Arap Ülkelerinin Yakın Tarihi 16. Yüzyıldan 20. Yüzyıla 978-605-5541-43-9

Citation preview

Borisoviç Lutskiy

Arap Ülkelerinin Yakın Tarihi 16. Yüzyıldan 20. Yüzyıla

İn gilizced en Ç eviren: Turan Keskin

Yordam

K itap

mg

YORDAM KİTAP

H se rin o ri j i n a l adı: M o d e r n H i s t o r y o f th e A r a b C o u n t r i e s ( P r o g r e s s P u b l i s h e r s , M o s k o v a : 1969 SSCB B i l i m l e r A k a d e m i s i A s y a H a l k l a r ı A k a d e m i s i y a y ın ı)

A

rap

Ü l k e l e r İn İn

Ya k i n T a r İ h İ 16. Y ü z y ı l d a n 2 0 . Y ü z y ı l a

V. B.

Lutskiy

İ n g iliz ced en Ç eviren

Y ordam K itap: 142 • A ra p Ü lk e le rin in Y ak ın T a rih i • V.B. Lutskiy ISBN 978-605-5541-43-9 • Çeviri: T u ra n K eskin • Düze ltm e: D oğan E rg ü n K ap ak ve îç Tasarım: Savaş Ç ekiç • Sayfa Düzeni: G ö n ü l G ö n er Birinci Basım: K asım 2011 • Yayın Yönetmeni: H ay ri E rd o ğ a n

Y o rd am K ita p B asın ve Y ayın T ic. Ltd. Ş ti. (S ertifik a N o: 10829) Ç atalç eşm e Sokağı No: 19 Kat: 3 C ağaloğlu 34110 İsta n b u l T: 0232 528 19 10 F: 0212 528 19 09 W: www, y o rd am k ita p . com E: in fo @ y o rd am k itap . com

Baskı: P a s ifik O fse t (S ertifik a No: 12027) B aha İş M erkezi H a ra m id e re - İsta n b u l Tel: 0212 412 17 77

A tarih

rap

Ü l k e l e r İn İn

Ya k i n T a r i h î 16. Y ü z y ı l d a n 2 0 . Y ü z y ı l a

İÇ İN D E K İL E R

S u n u ş ....................................................................................................................................................................9

BÖLÜM I 16. Y ü z y ıld a n 18. Y üzyıla T ü rk F ü tu h a tı B o y u n c a A ra p Ü lk e le r i.....................................

11

B Ö L Ü M II M ıs ır ’a F ra n sız S eferi ( 1 7 9 8 - 1 8 0 1 ) ...............................................................................................

37

B Ö L Ü M III M e h m e t A li Y ö n e tim i A ltın d a M ı s ı r ............................................................................................. 47 B Ö L Ü M IV 19. Y üzyıl B a ş la rın d a F ilis tin , S u riy e ve I r a k ............................................................................. 60 BÖLÜM V 18. Y üzy ılın S o n u n d a - 1 9 . Y ü zy ılın B a şın d a V a h h a b ile r ve A r a p Ü l k e l e r i ................... 73 BÖLÜM VI M ıs ırlıla r ın A r a b is ta n ’ı F e th i

81

B Ö L Ü M V II D o ğ u S u d a n ’ın M e h m e t A li ta r a f ın d a n F e th i. M o ra S e f e ri.................................................. 89 B Ö L Ü M V III M e h m e t A li’n in S u riy e ve F ilis tin iç in M ü c a d e le s i M ıs ır ’ın M a ğ lu b iy e ti ....................

98

B Ö L Ü M IX T a n z im a t D ö n e m in d e L ü b n a n , S u riy e ve F ilis tin (1 8 4 0 -7 0 ) ......................................... 114 BÖLÜM X Ira k , 1 8 3 1 ’d e n 1 8 7 1 e T a n z i m a t ...................................................................................................... 131 BÖ LÜ M XI 1 8 4 0 ’ta n 1 8 7 0 ’e A r a b is ta n Ü lk e le r i...............................................................................................

137

B Ö L Ü M X II 19. Y üzyıl O r ta la r ın d a M ıs ır ( 1 8 4 1 - 7 6 ) ..................................................................................... 143 B Ö L Ü M X III F ra n s ız la r ın C e z a y ir’i İşgali ve C e z a y ir H a lk ın ın A b d ü lk a d ir Ö n d e r liğ in d e B a ğ ım s ız lık S a v a ş ı......................................................................... 156

B Ö L Ü M X IV T u n u s ’u n F in a n s a l E sa re ti ve B ir Y a rı-S ö m ü rg e y e D ö n ü ş tü r ü l m e s i .........................

170

BÖ LÜ M XV M ıs ır ’ın F in a n s a l E s a r e ti....................................................................................................................

] 76

BÖLÜM XVI M ıs ır ’d a U lu sa l B a ğ ım s ız lık H a re k e ti (1 8 7 9 -8 1 ) .................................................................. 186 B Ö L Ü M X V II A ra b i P a şa A y a k la n m a s ı....................................................................................................................

198

B Ö L Ü M X V III B rita n y a Y ö n e tim i A ltın d a M ıs ır ( 1 8 8 2 - 1 9 1 4 ) ...................................................................... 214 B Ö L Ü M X IX S u d a n ’d a M e h d i D e v l e t i .................................................................................................................... 231 BÖLÜM XX 1 8 7 0 -1 9 1 4 Y ılları A ra s ın d a C e z a y ir ...........................

......................................................244

BÖLÜM XXI T u n u s’u n F ra n sız E m p e ry a liz m i T a ra fın d a n Z a p t E d il m e s i ........................................... 256 B Ö L Ü M X X II F ra n s ız la rın F as’ı İ ş g a l i ...................................................................................................................... 267 B Ö L Ü M X X III İta ly a n la rın L ib y a’yı İ ş g a l i ..............................................................................................................282 B Ö L Ü M X X IV 19. Y üzyıl S o n u n d a S u riy e, F ilistin ve I r a k ............................................................................ 290 BÖLÜM XXV Jö n T ü rk D e v rim i ve A ra p Ü lk e le ri

305

BÖLÜM XXVI 1 8 7 0 -1 9 1 4 Y ılları A r a s ın d a A r a b is ta n ......................................................................

321

B Ö L Ü M X X V II I. D ü n y a S a v a ş ın d a (1 9 1 4 -1 8 ) A ra p Ü lk e le r i...................................

338

Su n u ş

Sovyetler B irliğinin, M o d e rn Arap ta r ih in d e önde gelen u z m a n la r ın d a n biri olan ta n ın m ış A rap u z m a n ı V lad im ir Borisovich Lutskiy (1906-1962) ta ra fın d a n kalem e a lm a n A rap Ülkelerinin Yakın Tarihi, y a z a rın ın ö lü m ü n ­ den sonra basılmıştır. Lutskiy’n in b u kitabı, Rus ya da Sovyet litera tü rü n d e m o d e rn d ö n e m ­ de, A rap ların sistem atik bir ta r ih in in yazılm asına yönelik ilk girişimdir. Lutskiy bağım sız bir ta rih disiplini o larak Arap ü lkelerinin m o d e r n ta r i­ hi a la n ın d a k i eğitim ine 1930’larda başladı. K endisini ta m a m e n k o n u su n a adam ış hevesli biri oiarak, yeni yoilar denem ek ten hiçbir z a m a n ç e k in m e ­ yen yazar, haklı olarak Sovyet A rap tarihçileri O k u lu n u n k u ru c u su olarak kabul edilir. D e v rim ö ncesinin klasik Rus oryantalistleri m o d e rn A rap ta rih in e b ü ­ y ü k bir ilgi gösterm emişlerdir. Gazeteciler, diplom atlar ve askerî yetkili­ ler A rap ta rih in e sadece Şark Meselesi ya da Avrupalı güçlerin sömürgeci politikalarıyla bağlantılı olarak d eğinmişlerdir. Rus ekolündeki önem lerine rağm en K. M. Bazili’n in Türk H âkimiyeti A ltında Suriye ve Filistin (Rusça) ve A. A d a m o v ’un Geçmişinde ve B ugününde Arap Ir a k ’ı ve Basra Vilayeti (Rusça) gibi etkileyici çalışmaları bile Arap ülkelerinin tekil tarihleri ü z e ri­ ne yazılmış makaleler o lm a n ın ötesine geçemiyordu. Sovyetler d ö nem inde, başta Mısır, Suriye, Sudan ve A rabistan olm ak üzere Arap ü lk elerinin tarihiyle alakalı birçok ilgi çekici m akale ve m o ­ nografi yayınlanm ıştır. B ununla birlikte, b u çalışm aların hiçbiri 19. yüzyıl d ö n ü m ü n d e Arap ta r ih in in tutarlı ve sistematik bir d ö k ü m ü n ü sağlam ak için yola çıkm am ıştır. Yine b u n la rın hiçbiri Arap d ü n ya sın ın ta r ih in in ve gelişiminin, m o d ern z a m a n la rd a k i k o n u m u n u n ve rolün ün k ap sam lı bir fotoğrafını vermez. Rus tarihsel geleneğinin olm ayışının, ko nu üzerine görece sınırlı sayıda literatür b u lu n m a s ın ın ve Arap t a r ih in in başlıca pro blem lerinin hem Rus hem de yabancı k a y nak lard a çok az çalışılmış olm asının, Lutskiy n in k i­ tabında etkisini göstermesi k açınılm azdı. Kitapta yer alan bazı b ölüm ve kısım lar eksiktir. Ö rneğin, g ü n ü m ü z d e dün ya ta rih in d e bir boşluk oiarak kalan, Fas’ın sosyal ve ek on o m ik ta rih in e ait herhangi bir kısım yoktur.

İleri a ra ştırm a la r ve som ut detaylara ihtiyaç d u y u ld u ğ u n d a Lutskiy sa­ dece ana hatları ve nireng i n o k taların ı verir. Fakat bu, m o d e rn Arap t a r ih i­ ni sistem atikleştiren ve genelleştiren ilk girişim olarak o n u n çalışm asının ehem m iy etin i azaltmaz. Lutskiy M arksist-L eninist bir bakış açısıyla yazar. Avrupalı güçlerin k o ­ lonyal politik alarını şiddetle eleştirir ve o n la rın D o ğ u ’daki varlıklarını bir şer olarak sayar. Kitabı, A rap h a lk la rın a karşı d e rin d e n hissedilen sıcak bir şefkat d u y ­ gu su n d a n , ke ndilerini T ü rk paşa la rd a n ve A vrupalı sömürgecilerden k u r ­ ta r m a k için verdikleri m ücadelelerin c o şk u su n d a n ve A rap h a lk la rın ın geleceğine ve kendi yaşam b içim lerini seçme yeteneklerine duyduğu in a n ç ­ ta n esinlenm iştir. Lutskiy ’n in kitabı çok zor ve itinalı bir ça lışm a n ın so ­ nucudur. Şim diki şekli, h azırlan m ası birkaç yılı alan bir dizi dersten (k o n ­ feranstan) ibarettir. 1936’da, M oskova D oğu A ra ştırm a la rı E n s titü sü n d e , M oskova Ü niversitesind e ve diğer birçok yüksek ok ulda ders vermeye b a ş ­ ladı. D erslerinin bazıları, Sömürge ve Bağımlı Ülkelerin M od ern Tarihi, Moskova, 1940 (Rusça) ders kita b ın d a ayrı b ölüm ler olarak gözükür. Sonrasında Lutskiy üniversite derslerini dikkate değer şekilde a r ttı r m ış ­ tır. H âlih a z ırd a k i kitap, 1949 ve 1953 arasınd a Moskova Ü niversitesinde Lutskiy ’den iletilen ders d iz isinin var olan geniş baskısının bir versiyonu­ dur. Maalesef, bu ders diz isinin kelimesi kelim esine bir kaydı tutula m a mıştır. Kitap bu yüzden, Lutskiy ’n in kendi arşivi ve öğrenci n o tla rın ın özet­ lerine dayanarak, gözden geçirilm iş ve genişletilmiş, önceki yıllarda a k ta ­ rılan derslerin kelimesi kelimesine s u n u m u n d a n derlenmiştir. Fransa’n ın C ezayir’i ele geçirm esini ele alan derslerin kelimesi kelimesine kaydı o lm a ­ d ığ ın d a n O n ü ç ün c ü b ö lü m Lutskiy n in de k atk ıd a b u lu n d u ğ u “Sömürge ve Bağımlı Ü lkelerin M o d e rn T a rih i” adlı eserin O n birinci bölü m ü n e d a ­ yan m ak tadır. A rap Ü lkelerinin M o d e rn Tarihi n in h azırlan ışınd a adı geçen kitabın, özellikle 10. ve 22.b ölüm leri başta olm ak üzere, diğer bazı b ö lü m le ­ rin d e n de yararlanılm ıştır. Bölüm 19 (Doğu Su d a n ’daki M ehdi Devleti), Bölüm 20 (1870-1914 a r a ­ sında Cezayir) ve Bölüm 27 (I. D ü nya Savaşında Arap Ülkeleri 1914-1918) R. G. Landa; Bölüm 4 (19. yüzyılın başınd a Filistin, Suriye ve Irak), Bölüm 9 (T anzim at d ö n e m in d e Lübnan, Suriye ve Filistin) ve Bölüm 24 (19. yüzyılın son la rın da Suriye, Filistin ve Irak) ise I. M. Smilyanskaya ta ra fın d a n yayı­ m a h azırlan m ıştır. M. S. Lazarev’in hazırladığı m ateryaller b ölüm 25 ve 27 için kullanılm ıştır.

N. î v a n o v

BÖLÜM I

1 6 . Y Ü Z Y I L D A N 1 8 . Y ÜZ YI LA Türk Fü t u h a t i B o y u n c a A rap Ü lkeleri

16.

y ü z y ılın b a ş la r ın d a , h e m e n h e m e n t ü m A r a p ü lk eleri T ü rk le r

t a r a f ı n d a n z a p t e d ilm iş ve O s m a n lı D e v le tin e d â h il e d ilm iş ti. 1514’te S u lta n Selim (Yavuz) T ü r k o r d u s u n u n K uzey I r a k ’ı ele g e ç irm e sin e ö n ­ c ü lü k e tm işti. 1516’d a Suriye ve F ilistin ’i M ıs ır M e m lu k l e r in d e n a lm ış ve b ir yıl s o n r a d a M e m l u k o r d u s u n u b o z g u n a u ğ r a tıp b u devleti o r ta d a n k a ld ır m ış , M ısır ve H ic a z ’ı ele g eçirm işti. A r a p ü lk e le r in in T ü r k le r t a r a f ı n d a n fethi, I. S e lim ’in halefi, S ultan I. S ü le y m a n (K a n u n i) t a r a f ı n d a n d a d e v a m e ttirilm iş tir . 1520’de T ü r k k o r s a n ı B a rb a ro s H a y r e t tin k e n d is in i T ü r k S u lta n ın ın v asalı ila n edip, C e z a y ir ’i ele g e ç irm iş ti ve 1533 y ıl ı n d a n itib a re n S u lta n ü lkey i y ö n e t m e ­ si için İ s t a n b u l ’d a n re sm î yetk ili g ö n d e r m e y e ba şla m ıştı. T ü r k le r ilk kez 1534’te T u n u s ’u ele g e ç irm e k için b ir g ir iş im d e b u lu n a c a k tı. İs p a n y o lla r t a r a f ı n d a n geri p ü s k ü r t ü l ü p 1574’e k a d a r d a ü lk e n in t a m a m ı n ı n e g e­ m e n liğ in i k a z a n a m a m ı ş la r d ı. T ü r k le r 1551’de T ra b lu s ’u ele g eçirm işti. T ü r k y ay ılm ası A r a p Y a r ı m a d a s ın a k a d a r g e nişlem işti. 1532’de, Yemen ve K ız ıld e n iz S o m a li s a h ille rin i fe th e tm işle rd i. M u su l, G ü n e y I r a k ’ta k i ilerlem eler için b ir b a şla ng ıç n o k ta s ı o la r a k h iz m e t ed ecekti. I r a k ü z e ­ r in d e e g e m e n lik k u r m a k için T ü r k le r ve İ r a n lıl a r a r a s ın d a k i ço k eskilere d a y a n a n m ü cadele, T ü r k le r in 1638’d e k i zaferiyle s o n u ç la n m ış tı. I r a k ’ta n so n ra , T ü r k le r Basra Körfezi k ı y ıla r ın d a k i El H a s a ’yı (Ahsa) da ele g e ç ir­ m işti. Bu n ed e n le , y a k la ş ık b ir asır z a r f ın d a Fas’ın batısı, iç A r a b is ta n ve A ra p Y a r ı m a d a s ı n d a U m m a n h a r iç h e m e n h e m e n t ü m A ra p ülkeleri O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n a d â h il e d ilm iş ve b u ra la r, ü ç - d ö r t y ü z y ıl b o ­ y u n c a , y e rin i 19. ve 20. y ü z y ılla r d a A v ru p a lı k a p ita list g ü ç le rin ço k d a h a

şid detli b o y u n d u r u ğ u n a b ır a k a c a k o lan T ü r k b a s k ıs ın d a n z a r a r g ö r e ­ cekti. A r a p ü lk e le rin i f e th e tm e k için O s m a n lı fe o d a lle rin i k ış k ı r t a n şey neydi? İlk o la ra k , feodal sistem s ö m ü r ü s ü n ü h a lk la r a d a y a tm a arz usu . Ayrıca, A ra p ü lk e le r in in d ü n y a tic a r e t yolları ü z e r i n d e k i k o n u m u n d a n elde edile n ava nta jla r d a m e v c u ttu . O s m a n lı feod alleri C e z a y ir ’i, T u n u s ’u ve T r a b lu s ’u k o n tro l ederek, A v ru p a ülkeleriyle geniş ölçekli b ir ticareti s ü rd ü re b ilm iş ; h a tta A v ru p a lıla rı s ık ış tır a r a k A k d e n i z ’de k o r s a n lı k y a ­ p ab ilm işle rd i. (K o rsa n lığ ın d e n iz t ic a r e ti n i n ö n e m li b ir p a rç a sı o ld u ğ u b u d ö n e m , ilk serm ay e b ir i k i m d ö n e m iy d i.) Son o la ra k , M ısır, Suriye ve Irak , H i n d i s t a n ’a (Ü m it B u r n u n u n e tr a f ın ı d o la şa ra k ) d o ğ r u d a n b ir d e ­ n iz y o l u n u n k e ş f in d e n s o n r a b ir şekild e a z a lm ış olsa da, b ü y ü k k â rla r sa ğ la m a y a d e v a m eden, A v ru p a ile D o ğ u a r a s ın d a çok ö n e m li t r a n s it t i ­ c a r e t m erkezleriydi. O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u ’n a b a ğ lılığ ın derecesi ü lk e d e n ülk ey e d e ğ i­ şik lik g ö ste rm e k te y d i. Cezayir, T u n u s ve T ra b lu s O s m a n lı eyaleti o la ­ r a k a d d e d ilird i, fak at 17. y ü z y ılın b a şla m asıy la birlik te , Babıali’d e n b a ­ ğ ım s ız lık la r ın ı esas itib ariyle k a z a n m ış la r d ı. 17. y ü z y ılın o r ta la r ın d a T ürkler, Y e m en ’de g ü ç le rin i y itirm işle rd i. H a tta T ü r k p a ş a l a r ı n ı n y e r ­ leştirild iğ i Suriye, F ilistin, M ısır ve I r a k ’ta B abıali’n i n e g e m e n liğ i g enel­ likle g ö sterm e lik ti. G e re k s u lta n a k a rşı k o m p lo la r k u r a n paşalar, gerekse T ü r k p a ş a l a r ın a b a ş k a l d ır a n yerel A r a p feodal beyleri ve z a m a n z a m a n g ö r ü le n şid d e tli a y a k la n m a la r O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n u sarsm ıştır.

Arap Ülkelerinin Toplumsal Düzeni. Osmanlı Feodalizm i T ürkler, A ra p ü lk e le rin d e destek k a z a n m a kaygısıyla, fe tih le rin d e n ö n c e v a r o la n to p lu m s a l d ü z e n i, b ir k u r a l olarak , m u h a f a z a e tm işle rd ir. Yani to p r a k ve i k t id a r yerel fe o d a lle rin e lind e k a lm a y a d e v a m e tm iştir. O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n A ra p ey a le tle rin d ek i t o p r a k sahipliğ i siste­ m i o ld u k ç a k a r m a ş ık tır . T ü m to p r a k la r üç tem e l g r u b a b ö lü n ü r d ü ; en ü st s a h ib in in su lta n o ld u ğ u devlet to p r a k la r ı (m iri arazi), d in î k u r u m l a ra ait to p r a k la r (v a k ıf arazi) ve şahsi to p r a k la r (m ü lk arazi). B u n u n y a n ı sıra, k o m ü n a l to p r a k sah ip liği de ba z ı ü lk elerd e v a r lığ ın ı s ü r d ü r m ü ş tü r . Bireylere ait to p r a k la r görece k ıttı ve sa h ip le ri u y g u n g ö r d ü ğ ü n d e b u t o p r a k la r ı s a ta b ilird i. Devlet, özel m ü lk iy e tli to p r a k l a r d a n sadece b ir to p r a k v ergisi a lırdı; i n s a n l a r ya ö ş ü r (o n d a b i r k a d a r) ya da b a z e n h a s a d ın y a r ıs ın ı teşk il e d e n h a r a ç ö d e m e k z o ru n d a y d ı. H a r a ç h a s a d ın m i k t a r ı n a göre d e ğ iş ik lik g ö s te r ir d i ya da b i r i m a la n a göre sa b itlen ird i.

G a y r i m ü s lim le r ayrıc a b ir kelle vergisi (cizye) ö d e rd i. K u ra l o la ra k , özel t o p r a k l a r b ü y ü k feo dal b eylere a itti ve o r t a k ç ılık siste m i e sa s ın a göre k ö y lü le r t a r a f ı n d a n işlen ird i. D in î k u r u m l a r geniş a razilere sa h ip ti. D in î k u r u m m ü lk le ri (vakıf­ lar) b ağ ışlarla o l u ş tu r u lu r ve v e rg id e n m u a f t u tu lu r d u . M ü s lü m a n d in a d a m l a r ı sınıfı feo dal s iste m in başlıca d a y a n a k n o k ta sıy d ı ve sistem i p e k iş tir m e k için b ü y ü k feod al beyler M ü s l ü m a n d in î k u r u m i a r a b ü y ü k m ü lk le r s u n m u ş tu r ; cam iler, m ed reseler, b ü y ü k tekkeler. K ü ç ü k köylüler için, feodal b e y le rin g a s p ın d a n k o r u n m a k a m a cıy la k e n d i k ü ç ü k arazi p a r ç a la r ın ı d in î k u r u m i a r a feda e tm e le ri a lış ılm a m ış b ir d u r u m değildi. ( Ç o ğ u n lu k la b u k ü ç ü k sa h ip le r to p r a ğ ın k u l l a n ı m ı n ı a ile n in so y u tük en in c e y e k a d a r e lin de t u ta r d ı. D in î k u r u m i a r a y a ln ız c a vergi ö d e m e k z o ru n d a y d ıla r.) D in î k u r u m a r a z ile rin d e k i (vakıflar) k ö y lü le rin d u r u m u feodal b e y in a lt ın d a k ile r d e n d a h a iyi değildi. Bazı A ra p ü lk elerin d e , T ü r k l e r in fethi z a m a n l a r ı n d a h â lâ k o m ü n a l to p r a k sa h ipliği m e v c u ttu . K u zey A frik a , I r a k ve A r a b i s ta n ’ın ç o b a n göçerleri a r a s ın d a otlaklar, b e d e v i k a b ile le r in in o r t a k m alıydı. Fellah to p lu lu k la rı, b e lirle n m iş t a r ı m a la n la r ın d a , arazileri p e r iy o d ik o la ra k b ü y ü k aileler ve bireysel h a n e h a lk la r ı a r a s ın d a y e n id e n d a ğ ıtıy o rd u . B u n u n gibi ü lk elerde, T ü r k f ü tu h a tç ıla r kö y lü le rin to p r a k l a r ı n ı zorla is tim lâ k p o litik a s ın ı izlem işlerdi. K o m ü n a l to p r a k la r devlet m a lı o la r a k ilan e d ilm iş ve kabile s o y lu la r ın ın - e m i r l e r ve ş e y h le r - bireysel k o n tr o lü a ltın a geçm işti. T ü r k fü tu h a tç ıla r, k o m ü n a l to p r a k s a h ip liğ in i k a ld ır ır k e n , genellikle fellah to p lu lu k la r ın ın , feodal s ö m ü r ü s iste m in e b ir ek gibi m u h a f a z a s ı ­ nı s ağ lam ışlard ı. T ü m to p lu lu k v e rg ile rin v a k t in d e ö d e n m e s i için toplu o la r a k s o r u m lu t u tu lu r d u . Topluluk, ayrıca b e y in t o p r a ğ ı n ı n işlen m e siy ­ le de ilg ilenirdi. O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a e n yaygın t o p r a k kategorisi, ha s ve tı m a r diye iki g r u b a b ö l ü n m ü ş devlet arazileriy di. H a s 100 bin akçeyi a ş a n geliri o la n geniş b ir m ü lk tü r ; has ya kişisel o la r a k su lta n a b a ğ lıd ır ya d a b ir şe h z a d e y e veya g ö re v in i s ü r d ü r d ü ğ ü m ü d d e tç e y ü k ­ sek r ü tb e /m e v k i sa h ib i b ir k im s e y e s u n u lm u ş t u r . T ım a r la r ise s ip a h i­ lere (süvariler) y a ş a m b o y u v erilirdi. S ip ahiler d e v le tin v e r g ile n d ir m e ­ s in d e n m u a f tu tu l m u ş t u . B u n a m u k a b il, d ü z e n li o la r a k d e n e tim le r d e b u l u n m a k ve sü varileriyle sava şla rda yer a l m a k gibi b irin c i s ın ı f askerî h iz m e t s u n m a k l a z o r u n lu tu tu lu r la r d ı. A tlı sü v a ri sayısı, t ı m a r d a n elde e dilen gelir m i k t a r ı n a bağlıydı. G en ellikle, h e r üç b in akçeye b ir süvari te m i n e d ilm eliyd i. T ım a r la r z e n g in lik le r in e göre iki g r u b a ay rılırd ı. 20

b i n akçe ü z e ri geliri o la n askerî t ı m a r l a r a Z e a m e t, sa h ip le rin e ise Z a im d e n ilm e k te y d i. 20 b in akçeye k a d a r geliri o la n t ım a r l a r a ise d o ğ r u d a n t ı m a r ve s a h ip le rin e de t ım a r c ı ya d a t ım a r l ı d e n ilm e k te y d i. K e n d i y a ş a m sü re sin d e , b ir sip a h i askerî y ü k ü m l ü l ü k l e r i n i ö ze n li b ir şek ilde y e rin e getirirse, ö lü m ü n d e n s o n r a m ü l k ü k e n d i o ğ lu n a geçerdi. A yn ı şekilde h â z in e y e ke fa ret ö d e d ik le r i n d e yeni b ir sözleşm e e d in ir le r ­ di. T ım a r sözleşm esi k a tı b ir s ın ı f te m e lin e d a y a n m a k ta y d ı ve soylularla s ın ırla n d ırılm ış tı. H e r y en i s ip a h in in ik i Z a i m ve o n t ı m a r lı t a r a f ı n d a n d e ste k le n m e s i g e re k m e k tey d i. K ent s a k in le r in e ise t ı m a r v e rilm e z d i. T ım a r ara z isi o la n z e a m e t ve h as, vergi ö d e y e n n ü f u s u n - r e a y a ( s ü r ü ) - ezici ç o ğ u n l u ğ u n u teşkil e d e n köylüler ta r a f ı n d a n işle n ird i ve kö ylüler esas itibariyle to p r a ğ a bağlıydılar. Ö ş ü r ya d a h a r a ç ö d e m e k , kış ve yaz o tla k la r ı n ın , d e ğ ir m e n le r i n k u l l a n ı m ı için, t ü t ü n içm e k vs. için vergi ö d e m e k gibi çeşitli y ü k ü m l ü l ü k l e r i ifa e tm e k z o ru n d a y d ıla r. H ır is tiy a n re a y a n ın d u r u m u d a h a d a b e te rd i. H ır is tiy a n la r ayrıca, cizye (kelle vergisi) ya d a h a r a ç ö d e m e k z o ru n d a y d ıla r. A sk erî t ı m a r sistem i Ö n A sya’d a ve B a lk a n Y a r ı m a d a s ı n d a ya ygındı. I r a k ve Suriye’n i n k u z e y k ı s ım la r ı h a r iç A ra p ü lk e le rin d e ç o k g elişm e ­ m işti. T ürk ler, H a le p ve k ı s m e n M u s u l e y a le tle rin d e a s k e r î- tım a r to p r a k sah ip liği s is te m in i u y g u la m ış la rd ı. D iğ er ü lk e le rd e ise to p ra k , ç o ğ u n l u k ­ la s u l ta n ın v e k ille rin e vergi ö de ye n yerel feodal b e y le rin e lin d e ka lm ıştı. M ıs ır ’da, M e m lu k su lta n la r ı z a m a n ı n d a v a r o lan feodal to p r a k s a h i p ­ liği sistem i b ü tü n ü y le m u h a f a z a ed ilm iştir. T ü m to p r a k la r feodal beyle­ r i n y a n ı sıra m ü lte z im le re (to prak sahibi-vergi çiftçisi), T ü r k p a ş a la r ın a ve M ü s l ü m a n d in a d a m l a r ın a aitti. Toprak, u su le n devlet m ü lk ü o la ra k n ite le n d irilir d i fakat m ü lte z im le r t a r a f ı n d a n d a ik tisa p edilebilirdi. Bir köyde b ir d e n ç o k to p r a k a ğ a sın ın o ld u ğ u d u r u m l a r d a m ü lk le r farklı sa­ h ip le r a r a s ın d a b ö lü neb iliyork en, b irç o k m ü lte z im de, N u b y a n şeyhleri ö rn e ğ in , dü zinelerce köye sahip olabiliyordu. M ültezim ler, T ü r k görev­ liler ve m e m u r l a r a r a s ın d a n o ld u ğ u gibi yerel A r a p şeyhleri a r a s ın d a n da seçilebiliyordu. M ıs ı r ’ın T ü r k h ü k ü m d a r la r ı, aslen köle o lan ve askerî h iz m e tle r için y e tiştirilm iş M e m lu k le r a r a s ı n d a n özel k o r u m a o lu ş tu r m a geleneğini M e m l u k s u lt a n la r ın d a n m ir a s o la ra k alm ışlardı. T ü r k beyleri M e m lu k le r i ö n e m li devlet işlerine a ta m ış la r d ır ve o n la r a geniş araziler verm işlerdir. B u n u n b ir s o n u c u olarak, 18. y ü z y ılın s o n la r ı n a d o ğ r u M ısır b ö lg e sin in üçte ikisi M e m lu k le r in elind e to p la n a c ak tı. Böylece b u s ın ıf M ısır feodal s ın ıf ın ın h â k i m k a t m a n ı h a lin e gelm işti. M ü lte z im le r askerî h iz m e tle r d e n m u a f tu tu ls a la r d a vergiyle m ükelleftiler. M ü lte z im le r ta ra -

f m d a n ö d e n e n vergiler özel b ir m e m u r (defterdar) t a r a f ı n d a n t u t u l a n özel b ir kayıt a ltına alm ıy o rd u . V e rg in in v a k tin d e ö d e n m e d iğ i d u r u m la r d a , m ü lk m ü sa d e re e d ilir ve yeni bir sah ib e verilirdi. T o p ra k sahipliği genellikle m ir a s o la r a k a k ta r ılır d ı. M e m l u k le r d ö ­ n e m in d e , to p r a k b a b a d a n o ğ u la geçm ezd i; a k sin e e fe n d id e n e n çok sev­ d iği kö lesine geçerdi. S a h ib in ö lü m ü n d e n s o n ra m ira s ç ıs ın ın , hâ z in e y e b ü y ü k b ir k efaret t u t a r ı ö d e m e si g e re k iy o rd u (üç y ıllık k ir a a r tı to p r a ğ ın b e d e lin in beşte biri). H e r iltiz a m d a ( m ü lte z im in m ü lk ü ), to p r a k iki b ö lü m e a yrılırd ı; Bey to p ra ğ ı ya da usia' ve tahsis e d ilm iş t o p r a k ya d a atar (iltiz a m a tahsis e d ilm iş to p r a k -çev.). B eyin to p r a ğ ı a n g a ry a sistem iyle ya d a (çok n a d ir d u r u m l a r d a ) k i r a l a n m ı ş e m e k le işlenirdi. T ahsis e d ilm iş to p r a k la r ise köylülere y a ş a m b o y u v e rilird i. A d ı geçen ik in c i siste m d e A şağ ı M ıs ır ’da to p r a k b e y in e k ir a o la ra k p a r a ö d e n ir d i ve Y u k arı M ıs ır ’d a ise ay ni k ira ö d e n ir d i. Ayni k ir a 50 a r d e b lik b ir b u ğ d a y h a s a d ı n ı n 20-35 a r d e b in d e n m ü t e ş e k k ild i r (1 a rdeb = 15 0 kg - ç e v ) . Bir köylüye m ir a s o la r a k b ir to p r a k p a rç a sı k a ld ığ ın d a , m ü lte z im e b ü y ü k m i k t a r d a b ir ke fa re t t u ta r ı ö d e m e k z o r u n d a o lu rd u. M a l - e l - h u r r ( m ü lte z i m in z o rla a ld ığ ı n a k d î k i r a -çev.) o l a r a k b ili­ n e n n a k d î k i r a m ü l t e z i m t a r a f ı n d a n k ö y lü le r d e n t o p l a n ı r d ı ve üç e şit­ siz p a r ç a y a b ö l ü n ü r d ü . Bir p a r ç a s ı B a b ıa li’ye v ergi o la r a k ö d e n ir d i. Bu p a rç a , 18. y ü z y ı l ı n s o n u n d a y ıld a 8 0 .0 0 0 .0 0 0 m e d i n e k a d a r d ı ve K a h ire p a ş a s ı n a te s lim e d ilir d i. D iğ e r p a r ç a e y a le t id a r e m a s r a f l a r ı iç in k u l l a ­ n ı l ı r d ı (idare, bölgesel y ö n e tic i- k â ş if le rd e n s o n r a k a şifa o la r a k a d l a n ­ dırıld ı). Bu d a y ıld a 50.0 00 .00 0 m e d i n e k a d a r d ı. Bu ik i m i k t a r k a n u n t a r a f ı n d a n s a b itl e n m i ş ti ve k o ş u ls u z ö d e m e y e ta b iy d i. M a l - e l - h u r r ’u n k a l a n p a r ç a s ı m ü l t e z i m i n p a y ın a d ü ş e rd i. 1798’de, a y n i p a r a l a r h a riç , b u m i k t a r n a k i t 180.000.000 m e d i n e k a d a r d ı. F a k a t t o p r a k b e y le ri bu m i k t a r d a n y in e d e m e m n u n d e ğ ille rd i. M a l - e l - h u r r ’u n y a n ı sıra, g e le ­ n e k se l y e n iç e ri v e r g ile r in e - b a r r a n i - (ilk b a ş l a r d a k ö y lü le r t a r a f ı n d a n v e rile n g ö n ü llü a y n i h e diyeler; s o n r a s ın d a , z o r u n l u n a k i t ö d e m e le r) de zo rla el k o y m u ş la r d ır . 1798’de, b u ve rg i 10.000.000 m e d i n e k a d a r b ir m i k t a r sa ğ la m ış tır . T ü m b u n l a r a ilaveten, h e r k ö y yerel v e rg ile r ve g ü m r ü k l e r ö d e m e k z o r u n d a y d ı. Vergiler, k ıd e m li ş e y h in y a rd ım ıy la , b ir k a y m a k a m (alt yönetici) b a ş ­ k a n lı ğ ı n d a k öy id aresi t a r a f ı n d a n to p la n ır d ı. H e r yıl h a s a d ı ta k i b e n köye 1

Usia: T o p lu m u n ih tiy a ç la r ın ı k a r ş ıla m a k için ta h s is e d ild iğ i h a ld e s o n r a d a n to p r a k b e ­ y in in m ü lk ü o la n to p ra k la r, -çev.

b ir s a r r a f (para-takasçısı) gelirdi. Sarraf, m ü lte z im to p r a k b e y in e h iz m e t eden, ç o ğ u n lu k la K ıpti o la n b ir k e n t s ak in iy di. H a s a d a d e ğ e r biçer, vergi m i k t a r ı n ı belirler ve t o p la n m a s ın ı ay arlard ı. H iz m e ti n e k a r ş ılık o la ra k sarraf, fe lla h la r d a n ilaveten b ir vergi to p la rd ı. Ayrıca, k öy y ö n e tim in e d â h il o lanlar; t o p r a k b e y in in vekili, k a m u işle rini de y ö n e te n arazi kad a s t r o c u s u k h a u li , b ir p o lisin f o n k s iy o n la r ın ı y ü r ü t e n ve fe llahları k ı r ­ b a ç la m a y a k a tıla n m e ş h e d ( O rta Ç ağ M ısır polisi -çev.) ve to p r a k b e y i­ n i n ta h ıl a m b a r ı n ı k o r u y a n bekçiydi. M a r x t a r a f ı n d a n s ır a la n a n H in t to p l u m u n d a k i m e m u r l a r d a n farklı o la r a k b u n la r, to p r a k b e y in i n d o ğ r u ­ d a n ü re tic ile r-fe lla h la r ü z e r in d e ik tis a d i ve p o litik o to rite sin i sağlayan hiz m e tç ile rd i. M ı s ır ’d a o ld u ğ u gibi, Suriye ve L ü b n a n ’d a d a fü tu h a t ç ıl a r feodal sis­ te m i k o r u d u la r. T o p ra k A r a p so y lu la rın e lin d e k a ld ı (K uzey Suriye h a ­ riç). T ü r k le r in y ö n e tim i a ltın d a L ü b n a n , M a ’a m h a n e d a n ı n ı n h ü k m e t ­ tiği o t o n o m b ir p re n slik ti. 17. y ü z y ılın s o n u n d a k e n d ile rin i T ü r k s u lta ­ n ı n ı n vasalı o la r a k g ö re n ve o n a vergi veren Şebab a ile sin in k o n tr o lü n e geçti a n c a k bö lgede h e r h a n g i b ir T ü r k birliği yerleşik değildi. Suriye’de de b e n z e r b e y lik le r v a rd ı, ö r n e ğ in L azk iy e’de. L ü b n a n ’d a k i feo dal to p lu m , K .M Bazili’n i n “T ü r k Y ö n e tim i A ltın d a Suriye ve L ü b n a n ” adlı k ita b ı n d a d a (Rusça b a sılm ıştır) ifade ed ildiği gibi h iy e ra rşik b ir yapıya sa h ip ti. Bu ülke, K e sru a n , M e tn ve Şuf o lm a k üzere, yerel h a n e d a n l a r t a r a f ı n d a n y ö n e tile n 3 bölgeye a y rılm ıştı. Bu bölgeler de gid e rek d a h a k ü ç ü k b ir im le r e b ö lü n m ü ş tü . B enzer b ir sü reç Lazkiye p r e n s liğ in d e ve g ü n e y Suriye’de de c e rey an etti. H iy e r a r ş i n in tep esinde, H alep , Şam ve Sayda’d a yerleşik o lan T ü r k p a ş a la r ı b u lu n u y o r d u . Bunlar, A r a p e m irle ri ve p a d iş a h a r a s ın d a k ö p r ü vazifesi g örü y o rla rd ı. F eo dal h ü k ü m d a r k e n d i to p r a ğ ın ın m u t la k yöneticisiydi. E m ir ve şeyhlerse tabi o ld u k la r ı h ü k ü m d a r ı n o r d u s u n a süvari sağlar, vergi to p la r ve h a ra ç öd e rd i. H epsi son derece varlık lıyd ı. L ü b n a n E m iri II. F a h r e d d in im p a r a to r lu ğ u n e n z e n g in i o la ra k n a m salm ıştı. Sarayı o la ğ a ­ n ü s t ü şaşaalıydı. Yıllık g e lirin in 900.000 lira o ld u ğ u t a h m i n e diliyo rd u, b u n a ilaveten T ü r k p a d i ş a h ı n a 340.000 lira vergi ö d ü y o rd u . 18. y ü z y ıld a S a fa d ’da h ü k ü m s ü re n Şeyh Z a h i r ise 50.000 sterlin c iv a r ın d a b ir gelire sa h ip ti. Suriye ve F ilistin ’in ü c ra k e s im le r in d e ise ilkel k o m ü n a l sistem v a rlığ ın ı s ü r d ü r ü y o r d u . F e o d a lle ş m e n in ağır ilerlediği b u bölgeler u z u n m ü d d e t çeşitli sayıda g ö ç m e n ve yerleşik kabilelere ev sa h ipliği yaptı. H a tta kabile şeyhleri, feodal y ö n e tic id e n ziyade kabile ve aşiret reisle­ ri gibiydi. Volney (1784), g ü n e y F ilis tin ’de, geçm iş z a m a n l a r d a n k a lm a

bir kab ile şe y h in i b e tim le m iş tir . 500 sü v a riy i k o m u ta e d e n şeyh, aynı z a m a n d a sığ ırlara göz k u l a k olur, aile sin in üyeleriyle b irlik te çalışır ve b u n a b e n z e r işler y ap ardı. R u h a n i feo daller ve ra h ip le r ö n e m li b ir role sa h ip ti. Suriye, L ü b n a n ve F ilis tin ’de o n civarı H ır is tiy a n ve M ü s l ü m a n m e z h e p b u lu n m a k ta y d ı. B u ra d a , F eo dal a y rılık ç ılık d in î a y rılık ç ılık la birleşir ve p o litik m ü c a ­ dele ç o ğ u z a m a n d in î b ir k a r a k t e r e b ü r ü n ü r d ü . Y ü ksek r u h b a n sınıfı, özellikle M a r u n i K i lis e s in in en ü s t h alkası, geniş t o p r a k la r a s a h ip ti ve feodal beylerle b irlik te k ö y lüy ü s ö m ü r ü y o r d u . K uzeyiyle g ü n e y i a r a s ı n ­ da k e sk in f a rk lılık la rı o la n I r a k ’ta feodal ilişkiler k e n d in e h a s b ir b iç im ­ deydi. I r a k ’ın k u z e y in d e t o p ra k , a ş ire tle rin b a ş ın d a o lan K ü r t b e y le rin in e lind e to p la n m ış tı. A s lın d a b u n la r , kabile g ö r ü n ü m ü a ltın d a k i tip ik fe­ o dal beyler, b ü y ü k t o p r a k sahipleriydi. A ra zile ri yer yer o n bin le rc e h e k ­ ta rı k a p s a y a n b ir a la n a ya y ılabiliyordu. Bu beyler asker besler ve T ü r k p a d i ş a h ı n ı n v e k ilin e vergi öd erd i. I r a k ’m g ü n e y in d e atae rkil ilişkiler geçerliydi. T o p ra k A ra p k a b ile ­ lerin e aitti ve o r t a k m ü l k o la ra k a d d e d iliy o rd u . Birçok kabile, göçebe sığ ır-yetiştiriciliğini to p r a k işlemeyle b irle ştire re k yerleşik h a y a ta geç­ m işti. T ü r k yöneticileri to p r a k ta k i o r t a k m ü lk iy e ti ç ö zm ey e çalıştılar. K o m ü n ite t o p r a k la r ı devlet m ü l k ü o la r a k t a r i f e d ild i ve kabile elitine a k ­ tarıldı. Kabile ş e y h le r in in y ü k ü m lü lü k le r in i, y ö n e tic in in on ayı a n l a m ı ­ na gelen irsi görevler h a lin e g e tirm e y e yö n e lik g irişim le rd e b u lu n u ld u . Böylelikle devasa arazilere sa h ip feodal A ra p aileler o rta y a çıktı. T ü r k p a d i ş a h ı n ı n b u te d b irle ri s ır a d a n kabile i n s a n l a r ı n ı n direnişiyle k a r ş ı ­ laştı ve göçebe ve y a rı-g ö ç e b e to p lu lu k la r k i r a ö d e m e y i re d d e tti. Yeni fe­ o d a l beylerle s ila h la n m ış in s a n la r a r a sın d a , A ra p k a b ile le rin in çok sayı­ da a y a k la n m a sıy la s o n u ç la n a n , b ir u y u ş m a z lık o rta y a çıktı. Ç o ğ u n l u k la yeni feodal beyler k e n d ile r in e ta h sis ed ile n a r a z ile rin se m b o lik sa h ip le ­ riydi. H e m e n h e m e n aynı süreç, T ü r k le r in sahil ş e r id in d e k i t o p r a k la r ın bir k ı s m ın a sah ip o ld u ğ u ve k e n d i t o p r a k la r ı ü z e r in d e k i h a k l a r ı n ı id a m e e ttir e n A ra p ve Berberi kabilelerine k a rşı s o n u gelm ez b ir savaş y ü r ü t t ü ­ ğü K u zey A fr ik a ’d a d a v u k u b uldu . A ra p ü lk e le r in in h e r y erin de, b ü y ü k feodal t o p r a k sahipliğiyle k ü ç ü k ölçekli çiftçilik b irlik te y ü r ü t ü lü y o r d u . Ü re tim i a r t t ı r m a y a y ö n e lik h iç ­ b ir kaygı g ü tm e y e n to p r a k sahipleri, a r t ı k ü r ü n e o ld u ğ u gibi esas ü r ü n e de ço k b ü y ü k vergi ve istim va l yoluyla el k o y u y o rd u . Ü stelik e k o n o m i d u r a ğ a n d ı ve en iyi d u r u m d a a n c a k k e n d i y e n id e n ü r e t i m i n i sağlayabi­ liyordu.

Basit y e n id e n ü r e tim , sosyal ya d a doğal b ir afet d u r u m u n d a yeterli stok sağlayacak g üçte değildi. Sık g ö r ü le n savaşlar, feodal d ü z e n siz lik le r ve k u r a k l ı k l a r köylüleri m a h v e d iy o r d u ve b e r a b e r in d e ta r ım s a l g e rile­ m ey i g e tiriy o rd u . T ü m köyler bire r b ir e r o r t a d a n k ay b o lu y o rd u . 16. y ü z ­ y ıld a H a le p ’te v a r o lan 3.200 köyden, 18. y ü z y ılın s o n u n a g e lin d iğ in d e geriye y a ln ız c a 4 0 0 ’ü k a lm ış tı. N ü f u s ya y ok o lm u ş ya d a şeh irlere k a ç ­ m ıştı. M ıs ır ’d a k i d u r u m l a r d a o ld u k ç a k ö tü y d ü . “F ra n sız Seferi” adlı n o t ­ la r ı n d a C h a b ru lle , z e n g in F a y y u m Vadisi ve f ir a v u n la r ın , P to le m i’lerin (a n tik M ıs ır ’da b ir h a n e d a n -çev.) ve h a t ta R o m a lıla r ın e g e m e n liğ i d ö ­ n e m i n d e de o ld u k ç a v e r im li o la n D e l t a n ı n b e re k e tli o v a la r ın d a e sk id e n o l d u ğ u n u n d ö r tt e biri k a d a r ü r ü n a lı n d ığ ın ı y a z m a k ta d ır. İçler acısı bu d e ğ iş im in n e d e n in i u z a k t a a r a m a y a gerek yok. N i te k im b u n u n için doğa s u ç la n a m a z . N e h ir esk i ne h irle a y n ıy d ı ve p e r iy o d ik su ta ş k ın la r ıy la h e r yıl N il v a d is in i v e rim lile ş tir m e y e d e v a m e tm e k te y d i. A n c a k u m u ­ d u a r t ı k çiftçiyi a v u tm u y o r d u . A çgözlü işg a lc in in k e n d i k a n ve te r in in m ey v e le rin i to p la y a c a ğ ın ı biliyo rd u. K e ndisi ya da ç o c u k la r ı fa y d a la n a ­ m a y a c a k s a y e n i ü r ü n l e r y e ti ş tir m e s i n i n a n l a m ı neydi? T o p r a ğ ın ı n e f ­ retle ekiyor, ü r ü n ü n ü k o rk u y la to p lu y o r ve a ile s in in g e ç im in i s a ğ la m a k için ta h ı l ı n ı n azıcık b ir p a y ın ı d o y u m s u z g a d d a r d a n gizliyordu. Köylü, bu kederli ü lk e d e m ü l k sa h ib i de ğ ild i ve h iç b ir z a m a n d a o la m a y a c ak tı. H a t t a k ira c ı bile değildi. K en d i ü lk e s in in z a lim k li ğ in i n b asit s e rfin d e n öte b ir şey değildi. K ö y lü lü ğ ü n b u v ir a n e le ş m e süreci, kö y le rin y o k olm ası ve n ü f u s l a ­ r ı n ı n tü k e n m e s i, O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n h e r ta r a f ı n d a d e v a m e d i ­ yo rd u . P a d iş a h la r, b u n a b ir son v e r m e k için k ö y lü yü to p r a ğ a b a ğ la m a ç a b a s ın a giriştiler. 16. yüzyıla, K a n u n i S u lta n S ü le y m a n z a m a n ı n a k a ­ dar, geri g id ild iğ in d e k ö y lü le rin göç e tm e s in i engelleyen y a s a la r ın y a ­ pıldığı g ö rülür. T ü r k le r t a r a f ı n d a n M ısır için t a s a r la n a n k a n u n n a m e (M ısır K a n u n n a m e s i 1525 yılı -çev.) kâşiflere, m ü lte z im le re ve şeyhlere, s u la n a b ile n tek b ir p a r ç a to p r a ğ ın bile işle n m e d e n k a lm a m a s ın ı, köylü g ö ç le rin in e n g e lle n m e sin i ve f e lla h la r m z a r a r g ö rm ü ş bo ş köylerde isk â n e d ilm e sin i e m re d iy o rd u . E ğer b ir köylü ke n d i to p r a ğ ın ı te rk ederse, b u n ­ d a n ö n e m li ölç üd e şeyh s o r u m l u t u tu lu r d u . Ö yle ki, Usia lar a n c a k o n u işleyen fellahlarla b irlik te satılabiliyo rdu . A ra p k ö y lü s ü n ü n n a sib in e d ü ş e n kıtlık, y o ğ u n ç alışm a, a n g a r y a sis­ temi, çeşitli vergi ve g ü m r ü k le r , to p r a ğ a bağlılık, h a k l a r d a n y o k s u n lu k , to p r a k b eyi ve y a n a ş m a la r ı ta r a f ı n d a n a ş a ğ ıla n m a y d ı. Fellahlar, ç o ğ u z a ­ m a n b u b o y u n d u r u ğ u d a h a fazla ta ş ıy a m a y a ra k isyan etti. K a r şılığ ın d a

yeniçeri b irlik le r in i n ve m is ille m e y a p a n A r a p y a n d a ş l a r ı n ı n s a ld ır ıla ­ rın a u ğ ra d ıla r. K a n u n i n i n y a s a la r ın a göre, k öylü is y a n la rın a k a tıl a n l a r a asla m e r h a m e t g ö ste rilm e d i.

O s m a n l ı E g e m e n l iğ i D ö n e m i n d e A r a p Ş e h ir le r i A ra p kentleri, 16. y ü z y ı ld a n 18. y ü z y ıla k a d a r h â lâ O r t a Ç a ğ iz le n i­ m i u y a n d ır m a k ta y d ı. T ü r k b ey ve p a ş a la r ın ın o r a d a k i varlığ ı e k o n o m ik o lm a k t a n ç o k y ö n e t im am açlıy dı. Fak at y in e de tic a ri faaliyetler s ü r d ü ­ r ü lü y o r ve e m e k y o ğ u n ü r e t i m gelişiyordu. O s m a n l ı l a r m d o ğ u d a k i e g e m e n liğ i, u lu s l a r a r a s ı tic a r e tte k i c a n ­ l a n m a ve h ız lı a r tış la p a r a le l gelişti. A v r u p a sa n a y isi y e n i p a z a r la r a ih tiy a ç d u y m a k ta y d ı. Bu p a z a r l a r ı g en iş O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a b u l m a k t a g e c ik m e d i. T ü r k ve A r a p fe o d a l be y le ri İ n g i liz ve F e le m e n k k u m a ş l a r ı n ı , F r a n s ız ipek ve ş a r a p la r ın ı, R us k ü r k l e r i n i ve B o h e m y a k r i s t a l l e r i n i s a tın a lm a y a b a şla d ıla r. O n l a r d a k a r ş ı l ı ğ ı n d a A v r u p a ’ya ta h ıl, h a m ipek, d eri, iş le n m e m iş y ü n , m e y v e , ye m iş, z e y tin y a ğ ı, evde d o k u n m u ş ip lik ve k u m a ş i h r a ç e d iy o r d u . E s a s ın d a b u , f e o d a l b e y le r in k e n d i ü r e tic ile r i n d e n , a y n i k i r a o la ra k , zo rla a ld ığ ı h a m m a t e r y a l l e ­ r i n lü k s m a lla r la d e ğ i ş i m i n d e n b a ş k a b ir şey d e ğ ild i. “T ic a r e t y a p a n şe h ir le r in s a k i n l e r i ” d e r A d a m S m ith “ d a h a z e n g in ü lk e le r in g elişm iş m a m u l ve p a h a l ı lü k s m a l l a r ı n ı ith a l e d e re k , b u ü r ü n l e r i k e n d i t o p ­ r a k l a r ı n ı n h a m ü r ü n l e r i n i n m u a z z a m m ik t a r l a r ı y l a s a tın a la n b ü y ü k m ü l k s a h i p l e r i n i n g ö ste rişi iç in h a r c a r l a r ” (K arl M a r x K a p ita l C ilt III M o sk o v a , 1962, p. 323) Böyle b i r ti c a r e t b i ç i m i n i n o n u l m a z s o n u ç la r ı a ş i k â r d ır . Bu, k a ç ı ­ n ı l m a z o l a r a k k ö y lü le r ü z e r i n d e k i fe o d a l s ö m ü r ü n ü n y o ğ u n l a ş m a s ı n ı ve k ı r s a l n ü f u s u n h a r a p o l m a s ı n ı b e r a b e r i n d e g e tird i. A d a m S m ith ve V o ln e y T ü r k t i c a r e t i n i n e şitsiz b ir te m e ld e i le r le d iğ in i ve b u n u n O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n a b ü y ü k z a r a r l a r v e re c e ğ in i g ö z le m le m i ş le r ­ di. H a lif e l ik te n g ayri, t u h a f o la n b ir ö z e llik de; b u t i c a r e t t e b a ş r o lü o y n a y a n l a r ı n y a b a n c ı t ü c c a r l a r o lm a s ıy d ı. “T ü r k i y e ’d e ti c a r e t y a p a n ­ la r k i m d i r ? ” diye s o r a r E ngels. “ E lb e tte T ü r k l e r d eğil. O n l a r ı n t i c a r e t te ş v i k y ö n te m i k e r v a n s o y m a y a d a y a n ır d ı. Ş im d i ise k e y fi ve c e b r i t ü m g a s p la r ı b ir a z d a h a m e d e n ile ş tir m i ş le r . R u m la r , E rm e n ile r , S lovenler ve F r e n k l e r g e n iş l i m a n l a r i n ş a ettile r, t i c a r e t i n t a m a m ı n ı ç e k ip ç e v i r ­ d ile r ve b u n u n s o n u c u n d a T ü r k b e y ve p a ş a l a r ı n a te v e c c ü h g ö s te r m e k iç in d e h iç b ir se b e p b u l a m a d ı l a r . T ü r k l e r A v r u p a ’d a n t a m a m e n ç ı k a ­

r ı l ı r s a t i c a r e t e z a r a r v e r e c e k h i ç b i r n e d e n k a l m a y a c a k t ı . ” (F. E ngels T ü r k M eselesi, N e w Y ork D a ily T r i b u n e , 19 N i s a n 1853) D e n iz a ş ır ı tic a r e t b a ş la n g ı ç ta a ğ ır lık lı o la ra k , g itg id e İn g iliz ve F r a n s ız t ü c c a r l a r t a r a f ı n d a n k ö şey e s ı k ış tır ı la n , İ t a l y a n l a r ı n (V e n ed ik , C e n e v iz , Piza) e lin d e y d i. Bu u n s u r l a r ı n b ü y ü k ti c a r e t k e n t le r in d e k e n ­ d il e r in e ait m e s k e n le ri b u l u n m a k t a y d ı . K a h i r e ’de, Suriye k ıy ı ş e r i d i n ­ d e k i ş e h ir le rd e ve K u ze y A f r ik a l i m a n l a r ı n d a A v r u p a o telleri ve ofisleri m e v c u ttu . İ n g iliz D o ğ u H i n d i s t a n Ş irketi 18. y ü z y ıl b o y u n c a , B ağ dat ve B a sra ’d a tic a r e t i s ta s y o n la r ı in ş a etti. E r m e n ile r , R u m l a r ve yer yer A ra p la r, A v r u p a lı tü c c a r l a r iç in a r a c ı ve m ü t e a h h i t g ö re v i g ö rü y o r d u . B ü y ü k m e r k e z le r o la n K a h ire , H a le p , Şam , B ağdat, T r a b z o n ve İ s t a n b u l da t r a n s i t tic a r e t e e k le m le n m i ş le r d i . İ r a n h a lıla r ı, H i n t m u s lin le r i, i n ­ cileri vs. sel gibi a k ıy o rd u . C id d e ’d e n , K a h i r e ’ye Y e m e n k a h v e s i g ö n ­ d e r ilir k e n , S e n n a r ve D a r f u r ’d a n köle, a ltın , fildişi, d e v e k u ş u tü y ü g e lm e k te y d i. Bu ş e h ir le r d e n l i m a n l a r a yerel ü r ü n l e r ih r a ç e d iliy o r ve b u r a d a A v r u p a lı tü c c a r la r t a r a f ı n d a n s a tın a l m ıy o r d u . K ent ve k ı r a r a ­ s ın d a k i yerel m ü b a d e le m e r k e z l e r i n i n g itg id e b ü y ü m e s i n e ve k a s a b a e s n a f ı n ı n m a m u l l e r i n i n g e n e llik le ş e h ir le rd e k i g ü n l ü k p a z a r l a r d a veya y ıllı k f u a r l a r d a s a tı lm a s ı n a r a ğ m e n , iç t ic a r e t görece z a y ıf b ir g elişim g ö ste r m iş ti. A v r u p a lıla rm , O s m a n lı İ m p a r a to r l u ğ u tic a r e tin d e h â k i m h ale gel­ m e s i n in iki n e d e n i v a rd ı. Birincisi, A v ru p a ’n ı n k ü ltü r e l ve e k o n o m ik a la n la r d a T ü r k le r i geride b ır a k m ış olm asıydı. A v ru p alı tü c c a r la r ın a r k a ­ s ın d a devasa m i k t a r l a r d a serm ay e ve tic a ri d e n e y im d u r u y o r d u . Ayrıca, tic a r e t ve ü r ü n l e r i n u la ş ım ın a d a i r y a p ıla n o rg a n iz a s y o n la r d a çok d a h a iyi d u r u m d a y d ı. İk in c i n e d e n k a p itü la s y o n la r a içk in di. K a p itüla sy on la r, O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a , A v ru p a lı tü c c a r la r ın özel h a k ve a y rıc a lık ­ l a r ın ı k a b u l e d e n se rtifik a la rd ı. K a p itü la sy o n la r esasınd a, T ü r k p a d iş a h la r ı ta r a f ın d a n y aban cı t ü c ­ c a rla ra gö n üllü ve tek taraflı o la ra k ta n ı n a n a y rıc a lık la rd ı ve arz u edildiği a n d a geri çekilebiliyordu. İlk k a p itü la sy o n la r 14. y ü z y ıld a İtaly an tü c c a r ­ lara O s m a n lı şehirleri içinde yerleşmeleri, ticari faaliyetleri y ü r ü tm e le r i ve k e n d i d in l e r in i ö z g ü rc e y a ş a m a la rı için ve rilm işti. Bunlar, m ü lk iy e t sözleşm eleri iç e r m e n in y a n ı sıra tü c c a r la rın ö d e m e k z o r u n d a o ld u ğ u g ü m r ü k le r i de belirliyordu. K a p itü la s y o n l a r 16. y ü z y ıld a iki t a r a f l ı a n t l a ş m a l a r o la r a k k a b u l e d iliy o r d u . Bu m i n v a ld e n e tic e le n d ir i le n ilk a n t l a ş m a K a n u n i S u lta n S ü le y m a n ile F r a n s a K ra lı I. F ra n c is a r a s ı n d a o lm u ş tu r . F r a n s ız la r y a l­

n ız c a tic a r i h a k l a r e d i n m e k l e k a l m a y ıp a y n ı z a m a n d a b irç o k a y rıc a lığ a da k a v u ş m u ş t u (d iğ er m i lle tl e r in g e m ile r i O s m a n l ı l i m a n l a r ı n a a n c a k F r a n s ız b a y r a ğ ı h im a y e s iy le g ire bile c e k ti). F r a n s ız s e y y a h l a r ı n / h a c ı l a ­ r ın k u ts a l t o p r a k l a r a se rb e s tç e g ir m e le r i ve i b a d e tle r in i s e rb e stç e ic ra e tm e le ri s a ğ la n d ı. B e n z e r a n t l a ş m a l a r 1604 y ılın d a , T ü r k le r le k e n d i b a y r a k l a r ı a l t ı n d a tic a r e t y a p m a y a b a ş la y a n İn g iliz le r ve V e n e d ik lile rle de im z a la n d ı. Bu, g itg id e d iğ e r A v r u p a lı g ü ç le re d e y a y ıla n b ir sü re c e d önüştü. O s m a n lı

İ m p a r a to r l u ğ u

zayıflad ık ça A v ru p a lı güçler k a p itü la s ­

y o n la r ı su g ö tü r m e z h a k la r o la r a k a d d e tm e y e b a ş la d ıla r ve içeriğini k e n d i m ü te a h h itl e r in i de k a p s a y a c a k b iç im d e gen işle tm e y e çalıştılar. K a p itü la sy o n la r sayesinde, tü c c a rla r v e r g i le n d ir m e d e n ve T ü r k m a h k e ­ m e le r in in yetki a l a n ı n d a n m u a f tu tu ld u la r. A ynı z a m a n d a b u tü c c a r la ­ r ın m a lla r ı m ü s a d e r e e d ilem ezd i. K a p itü la sy o n siste m i 20. y ü z y ıla k a d a r d e v a m e ttir ild i (ö rn e ğ in M ıs ır ’d a 1937 y ılın a k a d a r) ve A v ru p a lı güçler ta r a f ı n d a n A ra p ü lk e le r i­ n i n k olon yal e s a r e ti n in b ir aracı o la ra k k u lla n ıld ı. Bu sayede, u lu sa l se r­ m eye b i r i k i m i olasılığı yavaş yavaş y ok e d ild i ve yerli tü c c a r la r o ld u k ç a eşitsiz b ir p o zisy o n la k arşı k a rş ıy a b ıra k ıld ı. A v ru p a lı tü c c a r la r ü r ü n ü n y ü z d e ü ç ü n d e n m ü te ş e k k il b ir g ü m r ü k ö d e m e s in e ta b iy k e n yerli tü c c a r ­ lar için b u o r a n y ü z d e 7 ile 10 a ra s ın d a y d ı. Yabancı m allar, ith a l e d ilir ­ ken y a ln ız c a b ir kereye m a h s u s o la ra k v e rg ile n d iriliy o rd u . Ö te ta r a fta n yerli tü c c a r la r çeşitli g ü m r ü k l e r d e n ve b ir feodal m e v k id e n d iğ e rin e her geçişlerin de vergiye tabiydiler. B u n u n do ğal b ir s o n u c u o la ra k da, A rap ü lk e le rin d e k a p ita list ilişk ile rin gelişim i g itgide e n g e lle n m iş ve yo k e d i l­ m iştir. E n d ü s tr i a la n ın d a d a O s m a n lı İ m p a r a to r lu ğ u , m a m u l ve s o n r a s ı n ­ da da m a k in e ü r e t i m i n e geçişin asli hale geldiği A v r u p a ’n ı n gerisind e k a lm ış tır. B u n u n la b irlik te O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a , h â lâ z a n a a tç ı ­ lar (esnaf) loncası b a s k ın d ı. H e r atö ly e n in b a ş ın d a b ir b aş-şe y h b u l u n u ­ yordu . S o n ra u s ta la r ve ç ıra k la r yer alırdı. H e r a tö ly e n in k e n d is in e has gelenekleri ve g ö re n e k leri b u l u n u r d u . E n b ü y ü k z a n a a t e n d ü s tr i m e r k e z ­ leri o la ra k Su riye’de Şam ve H alep, I r a k ’ta B ağdat ve M u su l, M ıs ır ’da K ah ire, K uzey A f r ik a ’d a T u n u s, Cezayir, T le m c en , Fas ve M a r a k e ş sa ­ yılabilir. A ra p z a n a a tç ıla r ı k u m a ş , k ilim , m a r o k e n , silah, b a k ı r eşyalar vs. y a p ım ı n d a ü n lü y d ü le r. 18. y ü z y ıla k ad ar, ü r e ttik le r i b ir ç o k m a m u l A v r u p a ’ya ih r a ç e d iliy ordu . F a k a t Sanayi D e v r i m i itibariyle yerel m a lla r k e n d i p a z a r l a r ı n ı n bile d ış ın d a k alacaktı.

A ra p ü lk e le rin d e , t a r ı m ve z a n a a t a r a s ın d a h â lâ k e s k in b ir a y r ı m y a ­ p ılm a m ış tı. Ö r n e ğ i n M ıs ı r ’d a ip lik d o ğ r u d a n köylü h a n e h a lk ı t a r a f ı n ­ d a n ü re tiliy o rd u . Y ü n lü k u m a ş m a m u l le r i köylü k a d ı n l a r ı n uğraşıy dı. B e n z e r ş a r tl a r L ü b n a n ’d a d a h ü k ü m s ü rm e k te y d i. Suriye’de, H a le p ey a­ letinde , sadece y ü n l ü k u m a ş l a r değil a yn ı z a m a n d a p a m u k l u k u m a ş l a r d a köylerde im a l e d ilm e k te y d i. Ö te y a n d a n , b ir ç o k k e n t sa k in i, özellikle p a z a r a d ö n ü k b a h ç e c ilik o lm a k üzere, ta r ı m l a iştigal e d iy o rd u . M isa l o la r a k Ş am , m e y v e ve sebze bahçeleriy le kaplıydı. A r a p k e n tle r i n in sosyal yapısı n ü f u s l a r ı n ı n b ü y ü k b ir ç o ğ u n l u ğ u n u n ü r e tk e n o l m a d ığ ın ı işa re t e tm e k te d ir. 18. y ü z y ıl s o n l a r ın d a K a h ir e ’n i n n ü f u s u 100.000’i e r iş k in erk e k o l m a k ü z e re 300.000 k a d a r d ı. B u n la r ın 2 5.00 0’i z a n a a tç ı ve 15.000’i işçiydi, geri k a la n 60 .0 0 0 ’i ise ü r e tk e n b ir işle m e ş g u l değildi. B u n la r d a h a çok, asker, t o p r a k sahibi, r u h b a n sı­ nıfı, tü c c a r ve o n l a r ın h iz m e tç iliğ in i y a p a n k işile rd e n m ü te ş e k k ild i. Y alnıza h iz m e tç ile r 30.000 kişi k a d a rd ı. T ü m z a n a a tç ıl a r ı n d a ü r e tk e n e m eğe d â h il o ld u ğ u söylenem ezd i. H a m a m c ıla r , berberler, h o k k a b a z la r, s o k a k şa rk ıc ıla rı ve m e d d a h la r , k a tır ve deve g ü d ü c ü le ri, d a n s ö z le r ve d a v u lc u la r d a K a h ir e lo n c a la r ın a d â h ild i. O s m a n lı feodal siste m i A rap k e n tl e r in in g e liş im in i engelliy ord u. Ç ü n k ü yerel t ü c c a r la rın , k a p it ü l a s ­ y o n siste m i t a r a f ı n d a n k o r u n a n A v ru p a lı tü c c a r la rla re k a b e t e tm e şansı yo k tu . Ü ste lik A v ru p a lı tü c c a r la r ın d a a ş m a k z o r u n d a o ld u ğ u engeller b u lu n m a k ta y d ı. Y ük g e m ile ri de n iz le rd e , ç o ğ u T ü r k p a d i ş a h ı n a h iz m e t e d e n k o r s a n g e m ile r in in s a ld ı r ıla r ın a m a r u z k a lıy o rd u . T ic a r e t k e r v a n ­ ları dereb ey leri ve o n la r ın s o y g u n çeteleri ta r a f ı n d a n y a ğ m a la n ıy o r d u . T ü m b u n l a r ı n y a n ı sıra, O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a u la ş ım ağ ları d a o ld u k ç a k ö tü d u r u m d a y d ı. Ü r ü n l e r y ü k h a y v a n la r ıy la ta şın ıy o rd u . H e r ş e h r in k e n d is in e h a s b ir g ü m r ü ğ ü ve tic a ri y ö n e tm e liğ i m e v c u ttu ; v e rg i­ leri, a ğ ırlık ve ö lçü leri ve d iğ e r b ir ç o k şeyi farklıydı. F eod al s o y g u n c u lu ­ ğ u n te p e s in d e k i t ü m h e r şey tic a r e tte ilerlem eyi g e c ik tiriy o r ve ka p ita list ilişkilere geçişi im k â n s ız k ılıyo rd u. “G e r ç e k te ” diye y az ıy o rd u Engels “d iğ e r h e r h a n g i b ir d o ğ u lu h â k im iy e t gibi T ü r k h â k im iy e ti de k a p ita ­ list to p lu m la b a ğ d a ş m a z ”. A r t ı k değer, S a tra p la rın (Pers bölge y ö n e tic i­ si -çev.) ve p a ş a la r ı n d o y m a k b ilm e z id a re le rin e k a rşı h iç b ir güvenceye sa h ip değildir. B u rju v a g irişim c i için ilk ve e n tem el ş a r t c a n ve m a l g ü ­ v e n liğ in e d u y d u ğ u ihtiyaçtır. ( M a rx ve Engels, Ç a lışm a la r, 22. K itap, 2. R u sça B asım , s 33)

Devlet Sistemi O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a b a s k ın m ille t T ü rk le rd i. T ü r k feodal beyleri y ö n e tic i sınıfı o lu ş tu r u y o r d u . Bu sın ıfın g ü c ü de te p e d e b u l u n a n p a d i ş a h ı n b as k ı a ygıtları sayesinde s ü r d ü r ü l ü y o r d u . S u lta n ya d a p a d i ­ ş a h d e vle tin yü c e reisiydi. Ü ste lik b u n la r , ask eri ve sivil g ü ç le rin m u t la k y ö n le n d iric isiy d i. 16. y ü z y ıld a n itib are n , M ü s lü m a n lı ğ ın r u h a n i lid e rli­ ği o la n h a life lik m a k a m ı n ı d a e d in m iş le r d i. İ k in c il ö n e m e sa h ip kişi ise M ü s lü m a n r u h b a n s ın ıf ın ın başı olan şe y h ü lisla m d ı. Y asam a, yargı, m ed reseler, d evasa d in î m ü lk ler, k a d ı ­ la r ve m ü f tü l e r (şer-i h ü k ü m l e r i n izahçısı), o n u n k o n tr o lü altın daydı. İ m p a r a t o r l u ğ u n belirli b ü y ü k m e r k e z le rin d e m ü f tü le r r u h b a n sınıfa r e ­ islik ederd i. A yrıca y a s a m a n ı n İs la m ’ın te m e lle rin e u y g u n olup o l m a d ı ­ ğ ın a k a r a r verirlerd i. O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a k i ilk “m ü f t ü ” ş e y h ü ­ lis la m ın b iz z a t kend isiy di. Teologlar ve â lim le r (U lem a) de M ü s lü m a n d i n z ü m r e s i n i n n ü f u z lu sayılabilecek sosyal k a tm a n la r ıy d ı. İ m p a r a t o r l u ğ u n m e rk e z y ö n e tim i B a b ıa li-B ü y ü k /G ö rk e m li Kapıo la r a k a n ılırd ı. T eped ek i b a ş k a n , ya da B ü y ü k Vezir, K a n u n i Su ltan S ü le y m a n t a r a f ı n d a n “S a d r a z a m ” u n v a n ıy la k a b u l edildi. T ü m d ev le tin y ö n e t i m i n d e n o so r u m lu y d u . B ü y ü k V e z ir e h e r z a m a n , t o p r a k k a y d ı n ­ d a n ve t ı m a r l a r ı n d a ğ ıt ılm a s ın d a n s o r u m l u o la n b ir d e fte rd a r eşlik e d i ­ y ord u. F a k a t y in e de en ö n e m li k o n u la r d a p a d i ş a h ı n k e n d isi k a r a r sahibiydi. Acil d u r u m l a r d a d iv a n (konsey) to p la n ır d ı. D iv a n k ıd e m li g e n e ra lle r­ de n , v e z irle rd en ve d iğ e r ileri g elenlerden o lu ş u rd u . O rd u , askerî-feo dal O s m a n l ı l a r ı n y a ş a m ın d a o ld u k ç a ö n e m li b ir role sa h ip ti. K e n d i t ı m a r bölgesi s ın ır la r ı d â h ilin d e y a ş a m a k z o r u n d a o lan sip a h ile re d a y a n a n b ir o rd u y d u bu. H e r bölge s a n c a k ya d a liva (bay ­ rak ) o la r a k a d d e d iliy o r d u ve b u r a l a r d a O s m a n lı atlı savaş b irlik le rin e te k a b ü l ed e n sü v a rile r yaşıyordu. Savaş z a m a n l a r ı n d a , sü v a ri birlikleri, k e n d i s a n c a ğ ı n ın a sk e rle rin i o ld u ğ u gibi o n la r ı da y ö n e te n ve b ö lg e n in k o m u t a n ı sa y ıla n s a n c a k b e y in i n b a y ra ğ ı a ltın d a to p la n ırd ı. H e r v ila y et (eyalet ya d a p a ş a lık ) b ir ç o k sa n c a ğ ı ih tiv a ed e rd i. Bir bölge ve atlı a sk e rle ri b ir p a şa - b e y l e r b e y i - t a r a f ı n d a n k o m u t a e d ilird i. B irço k p a ş a n ı n atlı a sk e rler h a r iç k e n d i s in e ait M e m l u k l u feo d a l m i l i s ­ leri ve p a r a l ı a sk e rle ri (g e n e llik le M a ğ rip li) b u l u n m a k t a y d ı . O s m a n l ı p iy a d e b ir lik le r i y e n iç e r ile rd e n o lu ş u r d u . B u n l a r p ro fe sy o n e l p i y a d e ­ le rin , 14. y ü z y ıld a b i ç i m l e n d i r i l m i ş iltim a s lı b ir lik le r iy d i. Bu b i r l i k ­

ler esas o la r a k esir a lın a n , z o rla M ü s l ü m a n y a p ılm ış ve a sk e rî e ğ itim v e rilm iş, Slav ç o c u k l a r ı n d a n o l u ş t u r u l u r d u . Z o r la a l ı n a n b u ç o c u k l a ­ r ı n b ir ailesi y o k tu , yerel h a l k t a n izole t u t u l u y o r ve t ü m gayretleriyle T ü r k p a d i ş a h l a r ı n a h i z m e t e d iy o r la rd ı. Y eniçeri b irlik le ri b a ş l a r ı n d a k i y e n iç e ri a ğ a l a r ı n a göre o c a k la r a b ö lü n m ü ş le r d i. B irlik le r k e n d i le r in e t a n ı n a n b ir ç o k i m t i y a z d a n y a r a r la n ıy o r la r d ı . 17. ve 18. y ü z y ı l l a r d a y e ­ n iç e r ile r gelenek sel a s k e r lik h i z m e t i n i n y a n ı s ıra b a ğ lı b u l u n d u k l a r ı o c a ğ ın d ış ı n d a aile k u r m a , e v le n m e , e s n a fa ve tic a r e te k a r ı ş m a h a k l a ­ r ı e d in d ile r . Böylece, ve rg i ve g ü m r ü k l e r i t o p l a m a k ve olası a y a k l a n ­ m a l a r ı b a s t ı r m a k iç in p a d i ş a h ı n k o r u m a l a r ı n d a n ih d a s e d ilm iş özel b ir y e n iç e r i ta b a k a s ı ve a s k e ri-p o lis b irliğ i göreve a l ın m ış tı . O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n b ir ç o k eyalet ve k e n ti (S ırb ista n , C e z a y ir, T u nu s) y e n iç e r il e ri n ö f k e s in d e n m e r h a m e t s i z c e n a s ip le n d i ve t a m a m e n o n l a ­ r ı n k o n tr o l ü a ltın a geçti. H a t t a y e n iç e r il e r in e t k ile r i i m p a r a t o r l u ğ u n b a ş k e n ti İ s t a n b u l ’d a bile o ld u k ç a ş id d e tli b i r ş e k ild e h is s e d iliy o r d u . A tlı süvariler, y en iç e riler ve p a r a lı a sk e rle rin y a n ı sıra T ü r k p a d i ş a h ­ la rı ve vekilleri, özellikle O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n ü c r a k ö şe le rin d e o ld u k ç a ö n e m li ola n savaşçı k a b ile le rin de y a r d ı m ı n a b a ş v u r u r l a r d ı. T ü r k le r k e n d i y ö n e ti m sis te m le rin i A r a p la r a d a e m p o z e etm işle rd i. Suriye ve Filistin, H alep, Şam , Trablus ve Sayda m e rk e z li o lm a k ü zere d ö r t p a şa lığ a (18. y ü z y ılın s o n u n d a A k k a d a p a ş a lık olacaktı) b ö l ü n m ü ş ­ tü. K u d ü s k e n ti bölgesi özel b ir s a n c a k o la ra k ayrıldı. I r a k ’ta k i p a ş a lık la r M u s u l ve B a ğ d a t’tı. A r a b is ta n ’d a H ic az ve Y em en vard ı. M ısır, Trablus, T u n u s ve C e z a y ir ise b a ğ ım s ız p a ş a lık la rd ı. Som ali sahil şeridi 16. y ü z y ıl o r t a l a r ı n d a n 18. y ü z y ıl o r t a l a r ı n a k a d a r H a b e ş ’in b a ğ ım s ız b ir vilayeti o la r a k s t a tü s ü n ü s ü r d ü r d ü . L ü b n a n bölgesi ise A r a p e m irle ri y ö n e t i m i n ­ de, ö z e rk liğ in i m u h a f a z a etm işti. P a d iş a h ın vekilleri k e n d i bö lg ele rin d e sın ırsız g ü ç le rin in t a d ın ı çı­ k a rm a k ta y d ı. M erkezi h ü k ü m e t ö n e m siz ta lim a tla r la y ö n e tic ile rin e ra h a tsız lık v e rm e z d i. K e n d i m u h a k e m e le r in e göre, vergilere el k o y u p topluyor, m ü lk le r i dağıtıyor, y a rg ıy ı ve y ü r ü t m e y i yönetiyor, askerî güç' e rin i k o m u ta ediyor, k o m ş u l a r ı n a ve isy an e d e n beylere k a rşı savaş y ü ­ r ü y o r d u . Eyaletler a r a s ın d a sıkı b a ğ la r b u lu n m a m a k ta y d ı. G ö r ü n ü ş t e " i m a n l ı İ m p a r a to r lu ğ u m e rk e z i b ir devlet y a p ısın a sahipti. G e rç e kte ise, ; ; e : n i m e rkeziydi. Ç ü n k ü içsel e k o n o m ik b a ğ la r d a n ve u lu sa l b ir lik te n • - ,:niu. H a k ik a te n de g ö r ü n e n yapı, b ir b ir in d e n b a ğ ım s ız u n s u r m e y d a n a gelm iş ü lk e le rin ve h a lk la r ın fe tih ç in in kılıcı a ltın d a

to p la n m ı ş o lm a s ın d a n ib a re tti. B u n d a n ö tü r ü , m e rk e z k a ç k u v v e tle r in varlığı im p a r a to r lu ğ u yavaş yavaş a m a m u h a k k a k ay rı p a r ç a la r a d o ğ r u çekiyordu.

Osmanlı Feodalizm inin Çöküşü 17.

y ü z y ılın s o n la r ın d a , O s m a n lı İ m p a r a to r lu ğ u , sosyal h a y a tın t ü m

e v re le rin i d e r in d e n sa rs a n , e k o n o m i n i n z a r a r g ö rd ü ğ ü , devlet a y g ıtın ın b o z u lm a y a başlad ığ ı, e y a le tle rin m e rkezle b a ğ la r ın ı k o p a r m a e ğ ilim in e girdiği, m o ra li b o z u la n o r d u n u n savaş e tk in liğ in i y itir d iğ i ve k ü ltü re l y a p ıla r ın zayıfladığı ç o k cidd i b ir k r i z s ü re c in e g irm iş ti. M a r x ve Engels T ü r k iy e ’yi ç e v re sin d e k i y ırtıc ıla r a güzel k o k u l a r sa ç a n ve k a r b o n h i d r a t k a y n a ğ ı olabilecek ölü b ir ata b e n z e tm iş le r d i ( M a rx ve Engels. “İn g iliz P o litik a la rı-D israe li, M ü lte c ile r - L o n d r a ve T ü r k iy e ’de M a z z in i” N e w York D a ily T rib u n e , 7 N is a n 1853). Kriz, O s m a n l ı fe o d a l iz m in i n ç ö k ü ş ü ile b irlik te a n ılm a y a b a şla n ıy o rd u . F eo dal ü r e t i m ilişkileri ilerici ü r e t i m g ü ç le r in in ge liş im in i im k â n s ız k ılm ıştı. A ynı z a m a n d a , m e v c u t üretici güçleri t a h r i b a ta s ü r ü k le m iş ti. T ü rk iy e ve o n u n A r a p n ü f u z sa h a sı t a r ım s a l ü lke le rdi ve b u n l a r ı n en ö n e m li ü re tic ile ri k ö ylüle rd e n o lu şu rd u . Köylü k e n d i ta rla s ın d a , k e n d i em eği ve ilkel aletleriyle k ü ç ü k çaplı t a r ı m yapıyord u. Bu e k o n o m i n i n tem el yasası basit y e n id e n ü r e ti m d e n ibaretti. G ere k li ü r ü n ü de m u h te v a ed e n h a s a d ın b ir k ıs m ı ilkel ü r e t i m a r a ç la r ın ı n ve in s a n g ü c ü n ü n y e n i ­ d en ü r e tim i için k u lla n ılıy o r d u . A r t ı k ü r ü n ü içeren d iğ e r k ıs ım la r ı ise t a m a m e n t a s a r r u f e d ilir ve b u n a feodal sö m ü rg e c i ta r a f ı n d a n el k o y u ­ lu rd u . P a rasa l e k o n o m ik ilişk ile rin ve y a b a n c ı tic a r e tin g elişim i feodal b e y lerin i ş ta h ın ı da a r ttır ıy o rd u . A v ru p a lı ve d o ğ u lu tü c c a r la r ın ith al e ttiği, ka rş ılığ ı yerli k öylü h a n e h a l k l a r ı n ı n ü r ü n le r iy le ay n i o la r a k ö d e ­ nen, d ü n y a n ı n d ö r t b ir t a r a f ı n d a n g e tir ilm iş lüks m a l l a r ı n b u l u n d u ğ u Bağdat, Şam, K a h ire ve d iğ e r k e n t m e r k e z le rin d e ih tiş a m lı sa ra y la r y ü k ­ seliyordu. F eod al b e y le rin ih tiy a ç la rı b i tm e k b ilm iy o r d u ve b u n u n için de fazla ve d a h a fazla m a l sa ğ la n m a lıy d ı. F e o d a l yağ m a c ıla r, köylü h a n e h a lk l a r ı için o n la r ı felakete s ü r ü k le y e ­ cek o r a n la r ı ö n g ö rü y o rla rd ı. Köyler boşalıyor, e k in le r k e n d i h a lin e b ı r a ­ kılıy o rd u . Son z a m a n l a r a k a d a r işlen en a ra z ile r çalı ç ırpıyla d o lm u ş ve to p r a ğ ı n y a r ıs ın ın v e rim liliğ i y o k o lm u ş tu . Sık sık k ıtlık la r g ö r ü lm e y e b a şla m ış tı. T ü m b u n l a r a r a ğ m e n , k o le k tif s o r u m l u l u ğ u n esasları kö y ­ lerde ka tı b ir şekilde u y g u la n ıy o r d u . Ö r n e ğ in bir köylü a ile s in in nes-

Ü lk e le r in in Y a kın T arihi

tü k e n irse , vergileri k o m ş u k öylüler t a r a f ı n d a n ö d e n iy o r d u . Eğer b ir k o v ü n t a m a m ı n a aynı şey olursa, o n l a r ı n verg ileri de k o m ş u köy lerd en to p la n ıy o rd u . Bu sistem n ih a y e tin d e A r a p k ö y le r in in m a h v o lu ş u n u h ı z ­ la n d ıra c a k tı. Köylü h a n e h a l k ı n a d a h a b ü y ü k h a s a r la r verildi, belki d e e n şiddetlisi b irç o k f e o d a lin s ö m ü r ü h a k k ı n ı e d i n m e k için k e n d i a r a s ın d a giriştiğ i m ü c ad eleler s o n u c u o rta y a ç ık m ış o la n d ı. M ü lk le r ve tı m a r l a r için g ir i­ şilen m ü c a d e le le r g ittik ç e y o ğ u n la şıy o rd u . B ü y ü k feo dal beyler (ayan ya da kebir) k ü ç ü k a sk e rle rin t o p r a k l a r ı n ı zorla ele g e ç irm işti. 1650 civ a ­ r ı n d a ölen, Koçi b ey le rin son id e o lo ğ u K ö m ü rc ü , g ü c ü ve z e n g in liğ i a r ­ t a n t ü m k ö tü niyetli a d a m l a r ı n t ı m a r ve z e a m e tle ri zorla ele g e ç irm e s in i şiddetle eleştird iğ i y a z ıla r yazdı: “D e v le tin ve d i n i n gerçek savaşçıları ola n b ü y ü k ve k ü ç ü k m ü l k sa h ip le ri geçim a r a ç l a r ı n d a n m a h r u m b ı r a ­ k ılm ış l a r d ır ve b u n l a r d a n geriye h iç b ir iz k a l m a m ı ş t ı r ”. Soylular, askerî t ı m a r la r a zo rla el k o y d u ğ u h a ld e ask erî h iz m e ti r e d d e tm iş ti. Bu ö r n e k ­ ler, K ö m ü rc ü Koçi B ey ’in yasını t u t t u ğ u k ü ç ü k ask e rle r ta r a fın d a n da izlen m iştir. Ö n c e le ri p a d iş a h h e r b ir seferde 100.000’d e n 120.000’e k a ­ d a r asker to play abiliyo rken , b u r a k a m 17. y ü z y ıld a seferb erlik il a n ı n d a - .fı00-8.000’e k a d a r d ü ş m ü ş tü .

B u n la r ın d a b i rç o ğ u h iz m e tli ve p a ra lı

askerlerden o lu şu y o rd u . T o p ra k m ü l k ü n ü e lin de tu t a n l a r ask e rlik h i z ­ m e tin d e n k a ç ın d ık l a r ı h a ld e t o p r a k l a r ı n ı k a y b e tm e m e k için çab a s a r f etm işlerdi. Bu d ö n e m d e , askerî tı m a r l a r ı n m i r a s o la r a k k a la b ile n özel m u ’klere d ö n ü ş t ü r ü l m e s i eğ ilim i göze ç a r p m a k t a d ır . K ö y lü lü ğ ü n iflası: r eşlik ettiği b u süreç O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n en tem el k u d r e t i n i n i'.t.r.ı o y m a k ta y d ı; o r d u n u n . H arap o lm u ş köylüleri s ö m ü r m e h a k k ı iç in y ü r ü t ü l e n b u m ü c a d e le ler t _ m A rap ü lk e le rin e yayılm ıştı. K o r s a n lığ ın a z a lm a s ı ve feodal beyleri : ı f 1:ca z e n g in lik k a y n a ğ ı n d a n m a h r u m b ı r a k a n o r d u yen ilgileri y ü z ü n t:t

m ücadeleler 18. y ü z y ıld a d a h a da şid d etlen d i. A ra p şeyh ve e m ir-

:.-.mn, p a ş a la ra k a rşı a y a k la n m a la r ı, p a ş a l a r ın Babıali’ye k arşı k a z a n • : t ır m a s ı gibi sıklaşm ıştı. T a ra fla rın b i r b ir in i k ır ıp g e ç irdiği savaşlar . : 'enm iş, feodal a y rılık ç ılık baş g ö ste rm e y e ba şla m ıştı. A ra p evalet: ■ t m b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u esas itib ariyle T ü r k p a d i ş a h ı n d a n b a ğ ım s ız - _ r ;e lm iş ve Babıali’d e n ta m a m ıy l a k o p m a k ve b a ğ ım s ız h a n e d a n l ık _• v u r m a k için çaba s a r f e d e n yerel feodal k lik le r in lid e r le r in in eline _ : . ' 'ti. r i ğ d a t ’ta h a n e d a n l ı k H a ş a n P aşa t a r a f ı n d a n k e sin o la r a k k u r u l d u ve _zyıla k a d a r d a h ü k ü m s ü rd ü . M u s u l yö neticisi ü z e r in e güç u ygu-

ladığı v a k itle rd e P a ş a n ı n o to rite si t ü m I r a k ’ı k ap say a b iliy o rd u . B irçoğ u p a ş a u n v a n ı n ı d a ta şıy a n m ü te s e llim le r B ağd at p a ş a la r ı n a tabiydiler. Bu h a n e d a n ı t a h t ı n d a n i n d i r m e k için Babıali’n i n b u l u n d u ğ u t ü m g i r i ş i m ­ ler b a şa rıs ız lık la so n u ç la n d ı. M e rk e z d e n a ta n a n p a ş a la r B a ğ d a t’ta b irk aç a y d a n fazla tu tu n a m ı y o r d u . B unlar, k ö le m e n le r (zorla M ü s lü m a n y a p ıl­ m ış ve ask erî e ğ itim ve rilm iş beyaz k ö l e l e r -çev.) ta r a f ı n d a n d e v rilip k a t­ le d ilird i ve H a ş a n P aşa h a n e d a n ı n d a n h a k id d ia e d e n k işi yeni p a ş a ilan e d ilird i. B a ğ d a t’ta k i gü ç 1780 y ılın d a , k ö le m e n lider K oca S ü le y m a n ’ın eline geçti. S ü le y m an , k ö le m e n p a ş a la r h a n e d a n ı o la n ve B a ğ d a t’ta 1831 y ılm a k a d a r h ü k ü m s ü re c e k yeni b i r h a n e d a n k u r d u . B ağ datlı paşalar, İ s t a n b u l ’d a k i p a d i ş a h ı n sa lta n a tın ı m o d e l a lan, b e n z e r g e n işlik te h a ­ re m le ri ve h a ris a d a m la r ı, ço k sayıda h iz m e tç ile r i ve fa n ta s tik o ry a n ta l lük sleri o la n k e n d i öz s a lt a n a tla r ın ı in şa ettiler. B e n z e r b ir sü re ç T r a b lu s ’ta d a y a ş a n d ı. K ö le m e n le r in y e n iç e ri h a ­ n e d a n ı n d a . O r d u n u n d a ğ ı n ı k b irlik le ri, M ı s ı r ’d a k i M e m lu k le r e b e n ­ zer y ö n e tic i “k o r u m a l a r ı ”, b ir a ra y a g e tirild i. K a r a m a n l ı Bey 1711’d e n itib a r e n h ü k ü m s ü r m e y e b a ş la d ı ve b u h a n e d a n da e s a s e n B a b ıa li’d e n b a ğ ım s ız idi. T u n u s ’ta da, H ü s e y in Bey b in Ali ta r a f ın d a n k u r u l a n H ü s e y in h a n e ­ d a n ı, 1705 y ılın d a h ü k ü m s ü rm e y e başladı. Bu h a n e d a n a ltın d a , T u n u s t a m a m e n b a ğ ım s ız b ir devlet h a lin e geldi ve T ü r k p a d i ş a h la r ın a bağlılığı y a ln ız c a g ö s te rm e lik o la ra k d e v a m etti. C e z a y ir’de ik tid a r, ü lkeyi esasen b a ğ ım s ız b ir feodal devlete d ö n ü ş ­ t ü r e n y a ğ m a c ı y e n iç e rile rin e lin de to p la n m ış tı. Savaşan yerel feodal b e y ­ lerin ve şe y h le rin de y a r d ım ıy la yeniçeri k o m u t a n l a r ı b e d e v ile ri ve kö y ­ lüleri h a r a c a bağlay ıp k e n d i şahsi fayd aları için b ü y ü k m i k t a r l a r d a vergi to p la m ış la r ve t o p r a k la r a el k o y m u ş la r d ı. Yeniçeri o r d u g e n e r a lle rin d e n o lu şa n b ir konsey, k e n d i a r a l a r ı n d a n h â k im iy e ti b ir ö m ü r b o y u süre c e k a m a u n v a n ı b a b a d a n o ğ u la d a a k ta r ı la m a y a c a k b ir C e z a y ir valisi (dey) seçm işlerdi. V a lin in a ltın d a ise C e z a y ir v ila y e tle rin in b a ş ın d a d u r a c a k d ö r t b e y m e v c u ttu . M ı s ı r ’da i k t i d a r 18. y ü z y ı l ı n o r t a l a r ı n d a , y e n iç e ri ç e k i r d e k l e r in i a r k a p l a n a ite n M e m l u k b e y le r in in eline g eç m işti. V o ln e y ’e göre y e ­ n iç e r ile r serse ri ve z o r b a çetelere d ö n ü ş m ü ş t ü . Ü l k e n i n y ö n e t im i, k e n d i n i ü l k e n i n h e r k ö ş e s in in h ü k ü m d a r ı ila n e d e n ve Ş e y h -e l-b a la d o la r a k b ilin e n M e m l u k k l i k l e r i n i n en g ü ç l ü s ü n ü n l i d e r i n i n e lin e g e ç ­ ti. Ö n c e k i p a ş a ise M e m l u k b e y le r in in a d e ta b ir m a h k û m u n a d ö n ü ş t ü ü s te lik V o ln e y ’in de b e l ir tt iğ i gibi r ü tb e s i a lın d ı, s ü r g ü n e d ild i ve ü l ­

k e d e n k o v u ld u . M ı s ı r ’ın 18. y ü z y ı l d a k i ilk valisi İ b r a h i m B ey’di (174657), ki k e n d is i M e m l u k l u d e ğ ild i; F a k a t b i r T ü r k p a ş a s ı o l a r a k ayrı b ir M e m l u k m ü f r e z e s i o l u ş t u r d u ve i k t i d a r ı b u sayede sağladı. E m r i n d e k i M e m l u k l u l a r c ö m e r tç e y e n i m ü lk le r le ve te rfile rle ö d ü l l e n d i r i l i y o r d u ve h a t t a b i r ç o ğ u b e y o la r a k t a y in e d iliy o r d u . İ b r a h i m ’in ö l ü m ü n ü i z ­ leyen g ü n l e r d e i k t i d a r iç in ç o k ş id d e tli b ir m ü c a d e le baş g ö s te re c e k ti. Bu m ü c a d e l e n i n g alibi ise, E l-K e b ir (Koca) o la r a k b ilin e n ve 1763’te M ı s ı r ’ın y ö n e tic isi, altı y ıl s o n r a s ı n d a d a M ı s ı r l ı l a r ı n b a ğ ı m s ız l ığ ın ı ila n e t m i ş o la n A li Bey’di. 1773 y ıl ı n d a A li B ey ’in b ir s u ik a s t a k u r b a n g i t m e s i n i n a r d ı n d a n ik tid a r, M u r a t Bey ve İ b r a h i m B ey’in l i d e r l i ğ i n ­ d e k i M e m l u k l u r a k i p k li ğ in e lin e geçti. F eod al a y rılık ç ılık ve y ıkıcı savaşlar, ik tis a d i g e lişm işlik te n ziyade y a ğ m ac ı savaşlarla b esle n e n O s m a n lı fe o d a lle r in in askerî g ereklilikleri s o n u c u n d a elde e d ilm iş b ü y ü k O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n u ç ö k ü şe d o ğ ­ r u s ü rü k lü y o r d u . Bu devlet, D o ğ u A v r u p a ’n ı n d iğ e r b irç o k ço k u lu slu devleti gibi, u lu s la r ın o lu ş u m u n d a n ve feodal b ö l ü n m ü ş l ü ğ ü n ta sfiy e ­ sin d e n ön c e fe o d a l b i r çerçevede d o ğ m u ş t u . Farklı gelişm işlik seviye­ sin d e o la n b i r b i r i n d e n ayrı h a l k l a r ı n ço k b ü y ü k b ir devlet iç in d e zorla o lu ş tu r u l m u ş b irliği u z u n ö m ü r lü o la m a d ı ve to p l u m u n feo dal y a p ıs ın ın d o ğ a s ın d a b u l u n a n m e rk e z k a ç eğilim lerle T ü r k d e v le tin in m e rk e z i fo r­ m u a r a s ın d a k i çelişkiler k a ç ı n ılm a z o la r a k O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n ç ö k ü ş ü n ü ha z ırla d ı.

Osm anlı İmparatorluğu’nun Dış Gücünün Azalması Şiddetli içsel krizler, t ü m im p a r a to r lu ğ u b ir ö r t ü gibi s a r a n ç ö k ü ş ü n b aşla n g ıc ı a n l a m ı n a geliyordu. G ö r k e m li Babıali’n i n sa bık k u d r e ti s a r ­ sılm ıştı. O s m a n lı İ m p a r a to r lu ğ u 15. ve 16. y ü z y ılla rd a , askerî b a k ış açı­ sıyla A v r u p a ’n ı n e n güçlü devletiydi. Bu sayede b irç o k zafer k a z a n m ı ş ve k e n d i n ü f u z s a h a s ın ı g e n işle tm işti. Y ine b u ta r ih le r d e , piyade y e n iç e ­ rile rd e n ve sü v a rile rd e n o lu ş a n o r d u s u n u n y e n ilm e z o ld u ğ u d ü ş ü n ü l ü ­ yo rdu . A n c a k s o n r a s ın d a sü v a rile r ve yen iç e rile r başlıca askerî y ü k ü m ­ lü lü k le r in i y e rin e g e tirm e m e y e b a ş la d ıla r ve sa v a şta n k a ç ı n m a e ğ ilim i gösterdiler. A v ru p a ’d a k i Sanayi D e v r im i b e r a b e r in d e askerî sila h la rd a ve savaş s a n a t ın d a b e lirg in b ir gelişm e g e tirdi. Fak at T ü r k o rd u s u 14.-15. y ü z y ıld a k i seviyesinde k a lm ış tı. Bu sebeple, O s m a n lı İ m p a r a to r l u ğ u z a ­ ferden yenilgiye, s a l d ır ı d a n s a v u n m a y a ve g e n işle m e d e n t o p r a k k a y b ın a geçm işti.

17.

y ü z y ılın s o n u n a g e lin d iğ in d e , O s m a n lı ilk b ü y ü k ye n ilg isin i aldı.

Bu savaşta A v u stu ry a , Rusya, Polonya ve Y e n e d ik ’e k a rşı savaşm ış ve 1699 y ılın d a , A z a k ’ı R usy a ’ya, P o do ly a’yı P o lo nya ’ya, O r t a M a c a r is ta n , T r a n silv a n y a , Backa ve Slovenya’yı A v u s tu r y a ’ya, M o r a ve b ir ç o k Ege A d a s ın ı d a V e n e d i k ’e v e rdiği

K arlofça A n t l a ş m a s ı n ı

im z a la m ış tı.

F a k a t s o n r a s ın d a O s m a n l ıla r M o ra Y a rım a d a s ın ı ve geçici o la r a k d a A z a k ’ı geri aldı. 1718 y ılın d a i m z a l a n a n P asarofça A n t l a ş m a s ı n a göre B a n a t ve S ırb is ta n ’ın b ir k ı s m ın ı A v u s tu r y a ’ya b ı r a k m a k z o r u n d a k a l­ m ıştı. 1739 ta r i h li Belgrat A n tla ş m a s ı s o n u c u n d a ise A z a k ve K a b a rta y O s m a n l ı l a r d a n k o p m u ş ve ta ra fsız bölgeler (M â n ia ) o la ra k ila n e d il­ m işti. B itm e k b ilm e z O s m a n lı- R u s savaşları, R u sya ’ya Kerç, Yenikale, K i l b u r u n ve K a b a rta y b ö lgelerini v e re n K ü ç ü k K a y n a rc a A n t l a ş m a s ı n ı n 1774’te im z a la n m a s ıy la so n b u lm u ş t u . K ır ı m ve K u b a n d a b a ğ ım s ız lığ ın ı ila n etm işti. D a h a s o n r a d a n (1783 y ılın d a ) b u bölgeler R u sy a’ya k a tıla ­ ca k tı. A yrıca K ü ç ü k K a y n a rc a A n tla ş m a s ı R uslara, K a r a d e n iz ’e ve b o ­ ğ a z la ra tic a ri a m a ç la rla in m e h a k k ı d a ta n ıy o rd u . 1792’d ek i Yaş A n tla ş m a s ı ile Rusya, K a r a d e n iz ’in k u z e y s a h ili n i n t a ­ m a m ı n ı ve k e n d i s ın ırla rı d â h il in d e k a la n D a n y e s te r’i ele geçirdi. 1812 y ılın d a i m z a l a n a n B ü k re ş A n tla ş m a s ı ile de B eserbya’yı to p r a k la r ın a kattı. K a ra d e n iz ve B a lk a n Y a rım a d a sı için T ü r k iy e ’yle m ü c a d e le le r in ­ de, R usya k e n d i t o p r a k sa h ip le ri ve tü c c a r l a r ı n ı n g e re k s in im le ri t a r a ­ f ın d a n y ö n le n d iriliy o rd u . Z ira ü lk e d e k i tic a ri m a l e k o n o m isi sürekli b ü y ü m e k te y d i. T o p ra k s ah ip leri ve tü c c a r la r A v r u p a ’ya g em iyle buğday, k e n e v ir ve k ü r k t a ş ı m a k için li m a n l a r d a k ış ın s o ğ u k ta n d o n m a y a n b ir çıkış n o k t a s ın a ihtiyaç d u y u y o rd u . K a r a d e n iz ’in Rus tic a re ti için ö n e ­ m i, ü lk e d e k i başlıca n e h ir le r in b u d e n iz e d ö k ü l m e s in d e n k a y n a k lıy d ı. Fakat K a ra d e n iz ve çıkış n o k t a l a n olan İ s ta n b u l ve Ç a n a k k a le B oğazları T ü r k le r i n h â k im iy e ti a ltın d a y d ı ve Rus g e m ile rin e kapalıydı. Ü stelik İ s t a n b u l ’u ele g e ç irm e meselesi de ç a rlığ ın A v r u p a ’da b ir h e g e m o n y a k u r m a isteğiyle ilintiliydi. A v u stu ry alI t o p r a k sah ip leri ve tü c c a rla r d a b ü y ü m e k te o lan dış tic a re tle ri için sıcak d e n iz le re açılabilecekleri b ir çıkış n o k ta s ı a r ıy o r ­ du. B u n d a n dolayı, A v u s tu r y a lI la rın a r z u s u A d r iy a tik D e n iz i ve T u n a H a v z a s ın ın k o n tr o lü n ü ele ge ç irm e k ti. A v u s tu ry a ilerlemesi Rus yayıl­ m a cılığ ı ile k a rşıla ştı ve b irç o k n o k ta d a çakıştı. Bu d u r u m ülkeler a r a ­ s ın d a u z la ş m a z lık la r a n e d e n olsa d a h iç b ir z a m a n O s m a n lı t o p r a k la r ı n ı p a y la şm a h u s u s u n d a a n tla ş m a y a v a r m a l a r ı n ı engellem edi.

İngiltere ve Fra n sa d a İstanbul, Boğazlar, Mısır, Cezayir, T unus, Suriye ve I r a k ’ın k o n tr o lü n ü ele g eçirm e k o n u s u n d a olduk ça hevesliydiler. Bu t a ­ lepler, 18. y ü z y ıld a dile getirilse de a slınd a savaşların b aşlam ası için 19. y üzyıl beklenecekti. K a p ita liz m in gelişmesi ile A vrupalı güçlerin Yakın D o ğ u d a k i istem leri ısrarlı taleplere ve O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n pay ­ laşılm ası için a r a la r ın d a y a ş a n a n la r d a şiddetli m ücadelelere d ö n ü ştü . L iteratü rd e ve ta rih te Şark Meselesi o larak geçen İ m p a r a to r lu k to p ra k la r ı­ n ı n kaderi, 19. y ü z y ıld a A v ru p a d ip lo m a sis in in m e rk e z in d e yer alıyordu.

Halk Hareketleri ve Arap Ülkelerin Özgürleşme Mücadeleleri T ü r k feodal b e y le rin in - p a d iş a h la r , paşalar, yen iç e rile r ve s ü v a r ile r b o y u n d u r u ğ u O s m a n lı h a l k l a r ı n ı n b ir ç o ğ u n d a isya n ate şin i a levlen ­ d ird i. A y a k la n m a la r feodal b e y ve köylü a r a s ın d a k i çelişkileri o ld u ğ u k a d a r ezenle ezilen a r a s ın d a k i esas u lu sa l çelişkiyi de y a n s ıtm a k ta y d ı. İ m p a r a to r lu k t a k i feodal b o y u n d u r u k y a b a n c ı e g e m e n liğ in e eviriliyordu, b u y ü z d e n feodal beylere k arşı y ü r ü t ü l e n köylü m ü c a d e le leri ulusal ö z g ü r l ü k h a re k e tle riy le el ele ilerliyordu. Y u n a n is ta n ’da, S ırb ista n ’d a ve M ıs ır ’d a 18. y ü z y ıld a b ir s ın ıf h a lin e gelen b u rju v a z i de O s m a n l ı b o y u n ­ d u r u ğ u n d a n z a r a r g ö r m ü ş t ü ve b u y ü z d e n m ü c a d e le d e o da yer alıyordu. G enel o la r a k ifade e tm e k gerekirse, iki t ü r h a re k e te ş a h it o l u n m a k ­ taydı. T ü r k iy e ’de feodal b o y u n d u r u ğ a k a rşı y ü r ü t ü l e n h a lk h a re k e tle ri m e v c u t tu ki b u n la r, s ın ı f k a r a k te r li varsayılabilecek, ezilen u lu sla r t a r a ­ f ı n d a n d e s te k le n iy o rd u . Ö te ta r a f ta n , ezilen h a lk la r ın m ü c a d e le leri v a r ­ dı k i b u n l a r d a d a h a çok u lu sa l ö z g ü r l ü k harek etleriy diler. T ü r k iy e ’ye ö z g ü p o p ü le r a n ti-feo d a l h a re k e tle r a r a s ı n d a S im a v n a lı Şeyh B e d r e d d in ’in 1415-18 y ılla rı a r a s ı n d a k i a y a k la n m a s ı ve K ara Y a z ıc ın ın

16. y ü z y ıl s o n u n d a k i b a ş k a ld ırıs ı e n ç o k b ilin e n le rd ir.

S im a v n a lı B e d r e d d in ’in isy a n ı B a lk a n la r ’d a n D o ğ u A n a d o lu ’ya u z a n a n o ld u k ç a g eniş b ir a la n a yayıldı. Ateşli söylevlerinde lider Şeyh B e d re d d in , sö m ü rg e c ile ri te n k it ediyor, evrensel eşitlik, s ın ıf b o y u n d u r u ğ u n u n t a s ­ fiyesi ve m ü lk iy e ti n o r t a k k u l l a n ı m ı ö ğ ü d ü n ü veriy ordu . T ü m i n a n ç ­ la r d a n ve u lu s la r d a n ç a lışa n in s a n la r a , b ir lik için ç a ğ rıd a b u lu n u y o r d u . A sile rin s a fla rın d a M ü s lü m a n la r , H ır is tiy a n ve Y ahudilerle, T ü r k le r de R u m l a r ve Slavlarla y a n y a n a savaştı. K a ra

Yazıcı a y a k la n m a s ın ın

co ğ ra fi

s ın ır la r ı

daha

da

genişti.

B a lk a n la rı, K ü ç ü k A sya’yı, K uzey Su riy e’yi ve I r a k ’ı k a p s a m a k ta y d ı. Asiler, B a ğ d a t’ı ele g e ç irm işle r ve y ıllarc a d a ellerin d e tu tm u ş la r d ı. A ra p

fellah iar ve bedeviler, T ü r k köylüler, askerler ve p a şa la rla b irlik te ay a k ­ la n m a d a yer aldı. B e d r e d d in h a r e k e ti n d e o ld u ğ u gibi b u b a ş k a ld ır ın ın d ü ze y i ve b o y u tu d a W at Tyler, T h o m a s M u n z e r ve J ohn H u ss isy a n la r ıy ­ la, F ra n sız ja c q u e r ie ’le ñ e 2 ve Rus k ö y lü le r in in ö z g ü rlü k m ü cadeleleriyle a y nı d erecededir. Ezilen h a lk a y a k l a n m a l a r ı n ı n d a k a r a k te r o la r a k geri k a lır y a n ı y o k ­ tu. T ü r k k a rşıtı ö z g ü rle şm e h a r e k e tle r in i n a n a m e rk e z le ri B alkanlar, T r a n s k a fk a sy a ve A ra p ülkeleriydi. Bazı d u r u m l a r d a liderler feodal b e y ­ le rd e n oluşsa bile, tem e ld e h a r e k e t son derece h alk çı k a ra k te r li o la ra k k a b u l e diliy ordu . A ra p ü lk e le rin d e T ü r k k a rşıtı a n a d ir e n iş m e rk e z le rin d e n b iri de L ü b n a n ’dı. 1516 y ılın d a , Yavuz S ultan S elim ’in k u v v e tle ri L ü b n a n , Suriye ve F ilistin ’in d a ğ lık b ö lgelerini ele geçirdi. Ü l k e n i n y ö n e tim i, B abıali’n i n e m ir k u l l u ğ u n u k a b u l e d e n b i r şeyh o lan I. F a h r e d d i n ’e bıak ıldı. F a h r e d d i n ’in vergi öd e m ey e y a n a ş m a m a s ı, s o n u n d a ü lk e ü z e r in d e d o ğ r u d a n b ir oto rite k u r m a k a r a r ı veren T ü r k le r i s i n ir le n d ir m iş ve fakat T ü rk le r L ü b n a n k ö y lü s ü n d e n ve f e o d a lle r in d e n gelen şidd etli b ir d i r e ­ nişle k a rş ıla ş m ış tı. B u n l a r ın s o n u c u n d a o ld u k ç a u z u n s ü r e n d ire n g e n b ir m ü c a d ele d ö n e m i b aş la m ıştı. F a h r e d d in 1544’te, D a m a s k o P a ş a n ı n s a r a y ın d a z e h irle n d i ve L ü b n a n so y lu la r ın ın d iğ e r b ir ç o k tem silcisi gibi o ğlu K ır k m a s da, 1585 y ılın d a L ü b n a n ’a c e z a la n d ırıc ı b ir sefer d ü z e n l e ­ yecek o la n T ü rk le re k a rş ı savaştı. 1590’d a K ı r k m a s ’m oğlu, II. E m ir F a h r e d d in g ü ç le r in in o rta y a ç ı­ kışıyla, d ir e n iş te yeni b ir d ö n e m başladı. Yeri g e ld iğ in d e k e n d is in i b ir H ır is tiy a n o la r a k da ta n ıt a n , M a c h ia ve lli’n i n s a d ık ta k ip çisi o la n bu D ü rz i o ld u k ç a zeki b ir d ip lo m a t ve e n t r ik a ustasıydı. İ s t a n b u l ’da, p a ­ şa la r ın s a ra y la r ın d a ve h a tta o n la r ın h iz m e tlil e r in in ev le rin d e ca su sla rı b u lu n m a k ta y d ı. D ü ş m a n l a r ı a r a s ın a a n la ş m a z lık la r soka rdı. S u lta n ’m d i k k a t i n i cezp e tm e k için ilk in , T ü r k h â z in e s in e y ü k s e k b ir h a r a ç ö d e d i ve savaş g a n im e tle r in i p a d iş a h la paylaştı. Bu n e d e n le p a d i ş a h k e n d is in i L ü b n a n ’ın d a ğ lık ve sahil b ö lg e s in in ve Suriye ve F ilis tin ’in ö n e m li b ir k ı s m ı n ı n y öneticisi o la ra k atadı. E m i r ’in p la n ı n ı n n i h a i a m a c ı B a t ı n ı n da y a rd ım ıy la p a d iş a h a karşı b ir H açlı Seferi d ü z e n le m e k ti. Babıali’ye k a rşı m ü c a d e le h a z ı r l ı k l a r ı n ­ da, İta ly a n la rla g ö rü şm e y e b a şlad ı ve kaleler in şa e d ip k e n d i o r d u s u n u 40.000 k iş ilik b ir güç h a lin e getirdi. 1613 y ılın d a L ü b n a n n ü f u s u n u n ta-

2

ja cque rie: F r a n s a ’d a s o y l u l a r ı n k ö y l ü l e r i a ş a ğ ı l a m a k iç in k u l l a n d ı ğ ı b i r s ö z c ü k , -ç e v.

m a r n ı n ı n ka tıld ığ ı b ir isy anı k ış k ır ttı. F ak a t m u v a ffa k o lan t a r a f T ü rk le r oldu. II. F a h r e d d in L ü b n a n ’ı terk e tm e k ve beş yıl k a d a r İtalya’da k a l ­ m a k z o r u n d a b ıra k ıld ı. Şatafatlı O r y a n ta l sü iti ve m u a z z a m z en g in liğ i A v ru p a lıla rı b ü y ü le m iş ti. II. F a h r e d d in b ir d ip lo m a t o la r a k fazla b a şa rılı sa y ılm a z d ı. F ra n sa , F loran sa, V a tik a n , M a lta ve d iğ e r le rin in k a tılım ıy la in şa e tm e k istediği b i r a n ti- T ü rk k o a lisy o n u b a şa rısız o lm u ş tu . II. (Genç) O s m a n ’ın 1618’de ta h ta çıkışıyla F a h r e d d in affedildi ve L ü b n a n ’a geri d ö n d ü . K e n d i m ü l k le r i n e y e n id e n k a v u ş u n c a , b u n l a r ı e k o n o m i k o la r a k g e liş tirm e k için detaylı b ir p la n h a zırla d ı. Y abancı tic a re ti te şv ik etti ve ü lk e s in i g eniş ölç üd e A v ru p a lıla ştırd ı. B e y ru t A v ru p a i t a r z d a b u lv a rla ra b ö lü n ü y o r ve yeni b in a la r y ü k se liy o rd u . Bir g r u p genç in s a n A v r u p a ’ya e ğ itim için g ö n d e riliy o rd u . Bu a y n ı z a m a n d a , M a r u n i r u h a n i e ğ i t i m i n i n de b a şla n g ıc ı olacak tı. A r a p filolojisini A v ru p alı e ğ itim biçim iyle teşv ik e d iy o rd u . O tu z lu y ılla r ın b a ş ın d a II. F a h r e d d in in s a n la r a r a s ın d a isyan a te şini t u t u ş t u r d u . B u n u n s o n u c u n d a esir a lın d ı ve b ir t u t u k l u o la ra k İ s t a n b u l ’a g ö n d e rild i. 1635’e g e lin d iğ in d e , k a r ış ık lı k la r te k r a r d a n ale v ­ le n m işti. N ih a y e tin d e II. F a h r e d d in id a m e d ilm iş ve prensliği de d a ğ ı­ tılm ıştı. T ü m o la n la ra r a ğ m e n A r a p la rın , T ü rk le re k a rşı m u h a le fe ti d e v a m e decekti. 17. y ü z y ıl b o y u n c a L ü b n a n lı soylu iki m u h a lif g r u p b irb iriyle savaşm ıştı. G r u p la r d a n biri, Kaysiler (ya d a k e n d i d e y im le riy le k ı r ­ m ızılar) yerel T ü r k n ü f u z u n a k a rşı ç ık a n ve L ü b n a n lı kö ylüler a r a s ı n ­ d a destekçi b u la n M a ’n i ailesi t a r a f ı n d a y ö n e tiliy o rd u . D iğer g r u p ise, Yemeniler, (beyazlar) T ü r k le r ta r a f ı n d a n d a d e ste k le n e n A la m e tti n a i­ lesi e m irle ri t a r a f ı n d a n y ö n e tiliy o rd u . M ücadeley e çeşitli te sad üfler yön verecekti. L ü b n a n ’d a b ir ç o k kez o to rite y i ele g eçiren K aysiler ç o ğ u kez b a ş a r ılı o la m a d ıla r. 1697 y ılın d a , M a ’ni a ile sin in n e s lin in t ü k e n m e s i n ­ d e n s o n r a K aysiler Ş e h h a p a ile s in in e m irle ri t a r a f ı n d a n y önetildi. 1710 y ılın d a T ürkler, Y em enilerle birlik te, Kaysi e m ir l e r in i n b irlik ­ leriyle h e s a p la ş m a k için b ir g ir iş im d e d a h a b u l u n m u ş t u . E m i r H a y d a r Ş e h h a p ’ı d ev irerek , L ü b n a n ’ı s ı r a d a n b ir T ü r k vilayeti h a lin e g e tirm e n i ­ yetiyle h a re k e te geçiliyordu. F a k a t 1711’de Kaysiler, A la m e ttin a ile s in in t ü m ü y e le r in in ö ld ü ğ ü A in - D a r y a k ı n l a r ı n d a k i b ir savaşta, T ü r k le ri ve Y em en ite’leri ezici b ir şekilde y endi. T ü r k le r p l a n l a r ı n d a n feragat e tm e k z o r u n d a b ır a k ılm ı ş ve L ü b n a n ’ın iç s o r u n l a r ı n a u z u n b ir z a m a n d a m ü ­ d a h a le d e b u lu n a m a m ış tı. A r a p l a r ı n nefretle b a k t ık la r ı O s m a n lı feodal b o y u n d u r u ğ u n d a n k u r t u l m a k ve ö z g ü r lü k le r in i k a z a n m a k için b u l u n d u k l a r ı e n ö n e m li g i­

r iş im le r d e n biri 1768-74 O s m a n lı- R u s savaşıyla b a ğ la n tılıd ır. A v ru p alı g üç le rin , özellikle Ç a rlık R u sy a ’n ın , diplom asisi T ü r k i y e ’yi z a y ıfla tm a arz u su y la , B a lk a n la r ’d a k i ve A ra p ü lk e le r in d e k i u lu sa l b a ğ ım s ız lık h a ­ r e k e tle rin i d e ste k le m işti. İsy ancı g ü ç le rin liderleri, b a ş a rıy a u la ş m a k için R u sy a ’n ı n y a r d ı m ı n ı u m a r a k , sırasıyla ittifa k g ir iş im le r in d e b u l u ­ n u y o rd u . 1769 y ılın d a , M ıs ır yö neticisi K ebir Ali Bey Rus s a v a şın ın y a ra ttığ ı f ır s a tta n istifade e d e re k b a ğ ım s ız lığ ın ı ila n etti. A b h a z y a lı b ir M e m l u k lu o la ra k Ali Bey, R u sy a’ya u z u n z a m a n d ı r se m p a ti besliy or ve Babıali’ye olan k i n i n i gizliyo rdu . 1770 y ılın d a k e n d is in i h ü k ü m d a r ila n e tm iş ve “M ıs ır ve İki D e n iz in s u l ta n ı” u n v a n ı n ı ü stle n m iş ti. İsm i a r t ı k M ısır ve H ic a z c a m ile r in in h u tb e le r in d e (vaazlarda) z ik re d iliy o rd u . 1770’de H ic a z bölgesi de o n u n n ü f u z u a ltın a girecekti. Ali Bey T ü r k i y e ’ye k arşı sa v a şın d a y a r d ı m b u l m a u m u d u y la Safad (F ilistin ’de b ir bölge) Valisi Şeyh Z a h i r ile b ir ittifa k yaptı. Bu Kaysi, b a b a sın a L ü b n a n e m irle ri ta r a f ı n d a n s u n u l a n to p r a k la r ı g e n işle tm e k le uğ raştı. 1750 d o la y la rın d a A k k a ’d a k ü ç ü k b ir sahil y e rle şim in i ele geçi­ rip, b ü y ü k b ir d e n iz tic a re ti ve el sa n a tla r ı m e r k e z in e çev irince, b a ş k e n ­ tin i de b u ra y a taşıdı. D a h a s o n r a A k k a ’da H a ç lıla r d a n k a lm a b ir a n tik h is a r ı y e n id e n d üz e n le y ip , s o n r a s ın d a B o n a p a r t k u v v e tle r in e bile d i r e ­ nebilecek, zapt ed ile m e z b ir kale h a lin e g e tirdi. Z a h ir, m ü lt e z im li k ve tekel tah sisleri sayesinde, esasen o r d u s u n u n (savaş g ü c ü 60-70 b in a d a m a k a d a r ula şıyordu) ve d o n a n m a s ı n ı n te ç h iz a tı için h a rc a d ığ ı o la ğ a n ü s tü gelirler elde etm işti. Ali Bey, Babıali’d e n k a ç ın a r a k R usy a’n ı n y a r d ı m ı n a b a ş v u r m a y a k a r a r verdi. Bu sıra d a K ont Alexei O rlo v k o m u ta s ın d a k i b ir Rus filosu Ege D e n i z i n d e k o n u ş la n m ış tı. T ü r k d o n a n m a s ı n ı 25-26 H a z ir a n 1770’te ü n lü Ç e şm e S a v a ş ın d a yok e tt ik te n s o n r a Ruslar, d e n iz le rd e k i ü s t ü n ­ lü k le r in i ila n e tti ve Y u n a n a sile rin i faal o la ra k d estekley erek b irç o k Ege a d a s ın a el koydu. 1771 b a şın d a , Ali Bey’in özel tem silcileri, T ü r k le r e k a r ­ şı b irlik te m ü c a d e le k a r a r ı n ı n alın d ığ ı, K o n t O r lo v ’u n P a ro s A d a s ı n d a k i k o m u t a m e r k e z in e gitm işti. Ali Bey b a ş la n g ı ç ta m u v a f f a k oldu. 1771 y ılın d a , Z a h i r ’in b i r l i k l e ­ r i n i n de d esteğ iy le M ısırlıla r, S u riy e ’de o ld u k ç a zo rlu b ir m ü c a d e le y e girişti. Ş a m ile Say da’yı ele g e ç ird ile r ve Jaffa’yı d a k u ş a t m a a l t ı n a a l ­ dılar. F a k a t M e m l u k g e n e r a lle r in in i h a n e t i d u r u m u t a m a m e n te r s in e ç e v ird i. M ıs ır b ir l ik le r in i y ö n e te n E b u ’l D a h a p a n i d e n M e m l u k g ü ç ­ le r in i Ş a m ’d a n geri çekip Y u k a r ı M ı s ı r ’da p o z i s y o n u n u g ü ç l e n d ir e r e k

A li Bey e k a r ş ı sa v a şm a y a b a şlad ı. M e m l u k b e y le r in in b ü y ü k ç o ğ u n ­ l u ğ u E b u ’l D a h a p ’a k a tıld ı. N ih a y e tin d e Ali Bey y e n ilg iy e u ğ r a tıld ı ve A k k a ’d a k i m ü t t e f i k l e r i n i n y a n m a k a ç m a k z o r u n d a k a ld ı. Ş a m ’ın k a y ­ b ı n d a n ve M e m l u k l e r i n a y r ı l m a s ı n d a n s o n r a Z a h i r ’i n d u r u m u d a h a d a v a h i m b ir ha le geldi. L ü b n a n E m i r i Y u s u f Ş e h h a p T ü r k le r e k a tıld ı ve Sayd a’yı k u ş a ttı. M ü t t e f i k l e r i n talebiyle R iz o k u m a n d a s ı n d a k i Rus filo su S u riy e ’ye geldi. Sayda k u ş a t m a s ı n ı n k ı r ı l m a s ı n a y a r d ım c ı old u ve B e y r u t ’u (M ayıs 1772) ele g e ç ird i. 1772 s o n b a h a r ı n d a R us filosu, T ü r k le rle b ir a teşkes im z a l a y a r a k S u riy e ’yi te r k etti. B e y ru t b i r kez d a h a T ü r k l e r i n e lin e g e ç m iş o lu y o rd u . Bu s ır a d a K o nt Orlov, Ali Bey’e T e ğ m e n Pleshcheyev b a ş k a n l ı ğ ı n ­ da, asilere te slim e d i lm e k ü z e re silah ve m ü h i m m a t ta şıy a n b ir heyet g ö n d erd i. 1773’te A li Bey k u v v e tle r in i y e n id e n o rg a n iz e ederek, 6.000 k işilik o rd u su y la serkeş M e m lu k b e y le r in in k a rş ıs ın a çıktı. Salihiye y a ­ k ı n l a r ı n d a k i savaşta ( D e lt a n ın d o ğ u y a k a s ın d a ) b irlikle ri b o z g u n a u ğ ­ radı. Ali Bey ö lü m c ü l b ir şekild e ya ra la n ıp , esir a lın d ı ve 8 M ayıs 1773’te K a h ir e ’de öldü. Şeyh Z a h i r ’in d u r u m u b u h a ld e d a h a d a k r itik le ş m iş ti. H a z ir a n 1773’te, R usya ve T ü rk iy e a r a s ı n d a k i ateşkes s o n la n d ır ıl m ış ve K o z h u k h o v k o m u ta s ı n d a k i Rus filosu b ir kez d a h a Suriye’ye v a rm ış tı. L ü b n a n lı e m ir Y u su f Ş e h h a p T ü rk le rle ilişk isin i kesti ve Ruslarla, Şeyh Z a h i r a r a s ı n d a k i ittifa k a d â h il oldu. 3 aylık b ir k u ş a t m a d a n s o n r a R uslar B e y r u t’u ele geçirdi. E k im 1773’te Y u su f Şehhap, C a th e r i n a H ’d e n k e n d i ­ sini Rus v a ta n d a ş ı y a p m a s ın ı ve L ü b n a n h a m is i o lm a s ın ı talep edecekti. 1774’te im z a l a n a n K ü ç ü k K a y n a rc a A n t l a ş m a s ı n d a n so n ra , b u talep geri ç e v rilm iş ve Rus filosu Suriye’d e n ay rılm ıştı. R u s l a r ın a y r ı l m a s ı n ı n h e m e n a r d ı n d a n T ü r k le r t ü m k u v v e tle r in i Şeyh Z a h i r ’in ü s t ü n e g ö n d e r d i. Ş e y h ’in 1775’te, A k k a ’d a e tr a fı k u ş a ­ tıld ı ve s o n u n d a ö l d ü r ü l d ü . A y a k la n m a b a s tır ıl d ı ve Z a h i r ’in b a ş k e n ti A k k a , ism i Suriye t a r i h i n i n en k a r a n l ı k g ü n le riy le b ir lik t e a n ı l a n T ü r k valisi C e z z a r ’m m e s k e n i h a lin e geldi. Asıl is m i A h m e t o la n C e z z a r (Kasap), esa se n B osn a k ö k e n liy d i. B irçok k a t l i a m b u y r u ğ u v e rd iğ i için k e n d i s in e K a sa p t a k m a a d ı n ı n v e r ild iğ i M ı s ı r ’da, M e m l u k g ö re v in e b ir b a ş la n g ıç ya ptı. R u s - T ü rk savaşı e s n a s ın d a R u s la rla s a v a ş m a k için k e n d i M e m l u k m ü f r e z e s in i o l u ş t u r d u . Z a h i r a y a k l a n m a s ı n ı b a s t ı r m a ­ d a s e r g ile d iğ i o la ğ a n ü s tü h i z m e t t e n ö t ü r ü , Sayd a’ya p a ş a o la r a k a t a ­ n a c a k tı. D a h a s o n r a T ra b lu s ve Ş a m p a ş a lık la r ı d a o n u n eline g eçecek ve n ü f u z a l a n ı n ı n m e r k e z i o la r a k A k k a ’yla b ir lik t e t ü m S u riy e ’n i n asıl y ö n e tic isi o lac a k tı.

