la on /ona bi (bio /-la) odrastao /-la mi bismo (bili /e) odrasli /e vi biste (bili /e) odrasli /e oni /one bi (bili /e) odrasli /e

3. KONJUGACIJA

ja bih (bio /-la) otputovao /-la ti bi (bio /-la) otputovao /-la on /ona bi (bio /-la) otputovao /-la mi bismo (bili /e) otputovali /e vi biste (bili /e) otputovali /e oni /one bi (bili /e) otputovali /e

PAZI! Particip prošli složenih vremena koja se grade pomoćnim glagolom ẹssere slaže se u rodu i broju sa subjektom: io sarẹi andata = ja bih (bila) otišla tu sarẹsti andata = ti bi (bila) otišla lei sarẹbbe andata = ona bi (bila) otišla noi sarẹmmo andate = mi bismo (bile) otišle voi sarẹste andate = vi biste (bile) otišle loro sarẹbbero andate = one bi (bile) otišle

Kondicional prošli odnosi se na prošlost i nema dodirnih tačaka s trenutkom govorenja. Upotrebljava se za iskazivanje pretpostavki, zahteva, neproverenih informacija vezanih za prošlost.

381

GLAGOL

U govornom jeziku može da ga zameni imperfekat, kako za iskazivanje „budućnosti u prošlosti“, tako i u irealnim hipotetičkim rečenicama. Naročito važna funkcija kondicionala prošlog je upravo pomenuto iskazivanje „budućnosti u prošlosti“, odnosno radnje koja je vršena nakon nekog trenutka u prošlosti. U srpskom se „budućnost u prošlosti“ iskazuje običnim futurom, ali takvo rešenje nije dozvoljeno u italijanskom: Ha pensato che sarebbe venuto = Pomislio je da će doći 80 Pensò che avrebbe vinto = Pomisli da će pobediti

Kondicional prošli u ovoj funkciji može se zameniti imperfektom indikativa (uz određena ograničenja: vidi odeljak 7.8.1.2 ): Ha pensato che veniva = Pomislio je da će doći

ili, ukoliko su subjekti zavisne i nezavisne isti, infinitivom: Pensò di vịncere = Pomisli da će pobediti

Prethodni primer može se shvatiti i kao „Pomislio je da pobeđuje“. Da bi se naglasila futuralnost zavisne rečenice obično se dodaje modalni glagol potere : Pensò di poter vịncere = Pomisli da će pobediti PAZI! Kada je u nezavisnoj rečenici upotrebljen glagol naredbe, kondicional prošli u zavisnoj ne može da iskaže sadržaj naredbe. Primer:

Ha detto che sarebbe venuto = Rekao je da će doći ne bi trebalo da se parafrazira implicitnom rečenicom s infinitivom, zbog razlike u značenju koja se na taj način stvara:

Ha detto di venire = Rekao je neka dođe

81

Kondicional prošli u funkciji „budućnosti u prošlosti“ može da se zameni imperfektom indikativa, ali treba voditi računa o težnji imperfekta da u zavisnoj rečenici uputi na radnju koja je istovremena s radnjom nezavisne rečenice. Sledeći iskaz može biti dvosmislen:

Ha detto che veniva = Rekao je da će doći Rekao je da dolazi (u tom trenutku) Rekao je da dolazi (da je imao običaj da dolazi) U vezi s imperfektom i „budućnošću u prošlosti“, vidi odeljak 7.8.2.3. Međutim, ukoliko se u datom kontekstu perfekat tumači kao oblik koji je vremenski blizak sadašnjosti, onda i iskaz Ha pensato che verrà može da bude prihvatljiv, naročito u govornom jeziku (vidi tabelu na str. 330). 81 Ovaj iskaz može da ima značenje: Rekao je da će doći, ali takvo tumačenje je manje verovatno; dodavanjem glagola volere, pomenuta vrednost iskaza postaje jasnija: Ha detto di volere venire = Rekao je da će doći. 80

382

7.8.3.3. PRILOG NAVODNO I ITALIJANSKI KONDICIONAL Prilog navodno nema leksički ekvivalent u italijanskom jeziku. Neproverene informacije uvedene prilogom navodno prevode se na italijanski upotrebom kondicionala, bilo prezenta, bilo prošlog (u zavisnosti od toga da li se pretpostavka odnosi na trenutak govorenja ili na neki trenutak u prošlosti): La notịzia sarebbe fresca = Vest je navodno sveža Marco avrebbe dei dẹbiti = Marko navodno ima neke dugove La polizịa sarebbe sulle tracce dei malviventi = Policija je navodno na tragu kriminalaca

Sarẹbbero arrivati per primi = Navodno su stigli/e prvi/e Marco avrebbe avuto dei dẹbiti = Marko je navodno imao neke dugove Esse avrẹbbero scoperto una nuova specie animale = One su navodno otkrile novu životinjsku vrstu

Pridev navodni može se prevesti italijanskim pridevom presunto (to je particip prošli glagola presụmere = pretpostaviti): Arrestate presunte spie = Uhapšeni navodni špijuni Nessuna inchiesta sul presunto doping = Nema istrage o navodnom dopingovanju

7.8.3.4. SRPSKI ITERATIVNI KONDICIONAL I ITALIJANSKI KONDICIONAL Srpskim iterativnim kondicionalom izražava se ponavljanje radnje u prošlosti: on se prevodi italijanskim imperfektom indikativa jer kondicional sam po sebi ne upućuje na ponavljanje radnje: Ustao bi rano i otišao bi na pecanje = Si alzava presto e andava a pescare Obično bismo se šetali, zatim bismo se vratili kući = Di solito passeggiavamo, poi tornavamo a casa

7.8.3.5. FUTUR II U PROŠLOSTI U srpskim iskazima: Kada budem završio, doći ću kod tebe Kad budeš radio, imaćeš više novaca

upotrebljene su dve vrste futura – futur egzaktni i futur. U srpskom je futur egzaktni obavezan u zavisnoj rečenici (vremenskoj ili pogodbenoj), kako za prethodnu, tako i za istovremenu radnju. U italijanskom se futur II upotrebljava samo za buduću radnju koja se odvija pre neke druge buduće radnje: Quando avrò finito, verrò da te = Kada budem završio, doći ću kod tebe

GLAGOL

383

Ukoliko su dve radnje istovremene, mora se upotrebiti samo futur: Quando lavorerai, avrai più soldi = Kad budeš radio, imaćeš više novaca

U indirektnom govoru koji se odnosi na prošlost umesto futura mora da se upotrebi kondicional prošli: Disse che sarebbe venuto da te = Rekao je da će doći kod tebe

Kada su nezavisna i vremensko-zavisna rečenica u indirektnom govoru u prošlosti, treba upotrebiti kondicional prošli umesto srpskog futura i pluskvamperfekat konjunktiva umesto futura II. Ovakav iskaz liči na hipotetičku rečenicu, ali analizom njenog značenja zaključuje se da se radi o rečenici sa dva futura: Disse che quando avesse finito, sarebbe venuto da te = Rekao je da će doći kod tebe kada bude završio

Još nekoliko primera: Mislio je da će bolje spavati kada = Pensava che avrebbe dormito meglio bude ugasio svetlo quando avesse spento la luce Nadala se da će otići na odmor kada = Sperava che sarebbe andata in vacanza bude završila taj posao quando avesse finito quel lavoro Izjavili su da će se povući kada se = Dichiarạrono che si sarẹbbero ritirati situacija bude smirila quando la situazione si fosse calmata

Navedeni iskazi mogu se pojednostaviti implicitnim strukturama: Pensava che avrebbe dormito meglio dopo aver spento la luce Sperava che sarebbe andata in vacanza dopo aver finito quel lavoro Dichiạrarono che si sarẹbbero ritirati una volta calmạtasi la situazione

U gornjim primerima zavisno-vremenska rečenica obavlja funkciju sličnu pogodbenoj rečenici (protazi). U tom smislu, u njoj se ne sme upotrebiti kondicional prošli. 7.8.4. IMPERATIV Imperativ (imperativo ) ili zapovedni način služi za izricanje naredbi; ima samo jedno vreme, a u okviru tog vremena postoje imperativ za neformalno obraćanje i imperativ za formalno obraćanje. Oni se razlikuju i morfološki i sintaksički. U slučaju prvih oblika nenaglašene zamenice i rečce ci i ne stoje posle glagola i pišu se sastavljeno s njim, dok se oblici imperativa za formalno obraćanje pišu odvojeno od nenaglašenih zamenica i rečca ci i ne , a ove stoje ispred glagolskog oblika.

384

7.8.4.1. IMPERATIV ZA NEFORMALNO OBRAĆANJE Kao i u srpskom, neformalno obraćanje jednoj osobi vrši se u 2. licu jednine. Neformalno obraćanje grupi ljudi obavlja se u 2. licu množine. I 1. lice množine ima svoj oblik imperativa: ovakav imperativ služi da se grupa kojoj pripada i govornik podstakne na vršenje neke radnje. Imperativ za neformalno obraćanje gradi se od osnove koja se dobija odbacivanjem infinitivnih nastavaka –are, –ere ili –ire ; na tu osnovu dodaju se sledeći lični nastavci: 1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA

3. KONJUGACIJA

–a – i ạmo – ạ te

–i – i ạmo – ẹ te

–i – i ạmo – ị te

2. LICE JEDNINE 1. LICE MNOŽINE 2. LICE MNOŽINE

Pregled oblika imperativa za neformalno obraćanje: 1. KONJUGACIJA – tu – noi voi –

– lavora! – lavoriạmo! lavorạte! –

– tu – noi voi –

– dormi! – dormiạmo! dormịte! –

–

radi! –

(hajde da) radimo! radite! –

3. KONJUGACIJA

– spavaj! – spavajmo! spavajte! –

2. KONJUGACIJA

– tu – noi voi –

– credi! – crediạmo! credẹte! –

– veruj! – verujmo! verujte! –

3. KONJUGACIJA– INHOATIVNI GLAGOLI

– tu – noi voi –

– finisci! – finiạmo! finịte! –

– završi! – završimo! završite! –

Imperativ za neformalno obraćanje piše se sastavljeno s nenaglašenim zamenicom i rečcama ci i ne (vidi i odeljke 6.1.6 i 7.8.4.6): Guarda Marco! Guạrdalo! = Pogledaj Marka! Pogledaj ga! Vuoi una fetta di torta? Prẹndila! = Hoćeš parče torte? Uzmi (ga) Pọrtaglielo dopo! = Odnesi mu/joj/im to odmah Andiạmoci sụbito! = Pođimo odmah (tamo) Finịtene almeno due! = Završite barem dva (zadatka, npr.) Pẹttinati! = Očešljaj se

Za odrične oblike ovih oblika imperativa vidi odeljak 7.8.4.3.

385

GLAGOL

7.8.4.2. IMPERATIV ZA FORMALNO OBRAĆANJE Imperativ za formalno obraćanje gradi se od osnove koja se dobija tako što se odbace završeci –are, –ere ili –ire ; na nju se dodaju lični nastavci izloženi u narednoj tabeli: 1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA 3. KONJUGACIJA

–i – i no

3. LICE JEDNINE 3. LICE MNOŽINE

–a – a no

–a – a no

PAZI! Oblici imperativa za učtivo obraćanje trećim licima zapravo su oblici konjunktiva prezenta.

Pregled oblika imperativa za formalno obraćanje (zamenica lei u ovoj službi odnosi se na oba pola; nije obavezna upotreba zamenica ispred imperativa): 1. KONJUGACIJA

– – (lei) – – (loro)

– – lavori! – – lavọrino!

– – (lei) – – (loro)

– – dorma! – – dọrmano!

– – radite! – – radite!

3. KONJUGACIJA

– – spavajte! _ – spavajte!

2. KONJUGACIJA

– – (lei) – – (loro)

– – creda! – – crẹdano!

– – verujte! – – verujte!

3. KONJUGACIJA – INHOATIVNI GLAGOLI

– – (lei) – – (loro)

– – finisca! – – finịscano!

– – završite! – – završite!

Srpski imperativ ima samo jedan oblik za formalno obraćanje jednoj osobi ili grupi ljudi (npr. Uđite). U italijanskom postoje posebni oblici za formalno obraćanje jednoj osobi; jednoj osobi treba da se obratimo u 3. licu jednine: Si sieda, signora! = Sednite, gospođo! Si accọmodi, signor Dossi! = Izvolite, gospodine Dosi! Stia tranquillo! = Budite spokojni! (obraćanje jednoj osobi, muškarcu) Stia tranquilla! = Budite spokojni (obraćanje jednoj osobi, ženi)

Takođe, formalno obraćanje jednoj osobi može da se obavi i u 2. licu množine, ali takvo obraćanje je manje uobičajeno i ima dijalektalni prizvuk: Fate presto, signore! = Požurite, gospodine! Uscite, signora! = Izađite, gospođo! Accomodạtevi, padre Luciano! = Izvolite, oče Lučano!

386

Formalno obraćanje grupi ljudi obavlja se u 3. licu množine ili, češće, u 2. licu množine. Uobičajeno je da se grupi ljudi formalno obratimo imperativom za 2. lice množine: Entrate pure! = Slobodno uđite! (obraćanje grupi ljudi) Fate presto! = Požurite! (obraćanje grupi ljudi) Portạtemi i temi! = Donesite mi sastave!

Ukoliko se grupi ljudi obratimo 3. licu množine, takvo obraćanje zvuči veoma formalno i vezuje se ili za posebne situacije (u kontaktu s uvaženim gostima, državnicima i sl.), ili za prilike kada se grupi ljudi želi ukazati naročito poštovanje ili uvažavanje: Gradịscano accomodarsi = Molim gospodu da se smesti Assạggino questa specialità = Probajte ovaj specijalitet Vẹngano! = Dođite (obraćanje grupi ljudi) Si accọmodino = Izvolite! (obraćanje grupi ljudi)

PAZI! Za pravilno tumačenje imperativa za formalno obraćanje jednoj osobi neophodno je da se na osnovu konteksta zaključi da li je osoba kojoj se nešto naređuje odista prisutna. Ukoliko jeste, italijanski imperativ za formalno obraćanje jednoj osobi prevodi se srpskim imperativom, kao u prethodnim primerima. Ukoliko ta osoba nije prisutna, italijanski imperativ za formalno obraćanje ima vrednost indirektne naredbe i prevodi se na sledeći način:

Faccia quel che vuole = Neka uradi šta hoće Se la prenda pure! = Neka se slobodno naljuti Vada al diạvolo! = Neka ide do đavola! Pạghino sụbito! = Neka plate odmah Si sbrịghino = Neka požure Si arrạngino = Neka se snađu Ponavljamo, u gornjim primerima osobe kojima se naređuje nisu prisutne. Vidi i odeljak 7.8.2.7 i odeljak 7.8.4.5. PAZI! U govornom jeziku, umesto imperativa za treće lice jednine vrlo često se upotrebljava prezent indikativa, takođe za treće lice, u nezavisnoj upitnoj rečenici. Upotrebom upitne rečenice sa indikativom govornik nastupa manje zapovednim tonom; odnos sa osobom kojoj se govornik obraća je opušteniji, ali i dalje formalan, jer se upotrebljava treće lice:

Mi fa un caffè? = Jednu kafu, molim vas Ci porta dell'altro vino, per favore? = Možete li da nam donesete još vina, molim vas! Gli dà lei l' indirizzo? = Dajte mu vi adresu Mi toglie una curiosità? = Recite mi jednu stvar

387

GLAGOL

7.8.4.3. ODRIČNI OBLICI IMPERATIVA Odrični oblici imperativa obrazuju se dodavanjem priloga non ispred imperativa; ovo pravilo ne važi za 2. lice jednine (vidi odeljak 7.8.4.4): PRVO LICE MNOŽINE POTVRDNI OBLIK

Entriamo! Corriamo! Partiamo adesso!

ODRIČNI OBLIK

Non entriamo! Non corriamo! Non partiamo adesso!

ZNAČENJE

Nemojmo da uđemo! Nemojmo da trčimo! Nemojmo da otputujemo sada

DRUGO LICE MNOŽINE POTVRDNI OBLIK

Guardate! Prendete! Dormite!

ODRIČNI OBLIK

ZNAČENJE

Non guardate! Non prendete! Non dormite!

Nemojte gledati Nemojte da uzimate Ne spavajte!

TREĆE LICE JEDNINE POTVRDNI OBLIK

Guardi, signore! Entri, signora! Dorma!

ODRIČNI OBLIK

Non guardi, signore! Non entri, signora! Non dorma!

ZNAČENJE

Nemojte da gledate, gospodine! Nemojte da ulazite, gospođo! Nemojte spavati! (jednoj osobi)

TREĆE LICE MNOŽINE ODRIČNI OBLIK

POTVRDNI OBLIK

Guạrdino, signori! Non guạrdino, signori! Ẹntrino, signore! Non ẹntrino, signore! Dọrmano! Non dọrmano!

ZNAČENJE

Nemojte da gledate, gospodo! Gospođe, nemojte da ulazite! Nemojte spavati! (grupi ljudi)

Ukoliko uz navedene oblike imperativa stoje nenaglašena zamenica ili rečca

ci ili ne, beleže se dve mogućnosti: 

uz 1. i 2. lice množine nenaglašena zamenica ili rečca ci ili ne mogu da stoje ili ispred glagola ili posle glagola: u poslednjem slučaju one se pišu sastavljeno s glagolom. U oba slučaja negacija non prethodi kako glagolu, tako i zamenicama ili rečcama: Non Non Non Non



prendiạmolo! andiạmoci! portạtene due! dịtemelo!

ili : ili : ili : ili :

Non Non Non Non

lo prendiamo! ci andiamo! ne portate due! me lo dite!

Nemojmo ga uzeti! Nemojmo da idemo (tamo)! Nemojte poneti dva! Nemojte mi to reći!

uz 3. lice jednine i 3. lice množine nenaglašena zamenica ili rečca ci ili ne stoje obavezno i isključivo između negacije non i glagola:

388 Non lo prenda! Non ci vada! Non ne porti due! Non me lo dịcano!

Nemojte ga uzeti! (jednoj osobi) Nemojte da idete (tamo)! (jednoj osobi) Nemojte poneti dva! (jednoj osobi) Nemojte mi to reći! (grupi ljudi)

7.8.4.4. ODRIČNI OBLICI IMPERATIVA ZA 2. LICE JEDNINE Odrični oblik imperativa za 2. lice jednine gradi se negacijom non i infinitivom glagola: Non guardare! Non rịdere! Non dormire!

Nemoj da gledaš! Ne smej se! Nemoj da spavaš!

PAZI! Odrični oblik imperativa za 2. lice jednine glagola dovere glasi:

Non devi = Ne smeš/Ne moraš Kao što se vidi iz prevoda, odrični oblik imperativa glagola dovere ima dva značenja, a kontekst može pomoći pri izboru oblika koji najviše odgovara situaciji:

Non dobbiamo dịrglielo = Ne smemo/Ne moramo da mu/joj/im to kažemo Non dovete farlo = Ne smete/Ne morate da to uradite

Nenaglašene zamenice i rečca ci i ne stoje ili pre ili posle odričnog oblika imperativa za 2. lice. U ovom poslednjem slučaju one se pišu sastavljeno s glagolom. U oba slučaja negacija non prethodi kako glagolu, tako i zamenicama ili rečcama; između dve varijante ne postoji posebna razlika u značenju: Non Non Non Non Non

lo prẹndere! ci andare! ne portare due! me lo dire! ti girare

ili : ili : ili : ili : ili :

Non Non Non Non Non

prẹnderlo! andarci! portạrne due! dịrmelo! girarti!

Nemoj ga uzeti! Nemoj da ideš (tamo)! Nemoj poneti dva! Nemoj mi to reći! Ne okreći se!

7.8.4.5. IZRICANJE NAREDBI U INDIREKTNOM GOVORU Prelaskom sa direktnog na indirektni govor imperativ se zamenjuje trećim licima konjunktiva, kako u nezavisnoj rečenici, tako i u zavisnoj. Vreme konjunktiva (prezent ili imperfekat: složena vremena konjunktiva ne mogu se upotrebiti u zapovednoj službi) bira se prema pravilima o slaganju vremena. Navodimo nekoliko primera naredbi upućenih osobama koje su odsutne u trenutku govorenja:

GLAGOL

389

Vẹngano sụbito! = Neka dođu smesta! Faccia come vuole! = Neka uradi kako hoće! Glielo porti lui! = Neka mu/joj/im on to odnese! Ci vạdano da soli! = Neka od (tamo) sami! Ne prọvino un altro! = Neka probaju neki drugi! PAZI! Pored prezenta konjunktiva, i imperfekat konjunktiva može da se upotrebi za naredbu osobi koja je odsutna u trenutku govorenja:

Facẹssero meglio il loro dovere = Neka bolje rade ono što im je dužnost Trovasse qualcosa da fare = Neka nađe nešto da radi Ova upotreba imperfekta konjunktiva upućuje na sumnju u izvršenje naredbe i podseća na imperfekat konjunktiva kojim se iskazuje verovatno neostvariva želja (vidi odeljak 7.8.2.7).

I u indirektnom govoru moguće je izreći naredbu: INDIREKTNI GOVOR U PROŠLOSTI:

Ha detto che venịssero sụbito = Kazao je da odmah dođu Propose che ci andạssero loro = Predložio je da oni odu (na to mesto) Consigliò che ne provạssero un altro = Savetovao je da probaju neki drugi INDIREKTNI GOVOR U SADAŠNJOSTI:

Ọrdina che vẹngano sụbito = Naređuje da odmah dođu Chiede che lo fạcciano ora = Traži da oni to urade sada Dice che esca dall’altra parte = Kaže da izađe sa druge strane PAZI! Postoji mogućnost da se previdi prisustvo konjunktiva za naredbu u indirektnom govoru i da se on poistoveti sa indikativom, čime se bitno menja značenje samog iskaza. Primer:

Disse che venịssero sụbito treba prevesti: Rekao je da odmah dođu/Rekao je neka odmah dođu Iskaz Kazao je da odmah dolaze glasio bi na italijanskom Disse che venịvano sụbito.

7.8.4.6. IMPERATIV I NENAGLAŠENE ZAMENICE I REČCE O položaju nenaglašenih ličnih zamenica koje stoje uz imperativ govori se i u odeljku 6.1.6, a problem je delimično predstavljen i u prethodnim odeljcima posvećenim imperativu. Na ovom mestu nudi se pregled kombinacija oblika imperativa za 2. lice jednine i 1. i 2. lice množine s nenaglašenim zamenicama i rečcama ci i ne. U trećem licu jednine i trećem licu množine, kao što je rečeno u više navrata, nenaglašene zamenice i rečce stoje uvek neposredno ispred oblika imperativa a posle negacije non, ukoliko je ova prisutna u rečenici.

390 PAZI! Sastavljeno pisanje oblika imperativa i nenaglašenih zamenica ili rečca ci ili ne ne utiče na promenu mesta akcenta! Uporedi:

Passạte la palla!= Dodajte loptu! Passạtela! = Dodajte je! Passạtemela! = Dodajte mi je!

Comprạte il libro! = Kupite knjigu! Comprạtelo = Kupite je! Comprạtevelo! = Kupite je (za sebe) Ovo pravilo važi i za gerundij, za particip prošli, za infinitiv i za prilog ecco : Portạndo Noseći Fạtto il cọmpito Uradivši zadatak Portạndolo Noseći ga Fạttolo Uradivši ga Portạndomelo Noseći mi ga Fạttomelo Uradivši mi ga Portare Nositi Ecco Evo Portạrli Nositi ih Ẹccola Evo je Portạrmeli Nositi mi ih Ẹccotela Evo ti je

Prva konjugacija – imperativ i nenaglašene zamenice i rečce NENAG. LIČNA ZAMENICA

ZDRUŽENI OBLICI NENAG. POVRATNA ZAM, REČCE

CI I NE

pọrtalo = donesi ga portiạmogli = donesimo mu portạteli = donesite ih (m. rod) pọrtala = donesi je pọrtamelo = donesi mi ga pọrtacelo = donesi nam ga pọrtaceli = donesi nam ih

portạtele = donesite joj portiạmole = donesimo ih (ž. rod) pọrtami = donesi mi portạteci = donesite nam

pọrtati la giacca = ponesi jaknu pọrtatela = ponesi(te) je portiạmone una = donesimo jednu

portạtevene uno = ponesite jednog pọrtaci tutto = ponesi sve (tamo) portiạmoceli = ponesimo ih tamo

portạteglielo = donesite mu /joj / im ga pọrtagliela = donesi mu /joj / im je

PAZI! Odrični oblik za 2. lice jednine gradi se na dva načina:

non portạrlo, ili non lo portare non portạrtene uno, ili non te ne portạre uno Prvo i drugo lice množine mogu da grade odrične oblike na dva načina:

non portiạmoglielo, ili non glielo portiamo non portạtecene due, ili non ce ne portate due PAZI! Nenaglašena zamenica gli, kada je upotrebljena samostalno uz glagol, odnosi se na 3. lice jednine i na muški rod (mu ) ili na 3. lice množine (im ). Ukoliko je zamenica gli upotrebljena u združenim oblicima zamenica, ili uz rečce ci ili ne, ona se odnosi na sva treća lica (mu, joj, im ), budući da i le 82 + la daju gliela :

82

Le je dativna zamenica za 3. lice ženskog roda (= joj), la je akuzativna zamenica za isto lice. Zbog veće razumljivosti, *lela se disimiluje u gliela (odnosno u glielo itd.)

391

GLAGOL

Pọrtagli la lẹttera = Odnesi mu pismo/im pismo Pọrtagliela = Odnesi mu/joj/im ga Pọrtagliene una = Odnesi mu/joj/im jedno (pismo)

Druga konjugacija – imperativ i nenaglašene zamenice i rečce NENAG. LIČNA ZAMENICA ZDRUŽENI OBLICI

prẹndilo = uzmi ga prendiạmogli = uzmimo mu /im prẹndili = uzmi ih prendẹtela = uzmite je prẹndimelo = uzmi mi ga prendẹtecelo = uzmite nam ga

prẹndile = uzmi joj prendiạmole = uzmimo ih (ž. rod ) prendẹtecela = uzmite nam je prẹndimi! = uhvati me! prendiạmoglielo = uzmimo mu /joj /im ga

NENAG. POVRATNA ZAM, REČCE CI

prẹndigliene una = uzmi jednu za prẹndiạmocene uno = uzmimo njega /nju /njih jednog za sebe

I NE

PAZI! Odrični oblik za 2. lice jednine gradi se na dva načina:

non prẹnderlo, ili non lo prẹndere non prẹndertene uno, ili non te ne prẹndere uno Prvo i drugo lice množine mogu da grade odrične oblike na dva načina:

non prendiạmoglielo, ili non glielo prendiamo non prendẹtecene due, ili non ce ne prendete due

Treća konjugacija – imperativ i nenaglašene zamenice i rečce NENAG. LIČNA ZAMENICA

ZDRUŽENI OBLICI

finịscilo = završi ga finiạmogli = završimo mu finịteli = završite ih finịscila = završi je finịscimelo = završi mi to finịteglielo = završite mu /joj /im

to

finịscile = završi joj finịtele = završite ih (predmete ž. roda) finịscimi = završi mi finịteci = završite nam finịscicela = završi nam je finịtecelo = završite nam to

NENAG.

finịteci = završite ovde /završi ovim 83 finiạmone due = završimo dva finịscicelo = završi ga na ovom mestu ZAM, REČCE CI finịscimene due = završi mi dva /ovim 83 POVRATNA I NE

83

U ovom slučaju, rečca ci vrši instrumentalnu službu: Finịsci il disegno con questi colori = Finịscici il disegno. Za detalje, vidi odeljak 6.9.1.2.

392 PAZI! Odrični oblik za 2. lice jednine gradi se na dva načina:

non finịrlo, ili non lo finịre non finịrcelo, ili non ce lo finịre Prvo i drugo lice množine mogu da grade odrične oblike na dva načina:

non finiạmoglielo, ili non glielo finiamo non finịtecene due, ili non ce ne finite due

7.8.4.7. IMPERATIV GLAGOLA ẸSSERE, AVERE I SAPERE • Imperativ glagola ẹssere glasi: LICE

2. LICE J. 3. LICE J. 1. LICE M. 2. LICE M. 3. LICE M.

POTVRDNI OBLIK

ODRIČNI OBLIK

sịi sia siạmo siạte sịano

non non non non non

ẹssere sia siạmo siạte sịano

ZNAČENJE

budi; nemoj biti budite; nemojte biti budimo; nemojmo biti budite; nemojte biti budite; nemojte biti

Trećim licem jednine obraćamo se učtivo jednoj osobi; drugim licem jednine obraćamo se grupi ljudi; trećim licem množine obraćamo se naglašeno učtivo grupi ljudi. U srpskom jeziku za ova tri oblika postoji samo jedan ekvivalent (budite ; nemojte biti ), što može da bude izvor nedoumica u tumačenju teksta i u produkciji na italijanskom. Ukoliko osoba na koju se odnosi naredba nije prisutna, treba upotrebiti treća lica (vidi i odeljak 7.8.4.5): Sia punito! = Neka bude kažnjen! (po značenju, ovo je primer pasiva) Siano invitati anche loro! = Neka i oni budu pozvani! (i ovo je primer pasiva)

Nenaglašena rečca ne može se pisati sastavljeno s oblicima imperativa za 2. lice jednine i za 1. i 2. lice množine, mada je takav spoj prilično redak: Sịine contenta! = Budi zadovoljna time! Siạmone felici! = Budimo srećni zbog toga! Siạtene certi! = Budite uvereni u to!

• Imperativ glagola avere glasi: LICE

2. LICE J. 3. LICE J. 1. LICE M. 2. LICE M. 3. LICE M.

POTVRDNI OBLIK

ODRIČNI OBLIK

ạbbi ạbbia abbiạmo abbiạte ạbbiano

non non non non non

avere ạbbia abbiạmo abbiạte ạbbiano

ZNAČENJE

imaj; nemoj imati imajte; nemojte imati imajmo; nemojmo imati imajte; nemojte imati imajte; nemojte imati

393

GLAGOL

I za glagol avere važe primedbe koje su iznesene za glagol ẹssere, da u srpskom za tri lica italijanskog imperativa postoji samo jedan ekvivalent. • Imperativ glagola sapere glasi: LICE

2. LICE J. 3. LICE J. 1. LICE M. 2. LICE M. 3. LICE M.

POTVRDNI OBLIK

sạppi sạppia sappiạmo sappiạte sạppiano

ODRIČNI OBLIK

(non (non (non (non (non

sapere) sạppia) sappiạmo) sappiạte) sạppiano)

ZNAČENJE

znaj; nemoj znati znajte; nemojte znati znajmo; nemojmo znati znajte; nemojte znati znajte; nemojte znati

Glagol sapere se retko kombinuje s nenaglašenim zamenicama (možemo navesti jedan primer, ilustracije radi: Sappilo! = Treba da znaš to!). Odrični oblik imperativa glagola sapere retko se upotrebljava: njegova primena moguća je u indirektnim naredbama: Non sạppiano mai del nostro tradimento = Neka nikada ne saznaju za našu izdaju

7.8.4.8. IMPERATIV GLAGOLA ANDARE, DARE, DIRE, FARE, STARE Imperativ glagola andare glasi: LICE

2. LICE J. 3. LICE J. 1. LICE M. 2. LICE M. 3. LICE M.

POTVRDNI OBLIK

va’ (vai) vada andiạmo andạte vạdano

ODRIČNI OBLIK

non non non non non

andare vada andiạmo andạte vạdano

ZNAČENJE

idi; nemoj ići idite; nemojte ići idimo; nemojmo ići idite; nemojte ići idite; nemojte ići

Imperativ glagola dare glasi: LICE

2. LICE J. 3. LICE J. 1. LICE M. 2. LICE M. 3. LICE M.

POTVRDNI OBLIK

da’ (dai) dịa diamo date dịano

ODRIČNI OBLIK

non non non non non

dare dịa diamo date dịano

ZNAČENJE

daj; nemoj dati dajte; nemojte dati dajmo; nemojmo dati dajte; nemojte dati dajte; nemojte dati

Imperativ glagola dire glasi: LICE

2. LICE J. 3. LICE J. 1. LICE M. 2. LICE M. 3. LICE M.

POTVRDNI OBLIK

di’ (dici) dica diciamo dite dịcano

ODRIČNI OBLIK

non non non non non

dire dica diciamo dite dịcano

ZNAČENJE

reci; nemoj reći recite; nemojte reći recimo; nemojmo reći recite; nemojte reći recite; nemojte reći

394

Imperativ glagola fare glasi: LICE

POTVRDNI OBLIK

2. LICE J. 3. LICE J. 1. LICE M. 2. LICE M. 3. LICE M.

fa’ (fai) faccia facciamo fate fạcciano

ODRIČNI OBLIK

non non non non non

fare faccia facciạmo fate fạcciano

ZNAČENJE

čini; nemoj činiti činite; nemojte činiti činimo; nemojmo činiti činite; nemojte činiti činite; nemojte činiti

Imperativ glagola stare glasi: LICE

POTVRDNI OBLIK

2. LICE J. 3. LICE J. 1. LICE M. 2. LICE M. 3. LICE M.

sta’ (stai) stịa stiamo state stịano

ODRIČNI OBLIK

non non non non non

stare stịa stiạmo state stịano

ZNAČENJE

budi; nemoj biti budite; nemojte biti budimo; nemojmo biti budite; nemojte biti budite; nemojte biti

PAZI! Oblici imperativa drugog lica jednine glagola andare, dare, dire, fare i stare mogu se krnjiti; tada su obavezno obeleženi apostrofom, a na akcentom na samoglasniku: KRNJI OBLIK

va' da' di' fa' sta'

CEO OBLIK

vai dai dici fai stai

= = = = =

idi daj kaži učini budi

Navedeni oblici kombinuju se na poseban način s nenaglašenim zamenicama i rečcama ci i ne. Vidi naredni odeljak.

Drugo lice jednine imperativa glagola andare, dare, dire, fare, stare i nenaglašene zamenice i rečce ci i ne Krnji oblik imperativa ovih glagola uslovljava pojačan izgovor početnog suglasnika reči koja stoji neposredno posle imperativa (vidi i odeljak 1.2.1), bilo da je ta reč pisana sastavljeno ili odvojeno: Fa’ così izgovara se /fàkkozì/ = Postupi ovako

U slučaju da su uz ove glagolske oblike upotrebljene nenaglašena zamenica ili rečce ci ili ne, one se piše sastavljeno s glagolom, ali početni suglasnik zamenice ili rečce piše se udvojeno:

395

GLAGOL

NENAGLAŠENA LIČNA

ANDARE

ZAMENICA

njemu dạmmi la penna = daj

dạnne uno = daj jedan dạglielo = daj mu / joj / dạgliene uno = daj mu /joj /im

im to dạmmela = daj mi je

DIRE

dịmmelo = kaži mi to slobodno dịglielo = kaži dịlle di venire = kaži joj mu /joj /im to

da dođe

fạllo = učini (to) fạcci un favore = učini

nam uslugu stạllo a sentire = slušaj

ti njega stạmmi bene = budi mi

dobro

jedan dạtti da fare = na posao, pokreni

se

dịllo pure = kaži (to)

FARE

REČCA CI, REČCA NE

uzmeš jedan

mi hemijsku

STARE

NENAGLAŠENA POVRATNA ZAMENICA ,

ZAMENICA

vạcci sụbito = idi odmah tamo vạlle a capire le donne! vạmmelo a comprare = vạnne a prẹndere uno = idi da = čik ti razumej žene idi da mi ga kupiš dạllo a lui = daj to

DARE

ZDRUŽENI OBLICI NENAGLAŠENIH LIČNIH

fạglielo = učini mu /joj /im to fạccelo = učini nam to

dịnne una parte = kaži jedan

deo (priče, npr.) dịmmene una = kaži mi jedan

(izgovor, npr. – scusa f.) fạcci un pensiero = razmisli o

tome fạnne tesoro = dobro zapamti fạtti vedere = da te vidim!

stạmmelo a dire pure tu stạcci quanto vuoi = ostani = hajde i ti mi to (tamo) koliko hoćeš pričaj stạnne certo = budi uveren u to

PAZI! Nenaglašena lična zamenica gli u prethodnim primerima ne piše se udvojeno jer za to ne postoje pravopisne mogućnosti. Italijanski glas lj u intervokalnom položaju uvek se izgovara pojačano (kao i glasovi š i nj – vidi odeljke 1.7, 1,8 i 1.9.

I navedeni oblici imperativa za 2. lice grade odrični oblik na dva načina: non stạrlo a sentire, ili non lo stare a sentire non fạrcelo, ili non ce lo fare

PAZI! Predlog tranne (= izuzev, sem; za promenu vidi odeljak 7.11.12) izvorno je bio drugo lice imperativa glagola trarre (= izvući). U jednom periodu oblik njegovog imperativa bio je sličan drugom licu imperativa pomenutih glagola andare, dare, dire, fare i stare). Dakle:

tra’ + ne = tranne

396

7.9. INFINITNI GLAGOLSKI NAČINI Infinitni glagolski načini (modi infiniti ) nemaju kompletne kategorije lica i broja, a samo su delimično vezani za vreme ili glagolsko stanje. Infinitne načine čine infinitiv, gerundij i particip. Sa izuzetkom infinitiva, oni se upotrebljavaju samo u zavisnim rečenicama. 7.9.1. INFINITIV Infinitiv (infinito) je infinitni glagolski način; njegov prezent je jedini oblik glagola koji se obavezno beleži u rečnicima. Pored tog oblika, u rečnicima mogu se fakultativno beležiti i nepravilni oblici glagola, naročito prostog perfekta (passato remoto). Infinitiv upućuje na radnju ili stanje nezavisno od vremena, načina, lica i broja. Ima dva oblika: prezent (u ovoj gramatici prezent infinitiva naziva se, kraće, infinitiv ) i prošlo vreme. 7.9.1.1. PREZENT INFINITIVA Infinitiv (presente infinito) je nepromenljiv glagolski oblik. Odlikuje se nastavkom –re kom prethodi tematski vokal (a za 1. konjugaciju, e za 2, i za 3.). Uglavnom se upotrebljava u zavisnim rečenicama, gde označava radnje koje su istovremene s radnjom nezavisne rečenice. Kao primeri infinitiva mogu se navesti sledeći glagoli: 1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA

3. KONJUGACIJA

amare (voleti )

crẹdere

finire (završiti )

(verovati )

PAZI! Neki glagoli imaju nepravilne oblike infinitiva: to su porre (sa brojnim izvedenim glagolima, a njegovo osnovno značenje je staviti ) , trarre (sa brojnim izvedenim glagolima; njegovo osnovno značenje je vući ) i glagoli izvedeni od infinitiva –durre (= voditi ), koji u savremenom jeziku ne postoji kao nezavisna reč. Ovi glagoli pripadaju 2. konjugaciji (što se vidi po oblicima imperfekta indikativa); njihovi oblici prikazani su u odeljku 7.11 (za –durre, vidi glagol tradurre = prevesti, prevoditi). U odeljku 6.1.6.1. prikazano je sastavljeno pisanje ovih infinitiva i nenaglašenih zamenica i rečca ci i ne.

Upotreba prezenta infinitiva Infinitiv može da se upotrebi: 

u nezavisnim rečenicama, samostalno ili posle upitnih priloga come, dove, quando, perché ili nakon upitnih zamenica che, chi, che cosa :

GLAGOL

397

Ẹssere o non ẹssere? = Biti ili ne biti? Eh, lavorare tutta la vita… = Ah, raditi ceo život… Come andare avanti, perché lavorare? = Kako nastaviti, zašto raditi? Che fare? Dove andare? = Šta činiti? Kuda ići? Chi chiamare? = Koga da pozovem? 

u nezavisnim rečenicama, kada se ne navodi vreme radnje već samo radnja: Meriggiare pallido e assorto... = Plandovati bled i zamišljen



u nezavisnim rečenicama infinitiv može da obavlja funkciju imperativa: Circolare! = Razlaz! Prẹndere o lasciare! = Uzmi ili ostavi! Procẹdere con cautela = Vozi pažljivo Agitare prima dell’uso = Promućkati pre upotrebe



u zavisnim rečenicama, gde se najčešće javlja: Penso di avere ragione = Mislim da sam u pravu So di avere ragione = Znam da sam u pravu Crede di ẹssere la più brava = Veruje da je najbolja Provo a ripẹtere la poesịa = Pokušaću da ponovim pesmu



u posebnoj vrsti zavisne rečenice, naročito u govornom jeziku: – Lei se l’aspettava? = Da li ste vi to očekivali? – Aspettạrselo forse no = Pa, nije da sam očekivao Giocare, abbiamo giocato bene = Ako je do igre, dobro smo igrali (fudbal) Pensare che la Roma aveva cominciato assai bene = Ipak, Roma je vrlo dobro počela (utakmicu)



u raznim strukturama, sa ili bez predloga: Voglio viaggiare un po’ = Hoću da malo putujem Devo studiare = Moram da učim Poteva chiẹdere = Mogao je da pita Sta per cadere = Samo što nije pao Comincio a capire = Počinjem da shvatam Finisco di lavorare e vengo sụbito = Da završim s poslom i dolazim odmah Provo a spiegare meglio = Pokušaću da objasnim bolje



posle glagola percepcije: subjekat nezavisne i subjekat zavisne rečenice nisu isti, tako da ova struktura predstavlja izuzetak. Subjekat zavisne rečenice, koji je ujedno i predmet percepcije, može biti iskazan akuzativnom zamenicom: Vediamo entrare Marco = Lo vediamo entrare = Vidimo kako ulazi Marko Vedo entrare gli studenti = Li vedo entrare = Vidim studente kako ulaze

398

Ho sentito arrivare la corriera = L’ho sentita arrivare = Čuo sam kako dolazi (međugradski) autobus

Ascolto le ragazze cantare = Le ascolto cantare = Slušam devojke kako pevaju

U srpskom jeziku posle glagola percepcije može da se upotrebi prilog kako : Vidimo Marka kako ulazi

U italijanskom nije poželjno da se upotrebi ekvivalentni prilog come jer se njime iskazuje način na koji subjekat vrši radnju: Vediamo come entra Marco =Vidimo na koji način ulazi Marko (na primer, pevuši dok ulazi, hramlje itd.)

Ako se insistira samo na zapažanju, na praćenju onoga što se dešava oko govornika, dovoljno je reći: Vediamo entrare Marco 

posle glagola naredbe, molbe, savetovanja, preporuke i sl. I ova struktura predstavlja izuzetak. Subjekat zavisne rečenice, osoba kojoj se naređuje ili daje savet, iskazan je nenaglašenom dativnom zamenicom jer infinitiv uveden predlogom obavlja funkciju direktnog objekta: Ọrdino a Matteo di uscire = Naređujem Mateu da izađe Gli ọrdino di uscire = Naređujem mu da izađe Prego Marta di non farlo = Molim Martu da to ne uradi La prego di non farlo = Molim je da to ne uradi



posle priloga ecco : Ecco arrivare il professore = Evo dolazi profesor Ẹccolo arrivare = Evo ga, stiže Ecco venire i turisti = Evo dolaze turisti Ẹccoli venire = Evo ih, dolaze

Umesto infinitiva moguće je upotrebiti ecco + che i prezent indikativa: Ecco che arriva il professore = Evo stiže profesor Ecco che vẹngono i turisti = Evo dolaze turisti PAZI! Da bi se upotrebio infinitiv, subjekat nezavisne rečenice i subjekat zavisne moraju biti isti, što se vidi kako u prethodnim primerima, tako i u narednim:

Che stai a guardare? = Šta ti gledaš? Contava di poterci riuscire = Računao je da će da uspe (u nečemu)

GLAGOL

399

Izuzetak čine glagoli percepcije i glagoli koji se svrstavaju u glagole naredbe, molbe, savetovanja. Ovi glagoli grade složene rečenice koje imaju različite subjekte, ali se uprkos tome u zavisnoj rečenici može upotrebiti infinitiv:

Gli ordinò di andare via = Naredi mu da ode La prega di rimanere = Moli je da ostane Ci consiglia di smẹttere = Savetuje nam da prestanemo Ukoliko subjekat nezavisne i subjekat zavisne rečenice nisu isti, umesto infinitiva treba upotrebiti ili indikativ, ili konjunktiv, u zavisnosti od glagola u nezavisnoj rečenici. Nije uobičajeno da se u prethodnim primerima upotrebi konjunktiv ( Gli ordinò che andasse via, La prega affinché rimanga ; za treću rečenicu ne postoji alternativa). PAZI! Infinitiv može da upućuje i na radnju koja je smeštena u budućnosti u odnosu na vreme na koje upućuje glagol u nezavisnoj rečenici:

Penso di andare al mare, quest’estate = Nameravam da odem na more ovog leta Temette di arrivare troppo tardi = Strahovao je da će doći suviše kasno Credeva di trovare un’altra soluzione = Verovao je da će naći drugo rešenje

Moguće je upotrebiti dva prezenta infinitiva jedan uz drugi, naročito u prisustvu modalnih glagola ili oblika koji zahtevaju infinitiv: Penso di dover andare a quel corso = Mislim da treba da odem na taj kurs Crede di poter fare quello che vuole lui = Veruje da može da radi šta on želi Bisogna far crẹdere il contrario = Treba navesti ljude da poveruju u suprotno Lui non vuole lasciar parlare nessuno = On ne želi da dopusti da bilo ko govori

U takvim slučajevima, nenaglašena lična zamenica, povratna zamenica ili rečca ci ili ne pišu se sastavljeno s prvim infinitivom (vidi odeljak 7.9.1.3): Crede di poterlo fare = On veruje da može to da uradi Bisogna fạrglielo crẹdere = Treba navesti ljude da poveruju u to Sta per lasciarsi andare in un’altra delle sue prẹdiche = Sada će da se upusti u još jednu od svojih pridika

Dice di poterci stare meglio = Kaže da tamo može da mu bude bolje Vuole fạrsene portare un’altra = Hoće da mu se donese još jedna Ili: Se ne vuole far portare un’altra (zbog modalnog glagola volere)

PAZI! Infinitiv može i da se poimeniči. Tada mu prethodi određeni član za muški rod jednine (vidi i str. 83):

L'avere difficoltà di inserimento non è segno di comportamento asociale = Imati problema sa uklapanjem nije znak asocijalnog ponašanja

400

7.9.1.2. INFINITIV PROŠLI Infinitiv prošli (infinito passato) je složeni glagolski oblik i ne odlikuje se posebnim nastavcima; prilikom građenja infinitiva prošlog treba obratiti pažnju na izbor pomoćnog glagola. Infinitiv prošli upotrebljava se u zavisnim rečenicama i upućuje na radnju koja prethodi radnji nezavisne rečenice. Kao primeri infinitiva prošlog mogu se navesti sledeći glagoli (prelazni su u prvom redu, neprelazni u drugom – ovi, u participu prošlom, razlikuju rod subjekta): 1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA

3. KONJUGACIJA

avere amato ẹssere andato/a

avere creduto ẹssere caduto/a

avere finito ẹssere partito/a

Upotreba infinitiva prošlog Infinitiv prošli ne može da se upotrebi u nezavisnim rečenicama, a javlja se u nekompletnim, eliptičnim iskazima iz kojih je izostavljena cela nezavisna rečenica: Eh, ẹssere arrivati in tempo… = Ah, da smo stigli na vreme … Averci pensato prima. = Da sam ranije mislio/-la na to...

Infinitiv prošli upotrebljava se u zavisnim rečenicama čija radnja prethodi radnji nezavisne rečenice: Penso di avere avuto ragione = Mislim da sam bio u pravu So di avere avuto ragione = Znam da sam bio u pravu Credeva di ẹssere stato il più bravo = Verovao je da je bio najbolji Vorrei avere viaggiato un po’ = Voleo bih da sam malo putovao PAZI! Infinitiv prošli može i da se poimeniči: tada mu prethodi određeni član za muški rod jednine:

L’ẹssere riusciti a vịncere è prova di grandi sacrifici = To što smo uspeli da pobedimo jeste dokaz velikih žrtava

L’aver passato l’esame non vuol dire niente = To što čovek položi ispit ne znači ništa

Kao što se vidi iz prethodnih primera, da bi se upotrebio infinitiv prošli subjekat nezavisne i subjekat zavisne rečenice moraju biti isti. U slučaju da subjekti nezavisne i zavisne rečenice nisu isti, mora da se upotrebi neko od vremena indikativa ili konjunktiva, u zavisnosti od vrste glagola u nezavisnoj rečenici. U sledećem odeljku prikazan je način na koji se infinitiv prošli kombinuje s nenaglašenim ličnim zamenicama, s povratnim zamenicama i s rečcama ci i ne.

401

GLAGOL

PAZI! Prelazni glagoli mogu da imaju i pasivne oblike, kako infinitiva, tako i infinitiva prošlog: INFINITIV

– AKTIVNO STANJE

PASIVNO STANJE

Pensa di vedere = Misli da vidi ➔ Pensa di ẹssere visto = Misli da ga vide (DOSLOVNO: da je viđen) INFINITIV PROŠLI

– AKTIVNO STANJE

Pensa di aver visto = Misli da je video

PASIVNO STANJE

➔ Pensa di ẹssere stato visto = Misli da su ga

videli (DOSLOVNO: da je bio viđen)

7.9.1.3. INFINITIV I NENAGLAŠENE ZAMENICE I REČCE CI I NE Nenaglašene lične zamenice, nenaglašene povratne zamenice i rečce ci i ne stoje posle infinitiva i pišu se sastavljeno s njim. Kada je reč o infinitivu prošlom, nenaglašene zamenice i rečce stoje između pomoćnog glagola u infinitivu i participa prošlog; pišu se sastavljeno s pomoćnim glagolom. Vidi primere niže.

Infinitiv i nenaglašene zamenice i rečce ci i ne INFINITIV

NENAGLAŠENA LIČNA ZAMENICA

Comincia a farlo! = Počni da radiš to Smise di prẹnderla in giro = Prestao je da je zadirkuje Le piace vederci allegri = Ona voli da vidi da smo veseli Mi dispiace trovarti in queste condizioni = Žao mi je što te

zatičem u ovakvom stanju Ora finisco di annoiarvi = Sada ću prestati da vam dosađujem POVRATNA ZAMENICA

REČCE CI I NE

Comincia a muọversi = Počinje da se kreće Ora finisco di vestirmi = Sada ću završiti sa oblačenjem Proviamo a capirci = Pokušajmo da razumemo jedni druge Stavi per alzarti = Samo što nisi ustao Desịdera andạrci = Želi da ode (tamo) Soleva prẹnderne due = Imala je običaj da uzme dva Tornò a pensarci molte volte = Puno puta se vratio na tu misao Aspetto di ricẹverne un altro = Čekam da dobijem još jedan

PAZI! I združeni oblici svih nenaglašenih zamenica i rečca pišu se sastavljeno sa infinitivom:

Ora comincia a spiegạrmelo = Sada počinje da mi (to) objašnjava Speriamo di portạrveli tutti = Nadamo se da ćemo vam ih sve doneti Che aspetti a fạrtelo? = Šta čekaš da (to) nabaviš (za sebe)? Le piacerebbe portạrcelo = Volela bi da ga odvede (tamo) Proverò a dạrgliene alcuni = Pokušaću da mu/joj/im dam neke

402 PAZI! Na str. 227 prikazano je sastavljeno pisanje infinitiva glagola porre (= staviti) i trarre (= vući) i od njih izvedenih infinitiva; prikazani su i neki infinitivi izvedeni od osnove –durre (= voditi).

Značajan izuzetak predstavljaju modalni glagoli. U njihovom prisustvu, nenaglašene zamenice mogu: 

ili da stoje posle infinitiva i da se pišu sastavljeno s njim: Devo farlo = Moram da to uradim Posso andarci = Mogu da odem (tamo) Vọgliono regalạrcelo = Hoće da nam ga poklone Sapete riconọscerla = Umete da je prepoznate



ili da stoje pre modalnog glagola i da se pišu rastavljeno od njega: Lo devo fare = Moram da to uradim Ci posso andare = Mogu da odem (tamo) Ce lo vọgliono regalare = Hoće da nam ga poklone La sapete riconọscere = Umete da je prepoznate

Isto pravilo važi i za združene nenaglašene zamenice i rečce: Deve fạrcelo Potrete comprạrvela Dovevamo mandạrcelo Voleva dạrgliene uno

➔ Ce lo deve fare

Mora da nam to uradi Moći ćete da je kupite (za sebe) ➔ Ce lo dovevamo mandare Trebalo je da ga pošaljemo tamo ➔ Gliene voleva dare uno Hteo je da mu/joj/im dâ jedan ➔ Ve la potrete comprare

Promenom položaja nenaglašenih zamenica ili rečca ci ili ne ne menja se suštinsko značenje iskaza. Menja se ritam rečenice: rečenica sa nenaglašenim zamenicama ispred glagola ima jedan slog više. U slučaju da dva infinitiva stoje jedan uz drugi, nenaglašene zamenice i rečce stoje posle prvog infinitiva i pišu se sastavljeno s njim: Spero di poterlo dire apertamente = Nadam se da mogu da to kažem otvoreno Credo di dovẹrcela invitare = Verujem da moram da je pozovem (tamo) Devo fạrgliene comprare almeno una = Moram ga (je/ih) navesti da kupi/kupe barem jednu PAZI! Pod uticajem modalnih glagola, i uz neke druge glagole koji zahtevaju upotrebu infinitiva, nenaglašene zamenice ili rečce ci i ne mogu da stoje i pre glagolskog oblika. Za razliku od modalnih glagola, ovi glagoli zahtevaju predlog a ili di :

GLAGOL

403

PORED:

Comincio a farlo = Počinjem da radim to Finisce di scrịverla = Završava da ga piše (npr. pismo = lẹttera, f.) Proviamo ad andarci = Pokušajmo da odemo (tamo) Spẹrano di vederla = Nadaju se da će je videti Cerco di scrịverne una = Pokušavam da napišem jednu (npr. pismo) MOGUĆE JE REĆI:

Lo comincio a fare = Počinjem da radim to La finisce di scrịvere = Završava da ga piše (pismo) Ci proviamo ad andare = Pokušajmo da odemo (tamo) La spẹrano di vedere = Nadaju se da će je videti Ne cerco di scrịvere una = Pokušavam da napišem jedno (pismo) a da iskaz ne pretrpi opipljiva semantička pomeranja. I združene nenaglašene zamenice ponašaju se na isti način:

Comincio a fạrglielo = Počinjem da mu/joj/im to radim Glielo comincio a fare = Počinjem da mu/joj/im to radim Finisce di scrịvermela = Završava da mi ga piše (pismo) Me la finisce di scrịvere = Završava da mi ga piše

Infinitiv prošli i nenaglašene zamenice i rečce ci i ne Nenaglašene zamenice i rečce stoje posle infinitiva pomoćnog glagola, a pre participa prošlog i pišu se sastavljeno s infinitivom pomoćnog glagola: INFINITIV PROŠLI

NENAGLAŠENA LIČNA ZAMENICA

Spera di averlo fatto bene = Nada se da je to uradila dobro Ẹrano certi di avermi vinto = Bili su sigurni da su me pobedili Temo di averle lasciato una cattiva impressione = Bojim se da sam ostavio loš utisak na nju

Sapranno di averci offeso = Znaće da su nas uvredile ZDRUŽENI OBLICI NENAGLAŠENIH ZAMENICA

POVRATNA ZAMENICA

Crediamo di avẹrglielo dato = Verujemo da smo mu/joj/im ga dali Avevo paura di avẹrtelo perso = Bojao sam se da sam ti ga izgubio Fui convinto di avẹrglielo fatto vedere = Bio sam ubeđen da sam mu/joj/im to pokazao

Sa di ẹssersi alzato in tempo = Zna da je ustao na vreme Dopo ẹssersi vestita, è uscita = Nakon što se obukla, izašla je Spero di non ẹssermi fatta male = Nadam se da se nisam povredila

404

Crẹdano pure di ẹsserci arrivati per primi = Neka slobodno veruju da su stigli prvi

Sa di ẹsserci andata a spese mie = Zna da je otišla (tamo) o mom REČCE CI I NE

trošku

Sperava di averne presi abbastanza = Nadao se da ih je uzeo dovoljno Mi piace il fatto di ẹsserne tornato in tempo = Dopada mi se to što sam se (odande) vratio na vreme

U prisustvu modalnog glagola nenaglašene zamenice ili rečce ci i ne mogu da prethode glagolskoj sintagmi sa infinitivom: Isto važi i za združene oblike nenaglašenih zamenica i rečca ci i ne : Deve avẹrmici chiamato

➔ Mi ci deve aver chiamato

Mora da me je pozvao (tamo)

Potrebbe avẹrmelo mandato

➔ Me lo potrebbe aver mandato

Može biti da mi ga je poslao

Vorrebbe avẹrgliene trovati altri

➔ Gliene vorrebbe aver trovati altri

Hteo bi da mu/joj/im je našao druge

Nisu česti slučajevi da je modalni glagol u infinitivu prošlom: Temeva di averne potuti pẹrdere alcuni = Plašio se da možda nije izgubio neke Si meraviglia adesso di averne potuto usare uno tanto sdrucito = Čudio se kako je (bio) mogao da koristi tako izanđao notes

7.9.2. GERUNDIJ Gerundij (gerụndio) je nepromenljiv infinitni glagolski oblik koji uglavnom odgovara našem glagolskom prilogu sadašnjem (npr. gledajući ) ili prošlom (npr. pogledavši ): izbor jednog ili drugog glagolskog priloga zavisi od glagolskog vida, a kako ova kategorija nije relevantna u italijanskom jeziku, gerundij može biti ekvivalent i jednom i drugom obliku, u zavisnosti od strukture rečenice. Upotrebljava se isključivo u zavisnim rečenicama i ima dva vremena: prezent gerundija (upućuje na proces koji se razvija istovremeno s radnjom nezavisne rečenice: u ovoj gramatici prezent gerundija naziva se, kraće, gerundij ) i gerundij prošli (upućuje na proces koji je završen u odnosu na radnju u nezavisnoj rečenici). 7.9.2.1. PREZENT GERUNDIJA Gerundij (gerụndio presente) je pravilan glagolski oblik i odgovara našem glagolskom prilogu sadašnjem na -ći. Ne razlikuje rod i broj subjekta već te podatke preuzima od glagola u nadređenoj rečenici. Gradi se tako što se na glagolsku osnovu, koja se dobija odbacivanjem infinitivnog nastavka –re, doda nastavak –ndo. Glagoli treće konjugacije menjaju tematski vokal i u e :

405

GLAGOL 1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA

3. KONJUGACIJA

amando

credẹndo

dormẹndo

Neki nepravilni glagoli grade gerundij od osnove imperfekta indikativa (bez ličnih nastavaka –vo, –vi, –va itd.) na koju se dodaje nastavak –ndo . Ovo je pojednosavljeno ali delotvorno objašnjenje; osnova gerundija i imperfekta je zapravo ista, prezentska: bere fare dire tradurre porre trarre

beve-vo face–vo dice–vo traduce–vo pone–vo trae–vo

➔ bevendo ➔ facendo ➔ dicendo ➔ traducendo ➔ ponendo ➔ traendo

Gerundij se upotrebljava u zavisnim rečenicama: vremenskim, načinskim, uzročnim, pogodbenim i dopusnim (uz ove stoji i prilog pur ). Upućuje na radnju koja je istovremena s radnjom nezavisne rečenice. Subjekat nezavisne i subjekat zavisne rečenice moraju biti isti, osim u slučaju apsolutnog gerundija.

Upotreba gerundija Ukoliko rečenica sadrži gerundij, za nju se kaže da je implicitna: u njoj se ne prepoznaju kategorije lica, broja, vremena, načina, glagolskog stanja već se one preuzimaju od glagola nezavisne rečenice (vidi primere iz naredne tabele). Za rečenicu se kaže da je eksplicitna ukoliko je njen glagol u indikativu, konjunktivu, kondicionalu ili imperativu; tada se prepoznaju pomenute kategorije finitnog glagola. Implicitne rečenice s gerundijem u većini slučajeva mogu se pretvoriti u eksplicitne (s glagolom u indikativu ili konjunktivu): VRSTA REČENICE VREMENSKA

PRIMER

EKSPLICITNA VARIJANTA

Tornando a casa, ho incontrato Mentre/Quando tornavo a Gino = Dok sam se vraćala kući, casa, ho incontrato Gino

srela sam Đina UZROČNA

Stando così le cose, me ne vado = Pošto stvari stoje tako,

Poiché le cose stanno così, me ne vado

odlazim POGODBENA

DOPUSNA

Comprando alla Coop, risparmi = Pur avendo sonno, non vado a dormire = Mada mi se spava,

ne idem na spavanje NAČINSKA

Se compri alla Coop, risparmi

Ako kupuješ u Coopu, uštedećeš

È entrata cantando = Ušla je

pevajući

Anche se ho sonno, non vado a dormire (ili: Benché ạbbia… i sl.) NEMA VARIJANTE. EVENTUALNO: È entrata e cantava

406 PAZI! U nekim slučajevima može se zaključiti da radnja gerundija nije u potpunosti istovremena s radnjom nezavisne rečenice. U primeru:

Andando a Istanbul si convertì all’islam = Kada je otišao u Istanbul preobratio se u islam

Preobraćenje se ne događa na putu za Istanbul već nakon dolaska u taj grad. Ovakve distinkcije se razrešavaju analizom i pažljivom upotrebom srpskog glagolskog vida (’Otišavši u Istanbul...’).

Gerundij ima i oblike pasiva za prelazne glagole: essendo amato/a, essendo creduto/a, essendo finito/a itd. Treba obratiti pažnju na neprelazne glagole i na povratne glagole, koji imaju isti oblik, ali on je gerundij prošli: essendo partito/a, essendo tornato/a ili essendosi vestito/a.

Apsolutni gerundij Da bi se gerundij upotrebio u zavisnoj rečenici subjekat nezavisne i subjekat zavisne rečenice moraju biti isti. Ali gerundij se može upotrebi i u zavisnim rečenicama: tada subjekat zavisne rečenice mora da se eksplicitno navede odmah nakon samog gerundija. Takav gerundij zove se apsolutni gerundij (gerụndio assoluto). Uporedi parove rečenica: Essendo bagnata la stradasubjekat , l’auto ha sbandato = Pošto je putsubjekat (bio) mokar, auto se zaneo

Essendo bagnata, l’auto ha sbandato = Pošto je (auto bio) mokar, auto se zaneo (ova rečenica je gramatički prihvatljiva, ali nije logična jer se auto ne zanosi u zavisnosti od toga da li je mokar ili suv)

Essendo presente il candidatosubjekat , la commissione può iniziare = Pošto je kandidatsubjekat prisutan, komisija može da počne

Essendo presente, la commissione può iniziare = Pošto je prisutna, komisijasubjekat može da počne (po obliku rečenice zaključuje se da je komisija prisutna i da ona može da započne neku aktivnost; kandidat se nigde ne spominje.)

Apsolutni gerundij spada u viši registar izražavanja i retko se upotrebljava u govornom jeziku. 7.9.2.2. GERUNDIJ PROŠLI U prvom redu navedeni su oblici gerundija prošlog (gerụndio passato) koji se grade pomoćnim glagolom avere, u drugom redu su oblici gerundija prošlog koji se grade pomoćnim glagolom ẹssere : 1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA

3. KONJUGACIJA

avendo amato

avendo creduto

avendo dormito

essendo andato/a

essendo caduto/a essendo partito/a

407

GLAGOL

Gerundij prošli uglavnom odgovara našem glagolskom prilogu prošlom na -

vši. Ovaj složeni glagolski oblik uvek upućuje na radnju koja prethodi radnji nezavisne rečenice, stoga se upotrebljava uglavnom u uzročnim i u antecedentnim vremenskim rečenicama. Ima svršeno vidsko značenje i ta činjenica ograničava njegovu upotrebu na izvršene radnje a ne na radnje u toku ili u vršenju..

Upotreba gerundija prošlog VRSTA

PRIMER

REČENICE VREMENSKA

Essendo tornato a casa, ho incontrato Gino = Pošto sam

EKSPLICITNA VARIJANTA

Quando sono tornato a casa, ho incontrato Gino

se vratio kući, sreo sam Đina UZROČNA

Avendo finito, me ne vado = –

POGODBENA

DOPUSNA

Poiché ho finito, me ne vado

Pošto sam završila, odlazim –

Pur avendo comprato alla Coop, Anche se ho comprato alla Coop, non ho risparmiato = Mada non ho risparmiato (ili: Benché sam pazarila u Kopu, nisam ạbbia… ili benché avessi...)

uštedela NAČINSKA

–

–

PAZI! Da bi se upotrebio gerundij prošli, subjekat nezavisne rečenice i subjekat zavisne moraju biti isti! Ukoliko oni nisu isti, gerundij prošli može da se upotrebi uz određeno preuređenje iskaza, odnosno uz uvođenje njegovog subjekta, to jest – subjekta zavisne rečenice (vidi niže, odeljak APSOLUTNI GERUNDIJ). PAZI! Prelazni glagoli mogu da imaju i pasivne oblike gerundija. Uporedi parove rečenica sa aktivnim i sa pasivnim glagolima: GERUNDIJ:

Invitando tutti, farà un figurone = Ako pozove sve ostaviće sjajan utisak Essendo invitato alle nozze, deve mẹttersi l’ ạbito buono = Pošto je pozvan na svadbu, treba da obuće lepo odelo (essendo invitato = prezent gerundija, pasiv) GERUNDIJ PROŠLI:

Avendo invitato tutti, ha fatto un figurone = Budući da je pozvao sve, ostavio je sjajan utisak

Essendo stato invitato alle nozze, ha dovuto mẹttersi l’ạbito buono = Budući da je bio pozvan na svadbu, morao je da obuće lepo odelo

408

Apsolutni gerundij Uslov da se gerundij prošli upotrebi u zavisnoj rečenici jeste da su subjekat nezavisne i subjekat zavisne rečenice isti. Međutim, gerundij prošli može da se upotrebi i u zavisnim rečenicama, ali u tom slučaju subjekat zavisne rečenice mora da se navede između pomoćnog glagola i participa prošlog. Takav gerundij zove se apsolutni gerundij: Essendo tornati a casa i figlisubjekat , i genitori si tranquillizzạrono = Pošto su se decasubjekat vratila kući, roditelji su se smirili

Avendo gli studentisubjekat imparato la lezione, il professore può andare avanti con il programma = Pošto su studentisubjekat naučili lekciju, profesor može da nastavi s programom

Ukoliko bi se u navedenim primerima izostavio subjekat gerundija prošlog, značenje iskaza bi se promenilo: Essendo tornati a casa, i genitori si tranquillizzạrono = Pošto su se roditelji vratili kući, smirili su se

Avendo imparato la lezione, il professore può andare avanti con il programma = Pošto je profesor naučio lekciju, može da nastavi s programom

Apsolutni gerundij spada u viši registar izražavanja i retko se upotrebljava u govornom jeziku. 7.9.2.3. GERUNDIJ I NENAGLAŠENE ZAMENICE I REČCE CI I NE Nenaglašene lične zamenice, nenaglašene povratne zamenice i rečce ci i ne pišu se sastavljeno s gerundijem, kao u sledećim primerima: GERUNDIJ NENAGLAŠENA LIČNA ZAMENICA

Facẹndolo, sbaglierebbe = Kada bi to uradio, pogrešio bi Me l’ ha detto dạndoglielo = Rekao mi je to dok mu ga je davao Vestẹndomi, ho sentito un rumore = Dok sam se oblačio, čuo

POVRATNA ZAMENICA

sam neki zvuk

Avvicinạndosi a noi sorrideva = Dok nam se približavao smešio se Avvicinạndocisi, sorrideva = Dok nam se on približavao smešio se Andạndoci regolarmente ha migliorato la propria salute =

REČCE CI I NE

Odlazeći redovno (tamo), poboljšao je svoje zdravlje

Mangiạndone due faresti indigestione = Ukoliko bi pojeo dva, smučilo bi ti se

409

GLAGOL GERUNDIJ PROŠLI

Avẹndolo fatto bene, posso stare tranquillo = Pošto sam to uradio NENAGLAŠENA LIČNA ZAMENICA

dobro, mogu da budem miran

Avẹndoglielo dato senza il mio consenso, dovrà far fronte alle conseguenze = Pošto mu/je/im to dao bez mog pristanka, moraće da se suoči s posledicama

Essẹndomi girato dall’altra parte, non ho visto niente = Pošto POVRATNA ZAMENICA

sam se okrenuo na drugu stranu, nisam video ništa

Essẹndoci mosse troppo presto, abbiamo fatto scappare il cervo = Pošto smo se suviše rano pomerile, poterale smo jelena u beg

Essẹndoci andata per prima, ha trovato il posto migliore = Pošto je (tamo) otišla prva, našla je najbolje mesto REČCE CI I NE

Avẹndone presa solo una, di trote, continuo a pescare = Pošto sam upecao samo jednu pastrmku, nastavljam s pecanjem

Avẹndocene trovate due, le prendiamo ambedue = Pošto smo (tu) našli dve, uzećemo ih obe

7.9.3. PARTICIP Particip (particịpio) je infinitni glagolski način koji prikazuje glagolsku radnju oblikom koji liči na atribut (slaže se u rodu i broj sa subjektom ili s objektom) i iskazuje vreme (tačnije: istovremenost ili anteriornost u odnosu na drugu glagolsku radnju), glagolsko stanje (aktiv i pasiv), broj i rod, ali ne i lice. Italijanski jezik ima dva participa: particip prezenta i particip prošli. 7.9.3.1. PARTICIP PREZENTA Particip prezenta (particịpio presente) gradi se odbacivanjem infinitivnog nastavka –re i dodavanjem nastavka –nte za jedninu i –nti za množinu. Nastavci ne omogućavaju razlikovanje roda, ni u samom participu, ni u izvedenim imenicama (npr. amante, m. i ž.). Oblici participa prezenta za jedninu i za množinu su:

JEDNINA MNOŽINA

1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA

3. KONJUGACIJA

amante amanti

credente credenti

morente morenti

U slučaju nepravilnih glagola, kao osnova za građenje participa prezenta uzima se imperfekat indikativa bez ličnih nastavaka (–vo, –vi, –va itd.). Osnova imperfekta indikativa je, zapravo, prezentska osnova: fare = face-vo = facente dire = dice-vo = dicente bere = beve-vo = bevente

410

Samo nekoliko glagola 2. i 3. konjugacije imaju nastavak –iẹnte : dormire = dormiente sapere = sapiente salire = saliente itd.

Upotreba participa prezenta Particip prezenta ima aktivno značenje i može se upotrebiti kao atribut, kao imenica ili kao glagol: u ovom poslednjem slučaju ne može da bude predikat nezavisne rečenice: È un film divertente e interessante Ha un sorriso splendente Guarda! Una stella cadente!

To je zabavan i zanimljiv film

ATRIBUT

IMENICA

Noi siamo cantanti Quanti sono gli abitanti di Como?

Mi smo pevači Koliko stanovnika ima Komo?

GLAGOL

Rossi, residente in via… È un telefonino avente un’ottima camera Lo ktitor viene tradizionalmente rappresentato reggente sul palmo della mano il monastero.

Rosi, sa prebivalištem u ulici… To je mobilni s odličnom kamerom Ktitor se tradicionalno predstavlja kako drži manastir na dlanu ruke

Ona ima blistav osmeh Pogledaj! Zvezda padalica!

PAZI! Particip prezenta u glagolskoj službi uvek upućuje na radnju koja je istovremena s radnjom nezavisne rečenice. Da bi se upotrebio particip prezenta, subjekat nezavisne i subjekat zavisne rečenice moraju biti isti! PAZI! Particip prezenta u glagolskoj službi uvek se može zameniti odgovarajućom relativnom rečenicom:

Rossi, residente = Rossi, che risiede in via… = Rosi, koji ima prebivalište u ulici…

È un telefonino avente = È un telefonino che ha… = To je mobilni telefon koji ima…

7.9.3.2. PARTICIP PROŠLI prvoj i trećoj konjugaciji particip prošli gradi se dodavanjem nastavka –to posle tematskog vokala. U drugoj konjugaciji tematski vokal e zamenjuje se vokalom u, ali mnoge osnove, pa i oblici participa, su nepravilni. Particip prošli razlikuje rod i broj:

411

GLAGOL

JEDNINA M. ROD JEDNINA Ž. ROD MNOŽINA M. ROD MNOŽINA Ž. ROD

1. KONJUGACIJA

2. KONJUGACIJA

3. KONJUGACIJA

amato/a/i/e amato/a/i/e amato/a/i/e amato/a/i/e

creduto/a/i/e creduto/a/i/e creduto/a/i/e creduto/a/i/e

finito/a/i/e finito/a/i/e finito/a/i/e finito/a/i/e

Primeri nepravilnog građenja participa prošlog naročito su brojni u drugoj konjugaciji, gde se umesto nastavka –to upotrebljava i nastavak –so : ạrdere = arso (= goreti)

cọrrere = corso

parere = parso

Oblik participa prošlog treba uvek proveriti u rečniku, ili u spisku nepravilnih oblika na kraju ovog odeljka.

Upotreba participa prošlog Najvažnija funkcija participa prošlog jeste obrazovanje složenih vremena. Particip prošli je glagolski oblik svršenog vida i upućuje na radnje koje su antecedentne radnji glavne rečenice. Može da se upotrebi samostalno kao atribut, kao imenica (ređe), ili kao glagol (u tom slučaju ne može da bude predikat nezavisne rečenice):

ATRIBUT

Il pavimento è in terra battuta La squadra sconfitta abbandona il campo

Pod je od nabijene zemlje Poraženi tim napušta teren

IMENICA

Vi informerò dell’accaduto L’ammalato sta meglio

Obavestiću vas o događaju Bolesniku je bolje

La Rossi, conosciuta l’estate scorsa… Rosijeva, koju sam upoznao GLAGOL

prošlog leta…

La Rossi, tornata a casa, bevve un tè Rosijeva, vrativši se kući, popi čaj

PAZI! Particip prošli prelaznih glagola ima pasivno značenje:

Mettiamo da questa parte le cose trovate ieri = Stavljamo na ovu stranu stvari koje smo našli juče Particip prošli neprelaznih glagola nema pasivno značenje jer ti glagoli nemaju pasiv:

Vi informerò dell’accaduto (od accadere = dogoditi se) se može parafrazirati aktivnom rečenicom: Vi informerò di quello che è accaduto = Obavestiću vas o onome što se dogodilo

La Rossi, tornata a casa, bevve un tè može se parafrazirati aktivnom rečenicom: La Rossi, dopo che è tornata a casa = Rosijeva, nakon što se vratila kući...

412

Particip prošli se uglavnom upotrebljava u zavisnim rečenicama, gde upućuje na prošlu i svršenu radnju. Particip prošli zamenjuje niz zavisnih eksplicitnih rečenica, a najčešće vremensku: zajednička osobina svih zavisnih rečenica s participom prošlim jeste da one iskazuju radnju koja vremenski prethodi radnji nezavisne rečenice, a njihovi subjekti su isti: Tornato a casa, si è buttato sul letto = Vrativši se kući, bacio se na krevet Finiti i cọmpiti, è andata a giocare = Završivši domaći, otišla je da se igra

U takvoj službi – kada stoji umesto zavisne rečenice – particip prošli ima dvojako ponašanje: 

u slučaju prelaznih glagola, slaže se u rodu i broju sa objektom (o položaju nenaglašenih zamenica i rečca ci i ne uz particip prošli vidi odeljak 7.9.3.3): Imparata la lezione, Anna è andata fuori a giocare = Naučivši lekciju, Ana je izašla da se igra

Trovate le chiavi, Luigi è potuto partire = Našavši ključeve (Pošto je našao...), Luiđi je mogao da otputuje

Mangiato il panino, continuerà a lavorare = Nakon što pojede/bude pojela sendvič, nastaviće da radi

Presi i libri, lei si mette a studiare = Uzevši knjige, ona počinje sa učenjem 

u slučaju neprelaznih i povratnih glagola, slaže se u rodu i broju sa subjektom nezavisne rečenice (o položaju nenaglašenih zamenica i rečca ci i ne uz particip prošli vidi odeljak 7.9.3.3): Tornato a casa, Luigi è andato a dormire = Vrativši se kući, Luiđi je otišao da spava Tornata a casa, Anna è andata a dormire = Vrativši se kući, Ana je otišla da spava Voltạtesi, le ragazze guạrdano chi le ha chiamate = Okrenuvši se, devojke gledaju ko ih je pozvao

Voltạtisi, i ragazzi guạrdano chi li ha chiamati = Okrenuvši se, momci gledaju ko ih je pozvao

Ova upotreba participa prošlog manje je zastupljena u govornom jeziku, dok je u pisanom odomaćeno rešenje. Particip prošli u prethodnim primerima može se zameniti drugim glagolskim oblicima a da se značenje ne promeni: Tornato a casa… =

Dopo che è/era tornato a casa… Dopo ẹssere tornato a casa… Essendo tornato a casa...

Tornata a casa… =

Dopo che è/era tornata a casa… Dopo ẹssere tornata a casa… Essendo tornata a casa...

413

GLAGOL

PAZI! Da bi se upotrebio particip prošli, subjekat nezavisne rečenice i subjekat zavisne moraju biti isti. Iskazi poput sledećeg smatraju se neprihvatljivim, koliko god da se oni mogu sresti u jeziku medija:

Già ammonito, lo spagnolo Medina Cantalejo non può far altro che mostrargli il rosso = Pošto je već imao žuti karton, Španac Medina Kantaleho može samo da mu pokaže crveni. Neprihvatljivost ovog iskaza je logičke prirode a ne gramatičke: kaže se, doslovno, da je španski sudija prethodno dobio žuti karton (?), i da sada isti sudija mora da da pokaže crveni karton nekome .

Apsolutni particip Uslov da se particip prošli upotrebi u zavisnoj rečenici jeste da su subjekat nezavisne i zavisne rečenice isti. Međutim, particip prošli može se upotrebiti u zavisnim rečenicama kada subjekti dveju rečenica nisu isti: tada subjekat zavisne rečenice mora da se navede. Takav particip zove se apsolutni particip ( participio assoluto): Tornati a casa, i genitori si tranquillizzạrono = Pošto su se vratili kući, roditelji su se smirili (roditelji su se vratili kući i samim time su se smirili)

Tornati a casa i figlisubjekat , i genitori si tranquillizzạrono = Pošto su se decasubjekat vratila kući, roditelji su se smirili

Apsolutni particip spada u viši registar izražavanja i upotrebljava se uglavnom u jeziku književnosti. 7.9.3.3. PARTICIP PROŠLI I NENAGLAŠENE ZAMENICE I REČCE CI I NE

NENAGL. LIČNA ZAM.

I particip prošli (kao i gerundij, infinitiv, neka lica imperativa i prilog ecco) piše se sastavljeno s nenaglašenim zamenicama i rečcama ci i ne, na način koji je prikazan u sledećoj tabeli. Treba voditi računa da li je glagol prelazan ili neprelazan/povratan (zbog izbora pomoćnog glagola u eventualnoj parafrazi drugim glagolskim oblicima): PRELAZNI GLAGOLI

ZNAČENJE

Vịstolo da lontano, l’ha salutato Vịstala da lontano, l’ha salutata Dạtigli i soldi, se n’è andato Dạtile i soldi, se n’è andato Dạtiglieli, se n’è andato C’era un libro. Prẹsolo, ha cominciato a lẹggere C’era una penna. Prẹsala, ha cominciato a scrịvere

Videvši ga iz daljine, pozdravio /pozdravila ga je Videvši je iz daljine, pozdravio /pozdravila ju je Pošto mu/joj/im je dao novac, otišao je Pošto joj je dao novac, otišao je Pošto mu /joj / im ga je dao, otišao je Bila je (tamo) jedna knjiga. Uzevši je, počeo je /počela je da čita Bila je (tamo) jedna hemijska. Uzevši je, počeo je /počela je da piše

REČCA CI I NE

POVR. ZAM.

414 POVRATNI GLAGOLI

Alzạtasi e lavạtasi, si è vestita Alzạteci e lavạteci, ci siamo vestite

NEPRELAZNI GLAGOLI

ZNAČENJE

Andạtaci presto, trova quello che le serve Andạtoci presto, trova quello che gli serve Tornạtine delusi, non parlạrono pìu dell’Amẹrica

Pošto je otišla (tamo) rano, nalazi ono što joj treba Pošto je on otišao (tamo) rano, nalazi ono što mu treba Vrativši se razočarani (odatle), nisu više govorili o Americi

PRELAZNI GLAGOLI

REČCA NE

ZNAČENJE

Pošto je ustala i umila se, obukla se Pošto smo ustale i umile se, obukle smo se

ZNAČENJE

C’ẹrano molti libri. Prẹsine due, Bilo je (tamo) puno knjiga. Uzevši dve, ha cominciato a lẹggere. počeo je /počela je da čita C’ẹrano molte penne. Prẹsene Bilo je (tamo) puno hemijskih. Uzevši dve, due, ha cominciato a disegnare počeo je/počela je da crta

Kada je reč o složenim vremenima i nenaglašenim akuzativnim zamenicama, treba istaći da se particip prošli slaže u rodu i broju s pojmom na koji se odnosi akuzativna zamenica: Il biglietto l' ho (= lo ho) comprato ieri = Kartu sam kupio juče I biglietti li ho comprati ieri = Karte sam kupio juče La mostra l' ho (= la ho) visitata ieri = Izložbu sam posetio juče Le mostre le ho visitate ieri = Izložbe sam posetio juče

Kada je reč o složenim vremenima i rečci ne, treba istaći da se particip prošli slaže u rodu s pojmom na koji se odnosi rečca ne, a u broju slaže se s osnovnim brojem ili kvantifikatorom 84 koji stoji uz rečcu ne ili umesto nje: Di biglietti ne ho comprato uno = Kupio sam jednu kartu Di biglietti ne ho comprati due = Kupio sam dve karte Di mostre ne ho vista una = Posetio sam jednu izložbu Di mostre ne ho viste due = Posetio sam dve izložbe Di libri ne ho letti tanti = Pročitao sam mnogo knjiga

84

Kvantifikator je bilo koji izraz koji upućuje na količinu: molto, poco, parecchio, tanto itd.