C e z z a r ’ın h ü k ü m r a n l ı ğ ı , b ir a y a k l a n m a n ı n diğ eri a r d ı n a ba stırıld ığ ı, eşi b e n z e r i g ö r ü l m e m iş b ir g a d d a r lık la b ilin iy o rd u . 1780’de, yerel soy­ lu la r ın da desteğiyle L ü b n a n ’da k e n d i liğ in d e n b ir köylü h a r e k e ti b a ş ­ ladı. H a r e k e tin b a ş ın d a , b ir kez d a h a T ü r k le r in ta r a f ı n a geçecek o lan Y u s u f Ş e h h a p ’in m a l u m a k r a b a la r ı d u r u y o r d u . İ s y a n c ıla r ın k a rşı çık tığ ı C e z z a r ’m L ü b n a n ’a d a y a ttığ ı a r t t ı r ı l m ı ş ağ ır v ergilerdi. F a k a t isya n şid ­ detle b a stırıld ı. Y u su f Ş e h h a p k a r d e ş in in d ilin i kesti, diğ e r b ir ka rd e şin in s e g ö zlerin i oy du ve k e n d i elleriyle isy a n c ıla ra k a tıla n bir a k r a b a s ın ı ö ld ü rd ü . Bu isyan s o n l a n d ı ğ m d a Y eniçeriler esirle rine i n s a n eti y e d i r i ­ yordu. T ü m b u n la r ı, Filistin b e d ev ileri ve Sayda f e lla h la r m m is y a n ın ın acı­ m a sız c a b a stır ılm a s ı izledi. R a k ip feodal k lik le r in köylüleri d a h a kolay b ir y a ş a m v aadiyle k ış k ır t tığ ı L ü b n a n ’d a b ir m ü c a d e le s ü r d ü r ü l ü y o r ­ du. C e z z a r ’a karşı e n ciddi a y a k la n m a 1789 y ılın d a başladı. İsy a n c ıla r B eyrut, Sayda ve S u r ’u ele geçirip A k k a ’ya y ak la ştıla r, fa k a t C e z z a r t a ­ r a f ı n d a n p a ray la a y a rtıla n bazı feodal lid e rle rin ih a n e ti a y a k l a n m a n ı n b a s tır ı lm a s ın a yol açtı. L ü b n a n ’d a 1790 y ılın d a , k öylüler a r a s ın d a k i m e m n u n i y e ts iz lik ve soylular a r a s ın d a k i y ık ıc ı çek işm e le r yeni b ir is­ y a n ı d o ğ u r d u . A y a k la n m a c ıla r ın g ü c ü a n c a k Y u su f Ş e h h a p ’m yeğeni II. E m ir B e şir’in 1797 y ılın d a , a m c a s ın a k a rşı sa v a ş a ra k L ü b n a n ’d a ayağ ın ı b a sa c a k sa ğ la m b ir yer e d in m e siy le kırılabild i. 1798’de Ş a m ’da, yerleşik h a l k ı n C e z z a r ’a vergi ö d e m e y i r e d d e tm e s iy ­ le, o ld u k ç a b ü y ü k çaplı b ir a y a k l a n m a v u k u u b uldu . Babıali b ir şek ilde a n la ş m a z lığ ı g id e rm e k için Ş a m ’a yeni b ir vali atadı. Fakat Suriye’d eki k a r ış ık lı k la r d e v a m edecekti. I r a k ’ta da 16, 17 ve 18. y ü z y ılla r d a isy a n la r baş gö steriy ordu . Bu hareketler, y a ş a m la r ın ı h â lâ kabileler h a lin d e s ü r ­ d ü r e n b e d e v ile r in ve yarı-y erleşik k ö y lü le rin m ücad eleleriy di. İsy a n c ıla r to p r a k ta k i h a k l a r ı n ı m u h a f a z a e ttile r ve O s m a n l ı l a r ı n d a y a ttığ ı feodal sistem e k a rşı çıkıp T ü r k o to rite le rin e vergi ö d e m e y i re d d e ttile r. B u n a k a rş ılık paşalar, is y a n c ıla r d a n vergi t o p la m a k için, s o n u c u n d a b ir yıl d a h i a ra v e rilm e y e n sav a şla rın s ü r d ü ğ ü askerî seferler dü ze n le d ile r. Bu e sn a d a yerel feodal beyler - K ü r t l e r ve A r a p l a r - k a r a rs ız b ir rol b e n i m ­ sediler. Bazen b ir kabile ü z e r in d e asayişi sa ğ la m a k ü z e re pa şa ya y a r d ım e d e c e k (genellikle c ö m e r t b ir rüşvetle), fa k a t b a z e n de k a b ile le rin T ü r k k a rşıtı is y a n la r ın a b a ş k a n l ık ed eceklerdi. Yıkıcı sa v a ş la rd a n ve is y a n la r d a n o lu şa n b u tabloya b ir de Pers a k ın ları ek lenecek ti. Ezeli d ü ş m a n la r ı ola n T ü r k iy e ’ye k arşı savaşan Pers ş a h ­ ları I r a k ’ta, ister kabile is y a n la rı ister paşa m üc a d ele leri o lsu n h e r h a n g i

b ir T ü r k k a r ş ıtı eylem i d e ste k liy o rd u . 18. y ü z y ıl ın 4 0 ’h y ılla r ın d a B ağdat P a ş a s ın ın , kabilelerle ve İ r a n Ş a h ıy la b irlik te , k e n d i h ü k ü m d a r ı n a k a rşı savaştığı z a m a n l a r o lm u ş tu . O s m a n l ı l a r m I r a k ’ta k i üç y ü z y ıllık y ö n e tim i, çok sayıda gen iş-çap lı isy a n a ta n ı k l ı k edecek ti. E n ö n e m l ile r in d e n b ir i I r a k ’m g ü n e y in d e k i k a ­ b ilelerin, Siab ailesi lid e rliğ in d e k i isyanıydı. Bu isyan Basra bö lg e sin d e 1651 y ılın d a b a şla m ış tı. İsy a n c ıla r Basra’yı ele g e ç irm iş ve b e r a b e r i n d e ­ ki bölgelerle b irlik te yılla rca e lle rin d e tu tm u ş la r d ı . T ü r k le r isyan ı b a s ­ tır m a y ı ve B asra’ya k e n d i v e k ille rin i y e rle ştirm e y i a n c a k 1699 y ılın d a b a ş a r m ış la r d ı. 1690’da, M u n t a f ı k k a b ile le rin d e o r t a ve aşağı Fırat h a v ­ z a sın ı k a p s a y a n b ir A ra p isy a n ı p a tla k verdi. A raplar, B asra’yı z a p t e t­ tile r ve 1701 y ı lm a k a d a r d a T ü r k b ir lik le r in e k a rşı o ld u k ç a b a ş a r ılı b ir m ü c a d e le y ü r ü t tü le r . H a tta T ü r k l e r a y a k la n m a y ı t a m a m e n b a s t ı r m a k t a aciz kaldılar. I r a n ş a h l a r ı n ı n d a desteğiyle, M u n ta f ı k l a r T ü rk le re k arşı 18. y ü z y ıld a , in a tçı b ir d ir e n iş sergilediler. Y ü z y ılın s o n u n a g e lin d iğ in d e yeni b ir h a l k isy an ı dalg ası I r a k ’ın g ü n e y i n i s a ra c a k tı. B u n la r d a B ağdat Paşası B ü y ü k S ü le y m a n ta r a f ı n d a n b a stırıla c a k tı. Bu sayısız is y a n la r ve yıkıcı çe k işm e le r O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n u d o ­ ğal o la ra k zayıflatm ıştı. G ö r k e m li Babıali ü lk e s in e feod al a n a r ş i h â k i m olacaktı. A ra p la r ın , Y u n a n la rın , K ü r tle r in , E r m e n i le r in ve Slavların h a lk h a r e k e tle ri feod al i m p a r a t o r l u ğ u n ç ü r ü y e n te m e lle rin i sarsıy or ve olm a sı g e re k e n d e n fazla y a ş a m ış gerici feo d a l s is te m in ç ö k ü ş ü n ü h ı z ­ la n d ır ıy o r d u .

B Ö L Ü M II

M i s i r ’a F r a n s i z S e f e r i

(1798- 1801)

Seferin Amaçları 18.

y ü z y ıl s o n u n d a F ra n s ız D e v r im i F ra n s a ’d a k i feo dal siste m i y ık ­

tığ ın d a , A ra p ülkeleri, d e v r i m i n ö z g ü r lü k ç ü fik ir le r in i k a b u l e tm e y e b ü tü n ü y le h a z ırlık s ız gibi g ö r ü n ü y o r d u . B u n a k a rş ın , d e v r i m i n e tk ileri k ısa sü re d e A ra p d ü n y a s ı n d a h isse d ild i, özellikle de e n g elişm iş A ra p ülkesi o la n M ıs ır ’da. Bu ü lk e d e feo dal ç ö z ü lm e m u a z z a m b ir yol a lm ış tı ve ü lke to p lu m s a l ve e k o n o m ik a n l a m d a fe o d a liz m e k arşı b ir savaş için y e te rin ce o lg u n la ş m ış tı. Bu e tk i M ıs ı r ’a N a p o ly o n B o n a p a r t k o m u t a s ı n ­ d a k i F ra n sız c u m h u r i y e t o r d u s u t a r a f ı n d a n ta şın d ı. 1797’de İtalya’yı ele g eçiren ve B a lk a n Y a r ım a d a s ın a d o ğ r u ilerle­ yen B o n a p a r t, ağ ır b ir k r iz d u r u m u n d a k i O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n s ın ır la r ın a u la şm ıştı. O s m a n lı, y a k ın d ö n e m d e A v u s tu r y a ve Rusya k a r ş ıs ın d a b ir dizi a ğ ır yenilgi alm ıştı. G ü ç s ü z ve b ir d ire n ç g ö s te rm e k a p a s ite s in d e n y o k s u n olan İm p a r a to r lu k , F ra n sız b u r ju v a z is in d e n g e­ lecek b ir ilh a k g ir iş im i için b e re k e tli b ir z e m in su n u y o r d u . “O s m a n lı İ m p a r a to r l u ğ u ö lü m e m a h k û m ve b iz im o n u d e s te k le m e m iz i g e r e k tir e ­ cek b ir sebep y o k ” diye y a z ıy o rd u B o n a p a rt, k e n d is in i n ü y e le rin d e n biri o ld u ğ u , C u m h u r i y e t ’in b a ş ı n d a k i Beşler H e y e t’ine. O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n s tra te jik k o n u m u N a p o ly o n ’u n y a y ı lm a ­ cı p l a n la r ın ı c e s a r e tle n d iriy o rd u . A k d e n i z ’in d o ğ u u c u ve g ü n e y s a h il­ leri im p a r a to r lu k t a bileşik ve tü z e l k a ra k te rd e y d i.

H â lih a z ır d a İtalya

Y a r ı m a d a s ın ı z a p t e tm iş o la n F ran sa , i m p a r a t o r l u ğ u n h â k im iy e tin i k a ­ z a n a r a k A k d e n iz ’i k e n d i iç d e n iz i h a lin e getireb ilecek ve böylelikle en

se rt d ü ş m a n ı ve aynı z a m a n d a F ra n s a C u m h u r i y e t ’ine k a rş ı k u r u l a n b ü t ü n k a r ş ı- d e v r im c i it tif a k la r ın ö n c ü s ü o lan B ü y ü k B r ita n y a ’ya k arşı ezici b ir h a m le y e im z a atabilecekti. B u n a ek o larak , N ap o ly o n , K uzey A f r ik a ’d a k i A ra p ü lk e le r in in ve A n a d o lu ’n u n f e th in in , F r a n s a ’n ın , k a y ­ b e d ile n A m e r i k a n s ö m ü r g e le r in in y e rin e k u d r e tli b ir s ö m ü r g e i m p a r a ­ to rlu ğ u k u r m a s ı n ı n ö n ü n ü a ç a c a ğ ın ı u m u y o r d u . F r a n s a ’n ı n a r t a n g ü c ü İn g iliz b u r ju v a z is in d e c id d i b ir a la r m a yol açtı. F r a n s a ’n ı n e k o n o m ik gelişim i, İn g ilte r e ’n i n d ü n y a p a z a r l a r ı n d a k i ve s ö ­ m ü rg e le rd e k i ü s t ü n l ü ğ ü n ü te h d it e tm e k te y d i. E k o n o m ik a ç ıd a n ü s tü n b ir F ran sa, İn g iliz s e r m a y e s in in yerleşik tekelin e z a r a r vereb ilird i. Bu y ü z d e n İn g iliz bu rjuv a zisi, sab ırsız lık la r a k ib in i alt etm eye, p a z a r l a r ı ­ n ı ve s ö m ü r g e le r in i ele geçirerek k e n d i k o n tr o lü a ltın a a lm a y a hev esle­ n iy o rd u . F ra n sa ve B rita n ya a r a s ın d a k i d ü n y a e g em en liği m ücadelesi, İ n g ilte re ’n i n y ü kse lişi ve N a p o ly o n ’u n i m p a r a t o r l u ğ u n u n d ü şü şü y le s o ­ n u ç la n a n u z u n bir savaş s e r isin in a ltın d a y a ta n tem el sebepti. Bu d ü n y a e g em enliğ i k a v g a sın d a O s m a n lı İ m p a r a to r lu ğ u en a v a n ­ tajlı k a rttı. N a p o ly o n o n u İ n g ilte re ’d e n a lm a y a k a r a r verdi. P a d iş a h ın e n z e n g in ara z isi o la n M ıs ır ’ın ele g e ç irilm e sin e y ö n e lik p la n la r ı b ü ­ y ü k b ir k u r n a z lık la h a z ırla d ı. İn g ilte r e ’yi H i n d i s t a n ’a b a ğ la y a n en k e s ­ t i r m e yol M ıs ır ü z e r i n d e n geçiyordu. Süveyş K a n a lı h e n ü z a ç ı l m a m ı ş ­ tı. İskend eriy e ile Süveyş a r a s ın d a bir d e n iz g ü z e r g â h ı m e v c u t değildi. A n c a k g em i a k t a r m a istas y o n la rı k u r u l m u ş t u ve yolcular, m a lla r ve p o s ­ ta la r İsk e n d e riy e ’de b o ş a l tıla r a k k e r v a n la r la Süveyş’e ta şın ıy o rd u , b ö y le ­ likle H i n d i s t a n ’a y o lc u lu k k ısalıy ordu . M ı s ır ’ı ele g eçirm ekle, N a p o ly o n d e r h a l b ir t a k ı m av a nta jla r elde edebilecekti. İlk olarak, z e n g in b ir s ö ­ m ü rg e y e sa h ip olacaktı. İkincisi, O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n a s a ld ıra c a ğ ı A k d e n i z ’in d o ğ u u c u n d a k i k o n u m u n u s a ğ la m la ş tır a c a k tı. Ü ç ü n c ü o la ­ r a k H i n d i s t a n ’la b a ğ la n tıs ın ı sekteye u ğ r a t a r a k İn g ilte r e ’ye d a r b e v u r a ­ c a k tı ve so n o la r a k d a H i n d i s t a n ’a u z u n z a m a n d ı r a rz u la d ığ ı h a re k â t için b ir üs sağlayacaktı.

Seferin Başlangıcı 1798’de B o n a p a r t Beşler H e y e tin i M ı s ır ’ı fe th e tm e y e y ö n e lik bir h a r e k â tı ü stle n m e y e ik n a etti. 30.000 k iş ilik güçlü seferberlik b ir lik le ­ r i n i n k o m u ta s ı n ı b iz z a t üstlenerek, M avıs 1798’de F ra n sız süvarileriyle seferi T o u lo n ’d a n b aşlattı. M ıs ır ’a b ir d iğer b ir lik İtalya’d a n sevk edildi. N e lso n ’u n k e şif g e m ile ri A k d e n iz ’i d ik k a tle ta r a ş a da, F ra n sız la r kayıp

v e rm e k s iz in İsk e n d e riy e ’ye u la ş m a y ı ve yol ü s t ü n d e M a lta ’yı ele g e ç ir­ m e y i b a ş a rd ı. B irçok M a lta lı A ra p d a h a r e k â ta te r c ü m a n ve izci o la r a k d â h il edildi. 1 T e m m u z 1798’de F r a n s ız o r d u s u İ s k e n d e r iy e ’ye ç ıktı. Ş e h r in s a k i n l e r i b i r ö lç ü d e d i r e n i ş g ö s te r d i, a m a b u k ıs a s ü r e d e b a s t ı r ı l d ı ve F r a n s ız o r d u s u g ü n e y e , K a h i r e y ö n ü n e d o ğ r u ile rle d i. A y n ı g ü n N a p o ly o n M ıs ır lı la r a , F r a n s ız D e v r i m i ’n i n i d e a l l e r i n i n t u h a f b i r b i ­ ç im d e s ö m ü r g e c i t e h d i t l e r ve n ü f u s u n g eri u n s u r l a r ı n ı n d i n î d u y g u ­ l a r ı n a y ö n e lik s in ik , d e m a g o jik b i r piyesle iç içe g e ç tiğ i b ir b ild ir iy le se sle n d i. N a p o ly o n k e n d i s i n i n e r e d e y s e d i n i b ü t ü n b i r M ü s l ü m a n ve İ s l a m ’ın d o s t u ve h a m i s i o l a r a k s u n d u . O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n e n z e n g i n b ölgesi o la n M ı s ı r ’ı z a p t e d ip k e n d i s i n i “T ü r k p a d i ş a h ı ­ n ı n d o s t u ” ila n e tti. M ı s ı r ’a geliş a m a c ı n ı p a d i ş a h ı n , M ı s ı r l ı l a r ı n ve F r a n s a ’n ı n d ü ş m a n ı o l a n “M e m l u k l e r i c e z a l a n d ı r m a k ” o l a r a k a ç ık ­ ladı. B u n u n y a n ı n d a M ı s ı r ’d a y e rle şik o la n F r a n s ız l a r ı s a v u n m a n ı n g e r e k lili ğ i n d e n d e m v u r d u , ki b u a r g ü m a n s o n r a l a r ı b ü t ü n s ö m ü r g e ­ ciler t a r a f ı n d a n d iğ e r ü lk e le r in iç iş le rin e m ü d a h a l e n i n b a h a n e s i o la ­ ra k k u llan ılacak tı. Bildiri M ü s l ü m a n l a r ı n o la ğ a n hitab ıy la başlıy ordu : “E sirgeyen ve b ağ ışla y a n A l l a h ’ın adıyla. A l l a h ’t a n b a ş k a t a n r ı y o k tu r ve M u h a m m e d o n u n elçisidir.” Ve şöyle d e v a m ediyordu: ‘E ş itlik ve ö z g ü r lü k ü z e r i n e k u r u l a n

F r a n s ız u l u s u n u n a d ın a ,

F r a n s ız o r d u s u n u n b ü y ü k g e n e ra li ve lid e ri M ıs ı r v a t a n d a ş l a r ı n ı n d i k ­ k a tin e su n a r.

E z e ld en b e r i d i r ü l k e n iz e h â k i m o la n M e m l u k bey leri

F r a n s ız u l u s u n u n o n u r u n u k ı r m ı ş ve t ü c c a r l a r ı n a işk en c e e tm iş tir. İ n t i k a m sa a ti geldi!’ ‘Y ü z yılla r b o y u n c a b u köle t a k ı m ı d ü n y a n ı n en güzel ü lk e sin e eziyet etti. A m a A llah, g ö k le rin h â k im i, o n la r ın s a lt a n a tın ın s o n a e r m e s in i is­ tedi. M ıs ır halkı! Size b u r a y a d i n i n iz i y ok e tm e y e g e ld iğ im i söyleyecek­ ler; o n la r a i n a n m a y ın ız : H a k la r ı n ı z ı geri verm ey e, z o rb a la r ı c e z a la n d ır ­ m a y a g e ld iğ im i ve T a n rıy a , o n u n p e y g a m b e r in e ve K u r a n a M e m lu k le r i n g ö s te r d iğ in d e n d a h a fazla saygı g ö s te r d iğ im i söyleyiniz. O n l a r a ayrıca, akıl, y e te n e k ve e r d e m h a z r e tle ri d ış ın d a b ü t ü n i n s a n l a r ı n T a n rı ö n ü n d e eşit o ld u ğ u n u söyleyiniz. Peki, h a n g i akıl, y e te n e k ve e rd e m M e m lu k le ri d iğ e rle r in d e n a y ır ır o n l a r h a y a tın b ü t ü n zevk ve n im e tle r in i h a k s ız c a ele g e ç irm işk e n . G üzel b ir a ra z i v arsa, M e m lu k le r e a ittir. G ü zel b ir köle

A r a p Ü lk e le r in in Y akın T arihi

kız, y ak ışık lı b i r k ü h e y la n ya d a iyi b i r ev v arsa, h e p si M e m lu k le r e aittir. A m a A lla h in s a n la r a k a rş ı esirgeyen ve b a ğ ış la y a n d ır ve o n u n inayetiyle M ıs ırlıla r o n la r ı n y e rle rin i a lm a y a ç a ğ rılm a k ta d ır . E n zeki, e ğ itim li ve e rd e m li o la n y ö n e te c e k ve h a lk m u tlu olacak. M ıs ı r ’d a b ir z a m a n l a r m u h te ş e m şehirler, u z u n k a n a lla r ve ca n lı b ir t i ­ c a re t m e v c u ttu . B ü tü n b u n l a r M e m lu k l e r in t i r a n lı ğ ı ve a ç g ö z lü lü ğ ü n ü n y ı k ı m ı n a u ğ ra d ı. Şeyhler, k a d ıla r ve im a m la r, b i z im gerçek M ü s l ü m a n l a r o ld u ğ u m u ­ zu h a lk a g a r a n ti e d in iz . R o m a ’ya y ü r ü y ü p H r is tiy a n la r ı M ü s lü m a n l a r a k a rş ı sav aşm aya k ı ş k ı r t a n p a p a y ı ezen biz değil m iyd ik ? T a n r ı n ı n M ü s l ü m a n l a r a k a rşı sav aşm ayı e m r e t tiğ in i id d ia e d e n k a r a cahil M a lta şö valyelerini y o k ed e n biz değil m iyd ik ? D a im a O s m a n lı p a d i ş a h ı n ı n (A llah o n u n d ile k le rin i n asip etsin) d o s t u ve o n u n d ü ş m a n l a r ı n ı n d ü ş ­ m a n ı değil m iy dik? B u n a k arşılık, M e m lu k le r p a d iş a h a itaat etm iy orlar. K e n d i le r i n i n k in d e n b a ş k a k u r a l ta n ım ıy o rla r . Bizim le o la n h e r d a im m u t l u olacaktır. Z en g in leşe c ek tir! T arafsız k a la n la r a , bize k a t ı l m a k için h â lâ v a k ti o la n la r a ne m u tlu . A m a e y v a h la r olsu n, üç kere e y v a h la r o l­ s u n M e m lu k le r için eline silah a la n a. O n la r m a h v o la c a k la r ! ’ Bu d u y g u s a l g ir iz g â h ı s o m u t e m irle r izliyordu: “1. F ra n sız o r d u s u n a a z a m i 3 sa a tlik b ir y ü r ü y ü ş m e s a fe sin d e n y a k ın ola n h e r köy g enerale n ü f u s u n silah b ır a k tığ ın ı b ild ir m e k ü z e re bir heyet g ö n d e rm e li ve üç re n k li F ra n sız b a y r a ğ ın ı g ö n d e re çe km e lid ir. 2. T ü m asi köyler y a k ıla c a k tır. 3. S ila h s ız la n a n h e r köy aynı z a m a n d a d o s t u m u z O s m a n lı p a d i ş a h ı ­ n ı n (A llah o n a u z u n ö m ü r b a h şe tsin ) b a y ra ğ ın ı d a lg a la n d ıra c a k tır . 4. Köy ş eyhleri M e m lu k le r in m ü lk le r in i k o r u m a lıd ır . 5. Şeyhler, u le m a , k a d ıla r ve im a m l a r g öre vle rini sü rd ü rs ü n le r. C a m ile rd e , h e r z a m a n o ld u ğ u gibi d u a la r A l l a h ’a s u n u lm a y a d e v a m e d i ­ lecek. M ısırlıla r M e m lu k le r d e n k u r t u l u ş l a r ı için ş ü k r a n l a r ı n ı s u n a c a k ve şöyle h a y k ıra c a k : Şan o lsu n O s m a n lı p a d iş a h ın a ! Şan o lsu n F ra n sız O r d u s u n a ! M e m lu k le r e la n e t olsun; s a ad e t M ısır h a lk ıy la o ls u n !” F ra n s ız işgali M e m lu k le ri p a n iğ e sok tu . A ske rî k o n s e y a yn ı g ü n K a h i r e ’de t o p la n a r a k p a d iş a h t a n acil y a r d ı m ta le b in d e b u l u n m a y a k a r a r verdi. M e m lu k valisi M u r a t Bey M ı s ı r ’ın s a v u n m a s ıy la g öre vle nd irild i. 5 g ü n s o n r a B o n a p a r t ’ı k a r ş ıla m a k ü z ere o rd u s u y la yola çıktı. Süvariler Nil b o y u n c a , piyadelerse teknelerle ilerledi. M u r a t bey F ra n sız g e m ile ­ r i n i n Nil b o y u n c a ilerleyişlerini k o n tr o l e tm e k için geleneksel O r t a Çağ

s a v u n m a y ö n te m in e b a ş v u r d u . M u g a z a ’d a n e h r i m e ta l b i r zincirle b ö l­ d ü, to p la rla d o n a n m ı ş g e m ile ri b u z in c ir b o y u n c a sıralad ı. M e m lu k s ü ­ v a ri ve piyadeleri k ıy ıd a s a v u n m a p o z isy o n u aldı. F ra n s ız ve M ısır güçleri a r a s ın d a k i ilk ç a r p ış m a 13 T e m m u z ’d a, b u ­ r a d a v u k u b u ld u . M u h a r e b e n i n ilk s a a tin d e b ir M ısır g em isi ta h r i p e d il­ di. “A lla h y e lk e n lile rin ateş a lm a s ın ı ve c e p h a n e le re k ıv ılc ım d ü ş m e s in i iste d i” d iye y a z m ış tı M ısırlı v a k a n ü v is Jab arti. “K o r k u n ç b ir p a t la m a y a ş a n d ı ve k a p ta n ve d e n iz c ile r g ö ğ ü n y ü k s e k le r in e d o ğ r u h a v a la n d ı. G e m i k ü le d ö n d ü . D e h ş e t ve k a ç m a isteğiyle d o la n M u r a t sila h la r ın ı ve diğ e r ağ ır cisim leri o r a d a b ıra k tı. O n u süv a rile ri izledi. A h ş a p m a v n a ­ l a r ın a b in e n piyadelerse K a h ir e ’ye yöneldiler. Bu h a b e r b a ş k e n tte ked erli b ir e tk i b ır a k tı.” K a h ire yolu a ç ık tı ve işgalciler t a r ih i şe h re d o ğ r u yol aldılar.

K ah ire S avunm ası M e m l u k beyleri o r d u la r ı n ı “y e n ilm e z ” a d d e d iy o rla r d ı a m a o r d u n u n k u s u r la r ı d a h a ilk m u h a r e b e d e açığa ç ık m ıştı. Z a y ıf b ir b iç im d e ö r ­ g ü tle n m iş feodal b ir to p la m a o r d u p e k tabii ki z a m a n ı n ı n en m o d e r n o r d u s u n a , e ğ itim in i F ra n sız D e v r im i ’n i n sa v a ş la r ın d a a lm ış b ir o r d u ­ ya k a rşı m u k a v e m e t e tm eye elverişsizdi. N a p o ly o n M e m lu k l e r in b ir e r aslan gibi sav a şa n bireysel sa v a ş ç ıla r ın ın k ab iliy e tle rin i ö n e m siy o rd u . A m a o rg a n iz e ve k a la b a lık o p e r a s y o n la r d a k i z a a fla rın ı d a v u r g u lu y o r ve a r a d a k i b u fa rkı “İki M e m lu k lu şü phe siz Üç F r a n s ız ’ı alt edeb ilirdi; 100 M e m lu k l u 100 F ra n s ız ’la eşit g üçteydi; 300 F ra n sız genellikle 300 M e m lu k l u y u y e n e b ilird i ve 1000 F ran sız 1500 M e m lu k lu y u d a i m a b o z ­ g u n a u ğ r a t a b ili r d i” ş e k lin d e a çıklıy ordu . Bu h u s u s t a Engels şöyle y a zacaktı: “N a p o ly o n ’d a b ir s ü v a ri m ü frezesi, b itişik n i z a m a ve p la n lı k u l l a n ı m a dayalı d is ip lin in g ü c ü n ü g ö ste re b il­ m e k ve d a h a y ü k s e k sayıda, d ü z e n siz , d a h a iyi b in ic iliğe ve savaşçılığa s a h ip ve en a z ın d a n k e n d isi k a d a r y ü re k li sü varilere k arşı k o y a b ilm e k için belirli b ir a z a m i sa y ıd a n o lu ş m a k z o r u n d a y d ı.” (F re de ric h Engels, A n t i - D u h r i n g , M osko va, 1962, s. 177.) İlk yenilgi M e m l u k lu la r a dişli b ir ra k ip le k a rşı k a rşıy a o ld u k l a r ı­ n ı gösterdi. H a r a r e tli b i r telaşla K a h ir e ’yi ta k v iy e e tm e y e k o y u ld u la r. Yeni ge m ile r in şa e ttile r ve t a h k i m a t l a r k u r d u la r . Y abancı b a sk ısın a b o y u n eğ m ey e n iyeti o lm a y a n ş eh ir sa k in le ri, g ö n ü llü o la r a k s a v u n m a ­ d a yer aldılar. E s n a f lo n c a la rı silah s a ğ la m a k için p a r a toplad ı. İşçi ve

z a n a a tk a r la r g ö n ü llü m ü fre z e le r o lu ş tu rd u la r. H e rk e se yetecek k a d a r si­ la h y o k tu . Ş e h irde v a ta n se v e r gö steriler v u k u b u ld u . C a m ile r d e u le m a ta n r ıy a zafer için y a k a rd ı. F a k a t s a v u n m a z a y ıf b ir b iç im d e o r g a n iz e e d ilm iş ti. 21 T e m m u z ’d a B o n a p a r t ’m o r d u s u G iz a ’ya y a k la ş a r a k N i l ’in K a h ir e ’n i n k a r ş ıs ın a d ü ş e n ba tı k ıy ıs ın d a k o n u m la n d ı. B u ra d a , k a d i m p i r a m i t l e r i n a y a k la r ın ın d i ­ b in d e , a c ım a sız b ir m u h a r e b e c e re y a n etti. M e m lu k le r ve şe h ir sa k in le r i F ra n s ız la r k a r ş ıs ın d a ezici b ir h e z im e te u ğ ra d ı. 6.000 M e m lu k t e n a n c a k 3.000 ta n e s i h a y a tta kald ı. Bir k ıs m ı M u r a t BeyTe g ü n e y M ıs ı r ’a d o ğ r u kaçtı, b a z ıla rı da İ b r a h i m BeyTe p e şle rin e F ran sız la rı t a k a r a k S u riy e ’ye. K a h ir e ’ye g ir ilir k e n sa v a ş m a k ta o lan b in lerc e ş e h ir sa k in i, gerilem e e s ­ n a s ın d a n e h re d ü ş e re k b o ğ u ld u . M uzafferler şe h ri y a ğ m a la d ı ve s a v u n ­ m a d a yer a la n la r a k a rşı g a d d a rc a m isille m e le rd e b u lu n d u .

İşgalcilere Karşı Ayaklanma. N e v a r ki F ra n s ız la r k ısa sü re içind e k e n d ile r in i z o r lu k la r iç in d e b u l ­ d ular. 1 A ğ u s to s 1798’de A m ir a l N e ls o n ’u n filosu A b u k ir K ö r fe z in e g ird i ve o r a d a d e m ir le m iş o la n F ra n sız d o n a n m a s ı n ı i m h a etti. 15 F ra n s ız g e ­ m is in d e n y a ln ız c a 4 ta n e si M a lta ’ya k a ç m a y ı b a şa ra b ild i. G eri k a la n la r yakıld ı, b a tırıld ı ya d a ele geçirildi. Bu b ü s b ü t ü n b ir yenilgiydi. F ra n sız h a r e k â t ı n ı n F r a n s a ’yla b a ğ la n tısı k e silm işti ve d u r u m u şüpheliydi. A r t ı k H i n d i s t a n ’a k a rşı b ir o p e ra s y o n söz k o n u s u o la m a z d ı. A b u k i r m u h a r e b e ­ si Babıali’n i n k u ş k u l a r ı n a so n verdi. Eylül 1798’de, III. Selim M ıs ır ’ı geri k a z a n m a k am a c ıy la F r a n s a ’ya savaş ila n etti. B abıali’n i n savaşa g irm e si F ra n sız işgalcilerine k a rş ı m ü c a d e le y i s ü r d ü r e n M ısırlıla ra yeni b ir güç k a z a n d ı r d ı. H a l k ı n d in î ö n y a r g ıla r ın a o y n a y a n N apo ly o n , “M ü s l ü m a n ” h ü k ü m d a r Ali B o n a b a r d a Paşa ro lü n e s o y u n d u . D o ğ u lu giysileri, s a r ık ve k a fta n la dolaştı. C u m a la r ı d ü z e n li o la r a k c a m iy i ziyaret etti, gelenek­ sel tö r e n le rd e yer aldı, h a t t a g e n e r a lle rin d e n Jacques M e n o u ’y u A b d u lla h adıyla M ü s l ü m a n yaptı. D a n ış m a k u r u l u o la r a k yerel şeyh ve u le m a d a n m ü te ş e k k il b i r d iv a n o lu ş tu r d u . H a l k ı n M e m lu k le r e ola n n e fre tin i is ­ tis m a r etti. Fak at b u ö n le m le r in h iç b iri F ra n sız y ö n e t i m i n i n k a sa b a ve köylere y ü k le d iğ i, M e m lu k y ö n e ti m i n d e bile r a s tla n m a y a n ağ ır v e rg i­ leri (n a k it ve ayni) g izleyem edi. Bu vergi so y g u n u , aşırı h a r a ç ve t a z m i ­ n atlarla, g ıd a ve ye m s to k la r ın a el k o y m a la r la b irleşerek b ü t ü n lim itle ri aştı. Ü l k e n in y a b a n c ı b ir askerî k liğ in h ü k m ü a ltın d a o ld u ğ u son d erece açıktı.

Bu y ü z d e n , T ü r k iy e ’n i n savaşa g ir m e s in i m ü te a k ip , m iiis savaşı d e ­ v i n i m k a z a n d ı. (Başta D elta bölgesi o lm a k üzere). M ilisler askerî h a b e r ­ cilere, k ü ç ü k devriye ve m ü fre z e lere s a ld ır ıla r d ü z e n le d ile r ve ile tişim h a t la r ı n ı b altaladılar. F ra n sız su b a y ların ı, iaşe s u b a y la rın ı ve vergi t o p ­ lay ıcıla rın ı öld ü rd ü le r. N a p o ly o n D e lta y a c e z a la n d ırıc ı h a r e k â tl a r d ü ­ zenledi. G e n e ra lle ri isyancı köyleri y ak tı, a m a bu sadece h o ş n u ts u z lu ğ u a r tır m a y a ya ra d ı. İsyan k ısa sü re s o n r a K a h ir e ’ye sıçradı. Bir e k im g ü n ü , K a h i r d i l e r b ir işaretle te y a k k u z a geçti. F ra n sız la ra , a ğ ırlık lı o la r a k d a s ub ay ve g e n erallere k a rşı b i r sa ld ırı başladı. S o k a k la rd a ya d a evle rin d e te k e r te k e r ö ld ü rü ld ü le r. G afil a v la n a n F ra n sız b irlik le ri alelacele K a h ir e ’d e n çekildi. B o n a p a r t ise N il ü z e r in d e yer a la n ve şehre çok u z a k o lm a y a n b ir a d aya k a ç m ıştı. C e z a la n d ır ıc ı o p e r a s y o n la r ı b u r a ­ d a n y ön etti. El-E zher C a m i i n d e to p l a n a n 15.000 isyan cı c a m iy e ç ık a n yolları b a r ik a tla rla k a p a t a r a k F ra n s ız ile rle m e sini geri p ü s k ü r t m e k için h a z ır lık la r yaptı. C iv ar k ö y le rd e n 5.000 fellah ve Libya Ç ö l ü n d e n b irk aç b in b e d e v i y a r d ı m l a r ı n a k o ştu . B o n a p a r t b ir c e z a la n d ırıc ı birliği fellahla ra, b i r d iğ e r in i de be d e vile re k a rşı y o lla y a ra k a n a g ü ç le rin i isyancı b a ş ­ k e n t in y a k ı n l a r ı n d a toplad ı. C a m i d e k i isy an c ılar a ğ ır t o p ç u ateşiyle k a r ­ şı k a rşıy a kald ılar. B inlercesi öldü. A ğ ır ateşe r a ğ m e n h a y a tta k a la n la r F ra n sız ö n c ü a s k e rle rin in sü n g ü leriy le ö ld ü r ü ld ü . K im s e ha p se atılm a d ı. İsy a n c ıla r a f için y alvardılar, fak a t N a p o ly o n o n la r ın b u iste ğ in i d u y ­ m a z d a n geldi.

S o ğ u k k a n lı k a tlia m , is y a n ın 6 l id e r in in b a r b a r c a infaz

edilm esiy le so n a erdi. İ s y a n c ıla r ın kesilen ve s a n c a k d ir e k le r in e asılan başları F ra n sız askerleri t a r a f ı n d a n K a h ire s o k a k l a r ın d a gezdirildi. Bu sırad a, G ü n e y M ı s ı r ’da, M u r a t Bey’in gerilla sa ld ır ıla r ı F ransız g a r n iz o n la r ın ı a ra v e r m e k s iz in taciz e d iy ordu .

S u r iy e H a r e k â t ı F ra n s a ile b a ğ la n tısı kesilen N a p o ly o n , o r d u su y la kuzeye, A n a d o l u ’ya d o ğ r u y ü r ü m e y e k a r a r verdi. K afa sın d a böylesi b i r sonla, Suriye y ö n e ti­ cileriyle ilişki g eliştirm e y e çalıştı, a n c a k d ire n ç le karşılaştı. Suriye seferi Şubat 1799’d a başladı. Ç o k fazla s o r u n la k a r ş ıla ş m a d a n , 13.000 k işilik g ü ç lü k o lo rd u su y la El A riş, G azze, Yafa, H a y fa ’yı işgal e ttik t e n s o n ra m a r t o r t a s ı n d a A k k a d u v a r la r ın a yaklaştı. T ü r k paşası C e z z a r A h m e t P a ş a ’d a n n e fre t e d e n h a lk d ire n iş g ö ste rm e d i. Ç e v re a şi­ retler ilgiyle izlem eye d e v a m etti, h a tta s e m p a tid e n o lm a sa d a C e z z a r ’a olan n e f r e tin d e n dolayı F ra n sız la rı d estekledi. 16 N is a n ’d a B o n a p a rt,

G a lile e ’d e k i T a b o r D a ğ ı n ı n e te k le r in d e Ş a m v a lis in in yollad ığ ı 20.000 k işilik M e m lu k o r d u s u n u yen di. H a r e k â t iyiye d o ğ r u gidiyo r gibi g ö ­ r ü n ü y o r d u , fakat A k k a d u v a r la rı N a p o ly o n ’u n ku z e y e ilerleyişine e n ­ gel o lu yo rd u. F ra n sız la r k u ş a t m a t o p l a r ı n d a n y o k s u n d u . B u n la r ı d e n iz yoluyla g e tirm e y i denediler, a m a deniz, sey ir h a l in d e k i İn g iliz a m ir a l Sydney S m ith t a r a f ı n d a n z a p t e d ilm işti. Ç o k g e ç m e d e n S m i t h ’in d o ­ n a n m a s ı A k k a K ö rf e z in e g ire re k k aley i to p ateşiyle s a v u n m a y a başladı. C e z z a r A h m e t P a şa ’n m h i z m e ti n d e k i F ra n s ız g ö ç m e n le r ile III. S elim ’in sa v a ştan ö n c e F ra n sız e ğ itm e n le r t a r a f ı n d a n y e tiştirile n ilk d ü z e n li o r ­ d u s u d a A k k a s a v u n m a s ın d a a k t i f rol oy n a d ı. B o n a p a r t ’m k u ş a t m a a ltı n d a k i kaleyi z a p t e tm e y e yö n e lik çok sayı­ da g ir iş im i geri p ü s k ü r t ü l d ü . F ra n sız t a r a f ı n d a işleri d a h a d a k ö tü le ş ­ tir e n b ir s a lg ın ın p a tla k verm esiydi. 7 g ü n l ü k b ir k u ş a t m a n ı n a r d ı n d a n B o n a p a r t M ı s ır ’a geri çekildi. Suriye h a r e k â tı F r a n s ız la r ın m u t la k b o z ­ g u n u y la s o n u ç la n m ıştı. M ısır seferi de b a şa rısız lığ a m a h k û m d u . B o n a p a r t ’m M ıs ır ’a d ö n ­ d ü k t e n kısa süre son ra , 25 T e m m u z 1799’da, İ n g iliz -T ü rk ç ı k a r m a b irlik le rin e k a rşı A b u k i r ’de k a z a n d ığ ı zafer de faydasızdı. Ç o k g e ç m e ­ den, 22 A ğ u s to s 1799’da, B o n a p a r t M ıs ır ’d a n F r a n s a ’ya g id e re k Beşli K o n s e y ’i f e s h e tm e k ve k e n d is in i b ir in c i k o n sü llü ğ e g e tir m e k ü z e re a y rıl­ dı. G id işin i b irlik le r in in , h a t ta o n u n y o k lu ğ u n d a k u m a n d a y ı d e v r a la n G e n e ra l K leb e r’in d a h i h a b e r i o l m a d a n , b ü y ü k b ir gizlilikle g erçekleş­ tirdi.

S e f e r in B o z g u n a U ğ r a m a s ı N a p o ly o n a y r ıld ı k ta n so n ra , F ra n s ız O r d u s u n u n M ı s ı r ’d a k i d u r u m u d a h a d a k r i t i k b i r h a l aldı. A z a la n F ra n sız m ü f r e z e l e r i n in etrafı, h a sm a ne b ir h a lk , T ü r k O r d u s u ve B ritan ya D o n a n m a s ı t a r a f ı n d a n sa rılm ıştı. Tek ç a r e n i n ü lk e d e n ç e k ilm e k o l d u ğ u n u n fa rk ın a v a r a n Kleber, 28 O c a k 1800’de El A riş ’te b irlik le rin i F ra n s a ’ya ta ş ım a s ın a y a r d ım s ö z ü v eren İn g iliz le r ve T ü rk le rle b ir ateşkes im z a la d ı. B u n a k a rşın , İn g iliz le rin F ra n s ız O r d u s u n u s ila h s ız l a n d ır m a e m r i k e n d is in e ile tild iğ in d e savaş­ m a y a k a r a r verdi. 20 M a r t 1800’de, H e lio p o lis ’te (K a h ire y a k ın la rı) c e re ­ y a n e d e n m u h a r e b e d e Suriye’d e n sevk e dile n T ü r k k u v v e tle rin i h e z im e ­ te u ğ ra ttı. M u h a b e r e n in k ız ıştığ ı sırada, K a h ire lile r b ir kez d a h a isy an a kalkıştı. Ş e hird e k a la n k ü ç ü k F ra n sız g a r n i z o n u n u yerle b ir e ttile r ve bir ay sü r e n k u ş a t m a b o y u n c a F ra n sız b ir lik le r in i n d u r m a y a n a k m l a r ı n ı

p ü s k ü r ttü le r . D ire n işç ile re İ b r a h i m Bey’in Suriye’d e n h e n ü z d ö n e n b i r ­ liği y a r d ı m sağlıyo rdu . A n c a k 15 N i s a n ’da, K a h ir e ’n i n k e n a r m a h a lle le ­ r i n d e n B u la k ’ı b ir k ü l y ığ ın ın a d ö n ü ş t ü r e n ve y a k la ş ık 400 evi h a ra b e y e ç e v irip b in le rc e d ire n işç iy i y o k e d e n F ra n sız la r a k ın tıy ı te rsin e ç e v ir m e ­ yi b a ş a rd ı. K a h ir e ’de t u t u n a m a y a n İ b r a h i m Bey ise Su riy e’ye geri d ö n d ü . Kleber aceleyle ş e h ri a ğ ır bir t a z m i n a t a zorladı. 14 H a z ir a n 1800’de, K leber H alep li S ü le y m a n a d ın d a , T ü r k le r in a z ­ m e ttir d iğ i söylenen b i r fa n a tik ta r a f ın d a n e v in d e defalarca h a n ç e rle n e re k ö ld ü rü ld ü . F ransız askerî m a h k e m e s i H alepli S ü le y m a n ’ın e lin in y a k ıl­ m a s ın a ve kazığa o t u r t u l m a s ı n a h ü k m e tti . Suç o rta k lığ ıy la ith a m edilen 4 M ü s l ü m a n ş e y h in in başı v u r u ld u . S ü le y m a n ö lü m ü cesaretle karşıladı. Bir elini ateşin içine s o k tu ve ne eli y a n a r k e n ne de kazığa o t u r t u l a r a k ö ld ü r ü ld ü ğ ü 4,5 saat b o y u n c a hiç ses ç ık a r m a d ı. F ra n s ız la r K le b e r’in i n ­ ti k a m ı n ı a lm a k için şeh irde p o g r o m la r düzenled iler. K a h ire so k a k la rı evleri y a k a n ve in s a n la r ı ö ld ü re n asker k a la b a lık la rıy la d o ldu taştı. M a r t 1801’de İng ilizler M ıs ır ’a 20.000 k iş ilik b ir k u v v e t çık a rd ıla r. A b u k i r ’i işgal e d e re k El R a h m a n iy e y a k ı n l a r ı n d a k i a n a F ra n sız g ü ç le ­ rin i h e z im e te u ğ r a ttıl a r ve İsk e n d e riy e ile K a h i r e ’de k a la n F ra n sız g ü ç ­ lerin i k u ş a ttıla r. Bu sıra d a El K a s r a 6.000 k işilik H in tl i ask e r (sepoy)3 ç ık a r d ıla r ve K a h ir e ’ye ilerlemeye başladılar. F ra n s ız k u m a n d a n M e n o u ise b ü t ü n g ü ç le rin i b ir yerde to p la m a k y e rin e b u n u n t a m te rsin i y a p ­ tı. K o rk u n ç b ir salgın, k u ş a tılm ış g a r n iz o n la r ı k ır ıp g eçirm ey e başladı. H a z i r a n d a K a h ire İngilizlere te r k e d ild i ve A ğ u s to s ta ise 4 aylık b ir k u ­ ş a t m a n ı n s o n u c u n d a İskenderiye teslim oldu. Bu sıra d a M e n o u o r a d a y ­ dı. Eylül s o n u n d a F ra n s ız h a r e k â t ı n d a n k a la n la r g em ilere d o l d u r u l a r a k F r a n s a ’ya d o ğ r u yola çık tı ve N a p o ly o n ’u n fetih g iriş im i y ü z k ız a r tıc ı bir b iç im d e so n a erdi. Birkaç g ü n s o n r a (9 E k im 1801) F ra n s a T ü rk iy e ile b ir ateşkes im z a la d ı. Savaşın s o n u c u n d a F ra n s a M ı s ır ’ı, M a lta ’yı ve 1797’de ele geçirdiği, stra te jik ö n e m e s a h ip İyon A d a l a r ı n ı k ay betti.

Harekâtın Sonuçları F r a n sa a ç ıs ın d a n h a r e k â tın te k s o n u c u F ra n sız O r d u s u n a M ıs ır se ­ f e rin d e eşlik e d e n bilg in le rc e k a le m e a l m a n p a r la k m o n o g ra f ile r d i. Bu b ilg in le r in a r a s ı n d a tek nisyenler, m ate m a tik ç ile r, a s tr o n o m la r , h i d r o ­ loglar, k im y a c ıla r, m a tb a a c ıla r, tarih çiler, arkeologlar, c o ğrafya, h u k u k 3

se po y: H in d is ta n ’d a, İn g iliz le r ve F ra n s ız la r ta r a f ın d a n X V II. y ü z y ıl b a ş ın d a n itib a re n A v ru p a u s u lü n e g ö re y e tiş tir ilm iş ve g iy d irilm iş y erli p iy a d e a s k e rle rin e v e rile n ad. -çev.

ve sa n a t gibi a l a n la r d a n u z m a n la r , e k o n o m is tle r ve d ilb ilim c ile r vardı. B u n la r sadece askeri p ro b le m le ri ç ö z m e k le k a lm a d ıla r ( M ıs ır’ın do ğal k a y n a k l a r ı n ı k u l l a n a r a k o rd u y a c e p h a n e s a ğ la m a, o r d u d a salg ın h a s t a ­ lık la rla m ü c a d e le ve vergi to p la m a gibi); b u n u n y a n ı n d a askerî h a r i ta la r d e rle d ile r ve b ü y ü k ö lç üd e k e ş fe d ilm e m iş b ir ü lk e ü z e r in e eksiksiz b ir incelem eye im z a attılar. So nu ç D e s c r ip tio n de l ’E g y p te a d ın d a , 20 ciltlik b ir h a c m e sahip ve iç e risin d e N i l ’in rejim i, su la m a , ta r ım , z a n aa t, y a ş a m tarzı, a d e t­ ler, k ü ltü r e l eserler, to p lu m s a l ilişkiler, h a lk m üz iği, devlet f in a n s m a n ı gibi k o n u la r a d a ir bilgiler b a r ı n d ı r a n b ir M ısır tasv iriy di. Bu değerli m o n o g r a f la r h iç b ir ö ğ r e n c i n in göz a r d ı e d e m e y e ce ğ i k ıy m e tli b ir bilgi k a y n a ğ ı o la r a k g ü n ü m ü z d e de v a r lık la r ın ı s ü rd ü rm e k te le r. Ö te y a n d a n h a r e k â t ı n p o litik so n u ç la rı ise b ir h içti. 3 yıl s ü re n F ra n s ız işgali b o y u n ­ ca M ıs ırlıla r ulu sal ö z g ü r lü k h a r e k e t i n i n a c ım a s ız a m a faydalı o k u lu n d a te crü b e le n d iler. Ü lk e le r in i b a ğ ım sız lığ a k a v u ş t u r m a y o lu n d a s ila h la rıy ­ la ayağa k a lk tıla r. M ü c a d e le leri elle t u t u l u r m ey veler verdi. A skerî te c ­ rü beleri, gerek F ra n s ız la rın y e rin i a la n İng iliz sö m ürgecilere, gerekse de M e m lu k l u feodal beylere k a rş ı v e rd ik le ri m ü c a d e le le r in d e ep e y işlerine y a ra d ı.

B Ö L Ü M III

M e h m e t A l İ Yö n e t İm İ A l t i n d a M i s i r

İngiliz İşgali (1801-03) F r a n s ız la rın M ıs ır ’d a n a tılm a s ın ın a r d ı n d a n ü lk e d e 3 o r d u k a lm ıştı: İngiliz, T ü r k ve M e m lu k o rd u la rı. İşgal güçleri 20.000 İn g iliz ve H in tli (sepoy), 40.000 T ü r k ve 4.000 M e m lu k lu d a n o lu şm a k ta y d ı. V a k a n ü v is J a b a r ti’ye göre b u n l a r “t ü c c a r la r ın d ü k k â n l a r ı n ı y a ğ m a la d ıla r, e s n a f ve z a n a a t k â r ı n v e rg ile rin i d ö r t k a t m a ç ı k a r d ıla r ve k a d ın la r a te c a v ü z e t t i ­ ler. H e r g ird ik le ri kö yd e in s a n la r ı t a z m i n a t a z orladılar, şeyhleri t u t u k ­ ladılar; k a d ı n l a r a y a p t ık la r ın ı ise sözlerle ta r i f e tm e k m ü m k ü n d e ğ ild i.” Y ollarda k e n d i h a lin d e k i y o lc u la rı ö l d ü r ü p k e r v a n la r ı y a ğ m a la d ıla r. Nil ü z e r in d e k i m a l y ü k l ü m a v n a la r a el k o y a r a k d e n iz c i ve tü c c a rla rı denize attılar. “Bir k a tır ç o b a n ı n ı ö ld ü r e r e k k a tır la r ı n ı p a z a r d a sattılar.” Köyler b o şa ltılm ış, t a r ı m te rk e d ilm iş ti. B ü tü n b u n l a r işgalcilere y ö n e lik h o ş ­ n u t s u z lu ğ u k ö r ü k le d i. Bu sıra d a d ü ş m a n t a r a f ı n d a u y u m s u z l u k a rtıy o r d u . T ü r k iy e M ısır'ı elde tu tm a y a ça b a lıy o rd u . Ü lk ey i k e n d is in e isteyen İn giltere ise T ü rk le rle m ü c a d e le s in d e M e m l u k le r ta r a f ı n d a n d e ste k le n iy o rd u . K o m u ta k a d e ­ m e s in i n b a ş ı n d a b u l u n a n İn g iliz g e n e ra li T ü r k h ü k ü m e t i n c e a ta n m ış o la n M ısır v a lisin e M e m lu k le r e a ra z ile rin i ve h ü k ü m e t t e k i p o z is y o n ­ la r ın ı geri v e rm e s in i e m r e tti. A m a T ü r k valisi p a d iş a h III. S elim ’den M e m l u k le r in k ö k ü n ü k a z ım a e m r i alm ıştı. P a d iş a h ü lk e ü z e r in d e k i h ü ­ k ü m r a n l ı ğ ı n ı s a ğ la m la ş tır m a y a k a ra rlıy d ı. T ü r k le r M e m lu k le r i tu z a ğ a d ü ş ü r m e y i b a ş a r a r a k b ir k ı s m ı n ı y ok e dip geri k a l a n ı m h a p s e attılar. K a h i r e ’yi b o m b a la m a t e h d id in i

savuran

İn g iliz le r valiye 2.500

M e m lu k l u y u se rb e st b ı r a k m a y ı k a b u l ettird ile r. S erbest k a la n la r ı teslim a la n İn g iliz k u m a n d a s ı b u n l a r ı ask e r gibi k a r ş ıla y a ra k y eni feod al m ü f ­

rezeler h a lin e g etirdi. B u n u t a k ip e d e n söz d ü ello su s ır a s ın d a İng iliz k u ­ m a n d a n ı T ü r k le r e d o n a n m a l a r ı n ı b ü t ü n M ıs ır l i m a n l a r ı n d a n ç e k m e le ­ r i n i e m re tti; e m r e u y u lm a z s a T ü r k a m i r a l i n i z in c ire v u r a r a k L o n d r a ’ya g ö n d e re ce ğ i t e h d id in d e b u lu n d u . B u n a k a r ş ın İng iliz h â k im iy e ti k ısa s ü re s o n r a s o n a erdi. İn g ilte re ile F r a n s a a r a s ın d a 27 M a r t 1802’de im z a l a n a n A m ie n s A n tla ş m a s ı u y a r ı n ­ d a İn g iliz ler ü lkey i te rk etm e k le y ü k ü m lü y d ü le r. Tahliyeyi g e c ik tirm e y e u ğ r a ş s a la r d a a n a güçleri 1802 b a ş ın d a çekildi, son k a la n b i r im le r de M a r t 1803’te İ s k e n d e riy e ’d e n ayrıldı. B u n u n l a b irlik te İn g iliz le r s a ld ır g a n p l a n l a r ı n d a n vazgeçm ediler. İn g iliz y anlısı M e m lu k l u lid e r M u h a m m e t El A lfi’yi de u y g u n b ir a n d a M ıs ır to p r a ğ ın a y e n id e n y o lla m a k ü z e re y a n l a r ın a aldılar. N a p o ly o n d a s a ld ır g a n p l a n l a r ı n d a n v a z g e çm iş değildi. 1802’de A lbay S e b a s tia n ’ı (1803’te g e n e ra l oldu.) yeni b ir seferin y o lu n u h a z ırla m a s ı için M ıs ır ’a g ö n d e rd i. Bir D o ğ u u z m a n ı o la n S ebastian, a yn ı z a m a n d a p a r l a k b ir is­ ti h b a r a t ajan ı ve d ip lo m a ttı. M e m lu k liderleri İ b r a h i m Bey ve O s m a n B ardisi ile b a ğ la n tı k u rd u .

Türk-Memluk Savaşı (1802-04) B rita n y a ’n ı n a y rılm a sı ü z e rin e , T ü r k Valisi M e m lu k le r e k a rşı sava­ şa d e v a m e tm e y e k a r a r ve re re k 1802’de g ü ç le r in i M e m l u k le r in k e n d i ­ le rin e üs e d in d ik le r i G ü n e y M ıs ır ’a g ö n d e rd i. A m a M e m lu k le r bed e v i şeyhleriyle ittifa k k u r m u ş ve böylece geniş b ir b e d e v i o r d u s u n a sa hip o lm u ş la rd ı. B u n a ilaveten N u b y a lıl a r d a n o lu şa n b irlik le r de o lu ş t u r ­ m u şla rd ı. T ü r k le r b o z g u n a u ğ ra d ı. M e m lu k le r n e h i r b o y u n c a k a rşı k o ­ n u l a m a z d a lg a la r h a l in d e h ız la ilerlediler, y o lla rın a ç ık a n köyleri y a ğ ­ m a la y ıp y aktılar. D a m a n h u r M u h a b e r e s i n d e 7.000 T ü r k ’ü n 5.00 0’ini im h a e ttile r ve sadece 60 k işilik b ir ka y ıp verdiler. A r d ı n d a n İ n g iliz le rin h â lâ İ s k e n d e r i y e de yerleşik b u l u n a n g ü ç le rin e katıld ılar. M a r t 1803’te İn g iliz le rin İsk e n d e riy e ’d e n a y r ıl m a s ın d a n s o n r a M e m lu k le r G ü n e y M ıs ır ’a çekildiler. A m a T ü r k le r a r a s ın d a savaş g a n i m e t i n i n p a y la ş ım ın a d a ir o rta y a ç ık a n ih tilafla r o n la r ı geri getirdi. K a h ir e ’de ask erî a y a k l a n m a la r p a tla k v e rm e y e d e v a m etti. Bir aylık b ir sü re d e üç ayrı p a şa b i r b i r i n i n y e rin e geçti. T ü r k o r d u s u n d a n geniş b ir b ir lik (A r n a v u t Lejyonu) M e m lu k le r e sığındı. M ay ıs 1803’te K a h ire birle şik M e m l u k ve A r n a v u t g ü ç le rin c e z a p t edildi. O to r ite A r n a v u t k u ­ m a n d a n M e h m e t Ali ve iki M e m lu k b e y in d e n o lu ş a n üç k işilik b ir e k ib in

eline geçti. M ısır t a r i h i n d e ö n e m li b ir rol o y n a y a n M e h m e t Ali, o ta r ih te h â lâ gençti. 1769’d a M a k e d o n ş e h ri K avala’d a d o ğ m u ş t u . Ç o c u k l u ğ u n a iliş k in p e k ç o k h ik â y e v ard ır. G ö r ü n ü ş e b a k ılır s a b ir k ü ç ü k t o p r a k sa ­ h i b i n i n o ğ lu ydu , a m a e b e v e y n in i erk en y a şta k a y b e tm iş ve y a b a n c ı b ir ailed e ye tişm işti. Reşit o ld u k t a n s o n r a t ü t ü n tic a r e tin e b aşladı, a m a 30 ’u n d a y k e n h a y a tın d a b ü y ü k b ir d e ğ iş ik lik m e y d a n a geldi. Babıali K avala’ya M ıs ır ’a 300 k işilik b ir A r n a v u t birliği g ö n d e r m e s in i e m r e tm i ş ve M e h m e t Ali b u b ir liğ in ik in c i k u m a n d a n ı o lm u ş tu . M e h m e t A li d a h a ilk m u h a b e r e d e k e n d in i g ö ste re re k M ıs ır ’d a k i seferb erlik o r d u s u n u n p a rç a sı o la n A r n a v u t b i r lik le r in in b a ş ın a geçirildi. İlk zaferler i h t i r a s ­ l a r ın ı k ö r ü k le d i ve b ü t ü n ü l k e n in h â k i m i y e t i n i k a z a n m a y a k a r a r v e r ­ di. Bu a m a ç la M e m lu k le rle ittifa k a g ir d ik te n s o n r a p aşay a karşı, O c a k 1804’te T ü r k l e r in m u t l a k yenilgisiyle s o n la n a n b irle şik b i r savaş b aşlattı.

Kahire İsyanı (1804-05). Mehmet A li’nin İktidara Gelişi M e m lu k le r b ir kez d a h a M ı s ı r ’d a ik t i d a r l a r ı n ı k u r m u ş gibi g ö r ü n ü ­ yo rd u . H â k i m iy e ti ve a r a z ile r in i y e n id e n k a z a n m ı ş , T ü r k le r i k o v m u ş ve h a lk ı y e n id e n so y m a y a k o y u l m u ş la r d ı. M e m l u k le r in , k e n d ile r i n i M ı s ı r ’d a b i r kez d a h a k u r a c a k l a r ı g ö rü le b iliy o rd u . T ü m b u n l a r o lu r k e n F r a n s a ’ya a ç tı k la r ı savaşı s ü r d ü r e n İn g iliz le r ise M e m l u k l e r i n z a f e r in ­ d e n istifa d e e tm e y e k a r a r v erdiler. A ja n la rı, M e m l u k b e y i M u h a m m e d El Alfi, aceleyle b ir B rita n y a f ir k a te y n in e b in d ir il e r e k İ s k e n d e r iy e ’ye g ö n d e rild i. (Şubat 1804). A m a S e b a s tia n i’n i n ç a b a la rı da b o ş u n a değildi. L id erliğini O s m a n B ardisi’n i n y ü r ü t t ü ğ ü M e m lu k kliği B rita n y a a ja n ın a k a rşı a y a k la n d ı. M u h a m m e t El A lfi’n i n b irliği i m h a e d ild i ve k e n d isi de çöle kaçtı. Z afer sa rh o ş u galipler b a ş k e n te d ö n d ü le r a m a b u r a d a k e n d ile r in i kitlesel b ir isy a n la k a rşı k a rşıy a b u ld u la r. K a r a r la ş tır ıla n g ü n d e , h a lk vergi ö d e ­ m ey i re d d e d e re k vergi ta h s il d a r la r ın ı ö ld ü rm e y e b aşladı. B u n u şid d e t­ li s o k a k kav gaları izledi. Sarayı k u ş a tıl a r a k h a ra b e y e çe vrile n M e m l u k beyi O s m a n Bardisi K a h ir e ’d e n k a ç tı (12 M a r t 1804). H a l k ı n g a z a ­ bı M e m lu k l e r in y a rd a k ç ısı o la n A r n a v u tl a r a d a yöneldi. B u n a k a r ş ın M e h m e t Ali k u r n a z b ir po litik ac ıy d ı. B üyüyen kitlesel h a r e k e tin g ü c ü n ü fark e d ip o n u n t a r a f ın a geçti ve şeyhleri vergileri y ü r ü r l ü k t e n k a l d ı r m a k ü ze re El E z h e r ’de to p la m a y ı v a at etti. K e n d isin i M ısır h a l k ı n ı n h a k l a r ı n ı n s a v u n u c u s u ila n e d e re k k e n d is i­ ne b ağlı A r n a v u t b ir lik le r in i M e m l u k feodal l o r t l a r ı n ı n k a r ş ıs ın a s ü rd ü .

G ü ç d e n g e sin e d a ir a k lı b a ş ın d a b ir b ilin c in y ö n le n d ir d iğ i bu akıllıca m a n e v ra , M e h m e t Ali için M ıs ır ü z e r in d e h â k im iy e ti g a r a n ti a ltın a aldı. Şeylerin to p la n tıs ın d a k a y m a k a m , b ir diğ e r değişle M ısır v a lis in in v ekili seçildi. İ s k e n d e riy e ’n i n T ü r k valisi H u r ş it ise M ısır valisi o la r a k b e lir ­ lendi. K o v u lm u ş M e m l u k le r ş eh ri k u ş a t m a a ltın a aldı. K a h ir e 4 aylık k u ş a tm a y a k a r ş ı n te s lim o lm a d ı ve M e m lu k le r i G ü n e y M ıs ır ’a çek ilm eye zorladı. M e h m e t A li’n i n p o p ü la r ite s i a rttı. H a lk b u y e te n e k li albayı lideri o la r a k k a b u l e de rke n, Babıali ise o n u n y ü k s e liş in i k o r k u ve r a h a ts ız ­ lıkla izledi. P a d iş a h M e h m e t A li’ye geri d ö n m e s i n i e m r e tt i ve b u e m ir K a h ir e ’de h o ş n u ts u z lu ğ a yol açtı. Bir p r o te sto sim gesi o la r a k ş e h r in d ü k k â n l a r ı ve te z g â h la r ı k a p a tıld ı, kitlesel y ü r ü y ü ş l e r b a şlad ı ve Babıali b u y r u ğ u n u geri ç e k m e k z o r u n d a kaldı. 1804’ü 1805’e b a ğ la y a n kış b o ­ y u n c a , M e h m e t Ali ve b irlik le ri M e m lu k le r i G ü n e y M ıs ır b o y u n c a k o v a ­ ladı. Bu a r a d a H u rş it P aşa ve y e n iç e rile ri M e m lu k r e jim in i n b ü t ü n d e h ­ şe tin i y e n id e n c a n l a n d ır a c a k tı. H u r ş it ş e h ir s a k in le r in in o m z u n a ağır verg iler y ü k le m i ş ve t u t u k l a m a l a r d a b u l u n m u ş t u . Savaşın t a h r ip ettiği k ö y le rd e n verg ileri b ir yıl ö n c e s in d e n topladı. B u n a karşılık, F ran s ız la rı ve M e m lu k le r i d e fe tm iş M ısır h a l k ı n ı n , y e n iç e rile r t a r a f ı n d a n a ş a ğ ıla n ­ m a y a n iyeti y o k tu . M ay ıs 1805’te K a h ir e h a lk ı b ir kere d a h a isyan etti. Yeniçerileri d ış a r ı a ta r a k H u r ş i t ’i alaşağ ı e tti ve b u n u n a r d ı n d a n to p la ­ n a n şeyhler M e h m e t A li’yi M ıs ır ’ın h ü k ü m d a r ı ila n etti. P a d iş a h III. Selim M e h m e t A li’yi M ıs ır Valisi o la r a k t a n ı m a k z o r u n ­ da kaldı. Z ira b aş k a olaylarla aksi y ö n d e b ir te rc ih y a p a m a y a c a k d e re c e ­ de m e şg u ld ü . 1804’te B a lk a n Y a r ım a d a s ın d a k i S ırb ista n ’da, b ü y ü k bir u lu s a l ö z g ü r lü k isyanı a levlenm işti. B u lg a rista n ve Y u n a n is ta n ’d a da d u r u m s ık ın tılıy d ı ve yaşlı O s m a n lı o r d u s u a r d ı a r d ın a m ağlu b iy e tle re u ğ r u y o r d u . T ü r k O r t a Ç a ğ o r d u s u n u n g ü c ü n ü k a y b e ttiğ in i fa rk e d e n r e ­ f o r m c u p a d iş a h , o n u N iz a m - ı C e d id (yeni d ü z e n i n alayları) ad ı a ltın d a yeni alaylar h a l in d e y e n id e n ö rg ü tle m e y e y ö n e lik k a r a r lı ç a b a la r d a b u ­ lu n d u . K e n d i h alkı, b u d ü z e n li b ir lik le r in id a m e s i için d ü z e n le n e n yeni verg ileri p ro te sto e tti ve b u n u n y a n ı sıra r e f o r m la r a yeniçeriler, u le m a ve ta r ik a t la r ta r a f ı n d a n d a k a rşı çıkıldı. R e fo rm la ra , yeni o rd u y a ve v e r g i­ lere k a rşı yö n e le n yeni b ir h a re k e t “D in ve K a n u n - u K a d im ” sloganıyla o r ta y a ç ıktı. M a r t 1805’te III. Selim d ü z e n li o r d u la r a k a tılm a y a y ö n e lik b ir b u y r u k y a y ın la d ı. Bu k a r a r b ir ç o k b ölgede yeniçeri i s y a n la r ın ın fiti­ lin i ateşledi. III. Selim ta r a f ı n d a n y o lla n a n c e z a la n d ırıc ı b ir lik m a ğ lu p old u ve Selim b u y r u ğ u geri ç e k m e k z o r u n d a kaldı.

D oğ al olarak , böylesi ş a r tl a r d a M ıs ır m ese le sin e a k t i f o la r a k m ü d a ­ hale e d e m e z d i. P a d iş a h , M e h m e t A li’yi M ıs ır ’d a n u z a k l a ş t ı r m a k için son b ir b a ş a rıs ız g ir iş im d a h a gerçek leştirse de K a h ire lile rin d iren işiyle k a r ş ıla ş a r a k aceleyle geri çekildi. 1807’de III. Selim isyan cı yen iç e rile r t a r a f ı n d a n d e v r ild i ve ö ld ü r ü ld ü .

1807 İngiliz-Türk Savaşı. M ısır’a Britanya Harekâtı A ğ u sto s 1805’te İng ilte re ile F r a n s a a r a s ın d a k i savaş k a ld ığ ı y e r ­ d e n d e v a m etm e y e b a şla d ı ve kısa süre s o n r a d o ğ u y a sıçradı. H e r iki g ü ç de M ı s ı r ’d a k i e n tr ik a la r ı n a k a rş ılık lı o la r a k h ız verdiler. 1806’da B rita n y a h im a y e s in d e k i M e m lu k be y i M u h a m m e d El Alfi M ıs ır ’d a o r t a ­ ya çıktı. F ra n sız y a n lısı O s m a n B ardisi o n a k a rşı koydu. M e h m e t Ali ise M e m lu k le r a r a s ı n d a k i m ü c a d e le y i k e n d i ç ık a rla rı leh in e k u lla n d ı. O s m a n Bardisi ve K ahirelilerin desteğiyle m a ğ lu p ettiği El Alfi 1806’da gizem li sebepler s o n u c u n d a öldü. G ö r ü n ü ş e b a k ılırsa zeh irle n m işti. Aynı k ad eri kısa süre s o n ra O s m a n Bardisi paylaştı. M e h m e t Ali M ısırlıları M e m lu k lu liderlerden k u r ta r m ış tı. B una k a rş ın M e m lu k le re k arşı savaş sürdü. M e h m e t Ali o n la rı G ü n e y M ısır’a dek a m a n sız c a kovaladı. O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ğ u İng ilte re ile F ra n s a a r a s ın d a k i savaşa İ k i n ­ c isin d e n y a n a d a h il oldu. 1806’d a İ s t a n b u l ’d a k i F ra n s ız elçisi G e n e ra l Sebastiani, Babıali ile İn g ilte r e ’n i n m ü tte f ik i d u r u m u n d a k i R u sya a r a ­ sın d a b i r ç a tışm a y ı k ış k ırttı. O c a k 1807’de T ü r k o r d u s u n u n a n a k u v v e t ­ leri R u sla ra k a rşı T u n a ’ya y e rle ştiğ in d e İn g ilte re Babıali’d e n S e b a stia n i’yi k o v m a s ın ı ve d o n a n m a s ın ı,

Ç anakkale

B o ğ a z ın ı ve b a ta r y a la r ın ı

İngilizlere te s lim e tm e s in i talep etti. M o ld o v a ve Polo ny a (W alachia) R u sla ra verilecekti. T ü r k h ü k ü m e t i b u ü l tim a to m u re d d e tti. B u n u n ü z e ­ rin e İn g iliz D o n a n m a s ı M a r m a r a D e n i z i n e g ire re k İ s t a n b u l ’u b o m b a l a ­ m a t e h d id in d e b u lu n d u . F ilo n u n y a k la şm a sı b a ş k e n tte y u r ts e v e r b i r d a lg a la n m a y a n e d e n oldu. İn g iliz D o n a n m a s ı B o ğ a z a g i r m e k ü z e re iyi bir r ü z g â r b e k le rk e n T ü r k le r b a ş k e n ti ve Ç a n a k k a le k ıy ıla r ın ı S e b a stian i ve F ra n s ız m ü h e n d is l e r y ö ­ n e t i m i n d e t a h k i m ettiler; b u n u n ü z e r in e İn giliz a m i r a li İ s t a n b u l ’u ele geç irm e y e y ö n e lik h e r h a n g i b ir g i r iş im i n u m u t s u z o la c a ğ ın a k a r a r v e r e ­ re k d o n a n m a s ı n ı A k d e n i z ’d e n çekti. İn g iliz le rin y en i k a r a r ı M ı s ır ’a k a rşı b ir s a ld ırı b a ş la tm a k tı. 17 M a r t 1807’de 5.000 k işilik b ir g ü c ü İ sk e n d e riy e ’ye ç ık a rd ıla r. M e h m e t A li iş ­ galcilere k a rşı M ısırlıla ra ö n d e r lik etti. M a r t s o n u n d a R o s e tta ’ya g ire n

2.000 k işilik B rita ny a g ü c ü ş e h r i n s o k a k la r ı n d a M ısırlıla r ta r a f ı n d a n ezildi. İn g iliz ge n e ra l b u k ez R o se tta ’ya ilk i n i n 2 k a tı b ü y ü k l ü ğ ü n d e b ir b irlik g ö n d e rd i, a m a o d a m a ğ lu p oldu. R o se tta M u h a r e b e s i n d e fella h la r ve b e d e v ile r profesyon el askerlerle y a n y a n a savaştılar. İn gilizler R o se tta ’d a h â k im iy e ti ele g eçirm ey e çalışırk en, K a h ire lile r ise ş e h ir le r i­ n i n t a h k i m a t ı n a b a ş la d ıl a r . İ n g il iz le r K a h i r e ’de h i ç b i r ile r le m e k a y d e d e m e d ile r . R o s e tta y a k ı n ­ l a r ı n d a k i i k in c i b o z g u n l a r ı n d a n ve y e n i b i r M e m l u k i s y a n ı n a y ö n e lik k ı ş k ı r t m a g i r i ş i m l e r i n i n b a ş a r ı s ı z l ı ğ ı n d a n s o n r a İ s k e n d e r i y e ’ye ç e ­ k ild ile r. M e h m e t A li İ s k e n d e r i y e ’de ile rle m e k a y d e d in c e , İ n g ili z g ü ç ­ leri k o m u t a n ı b a r ı ş a n t l a ş m a s ı t e k l i f i n d e b u l u n d u . Eylül 1807’d e k a ­ l a n İ n g il iz b i r l i k l e r g e m ile r le eve d ö n d ü ve M e h m e t A li İ s k e n d e r i y e ’ye g ir d i. P o p ü l a r it e s i o l a ğ a n ü s t ü a r t m ı ş t ı ve M ı s ı r ’ın k a h r a m a n k o r u y u ­ c u s u o l a r a k s e la m la n ıy o r d u .

1805-15 Tarım Reformu. M emluklerin Sonu M e h m e t A li M e m lu k feodal be y le rin e k a rşı m ü c a d e le sin d e iş b a şın a geldi. 1804’te n 1807’ye k a d a r o la n 4 yıl b o y u n c a M e m lu k le re k a rşı savaşı s ü r d ü r d ü . 1807’d ek i B rita n y a h a r e k â tı sıra sın d a , M e m lu k le rle İng ilizleri geri p ü s k ü r tm e y e y ö n e lik b ir ateşkeste a nlaştı. A teşkes sü re k li değildi. M e h m e t A li’yi h ü k ü m d a r l a r ı k a b u l e d e n M e m lu k le r, sürek li isyan ve k o m p lo la r ın nüv esi h a lin e gelen G ü n e y M ıs ır ü z e r in d e k i k o n tr o lle rin i sü rd ü rd ü le r. İngilizlere k a rşı z a f e rin d e n s o n r a M e h m e t Ali k e n d is in i m ü lte z im şirk e tle rin e ve M e m lu k le r d e s o ğ u k b ir r ü z g â r gibi esen t o p r a k r e fo r­ m u n a ad a d ı. 1808’de vergi ö d e m e k te n k a ç m a n m ü l te z im le r in a r a z i le ­ r in e el k oy d u ve 1809’d a o n la r ı faizin y a r ıs ın d a n m a h r u m etti. 1812’de M e m l u k le r in sa h ip o l d u ğ u t ü m a ra z ile ri aldı. 1814 y ıl ın d a ise iltiz a m sis­ t e m in i b ü tü n ü y l e tasfiye etti. B u n d a n böyle fellahlar v e rg ile rin i m ü l t e ­ z im le re değil, d o ğ r u d a n devlete öd eyecek lerd i. B u n u n y a n ı şıra fellahlar ı n m ü lte z im le re kişisel b a ğ ım lılığ ı d a o r t a d a n k a ld ırıld ı. M ü lte z im le r in e lle rin d e k a la n la r a r t ı k usia to p ra ğ ıy d ı. Tahsis e d ilm iş to p r a k la r (atar) a r t ı k devlet m ü lk ü y d ü . M e h m e t A li’n i n em riyle m ü lte z im le r e t a z m in a t o la r a k h â z in e d e n yıllık k ir a ş e k lin d e faiz ö d e n ec e k ti. A m a g ü ç le rin in ik tis a d i te m e lle ri d i n a m itl e n m iş ti. B u n u n la b irlik te M e h m e t Ali, ü r e tim d e k i feodal yapıyı tasfiye e t m e ­ di. İ lt iz a m ın ve k a m u ara z isi h a ric i p a y la ş ım ın 1813’te n itib a re n ç ö z ü l­

m esi, şü p h e siz f e lla h la r m k o ş u lla r ın ı iyileştirdi. B u n u n la birlik te, a r t ı k te k tek feod al beyler y e rin e b ir b ü t ü n o la r a k feodal devlet için çalışıyor o lsalar da, fellah lar ü z e r in d e k i s ö m ü r ü d e v a m e d iy o rd u . Ü stelik d e v le tin k o n tr o l ü n e geçen t o p r a k l a r çok g e ç m e d e n y e n id e n özel şa h ıs la r d a to p la n a c a k tı. 30 ’la r d a (ilk d e v ir 1 A r a lık 1829’d a başlar) M e h m e t A li geniş a ra z ile ri a k r a b a l a r ı n a ve m a iy e tin e , A r n a v u t, K ü rt, Ç erk eş ve T ü r k b ir lik le r in d e k i suba y la ra ve y ü k s e k rü tb e lile re da ğıttı. K ısa sü red e , y ü z b in le rc e çiftliği ü z e r in d e ç a lış a n köylülerle b irlik te b a h şe tm işti. B u n u n s o n u c u n d a 1854’te n so n ra , ö şri o la r a k b ilin e c e k b u t o p ­ r a k l a r ı n sahipleri ö ş ü r vergisi ö d e m e k z o r u n d a y d ı. Böylelikle, e s k in in feodal soy lu la r sın ıfın ı m ü l k l e r i n d e n ve g ü c ü n d e n m a h r u m b ı r a k a n ve m ü lte z i m s ın ıfın ı tasfiye e d e n M e h m e t Ali, b u n l a r ı n y e rin e yeni h a n e ­ d a n ı n d a y a n a k n o k ta sı h a lin e gelecek yeni b ir feodal so ylular sın ıfı y a ­ r a t m ış olu yo rdu . 1809 ile 1815 y ılla rı a ra s ın d a , M e h m e t A li v a k ı f a ra z ile rin i de v le t­ leştirdi, h ü k ü m e t c a m ile r in ve r u h b a n s ı n ıf ı n ın b a k ı m ı n ı ü z e r in e aldı. Bu ö n le m r u h b a n s ın ıf ı n ın h o ş u n a g itm e d i ve b irç o k şeyh M e h m e t A li’ye “o n u y ü k s e lttiğ im iz gibi alaşağ ı da e d e r iz ” diy ere k gö z d a ğ ı verdi. B u n a k a r ş ın M e h m e t Ali b u şeyhleri K a h ir e d ışın a sü re re k m u h a l e f e t­ le rin i sertçe b a stırd ı. İ ltiz a m ın k a ld ır ılm a s ı, faizin k ısılm a s ı ve b ir dizi diğ e r u y g u la m a , 1809 ve 1810’d a k i b a şa rısız a y a k la n m a la r ı k ış k ı r t a n M e m lu k le r d e h o ş n u t s u z l u k y a ra tm ış tı. M e m lu k le r d e n b a z ıla rı S u d a n ’a k a ç a rk e n , b ir k ıs m ı da M e h m e t A li’n i n o to rite s in i t a n ı y a r a k M ı s ı r ’d a kald ı. B irçoğu K a h ir e ’ye yerleşti. A m a eski m ü lk le r in i ve g ü ç le rin i u n u t ­ m a d ıla r ; M e m lu k fe o d a liz m in i y e n id e n k u r m a y ı hedefleyen yeni ay a k ­ la n m a l a r h a zırla d ıla r. M e h m e t Ali, M e m lu k te h d id in e tek seferde m u tla k b ir so n verm e y e k a r a r verdi. 1811’de Babıali ta r a f ı n d a n b ir lik le r in i A r a b is ta n ’a g ö n d e r e ­ re k yeni k u r u l a n V ah a b i h ü k ü m e t i n i o r t a d a n k a ld ır m a k l a g ö r e v le n d iril­ m işti. Yola çıkış g ü n ü o lan 1 M a r t 1811’de, K a h ir e ’de 500 M e m l u k l u n u n da yer a ldığı b ir ask eri geçit tö re n i d ü z e n le d i. B irlikler ş e h ir b o y u n c a s ü ­ re n y ü r ü y ü ş le r in e b a ş la d ık la rı yer o la n k a le d e y e n id e n b ir araya geldiler. B irlik le rin b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u kaley i te r k e ttiğ in d e , A r n a v u tla r k a le n in k a p ıla r ın ı k a p a ta r a k M e m lu k le r i n e tr a f ın ı s a r d ıla r ve o n la r ı k a tl e tti­ ler. M e m l u k le r in e v lerin d e a r a m a l a r yapıldı. K a h ir e ’de, eyaletlerd e ve G ü n e y M ı s ır ’da, M e h m e t A li’n i n askerleri ve h a lk M e m lu k le r in p e ş in e d ü ştü . N e re d e y se b ü t ü n M e m lu k le r ele g eçirilerek in fa z edildi. Y alnızca b ir avuç M e m lu k lu S u d a n ’a s ığ ın a r a k k u r t u l m a y ı b a şa rd ı.

M e h m e t A l i ’n i n A s k e r î R e f o r m l a r ı M e h m e t A li’n i n ta r ı m s a l re fo r m la r ı askerî r e f o r m la r ın ö n ü n ü açtı ve o n u n re f o r m c u ç a lış m a la r ın a şidd etle k a rşı ç ık a n M e m lu k le re k a rş ı sa ­ vaşı s ır a s ın d a u y g u la m a y a k o n u ld u . 1808’de gericiler t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü ­ len T ü r k re f o r m c u la rı III. Selim ve A le m d a r M u sta fa P a ş a n ı n h a z in s o n ­ ları, M e h m e t A li için b ir u y a r ı işlevi g örd ü. K u r n a z b ir po litik a c ı o larak, gü ç lü b ir d ü z e n li o r d u k u r m a k için iç te p k ile ri b e r t a r a f e tm e k z o r u n d a o ld u ğ u n u a n la d ı. M ıs ır ’ın ye niç erile ri M e m lu k le r e k a rşı m isille m e le rin a r d ı n d a y a ta n b uy du. M e h m e t Ali bö ylelikle III. Selim ’in h a t a l a r ı n d a n k a ç ın m a y ı b a şa rd ı. Sonuç y en i ve m o d e r n b ir M ıs ır o rd u s u y d u . M e h m e t A li d ü z e n li o r d u k u r m a işine ik tid a r a gelir gelm ez k o y u ld u . Er ve si­ la h e k s ik liğ in d e n dolayı ilerlem e b a ş la rd a yavaş seyretti. Yeni o r d u n u n çe k ird e ğ i A r n a v u t l a r d a n o lu ş tu r u ld u . M ıs ır lıla r d ı ş a r ıd a tu tu l d u , zira o n l a r d a T ü r k - M e m lu k gelenekleri h â lâ gü çlüydü. A m a A ra p se ferin in (1811-19) ve özellikle de o r d u n u n b ü y ü k k ı s m ın ı o lu ş tu r a n A f r ik a lı a s ­ k e rle rin s o ğ u k ta n d o n d u ğ u M o r a se fe rin in (1824-28) a r d ı n d a n M e h m e t A li n ih a y e t yerli M ısırlıla rı (fellahlar) o rd u y a a lm a y a k a r a r verdi. Bu o rd u M e h m e t A li’ye Suriye’de m u h te ş e m zaferler k a z a n d ır a c a k tı. B aşlan gıçta b irlik le r y a b a n c ı ask e rî u z m a n l a r t a r a f ı n d a n eğ itiliy o r­ du. M e h m e t A li’n i n A ra p se fe rin in a r d ı n d a n A s v a n ’d a k u r d u ğ u geniş e ğ itim k a m p ın d a , b in le rc e genç M ısırlı ve S u d a n lı, F ra n sız ve İta ly a n e ğ i tm e n le r in n e z a r e ti n d e e ğ itim e ta b i tu tu ld u .

Bu e ğ itm e n le r in ç o ğ u

B u r b o n la r ’m d ö n ü ş ü n d e n s o n r a ü lk e le rin i te r k e d e n i m p a r a to r lu k s u ­ baylarıydı. S ü le y m a n P a şa a d ın ı a la n y e ten ekli F ra n sız subayı Seve, göz alıcı b ir rol o y n a d ı. M e h m e t Ali b u n l a r a ek o la r a k M ısırlı k u m a n d a n l a r için ask erî o k u lla r k u rd u . B u n la r ın b a ş ın d a D i m y a t ’ta k i piya d e o k u lu , G iz a ’d a k u r u l a n süv a ri o k u lu ve K a h ir e y a k ı n l a r ı n d a k i T u r a ’d a b u l u n a n to p ç u o k u lu geliyordu. G e n e lk u r m a y A k a d e m is i 1826’da açıldı. F ra n sız askerî m e v z u a tı A r a p ç a y a çevrildi. M ısır o rd u s u N a p o ly o n ’u n o r d u s u n u ö r n e k aldı. T e ç h iz a tın a to p la r d a d â h il edildi. “Bu se ç k in to p te ç h iz a tı A v ru p a lı o r d u la r d a k i m u a d ille riy le m u k a y e s e e d ile b ilir ” diye y a z ıy o rd u N a p o ly o n ’u n m a r e ş a lle r in d e n biri. Ve ekliyo rdu : “O n a b a k ın c a fellahları b ir in c i s ın ıf askerlere d ö n ü ş t ü r e n d e v le tin g ü c ü n e h a y re t e d iy o r s u n u z .” S ila h la r A v r u p a ’d a n a lm ıy o r d u , a m a b u n l a r sık lık la M ı s ır ’d a d a im a l e d iliyord u. 1830’la rd a d ü z e n li M ıs ır o rd u s u d ik k a t çekici b o y u tla r a u la şm ıştı. 1883’te h e r b iri 3.000 k iş ilik 36 piya de alayı, to p la m d a 50.000 k işilik 14 m u h a f ız alayı, h e r b ir i n d e 500 asker b u l u n a n 15 s ü v a ri alayı ve 2.000

kişiyi k a p s a y a n 5 to p ç u alayıyla, genel t o p la m d a n e re d e y se 180.000 a s ­ kere s a h ip b ir o r d u h a lin e g e lm işti. Ü stelik aşağı y u k a r ı 40.000 k iş ilik d ü z e n s iz b irlik le r de M ıs ır o r d u s u n d a görev yapıy ord u. M e h m e t Ali b ir k a r a o rd u s u y a r a tm a k la y e tin m e d i. 1. P e tr o ’n u n r e ­ f o r m l a r ın ı inceledi ve k e n d is in i sık sık b u b ü y ü k Rus r e f o rm c u s u y la k ı ­ yasladı. 1. P e tro gibi o da ulu sa l b ir d o n a n m a y a ra tm a y a k a r a r verdi. M a rsilya , L iv orn o ve T rie ste ’d e n g em i s a tın a l m a k la k a lm a d ı. 1829’da, M ıs ır d o n a n m a s ı n ı n ne re d e yse t a m a m ı n ı n N a v a r in S a v a ş ın d a ta h r ip o lm a s ın ın a r d ı n d a n , İ sk e n d e riy e ’de b ir te rs a n e in şa e tti (‘İskend eriy e T ersa n e si’). Ç o k k ısa sü re d e t a m a m l a n a n b u te rsan e d e , O c a k 1831’de ilk y ü z to p lu k g em i d e n iz e in d irild i. B aşlarda gem i in şa e n d ü s tr is in d e işç ile rin ç o ğ u A vru p a lıy d ı. A m a çok g e ç m e d e n y ü k s e k b eceriye sa hip yerli işçiler y e tiştirild i ve A r a p la r hız lıc a te k n ik y e tk in lik le r in i k a z a n d ı ­ lar. Kısa sü re s o n r a 8.000 te rsa n e işç isin in nered ey se t a m a m ı M ısırlıydı. “B ü tü n işin A ra p la r t a r a f ı n d a n yapıldığı, d ü n y a d a k i b ü t ü n tersan elerle kolay lıkla r e k a b e t e d eb ilecek g ü ç te k i İsk en deriye Tersanesi, bu i n s a n ­ larla n e le r in y ap ıla bile c e ğ in i a çık ça gösteriyor. A v ru p a lıla r b u k a d a r k ısa sü re d e böyle m u h te ş e m s o n u ç la ra asla u la ş a m a z d ı.” diye y a z ıyord u A v ru p a lı b ir gözlemci. G e m ile rd e görev a la c a k m ü r e t te b a t da e ğ it im d e n geçiriliyo rd u. Kısa b ir z a m a n a ra lığ ın d a , 15.000 M ısırlı d e n izc i göreve h a z ır hale g e tir il­ di. K u m a n d a n l a r ise e ğ itim le rin i y en i k u r u l a n d e n iz o k u l u n d a aldılar. “A r a p la r çok y ö n lü le r ve k u s u r s u z y e ten ek lere sahipler. D e n iz c i d o ğ m u ş gibiler.” diye y a z ıy o rd u ay nı gözlemci. M e h m e t Ali b u n l a r a ek o la ra k b ir dizi yeni kale in şa e tti ve eskileri g ü ç le n d ird i.

S a n a y i ve T a r ı m d a K a l k ı n m a . Tekeller. O r d u n u n yeniden ö rg ü tlen m e si b irçok atölye ve f a b r ik a n ın k u r u l m a ­ sını gerektirdi. D ö k m e ci d ü k k â n la r ı, demirciler, m e ta l atölyeleri, yelken fabrik aları ve diğer bağlı teşebbüsler İskenderiye T e rsa n e sin d e k u r u ld u . K a h ire ve R eşid’de yeni fabrik alar türedi. Yıllık 2.000 to n p ik d e m ir k a p a ­ siteli bir d ö k ü m h a n e , 3 top fabrikası ve b a r u t im alath an e le ri inşa edildi. P a m u k , keten, fes, elbise ve h â lâ t im a la th a n e le ri açıldı. Şeker fabrikaları ve m a n d ır a l a r ortaya çıktı. B ü tü n b u teşebbüsler devlete ya da h a n e d a n a ilesinin üyelerine aitti. M e h m e t Ali y ö n e tim in d e t a r ı m ı n gelişimi ivm e k az a n d ı, başta ih raç p a m u k , pirin ç, çivit o lm a k ü zere m a h s u lle r in h a sa d ı arttı. T a r ım d a k i ilerleme J u m e l’in (bir Fransız) yeni b ir p a m u k bitkisini k u lla n ım a sok m ası ve su la m a projele rin in inşası için k a p s a m lı b ir p ro g ra -

m m u y g u la m a y a soku lm asıy la d a h a d a ileri taşınd ı. Eski s u la m a k a n a lla rı o n a r ı m d a n geçirildi, yenileri inşa edildi. D elta’da h a vza sis te m in d e n d a ­ im i su la m a y a geçiş başladı. M e h m e t Ali N il ü z e rin d e , D e l t a n ı n b a şın d a b ü y ü k b e n d in k u r u l u ş u n u gerçekleştirdi. B u n u n s o n u c u n d a , s u la n a n a r a ­ zi aşağı y u k a r ı 100.000 fe d d a n (1 fe d d a n = 1,038 a k r e = 4 2 0 0 m e tr e k a r e çev.) a r ttı ve 1821’de 2 m ily o n fe d d a n o lan işlenen arazi, 1883’te 3,1 m ily on f e d d a n a yükseldi. M ısır’ın b ü t ü n sanayi, z a n a a t ve t a r ı m ü r e tim i M e h m e t A li’n i n h ü k ü m r a n lığ ı b o y u n c a devlet d e n e tim in d e y d i. Bu d e n e tim ülke e k o n o m is in in m erkezi ta n z i m i n i n ö z g ü n b ir t ü r ü olan b ir tekeller siste­ m i n d e n e tk ilenm işti. Tekel sistem i 1816’d a n 1820’ye u z a n a n z a m a n d i ­ l im in d e şekillendi. Köylü ve z a n a a tk â r haneleri m e m u r la r ın g ö z e tim in e tabi t u t u l m u ş t u ve devlet o n la rın ü re ttik le ri m a lla r ı satın a lm a ve s a tm a ayrıcalığına sahipti. H e r yıl köylülere kaç fe d d a n lık b ir araziyi işleyecekle­ ri ve h a n g i m a h su lle ri ekecekleri b ildiriliyordu. Z o r u n lu teslim at m i k t a r ­ ları ve alış fiyatları belirleniyordu. Z ira i ü r ü n l e r i n y a n ı sıra, devlet ayrıca iplik, elbise, b a ş ö rtü s ü , sabun, soda, şeker ve diğer ü r ü n l e r i n de ü r e tim ve satın a lm a te kelini elinde b u lu n d u r u y o rd u . T a rım ve z a n a a t tekelleri, d e v ­ leti M ısır ü r ü n l e r i n i n iç p a z a rd a k i tek ted arikçisi ve tek ih racatçısı h a line getiren ticaret tekelleriyle ta m a m la n ıy o r d u . Şehirlerdeki perakend ecilerse devlet tekelind ek i ü r ü n le r in satışını üstle n e n k a m u acentelerine d ö n ü ştü .

Fellahların ve İşçilerin Durumu. M e h m e t A li’n i n g e rç e k le ştird iğ i askerî r e f o r m la r ın ve e k o n o m id e k i y e n id e n y a p ı l a n d ı r m a n ı n be d e li k itlelere y ü k le n d i. K u r u la n b ir d iz i geniş ve epeyce gelişm iş e n d ü striy e l k u r u lu ş b ir sa ­ n ayi p r o le ta ry a s ın ı b e r a b e r in d e getirdi. M ısırlı işçilerin y a ş a m k o şu lla rı A v ru p a lı k a r d e ş le r in d e n çok d a h a k ö tü y d ü . F a b rik a o r g a n iz a s y o n u Rus feodal m a n if a k tü r l e r in i, h a tta A ra k ç e y e v z a m a n ı n d a k i askerî d ü z e n i a n d ırıy o r d u . (A rakçeyev: Rus Ç a r la r ı 1. P aul ve 1. A le x a n d e r ’m a c ım a sız gözdesi; gerici b ir polis d e s ­ p o t l u ğ u ve m u t l a k b ir askerî t a h a k k ü m d ö n e m i n i n ö n d e gelen y öneticile rin d e n d ir. - E d itö r ü n n o tu ) F a b rik a işçileri m ü fre z e , b ö lü k ve ta b u r la r h a lin d e ö rg ü tle n m iş ti. Subaylara itaat e tm e k ve askerî ta lim le r y a p m a k z o r u n d a y d ıla r . B a r a k a la r d a yaşıyor, k ıt b ir ü c r e t a ld ık la r ı fa b rik a la r d a zorla is t i h d a m e diliyo rla rd ı. 1883 b ü tç e s in d e yer a la n b ir veriye göre, o r ­ d u n u n b a k ı m ı için 28 m ily o n fr a n k , M e h m e t A li’n i n şah si h a r c a m a l a r ı için 3,5 m ily o n f r a n k s a r f e d ilirk e n , f a b r ik a la r ı n b a k ım ı ve işçilerin ü c ­ r e tle r in e ise y a ln ız c a 2,75 m ily o n f r a n k a y rılıy ordu . K ö ylülerin d u r u m u

işç ile rd e n d a h a iyi değild i. F e lla h la r n e fre t e ttik le r i M e m lu k le r d e n ve m ü lte z im le r d e n k u r t u l m u ş o lsalar da, işler o n la r için d a h a iyiye g i t m e ­ di. M e m l u k le r d e v r in d e o ld u ğ u gibi to p r a ğ a bağlı d u r u m d a y d ıla r . Yılın 60 g ü n ü M e h m e t A li’n i n ve o n a bağ lı y ö n e tic ile rin t o p r a k l a r ı n d a a n ­ garyayla y ü k ü m lü y d ü le r. E sk id e n m ü lte z im le re ö d e d ik le r i vergiyi şim d i d e v le tin ta h s ild a rla rı d a h a y ü k s e k o r a n la r la to p lu y o rla rd ı. M e m lu k le r i n h ü k ü m r a n l ı ğ ı n d a ask e rlik te n m u a fla rd ı. Ş im diyse fiziksel c e z a n ın y o ­ ğ u n o ld u ğ u a c ım a sız b ir sistem e s a h ip feodal o r d u d a u z u n süreli a skerlik y a p m a k la y ü k ü m lü y d ü le r . Ü r ü n le r i ü z e r in d e d ile d ik le ri gibi b ir t a s a r ­ r u f a sa h ip de ğillerdi, m a h s u l ü n ç o ğ u n u d e v le tin a lıc ıla rın a d ü ş ü k fiyat­ ta n s a tm a k m e c b u riy e tin d e y d ile r. Bir y a n d a k öy lü ler ve z a n a a tk â r l a r a ç lık ta n ö lü rk e n , diğ e r ta r a f ta t e ­ keller b ü y ü k k a r la r elde e tm e y e d e v a m e d e re k d e v le tin b ü y ü k b ir o rd u k u r m a s ı n ı n ve tekel ü r ü n l e r i n i sto k la m a ve vergi t o p la m a h a k k ı n ı sa tın a la n tü c c a r l a rı n z e n g in le ş m e s in in ö n ü n ü açıyordu. Bu b o y u n d u r u ğ a k a t l a n a m a z hale gelen b ir ç o k fellah ve z a n a a tk â r i s ­ y a n e tti ve Suriye’ye kaçtı. M ısır h ü k ü m e t i o n l a r ı n geri d ö n m e s in i talep e tti ve kitlesel a y a k la n m a la r ı a c ım a sız c a b a s tırd ı. (1822’de K a h ir e ’de, 1823’te M in u f iy a bölgesinde, 1824’te G ü n e y M ı s ır ’da ve 1826’d a Bilbeis bö lg e sin d e bire r isyan m e y d a n a geldi.)

D e v le t A y g ı t ı n ı n Y e n id e n Y a p ı l a n d ı r ı l m a s ı R esm iyette Mısır, O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n b ir eyaleti o la ra k k a ­ b u l e d ilm e y i s ü r d ü r d ü . B u r a n ın valisi ve pa şa sı o lan M e h m e t Ali de p a ­ d iş a h a ve Babıali’ye tabiydi. K ul m a s k e s in i ta ş ım a y a d e v a m ettiyse de gerçekte B abıali’n i n e m ir l e r i n d e n k e n d i işine gelenleri y e rin e g etirdi, aksi d u r u m d a o la n la r ı ba lta lad ı. A slın a b a k ılırs a Mısır, k e n d i h ü k ü m e t i, o rd u s u , h u k u k u ve vergi sistem i o la n b a ğ ım s ız b ir devlet h a lin e g e lm iş ­ ti. M e h m e t A li p a d iş a h a to p la m h a r c a m a b ü tç e s in in y ü z d e 3’ü n ü teşkil e de n y ıllık b ir h a r a ç ödüyor, p a d iş a h t a r a f ı n d a n ta n ı n ı y o r ve p a d iş a h ı n adı h u tb e le rd e geçiyordu. M ı s ır ’ın Babıali’ye b a ğ ım lılığ ı b u n la r la s ın ır ­ lıydı. Y a b a n c ıla r M e h m e t A li’yi genel vali o la r a k a d la n d ır ıy o r d u . M ıs ır ’ın s a v u n m a k a p a site sin i g ü ç le n d i r m e k için M e h m e t A li y ö n e ­ tim d e de re fo rm g erçekleştird i. Vilayet v a lile r in in (kâşifler) d e s p o tik g ü c ü n e dayalı eski M e m l u k y ö n e ti m s iste m in i tasfiye e d e re k m e rk e z i devlet a yg ıtın ı y a ra ttı. A v ru p a ’yı ö r n e k a la n işlevleri k a tı şekilde b e lir ­ le n m iş b ir dizi b a k a n l ı k k u r d u . Savaş b a k a n lığ ı o rd u ve d o n a n m a d a n s o ru m lu y d u . M aliye b a k a n lığ ı vergi to p lu y o rd u . T ic a ret b a k a n lığ ı tek el­

leri k o n tr o l ediyor, a y nı z a m a n d a dış tic a r e t te k e lin i de e lin d e b u l u n d u ­ r u y o r d u . E ğ itim b a k a n lığ ı b ir ç o k o k u l k u r d u , A v r u p a ’ya b ilim se l e ğ itim a l m a k ü z e re ö ğ ren c i g ö n d e rd i. Son o la r a k içişleri ve d ışişleri b a k a n l ı k l a ­ rı k u r u ld u . B u n la r ı n b ü n y e s in d e d en iz c ilik , çiftçilik, to p lu m sağlığı gibi s o r u n la r la ilg ile n en k o m ite ve ko n se y le r o lu ş tu r u ld u . M e h m e t A li M ıs ır ’ı y edi y eni vilayete ya d a m ü d ü r lü ğ e b öldü . B u n la r ın b a ş ı n d a b u l u n a n m e rk e z i h ü k ü m e t e tabi o lan b ir vali (m ü d ü r), id a r i g ö ­ revleri y ü r ü t ü y o r ve vergi to p lu y o rd u . D evlet atölye ve f a b r i k a l a r ı n d a n da s o r u m lu o la n b u vali a yn ı z a m a n d a k a n a l, k ö p r ü ve y o lla r ın iyi d u ­ r u m d a o lm a s ın ı g ö z e tm e k le y ü k ü m lü y d ü . E k i m ve m a h s u l to p la m a iş ­ le r in in z a m a n ı n d a g e rç e k le şm esin i sağlıyordu. M ü d ü r lü k l e r b a ş la r ın d a b ir e r m e m u r b u l u n a n sem tlere a y rılm ış tı. Yerel id a ri b ir im le r s e b a ş ı n ­ d a n a z ı r l a r ın b u l u n d u ğ u n a hiyelerdi. Son o la ra k , h e r k ö y ü n şeyhi aynı z a m a n d a k ö y ü n a m ir i k o n u m u n d a y d ı. Bu u y u m l u ve h iy e ra r ş ik o la r a k sıkıca s ır a l a n m ış id a ri sistem sayesinde h ü k ü m e t devlet a y g ıtın ın b ü t ü n b ö lü m l e r in i t a m a m e n d en etleyeb iliyord u. Ü l k e n i n id a ri y a p ıs ın ın A v r u p a lıla ş tır ılm a s ın a y a r d ı m için F ra n sız d ok to r, m ü h e n d is , ö ğ r e tm e n ve a v u k a tla rı d av et e d e n M e h m e t Ali, b u sayede M ıs ır lıla r a r a s ın d a b ir b u r ju v a e n telije n siy a s ın m te m e lin i attı.

Kültürel Reformlar Yeni b ir o r d u n u n ve devlet a y g ıtın ın y a r a tılm a s ı e ğ itim li in s a n la r a o la n ihtiyacı b e r a b e r in d e getirdi. Bu sebeple M e h m e t Ali, b ir ç o k genç M ısırlıy ı ask erî ve te k n ik bilim ler, ziraat, tıp, dil ve h u k u k e ğ itim i için A v r u p a ’ya g ö n d e rd i. U z m a n l ık la r a y ö n e lik l ite r a tü r ve de rs k ita p la rı A ra p ç a y a ç evrildi. E ğ itim le r in i ta m a m l a y a n öğrenciler, evlerine d ö n ­ d ü k le r in d e subay, m e m u r veya devlet te şe k k ü lle r in d e yö ne tic i ya d a m ü ­ h e n d is o la r a k görevlend irildiler. B azıları b a k a n oldu. M ıs ı r ’d a ilk kez sekü ler o k u lla r açıldı. 8 ila 12 y a ş la r ın d a k i 6 .0 0 0 ’in ü z e r in d e öğrenciye, i lk o k u lla r d a A r a p dili ve m a t e m a t ik ö ğretildi. Yaşları 12 ila 16 a r a s ın d a o lan ö ğ re n c ile r o r ta o k u lla r d a T ü rk ç e, m a t e ­ m a tik , ta r i h ve co ğ ra fy a ö ğ re n d i. M e z u n iy e tin a r d ın d a n , 4 y ıllık b ir e ğ itim a lm a k ü z ere b r a n ş o k u l la r ın a g id ebiliy orlard ı. A sk erî o k u lla r d ı ­ şın d a tıp, v e te rin e rlik , t e k n ik , m ü h e n d is lik , ziraat, filoloji ve m ü z ik gibi d a lla r d a d a o k u lla r açıldı. Ö ğ re n c ile r b u r s alıyorlar, b a r ı n m a için ü c re t ö d e m iy o rla rd ı. B u n la ra e k o la r a k ask e rî ve sivil h a s ta n e le r de k u r u l d u . B u n l a r ın z a m a n ı n A v ru p a h a s t a n e le r i n i n b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u n d a n aşağı k a lı r y a n ı yo ktu.

1822’de M e h m e t A li ü l k e n in ilk b a s ım e v i n i açtı. B u r a d a A ra p ç a , T ü r k ç e ve Farsça k ita p la r y a y ım la n d ı. M e h m e t A li d e v r in d e a y r ı­ ca M ıs ır ’ın ilk gazetesi o la n El-Vakıa y a y ın h a y a tın a başladı. M e h m e t A li’n i n k e n d isi de o k u m a y ı y a ş a m ı n ı n çok geç b ir d ö n e m i n d e , 45 y a ­ ş ın d a ö ğ re n d i.

O k u m a y a z m a b ilm e y e n b iri o la ra k M ıs ır ’d a 10 sene

b o y u n c a h ü k ü m s ü rm ü ş ; savaşın, m ü h e n d is liğ i n ve t a r i h i n e s a sla rın a b ü tü n ü y le d o ğ u ş t a n gelen zekâsıyla h â k i m o lm u ş tu . Bu yeni bilgisiyle o r d u id a re sin e ve k a m u te şe b b ü s le rin e ilişk in a r a ş t ı r m a l a r yaptı, dış b a ­ s ın d a k i h a b e rle ri t a k ip etti.

M ehmet A li’nin Reformlarının Genel Karakteri T ıpkı 1. P e tr o ’n u n r e f o r m la rı gibi, M e h m e t A li’n i n r e f o rm la r ı da, fe o ­ d a l devlet t a r a f ı n d a n a c ım a sız c a s ö m ü r ü l e n h a l k için b ir k ü lfe t olsa da, ilerici b ir niteliğe sa h ip ti. 1. P e tro gibi ü r e t i m i n feo dal y a p ısın a so n v e r ­ m e y e n M e h m e t Ali, y a ln ız c a O r t a Ç a ğ ’ın e n gerici k a lın tıla r ı n ı tasfiye etti. A ynı z a m a n d a b i r t o p r a k s a h ip le ri ve tü c c a r la r devleti k u r d u ; güçlü b ir o rd u , d o n a n m a ve devlet aygıtı y a r a ttı ve M ıs ır ’ı g ü ç lü ve c a n lı b ir devlet h a lin e ge tire n b ir dizi re f o r m a im z a attı. K arl M a r x M e h m e t A li’n i n r e f o r m la r ın ı t a k d i r e tm iştir. M a rx , o n u “sarığı gerçek bir kafayla ik a m e e d e n tek a d a m ” o la r a k ta n ım la m ış tır . (R u s-T ü rk M eselesi - İ n g i l i z K a b in e s in in H ile ve H u rd a sı. N e s s e lr o d e ’u n Son N o t u - D o ğ u H i n d i s t a n S o ru n u . N e w York D aily T rib u n e , 25 T e m m u z 1853.) M ıs ır ’ı z a m a n ı n O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a k i “ay a k ta k a la b ilir te k u n s u r ” o la r a k ta r i f etm iştir. ( B u r m a ’d a Savaş - R u s S o r u n u T u h a f D ip lo m a tik Y azışma, N e w York D aily T rib u n e , 30 T e m m u z 1853.) M e h m e t A li’n i n r e f o r m la r ın d a gerici o la n p e k çok u n s u r d a m e v c u t­ tu. O y a ln ız c a M ısırlı işçi, z a n a a tk a r ve fellah ları değil d iğ e r h a lk la r ı d a ezdi. Y u n a n ö z g ü r lü k h a r e k e ti n i b a stırd ı; A ra b is ta n , Suriye, S u dan, K iliky a ve G i r i t ’i b o y u n d u r u k a ltın a aldı. M ıs ır ’ın t o p r a k sah ip leri ve t ü c c a r la rı için u ç su z b u c a k s ız b ir ço k u luslu im p a r a t o r lu k y a r a tm a y ı h a ­ yal etti. A r a p la r ın d ış ın d a T ü rk le re , Y u n a n lıla ra ve S u d a n lıla ra d a h ü k ­ m e tti. O r d u la r ı k o m ş u A ra p ü lk e le rin d e bile zapt e d ilm iş ü lk eleri ele geçiren o r d u la r gibi d a v ra n d ı. Bu a c ım a sız feodal b o y u n d u r u k , b irb ir i a r d ın a gelen s a ld ır g a n sa ­ vaşlar, ezilen h a l k l a r ı n m u h a le fe ti ve b a şta B ritan ya o l m a k üzere b ü y ü k güçler, M e h m e t A li’n i n g ü c ü n ü n a ltın ı o yd u ve s o n u n d a o n u n d ü ş ü ş ü n e yol açtı.

B Ö L Ü M IV

19 .

Y Ü Z Y IL B A Ş L A R IN D A F İ L İ S T İ N , S u rİye v e Ira k

^9

Suriye’de Fransız Planlarının Fiyaskosu R esm î o to rite o la r a k y a ln ız c a Babıali’yi k a b u l e d e n yerel d e s ­ p o t la r t a r a f ı n d a n g a d d a rc a ezilen Filistin, Suriye ve I r a k - O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n u z a k b ö lg e le ri- 19. y ü z y ılın ş a fa ğ ın d a , A v r u p a ’yı d e r in d e n sa rsa c a k olaylar a n a f o r u n u n içine çekilecekti. Bu ülkeler, N a p o ly o n ’u n M ısır seferi ve H i n d i s t a n ’d a k i se rt İ n g iliz -F ra n sız m ü c a ­ delesi e s n a s ın d a k e n d ile r in i u lu s la ra r a s ı p o l i t i k a n ı n g ö b e ğ in d e b u l d u ­ lar. H a y a tı b o y u n c a H i n d i s t a n seferi f ik r i n d e n hiç v a z g e ç m e m iş o lan N a p o ly o n ’u n I r a k ve Suriye’n i n ö n e m li b ir yer t u t t u ğ u geniş k a p s a m lı p la n la r ı v ard ı. F r a n s ız la r ın M ıs ır seferini, F ırat Vadisi b o y u n c a , Suriye ve I r a k ü z e r i n d e n H i n d i s t a n ’a ilerlem e izleyecekti. Bu b a ğ la m d a B u r b o n l a r m g e le ne ğ in i s ü r d ü r e n D i r e k t u v a r 1 F ra n sız tic a r e t i n i n ve D o ğ u H ı r i s t i y a n l a r ı n ı n m ü d a f a a s ı d ü s tu r u y la , F ran sız e tk is in i d o ğ u y a d o ğ r u g e n iş le tm e k için gayret s a r f etm işti. O z a m a n ­ la rd a bile, D o ğ u H ı r i s t i y a n l a r ı n ı n h a k l a r ı n ı k o r u m a gerekliliği, F ran sız b u r ju v a z is i t a r a f ı n d a n Suriye ve F ilistin ’de n ü f u z sah ib i o lm a k ve D o ğ u ’d a k i y ay ılm a c ı p la n la r ı n ı ö r tb a s e t m e k için b a h a n e o la ra k y aygın şekilde k u lla n ılıy o rd u . M ıs ırd a o ld u ğ u gibi, F ra n s ız b u r ju v a z is in in esas a m a c ı k a tık sız o la r a k y a ğ m a c ılık tı. F r a n s a ’n ı n b u b ö lg e d e k i s o m u t p l a n ­ la rı B o n a p a r t ’m M ıs ır seferi stra te jile rin i y a k ı n d a n izledi ve ayrıca o n u n H i n d i s t a n ’ı z a p t e tm e h a y a lin i g e r ç e k le ştirm e k ü z e re ta sa rla n d ı. 1799 y ılın d a M ısır seferi e s n a s ın d a B o n a p a rt, Suriy e’ye k arşı b ir h a r e k â t b a ş la ttığ ın d a b u n u , T ü rk le re ve İngilizlere k arşı k o n u ş la n d ırıla 4

D i r e k t u v a r : F r a n s ı z İ h t i l a l i n d e C u m h u r i y e t H ü k ü m e t i n i i d a r e e d e n b e ş l e r h e y e t i , -ç e v .

c a k F ra n s ız ç e k ird e k li b ir A ra p o rd u s u o l u ş t u r m a niyetiyle y ü r ü te c e k ti. Bu sebeple A r a p feodal bey le rin e ve yerel T ü r k y ö n e tic ile rin e bel bağ lad ı. Suriye Paşası C e z z a r ’m e lin de k a y d a d e ğ e r b ir gü ç ve İ n g iliz le rd e n gelen p a r a b u lu n d u ğ u için o n u n la y a p ıla n g ö r ü ş m e le r b a ş a rıs ız lık la s o n u ç la n ­ dı. N ite k im 20 y ıld a n fazla b ir sü re Suriye’yi m u tl a k b ir güçle y ö n e tm iş ti ve g ü c ü n ü b ir başkasıyla p a y la ş m a k ta n y a n a değildi. L ü b n a n lı II. E m i r Beşir ise ( k e n d isin e uzlaşı için A lbay S eb astiani g ö n d e r ilm iş ti) v a k t i n i n gelm esi ve h a n g i ta r a f ın k a z a n a c a ğ ın ı g ö rm e k için k u r n a z c a b e k le m işti. C e z z a r ’m , b ir lik le r in i A k k a ’ya g ö n d e r m e s i y o ­ l u n d a k i ta l im a tın a , d a ğ la rd a ta m a m ıy la b ir a n a r ş i n i n h ü k ü m s ü r d ü ğ ü , i n s a n l a r ı n vergi ö d e m e d iğ i ve sefer e m r in i d in le m e d iğ i cev ab ın ı v e re ­ cekti. F a k a t y in e de h e m T ü r k le re h e m de F ra n s ız la r a e rz a k sa ğ la m a k ta n d a geri k a lm a m ış tı. Beşir L ü b n a n ’d ak i, ö zellikle B e y r u t’tak i, A v r u p a ’d a n s a k ı n a n K a to lik r a h ip ve p a p a z l a r ın M a r u n i n ü f u s u a r a s ın d a k i geri k a l­ m ış u n s u r l a r a , F ra n sız C u m h u r i y e t i ve B o n a p a r t n e f r e tin i k ö r ü k le d iğ i gerçeğ in i h e sa b a k a t m a k z o r u n d a y d ı. Sadece m e ş h u r Ö m e r Z a h i r ’in t o ­ r u n u , Safad şeyhi Salih, B o n a p a r t ta r a fın a geçti ve M e m l u k b irlik le ri­ n i T ab o r D ağı e te k le rin e çekerek o n a y a r d ı m e tti (16 N is a n 1799). Ö te y a n d a n B o n a p a r t k a m p ı n d a , A k k a n ı n ele g eç irilm e si e s n a s ın d a d e ste k v e rec e k le rin i t a a h h ü t e d e n M a r u n i l e r ve II. Beşir a r a s ın d a g ö rü şm e le r s ü rü y o rd u . A n c a k , y e tm iş g ü n s ü r e n k u ş a tm a y a ve sü re k li y in e le n e n s a ld ır ıla ­ ra r a ğ m e n Fransızlar, S idney S m ith k o m u t a s ın d a k i B rita n y a f ilo s u n u n sila h la rı ile s a v u n u la n A k k a ’yı ele g e çirem ediler. B o n a p a r t 14 H a z ir a n 1799’da K a h i r e ’ye geri d ö n d ü . P erv asız p la n la r ı b a şa rısız lık la s o n u ç la n ­ m ıştı. F ra n sız o r d u s u Suriye h a lk ı ta r a f ı n d a n e tk in b ir şekilde destekle n m e m iş ti. Fakat C e z z a r ’a d u y d u k la r ı şid detli n e fret d u y g u s u n d a n ö t ü ­ r ü Suriye A ra p la rı T ü r k le r e de y a r d ı m d a b u lu n m a m ı ş t ı . F ra n s ız o r d u s u M ıs ır ’d a o la n d e r in e t k i n i n a y n ıs ın a Su riy e’de e riş e m e d i ve n ih a y e tin d e A k k a ’d a n öteye g id e m e d i. İşgal e d e b ild ik le ri yegâne yerler F ilistin sahil şeridi ve E s d ra le o n O vası o lm u ş tu . Ü lk e d e y a ln ız c a 3 ay k a d a r k a la b ild i­ ler. Fak at Suriye’d ek i askerî o p e ra s y o n la r iç d u r u m u d a h a k a r m a ş ık b ir hale g e tir m iş ti ve feodal beyler a r a s ın d a y eni fe v e ra n la ra sebep o lm u ştu .

Irak İçin Ingiliz-Fransız Mücadelesi M ısır Seferi b a şa rısızlığ ı B o n a p a r t ’m p la n la r ı n ı engellem iş o la b ilir­ di fakat k e n d is in i y ıld ı r m a m ış t ı. A m ie n s A n t l a ş m a s ı n ı n so n u ç la n m a -

s m d a n bir m ü ddet sonra Fransızlar bir kez d aha O rta D oğu’da oldukça aktifleşecekti. 1802 yılının s o n b ah a rın d a Albay Sebastiani, O rta Doğu ülkelerine yerel yöneticilerle bağlantılar kuracağı ve Fransız seferinin yeni yollarını hazırlayacağı bir seyahate d ah a çıkacaktı. 1805’te Napolyon, H in d ista n ’a karşı bir sefer için düzenlediği planla D oğu politikasını yeniden canlandırdı. Bu kez Asi N ehri ağzından bir çı­ k a rm a yapıp, o ra dan Fırat vadisine d oğ ru sıçram a niyetindeydi. Bir so n ­ raki ad ım Fransız birliklerinin Irak boyunca geçişlerini sağlam ak ola­ caktı. B on ap art’m ajanları, Büyük Süleym an’ın 1802 yılında ö lüm ünd en sonra tü m gücü eline alan ve şim di de Fransız eğitm enlerin yardımıyla, Avrupalı yöntemlerle düzenli bir askerî kuvvet olu ştu ran Bağdat Paşası Hafız Ali ile bir anlaşm aya vardılar. A ncak Paşa 1807 A ğustosunda, bir komployla öldürüldü, Fransızlarla bağlantı halinde olan yeğeni Küçük Süleyman, am casın ın k u rd u ğ u düzenli güçlerin de yardım ıyla suikast­ çıları b o zg una uğrattı. General Sebastiani’nin ısrarı üzerine Babıali Küçük Süleym an’ı Bağdat Paşası ilan etti. Aynı za m a n d a Fransa, İra n ’la bir ittifak antlaşm ası im zaladı ve Ş ah ’m o rd u su n u ıslah etm ek ve Fransız birliklerinin ülkeden geçişleri için hazırlıklar yapm ak üzere, General G erd an e’nın başında olduğu askerî bir heyet İr a n ’a gönderildi. Fakat I r a k ’m, H in d istan yolu üzerindeki k o n u m u Britanya için I r a k ’m ö nem ini artırıyordu ve b ura da Fransız ajanlarının aktiviteleri Britanya karşıtlığını kışkırtıyordu. D oğu H in d istan Şirketi (East India Company) 18. yüzyıl son und a Irak boy unca u z a n an bir posta hattı inşa etti, posta Bombay’d a n Basra’ya deniz yoluyla iletiliyordu, b u ra d a n da Bağdat ve Halep ü zerind en develerle İstan b u l’a taşm ıyordu. B u nd an d o ­ layı, bu hattı kontrol eden (Britanya tem silcilerinin İra n ’da yaptığı gibi) Basra ve Bağdat’taki D oğu H in d istan Şirketi temsilcileri, Napolyon ajan­ ların ın aktivitelerini etkisizleştirm ek için talim atlar alıyordu. Bağdat Paşası Hafız Ali’ye 1807’de düzenlenen kum p as da aslında İngilizlerin yardım ıyla organize edilmişti. 1809’da, İspanya’daki olaylar, B o n a p a r tin d ikkatini H in d istan p lan ­ la rın d a n başka yöne çevirdiğinde, İngilizler Fransız heyetini I r a k ’ın d ı­ şına çıkarm ayı başarm ışlardı, fakat aynı yıl, bu kez de K üçük Süleyman ile Doğu H in d istan Şirketi temsilcileri arasında bir anlaşm azlık baş gösterdi ve şirket temsilcileri Bağdat’ı terk etm ek z o ru n d a bırakıldı. Britanya tesiriyle Küçük Süleyman, Babıali ta ra fın d an 1810 yılında gö­ revden alındı ve ölüme m a h k û m edildi. Yeni gelen Bağdat Paşası, Doğu H in d istan Şirketine ayrıcalıklarını geri verme ve işlerine m ü dahale et­

m em e sözü verdi, fakat bu sözlere rağm en Bağdat’tan kovuldu ve T ürk birlikleri ta ra fın d an öldürüldü. Doğu H in d istan Ş irk etin in Bağdat ve Basra’daki ticaret istasyonları yeniden kuruluyordu. N itekim Fransızlar, 19. yüzyıl başlarında Yakın D o ğ u ’da ü stü nlük için giriştikleri şiddetli çatışm alarda yenildiler. M ehm et Ali ta ra fın d an yönetilen M ısır hariç, her yer Britanya’n ın hâkim iyeti altındaydı. Ayrıca Irak ve Basra Körfezi bölgesindeki k o n u m u n u oldukça güçlendirmişti.