GLAGOL

415

7.9.3.4. SLAGANJE PARTICIPA PROŠLOG S PRAVIM OBJEKTOM KOJI PRETHODI SLOŽENOM VREMENU Standardni red reči u italijanskom je: subjekat – predikat – objekat. U slučaju da objekat rečenice stoji ispred predikata, što se naziva dislokacija u levo (dislocazione a sinistra), mora se obratiti pažnja na dva pravila: 

posle objekta mora da stoji nenaglašena akuzativna zamenica: ona se s objektom (imenicom ili zamenicom) slaže u rodu i broju. Nenaglašena zamenica ima funkciju da signalizira da su imenica ili zamenica (obično quello) koje prethode predikatu u funkciji pravog objekta a ne subjekta: Il libro lo leggo dopo = Knjigu ću pročitati kasnije I libri li leggo dopo = Knjige ću pročitati kasnije La borsa la metto qui = Torbu ću staviti ovde Le borse le metto qui = Torbe ću staviti ovde Quello non lo voglio = Ono ne želim



particip prošli – ako je vreme u rečenici složeno – slaže se u rodu i broju s pravim objektom koji mu prethodi: Il libro l’ ho letto dopo = Knjigu sam pročitao kasnije L’ ho letto dopo = Pročitao sam je kasnije I libri li ho letti dopo = Knjige sam pročitao kasnije Li ho letti dopo = Pročitao sam ih kasnije La borsa l’ ho messa qui = Torbu sam stavio ovde L’ ho messa qui = Stavio sam je ovde Le borse le ho messe qui = Torbe sam stavio ovde Le ho messe qui = Stavio sam ih ovde PAZI! Ova pravila ne odnose se na relativnu zamenicu u akuzativnoj funkciji, koja u relativnoj rečenici nužno stoji ispred predikata:

La ragazza che hai visto è Luisa = Devojka koju si video je Luiza I cọmpiti che abbiamo fatto erano diffịcili = Zadaci koje smo rešavali bili su teški

U prethodnim primerima objektu rečenice pridaje se poseban značaj. Sličan efekat može se postići i izmeštanjem objekta na kraj rečenice (dislocazione a destra), pri čemu osnovno značenje iskaza ostaje isto (uz ograničenje da taj objekat mora da bude unapred poznat sagovorniku, za razliku od dislokacije u levo, kojom može da se uvede potpuno nov pojam/predmet): L’ ho letto dopo, il libro = Knjigu sam pročitao kasnije Li ho letti dopo, i libri = Knjige sam pročitao kasnije L’ ho messa qui, la borsa = Torbu sam stavio ovde Le ho messe qui, le borse = Torbe sam stavio ovde

416

Objekat koji prethodi predikatu ne mora da bude isključivo imenica, zamenica ili nenaglašena zamenica za treća lica (lo, li, la, li ): i akuzativne zamenice mi, ti, ci i vi mogu da stoje ispred predikata, ali tada se beleži dvojako ponašanje participa prošlog: 

standardno, particip prošli ne slaže se s objektom (mi, ti, ci ili vi ) koji mu prethodi, prema pravilima o slaganju participa prošlog: Mi ha chiamato = Pozvao me je Non ti ha visto = Nije te video Ci aveva invitato = Bio nas je pozvao Vi avrà dimenticato = Biće da vas je zaboravio



u razgovornom jeziku, objektu se može pripisati veća važnost: tada se particip prošli slaže u rodu i broju s polom osobe ili osoba na koje se odnosi nenaglašena zamenica (mi, ti, ci i vi ): Mi ha chiamata = Pozvao/-la me je (govori žena: stavlja sebe u prvi plan) Non ti ha vista = Nije te video/-la (govornik se obraća ženi i stavlja je u prvi plan) Ci aveva invitati = Bio nas je pozvao/-la (govori grupa ljudi, stavlja sebe u prvi plan)

Ci aveva invitate = Bio/-la nas je pozvao (govori grupa žena, stavlja sebe u prvi plan)

Vi avrà dimenticati = Biće da vas je zaboravio/-la (govornik se obraća grupi ljudi, stavlja ih u prvi plan)

Vi avrà dimenticate = Biće da vas je zaboravio/-la (govornik se obraća grupi žena, stavlja ih u prvi plan)

U prethodnim primerima ne vidi se pol subjekta rečenice. Pouzdano se može govoriti samo o polu objekta; neosnovano je tvrditi da je subjekat narednog iskaza ženskog pola: Mi ha chiamata

Naime, pol subjekta vidi se samo u složenim vremenima neprelaznih glagola koji imaju pomoćni glagol ẹssere. Kada neprelazni glagol gradi složena vremena sa avere, subjekat se po pravilu ne slaže u rodu i broju s participom prošlim.

PAZI! Navedena pravila odnose se samo na prelazne glagole jer samo oni mogu da imaju objekat.

417

GLAGOL

7.10. PREGLED PRAVILNIH GLAGOLSKIH OBLIKA Tabele u ovom odeljku sadrže kompletnu konjugaciju po jednog pravilnog glagola (verbi regolari ) za 1, za 2. i za 3. konjugaciju. Ove tabele mogu poslužiti kao model za promenu svih pravilnih glagola. Nepravilni glagoli prikazani su u odeljcima 7.11. i 7.12. 7.10.1. PRAVILNI GLAGOLI PRVE KONJUGACIJE 7.10.1.1. GLAGOL AMARE INDIKATIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

amo ami ama amiamo amate ạmano

io tu lui noi voi loro

ho hai ha abbiamo avete hanno

FUTUR

io tu lui noi voi loro

PERFEKAT

FUTUR

amerò amerai amerà ameremo amerete ameranno

PROSTI PERFEKAT

amato amato amato amato amato amato

io tu lui noi voi loro

II

avrò avrai avrà avremo avrete avranno

io tu lui noi voi loro

IMPERFEKAT

amato amato amato amato amato amato

PLUSKVAMPERFEKAT

amai amasti amò amammo amaste amạrono

avevo avevi aveva avevạmo avevạte avẹvano

io tu lui noi voi loro

amato amato amato amato amato amato

io tu lui noi voi loro

amavo amavi amava amavạmo amavạte amạvano

PLUSKVAMPERFEKAT

io tu lui noi voi loro

ebbi avesti ebbe avemmo aveste ẹbbero

II

amato amato amato amato amato amato

KONJUNKTIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

IMPERFEKAT

ami ami ami amiamo amiate ạmino

io tu lui noi voi loro

amassi amassi amasse amạssimo amaste amạssero

PERFEKAT

io tu lui noi voi loro

ạbbia ạbbia ạbbia abbiạmo abbiạte ạbbiano

KONDICIONAL PREZENT

io tu lui noi voi loro

amerẹi amerẹsti amerebbe amerẹmmo averẹste amerẹbbero

IMPERATIV

PROŠLI

io tu lui noi voi loro

avrẹi avresti avrebbe avremmo avreste avrẹbbero

amato amato amato amato amato amato

amato amato amato amato amato amato

– tu lui noi voi loro

PLUSKVAMPERFEKAT

io tu lui noi voi loro

avessi avessi avesse avẹssimo aveste avẹssero

amato amato amato amato amato amato

INFINITIV PREZENT

ama! ami! amiamo! amate! ạmino!

amare PROŠLI

avere amato

PREZENT

PROŠLI

PARTICIP

amante

amato

GERUNDIJ

amando

avendo amato

418

7.10.1.2. IZUZECI 

Izuzeci su glagoli kao mancare (= nedostajati) i pagare (= platiti) s jedne strane, i glagoli kao baciare (= ljubiti) i mangiare (= jesti) s druge strane. Oni u prezentu čuvaju poslednji glas osnove (k i g kod prva dva glagola, t∫ i d kod druga dva), što znači da je u nekim licima neophodno beležiti grafičke znake h, odnosno i : IO TU LUI/LEI NOI VOI LORO











manco manchi manca manchiạmo mancate mạncano

pago paghi paga paghiạmo pagate pạgano

bacio baci bacia baciamo baciate bạciano

mangio mangi mangia mangiạmo mangiate mạngiano

Česta greška prilikom upotrebe glagola desiderare (= želeti), colorare (= bojiti), lavorare (= raditi), procurare (= nabaviti) avverarsi (= ostvariti se) i sl. jeste da se u futuru i u kondicionalu izostavi jedan od dva slična sloga: umesto pravilnog oblika futura desidererò (colorerò, si avvererà itd.) može se proizvesti oblik desiderò (što je oblik prostog perfekta, a ne futura); kondicional glagola desiderare pogrešno glasi desidererẹi, a futur glagola procurare treba da glasi procurerò, a ne procurò. Treba obratiti pažnju i na glagole koji se završavaju na –eare (npr. creare = stvoriti, zatim laureare, ideare, sottolineare itd.): njihov futur glasi creerò, creerai (laureerò; ideerò; sottolineerò itd.). Dva e se izgovaraju kao izrazito produženo e. Ista osnova s dva e upotrebljava se i za kondicional. Glagoli koji se završavaju na –iare u u 2. licu prezenta indikativa beleže samo jedno i ukoliko je i nenaglašeno. Up. prezent indikativa glagola cambiare (= menjati) i umiliare (= poniziti): io cambio, tu cambi… noi cambiamo itd. ; io umịlio, tu umịli... noi umiliạmo itd. Ukoliko glagol na –iare u jednini prezenta indikativa ima akcent na i, u 2. licu beleže se dva i ; up. glagol inviare (= slati): io invịo, tu invịi, lui invịa, noi inviạmo, voi inviạte, loro invịano. Ista akcenatska struktura prisutna je i u prezentu konjunktiva: che io (tu, lui) invịi, che noi inviạmo, che voi inviạte (izuzetno, u drugom licu množine prezent konjunktiva i prezent indikativa se podudaraju), che loro invịino. Ovo pravilo važi i za glagole s istom osnovom kao inviare (avviare, deviare, fuorviare, ovviare – čiji se oblici (io ọvvio, tu ọvvi ) podudaraju s pridevom ọvvio = očigledan – rinviare, sviare itd.), ali i za espiare, razziare, sciare (vidi niže!), spiare. Glagol violare (= prekršiti, oskrnaviti) u prezentu glasi: io vịolo, tu vịoli, lui vịola, noi violiạmo, voi violạte, loro vịolano. Ista akcenatska struktura prisutna je i u prezentu konjunktiva. Vidi odeljak 1.3.2.

419

GLAGOL 

U slučaju glagola sciare (= skijati se) osnova za građenje prezenta indikativa je sci- /ši/; glas i čuje se u svim licima, kako se vidi u tabeli: io scịo tu scịi lui scịa noi sciạmo voi sciạte loro scịano



/šìo/ /šìi/ /šìa/ /šiàmo/ /šiàte/ /šìano/

Glagoli koji se završavaju na –gnare u prezentu indikativa (accompagnare, bagnare, consegnare, guadagnare, insegnare, sognare itd.), u prvom licu množine, imaju pravilan lični nastavak –iamo. Početni glas nastavka (i ) ne čuje se u izgovoru, ali mora da se beleži. Prvo lice množine glagola bagnare (= kvasiti) piše se bagniamo, a izgovara se /banjàmo/.

Glagol stupefare (= začuditi), izveden je od glagola fare i ima sledeće posebnosti u konjugaciji: PREZENT KONJUNKTIVA

stupefaccio stupefai stupefà stupefacciamo stupefate stupefạnno

che io che tu che lui che noi che voi che loro

stupefaccia stupefaccia stupefaccia stupefacciạmo stupefacciạte stupefạcciano

FUTUR

io tu lui noi voi loro

IMPERFEKAT KONJUNKTIVA

stupefacẹvo stupefacẹvi stupefacẹva stupefacevạmo stupefacevạte stupefacẹvano

che io che tu che lui che noi che voi che loro

stupefarei stupefaresti stupefarebbe stupefaremmo stupefareste stupefarẹbbero

io tu lui noi voi loro

stupefarò stupefarai stupefarà stupefaremo stupefarete stupefaranno PROSTI PERFEKAT

stupefacessi stupefacessi stupefacesse stupefacessimo stupefaceste stupefacessero

io tu lui noi voi loro

stupefa’ (stupefai) stupefaccia stupefacciamo stupefate stupefạcciano

stupefacente

IMPERATIV

stupefeci stupefacesti stupefece stupefacemmo stupefaceste stupefẹcero

PARTICIP PREZENTA PARTICIP PROŠLI

stupefatto GERUNDIJ

stupefacendo

420

Kao stupefare ponašaju se i sledeći izvedeni glagoli: assuefare contraffare disassuefare liquefare putrefare rarefare rifare

navići krivotvoriti odvići pretvoriti u tečnost truliti razrediti ponovo uraditi

sfare sopraffare (u prez. ind. ima i oblik sopraffò) strafare torrefare tumefare

uništiti nadjačati

preterati pržiti (kafu) naduti

Glagol soddisfare (= zadovoljiti), pored oblika koji se izvode iz prethodne tabele, ima i sledeće oblike: PREZENT INDIKATIVA

io tu lui noi voi loro

soddisfò/soddisfo soddisfi soddisfa/soddisfà soddisfiạmo soddisfạte soddịsfano

PREZENT KONJUNKTIVA

che che che che che che

io tu lui noi voi loro

FUTUR

soddisfi soddisfi soddisfi soddisfiạmo soddisfiạte soddịsfino

io tu lui noi voi loro

soddisferò soddisferai soddisferà soddisferemo soddisferete soddisferanno

Kao soddisfare menjaju se i disfare (= uništiti) i ridisfare (= ponovo uništiti).

7.10.2. PRAVILNI GLAGOLI DRUGE KONJUGACIJE 7.10.2.1. GLAGOL CRẸDERE INDIKATIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

credo credi crede crediạmo credẹte crẹdono PERFEKAT

io tu lui noi voi loro

ho hai ha abbiamo avete hanno

creduto creduto creduto creduto creduto creduto

FUTUR

io tu lui noi voi loro

crederò crederai crederà crederemo crederete crederanno

PROSTI PERFEKAT

io tu lui noi voi loro

credei credesti credé credemmo credeste credẹrono

FUTUR

io tu lui noi voi loro

II

avrò avrai avrà avremo avrete avranno

IMPERFEKAT

creduto creduto creduto creduto creduto creduto

PLUSKVAMPERFEKAT

io tu lui noi voi loro

avevo avevi aveva avevạmo avevạte avẹvano

creduto creduto creduto creduto creduto creduto

io tu lui noi voi loro

credevo credevi credeva credevạmo credevạte credẹvano

PLUSKVAMPERFEKAT

io tu lui noi voi loro

ebbi avesti ebbe avemmo aveste ẹbbero

II

creduto creduto creduto creduto creduto creduto

421

GLAGOL KONJUNKTIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

IMPERFEKAT

creda creda creda crediạmo crediạte crẹdano

io tu lui noi voi loro

PERFEKAT

credessi credessi credesse credẹssimo credeste credẹssero

ạbbia ạbbia ạbbia abbiạmo abbiạte ạbbiano

io tu lui noi voi loro

KONDICIONAL PREZENT

io tu lui noi voi loro

crederẹi crederẹsti crederebbe crederẹmmo crederẹste crederẹbbero

avrẹi avresti avrebbe avremmo avreste avrẹbbero

PLUSKVAMPERFEKAT

io tu lui noi voi loro

avessi avessi avesse avẹssimo aveste avẹssero

IMPERATIV

PROŠLI

io tu lui noi voi loro

creduto creduto creduto creduto creduto creduto

creduto creduto creduto creduto creduto creduto

– tu lui noi voi loro

creduto creduto creduto creduto creduto creduto

INFINITIV PREZENT

credi! creda! crediamo! credẹte! crẹdano!

PREZENT

crẹdere PROŠLI

avere creduto PROŠLI

PARTICIP

credente

creduto

GERUNDIJ

credendo

avendo creduto

7.10.2.2. IZUZECI Izuzetak predstavljaju glagoli na –cere i –gere. Pored drugih nepravilnosti (vidi odeljke 7.11. i 7.12), oni u prezentu ne čuvaju poslednji glas osnove već se taj glas (t∫, odnosno d ) menja zavisno od ličnog nastavka i postaje, redom, k, odnosno g ispred nastavaka koji počinju glasom o. Uporedi glagole vịncere (=pobediti) i dirịgere (= upravljati): IO

vinco

TU

vinci

dirịgo dirịgi

LUI/LEI

vince

dirịge

NOI

vinciạmo

dirigiạmo

VOI

vincẹte

dirigẹte

LORO

vịncono

dirịgono

Glagol cuọcere (= kuvati) ima poseban prezent: IO

cuọcio

TU

cuọci

LUI/LEI

cuọce

NOI

cuociạmo

VOI

cuocẹte

LORO

cuọciono

422

Glagoli adẹmpiere (= izvršiti) i cọmpiere (= ispuniti) imaju pravopisnu specifičnost u drugom licu jednine prezenta. Dva i (jedno pripada osnovi, drugo ličnom nastavku) spajaju se u jedno: IO

adẹmpio

TU

adẹmpi

cọmpio cọmpi

LUI/LEI

adẹmpie

cọmpie

NOI

adempiạmo

compiạmo

VOI

adempiẹte

compiẹte

LORO

adẹmpiono

cọmpiono

Glagoli tọgliere (= skloniti), scẹgliere (= birati), cọgliere (= brati), sciọgliere (= topiti), zajedno s glagolima izvedenim od njih pomoću prefiksa, u drugom licu jednine takođe imaju samo jedno i , ali uz to imaju i posebnu nepravilnost u prvom licu jednine i trećem licu množine prezenta indikativa: IO

colgo

scelgo

sciolgo

TU

cogli

scegli

sciogli

tolgo togli

LUI/LEI

coglie

sceglie

scioglie

toglie

NOI

cogliạmo

scegliạmo

sciogliạmo

togliạmo

VOI

cogliẹte

scegliẹte

sciogliẹte

togliẹte

LORO

cọlgono

scẹlgono

sciọlgono

tọlgono

PAZI! Glagol piacere poseduje oblike za sva lica; međutim, pošto se najčešće upotrebljavaju oblici za 3. lice jednine i 3. lice množine, uobičajene su nedoumice u upotrebi ovog glagola kada njegov subjekat nije neko od trećih lica. Prilažemo kompletnu promenu prezenta indikativa i perfekta, uz napomenu da uz ovaj glagol stoji predlog a , odnosno dativ: PREZENT

io piaccio ja se dopadam tu piaci ti se dopadaš lui piace on se dopada

noi piacciạmo mi se dopadamo voi piacẹte vi se dopadate loro piạcciono oni se dopadaju

PERFEKAT

io sono piaciuto io sono piaciuta tu sei piaciuto tu sei piaciuta lui è piaciuto lei è piaciuta

ja sam se dopao ja sam se dopala ti si se dopao ti si se dopala on se dopao ona se dopala

noi siamo piaciuti noi siamo piaciute voi siete piaciuti voi siete piaciute loro sono piaciuti loro sono piaciute

mi smo se dopali mi smo se dopale vi ste se dopali vi ste se dopale oni su se dopali one su se dopale

423

GLAGOL

7.10.3. PRAVILNI GLAGOLI TREĆE KONJUGACIJE 7.10.3.1. GLAGOL DORMIRE INDIKATIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

FUTUR

dormo dormi dorme dormiạmo dormite dọrmono

io tu lui noi voi loro

PERFEKAT

io tu lui noi voi loro

ho hai ha abbiamo avete hanno

FUTUR

dormirò io avrò dormirai tu avrai dormirà lui avrà dormiremo noi avremo dormirete voi avrete dormiranno loro avranno

PROSTI PERFEKAT

dormito dormito dormito dormito dormito dormito

io tu lui noi voi loro

II

dormito dormito dormito dormito dormito dormito

PLUSKVAMPERFEKAT

dormii io avevo dormito dormisti tu avevi dormito dormì lui aveva dormito dormimmo noi avevạmo dormito dormiste voi avevạte dormito dormịrono loro avẹvano dormito

IMPERFEKAT

io tu lui noi voi loro

dormivo dormivi dormiva dormivạmo dormivạte dormịvano

PLUSKVAMPERFEKAT

io tu lui noi voi loro

ebbi avesti ebbe avemmo aveste ẹbbero

II

dormito dormito dormito dormito dormito dormito

KONJUNKTIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

IMPERFEKAT

dorma dorma dorma dormiamo dormiạte dọrmano

io tu lui noi voi loro

PERFEKAT

dormissi dormissi dormisse dormịssimo dormiste dormịssero

io tu lui noi voi loro

ạbbia ạbbia ạbbia abbiạmo abbiạte ạbbiano

KONDICIONAL PREZENT

io tu lui noi voi loro

dormirẹi dormirẹsti dormirebbe dormirẹmmo dormirẹste dormirẹbbero

IMPERATIV

PROŠLI

io tu lui noi voi loro

avrẹi avresti avrebbe avremmo avreste avrẹbbero

dormito dormito dormito dormito dormito dormito

dormito dormito dormito dormito dormito dormito

– tu lui noi voi loro

– dormi! dorma! dormiamo! dormite! dọrmano!

PLUSKVAMPERFEKAT

io tu lui noi voi loro

avessi avessi avesse avẹssimo aveste avẹssero

dormito dormito dormito dormito dormito dormito

INFINITIV PREZENT

dormire PROŠLI

avere dormito

PREZENT

PROŠLI

PARTICIP

dormiente

dormito

GERUNDIJ

dormendo

avendo dormito

7.10.3.2. IZUZECI Mnogi glagoli treće konjugacije imaju umetak –isc – u prezentu indikativa i u prezentu konjunktiva. Ti glagoli nazivaju se inhoativnim; taj termin se odnosi samo na njihovu morfološku osobenost i nema značenje započinjanja radnje, na

424

šta termin „inhoativan“ inače upućuje. Treba uvek proveriti u rečniku da li je dati glagol na –ire inhoativan. U narednom odeljku prikazana je promena jednog inhoativnog glagola. 7.10.3.3. GLAGOL FINIRE INDIKATIV FUTUR

PREZENT

io tu lui noi voi loro

finisco finisci finisce finiạmo finịte finịscono

io tu lui noi voi loro

PERFEKAT

io tu lui noi voi loro

ho hai ha abbiamo avete hanno

finirò finirai finirà finiremo finirete finirạnno

FUTUR

PROSTI PERFEKAT

finito finito finito finito finito finito

io tu lui noi voi loro

finii finisti finì finimmo finiste finịrono

II

avrò avrai avrà avremo avrete avranno

io tu lui noi voi loro

IMPERFEKAT

finito finito finito finito finito finito

io tu lui noi voi loro

PLUSKVAMPERFEKAT

avevo avevi aveva avevạmo avevạte avẹvano

io tu lui noi voi loro

finivo finivi finiva finivạmo finivạte finịvano

PLUSKVAMPERFEKAT

finito finito finito finito finito finito

io tu lui noi voi loro

ebbi avesti ebbe avemmo aveste ẹbbero

II

finito finito finito finito finito finito

KONJUNKTIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

IMPERFEKAT

finisca finisca finisca finiạmo finiạte finịscano

io tu lui noi voi loro

finissi finissi finisse finịssimo finiste finịssero

PERFEKAT

io tu lui noi voi loro

KONDICIONAL

PLUSKVAMPERFEKAT

finito finito finito finito finito finito

io tu lui noi voi loro

IMPERATIV

PREZENT

io tu lui noi voi loro

ạbbia ạbbia ạbbia abbiạmo abbiạte ạbbiano

avessi avessi avesse avẹssimo aveste avẹssero

finito finito finito finito finito finito

INFINITIV

PROŠLI

finirẹi finiresti finirebbe finiremmo finireste finirẹbbero

io tu lui noi voi loro

avrẹi avresti avrebbe avremmo avreste avrẹbbero

finito finito finito finito finito finito

– tu lui noi voi loro

– finisci! finịscano! finiạmo! finiạte! finịscano!

PREZENT

finire PROŠLI

avere finito

PARTICIP

PREZENT

PROŠLI

GERUNDIJ

finente finendo

finito avendo finito

Neki glagoli 3. konjugacije imaju dvostruku konjugaciju: pravilnu i inhoativnu. U narednom spisku masnim slovima označeni su češći oblici: apparire

{

appaio apparisco

conseguire

{

conseguo conseguisco

425

GLAGOL

applaudire

{

assalire

{

assorbire

{

comparire

{

applaudo applaudisco assalgo assalisco assorbo assorbisco compaio comparisco

inghiottire

{

languire

{

mentire

{

nutrire

{

inghiotto inghiottisco languo languisco mento mentisco nutro nutrisco

avuto avuto avuto avuto avuto avuto

io tu lui noi voi loro

7.11. NEPRAVILNI GLAGOLI 7.11.1. GLAGOL AVERE INDIKATIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

FUTUR

ho hai ha abbiamo avete hanno

io tu lui noi voi loro

PERFEKAT

io tu lui noi voi loro

ho hai ha abbiamo avete hanno

FUTUR

avrò avrại avrà avrẹmo avrẹte avrạnno

io tu lui noi voi loro

PROSTI PERFEKAT

avuto avuto avuto avuto avuto avuto

io tu lui noi voi loro

II

avrò avrai avrà avremo avrete avranno

IMPERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

ebbi avẹsti ebbe avẹmmo avẹste ẹbbero

io tu lui noi voi loro

avevo avevi aveva avevạmo avevạte avẹvano

avuto avuto avuto avuto avuto avuto

avevo avevi aveva avevạmo avevạte avẹvano

PLUSKVAMPERFEKAT

ebbi avesti ebbe avemmo aveste ẹbbero

io tu lui noi voi loro

II

avuto avuto avuto avuto avuto avuto

KONJUNKTIV PREZENT

io tu lui noi voi loro

ạbbia ạbbia ạbbia abbiạmo abbiạte ạbbiano

IMPERFEKAT

io tu lui noi voi loro

PERFEKAT

avessi avessi avesse avẹssimo avẹste avẹssero

io tu lui noi voi loro

ạbbia ạbbia ạbbia abbiạmo abbiạte ạbbiano

KONDICIONAL PREZENT

io tu lui noi voi loro

avrẹi avresti avrebbe avremmo avreste avrẹbbero

PROŠLI

io tu lui noi voi loro

avrẹi avresti avrebbe avremmo avreste avrẹbbero

avuto avuto avuto avuto avuto avuto

PREZENT

– tu lui noi voi loro

PLUSKVAMPERFEKAT

avuto avuto avuto avuto avuto avuto

io tu lui noi voi loro

avessi avessi avesse avẹssimo aveste avẹssero

IMPERATIV

INFINITIV

– ạbbi! ạbbia! abbiạmo! abbiạte! ạbbiano!

PREZENT

avuto avuto avuto avuto avuto avuto

avere PROŠLI

avere avuto PROŠLI

PARTICIP

avente

avuto

GERUNDIJ

avendo

avendo avuto

426

7.11.2. GLAGOL DIRE

INDIKATIV PREZENT

FUTUR

FUTUR

II

IMPERFEKAT

io

dico

io

dirò

io

avrò

detto

io

dicevo

tu

dici

tu

dirại

tu

avrai

detto

tu

dicevi

lui

dice

lui dirà

lui

avrà

detto

lui

diceva

noi diciamo

noi diremo

noi avremo

detto

noi

dicevạmo

dite

voi direte

voi avrete

detto

voi

dicevạte

loro diranno

loro avranno

detto

loro

dicẹvano

voi

loro dịcono PERFEKAT

PROSTI PERFEKAT

ho

detto

tu hai lui ha

io

PLUSKVAMPERFEKAT

io

dissi

detto

tu

dicesti

detto

lui disse noi dicemmo

noi avevạmo detto

noi abbiamo detto

io

avevo

detto

tu

avevi

lui

aveva

PLUSKVAMPERFEKAT

II

io

ebbi

detto

detto

tu

avesti

detto

detto

lui

ebbe

detto

noi avemmo detto

voi avete

detto

voi diceste

voi avevạte

detto

voi aveste

detto

loro hanno

detto

loro dịssero

loro avẹvano

detto

loro ẹbbero

detto

KONJUNKTIV PREZENT

IMPERFEKAT

PERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

io

dica

io

dicessi

io

ạbbia

detto

io

avessi

detto

tu

dica

tu

dicessi

tu

ạbbia

detto

tu

avessi

detto

lui

dica

lui

dicesse

lui

ạbbia

detto

lui avesse

detto

noi

dicẹssimo

noi

abbiạmo

detto

noi avẹssimo detto

diciạte

voi

diceste

voi

abbiạte

detto

voi aveste

loro dịcano

loro

dicẹssero

loro

ạbbiano

detto

loro avẹssero detto

noi diciạmo voi

KONDICIONAL PREZENT

IMPERATIV

PROŠLI

io

dirẹi

io

avrẹi

detto

–

–

tu

dirẹsti

tu

avresti

detto

tu

di! dici!

lui direbbe

lui avrebbe

detto

lui

dica!

noi diremmo

noi avremmo

detto

noi

diciamo!

voi direste

voi avreste

detto

voi

dite!

loro dirẹbbero

loro avrẹbbero detto

loro

dịcano!

PREZENT

detto

INFINITIV PREZENT

dire PROŠLI

avere detto PROŠLI

PARTICIP

dicente

detto

GERUNDIJ

dicendo

avendo detto

427

GLAGOL

7.11.3. GLAGOL DOVERE INDIKATIV PREZENT

io

devo 85

tu lui

FUTUR

io

dovrò

devi

tu

deve

noi dovremo voi dovrete loro dovrạnno

noi dobbiạmo voi

dovẹte

loro dẹvono PERFEKAT

dovuto

tu hai lui ha

II

IMPERFEKAT

avrò

dovuto

io

dovevo

dovrại

tu

avrai

lui dovrà

lui

avrà

dovuto

tu

dovevi

dovuto

lui doveva

noi avremo

dovuto

noi dovevạmo

voi avrete

dovuto

voi dovevạte

loro avranno

dovuto

loro dovẹvano

PROSTI PERFEKAT

ho

io

dovei

dovuto

tu

dovesti

dovuto

lui dové

noi abbiamo dovuto

noi dovemmo

voi avete

dovuto

voi doveste

loro hanno

dovuto

loro dovẹrono

io

FUTUR

io

PLUSKVAMPERFEKAT

86

PLUSKVAMPERFEKAT

io

avevo

dovuto

tu

avevi

lui

aveva

II

io

ebbi

dovuto

dovuto

tu

avesti

dovuto

dovuto

lui ebbe

dovuto

noi avevạmo dovuto

noi avemmo

dovuto

voi avevạte

dovuto

voi aveste

dovuto

loro avẹvano

dovuto

loro ẹbbero

dovuto

KONJUNKTIV PREZENT

IMPERFEKAT

PERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

io

debba

io

dovessi

io

ạbbia

dovuto

io

avessi

dovuto

tu

debba

tu

dovessi

tu

ạbbia

dovuto

tu

avessi

dovuto

lui

debba

lui

dovesse

lui

ạbbia

dovuto

lui avesse

dovuto

noi

dovẹssimo

noi

abbiạmo

dovuto

noi avẹssimo dovuto

voi

dovẹste

voi

abbiạte

dovuto

voi aveste

loro

dovẹssero

loro

ạbbiano

dovuto

loro avẹssero dovuto

noi dobbịamo voi

dobbiạte

loro dẹbbano 87

KONDICIONAL PREZENT

IMPERATIV

PROŠLI

INFINITIV

io

dovrẹi

io

avrẹi

dovuto

–

–

PREZENT

tu

dovrẹsti

tu

avresti

dovuto

tu

–

dovere

lui dovrẹbbe

lui avrebbe

dovuto

lui

–

noi dovrẹmmo

noi avremmo

dovuto

noi

–

voi dovrẹste

voi avreste

dovuto

voi

–

loro dovrẹbbero

loro avrẹbbero dovuto

loro

–

dovuto

PROŠLI

avere dovuto

PREZENT

PROŠLI

PARTICIP

–

dovuto

GERUNDIJ

dovendo

avendo dovuto

Prezent indikativa ima i oblike io debbo i loro dẹbbono. Postoji i prosti perfekat koji glasi dovetti, dovesti, dovette, dovemmo, doveste , dovẹttero. 87 Postoji i prezent konjunktiva koji glasi: deva, deva, deva, dobbiamo, dobbiate, dẹvano. 85 86

428

7.11.4. GLAGOL ẸSSERE INDIKATIV PREZENT

io

sono

tu lui

FUTUR

sarò

sei

tu

sarại

è

lui sarà noi sarẹmo

noi siạmo voi

siẹte

loro sono PERFEKAT

io

FUTUR

io

sono

sarò

stato

tu

sarại

lui sarà

IMPERFEKAT

io

ero

stato

tu

eri

stato

lui

era

noi sarẹmo

stati

noi

eravạmo

voi sarẹte

voi sarẹte

stati

voi

eravạte

loro sarạnno

loro sarạnno stati

PROSTI PERFEKAT

stato

II

io

io

fui fosti

loro ẹrano

PLUSKVAMPERFEKAT

io

ero

stato

tu

PLUSKVAMPERFEKAT

II

io

fui

stato

tu sei

stato

tu

eri

stato

tu

fosti

stato

lui è

stato

lui fu

lui era

stato

lui

fu

stato

noi siạmo

stati

noi fummo

noi eravạmo stati

noi

fummo

stati

voi siẹte

stati

voi foste

voi eravạte

stati

voi

foste

stati

loro sono

stati

loro fụrono

loro ẹrano

stati

loro fụrono

stati

KONJUNKTIV PREZENT

IMPERFEKAT

PERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

io

sia

io

fossi

io sia

stato

io

fossi

stato

tu

sia

tu

fossi

tu sia

stato

tu fossi

stato

lui

sia

lui

fosse

lui sia

stato

lui fosse

stato

noi

fọssimo

noi siạmo

stati

noi fọssimo

stati

siạte

voi

foste

voi siạte

stati

voi foste

stati

loro sịano

loro

fọssero

loro sịano

stati

loro fọssero

stati

noi siạmo voi

KONDICIONAL PREZENT

IMPERATIV

PROŠLI

INFINITIV

io

sarẹi

io

sarẹi

stato

–

–

PREZENT

tu

sarẹsti

tu

sarẹsti

stato

tu

sii!

ẹssere

lui sarebbe

lui sarebbe

stato

lui

sịa!

noi sarẹmmo

noi sarẹmmo

stati

noi

siạmo!

voi sarẹste

voi sarẹste

stati

voi

siạte

loro sarẹbbero

loro sarẹbbero stati

PROŠLI

ẹssere stato

loro sịano

PREZENT

PROŠLI

PARTICIP

–

ẹssere

GERUNDIJ

stato

essendo stato

PAZI! Kada je pomoćni glagol ẹssere, particip se slaže u rodu i broju sa subjektom:

Io sono stata = Ja sam bila

Noi siamo state = Mi smo bile

429

GLAGOL

7.11.5. GLAGOL FARE

INDIKATIV PREZENT

io

faccio

tu lui

FUTUR

io

farò

fại

tu

farại

fa

lui farà

noi facciạmo

noi farẹmo

fate

voi

loro fanno PERFEKAT

fatto

tu hai lui ha

fatto

tu

avrai

lui avrà

IMPERFEKAT

io

facẹvo

fatto

tu

facevi

fatto

lui

faceva

noi avremo

fatto

noi

facevạmo

voi farẹte

voi avrete

fatto

voi

facevạte

loro farạnno

loro avranno fatto

io

feci

fatto

tu

facesti

fatto

lui fece noi facemmo

noi abbiamo fatto

II

avrò

PROSTI PERFEKAT

ho

io

FUTUR

io

PLUSKVAMPERFEKAT

io

avevo

fatto

tu

avevi

lui aveva

loro facẹvano PLUSKVAMPERFEKAT

II

io

ebbi

fatto

fatto

tu

avesti

fatto

fatto

lui

ebbe

fatto

noi avevạmo fatto

noi

avemmo fatto

voi avete

fatto

voi faceste

voi avevạte fatto

voi

aveste

fatto

loro hanno

fatto

loro fẹcero

loro avẹvano fatto

loro ẹbbero

fatto

KONJUNKTIV PREZENT

IMPERFEKAT

PERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

io

faccia

io

facessi

io ạbbia

fatto

io

avessi

fatto

tu

faccia

tu

facessi

tu ạbbia

fatto

tu

avessi

fatto

lui

faccia

lui

facesse

lui ạbbia

fatto

lui avesse

fatto

noi

facẹssimo

noi abbiạmo

fatto

noi avẹssimo fatto

facciate

voi

faceste

voi abbiạte

fatto

voi aveste

loro fạcciano

loro

facẹssero

loro ạbbiano

fatto

loro avẹssero fatto

noi facciamo voi

KONDICIONAL PREZENT

IMPERATIV

PROŠLI

io

farẹi

io

avrẹi

fatto

–

–

tu

farẹsti

tu

avresti

fatto

tu

fai! fa’!

lui farebbe

lui avrebbe

fatto

lui

faccia!

noi faremmo

noi avremmo

fatto

noi

facciạmo!

voi fareste

voi avreste

fatto

voi

fate!

loro farẹbbero

loro avrẹbbero fatto PREZENT

fatto

INFINITIV PREZENT

fare PROŠLI

avere fatto

loro fạcciano! PROŠLI

PARTICIP

facente

fare

GERUNDIJ

facendo

avendo fatto

430

7.11.6. GLAGOL PARERE INDIKATIV PREZENT

io

paio

tu lui

FUTUR

parrò

pari

tu

parrại

pare

lui parrà noi parrẹmo

noi pa(r)iạmo voi

parẹte

loro pạiono PERFEKAT

io

FUTUR

io

sono

sarò

parso

tu

sarại

lui sarà

IMPERFEKAT

io

parẹvo

parso

tu

parevi

parso

lui

pareva

noi sarẹmo

parsi

noi

parevạmo

voi parrete

voi sarẹte

parsi

voi

parevạte

loro parrạnno

loro sarạnno parsi

PROSTI PERFEKAT

parso

II

io

io

parvi parẹsti

loro parẹvano

PLUSKVAMPERFEKAT

io

ero

parso

tu

PLUSKVAMPERFEKAT

II

io

fui

parso

tu sei

parso

tu

eri

parso

tu

fosti

parso

lui è

parso

lui parve

lui era

parso

lui

fu

parso

noi siạmo

parsi

noi parẹmmo

noi eravạmo parsi

noi

fummo

parsi

voi siẹte

parsi

voi parẹste

voi eravạte

parsi

voi

foste

parsi

loro sono

parsi

loro pạrvero

loro ẹrano

parsi

loro fụrono

parsi

KONJUNKTIV PREZENT

IMPERFEKAT

PERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

io

paia

io

parẹssi

io sia

parso

io

fossi

parso

tu

paia

tu

paressi

tu sia

parso

tu fossi

parso

lui

paia

lui

paresse

lui sia

parso

lui fosse

parso

noi

parẹssimo

noi siạmo

parsi

noi fọssimo

parsi

paiạte

voi

pareste

voi siạte

parsi

voi foste

parsi

loro pạiano

loro

parẹssero

loro sịano

parsi

loro fọssero

parsi

noi paiạmo voi

KONDICIONAL PREZENT

IMPERATIV

PROŠLI

INFINITIV

io

parrẹi

io

sarẹi

parso

–

–

PREZENT

tu

parrẹsti

tu

sarẹsti

parso

tu

–

parere

lui parrebbe

lui sarebbe

parso

lui

–

noi parrẹmmo

noi sarẹmmo

parsi

noi

–

voi parreste

voi sarẹste

parsi

voi

–

loro parrẹbbero

loro sarẹbbero parsi

PROŠLI

ẹssere parso

loro –

PREZENT

PROŠLI

PARTICIP

–

parso

GERUNDIJ

parendo

essendo parso

PAZI! Kada je pomoćni glagol ẹssere, particip se slaže u rodu i broju sa subjektom:

Io sono parsa stupita = Ja sam delovala začuđeno Noi siamo parse stupite = Mi smo delovale začuđeno, itd

431

GLAGOL

7.11.7. GLAGOL PORRE

INDIKATIV PREZENT

io

pongo

tu lui

FUTUR

porrò

poni

tu

porrại

pone

lui porrà noi porremo

noi poniạmo voi

ponẹte

loro pọngono PERFEKAT

posto

tu hai lui ha

avrò

posto

tu

avrai

lui avrà

IMPERFEKAT

io

ponẹvo

posto

tu

ponevi

posto

lui

poneva

noi avremo

posto

noi

ponevạmo

voi porrete

voi avrete

posto

voi

ponevạte

loro porrạnno

loro avranno posto

io

posi

posto

tu

ponesti

posto

lui pose noi ponẹmmo

noi abbiamo posto

II

io

PROSTI PERFEKAT

ho

io

FUTUR

io

loro ponẹvano

PLUSKVAMPERFEKAT

io

avevo

posto

tu

avevi

lui aveva

PLUSKVAMPERFEKAT

II

io

ebbi

posto

posto

tu

avesti

posto

posto

lui

ebbe

posto

noi avevạmo posto

noi

avemmo posto

voi avete

posto

voi ponẹste

voi avevạte posto

voi

aveste

posto

loro hanno

posto

loro pọsero

loro avẹvano posto

loro ẹbbero

posto

KONJUNKTIV PREZENT

IMPERFEKAT

PERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

io

ponga

io

ponẹssi

io ạbbia

posto

io

avessi

posto

tu

ponga

tu

ponessi

tu ạbbia

posto

tu avessi

posto

lui

ponga

lui

ponesse

lui ạbbia

posto

lui avesse

posto

noi

ponẹssimo

noi abbiạmo

posto

noi avẹssimo posto

voi

ponẹste

voi abbiạte

posto

voi aveste

posto

loro

ponẹssero

loro ạbbiano

posto

loro avẹssero

posto

noi poniạmo voi

poniạte

loro pọngano

KONDICIONAL PREZENT

IMPERATIV

PROŠLI

io

porrẹi

io

avrẹi

posto

–

–

tu

porẹsti

tu

avresti

posto

tu

poni!

lui porrebbe

lui avrebbe

posto

lui

ponga!

noi porrẹmmo

noi avremmo

posto

noi

poniạmo!

voi porreste

voi avreste

posto

voi

poniạte!

loro porrẹbbero

loro avrẹbbero posto PREZENT

INFINITIV PREZENT

porre PROŠLI

avere posto

loro pọngano! PROŠLI

PARTICIP

ponente

posto

GERUNDIJ

ponendo

avendo posto

432

7.11.8. GLAGOL POTERE

INDIKATIV PREZENT

io

posso

tu lui

FUTUR

potrò

puọi

tu

potrại

può

lui potrà noi potremo

noi possiạmo voi

potete

loro pọssono PERFEKAT

potuto

tu hai lui ha

avrò

potuto

tu

avrai

lui avrà

IMPERFEKAT

io

potevo

potuto

tu

potevi

potuto

lui

poteva

noi avremo

potuto

noi

potevạmo

voi potrete

voi avrete

potuto

voi

potevạte

loro potrạnno

loro avranno potuto

io

potẹi

potuto

tu

potesti

potuto

lui poté noi potemmo

noi abbiamo potuto

II

io

PROSTI PERFEKAT

ho

io

FUTUR

io

loro potẹvano

PLUSKVAMPERFEKAT

io

avevo

potuto

tu

avevi

lui aveva

PLUSKVAMPERFEKAT

II

io

ebbi

potuto

potuto

tu

avesti

potuto

potuto

lui

ebbe

potuto

noi avevạmo potuto

noi

avemmo potuto

voi avete

potuto

voi poteste

voi avevạte potuto

voi

aveste

potuto

loro hanno

potuto

loro potẹrono

loro avẹvano potuto

loro ẹbbero

potuto

KONJUNKTIV PREZENT

IMPERFEKAT

PERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

io

possa

io

potessi

io ạbbia

potuto

io

avessi

potuto

tu

possa

tu

potessi

tu ạbbia

potuto

tu avessi

potuto

lui

possa

lui

potesse

lui ạbbia

potuto

lui avesse

potuto

noi

potẹssimo

noi abbiạmo

potuto

noi avẹssimo potuto

possiạte

voi

poteste

voi abbiạte

potuto

voi aveste

potuto

loro pọssano

loro

potẹssero

loro ạbbiano

potuto

loro avẹssero

potuto

noi possiạmo voi

KONDICIONAL PREZENT

IMPERATIV

PROŠLI

INFINITIV

io

potrẹi

io

avrẹi

potuto

–

–

PREZENT

tu

potresti

tu

avresti

potuto

tu

possa!

potere

lui potrebbe

lui avrebbe

potuto

lui

–

noi potrẹmmo

noi avremmo

potuto

noi

–

voi potreste

voi avreste

potuto

voi

possiate!

loro potrẹbbero

loro avrẹbbero potuto

PROŠLI

avere potuto

loro –

PREZENT

PROŠLI

PARTICIP

(potente – samo kao pridev)

potuto

GERUNDIJ

potendo

avendo potuto

433

GLAGOL

7.11.9. GLAGOL SAPERE

INDIKATIV PREZENT

io

so

tu lui

FUTUR

saprò

sại

tu

saprại

sa

lui saprà noi saprẹmo

noi sappiạmo voi

sapẹte

loro sanno PERFEKAT

saputo

tu hai lui ha

avrò

saputo

tu

avrai

lui avrà

IMPERFEKAT

io

sapẹvo

saputo

tu

sapevi

saputo

lui

sapeva

noi avremo

saputo

noi

sapevạmo

voi saprẹte

voi avrete

saputo

voi

sapevạte

loro saprạnno

loro avranno saputo

io

seppi

saputo

tu

sapesti

saputo

lui seppe noi sapemmo

noi abbiamo saputo

II

io

PROSTI PERFEKAT

ho

io

FUTUR

io

loro sapẹvano

PLUSKVAMPERFEKAT

io

avevo

saputo

tu

avevi

lui aveva

PLUSKVAMPERFEKAT

II

io

ebbi

saputo

saputo

tu

avesti

saputo

saputo

lui

ebbe

saputo

noi avevạmo saputo

noi

avemmo saputo

voi avete

saputo

voi sapeste

voi avevạte saputo

voi

aveste

saputo

loro hanno

saputo

loro sẹppero

loro avẹvano saputo

loro ẹbbero

saputo

KONJUNKTIV PREZENT

IMPERFEKAT

PERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

io

sappia

io

sapessi

io ạbbia

saputo

io

avessi

saputo

tu

sappia

tu

sapessi

tu ạbbia

saputo

tu avessi

saputo

lui

sappia

lui

sapesse

lui ạbbia

saputo

lui avesse

saputo

noi

sapẹssimo

noi abbiạmo

saputo

noi avẹssimo saputo

sappiạte

voi

sapeste

voi abbiạte

saputo

voi aveste

saputo

loro sạppiano

loro

sapẹssero

loro ạbbiano

saputo

loro avẹssero

saputo

noi sappiạmo voi

KONDICIONAL PREZENT

IMPERATIV

PROŠLI

INFINITIV

io

saprẹi

io

avrẹi

saputo

–

–

PREZENT

tu

saprẹsti

tu

avresti

saputo

tu

sạppi!

sapere

lui saprebbe

lui avrebbe

saputo

lui

sạppia!

noi sapremmo

noi avremmo

saputo

noi

sappiamo!

voi sapreste

voi avreste

saputo

voi

sappiate!

loro saprẹbbero

loro avrẹbbero saputo

PROŠLI

avere saputo

loro sạppiano!

PREZENT

PROŠLI

PARTICIP

(sapiente – samo kao pridev)

saputo

GERUNDIJ

sapendo

avendo saputo

434

7.11.10. GLAGOL STARE

INDIKATIV PREZENT

io

sto

tu lui

FUTUR

starò

stai

tu

starại

sta

lui starà noi starẹmo

noi stiạmo voi

state

loro stano PERFEKAT

io

FUTUR

io

sono

sarò

stato

tu

sarại

lui sarà

IMPERFEKAT

io

stavo

stato

tu

stavi

stato

lui

stava

noi sarẹmo

stati

noi

stavạmo

voi starẹte

voi sarẹte

stati

voi

stavạte

loro starạnno

loro sarạnno stati

PROSTI PERFEKAT

stato

II

io

io

stetti stesti

loro stạvano

PLUSKVAMPERFEKAT

io

ero

stato

tu

PLUSKVAMPERFEKAT

II

io

fui

stato

tu sei

stato

tu

eri

stato

tu

fosti

stato

lui è

stato

lui stette

lui era

stato

lui

fu

stato

noi siạmo

stati

noi stemmo

noi eravạmo stati

noi

fummo

stati

voi siẹte

stati

voi steste

voi eravạte

stati

voi

foste

stati

loro sono

stati

loro stẹttero

loro ẹrano

stati

loro fụrono

stati

KONJUNKTIV PREZENT

IMPERFEKAT

PERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

io

stịa

io

stessi

io sia

stato

io

fossi

stato

tu

stia

tu

stessi

tu sia

stato

tu fossi

stato

lui

stia

lui

stesse

lui sia

stato

lui fosse

stato

noi siạmo

stati

noi fọssimo

stati

voi siạte

stati

voi foste

stati

loro sịano

stati

loro fọssero

stati

noi stiạmo voi

stiạte

loro stịano

noi stẹssimo voi

steste

loro stẹssero KONDICIONAL

PREZENT

IMPERATIV

PROŠLI

io

starẹi

io

sarẹi

stato

–

–

tu

starẹsti

tu

sarẹsti

stato

tu

stai! sta’!

lui starebbe

lui sarebbe

stato

lui

stia!

noi starẹmmo

noi sarẹmmo

stati

noi

stiạmo!

voi starẹste

voi sarẹste

stati

voi

stiạte!

loro starẹbbero

loro sarẹbbero stati PREZENT

INFINITIV PREZENT

stare PROŠLI

ẹssere stato

loro stịano PROŠLI

PARTICIP

stante

stato

GERUNDIJ

stando

essendo stato

PAZI! Kada je pomoćni glagol ẹssere, particip se slaže u rodu i broju sa subjektom:

Io sono stata in casa = Ja sam bila kod kuće Noi siamo state in piedi tutto il giorno = Ceo dan provele smo na nogama

435

GLAGOL

7.11.11. GLAGOL TRADURRE INDIKATIV PREZENT

FUTUR

FUTUR

io

traduco

io tradurrò

tu

traduci

lui

traduce

noi tradurremo

noi traduciamo

II

avrò

tradotto

tu tradurrai

tu avrai

lui tradurrà

lui avrà

traducevo

tradotto

tu

traducevi

tradotto

lui

traduceva

noi avremo

tradotto

noi traducevamo

tradotto

voi traducete

voi tradurrete

voi avrete

loro tradụcono

loro tradurranno

loro avranno tradotto

PERFEKAT

PROSTI PERFEKAT

ho

tradotto

tradussi

tu hai lui ha

tradotto

tu

traducesti

tradotto

lui tradusse

voi

PLUSKVAMPERFEKAT

io

avevo

tradotto

tu

avevi

lui aveva

traducevate

loro traducẹvano PLUSKVAMPERFEKAT

II

io

ebbi

tradotto

tradotto

tu

avesti

tradotto

tradotto

lui

ebbe

tradotto

noi abbiamo tradotto

noi traducemmo noi avevạmo tradotto

noi

avemmo tradotto

voi avete

tradotto

voi traduceste

voi avevạte tradotto

voi

aveste

tradotto

loro hanno

tradotto loro tradụssero

loro avẹvano tradotto

loro ẹbbero

tradotto

io

io

IMPERFEKAT

io

io

KONJUNKTIV PREZENT

IMPERFEKAT

PERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

io

traduca

io

traducessi

io ạbbia

tradotto

io

avessi

tradotto

tu

traduca

tu

traducessi

tu ạbbia

tradotto

tu avessi

tradotto

lui

traduca

lui

traducesse

lui ạbbia

tradotto

lui avesse

tradotto

noi

traducẹssimo

noi abbiạmo

tradotto

noi avẹssimo tradotto

traduciate

voi

traduceste

voi abbiạte

tradotto

voi aveste

tradotto

loro tradụcano

loro

traducẹssero

loro ạbbiano

tradotto

loro avẹssero

tradotto

noi traduciamo voi

KONDICIONAL PREZENT

IMPERATIV

PROŠLI

INFINITIV

io

tradurrei

io

avrẹi

tradotto

–

–

PREZENT

tu

tradurresti

tu

avresti

tradotto

tu

traduci!

tradurre

lui tradurrebbe

lui avrebbe

tradotto

lui

traduca!

noi tradurremmo

noi avremmo

tradotto

noi

traduciamo!

voi tradurreste

voi avreste

tradotto

voi

traducete!

loro tradurrẹbbero

loro avrẹbbero tradotto

PROŠLI

avere tradotto

loro tradụcano!

PREZENT

PROŠLI

PARTICIP

traducente

tradotto

GERUNDIJ

traducendo

avendo tradotto

Promena glagola tradurre može da posluži kao model za sve glagole koji se završavaju na –durre : addurre (navesti), condurre (voditi), dedurre (izvesti), indurre (navesti), produrre (proizvesti), ridurre (svesti), sedurre (zavesti) itd.

436

7.11.12. GLAGOL TRARRE

INDIKATIV PREZENT

io

traggo

tu lui

FUTUR

trarrò

trai

tu

trarrại

trae

lui trarrà noi trarrẹmo

noi traiạmo voi

traẹte

loro trạggono PERFEKAT

tratto

tu hai lui ha

avrò

tratto

tu

avrai

lui avrà

IMPERFEKAT

io

traẹvo

tratto

tu

traevi

tratto

lui

traeva

noi avremo

tratto

noi

traevạmo

voi trarrẹte

voi avrete

tratto

voi

traevạte

loro trarrạnno

loro avranno tratto

io

trassi

tratto

tu

traẹsti

tratto

lui trasse noi traẹmmo

noi abbiamo tratto

II

io

PROSTI PERFEKAT

ho

io

FUTUR

io

loro traẹvano

PLUSKVAMPERFEKAT

io

avevo

tratto

tu

avevi

lui aveva

PLUSKVAMPERFEKAT

II

io

ebbi

tratto

tratto

tu

avesti

tratto

tratto

lui

ebbe

tratto

noi avevạmo tratto

noi

avemmo tratto

voi avete

tratto

voi traẹste

voi avevạte tratto

voi

aveste

tratto

loro hanno

tratto

loro trạssero

loro avẹvano tratto

loro ẹbbero

tratto

KONJUNKTIV PREZENT

IMPERFEKAT

PERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

io

tragga

io

traẹssi

io ạbbia

tratto

io

avessi

tratto

tu

tragga

tu

traessi

tu ạbbia

tratto

tu avessi

tratto

lui

tragga

lui

trasse

lui ạbbia

tratto

lui avesse

tratto

noi

traẹssimo

noi abbiạmo

tratto

noi avẹssimo tratto

voi

traeste

voi abbiạte

tratto

voi aveste

tratto

loro

traẹssero

loro ạbbiano

tratto

loro avẹssero

tratto

noi traiạmo voi

traiạte

loro trạggano

KONDICIONAL PREZENT

IMPERATIV

PROŠLI

io

trarrẹi

io

avrẹi

tratto

–

–

tu

trarresti

tu

avresti

tratto

tu

trai!

lui trarrebbe

lui avrebbe

tratto

lui

tragga!

noi trarrẹmmo

noi avremmo

tratto

noi

traiạmo!

voi trarẹste

voi avreste

tratto

voi

traete!

loro trarrẹbbero

loro avrẹbbero tratto PREZENT

INFINITIV PREZENT

trarre PROŠLI

avere tratto

loro trạggano! PROŠLI

PARTICIP

traente

tratto

GERUNDIJ

traendo

avendo tratto

Promena glagola trarre može da posluži kao model za sve glagole koji se od ovog glagola izvode prefiksom: astrarre (apstrahovati), attrarre (privući), contrarre (skupiti), distrarre (odvući), sottrarre (oduzeti) itd.

437

GLAGOL

7.11.13. GLAGOL VENIRE INDIKATIV PREZENT

io

vengo

tu lui

FUTUR

verrò

vieni

tu

verrại

viene

lui verrà noi verrẹmo

noi veniạmo voi

venịte

loro vẹngono PERFEKAT

io

FUTUR

io

sono

sarò

venuto

tu

sarại

lui sarà

IMPERFEKAT

io

venịvo

venuto

tu

venivi

venuto

lui

veniva

noi sarẹmo

venuti

noi

venivạmo

voi verrẹte

voi sarẹte

venuti

voi

venivạte

loro verrạnno

loro sarạnno venuti

PROSTI PERFEKAT

venuto

II

io

io

venni venisti

loro vẹnivano

PLUSKVAMPERFEKAT

io

ero

venuto

tu

PLUSKVAMPERFEKAT

II

io

fui

venuto

tu sei

venuto

tu

eri

venuto

tu

fosti

venuto

lui è

venuto

lui venne

lui era

venuto

lui

fu

venuto

noi siạmo

venuti

noi venimmo

noi eravạmo venuti

noi

fummo

venuti

voi siẹte

venuti

voi veniste

voi eravạte

venuti

voi

foste

venuti

loro sono

venuti

loro vẹnnero

loro ẹrano

venuti

loro fụrono

venuti

KONJUNKTIV PREZENT

IMPERFEKAT

PERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

io

venga

io

venịssi

io sia

venuto

io

fossi

venuto

tu

venga

tu

venissi

tu sia

venuto

tu fossi

venuto

lui

venga

lui

venisse

lui sia

venuto

lui fosse

venuto

noi

venịssimo

noi siạmo

venuti

noi fọssimo

venuti

voi

venịste

voi siạte

venuti

voi foste

venuti

loro

venịssero

loro sịano

venuti

loro fọssero

venuti

noi veniạmo voi

veniạte

loro vẹngano

KONDICIONAL PREZENT

IMPERATIV

PROŠLI

io

verrẹi

io

sarẹi

venuto

–

–

tu

verrẹsti

tu

sarẹsti

venuto

tu

vieni!

lui verrebbe

lui sarebbe

venuto

lui

venga!

noi verrẹmmo

noi sarẹmmo

venuti

noi

veniạmo!

voi verrẹste

voi sarẹste

venuti

voi

venịte!

loro verrẹbbero

loro sarẹbbero venuti

INFINITIV PREZENT

venire PROŠLI

ẹssere venuto

loro vẹngano!

PREZENT

PROŠLI

PARTICIP

veniente

venuto

GERUNDIJ

venẹndo

essendo venuto

PAZI! Kada je pomoćni glagol ẹssere, particip se slaže u rodu i broju sa subjektom:

Lei non è venuta = Ona nije došla Loro ẹrano venute tardi = One su došle kasno

438

7.11.14. GLAGOL VOLERE

INDIKATIV PREZENT

io

voglio

tu lui

FUTUR

vorrò

vuọi

tu

vorrại

vuole

lui vorrà noi vorremo

noi vogliạmo voi

volẹte

loro vọgliono PERFEKAT

voluto

tu hai lui ha

avrò

voluto

tu

avrai

lui avrà

IMPERFEKAT

io

volevo

voluto

tu

volevi

voluto

lui

voleva

noi avremo

voluto

noi

volevạmo

voi vorrete

voi avrete

voluto

voi

volevạte

loro vorrạnno

loro avranno voluto

io

volli

voluto

tu

volesti

voluto

lui volle noi volemmo

noi abbiamo voluto

II

io

PROSTI PERFEKAT

ho

io

FUTUR

io

loro volẹvano

PLUSKVAMPERFEKAT

io

avevo

voluto

tu

avevi

lui aveva

PLUSKVAMPERFEKAT

II

io

ebbi

voluto

voluto

tu

avesti

voluto

voluto

lui

ebbe

voluto

noi avevạmo voluto

noi

avemmo voluto

voi avete

voluto

voi voleste

voi avevạte voluto

voi

aveste

voluto

loro hanno

voluto

loro vọllero

loro avẹvano voluto

loro ẹbbero

voluto

KONJUNKTIV PREZENT

IMPERFEKAT

PERFEKAT

PLUSKVAMPERFEKAT

io

voglia

io

volessi

io ạbbia

voluto

io

avessi

voluto

tu

voglia

tu

volessi

tu ạbbia

voluto

tu avessi

voluto

lui

voglia

lui

volesse

lui ạbbia

voluto

lui avesse

voluto

noi

volẹssimo

noi abbiạmo

voluto

noi avẹssimo voluto

vogliạte

voi

voleste

voi abbiạte

voluto

voi aveste

voluto

loro vọgliano

loro

volẹssero

loro ạbbiano

voluto

loro avẹssero

voluto

noi vogliạmo voi

KONDICIONAL PREZENT

IMPERATIV

PROŠLI

io

vorrẹi

io

avrẹi

voluto

–

–

tu

vorresti

tu

avresti

voluto

tu

vogli!

lui vorrebbe

lui avrebbe

voluto

lui

–

noi vorrẹmmo

noi avremmo

voluto

noi

–

voi vorrẹste

voi avreste

voluto

voi

vogliate!

loro vorrẹbbero

loro avrẹbbero voluto PREZENT

INFINITIV PREZENT

volere PROŠLI

avere voluto

loro – PROŠLI

PARTICIP

volente

voluto

GERUNDIJ

volendo

avendo voluto

439

GLAGOL

7.12. DRUGI NEPRAVILNI GLAGOLI U ovom odeljku prikazani su frekventni glagoli koji imaju nepravilnosti samo u pojedinim vremenima. Pravilni oblici izvode se na osnovu tabela koje su date za pravilne glagole 1, 2. i 3. konjugacije. Vremena i načini čije nepravilne oblike treba posebno učiti su:

prosti perfekat

particip prošli

prezent

futur

Vremena i načini čije nepravilne oblike ne treba učiti posebno su:

prezent konjunktiva – njegovi oblici izvode se od prezenta indikativa; imperfekat konjunktiva – njegovi oblici izvode se od imperfekta indikativa (uz dva izuzetka: stare – stessi i dare – dessi ); kondicional – njegovi oblici izvode se od futura. accadẹre

dogoditi se; PROSTI PERF. accạdde, 3. lice mn. accạddero; FUT. accadrà; KOND. accadrẹbbe

accẹndere

upaliti; PROSTI PERF. accẹsi, accendẹsti; PERF. ho accẹso

accọrgersi

primetiti; PROSTI PERF. mi accọrsi, ti accorgẹsti; PERF. mi sono accorto; PREZ. mi accorgo, ti accorgi (predmet opažanja uvodi se predlogom di )

aggiụngere

dodati; PROSTI PERF. aggiụnsi, aggiungẹsti; PERF. ho aggiunto; PREZ. aggiungo, aggiungi

ammẹttere

priznati; PROSTI PERF. ammịsi, ammettẹsti; PERF. ho ammesso

andạre

ići; PREZ. vạdo, vại, va, andiạmo, andạte, vạnno; FUT. andrò; KOND. andrẹi; IMPER. –, va’/vai, vạda, andiạmo, andạte, vạdano

apparịre

pojaviti se; PROSTI PERF. appạrvi, apparịsti; PERF. sono appạrso; PREZ. appạio, appạri, appạre, appariạmo, appạrite, appạiono; FUT. apparirò

appartenẹre

pripadati; PROSTI PERF. appartẹnni, appartenẹsti; PERF. ho appartenụto (uz nežive subjekte ide pomoćni glagol ẹssere: Questo libro è appartenuto a Gianni = Ova knjiga pripadala je Đaniju); PREZ. appartẹngo, appartiẹni, appartiẹne, apparteniạmo, appartenẹte, appartẹngono

aprire

otvoriti; PROSTI PERF. aprii/apersi, apristi; PERF. ho aperto

attẹndere

čekati; PROSTI PERF. attẹsi, attendẹsti; PERF. ho attẹso

avvenịre

dogoditi se; PROSTI PERF. avvẹnne, avvẹnnero; FUT. avverrà, avverrạnno; KOND. avverrẹbbe; PREZ. avviene; PREZ. KONJ. avvenga (u upotrebi su samo oblici za treća lica)

bere

piti; PROSTI PERF. bẹvvi, bevẹsti; PERF. ho bevụto; PREZ. bevo, bevi, beve, beviạmo, bevẹte, bẹvono; IMP. bevẹvo, bevẹvi; FUT. berrò, berrại; KOND. berrẹi, berrẹsti

cadẹre

pasti; PROSTI PERF. cạddi, cadẹsti; PERF. sono cadụto; FUT. cadrò, cadrại; KOND. cadrẹi, cadrẹsti

chiẹdere

tražiti; PROSTI PERF. chiẹsi, chiedẹsti; PERF. ho chiẹsto

440 chiụdere

zatvoriti; PROSTI PERF. chiụsi, chiudẹsti; PERF. ho chiụso

cọgliere

brati; PROSTI PERF. cọlsi, cogliesti; PERF. ho cọlto; PREZ. cọlgo, cọgli, cọglie, cogliạmo, cogliẹte, cọlgono

comprẹndere

shvatiti; PROSTI PERF. comprẹsi, comprendẹsti; PERF. ho comprẹso

concẹdere

dati; PROSTI PERF. concẹssi, concedẹsti; PERF. ho concesso

conclụdere

zaključiti; PROSTI PERF. conclụsi, concludẹsti; PERF. ho conclụso

condụrre

voditi; PROSTI PERF. condụssi, conducẹsti; PERF. ho condọtto; FUT. condurrò, condurrại; KOND. condurrẹi, condurrẹsti; PREZ. condụco, condụci

conọscere

poznavati; PROSTI PERF. conọbbi, conoscẹsti; PERF. ho conosciuto; PREZ. conosco, conọsci

contenẹre

sadržati; PROSTI PERF. contẹnni, contenẹsti; PREZ. contẹngo, contiẹni, contiẹne, conteniạmo, contenẹte, contẹngono; FUT. conterrò, conterrại; KOND. conterrẹi, conterrẹsti

convịncere

uveriti; PROSTI PERF. convịnsi, convincẹsti; PERF. ho convịnto; PREZ. convinco, convinci

cọrrere

trčati; PROSTI PERF. cọrsi, corrẹsti; PERF. sono/ho cọrso (za pomoćni glagol, vidi odeljak 7.6.7)

costrịngere

prisiliti; PROSTI PERF. costrịnsi, costringẹsti; PERF. ho costrẹtto; PREZ. costringo, costringi

crẹscere

rasti; PROSTI PERF. crẹbbi, crescẹsti; PERF. sono cresciụto (ho cresciuto, samo u značenju „odgajiti“, „podići“ nekoga), PREZ. cresco, cresci

dare

dati; PREZ. do, dai, dà, diamo, date, danno; PROSTI PERF. diedi, desti; PREZ. KONJ. dia, dia, dia, diạmo, diạte, dịano; IMP. KONJ. dessi, dessi, dessi, dẹssimo, deste, dẹssero; IMPER. –, da’/dai, dia, diamo, date, dịano; FUT. darò, darại

decịdere

odlučiti; PROSTI PERF. decịsi, decidẹsti; PERF. ho decịso

difẹndere

braniti; PROSTI PERF. difẹsi, difendẹsti; PERF. ho difẹso

dirịgere

upravljati; PROSTI PERF. dirẹssi, dirigẹsti; PERF. ho dirẹtto; PREZ. dirigo, dirigi

discụtere

raspravljati; PROSTI PERF. discụssi, discutẹsti; PERF. ho discụsso

dispiacẹre

žao mi je; PROSTI PERF. dispiạcqui, dispiạcesti; PERF. sono dispiaciụto (uglavnom je bezličan: gli dispiace = žao mu je)

dispọrre

rasporediti; PROSTI PERF. dispọsi, disponẹsti; PERF. ho dispọsto; PREZ. dispọngo, dispọni, dispọne, disponiạmo, disponẹte, dispọngono; FUT. disporrò, disporrại, KOND; disporrẹi, disporrẹsti

distịnguere

razaznati; PROSTI PERF. distịnsi, distinguẹsti; PERF. ho distịnto

distrụggere

razoriti; PROSTI PERF. distrụssi, distruggẹsti; PERF. ho distrụtto

divịdere

deliti; PROSTI PERF. divịsi, dividẹsti; PERF. ho divịso

esprịmere

izraziti; PROSTI PERF. esprẹssi, esprimẹsti; PERF. ho esprẹsso

giacẹre

ležati; PROSTI PERF. giạcqui, giacẹsti; PERF. sono giaciụto; PREZ. giaccio, giaci, giace, giacciạmo, giacẹte, giạcciono

GLAGOL

441

giụngere

stići; PROSTI PERF. giụnsi, giungẹsti; PERF. sono giụnto; PREZ. giungo, giungi

lẹggere

čitati; PROSTI PERF. lẹssi, leggẹsti; PERF. ho lẹtto; PREZ. leggo, leggi

mantenẹre

održati; PROSTI PERF. mantẹnni, mantenẹsti; FUT. manterrò, manterrại; KOND. manterrẹi, manterrẹsti; PREZ. mantẹngo, mantiẹni

mẹttere

staviti; PROSTI PERF. mịsi, mettẹsti; PERF. ho mẹsso

morịre

umreti; PERF. sono mọrto; PREZ. muọio, muọri, muọre, moriạmo, morịte, muọiono; FUT. morirò (i, arhaično, morrò)

muọvere

pomeriti; PROSTI PERF. mọssi, movẹsti; PERF. ho mọsso; PREZ. muovo, muovi, muove, m(u)oviạmo, m(u)ovẹte, muọvono

nạscere

roditi se; PROSTI PERF. nạcqui, nascẹsti; PERF. sono nạto; PREZ. nasco, nasci. PAZI! È nato upotrebljava se za osobe koje su u trenutku govorenja žive, a Nacque za osobe koje u trenutku govorenja više nisu žive

nascọndere

kriti; PROSTI PERF. nascọsi, nascondẹsti; PERF. ho nascọsto

nuọcere

škoditi; PROSTI PERF. nocqui, nocesti; PERF. ho nuociuto; pres. n(u)occio, nuoci, nuoce, nociamo, nocete, n(u)ọcciono

occọrrere

trebati; PROSTI PERF. occọrse, occọrsero; PERF. è occọrso (uglavnom se upotrebljava kao bezličan glagol)

offẹndere

vređati; PROSTI PERF. offẹsi, offendẹsti; PERF. ho offẹso

offrịre

nuditi; PROSTI PERF. offersi (danas se retko upotrebljava; uobičajen oblik je pravilan: offrii, offristi); PERF. ho offẹrto

ottenẹre

dobiti; PROSTI PERF. ottẹnni, ottenẹsti; PREZ. ottẹngo, ottiẹni, ottiẹne, otteniạmo, ottenẹte, ottẹngono; FUT. otterrò, otterrại; KOND. otterrẹi, otterrẹsti

pẹrdere

gubiti; PROSTI PERF. pẹrsi, perdẹsti; PERF. ho pẹrso/perduto

permẹttere

dopustiti; PROSTI PERF. permịsi, permettẹsti; PERF. ho permẹsso

piacẹre

dopadati se; PROSTI PERF. piạcqui, piacẹsti; PERF. sono piaciụto (vidi str. 422)

piạngere

plakati; PROSTI PERF. piạnsi, piangẹsti; PERF. ho piạnto; PREZ. piango, piangi

pọrgere

pružiti; PROSTI PERF. pọrsi, porgẹsti; PERF. ho pọrto; PREZ. porgo, porgi; FUT. porgerò, porgerại

prẹndere

uzeti; PROSTI PERF. prẹsi, prendẹsti; PERF. ho prẹso

prodụrre

proizvesti; PROSTI PERF. prodụssi, producẹsti; PERF. ho prodọtto; FUT. produrrò, produrrại; KOND. produrrẹi, produrrẹsti; PREZ. prodụco, produci; IMP. producẹvo, producẹvi

raccọgliere

skupiti; PROSTI PERF. raccọlsi, raccogliẹsti; PERF. ho raccọlto; PREZ. raccọlgo, raccọgli, raccọglie, raccogliạmo, raccogliẹte, raccọlgono

raggiụngere

dostići; PROSTI PERF. raggiụnsi, raggiungẹsti; PERF. ho raggiụnto; PREZ. raggiungo, raggiungi

redịgere

redigovati, urediti;

442 rẹndere

vratiti/činiti; PROSTI PERF. rẹsi, rendẹsti; PERF. ho rẹso

riconọscere

prepoznati; PROSTI PERF. riconọbbi, riconoscẹsti; PERF. ho riconosciuto; PREZ. riconosco, riconosci

rịdere

smejati se; PROSTI PERF. rịsi, ridẹsti; PERF. ho rịso

ridụrre

svesti; PROSTI PERF. ridụssi, riducẹsti; PERF. ho ridọtto; FUT. ridurrò, ridurrại; KOND. ridurrẹi, ridurrẹsti; PREZ. riduco, riduci

riflẹttere

razmišljati; PROSTI PERF. riflessi/riflettẹi, riflettesti; PERF. ho riflesso = „odbio sam svetlost“, ho riflettuto = „razmišljao sam“

rimanẹre

ostati; PROSTI PERF. rimạsi, rimanẹsti; PERF. sono rimạsto; PREZ. rimạngo, rimạni, rimạne, rimaniạmo, rimanẹte, rimạngono; FUT. rimarrò, rimarrại; KOND. rimarrẹi, rimarrẹsti

riprẹndere

ponovo uzeti; PROSTI PERF. riprẹsi, riprendẹsti; PERF. ho riprẹso

rispọndere

odgovoriti; PROSTI PERF. rispọsi, rispondẹsti; PERF. ho rispọsto

riuscịre

uspeti; PERF. sono riuscịto; PREZ. riẹsco, riesci, riesce, riusciạmo, riuscịte, riẹscono

rivedẹre

ponovo videti; PROSTI PERF. rivịdi, rivedẹsti; PERF. ho rivịsto; FUT. rivedrò, rivedrại; KOND. rivedrẹi, rivedrẹsti

rivọlgere

okrenuti; PROSTI PERF. rivọlsi, rivolgẹsti; PERF. ho rivọlto; PREZ. rivọlgo, rivọlgi

rọmpere

razbiti; PROSTI PERF. rụppi, rompẹsti; PERF. ho rọtto

salịre

penjati se; PERF. sono salito (ali: ho salito le scale); PREZ. salgo, sali

scẹgliere

birati; PROSTI PERF. scẹlsi, scegliẹsti; PERF. ho scẹlto; PREZ. scẹlgo, scẹgli, scẹglie, scegliạmo, scegliẹte, scẹlgono

scẹndere

sići; PROSTI PERF. scẹsi, scendẹsti; PERF. sono scẹso (ali: ho sceso le scale)

sciọgliere

razvezati; PROSTI PERF. sciọlsi, sciogliẹsti; PERF. ho sciọlto; PREZ. sciolgo, sciogli, scioglie, sciogliạmo, sciogliẹte, sciọlgono

scọrgere

zapaziti; PROSTI PERF. scọrsi, scorgẹsti; PERF. ho scọrto; PREZ. scorgo, scorgi

scọrrere

teći; PROSTI PERF. scọrsi, scorrẹsti; PERF. è scọrso

scrịvere

pisati; PROSTI PERF. scrịssi, scrivẹsti; PERF. ho scrịtto

sedẹre

sedeti; PREZ. siẹdo, siẹdi, siẹde, sediạmo, sedẹte, siẹdono; za sedenje češće se kaže stare seduto, dok se za sedanje upotrebljava povratni glagol

sedẹrsi , odnosno izraz mẹttersi a sedere smẹttere

prestati; PROSTI PERF. smịsi, smettẹsti; PERF. ho smẹsso

soffrịre

patiti; PROSTI PERF. soffersi (danas se retko upotrebljava; uobičajen oblik je pravilan: soffrii, soffristi); PERF. ho soffẹrto

sorrịdere

smešiti se; PROSTI PERF. sorrịsi, sorridẹsti; PERF. ho sorrịso

sopravvịvere

preživeti; pored oblika futura i kondicionala koji su prisutni u glagolu vịvere (FUT. sopravvivrò, COND. sopravvivrei), ima i FUT. sopravviverò i cond. sopravviverei

GLAGOL spẹgnere

443

gasiti; PROSTI PERF. spẹnsi, spegnẹsti; PERF. ho spẹnto; PREZ. spẹngo, spẹgni, spẹgne, spegniạmo, spegnẹte, spẹngono Ovaj glagol javlja se i s osnovom spẹngere; menja se kao drugi glagoli na –gere i sigmatski je (PROSTI PERF. spensi, spengesti)

spịngere

gurati; PROSTI PERF. spịnsi, spingẹsti; PERF. ho spịnto; PREZ. spingo, spingi

strịngere

stegnuti; PROSTI PERF. strịnsi, stringẹsti; PERF. ho strẹtto; PREZ. stringo, stringi

succẹdere 1

dogoditi se; PROSTI PERF. succẹsse, succẹssero; PERF. è succẹsso (bezličan glagol)

succẹdere 2

naslediti nečiji položaj, doći umesto nekoga; PARTICIP PROŠLI succeduto (Benedetto XVI è succeduto a Giovanni Paolo II); PROSTI PERF. succedẹi, succedẹsti. Obrati pažnju na iskaze: Che mi succederà? = Šta će mi se dogoditi? i Chi mi succederà? = Ko će doći umesto mene?

svọlgere

odmotati; PROSTI PERF. svọlsi, svolgẹsti; PERF. ho svọlto; PREZ. svọlgo, svọlgi, svọlge, svolgiạmo, svolgẹte, svọlgono

tacẹre

ćutati; PROSTI PERF. tạcqui, tacẹsti; PERF. ho taciụto; PREZ. taccio, taci, tace, tacciamo, tacete, tạcciono

tenere

držati; PREZ. tengo, tieni, tiene, teniamo, tenete, tẹngono; PROSTI PERF. tenni, tenesti; FUT. terrò; KOND. terrei. Imperativ 2. lica jednine može da ima sinkopu u spoju s nenaglašenom ličnom zamenicom: Tienilo!, ali i: Tienlo! (= Drži ga!)

tọgliere

skinuti; PROSTI PERF. tọlsi, togliẹsti; PERF. ho tọlto; PREZ. tọlgo, tọgli, tọglie, togliạmo, togliẹte, tọlgono

uccịdere

ubiti; PROSTI PERF. uccịsi, uccidẹsti; PERF. ho uccịso

udịre

čuti; PREZ. ọdo, ọdi, ọde, udiạmo, udịte, ọdono; FUT. udirò ili udrò; KOND. udirei ili udrei

uscịre

izaći; PREZ. ẹsco, ẹsci, ẹsce, usciạmo, uscịte, ẹscono

valẹre

vredeti, važiti; PROSTI PERF. vạlsi, valẹsti; PERF. sono vạlso; PREZ. vạlgo, vạli, vạle, valiạmo, valẹte, vạlgono; FUT. varrò, varrại; KOND. varrẹi, varrẹbbe Pazi! Izrazi koji sadrže glagol vredeti ne prevode se obavezno glagolom valere:

Vredi pokušati = Vale la pena di tentare Ne vredi, nema pomoći = È inutile, non c’è rimedio! Ovaj prsten vredi mnogo = Questo anello ha grande valore Šta mi vredi? = Io che ci faccio? (mogući su i drugi prevodi) vedẹre

videti; PROSTI PERF. vịdi, vedẹsti; PERF. ho vịsto/vedụto; FUT. vedrò, vedrại; KOND. vedrẹi, vedrẹsti

vịncere

pobediti; PROSTI PERF. vịnsi, vincẹsti; PERF. ho vịnto; PREZ. vinco, vinci

vịvere

živeti; PROSTI PERF. vịssi, vivẹsti; PERF. ho/sono vissụto (avere za žive osobe, ẹssere za preminule); FUT. vivrò, vivrại; KOND. vivrẹi, vivrẹsti

vọlgere

upraviti; PROSTI PERF. volsi, volgesti; PERF. ho volto; PREZ. volgo, volgi

8. PRILOG Prilog (avverbio ) je nepromenljiva vrsta reči kojom se najčešće određuje glagol (o položaju priloga uz glagol vidi odeljak 8.3.). Njime, takođe, može da se odrede zamenica, pridev ili drugi prilog: Lui lavora poco = On malo radi Hai giocato bene = Dobro si igrao È proprio lui = To je baš on È insolitamente stanco = Neobično je umoran Lavora incredibilmente poco = Radi neverovatno malo

Prilozi se klasifikuju prema značenju i prema obliku. Prema značenju razlikuju se nekoliko grupa priloga: PRILOZI ZA VREME

ZA MESTO

ZA NAČIN ZA KOLIČINU

UPITNI PRILOZI POTVRDNI PRILOZI ODRIČNI PRILOZI

PRIMERI

oggi domani ieri adesso qui qua lì là così bene tanto poco assai dove? quando? sì naturalmente no per niente

danas sutra juče sada ovde ovde tamo tamo tako dobro puno malo puno gde? kada? da naravno ne nikako

sụbito dopo mai sempre itd. giù laggiù lassù itd.

odmah kasnije nikada uvek dole tamo dole tamo gore

lentamente male itd. parecchio a iosa molto itd. perché? come? itd. certo itd.

sporo pogrešno mnogo u izobilju puno

non

ne

zašto?

kako? svakako

Prema obliku, razlikuju se četiri vrste priloga: PRILOZI

PRIMERI

PROSTI

mai sempre

nikada uvek

bene più itd.

dobro više

SLOŽENI

dappertutto perfino

svuda čak

purtroppo infatti itd.

nažalost potvrdni pr.

445

PRILOG IZVEDENI

PRILOŠKI IZRAZI

prontamente facilmente

spremno fortemente lako penzoloni itd.

per di più d’ora in poi all ’ i mprovviso a caso per caso di solito al solito itd.

pored toga od sada pa nadalje iznenada nasumice, bez biranja slučajno obično po običaju, kao i uvek

snažno klateći

Treba obratiti posebnu pažnju na priloge molto, tanto, parecchio, poco : pored priloške službe, oni mogu da imaju i pridevsku i zameničku službu i tada su promenljivi. Uporedi upotrebu prideva i zamenice molto u sledećoj tabeli: ZAMENICA

PRIDEV ZAMENICA PRIDEV

Molti sono tornati in Italia = Mnogi su se vratili u Italiju Mi manca ancora molto = Nedostaje mi još mnogo Molti giọvani sono tornati in Italia = Mnogo mladih se vratilo u Italiju

Molte ci sono rimaste male = Mnoge su se razočarale Molte persone ci sono rimaste male = Mnogo osoba se razočaralo

U priloškoj službi, pomenute reči su nepromenljive i mogu da budu ispred prideva ili ispred drugog priloga: È un libro molto interessante = To je vrlo zanimljiva knjiga Ho trovato una pensione tanto carina = Pronašao sam veoma lep pansion Questi biglietti saranno parecchio cari = Ove karte biće poprilično skupe Le trovò poco ụtili = Bile su mu od male koristi Hanno finito parecchio prima = Završili su mnogo ranije Molto bene! = Vrlo dobro! Sono casi che si regịstrano molto raramente = To su slučajevi koji se beleže veoma retko

Uporedi i naredne primere: u njima reči molto, tanto i poco su upotrebljene jednom u pridevskoj i jednom u priloškoj službi: Ci sono molte riviste molto divertenti = Ima puno veoma zabavnih revija Ho tanti amici tanto simpạtici = Imam puno veoma simpatičnih prijatelja Danno pochi film ma molto interessanti = Daju mali broj filmova ali su veoma zanimljivi

I film francesi sono poco presenti e riservati per pochi entusiasti = Francuski filmovi malo su zastupljeni i rezervisani su za mali broj ljubitelja

446

8.1. IZVOĐENJE PRILOGA Prilozi se izvode od prideva pomoću sufiksa –mente. Kod prideva prve vrste sufiks -mente dodaje se na oblik ženskog roda jednine: PRIDEV

POSTUPAK

PRILOG

allegro

allegra + mente

allegramente

chiaro

chiara + mente

chiaramente

tranquillo

tranquilla + mente

tranquillamente

Kod prideva druge vrste sufiks -mente se dodaje na ceo oblik prideva: PRIDEV

POSTUPAK

PRILOG

forte

forte + mente

fortemente

interessante

interessante + mente

interessantemente

acre

acre + mente

acremente

Ako je poslednji glas osnove prideva druge vrste neudvojeno l+e ili r+e, prilog se izvodi odbacivanjem završnog -e i dodavanjem sufiksa -mente : PRIDEV

POSTUPAK

PRILOG

fạcile

facil + mente

facilmente

particolare

particolar + mente

particolarmente

gentile

gentil + mente

gentilmente

Ukoliko se pridev završava na l+o ili r+o, on pripada pridevima prve klase i izvedeni prilog se gradi na pravilan način: amaro : amaramente (gorko), parallelo : parallelamente (= paralelno). Izuzeci su pridevi benevolo i malevolo, koji grade priloge malevolmente (zlonamerno) i benevolmente (blagonaklono; vidi i tabelu niže). Beleže se i parovi frivolamente i frivolmente (lakoumno) i ridicolmente i ridicolamente (smešno). Ako se pridev završava na -lle, prilog se izvodi dodavanjem -mente na ceo oblik prideva. Postoje samo dva takva prideva: mekano ludo Nekoliko prideva gradi prilog na poseban način: molle ➔ mollemẹnte folle ➔ follemẹnte

447

PRILOG

PRIDEV

IZVEDENI PRILOG

altro ➔ altrimenti

ZNAČENJE

drugačije; u suprotnom

benẹvolo ➔ benevolmente

blagonaklono

malẹvolo ➔ malevolmente

zlonamerno

leggero ➔ leggermente

lagano, blago

pari ➔ parimenti

isto tako

ridịcolo ➔ ridicolmente

smešno

violento ➔ violentemente

nasilno, žestoko

PAZI! Sufiks –mente ne sme da se dodaje na priloge. Prividan izuzetak je oblik malamente. Naime, on se ne izvodi od priloga male (= loše) već pravilno, od arhaičnog prideva malo :

Ha risposto malamente a tutte le domande = Odgovorio je loše na sva pitanja

Lo ha trattato malamente = Poneo se grubo prema njemu U odnosu na prilog male, izvedeni oblik malamente ima dodatno značenje neslaganja, moralne osude, odbacivanja. Pridev malo prisutan je u izrazu in malo modo (= grubo) i deo je nekih složenica, poput malasorte (= zla sudbina), malagiustizia (= neefikasan pravni sistem), malocchio (= čini koje se bacaju urokljivim pogledom) itd. PAZI! Piano sa značenjem “polako” spada u priloge i odbacuje sufiks –mente :

Dobbiamo guidare piano, c’è molto traffico = Treba da vozimo polako, ima puno vozila

Vacci piano! = Polako!/Ne žuri Oblik pianamente postoji, ali njegovo osnovno značenje je “jednostavno”, “jasno”:

Espose pianamente la filosofia di Kant = Izložio je na jasan način Kantovu filozofiju

Neki prilozi izvode se od imenica ili glagola pomoću sufiksa –oni. Oni upućuju na poseban način kretanja ili na položaj u prostoru: IMENICA ILI GLAGOL

accoccolarsi ➔ bocca ➔ ciondolare ➔ dondolare ➔

IZVEDENI PRILOG

coccoloni bocconi ciondoloni dondoloni

ZNAČENJE

čučeći potrbuške viseći ljuljajući se

448 gatto ➔ gatton gattoni

šunjati se četvoronoške na kolenima

ginocchio ➔ ginocchioni

pogrbljeno

gobba ➔ gobboni

viseći, klateći se

penzolare ➔ penzoloni

kotrljajući se

rotolare ➔ rotoloni tastare ➔ tastoni

pipajući, naslepo

tentare ➔ tentoni

pipajući, naslepo hramljući

zoppicare ➔ zoppiconi

PAZI! Neki pridevi mogu da se upotrebe u priloškoj službi: vidi odeljak 4.2.10.