Vahhabi Saldırıları 19.

yüzyılın ilk on yılında, Suriye’n in köy ve kasabaları, doğu Filistin

ve Irak (Fırat’ın sağ kıyı tarafı) sürekli Vahhabi saldırılarının hedefi h a ­ line gelmişti (Vahhabilik h a k k ın d a dah a detaylı bilgi için bkz. Bölüm V). Vahhabilik yandaşları p adişah ın Arap ülkeleri ü zerindeki otoritesini tanım ıyo r ve onları dinsel d o ktrinler temelinde birleştirm ek için m ü ca­ dele ediyordu. Bu görevi gerçekleştirmek için ihtiyaç duyulan güce haiz olm adıkları için, kendilerini Suriye ve Irak üzerine sistem atik saldırılar düzenlemekle sınırlandırdılar. Bu saldırılarında zorbalık yaptılar, kasa­ baları yağm aladılar ve vergi topladılar. N isan 1801’de Vahhabiler, Şii’lerin kutsal kenti olan Kerbela’ya t a ­ a r ru z etti. Kent 2 g ü n içinde talan edildi, evler ateşe verildi ve m ürtetler (dinden d ön enler - çe v. )

h em en o rta d a n kaldırıldı. 4.000’den

fazla in san ı katlettiler ve Şii ca m isin d en sayısız hazineler yağmalayıp, çöle geri kaçtılar. Bağdat P a şa s ıiım peşlerin den A ra b is ta n ’a g ö n d e rd i­ ği kuvvetler b o z g u n a uğratıldı. V ahhabiler 1803’te Halep y a k ın la rın d a te k ra rd a n ortaya çıktılar. 1804’te ise, Basra ve Z u b a ir kentlerine baskın yaptılar, fakat Bağdat Paşası Hafız Ali birlikleri ta ra fın d a n geri p ü s ­ k ü rtüldüler. Babıali’nin em ri ü zerine, H afız Ali A rabistan üze rin e se­ fer d ü zenlem ek için bir o rdu toparladı, fakat bu seferberlik (1804-05) başarısızlıkla sonuçlandı. V ahhabiler s a ld ırıların ı yenilediler ve Basra, Zübevir, Kerbela ve N e cef’i zapt etm ek için yeni bir girişim de b u lu n ­ dular. V ahhabiler 45.000 a d a m d a n m ü teşekkil bir güçle 1808 y ılınd a B ağdat’a, K üçük S üleym an ta ra fın d a n geri p ü s k ü rtü lece k b ir saldırı d ah a düzenlediler. Aynı yıl içinde M a ’an ile Halep a rasın d ak i geniş bir coğrafyada g ö rü n ü r oldular. 1810 y ılın d a ortaya çık tık ları yer bu kez H a v ra n ’dı. V ahhabilerin Suriye ü ze rin e saldırıları an c ak V ahhabileri bölgeden tasfiye etm ekle tehdit eden M ısır b irlik le rin in A ra b ista n ’a gelmesiyle (1811) bir son bulacaktı.

Feodal A narşinin Yükselişi Görkem li Babıali’n in dışsal politik karışıklıkları ve dış güçlerin m üdahalesi, 1807-08 reform ların ın başarısızlığı, III. Selim ve A lem dar M ustafa P a ş a n ın ölüm ü O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n d a merkezkaç eğilim ­ leri güçlendirmişti. Babıali’n in Arap eyaletlerini yöneten paşaların ay­ rılıkçılığı d ah a önce görülm em iş boyutlara varmış, güç ve iktidar için ta m a m e n ilkesiz bir mücadele haline gelmişti. Asi derebeylerle savaşm a­ ya gücü ve im k ân ı olm ayan merkezi h ü k ü m e t bir grup paşayı diğerinin karşısına çıkararak içinde b u lu n d u ğ u bu zor d u r u m d a n k u rtu lm a n ın yollarını arıyordu fakat b u n u yaparak da yalnızca genel kaosu a rttırm ış oluyordu. Avrupalı güçler ve onları takip eden İran ve Mısır, kendileri açısından bir fırsat gördüklerinde, faal olarak bu yıkıcı çekişmelere m ü ­ dahalede bulunuyordu. Bu sırada Fransızların Filistin’den çekilmesi, kendisini N apolyon’a karşı zafer k azanm ış addeden C ezzar’m otoritesini ve g ücü nü oldukça arttırm ıştı. Zira k ü ç ü k A kka’sı, işgalcilerin yenilmez o rdu ların a karşı koym uş ve d ah a önce hiç m ağlup edilm em iş gelişkin bir Avrupa o rd u su ­ n u n istilasını geri pü sk ü rtm ey i başarm ıştı. Cezzar zafer sarhoşluğuyla, tü m Suriye’nin k ontrolünü k a z a n m a k için çabalarını a rttırd ı ve kendi to prak la rın a katm ayı hayal ettiği Şam ve Trablus paşalarına karşı sü­ reğen bir savaş başlattı. Bu, doğal olarak A kka paşasının arta n g ücü nü m em nuniyetsizce izleyen Babıali’yle de bir çatışm a an la m ın a geliyordu. Kendi tem silcilerinin ayrılıkçı eğilimlerine karşı inatçı bir mücadele sürd üren Sultan III. Selim, C ezzar’m etki ve gü cü n ü s ın ırlan d ırm ak için çaba sarf ediyordu, üstelik o esnada Cezzar kendi dengine göre bir rakip de b ulm uştu; Lübnan Em iri II. Beşir. Zorba II. Beşir asi feodal beylerin işini bitirm iş ve kendi nüfuz ala­ n ın d a feodal beyler arasında süren yıkıcı savaşları sonlandırm ış ve tü m L ü bnan’ı kendi yönetim i altında birleştirmişti. Cezzar rakibini o rtad a n kaldırm aya karar verdiğinde, merkez bu mücadelede ona karşı II. Beşir’i destekledi.

Cezzar, Fransız birliklerinin 1799’da çekilm esinden bir

m üd d et sonra, II. Beşir’i kovm uştu. Fakat Babıali ona görevini hem en iade edecekti. III. Selim, II. Beşir’in feodal hakların ı kendi bölgesinin yanı sıra El Bikâ, Anti Lübnan (dağ sırası -çev.), Cübeyl ve Sayda için de tanıyordu. İlerleyen zam a n lard a II. Beşir, Cezzar P aşay ı atlatarak do ğ­ ru d a n Babıali’nin em ri altına girecekti. Bu, Lübnan y ön etim inden uzak ­ laştırılacak Cezzar için ağır bir darbe olacaktı.

Fakat Babıali’n in em irleri yalnızca, T ü rk o rd u s u n u n Suriye’den M ısır’a geçişi esnasında uygulandı. O r d u n u n geçişinden h em en s o n ­ ra C ezzar L übnanlı köylülerin m em n u n iy etsizliğ in i b a h a n e ederek II. Beşir’i y erinden kovdu ve k en di a ja n la rın d a n olan iki kişiyi bölgeyi y ö ­ netm ek üzere görevlendirdi. 1800’de yeni em irlerin d in m e k bilm eyen öfkesi, L übnanlı dağlıları isyana teşvik etti ve II. Beşir’e eski g ü c ü n ü yeniden k a z a n m a fırsatı tanıdı. Beşir mücadeleyi, C ezz ar’a “geçmiş borçları için” 400.000 k u ru ş (kuruş; O sm an lı İm p a r a to r lu ğ u n d a bir p ara b irim i. 19. y üzyıl b a ş la rın d a bir k u ru ş değer olarak b ir fr a n k ın çeyreğine denkti) ve yılık vergi o larak da 500.000 k u ru ş ödem eyi kabul ettiği 1803 y ılın d a bir barış sağlanana kadar, s ü rd ü rm ü ş tü . A h m e t C ezz ar’m 1804’te ölü m ü feodal anarşiyi şid detlen dirdi ve kanlı-yıkıcı çekişm eler tü m p aşa lık lard a b irbiri a rd ın a p atlak verdi. C ezzar’m o rd u s u n u n k u m a n d a n ı Süleym an, A k k a ’da, aylarca süren savaşlardan son ra paşa oldu ve on beş yıl boy u n ca (1804-1819) gün ey Suriye’yi yönetti. Ş am ’da, p aşalar birbiri ard ın a ik tid a ra geliyordu. Üstelik aynı a n d a V ahhabilere karşı da savaşıyorlardı. Bir m üfreze k u m a n d a n ı olan Genç Yusuf savaşta sivrilm eyi b a şa rm ış ve n ih a y e ­ tind e Şam paşalığı u n v a n ın ı k az an m ıştı. D a h a s o n ra sın d a y alnızca V ahhabilerle savaşm akla k a lm a m ış aynı z a m a n d a k en disine k om şu Akka, Trablus ve H alep paşalarıyla da m ücadeleyi s ü rd ü rm ü ş tü . Bu sa­ vaşlar o n u n çö k ü şü n ü h ız la n d ırd ı ve 1812 y ılın da M ısır civ arların da bir yere kaç m a k z o r u n d a kaldı. C ezz ar’m m aiyetindekilerd en biri olan M ustafa Berber, T rablus’a yerleşti. Tesadüfen Trablus kalesi k o m u t a n ­ lığına atandı, so n ra sın d a da vergi toplayarak ve kendisi d ışın d a tü m otoritelerin varlığını hiçe sayarak, k end isin i tü m bölg enin efendisi ilan etti. Ebu N ab bed (ceviz b asto n babası) lakaplı M a h m u t Bey Yafa’da ik­ tid arı ele geçirdi. I r a k ’ta da b en z er bir m a n z a ra vardı. K i r m a n ş a h ’ın İran lı yöneticisi ve K ü rt beyleri destekledikleri tarafa a k tif b ir şekilde y ardım cı m üd ahalelerde b ulunu yorlard ı. K üçük S üleym an’ın 1810 yı­ lında ö lü m ü n d e n son ra A bdullah, B ağdat’ın egem enliğini 2 yıla m ah su s o lm ak üzere ele geçirdi. 1812 y ılın d a yerini, ü n lü B üyük S ü leym an ’ın oğlu Sait P a ş a y a bırakacaktı. Y önetim de kaldığı yıllar (1812-1817) fe­ odal düzensizlikler ve Babıali’n in ayrılıkçılığa ve Ir a k kölem en lerin in inatçılığına karşı neticesiz teşebbüsleriyle anılır.

II. Beşir’in Lübnan’daki Reformları Bütün feodal p arçalanm a süresi boyunca, II. Beşir, L ü bnan’ın m e r­ kezileşmesi ve yeniden yapılandırılm ası için bir seferberlik başlattı. Ne düzenli bir ordu, ne de yeni ü re tim ve eğitim birim leri kurabilm iş olsa da, eylemleri ilerlemeci bir karakterdeydi ve L übnan’ın iktisadi ilerleme­ sini teşvik etmişti. Beşir genellikle “k o rk u n ç” olarak adlandırılıyordu. Yalnızca ism inin zikredilm esi bile huşuyla karşılanıyordu. Açgözlü ve kibirliydi, b u n u peşi sıra b o yun eğmez bir tutk u ve kararlılık sergiliyor­ du. Diğer D oğulu reform cular gibi, Beşir de, kurnazlık, idam , işkence, rüşvet ve yağm acılık gibi feodal yöntemleri k u llan arak feodal keyfiyeti sonland ırm ayı ve Lübnan ekonom isini geliştirmeyi um uyordu. K endisini güçlü b ir m erkezi devletin y a ratılm asın a ve feodal a n a r ­ ş in in tasfiye edilm esine adadı. II. Beşir 1795 yılın d a ik tid a rı ele ge­ çirdiğinde, L ü b n an ’da etkili birçok feodal ailenin k ö k ü n ü kazıdı ve m ü lk le rin e el koydu. Bu mücadeleye 19. yü zyılda da d evam etti. İsyancı beylerden tım a rları zorla aldı ve k endi o ğ u lla rın a devretti. C ezz ar’m ö lü m ü n d e n kısa bir m ü d d e t sonra Kuzey L ü b n a n ’daki Cübeyl feodal beyliğini ve L ü b n a n ’ın buğday tedarikçisi olan Bekaa Vadisini to p ra k ­ la rın a kattı. Beşir, güney L ü b n an ’d aki b ü y ü k feodal D ü rzi beylerden m ülkler devraldı ve b u ra la ra k end isin e görece k ü ç ü k k ira la r ödeyen, dut ağacı yetiştiren ve ipek iplik eğiren k uzey bölgesi M a r u n ile r in i yerleştirdi. Bu k irac ıla rın b azıları zengin oldu ve n ih ayetin de işlediği toprağı satın aldı. II. Beşir ayrıca, K asru n’un M a ru n i feodal beylerinin keyfi yönetim ini de sınırlandırdı. Feodal haydutluğa karşı y ü rü ttü ğ ü am ansız mücadele anayollar üzerindeki k a n u n su z lu ğ u n ta m a m e n elim ine edilmesiyle so­ nuçlanacaktı ve so nun da tüccarlar, Beşir ta ra fın d an ce zaland ırm aktan korkan hiçbir yol üstü hayd udu n kendilerine d o k u n m a cüreti gö sterm e­ yeceğini bilerek m allarını Lübnan dağları b oyunca taşıyabilecekti. T üm b u n la rın yanı sıra, köylüler de rahat bir nefes alıyordu, çü n k ü feodal ver­ giler C ezzar’m dönem ine göre d ah a m akul ölçülerdeydi. Feodal keyfiyeti sınırlan d ıran Beşir, kendisine de Lübnanlı köylüleri sö m ü rm e özgürlüğü tanım ıştı. D ört bir yanını gösterişli lükslerle d on at­ tı. Kendisi için Beit E d -D in e’de yaptırdığı saray Lübnan m im a ris in in en görkemli abidelerinden biridir. Resmiyette II. Beşir M ü slü m a n ’dı, fakat kendisi ve akrabaları gizlice H ıristiyanlığı benim sem işlerdi ve sarayın

gizli kilisesinde H ıristiyan ayinleri yapıyorlardı. Bu d ö n ü şü m politik gerekçeler tara fın d a n dayatılm ıştı -L ü b n a n ’ı Şehhap iktidarı altında birleştirm ek için M a r u n i r u h b a n sınıfının n ü fu z u n u k u llan m a iste­ ğ i- ve Beşir’in bizzat kendisi bu “sırrın ” Lübnan H ıristiyanları a ra sın ­ da yayılması için çaba sarf ediyordu. Katolik basın onu d ini b ü tü n bir H ıristiyan olarak resmediyordu. Gerçekte ise dine karşı kayıtsız biriydi. Ünlü Fransız şair L a m a rtin e ’in de yazdığı gibi Beşir, D ürzilerin y an ınd a Dürzi, H ıristiy anların y an ın d a H ıristiyan ve M ü slü m a n ların y an ın d a M ü slü m a n ’dı.

Abdullah Paşa ve “Reformları”. Lübnan’da 1820 Ayaklanması A k ka Valisi Süleym an Paşa 1819’da öldüğü nd e, b ir ara h iz m e tin d e olan bir m ültezim , Babıali’den A k k a paşalığını, en sevdiği kö lem en ­ lerden biri olan ve kendi hayalî m e rtlik m arife tle rin i övdüğü şiirler yazan 26 yaşın d ak i A bd ullah Paşa için satın alm ıştı. M ü k em m el bir el yazısı ile de ta n ı n a n bu genç paşa, bir hat sanatı aşığı olan Sultan II. M a h m u t ’a el yazm ası bir K u ra n s u n m u ş tu ve dolayısıyla o n u n tevec­ cü h lerin i k a z an m ay ı b aşarm ıştı. II. M a h m u t ve M eh m et Ali gibi re ­ fo rm c u la rı taklit ettiğini düşünerek, A b dullah Paşa kendi kölem enleri a r a s ın d a n düzenli bir piyade t a b u ru top arladı fakat bu heveslerinden ve II. M a h m u t ’a karşı henüz ce z a la n d ırılm a m ış birçok başarısız isya­ n ın d a n k en disini hiçbir şekilde ayıram ayacaktı. Kontrolü t a m a m e n kendisi için paşalığı getiren ve s o n u n d a b o ğ d u rd u ğ u m ü lte z im in ellerindeydi ve o n u n em irlerini uy g u lam ak zorundaydı. A bdullah, m ü l ­ tezim in taleplerini k a rşılam a k için L ü b n an ’d a n olağandışı bir vergi de topluyordu. Vassalı olan II. Beşir vergileri toplamaya başladı. Lübnan fellahları, 1829’de Cezzar devrine dö nüldüğ ü öngörüsüyle ayaklandılar. Altı bin köylü, vergileri ödem em e kararın ı bildirdikleri Antilyas köyünde (ku ­ zey Lübnan) bir araya geldiler. Beşir Lübn an’d an sakınıyordu, fakat A bdullah ta ra fın d an yerine atanan iki em ir de gerekli tu tarı arttırm ay ı başaram adılar. D aha sonra Abdullah, Lübnan’a, Cübeyl’deki kam pı b i n ­ lerce asi ta ra fın d an çevrilmiş b u lu n a n ve kü çü k bir gücü n başında bek­ leyen Beşir’e döndü. Dürzi Şeyhi Canbolat tara fın d an yönetilen diğer bir kuvvet ta m vaktinde yetişerek, asileri p ü s k ü rtm e k ve isyanı b astırm ak için II. Beşir’e v ard ım etti.

D ürzi Soylularının İmhası A bdullah P a ş a n ın başarısızlıkla sonuçlanan başkaldırısında b u lu n ­ d uğu için Sultan’ın gazabına u ğ ra m a k ta n korkan II. Beşir 1822 y ılın ­ da bu kez de M ısır’a kaçtı. Lübnan’da iktidar Şeyh Canbolat başk a n lı­ ğınd aki Dürzi feodal beylerin elindeydi. Ş ehhaplardan birini Lübnan E m iri’nin yerine seçmişlerdi. O n la rın em irlerini yerine getiren iradesiz biriydi bu. Eski gelenekler, otokrasi ve keyfi y önetim Lüb nan ’da yeni­ den gözden geçirildi, fakat M ehm et Ali’n in Babıali’den, II. Beşir’in affı­ nı güvenceye almasıyla Em ir kendi bölgesine geri döndü. Feodal beyler o n u n otoritesinin yeniden inşasına karşı başkaldırdılar. Beşir isyancılara karşı acımasızca davrandı ve C anbo lat’ın kalesini yıktı. Şeyh Canbolat hapsedildi ve bir süre sonra da bo ğu larak öldürüldü. Ç ocukları sürgüne gönderildi ve m ülkleri Beşir’in oğulları arasında bölüştürüldü. Benzer bir kader Arslan em irlerini de bekliyordu. Arslan ailesinin ancak birkaç üyesi kaçmayı başarabilecekti. Feodal otokrasiye karşı mücadelesinde II. Beşir, bizatihi kendi a k r a ­ balarını o rta d a n kaldırm aya başladığı ve böylece kendi yönetim in i güç­ lendirdiği bir aşamaya erişmişti, uluslararası d u r u m kendisini sonsuza k a d a r Lübnan dışına çıkm aya zorlayacağı 1840 yılm a k adar da saltanat sürecekti.

II. Mahmut Reformları ve Suriye ve F ilistin’deki Karışıklıklar Sultan II. M a h m u t’un reform ların a karşı a rta n m em nuniyetsizlik işaretleri, 19. yüzyılın ikinci on y ılın d a n itibaren Suriye ve Filistin’de su y ü zü n e çıkm aya başladı. Kendisini “k âfir” olarak, İslam ’a ihanet eden biri olarak dam galayan d in d arla r arasında Sultan’ın yeniliklerine k a r­ şı bir öfke yaygınlaşmıştı. O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u A vrupalılaştırm a girişim inde Sultan, m em u rların a Avrupai elbiseler giymelerini, sarık yerine fesi benim sem elerini em retti ve sivil yönetim i yeniden dü zen le­ di. 1826’da, resmî o larak top rak im tiyazının askerî tım a r sistem ini ve yeniçeri birliklerini o rta d a n kaldırdı. Düzenli ordu birliklerinin oluştu­ rulm ası h ü k m ü n e cevaben İstanbul yeniçerileri başkaldırdı. 15 H aziran 1826’da, kışlalarının ö nündeki m eydanda toplandılar ve p adişaha k a r ­ şı bir itaatsizlik işareti olarak kazan kaldırdılar. Fakat Sultan bu isyanı bastırdı. M eydanı topçularla sardı ve kışlalara ateş em ri verdi. Binlerce yeniçeri y an a ra k öldü ve kaçmaya çalışanlar da S u lta n ın ateşli silahla­ rıyla vuruldu.

Bir sonraki ad ım eyaletlerdeki yeniçerilerin katliydi. O n la rın k o ru ­ yu cuları olan ve kent sakinleri üzerinde etraflı bir etkiye sahip Bektaşi Dervişleri de şiddetle cezalandırıldı. Bektaşi Dervişliği lağvedildi ve ye­ niçerilerle bağlantılı loncalar tüm üyle yeniden düzenlendi. T ü m bu olanlar taşrada hoşnutsuzluk hissini arttırıyordu. Dahası, reform ları sü rd ü rm e k için çok m ik ta rd a paraya ihtiyaç vardı ve b u n u n da b ü yük bir kısm ı zanaatkârlar ve kü çük tüccarlar tara fın d an karşıla­ nıyordu. Vergiler yükselirken ücretler düşüyordu. M em nuniyetsizlikler S ultana karşı duyulan kini arttırıyordu, za n aatk ârlarm çocukları açlık­ tan ölürken, “Kâfir” (Kâfir-imansız, İslam’d a n dönen), söylentilere göre, soylularla içki âlem lerine gidiyordu. Dervişler, Sultan’m lüksler için­ deki hayatını za n aatk ârlarm kıt kanaat hayatlarıyla karşılaştırıyordu. Z an aatkârlar arasındaki ideologlar, özellikle Bektaşiler, n asih atların da Sultan’m sarayındaki sefahat ve varlığa saldırıyor ve ahlaksal katı asketik sadeliğe geri d ö n m ek ve eski erdem lerin ve eski el araç-gereçlerinin m uhafazası için çağrıda bulunuyorlardı. Bu çağrılar genellikle tasavv uf ve sivil itaatsizlik öğütleriyle birleştiriliyordu. Ekonom ideki sürekli kötüye gidiş, reform ların gerçek doğasını a n ­ lam aktak i acizlik ve Derviş propagandaları, tü m b u n lar O sm anlı İm p a r a to rlu ğ u n u n birçok kentini saran geniş bir isyan harek etin in d oğ­ m asına neden oldu. Bu hareket Suriye’de, Halep ve -özellikle d e - Şanı kentlerinde doruğa ulaştı. 1825’de, Şam ’da p ara sirkülâsyonu üzerine bir ferm an ın yay ın lan ­ masıyla bağlantılı olarak, b ü y ü k bir kargaşa patlak verdi. D ön em in bir tanığı

“Halk, valiyi öldürm ekle ve tü m görevlileri katletm ekle tehdit

ederek, İstan b u l’d an bir h azinedar gelene k adar tü m parayı dolaşım da tu tm a k için bir e m rin yayınlanm asını güvence altına almaya çalıştı” diye yazm aktadır. Aynı yıl, bir isyan da h alk ın vergi vermeyi reddet­ tiği Kudüs, B eytüllahim ve Nablus’ta patlak verdi. 1830’da Nablus’ta ve 1831’de Şam ’da yeni isyan alevleri parladı. Şam ’da T ü rk Paşası, m erkezin emriyle, vergileri a r ttırm a m aksadıyla b ü tü n za naatkâr d ü k k â n la rın ın ve d epo larının bir envanterini hazırla­ maya başladı. Bu işlem bir isyan işareti olarak hizm et etti. İsyancılar, P a ş a n ın sarayını ateşe verdiler ve garnizonla birlikte sığınm acıları da y a n m a aldığı kaleyi kuşattılar. Kuşatm a 6 halta boyunca sürdü. Erzak tedarik i sağlanam ayınca Paşa kuşatm ayı y a rm a k için bir girişimde b u ­ lun du ve bu esnada öldürüldü. Fakat Şam ahalisi savaş alan ın d a n galip ayrılsa da bu zaferin meyvelerini toplayamayacaktı.

T ü m b u n lar kendiliğinden gelişen isyanlar ve başkaldırılardı ve ge­ nel hoşnutsuzluk, gözlerini O sm anlı’n m Asya’daki eyaletlerine diken M ehm et Ali’nin elindeki bir oyuncak gibiydi. 1831’de, Mısırlı birlikler Suriye ve Filistin’i ilhak ettiğinde halk onları, kâfir Sultan’m zorbalığın ­ dan k u rta ra c a k kişiler olarak m em nuniyetle karşılayacaktı.

Davud Paşa’nın Irak’taki Reformları (1817-31) Sultan’m M ezopotam ya’daki prestiji de çok kötü d u ru m la ra d ü ş m ü ş ­ tü. Dağlarla çevrilmiş Irak, aslında Babıali’n in otoritesinin hâlihazırd a tanındığı am a itibar görm ediği o tonom bir bölgeydi. Irak kölemenler tara fın d a n yönetiliyordu. Davud Paşa 1817’de, seleflerinin ve kayınbi­ ra d erin in b o y n u n u v u r d u r a ra k ik tidarı ele geçirdi. G ürcistan d oğum lu biri olarak, çocuk yaşta B üyük S üleym an’a köle olarak satılmıştı. Edebi ve diplom atik istidadıyla, D oğu dillerine ve M üslüm an teolojiye dair k u sursu z bilgisiyle Davud, kölemenler arasında göze çarpıyordu. Büyük Süleym an’ın kâtibi oldu ve Sultan’m kızıyla evlendi. Süleym an’ın ölü­ m ü n d en sonra Davud gözden düştü ve Bağdat’ta bir cam ide molla oldu. Fakat sonrasında din adam larıyla sıkı bağlar geliştirdi, aynı za m anda kölemenleri de kendi tarafına çekmeyi başardı ve onların da desteğiyle paşa oldu. D avud Paşa I r a k ’ı on dört yıl bo yu nca bir despot gibi yönetti. Birçok yönden M ısır Paşası M eh m et Ali’yi taklit ediyordu. İlkin, yerel tü c ­ carlar üzerine ağır yükler b ind iren kapitülasyonları kaldırdı ve Doğu H in d istan Ş irketini ve kom prado r ajanlarını (genellikle İranlılar) ayrı­ calıklı k o n u m la ra getirdi. 182l ’deki talim a tla rın d a ise şirket ve k o m p ra ­ dorları im tiyazlarından m a h r u m kıldılar ve yerel tüccarlarla aynı d u r u ­ m a indirgendiler. D oğu H in d istan Şirketi savaş açarak misillemede bulundu. Deniz fi­ losu Irak nehirlerinde dem irlem iş ve Basra-Bağdat bağlantısını kesmişti. D avud sonrasında Şirket’in m alların a el koymaya ve Bağdat’taki ik a m e ­ tin in etrafını kuşatm aya başladı. Çatışma, şirketin tesislerini k ap a tm a­ sı ve çalışanlarını sınır dışı etmesiyle geçici olarak sonlandı. Fakat çok geçmeden heybetli D oğu H in d istan Şirketi D avud P aşayı kend isinin ve temsilcilerinin im tiyazlarını iade etmesi için uyardı ve h atta el koyduğu m alları geri vermesi için ona baskı yaptı. Yerel tüccarların çıkarlarını güvence altına almaya çalışan D a v u d ’u n tü m girişimleri sonuçsuz kal­ mıştı.

I r a k ’ın merkeziyetçi bir yapıya kavuşm ası için verdiği mücadelelerde .Davud Paşa feodal ve aşiretsel ayrılıkçılığı hesaba k a tm a k zorundaydı. Aşiret isyanlarını bastırdı, kendisine faydası d o k u n m a y a n şeyhleri kov­ du ve aşiretlerin başına kendi a d a m la rın ı yerleştirdi. Feodal K ü rd istan ’a ü stü n lü k k u rm a mücadelesi çok d ah a zorluydu. K ürt Beyleri, İran Ş a h ın ın kişiliğinde oldukça güçlü bir m üttefike sa­ hipti. 18. yüzyılın ikinci yarısı boy unca feodal İran düşüş halindeydi, fa­ kat 1797’de ülke, I r a k ’ı da to prak la rın a k atm ak için çabalayan Fatih Ali Ş ah ’m iktidarı altında birleşti. İlk eylemi Irak K ürdistanı’n dak i beylerle irtibat k u r m a k olm uştu. Beyler, on un vassalı olmayı kabul ettiler ve ver­ gi ödemeye başladılar ve hatta içlerinden bazıları Şah tara fın d a n bölge­ n in valisi olarak atandı. Bağdat p aşalarının Irak K ürdistanı’n da iktidarı geri alm ak için b u lu n d u k ları tü m girişimler, İran birliklerinin m u k av e­ metiyle karşılaşıyordu. D avud Paşa bu d u ru m a bir son verm e k a r a r ı n ­ daydı. 1821 yılında, İr a n ’ın atadığı K ürdistan Valisi, yeni beye karşı bir sefer düzenledi, fakat birleşik K ürt ve İran güçleri tara fın d a n yenilgiye uğratıldı. Buna karşılık Davud, I r a k ’taki İranlılar için bir misillemede bulunacaktı. M ülklerine el koyup hepsini hapse attırm ıştı. Ayrıca a d a m ­ larına, Kerbela ve N ecef’te b u lu n a n Şii d in a d a m la rın ın hâzinelerine el koym a em rin i verdi. Şii cam ilerine sığınmaya çalışan birçok İranlı ö ldü­ rüldü. T ü m bu olanlar K ürdistan üzerindeki T ü rk-İran anlaşm azlığını sivriltti ve 1821-23 savaşma neden oldu. İran avantajlı du rum dayd ı. O rdu ları kısm en A vrupalılarm ki gibi düzenlenm işti. Türkler, hem I r a k ’ta hem de D oğu A nadolu’da bir dizi yenilgiyle zarara uğradılar. İran lıla r Süleymaniye, Kerkük ve M u s u l’u ele geçirdi ve ancak bir kolera salgını ile durdurulabildiler, b u n d a n d o ­ layı Irak K ürdistanı’n m T ürk paşaların elinde kaldığı E rz u ru m Barış A n tlaşm asın ı (M art 1823) imzaladılar. İra n ’la yapılan savaş Davud P aşay ı A vrupa’nın savaş yöntem lerinde ü stü nlü ğü k on u su n d a ikn a etm iş ve düzenli bir ordu o luştu rm ak için işe koyulm uştu. Seleflerinin aksine Davud, Fransız yerine İngiliz eğiticile­ ri görevlendirmişti. D oğu H in d istan Ş irk etin in Bağdat’taki müm essili Albay Taylor’u n da yardım ıyla D avud Paşa, İngiliz-H int sepoyları t a r ­ zında donatılm ış düzenli birlikler oluşturdu. B unun yanı sıra Davud, m o d ern toplar satın aldı ve Bağdat’a g ü n ü n teknik stan d a rtla rın a cevap verecek nitelikte bir cephanelik inşa etti. O rd u n u n yeniden d ü zen len m esinin fin a n sm a n ı için Davud, M ehm et Ali gibi, I r a k ’in temel ü rü n leri olan buğday, arpa, h u rm a ve tu z u n ta-

m a n im i satın alıp, ihraç etm e ayrıcalıklı opsiyonunu kullandı. Bu ü r ü n ­ lerin nakliyesi için denizde de gidebilen nehir gemileri getirtti. Ayrıca, M ısır örneğini izleyerek p a m u k ve şeker kam ışı yetiştirmeye çalıştı. Davud, M ehm et Ali gibi, yönetim altında olan Ir a k ’m bağım sızlığı­ nı sağlam ak için, Türkiye’yi 1828-29’d aki Rus savaşı esnasında yenm eyi planlıyordu. E dirne A n tlaşm asın a göre Türkiye çok b ü yük tazm inatlar ödem ek z o ru n d a bırakıldı. Sultan II. M ahm ut, p a ş a la rın d an p ara talep etm ek z o ru n d a kalacaktı. Babıali’n in özel bir m e m u ru I r a k ’a vergileri to plam ak için gönderildi. Bu görevli D avud P a ş a n ın talimatıyla, öğle ye­ meği karşılam asınd an sonra hem en öldürüldü. Babıali, D avud P aşay ı isyancı olarak ilan etti ve 1820’de Halep Paşası Ali R ız a n ın birliklerini ona karşı savaşmak üzere yönlendirdi. Fakat D avud Paşa, Babıali’ye karşı savaşmak için u z u n z a m a n d ır hazırlıklar yapıyordu. İyi don an ım lı ve iyi eğitimli bir orduya sahipti ve tek istediği böylesi bir savaştı. Em rindeki düzenli birliklerin yanı sıra, 25.000 kişilik güçlü, düzensiz piyade ve süvari birliği ve ayrıca kabilelerden toplanm ış 50.000 kişilik güçlü bir askerî birlikle başarıyı u m m a k için her şeye sahipti. Fakat savaşın n e ­ ticesi diğer şartların belirleyiciliğine tabi olacaktı. Yıkıcı bir sel b askı­ nı, m ahsul kıtlığı ve bir h u m m a salgını I r a k ’m k u d re tin i baltalamıştı. 1831 vebası D a v u d ’un ord u su n u h em en h em en yok etmişti. Salgın sona erdiğinde Ali R ız a n ın birlikleri neredeyse hiçbir dirençle k arşılaşm a­ d an I r a k ’a girdi ve boş ve tü k en m iş toprakları ele geçirdi. Eylül 1831’de D avud Paşa azledildi ve İstan b u l’a gönderildi. Avnı zam anda, Bağdat paşalarının ve kölem enlerin ayrılıkçılığını da bir son bekliyordu. O za­ m a n d a n sonra Bağdat paşaları Babıali ta ra fın d an atandı ve on un em ir ve po litikaların ın uygulandığı görüldü.

BÖLÜM V

l

8. Y Ü Z Y IL IN S O N U N D A - 1 9 . Y Ü Z Y IL IN B A Ş I N D A V A H H A B İL E R VE A R A P Ü LK ELER İ

18. Yüzyılda Arabistan Arabistan, her za m a n Arap dünyası içinde en geri kalm ış ülke ola­ gelmiştir. Buradaki feodal ilişkiler hâlâ M u h a m m e d peygam ber z a m a ­ n ın ın ataerkil izlerini taşır. 18. yüzyılda, eskiden olduğu gibi, hayvan yetiştiriciliği ve vaha sulam a ta rım ı ülke ekon om isin in temellerini teşkil etmekteydi. Oldukça geniş o lm aların a rağ m e n A rabistan stepleri, zayıf bitki örtüsüyle, hayvan yetiştiren bir n ü fu su n ihtiyaçlarını karşılam ak­ tan d aim a uzak olm uştur. A rabistan ezelden beri, zaten ilkel olan ek o n o ­ miyi tah rip eden ve fazla n ü fu su y arım ada dışına atan periyodik “otlak k rizlerind en” zarar görüyordu. O tlak ların azlığı, göç dalgalarına neden olm an ın yanı sıra, bedevileri h u rm a ve diğer meyvelerin ekip biçilmesi dâhil, top rak üzerinde uzlaşıya v a rm a k z o ru n d a bırakıyordu. Bu yüzden A rabistan ’da “kabilelerin bir b ö lü m ü n ü n yerleşimleriyle, diğerlerinin süreğen göçebe hayatları arasında ortaya çıkan genel bir ilişki v a rd ır” (Marx ve Engels, Seçme Yazılar, Moskova, 1965, s. 80), ki M arx ’a göre bu, b ü tü n D oğulu kabilelerin karakteristiğidir. Yerleşimler, Asir, Yemen, H a d h ram au t, U m m an , Necid dağlarında ve d ağların eteklerindeki va­ halarda bu lunurdu. 18.

yüzyılın başlarında, A rabistan Yarımadası hiçbir devlet ö rgütlen­

m esine sahip değildi. Nüfusu, bozkır bedevileri ve vahalardaki yerleşik çiftçiler, bir dizi kabileye bölün m ü ştü. P arçalanm ış ve birbiriyle sürek­ li savaşan bu kabileler, otlaklar, sürüler, ganim etler ve k u yuların zilyeti üzerine bitm ek tü k e n m e k bilmeyen savaşlara girişmişti. Üstelik kabile­ ler son a d a m ın a k adar silahlanınca mücadeleler çok daha şiddetli ve sü-

rüncem eli bir hal alacaktı. Göçebe bölgelerin feodal ve kabilesel anarşisi yerleşik bölgelerin feodal parçalanm ışlığıyla birleşiyordu. H em en hem en tü m köyler ve kasabalar tevarüs eden bir yöneticiye sahipti. A rabistan ’ın yerleşik bölgeleri kabile benzeri k ü ç ü k feodal beyliklerden m üteşekkildi ve b u n la r da kendi araların d a sonu gelmez savaşlar sürdürüyordu. A rabistan feodal to p lu m u n u n görece k a r m a ş ık bir yapısı vardı. Şeyhler göçebe kabileler ü z e rin d e bir egemenliğe sahipti. Bazı kabileler­ de şeyhler haleflerini seçerdi fakat b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u n d a yönetim zaten verasete dayalıydı. Çöl feodal a ris to k ra s in in ve o n u n yönettiği sözde özgür, soylu kabilelerin yanı sıra derebeylerinden, bağım lı-yerleşik ve yarı göçebelerden oluşan bir n ü fus da söz konusuydu. K asabalardaki ve t a r ı m a la n la rın d a k i feodal soylular (örn. şerifler ve seyitler) ve zengin tüccarlar, k ü ç ü k tüccarları, zan aatk ârları ve bağım lı köylüleri d en g e­ lemekteydi. Feodal A rab istan’da, sınıf ilişkileri, ataerkil ve klan ilişkileriyle ve hem göçebeler hem de yerleşik nüfus arasında görece yaygın olan k ö ­ leliğin varlığıyla daha da karm aşıklaştı. Mekke, Hofuf, M uskat ve diğer kentlerin köle pazarları A rabistan soyluluğuna işçilik ve ev hizmetçiliği yapacak b ü y ü k sayılarda köle sağlıyordu. A rabistan’ın köy ve kasabaları sürekli olarak bedeviler tara fın d an baskına u ğ ra r ve yağm alanırdı. Baskınlar ve yıkıcı savaşlar kuyuların, kan alların ve h u rm a bahçelerinin tah rip olm asına neden oluyordu ve bu yerleşik n ü fu su n bir an önce sona erdirm ek z o ru n d a olduğu önem li bir ek onom ik gereksinim sorunuydu; b u n d a n ö tü rü küçük beylikleri politik bir b ü tü n içinde birleştirm e eğilimi m evcuttu. Dahası, A rab istan ’ın yer­ leşik ve göçebe nüfus arasındaki toplumsal iş bölüm ü vah aların tarım sal ürünleriyle, bozkırların hayvansal ürün leri arasında bir değiş tokuşun artm ası eğilim ini doğuruyordu. B undan ayrı olarak, hem bozkır b ed e­ vileri ve h em de vaha çiftçileri hububat, tuz ve k um aş gibi ithal ü rü n le ­ re ihtiyaç duym aktaydı. Sonuç olarak, A rabistan ve kom şu ülkeler olan Suriye ve Irak arasındaki kervan ticareti büyüm eye başlayacaktı. Feodal anarşi ve bedevi soygunculuğu, öte yandan, bu nu baltalam aya çalışıyor­ du. Bu sebeple, büyüyen piyasaların talebi ve ayrıca sulam a tarım ın ı ge­ liştirmeye duyulan ihtiyaç A rapların politik birliği yönünde güçlü birer teşvikti. A rabistan’ın feodal ve kabilesel bölünm üşlü ğü, işgalcilerin yarım adayı ele geçirmesi için uygun bir o rta m sunuyordu. Bu d u r u m da b ir­ leşme için önem li bir özendiriciydi. 16. yüzyılda Türkler, A rabistan’ın

Kızıl Deniz kıyılarını, yani Hicaz, Asir ve Yemen’i, önem li bir direnişle karşılaşm adan ele geçirmişti. İngilizler, H ollandalılar ve Portekizliler de 16. yüzyılda A rabistan sahil şeridine üsler ku rm aya başladılar. 18. y ü z ­ yılda ise İranlılar El Ahsa, U m m a n ve B ahreyn’i ele geçirecekti. Sadece, çöllerle çevrili İç A rabistan işgalciler tara fın d a n zapt edilemedi. Böylece A rabistan’ın sahil k asabalarında cereyan eden birleşme hareketi, yabancı işgaline karşı a r ta n bir mücadeleye dönüştü. Zeydi İm a m la rın yönettiği Yemen’deki hareket, 17. yüzyılda T ü rklerin sınır dışı edilmesiyle sonuçlandı. İm a m la r ülken in tü m yerleşim yerlerini (dağlık) kontrolleri altına aldılar. Türkler H icaz’da, sadece sem bolik bir güç b u lund uru yordu. Gerçek yöneticiler “Peygamber soy u n d an gelen” Arap şeriflerdi. İranlılar, 18. yüzyılın o rtala rın d a U m m a n d a n ve 1783’te de Arap feodal h a n e d a n ın ın kendisini sağlam laştırdığı B ahreyn’den çıkarıldı. Fakat bu sürecin en tem iz ve tutarlı şekilde gerçekleştiği yer, birlik h arek etinin istilacılara karşı bir savaş vermek zo ru n d a olm adığı iç Arabistan, yani N ecid’di. Bu, Arap kabilelerinin birleşmesi, Necid bey­ liklerinin merkezileşmesi, “A rabistan to p ra k la rın ın ” tek bir b ü tü n h a ­ line gelmesi için verilen bir mücadeleydi. Bu kavga Vahhabilik denilen yeni bir dinî ideolojiye dayanacaktı.

Vahhabilik Doktrinleri V ahabilik’in k u ru c u s u Necid kentinde yerleşik Banu tem im kabile­ sinden gelen M u h a m m e d ibn A bdulvahhab isimli bir teologdur. 1703’te N e c id e bağlı U yaina’da dünyaya geldi. Dedesi ve babası ulem adandı. A bdulvahhab da ataları gibi geniş İslam coğrafyasını gezdi (Mekke, M edine ve bazı d u y u m lara göre Bağdat ve Şam) ve teoloji okudu. Gittiği her yerde dinî tartışm alara etkin bir katılım sağlamış ve kırklı yaşla­ rın d a N e cid e geri d ö n d ü ğ ü n d e yeni dinsel d ok trinlerini yaymaya b a ş ­ lamıştı. Putperestlikten ayırt etm ediği fetişizm ve totem izm gibi batıl inanç k alıntılarını şiddetle eleştiriyordu. G ö rü n ü rd e b ü tü n Araplar M ü slü m a n ’dı. Fakat gerçekte, özellikle A rabistan’da birçok yerel kabile dini m evcuttu. Her Arap kabilesinin, her kö yün kendine ait putları, in a ­ nışları ve dinî törenleri vardı. İlkel bir sosyal gelişimden k ayn a kla nan dinî form ların çokluğu ve Arap Yarımadası ülkeleri arasındaki bağların zayıflığı politik birliğin önündeki en ciddi engellerdendi. Abdulvahhab, bu dinî p o lim o rfizm in karşısına tevhit (birlik) diye tek bir do k trin inşa etti. Biçimsel olarak, İslami doktrinleri değiştirm ek gibi bir gayesi yoktu,

fakat K u ra n ’da bildirilen İslam ’ın önceki saflığına geri dönm eye dair bir telkinde bulunuyordu. “T ü m diğer dinsel hareketler gibi, M u h a m m e d ’in d inî devrim i de eskiye, yalm olana sözde bir geri dönüştü, biçimsel bir reaksiyondu. (Marx ve Engels, Seçilmiş Yazılar, s. 79). Aynı şekilde A b d u lv ah h a b ’m “dini d evrim i” de eskiye ve yalına biçimsel bir dönüşten ibaretti. Fakat “d e v rim in ” anlam ı İslam ’ın ilkelerinin yeniden yorum lanışın d an ziyade Arap birliğinin yarattığı cazibede aranm alıydı. Vahhabi öğretileri temel olarak ah lak prensiplerine bağlıydı. Çöl h a ­ yatının çetin koşullarında yetişmiş olan takipçileri, sınırları riyazetle çi­ zilmiş katı bir ahlaki sadeliği izlemekle y üküm lüydü. Şarap ya da kahve içmeleri ve t ü tü n ku llan m aları yasaktı. Lükse kaçan her şeyi reddedi­ yorlar ve şarkı söylemeyi, bir m üzik en s trü m a n ı çalmayı yasaklıyorlardı. T ü m aşırı m üsam ah acı ve seksüel ahlaksızlıkların karşısında d u ru y o r­ lardı. B un dan dolayı Vahhabileri “çöl P ü rita n la rı” olarak ad la n d ırm a k ta şaşılacak bir d u r u m olm asa gerek. Vahhabiler ayrıca yerel kabile inanç k alıntıların a karşı da savaşmıştı. Azizlerin/evliyaların türbelerini o rta ­ dan kald ırd ılar ve büyüyü, falcılığı yasakladılar. Fakat öğretileri aynı zam anda, k u ru m s a l İslam ’a da karşıydı. Asırlar b oy u n ca şekillenmiş ve Türk lerin dinî tap ın m a pratikleri olan dervişlik ve tasavvufu da k ın ıyo r­ lardı. Tlalka din den dönenlere karşı, yani İran Şiilerine, O sm anlı sahtehalifelerine ve T ürk paşalarına karşı m e rh a m et etm eden savaşmalarını salık veriyorlardı. Vahhabilerin nihai am açların d an biri de Türkleri ta ­ m a m e n kovup, özgürleşmiş Arap ülkelerini saf İslam’ın bayrağı altında toplamaktı.

N e c id ’in Birleşm esi N ecid’in k ü ç ü k Deriye beyliğindeki feodal yöneticiler birlik harek e­ tine önderlik yaptılar. Bunlar E m ir M u h a m m e d ibn Suud (176’de öldü) ve oğlu Abdülaziz’di (1765-1803). Baba-oğul V ahh abilik’i benim sem iş ve 1774’te A bdulvahhab ile bir ittifak oluşturm uşlardı. Takipçileri sonraki k ırk yıl boyunca, Vahhabilik bayrağı altında N ecid’in birliği için, in at­ çı bir mücadele yürüteceklerdi. Bu yüzden beylikleri birbiri ardın a ele geçirmeye başladılar. Bedevi kabilelerini kendilerine b oyu n eğmesi için zorluyorlardı. Bazı köyler Vahhabilere gönüllü olarak katılırken bazıları da “doğru yolu” silah zoruyla buluyordu. 1786 yılı itibariyle Vahhabilik N ecid’in d ö rt bir y a n m a yayılmıştı. Küçük ve bir za m a n lar d üşm an ca d avranan beylikler, Suudi h an e d an ı

tara fın d a n yönetilen görece geniş feodal teokratik bir devlete d ö n ü ş­ tü. V ah hab ilik’in k u ru c u su A b d u lv ah h a b ’m 1791 y ılın dak i ö lü m ü n ü n ard ınd an, Suudi em irler m ad di ve m anevi iktidarı ele geçireceklerdi. Vahhabilerin N ecid ’deki zaferi ve Suudi devletinin ortaya çıkışı, yeni bir sosyal sistem ya da iktidarı yeni bir sınıfın devralm ası an la m ın a gelm e­ yecekti. Bu hadiselerin yenilikçi karakteri feodal anarşiyi ve Arabistan bö lü n m ü şlü ğ ü n ü zayıflatmasında yatıyordu. Fakat Vahhabiler o z a m a ­ na kadar, etkin bir yönetim aygıtına sahip, merkezi bir devlet k u rm a k ta muvaffak olamadılar. Önceki feodal yöneticilere, Vahhabi inancını k a ­ bul etmeleri ve Vahhabi em irlerini kendi h ü k ü m d a rla rı ve r u h a n i lider­ leri olarak kabul etmeleri halinde, b ulu nd u k ları kasabayı kendi halefle­ rine b ıra k m a izni verilmişti. B undan ö tü rü 18. yüzyılda, Vahhabi rejimi oldukça istikrarsız bir görüntüye sahipti ve aralıksız feodal ve kabilesel başkaldırılar ile sarsılıyordu. Vahhabi emirleri bir bölgeyi kendi nüfuz alanlarına ekledikten hem en sonra bir diğer bölgede isyan patlak veriyor ve Vahhabi yöneticiler bu isyanları b a stırm ak için birliklerini bir yerden diğerine aceleyle taşıyorlardı.

V a h h a b ile rin B asra Körfezi M ücadelesi N ecid’in tü m bölgelerini kapsayan Vahhabi devleti 18. yüzyıl so n ­ larında, savu nm a d u r u m u n d a n saldırı pozisyonuna kayacaktı. 1786 yılında, Vahhabiler ilk baskınlarını Basra Körfezi kıyılarına yaptılar ve 1793 yılında fethedecekleri El Ahsa bölgesinin içlerine kadar nüfuz ettiler. Bu bir anlam da, N ecid ’le sınırland ırılm ış Vahhabi fetihlerinin ötelere taşm asının başlangıcı sayılırdı. Abdiilaziz’in ölüm ü n d en sonra Vahhabilerin başına, neredeyse b ü tü n Y arım ad ayı kapsayacak geniş bir Arap devleti k u ra n Em ir Suud (1803-1814) geçti. El A h ş a n ın ele geçirilm esinden sonra, Vahhabilerin etkisi Basra K örfezinin ta m a m ın a yayılmıştı. 1803’te B ahreyn ve Kuveyt’i zapt e tti­ ler ve sonrasında b un lara Korsan Kıyısı denilen kasabaları heybetli d o ­ n anm alarıy la birlikte dâhil ettiler. Ayrıca U m m a n ı n iç bölgelerindeki n ü fu su n b ü y ü k bir çoğunluğu da V ahh abilik ’i benim siyordu. M askat idarecisi, İngiltere vassalı Seyyid Sultan 1804 yılında, d o ­ nanm asıyla Vahhabilere karşı savaşmış, fakat kısa bir sonra da m ağlup olmuştu. Aynı şekilde oğlu Said, D oğu H in d istan Ş irketin in de teşvi­ kiyle mücadeleyi sürdürecekti. 1806’da D oğu H in d istan Şirketi d o n a n ­ m asını Basra Körfezine gönderm iş ve M askat vassalm ın gemileriyle

birlikte Vahhabi kıyılarını ablukaya almıştı. Savaş V ahhabilerin geçici bir mağlubiyetiyle sona ermişti, Vahhabiler ele geçirdikleri Britanya gem ilerini geri göndermeye zorlanm ış ve D oğu H in d istan Şirketi bay­ rağın a ve m ülklerine saygı gösterm ek ta a h h ü d ü n d e b u lunm uşlard ı. O tarih ten sonra bir Britanya filosu Basra K örfezinde kalıcı olarak d e ­ mirleyecek ve gördüğü herhangi bir Vahhabi savaş gemisini batıracak­ tı. Fakat İngiltere’n in denizlerdeki hâkim iyeti V ahhabilerin k aradak i h âkim iyetin i zayıflatamamıştı. Basra K örfezinin b ü tü n A rabistan kıyı­ ları hâlâ o n ların kontrolü altındaydı.

V a h h a b ile rin H ica z M ücadelesi Vahhabiler, bir y a n d a n Basra Körfezi k ıyılarının egemenliği için sa­ vaşırken, bir y an d a n da Hicaz ve Kızıl Deniz şeridini to p rak larına kat­ m a n ın yollarını arıyorlardı. 1794’ten başlam ak üzere Vahhabiler, Hicaz ve Yemen bozkır k esim ­ lerine sürekli saldırılar düzenliyor, sınırların y a k ın ın d a k i vah aları zapt ediyor ve sınır kabilelerini Vahhabi inancın a dâhil ediyorlardı. 1796’da M ekke Şerif’i Galip (1788-1813) birliklerini Vahhabilere karşı savaşmak üzere yönlendirdi. Takip eden üç yıllık savaşlarda Vahhabiler zafer a r­ dına zafer kazandılar. Zira onlar m anevi açıdan dah a ü stü n d u ru m d a y ­ dılar, birlikleri daha düzenli ve disiplinliydi ve d av alarının haklılığına olan itikatları tam dı. B unun yanı sıra, V ahhabilerin H icaz’da birçok ta ­ raftarı vardı. Bu bölgenin feodal beylerinin b ü y ü k ç o ğunluğu A rabistan birliğinin gerekliliği k o n u su n d a ikna olm uştu. Taif ve Asir yöneticileri, birçok kabile şeyhi ve hatta şerifin kardeşi bile V ahh abilik’i b en im sem iş­ ti. 1796’d a n itibaren, biri dışında, b ü tü n Hicaz kabileleri Vahhabilerin tarafın a geçti ve m ağlup Şerif Galip, Vahhabiliği, İslam ’ın O rtodoks bir eğilimi olarak k abullenm ek ve onlara ele geçirdikleri toprak ları resmen teslim etm ek z o ru n d a kaldı (1799). Fakat birleşik b ir A rabistan düşü k u ­ ran Vahhabiler, b u n u n la yetinmeyecekti. İki yıl süren bir so lu k lan m a­ dan sonra, Mekke şerifine karşı savaşı yeniden başlattılar ve nihayet 1803 N isanın da M ek ke’yi ele geçirdiler. V ahhabilerin zih n in d e putperestliği an dıracak her türlü m erasim yasaklanm ıştı. Azizlerin/evliyaların tü r b e ­ lerini yıktılar ve Kabe’yi kutsal kalın tıla rd an arındırdılar. Eski inançlar­ da ısrar eden m ollalar id am edildi. Bu eylemler, Vahhabilerin geçici ola­ rak geri adım attığı, H icaz’da patlak veren bir isyanı ateşledi. 1804 y ılın ­ da M ed in e’yi ilhak ettiler ve 1806’da M ekke’yi yeniden zapt edip, y ağm a­

ladılar. Kızıl Deniz’den Basra Körfezine yayılan, Necid, Şammar, Cevf, El Ahsa, Kuveyt, Bahreyn, Yemen’in, U m m a n ı n ve Asirian T u ham a’n m bir bölüm ün ü, yani neredeyse tü m yarım adayı kapsayan Vahhabi devle­ ti H icaz’ı da toprak la rın a kattı. Yemen’in ve H a d h ra m a u t’u n iç bölgele­ ri gibi Y a rım a d an ın ele geçiremedikleri bölgelerinde bile Vahhabilerin birçok takipçisi vardı. Yani b uralard a kati bir etkiye sahiptiler. Neredeyse t ü m A rabistan’ı birleştiren Vahhabiler diğer Arap ülkele­ rini de devletlerine dâhil etm ek için ilerlemeye devam ettiler. Birincil hedefleri Suriye ve I r a k ’tı

V a h h a b ile rin Suriye ve I r a k Savaşı V ah hab ilik ’in k u ru c u su A b d u lv ah h a b ’m Suriye ve I r a k ’ı T ürk b o ­ y u n d u r u ğ u n d a n k u rta r m a k gibi bir hayalî vardı. T ü m A rapların kardeş olduğunu ve birleşmeleri gerektiğini iddia ettiği için H a life n in (Türk Padişahı) otoritesiyle çelişiyor ve onu reddediyordu. A rabistan’ın d ü z e n ­ siz kabile yığın la rın d an oluştuğu ve beyliklerin yıkıcı çekişmelerle işti­ gal olduğu günlerde, Arap birliği fikri oldukça uzak bir ihtim al olarak görülüyordu, fakat 19. yüzyılın b aşlarından itibaren, A rabistan birleşti­ rilm iş ve sanki V ahhabilerin hayallerini gerçekleştirme zam anı gelmiş gibiydi. Vahhabiler bir taraftan H icaz’a baskın yaparken öte taraftan da Irak sınırlarına doğru harekâta başlamışlardı. Lâkin bu ra la rd a başarı o ra n ­ ları oldukça düşüktü. Bağdat p aşa la rın ın birliklerini, yarım adayı ele ge­ çirmeye çalıştıkları her seferinde yendikleri doğruydu. Fakat Vahhabiler I r a k ’ta tek bir köy ve kasabayı d ahi ele geçirememişler ve b askın yapm ak ve haraç toplam akla yetinmişlerdi. H atta en b ü y ü k b ask ın lard a n biri olan Kerbela’da (Nisan 1801) bile başarı elde edemediler. Kerbela’daki Şii cam isinin hâzinelerini m ahvedip bozkıra geri döndüler. A rabistan ’ın 1808 yılında birleştirilm esinden sonra Vahhabiler, Bağdat’a b ü y ü k bir sefer düzenlediler fakat bir kez d ah a geri püskürtüldüler. Aynı şekil­ de Şam, Halep ve Suriye’n in diğer şehirlerine düzenlenen saldırılarda da muvaffak olamadılar. Vahhabiler bu kentlerden haraç topladılar fa­ kat bir türlü oralara yerleşemediler. Suriye ve Ir a k ’ta da en az Hicaz ve U m m a n ’dakiler k ad a r iyi savaşmışlardı. H er zam anki gibi düzenli, d i­ siplinli ve cesurdular. D avalarının haklılığına olan inançları yine eksik­ sizdi. Fakat A rabistan’da kabilelerin ve feodal sınıfın ilerici öğelerinin de desteğini kazanm ışlardı; birleşmeye duy ulan nesnel ihtiyaç ek o n o ­

m ik gelişimin koşu lların d an k aynaklanıyordu ve geçmişteki zaferlerinin sırrı b u ra da aranm alıydı.

Irak ve Suriye’de, A rab istan’la birleşm enin

sosyal ve ek onom ik ön koşulları henüz oluşm am ıştı. Buralarda in s a n ­ lar, yabancı işgalciler gibi gördükleri Vahhabilere karşı inatla d ire n d i­ ler. Bağdat ve Şam’a düzenlenen Vahhabi seferleri sırasında Arap birliği fikri, hareketin ilk doğduğu günlerdeki gibi oldukça ütopik kalıyordu. Fakat yarım yüzyıllık bir m ücadelenin a rd ın d a n nihayet Vahhabileri’in A rap birliği rüyası gerçekleşecekti.

BÖ LÜM VI

M I S I R L I L A R I N A R A B İ S T A N ’I F E T H İ

Vahhabilere Karşı Savaşın Başlangıcı M ısır’daki iktida rını sağlam laştıran M ehm et Ali, b u n u daha da ile­ riye taşıyarak m u azzam bir im paratorluk kurdu. M ehm et Ali 1811’den itibaren, sürekli bir savaş yürü tecek ve M ısırlılar yirm i yıl içinde Arap coğrafyasının d o ğ usun u neredeyse ta m a m e n ele geçirecekti. D ışarıdaki ilk b üy ük savaşını p adişah ın bir temsilcisi olarak Vahhabilere karşı y a p ­ mıştır. Vahhabi baskınları, büyüyen devletlerinin Arap ülkelerinde m e r­ kezi otoriteye ciddi bir tehlike arz etmesi nedeniyle Babıali’yi ve T ü rk p a ­ d iş a h la rın d a n III. Selim ve II. M a h m u t’u fazlasıyla rahatsız etm iş fakat V ah hab ilik’i engellemek için b ulu nd u k ları tü m girişim ler başarısızlıkla sonuçlanm ıştı. İçsel anlaşm azlıklar, B alkanlardaki isyanlar ve Rusya’ya karşı y ü rü tü le n savaşla meşgul olduğu için merkez, Vahhabilere karşı h a rp edecek yeterli sayıda asker toparlayam adı. B unun yerine, d u ru m u Bağdat, Şam ve C idde’de b u lu n a n paşalarına havale etm ek z o ru n d a k al­ dılar. Paşalar, saldırıları geri püskürtse de karşı saldırı d u ru m u n a geçe­ m iyordu. Sultan II. M a h m u t nihayetinde 1811’de, M ısır Paşası M ehm et A li’yi Vahhabi isyancılarla alakadar olması için görevlendirm ek zo ru n d a kaldı. Mısırlı tüccarlar da A rab istan’a yönelik bir sefer düzenlenmesiyle ilgilendiği için, M ehm et Ali böyle bir görev için hazırdı. H acıların y o ­ lu n u n ve onlarla ilgili ticaretin kesilmesiyle b ü y ü k z a rarla ra u ğ ra n ıldığı için, bu sefer teçh iz atla rı için cö m ert p ara y a r d ım la r ın d a b u lu ­ nuldu. M eh m et A li’n i n dolaysız am acı, A ra b is ta n ’ı ve z e n g in lik le rin i ele geçirip esas o la ra k o ra d a n Suriye ve I r a k ’a sıçram ak tı. Vahhabiler, O s m a n lı’n m A rap bölgesi için m ücadele eden M e h m e t A li’n i n p o t a n ­ siyel rakipleriydi.

Bu nedenle, M ehm et Ali on altı yaşındaki oğlu Tosun Bey’i, Vahhabileri alt etmesi için sefer h alindeki gücün(sekiz ila on bin ka­ dar adam ) başına geçirdi. Tosun Bey’in akıl hocası, bu seferin gerçek lideri ve aynı za m a n d a M ehm et Ali’n in de en iyi generallerinden biri olan B onapart lakaplı A h m et Ağaydı. K ahire’den E l-M ah ruk i isimli bir tüccar da sefere eşlik ediyordu. El M a h ru k i ik m al subaylığı ve politik d an ışm an lık yapıyordu. M ısırlılar seferlerine Eylül 1811’de başladılar. Piyadeler gemiler aracılığıyla denizden ve süvariler de k a ra d a n yol alı­ yordu. Su ve erzak taşıyan kervanlar da hem en geriden onları takip e d i­ yordu. 1811 E kim ind e Mısırlılar, Arap Y arım adasın da Yenbo L im a n ın ı ele geçirdiler ve burayı Vahhabilere karşı o perasyonlarında k ullan ılm ak üzere bir sıçram a tahtası yaptılar. Vahhabilere karşı y ü rü tü le n savaş M ısırlılar için acı verici bir dene­ yim di. Birçoğu susuzluktan ve sıcaktan mahvoldu. Sonrasında açlıktan ve h astalıktan ölmeye başladılar. Veba, kolera, sıtma ve dizanteri d iren ç­ lerini iyice azalttı. Yüzyıllardan beri geçilemez o larak bilinen çölü aşma denemesinde, bir kısım asker yakıcı çöl g üneşinden ö tü rü kör oldu ve diğerleri k u m bataklıkları ta ra fın d an y utu ldu ya da m u htelif nedenler­ den ö tü rü öldü. M ısır ordusu düşm an bir ülke ve nüfusla çevrelenmişti. Bedevi kabi­ leleri, M ısır devriyelerine ve erzak k erv anların a saldırılar düzenliyordu. O rd u n u n ön hatlarıyla arkadaki üsler arasınd aki bağlantıyı kesm işler­ di. H er köy ve kasaba zorla ele geçiriliyordu. Vahhabilerin davalarının haklılığına olan inançları tam d ı ve üstelik sayısal üstünlüğe sahiptiler. Mısırlılar sekiz ila on b in ad a m d a n m üteşekkilken Vahhabiler birkaç kat dah a kalabalıktılar. Fakat M ısırlıların daha iyi silahları vardı. M odern topçu birliğine ve M ehm et Ali’n in o kulund a eğitilmiş yetenekli gene­ rallere sahiptiler. Savaş, el değiştiren zaferlerle, çok u zun yıllar boyunca oldukça çetin şartlarda sürdürüldü. O cak 1812’de, M ısır ordusu Yenbo’d an çekildi ve M ed in e’ye doğru ilerlemeye başladı. El-Safra yak ın ların d a k i d ar bir geçitte, Vahhabilerin beklenm edik bir baskınıyla karşılaştılar ve ta m a m e n bozg un a uğradılar. M ısırlıların beş bin askeri öldürüld ü ve yalnızca üç bini Yenbo’ya geri dönebildi. Bir mola vermeye zorlanan Mısırlılar, Vahhabi bölgesindeki nüfusu dem oralize etm ek için zam anı kullandılar. Ajanları, Hicaz kasabaları­ n ın ve yönetici bedevi şeyhlerinin desteğini k a z a n m a k için para ve y a ­ lan vaatler k u lla n m a k ta n im tin a etmediler. M ısırlılar o nların desteği ve

M ısır’d an gönderilen takviye güçlerle yeniden saldırı pozisyonuna geç­ tiler. Kasını 1812’de M ed in e’yi ve sonraki O cak ayında da Mekke, Taif ve Cidde’yi ele geçirdiler. Böylece Hicaz fethedilm iş oluyordu. Fakat Mısır o rd u su n u n d u ru m u iyileşmeyecekti. Yaklaşık olarak sekiz bin asker sı­ caktan ve h astalıktan ölm üştü. H alk pek de dost sayılmazdı. Esas güçle­ rini k oruyan Vahhabiler M ed in e’yi k uşattılar ve M ısır iletişim h a tla rın ­ da bir gerilla savaşı başlattılar.

M e h m e t A li A r a b i s ta n ’d a (1813-15) M ehm et Ali tam da sonucu belirleyecek bir zam anlam ayla seferin başına kendisi geçme kararı aldı. Eylül 1813’te yeni güçleriyle birlikte Cidde’ye vardı. İlk çabası, M ısırlıların H icaz’daki k o n u m u n u sağlam laş­ tırm aktı. Mekke Şerifi Galip’i görevinden alıp yerine kendi him ayesin­ deki birini atadı. Kendisine karşı devam eden tü m direnci kırıp bedevi şeyhlerine b ü y ü k m eblağlarda para dağıttı. Yine de A rabistan bölgesine derinlem esine n üfuz etmeye yönelik b ü tü n girişimler başarısızlıkla so­ nuçlanm ıştı. Mayıs 1814’te Em ir Suud öldü. Kuzey’deki direnişe b aşkanlık yapan A bdullah yeni em ir oldu. Güneyde birçok Vahhabi güçleri, N ecid’den Yemene u za n an yolları kontrol eden Türaba Vahası üzerine yoğ unlaş­ mıştı. Türaba, Vahhabilerin ülken in gü neyindeki h arek âtların d a son derece önem li bir üs görevi görüyordu. M ehm et Ali Hicaz ve A sir’in güneyinde faaliyetteydi. Kişisel olarak güney Vahhabilerine karşı savaşlar y ü r ü ttü ve onlara karşı birçok se­ fer düzenledi. 20 O c a k ’ta, Basal M u h areb esin d e (Taif’in doğusunda) M ısırlılar A b d u llah ’ın kardeşi Faysal yönetim in dek i güneylilerin 30.000 kişilik güçlü ord u su n u ezici bir şekilde yenilgiye u ğ rattı ve Vahhabilerin güneydeki g ücü nü kırdı. Türaba ve Bisha M ısırlıların eline geçti, fakat Mayıs 1815’te M eh m et Ali M ısır için A rabistan ’d a n ayrılm ak zo ru n d a kaldı ve Y em eni zapt etm e fikrind en geçici olarak vazgeçti. Kuzey’deki M ısır güçleri Tosun Bey ta ra fın d an k u m a n d a ediliyor­ du. Necid, El A hsa ve U m m a n ’m dört bir ta ra fın d an ad am toplayan A b d u lla h ’ın güçlerine karşı dirayetli bir mücadele yü rütü yo rdu. 1815 b a ­ h a r ın d a Tosun Bey, Vahhabileri bir dizi yenilgiye u ğ ra ta rak A b d u llah ’ı barışa zorladı. Anlaşm aya göre, Necid ve Kasim Vahhabilere, Hicaz ise M ısır’a b ı­ rakılacaktı. Abdullah, T ü rk p ad işah ın ın bu y ru ğ u altına girm eye ve

M edine’deki M ısır Valisine bağlılık ta a h h ü d ü n d e bulunm aya zorlandı. Ayrıca hacıların güvenliğini sağlama, Vahhabilerin M ekke’den çaldığı hâzineleri geri getirm e ve dinsel yeniliklerden vazgeçme ve T ü rk p ad işa­ h ın ın çağrılarını so rgulam ad an kabul etm e sözü verdi. Barışın sonunda, Tosun Bey garnizo nu H icaz’ın başlıca şehirlerine konuşlandırdı ve M ısır’a geçti. Savaşın birinci aşaması bitmişti.

İbrahim ’in Seferi ve Vahhabi D evletinin Yenilgisi Vahhabiler, kendilerine Tosun Bey ta ra fın d an dayatılan barış a n t­ laşm asının küçü k dü şü rü c ü şartlarıyla m u tab akata varam ıyorlardı. G ö rün üşte an tlaşm an ın şartların ı kabul etm iş gibiydiler, fakat gerçek­ te yeni bir kurtu lu ş savaşının h azırlıkların a çoktan başlam ışlardı bile. Üstelik antlaşm ayı M ehm et Ali ve pad işah ın da onayladığı söylenemez­ di. Vahhabi Em iri A b d u llah ’ın barış antlaşm asın ın şartla rın d a n kaç ın ­ dığını hissetmişlerdi, özellikle yağm alan m ış Mekke hâzinelerinin geri gönderilm esinde ve Sultan’ı yerinde, İsta n b u l’da, ziyaret edip h ü rm e t göstermek hususlarında. 1816 yılında savaşa devam edildi. Fransız ordu eğitimcilerinin ve bir m ayın döşeme m üfrezesinin eşlik ettiği M ısır b ir­ likleri A rab istan’a gönderildi. Başlarında, M ehm et Ali’nin olağanüstü bir general olan ve çelik gibi bir iradeye sahip b ü y ü k oğlu İb ra h im d u r u ­ yordu. İbrahim , V ah hab ilik’in kalbine, İç A rabistan’a, kadar n üfuz etm e ve hareketin m erkezinde çarpışm a niyetindeydi. İb ra h im ’in birlikleri iki yıl boyunca, Kasim ve N ecid’in başlıca merkezlerini birbiri ardı sıra kuşattı. Yeşil vahaları çöle çevirdiler, kuyuları tah rip ettiler, h u rm ala rı kestiler ve evleri yaktılar. M ısır askerleri katledildiler ve gasp edildiler. Katledilmeyen yerel halk ise açlık ve susuzluktan öldü. M ısır birlikleri­ nin yaklaştığını hisseden halk, evlerini terk edip daha uzak vahalarda sı­ ğm ak arıyordu. 1817 yılında, A rabistan’ın d ah a önce hiç görm ediği t ü r ­ den bir ölüm kalım savaşında, Mısırlılar Rass, Buraida ve A naiza’yı istila ettiler. 1818 başlarında N e c id e girdiler, Şakra’yı ele geçirdiler ve 6 Nisan 1818’de Vahhabilerin istihk âm edilmiş başkenti Deriye’ye yaklaştılar. 1818 yılı Eylül’ü n ü n 15’inde, beş aylık bir k u şatm ad a n sonra, Deriye diye bir yer kalm adı. M ısırlılar kenti yerle bir ettiler. H alk harap kenti terk etmişti. Vahhabi Em iri A bdullah teslim olm uştu. Önce K ahire’ye a r d ın ­ d an da A ralık 1818’de b o y n u n u n vurulacağı İstanbu l’a gönderilecekti. Deriye’yi yıktık tan sonra İb ra h im ’in birlikleri Katif ve El A hsa’yı ele geçirmek için yollandı. E m ir’in akrabaları ve en önem li Vahhabi liderleri

hapse atıldı ve M ısır’a yollandı. N ecid’in ta h k im edilm iş tü m kasabaları yerle bir edildi. Mısırlılar, Vahhabi devleti sonsuza kadar yıkılm ış gibi zaferlerini kutladılar. A ralık 1819’da, İbrahim , o rd u su n u n çekirdek k a d ­ rosuyla Kahire ye döndü. M ısır g arn izonu Necid ve H icaz’da kalacaktı. Fakat d ü şm anları ne karşılarındaki kuvveti bastıracak ne de ülke yöne­ tim in i kazanabilecek güçteydi. A rab istan’ın çölleri ve dağları isyancılar için bir sığınak ve Vahhabi ay ak lan m aların ın ortaya çıktığı sürekli m e r­ kezler oldu.

Vahhabi Ayaklanmaları (1820-1840) M ısır zaferinin bir sonucu da A rabistan’ın b ü yü k bir b ö lü m ü n ü n resmî olarak O sm anlı İm paratorluğu to p rak larına dâhil olmasıydı. Fakat aslında A rabistan a rtık M ısır’a aitti. Hicaz, M eh m et Ali’n in a ta d ı­ ğı Mısırlı bir p aşa n ın yönetim i altında bir M ısır eyaleti haline geldi. Paşa atan ır atan m az a rtık hayalî bir iktidarla iştigal edecek M ekke şeriflerini tasfiye edecekti. 1819

yılın d a kıyı kasab aları M ısırlılar ta ra fın d a n zapt edilen Yemen

özerkliğini sü rd ü rü y o rd u . San’a da yaşayan bir Zeydi İm a m ı ta r a f ı n ­ d a n idare ediliyordu. K endisini Babıali’n in b u y ru ğ u n d a görüyor ve M ıs ır’a yıllık bir vergi ödem eyi ta a h h ü t ediyordu. Fakat ülkedeki ik­ tid arı gösterm elikti. Birçok kabile ve yerel yönetici açıklıkla İ m a m ’a u y m a d ık la rın ı gösteriyordu. 1823 ve 1826 ta rih le ri arasınd a, M ısırlılar birçok Yemen seferi düzenlediler, fakat M ora savaşı y ü z ü n d e n ülkeden ay rılm ak z o ru n d a kaldılar. 1834’te Yemenite T ih am a ve Taiz’i ele ge­ çirm eyi başardılar. Mısırlı vekiller N ecid’i yönetiyordu. Hiç kimse, İb ra h im ’in atadığı, A b d u llah ’ın kü çü k kardeşi, Em ir M a z h a r’ı önem sem iyordu. T ü m ülke harap olmuş ve acı içinde kıvranıyordu. Açlık ve ıssızlık her yanda h ü ­ kü m sürüyordu. Feodal ve kabilesel çekişmeler artm ıştı. Şam m ar, Kasim ve diğer bölgelerde yerel hanedanlar, Mısır otoriteleri ile işgalcilere karşı savaşmayı sürd üren Suudi h a n e d a n ın d a n , asi Vahhabi emirleri arasında belirli bir özerklik ve m anev ra alanı yaratabiliyordu. İb ra h im ’in 182()’de N ecid’den çekilm esinden çok kısa bir süre so n ­ ra Deriye’de, idam edilen e m irin bir akrabası ta ra fın d an yönetilen bir Vahhabi ayaklanm ası patlak verdi. A yaklanm a bastırılm asına bastırıldı am a 1821 yılında Vahhabiler yeniden isyan ettiler. Üstelik bu kez daha başarılı oldular. İsyancılar, idam edilm iş e m irin akrabası olan Turki

(1821-34) adın da biri tara fın d a n yönetiliyordu ve M ısır ta ra fın d an tayin edilen kişiyi devirip, Vahhabi devletini yeniden k u rd u lar ve başkent­ lerini harap Deriye’den iyice güçlendirilm iş R iy a d a (1822 civarında) taşıdılar. Vahhabilere karşı gönderilen M ısır birlikleri açlıktan, su suz­ luktan, salgın h astalıklardan ve gerilla saldırılarınd an ö tü rü mahvoldu. M ehm et Ali N ecid ’in işgalini Kasım ve Ş am m ar ile sınırlan d ırılm a k z o ­ r u n d a bırakıldı. Yani bu, N ecid’in geri k alan ın ın M ısır g a rn iz o n la rın ­ dan tem izlendiği a n lam ın a geliyordu. 1827’de Vahhabiler eski n ü fu z

alanlarını yeniden k u rm u ş ve

Mısırlıları, Kasım ve Ş am m ar dışına atmışlardı. 1830 yılında El A hsa’yı ele geçireceklerdi. Mekke şerifi 1827 yılında, s on ra dan başarısız ola­ cak bir anti-M ısır isyanım körükleyecekti. N ecid’i kaybeden M ısırlılar H icaz’ı kaybetm em ek için isyanlarla baş etmeye çalışıyordu. M ehm et Ali Y unanistan ve Suriye meseleleriyle, A rabistan’la uğraşam ayacak kadar, m eşguldü. Fakat Suriye’n in fethinden sonra, N ecid ’i yeniden ele geçir­ meye k a ra r verdi. Turki’yi dengeleyebilmek için, M ashari ibn H a lid ’i Vahhabi ta h tın ın varisi olarak ilan etti. 1834’te M ashari, M ısırlıların da desteğini alarak, R iyad’m yön etim ini ele geçirdi ve Em ir Turki’yi öldü­ rerek o n u n yerine geçti. Fakat o n u n da hevesi k ursa ğ ınd a kalacaktı. İki ay sonra, Turki’nin oğlu ve m irasçısı Em ir Faysal, R iyad’ı zapt edecek, M ashari’n in işini bitirerek kendisini Vahhabi devletinin başı olarak ilan edecekti. Bu başarısızlık, N e cid ’i tek ra rd an ele geçirme p lan larını takip edip, Basra Körfezine u laşm ak isteyen M ehm et Ali’n in gözünü korkutm amıştı. 1836 yılında H urşid Paşa k om utasınd aki M ısır kuvvetleri N e cid ’i istila etti. U zu n ve inatçı geçen mücadeleler M ısırlıların zaferiyle sonu ç­ lanacaktı. Em ir Faysal, 1838 yılında K ahire’ye esir olarak gönderilecekti. M ısırlılar Riyad, El Ahsa, K atif’i ele geçirmişler ve hatta B ahreyn’i zapt etm ek için bile girişim de bulunm uşlardı. M ısırlıların , N e c id ’i ve El A h s a ’yı ikinci kez işgali B ritanya ile za ­ ten gergin olan ilişkileri iyice cidd ileştird i ve b u , 1839-41 D o ğ u k r i ­ z in in n e d e n le rin d e n b iri olarak geçecekti. M eh m et Ali 1840 yılın d a u lu slararası b ir k riz in içine çekilm işti, b u n d a n ö t ü r ü kuv vetlerin i A ra b is ta n ’d a n çek m ek z o r u n d a kalacaktı. V ah habiler bu fırsatı d e ğ e r­ lendirip, H u rşid P a ş a n ı n k u k la yöneticisi olan E m ir H a li d ’i d evird iler ve R iy a d ’da otoritelerini yeniden inşa ettiler.

Britanya’nın Güney Arabistan ve Basra Körfezi’ni İşgali Vahhabilerin A rab istan ’ın güney ve doğu bölgelerindeki mağlubiyeti, A rabistan Denizi ve Basra K örfezinde ü s tü n lü k iddiası olan Britanya’yı olağanüstü derecede tedirgin etti. Doğu H in d istan Şirketi bölgeye kendi n ü fu z alanı gözüyle bakıyordu. Şirketin meskeni, deniz üsleri ve filosu b u ra d a k o n u m la n m ış tı ve bölgeye herhangi bir güçlü devletin erişmesi h u su su n d a pek de istekli sayılmazdı. Bu, oldukça doğal bir d u ru m d u , dolayısıyla, M ısırlıların Yemene k adar ilerlemeleri, El A h ş a n ın zaptı ve M ehm et Ali’n in A rab istan’ı kendi yönetim i altında birleştirm e planları, tü m kıyılarda H in d is ta n ’a giden deniz gü zergâhlarını güçlendirm ek için çabalayan ve güney A rabistan ve Basra K örfezinde yayılmacı faaliyet­ lerini y o ğun laştıran Britanya’nın şiddetli bir direnciyle karşılaşacaktı. 1819’da Britanya, San’a nın g ü n ey doğ usun da b u lu n an bölgelerde u z ­ laşma hu su su n d a M eh m et Ali’ye işbirliği teklif etti, fakat teklifi re d de­ dildi. Sonrasında, İngilizler kendi başlarına hareket etmeye başlayacak­ lardı. A ralık 1820’de, bir Britanya d onanm ası Yemen’in M oka lim a n ın ı bom baladı ve 15 O cak 1821’de de İm a m ’a bir antlaşm a dayattı. A ntlaşma, G üney A rabistan’da Britanya tarafına bir dizi imtiyaz tanıyordu. 1834’te D oğu H in d istan Şirketi birlikleri, daha sonra Britanya him ayesinde bir devlete dönüşecek olan (1866’da) Sokotra Adasını işgal etti. Nihayetinde 1839’da, cezalan dırm a niyetli bir sefer sırasında, Britanya Aden’i ilhak etti. Üstelik bu işgale ticari bir işlem maskesi giydirdiler. İngilizler, bir k öm ür istasyonu inşa etm e bahanesiyle, Aden lim a n ın ı ve köylerini (o sıra beş yüz bin sakini vardı) bitişiğindeki Laheç Sultanlığına bağlı bir bölgeyle birlikte satın aldı (Laheç Sultanlığı Yemen’den ayrılıp, 1728 y ı­ lında bağım sız bir devlet olmuştu). İngiltere daha sonra D oğu A rabistan ’da Korsan Kıyısı ya da Kavasim yerel kabile ve feodal yöneticileriyle bir mücadeleye girişti. Kavasim, V ahhabilerin müttefikiydi. Deniz ticareti ve korsanlıkla uğraşıyorlar­ dı. 19. yüzyılın ilk on yılında, D oğu H in d istan Şirketi korsanlara karşı şiddetli bir savaş başlatmıştı. 181 l ’de Em ir Suud Britanya ile anlaşm a önerisinde bulundu, fakat karşı ta ra f kabul etm edi çü n k ü o nların yegâne ciddi hasım ı Vahhabilerdi. M ısırlılar 1818 yılında Basra Körfezine ulaşıp, K atif’i ele geçirerek Kavasim’e vardık la rın d a d u ru m değişikliğe uğradı. Korsan şeyhler İr a n ’a sığınm ak için hızlı davrandılar, fakat kendilerini iki taraftan da kıstırılm ış bir vaziyette buldular. Deniz filosunun bir taraftan korsanları

b as tırm a k ve öte y an d a n İb ra h im ’i d u rd u r m a k gibi ikili bir görevi v a r­ dı. H u f u f ’u n M ısırlılar ta ra fın d an ele geçirilm esinin h em en s o n ra sın ­ da, D oğu H in d istan Şirketi İb r a h im ’den El A h sa’yı boşaltm asını talep etti. Fakat İb rah im bu talebe olum suz yanıt verdi ve İngilizlerin, Basra K örfezindeki iddialarını reddetti. İngiltere kendi savaş gem ilerini Batı U m m a n ve B ahreyn’deki Vahhabi lim a n la rın a göndererek o n u n ö n ü ­ n ü kesebildi. 1819’da İngiliz filosu, Vahhabilerin korsan m üttefikleri­ n in d o n an m asın ı yaktı ve 1820 yılında Korsan Kıyısı şeyhlerini, Doğu H in d istan Şirketi ile bir barış antlaşm ası im zalam ak için zorladı. Kavasim şeyhleri d o n a n m a la rın ın bir b ö lü m ü n ü kaybetm emişlerdi, fakat D oğu H in d istan Ş irketin in gemilerine sald ırm am a ta a h h ü d ü n d e bulu nm uşlardı. A nlaşm a resmî olarak, Basra K örfezinde korsanlığı ve köle ticaretini yasaklam ıştı. Aslında antlaşm a Vahhabi Korsan Kıyısını (Trucial U m m a n diye yeniden adland ırarak; ta m a m e n İngiltere’n in h i ­ mayesi altına vermişti. Aynı yıl içinde İngilizler, Bahreyn A daların ın şeyhini de benzer bir antlaşm a im zalam ak ve bu sayede İngiltere’ye bağ­ lanm ayı kabul etm ek z o ru n d a bıraktı. A ntlaşm a im zalam ayı reddeden korsan kasab alarınd an biri Britanya do nan m ası ta ra fın d an yok edildi. 1820 ve 1840 yılları arasında İngiltere, Trucial U m m an , M askat ve Bahreyn yöneticilerini bir dizi yeni anlaş­ m a im zalam ak z o ru n d a bıraktı. Basra Körfezi devletlerinin, k o rsanlı­ ğı ve köle ticaretini engelleyen anlaşmayı ihlal ettiklerini iddia ederek İngiltere, bu devletlerin iç işlerine m ü dah ale etm e h ak k ın a erişti ve Basra Körfezi bir “Britanya G ö lü ” o lm an ın da ötesine geçti. İngilizlerin entrikaları, Mısırlıların, özellikle Körfezin gerisinde, N ecid’de güçlü bir üslerinin b u lu n m a m a sın d a n ö tü rü , Basra Körfezinde hâkim iyet sağla­ m aların ı im kânsız kılıyordu. Vahhabilerin 1821’deki isyan ınd an sonra N ecid ’den ve 1830’da da El A hsa’d an yavaş yavaş çekilmişlerdi. 1839 yı­ lında N ecid’in ikinci kez fethinden sonra, M ısırlılar El A hsa’yı tekrar ele geçirmişler, fakat u z u n süre elde tutam am ışlardı. M ehm et Ali’nin Suriye’deki g ü cü n ü n k ırılm a sın d a n sonra, Britanya Basra Körfezindeki tehlikeli bir d ü ş m a n d a n kendisini k oru m u ş olacaktı.

BÖ LÜ M V II

D o ğ u S u d a n ’i n M e h m e t A l İ t a r a f i n d a n F e t h İ. M o r a S e f e r İ

KSîö

S u d a n ’ın F ethi M ehm et Ali’n in ikinci b üyük seferberliği Doğu S udan’ın fethiydi. Ezelden beri, S udan’d an M ısır’a köle, altın, kauçuk, devekuşu tüyü, fildi­ şi ve kıym etli ahşap türlerinin düzenli bir akışı söz konusuydu. M ehm et Ali, u zu n A rabistan savaşlarından tü k en m iş hâzinesini tek ra rd an dol­ d u rm a k ve bir d o n a n m a ve ordu inşa etm en in büyük m ikta rlard a para gerektirdiğini bildiği için S udan’da gördüğü ticarete el koym ak istedi. Ayrıca, S udan’a göç etm iş olan M ısır M em luklülerinin kalın tıla rım da tem izlem ek istiyordu. A ra b is ta n ’d aki savaşın aksine, S u d an ’d aki savaş m eşakk atli o lm a ­ yacaktı. Sudan M ıs ır’a, A ra b ista n ’d a n d a h a y ak ın d ı ve Nil aracılığıy­ la m üsait bir şekilde M ıs ır’la bağlantılıydı. B unu n yanı sıra, halkı da politik ya da dinsel bir b ü tü n lü k içinde değildi. Ülke birçok k ü ç ü k M ü slü m a n devlet arasın d a b ö lü n m ü ş tü ve hâlâ ilkel k o m ü n al sistem in h ü k ü m s ü rd ü ğ ü kabile bölgelerine ev sahipliği yapıyordu. En b ü y ü k devlet Funj h a n e d a n ı ta ra fın d a n idare edilen S e n n a r’dı. 18. y ü z y ıl­ da, kuzeyde N il’in Ü çü ncü Ç a ğ la y a n ın d a n , güneyde F azughli’ye ve do ğ u d a Kızıl D e n iz’den, batıda K ordofan’a k a d a r uzanıyordu. Fakat 19. yüzy ılın b aş la rın d a k rallık esas itibariyle p arç a la rın a ayrılacaktı. A tb era’da, Kızıl D eniz kıyısınd a ve D ongola’da ayrı devletler o r t a ­ ya çıkm ıştı. M eh m et ali ta ra fın d a n M ıs ır’d a n k ovu lan M em luklüler, Dongola’da önem li etkilerde b u lun dular. Bir z a m a n la r F un j’u n b o y u n ­ d u ru ğ u n d a k i Fazughli (Mavi N il’de) ö n em li bir k o n u m edindi. O sı­ ralar D oğu S udan’ın en güçlü devleti D a rfu r Sultanlığıydı. S ultanlık

19. yüzyılda, T ü rk padişahıyla ilişki geliştirdi ve o bölgenin m anevi h ü k ü m d a r ı olarak itibar gördü. T ü m bu kuvvetler ve sultanlıklar, b ağ ırlarındak i birçok farklı kab i­ leyle, oldukça ilkel devlet biçimleriydiler. B unlar kuzeyde Arap-Berberi ve m erkezde de Arap-Zenci kabileleriydi. Nilote kabileleri ise gün ey ­ de yaşıyordu. Yerleşik nüfus oldukça seyrekti. Şehir oluşum ları yoktu. Araplar G üney S udan’a yerleşmiştiler, kervan ticareti ve kölelerin y ak a­ lanmasıyla iştigal oluyorlardı. M ısırlılar D oğu S udan’ı ele geçirirken hiçbir zorlukla karşılaşmadılar. Sudanlıların ateşli silahları yoktu, h atta m ızra k la r ve deriden zırhlarla savaşıyorlardı, öte y a n d a n M ısırlılar iyi d o nan ım lıy dılar ve m ük em m el bir topçu sınıfına sahiptiler. Ekim 1820’de, M eh m et Ali’n in oğlu İsmail Paşa tara fın d a n yönetilen 5000 kişilik iyi d o n an ım lı M ısır ordusu S udan’a karşı bir seferberliğe çıktı. H em en hem en hiçbir direnişle karşılaşm adı ve N iî’in y u k a rıla rı­ na d oğ ru ilerledi. Kuzey Nubia ve Dongola kabileleri fütuhatçıya teslim oldular. 1821 y ılının b ah a rın d a, M ısırlılar Beyaz ve Mavi N il’in kesiştiği H a r t u m ’a vardılar ve b ura d a konakladılar. Sonra d aha da ilerilere gi­ derek 12 H aziran 1821’de Funj’u n başkenti S ennar’ı tek bir el bile ateş etm eden ele geçirdiler. O rd u b ura da bölündü. İsmail ta ra fın d an yönetilen birliklerin bir k ıs ­ m ı Mavi N il’de akıntıya karşı ilerledi. Fazughli’yi zapt ederek, neredeyse 10. dereceye (paralel -çev.) ulaştılar ve Şubat 1822’de tek ra rd an kuzeye döndüler. M ehm et Ali’n in dam adı, defterdar M ehm et Bey ta ra fın d an k u m a n d a edilen diğer grup ise 1821 so nu nda merkez Kordofan’ı fethetti. Böylece, 1822 yılı başlangıcı itibariyle, D oğu S udan’ın tam am ı, D a rfu r ve ücra bölgeler hariç, M ısırlılar ta ra fın d an ele geçirilmişti. Fakat gerilerde isyanlar patlak vermeye başlamıştı. Geride, M ısırlıların otoritesine karşı yeni bir isyanın çıktığını duyan İsmail, S en nar’a gitmek z o ru n d a kalmıştı. Binlerce insanı katlederek isyanı çabucak b a s tırm a ­ yı başaracaktı. Fakat daha sonra kendisi de tuzağa düşürülecekti. Ekim 1822’de, yerel liderlerden biri, N air N im r (kral), İsm ail’i ve zabitlerini, etrafına çok m ik ta rd a k u ru kam ış yığdığı evindeki bir ziyafete davet etti. M ısırlılar ziyafetin tadını çıkarırken, k u ru kam ışlar ateşe verildi ve İsmail ve yoldaşları y an a rak can verdi. İsm ail’in ö lüm ünü duyan defterdar, birlikleriyle birlikte S en n ar’a doğru yola çıktı ve İsmail P a ş a n ın suikasta uğradığı bölgede 30.000 kişiyi katlederek, o n u n in tik a m ın ı acımasızca aldı. Bu, neredeyse tü m

nü fusa tekabül ediyordu. Fakat her nasıl olduysa N air N im r kaçmayı b a ­ şarmıştı. M ısırlılar daha sonraları S udan’ın d ört bir y an ın d a patlak veren is­ yanlara aynı derecede acımasızlıkla cevap verdi. Aynı esnada, kendi n ü ­ fuz a la n la rın ın da sınırlarına varıyorlardı. Beyaz Nil b oyunca güneye do ğ ru ilerlediler ve 1828’de Fashoda’ya vardılar. Batı’da ise Mısırlılar D a rfu r sınırlarına eriştiler. Suakin ve Massawa’n m Kızıl Deniz lim a n ­ larını kontrol altına aldılar. M ehm et Ali, 1838’de S udan’a gitti. Beyaz ve Mavi Nil h a ttın d a altın b u lm a k amacıyla özel seferler düzenledi. 1840’ta Kassala ve Taka bölgeleri de M ısır top rak la rın a katılacaktı. H a r t u m 1823 yılında, M ısır’ın, S udan’daki nüfuz a la n la rın ın merkezi haline geldi ve hızla b ü y ü k bir pazar kentine evrildi. 1834 yılı itibariy­ le, 15.000 nüfusa sahipti ve M ısır temsilcilerinin m eskenlerinin de b u ­ lun duğ u bir yerdi. 1841’de ülke yedi eyalete bölündü; Fazughli, Sennar, H a rtu m , Taka, Berber, Dongola ve Kordofan. Vekillerin ve eyalet p aşa­ ların ın tam am ı, M ehm et Ali’n in etrafındaki Türklerden oluşuyordu, Sudan halkı işgalcilere T ürk gözüyle bakıyor ve M ısır’ın S udan’ı ilhakını T ürk fethi olarak görüyordu. Mısırlı otoriteler S udan’ı yağm aladılar ve nüfusu oldukça ağır vergi­ ler altında ezdiler. Her yıl 8.000 baş kadar sığırı olduğu gibi fildişi, d e ­ vekuşu tü y ü ve diğer egzotik m alların yanı sıra köleleri de M ısır’a g ö tü r­ düler. 1850 yılm a kadar bir devlet tekeli olarak kalan köle ticareti hatırı sayılır oranlara ulaşmıştı. S udan’d an on binlerce köle ithal edilecekti. M ehm et Ali am acına ulaşmıştı. Köle ve trop ik h am m addelerin ticareti­ ni a rtık o yönetiyordu. Neredeyse tü m Nil V adisinin efendisi olm uştu, fakat onu hayal kırıklığın a u ğ ratan bir şey de vardı. Sudan altın h u s u ­ sun da M ısırlıların u m d u ğ u k ad ar zengin bir ülke değildi.

Y u n a n A y a k la n m a sı A rabistan ve S udan’a yönelik seferler, Doğu Akdeniz ülkelerinin ko ntrolünü sağlam ak için bir dizi savaş başlatacaktı. M ehm et Ali bağım sız bir Arap iktidarı y aratm a p lanların ı gerçekleş­ tirm ek için inatçı m ücadelesini sürdürüyordu. Her yıl nihai güç d en e­ mesine d aha da yaklaşıyordu. M ehm et Ali bu esnada, Suriye ve M o ra’n m ta s a rru fu n u ele geçirm ek için de çabalıyordu. Bu ülkelerin o n u n k o n t­ rolüne verilmesini teşvik için, 1821’de Babıali’nin ileri gelenlerine para ve hediyeler göndermeye başlamıştı. Babıali ona güvenm ese de, M ehm et

Ali şansını kaybetm ekten korkarak istem lerinde ısrarcı oldu. 1821 yı­ lında Y u nanistan’da, yabancı b o y u n d u ru ğ u n a karşı milli bir devrim şeklinde varsayılabilecek geniş çaplı, ulusal bir bağım sızlık ayaklanm ası patlak vermişti. Devrim, pad işah ın tiranlığını dah a fazla taşım a niye­ tin de olm ayan milli burjuvazi tara fın d a n yönetiliyordu. Yunanlı tü cca r­ lar gelişen deniz ticareti sayesinde zengin olm uştu. Gemileri, özellikle Rusya’d an a rta ra k devam eden buğday ithali başta olm ak üzere, n ere­ deyse ticaretin tü m ü n ü kontrol altında tu ttu k la rı A kdeniz’de arı gibi iş­ liyordu. Odessa, Taganrog, Marsilya, Livorno, İstanbul ve İskenderiye’de, tü m A kdeniz ve K aradeniz lim a n la rın d a Yunan tekneleri, ticaret ofisle­ ri, tüccarları ve denizcileri vardı. Fakat dünya ticaretinde egemen olma gibi bir düşleri olan Yunan tüccar ve denizcilerinin kendi ülkelerinde söz söyleme h ak k ı yoktu. P adişahın herhangi bir bölge yöneticisi tü cca rın birini öldürebilir ve zenginliğine el koyabilirdi. B undan dolayı Yunan burjuvazisi, ulusal b a ­ ğımsızlığı ve kendi burjuva devletini k u rm a k için O sm anlı feodalizm ine karşı mücadele etti. B ağım sızlık savaşında burjuvazi, kendileri ü z e rin d e ta h a k k ü m k u r a n M ü slü m a n feodal beylerden ö lü m ü n e nefret eden ve kendi t o p ­ ra k la rın ı o n la ra geri verecek olan ulusal bağım sızlığın özlem ini çe­ ken köylülerin de desteğini kazandı. Y unan isyanı k a ra k te ris tik ola­ rak, feodal baskıcılara karşı köylülüğün ateşli m ücadelesinde v ücu t b u la n kırsal bir savaştı. O esnada M o ra’da, so n ra sın d a ta m a m ı yok edilecek olan, genellikle Y unan orijinli, 20.000 k a d a r M ü s lü m a n t o p ­ ra k sahibi vardı. İsyana h a z ır la n m a k için, 1815’te Y unan m illiyetçile­ ri, c a r b o n a r i (19. y ü zyılda İtalya’da ortaya çıkm ış gizli bir devrim ci ö rg ü t -çe v. ) benzeri Philiki Etaireia (D ostlar Cemiyeti) kom plo ö r­ g ü tü n ü oluşturdular. Bu ö r g ü tü n birçok A vrupa ve T ü rk k asa b asın ­ da kolları b u lu n m ak tay d ı. Merkezi ise O dessa’daydı. Ö rg ü tü n b a ş ın ­ da Rusya’ya kaçan eski W a lachian (O s m a n lıların Eflak, B oğdan ve Erd e l’de yaşayan H ıristiy an lara verdiği isim - ç e v ) h o s p o d a rı (O sm anlı İm p a r a to rlu ğ u n c a 15. y ü zy ıld an 19. yü zy ılın s o n ların a k ad a r Eflak ve B oğdan’ı yönetm ekle vazifelendirilen R om en p re n sle rin in u n vanı - ç e v ) K o n s ta n tin ’in oğlu A lexander Ypsilanti ve bir Rus tü m g enerali

b u lu n m a k ta y d ı. Bu general aynı z a m a n d a A lexander I’in e m ir subayıy­ dı. Rusya Dış İlişkiler Bakanı, Y unan orijinli, C o u n t C apo d ’Istria’nın da ulusal bağım sızlık hareketiyle bağlantısı vardı. B ütün devrim ci eği­ limlerle b irlikte çarp ışm a kastıyla o lu ş tu ru la n Kutsal İttifa k ’m da k u ­

ru c u su olan A lexander I başlangıçta Y unan m illiyetçilerini destekledi, fakat d a h a sonra Ypsilanti’n in destek talebini reddetti. “1809 Sırp isyanı, 1821’deki Yunan ayaklanm ası h em en hem en d o ğ ru ­ d an Rus altını ve Rus etkisiyle desteklenm işti” diye y azm aktadır Engels (Friedrich Engels, “T ürk Meselesi” New York Daily Tribune, 19 Nisan, 1853). 6 M a r t 1821’de A lexand er Ypsilanti, k ü ç ü k bir Y unan m ü fre zesi­ ni P ru th ü z e rin d e n T ü rk p a d iş a h ın a bağlı T u n a’ya y ö n len dirdi. Bu m üfre ze Rus to p ra k la rın d a o lu ş tu ru lm u ş tu ve “k u rtu lu ş o rd u s u ” gibi gösterişli bir u n v a n taşıyordu. Ypsilanti yerel h alk ı S u lta n a b a ş k a l­ d ırm a s ı için k ış k ırtm a n iyetindeydi, fakat Y unan h o s p o d a r la ra karşı o n u lm a z b ir nefret besleyen M oldovalı ve W ala ch ian köylüleri a r a ­ sınd a ü m it ettiği desteği b u lam ad ı. Ç ar ta r a f ın d a n gö n d erilm e sözü verilen destek ten de ses çıkm ıyo rdu. Desteğe m uhtaç olan Ypsilanti T ürkler tara fın d an ezildi. H aziran 1821’de M etternich tara fın d an bir kalede hapsedileceği M ac aristan ’a kaçtı. Ypsilanti’nin gözü pek seferberliği, Yunanlılar için bir isyan kıvıl­ cımı olarak algılandı. 1821 yılının M art ayında M ora köylüleri General Kolokotronis önderliğinde başkaldırdı. Gerilla birlikleri T ürk yeniçeri­ lerini b ozguna uğrattı. E kim 1821’de, 3000 kişilik güçlü bir köylü to p ­ lu lu ğ u n u n 5000 yeniçeri k olordusunu dağıttığı Tripolis savaşında geril­ lalar yeniçerilere ağır bir darbe indirdiler. 1821 sonu itibariyle T ürkler M o ra’n ın t a m a m ın d a n çıkarılm ıştı. 1 O cak 1822’de, kutsal Epidarus orm an ı içindeki antik bir Yunan am fi-tiyatrosunda bir K urucu Meclis Y u nan istan’ın anayasal bağım sızlığını ilan etti ve M avrocordato b a ş k a n ­ lığında bir geçici h ü k ü m e t seçti. Gerillalar,

Yunan

denizcilerinden

güçlü

destekler

gördüler.

Y u nanistan’ın b ü tü n tüccar gemileri, d evrim in savaşçı birer d o n a n m a ­ sına dönüşm üşlerdi ve Archipelago gerilla savaşları için bir deniz üssü haline gelmişti. Kanaris ta ra fın d an idare edilen beş yüz Yunan gemisi ve yirm i bin kadar denizci sürekli olarak T ü rk gemilerine saldırdılar ve T ürk lim an larını ablukaya aldılar.

II. M a h m u t ’u n M e h m e t A li’n i n Y a rd ım ın a M ü ra c a a tı Yunan halkı üç yıl boyunca, Y unanistan’ın doğusu, batısı ve Yunan d e v rim in in kalesi M o ra’da olm ak üzere üç farklı cephede dirençli bir

mücadele yürüterek, Türklerin cezalandırıcı saldırılarını başarıyla geri p ü sk ü rttü . Babıali isyancılara karşı t ü m cephelerde savaşacak ve a d a­ larda tutunabilecek k adar askeri olm adığını anladığ ınd a yard ım çağrısı için M ehm et Ali’ye dönm üştü. 1822’de Babıali, Girit ve Kandiya’n m (Girit) k ontrolü nü ona bıraktı. 16 O cak 1824’te, Yunan d e v rim in in ezeli d ü şm an ı M e ttern ic h ’in tavsi­ yesi üzerine, II. M a h m u t zaten bir süredir Babıali’ye bağlı olm ayan Mora paşalığını M ehm et Ali’ye verdi ve Yunan isyanını bastırm ası için onu görevlendirdi. Bu, M ehm et Ali’n in d ö rt gözle beklediği bir haberdi. Bu yüzden S u lta n ın önerisini hem en kabul etti. Kendisine resmî olarak beyan e d i­ len her ne olursa olsun, M ehm et Ali’nin ak im d a kendi ilgileri vardı ve b u n la rın Babıali’ninkilerle u za k ta n y ak ın d an alakası yoktu. M ehm et Ali yalnızca Sultan’m arzu su n u yerine getirmeyecekti. Sadece bir yıl öncesinde, M ısırlılara herhangi bir getiri vaat etmeyen İran savaşında birliklerini gönderm eyi düpedüz reddetm işti. A rabistan’da olduğu gibi M ora’da da, itaatkâr bir yaver olm ak yerine, kendine ait politik amaçlar güdüyordu. Peki, M ehm et Ali’n in M ora savaşını başlatm a nedeni neydi? İlkin, t ü m dünyaya Mısır o rd u su n u n gü cün ü ve Babıali’den ü s tü n lü ğ ü n ü göstermekti. M ısır’ın, ta rih in seyrini değiştirebilecek etkide b ü yük bir güç haline geleceğini ispatlam ak zorundaydı. B unun yanı sıra, Mora ve Arcipelago’yu kendi top rak la rın a katm ayı ve M ora’n ın doğal k aynak­ larıyla, Yunan denizciliğini boy gösteren im p ara to rlu ğ u n u n hizm etine koşmayı istiyordu. Son olarak, D oğu A kd en iz’in egemenliğini tam am en ele geçirm ek ve onu bir M ısır gölü haline getirm ek düşündeydi.

M o ra Savaşı M u h a m m e d Ali Yunanlılarla savaşmak için bü yük bir ordu ve d o ­ n a n m a oluşturdu. Sefer, M ehm et Ali’nin b ü y ü k oğlu, A rabistan fatihi, İb ra h im Paşa ta ra fın d an yönetiliyordu. Tem m uz 1824’te İb ra h im ’in 16.000 kişilik ordusu, altmış üç savaş gem isinin k o rum asın da, yüz n a k ­ liye gemisiyle M ısır’d a n ayrıldı. Yunan kalyonları ta ra fın d an M o ra’ya inm esi engellenmeye çalışılan İbrahim , bu y üzden kışı birlikleriyle b ir­ likte Kandiya (Girit) A dasında geçirm ek zo ru n d a kaldı. Burada da bir ayaklanm ayı bastırdı, ad a n ın yönetim ini düzenledi ve burayı gelecekte­ ki m an evralar için bir üs haline dönüştürdü.

M ora’daki d u ru m İbrah im için m üsait bir hal alıyordu. 1824’te Yunan isyancılar arasında bir iç savaş patlak vermişti. K olokotronis’in destekçileri O cak 1825’te yenilgiye uğratıldı ve Kolokotronis aynı yılın Ş u b a tin d a tu tukland ı, M ısırlılar M ora’n m güney batı k ıs m ın d a n karaya çıkm a fırsatı buldular ve M odon, C oron ve N avarino ’yu zapt ettiler. M ısırlıların karaya çıkışı savaşın gidişatını hem en değiştirdi. 23 H aziran

1825’te İbrahim , M ora’n m başkenti Tripolis’i ele geçirdi.

Yunanlılar bir kez daha Kolokotronis önderliğinde gerilla savaşma b a ş ­ vurdu. İb ra h im ’in cevabı ü lkenin sistematik bir şekilde tah rip edilmesi şeklinde oldu, M ısırlılar köyleri yaktılar, bahçeleri yıktılar, ekinleri çiğ­ nediler; binlerce Yunanlı köle olarak M ısır’a yollandı. 1825 sonu itiba­ riyle, M ora’nın tam am ı ele geçirilmişti ve N e c id e olduğu gibi bir çöle dönüşm üştü. 1825-26’da İb rah im M ısır’d an takviye aldı, Türkler ta ra fın d an des­ teklendi ve Y unanistan’ın merkezi için savaşmaya başladı. Yunan m u ­ halefetinin başlıca merkezi, Archipelago ve Philhelleııe kom itelerin­ den y ard ım ların aktığı M issolonghi Kalesiydi. Burası u zun bir m üd det Türkler tara fın d an sonuçsuzca kuşatılmıştı. Şubat 1826’da y a r d ım ­ cısı Albay Seve’i M o ra’da b ırakarak İbrahim , 10.000 kişilik bir güçle M issolonghi’ye doğru yola çıktı. Kalenin zayıf düşm üş savunucuları cid­ di bir direniş sergileyemediler ve 22 Nisan 1826’da Mısırlılarla Türkler yarı-harap bu kaleye girdiler. 5 H a z ira n l8 2 7 ’de Acropolis teslim oldu ve İb r a h im ’in birlikleri A tina’yı, Yunan ö zg ü rlüğ ün ün simgesini, ele geçirdi. Yunan devrim i yenilgiye uğ ruy orm uş gibiydi. Güçlü isyancı ord u su n d a n geriye kalan yalnızca, birleşik bir k o m u tad an ve politik liderlikten m a h r u m kalm ış ve dağlara yayılmış birkaç gerilla grubuydu. Fakat tam da bu noktada Avrupaiı güçler Yunan isyanının seyri için yeni bir şans doğuracaklardı.

Batılı G ü ç le rin M ü d a h a le s i A tin a’n ın düşüşü Batılı güçlerin m ü d ah ale sin i h ız lan d ırm ıştı. 25 M art 1823’te, Britanya Dışişleri Bakanı C a n n in g Y u n a n is ta n ’ı savaşan bir devlet olarak tan ım ıştı: Bu, İngiltere’nin gelecekte Y u n a n is ta n ’ın bağım sızlığını tanıyacağı a n la m ın a geliyordu. R usların p o litik a la rın ­ da da 1825 y ılın da bir değişim yaşandı. Nikolay I’in tah ta geçişiyle, Rus H ü k ü m e ti Y unanlılara d aha çok destek verm e h u s u s u n d a bir eğilim gösterecekti. İngiltere, R usların tek taraflı m ü dah ale sin e razı değildi,

bu y ü z d e n Y u n a n ista n ’da o rta k b ir eylem için an tlaşm a sürecini h ı z ­ landırdı. 4 Nisan

1826’da

St.

Petersburg’da, Nesselrode ve W ellington

Y unanistan meselesine o rta k m üdahale üzerine bir İngiliz-Rus Protokolü imzaladılar. İki güç de Sultana, ticaret hakkı, d in î özgürlük ve yönetim bağım sızlığını da kapsayan Y un an istan ’ın özerkliğini tanım ası için b a s ­ kı yaptı. Usulen, Y unanistan O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n a bağlı kalacaktı, fakat gerçekte, güçlü devletler onu kendi hâkim iyetleri altında tu tm a niyetindeydiler. Fakat anlaşm a kâğıt üzerinde kalacaktı. Y u nanistan’da d u ru m M ısırlıların lehineyken Sultan II. M ahm ut, İngiltere ve Rusya’n ın talep­ lerini inatla reddetti. Avrupalı güçler olası bir savaş için hazırlıklı değil­ lerdi ve taleplerini de askerî bir m üdahaleyle destekleyemiyorlardı. 1827 M a rtın d a Kolokotronis’in ısrarlarıyla, yeni Yunan Ulusal Meclisi başkan olarak Rusya eski Dışişleri Bakanı C o un t Capo d ’Istria’yı seçti. Bu olay Rus etkisini oldukça arttıracaktı. Rusya’n ın ileride pozisyonu­ nu güçlendirm esinden ve tek taraflı faaliyetlerden çekinen İngiltere, bir kez d aha güçlerin ortak eylemi talebini yükseltti. 6 T em m uzl827 ’de, A tin a’nın za ptınd an bir ay sonra, Londra’da St. Petersburg A n laşm asın ı genişleten yeni bir anlaşm a im zalandı. İngiliz-Rus bloğuna Fransa da dâhil oldu ve bu üç güç Y unanistan’ın Türkiye’den idari olarak ayrılması için baskı yapm a kararı aldılar. A nlaşm a m etni Babıali’nin bir ay içerisinde anlaşm ayı kabul etmesi gerektiğini aksi takdirde b u n u n için zor kullanılacağını k arara bağlıyor­ du.

N a v a rin o . M ıs ır lıla r ın , M o ra ’d a n Tasfiyesi Babıali bir kez daha Batılı güçlerin taleplerine sırt çevirmişti. B undan ö tü rü 20 Ekim 1827’de, A m iral C o drin gto n, De Rignv ve L.P Heiden k om utasındaki birleşik bir filo, Tü rklerin ve M ısırlıların ana d o n a n ­ m a güçlerinin demirlediği N avarino Körfezine girdi. M üttefiklerin 26, İb ra h im ’in ise 94 gemisi vardı. İb rah im sayısal üstü n lü ğ ü n e ve kıyı batary aların ın desteğine güvenerek, tü m T ürk ve Mısır d o n an m asın ın mahvıyla sonuçlanacak olan savaşa hem en başladı. Geriye yalnızca bir gemi ve on beş k ü ç ü k tekne kalm ıştı, İb rah im kendisini N apolyon’un A b ouk ir Savaşı sonrasında, M ısırda b ulduğu d u r u m u n bir benzerinde bulacaktı. Üstelik ana üssüyle olan bağlantısı da kesilmişti. B unun yanı

sıra, güçlü devletlerin silahlı m üdahalesi Yunan isyanına yeni bir güç katacaktı. Navarino, 1828’de başlayıp bir yıl altı ay sonra Rusya’n ın zaferiyle sonuçlanan Türk-Rus savaşının başlangıcı olacaktı. 14 Eylül 1829’da im zalanan E dirne A n tlaşm asın a göre Y unanistan’ın özerkliğini ve kısa bir süre sonra da bağım sızlığını kazandı. M ehm et Ali Türk-Rus sava­ şm a dâhil o lm aktan akıllıca kaçındı. Hal böyleyken, güçlü devletlerin diretmesiyle İb ra h im ’in o rd u su n u n çok güç d u ru m d a kaldığı M ora’yı boşaltm ak zoru n d a kaldı. M ehm et Ali, 9 Ağustos 1828 ta rih in d e İskenderiye’de, M ısır kuvvetlerinin M ora’d an çekilmesi ve Yunan esir ve kölelerin geri iadesi için bir anlaşm a imzaladı. Eylül 1828’de Fransız askerî kıtaları M ora’ya çıktı ve M ısırlıların tahliyesi başladı. Böylece M ısır’ın ağır kayıplar verdiği (yaklaşık olarak 30.000 kişi) ve d o n a n m a ­ sından m a h r u m kaldığı bu kısır savaş sona ermişti.

BÖLÜM V III

M

eh m et

A

l

İ ’n İ n S u

r

İy e

ve

F İl İs t İn İç İn

M Ü C A D E L E S İ . M I S I R ’I N M A Ğ L U B İ Y E T İ

Babıali’yle Çatışma M ehm et Ali’n in M ora yenilgisi onu, Suriye ve Filistin mücadelesi için kamçıladı. Büyük A rap G ü c ü n ü n yaratılm ası yönündeki planlarını, bu iki ülkenin hâk im iy etini ele geçirm eden gerçekleştiremeyecekti. Suriye ve Filistin, M ısır’ı d o ğ u d an gelecek saldırılara karşı koruyor ve T ü rk teh ­ didine karşı koru yucu bir kalkan görevi görüyordu. Özellikle, Suriye’nin ilhakı M ehm et Ali’n in doğu sınırlarını ve M ısır’ın m erkezden bağım sız­ lığını güçlendirecekti. Ayrıca, bizzat Suriye’n in kendisi oldukça cazip bir m ükâfattı. O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n en zengin bölgelerinden biriydi; h a m ipek, buğday, yün, zeytinyağı ve kıym etli meyveler üretiliyordu ve ayrıca büyüyen M ısır endüstrisi için karlı bir pazar olabilecekti. M ehm et Ali, Sultan’m zayıflığının pekâlâ farkındaydı ve onu h e r h a n ­ gi bir şartı kabul etmesi için zorlayabileceğini de biliyordu. Bunu göz ö nün de bulu n d u rarak , Babıali’ye karşı bir mücadele hazırlığına başla­ mıştı. “Talihsiz 1828-29 savaşının s o n u cu n d a” diye yazar M arx “Babıali kendi h a lk ın ın gözündeki saygınlığını yitirdi. D oğu im p a ra to rlu k la rın ­ da alışılageldik olduğu üzere, heybetli güç zayıf düştüğ ünd e, paşaların başarılı başkaldırıları patlak verir. Ekim 1831’de de Sultan ile Yunan is­ yanı sırasında Babıali’yi desteklemiş olan M ısır Paşası M ehm et Ali a ra­ sında bir anlaşm azlık baş gösterdi.” (Bkz. Karl Marx, New York Daily Tribune, 21 Kasım 1853) Babıali’ye karşı savaş 1831 yılında başlayacaktı. Kuzey A frika’yı il­ h ak etm ek isteyen Frenk-Mısır p la n ların d a n ö tü rü iki yıllık bir gecik­ me olm uştu. M ehm et Ali’n in batılı kom şularıyla arasınd aki ilişki dost­

ça olm ak tan uzaktı ve M ağrip ’i ele geçirme fikrini içten içe besliyordu. Böylesi bir fetih için şartlar, 1829-30 yıllarında olgunlaşm ış görünüyordu. M ehm et Ali’n in en önem li m üttefiki olan F ransa’yla ilişkileri n o rm alleş­ mişti. M ısırlılar Trablus, Tunus ve Cezayir’i ele geçirecekti. M ehm et Ali, Afrika seferi için oğlu İb ra h im ’in kom utasında, 40.000 kişilik bir ordu oluşturdu, fakat Fransızlardan b u n u n için, p a r a n ın yanı sıra, 80 toplu dört adet gemi talep edilmişti. Fransa bu talebi reddetti ve b u n u n yerine kendi donanm asıyla eşlik etmeyi önerdi. Bu plan, M ağ rip ’te İslam bay­ rağı altında savaşmak isteyen M ehm et Ali’yi ziyadesiyle m em n u n iy et­ siz etti. Fransa o rtak bir eylem için 1830’da yeni bir plan ortaya koydu. M ısırlılar Trablus ve Tunus’u alırken, Fransızlar da Cezayir’i işgal ede­ cekti. Fakat M ehm et Ali bu planı da reddetti. Nihayetinde, Fransızların tek başına girişeceği Cezayir seferine k atılm a k tan vazgeçip kendisini ta ­ m am en Suriye’deki işlere adadı. Askere alınm aktan kaçan altı bin Mısırlı fellahın, 1831’de Filistin’e sı­ ğınması, Sultana karşı başkaldırm ak için bir bahane olarak kullanıldı. Bu za m and an sonra d u ru m oldukça gerginleşti. M ehm et Ali Babıali’ye itaat etmeyi açık açık reddediyordu. Rus-Türk savaşma katılmayı kabul etmiyor ve ayrıca Edirne Anlaşm asında razı olduğu tazm inatı ödemeyi de redde­ diyordu. Haracını, M ora’da yıllarca, kanla, peşin ödediğini düşünüyordu. Tasavvurunda G irit’in, M ora’daki kayıpları için bir karşılık olmayacağını düşünüyor ve Suriye ve Filistin’e de sahip olma fikrinde diretiyordu. Bu sırada, altı bin köylü M ısır’dan kaçıp A kka Paşası A b d u llah ’ın y a n m a sığınmıştı. M ehm et Ali k açakların kendisine teslim e d ilm e­ sini talep etti. Abdullah, bir h ü k ü m d a rın tebaası olarak O sm anlı İm p a r a to rlu ğ u n u n istedikleri herhangi bir yerinde yaşayabilecekleri­ ni açıklayarak, kaçakları iade etmeyi reddetti. M ehm et Ali bu olaydan sonra askerî bir operasyon başlattı. G ö rü n ü rd e S u lta n a sadık kalacak­ tı. Ç ü n k ü Babıali’den ziyade A kka Paşasına savaş açtığını du yurm uştu. Fakat gerçekte, A b d u llah ’a karşı başlatılan sefer bir Türk-M ısır savaşma dönüşecekti.

B irin ci Suriye Seferi (1831-33) Mısırlıların, Türklere karşı ü s tü n lü ğ ü başlangıcından itibaren k e n ­ dini hissettiriyordu. T ü rk ordusu tü m d e n bir dağılm a halindeydi. “Türk d o n anm ası N av arin o’da yok edilmişti, o rd u n u n eski organizasyonu da M ah m u t tara fın d an dağıtılm ış ve henüz yenisi k u ru la m a m ış tı” diye y a­

zar Marx. (Marx Engels, Çalışmalar, 2. Rus. Basım. Bölüm 28, s. 257) Rusya’ya karşı savaşın zayıflattığı ordu hâlâ öyleydi. M ısır ordusu ise iyi donatılm ış ve disiplinliydi. Arabistan, Sudan ve Y un anistan ’da olduğu gibi bir dizi galibiyet yazmıştı hanesine. B unun yanı sıra, askerî h arcam ala r ve tazm in atlar Babıali’yi vergileri yükseltm esi için zorluyor ve bu da kitleler arasında m em n un iyetsizli­ ğe neden oluyordu. T ürkiye’nin dö rt bir yan ın d a köylü isyanları patlak veriyordu. Arap ve T ü rk bölgelerinin halkları, Mısırlıları, kendilerini padişah yön etim ind en k u rtaraca k kişiler olarak selamlamıştı. Türkler savaşa hazırlıklı değillerdi ve tereddüt işaretleri sergiliyorlardı. Altı ay boyunca Babıali hiçbir girişim de bulunm adı. A ncak M art 1832’de zaten başlamış olan bir seferin hazırlığına h akikaten başlayacaklardı. 23 Nisan 1832’de Sultan, M ehm et Ali’yi bir asi olarak ilan etmiş ve görevlerinden azletmişti. Bu savaş ilanıyla aynı m anayı taşıyordu. M ısırlılar z a m a n f a k tö r ü n ü en iyi şekilde k u llan m ıştı. Ekim 1831’de İb r a h im Paşa bir sefer başlatm ıştı. îk i ya da en fazla üç h afta sonra, M ısır birlikleri, ciddi sayılabilecek h erhan gi bir direniş k arşılaşm adan , Gazze, Jaffa, Hayfa’yı zapt etm iş ve aynı yılın Kasım s o n u n d a da bir za m a n la r N apo lyon ’u n yo lun u kesen A k ka kalesine erişm işti. Altı aylık bir k u ş a tm a d a n so n ra (Kasım 26’d a n Mayıs 27’ye kadar) A k ka düştü. Bu esnada M ısırlıların esas kuvvetleri kuzeyde ve uzaktaydı. Türklere karşı verilen ilk savaş 8 T em m uz 1832’de H o rn s şehri y a k ın la rın d a m ey d an a gelmişti. Bu savaşta, do k u z paşa ta ra fın d a n yönetilen T ürkler ezilmişti. D ö rt b ind en fazla kişi ö ld ü rü lm ü ş veya esir d üşm üştü. Topçu s ın ıfın ın t a m a m ın ı ve u la şım la rın ı kaybetm işlerdi. M ısırlıların ise sa­ dece 100 kaybı vardı. H o rn s ’tan zaferle ayrılan İb rah im , H a m a ve Halep kentlerini işgal etti ve sonrasında A ntakya ve İskenderun arasındaki Belen Dağı geçi­ dinde o rd u su n u n başına geçti. Bu geçit O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u n u n , A nadolu ’n u n

m erkezinin

anahtarıydı ve b ura d a

T ürk

ord u su n u n

Serdar-ı Ekrem H üseyin Paşa k om utasındaki esas kuvvetleri konu şlan­ mıştı. 29 Tem m uz 1832’de İbrah im T ü rk kuvvetlerine saldırdı ve p a r a m ­ parça etti. H üseyin Paşa, o rd u su n d a n geriye kalanlarla A dana’ya kaçtı ve b ü tü n Suriye’yi Mısırlılara bıraktı. M ısır birlikleri A nadolu’ya girdi. A da n a’yı işgal ettiler ve sonra batıya doğ ru ilerlediler. Sultan, Hüseyin P aşay ı azletti ve yerine başkom utan Reşit M ehm ed P aşayı atadı. Fakat bu da, askerî operasyonların son u­ cunu etkilemedi. Savaşın üçüncü ve son belirleyici çarpışması Konya

y ak ın ların d a 21 A ralık 1832’de m eydana geldi. Türkler kalan 60.000 a d a m ın ı 30.000 M ısırlının ü stün e yolladı. İbrahim birbiri ard ına gelen çarpışm alard a olağanüstü bir liderlik sergiledi. İkiye bir gibi bir ço ğ u n ­ luğa sahip olm alarına rağm en T ürklerin etrafını sardı ve onları t a m a ­ m en yok etti. S ultanin, Konya M u h a reb esin d en sonra, hiçbir birliği kalm am ıştı. İm p aratorluğu n başkentine giden yol so nun a k ad ar açıktı. M ısırlıların öncü m uhafızları nihayet Bursa’ya girm işti ve şim di İstanbul tehdit altındaydı. Kafası k arışan Sultan yard ım için y ü z ü n ü güçlü devletlere d ön m ü ştü . Fransa açıkça M ısır’ı destekliyordu ve bu yüzden S ultan a yardım etm eyi kesinlikle reddetti. Rusya ise alenen Türkleri destekli­ yordu. İngiltere’n in d u ru m u ise karm aşıktı. M ehm et Ali’ye karşıydı, fakat Türk-M ısır çatışm asının Rusya’n ın müdahalesiyle sonu çlan m a­ sından ve nihayetinde de Rus etkisinin güçlenm esinden veya O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n , Rusya’ya bağım lı kalacak Kuzey ve Fransa’n ın bir uydusu haline gelecek olan M ehm et Ali’nin G üney’i olm ak üzere iki parçaya b ö lü nm esind en endişe duyuyordu. Dolayısıyla, İngiltere tü m gücüyle farklılıkları giderm eyi ve Britanya etkisinin h ü k ü m sü rdü ğü O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n birliğini m uhafaza etm eyi sağladı. Aslında İngiltere doğru zam anı kolladı ve S ultan a d o ğ ru d a n bir yard ım gönder­ m ekten im tin a etti. Böylesi bir d u ru m d a Babıali’nin, y ü z ü n ü yardım için Rusya’ya d ö n ­ m esinden gayri yapacak bir şeyi kalm am ıştı. Üstelik M ehm et Ali’nin başarısı Rusları da endişelendirmişti. Rusya Dışişleri Bakanı C ount Nesselrode’a göre, Rusya’nın m üdah alesinin amacı, “çıkarlarım ıza h a ­ sar verecek olan ve henüz dost sayılabilecek zayıf bir devletin çöküşüne neden olabilecek bir coup d ’état ihtim aline karşı İstan b u l’u k orum aktı. Fransızların kontrolü altındaki güçlü bir devleti b u na tercih eder m iy­ dik, işte bu, tü m so ru n ların kaynağı olurdu”. Bu sebeple Rusya, im p a ­ ratorluğun b ü tü n lü ğ ü n ü n ve S u lta n in egem enliğinin savunulm ası için m eydana çıktı. 21 A ralık 1832’de İstan b u l’daki, Rus ataşesi resmî olarak askerî y ar­ dım teklifinde bulunacaktı. General M uravyov özel bir m isyonla yola çıkmış, Boğaz kıyılarına, oradan da M ısır’a geçmişti. İskenderiye’ye 13 O cak 1833’te varm ış ve Nicolas I’in taleplerini M ehm et Ali’ye iletmişti. M ehm et Ali uzlaşıya varm ayı kabul etti. M uravyov’a, İstanb ul’a yol alan ordusunu frenleyeceği, askerî faaliyetleri durduracağı ve S u lta n in yüce otoritesini tanıyacağı sözünü verecekti.