8.2. PRILOŠKI IZRAZ CON + APSTRAKTNA IMENICA Posebnu pažnju treba posvetiti strukturi con + apstraktna imenica jer ona fokusira pažnju na vršioca radnje, za razliku od odgovarajućeg priloga, koji fokusira pažnju samo na proces. Ovom strukturom moguće je izbeći upotrebu izvedenih priloga jer oni mogu da budu nezgrapni zbog svoje dužine. Uporedi rečenice: Parla allegramente = Govori radosno

Parla con allegria = Govori radosno /s

Lavora appassionatamente = Radi

Lavora con passione = Radi strasno / sa

strasno

radošću strašću

Ova preporuka važi i u slučajevima kada je prilog određen drugim prilogom i oba se završavaju sufiksom –mente . Na primer, iskaz: Kreće se neverovatno brzo = Si muove incredibilmente velocemente

zvuči rogobatno. U takvim slučajevima bolje je upotrebiti predlog con i odgovarajuću apstraktnu imenicu: Si muove con incredibile velocità.

Ovaj priloški izraz dopušta komparaciju: Gioca con più impegno di Marco = Igra s više zalaganja nego Marko

Uz priloški izraz con + apstraktna imenica ne upotrebljava se član, osim u slučajevima kada je sam priloški izraz dodatno određen:

PRILOG

449

Parla con l'allegria di chi ha appena avuto una bella notizia = Govori s radošću osobe koja je upravo dobila lepu vest

Parla con un’allegria incredịbile = Govori s neverovatnom radošću Lavora con la passione di chi vuole fare carriera = Radi sa strašću osobe koja želi da napravi karijeru

Lavora con una passione senza pari = Radi sa strašću kojoj nema ravne

8.3. POLOŽAJ PRILOGA Standardni položaj priloga je posle glagolskog oblika: Parla bene l’ italiano = Dobro govori italijanski

Prilog retko stoji ispred glagolskog oblika i tada poprima posebnu emotivnu i psihološku vrednost: Molto, lavoro = Radim (baš) puno Poco, guadagna = Zarađuje (stvarno) malo Parecchio ho studiato, per questo esame = (Baš) sam puno učio za ovaj ispit

8.4. SLOŽENA VREMENA I POLOŽAJ PRILOGA MAI, SEMPRE, ANCORA, PIÙ, GIÀ Uz složena vremena, neki prilozi za vreme po pravilu stoje između pomoćnog glagola i participa prošlog. U vezi s tim položajem treba podsetiti da druge reči ili izrazi ne mogu da stoje između pomoćnog glagola i participa prošlog: Non l’ ho mai capito = Nikad ga nisam razumeo Non me l’ ha ancora portato = Još mi ga nije doneo L’ ho sempre aiutato = Uvek sam mu pomogao Non ha più chiamato = Nije više zvao Se n’è già andato via = Već je otišao

Ipak, prihvatljivo je da pomenuti prilozi stoje posle složenog vremena: Non l’ ho capito mai = Nikad ga nisam razumeo Non me l’ ha portato ancora = Još mi ga nije doneo L’ ho aiutato sempre = Uvek sam mu pomogao Non ha chiamato più = Nije više zvao Se n’è andato già via = Već je otišao

450

Srpski ekvivalenti navedenih priloga obično stoje na početku iskaza (npr.

Nikada ga nisam razumela, Uvek sam to govorio itd.). U italijanskom ovi prilozi u

tom položaju poprimaju naglašeno značenje koje se u srpskom jeziku može iskazati samo opisno: Mai l’ ho capito 88 = Nikad ga nisam razumeo (= razočaranost, odustajanje) Ancora non me l’ ha portato = Još mi ga nije doneo (= veliko nestrpljenje) Sempre l’ ho aiutato = Uvek sam mu pomagao (= žarko uveravanje) Già se n’è andato via = Već je otišao (= razočaranost)

Naglašenost sadržana u prethodnim primerima mogla bi se izraziti u prevodu na srpski upotrebom odgovarajućih leksičkih elemenata: Stvarno ga nikad nisam razumeo Eto, još mi ga nije doneo Baš sam mu uvek pomogao Eto, već je otišao

8.5. NEGACIJA I GLAGOLI STRAHOVANJA U srpskom jeziku, ako u upravnoj rečenici stoji glagol strahovanja, zavisna rečenica može da sadrži negaciju, pri čemu sam iskaz ne mora da bude odričan (vidi i veznik finché, odeljak 10.2.2): PRIMER

PARAFRAZA PRIMERA

Bojim se da ne pogreši

Bojim se da će pogrešiti

Strah me je da se ne dogodi nešto

Strah me je da će se dogoditi nešto

Strahujem da ne zakasni

Strahujem da će da zakasni

Odgovarajući italijanski iskazi ne smeju da sadrže negaciju: Ho paura che sbagli Ho paura che succeda qualcosa Temo che arrivi tardi

Ako je zavisna rečenica odrična, negaciju treba upotrebiti: Kasno je krenula, bojim se da neće stići na vreme = È partita tardi, temo che non arriverà in tempo

Treba voditi računa o tome da li negacija u srpskom jeziku ima stvarnu vrednost ili je deo izraza: Uradio je to ne bi li uspeo da ga nagovori = Lo ha fatto nel tentativo di convịncerlo 88

Budući da prilog za vreme mai sadrži negativno značenje, on se mora upotrebljavati saobrazno pravilima o dvostrukoj negaciji. Vidi odeljak 6.8.1. i fusnotu 57.

PRILOG

451

8.6. POREĐENJE PRILOGA Poređenje priloga slično je kao i poređenje prideva. Komparativ priloga gradi se na sledeći način: Luca parla più gentilmente di Marco = Luka govori ljubaznije od Marka Luca parla tanto gentilmente quanto Federico = Luka govori isto toliko ljubazno koliko i Federiko

Luca parla così gentilmente come Federico = Luka govori isto toliko ljubazno koliko i Federiko

Marco parla meno gentilmente di Luca = Marko govori manje ljubazno od Luke PAZI! Priloški izraz kojim se iskazuje povećanje ili smanjenje intenziteta procesa gradi se na sledeći način:

Laura lavora sempre di più = Laura radi sve više Lui guadagna sempre di meno = On zarađuje sve manje

Relativni superlativ priloga gradi se opisno: Luca parla più gentilmente di tutti = Luka govori najljubaznije od svih, ili: Luca parla nel modo più gentile = Luka govori na najljubazniji način Qui mi sento meglio che altrove = Ovde se osećam najbolje PAZI! Uobičajena je greška da se relativni superlativ priloga gradi analogno relativnom superlativu prideva. Ipak, treba obratiti pažnju na upotrebu člana i razlikovati pridev od priloga: PRIDEV: PRILOG:

Luca è il più gentile = Luka je najljubazniji Luca parla più gentilmente di tutti = Luka govori najljubaznije

Apsolutni superlativ neizvedenog priloga gradi se sufiksom –ịssimo : Luca parla benịssimo = Luka odlično govori Disegno malịssimo = Crtam veoma loše Dọrmono pochịssimo = Spavaju veoma malo Si divẹrtono tantịssimo = Veoma se zabavljaju Studia moltịssimo = Uči veoma mnogo

Apsolutni superlativ izvedenog priloga ne upotrebljava se često u italijanskom jeziku, u prvom redu zbog dužine tako dobijene reči: Luca parla gentilissimamente = Luka govori veoma ljubazno Laura sorride simpaticissimamente = Laura se veoma simpatično smeši I bambini giọcano allegrissimamente = Deca se veoma radosno igraju

452

Za iskazivanje vrednosti superlativa apsolutnog priloga bolje je da se: 

upotrebi poseban prilog (molto, assai, tanto i sl.) + prilog: Luca parla assai gentilmente, bolje nego: Luca parla gentilissimamente Laura sorride molto simpaticamente, bolje nego: Laura sorride simpaticissimamente

upotrebi priloški izraz con + apstraktna imenica zajedno s odgovarajućim pridevom: 

Luca parla con molta gentilezza = Luka govori veoma ljubazno Laura sorride con tanta simpatịa = Laura se veoma simpatično smeši PAZI! Uobičajena je greška da se apsolutni superlativ priloga bene zameni organskim oblikom apsolutnog superlativa prideva ( ọttimo ). Treba reći:

Luca parla benịssimo l’ italiano = Luka odlično govori italijanski, ili: Luca parla ottimamente l’ italiano, bez promene značenja. Vidi i naredni odeljak.

8.6.1. POREĐENJE PRILOGA BENE I PRILOGA MALE Treba obratiti pažnju na poređenje priloga bene i male. Ovi oblici lakše će se utvrditi ukoliko se uče zajedno s glagolom: PRILOG BENE POZITIV KOMPARATIV REL. SUPERLATIV APS. SUPERLATIV

(parlo) (parlo) (parlo) (parlo)

bene meglio meglio (di tutti) benịssimo (ili: ottimamente)

(parlo) (parlo) (parlo) (parlo)

male peggio peggio (di tutti) malịssimo (ili: pessimamente)

PRILOG MALE POZITIV KOMPARATIV REL. SUPERLATIV APS. SUPERLATIV

ZNAČENJE

(govorim) (govorim) (govorim) (govorim)

dobro bolje najbolje odlično

ZNAČENJE

(govorim) (govorim) (govorim) (govorim)

loše gore najgore vrlo loše

Uobičajena je greška da se pod uticajem srpskog jezika (gde srednji rod prideva obavlja funkciju priloga) pridevi buono i cattivo upotrebe kao prilozi; ovo važi i za oblike njihovog komparativa i superlativa ( migliore i ọttimo i peggiore i pẹssimo ). Umesto navedenih oblika prideva, treba upotrebiti odgovarajuće priloge, kao što je navedeno u prethodnim tabelama i kao što je navedeno u sledećim primerima:

453

PRILOG ISPRAVNO REŠENJE

Lui parla benịssimo l’ italiano Lui parla l’ italiano meglio di me Lui parla malịssimo l’ italiano Lui parla peggio di prima

PREVOD

On On On On

odlično govori italijanski govori italijanski bolje od mene vrlo loše govori italijanski govori gore nego pre

Takođe, uobičajena je greška da se srpski superlativ priloga iskaže italijanskom strukturom il più (ova se struktura, inače, koristi za građenje relativnog superlativa prideva: Lei è la più brava = Ona je najbolja) umesto strukture di più. Treba reći: Berem cvetove koji mi se najviše sviđaju = Prendo i fiori che mi piạcciono di più Ovo je torba koja mi se najviše sviđa = Questa è la borsa che mi piace di più PAZI! Ukoliko se porede istovetne radnje dva vršioca, ili ukoliko se poredi vršenje jedne radnje u drugačijim okolnostima, treba upotrebiti izraz più di :

Marcello studia più di Giulio = Marčelo uči više od Đulija Marcello studia più di prima = Marčelo uči više nego ranije Ukoliko nema poređenja s drugim vršiocem radnje ili s drugim okolnostima, treba upotrebiti priloški izraz di più :

Marcello ora studia di più = Marčelo sada uči više Isto važi i za prilog meno :

Marcello studia meno di Giulio = Marčelo uči manje od Đulija Marcello studia di meno = Marčelo uči manje PAZI! Prilog bene koristi se, u krnjem obliku, kao element koji pojačava emotivni i psihološki naboj reči ispred koje stoji:

Ho visto ben altro e ben di più = Video sam i drugačije stvari i mnogo više od ovoga

Hai ben ragione! = Baš si u pravu! Sono ben stanco = Baš sam umoran Vorrei ben vedere! = To bih baš hteo da vidim!

8.6.2. MEGLIO I PEGGIO U PRIDEVSKOJ I U IMENIČKOJ SLUŽBI Komparativ priloga bene i komparativ priloga male, redom, meglio i peggio, u govornom jeziku koriste se i kao pridevi. Oni su u toj funkciji nepromenljivi. Reč je o regionalnim i neknjiževnim rešenjima: Sono il meglio giocatore! = Ja sam najbolji igrač! Ecco la meglio gioventù = Evo najboljeg dela omladine Qui vẹngono le meglio ragazze = Ovde dolaze najbolje devojke

454

Abbiamo visto i meglio tipi = Videle smo super tipove Sei il peggio studente ! = Ti si najgori student! Sei la peggio amica = Ti si najgora prijateljica Qui succẹdono le peggio cose = Ovde se događaju najgore stvari Abbiamo visto i peggio film = Videli smo najgore filmove Questa carne è meglio di quella di ieri = Ovo meso je bolje od jučerašnjeg Questa è peggio di quell'altra = Ova je gora je od one druge

Da bi se dobio izraz bliži standardnom jeziku, neophodno je da se umesto priloga meglio i peggio upotrebe odgovarajući oblici relativnog superlativa – migliore /migliori i peggiore /peggiori : Sono il miglior giocatore! = Ja sam najbolji igrač! Ecco la migliore gioventù = Evo najboljeg dela omladine Qui vẹngono le migliori ragazze = Ovde dolaze najbolje devojke Abbiamo visto i migliori tipi = Videle smo super tipove Sei il peggiore studente! = Ti si najgori student! Sei la peggiore amica = Ti si najgora prijateljica Qui succẹdono le paeggiori cose = Ovde se događaju najgore stvari Abbiamo visto i peggiori film = Videli smo najgore filmove

Peggio i meglio standardno se upotrebljavaju i kao imenice: Il peggio deve ancora venire = Najgore tek treba da dođe Evitiamo il peggio = Da izbegnemo najgore Hanno avuto la peggio = Izvukli su deblji kraj Il meglio di Salerno sul web = Najlepša strana Salerna na Internetu Questo è il meglio di Rossi = Ovo su Rosijeva najbolja dela Ho fatto del mio meglio = Uradio sam sve što sam mogao Ho avuto la meglio = Izašao sam kao pobednik PAZI! Prilozi molto i poco imaju ove oblike komparativa i superlativa:

molto – più – più di tutti – moltịssimo poco – meno – meno di tutti – pochịssimo PAZI! Budući da prilog molto može da bude i u pridevskoj službi, on se kao pridev slaže u rodu i broju s imenicom koju određuje i u slučajevima kada imenici neposredno prethodi komparativ più :

Parla con molta più chiarezza = On/ona govori mnogo jasnije PAZI! Komparativi più i meno mogu da određuju imenicu. U takvom slučaju oni su u pridevskoj službi:

Hai più tempo di me = Imaš više vremena od mene Avete meno cọmpiti = Imate manje zadataka

PRILOG

455

8.7. PRILOG COME I ČLAN Upotrebom ili izostavljanjem člana posle priloga come postižu se osetno različita značenja: Vi parlo come professore = Govorim vam kao profesor (u svojstvu profesora) Vi parlo come il professore = Govorim vam kao i (onaj) profesor Vi parlo come un professore = Govorim vam kao profesor (akademskim jezikom) Mi rivolgo a voi come polịtico = Obraćam vam se kao političar (u svojstvu političara) Mi rivolgo a voi come il polịtico = Obraćam vam se kao (onaj) političar Mi rivolgo a voi come un polịtico = Obraćam vam se kao neki političar Lei è qui qui come intẹrprete = Ona je ovde kao tumač (u svojstvu tumača) Lei è qui come l’intẹrprete = Ona je ovde isto kao i (naš/onaj) tumač

8.8. PRILOG, PREDLOG ILI VEZNIK? S obzirom na funkciju, neke reči mogu da budu ili prilog, ili predlog ili veznik. Naredne tabele trebalo bi da olakšaju nedoumice u klasifikaciji onih reči koje mogu da imaju dve ili tri službe.

8.8.1. PRILOG ILI VEZNIK? PRILOG ALLORA

ANCORA

VEZNIK PRILOG VEZNIK PRILOG VEZNIK

Allora gli inverni erano più freddi = Tada su zime bile hladnije Allora accetto = Onda prihvatam Allora, cosa facciamo? = Pa, šta ćemo da radimo? Domani farà ancora freddo= Sutra će i dalje biti hladno È ancora peggio = Još je i gore Erano appena le cinque = Bilo je tek pet sati Appena mi vide, mi corse incontro = Čim me video, potrča mi u susret

PAZI! Treba APPENA

obratiti pažnju na položaj priloga appena:

Sono appena riuscita a mangiare un panino = Jedva sam uspela da pojedem sendvič. U službi veznika, appena ima drugačije značenje i položaj:

COME

Appena sono riuscita a mangiare un panino, ho bevuto un bicchiere d’acqua = Čim sam uspela da pojedem sendvič, popila sam čašu vode Mangia come un lupo = Jede kao vuk PRILOG Ti parlo come amico = Govorim ti kao prijatelj VEZNIK Mi è piaciuto come l'ho visto = Dopao mi se čim sam ga video

456 PRILOG

VEZNIK

Domani verremo comunque = Sutra ćemo svakako doći Comunque vadano le cose, domani mi licenzio = Kako god da budu tekle stvari, sutra ću dati otkaz

È testardo, comunque è un bravo ragazzo = Tvrdoglav je, ali u svakom slučaju je dobar momak

COMUNQUE

S obzirom na činjenicu da se posle veznika comunque upotrebljava konjunktiv, a posle priloga comunque drugi načini glagola, neophodno je razlikovati veznik od priloga kako bi se izbegle greške. Vidi odeljak 10.2.3. PAZI!

PRILOG DOPO

VEZNIK

Ciao, ci sentiamo dopo = Ćao, čujemo se kasnije Dopo aver mangiato andò a dormire = Nakon što je jeo otišao je da spava

PAZI! Dopo PRILOG DOVE

VEZNIK PRILOG

INFATTI VEZNIK MAGARI PERCHÉ PURE QUANDO

PRILOG VEZNIK PRILOG VEZNIK PRILOG VEZNIK PRILOG VEZNIK PRILOG

QUASI

VEZNIK PRILOG

QUINDI

SOLO

VEZNIK PRILOG VEZNIK PRILOG

SOLTANTO

VEZNIK PRILOG

TANTO

VEZNIK

može da bude i predlog: vidi odeljak 8.8.2.

Dove vuoi andare? = Kuda želiš da ideš? Questo è il paese dove sono cresciuto = Ovo je selo u kom sam odrastao

- Mi sembri stanco = - Deluješ mi umorno - Infatti! = - Tako je! Ho lavorato molto, infatti non posso muovere un dito = Puno sam radio, pa ne mogu ni prst da pomerim Magari si è offeso = Možda se i uvredio Magari avessi più tempo! = Kad bih imao više vremena! Perché parli? = Zašto govoriš? Parlo perché mi va = Govorim zato što mi se hoće Entrate pure = Uđite slobodno Pur avendo fame, non mangiò = Iako je bio gladan, nije jeo Quando parti? = Kada putuješ? Uscirò quando avrò finito = Izaći ću kada budem završio Siamo quasi giunti = Skoro smo stigli Mi guardava quasi fosse colpa mia = Gledao me kao da sam ja kriv Si vestì, quindi uscì di casa = Obukla se, zatim je izašla iz kuće Non ho studiato, quindi non mi faccia nessuna domanda = Nisam učio, stoga nemojte da me pitate ništa Solo Marta lo sa = Samo Marta to zna È carino, solo e troppo pesante = Lep je, ali je suviše težak Faccio solo il mio dovere = Radim samo svoju dužnost Il compito è buono, solo un po' disordinato = Zadatak je dobar, samo je malo neuredan Non devi mangiare tanto = Ne treba toliko da jedeš Mangiate senza di me, tanto non ho fame = Jedite bez mene, ionako nisam gladan

PRILOG

457

8.8.2. PRILOG ILI PREDLOG? AVANTI

PRILOG PREDLOG PRILOG

CIRCA PREDLOG PRILOG CONTRO PREDLOG PRILOG DENTRO PREDLOG DIETRO DOPO FINO

PRILOG PREDLOG PRILOG PREDLOG PRILOG PREDLOG PRILOG

FUORI

PREDLOG PRILOG PREDLOG

MENO

Guardiamo avanti = Gledajmo u budućnost Siamo avanti col lavoro = Brzo napredujemo s poslom Tornò avanti l'alba = Vratio se pre zore È alta circa un metro e ottanta = Visoka je otprilike metar i osamdeset

Non so nulla di nuovo circa quell'affare = Ne znam ništa novo u vezi s tim poslom

Se la proposta non mi piace voterò contro = Ako vam se predlog ne sviđa glasajte protiv

Dovete combattere contro i nemici = Morate da se borite protiv neprijatelja

Guarda dentro! = Pogledaj unutra! Io resto dentro = Ja ostajem unutra Il cane è dentro casa = Pas je u kući La principessa era dentro il castello = Princeza je bila u zamku Non guardare dietro = Ne gledaj unazad L'orto è dietro la casa = Vrt je iza kuće Ci sentiamo dopo = Čujemo se kasnije Ci vediamo dopo lo spettacolo = Vidimo se posle predstave Hai parlato fin troppo = Govorio si i previše Restiamo fino a domani = Ostajemo do sutra Ti aspetto fuori = Čekam te napolju Abbiamo cenato in un'osteria fuori città = Večerali smo u kafani van grada

Oggi fa meno freddo = Danas je manje hladno il mio medico riceve tutti i giorni meno il sabato = Moj lekar prima svakog dana sem subote

U pridevskoj službi meno je nepromenljiv:

Devi mangiare meno carne = Treba da jedeš manje mesa Lo spazio occupato è meno = Zauzeti prostor je manji Non ci tratteniamo oltre = Nećemo se zadržavati dalje PRILOG Lo abbiamo aspettato per un'ora e oltre = Čekali smo ga sat vremena i više

OLTRE PREDLOG

Oltre il fiume c'è un bosco = Preko reke nalazi se šuma È un volume con oltre mille pagine = To je knjiga od preko hiljadu stranica

PRILOG PIÙ

PRESSO

PREDLOG PRILOG PREDLOG

Oggi fa più caldo di ieri = Danas je toplije nego juče C'era tutta la famiglia più gli amici = Bili su cela porodica plus prijatelji

Si trovava lì presso = Nalazila se tamo blizu L'interruttore è presso la porta = Prekidač je pored vrata

458 PRILOG SOPRA PREDLOG

Vado sopra a vedere = Idem na sprat da pogledam Come abbiamo detto sopra... = Kao što smo rekli ranije... il libro è sopra la scrivania = Knjiga je na pisaćem stolu Non mettere il cappotto sopra la giacca = Nemoj da navučeš kaput preko sakoa

SOTTO

PRILOG PREDLOG PRILOG

SU

PREDLOG

Sotto non abita nessuno = Ispod ne stanuje niko La città dorme sotto la neve = Grad spava pod snegom Non guardare su = Nemoj da gledaš gore C’era la luna sui tetti = Iznad krovova sijao je mesec Scivolando sono caduto su di lui = Okliznuvši pao sam preko njega

8.8.3. PREDLOG ILI VEZNIK? PREDLOG DOPO

VEZNIK

PREDLOG

Ci vediamo dopo lo spettacolo = Vidimo se posle predstave Dopo mangiato non ci si può bagnare = Nakon jela čovek ne sme da se kupa

Mi dia un caffè senza zụcchero = Dajte mi kafu bez šećera L'albergo costa cento euro senza colazione = Hotel košta sto evra bez doručka

SENZA VEZNIK

Rimanemmo tutto il giorno senza mangiare né bere = Ceo dan smo proveli bez jela i pića

9. PREDLOG U italijanskom jeziku postoje pravi predlozi (preposizioni prọprie ) i nepravi predlozi (preposizioni imprọprie ). Nepravi predlozi mogu da budu i u priloškoj službi, dok od pravih predloga samo su može biti upotrebljen u priloškoj službi (npr. u iskazu Torniamo su = Vratimo se gore).

9.1. PRAVI PREDLOZI Pravi predlozi su:

di, a, da, in, con, su, per, tra /fra

Pravim predlozima označavaju se prostorni, vremenski i drugi odnosi između reči (npr. pripadanje, poreklo, uzrok, pravac kretanja itd.). Pravi predlozi di, a, da, in i su spajaju se i pišu sastavljeno s određenim članom (vidi odeljak 2.3; i predlozi per i con mogu da se spoje sa određenim članom (to rešenje, međutim, nije uobičajeno u savremenom jeziku), dok se član i predlozi tra i fra nikada ne spajaju s članom. U italijanskim gramatikama i rečnicima većina upotreba pravih predloga ima poseban naziv: zajednički im je termin complemento (dopuna). U tabelama u narednim odeljcima navedeni su i italijanski nazivi svake predloške strukture. Najvažniji elementi rečenice, subjekat ( soggetto) i objekat (complemento oggetto), ne uvode se predlogom i zato se oni ne pominju u ovom poglavlju. Raznovrsnost značenja i upotrebâ predloga može da predstavi teškoću u usvajanju italijanskog jezika. U narednim odeljcima dat je pregled značenja pravih predloga, a više primera njihove upotrebe moguće je naći u jednojezičnim rečnicima italijanskog jezika (pretražujući odrednice posvećene predlozima) i u italijanskim gramatikama, u poglavljima posvećenim sintaksi rečenice. Celovit prikaz funkcija italijanskih predloga i njihovih ekvivalenata u srpskom jeziku dostupan je u Radojević (2015).

9.1.1. IZOSTAVLJANJE I ELIZIJA PRAVOG PREDLOGA Budući da pravi predlog određuje odnose između reči u rečenici, on se može izostaviti samo izuzetno, u onim izrazima u kojima je, na osnovu vlastitih jezičkih kompetencija, moguće nedvosmisleno prepoznati koji je predlog izostavljen: treno merci ora lavoro posto mạcchina scuola guida

= = = =

treno per merci ora di lavoro posto per la mạcchina scuola di guida

teretni voz radni sat parking mesto autoškola

460

Ponavljanje predloga može da predstavlja opterećenje za iskaz. U primerima: Sul marciapiede e sulla carreggiata c’è fango = Na trotoaru i kolovozu ima blata Mi rivolgo al parlamento e alla nazione = Obraćam se parlamentu i naciji

drugi predlog može da se izostavi, ali ne i član: Sul marciapiede e la carreggiata c’è fango Mi rivolgo al parlamento e la nazione

Pravi predlog se ne elidira: izuzetak je predlog di, koji se može elidirati bez problema: Bisogna lavorare d’ingegno = Treba raditi mozgom Reagisce d’istinto = Reaguje instinktivno

Predlog da elidira se samo izuzetno, u malobrojnim primerima gde ne postoji opasnost da se njegov elidirani oblik protumači kao predlog di : D’ora in poi = Od sada pa nadalje (Da ora in poi ) D’allora non l’ho più visto = Od tada ga nisam više video (Da allora...)

9.1.2. PREDLOG DI Ovaj predlog upućuje u prvom redu na odnos pripadanja, porekla; zbog tog značenja upotrebljava se i za iskazivanje partitivnosti (tada upućuje na odnos dela i celine kojoj taj deo pripada). U narednoj tabeli prikazana su osnovne upotrebe predloga di, a u koloni levo znakom +NE obeležene su predloške strukture umesto kojih može da se upotrebi rečca ne 91 (za značenje i upotrebu rečce ne vidi odeljak 6.9.2.). Oznakom –ART označene su predloške strukture u kojima se član upotrebljava izuzetno. Upotreba člana regulisana je posebnim pravilima i, uglavnom, zavisi od vrste reči koja stoji posle predloga i od značenja samog predloga. Predloške strukture poređane su prema italijanskom nazivu; u tabelama nije mogao da bude obuhvaćen veći broj primera: dodatna obaveštenja mogu se naći u rečnicima italijanskog jezika (uvidom u odrednice u kojima su obrađeni pravi predlozi). C. DI ABBONDANZA O PRIVAZIONE OBILJE I LIŠENOST

(–ART)

Portò un boccale pieno di vino = Donela je bokal pun

vina

C. DI ALLONTANAMENTO O SEPARAZIONE

Si è allontanata di città = Udaljila se iz grada

UDALJAVANJE ILI ODVAJANJE

91

Rečca ne može da se koristi samo ukoliko se predloška struktura s pravim predlogom di odnosi na treće lice jednine ili množine.

PREDLOG

C. DI ARGOMENTO

(+NE)

TEMA RAZGOVORA,PISANJA

461

Parla sempre di moda = Stalno priča o modi Scrivi della partita di ieri = Piši o jučerašnjoj utakmici Scrivi di me o del mio carattere? = Pišeš li o meni ili o

mojoj naravi? C. DI CAUSA

(–ART)

UZROK

C. DI COLPA KRIVICA

C. DI DENOMINAZIONE UVOĐENJE NAZIVA

(–ART)

ubistvo u Ulici Borsi La città di Roma = Grad Rim La Repubblica d’Italia = Republika Italija Campagna di Russia = Pohod na Rusiju Campionato d’Italia = Prvenstvo Italije È un giovanotto di vent’anni = To je mladić od 20

C. DI ETÀ UZRAST

Muoio di sete = Umirem od žeđi Trema di paura = Drhti od straha È imputato di omicidio = Optužen je za ubistvo È imputato dell’omicidio di via Borsi = Optužen je za

(–ART)

godina Questa è la cintura di salvataggio = Ovo je pojas za

C. DI FINE O SCOPO NAMENA, CILJ

(–ART)

spasavanje Dov’è l’uscita di sicurezza? = Gde je izlaz za slučaj

opasnosti? C. DI LIMITAZIONE LIMITATIVNA F.

(–ART)

C. DI MATERIA MATERIJA

(+NE) (–ART)

C. DI MEZZO O STRUMENTO SREDSTVO

(–ART)

C. DI MISURA

maramicu Costruiamo una parete di pietra = Zidamo zid od kamena Si è coperto di sabbia = Pokrio se peskom Lavoro di fantasia = Služim se maštom Ci vuole una sbarra di due metri = Potrebna je šipka od

dva metra

MERA C. DI MODO O MANIERA NAČIN

Sto bene di salute = Što se zdravlja tiče, dobro sam Compro un fazzoletto di seta = Kupujem svilenu

(–ART)

C. DI MOTO DA LUOGO KRETANJE OD MESTA

(+NE) (–ART)

C. DI MOTO PER LUOGO KRETANJE KROZ MESTO

Ci andiamo di corsa = Idemo trkom Ride di gusto = Slatko se smeje Ora esco di casa = Sada izlazim iz kuće Vado via di qui = Odlazim odavde Passiamo di qui = Prođimo ovuda Si andava di città in città = Putovalo se iz jednog grada u

drugi

Siamo di Milano = Mi smo iz Milana POREKLO ILI POTICANJE (–ART) PAZI! Sono serbo, italiano = Ja sam iz Srbije, iz Italije È più alto di lui = Više je od njega C. DI PARAGONE Questo edificio è più alto di quell’altro = Ova zgrada je POREĐENJE (+NE) C. DI ORIGINE O PROVENIENZA

viša od one druge

C. DI PENA O CONDANNA KAZNA, OSUDA

(–ART)

C. DI PESO TEŽINA

Ha una multa di 100 euro = Ima kaznu od 100 evra Ha comprato un cocomero di dieci chili = Kupio je

lubenicu od deset kilograma

462 Il prezzo di 20 euro è esagerato = Cena od 20 evra je

C. DI PREZZO

preterana

CENA C. DI PRIVAZIONE ODUZIMIANJE

(+NE)

Fu spogliato di tutti gli averi = Oduzeta mu je sva

imovina È un commento di pẹssimo gusto = To je vrlo neukusan

komentar

C. DI QUALITÀ KVALITET

(–ART)

È una ragazza di buone maniere = To je devojka lepih

manira Ha una casa di 100 metri quadri = Ima stan od 100

C. DI QUANTITÀ KOLIČINA, VELIČINA

(–ART)

C. DI SPECIFICAZIONE(+NE) SPEDIFIKATIVNA FUNKCIJA 92

kvadrata Prendo il libro di Marco = Uzimam Markovu knjigu Firmo il libro della lettrice = Potpisujem čitateljkinu

knjigu Ammiro il duomo di Milano = Divim se Milanskoj

katedrali C. DI STIMA O VALORE PROCENA, VREDNOST

(–ART)

(–ART)

vremenima teško je ostati normalan

C. PARTITIVO PARTITIVNA FUNKCIJA

procenjena na 400 evra Di giorno fa molto caldo = Danju je veoma vruće Di questi tempi è diffịcile rimanere normali = U ovim

C. DI TEMPO VREME

La stima di questo quadro è di 400 euro = Ova slika je

(+NE)

Inviterà uno di loro = Pozvaće jednog od njih Prendi uno dei libri = Uzmi jednu od knjiga

Upotreba člana u predloškim strukturama koje su obeležene oznakom (–ART) može da proizvede nerazumljive iskaze. Ako bi umesto È un commento di pẹssimo gusto (kvalitet) rekli È un commento del pẹssimo gusto, član bi imenici gusto dodelio značenje posesora, imaoca određenog predmeta ili osobine. Navedeni iskaz bi onda značio da Neukus ima /poseduje (nekakav) komentar, a takav iskaz nije prihvatljiv. Iskaz Muoio della sete (uzrok) nije prihvatljiv, a ako bismo u pravilnom iskazu La morte di sete è terribile (= Smrt od žeđi je strašna) upotrebili član, dobili bismo gramatički prihvatljiv, ali besmislen iskaz: La morte della sete è terribile = Smrt žeđi je strašna, to jest “Način na koji žeđ umire je strašna”. Predlog di se najčešće upotrebljava, zato su i pogrešne upotrebe člana uz ovaj predlog veoma česte. Predlog di uvodi više zavisnih rečenica s glagolom u infinitivu: PROPOSIZIONE CAUSALE UZROČNA REČENICA

92

Mi dispiace di non poter venire = Žao mi je što ne mogu da dođem

Razlikuju se sledeće vrste specifikativnih funkcija: kvalifikativna (le feste di Natale = božićni praznici), posesivna (le chiavi dell’autista = vozačevi ključevi), subjekatska (l’arrivo della figlia = ćerkin dolazak), objekatska (la difesa della città = odbrana grada), spacijalna (le case di qui ricordano la mia casa = ovdašnje kuće liče na moju kuću) i temporalna (la gita di domani sarà divertente = sutrašnji izlet će biti zanimljiv). Ovi primeri preuzeti su iz Radojević (2015).

PREDLOG PROPOSIZIONE CONSECUTIVA POSLEDIČNA REČENICA PROPOSIZIONE FINALE

463

Non sono degni di essere trattati così = Nisu dostojni da se sa njima ophodimo tako Ti prego di non farlo = Molim te da to ne uradiš

NAMERNA REČENICA PROPOSIZIONE OGGETTIVA OBJEKATSKA REČENICA PROPOSIZIONE SOGGETTIVA SUBJEKATSKA REČENICA

Ora finisco di mangiare = Sada ću završiti s jelom Gli sembrava di conọscerlo = Činilo mu se da ga poznaje

9.1.3. PREDLOG A Predlog a upućuje na kretanje ka nečemu ili nekome. Od tog osnovnog značenja izvedena su i druga značenja, prikazana u narednoj tabeli, a u koloni levo znakom +CI obeležene su predloške strukture umesto kojih može da se upotrebi rečca ci (za značenje i upotrebu rečce ci vidi odeljak 6.9.1.). Oznakom –ART označene su predloške strukture u kojima se član ne upotrebljava, ili se upotrebljava izuzetno. Upotreba člana regulisana je posebnim pravilima. Predloške strukture poređane su prema italijanskom nazivu; u tabeli nisu obuhvaćene sve moguće upotrebe i varijante: Alla notizia tutti sono scappati = Na tu vest svi su

C. DI CAUSA

pobegli

UZROK C. DI DISTANZA

Ora loro sono a cento metri da noi = Sada su na

sto metara od nas

UDALJENOST

A vent’anni non avevo problemi = Sa dvadeset

godina nisam imao problema C. DI ETÀ UZRAST

(–ART)

C. DI FINE O SCOPO

stražari na ulazu

NAMENA, CILJ C. DI LIMITAZIONE LIMITATIVNA F. C. DI MEZZO O STRUMENTO SREDSTVO

(–ART)

C. DI MODO O MANIERA NAČIN C. DI MOTO A LUOGO KRETANJE KA MESTU

PAZI! U srpskom jeziku u izrazima koji upućuju na uzrast moguće je upotrebiti prisvojnu zamenicu: “Sa svojih dvadeset godina...” . U italijanskom jeziku to nije moguće, te treba reći: “A venti anni...” Fu posto a guardia dell’entrata = Postavljen je da

(+CI)

Si è fatto male alla testa = Povredio je glavu Sei bravo, a parole = Na rečima si dobar Ci vanno a cavallo = Odjahaće (do tog mesta) Giochiamo a carte = Igramo karte Imparate tutto a memoria = (Na)učite sve

napamet Andạteci a piedi = Idite (tamo) peške Sugo alla bolognese = Sos na bolonjski način Vado a casa = Idem kući Cọrrono al cịnema = Trče u bioskop

464 C. DI PARAGONE

È sịmile al padrone = Liči na vlasnika

POREĐENJE

È stato condannato a 20 anni = Osuđen je na 20

C. DI PENA O CONDANNA KAZNA, OSUDA

godina

(–ART)

C. DI PREZZO

I diritti sono stati venduti a basso prezzo =

(Autorska) prava prodata su po niskoj ceni

CENA

Comprate un quaderno a quadretti = Kupite

C. DI QUALITÀ KVALITET

svesku na kockice

(–ART)

C. DI SOSTITUZIONE O SCAMBIO

Zamenio je oca u vođenju poslova Vivo a Firenze = Živim u Firenci

SUPSTITUTIVNA F. C. DI STATO IN LUOGO BORAVAK U MESTU

Passo le vacanze al mare = Raspust provodim na moru Il loro prezzo è valutato a 30 euro = Procenjeni su

(+CI)

C. DI STIMA O VALORE PROCENA, VREDNOST

na 30 evra

(–ART)

C. DI TEMPO

L’esame è a settembre = Ispit je u septembru Ci vediamo alle due = Vidimo se u dva Porto il libro a Giuseppe = Nosim knjigu Đuzepeu Diamo il premio al migliore studente = Dajemo

VREME C. DI TERMINE INDIREKTNI OBJEKAT

nagradu najboljem studentu

C. DI VANTAGGIO O SVANTAGGIO KORIST, ŠTETA C. DISTRIBUTIVO DISTRIBUTIVNOST C. PREDICATIVO DOPUNA PREDIKATA

(–ART)

Si è sostituito al padre nella gestione degli affari =

Il tè fa bene alla salute = Čaj je dobar za zdravlje Nuoce a tutti = Za svakoga je štetan Ci vanno a due a due = Idu (tamo) dvoje po dvoje Prendiạmolo a esempio = Uzmimo ga za primer Fu eletto a moderatore della riunione = Izabran je

da bude moderator sastanka

Predlog a upotrebljava se i obliku ad ispred reči koje počinju samoglasnikom a ili nekim drugim samoglasnikom: Vado ad Ancona, Pensavo ad altro, Lo dà ad Enrico itd. Ako se u predloškim strukturama koje su obeležene znakom (–ART) upotrebi član, one se mogu tumačiti kao nepravi objekat i takvi iskazi ne moraju da budu logični (Li ho venduti ai 30 euro = Prodao sam ih tridesetorici evra ; Comprate un quaderno ai quadretti = Kupite svesku kockicama /kvadratićima), odnosno, oni mogu da se tumače kao da je jezički element koji stoji posle predloga i člana na neki način odranije poznat (È stato condannato ai 20 anni = Osuđen je na [onih] 20 godina : odgovarajući kontekst bi mogao, eventualno, da pojasni na kojih se 20 godina tačno misli). Predlog a uvodi više zavisnih rečenica s glagolom u infinitivu: PROPOSIZIONE CAUSALE UZROČNA REČENICA

Hai fatto male a non rispọndere = Pogrešio si što nisi

odgovorio

PREDLOG PROPOSIZIONE CONDIZIONALE

465

A dire il vero, non mi piace = Istinu govoreći, ne dopada

mi se

POGODBENA REČENICA PROPOSIZIONE FINALE

Passo a prẹnderla io = Ja ću svratiti po nju

NAMERNA REČENICA PROPOSIZIONE LIMITATIVA REČENICA KOJA ISKAZUJE

Sì, è fạcile a dirsi = Da, lako je reći

OGRANIČAVANJE PROPOSIZIONE RELATIVA RELATIVNA REČENICA PROPOSIZIONE TEMPORALE

È stata lei a dirlo = Ona je to rekla Fui il primo a capirlo = Ja sam prvi koji je to razumeo A lavoro finito ci prendiamo un caffè = Po završenom

poslu popićemo kafu

VREMENSKA REČENICA

9.1.4. PREDLOG DA Predlog da upućuje na stvarno ili zamišljeno odvajanje i kretanje od jednog mesta ka nekom drugom mestu. Od tog osnovnog značenja izvode se i druga značenja ovog predloga. Treba skrenuti posebnu pažnju na jedno značenje predloga da koje je u suprotnosti s pomenutim vrednostima, a to je kretanje prema kući ili radnom mestu neke osobe, ili prema samoj osobi: Vado da Enzo = Idem kod Enca

U koloni levo znakom +NE obeležene su predloške strukture umesto kojih može da se upotrebi rečca ne, a znakom +CI strukture umesto kojih može da se upotrebi rečca ci : È stato salvato da un passante = Spasio ga je

C. D’AGENTE ŽIVI VRŠILAC RADNJE

(+NE)

prolaznik

C. DI ALLONTANAMENTO O

Si separa dagli amici = Rastaje se od prijatelja

SEPARAZIONE UDALJAVANJE ILI ODVAJANJE

(+NE)

C. DI CAUSA

Tremo dal freddo = Drhtim od hladnoće

UZROK C. DI CAUSA EFFICIENTE NEŽIVI VRŠILAC RADNJE

(+NE)

C. DI DISTANZA UDALJENOST C. DI FINE O SCOPO NAMENA, CILJ C. DI LIMITAZIONE LIMITATIVNA F. C. DI MEZZO O STRUMENTO SREDSTVO C. DI MODO O MANIERA NAČIN

Fu ucciso da una granata = Ubila ga je granata Siamo lontanissimi da casa Mạcchina da scrịvere = Pisaća mašina Da questo orecchio non ci sento = Na ovo uvo ne

čujem L’ho riconosciuta dai capelli = Prepoznao sam je po

kosi Si comporta da cretino = Ponaša se kao budala

466 C. DI MOTO A LUOGO

(+CI)

KRETANJE KA MESTU

C. DI MOTO DA LUOGO KRETANJE OD MESTA

(+NE)

C. DI MOTO PER LUOGO KRETANJE KROZ MESTO

(+CI)

C. DI ORIGINE O PROVENIENZA POREKLO ILI POTICANJE C. DI PREZZO

planine Quando rientri da Milano? = Kada se vraćaš iz Milana? Sono entrati dalla finestra = Ušli su kroz prozor Leonardo da Vinci ed Erasmo da Rotterdam = Leonardo

di Vinči i Erazmo Roterdamski Viene dal Belgio = Dolazi iz Belgije Ha comprato una bicicletta da 1500 euro = Kupio je

bicikl od 1500 evra

CENA C. DI QUALITÀ

Un animale dal pelo pregiato = Životinja sa skupocenim

krznom

KVALITET C. DI STATO IN LUOGO BORAVAK U MESTU

Vado dal macellaio = Idem kod mesara Andiamo da Enrico = Hajdemo kod Enrika Torno domani dalla montagna = Sutra se vraćam s

(+CI)

C. DI STIMA O VALORE PROCENA, VREDNOST C. DI TEMPO VREME C. PREDICATIVO DOPUNA PREDIKATA

Sono da Paolo = Kod Paola sam Mi trovo dal dentista = Nalazim se kod zubara Un premio da 20.000 euro = Nagrada od 20.000 evra Sono qui da un po’ = Ovde sam već neko vreme Sono qui dalle due = Ovde sam od dva Gli ha fatto da padre = On mu je bio kao otac

Predlog da uvodi dve vrste zavisne rečenice s glagolom u infinitivu: PROPOSIZIONE CONSECUTIVA POSLEDIČNA REČENICA PROPOSIZIONE FINALE NAMERNA REČENICA

Ho una fame da morire = Umreću od gladi (doslovno:

Toliko sam gladan da ću umreti) Cercavo una rivista da sfogliare = Tražio sam reviju da je

prelistam

9.1.5. PREDLOG IN Predlog in upućuje na položaj u prostoru ili u vremenu. Od tog osnovnog značenja izvode se druga značenja ovog predloga. U koloni levo znakom +CI označene su strukture umesto kojih može da se upotrebi rečca ci: C. DI CAUSA C. DI FINE O SCOPO NAMENA, CILJ C. DI LIMITAZIONE LIMITATIVNA F. C. DI MATERIA MATERIJA

Si tormenta nei ricordi = Muči se u uspomenama È una festa in onore degli sposi = To je proslava u čast

mladenaca Le mandò un libro in dono = Posla joj knjigu na poklon È bravo in matemạtica = Dobar je iz matematike Un armadio in mọgano = Ormar od mahagonija

PREDLOG C. DI MEZZO O STRUMENTO SREDSTVO C. DI MODO O MANIERA NAČIN C. DI MOTO A LUOGO KRETANJE KA MESTU

(+CI)

C. DI MOTO PER LUOGO KRETANJE KROZ MESTO

(+CI)

C. DI STATO IN LUOGO BORAVAK U MESTU

(+CI)

C. DI STIMA O VALORE PROCENA, VREDNOST

467

Devo pagare in contanti = Treba da platim u gotovini Il monumento si trova in perịcolo = Spomenik je u

opasnosti

Perché stai in piedi? = Zašto stojiš? Vado in biblioteca = Idem u biblioteku Dopo andiamo in spiaggia = Posle idemo na plažu Le idee gli tụrbinano nella testa = Ideje mu se kovitlaju u

glavi Vivo in città = Živim u gradu Mi trovo in Israele = Nalazim se u Izraelu Li tengo in grande considerazione = Veoma ih uvažavam Ho finito il cọmpito in venti minuti = Završio sam zadatak

za 20 minuta

C. DI TEMPO

Torno in meno di mezz’ora = Vraćam se za manje od pola

VREME

sata C. DI TEMPO DETERMINATO ODREĐENO VREME

(+CI)

C. DI TEMPO INDETERMINATO NEODREĐENO VREME C. PREDICATIVO DOPUNA PREDIKATA

Nel ventẹsimo sẹcolo ci sono state tante guerre = U 20.

veku bilo je mnogo ratova L’autore visse nell’Ottocento = Autor je živeo u XIX veku Finiremo il lavoro in settimana = Završićemo posao tokom ove nedelje Ci vedremo in agosto = Videćemo se u avgustu Ha preso in moglie sua cugina = Oženio se svojom

rođakom

U slučajevima kada se predlog in ne upotrebljava u prostornom značenju, upotrebom člana može se postići neprihvatljivo značenje. Primer È una festa nell’onore degli sposi poprima neprihvatljivo lokativno značenje proslava u /unutar časti mladenaca, primer Un armadio nel mọgano značio bi da se ormar nalazi unutar mahagonije, slično kao i s izrazom pagare nei contanti što bi značilo platiti unutar gotovine. Kada predlog in upućuje na vremensko značenje, razlike u značenju ne proizvode nelogične iskaze. Ako se umesto Lo finisco in settimana (= Završiću to tokom [ove] sedmice) kaže Lo finisco nella settimana, takav iskaz treba dopuniti pridevom koji će opravdati posebno isticanje i izdvajanje date sedmice: Lo finisco nella settimana successiva, npr. (= Završiću to tokom naredne sedmice). Iskaz Ci vediamo in dicembre (= Vidimo se u decembru) razlikuje se od iskaza Ci vediamo nel dicembre po tome što u poslednjem slučaju treba dodati obaveštenje o godini, te je iskaz: Ci vediamo nel dicembre dell’anno prossimo /del 2017 (= Vidimo se u decembru naredne godine /2017.) prihvatljiv i logičan. Iskazi Sono arrivato in tempo i Sono arrivato nel tempo previsto takođe se razlikuju po upotrebi člana i po obaveznoj atributskoj dopuni u drugom primeru. Sam iskaz Sono arrivato nel tempo jeste prihvatljiv, ali ujedno je i nelogičan, jer bi značio da je subjekat stigao u dimenziju vremena. Predlog in uvodi jednu vrstu zavisne rečenice s glagolom u infinitivu:

468 Nel ripẹtere la lezione ha sbagliato = Dok je ponavljao

PROPOSIZIONE TEMPORALE

lekciju, pogrešio je

VREMENSKA REČENICA

9.1.6. PREDLOG CON Predlog con u svom osnovnom značenju upućuje na spajanje, sastavljanje. Od tog osnovnog značenja izvedena su i druga značenja ovog predloga. U koloni levo znakom +CI označene su strukture umesto kojih može da se upotrebi rečca ci : Non ci è riuscito, con tutta la sua volontà = Nije uspeo,

C. CONCESSIVO

uprkos svoj svojoj želji

KONCESIVNA F.

Con questo chiasso non si lavora = Sa ovom bukom ne

C. DI CAUSA

može da se radi (= Zbog ove buke...)

UZROK

Non esco con questa pioggia = Neću da izađem po ovoj

C. DI CIRCOSTANZA

kiši

VREMENSKE OKOLNOSTI C. DI COMPAGNIA O UNIONE DRUŠTVO, JEDINSTVO

(+CI)

C. DI LIMITAZIONE

poreze

LIMITATIVNA F. C. DI MEZZO O STRUMENTO SREDSTVO

Ci vado con Mattẹo = Idem (tamo) sa Mateom Esco con gli amici = Izlazim s prijateljima Siamo in rẹgola con le tasse = Nemamo neizmirene

(+CI)

Scrivo con la penna = Pišem hemijskom Ascolto con curiosità = Slušam radoznalo Mi guarda con rabbia = Ljutito me gleda È una mạcchina con un motore nuovo = To je auto s

C. DI MODO O MANIERA NAČIN C. DI QUALITÀ

novim motorom

KVALITET C. DI RELAZIONE O RAPPORTO

Non è in contatto con i parenti = Nema kontakte s

rođacima

ODNOS C. DI SOSTITUZIONE O SCAMBIO

Vorrei scambiare lo stereo con una moto = Želeo bih da

zamenim muzički stub za motor

SUPSTITUTIVNA F.

Predlog con uvodi jednu vrstu zavisne rečenice s glagolom u infinitivu: PROPOSIZONE MODALE NAČINSKA REČENICA

Con il ripẹtere si impara = Uči se ponavljanjem

9.1.7. PREDLOG SU Predlog su 93 u svom osnovnom značenju upućuje na položaj u prostoru (na, iznad). Iz ovog značenja razvila su se druga značenja predloga su. U koloni levo

93

Su može da bude i u službi priloga: Vieni su (= Dođi gore), Lo porti su (= Donesite ga gore). Prilog suprotnog značenja je giù (= dole).

PREDLOG

469

znakom +NE obeležene su predloške strukture umesto kojih može da se upotrebi rečca ne, a znakom +CI strukture umesto kojih može da se upotrebi rečca ci : C. DI ARGOMENTO TEMA RAZGOVORA, PISANJA PRIBLIŽAN UZRAST

četrdesetak godina Mi servono due metri di filo = Potrebna su mi

C. DI MISURA

dva metra žice

MERA C. DI MODO O MANIERA

Oggi facciamo sul sẹrio = Danas se ne šalimo

(ozbiljni smo u svojim namerama)

NAČIN C. DI MOTO A LUOGO KRETANJE KA MESTU

(+CI)

Arrampichiạmoci sull’ạlbero = Popnimo se na

drvo Ha sui settanta chili = Ima oko sedamdeset

C. DI PESO

kila

TEŽINA C. DI PREZZO CENA C. DI STATO IN LUOGO BORAVAK U MESTU

Discụtono su Kant = Diskutuju o Kantu È un signore sulla quarantina = To je čovek od

C. DI ETÀ

(+CI)

C. DI STIMA O VALORE PROCENA, VREDNOST C. DI TEMPO CONTINUATO VREME C. DI TEMPO DETERMINATO VREME C. DISTRIBUTIVO DISTRIBUTIVNOST

Costa sui 100 dọllari = Košta oko sto dolara La borsa è sul tạvolo = Torba je na stolu Costa sui trenta euro = Košta oko 30 evra Ci staremo sui quịndici giorni = Ostaćemo

petnaestak dana Siamo arrivati sul far della sera = Stigli smo u

sumrak Dieci su cento sono straniẹri = Od stotinu,

desetoro su stranci

9.1.8. PREDLOG PER Osnovno značenje predloga per vezano je za ideju prostora i kretanja. Iz tog osnovnog značenja razvila su se i druga značenja ovog predloga. U koloni levo znakom +CI označene su strukture umesto kojih može da se upotrebi rečca ci : C. DI CAUSA UZROK

Piange per la paura = Plače od straha Lo fa per paura di non offẹnderla = To radi iz

straha da je ne uvredi È colpevole per la morte del compagno = Kriv je za

C. DI COLPA/PENA KRIVICA, KAZNA

prijateljevu smrt È stato condannato per il furto di un anno fa =

Osuđen je zbog prošlogodišnje pljačke C. DI ESTENSIONE VELIČINA

La ferrovia è interrotta per 6 km = Pruga je u

prekidu 6 kilometara

470 C. DI FINE O SCOPO C. DI LIMITAZIONE LIMITATIVNA F. C. DI MEZZO O STRUMENTO SREDSTVO C. DI MODO O MANIERA NAČIN C. DI MOTO A LUOGO KRETANJE KA MESTU

Lavora per le vacanze = Radi da bi imao novaca za

raspust

NAMENA, CILJ

(+CI)

C. DI MOTO PER LUOGO KRETANJE KROZ MESTO

(+CI)

C. DI PREZZO CENA C. DI SOSTITUZIONE O SCAMBIO SUPSTITUTIVNA F. C. DI STATO IN LUOGO BORAVAK U MESTU C. DI STIMA O VALORE PROCENA, VREDNOST C. DI TEMPO CONTINUATO VREMENSKI PERIOD C. DI TEMPO DETERMINATO ODREĐENO VREME C. DI VANTAGGIO/SVANTAGGIO KORIST, ŠTETA C. DISTRIBUTIVO DISTRIBUTIVNOST C. ESCLAMATIVO UZVIK C. PREDICATIVO DOPUNA PREDIKATA

Per me, non è vero = Po meni, to nije istina Comụnicano per telẹfono = Komuniciraju telefonom L’ho detto per scherzo = Rekao sam to u šali Parto per la Francia = Putujem za Francusku È passato per la finestra = Prošao je kroz prozor Il quadro è stato venduto per 1000 euro = Slika je

prodata za 1000 evra Mi ha scambiato per un’altra persona = Pomislio je

da sam neka druga osoba Sta per terra = Na podu je L’auto è stimata per 3000 euro = Auto je procenjen na 3000 evra Ha parlato per tutto il tempo = Govorio je sve

vreme L’appuntamento è per le nove = Sastanak je u

devet Lo faccio per te = Činim to zbog tebe Mettẹtevi in fila per tre = Stanite u red tri po tri Per tutti i diạvoli! = Sto mu đavola! L’ha presa per moglie = Uzeo ju je za ženu

Predlog per uvodi više zavisnih rečenica s glagolom u infinitivu:

PROPOSIZIONE CAUSALE UZROČNA REČENICA PROPOSIZIONE CONCESSIVA DOPUSNA REČENICA PROPOSIZIONE CONSECUTIVA POSLEDIČNA REČENICA

È triste per averlo fatto = Tužan je što je to uradio Per quanto si sforzi, non ci riesce = Koliko god se

trudio, ne uspeva Sei troppo pịccolo per capire = Suviše si mali da bi

shvatio

PREDLOG PROPOSIZIONE FINALE NAMERNA REČENICA PROPOSIZIONE LIMITATIVA OGRANIČAVANJE

471

Chiedo per sapere = Pitam da bih znao Per funzionare, funziona, ma ogni tanto si inceppa = Da radi, radi, ali povremeno se zaglavi

9.1.9. PREDLOZI TRA I FRA Predlozi tra i fra imaju istovetno značenje: oni upućuju na položaj ili kretanje između dva elementa. Iz tog osnovnog značenja razvila su se druga značenja ovih predloga. U koloni levo znakom +CI označene su strukture umesto kojih može da se upotrebi rečca ci : C. DI CAUSA UZROK C. DI COMPAGNIA O UNIONE DRUŠTVO, JEDINSTVO

Tra tutti gli impegni non trovo tempo per riposarmi = Uz sve obaveze nemam vremena za odmor Sta sempre tra i suoi amici = Uvek je među svojim

prijateljima Tra dieci chilọmetri c’è un ristorante = Na deset

C. DI DISTANZA

kilometara ima restoran

UDALJENOST C. DI MODO O MANIERA

Perde tanto tempo tra impegni e appuntamenti =

NAČIN

Gubi puno vremena između obaveza i sastanaka

C. DI MOTO A LUOGO

Domani andiamo fra gli operai = Sutra idemo među

KRETANJE KA MESTU

(+CI)

C. DI MOTO PER LUOGO KRETANJE KROZ MESTO

(+CI)

C. DI RECIPROCITÀ UZAJAMNI ODNOS C. DI RELAZIONE O RAPPORTO ODNOS C. DI STATO IN LUOGO BORAVAK U MESTU C. DI TEMPO VREME C. PARTITIVO PARTITIVNA FUNKCIJA

radnike La luce passava tra i rami = Svetlo je prolazilo kroz

granje Si aiụtano sempre tra di loro = Uvek se pomažu

između sebe È una festa tra amici = To je proslava u krugu

prijatelja Si trova tra i miei libri = Nalazi se među mojim

knjigama La conferenza è tra un’ora = Konferencija je za sat

vremena Tra tutte sei la migliore = Od svih ti si najbolja

Predlozi tra i fra istog su značenja: izbor jednog ili drugog predloga uslovljen je milozvučjem iskaza. Radije će se reći: Siamo fra traditori = Okruženi smo izdajicama, nego: Siamo tra traditori = Okruženi smo izdajicama Reći će se: Tra fratelli tutto è più fạcile = Među braćom sve je lakše, a ne: Fra fratelli tutto è più fạcile = Među braćom sve je lakše

472 PAZI! Tra ili fra znače “između", a ne “kroz”. Srpski predlog kroz ne podrazumeva postojanje dva elementa između kojih se odvija proces, dok se upotrebom italijanskih predloga tra ili fra upravo podrazumeva postojanje takvih elemenata. Pogrešno je upotrebiti predloge tra ili fra za kretanja kroz neki prostor. U takvim slučajevima treba reći: È scappato attraverso la finestra = Pobegao je kroz prozor (ali kaže se i: dalla finestra) Srpski predlog kroz obično treba prevesti italijanskim predlogom attraverso. Izuzetno, u kombinaciji s nekim gradivnim ili zbirnim imenicama, predlozi tra ili fra ipak imaju značenje “kroz”:

Tra la nebbia = Kroz maglu Tra la gente = Među ljudima Tra la folla = Kroz gužvu

9.1.10. TABELARNI PREGLED UPOTREBE PREDLOGA VRSTA DOPUNE

DI

A

DA

IN

C. CONCESSIVO

C. DI ALLONTANAMENTO O SEPARAZIONE C. DI ARGOMENTO C. DI CAUSA

  

 



 

 



 





Uvode ga nepravi predlozi senza ‘bez’, fuorché, tranne, eccetto, meno, salvo i sl.

C. DI ESTENSIONE C. DI FINE O SCOPO C. DI LIMITAZIONE C. DI MATERIA C. DI MEZZO O STRUMENTO C. DI MISURA C. DI MODO O MANIERA

       

C. DI MOTO A LUOGO C. DI MOTO DA LUOGO



 



C. DI DISTANZA

C. DI ETÀ





C. DI COMPAGNIA O UNIONE

C. DI ESCLUSIONE

TRA/FRA



C. DI CIRCOSTANZA

C. DI DENOMINAZIONE

PER



C. DI CAUSA EFFICIENTE C. DI COLPA O PENA

SU



C. D’AGENTE C. DI ABBONDANZA O PRIVAZIONE

CON



  

  

               

   

        

  

473

PREDLOG VRSTA DOPUNE C. DI MOTO PER LUOGO C. DI ORIGINE O PROVENIENZA C. DI PARAGONE C. DI PENA O CONDANNA C. DI PESO C. DI PREZZO C. DI PRIVAZIONE C. DI QUALITÀ C. DI QUANTITÀ

DI

        

A

DA

IN

 



CON

SU

PER

TRA/FRA





  







 





C. DI RECIPROCITÀ C. DI RELAZIONE O RAPPORTO C. DI SOSTITUZIONE O SCAMBIO



C. DI SPECIFICAZIONE



C. DI STATO IN LUOGO

          

C. DI STIMA O VALORE C. DI TEMPO C. DI TEMPO CONTINUATO C. DI TEMPO DETERMINATO

 

C. DI TEMPO INDETERMINATO C. DI TERMINE

  

C. DI VANTAGGIO O SVANTAGGIO C. DISTRIBUTIVO C. ESCLAMATIVO C. PARTITIVO

  

 

 

 



  



C. PREDICATIVO COMPLEMENTO CONCESSIVO

 

 

 



  





 

9.1.11. UTICAJ SRPSKOG JEZIKA I UOBIČAJENE GREŠKE U UPOTREBI PREDLOGA U produkciji na stranom jeziku govornik teži da određene strukture iz maternjeg jezika prenese u jezik koji tek usvaja ili ne poznaje dovoljno. Ova težnja naročito se ogleda u upotrebi predloga: greške koje se navode u ovom odeljku redovno se beleže u nastavnoj praksi.

•

Priloški izraz za vreme pojačan prilogom već može da glasi: Učim italijanski tri godine = Studio l’italiano da tre anni Učim italijanski već tri godine = Studio l’italiano già da tre anni

474

•

Dok je u srpskom moguće reći da je neka osoba iz neke države (npr. On je iz Francuske), italijanski jezik u takvim slučajevima zahteva upotrebu prideva (etnika): Ona je naučnica iz Italije = Lei è una scienziata italiana

Predloške strukture dell’Italia, dall’Italia u prethodnom iskazu bile bi neprihvatljive jer bi u prvom slučaju iskaz značio da pomenutu naučnicu “poseduje” Italija, da ona pripada Italiji (da je njeno vlasništvo), odnosno, u drugom slučaju, da pomenuta naučnica dolazi iz Italije. Ovo značenje je prihvatljivo samo ako je u iskazu prisutan glagol kretanja: Lei è una scienziata che viene dall’Italia (= Ona je naučnica koja dolazi iz Italije).

•

Upotreba predloga da umesto predloga di o

Ne kaže se *Sono da Roma: treba reći Sono di Roma (= Ja sam iz Rima). Predlog da može se upotrebi uz glagole kretanja, za iskazivanje odvajanja od mesta, ali ne i za iskazivanje pripadanja. Slično je sa izrazom Sono dei vostri (= Ja sam od vaših), ili Un uomo di fiducia (= Čovek od poverenja), ili Uno di questi (= Jedan od ovih).

o

Ne kaže se *È un artịcolo dal 1947 već È un artịcolo del 1947 (= To je članak iz 1947. godine). U italijanskom jeziku članak pripada datoj godini; vidi i primere Questo è il giornale di ieri, ili La torta è di una settimana fa, ili Il materiale è del mese scorso. Struktura dal 1947 (ili da ieri i sl.) upućuje na radnju koja se odvija od 1947. (od jučerašnjeg dana itd.) pa sve do trenutka govorenja. Ispravno je reći Sono qui dalle tre (= Ovde sam od tri), Lavoro dal 1994 (= Radim od 1994. godine) jer predikat upućuje na neprekinute radnje.

o

Ne kaže se *Esame da /dal latino već Esame di latino (= Ispit iz latinskog). Ispit “pripada” oblasti latinskog jezika, stoga treba upotrebiti predlog di. Ništa se ne “odvaja” od latinskog te ne treba upotrebiti predlog da.

o

Treba obratiti pažnju i na strukturu Izgubiti od nekoga. Kaže se Pẹrdere contro qualcuno, nikako *Pẹrdere da qualcuno. Isto tako, treba reći Per quale ragione?, vodeći računa da se predlog iz (Iz kog razloga?) ne prevede italijanskim predlogom da : Per quale motivo?

•

Upotreba predloga a umesto predloga di o

Kada je reč o aktivnosti koja je vezana za određeno vreme, treba upotrebiti predlog di, a ne predlog a. Iskaz Prendiamo il treno alle due Italijanu zvuči nelogično, jer se njime saopštava da će voz krenuti u vreme koje je odredio sam govornik, a ne uprava železnice; pragmatički ispravan iskaz je

PREDLOG

475

Prendiamo il treno delle due (= Uzimamo voz u dva). Slično ovome, reći će se Vado a guardare lo spettạcolo delle 6 (= Idem da gledam predstavu u šest), L'appuntamento delle due è stato cancellato (= Sastanak u dva je otkazan). Inače, predlog a upotrebljava se za određivanje vremena: vidi odeljak 4.7.5.1.

•

Upotreba predloga per umesto predloga tra/fra o

•

Predlog za s vremenskim značenjem kroz može da navede na grešku u italijanskom jeziku. Iskaz Vidimo se za sat vremena i njemu slični iskazi vrlo često se prevode pogrešno:*Ci vediamo per un’ora. Ispravno je reći: Ci vediamo fra (tra) un’ora. Pomenuti iskaz sa predlogom per mogao bi da znači Vidimo se na (po) sat vremena i bio bi prihvatljiv u tom značenju. Isto važi i za druge imenice kojima se određuje vreme: Ci vediamo fra due giorni, tra quattro anni itd., a ne *Ci vediamo per due giorni i sl. Predlog per nesmetano se upotrebljava uz durativne glagole (dormire, passeggiare itd.: Ho dormito per due ore = Spavala sam dva sata). Upotreba predloga per umesto predloga in

o

Iskaz Završiću to za sat vremena treba da se prevede Lo finisco /finirò in un’ora. Predlog in mora da se upotrebi u odredbama za vreme uz trenutne glagole (npr. otputovati, završiti, kazati, uraditi itd.). Odredba per un’ora može da se upotrebi samo uz trajne glagole (npr. učiti, raditi, spavati, trčati itd.) i ona označava radnju koja je vršena određeno vreme. Tako, Ho dormito per un’ora (= Spavao sam jedan sat) je prihvatljiv iskaz. Uporedi, takođe, i primer Prodali smo ga za dva sata ; on se prevodi iskazom L’abbiamo venduto in due ore, a ne iskazom *L’abbiamo venduto per due ore. Ovaj poslednji iskaz nije gramatički neprihvatljiv, ali njime se saopštava da je prodaja trajala dva sata (vẹndere je upotrebljen kao trajan glagol) i da je onda prekinuta a da roba u potpunosti rasprodata.

o

Između iskaza Lo finisco in un’ora i Lo finisco fra un’ora razlika je u nijansi: u prvom slučaju 60 minuta je maksimalno neophodno vreme da se posao završi (a može se završiti i ranije), dok u drugom slučaju 60 minuta je minimalno neophodno vreme da se posao završi. Uporedi i primer Doći ću za godinu dana = Verrò fra un anno ; iskaz *Verrò per un anno je gotovo neprihvatljiv, ali u nekom hipotetičkom kontekstu moglo bi mu se pripisati značenje Doći ću na godinu dana, tj. Ostaću godinu dana.

476

•

Upotreba predloga per umesto predloga di o

Kada treba izraziti koliko se nešto pomera u vremenu ili prostoru, treba upotrebiti predlog di, a ne per, pod uticajem srpskog jezika. Treba reći Dobbiamo rimandare di un’ora (= Treba da odložimo za sat vremena) a ne *Dobbiamo rimandare per un’ora : ovaj iskaz nije prihvatljiv jer je glagol rimandare u ovom primeru trenutan (vid gore, Upotreba predloga per umesto predloga in). Isto tako, kaže se Si è spostato di due metri (= Pomerio se za dva metra), a ne *Si è spostato per due metri.

o

Optužiti za nešto kaže se Accusare di qualcosa. Slično je i za neke druge upotrebe predloga per : Ne znam šta kažu za njega (= Non so cosa dịcano di lui ), Za mene se to ne može reći (= Di me non si può dire) itd.

o

Ekvivalenti izraza čuti, znati za nekoga u italijanskom jeziku grade se pomoću predloga di a ne per : Hai sentito di Maria? (= Jesi li čuo za Mariju?), Ho saputo di voi due (= Saznao sam za vas dvoje). Iskaz Ho saputo per te mogao bi da znači, u posebnom kontekstu, Znao sam umesto tebe (npr. u školskom kontekstu – Dobro sam odgovorio i za tebe). U svakom slučaju, upotrebom predloga per bitno se menja poruka.

•

Upotreba predloga per u strukturama koje odbacuju taj predlog o

Uz glagole elẹggere (= izabrati), nominare (= imenovati), proclamare (= proglasiti) i neke druge, manje frekventne, ne upotrebljava se predlog per kao ekvivalent srpskog predloga za. Uporedi: È stato eletto deputato = Izabran je za poslanika È stato nominato senatore = Imenovan je za senatora È stato proclamato vincitore = Proglašen je za pobednika

o

•

Izraz “pitati nekoga za ime” prevodi se “chiẹdere il nome a qualcuno”. Upotreba predloga su /a umesto predloga da

o

•

U izrazima vezanim za imenicu strana (Na čijoj si strani? Na kojoj si strani u ovom sporu? ) ne treba upotrebiti predloge koji uvode prostorne relacije već predlog da : Da quale parte stai? Dalla parte di chi stai? Upotreba predloga su umesto predloga a

o

Iskaz Članak je na petoj stranici glasi, na italijanskom: L’artịcolo è a pagina cinque. Isto tako, iskaz Nikozija je na Kipru treba da glasi: Nicosia è a Cipro (ovo važi za male otoke: a Ponza, a Capri itd. Inače, kaže se in Sicilia, in Sardegna, nel Madagascạr itd.).

PREDLOG

•

477

Upotreba predlogâ u strukturama koje odbacuju predloge o

Postoji niz glagola nakon kojih treba upotrebiti infinitiv bez predloga. Najfrekventniji glagoli ove vrste su modalni glagoli (volere, dovere, potere, sapere): Voglio andare a casa = Hoću da idem kući Posso uscire? = Da li mogu da izađem?

Infinitiv bez predloga upotrebljava se i iza frekventnih glagola piacere, desiderare, osare, amare, bastare, bisognare, sentire, vedere, guardare, kauzativnih glagola fare i lasciare, zatim glagola importare, intẹndere, parere, sembrare, occọrrere, preferire itd. PAZI! Ako posle sledećih imenica stoji i naziv geografskog pojma, treba upotrebiti predlog di :

città ịsola paese penịsola comune regno repụbblica

= = = = = = =

grad ostrvo selo/mestašce poluostrvo opština kraljevstvo republika

La città di Trieste L'ịsola d’Elba Il paese di Montebello La penịsola di Crimẹa Il Comune di Roma Il Regno d’Olanda La Repụbblica d’Italia

Isto pravilo važi i za imenice nome, cognome, soprannome, pseudọnimo, tịtolo :

È uno scrittore che si nasconde dietro lo pseudonimo di Serge Novak = To je pisac koji se krije iza pseudonima Serž Novak

Margaret Thatcher, con il soprannome di “dama di ferro”, ha governato per 11 anni = Margaret Tačer, sa nadimkom “gvozdena ledi”, vladala je 11 godina

Ha ricevuto il tịtolo di cavaliere = Dobio je titulu viteza Ukoliko posle imenice mese stoji ime meseca, treba upotrebiti predlog di :

È successo nel mese di aprile = Desilo se u aprilu Il mese di giugno è il più bello = Jun je najlepši mesec

9.2. NEPRAVI PREDLOZI Nepravi predlozi mogu da se upotrebe kako u predloškoj, tako i u priloškoj službi (vidi odeljak 9.2.1.). Uz to, mogu da stoje i samostalno, ili uz pravi predlog. U tabeli na sledećoj strani nalazi se pregled glavnih nepravih predloga.

478 NEPRAVI PREDLOZI NEPRAVI PREDLOG

attraverso

UPOTREBA BEZ PRAVOG PREDLOGA

UPOTREBA SA PRAVIM PREDLOGOM

Passeggiamo attraverso i campi

–

Šetamo se kroz polja

Circa la tua domanda, non ho ancora Circa al resto, ne riparleremo una risposta dopo circa

contro davanti dentro dietro dopo durante eccetto entro

escluso

fuori

U vezi s tvojim pitanjem, još nemam odgovor Ci dirigiamo contro il nemico

Pazi na stolicu ispred vrata Sono dentro la classe

U učionici su Auto je iza ove zgrade Dopo la festa vado a casa

Nakon proslave idem kući Durante il film ho dormito

Tokom filma sam spavao Ho visto tutti, eccetto (che) Giạcomo

Video sam sve, sem Đakoma Dovete finire entro le due

Treba da završite do dva Siamo qui, tutti i giorni, escluso il lunedì

Svakog dana smo ovde, sem ponedeljka Bruno abita fuori città

Bruno stanuje van grada

intorno

–

malgrado

È davanti alla porta

Ispred vrata je È dentro alla borsa

U torbi je

L’auto è dietro questo palazzo

–

lungo

–

Krećemo se prema neprijatelju Attento alla sedia davanti la porta

insieme

lontano

Što se ostalog tiče, popričaćemo o tome kasnije

– Passeggio lungo il fiume

Šetam se duž reke Malgrado l’età, ragiona bene

Uprkos uzrastu, dobro razmišlja

È dietro al muro

Iza zida je – – – –

– È fuori di sé, non esce fuori dalla sua camera

Izvan sebe je, ne izlazi iz sobe Ci andiamo insieme a/con te

Idemo (tamo) s tobom Intorno a noi c’è tanta gente

Oko nas je puno ljudi È lontano da qui

Daleko je odavde – –

479

PREDLOG NEPRAVI PREDLOG

UPOTREBA BEZ PRAVOG PREDLOGA

UPOTREBA SA PRAVIM PREDLOGOM

L’ho saputo mediante i miei amici mediante nonostante oltre

presso

Saznao sam to posredstvom prijatelja

–

Esco nonostante il tempo

–

Izlazim uprkos vremenu Non passare oltre quella lịnea

Nemoj da pređeš preko one linije

Oltre a questo, non c’è niente altro

Osim ovog nema ničeg drugog

Il libro si trova presso l’Istituto di Cultura

–

Knjiga se nalazi u Kulturnom centru prima

–

riguardo

–

rispetto

–

salvo secondo senza sopra sotto

Torno prima delle due

Vraćam se pre dva Riguardo alla tua proposta, non so che dirti

U vezi s tvojim predlogom, ne znam šta da ti kažem Rispetto a ieri, è migliorato

U odnosu na juče, poboljšao se

Può mangiare tutto, salvo i dolci

–

Može da jede sve, sem slatkiša Secondo me, non è vero

–

Po meni, to nije istina Senza il tuo aiuto non ce l’avrei fatta

–

Bez tvoje pomoći ne bih uspeo È sopra il tạvolo

È sopra al tạvolo

Na stolu je

Na stolu je

È sotto il tạvolo

È sotto al tạvolo

Ispod stola je

Ispod stola je

L’ho saputo trạmite i miei amici trạmite tranne verso vicino

Saznao sam posredstvom svojih prijatelja Ho tutti gli autori tranne Verga

Imam sve autore sem Verge Andiamo verso quella casa

Hajdemo prema onoj kući –

– – – La casa è vicino al fiume

Kuća je blizu reke

PAZI! Ako iza nepravih predloga attraverso, contro, dentro, dietro, dopo, presso, senza, sopra, sotto i verso stoji naglašena lična zamenica ili naglašena povratna zamenica, treba upotrebiti i pravi predlog di. Vidi narednu tabelu.

480

9.2.1. NEPRAVI PREDLOZI I UPOTREBA PRAVOG PREDLOGA DI NEPRAVI

PRIMERI

PREDLOG ATTRAVERSO CONTRO DENTRO DIETRO

Non vedo attraverso la tenda

Ne vidim kroz zavesu Agisce contro tutti

Radi protiv svih È dentro la sua testa

U njegovoj glavi je È dietro la scuola

Iza škole je Entro dopo il professore

DOPO PRESSO SENZA SOPRA SOTTO

Non vedo attraverso di voi

Ne vidim kroz vas Agisce contro di noi

Radi protiv nas È dentro di lui

U njemu je È dietro di me

Iza mene je Entro dopo di lei

Ulazim posle profesora

Ulazim posle vas

Sono presso il direttore

Sono presso di lui

Kod direktora sam Lui passeggia senza l’amica

On se šeta bez prijateljice È sopra il tạvolo

Na stolu je È sotto il tạvolo

Ispod stola je

Kod njega sam Passeggia senza di lei

Šeta se bez nje È sopra di me

Iznad mene je È sotto di me

Ispod mene je

PAZI! I posle pravih predloga su i tra /fra treba upotrebiti predlog di ukoliko posle njih stoji naglašena lična ili povratna zamenica:

Conto su di te = Računam na tebe Qualcuno tra (di) noi non è d'accordo = Neko među nama se ne slaže IZUZETAK: Io dicevo tra me che non era giusto = Ja sam govorio u sebi da to nije pravedno

9.2.2. NEPRAVI PREDLOG U PRILOŠKOJ SLUŽBI Nepravi predlozi, ali i pravi predlog su, mogu se upotrebiti i u priloškoj službi. Predloška i priloška upotreba razlikuju se po tome što su u prvom slučaju glagoli određeni jasnim prostornim (ili drugim) odnosima, dok su u drugoj ti odnosi neodređeni. U narednoj tabeli nalaze se primeri u kojima su nepravi predlozi u predloškoj službi i primeri u kojima su oni u priloškoj službi: NEPRAVI PREDLOG CONTRO

PREDLOŠKA UPOTREBA

Io voterò contro quel candidato

Ja ću glasati protiv tog kandidata

PRILOŠKA UPOTREBA

Io voterò contro

Ja ću glasati protiv

481

PREDLOG NEPRAVI PREDLOG DAVANTI

PREDLOŠKA UPOTREBA

Si è fermata davanti alla banca

Zaustavila se ispred banke

PRILOŠKA UPOTREBA

Si è fermata davanti

Zaustavila se ispred

DENTRO

Sono entrato dentro la classe

DIETRO

Loro sono dietro di noi

Oni su iza nas

Oni su iza

DOPO

Arriva dopo di noi

Arriva dopo

FUORI

Lei è fuori di sé

INSIEME

Lo facciamo insieme a loro

INTORNO

Perché gira intorno alla Terra?

LONTANO

Era lontano da noi

OLTRE

Non devi passare oltre il lịmite

PRIMA DI

Ha finito prima di tutti

SOPRA

L’ho messo sopra il tạvolo

SOTTO

L'ho messo sotto il banco

VICINO

È caduto vicino a quella casa

Ušao sam u odeljenje

Dolazi posle nas Ona je van sebe Uradićemo to zajedno s njima Zašto kruži oko Zemlje? Bio je daleko od nas Ne smeš da pređeš preko granice Završio je pre svih Stavio sam ga na sto Stavio sam ga pod klupu Pao je blizu one kuće

Sono entrato dentro

Ušao sam unutra Loro sono dietro

Dolazi posle Lei è fuori

Ona je napolju Lo facciamo insieme

Uradićemo to zajedno Perché gira intorno?

Zašto kruži okolo? Era lontano

Bio je daleko Non devi passare oltre

Ne smeš da pređeš preko Ha finito prima

Završio je ranije L'ho messo sopra

Stavio sam ga gore L'ho messo sotto

Stavio sam ga ispod È caduto vicino

Pao je blizu

10. VEZNIK Veznik (congiunzione) je nepromenljiva vrsta reči čija je uloga da poveže dve ili više reči u rečenici ili dve ili više rečenica u celinu. Veznici ne označavaju samo da među elementima iskaza postoji veza već obaveštavaju i o vrsti te veze (uzročna, pogodbena, vremenska itd.). S obzirom na oblik, razlikuju se tri grupe veznika:

•

prosti veznici (congiunzioni sẹmplici ), sastavljeni od jednog leksičkog elementa: e (ed ), o, ma, come, che, né, quando, se itd.

•

složeni veznici (congiunzioni composte), sastavljeni od barem dva leksička elementa: oppure, nondimeno, perché, neanche, perciò, sebbene itd.

•

veznički izrazi (locuzioni congiuntive), koji se sastoje od dve ili više reči koje zajedno stoje u vezničkoj službi: anche se, ogni volta che, dato che, per il fatto che, di modo che, dal momento che, per la qual cosa, a condizione che itd. S obzirom na funkciju u rečenici, veznici se dele na:

•

naporedne veznike (congiunzioni coordinative). Oni imaju funkciju da povežu dve reči u rečenici koje pripadaju istoj vrsti: IMENICE ZAMENICE PRIDEVI PREDLOZI PRILOZI VEZNICI

Porta il pane e il formaggio Andateci tu e lei È alto e magro È davanti o dietro il negozio? Torni domani o dopodomani? Ti chiederà perché e come

Donesi hleb i sir Idite (tamo) ti i ona On je visok i mršav Je li ispred ili iza prodavnice? Vraćaš li se sutra ili prekosutra? Pitaće te kako i zašto

Takođe, naporedni veznici povezuju dve ili više nezavisnih rečenica, ili dve ili više zavisnih rečenica: NEZAVISNE REČENICE

Prendo il cane e lo porto con me Tornò su ma non trovò nulla Preferisci nuotare o sciare? OBJEKATSKE R.

ZAVISNE REČENICE

Uzeću psa i povešću ga sa sobom Vratio se gore i nije našao ništa Da li više voliš da plivaš ili da skijaš?

Dice che si veste ed esce Lo fa non perché è triste ma UZROČNE R. (perché è) offesa Se vinciamo e (se) diventiaPOGODBENE R. mo campioni, pago da bere Legge per distrarsi o (per) NAMERNE R. ammazzare il tempo Camminava zoppicando e NAČINSKE R. appoggiandosi al bastone

Kaže da će se obući i izaći To radi ne zato što je ljuta već zato što je uvređena Ako pobedimo i (ako) postanemo prvaci, častim piće Čita da bi se zabavio ili (da bi) ubio vreme Hodao je hramljući i oslanjajući se na štap

483

VEZNIK

•

zavisne veznike (congiunzioni subordinative). Oni imaju funkciju da povežu dve ili više rečenica i da uspostave odnos nadređenosti i podređenosti, odnosno zavisnosti, među njima. Pomoću zavisnih veznika lakše se prepoznaje koja je rečenica nezavisna, a koja zavisna. Zavisni veznici javljaju se samo u složenim rečenicama: ove su sastavljene od jedne ili više nezavisnih rečenica (proposizione indipendente, ili principale : one mogu da stoje samostalno i da čine celovitu poruku – na primer: Danas je lep dan) i od jedne ili više zavisnih rečenica (proposizione dipendente, ili subordinata : na primer jer sunce sija – ovakva rečenica ne može da bude samostalan iskaz). Prethodne dve rečenice mogu da obrazuju složenu rečenicu sastavljenu od nezavisne i od zavisne rečenice: Danas je lep dan jer sija sunce

Primer složene rečenice (sadržaj kolona čitati vertikalno): NEZAVISNA R.