Fakat İstanbu l’daki p anik h enüz dinm em işti. İbrah im P a ş a n ın ajan larının kışkırttığı isyanlar A nad olu’ya yayılmıştı. 2 Şubat 1833’te Mısırlılar Kütahya’yı ele geçirmişti. 3 Şubat’ta II. M a h m u t Rusya’nın yardım ı için resmî bir girişimde b u lu n d u ve 20 Şubat’ta Rus do nan m ası B oğaza giriş yaptı. 20.000 kişilik Rus seferi birliğinin karaya inişi 23 M a r t ’ta başladı. B unların k u m a n d a merkezi, S u lta n ın yazlık m eskeni­ n in de yer aldığı Boğazdaki H ü n k â r İskelesinde konuşlandı. Aynı esna­ da, bir diğer Rus birliği de, T ü rk başkentini karad an desteklemek için Tuna’ya gönderildi. Rus m üdahalesi İngiltere ve Fransa’yı ciddi biçimde alarm a geçirdi. Rusları boğazda birliklerini b u lu n d u rm a bahan elerinden m a h r u m bı­ ra k m a k için, M ehm et Ali’yi, Sultan’la b a rıştırm a sürecini hızlandırdılar. H atta b u n u inandırıcı bir şekilde ifade etm ek için, İngiltere ve Fransa, M ısır k ıyılarında o rta k bir deniz tatbikatı düzenledi. 4 Mayıs 1833 t a r i ­ hinde, Kütahya’da, Fransız ve İngilizlerin arabulucu lu ğun da Türkiye ve M ısır arasında bir barış antlaşm ası im zalandı. Aslında bu, kelim en in gerçek anlam ıyla bir barış antlaşm ası değildi. Sultan, M eh m et Ali’nin, Mısır, Girit, A rabistan ve S udan’daki h a k la rın ı onaylayan ve onu Filistin, Suriye ve Kilikya’n ın yöneticisi olarak tan ıy an tek taraflı bir ferm an çıkardı. Bu d u r u m d a M ehm et Ali, A n a d o lu ’dan çekilme ve p a d iş a h ın h ü k ü m d a rlığ ın ı ta n ım a zorunlu luğ uyla baş başa kaldı. Güçlü devletlerin isteği sayesinde Mısır, m ağlup Babıali’n in vassalı olarak kalacaktı.

Savaşın Sonuçları. Hünkâr İskelesi Antlaşması Rusya’n ın m üdahalesi II. M a h m u t ’u k u rtarm ıştı. T ahtını ve im p a ­ ratorluğunu sürdürecekti, fakat hâlâ oldukça k ritik bir durum daydı. İki ta ra f da Kütahya A n tla ş m a s ın d a n m e m n u n kalm am ıştı ve ona bir ateşkes gibi itibar ediyorlardı. Sultan, in tik a m için sabırsızlanıyordu. M ehm et Ali de bağım sızlık istiyordu. Yeni bir çatışma neredeyse kaçı­ nılm az gibiydi ve Rus diplomasisi bu d u ru m d a n faydalanm aktan geri kalmayacaktı. 8 Tem m uz 1833’te, Rus birliklerinin tahliye edilm esinin arifesinde, Türkiye, Rusya ile askerî bir m üttefikliğin oluşturulm asın ı sağlayacak ü n lü sekiz yıllık H ü n k â r İskelesi A ntlaşm asın ı imzaladı. Rusya, birliklerini “ihtiyaç d u y d u ğun da” S u lta n in y ard ım ın a gönderme ta a h h ü d ü n d e bulundu. Bu çerçevede Nesselrode “Türkiye’n in meselele­ rine askerî m üdahalede b u lu n m a k için artık yasal zem ine de sahibiz”

diye belirtecekti. Türkiye de, Ç anakkale Boğazını, t ü m ulusların savaş gemilerine, Rusya talep ettiği anda, k apatm a sözünü vermişti. 8 Eylül 1833’te, Rusya ve Avusturya arasında, im p arato rların bir gö­ rüşmesi esnasında im zalanan M ünch eng ratz Anlaşm ası H ü n k â r İskelesi A n tlaşm asın ı tam am layıcı nitelikteydi. A nlaşm a d aha sonra Prusya ta ­ rafın d an da im zalanacaktı. İm za sahibi devletler; “I. ...O sm anlı İ m p a r a to rlu ğ u n u n devam ını mevcut h a n e d a n altında desteklemek ve etkili t ü m araçları o n ların ta sa rru fu n d a kullanm ak. II.

O rta k çabayla, Türkiye’deki h ü k ü m e tin h aklarınd a, gerek geçici

bir N aiplik k u ra ra k gerekse h a n e d a n ı tü m d e n değiştirm ek suretiyle, za­ rara neden olabilecek herhangi bir teşekküle karşı çıkm ak,” t a a h h ü d ü n ­ de bulundular. Sonuç olarak, ilk gizli cüm le “II. M addenin özellikle, ... kritik ik tid a­ rını O sm anlı İm p a r a to rlu ğ u n u n Avrupa eyaletlerine dolaylı ya da do ğ­ ru d a n yaym asını engellemek için, M ısır P aşasına uygulanacağı” şartın ı koşuyordu. Fakat en nihayetinde, Britanya ve Fransız diplomasisi, H ü n k â r İskelesi ve M ünchengratz A ntlaşm alarının pratik sonuçlarını felce uğrattı. Bu a n ­ laşmalar, yine de, M ehm et A lin in planlarını gerçekleştirmesinin önünde ciddi bir engel teşkil etti ve onu, ilk Suriye seferindeki zaferinin meyvele­ rini toplam aktan m a h ru m bıraktı. Esas olarak denilebilir ki, Türk-Mısır savaşı, şeklen birleşik görünen Osm anlı İm paratorluğu çerçevesinde, iki devletin oluşumuyla sonuçlanmıştı. M ehm et Ali Mısır, Sudan, Suriye, Filistin, Arabistan, Kilikya ve G irit’tin kontrolünü sağladı ve yalnızca Anadolu, Irak ve Balkan Y arım adasının az bir bölüm ü Sultana kaldı. M ehm et Ali’nin imparatorluğu, II. M a h m u t1linkinden daha yoğun bir n ü ­ fusa sahipti, daha genişti, güçlüydii ve zengindi. D u rum , kendini çok geç­ m eden hissettiren yeni bir çatışma ihtim alinden ö tü rü endişe vericiydi.

İ b r a h i m ’in Suriye ve F ilis tin ’de R e fo rm la rı (1832-40) M ehm et Ali’n in ve Suriye’n in h â k im yöneticisi, oğlu İb ra h im ’in p o ­ litik planları daha da ileri gidecekti. İkisi de geniş bir bağım sız Arap devleti k u rm a düşündeydi. “Gerçek planı, A ra p ç a m n konuşulduğu tü m coğrafyaları içeren bir Arap krallığı k u rm a k tı” (George Antonius, Arap Uyanışı, L., H am ilton, s. 31) diye 1833’te yazar Lord Palmerston, M ehm et Ali h akk ın da. Z a m a n ın d a İb ra h im ’i ziyaret eden bir Fransız elçisi olan Baron de Boislecomte, İb ra h im ’in, Araplar arasında gerçek

bir vatanseverlik hissiyatını aşılam ak ve onları geleceğin im p ara to rlu ğ u ­ n u n mahiyetiyle tam olarak ilişkilendirm ek için Arap ulusal bilincinin uyandırılm ası ve Arap y u rttaşlığ ın ın yenilenmesi niyetini sak lam ad ığı­ nı aktarm ıştır. Baron de Boislecomte, İb ra h im ’in ayrıca, ulusal yenilen­ me fik rini de ateşli bir biçimde sav u n d u ğ u n u eklemiştir. Beyanlarında, Arap ta r ih in in ihtişam lı dönem lerine heyecanlı ifadelerle sıklıkla gö n­ derm ede b u lu n u rd u ve birliklerini kendi coşkusuyla etkilerdi. Kendi gibi düşün en ve yayılmaları için çaba sarf eden bir kadrosu vardı. Fakat A rap u lu s u n u n terk ib in in ş a rtları h en üz o lgu nlaşm am ıştı; Suriye’deki A rap burjuvazisi hâlâ çok zayıftı ve feodalizm de çö z ü lm e ­ mişti. O ldukça yetenekli bir politikacı olan İb ra h im Paşa, z a m a n ın ın gelişmiş ü lk elerin in d en e y im le rin in dikk atli bir incelem esini yap ı­ yordu. Gelecekteki gelişim eğilim lerini gördü ve b u n la rın gerçekleş­ tirilm e sin i h ızland ırd ı. Suriye de, M eh m et Ali’n in M ısırı gibi, ü lk en in merkezileşmesi, feodal keyfi y ö n e tim in ve ayrılıkçılığın tasfiyesi ve kapitalist ilişkilerin g elişim in in ön k o şu llarını y a ra tm a k için, bir dizi reform uyguladı. İb rah im ilk olarak, Suriye’yi geleceğin Arap im p a ra to rlu ğ u n u n ta ­ hıl a m b arın a d önüştürm eye çalıştı. T arım ın gerilediğini kontrol altına alm ak için, fellahlardan sabit bir vergi almaya k a ra r verdi. Keyfi feodal gaspları yasakladı ve yeni sürü lm üş toprağı yıllarca vergiden m u a f tu t­ tu. Bedevileri, göçebe yaşam tarzlarını değiştirm elerini m ecbur kılarak, terk edilm iş arazilere yerleştirdi. Böylece yeni köyler k u ru ld u ve Şam ile Halep arasındaki steplerde 15 bin çifte yakın ö k ü zü n sürebileceği bakir top raklar tarım a açıldı. M ısır idaresinin ilk iki yılında verim li H avran O v a sın d a işlenen top rak 2000’den 7000 feddana yükseldi. T ürk o rd u su ­ n u n adı her za m a n yağmacılığıyla kötüye çıkmıştı. Fakat İbrah im b ir­ liklerini T ü rk ord usu na karşı bir sefere gönderdi, dolayısıyla Suriye’deki m ah su lü n ü n tah rib a tın a bir son verdi. Vergi anarşisinin tasfiyesi sanayi ve ticaretin gelişimini teşvik etti. A rtık zanaatkârlar ve tüccarlar kendi m ülklerinin güvenliğinden h e rh an ­ gi bir kaygı duymuyordu. Türk paşalarının şantaj ve yağm alarından kork­ muyorlardı. Ödemek zorunda oldukları verginin kesin m iktarın ı biliyor ve topladıkları artık değerden geriye kalanı kullanabiliyorlardı. O zam ana dek görülm em iş bir gözü peklikle, açgözlü paşa ve derebeylerden sakla­ dıkları çürümeye yüz tutm uş hâzineleri tedavüle sokup sermayelerine ek­ lemişlerdi. G ü m rü k daireleri vergi toplayıcılarından zorla alındı ve sabit g ü m rü k vergileri getirildi. İktisadi kalkınm aya yardım eden bu politika

Suriye kasabalarının ve dış ticaretinin gelişmesine yol açtı. “Mısırlılarla ticaret yapm a özgürlüğü, lim anlara canlılık getirmişti. Örneğin, Sayda, Beyrut ve Trablus, dağlıların ipek ve zeytinyağıyla, buğday ve Avrupa m al­ larını değiştirdiği serbest pazarlar haline gelmişti. Lübnan’daki üretim en az üçte bir oranında artm ış ve denizaşırı m alların tüketim i ise ikiye k at­ lanm ıştı” diye bildirmekteydi Rus konsolosu Bazili. Ülke içindeki yollar ve Şam ile Bağdat’ı birbirine bağlayan kervan güzergâhları güvenli bir hale getirilmişti. Transit ticarette de bir artış gözleniyordu. Britanya kum aşları Suriye üzerinden M ezopotam ya ve İran ’a kadar gönderiliyordu. H indistan ve İran malları da Suriye’den ge­ çerek Avrupa’ya ulaştırılıyordu. İb rah im Suriyeli feodal beylere karşı acı­ masız bir mücadeleye girişmişti. Doğal olarak, feodal ü retim biçim ini ve onunla birlikte işleyen feodal sınıf egemenliğini o rtad an kaldıramıyordu. Fakat yine de feodal ayrılıkçılığı bitirmek, feodal yöneticilerin şahsi poli­ tik haklarını sınırlam ak ve idaresi zor senyörleri kendisine m utlak olarak itaat edecek adamlarla değiştirm ek için çaba sarf ediyordu. Lübnan’da, örneğin, İbrahim Paşa adına diğer Lübnanlı feodal beylerle savaşmaya devam eden II. Em ir Beşir’e bel bağlamıştı. Nablus’ta ise İbrah im diğer şeyhlere karşı savaşında Abdul-Hadi şeyhlerine güveniyordu. İb rah im merkezi otoriteyi sağlamlaştırıp, M ısır sınırı boyunca ü lk e­ deki idareyi yeniden düzenlemişti. Suriye, Filistin ve Kilikya altı vilayet ya da m üd ürler tara fın d a n yönetilen m üdüriyetlere (Mısır’da M ehm et Ali z a m a n ın d a n kalm a bir yönetim birimi) bölündü. H er kasabaya m e r­ kezi ik tid a rın temsilcileri (mütesellimler) atandı. Bitişik köylerin şeyh­ leri m ütesellim lerin em ri altındaydı. Her m ütesellim yerel to prak sah ip ­ leri, tüccarlar ve din a d a m la rın d a n olu ştu rulan bir d anışm a organının, meclis ya da şuranın, başındaydı. Meclislere sivil m ah kem e yetkisi de tanınm ıştı. En yüksek hu k u k i yetki, m a h k em e n in ön duru şm asın da değerlendirilen cezai ve siyasi davalarda kişisel olarak h ü k ü m veren İb ra h im ’in elindeydi. L übnan’daki ilk m atbaa 1834 yılında B eyrut’ta kuruldu. Aynı yıl İb rah im kapsam lı bir ilk ve orta öğretim program ı başlattı. T ü m Suriye’de ilkokullar inşa etti ve Şam, Halep ve A ntaky a’da ortaokullar kurdu. Öğrencilerin masrafları devlet tara fın d an k a rşılan ­ dı. Ü niform alar giydiler ve M ısır’da adet olduğu üzere sert bir askeri eğitim den geçirildiler. Eğitim faaliyetleri Arapça yürütü ldü . A m erikan gezgin George Antonius, okul idaresiyle alakalı ü nlü Clot Bey’in “gerçek bir Arap ulusal hassasiyetinin telkini için” talim atlar aldığını belirtir. (George Antonius, a.g.e. s. 40)

İbrahim , tıpkı M ehm et Ali’de olduğu gibi, T ürk paşa la rın d an bek­ lenmeyecek şekilde dinsel hoşgörüye sahipti. İbrahim , el sanatların ın ve kent ticaretin in ustası olan ve Türkler ta ra fın d an aşağılayıcı birçok sı­ nırlam aya tabi tu tu lm u ş Arap H ıristiy an larm ı kollayacaktı.

Genel Hoşnutsuzluk. Asker Atım larına Karşı İsyanlar İbrah im P a ş a n ın reform ları üretici güçlerin gelişimini teşvik etmiş, tüccarların, zan aatk ârlarm ve köylülerin d u ru m u n u kolaylaştırmış olsa da aynı şekilde Suriye’de ciddi bir biçimde rahatsızlık da yaratmıştı. Üstelik İb rah im ’in politik im tiyazlardan m a h ru m bıraktığı feodal beyler ülkede hoşnutsuzluk belirtileri gösteren yegâne grup değildi. Soygun yap­ m ak tan m en edilen bedeviler ve dağ kabileleri de oldukça m em n u n iy et­ sizdi. İb ra h im ’in reform larına karşı hoşnutsuzluk işaretleri sergilemeye başlayan köylülerin haletiruhiyelerinde keskin bir değişim vardı. O n u n askerî p lanlarının y ü k ü n ü sırtlanan bu köylülerdi. S ultanin Suriye’den yalnızca bir süreliğine el çektiğini ve yakın gelecekte bölgeyi tekrard an ele geçirmek için girişimde bulunacağını kavrayan İbrahim savunm a amaçlı birçok önlem aldı. Kaleler inşa etti, ek kuvvetlerle dağ geçitlerini güçlendirdi, toplar satın aldı ve orduyu genişletti. İb rah im bu ta h k im a t­ ları gerçekleştirmek için, ülkenin dört bir tarafınd an toplanm ış Suriye fellahlarınm emeğini zorla kullandı. Toplar da yine aynı şekilde, her yıl m em urlara daha ağır vergiler ödem ek zoru n d a kalan Suriye fellahlarının harcam alarıyla tem in edildi. Oysa İbrahim , Mısır yönetim inin ilk yılında vergileri sınırlandırm ıştı, fakat Türkiye’ye karşı savaş hazırlıkları bu politikayı değiştirmesine neden oldu. Nihayetinde, Mısır alaylarının safları, İb ra h im ’in bitm ek bilmez ve usandırıcı alım ları nedeniyle Suriye fellahları ile dolmuştu. Bu alımlar, köylü kargaşalarına ve hatta bazı böl­ gelerde geniş isyanlara neden olan özel bir husum eti doğurm uştu. 1834’te, asker alım la rm a karşı ilk b ü yük köylü ayaklanm ası Filistin’de patlak verdi ve neredeyse ülkenin ta m a m ın a yayıldı. Yahudive Tepelerine cezaland ırm a göreviyle gönderilen M ısır birlikleri yok edildi ve isyan­ cılar İb r a h im ’i Kudüs’te sıkıştırdılar. Fakat M ısır’d an M ehm et Ali’nin yönlendirmesiyle takviye kuvvetler y ardım a gelmişti. Bizzat M ehm et Ali’nin kendisi isyancılara karşı misillemeleri idare etti. 1837

yılında H avran ve A nti-Lübnan Dağı Dürzi köylülerinin bir

isyanı patlak verdi. M ısır idaresinin ilk beş yılı için H avraniler askerî hizm etten m u a f tutuldular. Bu dönem sona erdiğinde, M ısır m ak am ları

asker alm ak için talepte bulundular. H avraniler isyan başlatıp ve doğal bir kaleyi an dıran, olağanüstü bir dağ labirenti olan El Leca volkanik bölgesine mevzilendiler. M ısırlıların El Leca’ya ta a rru z etm ek için b u ­ lun duk ları tü m girişimler boşa çıktı. Kaleye girmeye çalışanlar avlan­ dı. İb ra h im El Leca’daki savaş alanına dah a b ü y ü k sayılarda eğitimli birlikler yollamaya devam etti, fakat b u n la r da kü çü k bir Dürzi köylü grubuyla baş edemedi. Bu kez de isyancıları açlıkla yenm eyi denediler, am a köylüler yine de teslim olmadı. İb ra h im su k u y u ların ı patlattı ve içlerini cesetlerle doldurdu. Dürziler bu b u lan ık suyu içtiler. Dolayısıyla El Leca’d an ancak İb ra h im ’in suyu zehirlemesiyle çıktılar. Fakat hâlâ teslim olmuş değillerdi. E traflarındaki kuşatm ayı kırarak , so n u n d a 1838 so nb ah a rın d a yenilip bozg una uğratılacakları A n ti-L ü b n a n in yam açla­ rın d a Mısırlılarla savaşa devam ettiler.

B ağım sızlık Meselesi. Babıali’yle Yeni Bir Çatışma 1833 Kütahya A n tla ş m a s ın ın yarattığı belirsiz ve m uğlâk d u ru m M eh m et Ali için ciddi bir endişe kaynağıydı. K a z an ım larm ı resm î ola­ rak garantiye alm ak, ik tid a rın ın devam lılığını sağlam ak ve M ısır’ın b a ­ ğımsızlığını m eşru laştırm ak onun için önemliydi. M ehm et Ali yıllarca uçsuz bucaksız nü fuz alanlarında tevarüs eden h a k la rın ın tan ın m ası için baskı yapmıştı. 1834 yılında, Batılı güçlerden ve 1836-37’de de doğ­ r u d a n Babıali’den, M ısır’ın bağımsızlığı meselesi ve tevarüs hak ları k o ­ n u s u n d a bir karar talep etti. Fakat bu çaba sonuçsuz kaldı. Batılı güçler her za m a n k i gibi Babıali’n in yan ın d a yer aldı. Bu desteği hisseden Sultan im p ara to rlu ğ u n u n b ü y ü k bir b ö lü m ü n ü bırakm aya meyil vermedi. Son bir çare olarak, M ısır Paşalarının diğer bölgeleri Babıali’ye geri v erm e­ si şartıyla, M ehm et Ali’n in yalnızca M ısır üstü ndeki tevarüs h aklarını onayladı. Babıali’nin barışçıl bir uzlaşmaya yanaşm am ası Türk-M ısır ilişkile­ rini bir kez daha gerdi. Üstelik bu d u r u m gitgide ciddi bir so run a d ö ­ nüşmekteydi. Arap ülkelerinde, özellikle M ısır’da, h alkın u yanan ilgisi M ehm et Ali’n in tarafındaydı. 1838’de, Kahire uleması M ısır’ın b ağ ım ­ sızlığını kabul eden planları tam am ıy la desteklediklerini açıkladılar. Fakat Batılı güçler, özellikle İngiltere, bu meseleye karşı d ü şm anca bir tavır benim sedi. Zaten İngilizler, M ısır’ın g ü c ü n ü n artışını kaygıyla izli­ yordu. Ç ü n k ü Mısır, Britanya’n ın D o ğ u ’daki kıyı bölgelerinde egem en­ lik k u rm a s ın ın ö nün de ciddi bir engel teşkil ediyor, Basra Körfezindeki

d u ru m u için bir tehdit ve Britanya’n ın em peryal iletişim ve ticaretinin gelişimi için de temel bir ayak bağı oluşturuyordu. Ünlü İngiliz-Türk Ticaret Antlaşm ası 16 Ağustos 1838’de im zalanm ıştı. Bu antlaşm a İngiltere açısından oldukça avantajlıydı ve O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u dış güçler açısından bir tarım sal ve h a m m adde tedarikçisi haline d ö n ü ş ­ tü rü lm e s in in yolunu inşa ediyordu. Antlaşma, güm rü k lerd e gerçekle­ şecek bir artış karşılığında, çeşitli h am m addelerin ticaretin üzerindeki O sm anlı hâzinesi tekelini ortad a n kaldırıyordu. Böylece Britanya ih r a ­ catçıları, h am m addeleri düşük fiyatla d o ğ ru d a n üreticiden ya da ticari temsilcileri vasıtasıyla satın alıp hâzineyi yağmalıyordu. Britanya burjuvazisi an tla ş m a n ın , M eh m et Ali’n in bölgesi de dâhil, tüm

O s m a n lı İm p a r a to r lu ğ u n u

kapsam ası için baskı yapıyordu.

M eh m et Ali’nin tekellerini k u m a n d a ederek, M ısır p a m u ğ u n u , Suriye y ü n ü n ü ve ipeğini d ü şü k fiyatlard an alm ayı u m u t ediyordu. Aynı şe­ kilde, F ran sa’n ın h â k im olduğu Suriye ve M ısır ithal p az a rla rın ı da ele geçirm ek niyetindeydi. Fakat M eh m et Ali an tlaşm a ş a r tla r ın ın kendi bölgesinde de geçerli olm asına ta m a m e n karşıydı. M eh m et Ali ayrı­ ca İng iltere’n in Fırat üzerin d e bir İngiliz suyolu k u r m a p la n la rın a da (kervanlarla ya da özel olarak yapılm ış bir k analla Asi Irm ağ ı ağzından F ıra t’a ve a k ın tı boyu n ca F ırat’tan Basra’ya m al ve posta taşınm ası için) karşıydı. Bir diğer itirazı ise Süveyş k ıstağ ın d a (kıstak: y arım adayı k a ­ raya bağlayan iki yanı su k ara parçası -çev.) bir kanal inşası için geliş­ tirilen çeşitli tasarılaraydı. M ehm et Ali’nin N ecid’i yeniden ele geçirmesi ve Basra Körfezi ve

Güney

A rab istan’da

Britanya’nın

yayılmasıyla

sorun

yaşayan

M ısırlıların Basra K örfezinde gözükmesi İngilizleri rahatsız etti. Batılı güçlerin Yakın D oğu’da hegemonya için mücadele etme üzerine k uru lu ana politikası, özellikle İngiltere’n in Fransa ve Rusya’nın k on um ların ı zayıflatma arzusu, o rtad ak i anlaşmazlığı iyice derinleştirdi. Fakat bu es­ nada Fransa Cezayir’in b ü yü k bir b ö lü m ü nü ele geçirmiş ve Suriye ve M ısır’da, M ehm et Ali’nin müttefiki olarak baskın bir pozisyonu işgal et­ mişti. M ehm et Ali’ye karşı savaşarak Britanya, S ulta n in d u ru m u n u g ü ç­ lendirm e ve güç dengesini kendi lehine d ö n d ü rm e u m u d u n u taşıyordu. Bu yolla Flünkâr İskelesi A ntlaşm ası’m etkisizleştirme ve aynı zam and a Rusya’n ın Türkiye üstün deki etkisini sıfıra in dirm e niyetindeydi. T ü m bu nedenler, İngiltere’nin M ehm et Ali’yi o rtad a n k ald ırm a ve Türk-M ısır anlaşm azlığında bir uzlaşıyı engelleme k a ra rın ı harekete geçirdi. M ısır’ın bağım sızlığını tanım aya itiraz eden İngiltere, resmî

olarak M ünchengratz A n tlaşm asın ı im zalam adığı halde, O sm anlı İm p a r a to rlu ğ u n u n b ü tü n lü ğ ü n ü n d ö rd ü n c ü g arantö rü olarak davrandı. D ört süper gücün desteğini hisseden Türkiye hararetle savaş hazırlığı yapmaya koyuldu. Suriye sın ırınd a y oğunlaşan 100.000 kişilik bir o rd u ­ yu seferber etti. İngiltere Türkleri destekledi ve savaşmaları için teşvik etti. Bu davranışlar silahlı bir çatışmayı kaçınılm az kılmıştı.

ikin ci Suriye Seferi T ü rk birlikleri 21 N isan 1839’da F ırat’ı geçip M eh m et A li’n in bölge­ sini ele geçirdi. Fakat N izip ’teki ilk belirleyici savaşta t a m a m e n b o z g u ­ na uğradılar. Savaş 24 H a z ira n 1839’da yeniden başladı. İb ra h im Paşa k o m u ta s ın d a k i M ısırlılar h â k im mevzilere k o n u şlan d ılar ve T ürkleri y u k a r ıd a n görüp ateşe başladılar. Bir saatlik savaşın s o n u n d a Mısırlı topçu sınıfı T ü rk b a ta ry a la rın ın sesini kesmiş ve İ b r a h im ’in asi bir saldırıyla T ü rk o rd u s u n u n kad e rin i belirleyen süvarilerine bir yol aç­ mıştı. T ü rk başkenti yedi yıl içinde ikinci kez İ b r a h i m ’e açılıyordu. 30 H a z ira n 1839’da, Nizip ç a rp ış m a s ın d a n altı g ü n sonra, Sultan II. M a h m u t ölecekti. İki hafta sonra da A h m e t Fevzi Paşa k o m u ta s ın d a ­ ki O sm an lı d o n a n m a s ın ın ta m a m ı M eh m et A li’n in ta ra fın a geçecek­ ti. G uizot “T ürkiye üç hafta içinde egem enliğini, d o n a n m a s ın ı ve o r­ d u su n u k a y b e tm işti” diye yazar. M ısır bir kez d ah a galipti. İb ra h im yine de, İ s ta n b u l’a karşı bir sefer başlatm a n iyetinde değildi. Babasının ve F ransızların sözü d o ğ ru ltu s u n d a d av ran arak , kendisini Urfa ve M araş’ı işgal etm ekten alıkoydu. M ısırlılar, Rusya’yı yeni bir m ü d ah ale için provoke etm e a rz u s u n d a o lm a d ık la rın d a n Torosları geçmediler. H atta İb ra h im b u n u n yerine Babıali’yle anlaşm aya v a rm a k istiyordu. Kendisini, M eh m et Ali h a n e d a n ın ın tevarüs h a k la r ın ın M ısır ve kendi to p ra k la rın d a tanın m asıy la s ın ırlam ak için hazırdı. Babıali’n in yenil­ gisi, İ b r a h i m ’in sunabileceği h erh an g i bir şartı kabul etm e h u s u s u n d a razı o lm asını sağlamıştı. Bu, elbette, İngiltere ve M ünchengratz A n tlaşm asın ı im zalayan güç­ lerin u m d u ğ u bir sonuç değildi. M ısır’ın a r ta n gücünü hesaba k a tm ad ık ­ ları belliydi. 27 Tem m uz 1839’da, refahı içinde kendi çıkarlarının etkile­ rini erteleyerek, o nların onayı olm aksızın alınm ış tü m kararlarını askı­ ya alması için Türkiye’ye o rtak bir nota sundular. Bu nota M ısır karşıtı dört güç bloğu (İngiltere, Avusturya, Prusya, Rusya) ve ayrıca kendisini M ısır’ın m üttefiki ve dostu olarak gösteren Fransa ta ra fın d an im zalandı.

Fransa, kendisine d ö n ü k bir izolasyonu k ırm a k ve Fransız burjuvazisi­ n in M ısır ve Suriye’deki çıkarlarını m uhafaza etm ek için güçlü devlet­ lerle ittifak halinde olmayı uygun görm üştü. T ü rk iy e’n in ve M ıs ır’ın k aderi ü s tü n e Batılı güçlerin m üzakeresi bir yıl k a d a r sürdü. Fransa, barışçıl bir uzlaşıya v a r m a k ve M eh m et A li’ye M ısır ve Suriye’n in verasete dayalı p aşalığını verm ek için Batılı güçle­ re baskı yaptı. A v ustury a ve Prusya, M ısır’d a n ve Suriye bölgesinden feragat etm eyi kabul ettiler. H ü n k â r İskelesi A n tla ş m a s ın ı ve s ta tü ­ koyu s ü rd ü rm e k için kaygı du y an Rusya bölgesel meselelere kayıtsız kaldı. İngiltere ise Suriye’yi, M e h m e t Ali’den zorla alm a niyetindeydi. M üzakereler ara v erm ek sizin dev am etti. L o n d ra’da to p lan an D aim i B üyükelçiler Konferansı Şark M eselesini görüşecekti. D iplo m atlar ve gazeteciler Şark krizi üzerin e yaygaralar koparıyordu. Fakat u n u t t u k ­ ları şey, b u k riz in o n la rın k en di eseri olduğu ve o n la rın m üd ahalesi olm asa Türkiye ve M ısır a ra s ın d a k i t ü m fa rk lılık ların giderileceğiydi. M ısır-karşıtı koalisyonun gıyabında hareket eden Fransa, Mayıs 1840’ta M ısır ve Türkiye’yi, S u lta n in M ehm et Ali’n in M ısır ve Suriye’nin verasete dayalı h ü k ü m d a rı olarak tanıyacağı bir antlaşm a im zalam aya ikna etti. Fakat Batılı güçler bu antlaşm ayı baltalamaya karar vermişti. Suriye ve Filistin’deki hoşnutsuzlukları bah a n e ederek M ısırlılara karşı birçok isyanı körüklediler. Öyle ki, 1840 M ayıs’ındaki Lübnan ayaklan­ ması korku nç olacaktı. Olayın tanığı olan Bazili; “L ü bn an’ın H ıristiyan ların yaşadığı böl­ gelerinde isyancıların hiddetle k ö p ü rd ü ğ ü n ü ” yazmaktaydı. Birkaç bin dağlı, yarısı silahlı diğer yarısı da kazm a küreklerle, Beyrut’u ele ge­ çirm ek amacıyla dağlard an ta a rru z d a bulunuyorlardı. Bunlar, kaleden saçılan bir ateş setiyle karşılanacaklardı, fakat bu araziyi bir zırh gibi k ullan an dağlılara hiçbir zarar veremeyecekti. Bütün m u h iti ele geçirip askerleri öldürm eye başlam ışlar ve özel m ülklere d o k u n m a d a n devlete ait m ülkleri yağm alam ışlardı. Beyanlarında, M ısırlılara kin kusarak, S u lta n a bağlılıklarını ta a h h ü t ediyorlar ve Kitab-ı M u k a d d e s in t e rim ­ leriyle, M ehm et Ali’yle İb rah im P aşay ı seçilmiş insan lara zulüm eden firavun ların m uh terem varisleri olarak görüyorlardı. İbrahim , dü zg ü n örgütlenem em iş olan ve esasen L ü bnan’ın H ıristiyan bölgeleriyle sınırlanm ış isyanı kolaylıkla bastırdı. Dağ köylerini y ağm a­ layıp yaktı ve ayaklanm a önderlerini Sennar (Sudan)’a sürdü.

Batılı Güçlerin Müdahalesi Lübnan isyanının yenilgisi Batılı güçlerin aleni müdahalesiyle aynı zam ana denk gelmişti. Lond ra’daki Temsilciler M üzakeresi 1840 ya­ zında, Şark M eselesinin uzlaşısı koşulları üzerinde bir anlaşm aya var­ dı. İngiltere, Avusturya, Prusya, Rusya ve Türkiye, 15 Tem m uz 1840’ta M ehm et Ali’nin ve bölgesinin kaderini belirleyen bir antlaşm a im zala­ dılar. Londra A n tla şm a sın ın sonucu Britanya diplom asisinin m u azzam bir başarısıydı. Rusya hareketlerinde sınırlandırılm ıştı. Fransa ta m a m e n izole edilm iş ve İngiltere ise üzerine titrediği rüy a la rın ın gerçekleşmesi­ ne d aha da yaklaşmıştı. Diğer üç gücü n desteğini ve M ehm et Ali’ye karşı y ü rü tü len savaşın d enetim ini garantilemişti. 1840 senesinin Ağustos 19’u n d a güçler, M ehm et Ali’den aşağıda özetlenen Londra A n tla ş m a s ın ın şartların ı kabul etm esini talep ettiler: 1- M ehm et Ali M ısır paşalığını alacak. 2- Filistin’in (Akka paşalığı) yö netim ini alacak. 3- Diğer b ü tü n bölgeleri S u lta n a geri verecek. 4- Eğer on g ü n içerisinde anlaşm aya varm azsa yalnızca M ısır’ı ala­ bilecek. 5- Bir sonraki on g ü n içinde de dik başlılıkta ısrar ederse, Batılı güç­ lerin birleşik müdahalesiyle devrilecekti. M eh m et Ali Batılı güçlerin ü ltim a to m u n u geri çevirdi ve “kılıçla k a z a n ıla n d a n anc ak kılıçla vazgeçilir” niyetini belirtti. Cevap olarak İngiltere ve A vusturya, T ü rk iy e ’yle berab er askerî operasyona başla­ dı. Britanya ve A vusturya filoları Suriye’de g örü n d ü . Filolar, deniz savaşlarında ilk kez k u lla n ıla n b u h arlı gem ileri de b a rın d ırıy o rd u . 11 Eylül 1840’ta, Charles N apier k u m a n d a s ın d a k i bir filo, d a h a ö n ce sin ­ de İngiliz ve A v usturyalIların dağlılara silah, p ara ve eğitm en sağla­ dığı B ey ru t’a çık a rm a yaptı (1500 Britanya ve 7000-8000 T ü rk askeri). T ü b n a n ’da M ısırlılara karşı yeni güçlerle desteklenen isyanlar patlak vermişti. M ısır ordusu zor d u ru m a düşm üştü. M ehm et Ali, F ransa’n ın y ar­ d ım ın d a n m edet u m m u ştu , fakat Fransa k ın ın d a k i kılıcını tu tm a k ­ tan başka hiçbir şey yapmadı. Fransız b asın ın ın kavgacı kam panyaları İııgilizleri etkilem edi bile. Fîükümet, M ısır’a silahlı bir y ard ım ın geniş bir Avrupa savaşma yol açacağını biliyordu. B unun yanı sıra, Fransa Ren N eh rin de PrusyalIlarla ve denizlerde de İngilizlerle tek başına savaşmak z o ru n d a kalacaktı. Avrupa savaşı riskine atılm aktansa, M ısır’ı y ü z ü ş ­

tü bırak m aya k arar verdi. M art 1840’ta, F ransa’da h ü k ü m e t Mısırla bir birlik o luşturm a ve tutarlı olma kon u su n d a direten Thiers tara fın d an devralındı. 8 Ekim 1840’ta Thiers, Batılı güçlere, M ehm et Ali’n in defedilm esine göz yu m m ayacağı uyarısında b u lu n d u ğ u teh d itk âr bir m ek ­ tup gönderdi. Fakat üç hafta sonra, 29 Ekim 1840’ta istifa etti. Soult ve G u izo t’u n yeni kabinesi M ısır için bir savaş y ü rü tm e niyetinde değildi, aksine M ehm et Ali h u su su n d a Batılı güçlerle bir anlaşm aya varm ayı ive­ dilikle istiyordu. O

esnada, İb ra h im ’in k o n u m u gittikçe güçleşiyordu. İb rah im ve k u v ­

vetleri b ü tü n Suriye’ye dağılm ıştı ve h astalıktan ve yetersiz beslenm eden zarar görüyorlardı. Karşılıklı bir ateşle kapana kısılmışlardı. Gerillalar iletişim ağlarını kesmeyi başarm ıştı. Britanya kara ekipleri ve isyancı­ lar M ısır ordusun a ağır darbeler indirirken, İngiliz-Avusturyalı filo da ablukaya aldığı lim anları ve Suriye kıyılarını b o m b a rd ım a n a tutuyordu. İlk birkaç hafta içinde, Britanya d o n a n m a s ın ın da yardım ıyla isyancılar Suriye kıyılarında Cübeyl, B atrun, Sur, Sayda ve Hayfa’yı ele geçirdiler. Ele geçirilen kasabalardan ülkenin kalbine d oğ ru yeni silah sevkiyatları yapılıyordu. 10 Ekim 1840’ta, İ b r a h i m ’in kuvvetleri, Beyrut y a k ın la rın d a gö re­ ce b ü y ü k bir savaşla, isyancılar ve N a pier’in k ara bölükleri ta ra fın d a n b o z g u n a u ğ ratılm ıştı. M ısırlılar L ü b n a n ’ın kıyı ve dağlık bölgelerinden çekilmeye m ecb u r bırakıldılar. Beyrut, Lazkiye ve İsk e n d eru n d ü şm an tara fın a geçmişti. M eh m et Ali’n in m ütte fik i II. E m ir Beşir, İngilizlere teslim olm uş ve M alta’ya sü rg ü n e gönderilerek yerine Britanya safında savaşan k endi ku ze n i Kasım getirilm işti. M ısırlıların en önem li k a ­ lesi olan A k k a bir m ü d d e t d enizd e n b o m b a la n d ık ta n sonra, 3 Kasım 1840’ta düştü. K üçük bir İngiliz bölüğü şehri ele geçirm iş ve K ud üs’e d o ğ ru ilerlemeye başlam ıştı. M ısır karşıtı isyanlar F ilistin’e de sıçra­ m ıştı. Celile, Nablus, H e b ro n ve Suriye’n in gün ey kısım larıyla, Beka ve A n ti-L ü b n a n ’a k a d a r yayılmıştı. D aha so nra k i direnişler faydasızdı.

Mehm et A li’nin Teslim Olması Napier

kom utasındaki

Britanya

donanm ası,

Kasım

1840’ta

İskenderiye’ye yaklaştı. Napier, M ehm et Ali’yi, Mısır d o n a n m a sın ın ana üssüne ateş açmakla tehdit ederek, bir ültim atom sundu.

Suriye isya­

nı, M ısır o rd u su n u n Suriye ve Filistin’de yenilmesi, F ransa’nın konum u ve bizzat M ısır’ı tehdit etmesi M ehm et Ali’n in çelik iradesini sarsmıştı.

D ü n y a n ın dört b ü y ü k gücüyle baş edemeyeceğini anladı ve N apier’in şartlarını kabul etti. 27 Kasım 1840’ta, M ısırlılar Napien’in s u n duğ u antlaşm ayı Britanya silahların ın gölgesinde imzaladılar. M ısır paşalığının h a n e d an lık (vera­ sete dayalı) yapısını garantiye alm ak için M ehm et Ali, Suriye ve Filistin’i tam am ıy la boşaltm ayı ve ele geçirdiği T ürk d o n an m asın ı iade etmeyi ta ­ a h h ü t etti. Suriye ve Filistin’in derhal boşaltılm ası e m rin i verdi. İb rah im Paşa ve kuvvetleri 29 A ralık 1840’ta Şam ’ı b ıraktılar ve güneye doğru y ö ­ neldiler, bu esnada Britanya da K udüs’ü işgal etm iş ve geri çekilen Mısır o rd u s u n u n ö n ü n ü kesmişti. B u ndan ö tü rü İbrahim , Mavera-i Ü rdü n stepleri ve çölleri ü zerind en geri çekilm ek z o ru n d a kalm ıştı. Sefere k atı­ lan 60.000’den fazla M ısır askerinden yalnızca 24.000’i Gazze’ye ulaşa­ bilmişti. Diğerleri yolda açlıktan, susuzluktan, soğuktan, h astalık tan ve gerilla bask ın ların d a n ö tü rü telef olmuştu. M ısır Meselesi 1 H aziran 1841’de özel bir Hatt-ı H ü m a y u n ile Batılı güçler arasındaki u z u n görüşm elerden sonra k arara bağlandı. M ehm et Ali, M ısır ve S udan’ın verasete dayalı paşalığını edindi fakat S ultana Suriye, Filistin, Kilikya, Arabistan ve G irit’i geriverdi. O rd u su n u 18.000 kişiyle sınırlandırdı. O rd u su n a yeni generaller a tam a k ta n ve savaş gem i­ leri inşa etm ekten m a h r u m bırakıldı. Türkiye’ye d o n an m asın ı iade etti. P a d iş a h a bağlı oldu ğun u ve onu n hâzinesine b üyü k m eblağlarda vergi vermeyi taah h ü t etti. M a r x in da ifade ettiği gibi, Batılı güçler M ısır o r­ dusu ve d o n an m asın ı yenilgiye u ğ ra ta rak “‘sarılı bir sarığı’ gerçek bir başla değiştirm ek için... yalnız adam ı aciz kıldılar” (New York Daily Tribune, 25 Tem m uz 1853) M ısır’ın bağımsızlığı için yapılan planlara oldukça ciddi bir darbe indirm işlerdi ve M ısır’ın bir Britanya sömürgesi haline d ö n ü ştü rü lm esin d en sorum luydular. Usulen M ısır’ın Babıali’ye bağımlılığı güçlendirildi, fakat gerçekte Babıali M ısır’ı 1841’de kaybet­ mişti. Bütünüyle Britanya’n ın kontrolü altına girmişti. O z a m a n d an sonra, M arx ve E ngelsin de belirttiği gibi, “M ısır hiç kimseye olmadığı kadar Britanya'ya b ağlan m ıştı”. (New York Daily Tribüne, 7 Nisan 1853) Kil Vadisini kontrolü altına alarak, İngiltere aynı za m a n d a Boğazlara sıçrayabileceği bir atlam a tahtası kazanm ıştı. Sonrasında, 1841 yılında süresi dolan H ü n k â r İskelesi A ntlaşm asın d ak i ısrarını da devam et­ tirmeyecekti. B unun yerine, beş Avrupa gücü ve Türkiye 13 Tem m uz 1841’de, Londra’da, İstanbul ve Ç anakkale B oğazlarının Rusya’n m k ile r de dâhil tü m savaş gemilerine kapatılacağı yeni bir Boğazlar Antlaşması imzaladılar.

B Ö L Ü M IX

T a n z im a t D ö n e m in d e L ü b n a n , S u r iy e VE F İL İS T İN (

1840- 70)

Dünya Kapitalist Pazarında Arap Ülkeleri Britanya’n ın m üdahalesi ve M eh m et Ali’n in 1840 y ılın da silah b ırak ­ ması Arap ülkelerinin tarihinde, yabancı serm ayenin hızlıca yer edindiği yeni bir dön em in başlangıcını işaret ediyordu. Bu dönem, Arap ülkeleri­ n in kolonyal ve ekonom ik esaretinin başlangıcı olarak da düşünülebilir. Tekelci sermayenin oluştuğu ve h a k im hale geldiği bir so nraki tarihsel aşam a ise sürecin tepe noktasına, yani Arap ülkelerinin birer koloniye dönüşm esine tanık lık etti. 1838

İngiliz-Türk Ticaret A n la şm a s ın ın M ısır ve Suriye’ye u ygu lan ­

ması, Britanya ve diğer kapitalist ülkelerin m alların a Arap pazarlarını adeta sunm uştu. 1840 ve 1850 arasında, O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u n a it­ hal edilen yalnızca Britanya m alların ın m ik ta rın d a üç kat artış olm uştu (£1,440,000 den £3,762,000’e). Avrupa m alların ın akışı, eski sanayi m e r ­ kezlerinin çöküşü ve el yapım ı yerel endüstrilerin mahvıyla sonuçlan­ mıştı. Bu ayrıca, Avrupa fabrikasyon ü rü n le rin in karşısında tu tu n am ayan ulusal im alatların gelişimini de sekteye uğratacaktı. B ununla b ir­ likte, dış ticaretin gelişimi ticaret yapan şehirlerin yükselişine ve k o m p ­ rado r bu rjuvazinin güçlenm esine de neden olm uştu. İletişim araçları­ n ın gelişimi de bu süreçten payına düşeni alacaktı (Süveyş Kanalının, İskenderiye L im a n ın ın ve Beyrut Şam arasında yol yapılması). Yabancı serm ayenin baskısı altında Arap ülkelerindeki ta rım bir m eta k arakterine b ü rü n m ey e başladı. Sınırlı sayıda ticari ü rü n ü n ü re til­ m esinde uzm anlaşm aya başlandı. M ısır’da bu, p a m u k ve şeker kam ışıy­ dı, Suriye ve Filistin’de pam uk, tahıl ve yün, L übnan’da ise h a m ipekti. Fakat m eta ü re tim in in artm ası kapitalist ilişki b içim inin k u ru lm asın a

neden olm am ıştı. Köylüler dünya kapitalist p azarına bağım lı hale gel­ m işti ve fakat aynı za m a n d a feodal beye de bağım lılığını sürdürüyordu. Arap ülkeleri, dünya kapitalist p az arına Avrupa endüstrisi için t a r ı m ­ sal ve h a m m adde te d arik ederek dâhil olm uştu. İktisadi ilişkiler, bizzat bu ülkelerin endüstriyel sermaye ta ra fın d an s ö m ü rü lm esin in bir işareti olan eşitsiz m übadele üzerine k uru lm u ştu . 1856’da yabancı sermaye, esas olarak M ısır ve Türkiye’ye verilen k re ­ diler biçim inde ve iletişim araçlarının inşası şeklinde sermaye ihraç e d e­ rek Arap ülkelerini köleleştirmeye koyuldu.

G ü lh a n e H a tt ı H ü m a y u n u Yenilik işaretleri bizzat T ürkiye’de de gözükm eye başlamıştı. Küçük bir ulusal burjuvazi tabakası, ki henüz sadece ticariydi, doğuyordu. Taşradaki feodal ilişkiler çöküyordu. Kapitalist ilişkilerin Türkiye’den daha erken başladığı T ü rk yö netim in deki Balkanlarda, ulusal b a ğ ım ­ sızlık hareketleri yeşeriyordu. Y unanistan ve Sırbistan zaten O sm anlı İm p a r a to rlu ğ u n d a n kopm uştu. İm paratorluğu ve p ad işah ın otoritesini tam am en çökm ekten k u r t a r m a k için feodal ve b ü ro k ra tik yönetici sı­ nıfın ileri görüşlü d ah a çok üyesi yeni reform planları çizmek üzere işe koyuluyordu. II. M a h m u t’u n reform larının tek başına im paratorluğu ku rtaram ayacağını, b u n lara ek olarak yeni ve dirayetli değişimlere ih ti­ yaç d u y u ld u ğ u n u n farkındaydılar. Yeni reform ların öncüsü liberal ve Batılı biri olan Dış İlişkiler Bakanı Reşid P aşaydı. P ro g ra m ı oldukça alçakgönüllüydü. Feodal ü re tim biçi­ m ini tehdit etm iyor ve p ad işah ın m utlak g ü c ü n ü ta m a m e n m uhafaza ediyordu. Filhakika bu, bir tarafta yaşamaya devam eden p ad işah ın feodal-teokratik monarşisiyle, öte tarafta gelişen ticaret burjuvazisi ve li­ beral görüşlü top rak sahiplerinin uzlaşması için yapılan bir girişim den fazlası değildi. D aha önceden de olduğu gibi yönetici sınıfın çıkarları üzerine k u r u ­ lu bir girişim olduğundan, T ü rk burjuva u n s u rla rın isteklerinin gözle g ö rü n ü r şekilde arttığını yansıtıyordu. T ürklerin M eh m et Ali’n in b ir­ likleri ta ra fın d an yenilgiye uğratılm ası, Babıali’yi yeni reform ların acil gereksinim i h a k k ın d a ikna etm işe benziyordu. Nizip savaşından ve II. M a h m u t’u n ö lüm ü n d en d ört ay sonra 3 Kasım 1839’da, yeni padişah Sultan A bdülm ecid (1839-61), şehrin ileri gelenlerini, yabancı diplom at­ ları ve tüccar sınıfının temsilcilerini sarayına davet etti (Gülhane). Bu

toplantıda G ülhane Hatt-ı H ü m ay u n u olarak bilinen m anife sto nun içe­ riği okundu. M anifesto Tanzimat-ı Hayriye olarak bilinen, ki O sm anlı İm paratorluğu tarih in d ek i b ü tü n reform cu dön em Tanzim at ism ini al­ mıştı, reform prog ram la rı öne sürüyordu. Manifesto: “T ü m dünya bilir ki, O sm anlı İm p a r a to rlu ğ u n u n ilk yıl­ larında m eşh ur K u r a n ve İm paratorluk ku ra lla rın a herkes uym uştu. Bu nedenle, devletin güçlendiğini ve zenginleştiğini ve hiçbir istisnası ol­ m aksızın tü m halk ların en yüksek seviyede bir refah içinde yaşadığını” beyan ediyordu. E konom ik ve sosyal şartların dayattığı reformlar, m anifestoda O sm an lı İm p a r a to rlu ğ u n u n eski ku ra la rın a ve k u ru m la rm a , yani “al­ tın çağm a”, geri dönüş olarak tasvir ediliyordu. Ayrıca m anifestoda “son 150 yılda insanların, çeşitli nedenlerle, kutsal kuralları ve on lard an t ü ­ retilen kuralları incelemeyi terk etm iş olduğu ve İm p arato rluğu n eski güç ve ih tişa m ın ın zayıflık ve fakirliğe dönüşm üş olduğu” belirtiliyordu. Böylece manifesto, “iyi y önetim in bereketini yeni k u ru m la r aracılığıyla İm p aratorluğu n dört bir y a n m a yaym a” sözünü veriyordu. Yeni k u ru m la r aşağıdakileri sağlayacaktı; 1- H a lk ın hayatının, o n u ru n u n ve m ü lk ü n ü n d in ine bakm aksızın k o ru n m asın ı 2- Vergi m ik ta rla rın ın belirlenm esinin ve to p lanm asının d oğ ru bir yöntem ini 3- Askere alım ların ve hizm et d ön em lerin in d ü ş ü rü lm esin in doğru bir yöntem ini Herkesin hayatının vali ve paşaların sınırsız keyfi gücüne bağlı ol­ duğu O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n d a kişi ve m ü lk dok unu lm azlığ ına dair verilen bir güvence ehem m iyetini gösterirdi. Mülkiyet h a k k ın ı güvence­ ye almakla, G ülhane Hatt-ı H ü m a y u n u burjuva b irik im in in koşullarını yaratm ıştı. Bu garanti dinsel ayrım yapm adan herkese uygulanm ıştı. Bu nokta özellikle önem arz eder, çü n k ü im parato rluk tak i burjuvazi diğer m illetlerden m üteşekkildi ve zulm e uğram ış H ıristiyan d in ine m e n s u p ­ tu; Türkiye’deki Erm eniler ve Yunanlılar, Suriye’deki Arap H ıristiyanları ve Ermeniler, L ü bnan’daki M aruniler, M ısır’daki Kiptiler gibi. Manifesto, kişi ve m ü lk dokunulm azlığı sağlam ak için somut ölçüt­ ler belirtm işti. Somut olarak, açık m ahk em elerin getirilm esini (kutsal h u k u k u m u z a göre her zanlı so ru ş tu rm a yapıldıktan sonra aleni olarak yargılanacaktır ve do ğ ru h ü k ü m ler verilm eden hiç kim se bir başkası ta ra fın d an zehirlenerek veya diğer yollarla öldürülemez) bir suçlunun

m a lların ın m üsadere edilmesi şeklindeki eski uyg u lam an ın yasaklan ­ m asını (her suçlu b ü tü n m ülkiyet türlerine sahip olabilir ve herhangi bir engellemeyle k arşılaşm adan tasarru fta bulunabilir. Bu yüzden, örneğin, suçlunun m asu m olan varisleri yasal h a k la rın d a n m a h r u m b ırakılm ay a­ cak ve suçlunun m ülk ü n e zorla el konm ayacaktı) ve k a n u n la rı d üze n le­ m ek için yasal bir d an ışm a meclisi toplanm asını kararlaştırm ıştı. Sabit vergi o r a n la n ve sabit bütçe uygulam asına geçildi ve vergi y ü ­ k ü m lü lü ğ ü n ü n başkasına devredilmesi (iltizam) ile iltizam dakine b e n ­ zer bir aşırılığa yol açan, idari yetkilerin satılması dü zenine son verildi. Herkes için m ecburi askerî h izm et ve düzenli askere çağırm a uy gu­ lam aları başlatıldı. Askerlik süresini 4 ya da 5 yıla indirgeyen ve askerî hizm eti, bölgelerdeki nüfus o ra n la rın a göre sabitleyen askere alım k a n u ­ nu ilan edilmişti.

T anzim at’ın İlk D önem Reform ları Ölçülülüğüne ve uzlaşıcılığına rağm en G ü lhan e Hatt-ı H ü m a y u n u en gerici feodal beyler, saray m ensupları ve dinî otoriteler arasından güçlü bir m uhalefetle karşılaştı. M anifestoyu im zalam ak z o ru n d a bırakılan Sultan A b dülm ecid’in kendisi de, planlanan reform ları onaylam adığı­ nı gizlemiyordu. T an zim at’ı kendi isteğine karşı olm asına rağm en kabul ettiği bir uzlaşı olarak görüyordu ve fırsat b u ld u ğ u n d a uygulam alarını engellemek için gü cün ü k u lla n m a k ta n da sakm m ayacaktı. Niyet edilen reform ların büyük çoğunluğu, en ılımlı olanları bile, yasalaşıp yasalaş­ m adığına bakm aksızın kâğıt üzerinde kaldı. Fakat yine de Tanzimat bazı sonuçlar doğurm uştu. İlk olarak, kuvvet­ ler ayrılığı, sivil ve askerî yönetim in birbirinden ayrılması ve yeni bir yasal mevzuat oluşturulması yönünde adım lar atıldı. 1843’te yayınlanan askere alma yasası herkes için m ecburi askerî hizmeti getirdi ve süresini 5 yılla sınırlandırdı. Aynı şekilde, orduda radikal değişikliklere gidildi. Piyadeler ve süvariler Fransız usulünce ve topçular da A lm an usulünce yeniden d ü ­ zenlendi. Bu düzenlemelerden sonra Türk ordusu 6 kolordu oluşturdu, iki­ si Balkanlarda, ikisi Anadolu’da, biri (Şam’daki merkeziyle birlikte) Suriye ve Filistin’de ve biri de (Bağdat’taki merkeziyle) Ira k ’taydı. 1840 senesinde, Sultan A bdülm ecid yıllardır sürüncem ede olan h u ­ kuki reform çalışm alarına başladı. Yeni ceza, ticari ve sivil k an u n la rın o lu şturulm asın a ve vakıfların yeni h u k u k i bir sistem üzerine o t u r t u l ­ m asına Tanzim at dönem i süresince devam edildi. Zaten II. M a h m u t’un

kendisi de vergi toplam ayı düzenlem ek için bir girişim de b u lun m u ştu. 1838’de, m em u rlar için sabit bir m aaş oluşturdu ve her türlü suistimale açık birçok devlet tekelini o rtad a n kaldırdı. İltizam sistemi 1840 y ılın ­ da nakdileştirildi ve taşra paşaları vergi toplam a h a k k ın d a n m a h r u m bırakıldı. Bu görev, merkezi maliye b irim in in k ontrolünde olan özel vergi toplayıcılarına devredildi. Aslında, bu tedbir yalnızca kasabalarda uygulandı. İltizam ı tarım sal vergilerden k a ld ırm a işlemi başarısız oldu ve güçlü vergi toplayıcıları eski pratikleri uygulam aya devam ettiler. Sivil ve askerî otoritelerle bağlantılı olan yönetim reformu, vilayetleri ve sancakları idare eden valilerin ve k a y m ak a m la rın görevlerini açıklıkla tan ım lam ıştı. Bunlar sadece sivil iktidarlardı ve herhangi bir za m a n da feshedilebilirlerdi. D aha evvelden paşaların feodal baba m irasları olan eyaletler, birleşik devlet gövdesinin alt birim lerine dönüştüler. Devlet bi­ rim leri u z m an lık esasınca oluşturuldu. Özel d an ışm a organları yönetim birim lerine eklendi. Bunlar, bürokrasi, din adam ları, top rak sahipleri ve tü ccarların tem silcilerinden oluşan idari konseylerdi (meclis, idare). Validen bağım sız olan özel bir yetkili (defterdar) vergi toplam a işinden ve vilayet m âliyesinden so rum lu tutu lm u ştu . Sancaklarda vergi b i r i m ­ lerinin başında olan m alm üdü rleri ya da muhassiller de k a y m ak a m d an bağımsız, fakat defterdara bağımlıydılar. Tanzim at d ö n em ind e eğitime de b ü y ü k bir önem atfedilmişti. 1845’te çıkarılan bir yasa parasız ve zo ru n lu eğitimi getiriyordu. Diğer birçoğu gibi, bu yasa da b ü y ü k ölçüde u y gulan m am ış olm asına rağ m en oldukça olum lu sonuçlar yaratacaktı. Eğitim veren camiler de devletin kontrolü altına alınm ıştı. Öğrencilerin tarih, coğrafya ve temel m atem atik eği­ tim i aldığı seküler o rtaok ullar k uruld u. İstan bul’da özel tıbbi, m ü h e n ­ dislik, h u k u k ve askerî okullar oluşturuldu. Ayrıca 1847’de bir Eğitim Bakanlığı kurulacaktı. 1845’te her eyalette, “tarım d a k i d ü şü şü n nedenlerini a r a ş tır m a k ” üzere özel bir kom isyon k u ru lm asın a dair bir girişimde bulunuldu. Bu komisyonlar, arazi vergisi, yol inşası ve sulam a gibi sorun ları g ö rü şe­ cekti. Fakat çalışmaları, “ta rım d a k i d ü şü şü n temel nedeni” olan feodal sisteme d o k u n m a k sız m başarısız olmaya m a h k û m d u . Bunlar T an zim at’ın ilk d ö n em ind e (1839-56) y ü rü tü len reformlardı. Bunlar, yerel burjuva öğelerin oluşması için geniş olanaklar tanıyordu fakat sosyal sistemi değiştirm ek için kâfi değildi. Feodal ü re tim ta rz ın ın ya da feodal devletin temellerine d o k u n m ad ık ları gibi yabancı s e rm a ­ yenin iktisadi saldırılarını geri püskürtecek ulusal kapitalist sanayinin

gelişim şartlarını da y aratam am ıştı. Kısacası, reform lar burjuvaziye bazı kişisel ayrıcalıklar tam sa da, politik h a k lard an m a h r u m bırakm ıştı. İm paratorlu ktaki b ü tü n iktidar hâlâ eski b ü ro k ra s in in ellerindeydi.

Suriye ve F ilistin’deki Reformlar M ehm et Ali’n in birliklerinin tasfiyesinden sonra, Suriye ve Filistin tek ra rd an T ü rk yönetim i altına geçmişti. Babıali h em en bu ücra böl­ gelerin idaresini norm ale döndürm eye başladı. Tepkilere rağm en yeni k a n u n la r aşamalı olarak y ürürlüğe konuyordu. Suriye ve im p aratorlu ­ ğun diğer bölgelerindeki eyalet yöneticileri askerî ve finansal im tiyaz­ lardan m a h r u m bırakıldılar. D o ğ ru d a n Maliye B ak anlığ ın a bağlı olan özel maliye m em urları, defterdarlar ve m uhassiller atanm aktaydı. Fakat iltizam sistemi devam ettirilecekti. Askerî k u r u m reform ların d an son­ ra, yeni düzenli orduya bağlı bir kolordu, A rabistan O rduları, Suriye’de konuşlandırılm ıştı. Bu, sivil m a k a m la rd a n bağım sız fakat S avunm a B akan lığ ın a tabi olan bir feldmareşal (müşir) tara fın d a n yönetilen d ü ­ zenli bir orduydu. 1841

yılında Suriye’de, yeni bir m ülki bölge oluşturuldu. Sayda ve

Trablus paşalıkları bir eyalet altında birleştirildi ve merkezi de B ey rut’a aktarıldı. Filistin, Beyrut valisinin kontrolü altında olan özel bir Kudüs sancağına bölündü. T ü m bu görece ehemm iyetsiz idari değişiklikler Suriye’deki feodal sistemin çekirdeğini etkileyemedi. Aksine, b un lara hürriyet sözü olarak b ak a n köylüleri aldatm ış oldu. M ısır yönetim ine karşı isyanlar ve M ısırlıların ülkeden çıkarılm asında Suriyelilerin oy­ nadığı a k tif rol, o nların kendi güçlerine daha fazla güvenm elerini sağla­ mıştı. Öte yandan, T ü rk idaresinin restorasyonu da Suriyelilerin k ad e ri­ ni değiştirm em işti. T üm bunlar, yeni bir hürriyet dalgasının k a b a rm a ­ sının ön koşullarını yaratm aya hizm et edecekti. N itekim Suriye’de bir dizi feodalizm karşıtı ayaklanm a görülecekti, b u n la rın en ciddileri 1850 Halep ayaklanm ası ve 1852-53 H av ran yan ayaklanmasıydı.

Lübnan Eyaletinin Tasfiyesi Feodalizm karşıtı hareketler özellikle L üb nan ’da oldukça güçlüydü. Büyük feodal Dürzi Beyler, 1840 yılında II. Em ir Beşir’in tah ttan in d iril­ mesi ve k o vu lm asın dan sonra L ü bnan’a geri döndüler ve eski m ülklerine ve politik im tiyazlarına k a v u ş tu rm a k için ricada bulundular. Beşir’in h ü k ü m d arlığ ı za m a n ın d a o n ların to p raklarına yerleşen M a ru n i köylü­

leri Dürzilere direnç gösterdi. Üstelik devam eden mücadeleler bir çeliş­ kiler y u m ağ ın a döndü. D ürzi ve M aru n iler arasındaki anlaşm azlıkların karm aşıklaştırdığı asıl sınıf farklılıklarına, b irbirine zıt dinî ve politik gruplara arka çıkan İngiltere ve Fransa arasındaki dü şm an lık da katkıda bulunuyordu. İngiltere Dürzileri, Fransa ise M aru nileri destekliyordu. Ekim

1841’de Britanya’n ın

silahlandırdığı Dürzi feodal beyler

Babıali’n in atadığı II. Beşir’in kuzeni, Em ir K a sım a karşı bir isyanı kışkırttı. Kendilerine bağlı köylüleri de b u n a dâhil etmeyi başardılar. İsyancılar E m ir’in sarayını kuşattılar. M a ru n i köylerini yağm alad ı­ lar, nüfusu kılıçtan geçirdiler, evleri ateşe verdiler, meyve bahçelerine ve topraklara da el koydular. M aru n iler öz savun m a birliklerini d ü ­ zenlediler ve bazen D ürzilerin saldırılarını başarıyla geri püskürttüler. H atta birçok M a ru n i birliği k atliam ların organize edildiği Dürzi köy­ lerine k ad a r tesir ettiler. Bu karşılıklı im h a altı hafta b oyunca devam edecekti. N ihayetinde Dürziler galip geldiler ve güney L übnan’ı ele ge­ çirdiler. Babıali de b u n u bir fırsat olarak değerlendirip birliklerini h e ­ m en Lübnan’a yönlendirecekti. Em ir Kasım azledilmiş, tu tu k la n m ış ve İstan b u l’a gönderilm işti ve Lübnan eyaleti T ü rk General Ö m er P a şa n ın valiliğini yaptığı sıradan bir T ürk iline d ö n ü ştü rü lm ü ştü . Ö m er Paşa, kendisinin merkezileşme politikalarını engelleyen Dürzi feodal beylere karşı bir misilleme başlattı. M art 1842’de sekiz Dürzi şey­ h in i B eytü ddîn’deki kalesine davet etti ve onları tu tuk latıp iyi k o ru n a n Beyrut’a gönderdi. O n ların tu tu k la n m a s ın d a n sonra, 1841 k atliam ınd a güney Lüb nan ’a kaçan M aru n iler kendi köylerine, toprak larına ve b a h ­ çelerine döndüler. T ü rklerin eylemleri, D o ğ u d a k i k o n u m ların ı güçlendirm ek için çaba sarf eden güçler arasında hoşnutsuzluğa sebebiyet vermişti. D o ğru d a n T ü rk yönetim ine karşı kesin itirazlar getirecek ve L ü bnan’da o to n o ­ m i k u ru lm asın ı talep edeceklerdi. M aru nileri destekleyen Fransa II. Beşir’in (Şehhap) d önm esinde ısrar ediyor ve bu talebini desteklemek için B eyrut’a bir filo gönderiyordu. İngiltere de aynı şekilde, Şehhap a i­ lesine karşı savaşmış Dürzi feodallerin tarafında yer alıyordu. Büyük güçlerin baskısı ile Babıali Lübnan’da, 1842 yazında bir referan­ dum a gidecekti. Sonuçlar M arunilerin, Lübnan eyaletinin Şehhap ailesin­ den Hıristiyan bir idareciyle yeniden kurulm ası ta ra ftan olduğunu göste­ riyordu. Dürzi feodaller ise Babıali’nin tarafındaym ış gibi davranıp doğ­ ru d a n T ürk yönetimi için oy kullandılar. Fakat Ekim 1842’de, tutuklanan şeyhlerin serbest bırakılması ve Ö m er P aşanın geri çekilmesi için yeniden

isyan edeceklerdi. Böylece bir kez daha mağlup edileceklerdi. Ö m er Paşa Dürzi başıbozukları ezmiş ve Canbolat ailesinin atlarının kalesini ateşe vermişti. Fakat sonuç olarak 1843 yılında, Babıali Lübnan’ın doğru dan y ö ­ netim i planlarından vazgeçmek zorunda bırakıldı. Batılı güçlerin baskısı altında Lübnan’ın yönetim ini iki yerel kaym akam a bırakm aya rıza göster­ di. M arunilere bir Hıristiyan ve Dürzilere de Dürzi bir k aym akam atandı. Şehhap ailesi temelli olarak gönderildi. Bu “çözüm ” Lübnan’da meseleyi sadece karm aşıklaştıracak ve Dürzilerle M aruniler arasında esen ihtilaf rüzgârlarını sertleştirecekti. Bir T ürk paşası bu çözümü deyim yerindeyse “örgütlü bir sivil savaş” olarak niteleyecekti.

1845 Dürzi-M aruni Katliamı Lübnan’da hom ojen bir dini yapı yoktu. Kuzeyde, K esruan’daki i n ­ s anların neredeyse ta m a m ı M a r u n i’ydi. Ayrıca, L übnan’ın merkezinde, M etn ’de de çoğunluk M a ru n i’ydi, fakat b u rada bazı D ürzi köyleri de diğerleri arasında dağılm ış vaziyetteydi. G üney bölgelerde, Şuf’ta köylü nüfus Dürzi ve M aru n ilerin bir bileşim inden oluşuyordu. Ş uf’ta h a k id ­ dia eden feodaller Dürziydi. Görevler iki k ay m ak a m arasında b ö lü n d ü ­ ğünde, Kesruan M arunilerd e kalıyor ve diğer bölgeler de “k a r m a ” olarak beyan ediliyordu. Bu k arm a bölgelerde M a ru n i ve Dürziler arasında yeni bir an laşm az­ lık baş göstermişti. K arm a bölgelerin to p raklarını elde tutabilm e k o n u ­ sunda kaygı duyan H ıristiyanları d o ğ ru d a n bir H ıristiyan k a y m ak a m ın yönetim i altında olm aları gerekliliğini hissediyorlardı. Dürzi feodal beyler ise bir bölgede iki yönetici olam ayacağını ve Ş uf’taki k arm a bölge M a ru n ile rin in Dürzi bir k ay m aka m a tabi olm aları gerektiğini söylüyor­ du. Nihayetinde, 1844 yılında Fransız konsolosunun tavsiyesiyle, “ö r­ gütlü sivil savaşı” derinleştirm ekten başka bir işe yaram ayacak olan bir uzlaşıya varm ayı kabul ettiler. K arm a köylerin her birine bir H ristiyan bir de D ürzilerden iki yaşlı kim se ya da vekil atandı. Şuf M arunileri, D ürzi k ay m ak a m a tabi olacak fakat ona karşı şikâyetlerini H ıristiyan k ay m ak a m d an önce vekilleri aracılığıyla bildirebileceklerdi. Güney L übnan’ın Dürzi bir k ay m ak a m ın em ri altına geçmesinden hem en sonra Dürzi şeyhler eski m ülklerine dönm eye başladılar. Bu d u ru m d a M a ru n i köylüler bir isyan hazırlığına başladılar. Bu kez çatışm anın üstündeki dinî kılıf ta m a m e n sıyrılacak ve ayaklanm a açık bir sınıf karakteri k a ­ zanacaktı. M a ru n ilerin feodal şeyhlerin ve rahiplerin liderliği altında

çarpıştığı 1840-41 ayaklanm asının aksine isyancı birlikleri ta m a m e n köylülerden m üteşekkildi. “H ıristiyanlar müfrezeler ve k o m u tan lar al­ tın d a asker topladılar. Tek bir şeyh ya da em ir ko m u tan lık cüretinde b u ­ lu n a m a d ı” diye bildirm ekteydi bir tanık. G üney L übnan’ın b ü tü n b ü y ü k yerleşim yerlerinde kolları b u lu n an Deir E l-K am ar’daki gizli bir kom ite bu h areketin başında duruyordu. Fakat köylülerin m ücadelenin sınıfsal am acını ta m a m e n kavradığı söy­ lenemezdi. Dürzi feodal beylere karşı duydukları nefret tü m Dürzilere yayılmış, bu sayede Dürzi köylüleri d üşm an olarak k azanm ışlardı ve bu da bir M a ru n i p og ro m dalgasını doğuracaktı. 1845’te bir ayaklanm a patlak verdi ve Lübnan’ın tü m bölgelerine yayıl­ dı. Bunu D ürzi köylülerin katliam ı izledi ve karşılığında da M a ru n ilerin katledilmesi. O nlarca D ürzi ve M a r u n i köyü yağm alandı ve tam am en yok edildi. H areketin anti-feodal k arakteri Türkleri kendi politikalarım değiştirm eye zorladı. İm paratorlu ğun merkezileşmesi mücadelesinde, eski politik h aklarını devam e ttirm ek isteyen Dürzi feodal beylerle k a r­ şı karşıya gelmiş olsa da, Babıali bir b ü tü n olarak feodal sınıfın h a k la ­ rını sürdürm esi taraftarıydı. Babıali 1841 ve 1842’de Dürzi şeyhlerinin ayaklanm asını bastırm ıştı, fakat 1845’te aynı Dürzi şeyhlerine, feodal sisteme karşı mücadele eden M a ru n i direnişini bastırm ası için v ard ım ediyordu. T ürk kuvvetlerinin de yardım ıyla D ürzilerin zaferi belirmişti. Dürzi kay m akam G üney L übnan’ı yönetmeye devam etti ve aynı şekilde m ülkler de D ürzi şeyhlerinin elinde kaldı. İsyan bu kez de, M aru n i köylülerin kendi mezheplerinden olan pisko­ pos ve soylulara karşı ayaklandığı Kuzey Lübnan’a sıçramıştı. 1845 sonba­ harı itibariyle Türk birlikleri Lübnan’ı zapt etmiş ve silahsızlandırmıştı. Yabancı konsolosların da yardımıyla yeni bir idare rejimi organize edil­ di. T üm bölge için iki k aym akam ve her köy için iki vekilden teşkil olan ikili kontrol sistemini m uhafaza ederken konsoloslar ayrıca her k aym a­ kam a yardım cı olabilecek bir konsey talebinde bulundular. Konsey yargı fonksiyonuna ve ayrıca vergilerin toplanması ve düzenlenmesini kontrol h akk ına sahip olacaktı. 10 üyeden oluşacak bu konseyde: iki M aruni, iki Dürzi, iki Sünni, iki Ortodoks Yunan ve iki Melkit (Yunan U niat’lar (Uniat: Papanın yetkilerini tanıyan fakat Katolik kilisesinden kopmuş bir mezhep) vardı. Fakat bu, feodal beyler ve köylüler arasındaki anlaşmazlığı b ertaraf edemedi. Üstüne üstlük dinsel düzensizliği daha da derinleştir­ di, farklı dinî gruplar arasında yeni ihtilaflara neden oldu ve dış güçlerin Suriye’nin içişlerine m üdahale etmesi için kalıcı bir bahane yarattı.

Misyonerlerin Faaliyetleri. Britanya’n ın F ilistin’de Yahudi Kolonisi Planları Yabancıların Arap D oğ u su n a nü fuz edebilm esinin bir aracı da m is ­ yonerlerdi. Yüzyılın b aşında azalm a eğilim inde olan faaliyetler 1840’larda yeniden g ündem e gelmişti. Suriye ve Filistin’de Hristiyanlığı ve bu sayede temsil ettikleri ülkelerin etkilerini yayan m isyoner okulları ve hayır k u r u m l a n açılmıştı. D o ğ u d a k i en etkili misyonerler Lazarethler ve Cizvitlerdi. Vatikan ta ra fın d an yönlendiriliyor ve Fransa ta ra fın d an şiddetle destekleniyorlardı, kontrolleri altında geniş bir okul ve papaz okulu ağları bulunm aktaydı. Papa, Haçlı Seferleri sırasında ortaya çık­ mış olan Kudüs Latin P a trik h a n e sin i 1846’da yeniden kurdu. İlk Amerikalılar, Presbiteryenler, 1820 yılında B eyrut’ta görünm eye başladılar. 1860’a gelindiğinde, 30’d an fazla okul ve matbaaya sahiptiler ve 1866’da, sonrasında A m erik a n Üniversitesine dönüşecek olan Suriye Protestan Kolejini kurdular. 1849’da Rusya Kudüs’te bir Rus O rtodoks elçiliği kurdu. Suriye ve Filistin üzerine d o ğ ru d a n saldırgan planları yoksa da Balkan Y arım a d asın d a Yunan O rtodoks nüfus üzerindeki et­ kisini a rttırm ay ı istiyordu. M ehm et Ali’n in m ağlubiyetini en iyi şekilde değerlendirm e h u s u ­ sunda oldukça hevesli olan İngiltere de bu vaziyetten geri kalm ayacak­ tı. Bu d u ru m d a iki k arta birden oynamıştı. Bir tarafta, P rotestanları ve A lm an ların Filistin’i söm ürgeleştirm esini, K udüs’te 1841 yılında k u r u l ­ m uş bir İngiliz-Prusyan piskoposluk bölgesini destekliyordu. Öte y a n ­ d an da, Yahudilerin söm ürgeleştirm e p lan larını ve her türlü Siyonist projeyi teşvik ediyordu. 19. yüzyılın o rtala rın d a Filistin’deki Yahudi nüfus h em en hem en 11.000 civarındaydı. B unların da çoğu dinî m aksatlarla bölgeye gel­ miş hacılardan oluşuyordu. 1839-41 Doğu krizleri esnasında Britanya, B on aparte’ın Kudüs’te bir Yahudi devleti k u rm a p lanlarını yeniden g ünd em e taşımıştı. 1838’de Lord Shaftesburv ve sonrasında Gauler ve Filistin’deki Britanya konsolosu James Finn Yahudilerin Filistin’e ta ş ın ­ ması ve Britanya k o ru m asın d a bir Yahudi devleti k u rm a k için bir dizi proje öne sürm üştü. Bu planlar, onları em peryal iletişim in güvenliği için bir g aran tör olarak addeden Lord Palm erston ta ra fın d an oldukça m e m ­ nuniyetle karşılanacaktı. Rothschild ailesiyle bağlantılı bir Britanya b a n ­ keri olan Sör Moses M ontefiore de bu planları desteklemişti. Montefiore D o ğ u y u birçok kez ziyaret etm iş ve hatta 1855 yılında JafFa yak ınlarınd a

bir p ortakal bahçesi satın almıştı, fakat yine de tek bir Yahudi sö m ü rge­ cin in ilgisini cezbettiği söylenemezdi. Aynı şekilde İngiliz-Prusyan p is ­ koposluk bölgesi planları da suya düşm üştü. Batılı güçler arasında D o ğ u ’da süren rekabet, çeşitli misyonerlerin “kutsal m ek ân la rd a”, hacılardan toplanan para ve değerli eşyaların d a ­ ğıtılması gibi bitm ek bilmez didişmelerine yansıtılmıştı. Kutsal Kabir K ilisesinin çatısının onarılm ası ve B eytüllahim tü rb esin in anahtarları gibi önemsiz görünen bir anlaşm azlık oldukça ciddi bir uluslararası k r i ­ ze d önü ştü ve 1853-56 Doğu savaşının başlam asına neden oldu. Türkiye galipler arasında ve Avrupalı güçler ittifakında yer alsa da, savaş O sm anlı İm parato rluğ u üzerinde in anılm az derecede yıkıcı etkiler bıraktı. Öyle ki, Babıali 1854’te askerî giderlerini karşılam ak için, Türkiye’n in finansal a n lam d a köleliğinin başlangıcı olarak addedilecek ilk yabancı k re d i­ sini aldı. Nihayetinde, güçler bir tü r birleşik h am ilik (protectorate) k u r ­ du ve yabancı sermayenin T ürkiye’ye nüfuz etm esinin yolunu açan Türk p adişahına yeni bir reform p rogram ı dikte etti.

1856 Hatt ı H üm ayunu (Islahat Fermanı). Tanzim at’ın İkinci D ön em i 18 Şubat 1856’da, barışın sağlan m asınd an hem en önce, Sultan Avrupalı güçlerin baskısı altında yeni bir ferm an yayınladı (Hatt-ı H üm ayun). Biçimsel olarak, bu ferm an G ü lhan e Hatt-ı H ü m a y u n u n u n temel şartların ı ta n zim at politikalarını sü rd ü rm e adına onaylıyordu. Fakat aslında d u ru m biraz daha farklıydı. Batılı güçler, 1839 Hatt-ı H ü m a y u n u n u n aksine, 1856 Islahat F e rm a n ın ı uluslararası bir y ü k ü m ­ lülük olarak önem sediler ve bu sebeple 30 M art 1856’da im zalan a n Paris Barış A n tlaşm asın ın 9. m addesinde b una değindiler. D oğrusu, Batılı güçlerin onayı olm aksızın S u lta n in b unu iptal etm e ya da değiştirm e gibi bir şansı da yoktu. Eğer ilk m anifesto için yabancı diplomasiyi O sm anlı İm p a r a to rlu ğ u n u n içişlerine m üdahale edebilme b ahanesinden m a h ­ ru m bıraktığı söylenirse, İkincisinin b u n u teşvik ettiği söylenebilir. G ülhane Hatt-ı Ş erifin in aksine, 1856 Hatt-ı H ü m a y u n u n d a v urg u dinsel eşitlik ve çeşitli ekono m ik taah hütler üzerineydi. Bu d u ru m h a k ­ ların, birçoğu H ıristiyan tüccar sın ıfın dan (Ermeniler ve Rumiar) gelen kendi ticari temsilcilerini ve vatandaşlarını da kapsaması için talepte b u ­ lunan Avrupalı güçlerin ekm eğine yağ sürecekti. Babıali Batılı güçlere ilk tavizini D oğu’daki savaş esnasında, H ıristiyanların askere alınm ası

yasalarını uygulam a girişimiyle ve bu minvalde7 Mayıs 1855’te haracı kald ıra rak vermişti. Bu hamle, hem “k afirlerin” silah altına a lın m asın ­ d a n ve silahlan d ırılm a sm d a n m em nuniyetsiz olan M üslüm anların, hem de T ü rk ord usu na hizm et etm ek istemeyen “k afirlerin” bizzat kendileri tara fın d a n yapılan itirazlarla karşılandı. S onunda Babıali, b u n u n yerine haraçla sadece isim farkı b ulu n an bedel-i askerî (ordu muafiyet vergisi) adlı özel bir vergi getirerek, H ıristiyanları askerî h izm etten m u a f tuttu. O sm anlı İm p arato rlu ğ u n d a, h araçtan ayrı olarak yıldan yıla artış gösteren O rta Ç a ğ a ait birçok farklı vergi bu lunm aktaydı. 1862’de tuz ve tü tü n d e devlet tekelinin getirilmesi külfeti arttırm ış ve bu ü rü n lerin fiyatlarını yükseltm işti. B unların yanı sıra m ültezim ler de vergi topla­ maya devam etmekteydi. Oysa iltizam sistemi 1857’de kaldırılm ış am a uzu n ö m ürlü olam am ıştı. 21 Nisan 1858’de askerî tım a r sistemini yasal olarak kald ıra n ve köylüleri önceki tım a rla rın d a n k u r ta r a n bir Arazi K anun nam esi yayınlandı. Esasında sistem, bu yasa y a y ın lan m ad a n çok önce tasfiye edilmişti. Fakat köylüler her z a m a n olduğu gibi top raktan m a h r u m bırakılm ışlardı. Ç ü n k ü yeni yasa köylülere top rak vermem iş, dah a çok kiracılara b ü y ü k m ikta rlard a devlet to p rakların ı satın alm a h a k k ın ı bahşetm işti. Arazi K anu nnam esi özel top rak m ülkiyeti k ate­ gorisini genişletmiş, özel toprak sahipliğinin gelişimini teşvik etm iş ve toprağı bir tü r ticari mal sirkülasyonuna sokm uştu. Aynı za m a n d a bu yasa, iktisadi inisiyatifi sekteye u ğ ratan toprağın k u lla n ım ın a d air b ir­ çok sınırlam ayı da devam ettirecekti. 1867’de ise yabancıların O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n d a to p rak edinm esini sağlayan yeni bir yasa çıkacaktı. T anzim at’ın ikinci evresinde, Arazi K a n u n n a m e s in d e n ayrı olarak, O sm anlı Bankası (1856) ve im tiyazların verilmesiyle, d inî cemaatlerin d u ru m u ve haklarıyla ve ayrıca O sm an lı vatandaşlığıyla (1869) ilgili ka­ nu n lar resmî olarak ilan edildi. Ceza ve Medeni H u k u k uygulanm aya başlandı. Vakıfların sekülerleşmesi ile ilgili bir yasa yalnızca kâğıt ü ze­ rinde kaldı. 8 Kasım 1864’te eyaletler üzerine, im paratorlukta yeni bir idari bölüm lenm e getiren ve yerel yönetim lerin yeniden düzenlenm esini gerektiren, bir k an u n çıkarıldı. Bir b ü tü n olarak ele alındığında ikinci evre reform ları Babıali’yi güçsüzleştirdi ve yabancı serm ayenin n ü fu z u n u hızlandırdı. Avrupa kapita­ listleri banka, dem iryolu ve to prak edinm e h ak k ı yanı sıra diğer birçok im tiyazlar kazandı. Bu yüzden 1856 Hatt-ı H ü m a y u n u (Islahat Fermanı) ve sonrasında yayınlanan k an u n la r O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u Avrupalı kapitalist güçlerin bir yarı sömürgesi haline getirdi. T an z im a t’ın ikinci

dönem i Türkiye ve Arap bölgelerinin yabancı sermaye ta ra fın d an yağ­ m ala n m a s ın ın ve s ö m ü rü lm esin in bir b a k ım a habercisi olacaktı.

Kesruan Köylü Ayaklanması (1859-60) 1856 Hatt-ı H ü m a y u n u n u n ilan ın d an çok sonra Suriye’de yeni bir kriz baş göstermişti. B unun d o ğ ru d a n sebebi, Lübnanlı köylüler ta ra fın ­ dan feodal yük ü m lü lü k lerd en m uafiyetin ve sosyal eşitliğin bir işareti olarak y o ru m la n a n Hatt-ı H ü m a y u n u n ilanıydı. 19. yüzyılın kırklı ve ellili yıllarında dış ticaret ve pazarlanabilir tarım sal ü rü nlerdeki artış Lübnan köylüsü ü stün dek i istism arı ve s ö m ü rü y ü yoğunlaştırm ıştı. Bu yüzden köylerde m em nuniyetsizlik had safhaya çıkmıştı. Köylüler arta n sö m ü rü ve istism arı şikâyet eden yazılar yolluyorlardı. 1858 yılı başlan ­ gıcında, K esruan’ın (Kuzey Lübnan) farklı köylerinden 300 k işinin bir araya geldiği Zuk köyündeki b ü y ü k bir toplantıda tü m şikâyetler bir d i ­ lekçede toplanıp özel bir delegasyonla Beyrut Valisi H urşit P aşaya ulaş­ tırıldı. Köylüler tü m feodal y ü k ü m lü lü k lerin feshedilmesini talep e d i­ yordu. Paşa köylülerin taleplerini kibarca am a net bir dille reddetti. Bu k ara rd a n sonra köylüler ayaklanm a h azırlıklarına başlayacaktı. O n iki yıl önce sakladıkları silahlarını bulup çıkarm ış ve isyan birlikleri oluş­ turm ay a başlamışlardı. O cak 1859’da Taniyus Şahin adlı bir d em ircin in önderliğinde bir isyan patlak verdi. A yaklanm a tam olarak bir sınıf k arak terine sahipti. M a ru n i feodal beyleri K e sru a n in dışına sürerek ve topraklarına, m ülklerine el koyarak isyancı köylüler kendi öz yönetim lerini k u rd u lar ve Babıali’ye Şahin’i k aym ak a m olarak tanım ası için baskı yaptılar. Kesruan isyanı Lübnan bölgelerinde devrim ci bir etki yarattı. Karışıklıklar Lazkiye’ye ve L ü bnan’ın ortala rın a k ad ar yayıldı ve M a r u n i ru h b a n sınıfı ta ra fın ­ d a n faal olarak desteklenen, Dürzilere karşı silahlı bir k alk ışm an ın h a ­ zırlıklarını yapan, D ürzi k ay m ak a m ın yönetim i altındaki M aru n i köy­ lülerini de kapsadı. Buna karşılık olarak da Dürzi feodal beyler düzensiz Dürzi topluluklarını silahlandırm aya başladılar.

1860 Dürzi-M aruni Katliamı 1860 b ah a rın d a isyan yeni bir D ü rz i-M aru n i k ıyım ına evrildi. Beyrut’taki Fransız konsolosu b u n u n için kısm en suçlanmıştı. M arx “politik-dinsel bir hat oluştu rm ak için harekete geçen Fransız ajanları”

(New York Daily Tribune, 11 Ağustos 1860) Suriye’deki kanlı olaylara bulaştılar diye bildirir. 22 Mayıs 1860’ta on-o n iki kişilik bir M aru n i grubu Beyrut girişinde bir D ürzi g ru b u n u n ü stün e ateş açarak birini öl­ dü rü p ikisini de yaraladılar. Bu tam olarak ara n a n bahaneydi. Dürziler ve M a ru n ile r birbirlerini boğazlam aya başladılar ve L übnan’ı ateş ve pogrom la boydan boya sarmaladılar. Yalnızca üç gü nd e (29-31 Mayıs 1860) Beyrut civarında 60 köylü öl­ dü rüldü. H a z ira n ’da karışıklıklar güney Lübnan’ın “k a r m a ” bölgeleri­ ne, A nti-L übnan’a, Sayda’ya, Hasbeiya, Raşeiya’ya, Deir El-K am ar’a ve Z ahle’ye yayıldı. D ürzi köylüler Katolik m anastırları ve elçilikleri k uşat­ mış, buraları yakıp papazlarım öldürm üştü. 1860

T e m m u z u n d a , Şam’da askerî otoritelerin ve T ü rk askerlerinin

göz y u m d u ğ u M üslü m an fanatikler, H ıristiyanları öldürdükleri, kili­ seleri ve misyoner oku llarını yaktıkları organize bir pogrom a başladı­ lar. T ü m bu n lar üç gün sürecekti (9-11 Temmuz). Fakat Şam ’da sürgün olarak yaşayan ün lü Cezayirli k a h ra m a n A b d ü lk ad ir’in sayesinde toplu bir H ıristiyan katliam ı önlendi. Pogrom sırasında H ıristiyanları korudu ve sarayını bu fan atizm in k u rb a n la rın a açtı. 1860 kanlı olayları Suriye halkların a çok pahalıya mal olm uştu. 20.000 den fazla H ıristiyan öldü­ rülm üş, 380 köy, 560 kilise ve 40 m a n astır tah rip edilmişti. D ürzi ve M ü slüm a n lar da çok ağır kayıplar vermişti.

1860-61 F ran sız Seferi Pogrom ve D ü rz i-M aru n i katliam ı Fransız İm p arato ru III. Napolyon’a zaten

u zun

z a m a n d ır beklediği

m üdahale bahanesini yaratm ıştı.

Fransız yönetici çevresi de Suriye’de ipleri tam am en ele geçirm ek için doğ ru za m a n ın geldiğini düşünüyordu. Bunda III. Napolyon’u n “tü m H ıristiyan ların Kralı” olarak prestijini a rttırm a isteği ve iç-dış politi­ ka m ülahazaları da önem li bir rol oynam ıştı. Tem m uz 1860’ta, Suriye H ıristiyan larının savunulm asını aniden dile getirdi ve Suriye’ye askerî birlik yollama niyetini dah a fazla gizlemedi. Fransa’nın planları güçlü devletleri ve Türkiye’yi teyakkuza geçirdi. Sultan A bdülm ecid im p aratorluğu n ileri gelenlerinden biri olan Fuad P aşayı Şam ’a göndererek Fransız seferine engel olmaya çalıştı. O n u n e m ­ riyle, 111 kişi k u rş u n a dizildi, 57 kişi idam edildi, 325 kişi ağır hapis ceza­ sına çarptırıld ı ve zo ru nlu çalışmaya m a h k û m edildi, 145 kişi ise sürgü n edildi. Fuad Paşa yalnızca M ü slü m an ları cezalandırarak Fransızların

tak d irin i kazanm ayı u m u t ediyordu. T ürk birlikleri acilen “h u k u k u ve düzeni sağladılar” ve pogrom a son verdiler. Fakat B o n ap art’ın baskısı a r ta ra k devam ediyordu, F u ad ’ın önlem lerini t u h a f bir “k om edi” olarak niteliyor ve idam ların iki katına çıkarılm asını talep ediyordu. Suriye’n in Fransızlar ta ra fın d an ele geçirilmesine rıza göstermeyen İngiltere ve Rusya, Napolyon’u n elini kolunu bağlam ak için uluslararası bir konferansın toplanm asında ısrar ediyordu. 5 Eylül 1860’ta, altı g üç­ lü devlet, İngiltere, Rusya, Fransa, Avusturya, Prusya ve Türkiye ta ra ­ fın dan im zalan a n bir antlaşm a Fransız işgal birliklerinin 12.000 kişiyle ve Fransa’n ın Suriye’de b u lu n u şu n u da 6 ayla sınırlamıştı. B unun yanı sıra, imzacı güçler Suriye’ye, olayların nedenlerini yerinde inceleyecek, zanlıları m eydana çıkaracak, suçluları cezalandıracak ve Lübnan n i ­ zamnam esiyle (règlement organique: angarya kodeksi) “böyle bir olayın tek rarlan m asın ı önleyecek” özel delegeler gönderecekti. Uluslararası bir kom isyonun k uru lm ası Fransa’n ın Suriye’ye askerî birlik çıkarm ası fik­ rin in içini boşaltmıştı. Fakat yine de, a n tlaşm an ın im zalan m asın ın hem en arifesinde, 1860 A ğustosunda, Fransız birlikleri Beyrut’a ayak basmıştı. Eylülde ise T ürkler ta ra fın d an itaate zorlanm ış ülkeyi boydan boya gezdiler. Bu “k a h ra m a n c a işin” sergilenm esinden sonra, Fransız generaller heyecan­ larını kuzey Lübnan fellahlarına, “asilere” karşı yönlendirdi. M a ru n i köylülerin lideri dağlara kaçm ak zoru n d a bırakılm ıştı. Fransızların y a r­ d ım ın ı da arkasına alan feodal lider Yusuf Kerem K esruan’daki isyanı bastırdı ve toprakları M a ru n i şeyhlerine geri vererek kay m ak a m oldu. III. Na p o ly o n 5 Eylül 1860 a n tla ş m a s ın d a n kaçın m a g irişim in de b u ­

lu ndu ve vaziyetin hâlâ “güvensiz” olduğunu bahane ederek birliklerini Suriye’de tuttu. Fakat İngiltere ve Avusturya savaş tehdidinde bu lun arak Fransız güçlerinin derhal çekilmesini talep ettiler. Nihayetinde, geri çe­ kilm e tarihi 5 H aziran 1861 olarak sabitlendi ve bu tarihte Fransız işgalci birlikleri gemilere bindirilip eve gönderildi. F ransa’nın Suriye’yi ele ge­ çirm e planları suya düşm üştü.

L ü b n a n N iz a m n a m e s i H aziran 1861’de, u zun süren ta rtışm alard a n sonra, uluslararası k o ­ misyon yeni bir Lübnan N izam nam esi hazırladı. Bir kuru ltay biçim inde tasarlanm ış ve 9 H aziran 1861’de İstanb ul’da, Türkiye ve Avrupalı güçler arasında im zalanm ıştı. Bu sayede Dağlık Bölge (sahil boyu hariç), başın-

da H ıristiyan bir yönetici b u lu n a n özerk bir yer haline geldi. Bu yönetici Beyrut ve Şam valilerinden bağım sızdı fakat d o ğ ru d a n Babıali’ye bağlıy­ dı. İki k ay m aka m lı sistem de feshedilmişti. İdareci (m utasarrıf) d o ğ ru ­ dan Babıali ta ra fın d an seçiliyor ve atanıyordu. Ayrıca bu idareci altında 12 kişiden oluşan yönetici bir konseyin b u lu nm ası k a r a rm a varılm ıştı. Lübnan’da yaşayan her d in î grup (M aruniler, Dürziler, Sünniler, Şiiler, Yunan O rtod okslar ve Yunan Uniateler) bu konseye 2 üye seçiyordu. Bu konsey, toplantı ve m asraflarını karşılam ak için vergileri dağıtm a h a k k ın a da sahipti; ayrıca herhangi bir so ru n d a istişare h akkı vardı. Bölge başlarında m ü dürlerin b u lu n d u ğ u altı m üdüriyete bölü nm üştü . B unların üçü M arun i, biri Dürzi, biri Yunan O rtod ok s ve biri de Yunan Uniate. Nahiye ve köy şeyhleri, hâk im ler ve kâtipler o nların em ri a ltın ­ da yer alıyordu. N iza m n a m e her d inî g ru b u n iktidar derecesini belir­ liyordu. Bölge/mahalle konseyleri her m ü d ü rü n altında şekilleniyordu. Deir El-Kamar merkezi olm ak üzere Dağlık Bölge’de özel bir polis gücü ve h u k u k i sistem o lu ştu rulm u ştu . Yönetici, Lübnan n ü fu s u n u silahsız­ la n d ırm a ve gerektiğinde T ürk kuvvetlerine çağrıda b u lu n m a h a k k ın a sahipti. Lübnan, Babıali’ye yıllık bir haraç ödem eyi de kabul edecekti. N iza m n a m e ilkin, üç yıllık bir dönem için sunulm uştu. Eylül 1864’te Batılı güçler ve Türkiye bu h ü k m ü n kü çü k değişikliklerle kalıcı k a ra k te ­ rini onaylayan bir anlaşm a imzaladılar. Diğer bir M a ru n i bölgesi o luştu­ ru ldu ve yöneticinin altındaki konsey yeniden düzenlendi (bu d u ru m d a 12 üyenin; dördü M aru n i, üçü Dürzi, üçü Y unan O rtodo ks ve Uniate, biri Sünni ve biri de Şii’ydi) Lübnan N izam nam esi bu haliyle 1914 y ılm a k adar devam edecekti.

1860Tarın Aydınlanm a Hareketi. Butrus El-Bustani Dış ticaretin gelişimi Beyrut’ta önemli bir ticaret burjuvazisinin doğ­ masına neden olmuştu. Fakat feodal baskılar, kabileler ve feodal klikler, birçok dinî grup ve mezhepler arasında asırlardır süren düşm anlıklar ti­ caretin gelişimini ve tek bir ulusal pazarın oluşum unu engellemişti. Ticari burjuvazinin Suriye’n in birliği için mücadelesinde birçok seçkin ideolog ön plana çıkmıştı, dinî hoşgörü ve tü m Suriye A raplarının dinsel veya kabilesel aidiyetlerine bakılm aksızın birleşmesi çağrısında bulunmuşlardı. 19. yüzyılın atmışlı yıllarında en çok göze çarp an Suriyeli b u rju ­ va ideologu Butrus El-Bustani (1819-1883) idi. Bir H ıristiyan olarak M aru n i ilahiyat ok ulunda tahsil gö rm ü ştü ve birçok dil biliyordu. 1840

senesinde, ismi A m erik a n misyonerleriyle birlikte anılm aya başlandı Presbiteryan in ancını benim sedi. Vatanseverliğin sav u nusun u yapıyor ve Suriye’nin birliği için çağrıda bulunuyordu, din î tah am m ü lsü zlü ğ ü ve fanatizmi, dinsel kavgaları ve düşm anlığı, batıl inançları, feodal ayrılık­ çılığı, T ü rk otoritelerinin yozlaşmasını ve k a d ın ların köleleştirilmesini şiddetle yeriyordu. Üstelik yoru lm ak bilmez bir aydın, öğretm en, yayım ­ cı ve yazardı. B eyrut’ta ilk ulusal Arap oku lunu k u rd u (1863) ve 1860’ta Nafir Suriya (Suriye’n in Sesi) ve 1870’te El-Janna (Cennet) olm ak üzere iki adet A rapça haftalık dergi ve El Jinan adlı aylık dergiyi çıkardı, bu yayınlar Suriyeli okurları ilk kez politik, kültürel ve edebi sorunlarla ta ­ nıştırdı. Yeni bir A rapça edebi dili geliştirmek ve Avrupa ilim lerini Arap entelektüelleri arasında yaym ak için çok çaba sarf etti. B üyük bir Arapça sözlük ve yedi ciltlik bir Arapça ansiklopedi (Dairat El-Ma’arif) derledi. Ö lü m ü n d en sonra kuzeni Süleyman El Bustani bu ansiklopedi çalışm a­ larını sü rdü rdü ve H om eros’un İlyada’sım Arapçaya çevirdi. Butrus el-Bustani’n in yakın arkadaşı ve ortağı N azif Yazıcı (18001871) II. Beşir’in saray şairiydi. O da Arap edebi dilin in ve Arap ede­ biyatının yeniden ca n lan dırılm ası için önemli katkılarda b ulu n m u ştu . B ustani gibi bir H ıristiyan olan N azif de d in î fanatizm e karşı çıkm ış ve A rapları o rta k m iras tem elinde kardeşçe birleşmeye çağırmıştır. Bustani ve Yazıcı d ö nem in en ilerici entelektüellerini bir araya toplamışlardır. 1857’de takipçileri Beyrut ve Suriye Bilimsel Toplu luğ un u kurdular, Arap entelektüelleri Suriye tarih in d e ilk kez dinsel arka planlarına b ak ­ m aksızın bir araya gelmişlerdi. Fakat yabancı misyonerler Topluluğa k a ­ bul edilm iyordu. Bustani ve Yazıcı kendilerini aydınlanm a hareketine adam ışlardı ve aydınlanm ayı feodalizmle m ücadelenin yegâne aracı ola­ ra k kabul ediyorlardı. Politik problem ler yeni kuşak lar ta ra fın d an ilerletilecekti. 1860 olaylarıyla sekteye uğrayan faaliyetlerini yeniden gözden geçirm ek için, 1868 yılında düzenlenen Suriye Bilimsel T op lu lu ğ u n u n gizli bir toplantısında, kültürel rönesans üzerine yapılan tartışmalar, yerini ateşli bağım sızlık mücadelesi çağrılarına bırakacaktı. Benzeri bir toplantıda N azif Yazıcının oğlu İbrahim , Suriye ve L ü bnan’da yavgm olan vatanperver şiirler okum uştu. Şiirlerinde İbrah im Yazıcı, Arapların ihtişam lı geçmişini yâd ediyor, fanatizm i lanetliyor ve halk lara T ürk b o y u n d u ru ğ u n d a n k u rtu lm a k için çağrıda bulunuyordu. Bu, tü m Arap ulusu adın a yapılan tu tk u lu bir çağrıydı. “Kılıçla uzak hedeflere ulaşıla­ bilir. B aşarm ak istiyorsan, peşinden koş” diyordu Yazıcı.

BÖLÜM X

Irak ,

1 8 3 1 ’D E N i 8 7 i ’e T a n z i m a t

19. y ü zy ılın O tuz ve Kırklarında Irak’ta E konom ik D urum O sm anlı İm p a r a to rlu ğ u n u n en geri kalm ış bölgelerinden biri olan Irak, M eh m et A lin in kontrolü altında değildi ve bu y üzden o n u n re ­ fo rm ların d an da etkilenm em işti. Aksine, D oğu H in t Şirketinin uzak bir sömürgesi olmaya devam ediyordu. D avud P a ş a n ın ta h tta n in d irilm e ­ sini (1831) takip eden dö nem de I r a k i n T ürk valisi, Babıali’n in otoritesini s ağlam laştırm ak için emirlere harfiyen uyuyordu. Kölemen h an e d a n ın tasfiyesinden sonra I r a k ’taki su ru m la r oldukça k ritik bir dönem e gir­ mişti. E konom ik krizler ülkenin tam am ın d a, Ir a k ’ta bile, alışılm adık derecede şiddetli zararlara neden olm uştu. 1831 vebası n ü fu su n b ü yü k ç o ğ u n lu ğ u n u kırıp geçirmiş ve Ir a k ’ın üretici güçlerinin ü stü n d e n y ık ı­ cı bir rüzgâr gibi geçmişti. Bağdat’ta yaşayan 150.000’den fazla kişiden geriye 20.000 kişi kalm ıştı ve Basra’da ise 80.000 kişilik nüfus 5-6 bine kadar düşm üştü. Birçok köy ve kasaba ta m a m e n o rta d a n kayb olm uş­ tu. Evlerin kapılarına kilit v u ru lm u ş, d ü k k â n la r ve im alathaneler k a ­ panm ıştı. Tarlalar ve bahçeler terkedilm işti. Ekilmiş alanlar azalm ış ve meyve ağaçları k u ru m u ş tu . Ticaret d u rm a noktasındaydı. Feodal anarşi güçlenmiş olarak geri dönüyor ve krizi derinleştiriyordu. Vebanın e tk i­ lerinden k u rtu lm a k için ülkede yirm i yıla ihtiyaç duyulacaktı.

Kürt İsyanı ve Aşiret Savaşları Davud Paşa K ürt beylerini ve Arap şeyhlerini itaate zorluyordu. Üstelik onları kontrol altında tu tm a n ın yöntem lerini de gayet iyi bili­ yordu. Babıali’ye karşı savaşmıştı fakat b ü tü n I r a k ’ı da kendi otoritesi al­ tınd a birleştirm eyi başarm ıştı. I r a k ’ın yeni paşaları Yüce Babıali ta ra fın ­

d a n atanıyor ve paşalar o n u n tü m isteklerini karşılıyordu. I r a k ’m önceki görece bağım sızlığının izlerini ta m a m e n silmiş ve onu ta m a m e n m erke­ zin kontrolü altına almışlardı. Fakat aslında on ların I r a k ’taki otoritesi de aldatıcıydı. Vergi ödem e husu su n d a isteksiz d av ran an aşiretlerle ve paşaların otoritelerini ta n ım a k istemeyen feodal beylerin muhalefetiyle başa çıkamıyorlardı. Böylece ülke bir kez dah a feodal çöküş dönem ine girecek, kabile isyanlarına ve yıkıcı savaşlara bulaşacaktı. Arap kabilelerinden M untafık, Şammar, A naiza ve diğerleri hem kendi aralarınd a hem de ittifak oluşturup Bağdat paşalarına karşı sa­ vaşıyorlardı. 1833 yılında Ş am m ar kabilesinin savaşçıları Bağdat’ı üç ay boy unca k uşatm a altında tutm uşlardı. K ürt feodal beylerinin bitm ek bilmez isyanları tü m Kuzey I r a k ’ı etkisi altına almıştı. Bir y an d a n İran Şahı tarafından, diğer y a n ­ d an da M ısır Valisi M ehm et Ali tara fın d a n destekleniyorlardı. “Arap İ m p a r a to rlu ğ u n u ”

ta m a m e n

birleştirm ek

ve

A kdeniz’den

Basra

Körfezine dek u za n an stratejik ticaret hattı üzerinde egemenlik k u rm a k için çabalayan M ehm et Ali, Ir a k ’ı kendi top rak la rın a k a tm a k için baskı yapıyordu. Bu y üzden Babıali’n in bölgedeki otoritesini zayıflatacak her tü rlü hareketi desteklemekte gönüllü davranıyordu. T ürk Devleti bir parçası olan K ü rd istan’a cezalandırıcı seferler düzenlemeye başlamıştı, 1831 ve 1842 yılları arasınd a yerel K ürt yöneticilere karşı tekrarlan ta ­ arru zlard a bulunulacak ve birçok K ürt beyliği tasfiye edilecekti. Fakat bu geçici zaferler K ürtlerin teslim olduğu a n lam ın a gelmiyordu. 1838’de K ürt bölgesi zapt edilir gibi olm uştu. Fakat Türk lerin 1839 Nizip yenil­ gisi haberi onlara ulaştığında, Kürtler yeniden kazan kaldırm ıştı. Kürt feodalleri İran güçlerinin yardım ıyla 1841 yılında Süleymaniye’ye gir­ mişti, ki bu d u ru m neredeyse yeni bir T ürk savaşma sebebiyet verecek­ ti. Rus-İngiliz arabuluculuğu, anlaşm azlığa yeni bir barışçıl düzenlem e getirdi ve 31 Mayıs 1847’deki ikinci E rz u ru m A n tla ş m a sın ın nihayete erm esini sağladı. Bu antlaşm a sınır ve hac yolu meselelerinin hal o lm a­ sını sağladı. Antlaşm aya göre, İran Süleymaniye ve diğer bölgeler ü ze­ rindeki iddiasından vazgeçecekti. Babıali de b u n u n karşılığında, İr a n ’ın M u h a m m e ra h (şimdiki H ürrem şehr) bölgesini alm asına ve Şattülarap bölgesini terk etm esine m üsaade etti. M ehm et Ali’nin yenilgisi gibi Türk-İran uzlaşması da K ü rdistan ’daki genel gidişatı değiştirm em işti. K ürt bölgesinde d o ğ ru d a n bir T ürk y ö ­ netim i k u rm a girişimleri yeni isyanlara sebebiyet veriyordu. Bir son­ raki Kürt isyanının tarihi 1843’tü ve 1846 yılına kadar da sürm üştü.

Türkiye’nin b u n ların üstesinden gelm esinden h em en sonra 1848-49’da yeni kargaşalar baş göstermişti. T ürk ler za m a n za m a n çetin savaşlarda kısa öm ürlü başarılar yakalasalar da K ü rd istan’daki otoriteleri her za­ m an göstermelik kalacaktı.

Irak’ta Tanzimat T ürk reform cularını etkileyen ve G ülhan e Hatt-ı H ü m a y u n u n d a v ü ­ cut bulan yeni liberal fikirler ekonom ik bozukluklar, feodal isyanlar ve yıkıcı kabile savaşlarıyla sarsılmış Ir a k ’a oldukça yavaş nüfu z ediyordu. T ürk paşaları ellerinden gelen bü tü n askerî, sivil ve h u k u k i güçleri d e n e ­ diler ve ülkeyi gerçek satraplar gibi yönetmeye devam ettiler. Reformlar im para to rlu ğ u n başk entinden saptanm ış fakat uzak I r a k ’ta ilk elde h e r­ h angi bir etki doğu rm am ıştı. T anzim at’ın birinci dönem reform larının I r a k ’ta uygulanm aya b a ş ­ lanm ası ancak 1842 sonrasında m ü m k ü n olm uştu. Bu reform lar bile oldukça geç tezahü r etmişti. T a m a m la n m a iddiasından uzak olmuş ve çoğu za m a n niyet edilenin tersi sonuçlar doğurm uşlardı. Herkes için m ecburi askerlik hizm eti bile 1870 yılm a k adar Aşağı Irak bölgesinde uy gulanam am ıştı. Bağdat’ta altı T ürk kolordu m erkezinin olu şturulduğu 1848 yılında askerî ve sivil ik tidar bölüm lenm esi gerçekleştirilebilmişti, bu sebeple valilerin faaliyetleri ordu k o m u ta n la rın d a n ayrılmıştı. Devlet aygıtının eşzam anlı yeniden örgütlenm esi net bir merkezileşme ve u z ­ m an laşm a derecesi yaratm ış ve vergi çiftçiliği sistemini tasfiye etmişti. Özel m em urlar m ali ve vergi meselelerinde yardım cı olarak görevlendi­ rilmişti. Avrupalılaşan bir T ürk bürokrasisi yavaş yavaş doğm aktaydı. Reformlar Ir a k ’ta sosyal bir harekete başlangıç yaratam adı ve gü n lü k hayattaki etkileri neredeyse koca bir hiçti. Yeni yönetim yozlaşmışlığı ölçüsünde despotik değildi. H alk hâlâ kendi kişisel çıkarlarıyla devletinkileri sık sık k arıştıra n m em u rların zulüm ve öfkesinden zarar g ö rü ­ yordu.

Ticaretin ve İletişim Araçlarının Gelişim i Çok u z u n za m anlar Irak ekonom isi bir düşüş seyri izledi. İktisadi bir ilerlemenin işaretlerinin görülm esi için 19. yüzyılın altm ışları beklene­ cekti. Irak dünya pazarlarına tahıl ve h u rm a ted arik etmeye ve yabancı menşeli m allar satın almaya başlamıştı. Irak tarım sal ü r ü n le r in in dış

talebini karşılam ak için ülkede araziler ve bahçeler düzeltildi ve ekilen alanlar, h u rm a plantasyonları genişletildi. B unun yanı sıra, ü lk en in ya­ bancı ticaretinin hatırı sayılır bir m ik ta rı Bağdat ve Basra’d an geçiyor­ du. I r a k ’ta 1861 yılında iç g ü m rü k le rin kaldırılm ası bu ticaretin önemli bir ölçüde artm a sın ı sağladı. Dış ve transit ticaretin artm ası beraberinde iletişim araçlarının ge­ lişim ini getirdi. 19. yüzyılın o tu zlarında İngiliz gezgin Chesney Fırat üzerinde düzenli gemicilik için başarısız bir denem ede bulu n m u ştu ; H in d is ta n ’a Mısır ve Kızıl Deniz üze rin d en u laşm ak d ah a kârlıydı. Irak ticareti yeni su yolları açm ak için h arcanacak paraya göre önem siz kalı­ yordu, fakat atm ışlarda a rta n ticaret ulaşım araçlarında bir devrim e n e ­ den olacaktı. 1862 y ılında T ü rk İdaresi Dicle boy unca Bağdat ve Basra’da düzenli gemicilik faaliyetleri y ü rü ttü . Aynı yıl, Lynch Britanya Şirketi bu hat ü zerinde gemicilik hatları oluşturdu. Basra, Basra K örfezindeki li­ m a n la r ve H in d is ta n ’la düzenli bir deniz iletişim ine sahipti. 1864 y ılın ­ da Bağdat’ı İstanbul, T ahran, Basra ve H in d is ta n ’la bağlayan bir telgraf hattı kuruldu.

Mithat Paşa Irak’ta I r a k ’taki son reform çalışmaları seçkin T ü rk devlet adam ı M ithat P aşaya (1822-1883) devredilmişti. M ithat Paşa T ü rk anayasa harek eti­ nin lideriydi ve 1876 O sm an lı A n ayasasın ın müellifiydi. T ürk H ü k ü m eti onu sınırsız bir otoriteyle donatm ıştı. 1869 yılında, I r a k ’ta m utlak askerî ve sivil otoriteyi sağlam ak üzere Bağdat valisi ve Altıncı Kolordu k o m u ­ tan ı olarak görevlendirildi. M ithat Paşa k arakteristik bir enerjiyle reform ları sü rd ü rm e k ve Ir a k ’taki hayatın ta m a m ın ı yeniden düzenlem ek için işe girişti. Ulaşım h atların ın inşası için kayda değer bir ilgi gösterecekti. Dicle üzerinde buharlı gemiciliği genişletti ve devlete ait bir buharlı gemi şirketi kurdu. Süveyş K a n a lın ın açılışından sonra Basra’yı İstanbul ve L ondra’ya bağ­ layan gemi hatları oluşturdu. Su yolu ulaşım ını, Fırat b oyunca H alep’e ve Dicle boyunca da M u s u l’a k adar y uk arı d oğru genişletebilmek için ge­ rekli m u azzam kazılar içeren bir proje çizdi. Ö ncü çalışmaları sayesinde Basra’da bir tersane inşa ettirdi. M ithat Paşa ayrıca M usul petrollerini çıkarm a ve tü m Irak boyunca dem iryolları yapm a niyetindeydi. “Fırat D em iryolları” projesi ü stün de hevesle çalıştı ve sadece buharlı tram vay­ ların kullanıldığı 12 k m ’lik Bağdat-Kazımiye hattını tam am layabildi.

Ayrıca ekili alan ve plantasyonların genişletilmesi için de önem li u ğ ra ş­ lar içinde bulundu. M ith at Paşa ayrıca birçok idari ve kültürel reform u da devam ettirdi. 1864 gibi erken bir tarihte Türkiye’de vilayetler üzerine yargıyı idare­ den ayıran, seçkin m ahkem eler olu şturan ve halkı yerel yönetim e tabi kılan bir yasa o luşturu lm uştu. 1868’den itibaren bu yasa Irak ve Yemen haricinde im para to rlu ğ u n tü m bölgelerinde uygulanm aya başlamıştı. Yasanın I r a k ’ta uygulanm ası M ithat Paşayla olacaktı. Paşa haricen, yeni m ahkem eler k u rm u ş , belediye meclisleri o luşturm uş ve yeni okullar inşa etmişti. Bağdat’ın ilk gazetesi de M ithat P a ş a n ın z a m a n ın d a basılmıştı. M ith at Paşa I r a k ’ın ta m a m e n merkezi h ü k ü m ete b ağlanm asın ı ve aşi­ ret ve feodal ayrılıkçılığın tasfiye edilm esini kendi esas görevi olarak g ö ­ rüyordu. Askere alım ları I r a k ’ta uygulam ış ve aşiretlerden asker taleb in­ de b ulu n m u ştu . O nları ayrıyeten vergiye bağlam ış ve düzenli ödemeler için dayatm ada b u lu n m u ştu . P olitikalarının 1869 yılında Arap kabileleri arasında uyan dırd ığı isyan acımasızca bastırılacaktı. Fakat M ithat Paşa tek başına bask ın ın kabilelerin direncini k ıram a y aca ğ m m farkındaydı. Bu y üzd en köylülerin “barışçıl yollarla sö m ü rü lm esi” yöntemiyle feodal ve kabile liderlerini, kendi tarafına çekme k a r a rm a varmıştı. B irtakım seleflerinin örneklerini izleyerek, g ö rün ürd eki bu am acına hizm et et­ m ek için, bir y an d a n kabilelerin top raklar üzerine yerleşmelerini teşvik etmiş, bir y a n d a n da kabile şeyhlerine devlet arazilerini satmaya b a ş ­ lamıştı. Planın bir parçası olarak, 1858 yasasını uyg ulam ak için devlet arazilerini, tım a r ve zeam et tutu cularına, tüccarlara ve bilhassa kabile şeyhlerine görece d ü şü k bir fiyata satm ıştı(resm î olarak şahsi sahipli­ ği onaylamadan). T ü m bu figürler zam an la m irî tapu diye adlandırılan geniş top rakların sahibi haline gelecekti. Devlet bu top rak la rın en üst sahibi olarak kalm aya devam ediyordu. Satış şartıyla, devlet yeni sa h ip ­ lere bu to prak ları k u lla n m a h a k k ın ı tanıyan bir belge (tapu) veriyordu. M ith at P a ş a n ın Kuveyt ve El A hsa’yı zaptı (1871) Irak üzerinde Türk otoritesini sağlam laştırm a am acını taşıyordu. Bu bölgeler, T ü rk y ö neti­ cilere bağlı olan özel bir idari birim olarak (sancak Necid) y apılandırıl­ mıştı. El A h ş a n ın ele geçirilmesi ve M ith at P a ş a n ın asi bedevilere karşı ölüm cül misillemesi gösterm iştir ki, T ürk yönetici sınıfının ilerici te m ­ silcileri bile Arap ülkelerindeki halk hareketlerine karşı oldukça baskıcı bir t u tu m sergilemekteydi. Flatta reform ları sü rd ü rü rk e n bile Türkler, h a lk ların üzerinde baskı oluşturm aya devam etmişlerdir. T an z im a t’ın

ilk d ö n em ind e olduğu gibi M ithat P a ş a n ın reform ları da I r a k ’ta T ürk hâk im iy etini güçlendirmiştir. A raplar y önetim den uzaklaştırılm ış ve tü m önem li pozisyonlara Türkler yerleştirilmiştir. İraklılar ancak alt pozisyonlarda kabul görm üştür. Erişmeyi u m d u k la rı en üst pozisyon mutasarrıflıktı. P a ş a n ın reformları, daha sonraki süreçte merkezle ve civar eyaletlerle y ak ın d an bağlantılı hale gelen I r a k ’ın y ö n etim in in yeni­ den düzenlenm esini tam am lam ıştı. Ir a k ’ın önceki izole hali a rtık m azi­ de kalmıştı. 1871 yılında E d irn e’ye gönderilen M ithat P a ş a n ın halefleri, o n u n izinden yürüdüler, fakat yine de refo rm larının çoğu u y g u lan m a­ d an kaldı.

B Ö L Ü M XI

i

8 4 o ’t a n 1 8 7 0 ’E A r a b i s t a n Ü l k e l e r İ

1840 Sonrası Arabistan M ısırlıların Arap Y a rım a d asın d an çekilm esinden sonra ülke tek­ ra rd an birçok bölgeye bölü nm ü ştü. Fakat bunlar, şehir devletler d e ­ ğillerdi (yalnızca H a d h ra m a u t ve Basra K örfezinin bazı bölgelerinde görülen b ü tü n lü k sü z bir m ertebedeki gibi), am a Kızıl Deniz ü s tü n d e ­ ki Hicaz ve Yemen gibi, Vahhabilerin İç A rabistan ’daki Necid, Kasım ve Ş a m m a r’ı gibi ya da Basra K örfezindeki U m m a n gibi görece geniş feodal yapılanm alardı. U m m a n ve güney A rabistan haricinde t ü m bu bölgeler, resmî olarak T ü rk hâkim iyeti altındaydı. Öte y an d a n Türkiye yalnızca H icaz’ın belirli k asabalarında ve T ih am a lim a n ın d a g arn iz o n ­ lar k u rm u ş tu ve T ürk paşaların ın otoritesi bu yerlerde sınırlandırılm ıştı. Aslında, ArabistanlI feodal sınıfın Babıali’den bağım sız olduğu söylene­ bilirdi. İktidar, H icaz’da eski zam a n lard a olduğu gibi Mekkeli şeriflerin elin­ deydi. Yemen’de de Zeydi İm am ları iktidarı sıkı sıkıya ellerinde tu tu y o r­ du. Türkiye’n in Yemen’i d o ğ ru d a n kontrol altına alm a girişimi (1849’da) başarısızlıkla sonuçlanm ıştı. N ecid’de V ahhabi Devleti yeniden k u r u l ­ m uş ve El Ahsa da dâhil olm ak üzere neredeyse tü m İç A rabistan’ı k en­ disine dahil etmişti. Yalnızca K a sın ım tüccar ve feodal beyleri kendi bağım sızlıklarını s ürd ürm e çabasını gösteriyordu. Bu sırada, N ecid’in kuzeyinde Ş am m ar’m yeni emirliği şekilleniyor ve gitgide güçleniyor­ du, üstelik kuzey A rab istan’daki hegemonya için Necid ile rekabete girişiyordu. U m m a n ise iki parçaya b ö lü nm üş durum daydı. Biri, H int O k y a n u s u n d a da bir dizi adası (Zanzibar ve diğerleri) ve İran ve D oğu A frika k ıyılarında toprakları b u lu n a n Maskat seyidi Said’in (1807-1856)

kontrolündeydi. Diğer kısım, Trucial U m m a n (Birleşik Arap Emirlikleri -çev.) ise çok sayıda k ü ç ü k şeyhliğe b ö lü n m ü ş durum daydı. İki parça da

İngilizlerin kontrolündeydi ve Britanya’n ın t ü m kıyı boy unca egem en­ liğini güvenceye alan bir filo bölgede konuşlanm ıştı. İngiliz yerleşikler h alk isyanlarını bastırm ak, yöneticileri atam ak ya da k ovm ak için güç k u lla n m a k ta n sakınm ıyor ve kıyılardaki şeyhlere yeni antlaşm alar d a ­ yatmaya devam ediyordu. G üney A rabistan b irbirind en ayrı kü çü k sul­ tan lık ve şeyhliklerden m üteşekkildi. İngiltere y a r ım a d a n ın güney kıs­ m ın d a kargaşa ve isyanların yetiştiği bir zem in olan Aden sömürgesini ele geçirecekti.

Vahhabilerin N ecid ’i M ısırlıların yirm i yıllık y önetim in den sonra Vahhabiler devletlerini N ecid’de yeniden k u rm u ştu . 1843’te Em ir Faysal devletin başına geç­ ti. 1838’den beri M ısır’da bir savaş suçlusu olarak tutulm aktaydı, fakat s on ra dan bir teoloji öğrencisi kılığına girdiği Şam ’a kaçmıştı. Mısırlılar geri çekildiğinde R iy a d a d ön m ü ş ve halk desteğiyle iktidarı yeniden ele geçirmişti. Görece kısa bir za m a n d a Faysal, d ağ ılm an ın eşiğine gelmiş emirliği eski haline dö n d ü rm ü ştü . Elbette henüz geçmişteki güçlü h a ­ line gelmiş sayılmazdı. 1846’da bile T ürklerin h ü k ü m ra n lığ ın ı onaylı­ yor ve yıllık 10.000 taler vergi ödem eyi kabul ediyordu. Üstelik Vahhabi devletinin önceki sınırlarına da ulaşılam am ıştı. Riyad emirleri yalnızca Necid ve El A hsa’yı kontrolleri altında tutuyordu. Suudi h a n e d a n ın ın Kasım ’da iktidarı ele geçirme girişimi Hicaz ile uzu n süreli bir m ücadelenin başlangıcı olacaktı. Vahhabilerin A rabistan ’ın bu önem li ticaret m erkezindeki egemenlik k u rm a ihtim ali Mekke şeriflerinin ilgisini çekmemişti. K asım ’ın tüccarları da Vahhabi ik tid a rın a karşıydı. A rab istan’ın çeşitli bölgeleri ile civar Arap ülkeleri arasında a r ta n ticaretin önem li bir k ısm ın ın k on trolünü kazanm ışlar ve hızlıca zenginleşmişlerdi. “K asım in , bir y andan Mekke ve M edine tica­ reti, diğer yandan da Necid, hatta Şam ve Bağdat ticareti İç A rabistan ’ın herhangi bir bölgesine gidiş gelişlerde depolarda toplanıyor ve atılgan tüccarları Kızıl Deniz ve Fırat kıyılarında veya Şam sularında birbirleri­ ne rastlıyorlardı ” diye yazm aktaydı A rabistan’ı 1862-63’te ziyaret etmiş ü nlü İngiliz gezgin Palgrave

[Palgrave, Personal Narrative of a Year’s

Journey Through C entral and Eastern Arabia, London, 1 69, p. 117.]) K a sım in tüccarları feodal zorbalar ve Vahhabi devletinin katı g ü m ­

rükleri tara fın d a n ezilmiş ve kendi şehir devletlerinin bağım sızlığını istemişlerdi. M ekke şeriflerinin de yardım ıyla K asım ’m yerlileri tü m Vahhabi seferlerini geri püskürtm üşlerdi. Faysal 1855’te A naiza ve B uraida’n ın bağım sızlığını kabul etmişti. Suudi h a n e d a n ın ın K asım ’ın kasabalarını fethetmeye dair sonraki girişimleri neredeyse bir hiçle so­ nuçlanm ıştı; ara sıra a lm a n belirli m ik ta rd a k i haraçları saymazsak. D oğu A rabistan’da da Vahhabilere, İngilizler karşı koymaktaydı. Basra K örfezinde (1851-52 Batı U m m an, 1859 Katar) eski k o n u m ların ı k a z a n m a k için iki kez girişimde bulu n m u ş ve Britanya filosu ta ra fın d an iki kez geri püskürtülm üşlerdi. 1866’daki İngiliz-Necid A n tla ş m a s ın ın so n uçlanm asın dan sonra Suudi h an e d an ı iktidarını Trucial U m m a n a ve B ahreyn’e genişletme ça b alarınd an vazgeçti ve bu bölgelerdeki faaliyet­ lerini vergi toplam akla sınırlandırdı. Kavgacı bir fanatizm atmosferi t ü m Vahhabi devletine yayılmıştı. D inî hoşgörüsüzlük en üst safhasına erişmişti. N ecid’de 19. yüzyılın o r­ taların d a d inî yasaları ihlal edenlere sert cezalar verm ek için özel bir fanatizm m ahkem esi kuruldu. Suçlular birçok fiziksel cezaya ça rp tırı­ lıyordu. Yeni Vahhabi devleti içsel u y u m d a n yoksundu; merkezi iktidar da zayıftı. Kabileler yalnızca bir diğerine karşı değil, ayrıca E m ir’e karşı da savaşıyordu. Faysal’m 1865’te ö lü m ü n d en sonra feodal ve kabilese! ay­ rılıkçılık h an e d an lar arasındaki anlaşm azlık lardan ö tü rü ayyuka çıktı. Faysal, N ecid’i üç b ü y ü k oğlu arasında b ö lü ştü rm ü ş tü ve o n u n ö lü m ü n ­ den sonra nihai ik tidar için şiddetli bir mücadele başlayacaktı. Taht kavgaları ve yıkıcı anlaşm azlıklar zaten sendeleyen Vahhabi devletinin temellerini zayıflatmıştı. Suudi ailesiyle, A rabistan’ın k u ­ zeyinde ü stü n lü k için rekabet halinde olan Şam m ar emirleri bu kritik d u ru m d a n faydalanm ak için geç kalm ayacaktı. Aynı şekilde T ürkler de onları izleyerek El A hsa’yı zapt edecekti.