Danas je lep dan





Oggi è una bella giornata

jer sunce sija





perché splende il sole

nakon što je padala kiša





dopo che ha piovuto

i odlučili smo





e abbiamo deciso

da odemo u šetnju





di andare a passeggio

da protegnemo noge





per sgranchire le gambe

i budemo na svežem vazduhu.



e stare all’aria pura.

ZAVISNO-UZROČNA R. ZAVISNO-VREMENSKA R. NEZAVISNA R. ZAVISNO-OBJEKATSKA R. ZAVISNO-NAMERNA R. ZAVISNO-NAMERNA R.

Pravilno razumevanje i analiza složene rečenice predstavljaju uslov za naprednu usmenu i pismenu produkciju i u maternjem jeziku i u italijanskom.

10.1. NAPOREDNI VEZNICI Naporedni veznici dele se na:

•

sastavne veznike (c. copulative): e (ed ), nonché, né, anche, pure, neppure, neanche, nemmeno itd. Ovim veznicima spajaju se dva elementa iskaza i ne uspostavljaju se dodatne relacije između njih: Franco non dorme e non mangia = Franko ne spava i ne jede Non li ho visti né li ho sentiti = Nisam ih video i nisam ih čuo PAZI! U TV dnevnicima veznikom e uvode se nove vesti. Njime se signalizira prelazak na novu temu:

E ora la polịtica interna = A sada vesti iz domaće politike E passiamo allo sport = Prelazimo na sport

484 PAZI! Veznikom e dodaju se elementi nekom nizu:

Vẹngono Marco, Antọnio e Luca = Dolaze Marko, Antonio i Luka Veznik anche upotrebljava se za dodavanje novog elementa prethodno zaključenom nabrajanju, skupu ili nizu:

Vẹngono Marco e Luca. Ah, dimenticavo, viene anche Gianni =

Dolaze Marko i Luka. Ah, umalo da zaboravim, dolazi i Đani

Veznik anche ne mora da se prevodi srpskim veznikom takođe.

•

rastavne veznike (c. disgiuntive): o, oppure, ovvero itd. Ovi veznici isključuju jedan od navedenih elemenata: Mangi pesce o carne? = Jedeš li ribu ili meso? Esci oppure entra = Izađi ili uđi Non so se farlo o lasciare perdere = Ne znam da li da to uradim ili da se okanem toga

•

suprotne veznike (c. avversative): ma, nondimeno, anzi, piuttosto, però, tuttavia, bensì, eppure itd. Ovim veznicima upućuje se na odnos suprotstavljanja među nabrojanim elementima: Non voglio il gelato ma la torta = Neću sladoled već tortu Gioca, però è triste = Igra se, ali je tužan PAZI! Veznik eppure može da se upotrebi isključivo na početku iskaza.

Pod pojmom početka iskaza podrazumeva se početak bilo koje rečenice ili početak nezavisne rečenice unutar složene rečenice:

Eppure ha sbagliato = Pa ipak je pogrešio Eppure mi sembra che non siano uguali = Ipak mi se čini da nisu isti Eppur si muove = Ipak se okreće (doslovno: Ipak se kreće, u duhu Galileijevog učenja)

Io ci ho provato a dirglielo più volte, eppure non ha mai voluto ascoltarmi = Ja sam pokušao više puta da mu to kažem, ipak nije nikada hteo da me sasluša

Quando vado al mare, mi diverto un mondo, eppure alla fine ho sempre voglia di ritornare a casa = Kada odem na more, silno se zabavljam, pa ipak, na kraju uvek želim da se vratim kući

•

zaključne veznike (c. conclusive): dunque, quindi, perciò, pertanto, ebbene, allora itd. Ovi veznici uvode element koji predstavlja logičko zaključivanje na osnovu sadržaja nezavisne rečenice: Gioca, quindi non è triste = Igra se, dakle nije tužan

VEZNIK

•

485

korelativne veznike (c. correlative): e…e, o…o, non /né…né, non solo...ma anche, sia...sia, vuoi...vuoi itd. Ovi veznici uspostavljaju vezu između elemenata nabrajanja koji pripadaju istoj kategoriji (imenica + imenica, zavisno–relativna + zavisno–relativna itd.): Non voglio né inglese né francese = Neću ni engleski ni francuski Né ride né gioca = Niti se smeje, niti se igra Non solo ha scritto la poesia, ma l’ha imparata a memoria = Ne samo da je napisao pesmu već ju je i naučio napamet

Vuoi per gli impegni, vuoi per la famiglia, non lo vedo più = Što zbog obaveza, što zbog porodice, ne viđam ga više

O la va o la spacca = Kud puklo da puklo

10.2. ZAVISNI VEZNICI Zavisni veznici dele se na više vrsta i uglavnom uvode istoimene zavisne rečenice. Postoje:

•

dopusni veznici (c. concessive): anche se, sebbene, benché, per quanto, malgrado (che), nonostante (che) itd.; svi zahtevaju konjunktiv, izuzev anche se : Lui parla, anche se non lo ascolta nessuno = On priča, mada ga niko ne sluša Vado a casa, benché non sia ancora tardi = Idem kući, mada nije još kasno Sebbene fosse tardi, volevano restare ancora fuori = Mada je bilo kasno, želeli su da ostanu još napolju

•

isključni veznici (c. eccettuative): fuorché, tranne che + infinitiv, eccetto che, per quello che itd.: Ha fatto di tutto tranne che studiare = Radio je sve i svašta, ali nije učio

•

izrični veznici (c. dichiarative): che i come, koji zahteva konjunktiv: Dice che non ha tempo = Kaže da nema vremena Parla di come le cose siano cambiate = Priča o tome kako su se stvari promenile

•

modalni veznici (c. modali ): come, come se, quasi : poslednja dva veznika upotrebljavaju se isključivo uz imperfekat konjunktiva (za radnju koja je istovremena s radnjom nezavisne rečenice) ili pluskvamperfekat konjunktiva (za radnju koja prethodi radnji nezavisne rečenice), nezavisno od pravila o slaganju vremena (vidi odeljak 7.8.2.9.):

486

Facciamo come dịcono loro = Da postupimo kako oni kažu Mi guarda come se non capisse = Gleda me kao da ne shvata Mi guardava come se non capisse = Gledala me kao da ne shvata Mi guarda come se non avesse capito = Gleda me kao da nije shvatio Mi guardò come se non avesse capito = Pogleda me kao da nije shvatila

PAZI! Veznički izraz come se ne može da se kombinuje sa glagolom

sembrare. Budući da srpski jezik dopušta kombinovanje glagola izgledati i izraza kao da (npr. Izgleda kao da je umoran), u produkciji na italijanskom moguće su greške. Navedena rečenica treba da glasi:

Sembra (che sia) stanco ili È come se fosse stanco

•

namerni veznici (c. finali ): affinché, perché, al fine di itd. ; veznici za namernu rečenicu zahtevaju konjunktiv: Lui parla forte affinché tutti lo sẹntano = Govori glasno da bi ga svi čuli Al fine di risultare simpạtico, raccontava barzellette = Kako bi ispao simpatičan, pričao je viceve

•

pogodbeni veznici (c. condizionali ): se, purché, qualora, a patto che itd.; svi veznici, sem se, zahtevaju konjunktiv, dok posle se može da stoje i indikativ i kondicional (vidi niže, str. 489 i odeljak 7.8.2.8, posvećen hipotetičkim rečenicama): Se insisti, lo farò = Ako insistiraš, uradiću to (realna hipotetička rečenica) Andrò da lui, purché tu lo chiami prima = Otići ću kod njega, pod uslovom da ga ti prethodno nazoveš

•

poredbeni veznici (c. comparative): come (uz così ), più...che, meglio...che itd.: Livia non è simpạtica come pensavo = Livija nije simpatična kako sam mislio

•

posledični veznici (c. consecutive): così...che, tanto...che, a tal punto...che, talmente... che itd.: È così triste che piange = Toliko je tužan da plače

•

suprotni veznici (c. avversative): mentre, quando, laddove itd.: Esci con gli amici, mentre dovresti studiare = Izlaziš s prijateljima, a trebalo bi da učiš

VEZNIK

•

487

uzročni veznici (c. causali ): perché, poiché, siccome, visto che, dato che itd.; svi veznici za uzročnu rečenicu zahtevaju indikativ. O položaju uzročnog veznika perché vidi niže. È uscito perché si è arrabbiato = Izašao je jer se naljutio Siccome c’era poco tempo, dovemmo sbrigarci = Pošto je bilo malo vremena, morali smo da požurimo PAZI! Ukoliko se u iskazu navodi sekundaran ili manje relevantan uzrok, on mora da se iskaže konjunktivom (vidi i odeljak 10.2.6):

Mangia non perché abbia fame, ma perché è nervoso = Jede ne zato što je gladan već zato što je nervozan

Rimaneva in ufficio non perché avesse impegni ma perché non aveva dove andare = Ostajao je na poslu ne zato što je imao obaveza već zato što nije imao kuda da ode

•

vremenski veznici (c. temporali ): quando, come, appena (che), finché, mentre itd. Tornerà appena avrà finito = Vratiće se čim bude završio Gli dava da mangiare finché aveva fame = Hranio ga je sve dok je bio gladan Gli dava da mangiare finché avesse fame = Hranio ga je sve dok je bio gladan

O upotrebi konjunktiva posle veznika finché vidi niže, odeljak 10.2.2.

•

zavisno-upitni veznici (c. interrogative indirette): se, come, quando, perché, quanto itd. Mi chiede se vado alla gita = Pita me da li idem na izlet Chiẹdigli quando torna = Pitaj ga kada se vraća PAZI! Veznik se uvodi zavisnu rečenicu (uglavnom zavisno-upitnu i pogodbenu) i njime se ne mogu prevesti upitne rečce Da li...? kojima se u srpskom uvode i nezavisne i zavisne upitne rečenice. Treba reći:

Hai il biglietto? = Da li imaš kartu? Sono tutti qui? = Da li su svi tu? Sono venuti tutti? = Da li su došli svi? Possiamo cominciare? = Da li možemo da počnemo? Kada se nezavisna upitna rečenica prebacuje u indirektni govor, mora da se upotrebi veznik se (tada nezavisna upitna rečenica postaje zavisno-upitna):

Gli chiese se aveva il biglietto = Pitao ga je da li ima kartu Domanda se sono tutti qui = Pita da li su svi tu Chiede se sono venuti tutti = Pita da li su svi došli Non so se possiamo cominciare = Ne znam da li možemo da počnemo

488

10.2.1. VEZNICI S VIŠE ZNAČENJA Veznici koji su najčešće u upotrebi uvode više vrsta rečenica: VEZNIK CHE

VRSTA REČENICE IZRIČNA LIMITATIVNA NAMERNA OBJEKATSKA POREDBENA POSLEDIČNA SUBJEKATSKA UZROČNA VREMENSKA EKSPRESIVNO CHE

PRIMER

C’è il perịcolo che lui sbagli = Postoji opasnost da on pogreši

Che io sappia, non esiste = Koliko ja znam, ne postoji La pregherò che non dica niente = Zamoliću je da ne kaže ništa

Dice che hai ragione tu = Kaže da si ti u pravu È meglio uscire che stạrsene in casa = Bolje je izaći nego sedeti u kući

Sono così stanco che non posso seguirti = Toliko sam umoran da ne mogu da te pratim

È ora che tu la smetta = Vreme je da prestaneš Scappiamo che crolla! = Bežimo, pada! Il giorno che siamo partiti pioveva = Tog dana kada smo otputovali padala je kiša

Guardalo che bello! = Vidi ga kako je lep!

PAZI! Preporučuje se da se posle glagola kazivanja (reći, tvrditi, kazati itd.) upotrebi upitna zamenica che cosa jer bi upotreba samo upitne zamenice che mogla da proizvede nejasne iskaze (zbog mogućnosti da se ova zamenica poistoveti s veznikom che). Uporedi:

Lui ripete che ha studiato per l’esame = On ponavlja da je učio za ispit Lui ripete che cosa ha studiato per l’esame = On ponavlja šta je učio za ispit Tu non sai che hai sbagliato = Ti ne znaš da si pogrešio Tu non sai che cosa hai sbagliato = Ti ne znaš šta si pogrešio VEZNIK

VRSTA REČENICE NAČINSKA

COME

POREDBENA

PRIMER

Fa’ come ti ho detto = Uradi kako sam ti rekao È stato fạcile come credevo = Bilo je lako, kako sam i verovao

VREMENSKA ZAVISNO-UPITNA

Come mi vede, scappa = Kako me vidi, beži Mi chiede come ci sono riuscito = Pita me kako sam uspeo

VEZNIK

VRSTA REČENICE

PRIMER

SUPROTNA

Sei uscito, mentre dovevi studiare = Izašao si, a trebalo

VREMENSKA

Mentre mangiavo ascoltavo la radio = Dok sam jeo,

je da učiš

MENTRE

slušao sam radio

489

VEZNIK VEZNIK

VRSTA REČENICE

PRIMER

NAMERNA

Glielo dico perché non sbagli = Govorim mu to kako ne

POSLEDIČNA

È troppo stanco perché possa vịncere = Suviše je

UZROČNA

Parlo perché voglio dire la mia = Govorim jer hoću da

ZAVISNO-UPITNA

Gli chiede perché l’ha fatto = Pita ga zašto je to uradio

bi pogrešio

PERCHÉ

umoran da bi pobedio kažem svoje

VEZNIK

VRSTA REČENICE

PRIMER

POGODBENA

Quando ne avẹssimo bisogno, ti chiameremmo =

SUPROTNA

Perché sei venuto quando te ne potevi restare a casa? =

UZROČNA

Quando ti dico che non è vero, non è vero! = Kada ti

VREMENSKA

Guardo la tivù solo quando ho tempo = Gledam

ZAVISNO-UPITNA

Ci chiede quando siamo venuti = Pita nas kada smo došli

Ukoliko bi nam (to) bilo potrebno, pozvali bismo te

QUANDO

Zašto si pošao kad si lepo mogao da ostaneš kod kuće? kažem da nije istina, onda nije istina! televiziju samo kada imam vremena

VEZNIK

VRSTA REČENICE

PRIMER

POGODBENA

Se vai da Marco pọrtagli questo CD = Ako ideš kod

UZROČNA

Se lo dice lui, sarà vero = Kada on to kaže, biće da je

ZAVISNO-UPITNA

Mi chiedo se sia giusto = Pitam se da li je to pravedno

Marka ponesi mu ovaj CD

SE

istina

10.2.2. VEZNIK FINCHÉ I NEGACIJA Posle veznika finché i vezničkog izraza fino a che može da se upotrebi negacija non (finché non), ali značenje iskaza ne postaje odrično. Slično je i u srpskom jeziku s veznicima dok i sve dok : Sačekaj dok se (ne) vratim = Aspetta che torno Radio je sve dok nisam došla = Ha lavorato finché non sono venuta Učio je sve dok nije naučio lekciju = Ha studiato finché non ha imparato la lezione

Ipak, negacija non može da proizvede razliku u značenju: Sono contenta finché fa quello che gli dici tu = Zadovoljna sam dok radi kako mu ti kažeš (= on sve vreme prati tvoja uputstva)

Sono contenta finché non fa quello che gli dici tu = Zadovoljna sam dok ne radi kako mu ti kažeš (= ne volim kada počne da radi po tvojim uputstvima)

490

10.2.3. VEZNIK FINCHÉ I IZBOR GLAGOLSKOG NAČINA Veznici finché (non) i fino a che (non) zahtevaju: 

indikativ, ukoliko vremenska rečenica upućuje na situaciju koja se smatra realnom i ostvarenom;



konjunktiv, ukoliko vremenska rečenica upućuje na situaciju koja se ne smatra realnom i ostvarenom iz ugla gledanja nezavisne rečenice. Uporedi primere: Doveva studiare finché non imparava Trebalo je da uči sve dok ne nauči = bene la lezione dobro lekciju  radnja se ponavljala u prošlosti i svaki put bi njen vršilac naučio lekciju

Doveva studiare finché non avesse Trebalo je da uči sve dok ne nauči = imparato bene la lezione dobro lekciju  učenje stoji pred vršiocem radnje kao neispunjena obaveza; iz ugla gledanja nezavisne rečenice ( “doveva studiare... ”) lekcija još nije bila savladana

Doveva aspettare finché non arrivava Trebalo je da čeka sve dok ne dođe = Luca Luka  radnja se ponavljala u prošlosti – subjekat bi svaki put sačekao Luku

Temeva di dover aspettare finché non Strahovao je da će morati da čeka = arrivasse Luca sve dok Luka ne dođe  radnja glagola odnosi se na jednu priliku; ne zna se da li je ta osoba došla; iz

ugla gledanja rečenice od koje zavisi vremenska rečenica ( “di dover aspettare...”) Luka još nije bio došao Aveva l’ọbbligo di restare lì finché non Imao je obavezu da ostane tamo = arrivava qualcuno sve dok neko ne stigne  radnja se ponavljala u prošlosti, neko je u svakom slučaju dolazio

Aveva l’ọbbligo di restare lì finché non Imao je obavezu da ostane tamo = fosse arrivato qualcuno sve dok neko ne stigne  nije izvesno da li je neko, u navedenoj prilici, stvarno stigao; iz ugla gledanja

rečenice od koje zavisi vremenska rečenica ( “di restare lì...”) niko još nije bio stigao na zadato odredište

VEZNIK

491

10.2.4. REČI NA -UNQUE : VEZNICI, PRILOZI, PRIDEVI, ZAMENICE Nekoliko reči završava se na –unque : comunque, dovunque, quantunque,

chiunque, qualunque.

Comunque ima dve službe: prilošku i vezničku. Kao prilog, comunque znači “u svakom slučaju”, “svejedno“, “(pa) ipak”, upotrebljava se u nezavisnim rečenicama i iz njega se upotrebljavaju indikativ ili kondicional: In ogni caso non ci sarei venuto, comunque potevate telefonarmi = U svakom slučaju ne bih došao, svejedno ste mogli da me nazovete telefonom

Fa di testa sua, comunque sarebbe brava nel suo lavoro = Postupa po svome, pa ipak je navodno dobra u svom poslu

U vezničkoj službi comunque uvodi zavisno-načinsku rečenicu s relativnom vrednošću i zahteva glagol u konjunktivu. Njegovo značenje je “kako god da”, “bilo kako da”: Comunque vadano le cose, non cambio opinione = Kako god da se razviju stvari, ne menjam mišljenje

Faremo così, comunque tu la pensi = Postupićemo ovako, šta god ti mislio

U savremenom govornom jeziku comunque je najčešće upotrebljavana poštapalica: Stasera, comunque, andiamo da qualche parte = Večeras, ovaj, idemo negde

Na isti način kao comunque ponaša se i prilog i veznik dovunque : Dovunque guardiate, potete vedere tanto verde = Gde god da pogledate, možete videti puno zelenila (veznička služba)

Andremo dovunque, pur di trovarla = Ići ćemo kuda god, samo da je nađemo (priloška služba)

Na –unque se završava i veznik quantunque ; on uvodi zavisno-dopusnu rečenicu i zahteva konjunktiv: Faranno la gita, quantunque ạbbia piovuto tutta la notte = Ići će na izlet, mada je celu noć padala kiša

Na –unque se završavaju i chiunque (u zameničkoj službi) i qualunque (u pridevskoj službi. Chiunque može da znači “svako”, “bilo ko” i “svako ko”, “ko god da”; u prvom značenju može da se upotrebi u nezavisnoj rečenici uz indikativ ili kondicional. U drugom značenju upotrebljava se u zavisnoj rečenici uz konjunktiv: Questo cọmpito lo può fare chiunque = Ovaj zadatak može da uradi svako Non aprire la porta chiunque sia = Ne otvaraj vrata ko god da je

492

Pošto je chiunque u zameničkoj službi, ispred njega mogu da stoje predlozi: Conto su chiunque possa darmi una mano = Računam na svakoga ko može da mi pomogne

Queste cose non puoi dirle a chiunque = Ove stvari ne možeš reći bilo kome

Qualunque obavlja pridevsku službu, to jest uvek se upotrebljava uz imenicu i znači “bilo koji”, “bilo kakav”. U zavisnoj rečenici zahteva konjunktiv: Puoi chiamarla in qualunque momento = Možeš je pozvati u bilo kom trenutku Prenderẹi una pizza qualunque = Naručio bih bilo kakvu picu Qualunque cosa tu faccia o dica, non sbaglierai = Šta god da uradiš ili kažeš, nećeš pogrešiti

10.2.5. VEZNIK PERCHÉ I DRUGI UZROČNI VEZNICI Perché znači zašto? /zato i uvodi, s jedne strane, nezavisnu upitnu rečenicu (u tom slučaju perché je upitni prilog) i odgovor na postavljeno pitanje (u ovom slučaju perché je veznik a sam odgovor je zavisno-uzročna rečenica):

{

Perché sei triste? Perché ho fatto male il compito!

= Zašto si tužan?

{ {

Perché fai così? Perché sono arrabbiato

= Zašto se ponašaš tako? = Zato što sam ljut

Perché? Perché sì!

= Zašto? = E pa zato!

= Zato što sam loše uradio zadatak!

Veznik perché ima i značenje jer /zato što ; tada on uvodi uzročnu rečenicu, a takva rečenica mora da stoji posle nezavisne: Non telefonava perché era ancora presto = Nije joj telefonirao jer je bilo još rano Sono qui perché voglio aiutarti = Ovde sam jer želim da ti pomognem Tornạrono perché faceva troppo freddo = Vratili su se jer je bilo suviše hladno PAZI! Veznik perché uvek podrazumeva odgovor na postavljeno ili podrazumevano pitanje. Ukoliko se uzročnom rečenicom ne odgovara na pitanje već se objašnjavaju razlozi zbog kojih se vrši neka radnja, onda se na početku iskaza ne sme upotrebiti veznik perché ; za tu svrhu na raspolaganju su veznici i veznički izrazi poiché, siccome, visto che, dato che, dal momento che, giacché itd.:

Dato che sei arrivato in ritardo, metti tu a posto la cạmera = Pošto si zakasnio, ti ćeš srediti sobu

Poiché non c’è tempo, finiamo qui = Pošto nema vremena, staćemo ovde Visto che piove, rimaniamo in casa = Budući da pada kiša, ostaćemo u kući

Dal momento che fa freddo, accendiamo la stufa = S obzirom na to da je hladno, upalićemo peć

VEZNIK

493

PAZI! Srpski prilog zato sa suprotnom vrednošću ne može se prevesti uzročnim veznikom perché :

Nismo našli pečurke, ali smo zato našli divlje jagode = Non abbiamo trovato funghi, ma in compenso abbiamo trovato fragole di bosco

Nije bio na moru, ali je zato uživao na jezeru = Non è stato al mare, ma in compenso se l'è spassata al lago

10.2.6. VEZNIK PERCHÈ I KONJUNKTIV Veznik perché uvodi zavisno-uzročnu rečenicu: njen glagol mora da bude u indikativu jer takva rečenica upućuje na stvarnost: Studiava intensamente perché era sotto esami = Učila je intenzivno jer je bio ispitni rok

Ako postoje dve naporedne zavisno-uzročne rečenice i jedna sadrži sekundaran, manje relevantan uzrok a druga primaran, relevantan uzrok, u prvoj zavisno-uzročnoj rečenici treba da stoji konjunktiv, u drugoj indikativ: Studiava intensamente non perché fosse sotto esami ma perché la matẹria le piaceva = Učila je intenzivno ne zato što je bio ispitni rok već zato što joj se predmet dopadao

Ovakva upotreba konjunktiva spada u normu književnog jezika; u govornom jeziku konjunktiv se obično ne upotrebljava: Sto con lei non perché mi piace ma perché è ricca = S njom sam ne zato što mi se dopada već zato što je bogata

Glagol zavisno-upitne rečenice može da stoji bilo u indikativu, bilo u konjunktivu. Ipak, izbor konjunktiva može da uputi na postojanje veće nedoumice kod govornika: Mi chiedo chi è = Pitam se ko je Mi chiedo chi sia = Pitam se ko li je/ko bi mogao da bude

Srpski jezik nema uvek način da prenese nedoumicu iskazanu konjunktivom: Non sapẹvano dove lavorava = Nisu znali gde radi Non sapẹvano dove lavorasse = Nisu znali gde radi

Dve naporedne upitne rečenice mogu da budu jedna u indikativu, druga u konjunktivu: Non sapevo chi fosse e dove abitava = Nisam znao ko je i gde stanuje

Iz ovog primera može se zaključiti da se pitanje identiteta tajanstvene osobe postavlja kao relevantnije u odnosu na pitanje gde ta osoba stanuje.

11. INDEKS POJMOVA a pravi predlog 23, 40, 80, 170, 171, 175,

214, 241, 262, 263, 402, 422, 463-, 474, 475 predlog a i član 80 a caso : per caso 445 Abeceda 18 Afektivni povratni glagoli 238, 280, 280 Akcent 23, 24, 25, 26, 27, 28, 49, 55, 98, 102, 103, 124, 165, 212, 215, 233, 330, 378 beleženje akcenta 24, 25, 27, 49, 103 jednosložne reči bez akcenta 26, 96

mesto akcenta u italijanskim rečima:

četvrti slog od kraja (parole bisdrụcciole) 25

peti i šesti slog od kraja 25 poslednji slog (parole tronche) 24 pretposlednji slog od kraja (parole piane) 24 treći slog od kraja (parole sdrụcciole) 24

položaj akcenta u italijanskom glagolu 27 razlikovanje reči na osnovu beleženja akcenta 26 Aktiv, glagolsko stanje 270, 271, 272, 302, 303, 308, 401, 409, 410, 411 Akuzativne lične zamenice v. Lične zamenice, akuzativne lične zamenice alcuni množina prideva qualche 155 alcuno, alcuna neodređeni pridev 151, 152, 155, 156, 157

alcuni, alcune neodređene zamenice 152, 157, 266, 267, 269, 401, 404

Alteracija 39, 192, 193 alteracija imenice 39, 192-, 193 alteracija imenice i pokretni diftong 39 augmentativni sufiksi 193 deminutivni sufiksi 192 hipokoristični sufiksi 193 pejorativni sufiksi 193 alteracija, prividna 195 alteracija prideva 39, 194-, 193 alteracija prideva i pokretni diftong 39 alteracija priloga 194 Alternative za konjunktiv 363 altro neodređeni pridev 151, 154 altro i član 154, 155, 260 altro neodređena zamenica 153, 154, 260, 281

altri (gli uni... gli altri) 260

altrui prisvojni pridev 146, 147, 148, 233 ambedue 156, 162, 169, 409 ambedue i član 156, 162 ambo 156, 162, 169 andare konjugacija glagola 439 andare + gerundij, struktura 275 andare + particip prošli, struktura 276 anti– prefiks 124

Apostrof 26, 40, 41, 43, 75, 76, 92, 122 apostrof i oblici imperativa 394 Apozicija i član 73, 74 Apsolutni gerundij v. Gerundij Apsolutni particip v. Particip Apsolutni superlativ v. Poređenje prideva Apsolutni superlativ priloga 452, 453 –asta sufiks 87, 88, 92, 122 Arizotonična osnova v. Osnova za prosti perfekat Asimiliacija 322, 323, 324 aspettare : aspettarsi 286 Augmentativ 39, 192 augmentativni sufiksi 192, 193 avere konjugacija glagola 425 avere i rečca ci 262, 263 Beleženje akcenta 25, 26, 27 Beleženje akcenta radi razlikovanja značenja 25 Beleženje crtice v. Crtica Beleženje elizije 40, 55, 91, 92, 218 bello opisni pridev 114 bene prilog za način 117, 194, 236, 368, 444, 453 komparativ priloga bene 452 apsolutni superlativ priloga bene 452 relativni superlativ priloga bene 452 Beleženje naglašenih samoglasnika 25

belga nepravilna imenica i pridev 92, 126

Bezlični glagoli 172, 238, 240, 261, 282-, 284, 360, 361, 367 bezlične strukture sa si 223, 224, 229, 237, 238, 239, 240, 241, 284, 285 bezlične strukture sa uno 258, 284, 285 Bezlični izrazi 117, 147, 359, 364, 368

INDEKS POJMOVA

Bezlično si 223, 224, 225, 233, 237, 238, 240, 241, 304 združeni oblici 238, 239 Bezlično-povratne konstrukcije 266, 280, 285, 286 bisdrucciola v. Akcent, mesto akcenta... Bezvučni izgovor 21, 34, 35, 48 Broj imenice 85 Brojevi 159 brojevi od 1 do 20, 159 desetice 160 hiljade 161 stotine 160, 161 milion 162 milion i predlog di 163 milijarda 162 milijarda i predlog di 163 osnovni brojevi v. Osnovni brojevi razlomci v. Razlomci redni brojevi v. Redni brojevi Brojevi i određivanje vremena 169 Brojne imenice 166 Budućnost u prošlosti 377 budućnost u prošlosti i imperfekat indikativa 312, 342, 381 budućnost u prošlosti i imperfekat konjunktiva 355 budućnost u prošlosti i kondicional prošli 377, 381 futur II u prošlosti 382 buono 35, 38, 39, 42, 114, 116, 117, 152, 156, 452 komparacija prideva buono 139 superlativ prideva buono 139

cambiare : cambiarsi 292 centinaio /centinaia i predlog di 163, 167 che ekspresivno 488 che relativna zamenica 26, 241-, 252, 361, 362

che i član 242 che i predlog spojen s članom, 243 che temporalno 488 che upitni pridev 158 che upitna zamenica 249 che veznik 488 chi kombinovana zamenica 252, 256 chi upitna zamenica 249

495

chiunque zamenica i upotreba konjunktiva 491, 492

ci nenaglašena lična zamenica u akuzativnoj službi 215

ci nenaglašena lična zamenica u dativnoj službi 218

ci povratna zamenica 233 ci rečca: rečca ci i avere 262, 263 rečca ci i bezlični povratni glagoli 239 rečca ci i ẹssere 261 rečca ci i modalni glagoli rečca ci pleonastička upotreba 264 rečca ci posebne upotrebe 229 rečca ci predloške strukture i ci 263, 268 rečca ci priloška služba 262 rečca ci zamenička služba 263 rečca ci združeni oblici s akuzativnom zam. 221, 264, 265 rečca ci združeni oblici s dativnom zam. 265

rečca ci združeni oblici s povratnom zam. 236, 265 rečca ci združeni oblici s rečcom ne 266 –cida sufiksoid 197 circa : verso 171 collega nepravilna imenica 91, 92 come u priloškoj službi i upotreba člana 455

come veznik 455

Complemento v. Priloška odredba comunque veznik, upotreba konjunktiva 456, 491 con pravi predlog 468 predlog con i član 82 con + apstraktna imenica 142, 448 conọscere i sapere 216, 297 conọscere : upoznati : upoznavati 297 cosa u funkciji upitne zamenice 249, 251, 277, 396, 488 Crtica, beleženje 43, 44, 50, 194 cui relativna zamenica 241, 242 cui relativno-posesivna zamenica 245-248

č glas 29, 30

Čas 65, 169-171 Član član i apozicija 73, 74

496 član i poimeničavanje 83, 84, 142, 166, 168, 399, 400 funkcije i upotreba neodređenog člana 77funkcije i upotreba određenog člana 56funkcije partitivnog člana 82-83 neodređeni član v. Neodređeni član određeni član v. Određeni član

da pravi predlog 41, 460, 465, 474, 476 predlog da i član 80, 81

Dani u sedmici 174 Dani u sedmici i određeni član 65, 66, 175

dare konjugacija glagola 393, 440 Datum 65, 169, 172, 173-174 Defektivni glagoli 288

del tutto 158

Deminutiv 39, 43, 192, 193 deminutivni sufiksi 192 Derivacija i pokretni diftong 38, 39 Derivacija glagola 191, 192 Derivacija imenice 188 alterativni sufiksi 192, 193, 194 derivacioni prefiksi 188 derivacioni sufiksi 178 sufiksi za izvođenje vršioca radnje 178, 182-183 Derivacija prideva 188 Derivacija priloga 446-448 Derivacioni prefiksi 188 Derivacioni sufiksi 178-182 di pravi predlog 62, 79, 82, 154, 163, 166, 167, 175, 207, 229, 242, 243, 244, 246, 247, 248, 249, 250, 254, 259, 267, 294, 343, 460, 474, 476, 477, 479, 480 di i član 62, 135 di i pridev molto 154 di i pridev poco 154 di tutto i tutto 158, 265

del tutto 158

Diftong 29, 35, 39 pokretni diftong 37, 38 pokretni dift. i alteracija prideva ili imenice 39 pokretni dift. i derivacija 38 pokretni dift. i konjugacija glagola 39 Digram 28, 29 dio i član 98

dio množina imenice 98 dio promena roda 93 dire konjugacija glagola 426

Dopusna rečenica 361, 369, 470 dovere konjugacija glagola 427 dovunque prilog i veznik, upotreba konjunktiva 491 –durre konjugacija izvedenih glagola 435 –durre izvedenice i nenag. zamenice 227 Dvosmislenost prisvojnog prideva suo 147

Dvostruka konjugacija 287, 424 Dvostruka negacija 259, 450 dvostruka negacija i mai 259

đ glas 30, 31 e otvoren i zatvoren izgovor v. Izgovor samoglasnika e –ea množina imenice na ~ 87 ecco i infinitiv 212, 226, 390, 398 ecco i nenaglašene zamenice 217, 219, 223, 226, 390, 413

egli lična zamenica 209, 210, 215 anaforička funkcija zamenice egli 211 egli i lui opozicija 211

Elizija 40, 41, 42, 54, 55, 91, 92, 116, 218, 459

beleženje elizije apostrofom 40 elizija dativne lične zamenice le 41 elizija akuzativnih ličnih zamenica li i le 41

elizija člana la 40 elizija člana le 41 elizija člana gli 55 elizija člana lo 40 elizija člana una 40 ella, elle lična zamenica 209, 210, 232 entrambi 156, 162, 169 entrambi i član 162 eppure, veznik 483, 484 –errimo sufiks za apsolutni superlativ 136 –esimo sufiks za redne brojeve 164 ẹssere konjugacija glagola 428 ẹssere i pasivna konstrukcija 272, 290, 302 essa, esse, essi, esso lične zamenice 209, 210, 215 –essa sufiks za promenu roda imenice 90, 91

INDEKS POJMOVA

Etimološko i v. Glasovne grupe  i grafem i Etnici, sufiksi za izvođenje etnika 184-185 posebni etnici 186

fare konjugacija glagola 429 fare per + infinitiv 277 finché i konjunktiv 490 finché i negacija non 489 finire konjugacija glagola 424 finire i pasiv 304

Finitni glagolski načini 308 Fonemi italijanskog jezika 19-20 fonem  (grafemi c, ci ) 29-30 fonem(grafemi c, ch) 29-30 fonem  (grafemi g, gi ) 31-32 fonem  (grafemi g, gh) 31-32 fonem  (grafem gn) (f) 33 fonem  (grafemi gl, gli ) 33 fonem  (grafemi sc, sc) 33 fonem (srpski grafem ž ) 21 fonem  (grafem z) 48, 49 fonem  (grafem z) 48, 49 Formalno obraćanje v. Učtivo obraćanje fra pravi predlog 459, 471, 472 fra i pravi predlog di 480 frutto, frutta, frutti 98 Futur 271, 308, 310, 320-, 322, 323, 324, 336, 337, 338, 339, 340, 341, 342, 351, 355, 362, 371, 375, 378, 381, 383, 418, 442 Futur II 271, 321, 324-, 326, 336, 337, 358, 383 Futur u prošlosti 312, 342, 355, 381 Futur II u prošlosti 382

g glas 19, 30

Geografski nazivi 44, 60, 62, 63, 64, 77, 109, 184, 187, 477 Gerundij 212, 217, 271, 289, 300, 336, 361, 372, 373, 375, 390, 396, 404 andare / venire + gerundij 275 apsolutni gerundij 406, 408 pasiv gerundija 407 Gerundij prezenta 25, 271, 289, 298, 336, 338, 361, 372, 373, 375, 390, 404-, 406, 407

497

prezent g. i nenaglašene zamenice i rečce 212, 217, 219, 223, 226, 234, 235, 298, 408upotreba prezenta gerundija 405, 406 stare + gerundij 274 Gerundij prošli 227, 336, 337, 338, 361, 374, 404, 406-, 407 gerundij prošli i nenaglašene zamenice i rečce 212, 217, 219, 223, 226, 408upotreba gerundija prošlog 407 girare : girarsi 278, 292 Glagol 270bezlični glagoli v. Bezlični glagoli glagoski način v. Način, glagolski finitni načini v. Finitni načini imperativ v. Imperativ indikativ v. Indikativ futur v. Futur futur II v. Futur II imperfekat v. Imperfekat indikativa perfekat v. Perfekat indikativa pluskvamper. v. Pluskvamperfekat pluskvampf. II v. Pluskvamperfekat II prezent v. Prezent indikativa prosti perfekat v. Prosti perfekat infinitni načini v. Infinitni načini gerundij v. Gerundij infinitiv v. Infinitiv particip v. Particip kauzativni glagoli v. Kauzativni glagoli kondicional v. Kondicional prezent kondic. v. Kondicional prezenta kondicional prošli v. Kondicional prošli konjugacija v. Konjugacija konjunktiv v. Konjunktiv konjunktiv imperfekta v. Konjunktiv imperfekta konjunktiv pluskvamperfekta v. Konjunktiv pluskvamperfekta konjunktiv prezenta v. Konjunktiv prezenta konjunktiv perfekta v. Konjunktiv perfekta modalni glagoli v. Modalni glagoli neprelazni glagoli v. Neprelazni glagoli povratni glagoli v. Povratni glagoli prelazni glagoli v. Prelazni glagoli stanje, glagolsko v. Stanje, glagolsko aktiv v. Aktiv, glagolsko stanje

498 pasiv v. Pasiv, glagolsko stanje vreme v. Glagolsko vreme Glagolski vid v. Strukture s vidskom obeleženošću Glagol percepcije i infinitiv 397, 398, 399

Glagoli strahovanja i negacija 450 Glagolsko vreme 271 v. Futur v. Futur II v. Gerundij prezenta v. Gerundij prošli v. Imperativ v. Imperfekat indikativa v. Infinitiv prezenta v. Infinitiv prošli v. Kondicional prezenta v. Kondicional prošli v. Konjunktiv imperfekta v. Konjunktiv perfekta v. Konjunktiv pluskvamperfekta v. Konjunktiv prezenta v. Particip prezenta v. Particip prošli v. Perfekat indikativa v. Pluskvamperfekat II v. Pluskvamperfekat indikativa v. Prezent indikativa v. Prosti perfekat Glasovi italijanskog jezika v. Fonemi italijanskog jezika Glasovne grupe i  i beleženje grafema i 30, 31, 32 gli određeni član (množina) 53, 54, 55, 57, 98

gli nenaglašena lična zamenica u dativnoj službi (jednina) 218

gli nenaglašena lična zamenica u dativnoj

službi (množina) 218 alternacija gli : loro (dativ) 218 gliela, gliela, glieli, gliele združeni oblici 220, 222 gliene združeni oblici 221, 222 Godina 65, 168, 171, 175, 176, 177, 262 Gradovi i upotreba člana 60, 61, 77, 110 Grafemi i kombinacije grafema c, ci, ch 19, 28 g, gi, gh 19, 28, 30, 31 gl, gli 20, 28, 33

gn 20, 28, 33, 34 j 20 k 19, 28 q 18 s, sc, sci 20, 28, 31, 32, 34, 35 w 19 x 19 y 19

Grafički znak grafički znak h 18 grafički znak i 18, 29, 31, 33, 34, 100, 101, 120, 418 grafički znak q 18 grande pridev 121, 122, 130, 137, 139, 194 krnjenje prideva grande 122

h grafički znak 18, 29, 30, 31, 32, 47, 118, 418

h izgovor 18, 29, 31 Hijat 37, 39, 40 zatvaranje hijata 40 Hipokoristik 192 hipokoristični sufiksi 192, 193 Hipotetička rečenica 151, 156, 358, 371, 377, 486 irealna 313, 314, 358, 373, 381 kombinovana 374 potencijalna 372 realna 371, 486 u indirektnom govoru 339, 374 Homografi v. Beleženje akcenta radi razlikovanja reči i grafički znak 29, 30, 31, 33, 34, 100, 101, 102, 120, 418

i poluvokalno (izgovor i i u) 20, 35, 36, 37, 41, 115 Imenica 85alteracija imenice v. Alteracija broj imenice v. Broj imenice brojne imenice v. Brojne imenice derivacija imenice v. Derivacija imenice etnici v. Etnici gramatički rod imenice v. Rod imenice množina imenice v. Množina imenice imenice ženskog roda sa završetkom –cia, –gia 100, 101 imenice sa završetkom –ista, –asta, –cida 87, 88, 89

INDEKS POJMOVA

imenice sa završetkom –co 99, 100 imenice ženskog roda sa završetkom –ea 87

imenice sa završetkom –go 99, 100 imenice ženskog roda sa završetkom –ia 103

imenice sa završetkom –io 102, 103 imenice sa završetkom –logo 100 nepravilne imenice 94 paronimi v. Paronimi pridevska služba imenice 125 promena roda imenice v. Promena roda imenice slaganje imenice i prideva v. Slaganje imenica i prideva sufiksi za izvođenje imenica v. Derivacija imenica Imenice s dva oblika jednine 105, 106 Imenice s dva oblika množine 104, 105 Imperativ 200, 226, 271, 272, 274, 288, 289, 308, 310, 371, 383-, 392, 395, 397, 405

drugo lice glagola andare, dare, dire, fare, stare 41-42, 301, 388, 393, 394, 395 imp. i nenaglašene zamenice i rečce 212, 217, 219, 223, 226, 234, 235, 261, 298, 300, 388, 389-, 390, 394, 508 imp. u indirektnom govoru 389 imp. za formalno obraćanje 385, 386 imp. za neformalno obraćanje 384 odrični oblici imperativa 387 Imperfekat indikativa 271, 272, 273, 274, 275, 288, 289, 296, 310, 311-, 318, 319, 320, 326, 328, 335, 336, 337, 338, 339, 341, 342, 377, 381, 382, 396, 405, 409, 439 Imperfekat konjunktiva v. Konjunktiv imperfekta in pravi predlog 81, 466-, 475 predlog in i član 63, 73 Indikativ 216, 219, 223, 225, 234, 261, 270, 271, 308-, 341, 343, 344, 350, 358, 362, 371, 372, 373, 386, 389, 399, 400, 405, 486, 487, 490, 491, 493 Indirektni govor 172, 339, 340-, 370, 374, 375, 383, 388, 389, 393, 487 Infinitiv 27, 28, 84, 217, 219, 226, 261, 270, 271, 272, 294, 297, 298, 300, 301, 311, 322, 323, 329, 343, 344, 359, 360, 365, 366, 381, 384, 396-, 404, 409, 413

499

fare per + infinitiv 277 infinitiv i ecco 398 Infinitiv prezenta 212, 226, 227, 294, 300, 311, 322, 323, 329, 336, 337, 338, 339, 365, 378, 384, 388, 396-, 462, 465, 468, 477, 485 inf. i nenaglašene zam. i rečce 212, 217, 223, 226, 227, 234, 235, 294, 298, 300, 301, 390, 401, 404 Infinitiv prošli 226, 294, 336, 338, 344, 400, 404, 470

inf. pr. i nenaglašene zam. i rečce 403, 404

upotreba infinitiva 396 upotreba infinitiva prošlog 400Infinitni načini 270, 271, 396Inhoativni glagoli 309, 351, 384, 385, 423, 424 glagoli s pravilnim i inhoativnim oblicima 424, 425 Interpunkcijski znaci 43, 44 io lična zamenica 209 Irealna hipotetička rečenica 313, 314, 358, 371, 373, 374, 375, 381 Isključni veznici i rečenica 485 –issimo sufiks za apsolutni superlativ 136 –ista sufiks 87, 88, 89, 122, 127, 180, 182 –ita sufiks 123 Izbor pomoćnog glagola 230, 238, 239, 277, 278, 283, 284, 285, 289-, 290, 291, 292, 293, 302, 303, 316, 317, 318, 324, 326, 328, 332, 333, 352, 353, 356, 357, 379, 380, 400, 401, 403, 406, 408, 416, 428, 430, 434, 437, 439, 440, 449 izbor pomoćnog glagola za modalni glagol 227, 295 položaj nenaglašene zamenice 227 Izbor prošlog vremena 334, 350 Izgovor grafema h 18 Izgovor grafema i i u 35, 37, 38 Izgovor grafema s 34, 35 zvučni izgovor 35 bezvučni izgovor 34 Izgovor italijanskih glasova 19, 20 pojačani izgovor suglasnika 21 sintaksički uslovljen pojačani izgovor 22 Izgovor samoglasnika e i o 23 otvoreni izgovor 23 zatvoreni izgovor 23

500 Izostavljanje neodređenog člana v. Neodređeni član Izostavljanje određenog člana v. Određeni član Izrični veznici i rečenica 485 Izvođenje glagola v. Derivacija glagola Izvođenje imenice v. Derivacija imenice Izvođenje prideva v. Derivacija prideva Izvođenje priloga v. Derivacija priloga

k, glas 18, 19, 29, 30

Kauzativni glagoli 230, 297-, 301, 363, 364, 365, 368, 369, 477 kauzativni glagoli i negacija 301 kauzativni glagoli i povratna zamenica 278, 298 Kombinacije grafema v. Grafemi i kombinacije grafema Kombinovana hipotetička rečenica 371, 374 Kombinovana zamenica 209, 252, 256, kombinovana zamenica i predlog 252 Komparativ v. Poređenje prideva Kondicional 271, 272, 274, 288, 289, 308, 377-, 382, 405, 418, 439, 486, 491 položaj nenaglašenih zamenica 216, 219, 223, 225, 234, 261 Kondicional prezenta 274, 303, 316, 372, 374, 376, 378Kondicional prošli 303, 313, 339, 341, 342, 355, 373, 374, 376, 379-, 383 Konjugacija 196, 270, 320, 351, 378, 417, 439

I aktivna konjugacija 270, 320, 378, 390, 396. 417 II aktivna konjugacija 270, 322, 323, 329, 331, 391, 396, 410, 411, 420 III aktivna konjugacija 270, 309, 324, 391, 396, 404, 410, 423 inhoativni glagoli 309, 351, 384, 385, 423, 424

I pasivna konjugacija 305 II pasivna konjugacija 306 III pasivna konjugacija 307 glagoli s dvostrukom konjugacijom 287, 288, 424 Konjugacija glagola i pokretni diftong 38, 39

Konjunktiv 25, 216, 219, 223, 225, 234, 258, 261, 270, 271, 274, 275, 276, 308, 337, 338, 341, 343, 344, 350-, 351, 358, 359, 361, 370, 375, 388, 389, 399, 400, 405, 456, 485, 486, 487, 490, 491, 492, 493 alternative za konjunktiv 363 konjunktiv i sekundarni uzrok 493 konjunktiv i relativni superlativ 361, 362 konjunktiv u nezavisnoj rečenici 369 konjunktiv u objekatskoj rečenici 362 konjunktiv u zavisnoj rečenici 359upotreba konjunktiva 358 Konjunktiv imperfekta 271, 272, 303, 336, 338, 339, 350, 354-, 355, 356, 370, 372, 373, 375, 376, 388, 389, 439, 485 Konjunktiv perfekta 336, 337, 352-, 375 Konjunktiv pluskvamperfekta 313, 336, 338, 339, 356-, 373, 374, 375, 376, 383 Konjunktiv prezenta 27, 28, 287, 336, 337, 350-, 375, 385, 389, 418, 423, 427, 439

Krnjenje reči 24, 41, 43, 96, 110, 122, 250, 449

beleženje krnjenja apostrofom 41, 42, 394 krnjenje člana uno 42 krnjenje glagolskih oblika 43 krnjenje nekih imenica krnjenje prideva bello 42, 114, 115 krnjenje prideva buono 42, 116 krnjenje prideva grande 121, 122 krnjenje prideva quello 42, 253 krnjenje zamenice quale? 42, 250 krnjenje prideva santo 117 krnjenje broja uno 160 krnjenje zamenice uno 258 Lažna alteracija v. Prividna alteracija la određeni član 53, 54 elizija člana la 54 la nenaglašena lična zamenica 215 elizija zamenice la la s neutralnom vrednošću 216 le određeni član 53, 54 le nenaglašena lična zamenica 215, 217 akuzativna zamenica (množina) 215 dativna zamenica (jednina) 218 legno, legna lei lična zamenica u objekatskoj službi 213

INDEKS POJMOVA

lei lična zamenica u subjekatskoj službi 209

li nenaglašena lična zamenica 215, 217

Lične zamenice 209 lične zam. u funkciji subjekta 209 poseban položaj ličnih zam. u funkciji subjekta 211, 212 Lične zam. - naglašene akuzativne 212 naglašene lične zam. i pravi predlog 214 Lične zam. - naglašene dativne 214 pravi predlog a 214 položaj naglašenih ličnih zam. u odnosu na glagol 214 Lične zam. - nenaglašene akuzativne 215

položaj nenaglašene lične zam. u odnosu na glagol 215 položaj nenaglašene lične zam. u odnosu na modalni glagol 227. 228 pravi objekat ispred predikata 228, 229, 415, 416 Lične zam. - nenaglašene dativne 218 redosled nenaglašenih zam. i rečca ci i ne 224

združeni oblici v. Združeni oblici nenaglašenih zamenica Limitativna rečenica 465, 471 lo određeni član 53, 54, 55 elizija određenog člana lo lo nenaglašena lična zamenica 215 lo s neutralnom vrednošću 216, 217 loro lična zamenica u objekatskoj službi 213

loro lična zamenica u subjekatskoj službi 209

loro nenaglašena lična zamenica u

dativnoj službi 218 alternacija loro : gli 218 opozicija loro : a loro 218 položaj nenaglašene zamenice loro 218 loro prisvojni pridev 143 upotreba člana 146 loro prisvojna zamenica 232 upotreba člana 232 lui lična zamenica u objekatskoj službi 213 lui lična zamenica u subjekatskoj službi 209

deiktička vrednost zamenice lui 211

lj, glas 18, 20, 22, 33

501

mai i dvostruka negacija 259, 450 male prilog za način 42, 195, 444, 447 komparativ priloga male 452 apsolutni superlativ priloga male 452 relativni superlativ priloga male 452, 453 me naglašena lična zamenica 213 me naglašena povratna zamenica 233 medẹsimo pokazni pridev 148, 150 meglio u imeničkoj i pridevskoj službi 453, 454

meglio komparativ priloga bene 452 meno komparativ priloga poco 454 di meno 453 meno di 453 meno u pridevskoj službi 454 –mente, sufiks 446, 447 mentre, veznik 482, 483, 488 mi nenaglašena lična zamenica u akuzativnoj službi 215

mi nenaglašena lična zamenica u dativnoj službi 218

mi povratna zamenica 234 mille i –mila 161 mille i migliaio /a 161 migliaio /migliaia i predlog di 163 molto poređenje prideva 454

Množina imenice 57, 63, 82, 85imenice bez jednine 103, 104 imenice bez množine 95, 96 imenice bez morfološke oznake za množinu 96, 97 množina složenih imenica 199, 201, 202, 203, 204 Modalni glagoli 223, 227, 290, 294-, 295, 296, 355, 399, 404, 474 modalni glagoli i nenag. zamenice 223, 224, 227, 294, 300, 402, 404 složeno vreme, položaj nenag. zamenice i izbor pomoćnog glagola 295, 296 Način, glagolski 270, 271, 272, 274, 276, 288, 297, 299, 308, 341, 350, 353, 355, 377, 383, 396, 405, 409, 439, 456, 490 gerundij v. Gerundij imperativ v. Imperativ indikativ v. Indikativ infinitiv v. Infinitiv kondicional v. Kondicional

502 konjunktiv v. Konjunktiv particip v. Particip Načinska rečenica 405, 407, 468, 488 Naglasak v. Akcent Naglašene lične zamenice 212 akuzativne 212, 213, 214 dativne 214, 215 Naglašeni slog 27, 28, 118 Namerna rečenica 358, 361, 368, 463, 465, 466, 471, 482, 483, 488, 489 namerni veznici 486 Naporedni veznici 482, 483 Navodnici 44 navodni, pridev 382 navodno, prilog 382 Nazivi geografskih pojmova 44, 60, 62, 63, 64, 77, 109, 184, 187, 477 nazivi gradova 60, 77, 184, 187 ne rečca 26, 215, 224, 225, 227, 229, 240, 261, 266ne i modalni glagoli ne, partitivna vrednost 83, 221, 229, 266 ne, pleonastična upotreba 268 ne, priloška služba 268 ne, prisvojna vrednost 268 ne, zamenička služba 268 ne, združeni oblici sa dativnom zam. 220, 221, 223, 269 ne, združeni oblici sa povratnom zam. 223, 234, 235, 269 ne, združeni oblici sa rečcom ci 223, 266, 269

Negacija 69, 146, 225, 259, 301, 387, 388, 489

dvostruka negacija v. Dvostruka negacija negacija i glagoli strahovanja 450 Nenaglašene lične zamenice 25, 212, 215akuzativne v. Lične zamenice, akuzativne lične zamenice dativne v. Lične zamenice, dativne lične zamenice Nenaglašene lične zamenice i modalni glagoli 226, 227 nenaglašene zamenice i porre, trarre, –

durre 227

Neodređena zamenica 155, 257, 258, 260, 285

Neodređeni član 53, 54, 56, 59, 67, 72, 74elizija člana una 40, 75 krnjenje člana 42 množina n. člana 75 oblici n. člana 74 n. član za muški rod 74 n. član za ženski rod 74 upotreba n. člana:

ispred naziva umetničkog dela 77 ispred vlastitih imena i naziva 77 ispred vlastitih imena ili prezimena 77 uz apsolutni superlativ 77 uz geografske pojmove 77 za izostavljanje informacije 77 za označavanje pripadnika vrste 77 za pojmove koji se pominju prvi put 77 za upućivanje na jedan predmet od mnoštva predmeta ili bića 77

izostavljanje n. člana: u ustaljenim izrazima 78 avere + apstraktna imenica 78, 79 Neodređeni pridev 82, 113, 116, 150-, 257, 260 neodređeni pridevi u zameničkoj funkciji alcuno v. alcuno altro v. altro ogni v. ogni qualche v. qualche tutto v. tutto Nepravilne imenice v. Imenica, nepravilne imenice Neprelazni glagoli 153, 210, 211, 227, 237, 238, 277, 278, 279, 284, 285, 286, 290, 291, 296, 300, 400, 411, 412, 413, 414, 416 izbor pomoćnog glagola 227 Nepromenljivi pridevi 113, 123-, 127, 148, 154, 155, 157, 158, 159, 162 Neutralna vrednost ličnih zamenica lo i

la 216 noi lična zamenica u subjekatskoj službi 209

noi lična zamenica u objekatskoj službi 213

nj, glas 18, 20, 33, 34, 419 o otvoren i zatvoren izgovor 20, 23, 24, 227

INDEKS POJMOVA

Objekat, nepravi 214, 221, 222, 242, 243, 244, 246, 247, 248, 249, 250, 280, 299, 365, 464

Objekat, pravi 71, 153, 220, 221, 222, 239, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 253, 277, 278, 280, 292, 299, 302, 344, 409, 412, 459 objekat, pravi, i particip prošli 415, 416 objekat, pravi, prethodi predikatu 228, 229

Objekatska rečenica 249, 363, 463, 482, 483, 488 objekatska r. prethodi nezavisnoj 359, 362 Određeni član 53odr. član za muški rod 53, 54 elizija o. člana gli 55 elizija o. člana lo 56 odr. član za ženski rod 53, 54 elizija o. člana la i člana le 54 odr. član i pravi predlog uz pridev tutto 157, 158 odr. član uz pridev tutto 56 odr. član i pravi predlog 79odr. član i pravi predlog a 80 odr. član i pravi predlog da 80 odr. član i pravi predlog di 79 odr. član i pravi predlog in 81 odr. član i pravi predlog su 81, 82 upotreba odr. člana uz:

dane u sedmici 175 geografske pojmove 62, 63, 64 nadimke 59 nazive gradova 60, 61, 62 nazive životinja ili biljnih vrsta 66 neodređeni pridev altro 154, 155 odredbe za vreme 65, 66 osnovne brojeve i pridev tutto 161, 162 prezimena muškaraca 57 prezimena žena 57, 58 prezimena slavnih ličnosti 58, 59, 60 relativni superlativ 66, 134 tutto 156, 157 vlastita muška imena 57 vlastita ženska imena 57

izostavljanje odr. člana: adrese 66, 67 glagol ẹssere 67 glagole parlare i scrịvere 70, 71

503

imenice koje upućuju na funkciju ili društveni položaj 68, 72, 73 izraze glagol + imenica 68 izraze za količinu 69 izraze za način 68 nabrajanja 71, 72 natpise i naslove dela 68, 70 nazive država 62, 63 negaciju 69 neodređene prideve i zamenice 71 novinske naslove 72 pokazne prideve ili zamenice questo i quello 71

pravi predlog in 63 predlog senza 69 prideve mezzo i metà 67 strane sveta 66 u poslovicama 70 upitnu zamenicu quale? 71

partitivni član 54, 75, 82part. č. umesto množine neodređenog člana 75 ogni neodređeni pridev 147, 155, 167 –oni sufiks 447, 448 Opisni pridev 42, 55, 113množina prideva na –cia 120 množina prideva na –co 118, 119 množina prideva na –gia 120 množina prideva na –go 118, 119 množina prideva na –io 119, 120 nepromenljivi pridevi 123, 124, 125, 127, 148, 154, 155, 157, 158, 159, 162 položaj prideva u odnosu na imenicu 117, 128pridevi prve vrste 113, 127 pridevi druge vrste 121, 127 pridevi treće vrste 122, 127 pridevi četvrte vrste (nepromenljivi) 123, 127, raspoređivanje više prideva u odnosu na jednu imenicu 131, 132 reči stranog porekla u pridevskoj službi 125

složeni pridevi (pridev + pridev) 124 struktura boja + ime predmeta 125 struktura imenica + imenica 125 Organska komparacija 139, 140 nijanse u značenju između pravilne i organske komparacije 139

504 Osnova za infinitiv 270, 396 tematski vokal 270, 396 Osnova za futur i kondicional 322, 323, 324, 378 sinkopiranje i asimilacija 322, 323, 324, 443

Osnova za prosti perfekat 329 arizotonične ili slabe osnove 330, 331 rizotonične ili jake osnove 330, 331 Osnovni brojevi 142, 159osnovni brojevi i tutto 159, 160 –ota, sufiks 123 Otvoreni izgovor samoglasnika e 20, 23, 24 Otvoreni izgovor samoglasnika o 20, 23, 24 Otvoreni slog 37

parere konjugacija glagola 289, 291, 323, 359, 411, 430 Paronimi 93 etimološki povezani 93 etimološki nezavisni 94 Particip 271, 272, 396, 409-

apsolutni p. 413 andare + p. prošli 276 apsolutni p. venire + p. prošli 276

Particip prezenta 91, 130, 234, 336, 337, 409part. prez. u funkciji atributa 409 part. prez. u funkciji imenice 409 part. prez. u glagolskoj funkciji 409 Particip prošli 86, 130, 157, 212, 217, 219, 223, 226, 235, 239, 240, 251, 259, 261, 267, 278, 290, 298, 300, 302, 303, 305, 316, 318, 324, 326, 328, 332, 333, 336, 337, 352, 353, 356, 357, 379, 380, 382, 390, 401, 403, 408, 410-, 428, 430, 434, 437, 439, 449 part. prošli i bezlični glagoli 238, 285 part. prošli i nenaglašene zamenice i rečce 413, 414 part. prošli u funkciji atributa 410 part. prošli u funkciji imenice 410 part. prošli u glagolskoj funkciji 410 slaganje part. prošlog s objektom koji mu prethodi 229, 412, 415, 416 slaganje part. prošlog u formalnom obraćanju 232

slaganje part. prošlog u neformalnom obraćanju 230, 231 Partitivni član 54, 82-, 460 part. član upućuje na neodređeni deo celine 82, 83 part. član umesto množine neodređenog člana 75 Pasiv 270, 271, 272, 277, 278, 290, 293, 294, 295, 298, 302-, 308, 332, 364, 369, 392, 401, 407, 409, 411 pasiv sa andare 276, 303, 304 pasiv sa ẹssere 302 pasiv sa restare, rimanere, finire 304 pasiv sa venire 276, 303 pasiv sa zamenicom si 237, 240, 305 pasiv sa zamenicom uno 258 pasivna konjugacija 305peggio kao imenica i kao pridev 453, 454 peggio, poređenje priloga 452 Pasivno si 237, 240, 304, 305 združeni oblici 240, 241 Pejorativ 192 pejorativni sufiksi 193 per, pravi predlog 172, 469-, 475, 476 predlog per i član 82

Percepcija v. Glagol percepcije i infinitiv perché 26, 358, 396, 444, 456, 482, 487, 489, 493 perché i drugi uzročni veznici 492 perché i konjunktiv 361, 486, 493 perché i sekundarni uzrok 487 Perfekat indikativa 254, 271, 273, 276, 296, 303, 308, 312, 315, 316-, 320, 324, 326, 328 Perfekat konjunktiva v. Konjunktiv perfekta piacere konjugacija glagola 422, 442 piana v. Akcent, mesto akcenta... più, komparativ priloga molto 454 di più 451, 453

più di 453 più u pridevskoj službi 454

Pluskvamperfekat II 271, 308, 332Pluskvamperfekat indikativa Pluskvamperfekat konjunktiva v. Konjunktiv pluskvamperfekta poco poređenje prideva 445 Persiranje v. Učtivo obraćanje Podela reči na slogove 36

INDEKS POJMOVA

Pogodbena rečenica 361, 369, 371, 372, 373, 377, 382, 405, 407, 465, 482, 487, 489 Poimeničavanje 83, 84, 142, 166, 168, 399, 400 poimeničavanje i član 83 Pojačani izgovor suglasnika 18, 21, 22, 23, 32, 33, 34, 323, 394, 395 pojačani izgovor intervokalnog η (gn) 34 pojačani izgovor intervokalnog (gl, gli ) 33

pojačani izgovor intervokalnog ∫ (sc, sci ) 22, 32 sintaksički uslovljen pojačani izgovor 22, 23

Pokazni pridev 42, 55, 56, 113, 148, 256, 349

quello v. quello questo v. questo medesimo v. medesimo stesso v. stesso Pokazna zamenica 252-, 340, 349 Pokretni diftong v. Diftong Položaj prideva u odnosu na imenicu 115, 117, 122, 128raspoređivanje više prideva uz jednu imenicu 131Poluotvoreni samoglasnik ili vokal 20 Poluvokali v. Izgovor grafema i i u Poredbena rečenica 486, 488 Poređenje prideva 128apsolutni superlativ 136 nepravilni apsolutni superlativ 137, 138, 139

pridevi bez apsolutnog superlativa 139 upotreba neodređenog člana 138 komparativ 133 srpski relativni komparativ 134 nepravilni komparativ 138 organska komparacija 139 nijanse u značenju između pravilne i organske komparacije 139 poređenje prideva tanto, molto i poco 140 pozitiv 133 relativni superlativ 134 upotreba određenog člana 138 porre konjugacija glagola 270, 324, 396, 402, 405, 431 porre i nenaglašene zamenice 227

505

Posledična rečenica 463, 466, 470, 486, 488, 489 Potencijalna hipotetička rečenica 371, 372, 373, 374 potere konjugacija glagola 432 Povratna zamenica 26, 209, 224, 233Povratna zamenica – naglašena 233 povratna zam. i pridev stesso 233 položaj u odnosu na glagol 233 Povratna zamenica – nenaglašena 225, 227, 229, 234 povratna zam. i nenaglašene dativne zam. 235 povratna zam. i nenaglašene akuzativne zam. 235 položaj u odnosu na glagol 234 povratna zam. i rečca ci 236 povratna zam. i rečca ne 235 Povratni glagoli 224, 227, 239, 278-, 285, 286, 290, 292, 296, 301, 414, 442 afektivni povratni gl. v. Afektivni povratni glagoli pravi povratni gl. v. Pravi povratni glagoli prividno-povratni gl. v. Prividno-povratni glagoli pronominalni povratni gl. v. Pronominalni povratni glagoli uzajamno-povratni gl. v. Uzajamnopovratni gl. Pozajmljenice 19, 92 rod pozajmljenica 89 množina pozajmljenica 89 Pozitiv v. Poređenje prideva Pravi objekat ispred predikata 228, 229, 416 Pravi povratni glagoli 280 Pravopis 25, 26, 29, 31, 44, 46, 49, 50, 51, 52, 102, 103, 120, 221, 225, 395422 beleženje crtice 44, 50 Pravopis italijanskog jezika v. Grafemi i kombinacije grafema Predlog nepravi predlog 477 n.p. i pravi predlog di 479, 480 n.p. u priloškoj službi 480, 481 pravi predlog 459a – vidi a con – vidi con da – vidi da

506

di – vidi di fra – vidi fra in – vidi in per – vidi per su – vidi su tra – vidi tra

elizija predloga 41 izostavljanje predloga 72, 459, 460 pravi predlozi i upitni pridevi 159 predlog, tutto i član 157, 158 Predlog i kombinovane zamenice 252 Prelazni glagoli 220, 272, 277-, 278, 279, 284, 285, 299, 302, 401, 407, 413, 414 izbor pomoćnog glagola 289 Prezent indikativa 25, 26, 27, 28, 34, 115, 172, 271, 272, 274, 275, 287, 303, 308-, 326, 335, 336, 337, 339, 340, 371 Prezent kondicionala v. Kondicional prezenta Prezent konjunktiva v. Konjunktiv prezenta Pridev 113alteracija prideva 39, 193, 194brojevi v. Brojevi derivacija prideva v. Derivacija prideva pridevi na –eo , 137, 194 pridevi na –ista, –asta, –cida, –ita, –ota 122, 123 imenica u pridevskoj službi 27, 88, 121 redni brojevi v. Redni brojevi neodređeni pridev v. Neodređeni pridev nepromenljivi pridev 123-, 127, 148, 155, 157

opisni pridev v. Opisni pridevi osnovni brojevi v. Osnovni brojevi poimeničeni pridev 142 pridev u priloškoj službi 141 pridevi izvedeni od imenica v. Relacioni pridevi pokazni pridev v. Pokazni pridev položaj prideva v. Položaj prideva u odnosu na imenicu položaj prideva i njegovo značenje v. Značenje prideva prema položaju prisvojni pridev v. Prisvojni pridev razlomci v. Razlomci relacioni pridev v. Relacioni pridev upitni pridevi v. Upitni pridevi Prilog 444

izvođenje priloga 446 sufiks –mente 446 sufiks –oni 447, 448 položaj priloga 445, 449 položaj priloga mai, sempre, ancora, più, già 449, 450 poređenje priloga 451 poređenje priloga bene 452 poređenje priloga male 452 vrste priloga prema obliku 444, 445 vrste priloga prema značenju 444 pridev u priloškoj službi 117, 141, 142 priloški izraz con + apstraktna imenica 142, 448, 449 Priloška odredba boravak u mestu 464, 466, 467, 469, 470, 471

cena 462, 464, 466, 469, 470 distributivna vrednost 464, 465, 466 dopuna predikata 460, 466, 467, 470 dopusna vrednost 468 druženje 468, 471 kazna 461, 464 količina 462 korist 464, 470 kretanje ka mestu 463, 466, 467, 469, 470, 471

kretanje kroz mesto 461, 466, 467, 470, 471

kretanje od mesta 461, 466 krivica 461, 469 kvalitet 462, 464, 466, 468 materijal 461, 466 način 461, 463, 465, 467, 468, 469, 470, 471

neživi vršilac radnje 461 objekat (nepravi) 464 odnos 468, 471 ograničavanje 461, 463, 465, 466, 468, 470 partitivnost 462, 471 poređenje 461, 464 poreklo 461, 466 predmet razgovora/pisanja 461, 469 razdvajanje 460, 465 specifikativna funkcija 46 sredstvo 461, 463, 465, 467, 468, 470 svrha 461, 463, 465, 466, 470 šteta 464, 470 udaljenost 463, 465, 471 uvođenje naziva 461

INDEKS POJMOVA

uzrast 461, 463 uzrast (približan) 469 uzrok 461, 463, 465, 466, 468, 469, 471 veličina 470 vrednost 462, 464, 466, 469, 470 vreme 462, 464, 466, 467, 471 vreme (neodređeno) 467 vreme (neprekinuto) 469 vreme (određeno) 467, 469 vreme (vremenski period) 470 vremenske okolnosti 468 živi vršilac radnje 302, 465 zamena Priloška odredba za vreme i izbor prošlih vremena 171, 173, 174, 314, 319 Prisvojni pridev 56, 68, 142položaj prisvojnog prideva 143, 144, 147 prisvojna vrednost rečce ne prisvojni pridev i upotreba člana 142, 144, 145, 146 Prisvojna zamenica 232 proprio, prisvojni pridev 146, 147 Prividna alteracija 195, 196 Prividno-povratni glagoli 238, 241, 279, 280

Promena roda imenice 90 Pronominalni povratni glagoli 281 Prosti perfekat 254

q grafički znak 18, 19 qualche neodređeni pridev 151, 155-, 259 supletivna množina prideva qualche 155 quale relativna zamenica 243-, 247, 248, 255

quale relativno-posesivna zamenica 247, 248

quale upitna zamenica 71, 249, 250, 251 quale upitni pridev 71, 158, 159 qualunque neodređeni pridev i upotreba konjunktiva 152, 491, 492

quando upitni prilog 170, 396, 444, 456 quando veznik 333, 456, 482, 486, 487, 489 quanti, -e kombinovana zamenica 252 quanto kombinovana zamenica 252 quanto prilog 213 quanto upitna zamenica 172, 249, 251 quanto upitni pridev 158, 251 quantunque veznik, upotreba konjunktiva 358, 362, 487

507

quello pokazni pridev 40, 42, 55, 71, 148-, 349

quello pokazna zamenica 245, 252, 253, 254, 256, 257, 349, 415

questo pokazni pridev 71, 148-, 349 questo pokazna zamenica 252, 253, 256, 257, 349

Raspoređivanje više prideva u odnosu na jednu imenicu 131, 132 Razlomci 165, 166 Realna hipotetička rečenica 371, 374, 486

Red/redosled reči 126, 128, 149, 204, 224, 228, 247, 415 Rečenica v. Vrste rečenica Redni brojevi 44, 159, 164, 176 redni brojevi i imena vladara 165 redni brojevi od 1 do 10 164 sufiks –esimo 164 Redosled nenaglašenih zamenica i rečca ci i ne 224 Relacioni pridev 113, 126, 128, 130, 131, 132

Relativna zamenica 71, 209, 241-, 252, 256, 362, 415 nepromenljive relativne zamenice che i cui 241, 249, 255 promenljiva relativna zamenica član + quale 71, 243-, 255 relativna zamenica i član 242, 243 relativno-posesivna zamenica član + cui 245Relativni superlativ v. Poređenje prideva rẹndere upotreba s pridevom 301, 302 restare i pasiv 304 rimanere i pasiv 304 Rizotonična osnova v. Osnova za prosti perfekat Rod imenice 58, 85-, 91, 93 gramatički rod imenice 107 imenice muškog roda 36, 41, 53, 54, 61, 62, 74, 75, 76, 85, 86, 87, 89, 90, 91, 92, 94, 97, 99, 102, 104 imenice ženskog roda 41, 53, 74, 75, 85, 87, 89, 91, 94, 104 nepravilnosti u rodu imenice 93, 106, 107 prirodni rod imenice 107

508 promena roda imenice 90, 91, 92 rod imenice prema obliku 110rod imenice prema značenju 108rod pozajmljenica 89, 90 Samoglasnik e : otvoreni i zatvoreni izgovor 20, 23, 24 Samoglasnik o : otvoreni i zatvoreni izgovor 20, 23, 24, 227 santo pridev 40, 117, 118 sapere konjugacija glagola 289, 323, 393, 433

sapere i conọscere 216 sapere : znati : saznati 297

Sat v. Čas sciare izgovor glasa i 32 sdrụccciola v. Akcent, mesto akcenta se veznik 372, 373, 487 Sedmica, dani u sedm. 46, 174, 175 dani u sedmici i upotreba odr. člana 65, 66

Sekundarni uzrok i konjunktiv 487, 493 si nenaglašena zamenica povratna zamenica v. Povratna zamenica bezlično si v. Bezlično si pasivno si v. Pasivno si Sinkopa, sinkopiranje 322, 323, 324, 443 Sintaksički uslovljen pojačani izgovor 22

Slaganje imenice i prideva 86, 121, 128 Slaganje vremena 334, 335, 337, 338, 341

Slaganje vremena i konjunktiv 375 Slova v. Abeceda Slog podela reči na slogove 36, 39 naglašen i nenaglašen slog 20, 24, 25, 26, 27, 38, 39 otvoreni slog 37, 38 zatvoreni slog 37, 38 –sore, –itrice sufiks za promenu roda imenice 91 Stanje, glagolsko aktiv v. Aktiv, glagolsko stanje pasiv v. Pasiv, glagolsko stanje stare konjugacija glagola 394, 434 stare + gerundij 274 stare a + infinitiv 274 stare per + infinitiv 275

stesso pokazni pridev 148, 150, 233, 256, 280

Stoleća 65, 176, 177 Strukture s vidskom obeleženošću v. Vid, glagolski su pravi predlog 263, 468, 480 predlog su i član 81 su i pravi predlog di 480 Subjekatska rečenica 463, 488 sufiks –asta 87, 88, 92, 122 sufiks –errimo 136 sufiks –esimo 164 sufiks –ina 163, 167 sufiks –ione 111 sufiks –issimo 136 sufiks –ista 87, 88, 92, 122 sufiks –ita 123 sufiks –ota 123 sufiks –udine 111 sufiksi za alteraciju sufiksi za derivaciju 178 sufiksi za etnike 184, 185, 186 sufiksi za promenu roda imenice 90 sufiksi za vršioca radnje 182, 183 sufiksoid –cida 87, 88, 92, 123 Superlativ v. Poređenje prideva Superlativ i konjunktiv 361, 362 Suprotna rečenica 484, 486, 488, 489 suo prisvojni pridev 143 dvosmislenost prisvojnog prideva suo 147 suo prisvojna zamenica 232

š glas 31, 32, 33 tanto poređenje prideva 140, 141 superlativ 140

te naglašena lična zamenica 213, 214 te naglašena povratna zamenica 233

Tematski vokal 270, 308, 322, 323, 329, 396, 404, 410 ti nenaglašena lična zamenica u akuzativnoj službi 215 ti nenaglašena lična zamenica u dativnoj službi 218 ti nenaglašena povratna zamenica 234 –tore, –trice sufiks za promenu roda imenice 91 –tore, –tora sufiks za promenu roda imenice 90

INDEKS POJMOVA

tornare a + infinitiv 276 tra pravi predlog 459, 471-, 472 tra i pravi predlog di 480 tradurre konjugacija glagola 324, 396, 405, 435

tradurre i nenaglašene zamenice 227 Transkripcija 19, 39, 48 transkripcija italijanskih imena i naziva na srpski 46, 49, 50 transkripcija stranih imena i naziva na italijanski 51trarre konjugacija glagola 227, 270, 324, 436

trarre i nenaglašene zamenice 227, 396, 402, 405

trarre imperativ i rečca ne 395 Triftong 29, 37 Trigram 28, 29 tronca, parola v. Akcent, mesto akcenta tu lična zamenica tutto neodređeni pridev 152, 156tutto i di tutto 158 del tutto 158

položaj člana u odnosu na tutto 56, 63, 156

tutto i osnovni brojevi tutto predlog i član 82 tutto ispred opisnog prideva 157 tutto ispred participa prošlog 157 tutto veznik i osnovni brojevi 161 tutto neodređena zamenica 153 u poluvokalno v. i poluvokalno

Učtivo obraćanje 44, 45, 210, 211, 230, 369, 377, 383, 385, 386 grupi ljudi 210 jednoj osobi 210, 231 slaganje participa prošlog 232 slaganje prideva 231 viši stepen formalnog obraćanja 232 Udvojeni grafemi 21, 22, 35, 36, 49, 102, 161, 163, 165, 394, 395 un neodređeni član 40, 63, 54, 71, 72, 74-, 91, 92, 154, 156, 159 una, un’ neodređeni član 40, 74uni (gli uni... gli altri...) 252, 260 uno neodređena zamenica 258, 260 uno neodređeni član 42, 74uno u bezličnim konstrukcijama 147, 284, 285

509

Upitna rečenica 156, 248, 386, 487, 489, 492, 493 Upitna zamenica 42, 71, 142, 159, 209, 248, 249upitna zamenica i pravi predlog 249, 250 Upitni pridev 113, 158-, 251 upitni pridevi i pravi predlozi 159 Upotreba konjunktiva v. Konjunktiv Upotreba neodređenog člana v. Neodređeni član Upotreba određenog člana v. Određeni član Uzajamno-povratni glagoli 260, 279, 281

Uzročna rečenica 405, 407, 462, 464, 470, 482, 483, 487, 488, 489, 492, 493

valere nepravilni oblici 443

Veliko slovo, beleženje 187 venire konjugacija glagola 39, 437 venire i pasivna konstrukcija 303 venire + gerundij 275 venire + part. prošli 276 verso : circa 171 Veznik 40, 161, 162, 176, 249, 333, 351, 358, 359, 361, 369, 372, 373, 455, 456, 458, 482naporedni veznici 482, 483veznici sa više značenja:

che 488 come 488 mentre 488 perché 489 quando 489 se 489 veznik e, tutto i osnovni brojevi 162 veznik finché i konjunktiv 490 veznik finché i negacija non 450, 489 veznik perché i drugi uzročni veznici veznik perché i sekundarni uzrok 487 zavisni veznici 483, 485-

vi nenaglašena lična zamenica u akuzativnoj službi 215

vi nenaglašena lična zamenica u dativnoj službi 218

vi povratna zamenica 234 vi priloška rečca (umesto ci ) 261 Vid, glagolski 272andare + gerundij 271, 272

510

andare + part. prošli 276 fare per + infinitiv 277 stare + gerundij 274 stare a + infinitiv 274 stare per + infinitiv 275 tornare a + infinitiv 276 venire + gerundij 271, 272 venire + part. prošli 276 voi lična zamenica u objekatskoj službi 213

voi lična zamenica u subjekatskoj službi 209

volere konjugacija glagola 438

Vreme (hronološko): čas 65, 169dani u sedmici 174, 175 datum 65, 173godina 65, 175stoleća 65, 176Vreme, glagolsko v. Glagolsko vreme Vreme, hronološko v. Pridev, brojevi Vremenska rečenica 326, 328, 333, 361, 369, 376, 382, 405, 406, 407, 412, 465, 468, 482, 483, 487, 488, 489, 490 Vrste rečenica: dopusna 359, 361, 369, 405, 407, 470, 491 izrična 485 isključna 485 limitativna 465, 471 načinska 405, 407, 468, 488 namerna 358, 361, 368, 463, 465, 466, 471, 482, 483, 488, 489 objekatska 249, 363, 463, 482, 483, 488 objekatska prethodi nezavisnoj 359, 362 pogodbena 361, 369, 371, 372, 373, 377, 382, 405, 407, 465, 482, 487, 489 poredbena 486, 488 posledična 463, 466, 470, 486, 488, 489 subjekatska 463, 488 suprotna 484, 486, 488, 489 upitna 156, 248, 386, 487, 489, 492, 493 uzročna 405, 407, 462, 464, 470, 482, 483, 487, 488, 489, 492, 493 vremenska 326, 328, 333, 361, 369, 376, 382, 405, 406, 407, 412, 465, 468, 482, 483, 487, 488, 489, 490 Vršilac radnje 178, 182, 236, 272, 292, 299, 302, 303 odredba za vršioca radnje 465, 472

sufiksi za izvođenje vršioca radnje 182-183 Zamenica kombinovana zamenica v. Kombinovana zamenica lična zamenica v. Lična zamenica neodređena zamenica v. Neodređena zamenica pokazna zamenica v. Pokazna zamenica povratna zamenica v. Povratna zamenica prisvojna zamenica v. Prisvojna zamenica relativna zamenica v. Relativna zamenica upitna zamenica v. Upitna zamenica Zatvoreni izgovor samoglasnika e 20, 23, 24 Zatvoreni izgovor samoglasnika o 20, 23, 24 Zatvoreni slog 37, 38 Zavisni veznici 485 zavisno-upitna reč. i konjunktiv 493 Združeni oblici nenaglašenih zamenica: akuzativna zamenica 221, 224, 225, 226, 227, 235, 238, 239, 264, 265 bezlična zamenica si 229, 230, 238, 239, 241

dativna zamenica 221, 224, 225, 226, 227, 235, 240, 265, 269 pasivno si 240, 241 povratna zamenica si 234, 235, 236, 238, 241, 265, 269 rečca ci 224, 225, 226, 227, 236, 240, 261, 264, 265, 266 rečca ne 224, 225, 226, 227, 235, 240, 266, 269

Zev v. Hijat Značenje prideva prema položaju 115, 117, 122, 128Zvučni izgovor 21, 34, 35, 48

ž glas 21

511

12. LITERATURA I IZVORI Blatešić Aleksandra. Nulti član u italijanskom jeziku. Filozofski fakultet, Novi Sad 2021. (https://digitalna.ff.uns.ac.rs/sadrzaj/2021/978-86-6065-651-5) Ceković Nevena. Italijanski razgovorni jezik. Filološki fakultet, Beograd 2022. Dardano-Trifone. La nuova grammatica della lingua italiana. Zanichelli, Bologna 1997. De Mauro Tullio. Dizionario italiano De Mauro su CD-ROM. Paravia–Mondadori 2000. Lo Zingarelli 2019. Zanichelli, Bologna 2019. Klajn Ivan. Italijansko-srpski rečnik. Zavod za udžbenike, Beograd 2014. Klikovac Duška. Gramatika srpskoga jezika (II izdanje). Srpska školska knjiga, Beograd 2003. Kukić Tijana. Gli articoli italiani. Regole e esercizi. Alma Edizioni, Firenze 2022. Kukić Tijana. Referencijalnost i upotreba člana u italijanskom jeziku i njegovi srpski ekvivalenti. FILUM, Kragujevac 2023. Lepschy-Lepschy. La lingua italiana (VI ed.). Bompiani, Milano 2002. Marchi Cesare. Impariamo l’italiano (CD–ROM). Rizzoli, Milano. 1995. Moretti Giovanni Battista. L’italiano come seconda lingua. Guerra Edizioni, Perugia 1992. Muljačić Žarko. Fonologia della lingua italiana. Il Mulino, Bologna 1972. Pešikan-Jerković-Pižurica (priredili). Pravopis srpskoga jezika. Matica srpska, Novi Sad 1993. Renzi Lorenzo (a cura di). Grande grammatica italiana di consultazione (vol. 1 1988, vol. 2 – 1991 e vol.3 – 1995). Il Mulino, Bologna. Sabatini-Coletti. Dizionario italiano Sabatini Coletti. Giunti Gruppo Editoriale, Firenze 1997. Sensini Marcello. La grammatica della lingua italiana. Mondadori, Milano 1997. Stanojčić-Popović. Gramatika srpskoga jezika (V ispravljeno izdanje). Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1997. Stevanović Mihailo. Savremeni srpskohrvatski jezik I i II (V izdanje). Školska knjiga, Beograd 1991. Terić Gordana. Sintaksa italijanskog jezika. Filološki fakultet, Beograd 2009. Trifone-Palermo. Grammatica italiana di base. Zanichelli, Bologna 2000.

CIP – Ка та л о гиз а ци ја у пу б ли ка ц иј и На р о дна б иб л ио те ка Срб и је , Бе о г ра д 8 11 . 1 3 1. 1' 3 6( 03 5) МО ДЕР Ц , С аша Gra ma ti ka ita li ja ns k og je zi ka . Mor f ol og i ja s a e le me nt ima si nta k se / S a ša Mo de r c. – Be ogr a d : L un a c re sc e n s, 2 0 1 5 (Be o gra d : F ot o fu tu ra ). – 5 1 2 str . : ta be le ; 2 4 cm

Tiraž 300. - Napomene uz tekst. - Bibliografija: str. 514. Registar. ISBN 86-908387-1-6 a ) И та ли ја н с ки ј е зи к – Гра ма ти ка – При р учн и ци

COB IS S .SR – I D

132979212