Şam m ar E m irliğin in Y ükselişi M ısırlıların çe k ilm esind en sonra, Ş a m m a r em irliği A rabistan fe­ odal devletleri a rasın d a hususi bir ağırlık kaz an m ıştı. Bu em irliğin b aşkenti H a il ’di. 19. y üzy ılın o tu z la r ın d a n itibaren k en d ilerin i e m i r ­ liğin içinde var eden yeni Raşid h a n e d a n ı N e c id ’in gerileyişini k e n ­ di ik tid a rın ı sağ la m la ş tırm a k için ku llan m ıştı. Raşidler başlangıçta N e cid ’in vasallarıydı, fakat 19. yüzyıl o rta la rın d a b ağ ım lılık ları sem-

bolik bir biçim e d ön üştü . Necid gibi Ş a m m a r da bir V ahhabi devletiy­ di. Fakat o n u n aksine, Ş a m m a r d in î hoşg ö rü b a r ın d ıra n bir politika izliyordu. Ş a m m a r em irleri, A b d u llah (1834-47) ve özellikle de oğlu Talal (1847-68) ticareti ve zanaatı geliştirm ek için çok çaba harcadılar. Talal, H a il ’de p azarlar ve çalışm a atölyeleri inşa ettirdi. H em ko m şu A ra b ista n bölgelerinden hem de I r a k ’tan tü cca r ve zanaatçıları davet etti. Bu kişilere çeşitli im tiyazlar tanıdı. Dinsel ho şgö rü tücca rların ve h a c ıla rın ilgisini çekm işti. Ira k k e rv an ları ro ta la rın ı değiştirerek, Necid fa n a tiz m in d e n kaçınıp, M ek k e’ye Hail ü z e rin d e n gitmeye b a ş ­ lam ışlardı. B u n la rın güven liğ ini de Talal te m in ediyordu. Yol ü stü so y g u n c u lu ğ u n u n ö n ü n e geçmiş ve bedevi kabileleri itaate zorlayıp, vergiye bağlam ıştı. Ayrıca birçok vahayı (Kaibar, Jauf ve diğerleri) ele geçirip, asilerden temizleyerek, b u ra la ra k en di yöneticilerini atam ıştı. Ticaretin gelişmesi ve E m ir Talakın p o litikaları Ş a m m a r i n m erk ezi­ leşm esini ve g ü çlen m esini sağlam ıştı. Riyad emirleri kendi yasallarının a rta n gü cü n ü kaygıyla izliyordu. 1868’de Talal, R iy a d a davet edildi ve orada zehirlenerek öldürüldü. Fakat devleti yaşamaya devam edecek ve Türk lerin de yardım ıyla İç A rabistan ’da R iy ad a karşı hâkim iyet mücadelesine girişecekti.

Arabistan’da Britanya Sömürgeleri (1840-70) M ısırlıların A rabistan’d a n geri çekilm esinin ard ın d a n , İngilizler Basra K örfezin in ve Aden k ıyılarının m utlak h akim i haline gel­ di. Bağımsızlığını 1798’de yitiren U m m a n d a n ayrı olarak, Trucial U m m an in

yedi

şeyhliği ve

Bahreyn

1820’den

itibaren

Britanya

hâkim iyetine geçmişti. İngiltere bu küçü k devletçiklerde iktidarı yerel idarecilerin eline bıraktı ve kendini onlarla m üttefik ilişkiler k u rm ak la sınırlandırdı. Trucial U m m a n ve Bahreyn şeyhlerinin elini kolunu bağlayan bu ilişkiler sürekli tasdik edilip yenileniyordu. Bu sebeple, her antlaşm ada (1839, 1847, 1853, 1856) g örü nü rde “her za m a n için” barış ve u y u m id­ diası olsa da, t ü m bu bölgelerin gerçek idarecisi olan Bender-Buşir’deki Britanya politik yerleşimcisinin “h a k ları” genişletiliyordu. Yerel yöneti­ ciler bağım sız bir dış politika izleme fırsatından m a h r u m bırakılm ıştı. İngiltere, Trucial U m m a n ve B ahreyn’in iç meselelerine m üdah alede b u ­ lu n m ak için her zam an bir bahane buluyordu. Ayrıca İngiliz tacirler de çeşitli h a k ve ayrıcalıklara sahipti.

1861

yılında İngiltere, Bahreyn’e, onu dış saldırılardan “k o ru m ay ı”

ü stlen d iğ i ve k e n d is in e n e za m a n isterse birliklerini gönd erm e yetkisi

verdiği yeni bir konvansiyon dayatacaktı. Konvansiyon aslında Bahreyn üzerinde Britanya h ak im iy etin in k u ru lm ası a n lam ın a geliyordu. Britanya’nın Basra K örfezindeki yayılışı birçok bölgede h ak iddia eden Türkiye ve İr a n ’ın aleni direnciyle karşılaşmıştı. 1868’de İngiltere, K atar’la “m üttefiklik ilişkisi” kurm ay a yanaştı, fakat üç yıl sonra şeyhli­ ği Türkiye’ye b ıra k m a k z o ru n d a kaldı. Fransa,

Britanya’nın

U m m a n ’daki

konum unu

tehdit

ediyordu.

İngiltere’n in A rabistan’daki en güvenilir “d o stu ”, Britanya politik te m ­ silcilerinin k o ntrolünde olan M uskat seyidiydi. Korsanlık ve köle ticareti bahanesi ile İngiltere, ona, U m m a n ’la “m üttefiklik ilişkisini” güçlendi­ recek, bir dizi yeni eşitsiz antlaşm a (1839 ve 1845) dayatmıştı. 1834’den beri Britanya seyit Said’i, Kuria M u ria A d a la rın ı kendisine teslim etmesi için zorluyordu. 1857 yılında, Aden söm ürgesine m üsadere edilen Perim A d a sın ı istila etmişlerdi. 1856’da M uskat yöneticisi Said öldü. İngilizler 1861 yılında sürm ekte olan h a n e d a n anlaşm azlığına m üdahalede bulundular, H in d istan Genel Valisi Lord C a n n in g ’in teklifi üzerine M uskat seyidinin devasa arazileri iki oğlu arasında bölüştürüldü. U m m a n (U m m an zam anla İran kıyıla­ rınd aki top rakların ı yitiriyordu. 1868’de Bender-Abbas bitişiğindeki hat ile birlikte İranlılara geçmişti) b üy ük oğul Thuwaini’ye ve Doğu Afrika kıyılarıyla 18. yüzyıla k adar M u skat’m bir parçası olagelen Zanzibar da küçü k oğul M ecid’e bırakılm ıştı. Bu bölüşüm U m m a n ı zayıflatmış ve sonrasında Britanya’n ın Z an z ib ar’ı zaptını ve U m m a n ’ı kontrol etm esini kolaylaştırmıştı. 19.

yüzyıl

o rtalarında,

U m m an

İngiliz-Fransız

d ü şm an lığ ın ın

bir objesi haline gelecekti. 1846’da Fransa, U m m a n ile, 1839 İngilizU m m a n A n tlaşm asın a benzer, ticari bir anlaşm aya varmıştı. 1861’de ise U m m a n ı n iki parçaya bölünm esine itiraz edecekti. İngiliz-Fransız a n ­ laşmazlığı bir uzlaşıyla son b ulm uştu. 10 M art 1862’de, Paris’te, İngiltere ve Fransa, M uskat ve Z an z ib ar’ın “bağım sızlığını” güvence altına alan ortak bir deklarasyona im za attılar. Bu y üzden Fransa U m m a n ’m ger­ çek bölüşümüyle uzlaşmıştı. İngiltere hayalî “bağım sızlığı” onaylamış, fakat eylemleri sözlerini yalancı çıkarm ıştı. On yıllık bir za m a n d ilim in ­ de (1862-71) U m m a n ı bir isyan dalgası sa rm ıştı. Büyük halk kitleleri, Britanya’nın him ayesindeki kişi olarak addettikleri yeni M uskat Sultanı Thuwaini’ye (1858-66) karşı isyana girişmişlerdi. Bu kitleler, U m m a n d a

eski gücüne k avu şm ak için çabalayan ve hatta U m m a n i n birçok kasa­ ba ve bölgesinden düzenli vergiler almaya devam eden Vahhabiler ta ­ ra fın d a n da destekleniyordu. İngiltere 1862 D e k la rasy o n u n a rağm en U m m a n i n meselelerine açıkça m üdahalede bulundu. Thuwaini’ye, halka karşı koym ası için, silah ve gemi sağladı ve filosuyla d ü ş m a n kasabaları bom baladı. Kontrolü altındaki şeyhlere S ultan i destekleme em ri verdi ve Thuwaini ö ld ü rü ld üğü nde ise aynı yardım ı oğluna sağladı. Ü stüne üstlük Thuwaini’nin oğlu ülkeden kovulduğ und a, o n u n k ü ç ü k kardeşine bu h alk hareketini bastırm ası ve M usk at’ta yerleşmesi için destek verdi. A den’deki Britanya birlikleri neredeyse sıkıyönetim biçim inde ya­ şıyordu. G üney A rabistan’da Britanya m a k a m la rın ın m üdahalelerine karşı bir dizi isyan patlak verdi. 1840’ta Lahey S u lta n ın ın desteklediği bir isyan A den’de v u k u bulm uştu. Bu isyan bastırılm ıştı, fakat 1846’da A raplar tek ra rd an saldırıya geçecekti. 1849 yılında Lahey’de iktidara geçince Sultan Ali A den’in geri verilm esini talep etti. Birliklerini, 1858 y ılın da İngilizlerla savaşmak üzere gönderdi, fakat Şeyh O sm an y a k ın ­ ların d a yapılan savaşta yenilgiye uğratıldı ve A den’de Britanya otoritesi­ ni ta n ım a k zo ru n d a kaldı. Yine 1867 yılında İngilizler, A den’in işgalini hazm edem eyen güney A rabistan isyancı kabilelerine karşı yeni bir sefere girişecekti.

B Ö L Ü M X II

1 9 . Y Ü Z Y IL O R T A L A R IN D A M lS I R ( 1 8 4 1 - 7 6 )

1840 Teslimiyeti Sonrasında Mısır M eh m et Ali’n in teslim oluşu yabancı serm ayenin ö n ü n ü açmıştı. 1838 İngiliz-T ürk Ticari A ntlaşm ası’n m ş a rtla rıl8 4 2 yılın d a M ıs ır’a uy gulanacaktı. Bu u y g u lam alard a ilk olarak tekel sistemi k a ld ırılm ış ­ tı. B u n d an dolayı, Britanya tücca rları ve sanayicileri, M ısır p a m u ğ u n u d o ğ ru d a n ü re ticiden ya da k o m p ra d o r tem silcileri aracılığıyla serbest­ çe satın alabiliyorken, M ıs ır’a ih ra ç ettikleri ü r ü n l e r için de neredeyse hiçbir g ü m r ü k ödem iyorlardı.

1845’ten itibaren M ısır dış ticaretin d e

İngiltere nü fu z u b askındı. M ısır ith a la tın ın çeyreğini (£ 1.000.000’da 242.000) ve ih ra c a tın ın önem li bir b ö lü m ü n ü (1.747.000’de 626.000) üstleniyordu. M ısır b ü y ü k bir doğu g ü cü olm ak tan sa, zayıflayan Babıali’n in bir vassalı h aline gelmişti. Kendi soru nlarıyla başa ç ık m a k ­ ta güçlük yaşayan T ü rk ler pek tabii ki etkili kontrol sağ lam a k ta n ol­ d uk ça uzaktılar. Gerçekte M ısır İngiltere ve F ran sa’n ın o rta k k o ru m a s ı altındaydı ve anc ak bu iki süper g ü c ü n a rasın d ak i çekişm eler o n u n ra h at bir nefes alm asını m ü m k ü n kılıyordu. Ülke içinde ise iki y ö n e ti­ ci sın ıf arasın da b ir m ücadele y ü rü tü lü y o rd u . Biri, T ü rk iy e’yle irtibatı k ayb e tm e m e k için çabalayan eski to p lu m u n gerici to p ra k beylerind en oluşm aktaydı. Bu g ru p u m u d u n u İstan bu l üzerin d e etkisi b aki olan B ritanya’ya bağlam ışlardı. Diğer g ru p ise, kapitalist gelişim yö n ü n d e a d ım atan tü c c a rla rd a n ve liberal to p ra k b eylerinden m ey d an a gelm ek­ teydi. R eform la rın d evam etm esi ta ra fta rıy d ıla r ve F ran sa’ya g ü v en i­ yorlardı. İki g rup arasındaki mücadele İb ra h im Paşa ve halefi Abbas P a ş a n ın eylemlerine yansımıştı. Başlangıçta d u ru m , kırklı yıllarda ülkenin ger­ çek yöneticisi olan İbrah im P a ş a n ın başını çektiği Fransız taraftarları­

n ın lehineydi. M ehm et Ali ise oldukça yaşlıydı. Kapitülasyonlar o nun entelektüel yetilerini etkilemişti. A niden yaşlanm ış ve sonu nda devlet idaresinden elini çekmişti. İk tid arın gemleri a rtık oğlu ve halefi İb rah im P a ş a n ın elindeydi. Yeni yönetici M ısır eko nom isinin gelişimine kayda değer bir önemle yaklaşı­ yor, yozlaşmış ve gerici k am u hizm etin i geliştirme çab alan gösteriyor­ du. 1840 olaylarıyla b ozu lan ülke mâliyesini iyileştirmiş ve düzenli bir devlet bütçesi getirmişti. 1842’de top rak sahiplerinin, kendi arazilerini satm a izni genişletildi. 1845-46’da İb rah im u z u n bir A vrupa seyahati­ ne çıkacaktı. Paris’te C ahm ps de M ars’da, Konya ve Nizip m uzafferinin ön ü n d e görkemli bir geçit töreni yapıldı. 1848

yılında İb rah im Paşa M ısır’ın resmî valisi olm uştu, fakat b u n u

ancak 3 ay sürd ü rm ü ş ve 10 Kasım 1848’de ölm üştü. M eh m et Ali de 2 Ağustos 1849’da ölecekti. İktidar, d ah a sonra dedesinin tam zıddına d ö ­ nüşecek olan to ru n u Abbas P aşaya geçmişti.

A bbas P aşa (1849-54) Abbas Paşa devletin k ontrolü nü resmî olarak, henüz dedesinin de hayatta olduğu, 24 A ralık 1848 ta rih in d e eline aldı. Abbas Paşa aşırı derecede tu tu cu biriydi ve kendi iktidarına dayanarak babasının ve d e ­ desinin yaptığı her şeyi yıkacakm ış gibi görünüyordu. M ehm et Ali’nin k u rd u ğ u im alathaneleri tasfiye etti, Büyük Nil B arajının inşasını d u r ­ d u rm a em ri verdi ve o zam ana k ad a r tam a m la n m ış olan kısm ını t a h ­ rip etti. Fabrikaları ve okulları kapatıp orduyu b ü y ük o ra n d a kü çü lt­ tü. Kaldı ki M ısır ordusu M ehm et Ali’nin iktid arı dön em inde gittikçe ulusal bir niteliğe bü rünü yo rdu . Abbas d ö n em ind e ise, eski beylerin kontrolü altındaki gibi, kişisel bir k o ru m a o rd u su n d a n biraz dah a b ü ­ y ü k bir hale gelmişti. Zira kendi kişisel k oru m ala rı da toplum a y ab a n ­ cı öğelerden, esas olarak A rn a v u tla rd an ve köle M em luklerden teşkildi. Abbas, M ehm et Ali za m a n ın d a geniş tarım alanları edinen Arnavut, Çerkez ve T ü rk paşalardan oluşan b ü yü k toprak sahiplerinin desteğine vakıftı. Paşa, onların to p rak la rın a toprak katm asına m üsaade etmişti. Bizzat kendisi de M ısır’ın en büyük toprak sahibiydi ve üstüne üstlük arsızca fellahları soyuyordu. M ehm et Ali ve İb rah im tam bağımsız bir M ısır düşü k u rm u ştu . Fakat bu t ü r düşler A bbas’a yabancıydı. Bilakis, eski T ürk team üllerine ve T ürk Sultan’m a olan itaatkar bağlılığını her za m a n vurguluyordu. Batı k ü ltü rü n ü aşikâr bir şekilde küçüm süyordu

ve Avrupalıları h or görüyordu, fakat b u n a rağm en İngiltere’den gelen direktiflere de u y m a k ta n geri durm uyordu. 1851’de Abbas, H in d ista n ’ı İngiltere’ye bağlayacak temel h atlardan biri olarak b üyü k bir stratejik önem e haiz olan İskenderiye’den, Kahire ve Süveyş’e bir dem iryolu inşası im tiyazını İngilizlere tanım ıştı. Bu sıra­ da Süveyş kanalı h enü z yapılm am ıştı. Fakat İngiltere 19. yüzyılın erken d önem lerind en beri A frika’nın etrafını dolaşan rotaya alternatif, Mısır ü zerind en dah a kısa bir yol arayışmdaydı. Britanya gemileri İngiltere’den İskenderiye’ye, H in d is ta n ’d an da Süveyş’e yelken açıyordu. Develer bu iki lim a n arasında yolcu ve posta taşıyarak arada m ekik dokuyordu. Mısır, Britanya’n ın H in d istan yolundaki en önem li tran sit nakliye üssü haline gelmişti. Yapımı 1853-1857 arasında süren İskenderiye-KahireSüveyş dem iryolu M ısır’ın bu rolünü arttırm ıştı. 1858 yılında Britanya aynı hattı H in d is ta n ’daki sepoyların bir isyanını b as tırm a k için kendi birliklerinin u laşım ın d a da kullanacaktı. M eh m et Ali ve İb ra h im ’in h ü k ü m d arlığ ı dönem ind e meseleler ü z e ­ rinde belirleyici h ü k m ü olan Fransız kapitalistleri arka plana itilm işler­ di. Fakat yine de ta m a m e n vazgeçmeye de niyetleri yoktu. Aksine gay­ retlerini ikiye katlamışlardı. İngilizlerin dem iryolu p lanların a misilleme olarak A kdeniz’i Kızıldeniz’e bağlayacak bir kanal projesi geliştirdiler.

Süveyş K a n a lı’n ı n İnşası D aha 19. yüzyılın başlarında Napolyon, m üh end islerind en biri olan Lepere’i bir kanal projesi çizmek üzere görevlendirmişti. Fakat Lepere, Kızıldeniz’in seviyesinin A kdeniz’den yüksek olduğu, bu y ü zden de bir kanal inşasının m üh endislik açısından im kansız olacağı gibi bir hatalı sonuca varmıştı. B ununla birlikte Laplace ve Fourier, Lepere’in hatasının farkına varm ıştı ve Fransızların Süveyş K a n a lın a dair herhangi bir t a h ­ kikatı M ehm et Ali’n in ve İngiltere’n in direnciyle karşılaşmıştı. M ehm et Ali ikinci bir boğaz y aratm ak istemiyordu. Ç ü n k ü k an a lın sahip ola­ bileceği stratejik ö nem in de farkındaydı. Avrupalı güçlerin M a rm a ra B oğazlarında olduğu gibi bu kanal ü stü nde de kavgaya girişeceğini bili­ yordu. M ısır’ın bağımsızlığı için Kanal inşasına tereddütsüz bir şekilde karşıydı. Aynı şekilde İngiltere de, Fransızların M ısır üzerinde nüfuz sahibi olm asını engellemek için kanal fik rin e engel oluyordu. 19. yüzyılın ellili yıllarında, Fransız kapitalistleri Süveyş Kanalı için yeni bir proje sundular. Projenin ateşli savu nuc u la rın d an biri de,

19. yüzyılın en b üy ük finans a d a m la rın d a n biri olan Fransız diplomat, F erd inand de Lesseps’di (1805-1894). H er za m a n olduğu gibi, İngiltere ve Abbas Paşa bu projenin karşısında duruyordu. Üstelik Abbas sadece kanal inşasını engellemekle kalm ıyor ayrıca M ısır’ın ekonom ik gelişi­ m in in de ö n ü n d e duruyordu. M ehm et Ali’yle birlikte reform ları ta n ı ­ mış bu h alk bir kez dah a T ü rk yö netim ini kabul etmezdi. B unun yanı sıra Mısır dü nya kapitalist ekon om isinin de bir parçası haline gelmişti. Pazar ve m eta üretim iyle birlikte üretici güçler de gelişim göstermişti. Kapitalist ilişkiler şekillenmeye başlıyor ve yavaş yavaş yeni bir burjuva sınıfı oluşuyordu. M ısır’ın ekonom ik ihtiyaçları ve F ransa’n ın çıkarları Abbas P a ş a n ın derhal devrilm esini gerekli kılıyordu. Sıcak bir Tem m uz gecesinde resmî bir tebliğ Abbas P a ş a n ın v u ru la ­ rak ö ld ü rü ld ü ğ ü n ü bildirmişti. Gerçekte ise kendi k o ru m ala rı ta ra fın ­ d a n katledilm işti. Tarih h enüz bu suikastın arkasınd aki gücü aydınlata­ madı, fakat bu işten en çok Fransa’n ın kârlı çıktığı da bilinen bir gerçek. 11 Tem m uz 1854’te M ehm et Ali’n in en genç o ğ ullarınd an biri olan Said Paşa (1854-63) M ısır valisi olm uştu. Paşa liberal görüşlü ve batı­ lıydı, ayrıca F erdinand de Lesseps’in de bir arkadaşıydı. İktidara gelir gelmez, 30 Kasım 1854’te, hem en Lesseps’in Süveyş Kanalı inşa projesini onayladı. Bu ad ım M ısır’ın Avrupalı güçlere olan bağım lılığını a r tt ı r a ­ cak ve bir sömürgeye dönüşm esini hızlandıracaktı. De Lesseps 1855’te, öncül bir a raştırm a yaptırdı ve 5 O cak 1856’da ise projenin şartlarını tan ım layan yeni bir ferm an yayınlattı. Bu ferm ana göre M ısır tarafı, kanal şirketini, inşa için ihtiyaç duyulan tü m arazi ve m adenler için hiçbir ödem e talep etmeksizin, kabul ediyordu. Ayrıca, i n ­ şaat alanına içme suyu için N il’den bir tem iz su kanalı yapmayı ve şirketi g ü m r ü k vergilerinden de m u a f tu tm a y ı ta a h h ü t ediyordu. En önemlisi M ısır yönetim i b ü tü n işler için ihtiyaç du yulan em eğin beşte dö rdü nü bedavaya sağlamayı üstlenm işti. İmtiyaz kan alın açılışından 99 yıl sonra sona erecek ve sermaye de 200.000.000 frank olacaktı. Kasım 1858’de Lesseps şirketin ortaklistesin i açtı, tanesi 500 fran k tan 400.000 hisse; b u n la rın 207.000’i (yüzde 52) F ransa’da piyasaya sunuldu. Said Paşa da 32.000.000 fran k değerinde 64.000 hisse edinm işti. B unun yanı sıra, de Lesseps Said P a ş a n ın hesabına, Türkiye, İngiltere, Rusya ve Birleşik Devletler’inki k adar b ü y ü k m eblağlarda (56.000.000 frank d e ­ ğerinde 112.000 hisse) o rtak lık yazmıştı. 176.000 hissenin karşılanm ası için Said Paşa yabancı kredilere b aşv u rm a k z o ru n d a kalm ıştı. 1860’da Paris’te 28.000.000 fran k lık özel bir krediyi alabilmeyi başardı ve 1862’de

ilk devlet kredisi olan 60 m ilyon fran k ı hanesine yazdı (2.400.000 £). Bu sebeple, araziden, işçilerden, su y a r d ım ın d a n ve m adenlerden hariç Said Paşa serm ayenin yaklaşık yarısını (%44) da Lesseps’e verm ek zo ru n d ay ­ dı. M ısırlılar kanalı kendi elleriyle, kendi k ayn akların ı k u llan arak inşa ettiler. Fakat kan alın bu ülkeye getirisi, politik hayattaki olum suzluklar bir yana, yalnızca b ü y ü k kayıplar oldu. 25 Nisan 1859’da inşa işi resmen başladı. Said Paşa verdiği sözleri tuttu. M ısır’ın dört bir y a n ın d a n yüz binlerce fellah toparladı. Fellahlar oldukça kötü beslenerek ve neredey­ se bedavaya, g ü n d o ğ u m u n d a n b a tım m a k a v u ru cu güneş altında, kanal için kendi elleriyle k azarak çalışm ak zorundaydılar. H içbir m ak in e k u l­ lanılm ıyordu. Bedava çalışan işçilerin el emekleri d aha kârlıydı ve 25 ila 40 bin fellah inşaat alan ınd a faal olarak tutuluyordu. Bir kafile sırasını savar savmaz, diğerleri o n ların yerini alıyordu. İşçilerin b ü yük ç o ğ u n lu ­ ğu ağır çalışm a koşu llarım k aldıram ıyordu ve yaklaşık 20,000 işçi henüz kanal t a m a m la n m a d a n can vermişti. 19. yüzyıl kapitalist m edeniyetinin en b ü yü k yapıların dan biri zorunlu, yarı köle Mısırlı fellahların emeğiy­ le yükseliyordu. İşçilerin kem ikleri ü stün de yükseliyordu. Yüz binlerce fellahın köle gibi çalıştırılması yabancılara karşı bir nefret uyandırm ıştı ve M ısır’da yabancı egemenliğine karşı bir halk protestosu alevlenmişti. Bu nefret gittikçe, M ısır yasalarıyla çıkarlarını önem sem eyen şirketin, keyfiliğinden öfke duyan yönetici sınıfı da kapsı­ yordu. Bu genel hoşnu tsu zluk İngiltere tara fın d a n ustaca istism ar edildi ve İngiliz b asın ınd a kanal kazısında zorla çalıştırılan işçi sistemine karşı bir seferberlik başlatıldı. İngiltere’n in baskısı altında Babıali, M ısır p a­ şalarının imtiyaz verm e gibi bir h a k la rın ın olm adığını ve b u n la rın iptal edilmesi gerektiğini duyurdu. Lesseps’in girişim ini ciddi bir politik kriz tehdit ediyordu. Said Paşa Süveyş m eselesinin çıktılarını görecek k ad a r yaşayamadı. 18 O cak 1863’te vefat etti. Halefi İsmail Paşa (1863-79) da Said gibi Fransa’da eğitim g ö rm ü ştü ve o da iliklerine k adar bir Batıcıydı. M ısır’ı “A vrupa’n ın bir parçası” yapm ak istiyor ve atalarının reform politikala­ rını devam ettiriyordu. Süveyş Kanalı inşa projesine karşı değildi, fakat Lesseps’in aşırı im tiyazlarını M ısır’ın sırtınd aki bir k a m b u r gibi g ö rü ­ yordu. 30 O cak 1863’te İsmail Paşa yayınladığı bir ferm anla k analda zor­ la çalıştırm ayı yasaklayacaktı. Bu eylemi Babıali ve arkasınd aki İngiltere tarafınd a hem en destek buldu. T ürk Devleti birbiri ardına, im tiyazların ancak kan ald a k u llanılan zoru n lu em eğin yasaklanm ası şartıyla kabul edileceğini belirten iki not gönderdi; şirketin faydası için devredilen a ra­

zilerin geri verilm esini talep etti. Aksi takdirde, Babıali bu girişim i zorla durdurabileceği tehdidinde bulundu. Lesseps için zor za m a n lar başlı­ yordu. Fakat kendisini bu can sıkıcı d u ru m d a n kurtarabilm ey i b aşa r­ dı ve hatta bunu, M ısır’ı yeniden soym ak için bir fırsat olarak kullandı. İsmail P a ş a n ın faaliyetlerine karşı ham lede b u lu n d u ve onu, d u ru m u n bir ta h k im m ah kem esin de görüşülm esi için zorladı. Lesseps’in bir kuzeniyle evli olan Fransa İm parato ru, III. Napolyon, “tarafsız” h akem olarak seçilmişti. Tem m uz 1864’te, İsm ail’in Süveyş Kanalı Genel Şirketine 84.000.000 fran k ödemesi gerektiğini iddia etti. Bu meblağ yalnızca ang a ry an ın kaldırılm ası ta z m in a tın d a n ibaret d e ­ ğildi. İm tiyazın yeni şartlarına göre, Süveyş Kanalı Genel Şirketi kanalın rotası boyunca, iki yakasındaki toprakları 200 m etre mesafeyle alıkoy­ m a h a k k ın a sahip olmuş, diğer araziler ise M ısır’a geri verilmişti. Şirkete bırakılan to praklar için M ısır’a tek bir k u ru ş dahi ö d e ­ me yapılm am ıştı. Bunları geri alabilmek için İsmail yine de Lesseps’e 30.000.000 fran k ödem ek zoru n d a kalm ıştı. Bu apaçık soygunculuk demekti! Said kanal inşaat alanı için bir tem iz su k a n a lın ın yapım ını üstlenm ek z o ru n d a kalmıştı. Bu kanal, inşaatın ihtiyaçlarını giderecek­ ti; fakat bu, M ısır m ü lk ü n e geçtiğinde, Mısır, cebinden tek k uru ş dahi ödem e yapm ayan Lesseps’e, yine M ısırlıların kendi im kânlarıyla yaptığı kanal için 14.000.000 fran k ödem e yapacaktı. Bu çılgın talepleri karşıla­ m a k için, Said Paşa gibi İsmail de, Avrupa b a n k a la rın a m üracaat etm ek z o ru n d a kaldı. Krediler en acımasız koşullarda onaylanm ıştı ve M ısır çok geçmeden borç batağına saplanmıştı. İm tiyazın yeni şartları 22 Şubat ve 19 M art 1866 toplantılarıyla onay­ lanm ıştı, üstelik Babıali de b unları tasdik etmişti. Britanya’n ın e n tri­ kaları am acına ulaşam am ıştı. Ücretsiz insan gücü kaynağını kaybeden şirket kazm a işlemleri için m akineler icat etmeye başladı. 1860 yılında Fransız m ü hen dis C ouvreux çok kollu bir kü rek icat etti ve bu sayede Kanal inşaatı d u rm a d a n ilerledi. K a n al’m resmî açılış tarihi 17 Kasım 1869’da kutlandı. Birçok önemli şahsiyet ve d ü n y an ın dört bir y an ın d an yüzlerce devlet adam ı bu açılışa katıldı. İsm ail’in isteği üzerine besteci Verdi, bu olay için özel olarak Aida operasını yazdı. K onuklar için lüks saraylar ve yatlar yaptırıldı. K utlam alar haftalarca sürdü ve tü m her şey M ısır hâzinesinden karşılandı. K analın inşası, hisse değerleri, cezalar, açılış ku tlam asın ın m asrafla­ rı ve diğer her şey dahil M ısır hâzinesine maliyeti 400.000.000 franktı. Altı yıl sonra M ısır tarafı kanal hisselerini 100.000.000 franka satacaktı.

Süveyş K a n a lın ın M ısır’a verdiği politik z ararların ve inşa sürecinde y i­ tirilen binlerce canın yanı sıra net zarar 300.000.000 franktı.

19. Yüzyıl Ortalarında M ısır’ın E konom ik Gelişim i 19. yüzyılın elli ve özellikle de altmışlı y ıllarında M ısır ek o n o m i­ sinde önem li bir bü yüm e gözlemlendi. Buna temel olarak, Avrupa tekstil en düstrisinin şiddetli bir h a m m adde eksiği hissettiği Birleşik Devletler’deki İç Savaş y ü zü n d e n M ısır p a m u ğ u n a olan talep artışı n e ­ den olm uştu. O yıllarda, p am u k plantasyonları da genişletilmişti. Bu amaçla eski sulam a kanalları ağı m odernize edildi ve b ü y ü k ölçüde yeni kanallar açıldı (21.000 k m ’den fazla). Yıl boyu sulam a sistemi Yukarı M ısır’a k adar yayıldı ve ekili alan m ik ta rı 1852’de 4.100.000 feddandan, 1877’de 4.700.000 feddana çıktı. Yarı-feodal toprak sahiplerinin m ülklerind e yetişen p a m u ğ u n çoğu ihraç ediliyordu. P a m u k talebi patlam ası esnasında (1861-65) ih ra ­ cat, 1860’ta 500.000 k an ta rd a n (1 k an tar yaklaşık 43 kg -çev.) 1860’ta 2.000.000 kantara, yani dört k a tm a çıkmıştı. A m erik a n İç Savaşından sonra M ısır’ın p a m u k ihracatı bir m ik ta r düştü, fakat yine de görece yüksek bir seviyedeydi. 1870 yılında tekrar 2.000.000 kan tara çıkm ıştı ve 1876’da da 3.000.000’a çıkacaktı. P am u k ekim indeki hızlı artış diğer ü rü n le rin ekim i ve ihracatınd a bir düşüşe neden olm uştu ve M ısır tek ekinli bir ülke haline gelme te h ­ likesiyle karşı karşıyaydı. Dengeyi sağlam ak için, İsmail şeker kam ışı ekim ini hızlandırm ıştı. 1872 yılında 1.500.000 k an tar şeker M ısır’da üretilm iş ve b u n u n da 500.000 kantarı ihraç edilmişti. P am u k patlam asını dış ticaretteki keskin bir artış izlemişti. Mısır p a m u k ih racatının toplam değeri 1860’ta 200.000.000 kuru ştan , 1870’te 1.000.000.000 ve 1872’de de 1.500.000.000 k u ru ş a yükselmişti. O tu z yıl içinde (1843-72) M ısır’ın denizaşırı ticareti beş katm a çıkmıştı. Ticaretteki artışa denizcilikteki gelişme de eşlik etmişti. 1845’te İskenderiye Lim anına 62 buharlı gemi uğruyorken bu ra k a m 1865’de 1.145’e yükselm işti. Aynı dönem de İskenderiye’ye uğrayan yelkenli gemi sayısı da 1.338’den 3.138’e yükselmişti. 1850 yılında Süveyş’ten 26 b u ­ harlı gemi geçmişti ve bu rakam 1865’te k ana lın açılışından önce 216’ya çıkmıştı. 1870 yılında, kana lın açılışından sonra, k an a ld a n

570 b u h a r­

lı gemi geçmişti. İskenderiye’ye uğrayan ticari gemilerin tonajı 1863’te

907.000’den, 1872’de 1.238.000 tona yükselm işti. Aynı dönem de Süveyş K a n a lın d a n geçen ticari gemilerin tonajı da 170.000’den 666.000’e ve Said L im a n ın a uğrayan gemilerin tonajı da 52.000’den 857.000’e çık­ mıştı. 1847 yılında İskenderiye L im a n ın d a n 1.000 yolcu karaya ayak basmıştı. Bu ra k am 1867’de 45.000’e ve 1872’de de 68.000’e çıkmıştı. Bu sayede İskenderiye d ü n y an ın en b ü y ü k uluslararası lim a n la rın d a n biri haline gelmişti. 1875’te İskenderiye’deki y ü k devri 1.925.000 tona ulaş­ mıştı, bu sayede Marsilya’n ın rakibi olmuştu. M ısır kendi ticari filosuna sahipti artık. 1873’te geniş bir yelkenli fi­ losunun yanı sıra 55 deniz buharlısı ve 58 neh ir teknesi vardı. Nil ve Akdeniz boyunca düzenli nakliye hatları oluşturulm u ştu . G em ilerin çoğu İsmail P a ş a n ın bizzat kendisine aitti. Z a m a n ın önde gelen d e ­ nizci güçlerinden biri olan ve M ısır’ın yedi b uçu k katı n üfusu b u lu n an Fransa’n ın filosu M ısır filosunun ancak üç katı kadardı. Buna ek ola­ rak, d aha genç olan M ısır filosu aynı za m a n d a tekn ik olarak da ü s t ü n ­ dü. F ransa’n ın deniz b u h a rlıların ın ortala m a tonajı 350 iken bu ra k a m M ısırlılarda 1.000 tondu. Fransızlar yüzde 15 buharlı ve yüzde 85 yel­ kenli gemilere sahipti. İngilizler ise yüzde 25 buharlıya karşı yüzde 75 yelkenli gemi vardı. Oysa M ısırlıların filosunun toplam tonajının yüzde 60’ın d an fazlası buharlı ve yüzde 40’tan azı yelkenliydi. 1865-75 yılları arasında A kdeniz ve Kızıldeniz kıyılarına, deniz taşım acılığını geliştir­ m ek için on beş deniz feneri ku ru lm u ştu . Aynı devirde Mısır, devlete ait geniş bir dem iryolu ağm a da sa­ hip olm uştu. 1860’a k ad ar ülkede yalnızca bir dem iryolu hattı vardı; İskenderiye-Kahire arasındaki 210 k m u zu n lu ğ u n d a k i hat (Zagazig’e do ğru 35 k m ’lik bir kol ile birlikte). (1856-57 yıllarında K ahire ve Süveyş arasında yapılan hat k ullan ım a elverişsizdi). Sonrasında, dem iryolu i n ­ şasında yoğunlaşılan 15 yıl içinde (1861-75) 1590 k m ’lik bir hat kuruldu. Bu bağlam da M ısır’ın, birçok gelişmiş kapitalist ülkeyi geride bıraktığı söylenebilir. F ransa’da, örneğin, 1876’da her 1000 k m 2 için 37,5 k m d e ­ m iryolu varken, bu ra k am M ısır’da her 1000 k m 2 iskânlı bölge için 55 idi (İnsansız çöller hariç). M odern iletişim araçları da gelişim göstermişti. 1863’e k adar M ısır’da 582 kilom etre u zu n lu ğ u n d a telgraf hattı mevcuttu. 1872’den itibaren ise 6.540 kilometreye ulaşılacak ve gelişmiş birçok ülke geride bırakılacaktı. 1878’de F ransa’da her 1000 k m 2 için 77 k m telgraf hattı vardı. M ısır’da ise 216 km . F ransa’da her 10.000 kişi için 11,33 k m telgraf hattı varken M ısır’da bu 12,25 k m ’ydi.

Yerden biter gibi kasabalar oluşm uştu. M ısır n ü fu s u n u n en az y ü z ­ de 20’si 113 kent m erkezinde yaşıyordu. K ahire’n in nüfu su 350.000, İskenderiye 212.000, Tanta 60.000 ve Zagzig’in n ü fusu 40.000 civarlarm daydı. K ah ire’de gaz ve su şebekeleri, kanalizasyon bo ru ları yaygınla­ şıyordu. M ısır endüstrisi ileri ad ım yürüyordu. M ısır h ü k ü m d a rı İsmail Paşa, 400’den fazla k işin in istih d a m edildiği iki d o k u m a fabrikasına ve 10.000 civarında işçinin çalıştığı, yıllık kapasitesi 150.000 ton olan 22 b ü y ük şeker rafinerisine sahipti. Buna ek olarak, İsmail P a ş a n ın dört silah fabrikası, 500 işçinin çalıştığı iki tersanesi ve güherçile m adenleri vardı. M ısır’da çoğu k ü ç ü k tekstil atölyesi, d ö k ü m h a n e ve ta m ir atölyesi, tabakhane, süthane, p a m u k tem izlem e atölyeleri ve m arangozhane, b u ­ h ar atölyeleri ve tu z işçiliğinden oluşan bir hayli fazla sayıda endüstriyel teşebbüs k uru lm u ştu . Fakat Mısırlı girişim cilerin tek n ik seviyesi A v ru palılarm kin den daha düşüktü. M ısırlıların k ü ç ü k d ok u m a fabrikaları, kendi p az arları­ na herhangi bir engele ta k ılm a d a n giren devasa İngiliz tekstil ve m e ­ talürji end üstrisin in mallarıyla rekabet edemiyordu. 1838 İngiliz-Türk Ticaret A n tla ş m a s ın d a n ö tü rü M ısır endüstrisi g ü m r ü k k o ru m asın d an m a h r u m bırakılm ıştı. Bir b ü tü n olarak bakıldığında, 19. yüzyılın ellili yılla rın dan yetm işlerine k adar süren ekono m ik gelişim inin d o ru ğ u n d a bile M ısır tarım sal bir ülke olarak kalm aya devam etmişti. Temel ü rü n bir h a m m addeydi - p a m u k - endüstriyel bir mal değildi. D ünya p a z a r­ larına gitgide dah a fazla p a m u k sağlayıp, gitgide d ah a fazla m am u l mal satın alıyordu. Bu sebeple, denizaşırı ticaret artışı M ısır’ı ekono m ik ola­ rak A vrupa ülkelerine bağım lı kılıyordu. Mısır, süper güçlerin bir tarım ve h a m m adde üssü haline gelmişti. Said ve İsm ail’in devrinde M ısır ekonom isindeki bir diğer çelişki de, M ısır’ın kapitalist gelişim yoluna, O rta Ç ağ’d an kalm a birçok güçlü kalıntıyı devrim ci araçlarla tasfiye etm eden girm iş olmasıydı. T arım da kapitalist ilişkilerin ana dayanak noktası, ekonom ideki yeni yöntem le­ ri eski sö m ürü usulleriyle birleştiren toprak beyleriydi. Kendi m ü lk le­ rine m akineler getirtip (buharla çalışan saban ilk kez A vrupa’da değil M ısır’da kullanılm ıştı), p a m u k ve şeker kam ışı gibi ihraç edilen ü r ü n ­ lerin ekim alanlarını genişlettiler. Geniş ölçekli ticari işlemler yürütü p, m ülkleri üzerinde fabrikalar kurdular. Aynı za m a n d a fellahı da s ö m ü r­ meye devam ettiler, üzerinde O rta Çağ’a ait gasp yöntemleri uyguladı­ lar, angarya ve benzeri şeyler için baskıda bulundular. Pazar şartların ı beceriyle k ullan an b u n u n gibi ilk yarı feodal ve yarı kapitalist toprak

sahibi, finansal m anipülatör, tüccar, fabrika sahibi ve spekülatör aynı za m a n d a da feodal bey M ısır’ın yöneticisi İsmail P a ş a n ın bizzat kendisiydi. T ürk-A rnavut-Ç erkez soylularından diğer b ü y ü k top rak sahipleri de o n u n takipçisiydi. Feodal k alıntıların egemenliği taşrada, ta rım ve en d ü s trin in özgün gelişimini aksatıyordu. Yoksulluktan bitap düşm üş M ısır kırsalı, yarı feodal to prak beyleri tara fın d a n olduğu k adar kötü pazar ve endüstri tara fın d a n da söm ürülüyordu. M ısır’ın iktisadi bir biçim de gelişiminin diğer y ü zün de ise A vrupalılarm ülkeyi istilası vardı. Gelenlerin çok k ü ­ çü k bir b ölü m ü u zm an ta rım bilimi, m akinist, doktor, öğretm en, işçi ya da çalışmaya h azırlan an in san lard a n oluşuyordu. Ezici çoğunluğu ise satıcı, spekülatör, borsa tellalı, tefeci, kaçakçı, genelev sahibi, dolandırıcı, hırsız, yoz gazeteci, fahişe ve diğer en kötü asalak öğeler m eydana getiri­ yordu. K apitülasyonların ve yabancı konsoloslukların k o ru m asın d a faa­ liyette b u lu n a n ve kendilerini “yüksek k ü ltü r ” ataşesi sayan A vrupa’nın bu d ö k ü n tü tabakası, M ısır’ın emekçi h alk ını söm ü rüy or ve gerçek bir bataklığa d önüşm üş olan zarif İskenderiye kenti başta o lm ak üzere k asa­ baların atm osferini zehirliyorlardı. Öyle ki, İskenderiye uluslararası bir u y u ş tu ru c u kentine dönüşm üştü. T ü m b in alar randevuevine, b a ta k h a ­ neye ve tavernaya d önüşm üştü. 1840’da M ısır’da yalnızca 6.150 Avrupalı varken, bu ra k a m 1871’de; 34.000’i Yunan (başlıca işleri tefecilik olan), 17.000’i Fransız, 14.000’i İtalyan, 7.000’i A lm an ve 6.000’i de İngiliz ol­ m ak üzere 80.000’e çıkacaktı. İskenderiye’de yaklaşık 50.000 (şehir n ü ­ fu s u n u n yaklaşık çeyreğine tekabül ediyorlardı) K ah ire’de ise 20.000 yabancı yaşıyordu.

Said ve İsm ail’in Reformları Abbas’ın aksine, Said ve İsmail M ısır’ın ekonom ik gelişiminin talep ­ lerinin şüphesiz ki farkındaydılar ve bu yüzden de en çok ihtiyaç d u ­ yulan sosyoekonom ik ve politik reform ları devam ettirdiler. Said Paşa zam a n ın d a, M ısır’da kölelik ve köle ticareti yasaklandı; köle ithalatı men edildi ve ülkedeki köleler de azat edildi. 1858 yılında, toprak (atar) ya da haraç sahibi köylülerin top raklarını serbest alış-satış, ipotek etm e ve m i ­ ras b ırak m a h a k k ın ı tan ıy an bir arazi yasası çıkarıldı. Diğer bir deyişle, aşar to prak sahipleriyle aynı hakları edindiler. A ngarya ve fellahları sos­ yal eşitsizliğe sürükleyen diğer yük üm lü lü k ler resmî olarak kaldırıldı. T ü m to prak lar birer metaya dönüştüler. Bu, taşrada kapitalist ilişkilerin

gelişim koşullarını yarattı, tü ccarların veya zengin köylülerin toprakları satın alm asını m ü m k ü n kıldı. Kayda değer m ik ta rd a arazi tefecilerin ve yabancı kapitalistlerin eline geçti. Toprak re form un u vergi alan ın da yapılan bir reform izledi. Ayni vergilerin yerini nakdî vergiler aldı. Bütün köylerin karşılıklı garantiye dayanan kolektif vergilendirilmesi, her köylü ailesinin bireysel vergilen­ dirilmesiyle ikam e edilecekti. D aha önce köy şeyhleri tara fın d a n y ü r ü ­ tülen vergi toplam a işi özel m em u rların kontrolü altına girmişti. Tekel sistem inin son kalıntılarını da Said k aldırm ış, dahili g ü m rü k le ri tasfiye etm iş ve ticaret için tam özgürlük sağlamıştı. A rtık her köylü hangi eki­ ni uygun görüyorsa onu toprağına ekebiliyor, hasadını serbestçe satabi­ liyor ve devlet kontrolü o lm adan taşım asını yapıyordu. O rd u d a da b ü yü k değişimler yaşandı. Said Paşa 1841 yılında y ü r ü r ­ lüğe sokulm uş birçok sınırlam ayı o rta d a n kaldırdı. 1856’da M ısır o rd u ­ su n u n sayısını 18.000’den 30.000’e çık arm ak için Babıali’den izin aldı. M ehm et Ali gibi o da, orduya ulusal bir karak ter k azand ırm aya çalış­ mış ve fellahları askere almıştı. M ısır ta rih in d e ilk kez, Mısırlılar subay mertebesine terfi ettirilm işti. En kabiliyetlileri askerî bir eğitim alıyor ve kilit noktalara atanıyordu. H atta içlerinden biri, Arabi, albaylık m e rte ­ besine çabucak ulaşıp Said P aşaiıın em ir subayı olmayı başarm ıştı. Said’in aksine İsmail, ordudaki kilit yerlere, ulusal M ısır personeli yerine Arnavutlar, T ürkler ve Çerkezler gibi feodal soyluların temsilcile­ rini getiriyordu. Fellahların arasın d an seçilmiş Mısırlı subaylar da geri plana itiliyordu. Bu, o rdudaki d em okratik ulusal öğelerin kendilerini fellahlar diye tanım lay an subaylarıyla, Çerkezler diye bilinen aristokratik paşaları arasında bir uzlaşmazlığa neden olm uştu. Bu uzlaşm azlık Mısır ulusal h areketinin ileriki aşam a ların d a da önem li bir rol icra edecekti. Said am a özellikle de İsmail Babıali’ye, M ısır’ın bağımsızlığı için baskıda bulunuyordu. Aslında, M ısır iç işlerinde özerkliğe tam olarak kavuşm uştu ve 1841 sınırlam alarına rağm en bağım sız bir dış politika izliyordu. Kendi ordusu, h ü k ü m eti ve yasaları vardı. T ürk anayasası, özellikle de Tanzim at M ısır’a uygulanm ıyordu. Said ve İsm ail’in taleple­ ri bu d u ru m u n yasal o larak da çözülm esinden yanaydı. 1866-67 ferm anı bu planlarda önem li bir yer tutuyordu. Ferm an 27 Mayıs 1866’da y ayın­ lanm ış ve veraset sistem ini taht sistemine çevirmişti. İktid arın ailenin en yaşlısına geçtiği eski Türk veraset pratiğin in yerine, a rtık Avrupa m onarşi geleneğindeki gibi en b ü y ü k oğla intikal sistemi geçerliydi. 8 H aziran 1867 ferm anı İsm ail’e, Farsçada yönetici a n lam ın a gelen Hidiv

u n v an ın ı kalıtsal olarak sunuyordu. U nvan a rtık Mısır yöneticisini, sı­ ra d an bir paşadan, birçok O sm anlı bölgesi yöneticisinden ayırıyordu. F erm ana göre Hidiv, yabancılarla ticari ve politik bir k arak terd e o lm a­ yan an laşm alar yapabilme h akkı edinm işti. 1866’da İsmail, Batılı anayasal m onarşileri taklit ederek, bir p a rla ­ m ento biçim inde, Temsilciler Evi (Meclis Niyabi) ya da Seçkinler E vini kurdu. 19. yüzyıl Rus filozof ve yazar H e rzen e göre Mısır, p arlam entarist bir alana deve ü stü n d e girmişti. Seçkinler Evi, köy şeyhleri ve Kahire, İskenderiye ve Dim yat seçkinleri ta ra fın d an üç yıl süreyle seçilmiş yet­ miş beş delegeden oluşuyordu. B unlar d an ışm a işlevine ve devlet bü tçe­ sini inceleme h a k k ın a sahiptiler. Bu Ev, H idiv’in ellerinde tu ttu ğ u itaat­ k ar bir araçtı ve M ısır’ın y ön etim inde söz hakları yoktu. 1873 senesinde Hidiv İsmail, padişahı M ısır’ın finansal o to n o m i­ si için bir ferm an yayınlam aya teşvik etti. Bu sayede Mısır, Babıali’nin rızasına ihtiyaç d u y m a d a n kredilerini son uçland ırm a h a k k ın ı kazandı. F erm anın ikili bir yapısı vardı. Bir taraftan, M ısır’ın Babıali’ye olan bağ­ lılığını azaltıyordu. Öte y and an ise yabancı b an k a la rın krediler vasıta­ sıyla ülkeyi köleleştirmesini kolaylaştırıyor, bu yüzden yabancı k a p ita­ listlere olan bağım lılığı artırıyordu. İsm ail’in y ü rü ttü ğ ü h u k u k i reform un da ikili bir doğası vardı. İsmail, kapitülasyonların bir meziyeti olarak ortaya çıkan konsolosluk m a h k e ­ m elerini sınırlandırm aya çalışarak, M ısır ve yabancı yargıları birleş­ tireceği k arm a m ahkem eler k u rm a kararındaydı. Süper güçlerle olan görüşm eler de dahil reform hazırlıkları yıllarca sürm üştü. M ahkemeler ilk olarak 1 Şubat 1876 tarih in d e y ürü tü lm ey e başlandı. Avrupalılar ve M ısırlılar arasındaki ve farklı uluslardan Avrupalılar arasındaki an la ş ­ m azlık davalarına, ayrıca Avrupalıları ilgilendiren suç davalarına b a ­ kılıyordu. Gerçekte ise, k a rm a m ahkem eler yabancılara k apitülasyon­ larla ta n ın a n ayrıcalıklara d o k u n a m a m a k la kalmıyor, ayrıca onların M ısır’daki egemenliği için tam am layıcı bir işlev görüyordu. Said ve İsmail, M eh m et Ali ta ra fın d an başlatılan kültürel reform ları devam ettirdiler. Said zam an ınd a, Arapça M ısır’ın tek resmî dili haline geldi. Azam i özen gösterilen kam usal eğitim Arapça olarak geliştirildi. Abbas za m a n ın d a kapatılm ış olan eski okullar yeniden açıldı ve b unlara yenileri eklendi. İsmail z a m a n ın d a da okul sayısı 1863 yılında 185’ten, 1875’te 100.000 öğrencinin ö ğrenim gördüğü 4.685’e çıktı. O rtaok ul ve u zm an lık eğitimi veren k u r u m l a r m da sayısında benzeri bir artış göz­ lenmişti. M ısır Ulusal Kütüphanesi, bir müze, bilimsel topluluklar ve

Kahire Operası k uruldu. Arap tarih i ve edebiyatına yeni bir ilgi u y a n ­ mıştı. Mısırlı şairlerin, yazarların ve o yu n y azarlarının orijinal çalış­ m aları ve tercüm eler yayınlanm aya başlandı. Ünlü şair ve devlet adamı, M a h m u t Sami el-Buradi, m arifetli yazar ve yayıncı İb rah im el-Muveiliki, pedagog ve edebiyat tarihçisi H üseyin el-Matsafi, Arap Rönesansı’na b ü y ü k katkılard a bulun m uşlard ı. 1865-75 yılları arasında, Wadi el-Nil (1866), Le Progres Egyptien (1868), N uskhat el-Afkar(1869) ve A l-A hram (1875)gibi birçok A rapça ve Fransızca dergi ve gazete yayınlandı. Aynı şekilde bilimsel ve edebi dergilerde yayım lanm aya başlamıştı. Birçok ya­ zar, birçok şaibeli işte yer almış İsm ail’i ilgisiz ve tembel bir D oğulu paşa olarak tasvir ediyordu. Cromer, İsm ail’i “kendi arabacı ve u şak ların ın arkadaşlığını Avrupalı diplom atlara tercih etm ekle” suçluyordu. Fakat gerçekte İsmail, ülkesinde kapitalist gelişimin öncüsü olan, iyi eğitimli ve enerjik Mısırlı bir devlet adamıydı. Kültürel an lam da ise çevresini saran Avrupalı diplomat ve tüccarlardan fersah fersah ilerideydi. Bir kere, kendi ait olduğu sınıfın, kapitalizm e y ü zü n ü d ön m ü ş yarı-feodal toprak sahibi sınıfın, bir temsilcisiydi. Bu arada, 19. yüzyılın yetm işle­ rinde M ısır’daki sosyal gelişim, ulusal burjuvazinin, yeni ve d ah a ilerici, dem o k ra tik öğelerine m eydana çık m a fırsatı tanıdı. Bu burjuva dem ok ­ ratik hareket, İsm ail’in başını çektiği yarı-feodal top rak sahipliğini tarih sahnesinden ta m a m e n silecekti.

BÖ LÜ M X III

F R A N S I Z L A R I N C E Z A Y İ R ’İ İ Ş G A L İ V E C E Z A Y İR H A L K IN IN A

b

D Ü L K A D İR

Ö N D E R L İĞ İN D E B A Ğ IM S IZ L IK SAVAŞI

F ra n s ız İşgali A rifesin d e C eza y ir 18.

yüzyıl sonunda, O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n a bağlı bir bölge o lm a­

ya devam eden Cezayir, bariz bir gerileyişle boğuşm aktaydı. Ekonom ik gelişme oldukça d ü şük seviyelerdeydi. N ü fu su n b üyü k ço ğun lu ğu temel olarak göçebe sığır yetiştiriciliği ile iştigal oluyordu. Yalnızca vadi ve va­ h alarda yaşayanlar ta rım yapabiliyordu. Bunlar da, arpa, buğday, zeytin ve h u rm a ağacı ekiyorlardı. Z anaatk arları ve ticaretiyle bilinen birkaç kasaba vardı. Yerli Cezayir halkı A raplardan ve Cezayirlilerden m ürekkepti. Kent sakinleri ve birkaç yerleşik bölge haricinde b ü tü n n ü fu s u n klan ve kabi­ leler halinde yaşadığı söylenebilirdi. En yaygın top rak sahipliği biçimi, ko m ün al top rak sahipliğiydi. Göçebe bölgelerinde toprak klanlara aitti ve yerleşik bölgelerde ise köy kom ünlerine. Bazı bölgelerde, k lanların b ö ­ lün düğ ü b ü y ü k aileler dahilinde, toprağın kolektif sürülm esi ve hasadın toplanm ası, ortak tüketim le birlikte geçerliliğini koruyordu. Cezayir’deki feodal sistem ü lk enin sosyal olarak ilerlemesini cid­ di an lam d a engellemişti. Cezayir’deki ko m ün al to prakların haricinde, devlet, khabus (vakıf) arazileri ve özel m ülkler de b ulunm aktaydı. Bu sonuncusu, k h a m m a s ’ları söm üren, köleleştiren ve göçebeleri ve öz­ g ür çiftçileri soyup b o zgun a çeviren feodal beylerin şahsi mülkleriydi. C ezayir’i yöneten yeniçeri liderleri çeşitli kabileler arasına nefret t o ­ hu m ları ekiyorlardı. Klanlar, kabileler ve feodal beyler arasındaki yıkıcı kavgaların yarattığı avantajla, yeniçeriler Cezayir üzerindeki egem enlik­ lerini sürdürüyorlardı. Bazı kabilelere özel ayrıcalıklar bağışlamışlardı.

M ahzen olarak bilinen bu kabileler, vergilerden m u a f olabilmek için, Türklere vergileri to plam ak ve askerî hizm etler s u n m ak hususlarında y ardım da bulunuyordu. Birçok şeyh ve kabile reisi m iras yoluyla m utlak iktidara konm uştu. Türk lerin ve yerel feodal beylerin b o y u n d u ru ğ u , genel olarak bedevi­ lerin yer aldığı, kaçınılm az olarak dinî motiflere b ü rü n e n h alk hareket­ lerine neden oluyordu. Bu hareketler, kabile kitleleriyle yak ın d an b ağ­ lantılı olan dinsel birlikler tara fın d a n yönetiliyordu. H alk isyanlarının başında yer afan lider “M u ra b ıt’Tar s o nra d an kendileri de birer despot feodale dönüşüyordu. Dinsel birlikler Türklere karşı y o ru lm a k bilm eden mücadele sürdürdüler ve h alk üzerinde ciddi etkilere neden oldular. Bu birliklerin en önemlileri Kadiriye ve R ah m an iy e’ydı.

C e z a y ir’in F ra n s a T a r a f ı n d a n İşgali Kuzey A frika’daki en zayıf halka olarak Cezayir, M ağ rip’te Fransız işgalinin ilk k u rb a n ı olacaktı. Aynı za m a n d a bu, kapitalist gelişiminin tekelci öncesi evresinde yer alan Arap ülkelerine d ön ük gerçekleşen ilk sömürgeci işgaldi. F ransa’nın, C ezayir’i işgal etm e planları ünlü “sinek savar fırlatm a olayın dan ” çok önce olgunlaşmıştı. Zaten I. Napolyon Cezayir’i, F ransa’n ın endüstriyel d evrim in de zo ru nlu bir dış pazar ola­ rak görüyordu. I. Alexander ile Tilzit’te (1807) ve E rfu rt’ta (1808) yaptı­ ğı görüşmelerde, O sm anlı İm p a r a to rlu ğ u n u n parçalanm ası söz konusu edildiğinde, Napolyon, Cezayir’i gelecekteki toprakları arasında say­ m a k ta n geri durm ayacaktı. 1808 yılında ülken in işgali için hazırlıklar yapılırken, askerî m ü hendis Binbaşı Buten’i topografik bir araştırm a yapm ak ve sefer planları hazırlam ası için Tunus ve Cezayir’e yolladı. İspanya yenilgisine ve Rusya’nın, N apolyon’u n p lan larını hayata geçir­ mesini engellemesine rağmen, Buten’in materyalleri 1830 seferi hazırlık­ larınd a oldukça yararlı olacaktı. X. Charles, Burbon m onarşisinin son g ün lerin de Napolyon’un p la n ­ larını tek ra rd an hatırlamıştı. Yeni pazarlar için duyu lan açgözlülük, za­ m a n ın ın resmî belgelerinde naiplik olarak geçen Cezayir’in işgal edil­ m esinin birincil sebebiydi. Büyük D evrim sırasında to prak ların ı yitiren Fransız toprak sahiplerinin yeni araziler ed in m e isteğinin bu planda hiçbir yeri yoktu denilebilir. Cezayir’in fethiyle Burbonlar, sendele­ mekte olan tah tların ı güçlendirm e u m u d u n u taşıyorlardı. X. Charles ve Başbakan Polignac, bu askerî m aceran ın milliyetçi bir his dalgasını k ış ­ kırtacağını ve b u n u n da devrim i erteleyeceğini hesaplıyorlardı. Çarlık

Rusya B urbon m o narşisinin bu saldırgan planlarını destekliyordu. İngiltere itiraz etse bile kararlı bir m uhalefet yapmıyordu. Fransa, Cezayir macerası için bir pro pag and a bahanesi olarak, “ko r­ sanlık ve C ezayir’deki m a h k û m la rın acıları” soru nsalın ı olduğu kadar dey (Cezayir Valisi -çev.) h ü k ü m e tin in mali hesaplarını da ortaya attı. Fakat 18. yüzy ıld an beri ve özellikle de Avrupa ve A m erika filolarının 19. yüzyıl başlarındaki cezalandırıcı seferlerinden sonra, M ağrip k o r­ sanlığının yok olmaya yüz tu ttu ğ u n u ve u zu n za m a n d ır Cezayir yöne­ tici kliği için kârlı bir uğraş o lm ak tan çıktığını h atırlatm ak ta fayda var. Cezayirlilerin Aix-la-Chapelle kongresinin k a r a rm a karşı çıkm aları, Fransa’n ın dey y ö netim ini k o rsanların koruyucusu olarak d a m g a la m a ­ sına fırsat tanım ıştı. Mali hesaplar meselesi de aynı derecede u y d urm a bir meseleydi. D evrim za m a n ın d a dey, o za m a n lar ablukada olan F ransa’ya buğday, tu zlan m ış sığır eti ve deri göndermişti. Ayrıca, İtalya ve M ısır seferle­ ri sırasında B o nap art’m ordu su na takviye sağlamıştı. B unların b ü y ü k çoğun luğ u borç olarak verilm işti fakat dey geriye hiçbir şey ala m a m ış­ tı. Borçların geri ödenm esi üzerine yapılan a n laşm a n ın ve karşılıklı iddiaların Cezayirli Yahudi tüccarlar, Bakri ve B usnach’m aracılığıyla sonuçlanm ası dey’i m e m n u n etm em işti. Fransızların kendisini ald attı­ ğını ve Cezayir hâzinesini m ilyonlarca frank dolandırdığını d ü ş ü n ü y o r­ du. Borçlar üzerine süren tartışm alar yıllar boyunca sürecek ve dey ve ad a m la rın ı sinirlendirecekti. B unun yanı sıra, dey’in resmen yasakla­ m asına ra ğm en Fransızların güçlendirmeye başladığı La Calle kalesinde bir anlaşm azlık baş göstermişti. A nlaşm azlıklar Cezayir konsolosu Pierre Deval ta ra fın d an oldukça derinleştirildi. Bir Fransız tarihçisine göre Deval, Cezayir’de şüpheli bir itibara sahipti ve ahlaksız, ilkesiz bir entrikacı olarak addediliyordu. Para anlaşm azlığında da kirli ve provokatif bir rol icra etmişti. Deval, dey’e komplo k urm uş, yalan söylemiş ve o n d a n zorla rüşvet almıştı. 29 Nisan 1827’n in sıcak sabahında sayısız dalaşm a la rın d an birinde Deval, dey’e ağır bir şekilde hakaret etm iş ve dey de kızgınlıkla D eval’a sinekkovucusuyla vu rm u ştu . Bu ta m olarak F ransa’n ın beklediği bahaneydi. Cezayir’le tü m ilişki­ lerini kopardı ve Cezayir kıyılarını ablukaya aldı. İlk başta Mısırlılar va­ sıtasıyla hareket etm eyi d üşündü. 1829’da M ehm et Ali ve D oğu’daki bir Fransız m üttefiki C ezayir’e saldırm aya k a ra r kıldı, fakat daha sonra su ­ n u lan ödüllerin yetersizliğinden ötü rü, Fransızlarla anlaşm ayı reddetti.

Bu d u ru m d a Polignac h ü k ü m e ti ve X. Charles bağım sız olarak h a ­ reket etm e k ararı verdiler. 14 H aziran 1830’da, General de B ou rm o nt kom utasındaki 37.000 kişilik Fransız kuvvetleri Sidi F erruh karaya çıktı (Başkent C ezayir’in 23 k m batısı). 23 Tem m uz 1830’da dey sürgüne gö n­ derildi, yeniçeriler Türkiye’ye döndü, Cezayir hâzinesi d ü şm an ta ra fın ­ d a n yağm alanm ış (yaklaşık 48.000.000 frank) ve Cezayirlilerin evleri, tarlaları ve m ülkleri zorla zapt edilmişti. İki hafta sonra, Paris’te bir dev­ rim m eydana gelmiş ve X. Charles’ın sallantıdaki tahtı alaşağı edilmişti. General de B ourm ont, B urbonları k u rta r m a k için birliklerini g önder­ meye çalıştı, fakat askerlerinin direnişiyle karşılaştı. Sonra da ordusunu terk edip Portekiz’e kaçtı. Louis Philippe de O rleans’in Tem m uz monarşisi, B urbo nların Cezayir m irasını devraldı ve kısa süren bir tereddütten sonra Fransa’nın yeni y ö ­ neticilerinin kendi çıkarları - “para kesesi” şövalyeleri ve kolay k a z a n ç için savaşa devam k ararı aldı. 1834’te “Afrika K o m isy o n u n u n ” salık ver­ mesiyle, Louis Philippe Cezayir’in ilhakını resm en ilan etti ve bir genel vali yönetim i altında “Kuzey A frika’daki Fransız to p rakları’n m sivil y ö n etim ini oluşturdu. Bu z a m a n d a n sonra Fransa başkent Cezayir’in yalnızca kıyı kasabaları O ran, A rzeu ve Bougie olduğu gibi Cezayir Sahel’ini ve M ediye’yi işgal etti. Ü lkenin geri kalan kesim i Fransız o to ­ ritesine b o yu n eğmedi.

B a ğ ım s ız lık Savaşı. A b d ü lk a d ir Başkent Cezayir’i ele geçiren B ourm ont ra p o ru n d a kibirli bir şekil­ de şunları yazıyordu: “T ü m k rallık tek bir k u rş u n d ahi atm a d a n on beş gün içinde bize teslim o lacak”. Fakat yanıldığım görecekti. Fransızlar, Cezayir’i ancak 40 yıllık bir kanlı savaşın ard ın d a n zapt edebilecekti. Kısa bir süre sonra başkentin d ü şü şü n ü n haberi ülke çapında yayılır yayılmaz kabileler düşm an o rd u sun a karşı ayaklandı. Cezayirliler, ya­ kılmış tarla taktiğini kullanıyordu ve kendi ikm al h atların a bağlı k a ­ lan Fransız birlikleri zor d u ru m d a kalıyordu. Fransız o rd u s u n u n gasp ve yağmaları, halkı saldırganları geri p ü s k ü rtm e k üzere birleştirmişti. C ezayir’in batı yakasında hareket, ulusal k a h r a m a n A bdü lkadir ta ra fın ­ dan ve doğ uda da İsta n b u l’un uç beyi A h m et ta ra fın d an yönetiliyordu. A bd ülk adir 1808 yılında Kadiriye M u hyed din ailesinde dünyaya gelm iş­ ti. Babası, bir tarik a tın başındaydı ve u z u n süreler T ü rk fütuhatçılarına sonra da Fransız işgalci güçlerine karşı savaşmıştı. A bdülkadir dinî

eğitim ini Fransız işgalinden önce ta m a m la m ış ve M ekke’ye hac ziyareti için uğram ıştı, Bağdat’ı görm üş ve d aha sonra M ehm et Ali’n in reform la­ rın d a n etkilendiği M ısır’ı gezmişti. A b dü lkad ir sıradan bir m urabıt değildi. H er şeyden önce cesur bir asker, yetenekli bir binici, iyi bir nişancı ve m arifetli bir generaldi. Beliğ bir hatip ve şair ve zeki bir örgütçüydü. 1832’de işgal güçlerine karşı sa­ vaşan kabileler A b d ü lk ad ir’i kendi lideri o larak seçti. Feodal ve kabilesel ihtilaflarla savaşmak, sonu olm ayan kavgaları b a stırm ak ve tü m nüfusu, ülkenin bağım sızlığını sav u n m ak gibi genel bir hedef etrafınd a birleş­ tirm ek gibi zorlu bir görevle baş başa kalm ıştı. H alka yak ınlığ ın d a n ve h alk ın u m u tla rın ın sembolü old u ğ u n d an A bdülkadir, bu sonuca v arana k ad ar ilerlemişti. Batı Cezayir kabilelerinin k om utasını eline aldığında, bilinen gerilla savaş taktiklerini kullan arak Fransız birliklerine a m a n ­ sız darbeler vurdu. Birçok yenilgiden zarar gören ve şansı yaver g itm e­ yen Fransızlar nihayet m üzakere istemiş ve Şubat 1834’te Desmichel A n laşm asın ı im zalam ışlardı. Abdülkadir, kendi birliklerini yeniden to p arlam ak ve işgalcilere karşı savaşta güç k a z a n m a k için bir barış dönem in e acilen ihtiyaç d uy duğ und an, Fransızların teklifini m e m n u ­ niyetle kabul etmişti. B unun yanı sıra anlaşm a, üç kıyı kasabası hariç olm ak üzere tü m batı Cezayir’i, “im an edenlerin h ü k ü m d a rı” (emir elm u ’m inen) u n van ını benim seyen A b d ü lk ad ir’in egemenliğindeki Arap devletinin bölgesi olarak tanıyordu. Büyük bir devletin h ü k ü m d a rı olarak A bd ülk adir oldukça m ütev a­ zı bir hayat sürdürüyordu. Sade yemekler yiyor, yalnızca su içiyor, süs kullanm ıyor, göçebe geleneklerine sadık kalarak çadırda yaşıyordu. Tek sahip olduğu küçü k bir koyun sürüsü ve bir çift öküzle sürülen bir t o p ­ rak parçasıydı. Tek zenginliği ise m ü kem m el kütüphanesiydi. Cezayir kabileleri ta ra fın d an hâzinesine ödenen tek bir k u ru şu d ahi kendi kişisel ihtiyaçları için kullanm am ıştı. En çok ilgilendiği

d ü şm ana karşı

temel silahı olan orduydu.

Kabilelerin oluşturduğu düzensiz birliklerden hariç, ki 70.000 kişiye te ­ kabül ediyordu, A bdülkadir 10.000 kişiden oluşan düzenli bir ordu oluş­ turdu. Askeriye ağası (Ağa el-askerî) başlarında sırasıyla ağa, sail ya da reis es-saf’m bu lu n d u ğ u binlere (tabur), yüzlere (bölük) ve müfrezelere b ölünm üş düzenli o rd u n u n yönetimiyle görevlendirildi. A b d ü lk ad ir’in topçu birliği 36 parçayla n u m a ra la n m ış tı (gerçek şu ki yalnızca on ik i­ si k u lan ım a uygundu). A bdülkadir Fas ve T unus’tan düzenli orduyu eğitmesi ve düzenlemesi için hocalar getirtiyordu. Birçok Avrupalı öğ­

retm en de, özellikle Fransız, vardı. B unların yanı sıra A bd ülk adir b ir­ liklerini do n atm ak için Fas’tan kayda değer y ard ım lar aldı. Kendisine silah ve para sağlayan Fas Sultanıyla araların da sıkı bağlar gelişmişti. A b dü lkad ir kışlalar, kaleler, bir d ö k ü m h an e, iki b aru t im alathanesi ve do k u m a im alathanesi inşa etmişti. A b dü lkad ir o rd u s u n u n geçimi ve askerî inşa için gerekli parayı k a ­ z a n m a k için, geleneksel olduğu kadar, yeni sıra dışı yöntem leri de k u l­ lanıyordu. Her sığır başına öşür, zekat ve kendi tebaasından olağandı­ şı vergiler topluyordu. B undan başka, Fas S u lta n ın ın y ard ım ların ı ve devlet arazilerinden ve tekellerinden gelen gelirleri de kullandı. Ayrıca, Fransızlara b o yu n eğmiş ya da harekete katılmayı reddetm iş düşm an k a ­ bilelere düzenledikleri saldırılar ile ele geçirdikleri mallarla hâzinesini dolduruyordu. Abdülkadir, o rd u su n u n temel kütlesini oluşturan M üslüm an din ad am ları ve bedeviler arasında destek bulm uştu. Sosyal yapı erken fe­ odal olarak karakterize edilebilirdi. Feodal ü re tim biçimi içinde ilkel kom ün al sistemin güçlü kalıntılarına da rastlanıyordu. A b dülkadir yine de, feodal baskının azaltılması gerektiğinin ve feodal tiran lığ m ö n ü n ü kesecek reform ların sürd ürülm esi gerektiğinin farkındaydı. Cezayir’i halefler ve vekillerle, başlarında merkezi ik tid a rın olduğu dokuz bölgeye böldüğü yönetimsel bir reform u hayata geçirmişti. O rd u g a h ların satıl­ m asını yasakladı, k a m u m alların ın zim m ete geçirilmesine karşı m ü c a ­ dele etti ve feodal beyler ile kabile şeflerinin Uranlığına karşı göçebeleri ve köylüleri korum aya çalıştı. A bdülkadir, C ezayir’de feodal ilişkileri b e r ta r a f edem ezdi, ki k e n ­ disini b u n a da adayam azdı. Fakat yine de feodal beylerin m u tla k y ö n e ­ tim in in ö n ü n ü kesm iş ve bu y ü zd e n de o n ların n efretini ü zerin e çek­ mişti. Öfkeyle “ço b a n la rın ve m u ra b ıtla rm z a m a n ı geldi” diye söyleni­ yorlardı. H a tta D oğu C ezayir’in feodal liderleri ona uym ayı re d d e tm iş ­ ti. Beyleri A h m e t ’in altında, A b d ü lk a d ir’den ayrı olarak F ransızlarla savaşıyorlardı. Feodal kabile beyleri ve Sahra vahası şeyhleri de ona uy­ m uyordu. M u rab ıtları genellikle kendi vekili olarak tahsis ediyor ve fe­ odal beylere n a d ire n vazifeler veriyordu. A b d ü lk a d ir’le işbirliği yapan feodal beylerin bile o n u Fransızlara teslim etmeye h az ır olduğu söy­ lenebilirdi. Ç ıkarları, hırsları ve kendi m enfaatleri ü lkelerin den önce geliyordu.

Vatan hainliği ve feodal beylerin isyanları A b d ü lk a d ir’in

k u rd u ğ u devleti, F ransız generallerin k u şk u lu b a ş a rıla rın d a n d ah a çok yıpratıyordu.

1835’te, araların d ak i anlaşmayı haince ihlal eden Fransız generaller A b d ü lk ad ir’in bölgesini işgal etmişti. Barışçıl ara sona ermişti. İki yıllık şiddetli ve kısır savaşın a r d ın d a n Fransa, A bdülkadirTe yeni bir anlaşm a yapmaya razı olm uştu. Anlaşm a, 30 Mayıs 1837’de Tafna’da im z a la n ­ dı. Fakat bu kez Fransa, A b d ü lk ad ir’in iktid arını yalnızca Batı’da değil Cezayir’in m erkezinde de ta n ım a k z o ru n d a kaldı. Bu şekliyle anlaşm ak zorundaydılar, böylece b ü tü n çabalarını, Fransız karşıtı m uhalefetin ikinci merkezi olan K o n sta n tin e karşı bir mücadeleye h arcam ak için yoğunlaşabilirlerdi.

K onstantinen Zaptı. Abdülkadir’e Karşı Yeni Bir Savaş 1836 kışında Fransızlar, K onstantin ’i ele geçirmek için girişim de b u ­ lundu, fakat Araplar tara fın d a n geri p üsk ü rtü ld ü ler ve 1.000 kayı vere­ rek geri çekilm ek z o ru n d a kaldılar. A bdülkadirTe barış anlaşması i m ­ zaladıktan ve tarafsızlık tem in a tın d a n bir yıl sonra, Fransızlar b ü tü n güçleriyle K o n sta n tin e saldırdı. Ekim 1837’de, kayaların üzerine k u ru lu ve ulaşılmaz gibi gö rünen şehri ele geçirmeyi başardılar. H alk oldukça sert bir direniş gösterdi. Şehrin her köşesinde, d ar sok akların da ve her d a m ın d a bir savaş yaşanıyordu. Sonunda A h m et Bey ü lk enin içlerine, direnişin yer yer devam ettiği uzak dağlara çekilmek z o ru n d a kaldı. K o n s ta n tin ’in ve C ezayir’in d o ğ u s u n u n zaptını, söm ürgeci y a ğ m a ­ cılığın b arb arlığ ı tak ip etm işti. Fransızlar, m ağ lu p ların to p ra k la rın ı ve m ü lk le rin i ele geçirm işti, bu da yeni bir ra h atsızlığ ın ortaya çıkm asın a sebebiyet verm işti. D o ğ u Cezayir kabileleri d ü ş m a n a karşı bir gerilla savaşı başlatacaktı. Bu sayede A b d ü lk a d ir’in liderliğini de kabullenip o n d a n K o n s ta n tin e vekil g ö nderm e sin i talep etm işlerdi. Bu b a ğ la m ­ da Fransızlar, A b d ü lk a d ir’i 1839 A n la ş m a s ın ı ihlal etm ekle suçlamış ve ona karşı yeni bir savaşa girişm işlerdi. A b d ü lk a d ir’e gelince, o da F ransa’ya karşı yıllarca sürecek kutsal bir savaş ilan etm işti. 1839

yılı itibariyle Fransa Cezayir’de 70.000 asker b ulu nd uruy or ve

gitgide takviye yapıyordu. Fransız askerlerinin binlercesi hastalıktan, dayanılm az sıcaklardan, m etan gazından ve açlıktan öldü ve bitmez bir savaşa saplandı. Fakat yine de Fransız ordusu büyümeye devam ediyordu. 1837’de 42.000 kişiyken, 1844’te bu rak am 90.000’e çıkmıştı. Bu rakam , A bd ülkad ir’in o rdusunu n iki katı kadardı ve A rapların hayal dahi ede­ meyecekleri silahlarla donatılmışlardı. Bu orduya karşı Abdülkadir, a n ­ cak güçlerinin m oral ü stünlüğü ve usta gerilla taktikleri sayesinde karşı

koyabilirdi. Bir Fransız m areşaline “O rd u n u z saldırdıkça biz geri çeki­ leceğiz” diye yazacaktı. “Kaçmaya zorlandığım ızda da, geri döneceğiz. Gerekli g ördüğüm üz za m a n savaşacağız. Korkak olm adığım ızı siz de çok iyi biliyorsunuz. Fakat ordunuza kendim izi sunacak kadar da aptal de­ ğiliz. O rd u n u z u takatten düşürecek, eziyet çektirecek ve parça parça yok edeceğiz, geri kalanını da iklim halledecektir.” A bdülkadir bu taktikleri uygulayarak yıllarca sürecek istikrarlı bir direniş sergileyebilecekti. F ransız g en e rallerin d e n M arsh a ll Bugeaud, işgal o rd u s u k o m u ta n ı o lm uştu. F ra n sa ’n ın birer vassalı h a lin e gelen ve ü lk e n in en geri b ö l­ gelerine vekil olara k a ta n a n C ezayir feodal beylerine rüşv et veriyordu. A b d ü lk a d ir’e karşı savaşta Bugeaud, yeni harek etli k ıta la r ta k tiğ in i b e ­ n im sem işti. Batı h a ttı b o y u n c a eş z a m a n lı h a rek et eden, her biri kendi bölgesinde birleşen d o k u z ila on iki kıta belirlem iş ve A b d ü lk a d ir ’in ce p h a n e lik le rin in ve ü s le rin in olduğu kaleleri ve kasa b aları ele ge­ çirm işti. D u r u m şim di “o rd u la r ın ç a r p ış m a s ın d a n ziyade karşılıklı gerilla sava şm a” d ö n m ü ş tü . Savaş ve s ald ırılar yıllarca sü rü n c e m e d e kalacaktı. Fransızlar, C ezayirlileri y ıld ır m a k ve A b d ü l k a d i r ’in y a n ı n ­ da yer alan kabileleri to p ta n im h a etm e k için en b a r b a r yöntem lere b a ş v u r m a k ta n çe k in m iy o rd u . Sefere k a tıla n la r m ş a h itliğ in e göre, F ransızlar tu ts a k la rın k u la k la r ın ı kesiyordu ve A ra p la rın k a d ın la rın a , ç o c u k la rın a ve sü rü le rin e el koyuyordu. K adın esirleri atlarla değ işi­ yor ve o n ları h a y v a n la r gibi açık a rttırm a y la satıyordu. “Bir tu ts a ğ ın başını k a m u ö n ü n d e k e sm en in o n lar için h içb ir ö n em i yoktu, yeter ki A ra p lar kendi o to ritelerin e saygı d u y s u n ” diye yaz m ıştı o d ö nem e t a n ık lık eden biri. Barbarca savaşlar, kabile içi kavgalar ve birçok feodal beyin vatan h a ­ ini eylemleri A b d ü lk ad ir’in Cezayir’den ihracıyla ve bölgesinin de dört yıllık bir savaşın a r d ın d a n Fransızlar ta ra fın d an ilhakıyla sonuçlandı. Fakat A bd ülk adir yine de pes etmedi. 1844’te im anlı bir grup takipçisiy­ le kendisine yıllarca y ard ım d a b u lu n m u ş Fas’a sığındı ve yeni savaşlar için hazırlıklara başladı.

1844 Fransız-Fas Savaşı Bugeaud, Fas Sultanı Mülaî A b d u rr a h m a n ’a, A b d ü lk ad ir’i teslim et­ mesi için ültim atom biçim inde bir talepte b ulu n m u ştu . R eddedildiğinde ise Fas’ı işgal etmişti. Prince de Joinville ko m utasın dak i Fransız filosu Tangier (6 Ağustos) ve M ogador’u (15 Ağustos) bom baladı, Bugeaud,

Fas S u lta n ın ın yarı feodal o rd u su n u Isly Nehri yak ın ların d a k i (14 Ağustos 1844) b üy ük bir savaşta bozguna uğrattı. M ülaî A b d u r r a h m a n i Fransızların elinden ancak Britanya’n ın m üdahale tehdidi k u rta ra c a k ­ tı. Fransızlar Fas’tan çekilm ek z o ru n d a kalmışlardı. Fakat 10 Eylül 1844 Tangier Barış A n tlaşm asına göre M ülaî A b d u rra h m a n , A b d ü lk ad ir’i suçlu olarak ilan etti, Cezayir başkaldırısına yaptığı yard ım ları s ü rd ü r­ meyi reddetti ve birliklerini sın ırlardan çekerek isyancılara y ard ım eden yetkilileri cezalandırdı. Bu anlaşm a ayrıca, Cezayir ve Fas arasındaki kesin sınırları, sadece görece d ar bir kıyı şeridi boyunca olm ak üzere belirlemişti. G üney için herhangi bir sınır hattı çizilmemişti, bu da her za m a n yeni bir çatışm a tehlikesi olacağı a n lam ın a geliyordu.

Söm ürgeciliğin Başlangıcı. 1845-46 Ayaklanması Tangier Barış A n tla şm a s ın ın hem en ardın dan , A bd ülk adir Cezayir’e d önd ü ve çöllerde dolaştığı m üddetçe bir gerilla savaşı örgütledi. Bu es­ nada, O ra n ve başkent Cezayir bölgelerinde, Cezayir’in kuzeyinde, keçi çobanı Bu M aza’nın (keçi adam) başında olduğu yeni bir halk isyanı pat­ lak vermişti. îsyan, Fransızların toprakları zorla ele geçirmesi sonucunda çıktı. Fransız işgalinin henüz ilk yıllarında, otoriteler toprakların geniş ölçekli bir müsaderesine girişti. 8 Eylül 1830’da, tü m devlet toprakları (beylikler) ve Cezayir T ürklerinin toprakları Fransa’n ın m ülk ü olarak ilan edildi. 1 M art 1833’te sahipliği tapu senetleriyle yasallaşmamış topraklara el k o n ­ m asına dair bir yasa çıkarıldı. 1839’da isyancı Mediye kabilesinin to p ­ rakları ve Cezayir Sahel’i zapt edildi. Fransızların eline geçmiş olanlar dahil, t ü m topraklar birer spekülasyon nesnesine dönüşm üştü. Arazi spe­ külatörleri, maceracılar ve Fransa’da m ülklerini yitirmiş soylular, kolay kazanç u ğ ru n a ve ülkedeki verimli ovalarda yeni feodal aşiretler k u rm a k için Cezayir’e geldi. Topraksız Arapları kendi serilerine, k h a m m a s ’larına dönüştürm üşlerdi. Sömürgecilerin çoğu kendi etraflarını O ryantal lüks­ lerle donattı, saraylar dikti ve harem ler kurdu. T ü m bu sahtekar ilişkilere dahil olmuş Fransız generalleri ve ileri gelenleri zenginleşmiş ve devasa m ülkler edinm işti. Sömürgeciler tarafın dan çıkarılan “Tarım reform u” söm ürüyü arttıracaktı. 1843-44’te Fransız m akam ları, sömürgeleştirmeyi hızlan dıran bir k a rarn a m e yayınladı. Aynı şekilde, 24 M art 1843’te kam u khabus’la rm m (vakıf), dinsel toprakların, istimlak edilmesi üzerine bir k a rarn a m e yayınlandı. 1 Ekim 1844’te ise, A vrupalılarm özel vakıfları

(yeni k an u n lar temelinde) satın alabilmesinin önü açıldı. 21 Tem m uz’da onaylanan 1 Ekim 1844 kararnam esi “sahipsiz to prak lar” (1 Haziran 1830’a k adar tapu senedi alınm am ış ekilmeyen tü m topraklar)

olarak

bilinen her yeri devlet arazisi olarak beyan etti. Bu “k a n u n ” temelinde b ü tü n Cezayir kabileleri kendi toprak h a k larım kanıtlayacak belgeleri s u n m ak zo run da kalacaktı. Topraklara olağan haklara dayanarak sahir> olan kabilelerin çoğunun, sömürgecilerin geçerli saydığı böyle bir belsem yoktu. Böylece kitlesel el koym alar başlayacaktı. Fransız m akam ları, sa­ dece başkent Cezayir bölgesinde, 30.000’i A rapların ve 138.000’i Fransız sömürgecilerin olm ak üzere, 168.000 hektar araziyi istim lâk etti. Benzer bir süreç Cezayir’in diğer bölgelerinde de yaşanıyordu. Toprakların toptan zaptı yerel halkın sabrını tüketm işti ve 1845 yı­ lında Cezayir’in batısının tam am ı Fransızlara karşı bir ayaklanmaya kalkışmıştı. İsyanın lideri Bu Maza, A bdülkadir’e m üracaat etti ve halk mücadelesinin başına geçmesini istedi. Fransızlar işgal güçlerini hızlıca 108.000 kişiye çıkaracaktı. O n sekiz cezai birlik yine halkı kılıçtan geçirdi ve köyleri ortadan kaldırdı. Fransız generaller, Pelissier ve Saint A rnaud bu sefer sırasında adeta barbarlığın kitabını yeniden yazmıştı. Pelissier binlerce A rap ’ı m ağaralara doldurup dum anla boğdu. Saint A rnaud ka­ dın ve çocuklar da dahil 1500 A rap’ı m ağaralara kapattı. İşgal ordusunda görev yapan Cavaignac da onlardan geri kalmıyordu. Ölümcül baskılar ve “düşm anla işbirliği yapm anın” cezası olarak, toprakların zaptını m ü m ­ kün kılan 31 Temmuz 1845 kararnam esi am acına ulaşmıştı. Nihayetinde isyan da sönmeye başladı. Fransız kıtaları, etrafını çevirmeye çalışarak A bdülkadir’i kovalamaya başladı fakat o, Sahra Ç ö lü n ü n vahalarına çe­ kilmiş ve oradan gerilla savaşını sürdürüyordu. Fransızlar, A bdülkadir’i ancak 1847 yılının sonlarında, Fas S ultanın ın ihanetini takiben, yaka­ lamış ve Fransa’ya göndermişti. 1848’de A hm et Bey de yakalanacaktı. Fransa’da beş yıl kaldıktan sonra A bdülkadir’in D oğ uya dönm esine izin verilmişti. Beş yıl Bursa’da yaşayan Abdülkadir, 1855’te, hayatının geri ka­ lanını geçireceği Şam’a yerleşecek ve 1883’te 75 yaşında ölecekti.

Ellili Yıllarda Halk Ayaklanmaları A b d ü lk ad ir’in y akala n m asın d an sonra, dağlık Kabiliye bölgesi ve uzak güney vahaları hariç neredeyse tü m Cezayir Fransız kontrolüne geçmişti. Bu bölgelerin ele geçirilmesi için de birkaç yıl geçecekti. Fransa 1849 yılında güneye bir sefer düzenlem iş ve Cezayir S ah ra sın d a bazı v a­

haları zapt etmişti. F ransızların her kulübeyi zorla alm ak z o ru n d a kaldı­ ğı asi Zaatcha vahası y ery üzü n d en silinmişti. H a lk m ücadelesinin lideri Bu Zian idam edilmişti. “Uygarlaştırıcılar” başını kesmiş ve teşhir için kale duvarına koym uştu. 1851’de, Kabiliye d ağlık bölgesinde, Bu Balga y ö n e tim in d e geniş bir kabile isyanı patlak verdi. Cezai bir birlik 300 köyü talan edip o r­ ta d a n k aldırm ış, fakat yine de isy anın liderine ulaşam a m ıştı. 1852’de Laghouta v a h a sın d a ve 1854’te de T ug g u rt v a h a sın d a b ü y ü k isyanlar çıktı. 1854’te D o ğ u ’daki savaş başlar başlam az, Kabiliye’deki m ü c a d e ­ le d a h a kap sa m lı hale geld. Bu Bağla liderliğindeki halk, üç yıl içinde (1854-57) F ransızların yıkıcı seferlerini başarıyla geri p ü sk ü rteb ilm işti. Savaştaki öncü rol, R ah m aniye ta rik a tı ta ra fın d a n o ynan a cak ve Fransız generalleri, Kabiliye’ye anc ak 1857’de b o y u n eğdirebilecekti. Cezayir savaşı, işçi sınıfının cellatları olan Cavaignac, Saint A rnaud, M acM ahon ve diğer birçoğu için okul görevi görm üştü. Daha so n rala­ rı, bağım sızlıkları için savaşan A raplara ve Cezayirlilere reva gördükleri kanlı baskı y öntem lerinin benzerlerini, devrim ci Paris proletaryasına karşı da uygulayacaklardı.

Fransız Burjuvazisi A ltındaki Cezayir Cezayir, tarım sal bir ülkeydi ve za ptınd an sonra Fransız kapitalist­ leri de, o n u n adına endüstriyel bir gelişim düşünm em işlerdi. Bu ülkeyi, dah a çok kendi m alları için bir pazar, h a m m adde ve gıda kaynağı olarak görüyorlardı. Temel endişeleri, ü rü n le rin i Cezayir p azarlarında yüksek fiyatlardan satıp, tarım sal h am maddeleri de olabildiğince ucuza alarak m ü m k ü n olduğunca yüksek kârlar elde etmekti. B aşarılarının ölçüsü, Cezayir ihracat ve ithalatına dair, aşağıda su n ulan tablodan da görülebi­ lir (yıllık ortalam a, m ilyon frank). İthalat

İhracat

1830-40

15,0

2,1

1841-50

71,9

3,7

1851-60

80,8

31,1

1861-70

172,6

81,6

Fransızların Cezayir’i işgalinden önce, y u rt içi endüstri (köylü ve bedevi) ve el sanatları (kasabalarda) oldukça gelişkindi, fakat işgalden

sonra ciddi bir düşüş göstermişti, işgalci otoriteler faal olarak m e t r o ­ pol kapitalistlerinin taleplerine hitap ediyor ve im al ettikleri m alların, Cezayir’e sın ırlan m ad an ithal edilmesi için geniş im k a n la r tem in edi­ yorlardı. Doğal olarak bu da, za naatk arların geniş kitleler halinde za­ ra r görmesine ve C ezayir’in çalışan tabakalarıyla, Fransız sömürgecileri arasındaki çatışm anın kızışm asına neden oluyordu. Fransız sermayesi Cezayir dışına a rta n m ik ta rlard a h a m m adde p o m p alam ak için tahsis edilmişti. İm al m alları ithal ederek, Fransız sermayesi, Cezayir’deki endüstriyel üre tim i öldürürken, h a m m addeleri de ihraç ederek de C ezayir’deki h am m addelerin ve gıdaların, ta rım ın ve m aden endü strisi­ nin ü retim i üzerinde kontrol sağlıyordu. Peki bu kontrol kendisini h a n ­ gi biçimlerde dışa vuruyordu? İlk olarak, toprağın tem ellük edilmesiyle. Üstelik bu süreç, A b d ü lk ad ir’in o rtad a n kaldırılm asın d an ve ellilerdeki isyanlarının bastırılm a sın d an sonra hızlandı. III.

N apolyon’u n zam anınd a, toprak zaptı oldukça b ü y ü k o ra n la ­

ra vardı. 26 Şubat 1851’de çıkarılan yasa, yetkili m ercilerin el koyabi­ leceği arazi kategorisindeki o rm an lık alanlar da dahil olm ak üzere Fransızlar’ın Cezayir’de d aha önce çıkarm ış olduğu b ü tü n “ta rım s a l” yasaları sistematize edecekti. Kayda değer bir m ik ta rd a çalılığı da k a p ­ sayan, o rm a n lık taşradaki geniş arsaların istim lak edilmesi söm ürgeci­ lere, tarım sal sö m ürü için 2.000.000 hektarlık arazi sağladı ve Arapları av k ay naklarınd an, otlaklardan, yakıt ve inşa m alzem elerinden m a h r u m bıraktı. Aynı yasa, yalnızca devlete teslim edilebilecek kabile toprak ları hariç olm ak üzere, top rak la rın alınıp satılması gibi işlemleri gerçekleş­ tirm e h a k k ın ı tanıyordu. Kabileler to p rak larını gönüllü olarak b ıra k m a ­ dığından, 1861 yılında “kantonizasyon” (kanton: ülke içinde yönetimsel bir bölge -çev.) olarak bilinen yeni bir ayarlam a getirildi. Kabile top rak ­ ların ın yalnızca k u llan ım amaçlı olduğu, üzerinde sahiplik iddia e d i­ lemeyeceği d uy u ru lm u ştu . B un dan dolayı, kabilelere “fazla t o p r a k la n ” devlete iade etm e em ri verildi, ancak bu şekilde ellerindeki to prakların sahibi sayılabileceklerdi. Bu k ararn am eye göre, Arap ve Berberilerin a n ­ cak 1861’den önceki iki yıl içinde ektiği to praklar ve otlaklar onların tas a rru fu n a bırakılacaktı. 1861’de 343.000 h ek ta rd a n fazla arazi “kantonizasy o n d a n ” etkilenm iş, 61.000 h ektar araziye devlet el koym uştu. “K a n to n iza sy o n ” C ezayir’de m em n u n iy e ts iz lik y a ratm ış ve 23 N isan 1863’teki bir “S en atu s-C o n su lte” (özel b ir fe rm an -çev.) aracılı­ ğıyla, F ransa t ü m to p ra k la rın kabileler ta ra fın d a n k end i m ü lk leri gibi k u lla n ılm a s ın ı k abul etm işti. K a ra rn a m e o rta k sahip lik h a k k ı n ı n satı­

lam ayacağın ı işaret ediyordu, fakat o rtak to p ra k la rın önce kabileler ve k la n la r arasın da so n ra da aileler arasın da bölünebileceğini tek lif e d i­ yordu. Bu k a ra rn a m e , F ransız söm ürgecilerin to p ra k la rı ele geçirm e ve devletin kabile to p ra k la rın ı zapt etm e fırsatını kolaylaştırıyordu. Bu yüzden, yalnızca yedi yılda

(1863-70) 700.000 h e k ta r d a n fazla arazi

bö lüşüldü, 1.000.000 h e k ta r da söm ürgeciler ta ra fın d a n ele geçirildi. Peki bu to p ra k la r devlet y a ra rın a nasıl zapt edilm işti? Ö nem li bir m ik ta rı, “resmî s ö m ü rg eleştirm e” sü re cin in bir parçası olarak Fransız göçm enlere ya kiraya verilm iş ya da peşkeş çekilm işti. 1871’d en itiba­ ren, söm ürgeci göçm enlere en iyi arazilerden 480.000 h e k ta r v erilm iş ­ ti. Bu to p ra k la rın da y üzd e doksanı, her biri elli h e k ta r d a n fazlasını ed in en b ü y ü k m ü lk sahiplerin in eline geçecekti. Fakat elli h ek ta rd a n azını edinebilen d a h a k ü ç ü k m ü lk sahipleri, to p ra k la rın ı sıklıkla ek­ tikleri (üzümler, sebzeler ve benzeri) için aslınd a zengin birer g iriş im ­ ciye dönüşm üşlerdi. Fransız söm ürgeciliğinin h a lk ın çalışmasıyla ger­ çekleştirildiği iddiası temelsizdi. Elbette söm ürgeciler arasında, geneli zengin çiftçilerden oluşan Fransız köylüler de yer aldı, fakat b u n la r azınlıktaydı, 10.000’den fazla değillerdi ve to p ra k la rd a k i payları da i h ­ m al edilebilirdi. “Resmî söm ürgeleştirm e” süreci sırasında el değiştiren araziler bir yana, m uazzam bü yüklükte to prak lar da Fransız sömürgeciler ta ra fın ­ dan, yerel sahiplerinden satın alındı. III. Napolyon zam a n ın d a, imtiyazlı gibi hareket eden b ü y ü k Fransız kapitalist şirketler (esas olarak devlet fonuyla) ele geçirilen to prak la rd an geniş paylar edinm işti. 1851-61 yılları arasında b ü y ük im tiyazlılar 70.000 hektar araziye konm uştu, yalnızca C om pagnie Genevois’n m aldığı 20.000 h ektardı (bu dönem de 250.000 h ek ta rd a n fazlası “resmî söm ürgeleştirm e” işlemleri esnasında dağıtıl­ dı). 1861-71 arasında da, imtiyazlılar, “resmî söm ürgeleştirm e” amacıyla “su n ulanları” saym azsak 400.000 hektarı zapt ettiler. Aşağıdaki hesap ­ lar operasyonların bü yük lüğ ü h a k k ın d a bir şeyler anlatır. 1862 ve 63’te sadece 30 büyük imtiyazlı 160.000 h ektar o rm a n lık arazi edindi; 1865’te Société Générale Algérienne 100.000 h ektar ve Société du K habra et M akta 25.000 h ektar aldı. Bu yüzden, bir taraftan top rak la rın Fransız kapitalist top lulu kların ın ve yerleşimcilerin eline geçmesi sürecine y o ­ ğunlaşılıyordu. Öte taraftan da, d ah a önce köy ko m ün lerin in özgür üyeleri olan Cezayir köylüleri b ü y ü k kitleler halinde top rak la rın d an atılıyor, ortakçı olarak köleleştiriliyor ve işverenler tara fın d an ölüm üne söm ürülüyordu.

Peki, tü m bu y aşanan ların ü re tim biçim inde derin değişikliklerin yaşandığı, b üyü k bir kapitalist ek o n o m in in m eydana çıkmaya başladığı an lam ın a geldiği söylenebilir miydi? Kapitalist ek o n o m in in başladığını redd etm ek do ğ ru olmasa da, katiyetle hayır! H atta bu yıllarda k irala nan emek ku llan ım ı ü z ü m yetiştiriciliğiyle artış göstermişti. Fakat 1870’e k a ­ dar, ü z ü m yetiştirilecek alanlar yalnızca Mediye bölgesiyle sınırlıydı ve göz ardı edilebilecek k a d a r azdı. C ezayir’in temel ta rım biçimi olmaya devam eden hububat yetiştiriciliğinde, geniş çaplı üretim ler için k ira ­ lanan emeği saymazsak, ta rım hâlâ fellahların kü çü k ölçekli üre tim in e dayanıyordu. Fakat k ü ç ü k ölçekli üretim de önem li değişiklikler v u k u bu lm u ştu. Fransız işgali öncesinde bu, köy k o m ü n lerin in özgür üyeleri ile feodal ortakçıların ekonomisiydi. Ö z g ür k o m ü ncü lerin ç o ğ u n lu ğ u ­ n u n geniş aileleri vardı. Ekonom i genellikle doğal bir karaktere sahipti (toprak beyleri pazarlanabilir tah ılın görece dah a b ü y ü k bir m ik ta rın a sahip olsa da). Köylülerin gasp edilmesi ve kom ünal to p rak la rın Fransız kapitalistle­ rince zaptını takiben, özgür ko m ün cü lerin sayısı aniden düşüş gösterir­ ken köleleştirilmiş ortakçıların sayısı arttı. Ulusal ekonom i bir m eta k a ­ rakteri kazandı. Tefeciler (kham m aslar) her yerde faaldiler. C om pagnei Genevois’n m zapt ettiği toprakları kh am m aslara kiraladığı biliniyordu örneğin. Aynı şey, Société Algerienn için de geçerliydi, k ararnam eye göre to p ra k la rın ın bir kısm ını Fransız göçmenlere k irala m a k z o r u n ­ daydı, fakat b u n u n yerine k h am m aslara kiralam ıştı. Société Algérienne, C om pagnei Algérienne olarak yeniden düzenlendiğinde (1878), 59.000’i kh am m aslara k iralanan, 6.000’i göçmenlere kiraya verildiği ve yalnızca 5.000’in in şirketin kendi malı olarak kaldığı 70.000 h ektar top rak t a h ­ sis edildi. Bireysel Fransız yerleşimciler, özellikle hububat yetiştirm e bölgelerinde olanlar, k h a m m a s sistem inin geniş bir k u llan ım ın ı ger­ çekleştiriyordu. T oprakların Fransız sömürgeci, kapitalist ve imtiyazlı topluluklar ta ra fın d an ele geçirilmesi, Cezayir köylülerinin binlercesinin h a k k ın ın gasp edilmesi, feodal ortakçı ya da çiftlik emekçisi olarak ölüm üne söm ürülm eleri yeni h alk isyanlarına hız kazandırdı. 1859’da Batı C ezayir’de, Banu Snassen kabileleri ayaklandı. 1864’te isyan, Velidsidi-Şeyhi kabilelerine de yayıldı. Nihayet 1871’de M u k ra n i önderliğinde büyük bir ulusal ayaklanm a başladı.

B Ö L Ü M X IV

T

u n u s ’u n

Ya

r i-

S

F İn

a n sa l

ö m ürg eye

D

E

sareti

ve

B

ir

ö n ü şt ü r ü lm esi

Tunus İçin İngiliz-Fransız Mücadelesi C ezayir’in 1830’da Fransızlar tara fın d a n işgali, T unus’u n da kaderini çizmişti. Tunus, A kde niz’de stratejik bir k o n u m d a olması ve C ezayir’le doğu sınırının olmasıyla, Kuzey A frika’da kolonyal bir im paratorluk inşa etm ek isteyen Fransız söm ürgecilerin dikkatini, doğal olarak çek­ mişti. Fakat d ar görüşlü Tunuslu yöneticiler bu tehlikenin farkında d e ­ ğildi; hatta ezeli düşm an ları Cezayirli dey’in bu kötü talihine sev in m iş­ lerdi. Tunus feodal beyleriyle Cezayirliler arasındaki hasım lık ta n fayda­ lan an Fransa, Cezayir’deki orduları için Tunus beylerinden ekm ek te ­ m in edebilmişti. T unus’u n yaklaşan zaptını kolaylaştırm ak için Fransa, T unus’un, Türkiye’den bağım sız kendi başına bir devlet olduğunu ve T unus’u n bağım sızlığını savunacağını deklare etti. Padişah II. M ah m u t O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u m erkezileştirm e politikası güdüyordu ve uzak bölgeler ü zerinde etkili bir merkezi kontrol k urm ay a çabalıyordu. Babıali’nin otoritesini bilhassa Kuzey Afrika bölgelerinde güçlendirm e niyetindeydi. 1835’te Türkler, yeniçerilerin yönetici h a n e d a n ın ı devire­ rek Trablus’u ele geçirmiş ve burayı O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n norm al bir eyaleti haline getirmişlerdi. 1836’da ise sıra T unus’a gelmişti. Türk do nan m ası T unus’a gönderilm iş fakat Fransa T ü rk planlarına itiraz edip kendi d on an m asın ı Türkleri k arşılam ak üzere göndermişti. Savaş teh ­ didiyle karşılaşınca T ü rk d o nanm ası geri çekilmişti. Böylece T unus’taki statüko m uhafaza edilmişti. T ürk d on an m asın ın , Tunus sularını terk etm esinden kısa bir süre sonra Fransa bölgeyi istila etm ek için girişimde bulundu. 1837 yılında

Fransa birlikleri T unusluların bölgesine saldırdı, birçok köyü talan etti ve ekinleri yaktı. Türk-Cezayir sınır belirlemeleri esnasında a rta n sınır ihtilafları ve Tunus beylerinin Cezayir’e önceden ödediği haraç m ese­ lesi bu barb ar sald ırıların ın bahanesi olarak kullanıldı. Fakat sonunda İngiltere’nin baskısı ile Fransız birlikleri Tunus bölgesinden geri çekil­ m ek z o ru n d a kaldı. İngiltere kendisini, F ran sa’n ın C ezayir’i istila etmesiyle kolayca ilişkilend irm iş ve F ran sa’n ın T u n u s’taki p la n la rın a ciddi bir m u h a le ­ fet gösterm işti. Bu, esas o larak T u n u s’u n stratejik k o n u m u ile ilgiliydi. L im an ları Bizerta ve Goletta, D o ğ u ve Batı A kdeniz a rasın d ak i d a r b o ­ ğazda b u lu nuy ord u. İngilizler faal bir şekilde k o n u m la rın ı g ü ç le n d iri­ yordu, M alta’yı ele geçirm iş ve F ransa’n ın bu bölgede bir yapılanm aya gitm esine rıza gösterm em işlerdi. 1837 an laşm azlığ ı T unus üze rin d e k ırk y ıld an fazla sürecek olan İngiliz-F ransız d ü ş m a n lığ ın ın gerilim ini artırdı. T unus’ta hakim iyet k u rm a üzerine y aşanan İngiliz-Fransız m ücadele­ si çeşitli biçimlere b ü rü n d ü . Her şeyden önce, Britanya ve Fransa, Tunus pazarı için rekabet ediyordu. İkincil olarak, topraklar, madenler, iletişim ağ ların ın inşası, iletişim araçları, lim a n la r ve diğer girişimlerde im tiyaz için rekabet ediyorlardı. Ü çüncü olarak, Tunus beyi ve idaresi üzerinde politik etki k u rm a k için bir rekabet söz konusuydu; beyin önemli yetk i­ lileri arasında Fransız ve İngiliz temsilciler bu lunm aktaydı. Son olarak, Tunus üzerinde finansal bir kontrol sağlama adına rekabet ediyorlardı. Tunus’taki hegemonya mücadelesinin, T unus’un köleleştirilmesini ve zaptını planlayan Avrupalı bankerlerin yolunu sonuna k a d a r açan Tunus beyleri aracılığıyla bir reform zem ini yarattığı da belirtilmelidir.

T u n u s ’ta R e fo rm la r Türklerin ve F ransızların ülkeyi ele geçirme tehlikesi Tunus beyleri­ ni kendi ülkelerini, ilk önce de ordularını, m odern ize etm e hu su su n d a teşvik etti. Baş reformcu, İngilizler ve Fransızlar arasın da m an ev ra p o ­ litikasını güden A h m e d Bey’di (1837-55). N apolyon’u n ve stratejilerinin h ayranı olan bu “despot aydın” b ir askerî okul kurdu, köleliği kaldırdı, y u rt d ışından gemiler, b üy ük toplar ve ek ipm an lar satın aldı, kışlalar, istih kâ m la r ve saraylar inşa ettirdi. O rd u n u n yeniden düzenlenm esi ve inşa pro g ram ı çok b ü y ü k m ikta rlard a p ara gerektiriyordu, özellikle de Avrupalı askerî eğitm enlerin ve teçhizatçıların beyi soymaya b aşlam a­

sıyla. O rduya h arcan a n m u azzam m ik ta rlar bir yana, kayda değer m ik ­ tard a bir para da sarayın b ak ım ı için heba edildi. B unun yanı sıra, devlet hâzinesi beyin saray adam ları tara fın d a n yağm alanıyordu ve özellikle de k ırk yıl boyunca Tunus’u n gerçek yöneticisi M ustafa H azn edar ta ra fın ­ dan. M asrafları k arşılam ak için, devlet vergileri a rttırd ı ve so n u n d a da kredi istemek z o ru n d a kaldı. Borç alm an p a r a n ın b ü y ü k bir kısm ı israf edildi. T unus’un üretici güçlerini geliştirmek yerine, yönetici klik ta ra ­ fından zim m ete geçirilmiş, savurganca lüks mallara, sarayların inşasına, beyin, gözdelerine dağıttığı m ilyonlarca hediyeye ve grotesk Tunus o r­ d usu n a harcandı. M ısır Paşası M eh m et Ali, her za m a n m o d ern bir o rd u ­ ya, ciddi bir politik mücadele aracı olarak itibar ederdi, çağdaşı A h m ed Bey ise yalnızca bir eğlence biçimi olarak görürdü. O rd u n u n halk h a ­ reketlerini önleme aracı olarak kullanıldığı da doğruydu, fakat önceki devlette de bu görevi başarıyla yerine getiriyordu. Diğer b ir deyişle ordu reformu bir fiyaskoydu. M odernize edilm iş ordu, silahsız insanlara karşı savaşm aktan gayri bir şeyler yapabilm ekten acizdi. M uazzam m iktarlard a para amaçsızca çarçur edildi. Bey, Fransa ve Britanya’d an ateş etm eyen silahlar, patlam ayan m ü h im m a tla r ve henüz denize in m ed en çürüyen gemiler satın almıştı. Diğer bir deyişle, İngiliz ve Fransız fabrikatörlerin başka hiçbir şekilde elden çıkaram ayacağı onca defolu mala, Fransız ve Britanya orduları ta ra fın d an ıskartaya çıkarılm ış çerçöpe b üyü k m eblağlarda para harcam ıştı. Bu h arcam ala rın yük ü de ağırlıklı olarak h alkın sırtına bindirildi ve bu da sırası gelince T unus’ta ciddi bir m em nuniyetsizliğe neden oldu. 1840’ta başkent Tunus’ta bir isyan baş gösterdi, b u n u 1842 yılında Goletta ve 1843 Beja isyanları iz­ ledi. Bey tara fın d an çocuk o yuncağına dönen ve d o n an m asın d a hizm et etm ek için davet edilen Fransız ve İngiliz askerî d a n ışm an ve eğitm en ­ ler, za m a n la rın ın çoğunu ajanlık yaparak ve T unus’u n içişlerine k a r ı­ şarak harcıyordu. Bu ülkelerin temsilcileri, Bey’in askerî reform larım methediyorlar, T unus’u Avrupalı bankerlerin pençesine bırakacak olan reform cu hevesini teşvik ediyorlardı. 1856’da, Doğu savaşının s o n u n ­ da, T ü rk Sultanı Abdülm ecit yabancı sermayeye bir dizi hak tanıyan bir hatt-ı h ü m a y u n yayınlamıştı. İngiltere ve Fransa benzeri h a k ve güven­ celeri Tunus Bey’inden talep ediyordu. M u h a m m e d Bey (1855-59) 1857 yılında, 1839 G ülhane Hatt-ı H ü m a y u n u ve 1856 Hatt-ı H ü m a y u n u ile aynı şartları tekrarlayan A hd el-A m an’ı (Güvenlik Paktı) yayınladı. Bu p akt tü m tebaanın in ancına bakılm aksızın eşit olacağını, bireysel g ü ­ venliği ve ayrıca m ülklerin d o k u n ulm azlığını ilan ediyordu. 1858’de

başkent Tunus’ta bir belediye konseyi k u ru ld u ve 1861’de M u h a m m e d es-Sadık Bey’in hü küm d arlığ ı sırasında, özellikle bir d anışm a o rgan ının -Yüce Konsey- k u ru lu ş u n u beyan eden Tunus Anayasası resmen ilan edildi. B unun yan ın d a dem iryollarının, lim a n la rın ve telgraf hatlarının inşasını ve vergi ile ordu sistem inin yeniden örgütlenm esini de tasavvur ettiler. Yabancı işadam ları bu reform ların avantajlarından faydalanm ak için aceleci davrandılar. İngilizler başkent Tunus ile Goletta arasında ilk Tunus dem iryolları inşa imtiyazım; Fransızlar da telgraf hattı inşası ve Zaghw an su kem erin in restorasyonu im tiyazını aldı. Bu da yabancıların T unus’ta toprak satın alm a h a k k ın ın onaylandığı a n la m ın a geliyordu. 10 Ekim 1863’te İngiltere, Tunus’a, ilk m addesi Britanya u y ru k lu ların b u n ­ d an böyle Tunus naipliğinde herhangi bir türde taşınm az m ü lk satın ala­ bileceği ve sahiplenebileceğini işaret eden bir anlaşm a dayattı. Aynı h a k ­ lar, henüz 1824 yılında sonuçlanm ış olan Fransız-Tunus A nlaşm asına dayan arak Fransızlara da tan ın d ı ve Fransızlar en ayrıcalıklı ulus haline geldi. Sonrasında Fransa dah a sağlam yasal garantiler edindi ve 1871’de Fransız vatandaşlarına T unus’ta toprak satın alm a h akk ı tanıyan Bey k a ­ rarnam esi yayınlandı. Aynı haklar İtalyan, Avusturya ve Prusya v a ta n ­ daşlarına da verilecekti.

T u n u s ’u n F in a n sa l Esareti Yabancı sermayenin T unus’a nüfuz etmesi ona, Türkiye ve M ısır’da olduğu gibi finansal esaret olarak geri dönm ü ştü . D oğu savaşından h e ­ men sonra, Avrupa b ank aları T unus’a, onu hızlıca finansal bir b ağ ım lı­ lığa dolayacak, insafsız krediler yüklediler. 1862

itibariyle Tunus B eyinin taah hütlü borcu 28.000.000 franka

ulaştı. Bu, Tunus için oldukça b üyü k bir meblağdı ve onu iflasın eşiği­ ne getirmişti. Fransız b a n k a la rın d a n oluşan bir konsorsiyum bu d u r u ­ m u n sağladığı avantajla Bey’e 35.000.000 frank lık bir kredi önerdi. Bey teklifi kabul etti ve 6 Mayıs 1863’te bir anlaşm a im zalandı. 35.000.000 fra n k ın 10.000.000’u (net olarak 9.772.000) bankerler tara fın d an alındı, geri kalan 25.000.000’u n 20.000.000’u da eski stokların teslim inde ö d e n ­ di. Aşkın borçlarını hem en ödemesi için, Bey’in eline geçen yalnızca 5.640.000 franktı. T ü m bun lar için Tunus, on beş yıl içinde 63.000.000 frank ve ayrıca da 13.000.000 komisyon ödem eyi ta ah h ü t ediyordu (asıl meblağ 35.000.000 ve 28.000.000 faiz).

Tunus, iflasını engelleyebilmenin u zağ ınd a adeta ateşe atılmış gibiydi. Fransız bankaları, Tunus h alk ın ın kaderini u m u rs a m a d a n , kârlarını bi­ çiyordu. Peki, Tunus bu denli ağır şartları nasıl kabul edebildi? M aalesef bu so run Tunus h alk ın a sorulm am ıştı. H er şeye Bey ve Fransızların r ü ş ­ vetle bağladığı M ustafa H a zn ed a r başta olm ak üzere, ülkelerini kendi m enfaatleri u ğ ru n a ateşe atan b a k a n la r k arar vermişti. T unus’taki d u r u m g ün d en g üne daha kötüye gidiyordu. Feodal b o ­ y u n d u ru k , yabancı esaretiyle tam am lan m ıştı. Reformlar, Tunus feoda­ lizm in in ta m a m e n m uhafaza edilen çekirdeğine do kun am ad ı. Yabancı borç ödemeleri sürekli d ah a b üy ük m eblağlarda para gerektiriyordu. Devlet kaynak arayışıyla, bazı bölgelerde kelle vergisini - m e c b a - iki h at­ ta üç k a tm a çıkardı. Buna cevaben 1863 yılında Ali bin G a d a h u m ö n d er­ liğinde bir halk ayaklanm ası patlak verdi. T ü m Tunus, yabancı serm a­ ye ç ık arm a ülkeye zarar veren feodal kliğe karşı ayaklanm ıştı. 1863-64 ayaklanm ası bastırıldı ve h alk içinde b u lu n d u ğ u çekilmez koşullara geri döndü. Bu esnada, Tunus bütçesinin onda d okuzu borç ödem elerine gi­ diyordu. Bir çıkış yolu arayan Bey, y ü z ü n ü bir kez daha, 25.000.000’luk yeni bir kredi sağlayacağı, yabancı sermayeye döndü. Kredi tem inatı olarak tefeciler, ülkenin g ü m r ü k k ay na kla rına ulaşım h a k k ın ı edindiler. Bir önceki gibi bu kredi de bir üçkağıda d ö n üştürüldü. Tunus 25.000.000 fra n k ta n neredeyse hiçbir şey alamadı. B ankalar önem li bir m ik ta ra k o ­ misyon, s ü rü m ve benzeri sebeplerle el koydu; geri kalan m ik ta r da bir önceki k re d in in faiz ödem esine gitti. Tunus D e v le tin in eline yalnızca 3.500.000 fran k geçmişti, fakat b u n u bile nak it değil ayni olarak verm iş­ lerdi; 2.500.000 franka bir firkateyn ve 1.000.000’a da top sözü alındı. Yeni krediden sonra, d u ru m felaket bir hal aldı. Yağma tü m s ın ır­ ları aşıyordu. Yabancı borçları ödem ek için Tunus, köylülerden ve es­ naftan her şeyini zorla alıyordu. İnsa nla r dövülüyor, işkence görüyor ve idam ediliyordu. T ü m b u n lara bir de bölgede baş gösteren korkunç bir açlık eklendi. İn san lar otları, kökleri ve cesetleri yiyordu, salgın bir kolera baş göstermiş, halk binlerce kişilik gruplarla Trablusgarp’a göçe başladı. İsyanlar birçok civar bölgeye yayıldı. Bu şartlar altında, Tunus h ü k ü m e tin e yabancı borç ödem esini d urd u rm a sı için baskı yapılıyordu. Bey hük üm eti, Türkiye ve M ısır’ın benzeri kad erinden sekiz yıl önce, 1867 yılında iflasını açıkladı. B unun sağladığı avantajla Avrupalı güçler, Tunus üzerinde finansal bir kontrol kurdular. 1869’da Tunus D evletinin gelir ve giderlerini düzenlem ek için, bir Uluslararası Finansal Komisyon

oluşturuldu. Fransız, İngiliz-M altalı ve İtalyan tefecilerin temsilcileri bu ko m isyonun çalışm alarına iştirak ettiler. Fransa yönetici rolünü ü stlen ­ mişti. T unus’un b ü tü n borçları 125.000.000 fran k olarak belirlendi. Ülke her yıl toplam b orcun yüzde beşine tekabül eden, aynı z a m a n d a devletin tü m h a rc a m a la rın ın da yarısı olan, 6.250.000 fran k lık ödemeleri t a a h ­ hüt edecekti. Uluslararası Finans Komisyonu, T unus’u n g ü m r ü k gelir­ lerinin yö netim ini devraldı. B unların yetersiz kalması halinde, devlet açıkları kap atm akla m ükellef olacaktı. Tunus, yabancı b a n k a la rın bir patrim onisi, yarı sömürgesi haline gel­ mişti. Fakat hangi kapitalist g ru b u n baskın geleceği ve ülkeyi sömürgeye çevireceği henüz net değildi. Fransa ve İngiltere arasında ateşli bir d ü ş ­ m a n lık p ey dah lan m ış ve son un da bu mücadelede İtalya da faal bir rol kapmıştı.

B Ö L Ü M XV

M I S I R ’I N F İ N A N S A L E S A R E T İ

Yabancı Krediler Süveyş K a n a lın ın inşası ve diğer projelerle ilgili m u azz am h a rc a m a ­ lar, M ısır D evletini yabancı kredi kaynağına başvurm aya zorladı. Bu krediler en acımasız şartlarla M ısır’a verilecekti. Ülkede kam u borçları Said Paşayla başlamıştı. Babıali’n in onayı olm aksızın yabancı kredilere b aşv u rm a h a k k ı olm adığı için, Said Paşa bu engeli, Avrupa p azarlarında piyasaya sürü len Hazine bonosu sağlayarak aştı. M ısır’ın sözde kısa va­ deli borçları Said’in ölü m ü nde 6.000.000 p o u n d u aşacaktı. Fakat Said daha geniş kredilerle anlaşm aya devam ediyordu. Burada, ölüm cül rol, Said ve İsm ail’in borçlarını “sabitleyen” ünlü finansal m a n i­ pülatör H e rm an O p p e n h eim tara fın d a n icra edilecekti. O p p e n h eim aslen Prusya’dandı, fakat Britanya tabiiyetindeydi ve Paris ve İskenderiye’de bankaları vardı. L ondra’daki F rühling ve Göschen bankacılık şirketiyle y akın ilişkileri vardı ve Britanya’nın çıkarlarına hizm et ediyordu. 1862’de O ppenheim , Süveyş K a n a lın ın inşası ile ilintili taah hütlerin k arşılanm asın da ihtiyaç duyulan M ısır D evle tin in ilk kredisinin çıka­ rılm asında, Said’e yardım etti. “Kur değeri farkı” ifadesi y ü zü n d e n kreditörler, k red in in n o m in al değerinin çok dah a azını ödemiş, fakat tü m meblağ için geri ödem e ko şullarında diretm işlerdi. 1864’te O ppenheim , bu kez Messr’lerden kredi ayarladı. M ısır Hâzinesi, F rühling ve G öschen’in sağladığı 5.700.000 p o u n d u n yalnızca 4.860.000’ini aldı ve geri kalan tutara da “k u r değerindeki fark” olarak b an kalar tara fın d an el kondu. M ısır’ın aldık ların ın b ü y ü k çoğunluğu kısa vadeli borçların azal­ tılm asına gitti. İsmail kredilere bir tem inat olarak, D e lta n ın en zengin üç bölgesinin gelirlerini verdi. 1865’te İsmail, İngiliz-M ısır B a n k asın d an “özel” bir kredi bağladı. 3.387.000 £ n om in al toplam dan, n akit olarak

2.750.000 alabildi. Bu tu ta rın yarısıyla m ülkler satın alıp diğer yarısıyla da şeker rafinerisi kurdu. İsmail 1866’da, birçok yeni kredi sözleşmesi yapacaktı. Bu kez MessrTerden borç alıyordu. F rühling ve Göschen kredi tahsili için d e m ir­ yolu y apm ak istiyordu, fakat M ısır’ın h alihazırd aki dem iryolları zaten ipotek edilmişti. 3.000.000 £ n o m in al tutard a n , M ısır H âzinesin e geçen yalnızca 2.640.000’di. 1867’de Hidiv, Em peryal O sm anlı B a n k asın d an (İngiliz-Fransız), şeker kam ışı plantasyonları k u rm a k için arazi satın alm a amacıyla “özel” bir kredi aldı. Hidiv, 2.080.000 £ no m in al değerden 1.700.000’ini alacaktı. 1868’de de O p p e n h eim ’la yapılan bir kredi a n ­ laşm asında, 11.890.000 £ n o m in al değerden, M ısır’ın eline nakit olarak geçen yalnızca 7.195.000’di. 1870’de Hidiv, Bishofsgeim ve G oldschm idt bankerleriyle 7.143.000 p o u n d lu k “özel” bir kredi sözleşmesi yapm ış ve yalnızca 5.000.000 £ ala­ bilmişti. 11 H aziran 1873’te Hidiv, O p p e n h e im ’la M ısır’ın kısa dönemli borçlarını k apa tm a k için 32.000.000 £ gibi devasa bir kredi anlaşm asına im za attı. N akit alm a n tu tar 20.000.000 oldu ve b u n u için O p p e n h e im ’a yılda 3.500.000 £, toplam ele geçen m ik ta rın hem en hem en yüzde 20’si kadar, faiz ödem eyi kabul etti. O n bir yıl zarfında, Britanya bankaları, 46.000.000’u nakit ödenm iş ve 20.000.000’d an fazlasına da “k u r değerindeki fa rk ” ve kom isyon ola­ rak el konulm uş, 68.000.000 £ civarında bir borçla, M ısır’ın sırtına semer v u rm a n ın bir yolunu bulm uştu. Bu arada M ısır’ın, yıllık faiz ödemeleri yüzde 15’e hatta bazen 25’e varan kısa vadeli borçları da 26.000.000 p o ­ u n d a ulaştı. 1876

yılı itibariyle M ısır’ın toplam yabancı borcu 94.000.000 p o u n d a

varmıştı. A kıllardaki soru tü m bu p ara n ın nereye harcandığıydı. Bazı em peryalizm savunucuları, b u n u n müsrifçe, İsmail P a ş a n ın saray ve harem lerindeki lüks ve gösteriş heveslerine h arcand ığın ı öne sürüy or­ du. Diğerleri ise İsm ail’in, ülke çapında demiryolları, köprüler, telgraf hatları, fabrikalar ve kanallar inşa etm e seferberliğine, M ısır’ın doğal kaynak la rın ın reel d u ru m u n u göz önüne alm ad a n giriştiğini ve bu y ü z ­ den de, bu “spekülatif şirket k u r u m u n u n ” M ısır’ı borç batağına çektiğini iddia ediyordu. Gerçekten de H id iv ’in Avrupalı inşaat şirketlerine büyük tutarlarda fazla para ödediği söylenebilirdi. Anlaşm ayı yapanlar saye­ sinde Mısır, gerçek değeri 75 m ilyon fran k olan dem iryollarına, 325 m il­ yon ödem ek z o ru n d a kaldı. M ısır Hâzinesi, bir Avrupalı inşaat şirketine İskenderiye Lim anı için, gerçek değeri 1.5 m ilyon p o und ken , 2.5 m ilyon

p o u n d d a n fazla ödem e yaptı. Diğer inşaat işleri de M ısır’a gerçek değer­ lerinin üç k a tm a mal oldu. Avrupalı inşaat şirketleri ülkeyi arsızca s o y u ­ yordu. Avrupa b a n k a la rın ın yard ım ı o lm adan edinilen fonların büyük bir b ölüm ü de inşa faaliyetlerine harcandı. Son tahlilde, b ü tü n maliyetler M ısır h a lk ın ın sırtına yüklenm işti. İngiliz finans uzm anı Cave, 1864-75 için, M ısır’ın devlet gelirlerinin 94.000.000 p o u n d d a n ibaret olduğunu, fakat inşaat, H id iv ’in saray masrafları, Türk p adişah ın a ve y ard ım cıla­ rın a gönderilen paralar, Sudan ve Etiyopya savaşlarının maliyetleri da dah il olm ak üzere giderlerin toplam 97.000.000 £ oldu ğun u ileri sürdü. O n iki yılın b ü tü n açığı aslında, yalnızca 3.000.000 pounddu. Peki öyleyse, Mısır, Avrupalı bankerlere 100.000.000 p o u n d a yakın tu tarı nasıl borçlanm ıştı? Borç şu kalem lerden oluşuyordu: (1) Süveyş K a n a lın a h arc a n a n 16.000.000 £; (2) bankerlere “k u r farkı”, komisyon ve benzeri nedenlerle giden, M ısır’ın hiçbir za m a n alm adığı fakat yine de b orcun n o m in al değerine dahil olan 22.000.000 £; (3) 1876’ya kadar ana kredilerin ve taah h ü tlü b orcun faizi olarak ödenen en az 50.000.000 £; (4) k a m u işlerine h arc a n a n 5.000.000-6.000.000 £. Böylece M ısır’ın, kredilerin ne denli kü çü k bir o ra n ın d a n faydalandığı açıkça görülebilir. M ısır’ın b o rcunu n önem li bir m iktarınd an, Lesseps’in, O ppenheim ’m, F rühling’in ve diğerlerinin canice entrikaları sorumluydu. Borçların ağır y ü k ü n ü sırtında taşıyan Mısır halkı, üç katını ödemeye zorlandıkları k re ­ dilerden herhangi bir fayda görmedi.

Mukabele. Ruzname Avrupa bank erlerin in politikaları, M ısır’ın mali d u ru m u üzerinde ölüm cül bir etkiye sahipti. Devlet demiryolları, vergi gelirleri ve H idiv’in m ülkleri bütünüyle ipotek edilmişti. M ısır’ın kreditörlerine ödem ek z o ­ ru n d a olduğu faiz m ik ta rı her yıl artıyordu. 1875 itibariyle, yıllık yakla­ şık 8.000.000 pounddu. Bu, aynı za m a n d a yıllık vergi artışı a n lam ın a da geliyordu. Kısa bir za m a n dön em in de toprak vergisi dörde katlandı feddan başına 40 k u ­ ru şta n 160 kuruşa. M ısır’ın bütçesi 1861’de 2.000.000 p o u n d d an , 1875’te 10.500.000’e çıkmıştı. Hal böyleyken, M ısır bu fonun yüzde 80’ini k r e ­ dilerin faiz ve diğer taah h ütlerin i karşılam ak üzere harcam aya zorlanı­ yordu. Geriye, devletin mevcut ihtiyaçlarını karşılayacak yeterince kay­ n a k kalm ıyor ve Hidiv yeni gelir kaynakları b u lm a k için m ecbur b ıra­ kılıyordu.

İsmail yerli kredilere başvurm aya k a ra r verdi. 1871’de, ilk iç kredi, mukabele (geri ödeme) sözleşmesi yapıldı. M ukabele kanunuyla, 1873’ten itibaren 12 yıl içinde y ü k ü m lü oldukları to prak vergisinin altı katın ı d ü ­ zenli taksitlerle veren tü m to prak sahipleri, o n d a n sonrası için vergilerin y arısından m u a f tutulacaktı. Bu yasa, bir sınıf olarak henüz belirmeye başlamış ve gelecek zenginlikleri için H â z in e y e h em en 7.000.000 £ ve sonrasında da 8.000.000 £ ödeyerek 1871-78 dönem leri arasında to p lam ­ da 15.700.000 £ k a z a n d ıra n to p rak beyleri ve zengin çiftçiler ta ra fın d an çıkarıldı. H azine 1874’te, 5.000.000 £ için, ru z n am e diye adland ırılan ikinci bir iç kredi çıkarm ış olm asına rağm en hâlâ yeterince para yoktu. Bu krediye katılm ak m ecburi olsa da, devletin beklentilerini karşılam a­ mış ve H â zin ey e 2.000.000 p o u n d d a n d ah a az gelir sağlamıştı.

İngiltere’nin Süveyş Kanalı Hisselerini Satın Alması 1875 yılı sonunda, İsmail, yabancı kredilerin ödem esini karşılam ak için, M ısır’ın Süveyş K analındaki hisselerini satm a k ararı aldı. Teklifler İngiltere ve F ransa’ya götürüldü. Fransa çekimser dursa da Britanya H ü k ü m e ti aceleci ve kararlı davrandı. Britanya Başbakanı Disraeli (Lord Beaconsfield), parlam entoyu h atta kendi kabinesindeki üyeleri bile h a ­ berdar etm eden, arkadaşı olan R otschild’den 4.000.000 £ borç aldı ve kendi h ü k ü m eti adına Süveyş K a n a lın ın 176.000 adet hissesini satın aldı. İşlem 25 Kasım 1875’te gerçekleşti. Hisseler Britanya H ü k ü m e t i n i n eline geçti ve 8 A ralık 1875’te de Lesseps, İngiliz temsilcileri, Süveyş Kanalı Ş irketinin y önetim indeki koltuklarını alm aları için davet etti. M ısır’ın, inşası için

16.000.000 £ gereken ve yapım ı sırasında

100.000.000 £ borç yaratan ve yabancı bankerlere ö denen faizleriyle b ir­ likte Mısırlılara 300.000.000 maliyeti olan kanald ak i hisseleri yalnızca 4.000.000 £’asatıldı. Bilahare, Süveyş Kanalı, sahiplerine olağanüstü d e ­ recede yüksek kârlar sağladı; 1875’te 4.000.000 £ verilerek a lm a n hisse­ ler, 1910’da 35.000.000 £ değerindeydi. Fakat bu, olayın yalnızca ticari boyutuydu. A n laşm an ın politik yönü çok d aha önemliydi. D aha önce de bahsettiğim iz gibi, M ısır’ı 19. yüzyılın başlarında ve 1840’ta ele geçirmeye çalışan İngiltere, ülkeyi kendi k o n t­ rolü altına çekm ek için yeni bir girişimde bulunacaktı. A ncak her sefe­ rinde M ısır h a lk ın ın ve rakibi F ransa’nın direnişiyle karşılaştı. M ısır’da, Fransa etkisi h ü k ü m sürmekteydi. 19. yüzyılın seksenlerine kadar, 184954 yılları hariç, M eh m et Ali, İbrahim , Said ve İsmail, Fransız politikası

tara fın d a n yönlendirildi. H atta Mısırlılar, III. N apolyon’u n Meksika m a ­ cerasına bile katıldılar. De Lesseps zam a n ın d a, Süveyş Kanalı, Fransız sermayesi için bir kilit noktası haline gelecekti. Fransız bankerleri ta ­ ah hütlü borçların b ü y ü k bir bö lü m ü n ü üstlendi. Fransız uzm anlar, profesörler ve d a n ışm a n la r M ısır enstitülerinde, fabrikalarında ve eği­ t im k u r u m la r m d a nüfuz sahibiydiler. Genç Mısırlı öğrenciler, eğitim için Fransa’ya gönderiliyordu. Hidiv İsm ail’in bizzat kendisi bile, Saint C yr’daki Fransız askerî akadem i o k u lu n d an m ezu n olm uştu. 19.

yüzyılın yetmişlerinde, İngilizler d u ru m d a radikal bir değişikliğe

gitme k ararı aldılar. “K analın inşası” diye yazm aktaydı İngiliz tarihçi Young “Britanya İm paratorluğ u ve M ısır arasındaki ilişkileri, Britanya deniz g ü c ü n ü n an a hedefini ve Britanya em peryalizm inin temel çıkarı­ nı Yakın D o ğ u ’da, İstan bul’d an K ahire’ye kay dırarak kötüleştirdi”. (G. Young, Mısır, Londra, 1930, s 73) Geçmişte, İngilizler her şeyi Fransız etkisine karşılık verm ek için yapıyordu; fakat artık Fransa’yı, M ısır’d an ta m a m e n kovmayı amaçlayan yeni bir politika benimsemdiler. “O zam ana d e k ” diye yazar Young, “İngilizler, F ransa’n ın K ahire’de egemenliğini alıkoym aktan, Rusların İstan b u l’daki egemenliklerini alı­ koym ak kadar hoşnuttular. Fakat b u n d a n sonra (Süveyş K an alının açı­ lışından sonra -V. L.), K ahire’yi diğer güçlerin dışında, kontrol altında tu tm a k hayati bir önem e sahip oldu. Aslında bu, yeni em peryalist bakış açısından bir süre önce M ısır politikam ızın içine işlemişti.” (Ibid., s. 68) Bu “yeni bakış açısının” kökleri, kapitalizm in son evresine -tekelci k ap i­ talizm, em peryalizm evresi- girmeye başladığı 1870 sonrası Avrupa’sının yeni ek onom ik ve politik koşullarında vardı. Bu geçiş, kapitalist güçlerin kolonyal politikalarının eşi görülm em iş etkinliğiyle, d ü n y an ın bölüm lendirilm esindeki arta n mücadeleyle bağlantılıydı. Bu esnada Britanya, Mısır p am u k ihracı üzerindeki kontrolünü sağ­ lamıştı. Mısır ithal p azarın da üstü n d u ru m a gelmiş ve birçok ayrıcalık edinm işlerdi. Londra bankerleri, Messrs, F ruhling, Göschen, Bishofsgein ve O ppenheim , M ısır’ı v iran bir kredi ağm a dolamışlardı. M ısır kam u bo rc u n u n neredeyse tü m tahvilleri bu bankerlerin elindeydi. 1875’te de Disraeli, M ısır’ın Süveyş Kanalı hisselerini Britanya H ü k ü m eti adına aldı. Bu aynı zam anda, Fransız etkisine ind irilm iş sağlam bir darb ey­ di. B undan ötü rü, Britanya H üküm eti, 1875 yılına k adar esas olarak bir Fransız şirketi olarak kalan Süveyş K a n a lın ın en bü yük hissedarı oldu. Yine de, Süveyş Kanalı Ş irk etin in en çok sayıdaki hissesini ve Yönetim K u ru lu n d a k i k oltukların ço ğunu hâlâ Fransız kapitalistleri ellerinde t u ­

tuyordu. B unun yanı sıra, Kanal da hâlâ Paris’ten yönetiliyordu. Fakat Fransız hisseleri çok sayıda hissedar arasında bölününce, tek başına Britanya H ük üm eti, diğer herhangi bir katılım cı ortak olm aksızın, b ü ­ tü n hisselerin yaklaşık yüzde 45’ine sahipti. İsmail “M ısır’ın kan ala değil, aksine kan a lın M ısır’a dahil o ldu ğu ­ n u n ” açıkça anlaşılm ayacağını ü m it ediyordu. Britanya H ü k ü m e tin in , Süveyş Kanalı hisselerini iktisabı, İngilizlerin M ısır’ı ele geçirm esinin yolunu açacaktı. “Bu sebepten, politikacılar ve tefeciler ortak bir görev icra ettiler ve o nların birleşmesi de, olayların m eşu m gelişimini h ız la n ­ d ırm ış tı” diye yazmıştı Sabri.

M ısır’ın Finansal İflası 1875 so nbaharında, dünya döviz piyasası, Türkiye’nin iflasına, tü m M ısır m enku l değerlerindeki k u r o ra n la rın ın sert düşüşüyle tepki verdi. Avrupa kapitalistleri, Babıali’n in iflasının kaçınılm az olarak M ıs ırin k in i de gerektireceğini önceden t a h m in ediyorlardı. 1875 sonunda, Britanya H ü k ü m eti M ısır’ı, kendi mâliyesini araştırm ak için özel bir komisyon kurm ay a zorluyordu. Bu aynı zam anda, M ısır mâliyesi üzerinde y ab a n ­ cı k o n tro lü n ü n başlangıcını işaret ediyordu. R akibinden geri durm ayan Fransa da kendi özel k om isyonunu M ısır’a gönderdi. 8 N isan 1876’da Hidiv, Hazine b o no ların ın ödem elerini askıya aldı. H ü k ü m e t kendisi­ ni müflis ilan etti ve kreditörler b u n u da, jMısır üzerinde gerçek f i n a n ­ sal kontrol dayatm ak için bir avantaj olarak değerlendirdiler. 2 Mayıs 1876’da, Batılı güçler H id iv’in b o rç la n için, kurm ayları arasında Fransa, Avusturya ve İtalya’nın temsilcileri bu lu n an bir Kontrol Komisyonu k u r ­ du. Komisyon üyeleri, borç kom isyoncuları olarak ad land ırılm ıştı ve bu borçların, z a m a n ın d a ödenm esini sağlam akla yüküm lüydüler. İngiltere, başlangıçta İngiliz bir kom isyoncu atamayı reddetti, çün k ü kreditörleri M ısır borçlarının konsolidasyonunda Fransızlarla bir anlaşm aya v ara­ mazdı. İngiliz tahvil sahipleri, M ısır’ın temel kredi tahvillerinin ko n t­ rolünü ellerinde tutuyorken, Fransız ve diğer kreditörlerin hisseleri ise vak m dönem borç k u p o n la rın d a n oluşuyordu. 7 Mayıs 1876’da Hidiv, M ısır’ın kam u borçlarım emniyete alan bir ka ra rn a m e yayınladı. M ısır’ın b ü tü n temel kredileri ve taahhü tlü borç­ ları, yıllık yüzde 7’lik bir faiz oranıyla 65 yıllık bir dönem de ö denm ek üzere konsolide bir borçla birleştirildi. Hissedarlar, eski temel kredi t a h ­ villerinin değişimiyle, konsolide borçtan aynı sayıda tahvil alırken, ta ­

ah h ü tlü senet sahipleri yüzde yirm i beş o ra n ın d a bir fazlalık alacaktı (80 b irim eski tahvil için 100 b irim verildi). Konsolide borca bir güvence olarak D e lta n ın en zengin d ö rt bölgesinin to p rak vergisinden, Kahire ve İskenderiye g ü m r ü k dairesi gelirlerinden, tü tü n vergisinden ve Hidiv Daire Seniyesi m ü lk gelirlerinden feragat edildi. T ü m bu gelirler Hidiv Borç K o m is y o n u n u n gözetim i altına girmişti. Ekim 1876’da, M ısır hisselerinin Fransız ve İngiliz o rtak ları a r a ­ sındaki bir uzlaşı, M ısır’a yeni bir İngiliz-Fransız finansal kom isyon yollanmasıyla sonuçlandı. M ısır D evle tin in en b ü y ü k k re d itö rü olan Goschen, İngiliz b ankerlerin çıkarlarım temsil ediyordu ve Joubert de Fransızların. 18 Kasım 1876’da, Goschen-Joubert K o m is y o n u n u n çı­ kardığı sonuca d ay anarak Hidiv, M ısır’ın borçlarını konsolide eden yeni bir k a ra rn a m e çıkardı. Konsolide borç d ört ayrı bölüm e ayrıldı: (1) G öschen’in öz çık arın ın olduğu 1864, 1865 ve 1867 kredileri, arttırılm ış ödemelerle özel b ir düzenlem e olu ştu rdu (2) H idiv’in özel borçları da Daire Seniye olarak bilinen özel bir düzenlemeye konu oldu ve kre d ile­ re güvence olarak gösterilen H idiv’in m ü lk gelirleriyle ödemesi yapıldı (3) yüzde beşlik bir imtiyazlı hisse senedi, dem iryolları ve İskenderiye Lim anı gelirlerinin güvencesi için tem lik edildi (4) y u k arıd a bölüm lendirilenlerden geriye kalan diğer krediler. Bunlar da, yıllık yüzde 7 faiz oranıyla 59.000.000 p o u n d lu k an a borçtan ibaretti. Bu borç, 1867’de o lu şturu lan ve sonrasında Britanya’d a n Binbaşı Baring (sonrasında Lord Cromer) tara fın d a n birleştirilen Borç K o m is y o n u n u n kontrolü altında kaldı. Kolonyal yönetici, finans u z m a n ve Lo ndra’daki en zengin b a n ­ kerlerden b irin in akrabası olan Lord Cromer, Britanya b a n k a la rın ın asıl seçeneği olarak, K ahire’de b u lu n a n önde gelen bir temsilciydi. M ısır’a ata n m a s ın d a n önce Baring, d ö rt yıl boyunca H in d istan genel valisinin özel sekreterliğini yaptı. Altı yıl sonra da M ısır’ın m utlak yöneticisi ola­ caktı. Goschen ve Joubert de, M ısır’ın gelirlerini İngiliz ve giderlerini de Fransız bir y etkilinin genel kontrolüyle sağlayarak H id iv’e karşı k o ru ­ nuyorlardı. Bu, M ısır mâliyesi üzerinde “İkili K o ntro l” (İngiliz-Fransız) olarak adlandırılm ıştı. Bir İngiliz olan ü çüncü yetkili, M ısır Maliye Bakanlığı bütçe bö lüm ün e yönetici olarak, bir dörd üncüsü ise, İngiliz bir general, M ısır d em iry olların ın yönetim ine atandı. Yabancı görevli­ lerin bu k ü çü k grubu, ülk enin gerçek sahibiymişçesine M ısır h alk ın a em retm eye başladı. G öschen-Joubert K o m is y o n u n u n k a rarların a karşı du rm aya çalışan M ısır Maliye Bakanı İsmail Sadık gizemli bir şekilde N il’de boğuldu.

İkili Kontrol Yabancı kontrolörler ve borç k om isyoncuları, yıkıcı k re d ile rin k u ­ p o n la rın ı k a rşılam a k için gereken fonları, M ısır h a lk ın ın adeta su y u n u sık ara k edinm ey i, k en d ile rin in başlıca görevi o larak benim sem işlerdi. O c ak 1877 k u p o n la rın ı ö dem e u ğ ru n a , halka, özellikle de fellahlara ödetilen verg in in do k u z ile on iki aylık k ısm ı peşin olarak toplandı. Vergiler işkenceyle toplanıyordu, bu iş için, beş k a m ç ıd a n oluşan ger­ gedan derisin d en yapılm a ün lü M ısır kırbacı kullanılıyordu. K öylünün h a sa d ın ı nerdeyse bedavaya alan yerel tefeciler, Kiptiler ve Yunanlar, vergi toplayıcıları ve cezai m üfrezelerle birlikte geliyordu ve köylüler k a z a n d ık la rı bu ufacık m ik ta rı bile h em en vergi toplayıcısına veriyor­ du. Bu o lağan üstü tedbirler, M ısır Devleti’n in b o rç la rın ın faizlerini ö dem esin i m ü m k ü n kıldı, fakat kendi yetkili ve m e m u rla r ın a da m aaş ödem eyi d u rd u rd u . 1877

yazında, N il’deki d ü ş ü k su m ik ta r ın ı ta k ib en hasat fiyaskosu

yaşanacaktı. Binlerce fellah açlıktan ve h a s ta lık ta n öldü. H a lk ot ve y apraklarla besleniyordu; k a d ın la r ve ç o c u k la r köyden köye dolaşarak dileniyor, fakat kim sed en bir ek m ek d ahi alam ıyorlardı. Bu şa rtla r a l­ t ın d a d ah i yabancı borç sahipleri M ısır ta şra s ın d a n k end i g a n im e tle ­ rini çıkarm ay ı başardı. F ransız H ü k ü m e ti eşi benzeri g ö rü lm e d ik bir sinizmle: “M ıs ır’da ortaya çıktığı iddia edilen sıkıntı s u n id ir ve ü lk e ­ n in fakirleşm esine d a ir y ü rü tü le n tartışm alar, k a m u y u a ld a tm a k ve sempatiye ihtiyaç d u y u lm a y a n bir yerde insancıl acım a duygusu y a ra t­ m ak için u y d u r u l m u ş t u r ” b e y a n ın d a b u lu n a c a k tı (L. C rom er, M o d e rn Mısır, Vol I, Londra, 1908, s36). N isan 1878’e tekabül eden borç ödem e vakti geldiğinde, cezai birlikler bir kez d ah a M ısır k ırsalın a gönderildi, k ırbaçlar bir kez d a h a k u llan ıld ı ve bir kez d a h a tefeci ordusu, köylere bir çekirge sü rü s ü gibi saldırdı. F ellahlardan, yetişm ekte olan b u ğ d a ­ yın bir ardebini, gerçekte ederi 120 k u ru şk e n , 50 k u ru ş a satın a lm ış ­ lardı. Ç ilenin b ü y ü ğ ü M ısır h a lk m m d ı, fakat k u p o n la r da ta m olarak ödenm eliydi. İngiliz ve F ransız b an kerler ise zaferlerini kutluyorlardı. 1878’in başında, bankerler İsm ail’den, M ısır’ın m ali d u r u m u n u so ­ r u ş tu rm a k için bir kom isyon o luşturm asını talep ettiler. Süveyş Kanalı tasarım cısı F erdinand de Lesseps, Komisyon Başkanı olarak atanm ış, fakat göstermelik bir k u k lad an ötesi olam am ış ve müzakerelerde de et­ kin bir rol oynam am ıştı. Gerçek Başkan ise bir Britanya Hazine yetkilisi olan İkinci Başkan Rivers W ilson’du. Diğer İkinci Başkan da, İngilizler

için çalışan tu tu cu bir Mısırlı olan Riyad P aşaydı. Borç kom isyoncuları aynı za m a n d a S o ru ştu rm a K o m is y o n u n u n üyeleriydi ve Binbaşı Baring de onların arasındaydı. S o ru ştu rm a Kom isyonu hem en küstahça bir üslup benim sedi ve İsmail ve b a k a n la rın a m ahkem edey m iş gibi davrandılar. Adalet Bakanı, Şerif P aşay ı ifade vermesi için çağırdı ve Paşa da katılmayı reddedip ifa­ desini yazılı bir form atta sunm ayı teklif ettiği için, Komisyon ta ra fın ­ d an istifası istendi. Komisyon, raporların da M ısır y ö n etim in in yöntem ve biçim lerini şikâyet ediyor ve H id iv’e karşı suçlam alarda bulunuyordu. Onu, M ısır’da h ü k ü m süren bu d u r u m ve m âliyesinin hali için kişisel olarak sorum lu tutuyorlardı. S oru ştu rm a Komisyonu, H id iv ’i, Hazine-i Hassa (h ü k ü m d arlık bütçesi -çev.) oluşturm ası ve kendi m ülklerini, Londra bankeri R otschild’e, yeni kredilerin tem inatı olarak devretmesi için zorlam a k ararı aldı. Sonuç olarak Komisyon, H id iv’in devlet meseleleri üzerindeki ta s a r­ ru fu n d a n , çoğunlukla yabancılardan oluşan “güvenilir” bir kabine lehi­ ne vazgeçmesini talep ediyordu.

“Avrupalı Kabine’n in ” O luşumu S o ru ş tu rm a K o m is y o n u n u n taleplerine b o y u n eğm ek z o ru n d a kalan Hidiv, m ü lk le rin i devretti ve 28 Ağustos 1878’de esas olarak Avrupalı yetkililerden m ü rek k e p yeni bir kabine atandı. Kabineye yerel bir k o m p rad o r olan, L o n d ra ve Paris b ank a la rıy la k u rd u ğ u iyi ilişki­ lerle de b ilinen E rm en i N u b a r Paşa başk a n lık ediyordu. C ro m e r’e göre, Paşa “h alk la b iraz problem li de olsa geçiniyordu, ayrıca A rapçad ak i cehaleti sayesinde onlarla kendi d illerind e de iletişim k u ra m ıy o rd u . Yalnızca iki yabancı devletin desteğine ve iknasın a güvenebilirdi (L C ro m er A.g.e., s. 72). Gerçekte ise kabine, Maliye B a k a n lığ ın d a kilit bir rol oynayan S o ru ş tu rm a K o m is y o n u n u n etk in Başkanı Rivers W ilson ta ra fın d a n y ü rü tü lü y o rd u . Borç kom isy oncusu

Fransız Blignieres

de, B ayındırlık B a k a n lığ ın a atandı. A vusturyalI ve İtalyan tem sil­ ciler Maliye B a k a n lığ ın d a ko ntro lö r-şe f ve asistan olm uşlardı. Riaz P a ş a n ın , W ilson ve B arin g ’e itaati de pas geçilm em iş ve o da İçişleri B akanlığına atanm ıştı. Mısırlılar ta ra fın d an isabetli bir şekilde “Avrupalı k ab ine” olarak ad landırılan bu h ü k ü m e tte n herkes nefret ediyordu. Avrupalılar, m â ­ liyesini olduğu gibi a rtık M ısır’ın ta m a m ın ı yönetiyorlardı. Ülke daha

önce sahip olduğu t ü m özgürlüklerden m a h r u m kalarak, İngiliz-Fransız bankerlerin bir söm ürgesine dönüşm üştü. Yabancı serm ayenin a rta n saldırılarına cevaben M ısır’da, sonrasında “Avrupalı k a b in en in ” dev­ rilm esini de beraberinde getirecek olan, ulusal bir bağım sızlık hareketi olgunlaşm aya başladı.

M

i s i r ’d a

U

lusal

Ba

ğ im siz l ik

H

arek eti

(1879-8 1 )

D ireniş Ruhunun Ortaya Çıkışı Y a b an cıların egem enliği, M ıs ır’ın fin a n s a l o la ra k k ö k le ş tir ilm e s i ve İk ili K o ntrol ile “A vru palı K a b in e ” M ısır to p l u m u n u n t ü m s ın ıfla ­ rı a r a s ın d a o ld u k ça b ü y ü k b ir m e m n u n iy e ts iz lik yarattı. T ü m herkes, öyle ya da böyle yabancı tefecilerin z u lm ü n d e n z a r a r g ö rm ü ştü . İlk z a r a r görenler, M ısır b o rç la rın ın aşırı y ü k ü n ü s ırtın d a taşıyan fe lla h lardı. Ö nc esin e göre d ö r t kat d a h a fazla vergi ö d ü y o r ve bu vergileri ö dey e b ilm ek için e k in le r in i h e n ü z h a sa t e tm e d e n tefecilere gerçek d e ğ e rin in yarısı h a tta üçte biri fiyatın a s a tm a k z o r u n d a kalıy orlardı. Vergi to p la m a faaliyetleri sıra s ın d a fellahlar aşağılanıyor, d övü lü y o r ve işkence g örü yo rla rdı. Fellahlar açlıkla b o ğ u ş u rk e n , o n la rd a n , k ı r ­ baç zoruyla a lın a n m ily o n larca f r a n k yaban cı b a n k a la r ı n k a s a la rın a a k ta rılıy o rd u . 1879’da K ahire, H id iv ’e o to ritelerin d a y a n ılm a z z o r b a ­ l ık la r ın ı şikâyet etm e k için y ü rü y e re k gelmiş köylü istida sahipleriyle dolup taşıyordu. Yabancı sermayenin baskısı M ısır’ın şehirli nüfuslarınca da hissedili­ yordu. Tüccar ve zanaatkârlara, ticareti du rm a noktasına getirecek ölçü­ de ağır vergiler dayatılmış ve el zanaatları piyasası giderek küçülm üştü. Yönetici sınıfın çeşitli k a tm a n la rın a b üy ük ölçüde hoşnutsuzluk nüfuz etm işti. Buna, en çok o rduda orta sınıf k om utan lar arasınd a rastlanıy or­ du. Getirilen çeşitli ekonom ik önlemler, on ların aylarca m aaş alam am ası sonucu ailelerinin naçar düşmesi am a aynı za m a n d a da “Çerkez” p aşala­ rı ve beylerinden oluşan feodal soyluların da yüksek m aaşlarını almaya devam etmesi an lam ın a geliyordu.

Devlet yetkilileri de m aaşlarının d üşü rülm esi y ü z ü n d e n m e m n u n i ­ yetsizdi. Bu m em nuniyetsizliğe dair işaretler ayrıca, Avrupalı tefecilerin yabancı borç y ü k ü n ü n bir k ısm ın ı ü stüne yıkm aya k a ra r verdiği t o p ­ ra k beyleri arasında da gözlemlenebiliyordu. Yabancıların, özellikle de “Avrupalı K a b in e n in ” onaylam adığı M ısır’ın ilk toprak sahibi Hidiv İsm ail’in kendisi bile m ü lklerin den m a h r u m kaldı ve kendisine göster­ m elik bir ik tid a r bırakıldı. Bu şartlar altında, M ısır’da direniş r u h u ya­ yılıyor, çalışma örgütleri ve gizli topluluklar kuruluyordu. Mısırlı subay­ lar tara fın d a n olu ştu rulan ilk gizli topluluk, başarısız Etiyopya savaşın­ d an sonra, 1876’da k u ruldu. Bu topluluk, iyi bir hatip olarak bilinen ve M ısırlıların davasına derinden bir sadakat ile bağlı Yarbay A h m ed Arabi tara fın d a n yönetiliyordu. Arabi’n in takipçileri kendilerini “v ata n îy u n ” (milliyetçiler) olarak adlandırıyordu. Başlangıçta, Hidiv İsm ail’e karşı d u rd u lar ve orduda yalnızca ulusal bir eşitlik arayışına giriştiler; sadece kendi profesyonel çıkarları u ğ ru n a mücadele ettiler. Fakat d ah a sonra bu mücadele ulusal bir bağım sızlık k arak teri kazanacaktı. İlk olarak “Mısır, M ısırlılarındı” sloganını benimsediler. Mısırlıları, bağım sız bir devlet varlığını h a k eden bir ulus olarak tanım ladılar. B unun için de askerlerin ve köylülerin desteğine güvendiler. “V atanîyu n” liderleri Mısır h a lk ın a oldukça y akın duruyordu. Öyle ki, Arabi bildirilerinde kendisinden “fellah” olarak bahsediyordu. Gerçekten de babası, Aşağı M ısır’da bir köy olan Hariye-R uzna’d an bir fellahtı. Birçok burjuva tarihçisi Arabi’yi “c a h il” olarak niteler. Oysa o, orduya El-Ezher’de eğitim gördükten sonra girm iş ve sonrasında da okum aya her zam an b üy ük bir önem vermişti. M uazzam bir entelektüel m eraka sahip, canlı ve açık bir zihinli, ateşli bir yurtsever olarak, Fransız D evrim i deneyim ine, Napolyon savaşlarına ve İtalyan bağım sızlık h a r e ­ ketine b ü yü k bir ilgi gösteriyordu. Arabi, Said dön em in de basam akları hızla tırm andı. S aid’in yaveri oldu, fakat İsmail yönetim i altında itib a r­ d an düşerek ancak on iki yıl sonra, 1875’teki Etiyopya savaşı esnasında bir terfi alabildi. Arabi, y akın arkadaşları, v atan îyu n subayları, Aii-er-Rubi, Abdul Al, M a h m u t Fehm i ve diğerleri arasında olduğu gibi Mısır o rd u s u n u n subay ve askerleri arasında da h a k ettiği bir prestijin ve tesirin teveccühünü yaşıyordu. V atanîyun h areketin in bu askerî liderlerinden öte bir grup da ideolog m evcuttu. B unların arasında, burjuva yaşam koşullarını b e n im ­ seyebilecek bir “İslam re fo rm u n d a n ” yana olan alim Şeyh M u h a m m e d A bdu da bulunm aktaydı. Ayrıca, 1876 yılında M ısır’a yerleşmiş olan

Suriyeli yazar ve gazeteci Edip İshak, yetenekli hatip ve gazeteci A bdullah N edim ve birçoğu, ta n ın m ış dinî ve politik figür C em aleddin Afgani’n in (1839-1897) y anında yetişmiş El-Ezher’in öğretm en ve öğrencisi olan d i­ ğer birçok entelektüeli de içermekteydi. P anislam izm h arek etinin k u ru c u s u C em aleddin Afgani d o ğ u n u n birçok yerini uzu n süreler gezdikten sonra 1871’de K ahire’ye yerleş­ ti. El-Ezher’in bir hocası ve M ısır’daki sosyal-politik hayatın etkin bir katılımcısı olarak, İslam reform u ve Avrupalılara karşı mücadelede M ü slü m anların birliği h a k k ın d a düşüncelerini açıkça dile getiriyordu. Aynı şekilde M üslüm anlara, Avrupalıları o nların silahlarıyla yenm ek için, Avrupa b ilim lerin in ve teknolojisinin eğitim ini alm aları çağrısın­ da bulunuyordu. Öğretileri, özünde oldukça çelişkili olsa da, M ısır’da hararetle kabul gördü ve 19. yüzyılın yetmişli yıllarında M ısır entelek­ tüellerinin bakış açısını etraflıca etkiledi. Arabi ve arkadaşları kendile­ rini C em aleddin Afgani’n in takipçileri olarak görüyorlardı. C em aleddin 1879 Eylülünde, M ısır’d a n kovuldu, fakat v atan îyu n liderleri o n u n id eo­ lojik etkisini her d aim duyum sadılar. İlk olarak direniş r u h u Hidiv İsm ail’e karşı yönlendirildi, sonrasında da “Avrupalı K ab in e y e”. 1877’de ise bu hareket açık alana çıktı. Mısır ilk m u h a lif basınına kavuştu. Adeb İshak ve Selim Nakkaş, M isr (Mısır) dergisini yayınlamaya başladılar ve a rd ın d a n da C em aleddin Afgani’nin ve onun, H idiv ’e ve M ısır’ın yabancılar ta ra fın d an köleleştirilmesine karşı olan ark adaşlarının risalelerini yayımlayan Et-Tigara (Ticaret) ga­ zetesini. 1879’da m uhalefet ru h u , temel olarak to p rak sah iplerin den ve M ü slü m a n r u h b a n sınıfı üyelerinden oluşan Meclis-i  yan’a da yayıl­ dı. Bunlar, ulusal b ağım sızlık h a re k e tin in ılım lı k a n a d ın ı temsil eden liberal to p ra k beyleri ta ra fın d a n yönetiliyordu. Ayrıca M ith at P a ş a n ı n s a v u n d u ğ u liberal ve anayasal fik irlerin etkisi altın day dılar ve M ıs ır’ın bağım sızlığı, bir M ısır anayasası, bir p arla m en to ve güv enilir bir h ü ­ k ü m e t ad ın a görüş bildiriyorlardı. 2 O cak 1879’da Meclis-i Âyan, ola­ ğan bir o t u r u m açılışında, delegeler ta ra fın d a n , “A vrupalı K a b in e n in ” eleştirildiği b ir p latform a d ö n ü ş tü rü ld ü . “A vrupalı K a b in e y le ” özel bir hesabı b u lu n a n H idiv de bu faaliyeti gizlice destekleyecekti.

18 Şubat 1879’da, subaylardan oluşan bir kalabalık, m a k a m la rın a giderken N ubar Paşa ve Rivers N ilson’a saldırm ış, a rab aların d a n çekip alarak Maliye B akan lığ ın d a gözetim altına almıştı. Riaz Paşa da son­ radan buraya getirilecekti. Nihayet Hidiv olay yerine gelmişti. Britanya K o nso lo su n u n talebi üzerine, subaylara dağılm aları için em retti, fakat em ri geri çevrilince birliklere h aber verildi ve olay yerine gelen askerlere ateş açmaları em ri verildi. Fakat birlikler de yalnızca havaya ateş açınca, İsmail, subaylara “taleplerini karşılayacağı” sözü vererek tu tuk lu ları ser­ best bıraktırabildi. Bu olaylar h ü k ü m eti taviz vermeye zorladı. O rd u d a n atm a k ararı fes­ hedildi ve d ü şü k m aaşlara iyileştirme yapıldı ve subaylara geri ödemeler için R oth sch ild’den 400.000£ d ah a borç alındı. 9 M art 1879’da İsmail, N ubar Paşa’vı görevden aldı ve İsm ail’in b ü y ü k oğlu Tevfik h ü k ü m e tin başına geçti. Yabancılar, W ilson ve Bligniercs, ise görevlerinde devam ettiler. O n la rın talebi üzerine yetkililer, gösterilerin kışkırtıcılarını t u ­ tuklayacak, fakat çok geçmeden serbest bırakacaktı. “D oğrusu, so n ra ­ d a n tezahür eden şartlarda, ciddi riskler üstlenm eden onları herhangi bir cezaya ça rp ıtm a k m ü m k ü n olm ayacaktı” (L.Cromer, a.g.e., s. 78) diye belirtm ekteydi Cromer. “Avrupalı K ab in e y e” karşı subayların eylemleri M ısır genelinde bir destekle karşılaşacaktı. Bu sayede belki de M ısırlılar Avrupalı despotlara karşı başarılı bir m ücadelenin yürütülebileceğini anlam ış ve arta n bir inatla Avrupalı b a k a n la rın h ü k ü m e tte n sürülm esi seferberliğine başlamıştı.

W ilson Mali Planı Bu sırada, dar görüşlü Fransız ve İngiliz yetkililer hadiseyi k a p a n m ış varsayıyordu. M ıs ır’ı önceki gibi gibi yönetm eye devam edeceklerdi. H id iv ’e, M ıs ır’ı ilgilendiren h erh an g i bir d u r u m d a u y u m içinde hareket etm e k a ra rı a ld ık ların ı ve politik ve m ali düzenlem elerde ilke olarak h erh an g i bir değişikliğe ö d ü n verm eyeceklerini bildirm işlerdi. H id iv ’e a n la ttık la rın d a n açıkça anlaşılıyordu ki; N u b a r P a ş a n ın azli, iki h ü ­ k ü m e tin de g özünde (Britanya ve F ransa -V. L.'), bir sistem değişikliği im a s ın d a n çok yalnızca kişilerle alakalı bir mesele olarak aksetm işti. P a ş a n ın görevden alınm ası ü z e rin d e anlaşsalar da, H id iv ’in h erh ang i bir d u ru m d a , W ilson ve de Blignieres’e h erhan gi bir k a ra r üzerin d e veto h a k k ın ı ta n ıy an kabine to p lan tıla rın a m ü d ah ale d e b u lu n m a s ın a

izin verilm eyecekti. İsm ail bu talepleri k abul ettiğinde, W ilson, tü m d iren c in çözüldü ğü k a r a r m a vardı ve “talep edilen fe d a k â rlık la rın ” k re ditörlerden değil aksine b o rç lu la rd an u m u lm a s ı gerektiğini öne sü­ ren finansal p la n la rın ı hayata geçirmeye başladı. WTilson (1) H id iv ’in, kendi b o rç la rın d a n ö t ü r ü m ü lk le rin d en , k a n u n la belirlenen Borç K om isyonu lehine, feragat etm esini, (2) H id iv ’in H azine-i H assa’sının 300.000£ civarına in d irilm e sin i, (3) köylü to p rak la rı (haraç) ve to p rak sahipleri (haslar) ü ze rin d ek i to p ra k vergilerinin ayrıca a r tırılm a s ın ı (4) içerideki kredilerin, ru z n a m e ve m u kab ele n in , iptal edilm esini, bu y ü z d e n yabancı kredi faizleri sayesinde iç k redi sağlayıcılarının k asa­ la rın ın bo şaltılm a sın ı ve son olarak, imtiyazlı b o rçların ö d en m esin i eski şartlara d ö n d ü re rek Konsolide Borç ve D aire Seniye Borç faizinin y üzd e 5’e in d irilm e sin i ö ngörüyordu. Iç krediler en kaba yöntemlerle tasfiye edilecekti. W ilson tasarısına göre, ru z n am e üzerine bir vergi beyan edildi, bu sayede M ısırlıların bu kredi altında hâzineyi fonladıkları kayn ak lar geri ödenebilirlikten çıka­ rıldı. Mukabelede ise, M ısırlıların hâzineye olan 15.700.000 £ d eğerin ­ deki katkısı W ilson ta ra fın d an 9.500.000£ olarak ta n ım la n d ı ve gerisi iptal edildi. Hazine, ta n ım la n m ış tahvil sahiplerine, toplam m u kabele­ n in yıllık % 1,5 oranıyla 50 yıl boyunca tazm ind e b ulu nm ayı üstlen­ mişti, bu sayede toplam borcun %75’i geri ödenecekti. W ilson planı ise, m ukabele sahipleri tara fın d an devlete ödenm iş serm ayenin yalnızca bir k ısm ım tazm in etmeyi ve p a r a n ın ödenm esini 50 yıllık bir zam an sü­ recine yaymayı tasarlıyordu. Aynı zam and a, m ukabele tahvil sahipleri­ ni tü m im tiyazlardan m a h r u m bırakıyor ve toprak vergisini onlard an tam olarak istiyordu. Bu da o nların yıllık olarak fazladan 1.150.000 £ ödeyeceği an la m ın a geliyordu, kaldı ki devletin o nlara m ukabele bedeli olarak ödediği yıllık 150.000 p o u n ddu . Bu düzenlem eler neredeyse tü m to p rak sahipleri ve M ısır köylülerinin kayda değer bir oranı için büyük kayıplar anlam ı taşıyordu. M ukabele tam olarak 240.000 feddan haraç toprağı üzerine ve 480.000 feddan da öşür ödendi; bu, M ısır toprağı y ü z ­ de 15’ine tekabül ediyordu. B unun yanı sıra, çeşitli haraç toprakları bir yana, 725.000 feddan öşür toprağına Mukabele ödemesi yapılmıştı. 28 M art 1879’da Wilson, m ukabele yasasını im zalam ası için H idiv’i zorla­ yacaktı. Bu düzenlem eler M ısır’da, toprak sahipleri özelinde, genel öfke halini oldukça körüklem işti.

“Avrupalı Kabine’n in ” İstifası Avrupalı b akanlara ve onların finansal p olitikalarına karşı pro tes­ to yürüyüşleri b ü tü n M ısır’a yayıldı. Hidiv ü lkenin dört bir y a n ın d a n “Avrupalı Kabine’n i n ” kovulm asını, ulusal bir h ü k ü m e tin o lu ştu ru lm a ­ sını, bir anayasal d ü zenin getirilm esini ve m ukabele yasasının kald ırıl­ m asını talep eden yığınla dilekçe alıyordu. Meclis-i Âyan üyeleri, ulema, önem li görevliler ve subaylar bu politikalara karşı çıktık larını belirti­ yorlardı. Meclis-i Âyan, W ilson’u n k in e karşılık kendi mali politikasını hazırlam aya başladı. 7 Nisan 1879’da Hidiv, diplom atik heyet üyelerini ve M ısır ileri ge­ lenlerini A b d in ’deki sarayında toplantıya çağırdı. Bu b ü y ü k b u lu şm a­ da, M ısır’daki karışıklıkların d o ru k noktasına eriştiğini ve milletin, Meclis-i Âyan’a karşı sorum lu olacak katıksız bir Mısırlı kabine k u r u l ­ m ası çağrısında b u lu n d u ğ u n u beyan etti. “Devletin başı ve bir Mısırlı olarak, ü lkem in görüşlerine k u lak verm en in ve m eşru beklentilerini tat­ m in etm en in b en im kutsal görevim oldu ğu nu d ü ş ü n ü y o ru m ” diyordu. D aha sonra “Avrupalı Kabine’n in ” dağıtılm a ve yeni h ü k ü m e tin “h akiki Mısırlı öğelerden” k u ru lm a toplantısını d u y u rd u ve M ısır’da p a rla m e n ­ ter sistem sözü verdi. Ayrıca, “Seçim sistemi ve Meclis h a k la r ın ın ” ulusal beklentiler d o ğ ru ltu su n d a oluşturulacağını ilan etti. B ununla birlikte, açıklam aları arasında, Meclis-i Âyan’ın finansal planlarını b en im sem e­ ye hazır olduğu da bulunuyordu. Hidiv İsm ail’in manifestosu ulusal bağımsızlığa yapılan bir katkı ola­ rak addedilebilir. Bu, M ısırlıların ayrı bir ulus olduğu g ö rü şü n ü n resmî olarak ilk kez formüle edilişiydi. Yeni M ısır h ü k ü m eti parlam enter oldu­ ğu gibi ulusal bir karakterdeydi. Üstelik liberal bir toprak sahibi olan, ö n ­ ceden Adalet Bakanlığı yapmış ve W ilson S o ruşturm a K o m isy o n u n d an önce ortaya çıkmayı reddederek M ısır’da olağanüstü bir popülarite k a ­ zanm ış Şerif Paşa tara fın d a n yönetiliyordu. O dönem de, yani M ısır u lu ­ sal hareketinin şafağında, İsmail Paşa ve Şerif Paşa liderliğindeki bazı toprak sahipleri ulusal bağım sızlık mücadelesine katılıyor ve hatta m ü ­ cadelede başı çekiyordu. Öte yandan, h alk ın tesiri hâlâ çok zayıftı. 22 Nisan 1879’da Ulusal H ü k ü m e t finansal p lanların ı yayınlayacaktı. Bu planlarda, iç kredi k u p o n ların ı onaylıyor Konsolide Borç faizini geçici olarak yıllık % 5 seviyesine düşürüyordu. Diğerlerine gelince, h ü k ü m e t 18 Kasım 1876 K a ra rn a m e s in d e v u rg u la n a n G oschen-Joubert uzlaşısın ın şartların a itibar edeceğini vaat ediyordu. Ulusal H ükü m et, devlet

yön etim in in çeşitli k a tm a n la rın d a sorum lu olan birçok Avrupalı yet­ kiliyi kovmuş, o rd u n u n g ücü nü 60.000 kişiye çıkarm a k ararı almış ve ilk M ısır A n ayasasını hazırlam ak için işe koyulm uştu. 17 Mayıs 1879’da Şerif Paşa Yapısal ve Seçimlere ilişkin yasaların bir taslağını Meclis-i Âyan’a sundu. 8 H a z i r a n d a ise Meclis tara fın d an tasdik edilip H id iv’in m ülah azasına sunuldu. İsmail, b u n u onaylayam adan önce, Batılı güçle­ rin birleşik çabasıyla alaşağı edildi.

İsmail Paşa’n ın A zli ve Şerif Paşa’nın İstifası Hidiv İsmail, birbiri ardına kredi anlaşm aları yaparak, yabancı k a ­ pitalistlerin M ısır’ı bir köle haline getirm esine yardım cı olduğunda, ile­ rici ve aydın bir yönetici olarak m ethediliyordu. Fakat çok geçmeden, Avrupalı bankerlerin zulm üne açıkça karşı d u rduğ und a, “D oğulu bir despota” dönüştü. Avrupalı b ak a n la rın gönderilm esinden ve yeni finansal planın y ayın­ lan m a s ın d a n hem en sonra, Batılı güçler, İsm ail’i devirm ekle tehdit e d i­ yordu. 25 N isan 1879’da, İngiliz Dışişleri Bakanı Salisbury, K ahire’deki Britanya konsolosuna “Fakat o (Hidiv V.L) geçmiş faaliyetleri ve te m i­ natlarıyla ona dayatılan yü küm lü lü k leri görm ezden gelmeye devam eder ve iki süper güç ta ra fın d an em ri altına verilen Avrupalı b ak a n la rın des­ teğini azaltm akta ısrar ederse, son eylemlerinde beliren ve düzenli bir p lanın sonuçları olan sözleşmeleri önem sem em e ve tü m h ak iddialarını on ların dostlukları çerçevesinde kasten ihbar etm e haline bir son ver­ m ek z o ru n d a kalırız. Böylesi bir d u ru m d a , iki kabineye yapacağı şey, M ısır’da kendi çıkarlarını s av un m ak ve ülkenin iyi yönetilmesi ve re­ fahı için en iyi d üşü n ü lm ü ş düzenlemeleri yapm ak üzere tam bir tak dir ve hareket özg ürlüğü nü kendileri için sağlama alm ak olur. (L. Cromer, a.g.e., s. 133) Britanya Konsolosu bu tehdidi aynen İsm ail’e aktardı. Fakat İsmail m etanetli davrandı ve Avrupalı b ak a n la rın geri alınm asını reddetti. Daha sonra devreye diplom atik baskı girecekti. İngiltere, çabalarıyla İngilizFransız ihtilafını ta h rik edip F ransa’yı tecrit eden ve ayrıca Britanya’nın M ısır’daki davetini destekleyen Bism arck’ı kullanacaktı. Mayıs 1879’da A lm an ve Avusturya H üküm etleri, b ek len m edik bir şekilde İsm ail’in eylemlerini protesto etti. A lm an kreditörler 22 Nisan m ali düzenleme p lan ın ın illegal o lduğunu ve bu haliyle bir K arm a M a h k e m e y e gö nde­ rilmesi gerektiğini açıkladı. H aziran başında da, Fransız ve Britanya h ü ­

küm etleri benzeri bir protesto açıkladılar. Çeşitli konsolosluklara bağlı ajanlar, “özel” haberleşm elerinde İsm ail’e, acilen y önetim den çekilip M ısır’ı terk etm e “tavsiyesinde” bulunuyordu. 19

H a ziran 1879 günü, İngiltere ve Fransa, tah tta n çekilmesi için

İsm ail’e bir ü ltim atom sundu. Süper güçler, gönüllü olarak çekilmesi h a ­ linde ona, bir em eklilik ödemesi yapm a ve tahtı da oğlu Tevfik’e a k ta r­ m a sözü verdi. Şayet Hidiv diren m e işaretleri sergilerse, d u r u m O sm anlı P a d iş a h ın a aktarılacak ve İsmail zorla azledilecekti. Bu tehdit diğer güç­ ler ta ra fın d an da desteklenmişti. Alm anya, Avusturya, Rusya ve İtalya konsoloslukları da benzer “tavsiyelerde” b u lu n m u ştu . İsm ail’in k e n d i­ si ise, bu d u ru m u , Batılı güçlerin İstan b u l’a aktarm asın ı beklemeden, Sultan II. A b d ü lh a m id ’e intikal ettirdi. M am afih bu, yanlış bir adım ola­ caktı. Batılı güçlerle ihtilafa düşm ekten korkan II. A bdülham id, o nların taleplerini hızlandırdı ve 26 H aziran 1879’da İsm ail’e, azledildiğini ve yerine halefi Tevfik’in atandığını belirten bir telgraf çekti. “Kahire cad­ delerinde b ü y ü k bir kalabalık toplanm ıştı, fakat her şey süratlice cereyan etm iş ve tü m bu kitle, halefin o n u ru n a kaleden gü m bü rtü yle patlayan si­ lah seslerini duyana k adar İsmail P a ş a n ın ta h tta n indirildiğ in in farkına v arm am ıştı.” (L. Cromer, a.g.e., s. 141) İsmail, ilkin direnm e niyetindeydi, fakat gerekli is tik rard a n ve irad e­ den yoksun olduğu için 30 H a z ira n ’da M ısır’dan, İtalya’ya gitm ek için ayrılm ak zoru n d a kalacaktı. O nu yolculam ak için tek bir Avrupalı d ip ­ lomat dahi gitm em iş am a destek için geniş katılım lı bir h alk gösterisi d ü ­ zenlenmişti. Aslında M ısırlılar da İsm ail’i seviyor sayılmazdı, çü n k ü bu kötü talih lerin in m üsebbibi olarak onu görüyorlardı. Fakat bu d u ru m d a, yabancı despotlara karşı y ü rü tülen m ücadelenin bir m a ğ d u ru olduğu ve ulusal m ücadelenin başında d u rm a g irişim inden ötürü, geçmişini bir kenara bırakarak, Avrupalı bankerlerden bağımsız bir politika y ü r ü t e ­ bilm ek için ulusal h ü k ü m e t k u rm a çabalarını doğal olarak desteklediler. İsmail P a şa n ın gidişi aynı za m a n d a yardım cısı Şerif P a şa n ın da k ad e­ rin in m ü hü rlen m esine neden oldu. Tevfik, iradesiz ve naçiz bir insan ve İngilizlerin elinde önem siz bir kukla olarak, Ş e rifin su n d u ğ u anayasa taslağını im zalam ayı reddetti; 4 Eylül 1879’da İkili Mali D e n etim ’i eski haline getirdi ve 21 Eylül’de ise Ulusal H ü k ü m e ti feshetti. Britanya h i ­ mayesindeki Riaz Paşa, M ısır’ın yeni b aşbakanı olm uştu. Bu olay, reaksi­ yon d ö n e m in in başladığı işaretini veriyordu. Mısırlı tarihçi Sabri’ye göre “M ısır’da a rtık despotizm , terör ve casusluk rejimi h ü k ü m sürecekti”.

Riaz Paşa Yönetim i. Tepki Riaz Paşa yönetim i yalnızca Hidiv Borç K o m is y o n u n u n özellikle de İngiliz temsilci Binbaşı B aring’in keyfi yön etim ini ö rtm ek için bir perde görevi görüyordu. Baring, dah a sonra Lord C rom er olduğunda, R ia z in kendisine “güv eninin ” ta m olduğunu, hatta kendi o nayından geçmiş önem li k a n u n ve belgeleri o k u m a d a n im zaladığını kabul ediyor­ du. Süper güçlerin baskısı altında Babıali, M ısır H ü k ü m e t i n i n h akların ı sınırlandırm ıştı. 7 Ağustos 1879 itibariyle de 1873 ferm anını kaldırdı. M ısır bir kez d aha Babıali’n in onayı olm aksızın yabancı kredi anlaşması yapm a h a k k ın d a n m a h r u m kalacaktı. M ısır o rd u su n u n kuvvetleri tek­ ra rd a n 18.000 kişiyle sınırlandırıldı. Yabancı kontrolörler ve Hidiv Borç Komisyonu üyeleri M ısır’ın asıl h ü k ü m e ti haline gelmişti. Fakat bizzat kendileri bile bir sonraki kupon ödemesi için gerekli parayı tem in edebilmeyi garantileyemiyorlardı. Kırsala vergi toplam ak için gönderilen cezai birliklerin yarattığı şiddet olaylarına rağm en yağm alan m ış ve fakirlikten m u zdarip M ısır talep­ leri karşılayabilm enin u zağında duruyordu. 1879 sonu itibariyle, Borç K o m isy o n u n d a gelecek k u p o n ödem elerinin yalnızca üçte ikisi ödenebilmişti. Babıali’ye ise herhangi bir vergi gönderilm em işti. “Vergi ö d e ­ mesi için hiç para bulunm uyorsa, bu Babıali’n in prob lem idir” diye açık­ lam a yapıyordu kontrolörler. W ilson m ali planı 1880 yılında uygulam aya kondu. Mukabele yasası da y ü rü rlü k ten kaldırıldı ve öşür top rak la rın a ilave bir vergi eklendi. Geri kalan tü m ayni vergiler, nakdî vergilerle değiştirildi. H alkı m üşkül d u ru m a sokan bir tuz tekeli getirildi. 1880 gelirleri, yalnızca yarısı Mısır H ü k ü m e tin e ayrılacak olan 8.500.000£’da sabitlenmişti. Diğer yarısı ise yabancı kreditörlere gidiyordu. Fakat bu düzenlemeler bile tefecilerin ta ­ lep ettiği m ikta rları karşılam ayı garantileyem iyordu ve Konsolide Borç k u p o n ödemeleri yıllık yüzde 4’e indirilm işti. N isan 1880’de, M ısır’ın borç meselesini çözmek üzere Rivers Wilson başkanlığ ınd a bir Likidasyon (Tasfiye -çev.) Kom isyonu kuruldu. Bu komisyon, 1878 S oru ştu rm a K o m isy o n u n u n önceki üyelerinden olu­ şuyordu (de Lesseps hariç), İngiltere, Fransa, İtalya ve A vusturya’ya ait temsilciler ve ayrıca A lm any a’ya ait bir delege bulunuyordu. 17 Tem m uz 1880’de kom isyonun önerisiyle, M ısır’ın borçlarını 98.000.000£’da sabitleyen, ödem e için son bir tarih i şart koşan ve bu amaç için devlet ge­ lirlerinin belirli bir b ö lü m ü n ü güvenceye alan bir Likidasyon Yasası y ü ­

rürlüğe koyuldu. A şkın borçlar üç bölüm e bölünm üştü: bir b ö lüm ü tam olarak kreditörlere ödenecek, İkincisinin yarısı nakit yarısı da imtiyazlı tahvillerdi, ü çün cü b ölü m ise bireysel kreditörlerle yapılan özel an la ş ­ m alara göre ödenecekti. “Temel eksiği, devletin ta s a rru fu n d a k alan b a ­ kiyenin yetersiz olm asına rağm en, gelirlerin çok b ü y ü k bir b ö lü m ü n ü n (yüzde 66’sı) kredi verenlere ipotek edilm esiydi” diye yazm aktaydı ya­ sanın derleyicilerinden biri olan Lord C rom er (L. Cromer, a.g.e., s. 173). İşin kötü yanı bir kez d aha kırbaçlar fellahların sırtınd a patlayacak ve bir kez d ah a Mısırlı subaylar m aaşlarını alamayacaktı. Üstelik ordudaki ad am kayırm a “Çerkezlerin” yönetici kademelere getirilmesiyle b üy ük bir artış göstermişti. Ulusal bağım sızlık dalgası da bir kez dah a k a b a r­ maya başlayacaktı.

Ordunun Ön Plana Çıkışı 1880’de ulusal h a re k e t ö n c ü lü ğ ü n d e yeni güçler belirm eye başladı. Şerif Paşa gibi liberal to p ra k sahip lerine ilave o lara k A h m e d A rabi gibi ra d ik a l ve d e m o k ra t su bayların da liderliği oluşuyordu. 1880 ve 1881 ara s ın d a ulusal h arek et içinde bu iki g ru p ara s ın d a açık b ir fark­ lılığın o lm adığı d oğru yd u. Şerif ve A rabi k e n d ile rin i v a ta n îy u n ola­ ra k tan ım lıy o rla rd ı. 1881’d e Ş e rif’in takipçileri, yabancı egem en liğine öfke d u y an liberal to p ra k sahipleri ve tüccarlar, M u h a m m e d Sultan P aşa’n m

b aş k a n lığ ın d a Ulusal P a r t i y i

(H izbul Vatan) k urdu lar.

A ra b i’n in tak ipçileri de, ra d ik a l subaylar ve o nlarla bağlantılı entelek­ tüeller, aynı yıl içinde k endi U lusal P a rtile rin i ku rd u lar. Başlangıçta iki p a rti b irb irin e karşı değildi, fakat d ah a so n ra la rı a ra la rın d a bazı temel fa rk lık la r oluştu. Şerif ve M u h a m m e d Sultan, A vrupalı k a p i­ talistlerle bir a n laşm a yapm ayı yeğlivorken, Arabi ve tak ip çileri ise o nlara karşı k ararlı bir m ücadele çağrısın d a b u lu n u y o rd u . Aynı şekil­ de Şerif ve M u h a m m e d yarı-feodal to p rak sah ip le rin in eg em enliğ ini sağlayacak ılım lı b ir anayasal m o n a r ş in in sa v u n u c u lu ğ u n u yaparken, Arabi ve takip çileri H idivliğ in ve T ü rk -Ç e rk ez soyluların ege m e n liğ i­ n in o rta d a n k a ld ırılm a s ın ı ve d e m o k ra tik bir h ü k ü m e t ş e k lin in k u ­ r u lm a s ın ı sav unuyordu. Yine Şerif ve M u h a m m e d , M ısır k öylülerinin t a rım s a l taleplerine karşıydı; A rabî ve takip çileri de b u p ro testoları destekliyordu. H a lk h a r e k e tin in ilerlemesiyle, Şerif ve M u h a m m e d Sultan gerici k a n a d a kayacak ve İng ilizlerin M ıs ır’ı feth e tm e sin e y a r­

d ım cı olacaktı; Arabî ve takip çileri ise k e n d ile rin i bu h a lk h a re k e tin in b a ş ın d a b u laca k ve İngilizlere k arşı M ısır bağım sızlığı için savaşacak­ lardı. 1880-81’de, henüz iki p arti de gerici Riaz Paşa kabinesine ve W ilsonBaring m ali planlarına karşı savaşıyorken, araların d ak i derin farklılık­ lar su y ü zü ne çıkm am ıştı. Arabi ve takipçileri, Şerif P aşay a kendi a d a m ­ ları ve M ısır bağım sızlık m ücadelesinin avukatı olarak itibar ediyordu, oysa Şerif’in kendisi “isyancı askerlere” karşı kibirli bir nefret besliyor ve aynı za m a n d a da o n lard a n korkuyordu.

M illiyetçilerin Riaz Paşa Kabinesine Karşı Mücadelesi 1880

yılının Mayıs ayında, bir grup v atan îyu n subayı (milliyetçiler)

m aaşların ödenm em esi ve H id iv ’in m ülklerinde çalışmaya zorlandıkları için Savaş Bakanı O sm an Rıfkı’ya karşı, bir protesto düzenlediler. Fakat protestolar yanıtsız kalacaktı. Bilakis O sm an Rıfkı, Mısırlı subayların yerine bir grup Türk-Çerkez soylusunu gösterişli bir şekilde terfi ettirdi. 15 O cak 1881’de 4. Piyade Alayı k om utanı Arabi Bey, diğer iki m il­ liyetçi Albay Abdul-Al ve Ali Fehm i ile birlikte Başbakan Riaz P a ş a n ın y a n m a çıkıp, Savaş B akanım , Mısırlı seçkin subayları es geçip, yalnızca kendi g ru b u n u n üyelerini tercih etmekle suçlayan bir arzuhal s u n d u ­ lar. Arabi ayrıca, son atam alar ilgili bir so ru ş tu rm a ve O sm an Rıfkı’n m kovulm asını talep ediyordu. Riaz başv u ru y u kabul etm iş ve ard ın d a n yapılacaklar için yabancılara akıl danışm ıştı. O n lar da arzuhali s u n a n ­ ların derhal tu tu k la n m a s ın ı salık vermişti. 1 Şubat 1881’de üç albay, a n ­ laşma için her şeyin hazırlandığı Savaş B ak anlığ ına çağrıldı. Arabi ve arkadaşları, bakanlığa v arm a la rın ın hem en ard ın d a n tu tu k la n d ıla r ve hazır bekleyen bir askerî m ahkem eye teslim edildiler. İyi hazırlanm ış bu tiyatro neyse ki am acına ulaşamayacaktı. İhaneti hisseden Kahire gar­ n iz o n u n d a k i asker ve subaylar alelacele liderlerini k u rtarm a y a çalıştılar. Savaş Bakanlığı iki alay ta ra fın d an kuşatıldı. Onlara, Kahire v aroşların­ da k onuşlanan bir alay daha katıldı. Askerler m ah k em e salonuna zorla girdiler ve bu sahte davayı durdurdular. Savaş Bakanı O sm an Rıfkı’yı pencereden aşağı attılar. “S anıklar” b akanlığ ın dışına om uzlarda taşındı ve 2.000 k adar askerle birlikte, o rd u d a eşitlik ve O sm an Rıfkı’n m aci­ len gönderilmesi talepleri için H id iv ’in sarayına yürüdüler. Olaylardan dehşete düşen Tevfik bu kararlı direnişi görünce, tü m talepleri kabul etti, nefret edilen Savaş B akanını hem en kovdu. Boşalan koltuğa ise ünlü

şair, ılımlı milliyetçi ve anayasacı ve Şerif P aşaya yakınlığı ile bilinen M a h m u t Sami el-Barudi getirildi. Askerler ve milliyetçi subaylar bu ata­ mayı oldukça hoş karşılam ıştı. M a h m u t Sami de o n ların güvenini boşa çıkarm ayacaktı. Sadık bir milliyetçi olarak sonra d an Şerif Paşa g u r u ­ b u n d a n kopm uş ve ta m a m e n Arabi’nin y an ın d a yer almıştı. Tevfik, “Türk, Çerkez ya da Mısırlı olsun her sınıftan subayın, b u n ­ dan sonra aynı m evkide m uam ele göreceğini” belirten deklarasyonu gönülsüz de olsa yayınlam ak z o ru n d a kaldı (L Cromer, a.g.e., s. 181). O sm an Rıfkı’m n gerçekleştirdiği terfileri so ru ş tu rm a k için Arabi’nin de içinde olduğu bir komisyon k uruldu. Fakat, milliyetçi subaylar tam bir zafer k az an d ık ların ı düşünüyorlarsa da, savaş h en üz yeni b aşlam ış­ tı. O n la rın lehine olan üstünlüğe rağm en, kendilerini sade profesyonel taleplerle sınırlandırm ış, tek bir politik iddiada b u lu n m ay arak iktidarı, yabancı kontrolörlerin im tiyazlarını m uhafaza eden Riaz’m ve gerici d a ­ n ış m a n la rın ın eline b ırakm ış ve Hidiv Tevfik’in zorbalığını hiçbir şekil­ de ta h d it etmemişlerdi. Karşı tepkiler, milliyetçilerin hatasın d a n y a ra r­ lan m ak ta geç kalm ayacaktı. Askerlerin heyecanı azalır azalm az Hidiv Tevfik, M a h m u t Sami el-Barudi’yi kovdu ve milliyetçi liderlere karşı m i ­ silleme hazırlığına başladı.

A

r a b

İ Pa

şa

A

y a k la n m a si

Eylül 1881 Ayaklanması M ısır’daki d u ru m , Eylül 1881’de krize girecekti. V atanîyun (milliyet­ çiler) subayları Riaz Paşa h ü k ü m e tin e karşı yeni hamleler yapm a niye­ tindeydi. H idiv’e gelince, o da t ü m devrim ci zihniyetli alayları Kahire g a rn iz o n u n d a n tek seferde yollam anın derdindeydi. N itekim 9 Eylül 1881’de bu alayları çeşitli bölgelere dağıtacak bir k a ra rn a m e de y ayın­ ladı. Arabi ve Ali Fehm i de onlara eşlik edecekti. M askelenmiş bir s ü r­ gün biçimi olm an ın yanı sıra bu, ulusal d ev rim in K ahire’de toplanm ış silahlı g ü cü n ü de dağıtm aya dair bir girişimdi. V atanîyun liderleri va­ kit kaybetm eden saldırıya geçme kararı aldılar. H id iv’in kararn a m e y i çıkardığı g ü n olan 9 Eylül 1881’de kazan kaldırdılar. Arabi’n in k e n d i­ si ta ra fın d an yönetilen Kahire g a rn iz o n u n u n 2.500.000 askeri, Abidin S ara y ın ın ön ündeki m eydanda dizildi ve H id iv ’e şu talepleri sundu: (1) Riaz kabinesinin derhal görevden alınması, (2) bir anayasa, (3) orduda asker sayısında bir artış. Bunlar, yalnızca profesyonel olm an ın ötesinde, ayrıca politik ta ­ leplerdi. Tevfik de o rd u n u n ayaklanm ası haberine oldukça şaşırmıştı. H in d is ta n ’d an ayrıldıktan sonra, M ısır’da B aring’in Kontrolör General olarak atadığı İngiliz subay A uckland Colvin’i çağırdı. Colviıı, H id iv ’in bulabileceği b ü tü n güçleri hem en sarayına toplaması tavsiyesinde b u ­ lundu. Dehşete düşm üş H id iv’in, Arabi’n in taarru za geçebilecek süvari ve topçulara sahip olduğu yönündeki itirazını önemsemeyerek, onu bir arabaya b in dirm iş ve K ahire’n in çevresini dolaşmaya başlamışlardı. Bu yolculuk sonu cun da tek bir askerî b irim in dahi Tevfik’i desteklemediği ve H idiv ’in tü m askerî desteğini yitirdiği görülecekti. Bunu tam am en idrak ettiğinde sarayına dö nm ekten başka çaresinin kalm adığını da an-

lamıştı. Fakat Colvin onu m ey dan dak i asi askerlerin y a n m a götü rdü ve hiçbir askerî desteği b u lu n m asa da, liderleri A rabi’yi tu tu k la m a emri verm esini istedi. “H a d i” diye bağırdı İngiliz. “D ö rt tarafım ız sarılm ış h ald e” diye cevapladı k o rkud an m uzd arip Hidiv. “Cesaretli ol” dedi İngiliz. “Ne yapabilirim ki?” diye sordu Hidiv. “D ört tarafım ız sarılmış. H epim izi öldürecekler!” Bu tartışm a devam ederken Arabi çıkagelmiş ve isyancıların talep ­ lerini öne sürm üştü. “O rdu, buraya M ısırlıların bir parçası olarak, ta ­ leplerini sunm aya geldi ve kabul görene k ad a r da çekilmeye niyeti y o k ” dedi Arabi. Colvin, o esnada kendine h â k im olam ayan H idiv’in sarayına gitmesine izin verdi ve görüşmeleri kendi ü stüne devraldı. Arabi’ye bir anlaşm a teklifinde bulundu. Şerif Paşa yeni başbakan olarak atanacak ve Riaz Paşa görevden alınacaktı. Arabi’nin diğer iki talebine gelince; Colvin b u n la rın Babıali’ye bildirilene k adar askıda kalm asını önerdi. Arabi bu teklifleri m aku l bulacaktı. Yine, yalnızca parçalı bir zafere im za atılmıştı. İk tid ar ipleri bu kez, halk h arek etinin m utlak düşm anı ve bir aristokrat olan Şerif P a ş a n ın el­ lerine verildi. “İsyankar bir o rd u n u n adayı o lara k ” başbakan olmaya iti­ raz ediyordu (L. Cromer, a.g.e., s. 157). Britanya ve F ransa’n ın baskısıyla görevi kabul etmişti, fakat yalnızca “isyancı” o rd u n u n K ahire’den çekil­ mesi şartıyla. Arabi, 13 Eylül’de Ş e rifi s ın ırlan d ırm a um uduyla Meclis-i Âyan’ı, K ahire’de toplantıya çağırdı. M ısır ulusal k a m p ın d a k i sınıf ayrı­ m ın ın farkına hâlâ v aram ad ığ ın d an , Âyan arasında destek bulabilmeyi um u t ediyordu. Ş erifin , halk hareketine dair, b ü tü n top rak sahipleriyle aynı korkuları paylaştığını anlayam am ıştı. Meclis-i Âyan doğal olarak, Arabi’ye karşı Şerif P aşayı destekle­ di. Ayrıca isyancı alayı K ah ire’den çekmesi için Arabi’ye baskı yaptı. Şerif iktidara geldiğinde, ikili kontrolü m uhafaza edecekti. Britanya ve Fransa, sırasıyla, Şerif Paşa h ü k ü m e tin i destekleyeceklerini açıkladılar. Bütün b u n lara rağm en,

Eylül isyanının

su g ö tü rm ez sonucu,

v ata n îy u n u n (milliyetçiler) prestijinin M ısır’da artm ış olduğuydu. Arabi henüz askerî bir g u ru b u n lideri olm adan, tü m M ısır h a lk ın ın lideri k o ­ n u m u n a gelmişti. İngiliz bir tarihçiye göre, Arabi birkaç hafta içinde m u azz am bir otorite sağladı. Adaletsizlikten y a k m a n herkes şikâyetini ona bildiriyordu. Fellahları, T ürk yönetici sınıfının zu lm ü n d en k u r t a r ­

m a şanına erişmişti. Ayrıca o rd uda hizm et eden fellahlarm da dostu ol­ m uştu. Neden tü m ülkedeki fellahlarm olm asındı ki? Zira sonrasında popülaritesi köy şeyhleri ve fellahlar arasında da yayılacaktı. Fellah, çağlar boy u n ca efendisinin b o y u n d u ru ğ u n a karşı sesini y ü k ­ seltme cüretinde b ulun am am ıştı. Fakat artık, bir şeyhin oğlu olan Arabi, fellah askerlerin şikayetlerini yüksek sesle dile getiriyor, ülke yöneticile­ rine karşı onların h a k k ın ı savunuyor ve b u n u başarıyordu. M ısır halkı, o rdu dak i d u ru m u n ülkedeki genel vaziyete göre biraz d a h a farklılaştığı­ nı fark etmişti. Arabi, o nların idolü olm uştu. İçlerinden biri olan, onlara ezeli kölelikten k u rtu lm a ilham ı veren ve fellahları, şimdiye k adar rü y a­ sını dahi görm edikleri, isyan ve direniş için cesaretlendiren bu k u r t a r ı ­ cıya yüzlerini döndüler.

Vatanîyunların Şerif Paşa’ya Karşı Mücadelesi Eylül isyanının cevabı olarak, Avrupalı güçler askerî bir m üdahale hazırlığına girişti. Fakat İngiliz-Fransız ihtilafları bu p lan ların g ecikm e­ sine neden olacaktı. Fransa, Britanya’n ın ayrılıkçı eylemlerine karşı çık­ mış ve o rta k bir eylemde diretm işti. Eylül 1881’de, Kahire isyanı esnasın­ da, Fransız Dışişleri Bakanı Barthelemy Saint-Hilaire, Britanya Dışişleri Sekreteri Lord Granville’e, M ısır üzerinde ikili bir askerî kontrol k u r m a ­ yı teklif edecekti. Britanya ise bu öneriyi (İtalya’n ın altı süper gücü n or­ tak m ü dah ale önerisini olduğu gibi) reddedecekti. Fransa ise, Alm anya ta ra fın d an arka çıkılan Tü rklerin m ü dahale önerisini, İngilizlerin çıka­ rına hizm et eder diye geri çevirdi. Bu yüzden Britanya sonunda, Mısır s o ru n u n d a F ransa’ya k atılm a k z o ru n d a kaldı ve Babıali’ye “O sm anlı or­ du s u n u n M ısır’ı ele geçirmesine engel olm ak amacıyla” baskıda b u lu n ­ du. Hatta, Babıali ta ra fın d an M ısır’a gönderilen iki temsilci bile Britanya ve Fransa tara fın d a itirazlara neden oldu ve 6 Ekim 1881 tarihli bir notla Padişaha, “M ısır’a temsilci gönderdiği için şaşırdıklarını ve b u n u tees­ süfle karşıladıklarını” belirttiler (L. Cromer, a.g.e., s. 197). Bu not, Türk temsilcilerin M ısır’d a n çık m asından sonra geri çağrılan Britanya ve Fransa güçlerine bağlı iki savaş gem isinin İskenderiye’ye gönderilm esiy­ le onaylandı (20 Ekim 1881’de). İngiliz-Fransız güçlerinin gelişinden faydalanm ak isteyen Şerif Paşa devrim ci birlikleri ezmeye k a ra r vermişti. Eylül isyan ınd an birkaç gün sonra, Colvin: (1) devrim ci alayın bölgedeki g arnizon lar arasında dağ ı­ tılm asını, (2) ılımlı to p rak sahiplerinin ve Âyan’ın, devrimci subaylara

karşı kullanılm asını, (3) Â ya n in taleplerinin, Britanya’n ın m ali kontrol ve finansal planlarıyla çelişmedikçe desteklenmesini, önerecekti. Bu aslında, Şerif Paşa h ü k ü m e tin in de b en im sediği p rogram dı. 1881 E k im ’inde, Şerif P a ş a n ı n emriyle, Arabi ve A bdul Al alayı K a hire’den çekildi, biri D im y a ta diğeri de Tel el-Kebir’e gönderildi. Fakat alayla­ rın çekilmesi beklenenden çok d a h a fazla tepkiye ned en oldu. A rab i’n in K a hire’den gönderilm esi Şerif Paşa h ü k ü m e tin e karşı m u azz am bir h alk gösterisine yol açacaktı. Binlerce K ahire vatandaşı Arabi ve as­ kerlerine veda etm ek ve onlarla d a y a n ışm a la rım açıkça gösterm ek için m eyd anla ra çıktı. Alaylar gittikleri her yerde coşkuyla karşılanıyordu. A rabi’nin bölgeler boyu ilerlemesi adeta bir zafer y ü rü y ü ş ü gibiydi ve İngiliz subaylar rap orların a üzüntüyle “Ü lk en in gerçek sahibi A rabi’ydi” diye yazm ak z o ru n d a kalacaklardı. Bu d u r u m d a A rabi’n in gönderildiği bölgelerde kalıcı o lm ak gibi bir niyeti yoktu. K arısının h astalığını b a ­ h ane ederek, Şerif Paşa h ü k ü m e tin e karşı mücadeleye devam edeceği K ah ire’ye geri dönecekti. Süper güçler de devrim ci birliklerin “d ağ ı­ tılm ası” işini b aşaram am ıştı; h atta birliklerin b oşaltılm a sın d a n sonra dahi Kahire g a rn iz o n u n d a k i asker ve subaylar A ra b i’yi desteklemeye devam edecekti. Arabi açıkça Hidiv d anışm a k u r u lu n u n ve Türk-Çerkez soylularının zulm üne karşı çıkıyordu. Hidiv h a n e d an ın ın , M em luk Devleti kadar baskıcı o lduğunu öne sürüyordu. “Ne birey ne de m ü lk d o k u n u lm azlı­ ğı v ar” diye çıkışıyordu. “M ısırlılar hapse atılıyor, sürgüne gönderiliyor, N il’de boğuluyor, açlıktan kırılıyor ve soyuluyorlar. En cahil Türk bile en iyi Mısırlıya tercih ediliyor!” (L. Cromer, a.g.e., s. 209) Gerekli m üd ahale kon u su n d a Fransa’yla bir anlaşm aya varam ayan Britanya, Arabi’n in tesirini göz önü nde b u lu n d u ra ra k taktiklerin i d e ­ ğiştirm e kararı aldı. M ısır’daki Britanya temsilcileri vatanîyunla bir uzlaşmaya v arm a h u s u su n d a girişim de bulunacaktı. 1 Kasım 1881’de, Bitanya’nın m ıs ır’daki mali kontrolörü A uckland Colvin, Arabi b a ş ­ k anlığında M ısır m illiyetçilerinden bir delegasyonu kabul etti. Lord G ranville’in 4 Kasım 1881’de, K ahire’deki Britanya diplom atik veki­ li M alet’e gönderdiği rapor, 15 Kasım ’da M ısır’da yayınlandı. Raporda Lord Granville, Britanya’nın, M ısır’da taraflı bir h ü k ü m e t aram ad ığ ım beyan ediyordu. Yabancı bir g ücü n ya da M ısır’daki yabancı d iplom a­ tik vekillerin desteği tem elinde o luşturulacak bir h ü k ü m e tin aleyhinde konuşarak, milliyetçilerin özgürlük isteğinin Britanya ulusal gelenekle­ riyle u y u ş tu ğ u n u n ve İngiltere’n in bu isteği baltalam ayacağının altını

çizdi. B ununla beraber, Granville m üdahale için açık bir kapı b ırakm ıştı; “Majesteleri h ü k ü m e tin i bu davranış b içim in d e n ayırm ak z o ru n d a bıra­ kacak yegâne d urum , o n u n (Granville) belirttiği gibi, M ısır’da oluşacak olan bir anarşi d u r u m u d u r ” diye de eklemişti(L.Cromer, a.g.e. s. 203). Fakat mesele başlangıçtaki tem aslardan çok da farklı gelişmeyecekti. A ralık 1881’de, Britanya H üküm eti, A uckland Colvin’den, milliyetçile­ rin yalnızca Hidiv’i değil aynı zam anda Fransa ve Britanya’n ın da bölge­ deki k o n u m u n u tehdit ettiği uyarısında b u lu n a n bir gizli bir bildiri aldı. M ısır’da karşı koyulm ası gereken iki tehliken in varlığından dem v u r u ­ luyordu (1) M ısır’ın, finansal y ü k ü m lülük lerini reddetmesi, (2) Avrupalı güçlerin yönetim ine k arışm asın ı engellemesi. Bu bilgiler ışığında, Britanya m üdahale meselesini ajan dasınd an çı­ k a rm a m a k ararm a vardı ve bu yüzden, m ü dah ale için diplom atik hazır­ lıklar devam ettirildi. B unun yanı sıra, Britanya, Mısır ulusal bağım sız­ lık hareketin in karşısında kalınca Fransa’yla anlaşmayı kabul etti. 14 Aralık 1881’de Fransız Başbakanı G am betta, Britanya’ya M ısır’da o rta k bir eylem çalışması y ü rü tm e önerisinde bulundu. “İki h ü k ü m e t de, sıkı sıkıya birleşmeli; bu birlik tam am ıyla belirgin o lm alıd ır” diyordu. Granville, G am betta’n m teklifini kabul etti ve ortak bir İngiliz-Fransız notası gönderm e kararı aldı. Bu esnada Şerif Paşa, orduyu hâlihazırdaki m ahiyetinden yo ksun­ laştırm ak için Meclis-i Âyan’ı toplantıya çağırm a kararı aldı. Ayrıca Meclis i Âyan’ın temsilci bir gövdeye dönüşeceğini ve Hidiv ve h ü k ü ­ m etin in bu sayede “ordu d iktesine” karşı halk desteğine kavuşabilece­ ğini ifade etti. Meclis’i, yapabildiği k adar gerici yapma isteğiyle, Şerif kendisinin iki yıldır hazırladığı anayasayı sunm ayı reddedecekti. Arabi ve vatanîyim , Ş erifin anayasasının y ürü rlü ğ e koyulması için ısrarda bulunuyordu, Ş e rifin kendisi ise Meclis üyelerinin, soyluların bölgesel to plantılarında seçildiği 1866 Seçim K a n u n u n u m uhafaza ediyordu. Meclis 26 Aralık 1881’de toplantıya çağrıldı ve g ö rü n ü rd e Ş e rifin u m u tla rın ı savunacak ibareler vardı. Ç ü n k ü nihayetinde meclis ılım ­ lı top rak sahiplerinden oluşuyordu. Başkan M ııham m ed Sultan Paşa, Ş e rifin yakın bir dostuydu. Meclis o tu ru m u , Hidiv’e bağlılığın vurgulanm asıyla başlamıştı. K ah ire’deki İngiliz Konsolos-General M alet’e göre, “Hidiv konuşm asını, delegelerin aşikar olan ılımlı eğilim lerinden ö tü rü m em nuniyetle yapm ıştı.”(L. Cromer, s. 224) Meclis, çok geçmeden kendi fonksiyonları meselesine geldiğinde bu huzurlu resim bozulacaktı. Meclis Mısır Bütçesini ya da en azından,

M ısır H ü k ü m e tin in m asraflarıyla ilgili kısm ını oylama h a k k ın ı beyan etti. M ali D enetim ’in h ak ları üzerinde yapılan bu “h a m le ” h em en süper güçlerin tepkisini uyandırdı. Britanya ve Fransa H ü kü m etleri S ultan’m ferm an ların d a belirttikleri haliyle ekselansların ta h tta kalm asını, Britanya ve F ransa’n ın eşit ölçü­ de ilgilendiği M ısır’ın genel refahının geliştirilmesini ve ideal düzenin geçmişte ve gelecekte güvenceye a lın m asın ı resmen öngörm ektedir. İki H ü k ü m e t de, M ısır’da inşa edilmiş d üze n e tehdit oluşturabilecek dahili veya harici tü m s o ru n k aynaklarına karşı, o rtak çabayla karşı d u rm a k için çözümle y a k ın d a n ilgilidir ve alenen sunulan resmî niyetlerin te­ m in a tın d a n şüphe d u ym am ak tadır, bu bağlam da Hidiv h ü k ü m e tin in m a ru z kalabileceği tehlikeleri m u h a k k a k birleşerek önlem e eğilim inde o lacaktır ” (Cromer s. 223). Bu nota, M ısır’da genel bir öfke u y a n d ırd ı ve hatta geçici olarak olsa bile vatanîyunlarla, Âyan’ı bir araya getirdi. 1 Şubat 1882’de Britanya ve F ransa konsolosları Şerif Paşaya “Meclisin, İkili Kontrolü k u ra n k a­ ra rn a m e y i ihlal etm eden Bütçe oylaması yapam ayacağını ve bu yüzden Meclis tarafından tartışılan yeniliğin Britanya ve Fransa devletlerinin onayı olmaksızın u ygulanam ayacağını” bildirdi (Cromer s. 223). Şerif, süper güçlerin notasını kabul etti. Meclis’te Britanya ve F ransa’yla görüşm elerin başlaması teklifini yaptı, fakat Meclis h idd et­ li bir şekilde, Bütçe oylam asının yabancı güçlerin işi olm adığı cevabını verecekti. Meclisin talebiyle Şerif Paşa kabinesi istifasını sundu. 5 Şubat 1882’de, vatan îy u n ların baskın olduğu yeni bir kabine oluşturulacaktı. Şerif Paşa h ü k ü m e tin d e savaş bakanı olan M ah m u t Sami el-Barudi de yeni başbakan olacaktı. O n u n boş bıraktığı koltuğa ise, vatan îy u n lideri Arabi Bey atanacaktı.

M ahm ut Sami-Arabi Hükümeti (Şubat-Mayıs 1882) 7

Şubat 1882’de yeni h ük üm et, alelacele ik tidara gelerek, Meclis-i Âyan

tara fın d a n derlenen ve o n u n h ak larını güvenceye alan A na y asay ı res­ m en ilan etti, dolayısıyla İkili K on tro le bir son verildi. Fransız Kontrolör De Bligniere bir protesto işareti olarak M ıs ır’ı gösterişli bir biçim de terk etti. M ah m u t Sami- Arabi h ük üm eti d a h a da ileri giderek d a h a dem ok­ ratik bir Seçim Yasası hazırlam aya başlamış; an g ary anın o rta d a n kaldı­ rılm ası başta olm ak üzere birçok ilerici k a n u n taslağı hazırlam ış ve bir ta rım bankası k u ra ra k k arm a m ahkem elerde reforma gitm işti. Kırbacın

ku llan ılm ası h ü k ü m e t tara fın d a n katiyetle yasaklandı ve özellikle ya­ bancı dan ışm an ve u z m a n la rın geniş ölçeklerde karıştığı rüşvet ve zim ­ m etin e p ara geçirme gibi k urum sal sö m ü rü biçimlerine karşı güçlü bir mücadele başlatıldı. Yeni bir h ü k ü m e tin oluşturulm ası M ısır halkı arasında politik bir uyanışı beraberinde getirdi. Ayrıca, önceki h ü k ü m et ta ra fın d a n ata­ n a n m ü dü rler (yöneticiler) bölgedeki tü m otoritesini yitirm işti. Aşağı M ısır’da, özellikle Zagazig bölgesinde, tarım sal bir köylü hareketi de­ v in im kazanm aya başlayacaktı. Köylü birlikleri toprak sahiplerinin m ülklerine saldırıp yağmalıyordu. Zagazig’deki halka katılan ajitatör vatanîy u n lar onlara, to p ra k beylerinin elinde bulunan arazilerin fellahların h a k k ı olduğunu anlatıyordu. Her yerdeki köylüler ö şü r borçları­ n ın silinm esini ve ipotekli toprakların geri verilmesini talep ediyordu. B unun yanı sıra, kam u b o rc u n u n da tasfiye edilmesini, vergilerin azal­ tılm asını ve mukabele k a n u n u n u n yenilenm esini istiyorlardı. Köylü hareketinin gelişimi, vatanîyunlarla birlikte ulusal k abin e­ ye katılm ış birçok liberal toprak sahibine d oğru yöneldi. Ayrıca Mayıs 1882’de, Ulusal Parti lideri Sultan Paşa, Britanya K onsolosuna “Şerif P a ş a n ın d ü şü rülm esind e Meclis, Arabi’nin baskısına m aru z kaldı ve iz­ lenen rotada ısrarcı olan birçok vekil aldatıldığını düşünü yor ve yöne­ tim in d üşürülm esind en kaygı duyuyorlar” diye bildirim de b u lu n m u ştu (L. Cromer, s. 265)”

H ük ü m et ve Hidiv Arasındaki Çatışma Tarım sal köylü h areketinin gelişimi, d ah a işin başında Sami-Arabi h ü k ü m e tin e karşı dü şm an ca bir tavır geliştiren feodal sınıfın bir kısm ı­ nı harekete geçirdi. Bu g ru plar Hidiv’in ve d an ışm an lar g ru b u n u n yar­ d ım ın a koştu. “Çerkez” subaylar, feodal karşı tepkinin şok müfrezeleri olarak, Arabi ve arkadaşların a karşı terörist bir komplo için görevlen­ dirildi. 11 Nisan 1882’de komplo gün y ü zü n e çıkarıldığında, 50 kadar “Ç erkez” subay ve eski Savaş Bakam O sm an Rıfkı askerî bir m ah kem ede yargılanacaktı. Fakat verilen ceza oldukça hafifti, kom plocuların rü tb e­ leri d ü ş ü rü lm ü ş ve S u d an ’a sürgüne gönderilmişlerdi. Esas kom plocular olan H idiv Tevfik ve Şerif Paşa m ahkem eye d ah i çağrılmadı. Hal böyleyken, F ransa ve Britanya konsoloslarının tavsiyesi üzerine, H idiv 9 Mayıs 1882’de s ü rg ü n ü n yö nü n ü Kahire’den, M ıs ır’ın diğer bölgelerine doğ­ ru değiştirdi. Bu, v atan îy u n lara ve h ü k ü m e te karşı açıkça bir m eydan

ok um ayd ı ve onlar da b u n u aleni m ücadele için bir işaret olarak kabul edeceklerdi. Vataniyunlar, H id iv ’i gönderme k ararı aldılar. Buna göre, Meclis-i Âyan’ı 13 Mayıs’ta toplantıya çağırdılar. Arabi, Tevfik’in yönetim den uzaklaştırılm asını ve M ehm et Ali h a n e d a n ın a bir son vermeyi talep ede­ cekti. Fakat Meclis bu talep karşısında tereddüde düşecekti. Delegeler H id iv ’in tarafını tutuyorlardı, fakat Arabi M ısır’ın gerçek yöneticisiydi ve Âyan, askerden çekindiği için H idiv ’i açıkça desteklemeye cüret ede­ m iyordu. Bu yüzden, bir aracı rolüne b ü rü n e re k H idiv’le v ataniyun lar arasın d a bir uzlaşı arayışına giriştiler. H idiv ise Meclis’in toplantıya çağrılm asını illegal o larak addetti ve acilen dağılması talebinde b u ­ lundu. M ah m u t Sami b u n u protesto etm e k için istifasını verdi. Bu tam olarak, H idiv’in ve o n u n arkasında d u r a n Britanya’n ın u ğ ru n a çaba sarf ettiği şeydi. Fakat beklenm edik bir şekilde kendilerini oldukça zor bir d u r u m u n içinde bulacaklardı. H id iv ’in vekillerinden hiçbiri, ordu hâlâ vatanîyun ların elindeyken, h ü k ü m e t kurm aya cüret edemiyordu. Vataniyunlar, Meclis-i Âyan talepte b u lu n m a d ık ç a geri çekilmeyecek­ lerini açıklayacaktı ve Meclis de böylesi b ir talepte b u lu n m a k ta n çeki­ niyordu. 16 Mayıs’ta Hidiv, M ahm ut Sam i’yi görevde tutm a y a razı etti. 10

Mayıs 1882’de bir İngiliz-Fransız filosu İskenderiye’ye vardı ve bir

önceki gün, 19 M ayıs’ta Britanya Konsolosu Malet “H id iv ’e m evcut yö­ n etim i kovm ak ve Şerif Paşa ya da aynı güveni veren h erhan gi bir kişi altında yeni bir kabine o luştu rm ak için filonun varışının yarattığı bu uygun andan yararlanm ası tavsiyesinde bulunacağı” talim a tla rın ı aldı (L C rom er s. 271). 25 Mayıs 1882’de Britanya ve F ransa H idiv’den resmî olarak: (1) Arabi P a ş a n ın M ısır’d a n geçici olarak ayrılm asını; (2) Ali Fehm i Paşa ve Abdııl A l’ın çekilmesini; (3) M ah m u t Sami el-Barudi y ö n etim in in istifa­ sını talep etti. Hidiv b u ültim ato m u kabul etti ve kabinenin azledildiğini du yurdu. Bu d u y u ru d a n haberi olan İskenderiye g arn iz o n u n d ak i subay­ lar 27 Mayıs’ta H id iv ’e “Arabi P a ş a n ın çekilm esini onaylam ayacaklarını ve Ekselanslarına d ü şü n m esi için 12 saat m ühlet tan ıd ık la rın ı ve aksi halde k am u sü k u n e tin d e n daha fazla so ru m lu olm ayacaklarını” belirten bir telgraf çektiler. (L C rom er s. 276) Bu, açıkça bir isyan tehdidiydi. K orkudan m u z d a rip olan Hidiv Sultan P aşan ın arabulu culuğu na m ü rac aat etti. 27 M ayıs günü K ahire’deki bir toplantıda, Sultan Paşa vatan îy u n lara itaat çağrısı yaptı. O n la r da cevaben, açıkça yabancı güç­ lerle o nların bir vekili gibi işbirliği yapan vatan haini H id iv ’in azledil-

mesi talebinde bulundular. “H idiv’e düşen tek şey, diğer h erh an g i bir yabancı gibi, bavulu toplayıp Shepherd O te l’in in yolunu t u t m a k t ı r ” de­ m işti Dışişleri Bakanı M ustafa Fehmi. M ıs ır’ı baştan başa bir gösteri ve toplantı dalgası sardı. Göstericiler H id iv’in gitmesini ve Arabi ve diğer v a ta n îy u n bakan la rın ın eski görevlerinin verilm esini istiyordu. Acizliğinden ö tü rü b ir kez daha ikna olan Hidiv-pes etti, fakat bakan olarak yalnızca Arabi’yi göreve getirdi. Arabi M ısır’ın yegane ve m utlak yöneticisi oldu. Batılı güçler ve Flidiv bir kez daha yenilmişti. Üstelik şim di bir açmaza girm işlerdi. 30 Mayıs’ta Fransa, Mısır meselesini ta r­ tışm a k için uluslararası bir konferans çağrısında bulundu. Britanya, O sm anlı müdahalesi p la n ın a geri döndü ve F ransa’nın haberi olm adan H id iv ’e, P ad işah ’ın y a rd ım ın a m üracaat etm esi tavsiyesinde bu lundu.

D e r v iş ’in Görevi H id iv ’in isteği üzerine T ü rk Padişahı, elçileri Derviş Paşa ve Şeyh es S aid’i, H id iv ve Arabi arasın d ak i anlaşmazlığı bir uzlaşı ruhuyla çözm e­ leri için K ahire’ye gönderdi. 7 H aziran 1882’de M ısır’a varan iki elçiye de hem en rüşvet teklif edildi. Hidiv onlara birkaç bin pound para verdi ve Britanya da, Derviş’in k ü ç ü k m ülkünü in a n ılm a z bir fiyatla satın aldı. B unun üzerine Derviş, A rabi’ye, O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n m erke­ zinde, yüksek bir kadem ede görevlendirilme sözüyle İstan b u l’a gitmesi tavsiyesinde bulundu. Fakat A rabi’nin cevabı: “Ben iktidar için çaba sarf edem em . İçinde b u lu n d u ğ u m m ak am ı ben zorla alm adım . Halk, bana bu s orum luluğ u yükledi ve ben de bu h alk ın y an ınd a olmalı ve onların şikayetlerini can kulağıyla dinlem eliyim ” oldu. Böylece, D erviş’in görevi başarısızlıkla sonuçlanm ıştı.

İskenderiye’deki Karışıklıklar Mayıs olaylarından birkaç gün sonra, Britanya Konsolosu Malet, M ü slü m a n lar ve H ıristiy anlar arasında her a n patlak verecek çatışm a­ lardan ö tü rü uyarıda bulunuyor; böyle bir d u ru m d a dış m ü d ah ale n in k açın ılm az olacağını belirtiyordu. Bu ipucu Hidiv Tevfik ta ra fın d an d o ğ ru d a n algılanacak ve b u n d a n ö tü rü İskenderiye’deki d u r u m provoke edip silahlı müdahaleyi hızlandıracaktı. Karışıklık

y aratm ak

oldukça

kolay

bir

işti.

M ısırlıların,

İskenderiye’deki Avrupalı n üfu su n “to p la m ın ı” oluşturan yabancı te­ fecilerden, fırsatçılardan ve k o m p rad orla rd an nefret ettiği biliniyordu.

Yabancı savaş gem ilerinin gelişi de bu nefreti derinleştirm işti. Atmosfer oldukça gergindi ve ufacık bir kavga şehirde çıkacak olan çatışm alar için yeterliydi. 11 H aziran 1882’de, Britanya K onso losluğ und a uşak o lara k çalışan bir M altalı,.Arap bir arabacı tutm uş ve bir bara doğru yola çıkm ıştı ora­ ya v ard ıklarında arabacı ücret talep etm işti. Maltalı ise ö dem e yapm ak yerine ona kötü d a v ra n m ış ve bu yüzden çık an kavgada Maltalı, A rap’ı öld ü rm ü ştü . Bir ta k ım şüpheli g ö rü n ü m lü Avrupalı, M alta lın m etrafını çevirm iş ve çevrede toplanan hararetli A rap kalabalığına ateş açmıştı. Bir sonra k i adım H idiv tarafından, civar çöllerden k arışıklıklara katıl­ m aları için özellikle getirilen bedevilerin varışıydı. İskenderiye’ye giriş­ leri oldukça iyi zam an land ı. Sonrasında b ü tü n şehir, 50 A vrupalı ve 140 M ısırlının öldüğü bir savaş alanına dönecekti. Fakat Arabi, birden patlayan ve provokasyona m ahal veren karışık­ lıkları engellemeyi ve azm ettiricileri m ü d ah ale bahan esinden m a h ru m bırak m ayı başaracaktı. İskenderiye’deki so ru n d a n sonra, M ısır içindeki güçlerin ayrışması d a h a net betimlenecekti. 13 H aziran’da Hidiv Tevfik, Britanya donanm ası eşliğinde devrim ci K a h ire’den İskenderiye’ye geç­ ti. M ısır’ın en önde gelen gerici devlet ad a m la rı Nubar, Riaz, Şerif ve Sultan da onunla berab er gitti. Britanya Konsolosu Malet, T ürk elçisi Derviş Paşa ve M ısır feodal-bürokratik soylu sınıfının birçok temsilcisi, 20 H aziran 1882’de d o ğ ru d a n Hidiv’e karşı sorum lu, Ragıp Paşa b aşk a n ­ lığında bir h ü k ü m e tin oluşturulduğu İskenderiye kentine geldi. Bu za­ m an zarfında, İskenderiye İngiliz-Hidivci g ru plaşm anın m erkezi haline geldi. Kahire’de ise ik tid a r v atan îy unların ve hâlâ Hidiv’in Savaş Bakanı olarak görünen Arabi’n in ellerindeydi. Binlerce yabancı, h alk ın gazabından korktuğu için M ısır’ı terk etm e­ ye başladı. O nları yerel to prak sahipleri ve tefeciler izleyecekti. Haziran son un da, Kahire’deki Britanya temsilcisi, Avrupalıların, T ürklerin ve “o n urlu Arapların” kitleler halinde göçünü rapor etmişti. A rabi’nin bu d u r u m la ilgili yegane tepkisi, ülkeyi kendi rızalarıyla terk etm iş Mısırlı göçm enlerin m allarını k am u laştırm a em ri oldu.

İstanbul Konferansı 1882 yazında, B ritanya m ü dahalesi tehdidi, M ısır u f k u n d a her za­ m a n o ld u ğ u n d a n d a h a b ü y ü k gö rü n ü y o rd u . Fransız M illet Meclisi, Jules F erry ’nin kolonyal p olitikasını ifşa etm işti ve O c a k 1882’de,

Freycinet b a ş k a n lığ ın d ak i yeni Fransız H ü k ü m e ti o rta k b ir İngilizF ransız m üdahalesi p la n la r ın ı reddetti. Bu ta m da Britanya d ip lo m a si­ sinin beklediği adım dı. Üçlü M üttefikle k arşı karşıya kalınca, Fransa, M ısır y ü z ü n d e n Britanya ile ilişkilerini kötüleştirm e yi göze alam azdı. Fakat aynı za m a n d a en son istediği şey de B ritanya’n ın M ıs ır’ı tek b a ­ şına elinde tutmasıydı. De Freycinet tek çıkış yolu olarak M ısır Meselesi üzerine bir konfe­ rans toplam ayı gördü. M evcut şartlar altında, en iyi seçeneğin M ısır’ın bağım sızlığını m uhafaza etm esi ve Britanya’n ın avucuna d ü şm ek ten sa­ kınılm ası olduğuna k an aat getirmişti. H a tta Arabi’yi desteklemeye bile hazırdı. Freycinet’in de fark ettiği gibi konferans k ö rdüğ üm olm uş m e­ seleleri çözecek ve Britanya m üdahalesini engelleyecekti. Süper güçler Fransa’nın bu öncülüğüne arka çıktı. M ısır Meselesi Konferansı 23 H aziran 1882 günü İstanb ul’da toplandı. Konferansa, Rusya, Avusturya, A lm anya, Britanya, F ransa ve İtalya katıldı. Türkiye konferansa, egemenlik h ak ların ı ihlal ediyor gerekçesiyle katılm ayı red­ detti. Fransa’nın önerisiyle, konferansa katılan süper güçler “M ısır’da her­ hangi b ir bölgesel kazanç gütmeyecek, olağanüstü ayrıcalıklar tanıyan imtiyazlar ve kendi vatandaşları için ticari avantajlar talep etmeyecek­ ti”. Konferans devam ederken alınan bir diğer karar da, Batılı güçle­ rin, M ısır’da tek taraflı herhangi bir eylemden kaçınması gerektiğiydi. Fakat Britanya temsilcisi Lord Dufferin bu önergeye çekince koydu ve “Zorlayıcı bir sebep o lm ak sızın ” ifadesini ekletti. Bu h ük üm konferans kararların ı boşa çıkarm aya yetti. Britanya’nın tek yapması gereken zorlayıcı bir sebep y aratm ak ve Batılı güçleri bir oldubittiyle yüz yüze b ırakm ak tı.

İsk e n d eriy e B o m b a r d ım a n ı İskenderiye kıyı ta h k im a tla rı üzerine çık an anlaşm azlık zorlayıcı bir sebep olarak k ullanıld ı. M ehm et Ali z a m a n ın d a yapılan t a h k i ­ m atlar tam am ıy la k u lla n ım dışıydı ve özellikle Britanya d o n a n m a s ı ­ na ait savaş gemileri o lm a k üzere sav u n m a amaçlıydı. Fakat oldukça kötü d u ru m d ay d ılar. Yabancı d o n a n m a la rın İskenderiye’ye v a r m a s ın ­ dan so n ra, Mısırlılar, A ra b i’nin emriyle kıyı şeridini o n arm a y a başla­ dı. B ritanya’dan gelen bir talep üzerine Babıali tüm ta h k im a tla rd a k i

o n a r ım işinin d u rd u r u lm a s ın ı em retti. F akat T em m u z’da o n a r ım işi d e v a m etti ve İngiltere b u n u h em en bir m ü d a h a le bahanesi o la ra k k u l­ landı. 6

T em m uz 1882’de, M ısır’daki Britanya d on an m asın ı kom u ta eden

A m ira l Seymour, İskenderiye garnizonu k o m u tan ın a ta h k im a t işlerini d u rd u rm a sı için bir ültim ato m verdi. Mısırlılar, bir dış tehdit d u r u m u n ­ da, sınırlarını k o ru m a ve kendi bölgelerinde istedikleri inşa faaliyeti­ ne girişm e h ak k ın a sah ip oldukları cevabını verdi. G önderilen cevapta, M ısırlıların yalnızca o n a r ım işleri y ü rü ttü k le rin in ve yeni ta h k im a t­ lar, bataryalar gibi şeyler inşa etm eyeceklerinin altı çizildi. 10 Temmuz 1882’de A m iral Seymour, M ısır kıyı ta h k im a tla rın ın 24 saat içinde teslim edilm esi çağrısında b u lu n a n ikinci bir ü ltim ato m gönderdi. Tereddütsüz bir ret cevabı alınca da askerî operasyonu başlattı. 11 T em m u z 1882’de Britanya gemileri İskenderiye’yi bo m balam aya başladı ve kenti bir h a ra ­ be y ığ ın ın a çevirdi. Britanya parlam ento üyesi Richards, A m iral Seym our’u n eylemini şöyle karakterize ediyordu: “Evimin etra fın d a aleni kötü niyetle dola­ n a n bir adam a rastladım . Kilitleri ve sürgüleri telaşla hallettim ve p en­ cerelerimi sağlam laştırdım . O, b u n u n kendisi için bir h a k a re t ve tehdit old u ğ u n u söyledi ve gelip kapım ı y u m ru k la m a y a başladı ve yaptıklarını m eşru müdafaa olarak addetti” (Theodore Rothstein, M ısır’ın Yıkılışı, Londra, 1910 s. 214-215). 12 Tem m uz 1882’de Arabi, birliklerine yan­ m a k ta olan şehirden geri çekilme em ri verdi. İskenderiye’de yaşayan binlerce insan da onlarla birlikte ayrılacaktı kentten. D ö rt g ü n sonra, Britanya çıkarm a birlikleri ıssız kenti ele geçirdi.

1882 İngiliz-M ısır Savaşı İskenderiye’nin bom balanm ası 1882 yıllındaki İngiliz-M ısır sava­ şının başlangıcını da işaret ediyordu. 27 T em m uz’da Avam Kamarası M ısır seferi için gerekli krediyi oyladı. Britanya sefir birliklerinin kom u­ tası Sir G arnet VVolseley’e tevdi edilmişti. Yüzlerini Britanya’ya dönen Hidiv ve görevlileri İskenderiye’de kalm ış, Seym our’dan ta m za m a n ın d a uyarı aldıkları için, villa ve saraylarında o tu rarak b o m b a rd ım a n ın bit­ mesini beklemişti. Hidiv, İskenderiye’den çekildikten sonra, Britanya’ya karşı askerî faa­ liyetlerini hem en d u rd u rm a sı için Arabi’ye emretti. Arabi bu em ri dinle­ m edi ve Mısır halk ın a “M ısır ve İngiltere arasında uzlaşm az bir savaş baş

gösterm iştir ve vatana ihaneti kanıtlan an lar ... h arp yasalarına göre en şiddetli cezalara ç a rp tırıla cak tır” d u y u ru s u n u yaptı (L. C rom er s. 300) 22 T em m u z’da Hidiv, Arabi’yi k a n u n kaçağı ilan etti ve Savaş Bakanlığı görevinden resm î olarak kovdu. K arşılığında Arabi de H idiv’i vatan hainliğiyle suçladı. “H idiv İngilizlere yakın duruyor, söylediği her şey o n la rın çıkarına h izm et ediyor. Böylece ülkesinin ve h a lk ın ın çı­ k arlarını k u rb a n etm ekten im tin a etmiyor. Bizse yaşadığım ız m üddetçe halktan vazgeçmeyeceğiz ” dem işti 25 T em m uz 1882’deki bir hitabında. Arabi d a h a fazla beklem eden bir s a v u n m a örgütlemeye koyuldu. Binlerce köylü ve kentli orduya gönüllü olarak yazılm ak için sıraya girdi. Fellahlar ellerindeki kıt b irikim leri son derece iyi niyetle bağışladılar, bu sayede Arabi bütün gönüllülere yeterince silah sağlayabilecekti. Arabi so nb ah a r itibariyle en az 100.000 silahlı eğitim li adam a ulaşmayı u m u ­ yordu. V atanîyunların h ain olarak addettiği, İskenderiye’de kalan Ragıp Paşa H iik ü m eti’nin yerine, K ahire’de devrim ci iktidarın yeni idari bi­ rimleri, Olağanüstü Hal K urulu ve Askerî Kurul, oluşturuldu. Askerî Kurul v atanîy un general ve subaylarından oluşuyordu. O lağanüstü Hal K urulu ise kısmen v a tan îy u n lard an ve kısm en de Ulem adan, K a hire’de kalan şeyhler ve ayandan oluşuyordu. İkinci kısım Arabi ve H id iv a ra­ sında gidip geliyordu. H a tta daha sonraları içlerinden bazıları, ulusal o r­ d u n u n geri kalanını dem oralize ederek İskenderiye’ye kaçtı. Arabi, h a­ inlere devrim ci şiddeti uygulayacaktı. H id iv ’in gizli servisiyle bağlantısı olduğu ortaya çıkarılan 1000 k adar Kahire ileri geleni tu tukland ı. M ısır’da savaş halin in yaygınlaşması sü per güçleri m e m n u n iy e t­ siz kılm ıştı. Rusya, bir protesto işareti olarak, delegelerini İstanbul K o n fe ran sın d an geri çağırdı. Almanya ve Avusturya, Britanya’nın, Avrupa’d a n gönderilen talim atlarla değil de kendi başına risk üstlenip eyleme girişm e ö zgü rlü ğün ü onaylıyordu. F ransa’nın görüşlerinde de bir birlik yoktu. A frika’d ak i Fransız kolonyal genişlemesinin avukatı olan G am b etta, Britanya’yla o rtak m üdahale için ısrarda bulunuyordu. Alm anya’ya karşı in tik a m hazırlıklarını F ran sa’n ın dış p olitik asın ın temel am acı olarak d ü ş ü n e n Clemenceau ise M ısır m acerasına katıl­ m a k ta n y an a değildi. De Freycinet ara bir d u ru ş sergiledi. F ransız b ir­ liklerinin M ısır’a gönderilm esini fakat askerlerin görevlerinin yalnızca Süveyş K a n a lın ı k o ru m a k la sın ırland ırılm asın ı teklif ediyordu. Oysa Millet Meclisi, M ısır seferi için gerekli k re d ilerin oylanm asını reddetti ve Freycinet 29 Temmuz 1882’de istifa etti. Freycinet’in yerine B aşbakan

olarak geçen Duclerc, C lem enceau’n u n M ısır Meselesine k atılm a k o n u ­ su n d a k i itirazını paylaşıyor ve esasında Britanya’nın eylem serbestisin! onaylıyordu. İstanbul K o nferansına katılan süper güçler yine de Britanya m ü d a h a ­ lesini engellemek için T ü rk lerin olaya d ah il edilmesi k a r a rm a vardılar. 6 T em m uz 1882 gibi erken bir tarihte S ultan a, M ısır’a belirli ko şullar altın­ da (statükoyu m uhafaza etmek, M ısır’ın içişlerine k a rış m a m a k ve işi üç ayla sınırlandırm ak) askerî birlikler gönderm esi tavsiyesinde b u lu n d u ­ lar. Sultan 20 T em m uz’d a bu şartlara razı oldu ve uluslararası k o n fe ran ­ sa k en di temsilcilerini gönderdi. 26 T e m m u z’da Türkiye, M ıs ır’a askerî birlik gönderm ek için h az ır olduğunu duyuracaktı. Britanya, T ürkiye’yle işbirliğini kabul ederse, başladığı faaliyetlere devam edeceği cevabını gönderdi. Aslında Britanya Türkiye’yle işbirliğinden k a ç ın m a k için her şeyi yapmıştı. İsta n b u l’daki Britanya Büyükelçisi Lord D ufferin bir b u ­ çu k ay içinde bir İngiliz-Türk Askerî A nlaşm ası haberini sızdırdı. Ancak 13 Eylül 1882’de, B ritanya’n ın zaferiyle ve K ahire’n in ele geçirilmesiyle sonuçlanacak Tel-El-Kebir savaşının o ldu ğu gün, Granville (Britanya Dışişleri Sekreteri) DufFerin’e, İngiliz-Türk Askerî A n la ş m a s ın ın im ­ zalanm ası onayım verdi. Fakat daha sonra, Lord D ufferin’e “herhangi bir acil d u ru m u n k alm adığını, Ekselanslarının ve Sultan’ın a r tık M ısır’a asker göndermeye gerek k alm adığını d ü ş ü n d ü ğ ü n ü ” b elirten bir telgraf gönderdi (L Crom er s. 320). Sonrasında İngiliz-Türk görüşm eleri koptu ve T ü rk lerin m üdahalesi de gerçekleşmedi. B u ndan tam bir ay önce, sü­ per güçler İstanbul K on feransının , Britanya m üdahalesini engellemekte etkisiz olduğuna ve bu y ü zd e n de bir faydasının olm adığına in an m ış ve Konferansı 14 Ağustos 1882 gün ü s o n la n d ırm a kararı aldı. Dolayısıyla Britanya diplomasisi m ü d ah ale n in yalnızca kendi birlikleri tara fın d an y ü rü tü lm e s in i sağladı ve M ısır’ı tek başın a işgal etti. Peki askerî k an a tta ne olmuştu? İngilizler, M ısır’a kuzeyden Akdeniz y ö n ü n d e ve d o ğud an Süveyş Kanalı b o y u n ca saldırabilirdi. Kuzey rota­ sı bataklıklarla engellenm işti ve b ataklıklar arasındaki geçitlerde Arabi oldukça güçlü sav u n m a hatları k u rm u ş tu . İngilizlerin Kafr-El-Davar (İskenderiye y ak ın ların d a bir kent) boy un ca yaptığı bir y a r m a hareketi başarısız olacaktı. M ısır doğu s ın ırların ın içinde b u lu n d u ğ u savu nm a hali d a h a az el­ verişliydi. Britanya ku vvetlerinin Süveyş Kanalı Bölgesinde karaya çı­ kacakları ve b u n u n da Batılı güçler ve Türkiye tara fın d a n benim senen k a n a lın tarafsızlığı ilkesini ihlal a n la m ın a geleceği bir gerçekti. Bunu

yanı sıra, İngilizler çölü geçmek zorunda kalacaklardı. Fakat Mısırlılar en iyi birliklerini Delta’da topladılar. M ısır o rd u su n u n sağ k a n a d ın ı k o ­ ru m a k için Kurmay Başkanı M ah m ut Fehmi, Süveyş K a n alın ı faaliyet dışı bırakm ayı ve temiz su kanallarını kesmeyi teklif etti. Bu iki önlem M ısır’ın doğu sınırlarını güvenceye alacak ve M ısırlıların d ü ş m a n la rı­ na karşı u z u n süre direnebilm esini m ü m k ü n kılacaktı. Süveyş Kanalı Başm ühendisi Ferdinand de Lesseps, M a h m u t Fehm i’nin plan ın a itiraz edecekti. Şirketin k â rın d a n endişe duyduğu için, Kanalın düzenli bir şeklide işlemesinde ısrar ediyordu. Arabi’ye, İngilizlerin Kanal bölgesin­ den karaya çıkm alarına izin vermeyeceği şeref sözünü verdi ve Arabi de, de Leseeps’e güvenerek, M a h m u t Fehm i’n in üzerinde d ü şü nüp taşındığı önlem lerini iptal etti. Bu kararla Arabi, ölüm cül bir politik ve askerî hata yapmıştı. Oysa VVolseley d oğu dan saldırdı ve bu sayede Akdeniz’deki Mısır ta h k im a t hatlarını devre dışı bıraktı. 2 A ğustos’ta İngilizler tek bir k u r­ şun dahi atm adan Süveyş’i ele geçirdiler. Aynı zam anda Ağustos başla­ rında, A rabi’yi ana saldırı noktasından u zakla ştırm a k için, İskenderiye y ak ın ların d a bir karışıklık çıkardılar. De Lesseps’in sözüne rağmen İngilizler 20 Ağııstos’ta birliklerini Port-Said ve İsmailiye’ye çıkaracaktı. Nil vadisi, M ısır ord u su n u n en kötü b irim le rin in konuşlandığı doğuya doğ ru uzanıyordu. Bu birliklerin çoğunluğu az eğitimli askerlerden ve düzensiz bedevi toplulu klarından oluşuyordu. Britanya saldırısı başla­ dığında, bedevi ordusu, İngilizlerin talimatıyla onların bölgesine nüfuz eden ve birçok şeyhi rüşvetle aldatan Sultan Faşa tarafından zaten mahvedilmişti. Saldıran tarafın kesin saldırı için hazırlıkları üç hafta s ü r­ dü. 13 Fylül 1882’de bir gece y ü rü y ü ş ü n ü n ard ın d a n , beklenm edik bir şekilde Tel el-Kebir’deki Mısır saflarına saldırdılar. Her şey y irm i otuz dakika içinde gerçekleşti. Bedeviler hiçbir direniş göstermeden topuklamıştı. Arabi, dağılan birlikleri toparlam ak ve bedevileri çarpışm a yerine geri çağırm ak için aceleyle savaş alanına yetişti. Fakat bedevi şeyhleri onu taş atarak karşıladılar. İkna çabalarının yarasız olduğunu anlayınca Arabi, mücadeleyi s ü r­ dü rm ek ve Kahire’yi güçlendirm ek için ısrarcı olduğu O lağanüstü Hal K u ru lu n u n bir toplantısından hemen sonra şehri terk etti. Oysa Abdııl Al, A bdullah Nedim ve K ahire civarındaki bölgelere saldırıya geçm e­ yi öneren M ah m u t Sami de o n u n arkasında d u rm u ştu . O lağanüstü Hal K urulu’n d ak i toprak sahipleri teslim olma yö n ü n d e oy kullandı ve Arabi k u ru lu n k a rarın a uyarak ikinci hatasını yaptı. En iyi birimleri kuzeyde

konuşlanm ış olan M ısır ulusal ordusu h âlâ sağlamdı. D ü ş m a n yalnızca İskenderiye ve Süveyş Kanalı Bölgesini ele geçirmişti, geri kalan k ısım ­ lar h âlâ M ısırlıların elindeydi. Direniş gayet m ü m k ü n d ü , fakat hiç kimse de böyle bir öneride b u lu n m ad ı. Mısır ordusu, Britanya silahlarıyla d e ­ ğil; bedevi şeyhlerinin ve Kahire seçkinlerinin ihanetiyle, ayrıca böylesi k ritik b ir anda diktatoryal d avranm a cesareti gösterememesi ve y ü zü n ü d ü şm an a dönm üş O lağan üstü Hal K u r u l u n u feshedememesi y ü zü n d e n Arabi P a ş a n ın bizzat kendi tereddüdüyle yenilgiye uğramıştı.

G ericiliğin Zaferi 14

Eylül a k şa m ın d a İngiliz-H int süvarileri Kahire’ye iyice yaklaştı

ve Arabi de sonunda İngilizlere teslim oldu. Kafr ELDavar, Ebu H u r ve D im yat’taki birlikler de silahlarını bırakacaktı. 24 Eylül 1882’de Hidiv Tevfik ve “b akanları” başkente geldi. T utuklu karşı-devrim ciler serbest bırakıldı ve gericiler zaferlerini kutlam aya başladılar. İşgalciler, Mısır o rd u su n u silahsızlandırıp terhis ettiler. Direniş gös­ terecek birim lerin üzerine cezalandırıcı birlikler gönderildi. Üstelik M ısır halkına 9.000.000 £’luk bir tazm in at kabul ettirilecekti. İstanbul Büyükelçisi Lord Dufferin, bağımsızlık m ücadelesinde yer alan la rın ce­ zalandırılm ası işlemini yönetm ek için K a hire’ye geldi. A ralık 1882’de Arabi ve yardım cıları ölüm cezasına çarp tırıldı, fakat A rabi’nin infazı­ nın yeni bir isyan doğurabileceğini fark eden Dufferin b u n u ebedi bir Seylan sü rgü nün e çevirdi. İsyanın altı lideri de Arabi’yle birlikte gön­ derildi. Çok sayıda v a tan îy u n M ısır’d an kovuldu. Asilerin çoğu suçlu olarak alındı ve İngiliz sorgucularca işkenceye tabi tutuldu. Askerî m a h ­ keme çoğunu hapse m a h k u m etti ve uzak vahalara sürgüne yolladı. Lord Dufferin ra p o ru n d a esaret altın daki halkın ihtiyacı olan şeyin bir anayasal düzen değil, dem ir bir y u m r u k olduğunu yazacaktı. Bu ilke gereğince Lord Dufferin, M ısır’da kolonyal bir despotik rejim ve key­ fi bir yönetim inşa etti. Britanya’nın 1883’te, M ısır’ın m u tlak yöneticisi olarak atadığı Binbaşı Baring (Lord Crom er) ise bu rejim in önem li bir temsilciydi.

BRİTANYA YÖNETİMİ ALTINDA M lS IR

(1882-19 14 )

Britanya İşgalinin Süresi Meselesi İngilizler Kahire’ye girdikten birkaç g ü n sonra, Fransa Başbakanı Duclerc, Britanya Dışişleri Bakanı G ranville’e h ü k ü m etin M ısır ile il­ gili niyetini sordu. Granville, bu işgalin geçici olduğu ve M ısır’daki meseleler hallolur hallolm az sonlanacağı cevabını verecekti. Aynı şe­ kilde Britanya devlet a d a m la rı da birlik lerinin M ısır’dan, d ü ze n sağla­ nır sağlan m az çıkacağına d a ir kam u oy una sık sık açıklama yapıyordu. Başbakan Gladstone 1884’te, Avam K a m a ra s ın d a yaptığı söz konusu açık lam alard an birinde, Britanya birliklerinin M ısır’dan çekilm esinin bir g u r u r meselesi o lduğ unu belirtti. Britanya, M ısır’ı ciddi bir uluslararası krize neden olacak şekilde ilhak etm em işti. Fransa’nın böylesi bir ilhaka karşı geleceğinin ve Rusya’nın da onu destekleyeceğinin farkındaydı. Aynı şekilde Türkiye’n in de bu iş­ gale karşı çıkacağı aşikârdı, fakat d o ğru su nu söylemek gerekirse, Fransa ve Rusya M ısır meselesine dahil olmasaydı, Britanya’nın T ü rk iy e’yi çok da önemseyeceği söylenemezdi. 1884’te Fransa, G ranville’den Britanya birliklerinin M ısır’d a n geri çekilm esini talep etti. Britanya da 1888 başların d a bu eylemi zaten ger­ çekleştireceği sözünü verdi.

1885’te F ransa’n ın da baskısıyla, Britanya,

askerlerinin M ısır’dan tahliyesi konusunda İstan b u l’la görüşm elere b a ş ­ layacaktı. Fakat Britanya görüşmeleri m ü m k ü n olduğunca u za tm ış ve M ısır’a biri T ürk diğeri İngiliz olmak üzere iki temsilci gönderm eyi tek­ lif etm işti. 1887 yılına dek bir İngiliz-Türk anlaşm ası tasarlanam ayacaktı. Britanya anlaşm anın yürü rlü ğ e girdiği ta rih te n sonra üç yıl içinde, bu d ö n em de M ısır’ın güvenliği için iç veya dış yeni bir tehlike v u k u bul-

m azsa, bu ülkeden çekilm eyi taah h ü t ediyordu. Bu önkoşul, anlaşm ayı olağan dışı bir şekilde riskli kılıyordu. Bu haliyle bile Britanya an laşm a­ nın, harici ve dâhili bir tehlike d u ru m u n d a , ülkeyi yeniden ilh ak etme garan tisin i kendisine sağlam asını talep ediyordu. Sultan kati suretle a n ­ laşm a taslağına itiraz edecekti. Peki, süper güçlerin an laşm a taslağına tepkisi neydi? 1882’de, Fransa ve Rusya’ya karşı bir savaş hazırlığında olan Alm anya, Üçlü İttifak ola­ rak bilinen ve A vusturya-M acaristan ve İtalya’yı da arkasına aldığı bir em peryalist blok oluşturm aktaydı. Öte taraftan A lm an tehdidi FransaRusya yakınlaşm asını b eraberinde getirecekti. Bu d u ru m d a Britanya “m ük em m el yalnızlık” o larak bilinen politikayı gütm ek için, bu iki blok arasın d a hakem lik rolü oynam ayı deniyordu. İki bloğa da katılm adan, A vrupa siyasetinde egem en hale gelebilmek için, hakem lik rolünü sür­ d ü rü yo rdu . Fakat yine de içten içe Üçlü İttifak ı destekliyordu. Yani Üçlü İ t t i f a k a karşı dostane bir tarafsızlık güdüyorken, Fransız-Rus bloğuna da d ü şm an ca bir tarafsızlık sergiliyordu. Britanya’nın, F ransa’yla a ra­ sındaki ilişkilerin temel çerçevesi A frika’dak i anlaşm azlıklar üzerinden belirleniyordu, aynı şekilde Rusya’yla ara la rın d a k i ilişki ise genel olarak O rta D o ğ u ’daki çelişkiler temelinde çiziliyordu. Alm anya, AvusturyaM acaristan ve İtalya, Britanya’yı m in n e tta r kılarak Mısır işgalini onay­ ladılar. Diğer yandan, Fransa ve Rusya padişaha arka çıkıp, Britanya birliklerin in M ısır’d a n tahliye edilmesini talep etti. Bu ş a rtla r altında padişah Britanya p lanların ı reddedecekti. Nihayetinde hiçbir şekilde bir anlaşm aya varılam adı ve Britanya ordusu M ısır’da k alm aya devam etti. Üstelik M ısır hâlâ O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n bir parçası olarak addediliyor ve Britanya bu ülkedeki güçlerini yakın gelecekte tahliye edeceğine dair güvenceler veriyordu. O cak 1888’de bir Britanya devlet adam ı, Fransız diplom at de Laboulaye’a a ra ların d ak i ihtilafın yalnızca M ısır’d an k ay naklan dığ ını ve Fransızların, Britanya’nın M ısır’da son­ suza k ad a r kalacağına d a ir yanlış bir düşünceye sahip o ld u ğ u n u söyle­ yecek ve İngiltere’de kalıcı bir M ısır işgalini pro g ram ın a dahil etm iş tek bir po litikacının d ahi olm adığını da ekleyecekti. Britanya’n ın ülkeden ayrılm a niyetinin o ld uğu nu ve b u n u n an c a k kesin bir düzen sağlanm a­ s ın d an sonra m ü m k ü n olabileceği ifade ediliyordu. Bu şekilde Britanya, M ısır Meselesi üzerin d e diretmeye devam edi­ yordu. Teknik olarak M ısır’d an çekileceklerini ima ediyorlar fakat pra­ tik o larak da b u lu n d u k ları yerde kalmaya devam etm ek için ellerinden gelen her şeyi yapıyorlardı. 1887’den so nra Fransız ve T ürk diplom atlar

sürekli olarak Britanya birliklerinin M ısır’d a n tahliyesi k o n u s u n u tek­ rarlayıp duracaktı. Britanya ise tü m sözlü ifade biçim lerinde cevaplar veriyor fakat yine de vazgeçmiyordu. Geniş kapsam lı bir değişikliğin m eydana geldiği 1904 y ılına k ad ar da böyle d evam edecekti. 8

N isan 1904’te B ritanya ve Fransa, İngiliz-Fransız İtilafı’n ın b a ş ­

langıcını işaret eden bir dizi anlaşm aya im za attılar. B unların arasın da M ısır ve Fas üzerine, gizli ve açık m addeler ihtiva eden İngiliz-Fransız D eklarasyonu da b ulun m ak taydı. D eklarasyo nu n açık k ı s m ı : “Britanya M ajestelerinin Devleti, M ıs ır’daki politik statü y ü değiştirm ek gibi bir niyetinin olm adığını a ç ık la m ış tır” diyordu (Ö rneğin Mısır Britanya iş­ gali a ltın d a O sm anlı İ m p a r a to rlu ğ u n u n bir parçası olarak k alac ak tır -V. L.). “Fransız C um huriyeti H ü k ü m e ti de kendi payına, Britanya’n ın bu ül­ kedeki eylemlerini, işgalin za m a n sınırını sorgulayarak ya da başka her­ hangi bir şekilde engellemeyeceğini açıklıyordu”(L. C rom er op cit. Cilt II, s.391). Bu sayede Fransa, Britanya’nın M ısır’daki hareket ö zg ü rlü ğ ü ­ nü onaylayarak, karşılığında kendisi de Fas’ta aynı serbesti kazanıyordu. Deklarasyonun gizli maddeleri Britanya’nın M ısır’daki po litik a­ larını değiştirm e ihtim alini tasavvur ediyordu, örneğin M ısır’ı farklı biçimlerde ilhak etme ihtim allerini. Bunun yanı sıra, Britanya’n ın k o ­ şulların zorlaması kaydıyla bunu icra edeceği göstermelik şartı oluştu ­ ruldu. Tabiatiyle şartları her zam an kendileri belirleyebiliyordu. 1904’te M ısır’ın işgali üzerine y ü rü tü len İngiliz-Fransız ihtilafı çözülm üştü. Aynı z a m a n d a M ısır’ın K am u Borçları ve Süveyş Kanalı rejimi an la ş ­ m azlıkları da hallolmuştu.

Süveyş Kanalı Rejimi Süveyş Kanalı rejimi meselesi yirmi yıldan beri Fransa ve Britanya arasında bir çatışma kaynağıydı. Fransa, M ısır’ın ilhakının Süveyş Kanalı’n daki denizyolunu tehlikeye atacağı korkusuyla, uluslararası bir kontrol birliği olu ştu ru lm a sın d a ısrar ediyordu. 1885’de o nun insiyatifiyle, Süveyş K a nalın ın serbest k ullanım ını güvenceye alacak tedbirler üzerinde çalışan uluslararası bir komisyon kurulacaktı. Uzun süren çe­ tin bir m ücadelenin a r d ın d a n komisyon, kan alda serbest dolaşım ı sağ­ layacak bir konvansiyon taslağı hazırladı. Bu sözleşme 29 Ekim 1888’de, Fransa,

Rusya,

Almanya,

Avustıırya-Macaristan,

İtalya,

İspanya,

Hollanda ve Türkiye’nin temsilcileri tara fın d an İstanbul’da im zalandı.

1888 İstanbul Sözleşmesi, “Süveyş D enizcilik K a n a lın ın her zam an, savaşta ve barışta, tü m ticaret ya da savaş gem ilerine b and ıra ayrım ı y ap­ m aksızın açık ve serbest olm ası” şartını getirm işti. Sözleşmeye göre savaş gemileri Kanal Bölgesinde 24 saatten fazla oyalanm ayacaktı. Dolayısıyla Britanya d onanm asını Süveyş Kanalı sınırların da tu tm a fırsatınd an m a h r u m kalacaktı. B un un yanı sıra Sözleşme, yine Britanya’nın çıkarla­ rını etkileyecek olan, K anal Bölgesinde ta h k im a t yapılanm alarını, askerî birlik k o n u şland ırılm asın ı ve m ü h im m a t depoları k u ru lm a s ın ı yasaklı­ yordu. Britanya Devleti 1888 Sözleşmesine karşı çıktı ve o n u n pratik uy­ g u lam aların ı engelleyebilmek için elinden geleni yaptı. H a tta sonu nda Sözleşmeyi im zaladığında, im zasını geçersiz kılacak ve Sözleşmeye katıl­ m am a a n lam ın a gelebilecek bir çekince form üle etti. Ancak 1904 yılında İngiliz-Fransız ilişkilerindeki genel düzenlem elerden sonra bu çekince kaldırılabildi, Britanya 1888 İstanbul Sözleşm esine gerçekten dahil oldu ve y ü rü rlü ğ e koyulm asına rıza gösterdi. Uluslararası politik d u ru m d a M ısır’ın k o num un a dair bu kısa özetten so nra Britanya’nın 1906 yılında Sina Y arım adasını işgal ederek Mısır bölgesinin to p rak larına kattığım b elirtm ek gerekir. Bu olay, Babıali k an a d ın d a n nafile itirazlar yüksel­ m esine neden oldu ve F ransa’nın artık m ü d ah il o lm am asın d an ötürü, Britanya Süveyş K a n a lın ın savunm ası için bir alan ve yaklaşan dünya savaşında Filistin'e saldırabileceği bir sıçram a tahtası yarattı.

M ı s ı r ’ın M ali D u r u m u S o ru n u 20 Eylül 1882’de Britanya birlikleri K a h ire’ye girer girmez, F ransa’yı M ısır’ın mali d u ru m u n d a k i İkili K ontrol’ü n sona erdiğine d a ir bilgi­ lendirdi. M ısır üzerinde bütünüyle bir egemenlik k u ra m a d ığ ı için, Fransız mali kontrolörlerin Britanya yetkilileri ile birlikte varlık göster­ mesine izin vermek istemiyordu. Bunun yerine Fransa’ya K am u Borçları Kom isyonu başkanlığını önerdi. Fransa ise “Fransa’nın

asaletinde

K ontrol’ü n kaldırılm asına d enk olarak, kasiyer gibi pozisyonu kabul et­ m ek y o k tu r” diyerek reddetti (L. C rom er Cilt I, s. 340). M ısır’ı ele geçirdikten sonra Britanya, burayı kendi sanayisi için bir p a m u k merkezine d ö n üştürm ey e başladı. B unun için, Britanya’nın M ısır’daki masrafları ü stlenm ekte oldukça gönüllü davrandığı geniş öl­ çekli sulam a kanalı inşaatları gerekliydi. Dahası, Britanya M ısır’a taz­

m inat ödem esi için baskıda bulunuyordu (İskenderiye’deki askerî o pe­ rasyonlar sırasında oluşan zararlar için B ritanya’ya yapılacak ödeme). Sonuç olarak, Mısır bütçesini açıksız bir vaziyette dengeleyemiyorlardı. Bu s o ru n ları çözmek için Britanya, temel m addeleri aşağıdaki gibi olan bir finansal tedbir planı oluşturdu; 1) tahsis edilmiş ve edilm em iş gelirin bir kısm ının likiditasyonunu öngören yasanın feshi; tahsis edilmiş gelir fazlasının M ısır bütçesine transferi 2) önceki kredilerin ödem esinin kısmi ya da geçici olarak d u r d u r u l ­ ması 3) M ıs ır’a yıllık yüzde 3 faizle 9.000.000 £’luk yeni bir kred in in tahsisi 4) devlet ve Hidiv m ülklerini satma hakkı 3) M ıs ır’daki yabancı sakinlerden vergi alm a hakkı. Tabi Britanya’nın bu planı Mısır kreditörlerinin onayı olm aksızın sürdürm esi olanaksızdı. Aynı şekilde Fransa da kati surette bu tedbir­ lere itiraz etti. Bu yüzden Britanya sonrasında, Mısır Kamu Borçları üzerine Londra’da yapılacak bir konferans teklifinde bulundu. 1884 yılında Tem m uzdan 1iylüle kadar süren konferansta bir sonuca varıla­ madı. fa k a t M art 1883 e k ad ar süren uzun görüşm elerden sonra Lransa, Britanya planlarını, yeni kredilerin uluslararası bir garantisi olması ko­ şuluyla - ö r n e ğ in Fransa'ya krediler üzerinde kontrol hakkı ta n ıy arak kabul edecekti. 18 M a rt 1885’te Londra’da, Mısır Kamu Borçları üzerine uluslararası bir sözleşme im zalanacak ve Britanya’nın talepleri karşılanm ış olacaktı. Fakat F ransa’nın ısrarı üzerine sözleşmeye şu koşul da eklenecekti: eğer Britanya üç yıl zarfında M ısır’da bütçe denkliği sağlayamazsa, Mısır m âliyesinin donelimi uluslararası kom isyonun kontrolüne geçecekti. Bu şart Britanya için oldukça tehlike arz eden bir d u ru m d u ve bu yüzden Mısır mâliyesini bir düzene sokm ak için elinden geleni yapacaktı. Bir kur reform u gerçekleştirmiş (1885); öşür ve haraç to p rak la n ayrım ını kaldırıp vergileri artırm ış, devlet yönetim indeki birçok birim i, özellikle kamusal eğitim m asraflarını keserek, ekonom ikleştirm işlerdi. Böylece dolaylı vergilerin oranı b ariz bir şekilde arttı. 1888 itibariyle sonuç, Britanya’nın Mısır bütçesini ayarlamış ve F ransa’yı M ısır’ın mali m ese­ lelerine m üdahale etmek için bir gerekçeden m a h r u m b ırakm ış olduğu yönündeydi.

Britanya M ısır’ın m ali d u ru m u n u güçlendirerek, 1890’da K am u Borçlarını tahvile d ö n d ü rd ü ve faiz oran la rın ı devlet borçları seviyesine indirdi. 1904’te İtilaf anlaşm ası im zalan dığ ınd a, Fransa borçların d ö ­ n ü ş tü rü lm esin e rıza gösterdi ve Mısır g ü m r ü k daireleri ve dem iryolları ü stü n d e yabancı k ontrolünü n, borçların ö d enm esin de k u llanılan gelir­ lerin tasfiyesi, Mısır bütçesini iki bölüme ay ırm a pratiğinin askıya alın ­ ması, Caisse de la Dette (K am u Borçları K om isyonu -çev.) fonksiyonları­ nın değiştirilm esi gibi Britanya m akam ları tara fın d a n a lm a n tedbirleri destekledi. 1898’de Britanya M ısır Ulusal B ankas’nı k u rdu. Fakat ism in e rağ­ men b a n k a ulusal değildi, M ısırlılara ait olm ayan özel bir Britanya bankasıydı. Diğer Britanya b a n k a la rın ın aksine bu bankaya m erkez b a n ­ kası fonksiyonları atfedilm işti. Mısır b a n k n o tla r ı basmış ve t ü m M ısır h ü k ü m e tle rin in parasını gözetmişti. M ısır K am u B orcu ndan alm a n gelirler düzenli bir şekilde kasaların a akm aktayd ı. Toplam borç m ik ­ tarı da 100.000.000 £ seviyesinde sabidendi. Yabancı kreditörler yılda 4.500.000 £ ödeme alıyordu. B unun y a n ın d a Mısır, Babıali’ye yıllık 600.000-700.000 £ arası haraç ödüyordu. Bu haraç da T ü rk le rin k re ­ dileri için bir tem inat o lu ştu ru y o r ve A vrupalı tefecilerin cebine g id i­ yordu. M ısır yabancı bankerlere toplam da, ilkin bütçenin y üzde 50’sine s o n ra d an da 30’ıına tekabül eden yıllık 5.00().00()£’un üze rin d e ödem e yapıyordu.

Britanya’nın M ısır’daki iktisadi Politikası M ıs ır’da, Britanya b an k a la rı ve onların temsilcileri tara fın d a n sür­ d ürü len iktisadi politika, Britanya finans kapitalinin (mali sermaye) bir yandan M ısır’ı tefecilik araçlarıyla bütünüyle söm ürm ek, diğer y andan da kendi sanayisi için bir p a m u k üssüne d ö n ü ştü rm e k için attığı a d ım ­ ları yansıtıyordu. Bu d u ru m , ekonom ik önlem lerde ve ayrıca Britanya işgali süresince yabancı sermaye y atırım ların ın sergilediği eğilimlerde gözlemlenebilir. Süveyş Kanalı Şirketininkiler yeni sermaye yatırımları işgalin ilk yılla­ rında görece düşüktü. 1883-1897 arasında 6.600.000£ civarındaydı. Fakat sonra keskin bir artış gösterecekti. 1907 ekonom ik krizini önceleyen 18971907 finansal patlaması esnasında Mısır’daki yabancı sermaye yatırımları 73.5()0.000£ gibi m uazzam bir rakam a ulaşacaktı. Krizden sonra ise yeni­ den azalacak ve 1907-14 arasında 13.000.000£ civarına inecekti.

Sanayi yatırım larının o ranı öte yandan, önem siz sayılabilecek ölçü­ deydi. 1883-97 arasında toplam yatırım ın yüzde 2 9 u civarındaydı ve patlam a yıllarında ise (1897-1907) daha da azalarak 9,3 oldu. Peki, bu m u azz am m iktarlard aki yabancı sermaye nereye harcanm ıştı? Temel olarak ticarete, bankalara, m ortgage b an k a la rın a, arazi şirketlerine ve kam u hizm etlerindeki imtiyazlı girişimlere. 1914 için sunulan hesapla­ ra göre, 210.000.000£’u n (M ısır’daki toplam yabancı sermaye y a tırım ­ ları) 166.300.000’i ya da diğer bir değişle y üzd e 79’u üretken olm ayan yatırım lara (kamu borcu, ipotek ve bankalar), 26.500.000’i ya da yüzde 12,6’sı ulaşım ve ticarete ve yalnızca 10.500.000’i yani yüzde 5’i sanayi ve inşaata harcandı. M ısır’d aki yabancı sermaye aşikar bir biçim de tefeci karakterliydi ve M ısır’ın üretici güçlerinin gelişimini teşvik etm iyordu. P am uk yetiştiriciliği M ısır ekonomisinde, Britanya kapitalistlerinin ve işgal otoritelerinin ilgilendiği yegâne daldı. İşgal süresince, M ıs ır’daki bü tü n yaşam tek bir am aca kilitlenmişti: Britanya sanayisi için h a m p a­ m uk üretim i. P a m u k yetiştirime niyetiyle Britanya otoriteleri geniş çaplı sulam a iş­ leri y ü rütüyo rdu . 1890-1914 dö nem inde birçok baraj ve sulam a ağı inşa edilm işti, bilhassa 1912’deki eklemelerle 2.300.000.000 m etrekü p suyu tu tm a kapasitesindeki eski Aswan Barajı (1902). Bütün yıl su lam a siste­ mi Aşağı M ısır’a ve ayrıca O rta M ısır’a yayıldı. B unun bir sonucu olarak, ekilmiş top rak m iktarı 1877’de 4.472.000 fe ddandan 1913’te 5.503.000 feddana yükseldi. Pam uk üretim i Britanya sermayesi tarafınd an hem en hem en tekelleştirilm işti. Temel pam u k üreticileri Mısırlı fellahlardı. Pam uğun b ü y ü k bir bölüm ü, fellahlar ta ra fın d an işlenen küçük arazilere ekiliyordu, fakat toprağın önemsiz bir m ik ta rı onlara aitti. 1914 yılında örneğin, bü tü n arazilerin yüzde 44’üne tekabül eden 2.397.000 feddan arazi 12.500 t o p ­ rak b eyine aitken, yalnızca 1.954.000 feddan yani yüzde 35,8 arazi (on fedanda k ad ar toprağın sahibi) 1.491.000 köylünün payına düşüyordu. Köylülerin topraklarını parselleme işlemi an id en ivme kazandı. Yirmi yıl içinde (1894-1913) beş feddandan az toprağa sahip köylü sayısı üçe katlanm ıştı. Mısır p am u k plantasyonlarının büyük çoğunluğu d o ğ ru ­ dan ya da dolaylı olarak yabancı sermaye ta ra fın d an kontrol ediliyordu. 1910’da yabancılar özel m ülikyette bulunan t ü m arazilerin y üzde 13’üne denk gelen 700.000 feddan araziye sahipti. Oysa yabancıların kontrolü

altında olan yerler yalnızca k endi m ülkleri değildi. Dolaylı olarak, ipo­ tekler aracılığıyla arazilerin yüzde 27’si m ortgage b ank aları ve şirketler ta ra fın d a n rehin tutuluyordu. Sulam a sistemi, p a m u k lu sanayide Britanya egem enliğinin a n a h ta r etm eniydi. Başlıca barajlar ve ana kanallar M ısır halkına m a s ra f edile­ rek inşa edilm işti fakat İngiliz müfettişler ta ra fın d a n kontrol ediliyordu. Saçaklanm ış perifer k analları ve arazilere su ted arik eden d a r su yolla­ rı, ana kan a lla rd an gelen suyu dağıtıyordu. Periferik sulam a ağı İngiliz özel sulam a şirketleri ta ra fın d a n yapılmıştı ve kullanım ları karşılığında p a m u k yetiştiricisi fellahlardan b üyük m eblağlar alm ıyordu. Britanya k ontrolün de olan yalnızca to p rak ve su değildi, temel p a m u k ipliği işle­ me ve tem izlem e sanayisi de öyleydi. P a m u k trenlerle, nehirler ve kanallar bo yu da teknelerle ve benzeri yöntemlerle taşınıyordu. M ısır’ın içlerinden İskenderiye’ye p a m u k taşı­ yan b u h a rlı gemi hatları da İngilizlere aitti. Başlıca dem iryolları Mısır devletine aitti ama kontrolü yine İngiliz m üfettişlerin ellerindeydi. Dahası, Britanya ve bazı Fransız şirketleri perifer için bir dizi d a r a ra­ lıklı dem iryolları inşa ettiler ve pam u ğu içlerden ana yollara b u ra d a n da İskenderiye’ye aktardılar. Bütün p a m u k ticareti de, harici ve dahili, İngilizlerin elindeydi. M ıs ır’daki b a n k a la rın ın , iç ve dış ticarete k red i­ ler sağlayan p am u k d e p a rtm a n la rı vardı. P a m u k alımı yerel tüccarlar ta ra fın d a n yapılıyordu, b u n la rın da tü m ü ilgili Britanya b a n k a la rın ın ve ihracat şirketlerinin temsilcileriydiler. Aynı şekilde ihracat işlemle­ rin in de neredeyse t a m a m ı İngilizlerin k o ntro lü altındaydı. M ısır’dan Britanya’ya olan taşımacılığı Britanya b uharlı gemi hatları gerçekleştiri­ yordu. İskenderiye p a m u k pazarı İngilizlerindi. Diğer bir deyişle p am u k en düstrisinin, ekim den işlenmesine ve ihracına, bü tün m ekan izm aları İngiliz kapitalistlerin ellerinde yoğunlaşmıştı. M ısır adeta bir tek ekin ülkesine d ö n üşm üştü. P am u k tarlaları 1879’da 495.000 fe d dan dan 1913’te 1.723.000’e çıkmıştı. Bu sürede, eki­ lebilir alanlardak i önem li genişlemeye ra ğ m e n p a m u k üre tim in e ayrılan to p rak la r yüzde 11,5’ten 22,5’e çıkmıştı. 1910-14 arasında pam u k , to p ­ lam ta rım s a l ü re tim in y üzd e 43’üne ulaştı. İhracatı ise 1884’te 3.500.000 k an ta rd a n , 1913’te 7.400.000 kantara çıktı ve M ısır ih rac atın ın yüzde 85’ine tekabül ediyordu. İngiliz yetkililer p a m u k ekim ini geliştirip diğer tü m tarım s a l dalları boğ m u ştu . 1879-1913 arasınd a buğdayın o ra n ı y ü z ­ de 20,6’d a n 16,9’a, a r p a n ın k i ise 11,1’den 4,8’e düştü. 20. yüzyıl başla­ rın d a M ısır tahıl ve un ithal etmeye başlayacaktı. Ayrıca şeker kam ışı ve

keteni de benzer bir süreç bekliyordu. 1883 yılın d a M ısır’da tü t ü n ekimi yasaklandı ve bu sayede b ü tü n topraklar p a m u k ekim ine d ön ü ştü rü ld ü . M ısır’ın t ü tü n fabrikaları, Türkiye ve B alkanlard an ithal edilen t ü t ü n ­ lerle işletilecekti. İngiltere, M ısır sanayisinin gelişiminin ö n ü n ü kesmişti. P a m u k te­ m izlem e ve bir ölçüde de m adencilik endüstrisi yegane istisnalardı. P a m u ğ u n endüstriyel işlenmesi, liflerin to h u m la rd a n ayrılması, güya e k o n o m in in yararına h em en oracıkta gerçekleştiriliyordu, fakat geriye kalan b ü tü n evreler Brtianya’da yapdıyordu. D ünyadaki en iyi p am u ğ u yetiştiren ve dünya ü re tim in d e ikinci ya da üçüncü sırada olan Mısır, dahası p a m u k diyarı olan M ısır tek bir p am u k fabrikasına sahip değil­ di ve ürettiği p am uğu n ta m a m ın ı Britanya başta olm ak üzere, dışarıya ihraç ediyordu. İşin d ah a da vahim yanı, p a m u k diğer ülkelerde işlen­ dikten so n ra Mısır pazarlarına hazır ü rü n ler olarak giriyordu. M ısır tek başına Britanya sanayisinin ihtiyaç duyduğu h a m p am u ğu n üçte birini karşılıyordu. Enerji mühendisliği ülkelerin sanayileşmesinde oldukça önem li bir role sahiptir. M ısır’da k ö m ü r yatakları yolcu ve böyle bir d u r u m d a su enerjisi hayati bir öneme sahip oluyordu. M ısır barajları hidroelektirik santralleri inşa etmek için bir dizi fırsat sunuyordu. 1902 yılında eski Aswan Barajında bir enerji istasyonu k u rm a projesi oluşturu ldu , fakat maalesef planlanm a aşam asını geçemedi. M ısır’ı esas m etropol ülke­ nin tarım sal ve ham m adde sağlayan bir eklentisi gibi tu tarak Britanya, M ısır’ın endüstriyel gelişimini kendisi için kârlı olmadığı gerekçesiyle um ursam adı.

M ısır’ın Devlet Yapısı (1882-1914) 1882

yılında Mısır bir Britanya sömürgesi haline gelmiş olm asına rağ­

men 1914’e kadar uluslararası statüsünde herhangi bir değişiklik olm aya­ caktı. Em peryalistler arasınd aki çekişmelerden ö tü rü Britanya, M ısır’ın ilhak edildiğini d u y u rm a k ta n ya da ülke ü zerinde bir hamilik k u r m a k ­ tan im tin a ediyordu. Resmî olarak ülke hâlâ O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n bir parçası olarak görülüyordu ve Britanya sadece “geçici bir işgal g ü c ü ” olarak hareket ediyordu. H idiv ’in başkanlığını yaptığı önceki ik tid a r organları varlığını s ü r­ d ü rm ü ş ve h ü k ü m etin dizginleri 1892 yılm a k adar Tevfik’in elinde ol­ muştu. O n u n ölüm ünden sonra, yerine M ısır’ı 1914 yılına k adar yönete­

cek olan oğlu II. Abbas H ilm i geçecekti. H idiv Abbas yön etim in d e altı bak an lı bir kabine kuru ldu . Hidiv, 1 Mayıs 1883’te iki meclis binası, bir Yasama Konseyi ve bir Meclis-i U m um i inşa ederek anayasayı resmen ilan etti. Yasama Konseyi o tu z üyeden oluşuyordu. Bu üyelerin on dördü atanm ıştı, diğer on altısı ise İl Meclisleri ta ra fın d a n seçiliyordu. Meclis-i U m u m i n in ise tü m b a k a n la r dahil, Yasama K o nseyin in otuz üyesi ve ayrıca aşırı derecede valıklı k ırk altı delegeden oluşan seksen iki üyesi vardı. İki daire de iki yılda bir bir araya gelirdi. Yasama yetkisine sa­ hip değillerdi, yalnızca h ü k ü m e t tara fın d an gönderilen hesaplar ü z e rin ­ de tartışıyorlardı. Üstelik k a ra rla rın ın bir bağlayıcılığı yoktu. Meclis-i U m u m i n in onayı da yalnızca do ğ ru d a n vergilerin takd im i sırasında ge­ rekiyordu. Diğer hiçbir meselede Yasama Konseyi ve Meclis nü fu z sahibi değildi. Kabine ve Hidiv’in kendisi de aynı d u rum dayd ı. Aslında, herkesin bildiği gibi M ısır’daki ik tid a r İngiliz idarecinin elindeydi. Bu idarecinin gösterişli bir unvanı yoktu ve adı yalnızca Brtianya temsilcisi, başko n­ solosu ya da başvekili o larak geçiyordu fakat gerçek otorite o n u n ellerindeydi. Britanya işgal ordusu tara fın d an desteklenerek m utlak ik tidarını Mısır ü zerind e kullanıyordu. 1883’ten 1907’ye k adar Başkonsolos, Caisse de la Dette (Kamu Borçları Komisyonu) Britanya delegesi olan ve artık Lord C ro m er olarak anılan Binbaşı Baring idi. C rom er rejimi olarak da bilinen kolonyal yasaları, M ısır Devleti adın a ta m a m e n zayıflık işareti ve M ısırlılar için de hu ku k su zlu k an lam ın a gelmekteydi. M ısır’da, Britanya finans kapitalinin dik tatö rlü ğ ü n ü inşa etm iş ve Mısır ulusal bağım sızlık hareketini acımasızca bastırm ıştı.

Ulusal Hareket. M u h am m ed Abduh. Abdurrahman El-Kevakibi. Mustafa Kamil Arabi isyanının seksenlerde b o ğ u lm asın d an sonra, M ısır’da örgütlü bir ulusal hareket oluşmadı. Hareketin çekirdeği dağıtıldı ya da yer altı­ na indi. Üstelik ele geçirilen gerillalara cezalar yağdıran olağanüstü hal m ahkem eleri de hâlâ faaldi. Fakat doksanlarda, M ısır’daki ulusal örgüt ve topluluklar yeniden belirdi ve Mısır ulusal burjuvazinin ideologları faaliyetlerini yenilemeye başladı. Bu yıllarda Mısır burjuvazisi, herhangi bir hareketliliğin Britanya ta ra fın d an derhal bastırılacağını d ü şü n d ü ğ ü için, kitlesel bir halk h a ­ reketi ihtim aline in anm ıyordu. Bunun y anında, burjuvazinin bir kısmı,

M ısır’ın geleceği için m ücadeleyi İngiliz işgalcilere ihbar ediyor ve b unu bir “l ü t u f ” olarak görüyordu. Yine de M ısır burjuvazisi yegane am acı­ nın, reform lar ve M ısır’daki yaşam ın d ön ü ştü rü lm esi için, savaşmak oldu ğu nu düşünüyordu. Bu hâletiruhiyenin en parlak temsilcileri, M ısır’da İslam refo rm u te ­ m ellerini hazrılayan M u h a m m e d A bduh ve takipçileriydi. A b d u h 1849 yılında köylü bir ailede dünyaya gelmiş ve so n rasınd a El Ezher’de eğitim almıştı. 1872’de kendisini etraflıca etkileyecek olan C em aleddin Afgani ile arkadaş oldular. A bduh, Arabi isyanında yer aldığı için M ısır’d a n k o ­ vuldu ve bir m üddet Beyrut, Paris ve T un us’ta yaşadı. 1889’da M ısır’a geri d ö n d ü ve 1899’da da Britanya otoritelerinin de desteğiyle M ısır M ü ftü lüğ üne atandı ve bu sayede bölgenin en yüksek dinî u n v an ın ı edindi. 1905 yılında da vefat etti. Öğretileri, 1898 yılında R idah Paşa ta ra fın d an k u rulan ve İslam reform unun temel yayın organı halin e gelen El-M enar (Fener) dergisince yayıldı. A b d u h ve İslam reform cuları feodal beyler ve onlarla bağlantılı M üslüm an ruh ban sınıfın politik ve ideolojik egemenliğine karşı savaş­ tı. Abdu ve takipçileri, bu g ru bu İslam’ı “b o zm ak la” suçluyor ve onları Mısır’ın geri kalm ışlığının ve esaretinin m üsebbibi olarak görüyorlardı. Ö zgün ve gerçek bir d in tasviri yaparak, İslam ’ın canlandırılm ası çağ­ rısında bulunuyorlardı. Esasında, dinin burjuva ilişkilerine eklem len­ mesini destekliyorlardı. Bir m üftü olarak A bduh yayınladığı bir fetvayla faizle p ara borç verilmesini onaylamıştı. Batılı kapitalist m edeniyetin benim senm esin in ve Arap ülkelerine, a y d ın lan m an ın ve teknik bilginin yayılm asının avukatlığını yapıyordu. Hakiki İslam’ın bilimle bağdaş­ maz olm adığı hissindeydi. Temel burjuva h a k la r ın ın ve ayrıcalıklarının, dem o kratik bir din olarak addettiği İslam’ın ilkeleri temelinde o n aylana­ bileceği çağrısında bulundu. A bd uh ve M üslüman re fo rm c u la rın e y le m le ri,M ıs ırM ü s lü m a n la n n ın ahlak ve davranışlarında, d ü ş ü n m e biçim lerinde ve M ısır’da s o n ra d an gelecek b ü tü n sosyal ve politik gelişmelerin ü stü n d e derin izler b ıra k a ­ caktı. Fakat o zam anlar reform cuların eylemleri M ısır’da e k o n o m ik ve kültürel bir yenilenme ve ayrıca politik m ücadelenin reddi olarak y o ­ rum lan a cak tı. Tarafsızca dü şü n en İslam re fo rm cu ların ın gerici yönle­ rinde saklı olan bu reddiye, M ısır’da ulusal bağım sızlık h arek etin in ge­ lişimini engellemişti. Arap milliyetçiliğinin fikirleri ve temelleri İslam reform hareketiyle geliştirdiği yakın bağlarla yükseliyordu. M u h a m m e d Abduh ve ta k i p ­

çileri, O sm an lı İm p a r a to rlu ğ u n u n Arap n ü fu s u Türkleştirm esine karşı dirençli olm a çağrısında bulunuyor, M ü slü m a n h alk ın tarih in d e ö n e m ­ li bir yer teşkil eden klasik A rap ça’nın can la n d ırılm a sın ı savunuyor ve Arap u lu su fikrin in ö n c ü lü ğ ü n ü yapıyordu. Fakat bu fikir, M ü slü m a n reform cuların değil de A rap m illiyetçiliğinin babası olarak kabul e d i­ len, Suriye kökenli Arap gazeteci A b d u rr a h m a n el-Kevakibi’n in çalış­ m a la rın d a tam olarak temsil ediliyordu. Kevakibi 1849 yılında H a le p ’te doğm uştu. Gençlik yılların da Bustani ve C em aledd in el-Afgani’n in öğ­ retilerinden etkilenmişti. T ü rk yetkililer onu, O sm anlı y ö n e tim in in bozulm uşluğu ve zorbalığına d a ir açık ith a m la rın d a n dolayı hapse atmıştı. 1898’de serbest bırak ıld ığın da doğduğu top rak la rı terk edip 1903’te a n ­ sızın öleceği Kahire’ye yerleşmişti. A b d u rr a h m a n Kevakibi M ısır’da iki kitap yayınladı. Taba’i el-İstibdad (T iran lığm Özellikleri) M ısır basınında yayınladığı m akalelerin yeni­ den (genişletilerek) bir basımıydı. Diğer kitap U m m el Kura (Kentlerin Anası), M ek ke’n in K u r a n d a belirtilen isim lerinden biri, Arap bir halife ve M ekke merkezli bir A rap devleti k u rm a s o ru n u n u çözen M ü slü m a n bir m eclisin hayalî faaliyetlerinden oluşuyordu. Bu kitabında, Kevakibi fakir ve m ülksüzler adına tiranlığa saldırm aktadır. Fikirleri ve tartışm a sistemi, 18. ve 19. yüzyıl Fransız ve İtalyan aydınlanm acılarıyla birçok ortak noktaya sahipti. Skolastik teolojiyi ve din î fanatizmi yeriyor, d e ­ mokrasi öğütleri veriyordu ve b u n ların y a n ın d a tek bir Arap devleti k u ­ rulm ası çağrısında bulunuyordu. Fakat Kevakibi de İslam’ı idealleştirm e eğ ilim inden bağımsız değildi. Öyle ki, çalışm alarınd a din ad a m la rın a ve Pan-İslam izm e övgüler yağdırıyordu. Kevakibi ve arkadaşların ın gö­ rüşlerindeki bu noksanlığa rağmen, bu seçkin filozofun faaliyetleri k u ş ­ kusuz ilerici bir öze sahipti. Dahası bu kişiler, ulusal bir rönesansın ide­ olojik tem ellerini o lu ştu rdu lar ve Arap ülkelerindeki ulusal bağım sızlık hareketlerine yükseliş k a z a n d ıra n etm enlerin başını çektiler. Kültürel canlanm a (edebiyat ve basındaki) ulusal bağım sızlık h a re ­ ketinin k ab a ran dalgasıyla kol kola ilerliyordu. Bu hareketin politik te­ melleri, ulusal örgütlenm e ve politik mücadelede öncü bir rol oynayan, gazeteci ve aydın, seçkin Mısırlı vatansever M ustafa Kamil ta ra fın d a n atılmıştı. Yetenekli bir avukat olan Mustafa K am il 1874’te K a h ire’de, bir do k to ru n oğlu olarak dünyaya geldi. 1891’de h en ü z öğrenciyken, b ir genç milliyetçiler grub u örgütledi. Kamil eğitim ini tam a m la m a k için gittiği Fransa’da, İngilizlerin M ısır’d a n kovulm asını savunan kitapçıklar ya­ yınlayacaktı. Bu kitapçıklar, Britanya’nın kolonyal po litikalarına karşı

olan Fransız k am u o y u n u n ilgisini uyandırdı. Bu yüzden Fransız bası­ n ın d a m akaleler yayınlam asına ve politik bağ lan tılar gerçekleştirmesine im k a n tanıdı. Fashoda k a h r a m a n ı Albay M arch an d ile, Fransız kolonyal yazar Leon Daudet, Pier Loti ve Britanya’ya karşı m ilitan risaleler y ayın­ layan ve M ustafa K am il’i yaşlanıncaya dek savu nan yazar Juliette Adan ile arkadaş olmuştu. M ustafa K am il’in F ransız kolonyal yazar ve politikacılardan oluşan bu grupla tanışıklığı şans eseri değildi. Üstelik za m a n ın M ısır burju v a­ zisinin h alk hareketinin g ü cün e ve potansiyeline karşı duyduğu in a n ç ­ sızlığı d a paylaşıyordu. Emperyalistler arası, özellikle Fransa ve Britanya arasındaki, çekişmelerden yararlan arak ulusal bağımsızlığa erişm e u m u ­ dunu taşıyordu. Tüm direncini ve çabasını bu am aca adamıştı. M ustafa Kamil ayrıca a y d ın lan m an ın ve ulusal fikirlerin propagandasının, özel­ likle İngiliz-Fransız ih tilafın dan faydalanm a tak tik lerinin geçersizliği ispat edild ik tan sonra, M ısır’ın bağımsızlığı için mücadele araçları ola­ rak kullanılabileceğine inanıyordu. Fashoda’daki operasyonlar cesareti­ ni d erind en yaraladı ve Fransız arkadaşlarına, M ısır’ı desteklemektense Britanya’yla bir olmayı seçen Fransa’dan ö tü rü hayal kırıklığına uğra­ dığını yazacaktı. 1898’de Kahire’de ulusal bir okııl açtı ve 1900 yılında da Le-Lizera (Sembol) gazetesini devralıp ve burada sadece Britanya’nın Mısır p olitiklarını değil t ü m em peryalist güçlerin eleştirisini yapmaya başladı. Yazılarında, G üney A frika’daki Britanya politikalarına, Fas’taki Fransa politikalarına ve Ç in ’deki Alman politikalarına şiddetle sald ırı­ yordu. Bu esnada da Hidiv II. Abbas Hilmi ile dostluk kurm aya çalışı­ yordu. Hidiv, M ustafa Kamil ile aynı yaştaydı. 11. Abbas hidivlik m a k a m ın a on sekiz yaşında çıkmıştı ve yaşının genç olm asına nazaran, İngilizlerle birçok çatışmayı beraberinde getirecek bağım sız bir politika izlem enin yollarını b u lm ak için gayret sarfediyordu. 1893’te başa geçtikten kısa bir süre sonra Arabi kabinesinde bulunan Mustafa Fehmi Paşa’yı bakanlık görevine yeniden atadı. Lord Cromer, H idiv’i bu kararın d an ö tü rü p r o ­ testo etti ve onun yerine İngiliz yandaşı bir aday önerdi. 1894 y ılınd a II. Abbas H ilm i, Kitchener’in serdar (başkom utan) olarak atan m a sın a iti­ raz edince yeni bir çatışma baş gösterdi. İtirazlara kulak veren olm adı ve Kitchener serdar yapıldı, fakat İngilizlerle arasınd aki ilişki b ozulm uştu. 1904

yılında II. Abbas Hilm i, Mustafa Kam il ile arkadaş olm uş ve

onun faaliyetlerini destekler olm uştu. Aynı yıl bu dostluk Lord C ro m e r’in ilgisini u yan dırdı ve M ustafa Kamil ile ilişkilendirilebilecek illegal yazın

ve m ateryal bulabilme u m u duy la H idiv’in sarayında bir aram a yapılması em ri verildi. M ustafa K a m il’in H idiv’le d o s tlu ğ u n u n dışında o n u n T ürk Sultanı A b dü lh am id ile olan arkadaşlığından da u m udu vardı. Kamil, Fransa’n ın H idiv’e ihanet edeceği ve bu y ü zd e n dış desteğe ihtiyaç duy ­ d u ğ u n d a Türkiye ve A vrupa’daki m üttefikleri A vusturya-M acaristan ve A lm anya’ya bağlı olabileceği yönünde akıl yü rü tü y o rd u . M ustafa Kamil M ısır’ın ta m bağımsızlığını istemiyordu, aksine propagandasını yaptığı P an-İslam izm doktrinleri ışığında O sm anlı İm paratorluğu ile yeniden birleşme taraftarıydı. 1904’te Sultan ona paşa u n v an ı verecekti. Sultan’la yakınlaşm a politikası da h erhangi bir fayda sağlamayacaktı.

Denşavay Hadisesi (13 Haziran 1906) 1905

yılına kadar M ustafa Kamil Paşa propaganda, ayd ınlanm a ve

çeşitli diplom atik görüşme eylemlerini sınırlandırdı. O esnada M ısır’da kitlesel bir ulusal hareket de mevcut değildi. B unun olması için 1906 yılı, yani Asya kıtasının uyanış çağı beklenecekti, bölgedeki uluslararası genel trendle bağlantılı olarak, Rus d ev rim inin etkisiyle (1905-07) M ısır dahil Doğu’da bir dizi burjuva d em o kratik hareket yükseliş gösterecekti. Denşavay hadisesi Mısır ulusal bağım sızlık h arek etin in

gelişi­

mini kışkırttı. Denşavay, Nil Deltasında Tanta şehri ken a rın d a k ü ­ çük bir köyün adıdır. Sıcak bir yaz gü nü olan 13 H aziran 1906’da, bir grup Britanya subayı güvercin avlamak için köye doğ ru yola çıkm ıştı. Subaylar böylesi bir aktivitede alışılageldiği gibi ekinleri ezmiş ve buna kızan fellahlar da onlardan, tarladan çık m aların ı istemişti. İngilizler de cevap olarak ateş açarak birçok köylüyü yaralam ış ve çıkan çatışm ada köylüler de o d u n d an yapılm a aletlerini k u llan m ıştı. Subaylardan biri hafifçe yaralan ınca onu tren istasyonuna g ö tü rm e kararı verilmişti. O g ün kü hava sıcaklığının 42 derece olduğu t a h m in ediliyordu ve bu sı­ cak g ü n d e subay, yolda güneş çarpması sonucu ölm üştü. Üstelik, ölüm sebebi bir d oktor ta ra fın d an da onaylanacaktı. Hal böyleyken Denşavay köylüleri subayın ölü m ü n d en sorum lu tutuldular. Dahası hem en tu tu k ­ lanıp yargılanacaklardı. Köylülerden dördü id am cezasına, do kuzu ağır hapis cezasına ve diğerleri de k am çılan m a cezasına çarptırıldı. Denşavay infazları M ısır’da oldukça ciddi tepkilere n eden olacaktı. Gösteriler ve protesto yürüyüşleri b ü tü n ülkeye yayıldı. M ısır b asınında öfkeli yazılar ve Denşavay şehitlerinin o n u r u n a şiirler yayınlanıyordu. Ü lk en in dört bir y an ın d a halk hapse gönderilenlerin affedilmesini talep ediyordu.

Denşavay rezilane bir hadiseydi ve so n u n d a İngilizlerin u zlaşm ak zo ­ ru n d a kalacakları uluslararası sonuçlar do ğu rdu. 1907’de köylüler affe­ dildi. Lord Crommer, “İngiltere’nin en kötü d ü ş m a n ı” olarak ta n ım la d ı­ ğı M ustafa K am il’i davet etti ve on dan yeni b a k a n lık için kendi arkadaş çevresinden birisini ön erm esin i istedi. İsmi önerilenlerden biri de Wafd P artisin in gelecekteki başkanı Saad Zaglul idi. Zaglul (1860 doğum lu) Arabi h arek etin in bir üyesi ve iyi yetişmiş bir avukat olarak önceleri avukat olarak sonra da h a k im olarak görev yapmıştı. 1906’da C rom er onu eğitim bakanlığına atayacaktı. Nisan 1907’de C rom er istifa etmişti. M ısır’d aki yeni İngiliz başkan, C rom er’in emri altında Britanya elçiliğinin Dış İlişkiler S ekreterliğinde asistan olarak, örneğin yerel ulusal hareketin kontrolü ile ilgilenen si­ vil bir m e m u r gibi görev yapm ış Sir Eldon G o rs t’tu. M ısır’da y irm i beş yıl yaşayıp Arapça öğrenm eyen ve Mısır halkıyla ilişkiler geliştirmeyen Lord C ro m e r’in aksine, G rost işinin doğasından ö tü rü , lisan ö ğ re n m e ve Mısırlılarla iletişim k u rm a m ecburiyetine katlandı.

1907-08 Ulusal Hareketi. Siyasi Partilerin ve Sendikaların Ortaya Çıkışı Eldon Gorst Mısır ulusal hareketinin saflarını ayırmaya başlam a kararı verdi. O n u n öncülüğü nd eki bir g rup Mısırlı Anglofil (İngiliz Hayranı -çev.) 1907 yılında, M ısır ileri gelenlerinden, bürokratla rd an ve Britanya ile dayanışm a yanlısı entelektüellerden oluşan Hizbul Islah’ı (Reform Partisi) kurdu. Bıı parti, Britanya elçiliği tarafın dan desteklen­ miş ve M ıs ır’ın en büyük gazeteleri olan El-M ukattam , El-Ahram ve bazı diğer gazeteleri yönetmeye başlamıştı. 1907’de Reform Partisi’ne karşı­ lık olarak M ustafa Kamil, adı Arabi’nin partisiııinki gibi Hizbul Vatan (Ulusal Parti) olan kendi siyasi partisini kuracaktı. P a rtin in ilk kongresi 7 Aralık 1907’de toplandı ve bu kongreye ulusal hareketin küçük b u rju ­ va d e m o k ra tik u nsurlarını tem silen 1.017 temsilci katıldı. 1906’da k u r u ­ lan ve ulusal hareketin burjuva ve feodal u n su rların ı betimleyen Hizbul U m m a (H alk Partisi) bu iki p arti arasında bir aracı rolü edindi. İşçi sendikaları ve siyasi partiler, M ısır’da eş zam anlı olarak m ey da­ na çıkıyordu. Bir sendika k urm ay a dair ilk girişim 1899 yılındaki t ü ­ tün grevi sırasında yapılmış fakat başarısızlıkla sonuçlanm ıştı. Ekim 1908’de milliyetçiler ameleler için, Mısır’ın birçok kasabasında şubele­ ri açılan ve işçi h areketinin yöneticiliğini yapan bir sendika kurdular.

Ülkede 1911 itibariyle üye sayısı 7.000’e ulaşm ış halihazırda on bir sen­ dika bulunm aktaydı. M ustafa K am il’in ölü m ü ulusal bağım sızlık rüzgarlarını şiddetle estirm işti. Sağlığı, Denşavay hadisesinden son ra k i politik faaliyetlerinin arta n baskısı y üzünden yavaş yavaş eridi. Y orulm adan tü m M ısır’ı d o ­ laşıp aynı g ü n içinde birkaç m itingde birden h alk a sesleniyordu. Üstelik aynı esnada bir gazete yayınlıyor, bildiriler yazıyor ve p a rtin in işlerini gözetiyordu. Sonunda tü berküloza yakalandı ve 1908 Şubatında, otuz dört yaşındayken hayata gözlerini yum du. T ab utun a onbinlerce insan eşlik etm işti. Cenazesi m u a z z a m bir anti-em peryalist gösteriye dö n ü şe­ cek ve fakat ö lü m ü n ü n ü zerin den çok geçm eden halk h arek etin in ateşi sönmeye başlayacaktı. 1908

T ü rk D evrim i ve 1876 A n ayasasın ın yeniden düzenlenmesi,

M ısır’d a oldukça m em n uniyetle karşılandı ve hareketi bir süreliğine de olsa canland ırdı. M ısır’da, Britanya em peryalizm ine karşı gösteriler tek­ rard an baş gösterir oldu. Ülkedeki tü m siyasi p artiler anayasa talebinde bulu n m u ş ve Yasama Konseyi ve Meclis-i U m u m i n in hakiki temsili kurum larla değiştirilm esinde ısrar etmişti. Hizbul Vatan Partisi anayasal hareketin öncülüğü nü yapıyordu. P a rtin in Genç Türklerle (İttihatçılar -çev.) bir bağlantısı vardı ve bu ipuçlarını da onlardan alıyordu. Diğer

partiler de anayasa talebinde b u lu n m a la rın a rağm en Genç Türklere kar­ şıydılar. Anayasal hareketin zayıflığı, kitlesel ulusal bağımsızlık h are­ ketinin düşüşe geçtiği bir dönem de baş gösterm iş olmasındaydı. Siyasi partiler, hareketi, anayasal reform lar için legal bir mücadele a lan ın a çek­ tiler. H atta küçük burjuva partisi Hizbul Vatan bile çalışm alarını propoganda, aydınlanm a ve entelektüel araştırm a g rup ların ın örgütlenm esi gibi işlere indirgemişti.

G ericilik D ön em i (1909-14) M ısır’d aki kitlesel hareketlerin az alm asın dan faydalanan Britanya el­ çiliği milliyetçilere karşı d üşm an ca bir tavır benim sedi. 1907’de gerici bir Kıpti olan, Denşavay m ahkem esi başkanı Butros Gali, Mısır Başbakanı olacaktı. Britanya politikasının itaatkar bir aracısı olan Ghali ulusal ba­ ğım sızlık hareketine karşı şiddetli önlem ler aldı. Özellikle milliyetçilere karşı k ullanılan 1909 olağanüstü hal yasaları kitlesel işkencelere “legal” bir temel sağlıyordu. Basın üzerine çıkarılan 25 M art 1909 Kanunu, Mısır basınını İngiliz yöneticileri eleştirme h a k k ın d a n tam am en yoksun

bırakıyordu. Şüpheli şahıslar üzerine olan 4 Tem m uz 1909 K a n u n u ise yetkililere, milliyetçilik sem patisinden şüphelenilen bir kimseyi a r a ş tır­ m a y apılm ad an ve davasız sü rg ün e gönderme h a k k ı tanıyordu. 1909

olağanüstü hal yasaları milliyetçiler arasında paniğe neden

oldu ve bir kısm ı faaliyetlerini sürdürebilm ek için iltica etm ek z o ru n d a kaldı. H izbu l Vatan P artisin in iki kongresi, biri Cenova (1909) diğeri Brüksel (1910) olmak üzere y u r t dışında yapıldı. Ülkede kalan milliyet­ çiler ise yer altına indiler. Yeraltı faaliyetleri esnasında milliyetçiler kit­ lelerle olan bağlarını yitirdiler ve bireysel terör taktiğine geçiş yaptılar. 20 Şubat 1910’da milliyetçi bir terörist olan İb ra h im W ardani Başbakan Butros G a liy e suikast düzenledi. Bu olayın a rd ın d a n , W ardani y a n d a ş­ ları onu ulusal bir k a h r a m a n olarak ilan etseler de, o n u ru n a şiirler ya­ zılsa ve toplantılar yapılsa da bu terörist eylem bir şeyleri değiştirm ekten ziyade İngiliz yöneticilere m isilleme yapma şansı tanıyacak ve W a rd an i de id am edilecekti. H in d is ta n örneğinde olduğu gibi Gorst, bu suikastı meseleyi iki d inî topluluk arasın dak i çatışmaya dönüştürerek, Kiptiler ve M ü slü m a n lar arasındaki düşm anlığı ta h rik etm ek için kullanm ıştı. Eldon G orst 191 l ’de öldü. O n u n yerine, S udan ve Güney A frika fati­ hi, sonrasın da da (1914’te) Britanya Savaş Bakanı olan General Kitchener geçti. Kitchener de G o rst’u n Mısır politikalarını aynen izleyecekti. Milliyetçilerin burjuva ve top rak beylerinden oluşan kanadıyla bir a n ­ laşmaya varmaya çalışıyordu ve bu yolla 1913 yılında Mısır A nayasasını reforme edecekti. Yasama Konseyi ve Meclis-i Um um i gibi iki daireli parlam ento yerine temel olarak seçilmişlerden (on yedisi atanan, altmış altısı seçilen) m ürekkep bir Yasama Meclisi oluşturuldu. Fakat Yasama Meclisi de, 1883 A nayasasının kurduğu önceki meclislerle benzer s ın ır­ lılıkta işlevlere tabiydi. D aha sonra Mısır bağım sızlık hareketi tarih in d e önemli bir rol oynayacak olan Saad Zaglul Yasama M eclisine Başkan Yardımcısı olarak seçildi.

Su

d a n

’d

a

M

eh d i

D

evletî

Avrupalıların D o ğu Sudan’a N üfuzu M eh m et Ali P a ş a n ın ö lü m ü n d e n sonra D o ğ u Sudan M ısır y ön eti­ mi altınd a kalmıştı. İktid ar Türk-Mısırlı paşa ve beylerin ellerindeydi. Bunlar, çok geniş m ülkler edinm iş, S udan’ın en temel ihraç ü rü n leri üzerinde tekeller k u rm u ş ve halkı aşırı vergilendirmeyle soyup soğana çevirmişlerdi. Köle ticareti, Mısır idarecisi M u h a m m e d Said’in 1857 yılında kaldırıldığını resm en duy urm asın a rağm en, ziyadesiyle devam ediyordu. S udan’daki t ü m bölgeler b üyü k köle tacirlerinin n ü fu z sahası haline geliyordu. Yetmişli yıllarda Türk-M ısırlı paşa ve köle tacirlerinin b o y u n d u r u ­ ğuna bir de A vrupalılarınki eklendi. 19. y üzy ılın yetmişli ve seksenli yıllarına A frika’nın ilhakı dam gasını v uracaktı. Yalnızca on ila yirm i yıl içinde, Avrupalı güçler neredeyse b ü tü n A frika kıtasını kendi a ra­ larında bölüştü. Tabiatıyla Avrupalılar doğal k aynakları ve son derece kârlı tro p ik ürünleriyle D o ğ u S udan’a da göz koydular. D oğu S u dan’ı ele geçirme isteklerinin n edenlerin den biri de b u ra s ın ın O rta A frika’ya n ü ­ fuz edebilm ek adına önem li bir k on um işgal ediyor oluşuydu. Nil Nehri içlere d o ğ ru uza n an doğal bir rota sunuyordu zaten. B unun yanı sıra, Doğu S ud an’ın işgali M ısır meselesi ile y a k ın d a n bağlantılıydı. N il’in, S udan’d aki akışım kontrol edebilecek herhangi bir güç, otom atik olarak M ısır’da da h â k im hale gelecekti. Peki, A frika’n ın bölüşülm esi nasıl gerçekleştirilmişti? Bireysel m ace­ racılar kapitalist güçlerin A frika’daki keşif kolu gibi hareket ediyordu. G üney Batı A frika’nın ele geçirilmesi A lm an gezgin ve tüccar Luderitz ta ra fın d a n tek başına yapıldı. Aynı şekilde D o ğ u Afrika da A lm a n isti­ lacı Peters’in yönetim i altındaydı. Nijerya, so n ra d a n Nijerya Ş irketini

kuracak olan bir avuç İngiliz girişimci ta ra fın d a n zapt edildi. Kongo, Belçika Kralı II. Leopold tara fın d a n desteklenen kâşif Stanley ta ra fın ­ dan ele geçirilmişti. Eğer bu m aceracıların planları başarısız olursa, un u tu lm a y a terk ediliyorlardı. A m a eğer başarılı olursa, devletleri onları kanatları altına alıyor ve bölgeye hem en bir d o n a n m a gönderip ele geçir­ dikleri yerde sömürge id diasınd a bulunuyordu. Teşebbüs, bireysel kolonyal k â r avcısı girişim ciler tarafın dan geliyor­ du. S udan’da da m anzara aynıydı. Yetmişli yıllarda hiçbir Avrupa devleti kendi ad ın a S udan’da bir operasyonu göze alam azdı. Avrupalı güçlerin, Sudan’daki d o ğrud an mücadelesi, Britanya’nın 1881’de M ısır’ı ele geçir­ mesiyle başladı. Maceracıların S udan’a nasıl n ü fu z ettiği de y a n ıtla n m a ­ sı gereken bir soruydu. Bu maceracılar, tü m Nil H avzasında egem enlik ku rm ak için kendi pam uk politikasını oluşturan Hidiv İsm ail’in a r z u ­ sundan faydalanmışlardı. İsmail M ısır’da p a m u k plantasyonları k u r u ­ yor ve sulam a sistemini genişletiyordu. Fakat aynı zam an da M ısır sula­ ma sistemini yalnızca Nil Havzası ve kollarıyla besleyebileceğini de fark etmişti. İsm ail’in Etiyopya ve Ekvatoral A frika’daki savaşları b u n d a n dolayıydı. H idiv’in bu saldırgan politikası bazı Avrupalı m aceracıların dikkatini cezp etti. Bunların ilki İngiliz Samııel Baker’di. 1869 yılında İsmail, Baker’e Ekvatoral B ölgenin ve Lado şe h rin in yönetim ini verdi. Bölgeden geçen fildişi ticaretini ele geçirmesi ona kayda değer kârlar ge­ tiriyordu. Bu noktadan sonra Güney Sudan bölgelerine -A lbert Gölü ve U n io ro - bir dizi seter düzenledi ve buraları kendi topraklarına ekledi. Baker bütünüyle bu alanı beş yıl boyunca idare edecekti. Baker’in yerine 1874’te bir diğer İngiliz -G e n e ra l G o rd o n - g eç m iş­ ti. Ekvatoral Bölge’nin yöneticisi olunca G ordon, Baker’in seferlerini devam ettirerek Victoria G ö l ü n e kadar ulaştı ve Uganda yöneticisine bir elçi gönderip Beyaz Nil k aynaklarının olduğu bölgenin ta m a m ın ı ele geçirdi. O n a geniş bir Avrupalı gurubu eşlik etm işti, İtalyan Romolo Gessi, A lm an Eduard Schnitzer (Emin Paşa), Fransız Linan de Belfont, Amerikalı Loııg ve diğerleri. Beyaz Nil bölgesindeki seferlerle eş zamanlı olarak, Mavi Nil kaynak­ larını da, ö rneğin Etiyopya, ele geçirmek için bir rekabet baş gösterdi. 1874 yılında İsveçli Muntsenger, Mısırlıların elinde olan Massawa (şim ­ diki Eritre) lim a n ın d a n Etiyopya’nın içlerine d o ğ ru gitmek için ayrıl­ dı. Keren’i ele geçirmeyi ve M ısırlıların to p rak la rın a katacağı H a r r a r bölgesinde Etiyopya’nın doğu bö lü m ü n ü kendi nü fu z u n a dâhil etmeyi başardı. 1875’te Mısırlılar Zeila ve Berbera şehirlerini (bugün kü Kuzey

Somali) ele geçirecekti. 1875-76’da Dane, A n d e ru p k om utasındaki M ısır kuvvetleri Etiyopya’n ın dağlık bölgelerine d o ğ ru sokulm uş ve A d u a’yı ele geçirmişlerdi. Fakat Etiyopyalılar onları geri p ü s k ü rtm ü ş ve 187476 Mısır-Etiyopya savaşı M ısır için Ekvatoral Bölge savaşı k a d a r başarılı so n lanm am ıştı. Etiyopya’n ın içlerinden çıkartılm ış ve sadece bazı kıyı bölgelerini ellerinde tutabilm işlerdi. Aynı esnada M ısır ü ç ü n c ü bir yöne, D a r f u r ’a d oğru yayılmaktaydı. Sudan’ın batı yakasında b u lu n a n D a rfu r bölgesi 1874 yılında, Mısırlılar, Bahrül Gazal yöneticisi Z o b e ir’in kom utasınd a bir sefer başlatana k a ­ dar bağım sız bir sultanlık o larak kalacaktı. Z übeyir görevini ta m a m la d ı ve so n rasın da paşa unvanıyla ö dü llendirilm ek ve o n u r nişanı verilm ek üzere K a h ire ’ye çağırıldı. Fakat S udan’a geri dönm esine izin verilm edi ve o n u n yerine D a rfu r’a b ir Avrupalı gönderildi. Bu tutum , D a rfu r ve Bahrül G azel’de, D arfur Sultanı ve Zübeyir’in oğlu Süleyman ta ra fın d a n yönlendirilen b üy ük bir isyanı tetikledi. İki feodal liderin eylem lerinde­ ki koord inasyo n eksikliği y ü zü nden, iki isyan da M ısırlıların hesabına çalışan G o rd o n Paşa tara fın d a n bastırılacaktı. 1877’de General Gordon, Sudan’ın Genel Valisi olarak atandı. O da, A lm a n Eduard S chnitzer’i Ekvatoral Bölge Valisi olarak tu ttu ve Avrupalı yandaşlarını diğer böl­ gelere idareci olarak atadı. Süleym an ibn Z ü b ey ir’i yenilgiye u ğ ra ta n İtalyan Romolo Gessi Kordofan Valisi, AvusturyalI Selatin Paşa D a rfu r Valisi, İngiliz Lupton B ah rül G azal’ın yöneticisi ve A lm an Gigler ise G ord on’u n en yakın yardımcısı olmuştu. Bu yolla Sudan, resmî olarak M ısırlıların kontrolünde olsa da, ziyadesiyle girişimci ve açgözlü bir avuç uluslararası m aceracın ın m ü lk ü haline dönüştü. H alktan (ayni ve nakdî o lm a k üzere) oldukça ağır vergiler toplayıp b ü tü n nüfusu soyduk­ ları için Avrupalılara ve Avrupalı-M ısırlı yöneticilere karşı bir a y a k la n ­ ma dalgası tü m Sudan’ı saracaktı.

M e h d ici A y a k la n m a la rı 1881’de Avrupa yön etim ine karşı bir halk ayaklanm ası patlak ver­ mişti. A y ak la n m a n ın başın d a kendisini M ehdi ilan eden gezgin der­ viş M u h a m m e d A hm ed bulunuyordu. M u h a m m e d A hm ed 1843 yılın­ da Dongola y ak ın ların da Nil üzerindeki b ir adada dünyaya gelmişti. Babası b ir m arangozdu. Kardeşleri de aynı işle m eşguldü. M u h a m m e d A h m ed kardeşleri ve babasıyla birlikte ç o c u k lu ğ u n d a n itibaren Nil Vadisi ve S udan’ı geziyordu ve bölge in s a n la rın ın tavır ve hareketleri­

ne ta m a m e n aşinaydı. M u h a m m e d A hm ed b abasının ölüm ü n d en sonra teoloji eğitim i alm ak için Kuzey Sudan’daki Berber kentinin Semaniye T arik a tın a katılmıştı. M edrese eğitim inden so n ra fakir bir Derviş olm uş ve so nun da kardeşlerinin çeşitli zanaatlarla iştigal ettiği Beyaz NiFdeki H a r tu m ’u n güneyindeki Abba A d a sına yerleşmişti. Bu ada, o n u n ö ğ re­ tilerini S u dan ’ın dört bir y a n m a yayan gezgin dervişlerin merkezi ol­ muştu. Öğrencileri asketizm in savun uculuğ unu yapıyordu. S ud an’daki ahlaki çö k ü n tü d en Tiirkleri, Mısırlıları ve Avrupalıları ortak olarak so­ rum lu tutuyorlardı. M ısırlıları ve Türkleri sahte M üslüm anlık ve m ürtetlikle suçluyorlar ve halka ilk dönem İslam saflığına geri dönm eyi, evrensel eşitlik ve kardeşliği yeniden kurmayı, m ülkiyeti ve toprağı eşit bir temelde paylaşmayı, Türk-M ısır ve Sudan feodal beylerinden gayrim enkullerini zorla almayı öğütlüyorlardı. Ayrıca Avrupalı yağmacılığa ve Türk-M ısırlı paşaların t ir a n h ğ m a bir son verm ek için isyan çağ rısın ­ da bulunuyorlardı. “Bin m ezar tek bir dirhem (Arap madeni parası) vergi vermekten evladır” mottosunıı dile getiriyorlardı. Bu yüzden M uh am m ed A h m e d ’in öğütleri ahlaki ve dinî esaslara d a ­ yandığı halde, ulusal bağım sızlık ve sınıf mücadelesi çağrısında b u lu n u ­ yordu ve tü m ü S udan’daki ek ono m ik ve politik d u r u m u n bir sonucuydu. 1881 A ğustosunda, Ramazan ayı esnasında, M u h a m m e d Ahm ed k en­ disini M ehdi ilan etti ve Sudan halkını isyana davet etli. Bir isyan için gerekli koşullar olgunlaşmıştı. M ısır’da da politik bir kriz m ay ala n m a k ­ taydı. Avrupalı güçler ve M ısır endişeliydiler ve o rtada Sudan’da kesin bir eylem için gerekli bir fırsat duruyordu. İsyanın tezahür edişi ta n ık lar ve o dö nem de yaşamış kişiler taralınd a şöyle tanım lanıyordu. Ağustos 1881’cle M ısır Devletine bağlı bir subay H a r t u m ’dan Abba Adasına gelmişti. Subay kendisini M u h a m m e d A hm ed'e tan ıtm ış ve h ü k ü m e te karşı gelme planları yapma gerekçesiyle yargılandığını, bu yüzden de ülkenin idarecisinden (ince H a r t u m ’a gidip aklanm ası gerektiğini a n la t­ mıştı. M u h a m m e d Ahm ed ise A llah’ın ve P eygam ber’inin yardımıyla, kendisinin ülkenin efendisi olduğu ve H a rtu m ’a gidip kimseden özür dilemesi gerekmediği cevabını vermişti. Subay H a rlu m ’a gitmek için ayrılmış fakat gidişinden hem en sonra yalnızca bir topa sahip iki b ö ­ lükten oluşan cezai bir birlik Abba A dasına varm ıştı. Birliğin m u h te v i­ yatı, M u h a m m e d Ahmed h areketinin ciddiye alınm ad ığını sergiliyordu. Mehdiciler, birliği tam am ıyla yok etmişlerdi. Bu birliğin yok edilm esinden sonra M u h a m m e d A hm ed, tak ipçile­ ri ile birlikte Kordofan’a geçme kararı verdi. Kordofan’da birliklerinin

sayısı yeni katılımcılarla a rtm ış ve binlerce kişilik bir isyan o rd u su n a d önüşm üştü. Peki, M e h d in in takipçileri kim lerdi? Mehdici isy anın ın itici gücü neydi? Takipçilerinin b üyük ç o ğ u n lu ğ u köylülerden, g öçer­ lerden, kölelerden ve zan aatk ârlard an oluşuyordu. M e h d in in sağ kolu A b d u llah ’a göre, yoksullar yığınlar halinde kendilerine katılırken, m ü lk ­ lerinin derdin e düşm üş zenginler ta ra fın d an dışlanıyorlardı, zira bu dünyevi pislikler onları ce n n etin gerçek m u tlu lu ğ u n a erm ekten alıkoy u­ yordu. M ehdi takipçilerine kutsal bir savaş çağrısı yapmıştı. M u h a m m e d Peygamber gibi o da takipçilerini Ensari (yardımcılar) olarak a d la n d ır ı­ yor ve savaşta ölenlere sonsuz m utluluk, hayatta kalanlara da ele geçiri­ len g a n im e tin beşte d ö rd ü n ü verm e vaadinde bulunuyordu. İsyanın ayrıntılı bir tasv irin i yapan Selatin Paşa, Sudan’ın 60 yıldan beridir Türklere ve M ısırlılara ait olduğunu ve bu dönem boyu nca bazı kabilelerin vergi verm ekten kaçındığını ve bu y ü zden cezalandırıldığını fakat şimdiye dek hiç k im sen in ülkenin yöneticilerine karşı isyan etmeye ve savaşmaya cesaret edem ediğini yazmıştı. A n c ak şimdi bir dilenci, adı sanı bilinm eyen bir fakir (keşiş) bir avuç yoksul, kötü d o n an ım lı y a n ­ daşıyla birlikte belirmiş ve birbiri ardına b aşarılar kazanm ıştı. Mehdi, Kordofan dağlarında k am p k u rdu ğun da , S u dan ’ın d ört bir y a n ın d a n yoksullar, k adın ve çocuklarıyla birlikte başına üşüşm üştü. B urada geril­ la birlikleri kuruyorlar, liderlerini seçiyor ve vergi toplamaya giden dev­ let m em urlarını, vergi toplayıcılarını ve silahlı birlikleri pusuya d ü şü rü p yok ediyorlar ya da geri d ö n m e k zorund a bırakıyorlardı. Mehdi ayaklanm asında ulusal u n su r oldukça önem li bir rol o y n a m ış ­ tı. Selatin Paşa Sudanlıların, araların dan bir m eh di çıkm asın dan ve so­ nun da ülkelerinin kendilerinden biri ta ra fın d an yönetilecek o lm asın dan dolayı g u ru rla rın ın ok şan dığ ını yazıyordu. Sudan feodal beylerinin ve zengin köle tacirlerinin önem li bir kısmı bu ayaklanm aya karşı d ü ş m a n ­ ca bir tavır içindeydi. Ç ü n k ü m ülkiyetin ve toprağın ortak kullanılm ası öğüdü o nların çıkarlarıyla taban tabana zıttı. Fakat isyancı güçlere sık sık itim at etm ek zo run da kalıyorlardı. Hiçbiri M ehdi’yi desteklemiyordu fakat içlerinden bazıları m ülk le rin in yeniden dağıtılm asına engel olm ak ya da M ehd i’yi kendi çıkarları adına k u llan m ak için onunla uzlaşm ış ya da o nun safında g ö rün m üştü. D aha sonrasında ise K ordofan’ın tüm ü M ehd i’ye katılmış ve birçok Avrupalı ve Mısırlı cezai birliğin seferi geri p ü sk ürtüldü. 1881 s o n b ah a­ rında, a r tık Kordofan Valisi olan Gigler, Said M u h a m m e d Paşa k o m u ­ tasındaki bir birliği M ehdi’ye karşı gönderdi. Bu birlik de ta m a m e n yok

edilecekti. M a r t 1882’de Yusuf Paşa Şelali k om utasınd a 6.000 kişilik bir kolordu H a r t u m ’dan Kordofan’a doğ ru yola çıktı. Aynı yılın H a z ira n ’m a gelindiğinde bu ordu da ta m a m e n bozguna uğratılacaktı. Eylül 1882’de mehdiciler Kordofan’ın başkenti El-Obeid’i kuşattılar. Şehir 18 Şubat 1883’te düşecek ve Kordofan’m fethiyle sonuçlanacaktı. İsyan b u ra d a n S udan’ın tü m diğer bölgelerine doğru yayılacaktı. 1883

senesi m ehdicilerin kesin zaferler e d in d iğ i yıl oldu. Aynı yılın

b a h a rın d a , İngiliz General H ic k s ’in k o m u ta s ın d a k i geniş bir İngilizMısrr gücü K ordofan’a v arm ıştı. Bu ordu bölgede sekiz ay o p e ra s y o n ­ larda b u lu n d u k ta n sonra b ü tün üyle yenilgiye uğratıldı. İsyancılar, Hicks’e karşı savaşlarında, yak ılm ış tarla ta k tiğ in i (düşm ana fayda­ lı olabilecek h er şeyi o rta d a n kald ırm a -çev.) yeğleyecekti. Sığırları uza k la ştırm ış, b arın a k ları ateşe verm iş ve k u y u la rı d o ldu rm uşlard ı. 5 Kasım 1883 g ü n ü El-O beid’in kuzeyindeki bir ç a rp ış m a n ın s o n u c u n ­ da Hicks’in zaten bitkin olan ordu su b o zg u n a uğratıldı ve Hicks de öldürüldü. H ick s’in b irlik le rin in içinde, yalnızca bir yıl önce (1882) Arabi’n in o rd u su n d a İngilizlere karşı savaşmış M ısırlıların da o l d u ğ u ­ nu b e lirtm ek te fayda var. Bu askerler bir ce z a la n d ırm a biçimi olarak S udan’a seferberliğe gönderilm işlerdi. Politik bakış açısından ise bu gücün cezai bir operasyon için elverişsiz olduğu aşikârdı ve C r o m e r ’in kendisi de bu askerlerin savaş a la n ın d a “Oh E fend im iz Arabi! T e v fik ’in bizi içine ittiği konum u bir bilsen!” diye nasıl b ağırdığını ve silahların ı attık la rın ı betim liyordu. Ağustos 1883’te isyan, m ehdicilerin General Baker kom utasındaki İngiliz-Mısır güçlerini bir dizi ağır yenilgiye uğrattığı Kızıl Deniz ille­ rine de sıçradı. 1883 yılı itibariyle Sudan’ın tü m bölgeleri isyancıların eline geçmişti. Aralık 1883’te D a rfu r Valisi Selatin Paşa direnişe bir son verdi. 1884 başlangıcında Bahrül Gazal Valisi Lupton da teslim oldu. Böylece, Nil V adisinde İngiliz-M ısır kontrolünde kalan dar bir kıyı şe­ ridi hariç bü tü n ülke, Nil’iıı doğu ve batı yakası, M e h d in in kontrolüne geçti. Burada da d u ru m oldukça ümitsizdi, çü n k ü Mehdiciler istedikleri anda vadiyi tecrit edebilir ve M ısır’la iletişimini koparabilirdi. Bu esna­ da M ısır’daki Britanya otoriteleri yeni m anevralar için hazırlık yapıyor­ du. İsyanlar d o ğ ru d a n M ısırlılara karşı o ldu ğun dan , S udan’ın M ısır’dan bağımsız bir ülke olduğunu ilan ettiler fakat ayııı za m a nda da S ud an’ın genel valisi olarak İngiliz G o rd o n ’u atadılar. Diğer bir deyişle, M ehd iyle anlaşmaya varıp onun da desteğiyle Sudan’ı bir Britanya sömürgesi ola­ rak yönetm e niyetindeydiler.

18

Şubat 1884’te G ordon, yardım cısı S tew art ile birlikte, b u yeni

politikayı yürütebilecekleri H a r t u m ’a vardı. Üstelik v arır v a r m a z S u d an ’ın, M ıs ır’d a n b ağım sızlığını ilan etti. A kıllıca d a v ra n a ra k genel vali görevini kendisi için ayırıp M eh di’yi de Kordofan Sultanı o larak atadı. D ahası, G ord on tü m geçmiş borçları k a ld ırd ı ve bu y ü z d e n h a ­ piste o lan ları affetti. Ç ü n k ü vergilerini ö deyem ediği için hapse atılm ış önem li sayıda köylü b u lu n m a k ta y d ı. İşte G o rd o n , bu köylüleri serbest bırak a cak tı. Bu sayede M eh d i’yle bir uzlaşıya varabileceğini u m u y o r ­ du, fakat m ehd iciler bu d ü m e n e in an m ay a cak tı. S udan’ın B ritanya k o n tro lü n e geçmesine izin verm eye hiç de niyetleri yoktu ve M a r t 1884’te G o rd o n ’un teklifine cevap olarak H a r t u m ’u k uşatm ışlardı. 1884 g ü z ü n d e , M ısır fatihi G eneral Wolseley k o m u ta s ın d a 7.000 kişilik bir ordu G o rd o n ’un im d a d ın a yetişm ek için yola çıktı fakat H a r t u m ’a erişem edi. 23 O cak 1885’te etrafı çevrilm iş H a r t u m ’daki d iren iş sona erdi ve m eh d iciler şehri ele geçirdi. T a a rru z sırasın d a b erab erin d e k i diğer İngilizlerle birlikte G o rd o n da öld ü rü ld ü . Wolseley ve o rdu su ise M ıs ır’a geri çekildi. 1885’in geriye kalan g ü n le rin d e m ehdiciler Nil V a d is in in t a m a m ı n ı n fethini gerçekleştirecekti. Böylece dö rt yıl gibi bir sürede Doğu S udan’ın tam am ın ı kapsayan (Dongola’n m kuzeyindeki kü çü k bir bölge ve Ekvatoral Bölge hariç) Mehdi Devleti k uru lm u ştu .

Mehdi D evleti’nin D â h ili Düzeni H a r t u m ’u n fethinden kısa bir süre sonra M ehdi öldü ve o n u n yeri­ ne sağ kolu olan ve halife u n v a n ın ı üstlenen A bdullah geçti. Her şeye rağm en 1898’e kadar varlığını 13 yıl boyunca sü rdü ren bu yeni doğm uş devlet her ta ra fın d an d ü şm anlarla çevrelenmişti. Bu yüzden savun m a örgütlenm esi o luşturm ak M ehdi Devleti’nin yegâne görevi haline geldi. Halife A bdullah basit cephanelikler, fabrikalar ve tersaneler inşa ettirdi. Ayrıca M ısırlılardan kalan gemileri onardı ve h atta bir m atbaa k u r d u r ­ du. Tutsak Avrupalıları o rd u n u n ve savaş sanayisinin düzenlenm esinde uzm an o larak kullanm ıştı. Kaldı ki, hizm etind eki Avrupalılar arasında Selatin, Romolo Gessi ve Lupton da b ulunm aktaydı. Selatin yaptıkları sabotaj eylemlerini, ih m alkârlıkların ı, gemi ta m ira tla rım nasıl s ü rü n c e ­ m ede b ırak tık ların ı ve savaş fabrikalarındaki ekipm anları nasıl b o z d u k ­ larını açıkça anlatmıştı.

D ört ta ra fın d a n d ü şm an güçleriyle sarılm ış (içerideki d ü şm an ları saymazsak) devlet, hainlere karşı sürekli bir şiddet k ullan m ak z o ru n d a kaldı. Bu da, Abdullah ve M ehd i D evletinin en önem li ikinci işleviydi. Fakat başlarda devletin bazı dem okratik özellikleri yok değildi. O rdu, köylülerden, göçerlerden ve kölelerden oluşuyordu. K om utanların b ü yü k çoğunluğu mütevazı ailelerden geliyordu. Vergiler kayda değer ölçüde azaltıldı, subaylar ve devlet m em urları asketik bir yaşam tarzını b e n im ­ sedi. M ehdi D evletinin baş kadısı ayda kırk taler (bir çeşit gü m ü ş para -çev.) alıyordu ki bu bir z a n aatk ârın k in e eşitti. Diğer subaylar d a ayda

yirm i ila otu z taler kazanıyordu. M ehdiciler bireysel zenginliğe karşıydılar ve evrensel bir eşitlik arzusundaydılar. Hatta yağmacı ve soyguncular bu anlayıştan ö tü rü katı bir şekilde cezalandırılıyordu. Mehdi, takipçilerine ata binmeyi yasak­ lamıştı ve t ü m m üm inlere A lla h ’ın rızasını k a z a n m a k için yürüyerek gezinmeleri tavsiyesinde b u lu n m u ş tu . Altın ve m ücevherat eşyalarının, Sudan’ın eko nom ik yaşam ını düzenleyen B ey tü lm al’a (Hazine) teslim edilmesi em ri de verildi. Bir d ü ğ ü n töreninde en fazla bir koyun kesil­ mesine izin verilirken, geline ödenen para (Kalim [Başlık Parası -çev.}) bir kız için on, dul içinse beş talere indirilmişti. T ü m bu düzenlem elere ve d e m o k ra tik eğilim lere rağm en bu h a r e ­ ketin köylü bir doğası vardı ve bu sebeple S u d a n ’da h âlih az ırd ak i feo­ dal ilişkileri tasfiye edem eyecekti. Tarihte bilinen birçok köylü h a r e k e ­ ti m ev c u ttu r ve birçok köylü harek etin in k a ra k te ristik doğası kendi öz sonuçlarını d o ğ u rm u ş tu r. Fakat b u n la r genellikle, kendi s p o n tan k a ­ ra kte rlerin de n, kesin hatlı p ro g ra m y o k s u n lu ğ u n d a n , am aç ların açık­ ça belirlenm em esinden, ta k tik le rin dikkatlice o lu ş tu ru la m a m a s ın d a n ve benzeri n edenlerden ö t ü r ü yenilgiyle so nu çlan m ıştır. S u d a n ’daki köylü hareketi k az anan taraftay dı, fakat savaştığı feodal ilişkileri ta s fi­ ye etm ek ten de acizdi. Engels

Sudan

m ehdiciliğinin

bu

yönünü

açıkça vurgulam ıştı.

M ehdiciliğin, O rta Çağ’da A frik a’daki dinsel halk hareketleriyle b ağ ­ lantısına işaret etmişti. Bu tü r hareketleri yoksul göçebelerle, zengin “şehirliler” arasındaki çatışm alar olarak dikkate alırdı. “Şehirliler” d i ­ yordu Engels “zenginleşir, konforlu yaşar ve “yasaya” (ahkâm ı diniye V.L) u m u rs a m a z davranır. Bedeviler de zayıf ve b u n d a n kaynaklı katı ahlaklarıyla bu zenginliğe ve keyfe haset ve aç gözlülükle bakar. Sonra bu m ürtetleri cezalandırm ak, ritüellerin ve i m a n ın gözetim ini yeniden sağlamak ve döneklerin hâzinelerini yeniden ta n z im etm ek için bir nebi,

bir M ehdi etra fın d a toplanırlar. Tabiatıyla, yüz yıl k a d a r m ürtetlerle aynı k onu m d a kalırlar: sonra te k ra rd a n dinsel bir a rın m a y a ihtiyaç duyulur, yeni bir M ehdi çıkar ve oy un en baştan tek ra r başlar. Bu tam olarak, Afrika M u ra b ıtların ın fetih seferlerinden, Ispanya’daki M uvahhitlere ve en son olarak da İngilizlere başarıyla karşı gelen H a rtu m M ehdisine tezahür eden d u ru m d u ... T ü m bu hareketlerin ö rtü s ü dindir, fakat a s ­ lında k ayn akları iktisadi nedenlere day anm aktadır, hal böyleyken göçe­ beler, zafer k a z a n d ık ların d a bile eski ekonom ik sisteme d o k u n m a m a k ta ısrarcı davranırlar. Böylece eski d u r u m değişm eden kalır ve çatışm alar periyodik olarak tekerrür eder.”(K. M arx ve F. Engels, D ü n Üzerine, Moskova s. 282) Bu açıklam a, Mehdi devletinde her şeyin n eden eskisi gibi kaldığını k a v ram am ızd a a n a h ta r bir işlev görür. Yüzyıldan çok dah a az bir sü­ renin geçm esinden sonra hareketin liderlerinin dejenerasyonu gerçek­ leşecekti. Feodal yozlaşma oldukça çabuk başladı ve H a r tu m ’un ele ge­ çirilm esinden yalnızca beş yıl sonra, esasında asketik bir derviş hayatı yaşayan baş yargıç, m u azzam büy üklükte m ülklere ve çok sayıda köleye sahip oldu. M ehdi devletinin köleliği kaldırm am ası da tipik bir özellikti. Köle ticaretine sınırlam alar getiren bir dizi ö n lem den fazlası gerçekleşti­ rilm em işti. Erkek köle ticareti yasaklanm ıştı. Ayrıca esir alınan erkekler de satılamıyor, fakat halifenin ve yard ım c ıların ın m ülklerinde çalıştı­ rılıyordu. Aynı şekilde halife, tutsakları ait olduğu diğer kabilelere köle olarak verebiliyordu. Oysa kadın köle ticareti devam ediyor ve köleliğin kendisi bir k u ru m olarak m uhafaza ediliyordu. Mehdiciler, özgürlük um uduyla harekete dâhil olan kölelerin bu u m u d u n u boşa çık arm ış ve böylece M ehdi devletine karşı çok sayıda köle ayaklanm ası patlak ver­ mişti. Mehdiciler, savaşlardan galip ayrıldıkça ahlak i ve politik y ü k s e l­ me kabileler arasın d ak i bağlılığı ileriye taşıyabiliyordu, fakat zafer d ö n e m in d e n so n ra a r a la rın d a u y uşm azlık işaretleri baş g ö steriy or­ du. Ö zellikle Halife A b d u lla h ’ın ait olduğu bazı Kordofan kabileleri ayrıcalıklı b ir k o n u m a sahipken, M u h a m m e d A h m e d ’in geldiği Nil Vadisi kabileleri oldukça yoksuldu. G a n im e tle r in b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u ­ na Kordofan kabileleri el koyuyordu. Nil kabileleri ise bu d u r u m d a n oldukça m e m n u n iy e tsiz d ile r ve bu y ü zd en ay rıc alıklılara karşı b ir m ü ­ cadele y ü rü tü y o rlard ı. M e h d i n i n akrabaları, şerifler, H a rtu m ’d a b i r ay aklanm a çıkaracaktı. Nil Vadisi kabileleri, m arang ozlar ve Sudan Nil filosundaki denizcile­

rin ayaklanm ası, hareketteki dem o k ra tik u n s u rla rın yoz feodal liderlere karşı duruşuydu. İçsel olarak kabileler ve sınıflar arası m ücadeleden za­ yıf düşen M ehdi Devleti diğer taraftan da dış d ü ş m a n la rın sürekli saldı­ rılarını k arşılam a k zorundaydı.

Batılı Güçlerin Mehdi D e v le ti’ne Karşı Mücadelesi M ehdi Devleti dış d ü şm a n la rın a karşı sürekli b ir mücadele y ü rü tm e k zorundaydı. Suakin ve Vadi Halfa bölgelerini t u ta n İngiliz-Mısır o rd u ­ suyla yapılan savaş 1885’den 1886’ya kadar devam etti. 1887 ve 1889 a r a ­ sında m ehdiciler doğuda Etiyopya Necaşi’sine (hük ü m d arı) batı d a ise D arfur S u lta n ın a karşı savaştılar. 1891’de Kızıldeniz kıyısında İngilizMısır ordusuyla ve Kordofan ve D a rfu r’da ise isyancılarla savaşmak z o ­ ru n d a kaldılar. 1896 yılında Mehdi Devleti’n in Avrupalı güçlere karşı savaşı oldukça kritik bir evreye girdi. M ısır’ı zapt eden Britanya p am u k plantasyonlarını genişletme işine girişti; d o k sanlarda Asvan y ak ın ların d a devasa bir depo inşaatı ç alışm a­ ları başladı. Bu bağlam da İngilizlerin Nil kay n a k la n üzerinde ayaklarını basacakları bir zem in k azanm a ve Mehdi Devletini tü m kıyı b o y u n d an süpürm e kararı alacaktı. Ayrıca Fransa da Nil kaynakları üzerinde bir egemenlik k u rm a n ın yollarını arıyor ve bu da A frika’nın bölüşülm esinde İngiliz-Fransız re­ kabetini şiddetlendiriyordu. Fransa bir yandan, yeni Necaşi, Menelik üzerinde önem li bir etkiye sah ip olduğu Etiyopya’d ak i k onu m un u g üç­ lendirm ek istiyor (Mavi Nil kaynakları üzerinde), öte yandan da Batı ve O rta S ud an’a uzanan bir b asam ak kazanm ışken nüfuzunu Doğu Sudan’a k adar -Beyaz Nil k ay n a k la rın a - yayma amacı güdüyordu. Doğu ve Batı Afrika’daki Fransız yayılması, Sudan seferini h ız la n d ır­ maları h u s u s u n d a İngilizleri zorluyordu. Britanya, Fransa’ya karşı m ü ­ cadelesinde diğer güçleri de k u lla n m a k ta n im tina etmeyecekti. Öyle ki, Fransızların Etiyopya’daki yayılm alarına karşılık, o esnada güçlü o lm a ­ yan ve Britanya için bir tehdit teşkil edemeyecek İtalyanları destekleme kararı alarak İtalya-Fransa ihtilafından faydalandı. Ayrıca, F ransa’nın Beyaz Nil k ay n ak larındaki bölgesini dengelemek için Belçika yayılm ası­ nı da (Kongo yönünden) teşvik etti. 1893-94 arasın da İtalyanlar Eritre’de (Kızıldeniz kıyısında) bir t u t u n m a noktası edinerek S udan’ı işgal etti ve Kassala’yı ta m a m e n ele geçirdi.

1895 y ılınd a İtalya, Etiyopya’ya karşı, bölgede b ü y ü k bir vatansever dalga yaratacak bir savaş başlattı. H alk İtalyanları geri p ü s k ü rtm e k için tü m g ü c ü n ü topladı ve 1 M a rt 1896’da Adua y a k ın la rın d a zafer kazandı. Bu savaşta Etiyopya’ya, Rusya ve özellikle savaş so nrasınd a bölgedeki n ü ­ fu zun u a r tı r a n Fransa yard ım etm işti. 1894’te Britanya, Beyaz N il’in üst kısım larınd aki etki alanlarını belirlemek için Belçika ile bir anlaşm aya vardı. Sonra da Sudan’ın Ekvatoral Bölgesindeki Lado yerleşim m e rk e ­ zini Belçikalı “Kongo Birliği’ne kiraya verdi. Bu bölge, 1910 y ılınd a ye­ niden İngiliz-M ısır Sudan’ına d âh il edilene k a d a r Belçikalıların elinde kalacaktı. Üstelik 1894’te buraya yerleşen Belçika, M ehdi Devletini işgale girişti ve bu y ü zden kıyı şeridinde İtalyanlarla savaşan mehdiciler a rtık güneyde de Belçikalılarla savaşıyordu. Adua sav aşın dan son ra F ransa, S udan’a karşı bir sefer b aşlatm ak için Etiyopya’dak i gü çlen d irilm iş k o n u m u n d a n faydalanm a k a r a rı aldı. Bu a ra d a Fransa, C ib u ti’den A ddis-A bba’ya bir d em iryo lu inşa imtiyazı da alm ıştı. D em iryolu hattı Etiyopya s ın ırla rın ın ötesine taşı­ yor ve A frik a ’yı, H in t O k y a n u s u n d a n A tla n tik ’e, boy d an boya geçiyor­ du. Eş z a m a n lı olarak, A frik a ’d ak i Fransız K o m u ta n Albay M a r c h a n d ordu su n u , O r ta S udan’d a n N il’in y u karı k ıy ıla rın a d o ğ ru k a y d ırm a t a ­ limatı verdi. Britanya’ya gelince, o da M a rt 1896’da, Kitchener k o m u ­ tasınd aki b ir İngiliz-M ısır o rd u s u n u Doğu S u d a n ’a toplam ıştı. Böylece Britanya ve Fransa, 1896 y ılın d a M ehdi Devleti’ne karşı d o ğ ru d a n h a ­ rekete geçmiş oluyordu. K itch en e r’in em ri altın d a k i Britanya birlikleri kuzeyden, M arc h a n d k o m u ta sın d a k i F ransızlar ise b atıd an ilerliyor­ du. 10 T e m m u z 1898’de M a r c h a n d Fashoda’ya vardı ve o rada d u rd u . Kitchener ise N il’in diğer ta ra fın d a H a r t u m ’u n k arşısın da b u lu n a n ve M ehdi Devleti’nin başkenti olan O m d u r m a n ’a 2 Eylül’de ulaşab il­ di. B urada, m ehdiciler ve İngiliz-M ısır o rd u su a rasın d a oldukça sert ç a rp ışm a lar yaşandı. Bu savaşta Kitchener yeni silahı m ak in eli tüfeği k ullanacaktı. M ehdiciler ise ellerindeki t a r ih i geçmiş tüfekler, m ı z ­ ra klar ve hançerlerle ölüm e m ey dan o ku yarak gövdelerini siper ettiler. K itch ener’in m akineli tüfeği sayesinde 20.000’den fazla m ehdici zail oldu. Bu, m ehdici o rd u s u n u n b ü tü nüy le yenildiği a n la m ın a geliyordu, sağ k a la n la r ise batıya K ordofan ’a çekildi. K itchener o esnada p e ş le rin ­ den g itm e d i fakat b irlik lerin i hızlıca güneye kayd ırd ı ve 19 Eylül’de Fashoda’ya (şimdi Kodok) vardı.

Fashoda Fashoda’d a Britanya kendini Fransızlarla yüz yüze b u lm u ştu. Bu karşılaşm a ün lü Fashoda Krizi’ni doğuran olaydı. Lenin güncesine Britanya’nın “Fransa ile savaşın eşiğine geldiğini” yazacaktı (Lenin, Toplu Eserler, Cilt 39, s. 686). Fransa Etiyopya Necaşi’si M en elik ’ten yardım bekliyordu. Fakat söz verm iş olm asına rağ m en Necaşi takviye güç gönd erm em iş ve Fransa M a r c h a n d ’a çekilmesi için em ir g ö n d erm iş­ ti. Mesele yalnızca Afrika’d ak i güç dengeleriyle alakalı değildi, aksine uluslararası bir boyut taşıyordu. Ç ü n k ü o sıralar, Britanya Alm anya ile bir ittifak içindeydi ve Fransa iki tarattı bir savaş k orkusundan ö tü rü , Britanya’ya karşı herhangi bir eylemi göze alam adı. 4 Kasım 1898’deki uzun görüşm elerden sonra Britanya ve Fransa, A frika’daki etki ala­ nı sınırlarını belirlemek için bir anlaşamaya vardı ve buna göre D oğu Sudan ta m a m e n Britanya’nın etki alanına bırakıldı. Ayrıca bu anlaşm a Afrika’nın bölüşülmesi üzerine asırlardır süren Britanya-Fransa m ü ­ cadelesine bir son verdi. İngiliz-Fransız zıtlığı Fashoda’da doruğa çık­ tı. Fakat bu anlaşm a aynı za m a n d a, İtilaf A n laşm asın a dek varacak bir Britanya-Fransa yeniden yakınlaşm asını da işaret ediyordu. Yeni bir ra ­ kibin (Almanya) hızlı yükselişi de bu yakınlaşm anın diğer bir nedeniydi.

İngiliz-M ısır K o n d o m in y u m u ’ Britanya Doğu Sudan’da bir sıçram a noktası kazan d ık tan sonra, geri­ ye yalnızca ülkenin fethi için geçerli bir bahane b ulm ak kalmıştı. Doğu Sudan, resmî olarak Mısır’ın ve M ısırd a hâlâ O sm anlı İm paratorluğıı’nun bir parçası oldu ğu ndan, nihayetinde hâlâ T ürkiye’ye bağlıydı ve buraya yönelik d o ğ ru d a n bir fetih girişim i bir dizi uluslararası komplikasyon doğurabilirdi. Britanya bu engeli sözde bir İngiliz-M ısır k o n d o m in y u ­ m u aracılığıyla aştı ve işgali m eşrulaştırdı. 19

Ocak 1899’da Kahire’de, Büyük Britanya adın a Lord C ro m er’in,

Mısır adına ise Butros G a lin in bulunduğu bir anlaşm a imzalandı. A nlaşm anın başlangıcında k o n d o m in y u m u n gerekçesi olarak M ısır’ın kötü yönetim so nucu nd a S ud an’ı yitirmiş olması yer alıyordu. M ısır Fiükümeti, Britanya’nın, S udan’a yardım etm e amacıyla ülke yönetim ine erişmesine “izin verm işti”. Bu anlaşm aya göre, S u d an ’daki en üst yöne­ tici m utlak sivil, askerî, yasal ve yönetsel iktidarı kullanabilen genel va5

K o m l o m i n y u m : U l u s l a r a r a s ı h u k u k a g ö r e i ki ü l k e n i n e.şit h a k l a r a s a h i p o k l u ğ u b i r b öl ge . -ft'V.

liydi. Genel vali Britanya H ü k ü m e ti tarafınd an belirleniyor ve bir H id iv k ararnam esi ile atanıyordu. Görevden alınm ası da Britanya’n ın o nayını gerektiriyordu. M ısır yasaları D oğu Sudan bölgesine, genel valinin izni olm adan uygulanam azdı. Ayrıca genel vali A vrupalı güçlerin k onsolos­ luklarını S u d an ’a kabul etm işti ve adayları re d d etm e h ak k ın a sahipti. Peki, M ısır Sudan’ın y ö n e tim in in hangi k ısm ın d a yer almıştı? Britanya güçlerinin yanı sıra, M ısır da burad a bir tab u r b u lu n d u ru y o r­ du. B irtakım ikinci sınıf m em uriyetler de M ısırlılara bırakıldı. D a h a da önemlisi, bu işgalin finansal mesuliyeti M ısır’a bırakılm ış ve işgal m a s ­ rafları ve ü lk en in yönetim i için Sudan yönetim ine her yıl, M ısır bütçesi için hiç de az bir meblağ olm ayan 750.000 sterlini ödem ek z o ru n d a b ıra ­ kılmıştı. Ö te y andan, Sudan illerinin tü m ü n d e İngiliz valiler b u lu n m a k ­ taydı. B unun tek istisnası, ü lk e n in en batısında yer alan D a rfu r’du, b u ­ rada ise iktidar, Britanya kolonyal yönetim ine itaat tem inatı veren yerel sultanların elinde kalmıştı. D a rfu r Sultanlığı, su ltanlard a n b irin in anti-İngiliz b ir isyanı kışkırtm ası sonucu feshedilip, d o ğ ru d a n S udan’dak i İngiliz valiye bağlandığı 1916 yılına kadar da varlığını sürdürecekti. Sudan 1889 yılında resmî olarak İngiliz-M ısır S udan’ı şeklinde y en i­ de adlandırıldı. Britanya bu o rta k rejimi o lu ş tu rd u k ta n sonra Kordofan steplerine kaçan ve aniden ortaya çıkabilecek son M ehdi güçlerini h a l­ letmeye koyuldu. Kasım 1899’da Kitchener birliklerini Kordofan’a t o p ­ ladı ve 25 K asım ’da da C e d id ’de bu lu n an m ehdicilerin üstüne y ü rü d ü , Halife A bdullah bu savaşta öldürüldü. M ehdicilerin başkenti El-Obeid 17 A ralık 1899’da düştü. İsyan bastırılm ış olsa da tek tü k mehdici birlik­ ler S udan’ın değişik bölgelerinde direnişe yer yer devam etti. Britanya, Sudan üzerinde kon trolü sağlam akta oldukça zorlanıyordu. 1900’den 1927’ye kadar S udan’da tek bir yıl bile isyansız geçmeyecekti. Fakat bu isyanlar farklı bölgelerde farklı kabileler ta ra fın d an y ü r ü t ü l ­ düğü, yerel bazda ve izole b ir karakterde olduğu için başarısız olm aya m ah k û m d u .

1 8 7 0 - 1 9 1 4 Y i l l a r i A r a s i n d a CEZAYİR

C e z a y ir’de C u m h u r iy e tç ile r in B aşkaldırısı Paris K om ü nü , Bonapart m ilitaristleri ve b ü y ü k burjuvazi ta r a f ı n ­ dan ezilen cefakâr topraklar ülkesi Cezayir’de d o ğ ru d a n bir etki yarattı. Paris K o m ü n arla rın ın isyanı C ezayir’deki 1870-71 devrimci olaylarıyla yakından bağlantılıydı ve aynı za m a n d a 1871 b üy ük ulusal bağım sızlık isyanıyla da örtüşüyordu. Bu ö rtü şm e elbette rastlantısal değildi. İkinci C u m hu riyetin çöküşü, Cezayir A ra p lan n a ve Berberilerine, Fransız burjuva devletinin nasıl da yozlaşmış ve zayıf old uğ unu göstermişti. D u ru m u k av ram ış ve nefret edilen yönetim den k u rtu lm a k için yeni bir girişimde bulundular. Bu çalkantılı yıllarda olayların gidişatı kısmen karmaşıktı. Fransız o rdu sun un teslim olduğuna, İm p a r a t o r u n pes ettiğine ve 4 Eylül 1870’te bir cum h u riy e tin k u ru ld u ğ u n a d a ir ilk haberler C ezay ir’e aynı gece u la ş ­ mıştı. N ü fu su n esas kütlesini o lu şturan Araplar ve Berberiler (2.100.000 kişi) ani bir kalkışmaya hazır değildi ve üstelik P aris’teki olaylara ilk tepki Cezayir’de yaşayan ve sayıları 270.000’i b ulan Fransızlardan geldi. Cezayir’deki Fransız nü fusun sosyal yapısı hom ojen değildi. Fransız burjuva ve kolonyalistlerinin o rtasın d a bir grup Fransız işçisi ve entelek­ tüeli oluşm uştu. C ezayir’deki Fransız nüfusu n b ü tü n kesimleri, bir avuç bank er ve imtiyazlı hariç, B onapart rejimine karşıydı. Bununla beraber bankerler ve im tiyazlıların ezici bir çoğunluğu C ezay ir’de değil, P aris’te yaşıyordu. F ransız sömürgeci ve burjuvalarını İkinci C um hu riyet reji­ m ine m u h a lif kılan neydi? Bu s o ru n u n cevabı Cezayir doğal kay n a k la­ rının tekelci söm ürülm esi için y ü rü tü le n mücadelede yatm aktadır. III. Napolyon b ü y ü k m etropol burjuvazisi ve Parisli finansörler lehinde i m ­ tiyazlar tanıyor ve Cezayir’deki Fransız kapitalistlerine bu konuda ada-

letli davranm ıyordu. Cezayir’deki Fransız s ö m ü rü sistem inin tü m ü , te ­ mel olarak Parisli b üyük imtiyaz sahiplerinin çıkarlarına hizm et etm ek için tasarlandı. Yerel burju v az i C ezayir’in y ö n e tim in d e d o ğ r u d a n b ir rol oynayam ıyordu ve h a tta 1852 y ılınd a F ran sız P a rlam e n to su ’na kendi vekillerini gönderm e h a k k ı n d a n da m a h r u m b ırak ılm ışla rd ı (İkinci C u m h u riy e t z a m a n ın d a 1848 y ılın da t a n ı n a n b ir h a k ti bu). Genel valilik görevi genellikle, M arsh a ll Pelissier, M arsh a ll M a c M ah o n ve diğer s ö m ü rg e ­ ciler gibi y ü k s e k rütbeli F ransız m ilitaristlere veriliyordu ve F ransız b urju v az isin in h oşnutsu zlu ğ u d o ğ r u d a n “apoletlilerin d ik ta tö rlü ğ ü n e ” karşıydı. Bu çevreler “askerî re jim in ” o rta d a n k ald ırılm asın ı, C ezayir y ö n e tim in in yerel Fransız b u rju vazisin e d ev red ilm e sin i ve A m e rik a n m o delindeki gibi (yerli n ü fu s u n kökten im hası ve kovulmasıyla) g ö ç ­ m en yerleşikler için bir söm ürg e k u ru lm a s ın ı talep ediyordu. H a tta bazı söm ürgeciler C ezayir’in (Arap C ezayir’i değil de yerli n ü fu s u t a ­ m am en köleleştirilm iş F ransız C ezayir’i) F ran sa’d a n ta m a m e n a y rıl­ m asın ı öneriyordu. Fransız söm ürgecilerinin b ü y ü k çoğunluğu O rleanist (B urbonların bir kolu -çev.) ya da lejitimist’ti (legitimists: M eşrutiyetçi -çev.), yani m on arşinin m uhafazası ve fakat h an e d a n ın değişmesi taraftarıydılar. Geriye k a la n la r da sözde ılımlı cum huriyetçilerdi. Bu burjuva sömürgecileri III. Napolyon’u n ta h tta n ind irilm esin i fırsat olarak görüp Cezayir’de ik tidarı ele geçirm e kararı aldı. İkinci İm p arato rlu k ’u n atadığı genel vali D uroc’tan

çekiniyorlardı fakat

hâlihazırda B o n ap art’m birçok m e m u ru n u n yerini liberal c u m h u riy e t­ çilerle değiştirm eyi başarm ışlardı. Bu g u ru b u n temsilcileri, yerel y ö n e ­ timlerde neredeyse bü tü n ö nem li görevleri ele geçirdi. Fakat b u g u r u b u n h aricin de, 1871 D ev rim i siyaset sahn esine d e ­ m o k ra tik göçm enleri çıkardı. B ütü n b u n la rın y a n ın d a C ezayir’in, Fransa’d ak i m u h alifler için b ir s ü rg ü n yeri o ld uğ u da akıldan ç ık a r ­ tılm am alı. 1848-49 arasında, 1848 Tem m uz isy an ın a katılm ış 20.500 Parisli işçin in sürg ü n ü , b u n a örn e k olarak gösterilebilir. B o n a p a rt’ın 2 A ralık 1851 askerî d arb e s in d e n so nra da 9.530 a k tif c u m h u riy e t­ çi, ağırlıklı o lara k k ü ç ü k b u rju v a devrim ciler, C ezayir’e gönderildi. S ürülenler b u ra d a oldukça zor b ir hayatla karşılaştılar, birçoğu yo k­ sulluktan, h a s ta lık ta n ya da sıcaktan öldüler. F akat bu Fransız d e m o k ­ ra tla rın ın p o litik olayların d ış ın d a b ıra k ılm a gibi bir niyetleri hiç de yoktu. 5 Eylül 1870’te b inlerce F ransız işçi ve k ü ç ü k burjuva d em o k ra t,

kitlesel b ir gösteri düzenlediler ve tü m b in alard ak i em peryal k a r ta l la ­ rı alaşağı edip, Genel Vali’n in avlusuna tepesin de D e v rim ’in simgesi olan bir Frigya Başlığı taşıyan bayrağı diktiler. D e m o k ra tik bünyeler, s av unm a kom itelerini, C ezayir C u m h uriyetçi Birliğini, ulusal m u h a ­ fızları ve belediyeleri oluşturdu. Savunm a komiteleri, C ezayir’in Fransız n üfusu bulunan tü m kentle­ rinde k u ru lm u ş tu . Bunların başın da burjuva cum huriyetçiler ve k ü ç ü k burjuva dem o k ra tla rın b u lu n d u ğ u başkent Cezayir Savunm a Komitesi bulunuyordu. T ü m k u ru m la r B onapartist öğelerden arın dırıldığı ve askerî rejim h ü k ü m sü z kılındığı için, bu kom ite söm ürgenin y ö n eti­ m inde yer alm ayı talep edecekti. Tabi ki, yerel halk bu kom itelerin h iç­ birinde temsil edilmiyordu. Üstelik burjuva cumhuriyetçiler, valiler ve yardım cıları üzerinde bir kontrol tayin etm ek için savunm a kom itele­ rinin girişim lerini baltalamıştı. Cum huriyetçi bu rjuv azinin lideri b a ş ­ kent Cezayir valisi Warnier, önceki iktidar m ekanizm asını olduğu gibi korudu ve h atta savunm a kom itelerinden işçi sın ıfın ın temsilcilerinin tasfiyesini gerçekleştirdi. Cezayir Cum huriyetçi Birliği, ülkenin d ö rt bir yanında kolları olan, devrim ci işçilere ve küçü k burjuva dem o kratlara ait politik bir kuruluştu. Genel m itinglerin hazırlanm asın da ve gaze­ te çıkarm akta oldukça işlevsel bir rolü vardı. Ayrıca Enternasyonal’in (Marxist değil, esasen P roudhonist) Cezayir seksiyonuna üye işçilerden oluşan bir organizasyondu. C um huriyetçi Birliği, C ezayir’deki ik tid a rın seçimli belediyelere -k o m ü n le re devredilmesini ve ülkenin bu beled i­ yelerden- kom ünlerden oluşan bir federasyona dönüşm esini istiyordu. C um huriyetçi Birliği gibi k om ün ler de, Birlik tara fın d an , Arap-Berberi nüfusun ta m a m e n göz ardı edilm esi um uduyla tasarlanıyordu. Ç ü n k ü nihayetinde k üçü k burjuva d em o k ra tla r ve P ro ud hon istler de b ü y ü k Fransız burjuvazisi gibi şovenistti. Arapların, Yahudilerin ve Fransız kökenli olm ay an A v ru p a lıla n n Birlik’e tek tü k kabul edildiği doğruydu. C um huriyetçi Birliği üyeleri kendi saflarına Arapları dâhil etseler dahi, yerli n ü fu su n ulusal b a ğ ım ­ sızlık m ücadelesine katılm asına kayıtsız kalıyorlardı. “Ulusal n ih iliz m ­ leriyle” Proudhonistlerde olduğu gibi, ulusal m eselenin çözüm ü olarak tüm A rapların birer Fransız’a dönü ştü rülm esi eğilimi güdüyorlardı. F’kim 1870’te, Cezayir C um huriyetçi Birliği ile bağlantısı olan Algerie Francaise (Fransız Cezayiri -çev.) gazetesi, Birlik üyelerinin etkin k a tı­ lımıyla o lu ş tu ru lan ulusal m u h afızların görevlerini: 1) dış d ü şm an lara karşı savaşmak, 2) Fransa’da m o n arşi geri gelirse, C ezayir’de bağım sız

bir cum huriyet için mücadele etm ek, 3) yerel isyanlara karşı savaşmak olarak tanım lam ıştı. Kom utanı h alk tara fın d an seçilen ulusal m uhafızlar, savunm a k o m i­ telerine ve k ü ç ü k burjuva D e m o k ratik P a r tin in ç o ğ u n lu k ta olduğu se­ çim belediyelerine destek sağlıyordu. Liderleri, d e v rim in ilk g ünlerin de C um huriyetçi Savunm a K o m itesin in başkanı ve Başkent Cezayir beledi­ ye başkanı olarak seçilen Avukat Rom uald V uierm oz’du.

C ezayir K o m ü n ü Oran işçilerine karşı Eylül 1870’teki kanlı misillemesiyle n am y a p ­ mış m onarşisi General Walsin Esterhazy 24 E kim 1870’te geçici olarak Cezayir Genel Valiliğine atandı. Yeni Genel V a lin in ülkeye varışın d an (28 Ekim 1870 ) hem en sonra Avrupalı işçiler, yoksul Araplarla birlikte valinin sarayını kuşattı. Vali görevinden feragat edip bir savaş gem isi­ ne sığındı, işçiler, ulusal m u h afız la rın da yardım ıyla, sarayı ele geçirdi. Bundan sonra, işçiler ve 4.000 civarında m uhafız, 200 gemici tara fın d an korunan ve karşı-devrim cilerin son sığınağı olan D eniz K om u tan lığ ın a karşı taarru z hazırlıklarına başladılar. Fakat am iralle görüşmeye o tu ran Vuiermoz saldırıyı önleyerek bu gerici kalesini koruyacaktı. Metz’in kuşatıldığı ve M arshal Bazaine’in teslim olduğu haberleri 30 F^kim’de C ezayir’e ulaştığında, Başkent Cezayir, O ra n ve diğer k a ­ sabalarda vatan hainlerine karşı devrim ci tedhiş uygulanm asını ta ­ lep eden yeni gösteriler düzenlendi. 7 Kasım’da Cezayir C um huriyetçi Birliği, ülke y ö netim inin büsb ü tü n savu nm a kom itelerine geçmesini ge­ rekli gördü. Bu k arara rağm en, bir sonraki g ü n Cezayir belediyeleri ve Savunma Komitesi, Vuierm oz’u C ezayir’in geçici O lağanüstü Komiseri, yani ülkenin yöneticisi olarak seçmek için toplandı. Toplantı son ucu nda “demokrasi ilkeleri temelinde k o m ü n ” ilan edildi ve b ü tü n ülkede k o ­ m ün federasyonları olacağı d u y uru ld u. Fakat bu heyecanlı patlam a hiçbir şeye dönüşm eyecekti. Cezayir Komünü k a ra rın ı “illegal gasp eylemi” olarak a d lan d ıran Fransız Devleti, C ezayir’e Olağanüstü Sivil Komiseri olarak gerici Charles de Buzer’i (Vali yetkisiyle) atamıştı. Vuiermoz hem en iktidarı ona devretti (11 Kasım 1870). Buzer’in talebi üzerine ulusal m u h afız la r onun k o n tr o ­ lüne bırakıldı ve devrim ci öğeler kom uta k adem esind en uzaklaştırıldı. Böylece, kü çü k burjuva uzlaştırıcılar sayesinde h arek et irtifa k ayb etm e­ ye başladı.

D e m ok ratik

öğelerin

başarısızlığının

nedeni

neydi?

Elbette

Vuiermoz’u n hainliği denilebilir ki, bu asıl mesele değildi. D ar d em o k ­ ratik k a tm a n ın , özellikle yerli n ü fu s ta n beslenen kitlesel bir arka pla­ nı yoktu. Cezayir K om ünü n ü n iktidarı yeniden ele geçirmek ve ulusal m uhafızları kontrol etm ek için sonrasında yaptığı girişimleri kolonyal burjuvazinin bastırabilm esinin esas nedeni buydu. Paris K o m ü n ü n ü n 1871 M a r t ’ın d a ilan edilm esi, C ezayir’de yeni bir devrim ci d a lg a n ın k a b a rm a s ı için fırsat y aratm ıştı. Ü lk en in d ö rt bir y a n ın d a “Yaşasın Paris! K a h rolsu n Versailles” sloganı ç ın lıy o r­ du. D ev rim ci basın, Paris K o m ü n ü ’n ü n faaliyetlerini detaylı rap o rlar olarak yayınlıyordu. Cezayir C um hu riy etçi Birliği F ransa’ya delege­ ler gönderdi. Başkente giden A lexandre L am b e rt gibi a d a m la r Paris K o m ü n ü ’ne katılm ış ve a k tif birer savunucu o lm u ştu . C u m h u riy etçi Birlik’te ise b ir kez d ah a ik tid a rı d ev ralm a ta rtış m a la rı alevlendi. Fakat Birlik, bu kez küçük bu rju v a u zlaşm acıların etkisi altınd a k a ­ larak yeni m ücadeleyi reddetti. Bu k arar bir A rap-B erberi isy a n ın ın patlak v erm esine neden olacaktı. C ezayir’deki F ransız küçük b u r j u ­ va d e m o k ra tla r ve hatta p ro leta ry a Arap ulusal b ağ ım sızlık h a re k e ti­ nin ön em in i kavrayam ıyordu. Yani, Fransız d ev rim c ilerin in en temel hatası ulusal meseleyi ihm al etm eleriydi. C ezay ir’deki k arşı-d evrim ci Fransız b urjuv azisin i ancak yerli halkla ittifaka giderek yenebilecekle­ rini görem iyorlardı. Başka ulusları ezen bir u lu su n ö z g ü r olam ayacağı­ nın farkın da o lm ad ık la rı halde C ezayir’in ulusal ö z g ü rlü ğ ü n d e hayati bir önem e sahiptiler. Sonuç olarak, 1871 M a r tın d a C ezayir’de yerli h a lk ın b üyük bir k it­ lesel b ağım sızlık isyanı patlak verdiğinde, yerleşik Fransızlar “sü per g üç” önyargılarıyla, işçi sınıfı h areketin e kayda değer ölçüde çatışm a ve düzensizlik to h u m u ekm işlerdi. V uiermoz ve diğer küçük burjuva liderlerinin F ransız m ürtec ilerin e y altak lan m aları, büyüyen Arap isya­ nı korkusuyla, d a h a da belirginleşti. Ateşli bir m o n arşist olan G ueydon ism indeki yeni genel vali, isyanları b astırm ak için Versailles ta r a f ı n ­ d a n görevlendirildiği C ezayir’e Nisan 187l ’de vardı. Gueydon, k ü çü k burjuva politikac ıla rın k o rk a k lığ ın d a n ve o n la rın “Arap teh lik e s in ­ d e n ” d u y d u k ları k o rkud an faydalanarak, Cezayir belediyelerini ve u lu ­ sal m u hafız la rı lağvetm ekte h erh an g i bir zorlukla karşılaşm adı.

Kolonyal b a s k ıla r Cezayir köylerine ciddi a n la m d a eko n o m ik z a ­ rarlar verm işti. 1868-70 ara s ın d a bölgede k o rk u n ç b ir açlık baş g ö s­ terdi. İn s a n la r yabani otları yem iş ve birçok yerde y am yam lık v a k a ­ ları kaydedilecekti. Açlığın en b ü y ü k yoldaşı kolera binlerce can aldı. 1866’da 2.652.000 olan Cezayir n ü fusu , 1872’de 2.125.000’e d ü şm ü ştü . 500.000’den fazla in san (toplam n ü fu s u n neredeyse beşte biri) açlıktan, h a stalık tan ve F ransız askerlerinin v a h ş e tin d e n telef oldu. Ü lk en in çe­ şitli bölgelerinde her yıl yeni isy anlar patlak veriyordu. Fakat bu is ­ yanlar, yerel o lm a n ın ve k e n d iliğ in d e n bir k a r a k te r sergilem enin ö te ­ sine geçememiş; m ücadeleler ulusal bir b o y u tta ö rgütlenem ed iği için Fransız o toritelerince kolaylıkla bastırılm ıştı. B u n u n la birlikte, d u r u m 1870 so n la rın a d o ğ ru değişecekti. Cezayir A ra p la rm a yeni u fu k la r açı­ lacaktı. 1870-71 savaşında F ransızların zayıflık işaretlerini ve F ransız generallerin

kabiliyetsizliklerini

fark ettiler.

Sedan

felaketinden,

M etz’in d ü şü ş ü n d e n , F ransa’d ak i ve Cezayir F ransızları arasın d ak i sı­ n ıf m ücadelelerinden haberleri oldu. Araplar, a r tı k kesin bir m ücadele v a k tin in geldiğini anlam ıştı. Kent m erkezlerindeki, özellikle Başkent C ezayir’deki, temsilcileri F ransız işçilerini a k tif o lara k destekliyordu. 1870’den beri köyler ve göçebe bölgeleri k ay n am aktayd ı. C ezayir’deki ik tid a rın valilerden ve Parisli ban kerlerd en , yerli n ü fu s u acım asızca söm üren b ü y ü k Fransız söm ürgecilerine k ay dırılm ası planları ortaya çıktığında h er ta ra fta bir öfke artışı gözlem lenm işti. Ç ü n k ü bunlar, dolaysız ve gerçek zalim lerdi ve Cezayir köylüsü b u n l a r d a n özellikle nefret ediyordu.

1870 so n u n d a C ezayir Yahudilerine, Fransız v a ta n ­

d aşların ın sah ip olduğu tü m h a k la r ın aynısını ta n ıy a n bir k a r a r n a ­ m enin yayınlanm ası, oldukça b ü y ü k bir h o ş n u tsu zlu k yarattı. Bunu yanı sıra, C e z a y ir’e A lsace-L orraine m ülte cilerin in v a rm a k üzere o l­ d u ğ u n u b ildiren ra p o rlar ve F ra n s a ’n ın Prusya’ya öd ediği tazm in atlar, iki olayla da yeni vergiler ve el k o y m alar vasıtasıyla ilgisi olan C ezayir köylüsünü d e rin d e n etkiledi. M ecen e’deki (Setif y ak ın ların d a ) Kabile bölgesinin reisi olan M u h a m m e d el-M okrani b a ş k a n lığ ın d ak i Berberi ve Arap kabileleri isyanı 14 M a r t 1871’de başladı. Eski feodal soyluların neslinden olan M o k ra n i ken d isin i bağım sız bir idareci olarak ta k d im edem ediği için F ransızlar on u önem siz bir sivil hizm etçiye d ö n ü ş t ü r ­ dü. Öte y a n d a n F ransa’n ın k end i to p ra k la rın ı ve gelirlerini azalttığını ve em irlerini feshedip kendi vekillerini y ard ım cı olarak alm aya zor-

ladığm ı da u nutam ıy o rd u . M o k ra n i otuz kabileye h ü k m e d iy o rd u ve 25.000’e y akın ad a m ı bir araya to p lam a p otansiyeline sahipti. Fakat a y a k la n m an ın esas g ü c ü n ü M okrani’ye katılan feodaller değil; köylüler ve göçebeler oluşturuyordu. 8 Nisan 187Fde, 250’den fazla k a ­ bile üzerinde, yani diğer bir deyişle 600.000 köylü ve göçebe (neredeyse Cezayir yerli n ü fu s u n u n üçte biri)üzerinde etkisi olan R ahm aniye t a r i ­ katı harekete geçti. Bu tarikat, em ri altında 100.000 adam b u l u n d u r u ­ yordu. Ajitatörleri köylere, pazarlara ve göçebe kam p ların a gidip halkı düşm ana karşı kutsal savaş için topluyorlardı. R ahm aniye ta rik a tın ın başkaldırıda yer alm asından sonra, tüm Doğu Cezayir kıyıları b ü yü k bağımsızlık savaşının bir sahnesine dönüştü. İsyancıların askerî konsey başkanlığına getirilen M okraııi’nin, Fransızların C ezayir’den tam am en kovulması gibi planı yoktu. D aha çok Arap ve Kabile reislerine bazı im ­ tiyazlar ta n ın m a sı için F ransızlan zorlamayı öngörüyordu. Fakat bu plan onaylanm adı ve Fransızların Cezayir’den ta m a m e n çıkartılm ası için savaşmaya karar verildi. M o k ra n i’nin tavsiyesine rağmen isyancılar Fransızların B urc-bu-Arraric (Kabiliye’de) kalesine saldırıp burayı zapt ettiler. Nisan ve Mayıs arasındaki savaşlar boyunca isyancılar birbiri a r ­ dına zafer kaz an d ılar ve doğu yakasının tam am ın ı Fransızlardan a r ı n ­ dırdılar. Yalnızca on ay sonra kendi hanelerine 340 çarpışm a kaydetm iş­ lerdi. Fakat lider M okrani Mayıs 187f deki bir savaşta öldürüldü. O n u n yerine hem en kardeşi Ahm ed I5ıı Mezrag geçecekti. Paris kom iinarları Versaycıların acımasız saldırılarına kahram an ca karşılık verdiği için, Tiers h ü k ü m e ti Cezayir’e asker gönderem iyor ve bu yüzden isyancılar birbiri a rd ın a zaferler kazanıyorlardı. Ancak kom ünarları b ozg u n a uğratan Versaycılar, işgal o rd u s u n u n sayısını 85.000 kişiye çıkarınca d u ru m değişecekti. 1871 Tem m uz itibariyle isyanın esas güçleri yenilgiye uğratıldı ve Şeyh Haddad kontrolündeki Rahm aniye tarikatının liderleri teslim oldu. Fransız askerî birlikleri köyleri yakmış, sığırları dağıtm ış, kuyuları d o ld u rm u ş ve kadın ve çocukları bile kat­ letmişti. Kabiliye gerillaları altı ay d aha bu eşitsiz savaşı cesaretle s ü r­ dürecekti. Fakat dirençleri kırıldığ ınd a Ahm ed Bu Mezrag isyanın son çırpınışlarını sergileyeceği güneye çekildi. O cak 1872’de direnişin son iki kalesi, T ugg urt ve Vargla vahaları da düştü. A h m ed Bu Mezrag h a p ­ sedilmiş ve isyan da bastırılmıştı. Versaycılar alaycı bir biçimde, Cezayirli isyancıların işini “Paris u su ­ lüyle” bitirdiklerini açıklamıştı. Binlerce kişi idam edildi, hapse atıldı ya da ağır cezalara çarptırıldıkları New Caledonia’ya sürg üne gönderildi.

İsyancı kabileler 36.000.000 fra n k tazm in at ödedi ve ayrıca arazilerinin en iyi 500.000 h ektarı m üsadere edildi. Geriye kalan arazilerini güv en­ ceye alabilmek için de sömürgeci galiplere 27.000.000 fran k daha ö dem e yaptılar. Paris k om ün arla rı ve Cezayir köylüleri a r tık o rta k bir d ü şm an a sahipti: Fransız burjuvazisi. Bu d ü ş m a n a karşı eş zam anlı savaşmış fakat güçlerini o rta k bir eylemde birleştirm e şansına erişememişlerdi, böylece Fransız burjuvazisinin işini kolaylaştırmışlardı.

Fransız Emperyalist B oyunduruğu Altında Cezayir Fransızların, Cezayir’de sonrasında rahat bir nefes aldığı 1871 isya­ nının yenilgisi yeni bir dönemeci işaret ediyordu. Aures kasabasında­ ki Göçebe (1879) ve Batı Cezayir’deki Şeyh Velid-Sidi (1881) isyanları, bağımsızlık mücadelesinde halkın son silahlı kalkışmasıydı. Ü çüncü C um huriyet altında, bu parçalanm ış ve köleleştirilmiş topraklarda ge­ niş halk isyanları görülmeyecekti. Cezayir’in kolonyal söm ürüsü ve e m ­ peryalist yağması en yüksek evresine ulaştı. İşgalcilerin temel politikası, her zam an olduğu gibi, toprağın tasarru fu n u ele geçirmekti. Fransa’nın, Cezayir toprak m evzuatını oluşturan 1873 yasasına göre tü m klan ve kom ünal toprakları bölünmek ve özel mülkiyete geçmek zorundaydı. Yine bu yasaya göre bir kom ünün herhangi bir üyesi kendi payının kolektif mülkiyetten koparılıp, özel m ülkiyet olarak kendisine verilmesini talep edebiliyordu. Böylece yasa, kom ünleri ortadan kaldırarak tefecilerin ve zengin sömürgecilerin toprak satın almasını kolaylaştırıyordu. 1887 y ı­ lında yürürlüğe giren diğer bir yasa ise kabile to prak la rın ın klanlar ve hanehalkk.rı arasında bölünm esini ve Avrupalılarm bu kom ünal to prak­ ları özel m ülkiyete geçmeden de satın alabilmesini sağlayarak, köylü k o ­ münal m ülkiyetin Avrupalı sömürgecilerin eline geçmesini kolaylaştırdı. T üm bu önlem ler Arap köylüsünü, insafsız Avrupalı dolandırıcı ve tefecilerin in safın a bırakm ıştı. 19. yüzyılın yetmişli yıllarında Fransız sömürgeciler, A raplardan m üsad ere edilen 400.000 h ek tar toprağa koy­ du, üstelik sonra k i kırk yılda 500.000 hektara daha el koyacaklardı. 1917 itibariyle F ransızlar ülkenin kayıt altına alınm ış to p rak la rın ın yüzde 55’ine sahipti. B un un yanı sıra Fransız sömürgeciler önceliği hâlâ b ü y ü k malikânelere veriyordu. Sömürgeleştirilen top rak la rın yalnızca yüzde 10’u küçük ve orta ölçekli sömürgecilere, geri kalan kısm ı ise b üyük öl­ çekli sömürgecilere (yaklaşık 10.000 kişi) gitti. Bu arada üzü m bağcılığı da hızlanarak gelişmeye devam ediyordu. A raplardan zorla alınan t o p ­

rakların ö nem li bir bölüm ü bu am aca ayrılm ıştı ve kapitalist bir ek o n o ­ mi altında geliştirildi. Geriye kalan sömürge top rak ları ise küçük p a r ç a ­ lara ayrılıp A rap ortakçılara m eşakkatli “k h a m m a s a t” (ürü n ü n beşte bi­ rinin ortakçıya, geriye kalanın da toprak sahibine verildiği bir kiralam a biçimi -çev.) tem elinde kiraya veriliyordu. Fransız “uygarlaştırıcıların” toprakları ele geçirmedeki barbarca p o ­ litikaları A rap köylülerin çiftliklerini harap etti. Galip işgalciler, isyancı kabileleri bastırm a girişimlerinde kuyuları tahrip edip yeşil vahaları çöle çevirmişlerdi. En iyi otlaklar sömürgecilerin eline geçmişti. Cezayir’in çorak ve engebeli bölgelerine sürü len göçebeler, k o yu n sürüleri için yem bulam am ış ve hayvanlar açlıktan, susuzluktan, yaz sıcağından ve kış s o ­ ğu ğ u n d an ö tü rü telef olmuştu. Ayrıca, ülkenin zengin dem ir ve fosfor kaynakları da Fransız şirketleri tarafınd an zapt edilmişti. 1871 öncesinde keşfedilen d e m ir yataklarının söm ürülm esi başlangıçta, görece küçük bir ölçekte gerçekleşiyordu. 1879’da 438.000 ton kadar d em ir çıkarıldı. Fakat 1913 itibariyle, kaynaklar Messrs, Schneider&Kreso ve diğer birçok m e ta ­ lürji şirketine imtiyaz biçim inde verilince, bu ra k am 1.230.000 ton cevhe­ re yükseldi. Fosfor k aynaklarına da 1873 yılında Cezayir-Tunus sınırında rastlandı. Bu kaynakların çıkarılm ası da dört Fransız anon im ortaklığına devredildi. 1913 yılında 967.000 ton civarında fosfor elde edildi. Bakır ve çinko madenleri de ayrıca bu faaliyetlere konu edilmişti. 1871 son ra sın ­ da Cezayir’in söm ürülm esine dair yeni bir biçim de, Fransız b a n k a la­ rıyla bağlantılı tekellerin sürece m üdahil olmasıydı. Bu yüzden Cezayir’e birçok b anka kuruldu. Bunların en büyüğü, Banque d ’Algerie (Cezayir Bankası -çev.) ve Crédit Foncier d ’Alger’i de (Cezayir Arazi Keredisi çev.) yöneten C om pagnie Algérienne (Cezayir Şirketi -çev.) idi.

Yetmişli yıllarda, iç ve dış ticarette ve aynı z a m a n d a askerî ve s trate­ jik amaçlarla a r ta n talepten ö tü rü dem iryolu inşa çalışm alarına başlan ­ dı. 1870’te Konstantin-Philippville hattı tam am lan d ı, 1871’de Başkent C ezayir-O ran h attı ve 1875’te ise Bone-Tebesa, Bone La Calle ve Başkent C ezayir-Konstantin arası üç hat tam am landı. 1881’de ise güneyin d e r in ­ lerine doğru inen O ran dem iryolları kuruldu. Cezayir üzerinde 1885 yılı itibariyle toplam olarak 2.030 k m hat uzanıyordu. Denizaşırı ticarette de d u r u m 1830-70 trendini sürdürüyordu. 18711914 arasında dış ticarette sergilenen artış, C ezayir’in bir pazar olarak ve Fransız sanayisi için ham m add e tedarikinde a r ta n önem ini işaret ediyordu. C ezay ir’in ihracat ve ithalatına dair aşağıdaki tablo d u ru m u özetlemektedir:

Yıllar

(milyon frank olarak yıllık ortalama) İthalat

İhracat

Cezayir tem el olarak Fransa’d a n endüstriyel m a llar satın alıyordu. 1874’te Cezayir’in Fransa’d an to plam 270.000.000 fr a n k değerindeki it­ halatının, 90.000.000 frankı, yani üçte biri, kum aşa ve 22.000.000 fran kı da makine, m aden i eşya ve diğer malzemelere ayrılıyordu. Bu, ulusal bir imalat endüstrisi ku rulabilm esinin araçlarının yavaş yavaş yok ed ildi­ ği ve ülkenin Fransız kapitalist ekono m isinin h a m m ad de ve tarım sal ü rü n ler tedarikçisi olma rolünü oynam aya m a h k û m edildiği a n lam ın a geliyordu. A m a yine de yol, lim a n ve çeşitli proje inşaatları, ulaşım ve t a ­ rım da k ira la n a n em eğin k u lla n ım ın d a olduğu kadar, yerel an lam d a bir dizi küçük girişim c in in dahi ortaya çıkm ış olması (temel olarak t a r ı m ­ sal üretim de faaliyet gösteren) yerel bir proletaryanın o luşu m u na ve geli­ şim ine katkıda bulundu. Esasen, b u n la rın neredeyse ta m a m ı Fransız ya da Avrupa d oğum luydu. Bunlar yetm işli yılların m atbaacıları, d e m iry o ­ lu işçileri, inşaatçıları, m adencileri ve benzeri işlerde çalışan işçileriydi. Fakat daha so n ra Arap işçiler de yavaş yavaş lim anlara, inşaatlara ve ta ­ rımsal işlere (bir süre sonra da madenciliğe) alınm aya başladı. Kesin ista­ tistiksel verilerin eksikliği, C ezayir’deki işçilerin 19. y üzyılın yetmişli ve doksanlı yıllarınd aki sayısını tespit etm eyi zorlaştırıyor. Söylenebilecek tek şey sayıca çok b üyü k olm adıklarıydı. Cezayir işçi sınıfı, kendi z a m a ­ n ın ın politik ve sosyal hayatında önem li bir rol sahibi değildi. Belki de tek istisna, Fransız işçilerin Cezayir ko m ü n ü n d e etk in bir rol oynadığı 1870 yılı ve A rap ta rım işçilerinin Cezayir ulusal bağım sızlık isyanında diğer katılım cılarla birlikte savaştığı 1871 yılıydı. Ü lkede yıllarca bir işçi örgütü olm am ıştı. Bu örgütler F ransa’dakilerden çok sonra oluşmuş ve yalnızca Fransız işçileri kapsamıştı. Ç oğunlukla bu örgütler Araplara ve Berberilere karşı paternalist ve asimilasyoncu bir t u t u m benim sem işler­ di. İşin özü itibariyle Cezayir’deki işçi sınıfı hareketi ilk kez Rusya’daki 1917 Ekim D evrim i sonrasında sahneye çıkacaktı. Fransız ve Cezayirli işçilerin arasındaki çeşitli farklılıklar ülkedeki sınıfsal birliğin önü n d e bir engel olarak duruyordu. Ö rneğin Cezayirli

işçiler Fransızca bilmiyordu ve bu da Avrupalı proletaryayla arasında bir ilişki k u rm a s ın ı zorlaştırıyordu. Ayrıca A vrupalılarm birçok ayrıcalığı vardı. D aha yük sek ücretler alıyor ve daha tem iz ve h a fif işlerde çalış­ tırılıyorlardı. Dahası, Cezayirli işçilerin sahip olm adığı politik haklara sahiptiler. Fransız kolonyal y önetim i ve Fransız burjuvazisi bu faktörleri, ülkedeki proletarya saflarını bölm ek maksadıyla, Cezayir ve Fransız iş­ çileri karşı karşıya getirmek için kullanıyorlardı. Cezayir’deki Fransız kolonyal politikasının başlangıcı ve sonu, ayrı­ calıklı Fransız azınlığı desteklemek ve h ak lard an yoksun Arap-Berberi çoğunluğu baskı altında tu tm a k tı. Tüm ülke n ü fu su “vatandaşlar” (Fransızlar) ve “tebaa” (Cezayirliler) olarak ayrıldı. “V atandaşlar” Fransız P arlam entosu’na, belediyelere ve 1898’den başlamak üzere yerel Cezayir bütçesiyle ilgilenen ve özerk bir idare olan Finansal Delegasyonlara k e n ­ di vekillerini seçiyorlardı. Delegasyonlardan biri Fransız kolonyalistlerinden, biri kolonyalist olmayan Fransızlardan ve biri de (kısmen Genel Vali tarafından atanan en küçüğü) sömürgecilerin itaatkâr piyonu olan yerel feodal liderlerden oluşuyordu. Üstelik feodallerin birçoğu h alkının genel çıkarlarına ihanet ederek Fransız vatandaşlığı, m akam ve nişan aldı. “ Tebaa” ise seçme h ak k ın d an m a h ru m bırakıldı ve Fransız subay ve yetkililerinin keyfi kurallarına tereddütsüz uym ak z o ru n d a kaldı. Ayrıca “vatandaşlar” F ransa’dakilerle aynı vergi ödiiyorken, “tebaa” otoriteler tarafından koyulm uş ağır vergileri sırtında taşıyordu. “Vatandaşlar” Fransız h u k u k u n a göre yargılanıyorken, “tebaa” için katı bir “yerel yasa” oluşturuldu. B unun yanı sıra, “tebaa” yöneticiler tarafınd an m a h k e m e ­ ye çıkarılm adan hapse atılabiliyor, işkence görebiliyor ve Sahra’nın uzak bölgelerine sü rg ü n e gönderilip m allarına el koyulabiliyordıı. “Tebaanın” kendi dilinde gazete çıkarması, kendi siyasi partisini ya da sendikasını kurm ası ve resmî m ak am ların izni olm adan bir araya toplanması yasak­ tı. Fransızlar ta ra lın d a n getirilen yasaların en küçük ihlali, köylere, k a­ bilelere ve bölgelere kolektif cezaland ırm a olarak geri dönüyordu. Savaş B akanlığının yönetim i altında kalan ve Fransız m ilitaristlerin iktidarı ellerinde tu ttu ğ u Cezayir’in güneyindeki “teb aa n ın ” d u ru m u daha da kötüydü. Burada “tebaa” yalnızca “yerel işler” yetkililerinin başkanlık ettiği “Arap b ü ro ları” tarafından gözetleniyordu.

Toprak gaspına, ölümcül söm ürüye ve kolonyal otoritelerin tiranlığına cevaben, yerli Cezayirliler u tan ç verici “yerel y a sa n ın ” kaldırılm ası ve ülkenin politik sistem inin dem okratikleştirilm esi için 19. yüzyılın son çeyreği ve 20. yüzyıl boyunca b ir mücadele alanı yarattılar. Ulusal ö r ­ gütlenm eler C ezayir’de ilk kez 20. yüzyıl başlarında, Asya h alk ların ın uyanış çağında D o ğ u ’daki genel burjuva dem okrat bağım sızlık hareket­ lerinin yükselmesi ile bağlantılı olarak ortaya çıktı. Fakat bu örgütler, yalnızca işçi sınıfının zayıf bir d u r u m d a o luşundan değil am a aynı za­ m an d a faaliyetlerini yalnızca ticaretle sın ırlandıran ulusal burjuvazinin de henüz oluşum aşam asında olm asın d an ötü rü kitleler tarafında h e r­ hangi bir destek görmemişlerdi. Yerel entelijansiyanın b üyük çoğ u n lu ­ ğu burjuvazi ile bağlantılıydı ve neredeyse tam a m ı asimile olmuş veya her halü karda Fransızlaşmıştı. C ezayir’in ilk ulusal ö rg ü tü bağımsızlık için çaba sarf etm iyordu. Yalnızca Cezayir Arapları ile Fransızlar a r a ­ sında eşitliği ve “yerel yasanın” feshedilmesini talep ediyordu. Ayrıca, Cezayirlilerin Fransız vatandaşları ile aynı haklara sahip olmasını, ya da en fazla, yerli n ü fu su n geniş bir şekilde temsil edildiği yerel öz-yönetim organları sayesinde Cezayir’in özerkliğini talep ediyorlardı. Fransız d i­ lini benim sem iş, Fransız eğitimi alm ış M u su l-fra n k ’Iarın (M üslüm an Fransızların kısaltılması) en ılımlı hareketi, Fransız kolonyal im p ara to r­ luğu çerçevesinde bir eşitlik talebi için baskıda bulunuyordu. FransızYerli Birliği ya da benzeri k u ru lu şlar oluşturm uşlardı, fakat belirli bir örgüt biçim inden yoksundular. En kararlı m ahiyeti olan M ağrip Birliği ve Cezayir-Tunus

Bağımsızlık

Komitesi,

kendi

adlandırm alarıyla,

M ağrip Ulusu ad ın a özerklik talebinde bulunuyordu. Ayrıca um utlarını Türk S u lta n ın a bağlamış küçük bir feodal grup da vardı. Panislam izm propagandası t ü m bu öğeler arasına yayılmıştı am a kitlesel bir taban ya­ ratamadı. 1912 yılında C ezayir’de kolonyal rejime karşı, d a h a çok basın p ro te s ­ tosu ve pasif sivil itaatsizlik biçim inde yalıtılmış direnişler baş gösterdi. Fakat hizipçi ve sınırlı doğaları gereği bu direnişler, ülkedeki Fransız egemenliğini sarsm am ış veya ciddi bir değişikliğe yol açmamıştı.

T u n u s ’u n F r a n s i z E m p e r y a l İz m î T A R A F IN D A N Z A P T E D İL M E Sİ

İtalya’nın Talepleri Tunus, em peryalizm d ö n em ind e sömürgeleştirilen ilk Arap ülkesiy­ di. 1881 yılında, yani İngilizlerin M ısır’ı ele geçirm esinden bir yıl önce, Fransızlar tara fın d a n zapt edildi. Fakat Fransız burjuvazisi bu devralm a işlemine, kolonyal yağmada rakipleriyle giriştiği onlarca yıl süren şid­ detli mücadeleler süresince yavaş yavaş hazırlandı. Uzun zam a n lard a n beridir en önem li rakip de Britanya idi. 19. yüzyılın yetm işlerinde Tunus sahnesinde yeni bir aktör daha belirmişti; İtalya. Bir ulus devlet olarak ortaya çıkm asından kısa bir süre sonra İtalya, sınırsız bir iştahla bir em peryalist güce dönüştü. Bismarck’a göre, İtalya’da yalnızca çü rü k dişleri olan bir çakalın iştahı vardı. İtalya dah a güçlü yırtıcı hayvanlar tarafın dan her aşam ada yerinden edilm iş zayıf ve küçük bir yırtıcı hayvan gibiydi. Fakat Tunus’ta, Britanya’nın da d e s ­ teğini sağlayarak belirli bir başarı yakaladı. İtalyanlar Cebel-Recas’ta, Fransızların bir telgraf imtiyazı alm alarını engellemek ve Britanya’dan Başkent T unus-G oletta dem iryolu imtiyazını satın alm ak için bir k u r ­ şun madeni im tiyazını garantiye aldılar. Tunus’un İtalyanlar tarafından sömürgeleştirilmesi ve burada tarım sal yerleşim yerleri kurulm ası yet­ mişli yıllarda başladı. 1871 ’d e Fransızların Prusya’ya karşı yenilgisinden faydalanarak, İtalyan yerleşiklere özel ayrıcalıklar tanıy an bir anlaşmayı dayatma girişim in d e bulundular. Bey ise bu anlaşm ayı onaylam am ak üzere direnm eye karar verdi. Böylece İtalya, T u nus’a karşı bir deniz se­ feri hazırlıklarına başladı ve ancak Britanya, Fransa ve Türkiye ortak diplomatik girişimiyle plan ların d a n geçici olarak vazgeçti.

Tunus’un Ele G eçirilmesi İçin Yapılan Hazırlıklar Fransa, İtalyanların taleplerine karşı gelip T unus’u kendisi için alı­ koydu. Rakip şirketlerle şiddetli bir rekabetten sonra Fransız y a tırım ­ cılar topraklara ve imtiyazlara erişti. Başkent T unus’tan Cezayir sın ırı­ na kadar u z a n a n bir demiryolu inşası, kurşun çıkarılm ası ve yine b a ş ­ kente bir lim a n yapılması için im tiyazlar edinm işlerdi. Fransız Société Marseilles (M arsilya Şirketi) E nfida’d a n 90.000 h ektarı kaplayan m u ­ azzam büy ük lük te bir m ü lk satın aldı, Tunus içinde Fransızlar için bir m ukavem et noktası olabilecek 350 m il kare (yaklaşık 900 k m kare - ç e v ) genişliğinde bir arazi. Fransız kapitalistleri gün geçtikçe T unus’u n yarı-söm ürge b içim inden tam am en bir Fransız söm ürgesine dönüşmesi talebinde ısrarcı davranıyordu. T u n u s’un ilh ak ın ın p ratik yönleri 1878 Berlin K ongresinde zu h u r etti. Aslında, kongrede görüşülen O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n süper güçler arasınd aki bölüşüm üydü ve Fransa da kendi payını talep ediyordu. Fransa, Britanya ve Avusturya’n ın işgallerini (Kıbrıs ve Bosna Hersek) ve Rusya’nın B alkanlardaki genişlemesini tanım ayı ve karşılığında da uygun bir ta zm in at almayı kabul etti. Bu tazm inat Berlin A ntlaşm asına yansıtılmadı a m a Fransa, süper güçlerden, T unus’u ele geçirmek için gayriresmî bir söz aldı. Fransız temsilci W a dd ing to n’a hitaben Bismarck, meyvenin olgunlaştığını ve tek yapılması gerekenin toplam a işlemi ol­ du ğu n u açıklamıştı. Almanya, F ransa’nın Tunus işgalinde özellikle ıs­ rarcı davranıyordu, çü n k ü Bismarck b u n u n A lm any a’ya çifte fayda sağ­ layacağını düşünüyordu. İlk etapta bu, Fransa’nın d ik k a tin i Avrupa’daki rövanş p la n ların d a n başka bir yöne çekecekti. F ransa’n ın Afrika m esele­ lerinin içine bir kere daldı mı, A v rup a’daki savaş h azırlıkların dan v az­ geçmek zo ru n d a kalacağı biliniyordu. İkinci etapta ise Fransa, İtalya ve Britanya ile A frika meselesi y ü z ü n d e n uzlaşmazlık yaşayacaktı. Bu da Bismarck’ın elini güçlendirecekti, F ransa Britanya ile dü şm an olacağı için bir süreliğine Avrupa’da savaşamayacak ve İtalya’ya olan öfkesin­ den ö tü rü de A lm any a ve A vusturya-M acaristan’d a n destek arayışına girecekti. Fakat Britanya 1878’de, F ransa’n ın Tunus’u işgaline itiraz etmeyecek­ ti. Salisbury, Britanya’n ın T unus’ta h erhangi bir özel çık arın ın olm adığı­ nı ve bunu m eşru sayarak Fransa’n ın a rta n n ü fu z u n u endişe ve kuşkuyla izlediklerini açıkladı. Aynı esnada Britanya da, M ısır’ı ele geçirmek için

hazırlıklar yapıyordu ve hem bu yüzden, hem de Kıbrıs meselesinden ö tü rü Tunus’u bırakm aya itirazı yoktu. Fransa’n ın T u n u s’ta yegâne d ü ş ­ m anları olarak İtalya ve Türkiye kalm ıştı, fakat F ransa ikisini de ö n e m ­ semeyebilirdi.

Fransız H a m iliğ i Tunus’u n bilfiil işgal edilmesi üç yıl sonra 1881 y ılınd a gerçekleşe­ cekti. Her z a m a n olduğu gibi bir sınır hadisesi kışk ırtılm ış ve Fransızlar, Tunus’a düzen sağlama bahanesiyle girdi. 1 Nisan 1881 tarih in d e 30.000 kişilik Fransız ordusu Cezayir-Tunus sınırından geçti. Birkaç gün so n ­ ra da 8.000 asker Bizerta’da karaya çıktı ve hızlıca başkente yöneldi. 12 Mayıs’ta Fransız ordusu Bardo’da (Başkentin bir k en a r mahallesi) b u ­ lunan Bey’in sarayı Kasr-ı Said’i kuşatm ıştı ve Kasr-ı Said Antlaşması (Sarayın adı) ya da Bardo A ntlaşm ası (yerin adı) olarak bilinen an la ş ­ mayı im zalam ası için Bey’i zorlam aktaydı. “H a m ilik ” (protectorate) kelimesi Bardo A ntlaşm asın d a geçmiyordu, gerçekte ise bu, T unus’un kolonyal köleleştirilmesi için h azırlanm ış bir anlaşmaydı. Bu antlaşmaya göre Bey, T un us’un Fransız birlikleri tara lın d a n “d üzeni ve sınırda-sahil şeridinde güvenliği sağ lam ak” bahanesiyle işgal edilm esini kabul e d i­ yordu. Böylece Fransa, kendisini T u n u s’un dış ilişkilerinin yü rü tü cü sü olarak belirlemiş ve Tunus Devletiyle Avrupalı güçler arasında netice­ lendirilecek an laşm aların sü rdü rü lm esin i güvence altına almıştı. Ayrıca Tunus’un mali örgütlenm esini, kam u borçlarının ödenm esini sağlaya­ cak ve devlete borç vermiş kreditörlerin haklarını koruyacak şekilde ye­ niden düzenlem e h a k k ım edindi. A ntlaşm anın uygulanabilirliğini d e ­ netlemek için, Fransız Devleti ve Tunuslu yetkililer arasındaki yegâne görüşmeci olan bir genel vali Fransızlar tarafından atanacaktı. Neticede Fransa, Tunus Beyine, şahsi ya da h anedan olarak, tehdit edilmemesi için yardım ta a h h ü d ü n d e bulunacaktı. Türkiye ve İtalya dışında b ü tü n Batılı güçler F ransızların Tunus’u ele geçirmesini onayladı. İtalya ve Türkiye devletleri ise nafile bir çabayla itiraz ettiler. Türkiye, Tunus Beyinin kendilerine bağlı bir m em ur o ldu­ ğunu ve uluslararası bir antlaşm aya ta ra f olabilecek bir yetkide o lm a d ı­ ğını beyan etti. N itekim T ürk padişahları, I. D ünya Savaşına kadar da kendilerini T u n u s’un h ü k ü m d a rı olarak sayıyorlardı ve yalnızca savaş­ tan sonra varılan uluslararası resmî anlaşm alarda bu hak tan vazgeçe­ ceklerdi.

Fransızlara karşı tek gerçek direniş Tunus h a lk ın d a n gelecekti. Bardo A n tlaşm asın ın so nuçlan m asınd an h em en sonra yeni bir isyan patlak verdi ve bu y ü zd e n Fransızlar ü lk e n in her karesinde u z u n süreler sa­ vaşm ak z o ru n d a kaldı. İsyancıların d ü zg ü n bir politik örgütlenm eleri yoktu. Eylemlerine O rta Çağ Haçlı Seferleri sloganlarıyla yön veren dinî bir cemaatin temsilcileri tara fın d a n yönetiliyorlardı. Mücadele birkaç ay sürdü ve 15 T em m u z 1881’de, on g ü n lü k bir b o m b a rd ım a n d a n s o n ­ ra, Fransızlar Sfax’ı ele geçirdi. E k im ’de Kayravan’ı ve 19 Kasım’da da Gafsa’yı zapt ettiler. Fransızlar 30 K asım 1881’e k ad ar G abes’i işgal edip son un da isyanı bastırm ayı başarm ış ve ülkenin ta m a m ın d a kontrolü ele almıştı. Fransa, T u nu s’u fethederek tekelci sermayenin egem enliğini sağla­ m ak için b u rada kolonyal bir devlet ve yasal bir üstyapı yaratm aya k o ­ yuldu. 9 H a ziran 1881’de Bardo A n tla şm a sın ın detaylandırılm ası a m a ­ cıyla Bey, T u nus’u n Batılı güçlerle karşılıklı ilişkilerinde yegâne resmî aracı olarak Fransız temsilcisini atayan bir k a r a rn a m e im zaladı. Böylece dış ilişkilerde ü lk e n in tü m bağımsızlığı hiçe sayıldı. 8 H aziran 1883’te I,a M arsa’da, iç işlerindeki bağım sızlıktan da feragat edilen bir FransızTunus Anlaşm ası im zalandı. Bu A nlaşm a, “h a m ilik ” ibaresinin ilk kez yazılı olarak geçtiği yerdi. La M arsa Anlaşması, 1881 A n tlaşm asın ı onaylıyor ve Bey’e, Fransa Devletinin faydalı görebileceği idari, yasal ve mali reformları uygulam aya koym ası için baskı yapıyordu. Anlaşm a ana borç m ik ta rın ı (125.000.000 frank) ve kısa vadeli bo rç­ ları sabitlemişti. Fransa kendisi kreditörlerin taleplerini layıkıyla karşıla­ yacağı sözünü veriyordu. 2 Ekim 1884’te Uluslararası Finans Komisyonu feshedildi ve T u n u s’un mali meseleleri Fransız genel valin in kontrolü altına geçti. 10 Kasım 1884’te Fransa Başkanı ta ra fın d a n yayınlanan bir k a ra rn a m e d e genel vali “Bey Ekselanslarının bildirdiği tü m k a r a r­ nam eleri” tasdik etm e ve uygulam a yetkisiyle donatıldı. D aha sonra 23 H aziran’da ise, genel vali Tunus sınırları dâhilinde “C u m h u riy e t’in tü m otoritesi” ile yetkilendirildi. T unus’taki tü m Fransız k ara ve deniz güçle­ ri ve hem Avrupalılarla hem de T unus halkıyla ilişkileri yönlendiren tü m idari organlar o n u n em ri altına verilmişti. Genel vali otoritesini illerde, 4 E kim 1884’te o lu ş tu ru lan Fransız sivil kontrolör birim leri aracılığıyla sağlıyordu. Sivil kontrolörler doğrudan genel valiye bağlıydılar ve yalnızca o n u n onayıyla atanabiliyor veya azledilebiliyorlardı. G ü ney bölgeleri hariç, b ü tü n ü Fransız o rd u su n u n kesin kontrolü altında olan ülke otuz sivil kontrol b irim ine ayrıldı. Her bölge,

Bey tara fın d an atan m ış yerli Tunus m em urlarının, kaidlerin, başka nlı­ ğını yaptığı bir veya birkaç k a i d a f tan (idari ve m ü lk i birimler) o luşu­ yordu. Resmî olarak kaidler, Bey h ü k ü m e tin e bağlı olsalar da, aslında 22 Temmuz 1887 genelgesiyle “yerel a m irlerin ” idari faaliyetlerini denetle­ me ve onlara sözlü ya da yazılı e m ir verme h ak k ın a sahip olan Fransız sivil kontrolörlere tam am en bağlıydılar, Kolonyal devlet ve yasal üstyapı, bu yolla bir dizi k a ra rn a m e çık ara­ ra k Fransız tekellerinin dik tatö rlü ğ ü n ü ilan etm iş ve h am iliğin henüz ilk yılında o n ların çıkarlarına h izm et etmişti. Genel vali fiiliyatta m u t­ lak iktidarı elinde tutuyordu. Tunus feodal devleti yok edilm em iş olsa da (bu noktada sıradan bir sömürgeyle h am ilik arasında duruyordu) y ab a n ­ cı iktid a rın ın yardım cı bir aygıtına d ö n ü ştü rü lm ü ştü . F n tepede Fransız genel vali ve o n u n altında da devlet yönetim inin çeşitli kollarını gözetle­ yen tam am ı Fransız, güçlü idari p atro n la r duruyordu. Bey ise tahtta d u ­ ruyor, fakat Fransız genel valisinin onayı olmaksızın hiçbir iş y apa m a d ı­ ğı için bir ik tid a r alam eti sergileyemiyordu. Ayrıca, Fransız d anışm an lar tarafından izlenen iki bakan ve birçok d e p a rtm an da bırakılm ıştı ona. Devletin tü m gelirleri de genel v alinin elindeydi. Ü lkesinin ulusal çık ar­ larına ih anetin öd ülü olarak Beye, ailesinin, sarayının ve h ü k ü m e tin in m asraflarını karşılam ası için yıllık 1.250.000 frank ödeniyordu.

İtalya ve Fransa Hamiliği Fransa, İtalya’n ın ateşli fakat beyhude itirazlarına rağm en Tunus’u ele geçirdi. Fakat İtalya’nın da taleplerinden vazgeçme gibi bir niyeti yok­ tu. Her şeye rağm en, İtalyan Devleti temsilcilerini T u nu s’a göndermeye devam ediyor ve İtalyan söm ürgeciliğini teşvik ediyordu. İtalyan çiftçi ve tüccarlar T u n u s’a yerleşmişti ve toprak birlikleri belirmeye başladı. Birçok İtalyan, iş bulm aya ve hızlı büyüyen bir söm ürge şekillendirmeye gerçekten ihtiyaç d u ydu klarından T un us’a göç ediyordu. Dış sahnede ise İtalya, Fransa’ya ve Fransa’nın Kuzey Afrika’daki kolonyal genişleme­ sine karşı bir dizi anlaşm a neticelendirm işti. T unus’ta Fransız hamiliği ku ru lm asın a cevaben İtalya, 20 Mayıs 1882’de A lm any a ve Avusturya M acaristan ile Üçlü İttifaka ism ini yazdırdı. 1887 ve 1891 yıllarında, Fransa’nın M ağ rip ’teki taleplerine karşılık olarak İspanya ile AvusturyaM acaristan’ın da bağlı olduğu bir anlaşm aya vardı. Fakat 19. yüzyıl sonuna gelindiğinde İtalya dış politikasını yeniden gözden geçirmeye başladı ve Fransa ile kolonyal meselelerde uzlaşma

k ararı aldı. 1896’da, kendisi için çeşitli avantajlar sağladıktan sonra Fransa’n ın Tunus üzerindeki h am iliğ in i tanıdığını açıkladı. Aynı y ıld a­ ki anlaşmaya göre Fransa da, İtalyan yerleşimlerin T u n u s’taki özel d u ­ ru m u n u kabul etm işti. Böylece İtalyanlar, Tunus’a yerleşme, m ülk satın alma, kendi okul ve hastanelerini yapabilm e h a k k ın ı aldılar. İtalyanların sayısal ü stü n lü ğ ü ve işgal ettikleri k o n u m u n önem i, İtalyan göçm en ­ leri asimde etm ek ve göçü sın ırla n d ırm a k için elinden geleni yapmış olan Fransızlar için sürekli bir endişe kaynağı olacaktı. Hal böyleyken T unus’taki İtalyan n ü fu su n 1931 y ılm a k adar sürekli olarak Fransızlara baskın gelmesi hali İtalyan milliyetçi propaganda ve diplomasisinde yay­ gın olarak kullanılm ıştı.

Fransız Emperyalist B oyunduruğu Altında Tunus Fransız ham iliği, Tunus h a lk ın ın sınırsız s ö m ü rü s ü n ü n ve ulusal k ay naklarının Fransız tekelleri tara fın d a n y ağ m alanm asın ın yolunu açmıştı. İnsanlar, kolay yoldan p ara kazanm ak, top rak lara, imtiyazlara ve taahh ütn a m e le re k onm ak üzere T unus’a akın ediyordu. Toprak yağ­ macılığı C ezayir’deki k adar yaygın olm akla beraber çok daha hızlıydı. Kolonyal otoriteler, Fransız sö m ü rü s ü n ü teşvik etm ek için ellerinden ge­ leni yapıyordu. Elamiliğin ilk y ıllarında Arap to p ra k la rın ın toplu halde istim lak edilmesi için bir dizi k a r a rn a m e yayınlanm ıştı. 1 Tem m uz 1885 itibariyle, özel bir Arazi K am ulaştırm a Kurulu (Land Tribunal) aracılı­ ğıyla kam usal to p rak kullanım h a k k ın ı zorunlu kılan “Torrens sistemi­ ne” göre (toprakları ve topraklar ü zerinden yapılan ticari faaliyetleri k a ­ yıt altına alan bir sistem -çev.) to p rak kaydı getiren b ir arazi yasası resmî olarak d u y u ru lm u ştu . Bu yasa ayrıca arazi kaydını, boş ve h ü k ü m sü z olarak ilan edilen hak ların iptali ş a rtın a bağlıyordu. Kayıt altına alma, yasal toprak istim lâk ine bir kap sam kazandırıyor ve Fransız söm ürge­ cilerin haklarını, eski sahiplerin iddialarına karşı koruyordu. Fransız arazi yönetmeliği, kayıt altına alın an topraklara uy guland ı ve ban k a la r hâlihazırda bu to p rak la rın tem inatıyla kredi dağıtm aya başladılar. Aslında Fransızlar arazilerin b ü yük çoğun luğ un u, resmî m a k a m ­ ların herhangi b ir d o ğ rud an yardım ı olm aksızın şahsi olarak satın al­ mışlardı (gayriresmî sömürgeleştirme). Fakat kabilelere ve özellikle de vakıflara ait olan kom ünal to p ra k la r (dini am açlara adanm ış d evre­ dilemez mülkler) yeni sahiplere devredilemiyordıı. İşte, buna bir son vermek ve Fransızlara istedikleri herhangi bir araziyi satın alabilmeyi

m ü m k ü n k ılm a k için, ham ilik ten v a k ıf arazilerinin u z u n dönemli k i ­ ralanm asına, değiş-tokuş edilm esine veya satın alın m asın a müsaade eden yeni yasalar çıkm ıştı (1885, 1898 ve 1905). Bu yolla vak ıf arazile­ rinin k ullanım h a k k ı feshedilmemiş olsa da, sömürgecilere bu toprak­ ları satın alabilm ek için kâfi derecede fırsat yaratılm ıştı. 1892 yılında h am ilik h ü k ü m eti Cezayir’deki gibi resmî söm ürgeleştirm e sürecini başlatacaktı. Resmî sömürgecilik toprak kullanım h a k k ın ın yeniden dağıtımı olarak tanım lanabilir. İlk olarak kolonyal otoriteler toprakları Arap sahiplerinden zorla alıp, ellerinde topluyor ve son rasında bir hiç pahasına Fransız sömürgecilere satıyordu. Bu amaçla 1897 yılında özel bir sömürge fonu ku rulm uştu. 1898’de ise kam u v a k ıf yönetimi, devlete her yıl 2.000 hektara kadar, özellikle ekim e uygun yerlerde, toprak ver­ mekle yük üm lü tu tulm uştu . O rm a n lık ve boş araziler (mavat) üzerine çıkarılan 1890, 1896 ve 1903 k ararnam eleri, Tunus kabilelerinin kendi toprakları üstün dek i haklarını bile tanım ayarak, kolektif kabilesel t o p ­ rak sahipliği sistem ini y ürürlü kten kaldırmıştı. Tunuslu göçmen ve yarı göçmenler daha önce sahibi oldukları toprakların artık sadece k ullanı­ cısı olmuşlardı. Aynı zamanda, kom ünal topraklar “fazla arazi” olm ala­ rı bahanesiyle kabilelerden zorla alın m ış ve söm ürge fonuna devredil­ mişti. Küçük bir grup Fransız işadam ı ve spekülatör, Tunus köylülerini harap eden ve m ülklerind en m a h r u m bırakan arazilerin “Cezayir’deki usulle” toplu gaspı ve satışı üzerinden şaşılacak derecede bir zenginlik elde etmişti. Fransızların, Tunus’ta sahip olduğu arazi m iktarı 1881’de 107.000 hektarken, 1892’de 443.000 ve 1912’de ise 882.000 hektara yük­ selmişti. Bunun yanı sıra, 1912 itibariyle 135.000 h ek tar da İtalyanlara ve diğer Avrupalılara aitti. Cezayir’in aksine T unus’ta, adet olduğu üzere küçük çiftliklere sahip olan İtalyanlar dışında küçük sömürgeciler yok­ tu. Fransız sömürgeciliği spekülatif bir karakterdeydi. Jean Jaures’in de betimlediği gibi “çok hektar, az in s a n ”. Fransız sömürgeciler ve ano n im şirketler m uazzam büyüklükte m ülkleri satın alıp so nrasınd a diğer sö­ mürgecilere hatta bazen Tunuslulara geri satıyordu. Société Franco-Africaine (Fransız-Afrika Şirketi), Com paignie de Phosphate et de C h em in de Fer de Gafsa (Fosfat ve Gafsa Demiryolları Şirketi), Société de Ferme Française (Fransız 'Farım Şirketi) ve O m n iom Immobilière T unisienne (Tunus O m n io m G ayrim enkul) gibi kapitalist firm aların payına oldukça büyük araziler düşm üştü. “Sömürgeciler” arasında, T unus’u hiç görm em iş ve bu ülkedeki m ülklerini vekilleri veya yardım cıları sayesinde yöneten Parisli bankerler, kapitalistler ve imtiyaz

sahipleri bu lunm aktaydı. Tunus’u n fethine katılan generaller ve b ura d a h am iliğin k u ru lm a s ın d a etkin olarak yer alan diplom atlar devasa a r a ­ ziler (latifundium ) satın almışlardı. Yalnızca bir burjuva gazetesinin bu k a n u n ları sergilemesi yeterliydi ve editöre sus payı o larak Tunus’ta bir m ü lk verilirdi. Senatörler ve vekiller T unu s’ta istism ar olup olm adığının araştırılm asını talep ettiğinde, P arlam ento K om isyo nun un inceleme ya­ pacak üyelerine de m ülkler tahsis edilirdi ve doğal o larak Komisyon is­ tism ar idd iaların ın asılsız olduğu y ö nün de görüş bildirirdi. Bu belki de, b unca burjuva devlet adam ının, vekilin, senatörün ve gazete editö rü n ü n T unus’ta nasıl m ü lk edindiğini de açıklığa k avuşturur. Bu tip bir s ö m ü r­ gecilik anlayışında ele geçirilen araziler m ülklerini feodal yöntemlerle idare eden Tunuslu b ü yü k kiracılara kiraya verilirdi. Tunuslu feodallerin m ülklerinde olduğu gibi söm ürgecilerin to p rak la rın d a da kham m asat, ortakçılık ve m ugara s gibi söm ü rü biçimleri yaygındı. Bu yüzden kapi­ talist ü retim ilişkileri oldukça yavaş gelişiyordu. Aynı za m a n d a s ö m ü r­ gecilerin bireysel olarak, tahıl ve diğer tarım sal ü rü n le rd e n üretm ek için k iralan m ış em ek kulland ıkları çiftlikler k u rm a girişim leri de bir h a k i ­ katti. I. D ünya Savaşından önce bu çiftliklerin, ü z ü m yetiştiriciliği ve şarap üreticiliği faaliyetleri hariç, gelişmiş olduğu söylenemezdi. Ücretle tutu la n göçmen işçilere (temel o larak İtalyanlar) şarap üreticiliğinde iş veriliyordu. 1913’te ü z ü m bağları 17.942 hektar alana yayılmış d u r u m ­ daydı ve yaklaşık 300.000 galon şarap üretiliyordu. Tunus’u zapt eden Fransız tekelleri, onu aynı z a m a n d a kendi e n ­ düstrileri için b ir pazara ve h a m m ad de kaynağına d önü ştürm ü ştü. Fransız m alların ın ak ını Tunus zanaatçılığına ağır b ir d arbe indirecekti. Ö rneğin, h am iliğin ilk yirm i beş y ılın da Tunus’taki z a n aatk âr sayısı altıyedi bin civarınd an iki bine k ad ar d üşm üştü. Fransız söm ürüsü altında Tunus ekonom isinde hızlı bir gelişim gösteren tek sektör m adencilikti. Kurşun cevheri işgalin ilk y ılla rın d an itibaren ihraç edilmeye başlam ış­ tı. 1899’da Fosfat ve Gafsa D em iryolları Şirketi, 1885 yılında keşfedilen fosforit k ay n a k la rın ın ticari an la m d a işletim ine başlam ıştı. D em ir cev­ h erinin çıkarılm ası ve ihraç edilm esi için ise 1908 yılı beklenecekti. Metal ve fosforit madenciliği, başkent tekelci sermayesi ile yakın dan bağlantılı olan Fransız şirketleri ta ra fın d a n sürdürülüyordu. Almanlar, İtalyanlar ve Belçikalılar tara fın d a n da görece b ü y ü k sermaye y a tırım ­ ları yapılmıştı. T unus m aden lerin in h u n h a rc a sö m ü rü lm esin d en ulusal burjuvazinin eline geçen ise bir hiçti. Mali ve tek n ik zayıflığından ö tü rü arka plana itilen ulusal burjuvazi, yalnızca küçük çaplı müteşebbislerden

ibaretti ve b ü y ü k çoğunluğu tarım sal üretim le iştigal ediyordu. M aden endüstrisinin ve sömürgeciliğin ihtiyaçlarım k arşılam ak için d e m iry o ­ lu inşaatları başlam ıştı. Görece kısa bir sürede Tunus dem iryolların ın uzunluğu 1881’de 224 k m ’den, 1909’da 1.375 k m ye çıkm ıştı. Bununla birlikte lim anlar ve karayolları da inşa ediliyordu. Sömürgeci kapitalist çiftçiliğin, d em iryo lu ve liman inşaatlarının , m adencilik ve ulaşım e n ­ düstrisinin tedrici gelişimi T unus’ta bir işçi sınıfının ortaya çıkm asına ve biçim lenm esine yardımcı olm uştu. Ç ün kü bu işçiler oldukça yok­ suldular ve onları koruyacak yasal m evzuattan yoksundular. Neredeyse tü m fabrikalarda em eğin düzenlenm esi tipik olarak kolonyal bir k arak­ terdeydi. Yabancı işçiler ve idari personel “kolonyal bir p r im ” alıyordu ve yerel işçilerle kıyaslandığında onları ayrıcalıklı bir k o n u m a taşıyacak bir cüzi hakka sahiptiler. Üstelik Tunuslu işçilerin bir sendikası da yoktu. Politik olarak ulusal burjuvazinin nüfuzu altında toplanıp, bu g u ru b u n anti-em peryalist taleplerine arka çıkıyorlardı. Yerel halkın da bütün hakları elinden alınm ıştı. Fransızlar, devlet aygıtındaki h em en hem en tüm görevleri doldurm uştu. Kolonyal bürok­ ratik tiranlık, ırksal ayrımcılık ve ulusal baskı bu talihsiz ülkede boy­ d an boya h ü k ü m sürüyordu. 1861 Anayasası tüm a n la m ın ı yitirmiş ve sonrasında yenilenm em işti. Bir z a m a n la r Tunusluların elinde bu lun an politik haklar göz göre göre kolonyal yönetim ta ra fın d an ihlal ediliyor­ du. 14 Ekim 1884’te Basın üzerine yayınlanan k a r a rn a m e gazetelerin “Bey Flkselanslarını, hanedanın prenslerini ve dinî k ü ltlerini” eleştirm e­ sini şiddetle yasaklam ıştı. Ayrıca “Fransa C u m h u riy e tin in T unus’taki haklarını ve otoritesini” eleştirmeyi de yasaklamıştı. 15 Eylül 1888 Kararnam esi “h içbir k u ru m u n devletin izni olm adan oluşturulam ayacağı” şartını getirm işti. 13 M art 1905 K a ra rn a m e s in d e ise, politik ve dinî meseleleri dile getirm edikçe “ö zgürce” toplantı yapılabileceği be­ lirtiliyordu. Tunus’ta u z u n m üddetler temsili k u ru m la r olm am ıştı. Danışm a M eclisinin (Tunus’taki Fransız n ü fu s u n temsil benzeri organı) k u ru lm a ­ sı için 1891 yılı beklenecekti. Bu Meclis Fransız eko nom ik örgütlerinin temsilcilerinden (ticaret ve tarım odaları) m ürekkepti. Bazıları hü k ü m et tarafınd an atanıyor, diğerleri ise seçimle geliyordu. D a n ışm a Meclisi se­ çim lerinde yalnızca Fransız söm ürgeciler oy k u llan m a h a k k ın a sahipti. Ayrıca 1907’de h a m ilik tarafın dan a tan a n on altı Tunuslu üye de kabul edilmişti. 1910 y ılm a gelindiğinde ise D anışm a Meclisi, Cezayir Mali Delegasyonu gibi, Fransız ve yerli olm ak üzere iki bölüm e ayrılmıştı.

Ulusal B ağım sızlık Hareketi. Genç Tunuslular Söm ürgeleştirm e, ulusal baskılar ve politik h a k l a r d a n yoksunluk T u n u s ’ta, ulusal burjuvaziyi, bazı feodal klikleri ve ayrıca işçi sınıfı ve köylüleri de kap sa y an genel bir h o şn u ts u z lu k dalgası y aratm ıştı. H a tta 19. yüzyılın s o n la rın d a bile, köy lülerin çıkardığı b i r t a k ı m k arışık ­ lıkla ra ve Genç Tunu slu ların, h a m iliğ e karşı çıkacak ve Tunus ulusal c a n la n m a s ın ı ortaya çıkaracak ö rg ü tlen m elerin e ve b irlik lerin e rast­ lanıyordu. Ü lkedeki ulusal h a re k e tin k abarm ası A sya’d ak i genel u ya­ nışla ö rtüşüyo rdu . 1905 yılı, Tunuslu ulusalcı entelektüeller ve Fransız k ü ç ü k burjuv a d em o k ra tla rı b ü n y esin d e b a r ın d ı r a n C um hu riy etçi P a r t i n i n k u ru l u ş u n a işaret ediyordu. D a h a sonra b u p a rti bölünecek ve Abdülaziz Taalbi’n in b aşında b u l u n d u ğ u Arap ulusalcıları 1909 y ı­ lında çekilip, Ali Baş H a m b a ve Beşir Sfar’m 1907’de k u rd u ğ u Tunus P artisine (Hizb ‘Tunisi) katılacaktı. Bu bölü nm e, m illiyet m esele­ s inden kaynaklı fa rk lılık lar y ü z ü n d e n olm uştu. C u m h u riy etçi P arti T u n usluların asim ile edilmesi le h in d e görüş bildirip, taleplerini eşit­ lik ile s ın ırla n d ırırk e n , Tunus P artisi geniş ölçekli anayasal refo rm la­ rın ve son tah lild e bağım sızlığın sav u n u c u lu ğ u n u yapıyordu. Tunus P a r tis in in sloganı “Cezayir-Tunus U lusuyd u” ve bu ulus için bir devlet o lu ştu rm a çabasm daydılar. Tunus Partisi 191 l ’de, İtalyanların Trablusgarp’a saldırm alarıyla bağlantılı olarak geniş ölçekli bir politik seferberlik başlatmıştı. T ü m T unus'tan para ve ilaç toplanm ıştı. Birçok kasabada Avrupalılarla Araplar arasında çatışm alar yaşanıyor ve bu bazı yerlerde büyük gös­ terilere dönüşüyordu. 7-8 Kasım 1911 Jallaz hadisesi olayların d o ru k noktasıydı. Jallaz Başkent Tunus’ta b u lu n a n bir M ü slü m a n mezarlığıy­ dı ve yerel m a k a m la r ın burayı kayıt altına alma k ararı binlerce kişinin katıldığı protesto gösterilerine yol açmış ve Fransız askerleri ve polisleri tara fın d an kanlı bir şekilde bastırılm ıştı. Şubat 1912’de bir grup Tunuslu, Tramvay Ş irk etinden Araplara karşı yapılan ayrımcılığı d urd urm ası ve Avrupalılarla eşit şartlard a işe alınm a ve eşit işe eşit ö d em e alm a talebinde bu lu n m u ştu . Fakat şirket yönetim i bu talepleri uygulam ayı reddedince kent nüfusu bir boykot başlatmıştı. Mesele gittikçe ciddi bir boyut kazanıyordu. Korkuya kapılan otorite­ ler Tunus’ta sıkıyönetim ilan etmiş, birçok gazeteyi kapatm ış ve Tunus P a rtisin i yasaklayıp, liderlerini hapse atmıştı. 1912 y ılın ın M art ayında Abdülaziz Taalbi ve Ali Baş H a m b a tutu k la n ıp sü rg ü n e gönderilmişti.

Taalbi 1913’te ülkesine geri dönüp m ücadelesine devam ederken Ali Baş H a m b a faaliyetlerini y u rt dışında sü rd ürm üştü. Genç Tunusluların liderleri F ransa Devletiyle, bir “m utab ak a ta” vara­ bilme u m u d u n u taşıyorlardı ve bu y ü zden onları ulusal bağımsızlık h a re ­ ketinin kabullenilm esi ve Türkiye ve Kayser A lm anya’sına yardım etmek için ikna etmeye çalışıyorlardı. A lm a n la r ise Tunus ulusal bağımsızlık hareketini m em nu niy etle k ullan m ak istiyordu. A lm an General Staff ta­ rafın d an 1914 yılı başlangıcında, F ransız egemenliğine karşı mücadele eden Kuzey Afrika M üslü m a n ların a t ü m olası desteğin verilmesini, o n ­ larla ilişkilerin norm alleştirilm esini ve M üslüm an ulusal birliklerinin faaliyetlerine yardım cı olunm asını özellikle belirten gizli bir protokol tan zim edilmişti. Aslında bu ilişkiler daha çok savaş sırasında geliştiri­ lecekti, zira F ransızların bu bölgeyi h a m madde ve işgücü kaynağı ola­ rak kullanm asını engellemek için, birçok A lm an ajanı Kuzey Afrika’ya gönderilmişti. Genç T ürklerin ve A lm an ların y ard ım ın a güvenen Genç Tunuslu liderler Kuzey Afrika’da Fransa karşıtı bir başkaldırıya hazırlık yapıyorlardı. Dış yardım lara karşı duy u lan bu umutlar, T unus’un kendi içindeki kitlesel politik hareketin g ü c ü n ü n ve potansiyelinin k ü çü m sen ­ m esine ve b u n u n sonucunda da kitlelerden soyutlanm asına yol açmıştı.

F R A N SIZ L A R IN Fa

s ’i

İŞG A L İ

Kapitülasyonlar Fas 19. yüzyıl boyunca, Cezayir ve T unus’u n aksine biçimsel olarak bağımsızlığını sü rd ü rm ü ştü . Fakat gerçekte, Avrupalı güçlerin bir yarı-sömürgesi haline gelmişti. Fas zapt edilmeyi engellemek için oldukça zayıf ve geri kalm ış bir ülkeydi ve o n u n bir sömürgeye dönüşm esini e r­ teleyen yegâne şey de Avrupalılar arasın d ak i düşm anlıktı. 18.

yüzyılın so nu nda, Avrupa’da kapitalizm in hızlı b ir gelişimi göz­

lemlenmişti. Ö te y an d a n Fas ise O rta Çağ d u rg u n lu ğ u ve feodal anarşi içinde debeleniyordu. Avrupalı güçlerin oldukça gerisinde kalm ıştı ve on ların ta a rru z la rın a karşı d u rm a k ta n acizdi. A ra ların d a yapılan birçok savaşta Avrupalılara yenilmiş ve bir dizi eşitsiz anlaşm aya im za atm ak z o ru n d a kalmıştı. H enüz 1767 y ılın d a Fransa ve Fas Sultanı arasında bir anlaşm a im zalan m ış ve 1631 anlaşm a sın ın aksine konsolosların yargısal yetkileri Fas’tak i Fransız vatandaşları için tek taraflı o larak u ygu lan m ış­ tı. Ayrıca bu a n laşm a ile kapitülasyonlar Fransız tü ccarları ve yerleşik­ leri lehine oldukça genişletilmişti. Sadece yargısal değil aynı za m and a vergisel muafiyete de sahip olmuşlardı. T ürk kapitülasyonlarının bile sahip olamadığı bir k u r u m olan Protege de (birinin k o ru m ası altında olan k im se - ç e v ) , vergiden m u a f tu tuluy or­ du. Protege’ler, F ransız yerleşimciler hizm eti için çalışan Fas S u lta nının yerli tebaasıydı. H e r tüccar Faslıları kendisine h izm et etmesi için t u ­ tabiliyordu ve b u sayede onlar da kapitülasyonlardan etkileniyorlardı. Vergi ödem eyi kesip (anlaşmalarda geçmiyor bile olsa) zım ni yargısal do kun u lm azlık ediniyorlardı. Bu sayede yalnızca Fransız konsolosluğu ta ra fın d an yargılanabiliyorlardı. Bu tü r bir vergi ve yargı dok unu lm azlı­ ğı, vergilendirm eden ve adaletsiz h ü k ü m lerd e n k a ç ın m a k ve kendilerini

konsolosun ve yerleşimcilerin çalışanı olarak ta n ıtm a k için Fransız “k o ­ ru m asın a” b aş v u ra n feodaller ve tüccarlar başta olm ak üzere, Paslılara oldukça çekici geliyordu. Bu yolla Fransa, Fas içinde Sultana bağlı o lm a­ yan ve onun egem enliğinden yakayı k u rta r m ış yerel feodallerden ve tü c­ carlardan m ürekkep geniş bir temsilci ağı k urm uştu. Kapitülasyonlar, Fransız tüccarlarla ilişkisi olan tü m Paslılara hatta ortakçılara bile uy­ gulanm ıştı. Bu ülkedeki Fransız tü ccarların büyük çoğ u n lu ğ u tarımsal faaliyetlerle özellikle de hayvan besiciliği ile uğraşıyordu. Kendi toprak­ ları yoktu ve h ay van ları ortakçılık sistemi esasına göre köylülerin h im a ­ yesine bırakıyorlardı. Bu çobanlar bile Sultana vergi verm iyor ve onun m ahkem elerini tanım ıyordu. O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n a u yg ulan an la rın bayağı bir kopyası olan bu kapitülasyonlar son rasında diğer süper güçlere de tan ınacaktı. İspanya da Fas ile aynı yıl (1767) bir kapitülasyon anlaşması im zalam ıştı. Diğer güçlerin kapitülasyon edinmesi 19. yüzyıla k adar bekleyecekti. Güçlü devletlerin bazıları d o ğ rudan kapitülasyonlar edinirken, bir kısmı da en ayrıcalıklı ulus anlaşm asını kabul edip kapitülasyonlara ulaşıyor­ du. Fransa ve Ispanya’nın dışında Avusturya, Sardunya (Sardunya’nın hakları sonrasında İtalya’ya tem lik edildi), A m erika Birleşik Devletleri, Britanya, Hollanda ve Belçika da Fas’tan kapitülasyon edinm işti. 1880 yılında kapitülasyonlar uluslararası bir anlaşm anın ko nusu haline gel­ di. M a d r id ’de 1880 yılında toplanan uluslararası bir konferans, Fas’taki kapitülasyonlar ve protege sistemi üzerine evrensel bir anlaşmaya var­ m aya çalışmıştı. Bu anlaşm a temelinde, kapitülasyonlar adı geçen dev­ letlerin dışında konferansa katılan A lm anya, İsveç, Norveç, D anim arka ve Portekiz’e de tan ın m ıştı. Dahası M ad rid A nlaşm asın a Rusya da 1881 yılında dâhil olarak kapitülasyon elde etmişti. Kapitülasyonlarla birlikte Avrupalılar, Fas’ta toprak satın alma ve di­ ğer gayrim enkullere sahip olma hakkı için baskı yapm aya başlamıştı. İspanya, 1799 barış anlaşm asına d aya n ara k bu h akk a ulaşan ilk devlet­ ti. Onu, 1856’daki bir anlaşm adan güç alan İngiltere izleyecekti. Diğer güçler ise bu h ak k ı en ayrıcalıklı ulus işleyişi ü z e rin d en sağlıyordu. Sonuç olarak, M ad rid Anlaşması 1880 yılında kapitülasyon hak kını tüm Avrupa güçlerine vermişti. Eşitsiz anlaşm alar sadece kapitülasyonlar sayesinde değil fakat aynı za m a n d a g ü m rü k vergileri gibi araçlarla da yüriitülebiliyordu. Bilhassa, 1856 İngiliz-Fas Antlaşması, İngiliz tüccarların, so n ra sın d a da en ayrı­ calıklı ulus işlemi tem elinde diğer A v ru pa lıla nn, h erhan gi bir engelle

karşılaşm adan m allarını Fas’a ihraç etm e h a k k ım m ü m k ü n kılmıştı. H a tta Almanya g ü m r ü k vergilerini kayda değer bir ölçüde düşüren (bazı d u ru m la rd a yarı yarıya) daha kârlı anlaşm ayı 1890’da elde etmişti. Bir kez daha en ayrıcalıklı ulus işlemi tem elinde, bu şartlar diğer Avrupa devletlerine de yayılmıştı.

Mülki Zapt Yeniçağın şafağında Avrupalılar, Fas’ta birçok bölgeyi ele geçirmişti. 15. ve 17. yüzyıllar arasında Portekiz, Fas’ın bü tü n batı yakasım elinde tutuyordu, Ispanya’n ın Kuzey yakasında bir dizi askerî üs ve prezidyosu (garnizonlu k ü ç ü k kale -çev.) bulu nu yord u ve İngilizler de Tanca’ya sahiptiler. 19. yüzy ılın başlangıcı itibariyle Portekizliler ülkeden atıl­ m ışken İspanyalılar hâlâ Ceuta Melilla ve Alhucemas ve Penon-de-Velez ad alarındaki prezidyolarını koruyorlardı. Bunlar, İspanyollara Fas’ın iç­ lerine kadar n ü fu z la rın ı hissettirm ek ve civar kabilelere karşı sefer d ü ­ zenlemek için sıçram a tahtası görevini görüyordu. Üstelik İspanya 1848 yılında Zafran A dalarını da ele geçirecekti. Engels’in, New York Daily T rib une’de yayınlanan askerî ra p orlarınd a detaylı bir şekilde tasvir e tti­ ği 1859-60 İspanya-Fas savaşı esnasında, İspanya T etuan’ı da zapt etm iş­ ti. Fakat Britanya barış görüşmeleri sırasında, sürece m üdahale etmiş ve İspanyanın zaferin meyvelerini toplam asına engel olm uştu. Böylece Tetuan Fas’a geri bırakılm ış ve İspanya da İfni bölgesi ile yetinm ek zo ­ r u n d a kalmıştı. 19. yüzyıl b o y u n ca Fransızlar, Fas’ı birçok farklı n o k ta d a n işgal et­ mişti. Ö rneğin, Fransızlar 1844’te A b d ü lk ad ir’i kovalarken Fas sınırları­ nı ihlal edeceklerdi. Fransız d on an m ası tara fın d an desteklenen Marshall Bugeaud, Tanca ve M ogador’u bom balayacaktı. Britanya’nın baskısı ile Fransızlar, galip çıktık ları çatışm aları bir bölgenin ele geçirilmesiyle taçlandıram ayacaktı fakat Cezayir’deki bölgesiyle Fas sınırı arasında kesin bir hat çizmeyi de kesinlikle reddedecekti. Lalia-M arina anlaşm asına (1845) göre sınır h attı sadece kuzeydeki kısa bir şeritte sabitlenmişti. G ü n e y ’de ise to p rak la r yerine göçer kabilelerin sınırların ın belirlenm e­ si süreci işlemişti. Bazı kabileler Fransız kontrolüne geçmişken bazıları Fas’ta kalmıştı. Fransa sınırlardaki bu m üph em ta n ım ı 19. yüzyıl b o y u n ­ ca kullanarak C ezay ir’e komşu Fas vahalarını ele geçirm iş ve 20. y ü z ­ yıl başlangıcında ise sınır bölgesini kendi d o ğ ru d a n kontrolüne dâhil etmişti. 20 T em m uz 1901’de, sınır boy unca Fransız ve Fas karakolları

k u r m a k ve sm ır bölgelerindeki n ü fus arasında bir opsiyon belirlemek için ortak bir Fransız-Fas Komisyonu o luştu rm ak ad ın a iki ülke arasın­ da bir anlaşmaya varıldı. Bu k om isyo nun faaliyetleri Başkent Cezayir’de, 20 Nisan 1902’de im zalan a n yeni bir sınır anlaşm asına neden olmuştu. Yeni anlaşmaya göre Fas Devleti sınır bölgelerinde “otoritesini güçlen­ d i r m e ” işine girişm iş ve Fransa bu sınırlara, birliklerini ve polis gü cü ­ n ü göndererek, y ard ım etmeyi ta a h h ü t etmişti. Öte y a n d a n Fransa da g ü m r ü k dairelerinde kendi askerî karakollarını k u rm u ş ve ayrıca Fas to prak la rın d a suçluları yakalam a ve yargılam a h a k k ın a erişmişti. Bütün b u n la rın yanı sıra, Fas sınır bölgelerinde tü m kontrolü üstlenen Fransız sınır komiserleri getirilmişti. 1902’ye gelindiğinde a n la ş m a n ın sonuçları şöyle zuhur edecekti; General Lyautey kom utasındaki Fransız birlikleri Fas sınır bölgesine girip, Colom b-Bechar vahasını Cezayir topraklarına kattı. Bu olay Fas’ın işgalinin ilk adım ıydı. Fakat Fransa, emperyalistler dünyayı paylaşmak için am ansız bir rekabete dalm ışken, Fas’ı sessizce işgal edemiyordu. Bu, ancak Batılı güçlerin onayı ve u ygun diplomatik hazırlıklarla m ü m k ü n olabilirdi. Bu nedenle 20. yüzyılın başlangıcında Fransa, Fas’ta her tü rlü hareket serbestîlerine söz verdiği Avrupalı güç­ lerle bir dizi gizli anlaşm a yapmıştı.

Fransa’nın İtalya (1900), Britanya (1904) ve İspanya (1904) ile Anlaşmaları Bu tü r bir anlaşm a ilk kez Roma’da, Fransa ve İtalya arasında yazılı bir form atta 14-16 A ralık 1900 ta rih in d e (resmî olarak 1902’de du yu­ ruldu) sonuçlandırıldı. Bu anlaşm a ile Fransa, o z a m a n la r Türkiye’ye bağlı olan Trablus vilayeti için İtalyanlara söz verecekti. Aynı şekilde, bu vilayet üzerinde herh ang i bir iddiasının olm adığını ve burayı kendi n ü ­ fuz alanı dışında bırakacağını açıklamıştı. Diğer bir deyişle İtalyanlara Trablus’ta sınırsız bir hareket özgürlüğü vaat ediyordu. Karşılığında da İtalya, “Fransa’nın, kendilerine kom şu bu im paratorluğun, Fas’taki faa­ liyetlerine ses çıkarm ayacaktı. B ununla birlikte, Fas’ın politik ve bölge­ sel politikasında a çıktan ilhak gibi bir değişim olma d u r u m u n d a , “İtalya mütekabiliyet esasına göre n ü fu z u n u Trablus ve Sirenayka’ya kadar genişletebilecekti”. Böylece Fas’ın karşılığı Trablus olara k ödeniyordu. Trablus’un İtalya’ya olmadığı gibi Fas d a Fransa’ya ait değildi, fakat yine de bu iki ülke kend ilerind en güçsüz d u r u m d a bu lu n an uluslar hesabına an laşm alar yapıyordu.

Benzer karakterde olan, fakat d ah a çok ehem m iyet arz eden bir diğer anlaşm a, Îtilaf’m k u ru lu ş u n a yol açan ve 8 Nisan 1904’te L ondra’da i m ­ zalan an ünlü İngiliz-Fransız anlaşmasıydı. Bu anlaşm aya göre, Britanya ve Fransa “karşılıklı olarak birbirlerinin g ü n ah ların ı bağışlam ışlardı”. Fransa, “Büyük Britanya’n ın bu ülkedeki (Mısır -çev.) eylemlerini, işgal ta rih in i sınırlan d ırm a baskıları ya d a herhangi y a p tırım la r aracılığıyla engellemeyeceğini” ta a h h ü t etm işti (L. C rom er Cilt II, s.391). Britanya ise karşılığında “F ransa’nın, Fas üzerin d e geniş sınırlar oluşturm asını, bu ülkenin s ü k û n etin i denetlemesini ve idari, ekonom ik, m ali ve askerî reform larda g ü c ü n ü k ullanm asını” kabul edecekti. Diğer bir şekilde b elirtm ek gerekirse, Britanya, Fas’ı, ülk en in ekonom ik, askerî, mali ve polis kontrolünü devrettiği Fransa’n ın m erham etine bırakıyordu. Bir k a m u açıklam asında iki ülke, M ısır ve Fas’ın statülerinde herhangi bir değişikliğe gitm e niyetlerinin olm adığ ını açıklamışlardı fakat tasarla­ dıkları a n laşm a n ın gizli ibarelerinde, “şartların zorlam ası üzerine, p o ­ litikalarını değ iştirm ek m ecburiyetinde kalabileceklerini” eklemişlerdi. Bu, zayıf uluslar aleyhine, d önem in bir diğer tipik em peryalist anlaşmasıydı. Fransa Fas’ı, M ısır’la “takas etm iş” ve burad a hareket serbestîsi kazanm ıştı. İngiliz-Fransız anlaşm asının hayati önem e sahip bir özelliği de Fas’ı nüfuz alanlarına göre bölüm lendirm esiydi. Bu özellik an laşm a n ın gizli kısım ların d a yer alıyordu. Kuzey Fas, İspanyolların etki alanına girer­ ken Tanca uluslararası kontrole devrediliyordu. Dahası, Britanya Fas’ın Akdeniz ve A tlan tik kıyılarının silahsızlandırılm asını talep etmiş ve Fransa da bu talebi kabul etmişti. Böylece Fransa ve İspanya bu bölgeler­ de herhangi bir ta h k im a t k u rm a k ta n im tin a edecekleri sözünü vermişti. Fas’ın paylaşılm asında ısrarcı d a v ra n a n Britanya, ü lk e n in kuzey kesim ­ lerini İspanyollara bırakm ası için Fransızları m üzakereye teşvik ediyor­ du. Ekim 1904 tarih in d e, Paris’te F ransa ve İspanya arasında, İngilizFransız anlaşm asına benzer, kam uya açık ve gizli m addeleri olan bir a n ­ laşma yapıldı. Gazetelerde basılan kam uya açık kısım da iki ülke de Fas İm p a ra to rlu ğ u n u n , Sultan’m egemenliği altında b ü tü n lü ğ ü n d e n yana olduklarını açıklamıştı. Bu b ü sb ü tü n takiye yapm aktı, zira anlaşm anın gizli m addelerinde sözde birleşik im paratorluk iki n ü fu z alanına bölü­ nüyordu: Fransız ve İspanyol. Gizli maddeler; Fas’ın politik d u ru m u ve Şerifi h ü k ü m e tin in dirayetsiz bir varlık sergilemesinden ya da statüko ­ n u n sürdü rü lm esin in , bu zayıf h ü k ü m etlerd e n ve o n la rın k an u n ve n i ­ zam sağlam adaki yetersizliklerinden ö t ü r ü im k ân d âh ilin d en çıkm asın ­

d a n veya genel kabule uygun herhangi bir nedenden dolayı, İspanyanın şimdiye dek kendi n ü fu z alanını biçim lendirdiği verili bölgede serbestçe hareket etmesi ş a rtın ı koşuyordu. İspanya, karşılığında, Fransa’nın n ü ­ fuz alanında serbestisini garanti ediyordu. Fakat b u n u d o ğ ru d a n değil de gizli bir biçim de yaptığı da doğruydu. Nitekim İspanya, Fransa’ya h a ­ reket özgürlüğü tan ıyarak bir şekilde İngiliz-Fransız anlaşm asına dâhil olm uştu. Bu sırada A lm an y a’n ın kon um u Fransız diplomatlar için ciddi bir e n ­ dişe kaynağı yaratıyordu. Fransızlar, 1904 yılında A lm a n la rın Fas’a karşı tu tu m u n u analiz edebilm ek ve her ihtim ale karşı da anlaşm aya varm ak için zem ini yokluyordu. Almanlar, açıkça Fas ile ilgilenm edikleri ceva­ bını vermiş ve Fransızlar da güvende oldukları hissine kapılmışlardı. Rusya’ya gelince, o da Fransa’nın m üttefikiydi ve Fas’a karşı özel bir ilgisi bulunm uyordu.

1904 Kredisi ve Talandier’in Heyeti Diplom atik h azırlıkların son bulm asıyla Fransa, Fas’ı çok d en en ­ miş yöntemlerle ele geçirmeye koyulm uştu. İlk olarak H aziran 1904’te, Fransa bankaları Fas’a, ülkeyi felce u ğratacak bir kredi tahsis etmişti. Fas Sultanı Abdülaziz’in bisiklet, gram ofon, kabare gibi “m ed eniy et” icat­ ların a düşkünlüğü, ülke bütçesinin önem li bir kısm ına mal oluyordu. Aynı zam anda b ü y ü k bir meblağ isyancı kabilelerle m ücadele sırasında harcanıyordu. Kısacası Sultan borç batağına batmış ve tam bu esnada F ransa kendisine 62.500.000 franklık b ir kredi sunm uştu. Karşılığında da Fas g ü m rü k daireleri gelirlerinin y üzde altmışı bu krediye tem inat olarak alınmıştı. M ah z en (merkezi h ü k ü m e t A rapçada depo anlam ına gelen M ahzen olarak anılırdı) h ü k ü m e tin in kredilerini denetlemek için bir borç idaresi k u ru lm u ş tu . 1905 başlangıcında Rene Talendier b aşkan­ lığında bir Fransız heyeti Fas’a gelmişti. Talandier idari, polisiye, mali ve ekonom ik “re form lar” h ak k ın d a görüşm eler yapmak ve bir “reform lar” planı o luştu rm ak üzere görevlendirilmişti. Öneriler aşağıdaki gibiydi: 1)

Fransız

denetim i

altında

bir

Fas

polis

gücü

oluşturm ak

(İspanyolların n üfu z sahalarında İspanyol d enetim inde olan) 2) Fas parası basacak, hazine tahvillerine tem inat verecek, Fransız imtiyazlarını, kısm en de Tanca’dan Başkent Fas’a u z a n a n dem iryolu in­ şaatını sübvanse edecek ve kredileri onaylayacak, Fransız b an k a la rın ın ko ntrolünde bir Fas devlet bankası k u rm a k

3)

m uhtem el b ü tü n alanlarda (demiryolu, liman, orm ancılık, m ad en ­

cilik ve diğer birçok alanda) Fransız vakıflarına im tiyazlar tan ım ak Bu “re fo rm ların” gerçekleştirilmesi Fas’ın Fransız h am iliğ ine (pro­ tectorate) dönüşeceği anlam ına geliyordu. Başka bir çıkış yolu görm e­ yen Abdülaziz, Talendier heyetinin p lan ın ı kabul etm ek üzereyken hiç beklenm edik bir olay gerçekleşecek, Kayser A lm anya’sı Fas meselesine m ü d ah il olacaktı.

1905 Tanca A n la ş m a z lığ ı 31

M art 1905’te Kayser II. W ilh e lm ’in yatı Tanca’ya yanaşmıştı. II.

W ilhelm karaya çıkıp, beyaz bir at ü stü n d e Tanca’yı dolaşm ış ve etra fın ­ da toplanan Faslılara bir konuşm a yapm ıştı. Dostu olan Sultan’ı ziyarete geldiğini ve o n u n h ü k ü m d arlığ ın ı k o r u m a n ın A lm anya’n ın Fas’taki çı­ karlarına hizm et edeceğini belirtm iş ve sonra yatına geri dönüp uzak­ laşmıştı. Bu ziyaretin m uazzam bir etkisi olmuştu. Z ira Alm anya, Fas’ı kendisine alabilir ya da nüfuzu altın da tutabilirdi. Bağdat dem iryolla­ rı ve bunu nla bağlantılı planların d ü ş ü n ü kuran II. W ilhelm , tüm Fas ziyaretinden ö tü rü belirgin bir hoşn utsuzlu k yaşıyordu. İm paratorluk Şansölyesi Billow ile y azışm alarından anlaşılıyor ki, W ilhelm Tanca gezisini şansölyenin baskısı ve ısrarı sonucu yapmıştı. H a tta kendisini fiziksel olarak k o rk tu ğ u beyaz bir ata bindirdiği için Billow’a serzenişte b u lu n m u ş ve Tanca’da etrafını saran ipsiz sapsız k alab alıktan ö türü yakınm ıştı. Kayser’in ziyaretinden sonra A lm a n diplom atlardan esinlenen Fas Sultanı, Talendier’in teklifini geri çevirm işti. Bu reform pro gram ını, m e ­ sele uluslararası bir önem de olduğu için, kendi başına kabullenemeye­ ceğini, bu y ü zd en uluslararası bir konferansa b aşvu ru lm ası gerektiğini açıklamıştı. A lm anya, Sultanı resmî olarak destekleyecekti. Fransa’nın bu açıklamayı alenen reddetmesi ile Tanca anlaşmazlığı baş gösterm iş­ ti. Fakat Fransa’n ın iki sebepten ö t ü r ü taviz vermek z o r u n d a olduğu bu anlaşm azlık u z u n sürmeyecekti. Birincisi, Fransız ordusu Alm anya ile olası bir savaş için h en ü z hazır değildi, İkincisi m üttefiki Rusya’nın Uzak D o ğ u ’daki savaş ve filiz veren dev rim ile başı beladaydı. Fas’taki politi­ kaların faal bir savunucusu ve İtilaf’ın o luşturu lm a sın d a k i etkin roller­ den biri olan F ransa Dışişleri Bakanı Delcasse istifa etmeye zorlanmış ve A lm an bankalarıyla yakından bağlantıları olan ve h a tta bazı Fransız gazetecilerin A lm an ajanı olm akla suçladığı maliyeci Rouvier Fransa

Dışişleri Bakanı ve Başbakanı olm uştu. Rouvier, A lm anya ile d ö rt m a d ­ de üzerinde m u tab akat gösterdiği uluslararası bir konferansa katılmayı kabul ettiği bir anlaşm a imzalamıştı: 1) Fas S u lta n ın ın egemenliği ve bağımsızlığı 2) im para to rlu ğ u n u n bütünlüğü 3) süper güçlerin ülkedeki ekonom ik özgürlüğü ve eşitliği 4) uluslararası bir anlaşm a tem elinde polisiye ve finansal reformlar. Bu dört m adde F ransa’nın p lanlarına şiddetli bir d arb e indirm işti adeta. Almanya, F ransa’nın “Fas’taki k a n u n i çıkar ve h a k la r ın ı” y u k arı­ d a sayılan esasları ihlal etmediği m üddetçe kabul edeceğini açıklamıştı, fakat bu deklarasyon da meselenin çö zü m ü olmayacaktı.

1906 Algeciras Konferansı 15 O cak 1906 g ü n ü Fas meselesini görüşm ek üzere İsp a n y an ın küçük bir kasabası olan Algeciras’ta (Gibraltar yakınlarında) uluslararası bir konferans toplandı. Fransa ve A lm an ya’nın yanı sıra, Britanya, Rusya, ABD, İtalya, İspanya, Avusturya-M acaristan, Belçika, Hollanda, İsveç, Portekiz ve Fas da katılımcı devletler arasındaydı. Konferans üç ay b o ­ y unca devam etti ve nihayet 7 Nisan 1906’da sona erdi. Konferansın süresi, A lm anya’nın aleyhindeki güç dengelerinin diplom atik m üca­ delesinin oldukça yoğun olduğunun bir kanıtıydı. F ransa’nın talepleri Britanya, Rusya, ABD, İtalya ve İspanya tarafından destekleniyordu. Ç ü n k ü Fransa’nın, Fas üzerine Britanya, İtalya ve İspanya ile özel a n ­ laşm alarının ve Rusya ile de bir ittifakın ın olduğu biliniyordu. Ayrıca, Britanya ve Fransa’ya olan bağlılıklarından ö tü rü Belçika ve Portekiz de bu bloğa dâhil olm uştu . Almanya hem en hemen tek başına kalmıştı, hatta A lm anya’n ın m üttefiki A vusturya-M acaristan bile onu savunm ak için bir neden bulam am ıştı. Bu konferansın Alm anya tara fın d a n to p ­ lan m ış olması dip lom atik bir başarıysa da, Algerciras K onferan sın dan çık an Genel Senet diplom atik bir hezim etti. Genel Senet resmî olarak, A lm an y a’nın üzerinde d u rdu ğu d ört tem elden oluşuyordu. Gerçekte ise Fas devleti ve ekonom isi Fransız m an dası altına girm işti. Aslında Algeciras K onfe ran sın d a oluşan tablo ta m olarak şöyleydi; Fransa’nın reform planı b e n im sen m iş ve b u n u n ifası için yine Fransa görevlendi­ rilm işti. Konferans, Şerifi İ m p a r a to rlu ğ u n u n b ü tü n lü ğ ü n ü ve bağım-

sizliğini resmî olarak ilan etmiş olsa da sonuçları, F ransa tarafından, Fas ülkesinin ele geçirilm esinin başlangıcının bir işareti olarak y o ru m ­ lanacaktı. Genel Senet, Fas lim a n la rın ın birçoğunu açık lim a n la r olarak ilan etmiş ve bu lim a n la rı AvrupalIların denetim inde b ir polis gücüyle desteklemişti. İspanya bölgesindeki polisler İspanyolların, Fransız bölgesindeki­ ler de Fransızların den etim i altında olacaktı. Polis g ü c ü n ü n İspanyolFransız o rtak d e n e tim in d e olduğu Tanca ve Kazablanka l im a n la n birer istisnaydı. Konferans ayrıca Fas Devlet B an k asın ın k u ru m la ş m a s ın ı da sağlayacak ve katılım cı tü m devletlerin b u b a n k a n ın y ü rü tü lm e s in d e söz h ak k ı olacaktı. H er katılımcıya bir b a n k a hissesi verildiğinde Fransa’nın bu hisselerden üç adet alması kararlaştırılm ıştı. Böylece hatalı iştirakten ve üçe bir avantajından ö tü rü Fransa, b a n k a d a m utlak h âk im iyeti kaza­ nıyordu. Bunların yanı sıra konferans, Fas’a gayrıresmî yollardan silah ithal edilmesi ve g ü m r ü k sistem indeki kaçakçılıkla m ücadele düzenle­ meleri üzerine de çalışm alar yapmıştı. Bu düzenlem elerin uygulanması, Cezayir sınırında F ransa’ya, İspanyol bölgesindeki prezidyolara kom şu alan lard a İspanya’ya ve lim anlarda ise tü m diplom atik ve konsolosluk heyetlerine bırakılm ıştı. Fas’a ait t ü m demiryolları, lim anlar, iletişim araçları ve benzeri yapılar M ah z en e, yani Fas Devletine, tayin edilmiş ve bun lar için teklifte b ulu n an ların u y ru ğ u n a bakılm aksızın tarafsız bir şekilde h ü k m e varılm ası karara bağlanm ıştı. Bu n o k tad an biçimsel olarak anlaşılan “ekon om ik özgürlük ve eşitlik” ilkesiyle uyuştuğuydu. Oysa Kazablanka’d aki lim an im tiyazında olduğu gibi Tanca’dan iç böl­ gelere doğru yapılacak olan d em iryollarındaki belirleyici rolü de Fransa kapacaktı.

Fransız ve İspanyol İşgali (1907-08). 1907 İsyanı Algerciras K onferansından hem en so nra Fransa, Fas’ın başlıca bölge­ lerini işgale başladı. 1906 sonunda, sözde oradaki A vrupalıları k orum a m aksadıyla d o n a n m a s ın ı Tanca lim a n ın a gönderdi. F ran sa’n ın buradaki h er ad ım ını aşırı b ir kıskançlıkla izleyen İspanya da Tanca’ya bir d o ­ n a n m a gönderecekti. Bir Fransız d o k to ru olan Emile M au c h am p 1907 M artınd a, M arakeş’te ö ldürülm üştü. Şüphesiz ki gelecekte açılacak olan gizli arşivler bu cinayeti aydınlatacaktır fakat bu olay F ransa tarafınd an bile düzenlenm iş olabilirdi. Sonuçta Fas’ın önemli bir kısm ını ele ge­ çirm ek için bir d o k to ru n hayatını h a rc a m a k ta tereddüt etmezlerdi. Her

h alü karda Fransa bu hadiseye misilleme olarak, Oujda kasabası da dâhil olm ak üzere b ü tü n D oğu Fas’ı işgal etm işti. Ağustos 1907’de yeni bir provokasyon düzenlenecekti. K azablanka’da bir lim an imtiyazı alan Fransız Fas Şirketi, bir M üslüm an mezarlığı b o ­ yu nca d ar aralıklı bir demiryolu inşa ederken m ezarların kutsiyetini ih m al etmişti. Bölge halkı zaten yab an cıların tecavüzlerine karşı olağa­ nüstü derecede hassastı ve bu olayda Avrupalılar h ak ik aten M üslüm an mezarlığına saygısızlık yapıyordu. Bu saygısızlıktan ö tü rü çılgına dönen Paslılar, inşaatçılara saldırm ış ve altı Fransız da dâhil olm ak üzere çok sayıda işçiyi öld ü rm ü ştü . Fransa bu hadiseyi Kazablanka ve Chaouia bölgesini zapt etm ek için bir bahane olarak k ullanm akta gecikmeyecek­ ti. Bunu fırsat bilen İspanya da Melilla üzerindeki bir b u rn u ele geçire­ cekti. Fransızların karaya çıkışı Fas’ta bir galeyana neden olacaktı. Faslı kabileler, bir vatan haini olarak addettikleri Sultan Abdıılaziz’i, tü m bu felaketlerin ülkeyi sarıp sarm alam asın dan ö tü rü suçluyor ve ona karşı d in m e z bir öfke duyuyorlardı. Kazablanka’nın işgalinden yalnızca bir­ kaç gün sonra, 16 Ağustos 1907’de, M arakeş’te toplanan kabile reisleri Abdülaziz’i azledip yerine kardeşi Mülaî H a fid ’i Sultan olarak çık arm ış­ lardı. Fas’ta Abdiilaziz’in taraftarlarıyla Mülaî Hafid’inkiler arasında bir iç savaş başladı. H âlbuki düşm an ın ta ra fın d a yer almış bir Sultana karşı mücadele etmek, ulusal bağımsızlık hareketine, taht ü zerind e hak iddia eden iki kişi arasınd a kalm aktan bağlam olarak daha yakındı. Nitekim Abdiilaziz’in birlikleri Tem m uz 1908’de bozguna uğratılacak, Sultan Fransa’ya kaçmak z o ru n d a bırakılacak ve tüm ülke yeni S u lta n ın kont­ rolü altında kalacaktı. Bununla birlikte Fransa bu karışıklıklardan fay­ d ala n a ra k ülkenin iki yakasında birçok bölgeyi to p rakların a katacaktı.

1908 Kazablanka Anlaşmazlığı ve 1909 Fransız-Alman Anlaşması 1908

Eylülünde

yeni

bir

Fransız-Alman

çatışması

belirmişti.

Fransa’nın sömürgelerdeki hizmetler için tu ttuğu Yabancı Lejyon, bir­ çok suçlu ve ku m arb a z da dâhil d ü n y a n ın d ört bir ta ra fın d an toplanan deklase u n surlard an olu ştu rulm u ştu . Kazablanka’da ko nuşlanan bir lejyoner birliğinde görev yapan iki A lm an firar etmiş ve Alm anya konsolo­ s u n u n evine sığınmıştı. Konsolosun b ü tü n itirazlarına rağm en Fransız polisi eve girip, a ra m a yaparak firarileri tutuklam ıştı. Almanya bu olaydan ötürü F ransa’ya protesto çekmişti. Mesele, Uluslararası Lahey

M a h k e m e s in in hakem liğine sevk edilm iş ve burası da H azreti Süleyman gibi karar vererek iki tarafı da suçlu b u lm u ş ve kimseye ceza verilmemesi gerektiğini belirtm işti. Fransa, konsolosun d o k u nu lm azlığ ını ihlal ede­ rek, Alm anya ise firarileri koruyarak suça konu olm uştu. Uluslararası m ah k em e n in bu kararı, elbette alevlenmiş Fransız-Alm an ilişkilerini n orm ale döndürm eyecekti. Fas meselesi üzerine Fransız-A lm an görüş­ meleri 9 Şubat 1909’da tekrardan başlam ış ve Algeciras S enedinin dört ilkesini onaylayan am a ayrıca A lm an y a’n ın Fas’taki e k o n o m ik çıkarla­ rını da tanıyan ve F ransa’n ın bu ülkedeki politik n ü fu z u n u kabullenen bir anlaşm a neticelendirilm işti. B ununla birlikte Almanya, Fas üzerinde herhan gi bir politik çık arının olm ad ığın ı da ilan etm işti. Ne var ki bu formül, ekonom ik çıkarlarla, politik olan lar arasındaki çizginin oldukça m uğlak olm asından ö tü rü esasen yanıltıcıydı. Ayrıca Fas üzerine büsbü­ tün politik emelleri bu lu n an A lm anya’nın gerçek niyetini yansıtmadığı için de güçlü bir takiye/riya u nsuru barındırıyordu. Sözün kısası iki sü­ per güç, Fas’ta A lm an ve Fransız kapitalistlerinin işbirliğini geliştirme taah h ü d ü n d e b u lu n m u ştu . Bazı d u r u m la rd a A lm an-F ransız ekonom ik k o n dom inyu m u olarak ta n ım la n an bu anlaşm a tem elinde bir dizi ortak şirket kurulacak fakat tam am ı bir ilerleme kaydedem eden başarısız ola­ caktı.

Batılı G ü çlerin M ü la î H a f id ’i T a n ım a s ı Sultan Mülaî H a fid ’in zaferinden sonra, Batılı güçler ona karşı n a ­ sıl bir tu tu m içinde olacaklarını kararlaştırm ak zorundaydılar. Mülaî Hafid, Kazablanka ve Oujda’daki Fransız birliklerinin işgaline bir son verm e dileğiyle, Batılı güçlerle kendisini şu şartlar d âh ilin d e Sultan ola­ rak tanıyacak görüşm elere katılmıştı: 1) Fransa ve İsp an yaya tazm inat ödeyecekti 2) Fransa ve İspanya birliklerini d a h a önce işgal ettikleri bölgelerde tutacaklardı 3) Abdülaziz ta ra fın d an

üstlenilen,

Fransa’yla sınır anlaşması,

Algericas Senedi ve kredilere ait y ü k ü m lü lü k ler gibi uluslararası so ru m ­ lulukları kabul edecekti. Mülaî Hafid 1909 yılının O cak ayında bu k o ­ şulları kabullenm iş ve Batılı güçler de onu Sultan olarak tanım ıştı. 1910’da Fransa ona, 1904 kredi ko şullarından çok d a h a ağır şartlarda 100.000.000 frank lık yeni bir kredi sağlayacaktı. Bu kredi evvela yeni-

den birikm iş olan kısa vadeli borçlara, sonra serbest lim a n la rd a bir polis gücü oluşturm aya ve son olarak da ta zm in at ödem elerine h a rc a n m ış ­ tı. Krediye tem inat olarak da M ahzen borç idaresi, g ü m rü k le re ve Fas D evle tin in diğer ö nem li gelirlerine el koym uştu. Üstelik M ülaî H a fid e ilave gelir yaratm ası için baskıda bulunuluyordu. O da kabileler üzeri­ ne yeni vergiler koyuyordu. Böylece, bu d u ru m genel b ir hoşnutsuzluk yaratıyor ve aslında Abdülaziz’in politikalarını sü rdü ren M ülaî vatan hain i olarak addediliyordu. Zira 1911 yılında, Fransa’n ın Fas h interlan­ dını işgal etm esine bir bahane yaratacak büyük bir kabile isyanı patlak vermişti.

Fas (Fes) Kenti’nin İşgali ve Agadir Krizi F ransa’nın ilk tepkisi Başkent Fas (Fes)’a, Sultan M ülaî H a fid ’in m a k a m ın a doğru ilerlemek oldu. Yapılan resmî a ç ık la m a d a b aşk en ­ tin isyancılar ta r a f ın d a n kuşatıldığı ve Fransız b irlik le rin in Sultan’ı ve Avrupalı yerleşimcileri k u rta r m a k için gönderildiği belirtiliyo r­ du. Fakat yabancı k onsoloslukların raporları, Fransız birliklerinin başkente gelişi esn a s ın d a bir k u şatm a d u ru m u n u n o lm a d ığ ın ı ve ne S ultanın ne de A vrııpalıların aleni bir tehlikeye m a ru z k alm a d ık la rın ı gösteriyordu. Belli ki bu bahane suni olarak üretilm işti. Fransızların b ir sonraki adım ı M e k n e s ’in işgali olacaktı. İspanya da geri k alm aya­ rak Larache ve K sar-es-Sagir’i işgal etm işti. İspanyollar, bir Fransızİspaııyol çatışm asını körükleyen A lm an diplomasisi ta r a lın d a n k ış k ır­ tılıyordu. Tüm b u n la rd a n m e m n u n olm ayan Alm anya, Fas meselesi­ ne ferdi olarak m ü d a h a le etm e ve b aşk e n tin işgaline k arşılık olarak M o gado r ve A gadir’i alarak tepki gösterm e kararı aldı. Böylece Alm an Pan ter topçekeri 1 T em m u z 1911 ’do A frika kıyılarına inip, A gadir’e girdi. Basındaki ismiyle “P an ter’in h a m le si” Lenin’in de ü s tü n e yorum yazciığı büyük bir uluslararası çatışm ayı işaret ediyordu: “Fransa ve Britanya ile savaşın eşiğine gelen A lm any a Fas’ı yağm alıyordu (bölüşü­ y o rd u )” (Lenin, Toplu Eserler, Cilt 39, s. 686). A lm anya 1 T em m uz 1911 ’de tüm süper güçlere yayınladığı resmî bir m e m o ra n d u m d a topçekerin Agadir’e inm esini üç etm ene bağlıyordu: 1)

Alman tüccarların can ve mal güvenliğine dair ısrarcı talepleri­

ne. Bu ifade en şaşırtıcı olanıydı, zira A gadir’de tek bir A lm an tüccarı d ah i b ulunm uyordu. Fakat açık lam an ın hem en son rasında bir Alman şirketi olan M an e sm a n n Bros. Agadir’de madencilik imtiyazı edindi ve

bu bölgenin ele geçirilm esini talep etti. Açıkçası A lm anya Fas’ın bölüştü rü lm esin d e taraflard an biri olma k a ra rı vermiş ve ülken in güneybatı yakasını kendisi için ayırmıştı; 2) A lm an “k a m u o y u n u n ” A lm anya’n ın Fas meselesinde dışarıda bı­ rakılm asına duyduğu öfkeye 3) Fransa ve İsp a n y a n ın , Algeciras S en edini boşa çık arm ış olm ala­ rına. Üstelik A lm anya, Fransız ve İspanyol birliklerinin Başkent Fas’tan çekilmesi halinde topçekeri geri çağıracağını açıklamıştı. Fakat A lm anya’nın, kendisi adına Fas’ın bir kısm ını ele geçirme ya da diğer büyük kolonyal tazm inatlar edinebilm e ihtim ali an lam ın a ge­ lecekse, görüşmeleri sürdürm eye bir itirazı yoktu. Zira A lm an diplomat K ü h lm an n , Rus diplom at Bickendorf’a “pazarlık yapacağız” demiş ve s o n u n d a 10 T em m u z’da başlayan F ransız-A lm an görüşm eleri tecrü­ beli diplom atlar ta ra fın d a n “emsalsiz p az arlık ” olarak tan ım lanm ıştı. A lm an y a’nın istekleri oldukça fazlaydı; ilk olarak Fas’ın bir bölüm ünü istemiş ve Fransa reddetm işti. Sonra Fransız Kongo’s u n u n tam am ın ı talep etmiş ve Fransa b u n u da reddedince görüşmeler k ö rd ü ğ ü m e d ö n ­ m üştü. Görüşm eler esnasında iki taraf da kılıçlarını çekmişti. A lm an basını, “tarih in mürekkeple değil soğuk çeliğin keskisiyle” yazılması gerekti­ ğini söyleyerek alenen Fransa’ya karşı bir savaş çağrısı yapıyordu. Aynı şekilde Fransız basını da görüşm elerin sonlandırılm asını ve “problemin çözüm ü için diğer araçların k ullan ılm asını” öne sürüyordu. Agadir krizi boyunca Britanya ta m a m e n Fransa’nın y an ınd a yer almıştı. O da kılıcı­ na d avranm ış ve A lm an ya’yı etki altına alm ak için askerî ve diplom a­ tik baskı uygulamıştı. Britanya d o n a n m a s ın ın yıllık tatbikatları askıya alın m ış ve gemiler üslerinde kalmıştı. M ısır’daki Britanya Genel Valisi Ford Kitchener, askerî operasyonlarda Britanya ordusuna bir çeki düzen vermesi için Londra’ya geri çağrıldı. Britanya’nın konu m u , Alm anya’nın geri çekilmesindeki en önemli faktördü. Fransız b a n k a la rın ın mimarı olduğu Berlin m enk ul kıymetler borsasının çökmesi de kayda değer bir ön em taşıyordu. H epsinden önemlisi Berlin’de savaş karşıtı proleter gös­ terilerinin patlak verm iş olmasıydı. Nihayetinde, A lm an diplom atların taviz vermesi sağlandı ve 4 Kasım 191 l ’de Alm anya’nın, Fas’taki Fransız ham iliğini tasdik ettiği yeni bir anlaşm aya varıldı. Fransa da güçlü dev­ letlerin Fas’taki eko n o m ik eşitlik ve ö zg ürlüğ ünü gözeteceği ta a h h ü d ü ­ nü vermiş ve Kongo’da 275.000 kilom etre karelik bir alanı Alm anya’ya tem lik etmişti.

Rusya ise bu anlaşm azlığın barışçıl b ir yolla sonlanm ası taraftarıydı. Rus ord u su n u n yeniden düzenlenm esi oldukça yavaş işliyor ve bu yüz­ den A lm anya ve A vustury a-M acaristan’a karşı sürdürülecek bir savaş için kendisini h azır hissetmiyordu. Ayrıca Ç ar hükü m eti, Fransız kolon­ yal çıkarları için girişilecek bir savaşın ülkesinde rağbet görm eyeceğinin farkındaydı. 4 Kasım 1911 Berlin Anlaşması bir dizi erken gizli-açık anlaşm a­ n ın en üst noktasıydı. A rtık A lm anya da Fransa’n ın Fas’taki hareket serbestîsini tan ım ıştı. Süreç bir kez d a h a zayıf uluslar aleyhine işlemiş ve Kongo, Fas ile değiş-tokuş edilmişti. Fransız ham iliği ku ru lm asın ın yolu artık tam am en açıktı.

H a m ilik Antlaşm ası 1911

Fransız-Alm an antlaşması F ransa’nın elini g üçlendirm iş ve ya­

yılmacı emellerini gerçekleştirmek üzere hemen işe girişm işti. 30 M art 1912’de Sultan M ülaî Hafid, Fransa’nın güçlü baskısı altında, Fransız temsilci tarafı Renault tarafın dan dayatılan h am ilik şartların ı kapsayan bir antlaşmayı Başkent Fas’ta im zalam ak zoru n d a kalmıştı. Başkentten ayrılm ak üzere olan Fransız birlikleri halk direnişini k ırm a k için geri dönecekti. Fas Antlaşması, 1881 Bardo Antlaşması’nın ve T unus’ta bir Fransız hamiliği o luşturan 1883 yılındaki La-Marsa kararn a m e sin in temel h ü k ü m ve esaslarım teyit ediyordu. Sultan tahtını koruyor fakat görü nüştek i bu iktidarı gerçekte bir varlık gösteremiyordu. Ç ü n k ü tüm ik tid a r Fransızların eline geçmişti. Yeni anlaşm a Fas’a, Sııltan’ın dinî statüsünü, geleneksel prestijini ve saygısını m uhafaza eden “yeni bir rejim” getirmişti. Sultan da karşılığın­ da, Fransa’nın gerekli gördüğü herhangi bir idari, tüzel, eğitsel, iktisadi, m ali ya da askerî reform u hayata geçirecekti. Böylece Fransa, “Fas böl­ gesinin askerî ilh akı” ve Fas’ta “h erhangi bir polisiye ö n le m ” iistelenebilm e h akkını edinm işti. Üstelik Sultan’a, kişisel olarak kendisini ya da tah tın ı tehlikeden k o ru m a ve bölgesinde barışı sağlama sözü vermişti. Fransız genel vali, Fas ve yabancı güçler arasındaki yegâne aracı olm uş­ tu. Aslında genel vali, Fransız C u m h u riy e tin in m utlak gücüyle d on a­ tılm ış bir yetkiliydi. Sultan’ın tü m k a r a rla n onun onayına s u nulm adan g ü n yüzüne çıkarılm ıyordu. Bunların yanı sıra, yurt d ışınd a bulunan F ransız diplomatları ve konsolosları ayrıca Fas’ı temsil ediyor ve diğer ülkelerde Fas halkını ve çıkarlarını k o ru m a k la yetkilendiriliyordu. Fas

Antlaşm ası, “dış k re dilerin geri öden m esini sağlayacak fin ansal bir yeni­ den düzenlem e” tasarlam ıştı. Fransız D e v le tin in izni o lm ad an S u ltan in özel ya da devlet kredilerine başvurm ası ve herhangi bir k a r a rn a m e çı­ karm a sı yasaklanm ıştı. H a m ilik anlaşm ası tü m Fas bölgesine uygulanm ıştı fakat Fransa, Tanca bölgesinin özel bir alan olarak ayrılm ası için İspanya ile g ö rüşm e­ lerde b u lu n m a h a k k ın ı kendi çıkarları ad ın a saklı tutuyordu. Bu sebep­ ten Fas Antlaşması ülkeyi bağımsızlık ve bölgesel b ü tü n lü k te n yoksun bırakıyordu. 27 Kasım 1912’de, M a d r id ’de Fransa ve İspanya arasında, İspanyol ham iliğ in in bir parçası haline gelen güney bölgesiyle kuzey arasın daki sınırları sabitlemek için bir an laşm a im zalanm ıştı. Bu anlaş­ mayı im zalayarak Fransa, ele geçirdiği ü lk en in bir kısm ını, em peryalist­ ler arası anlaşm alar gereği İspanya ya tem lik etmiş ya da kiraya vermişti. Tanca rejimi üzerine Britanya, Fransa ve İspanya arasınd aki görüşmeler ham iliğin k u ru lm a s ın ın hem en a r d ın d a n başlamıştı. A ra la rın d a beliren onca çelişki I. D ünya Savaşı patlak verdiğinde sonlan m am ış ve so nra­ sında 1923’e kadar sarkm ıştı. Hatırı sayılır bir kolonyal tecrübeye sa­ hip olan General Lyautey, Fransa tara fın d a n Fas genel valiliğine a ta n ­ mış ve bu görevde 1925 yılm a k adar o tu z yıl boyunca b u lu n a ra k Fransız Fası’n ın k u rucusu o larak anılmıştı. Bağımsız bir politik a izlemek isteyen Sultan Mülaî H afid Fransa ta ra ­ fın d an bu göreve uygun biri olarak g ö rü lm em iş ve Ağustos 1912’de azle­ dilm işti. Oldukça cesaretsiz ve Fransızların sadık bir piyonu olan kardeş M ülaî Yusuf onun yerine geçecekti. 1912 Eylülünde F ransa M arakeş’i ele geçirdi ve böylece Fas’ın işgali ta m a m la n m ış oldu. Fakat sonraki yirmi yıl boyunca, ü lkenin dağlarında ve steplerinde bağım sızlık dü şünden vazgeçmeyen Fas kabilelerinin şiddetli direnişlerine karşı kolonyal bir savaş y ü rü tm e k z o r u n d a kaldılar. H a m ilik y ö n etim in in k u ru lm a s ın ı ta­ kip eden yirmi yıl içinde Fransa’nın “pasifleştirm e” ve kontrol altında tu tm a süreci başarıyla işlemişti.

BÖLÜM X X III

İ T A L Y A N L A R I N L İ B Y A ’YI İ Ş G A L İ

Diplom atik Hazırlıklar Fas’ın ele geçirilmesini Libya’nın işgali izlemişti. “Libya” ifadesinin m o d e rn kullanım ı, İtalyanlar tara fın d an antik coğrafyadan ödün ç alı­ n a r a k türetilm işti. A ntik Yunanlılar Kuzey Afrika bölgesinin tam am ına “Libya” adını vermişti; İtalyanlar ise T unus ve Mısır arasın dak i bölgeye -T ripolitania (Trablusgarp), Sireneyka (Barca) ve F iz an - referansla bu ismi kullanıyordu. O rta Çağ’da bu bölgelerin her birinin kendi tarihsel bağlantıları m evcuttu. Sireneyka M ısır’a doğru kaymış; Trablusgarp da T u n u s’a bağlanmıştı. Bu bölgelerin tek bir idari birim olarak -Trablus p aşa lığ ı- bütünleşm esi ancak 16. y üzyıldaki Osm anlı fethin den sonra olacaktı. O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u m erkezileştirm e politikaları güden Sultan II. M ah m u t 1835 y ılın da Türk birliklerini Trablus’a gönderip Karam anlı yeniçeri h an e d an ın ı iktid a rd an uzak la ştırm ış ve Trablus paşalığını ta ­ m am en kendi kontrolü altına almıştı. Paşalık önce eyalete ve so nra­ sında da merkezden a tan a n valilerin yönettiği bir vilayete d ö n d ü rü l­ m üştü. Türklerin ülke hinterlandına n ü fu z etme, buraya bir garnizon k u rm a ve bu bölgeden vergi toplama girişimleri Türk yöneticilere k a r­ şı d u rm a d a n ayaklanan kabileler ta ra fın d a ciddi bir dirençle karşılaş­ mıştı. Mücadelelere, ism ini kurucu su olan M uham m ed-es-S enussi’den alan Senussi Tarikatı önderlik ediyordu. Cezayir B erberilerinden olan Senussi, M ostaganem ve Başkent Fas’ta eğitim görm üş ve Kahire ve M ek k e’de uzun bir m ü d d et yaşadıktan so nra Senussi h arek etin in m er­ kezini ve kendi m eskenini inşa edeceği G iarabub Vahası da (1855) dâhil o lm ak üzere çeşitli zaviyeler kurduğu Sireneyka’ya geçmişti. Senussi’nin

1859’daki ö lü m ü nd en son ra cemaatin b aşın a oğlu M u h a m m e d el-Mehdi (1859-1901) geçecekti. M u h a m m e d el-M ehdi 1895’te hızla Kufra v ah a­ sın d ak i El-Jawf’a taşınacaktı. Çok sayıdaki zaviyenin (1894’te 100 adet) desteğine yaslanarak güçlü bir ordu ve Libya kabileleri ve vahaları ü ze­ rin d e Senussi soylularının iktidarını güvenceye alan dinî bir örgütlenm e k u rm u ş tu . Senussi ileri gelenleri zaviyelerine komşu olan topraklardaki göçebelerin y an m a yerleştiler ve onları, k end i hesaplarına toprağı ekm ek için, zorladılar. Ayrıca Afrika kıtasının iç bölgelerine n üfu z ederek tica­ reti teşvik ettiler. El M e h d in in halefleri (özellikle M u h a m m e d İdris) yeni d ü ş m a n olan İtalya’ya karşı savaşmak zorundaydı. A frik a’n ın bölüşüldüğü 19. yüzyıl so n u n d a iki süper güç Trablus üzerinde h a k iddia ediyordu. B unlardan ilki, Tunus sıçrama tahtasın ı kullanarak, kom şu Trablus v ahalarını ya­ vaş yavaş top rak la rın a katan Fransa’ydı. Diğeri ise bölüşüm de aldatıldı­ ğını hisseden ve T rablus’ta tazm inat peşinde koşan İtalya. Alışılm adık olan ise İtalya’nın id dialarını ekonom ik ölçütlerin dışında geliştirmesiydi. Ç ü n k ü Trablus’ta h enüz hiçbir çeşit h am m adde keşfedilmemişti. Ü lk en in sunacağı yegâne şeyler h urm a, deve kılı, balık ve deniz sünge­ riydi. Diğer taraftan Trablusgarp, A frika’nın diğer bölgelerinin işgalin­ de İtalya’ya bir sıçram a tahtası olabilecek uygun bir üs konum undaydı. B urada egemenliği sağladıktan sonra, Fransız Tunusu’nu, Çad Gölü çev­ resini, Britanya M ıs ırın ı ve Doğu S ud an’ı tehdit etm ek m ü m k ü n hale gelecekti. Nihayet İtalya 1880’de Trablusgarp’ın işgali için hazırlıklara başla­ mıştı. Fakat ilk başta diplom atik m an ev ralar yapılacaktı. İtalya 1887 yı­ lında Britanya ve A vusturya-M acaristan ile A kdeniz’deki statüko üze­ rine bir anlaşm a yapacaktı. Bu a n laşm a n ın hedefinde d o ğ ru d a n Fransa ve Fransızların Trablus ve Fas’taki talepleri duruyordu. Üç anlaşm a ül­ kesi A kdeniz’deki m evcut statükoyu gözlemleyeceklerini ta a h h ü t ettiler ve başka herhangi bir gücün, Kuzey A frik a’da bir mevzi elde etm esi­ ne de izin verm eyeceklerinin altını çizdiler. Diğer bir deyişle, Britanya, A vusturya-M acaristan ve İtalya, F ransa’n ın Libya ve Fas üzerindeki id­ d iaların ı bir kenara ittiler. Dahası İtalya, Britanya’nın M ısır’daki am aç­ larını destekleyeceği sözünü vermiş ve Britanya’dan kendisine, Kuzey A frika kıyılarında, özellikle Trablusgarp ve Sireneyka’da arka çıkmasını talep etmişti. Üçlü İttifak’ın yenilenmesi an tlaşm asına eklenen

1887 Alman-

İtalyan özel anlaşm asında şu şartlara yer verilmişti: A lm any a ve İtalya,

F ransa’nın Fas’ta ve Trablus’ta yerleşmesine izin vermeyecek ve şayet F ransa bu bölgede herhangi bir faaliyette bulunursa A lm anya, Fransa ile savaşında İtalya’yı destekleyecekti. Eş zam anlı olarak İtalya AvusturyaM acaristan ile A k d e n iz’deki statü k o n u n ihlali d u ru m u n d a , Akdeniz ülkelerinin, karşılıklı tazm inat tem elinde, anlaşm a dışın d a paylaşılm am ası anlam ına gelen gizli bir anlaşm a imzalamıştı. Benzer bir a n ­ laşma 1887’de İtalya ve İspanya a rasın d a da im zalan m ıştı. Böylece 1887 itibariyle İtalya, Trablus’un işgali için Britanya’nın, A lm anya’nın, A vusturya’nın ve Ispanya’nın m üsaadesini almıştı. 1900 yılında İtalya, A kdeniz’deki n ü fu z alanlarının sınırlandırılm ası için Fransa ile bir anlaşm a yapacaktı. Bu anlaşm a ile Fransa Trablus’taki tü m iddiaların dan İtalya lehine feragat etm iş ve karşılığında da Fas’ta hareket serbestîsi edinm işti. Anlaşm a 1902 yılında onaylanm ış ve Ekim 1912’de, Fransa ve İtalya ele geçirilmiş bölgelerde birbirlerinin taleplerini kabul ettiklerinde, yenilenmişti. Trablus’un ele geçirilm esinde İtalya’nın onayını aldığı bir diğer Avrupalı güç de Rusya’ydı. Raccoııiji’de (Turin yakınlarında) nota biçim inde im zalan an 24 Ekim 1909 anlaşm ası gereği İtalya, Rusya’nın boğazlardaki taleplerini tanım ış ve Rusya da, İtalya’nın Trablusgarp ve Sireneyka’daki iddialarını kabul etmişti. Fakat tüm b u n ­ lara rağmen Rusya, Fransa, Britanya ve A lm anya’da kam uoy u ve ba­ sın İtalya’nın bu bölgedeki yayılmacı hareketlerine karşıydı. Gazeteler, İtalya’nın korsanca eylemlerinden ve uluslararası h u k u k u utanm aksızın ihlal ettiğinden bahsediyordu. Oysa bu ülkelerin hü küm etleri Türkİtalyan çatışmasına m üdahale etm em e tavrını benim sem işti. Bu çatışma s o n u n d a gün y üzüne çıktığında St. Petersburg, Londra, Paris, Berlin ve V iyana’daki Türk büyükelçileri arabuluculuk için Avrupa h ü k ü m etleri­ ne başvurdular, fakat dışişleri b ak a n la rın ın tam am ı bu m eselenin ken­ dilerini ilgilendirm ediğini cevabım vermişti. “Bu, İtalya’yla aranızdaki şahsi meselenizdir,” “İstediğiniz gibi ç ö z ü n ” anlam ın da konuşmuşlardı. İtalya, Trablus’un işgalini bir dizi gizli anlaşm a ile garantiye alarak ve zayıf halklar aleyhine davranm ıştı. Britanya, İtalyanları destekliyordu ç ü n k ü Mısır’ın y an ın d a bu görece güçsüz devleti tercih ediyordu, ay­ rıca İtalyanların bölgedeki varlığı A lm anların ve Fransızların işgalini de bir bakım a dengeleyecekti (191 İ de Alm anlar, T o b ru k ’ta deniz üssü k u rm a k için bir plan önerisinde bulunacaktı). Almanya ve AvusturyaM acaristan, İtalya’nın Üçlü İttifaka katılacağını ümit ediyordu, Fransa da aslında Üçlü İtlifak’tan çıkacağından ve Fas meselesine m üdahii ol­ m ayacağından ümitliydi ve Rusya ise Boğazlardaki eylemlerini destek­

r

leyeceği sözünü ü m it ediyordu. İtalya diplom atik hazırlıkların dışında T ra b lu sg a rp in içinde de yeterli hazırlık yapmıştı. Öyle ki, 1901’de bir İtalyan parlam enter heyeti Trablusgarp’ı ziyaret etmişti.

Bu esnada

İtalyan deniz subayları balıkçı kıyafetleri giyip Trablus k ıyıların da s ü n ­ ger avlayarak aynı z a m a n d a kıyıların fotoğraflarını çekiyorlardı. 1900 yılında İtalyan basını, bu bölgenin aslında İtalya’ya ait olduğunu varsayarak h ü k ü m eti Trablusgarp’ı işgal etmeye çağırıyordu. Bu çağrı o boyu tlara varm ıştı ki, bir İtalyan coğrafyacısı “Libya” kelim esini a n ­ tik ta rih ten çekip alarak Trablus vilayetine karşılık olarak kullanm ıştı. İtalyan b ankalarının en büyüklerinden biri Trablus’ta şubeler açmıştı. İtalyanlar bölgeden var olmayan kişiler adın a topraklar satın alarak tarım sal yapılar k u rm u ş ve İtalyan buh arlı gemi hatları Trablusgarp ve A vrupa arasındaki ulaşım ı tekelleştirmişti. Ayrıca İtalyan m ü h e n ­ disler T o b ru k ’tan İskenderiye’ye u z a n a n bir dem iryolu hattı planla­ mıştı. İtalyanlar, Libya kıyılarının doğal bir lim an için en uygun yeri olan T o b ru k ’ta kendi deniz üslerini k u r m a niyetindeydi. Yine aynı şe­ kilde bölgede Katolik elçilikler ve İtalyan okulları açılmıştı. İtalya’da, Trablusgarp üzerine geniş bir edebiyat ortaya çıkmış ve coğrafyacılar burayı “Vaat Edilmiş Topraklar” olarak adlandırm ıştı.

1911 Türk-İtalyan Savaşı İtalya, 1911’de Trablusgarp üzerinde d o ğ ru d a n bir t a s a r r u f edinm ek için “Panter Hamlesi” ile bağlantılı olarak yükselen uluslararası krizi avantaj olarak k u llan m a kararı almıştı. İşgal için b u lu n an b ah a ne tam bir komediydi. 28 Eylül 191 l ’de İtalya, T ürkiye’ye Trablusgarp’m ilerle­ mesiyle ilgilendiğini belirten bir ü ltim ato m su nm uştu fakat bu “yasal” eylem BabIali’nin muhalefetiyle karşılaşınca İtalya, Babıali’yle bu fayda­ sız görüşmeleri d ah a fazla uzatm ayacaktı. Kendi itibar ve çık arım k o ru­ m ak için Sireneyka ve Trablusgarp’m askerî ilhakına k arar verecekti. Bu nedenle, Türkiye de İtalyan işgaline karşı direnç göstermemeleri için su­ baylarına em ir vermeliydi. Bu talebi kabul etmesi için T ü rkiye’ye 24 saat m üh let tanınm ıştı. Türkiye de meseleyle ilgili önce Avrupalı güçlerden aracı arayışına girm iş fakat herhangi bir destek bulam am ıştı. İtalya’nın eylemlerine karşı üstü kapalı rıza gösteren Avrupalı güçlerle karşılaşan Türkiye son derece barışçıl bir dille cevap göndermişti. Yeni İttihatçı h ü ­ k ü m e tin kendisinden önceki yönetim in yarattığı d u ru m la rd a n sorumlu tutulam ayacağım ve İtalya’nın Trablusgarp ve Sireneyka’d ak i planlarına

karşı herhangi bir d ü ş m a n lık beslem ediklerini beyan etm işti. Türk h ü ­ k ü m e ti ülkesinin itibarı ve çıkarlarıyla da bağlantılı olarak İtalya’nın ta ­ leplerini karşılam aya hazırlanıyor ve fakat kesin olarak İtalyan işgaline itiraz ediyordu. İtalya bu cevabı aldığı g ü n T ü rk iy e ’ye savaş ilan edecek (29 Eylül 1911) ve bu savaş T ü rk iy e ’yi gafil avlayacaktı. Savaş başladığında T rab lu sg a rp ’ın ne valisi ne de b a ş k o m u ta n ı şehirde değildi ve Trablus vilayetinde yalnızca b ir tü m e n (7.000 kişi) silahlı T ü rk gücü vardı. Üstelik çok geçm eden bir açlık da baş gösterecekti. Ç ü n k ü İtalyan d o ­ n a n m a s ı Trablus’u d e n iz d e n k uşatm ış ve T ürk iy e’n in gıda m addesi ve takviye g ön derm e sini engellemişti. A slınd a gerçek k u şatm a, T ürk b ir­ lik le rin in M ısır’d an geçmesini engelleyen Britanya ta r a f ın d a n k aradan gerçekleştirilm işti. 34.000 kişiden oluşan İtalyan birlikleri 1912 yılında 55.000 kişiye çık arılacak tı. Bu ordu to p ç u sınıfı, telsiz ve savaş a la n ın ­ da ilk kez k ullanılan uçaklarla don atılm ıştı. İtalyan d o n a n m a s ı T ürk k ıy ıla rın ı bom balayıp birliklerini O n iki A da’ya ç ık a rd ığ ın d a Trablus vilayeti işgal edilm işti. İtalyan kara birlikleri 5 Ekim 1911’de Trablus ken tin i, 18 E k im ’de D e rn a ’yı, 19 E k im ’de Bingazi’yi ve 20 E k im ’de de H o r n s ’u zapt etm işti. 5 Kasım 1911’de yalnızca bu d ö rt kıyı kasabası­ nın hâkim iyetin i ele geçiren İtalyan Devleti b u n d a n böyle “Libya” diye an acağ ı Trablus’un ilh a k ın ı ve İtalya’n ın bu ülkedeki m u tla k egem en­ liğini duyurdu. Her açıdan güçlü olan İtalyanlar ivedi bir fetih gerçekleştirm eyi um u y o rd u . Fakat olaylar farklı bir seyir izleyecekti. Z ira Libya kabile­ leri sert bir direniş sergileyecekti. A raplar 23 Ekim itibariyle T rablus’ta karaya inen ç ık a r tm a b irlik le rin in b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u n u yok etm iş ve bağım sızlık yolunda uzu n ve m eşakk atli bir mücadeleye başlam ıştı. Böylece İtalyanlar 1911-12 kışını adı geçen dört kasabada geçirm ek z o ­ r u n d a kalacaklardı. A ncak 1912 yazında birkaç yeni kıyı n o k tasın ı ele geçirebileceklerdi (8 T em m u z M isurata, 6 Ağustos Z u ara ve 20 Eylül Zenzur). H atta 1912’de Tiirkler teslim o ld u k la rın d a bile İtalyanlar tüm kıyı şeridini ele geçirem em iş ve ülken in iç bölgelerine d o ğ ru tek adım dah i atam am ıştı. “A frik a ’daki Türk egem enliğine göz d ik e n İtalya bir yıl önce başlattığı savaşı ‘k a z a n m ış tı’ ” diye yazacaktı Lenin İtalyanT iirk savaşının s o n u n d a. “ B undan böyle Trablus İtaly an lara aitti... Savaşa neden olan neydi peki? İtalyan p a ra b ab a la rın ın ve k apitalist­ lerin in açgözlülüğü... Ya da nasıl bir savaştı bu böyle? A ra p la rın “en soıı” silahların y ard ım ıyla katledildiği m ed en i bir k ıy ım d ı.” (Ibid., s.

337-38) Lenin bu m ak ale sin d e k a d ın la r ve çocu klar d âh il t ü m aileleri katled e n İtalyan e m p ery alistlerin in v ah şe tin i betim liyordu. Toplam da 14.800 A rap k atled ilm iş, 1000’i de id a m edilm işti. Lenin d e v a m eder: “ ‘B arışa’ rağm en savaş fiilen sürecek, A fr ik a ’nın k alb ind eki kabileler, k ıy ıla rd a n u za k ta b u l u n a n bölgeler teslim olmayı reddedecek. Uzun bir m ü d d e t sonra da süngüler, m erm iler, ilm ekler ve tecavüzler va­ sıtasıyla ‘m ed enileştirilecekler’ ”, (Lenin Toplu Eserler Vol 18, s. 337) L e n in ’in öngörüsü t a m o larak doğruydu. Ç ü n k ü A frika’n ı n m e rk e z in ­ deki A rap kabileleri teslim olm am ıştı. T ü rk iy e ’n in yenilgisinden 20 yıl so n ra İtalyanlara karşı savaş y ü rü tü y o rlard ı.

1912 Lozan Barış Antlaşması B alk anlar’da patlak veren savaş, T ü rk iy e’yi İtalyanlara karşı savaşı sü rd ü rm e k te n alıkoym uştu. 15 Ekim 1912’de geçici (gizli) ve 18 E k im ’de de Lozan’da kalıcı bir anlaşm a im zalam ıştı. Türkiye resmî olarak İtalyanların Libya’dak i egemenliğini hiçbir zam an tanım adı. Yalnızca birliklerini Libya’d a n çekip subaylarını geri çağırmıştı. 15 E k im İtalyanTiirk gizli anlaşm asına göre İtalya, Trablusgarp ve Sireneyka’daki ege­ m enliğini ilan eden m a d d e n in feshedilemeyeceğini varsayıyordu. Sonuç olarak, Türkiye, Trablusgarp ve Sireneyka n ü fu sun a “yeni maddelerle” getirilen tam özerkliği sağlam ak için bir Padişah fermanı yayınlamayı kabul etmişti. İtalyanlar da genel bir af çıkarmayı, M ü slü m a n lık d in i­ ne serbesti sağlamayı ve vakıfları m u h afa za etmeyi ta a h h ü t ediyordu. Ayrıca bir Türk temsilci almayı ve bu bölgenin idari ve sivil örgütlen­ mesi için yerel seçkinlerin katılımıyla bir komisyon atam ayı kabul edi­ yordu. Türkiye de Trablusgarp ve Sireneyka’ya asker g ö n derm e m e sözü vermişti. Padişahın Libya’daki tem silcisinin ve halife olarak o n u n emri altın d a bulunan M üslüm an liderlerin İtalyan Devletini gelecekte onay­ layacaklarına da k a ra r verilmişti. Libya üzerinde bir t ü r İtalyan-Türk kon d o m in y u m u k u ra n 15 Ekim 1912 geçici antlaşm asının hüküm leri fiiliyatta önem senm em iş ve İtalya, Libya’yı sömürgesi o larak görmeye devam etmişti. Türkiye b u n u hiçbir z a m a n tam olarak k abul etm em iş ve a n c ak I. Dünya Savaşı sonrasında 1923 Lozan Antlaşması ile Trablusgarp ve Sireneyka’daki h a k la r ın d a n ve egem enliğinden ta m a m e n vazgeçmişti. Avrupalı güçler ise İtalyan-Türk savaşının ve 1912 Lozan anlaşm asının h em en ard ından İtalyanların böl­ gedeki egemenliğini tanıyacaktı.

İtalya’nın Arap Kabilelerine Karşı Savaşı Libya’da barış sağlanm ış olsa da çatışm alar devanı ediyordu. 18 A ralık 1912’de îtalyan lar T arhuna’yı ele geçirdiler ve 1912 sonu itibariyle de Sitre Körfezinin batı yakasını zapt ettiler. 1913 N isanında İtalyan bir­ likleri kıyıdaki dağlara çıkartm a yapıp üç ay kadar bu bölgeyi ellerinde tuttular. Eş zam anlı olarak, Cebel e b A h d a r ’ı işgal ettiler (Sireneyka’daki dağlık bölge), fakat birçok bölgede Senussiler tarafından örgütlenen geril­ la birlikleri tara fın d an ciddi bir şekilde yenilgiye uğratıldılar. Senussiler, İtalya’ya karşı kutsal bir savaş ilan ettiler ve İtalyanları Sireneyka’m n iç bölgelerinden çekilip, işgali kıyı şeridi boyunca tu tm a k z o ru n d a bırak­ tılar. 29 Nisan 1913’te Tokra ve aynı yılın Ağustos ayında ise Bingazi’nin güneyi Sirte kıyıları işgal edildi. 1914

yılında Îtalyanlar Fizan’ı ele geçirmek ve Fizan’m başkenti

M u r z u k ’a girmek üzereydiler. Fakat 1. D ünya Savaşı’nın patlak verm e­ siyle geri çekilmek z o ru n d a kaldılar ve 1916 itibariyle yalnızca Trablus ve H o rn s kasabalarını koruyabildiler, zira Libya’nın d o ğ u su n u n tam am ı Senussilerin kontrolüne geçmişti. Senussilerin, İtalyanlara karşı m üca­ delesi Türk-A lm an kom utasında y ü rü tü ld ü . 1915 A ra lık m d a AlmanT ü rk güçleri, M ısır’d aki İngiliz k ö p rü başm a Salum yönünden saldırm ak için de Seııussileri kullanacaktı. Ancak Britanya 1916’da saldırıların ö n ü n ü kesmiş ve aynı yılın Tem m uzu nda İtalya ile Senussilere karşı bir­ likte savaşmak için F ransa’nın da 1917 ’de katılacağı bir an laşm a im zala­ mıştı. Nisan 1917’de Britanya ve İtalya, e m ir olarak addettikleri Senussi liderlerinden M u h a m m e d İdris-es-Senussi ile bir anlaşm aya vardılar. Buna göre M u h am m ed İdris yiyecek ve silah sözüne karşılık Britanya ve İtalya’ya karşı savaşmayı du rd u ru p A lm an-T ürk plan ların ın aksine hareket etmeyi kabul etm işti. Fakat A h m ed Şerif es-Senussi’nin lider­ liğindeki Doğu Libya Senussilerinin b ü yü k çoğunluğu ve M u h am m ed Abdulabid yönetim indeki Batı Libya Senussileri Britanya, İtalya ve F ransa’ya karşı savaşmayı sürdürdüler. İtalya’nın bu savaştaki katkısı ol­ dukça cılızdı. Nihayetinde, Ocak 1917’de Z au ra ’yı ve yıl sonu itibariyle de Tripoli ve Zaura arasın dak i bütün kıyı şeridini ele geçirmişlerdi, fakat b a şa rıla rın ın tam am ı b u n d a n ibaret olacaktı. Kasım 1918’de A vrupa’daki askerî faaliyetlerin kesilmesiyle, İtalya Trablus’a 80.000 kişilik bir ordu çıkarm ış ve Batı Libya bedevileri ile teslim olm aları için görüşm eler başlatmıştı. Fakat görüşm eler başarı­ sızlıkla sonuçlanınca İtalya yeniden d ü şm an ca faaliyetlere girişmişti.

İtalyanların bu direnişi kırm ası için 13 yıla dah a ihtiyaçları olacaktı. Libya h a lk ın ın sergilediği sebat ve k a h r a m a n lık ülkenin d ö rt bir yanına yayılmış savaşın en belirgin özelliğiydi. Ne var ki 1932’de, özgürlük sev­ dalıların a karşı girişilen toplu k atliam lardan ve vahşice misillemelerden sonra İtalyan militaristleri ülkeyi b o y u n d u ru k altına almayı başa rm ış ve Libya’n ın işgali ta m am lan m ıştı.

19. Y ü z y il S o n u n d a Su r i y e , Fİl İstin v e Ir a k

T ürkiye’nin Finansal Esareti 19. yüzyıla yaklaşıldığında Suriye, Filistin ve Irak hâlâ Osm anlı İm p a ra to rlu ğ u n a bağlı idari bölgelerdi. Mısır ve S udan’ın aksine b u ­ ra la rın Babıali’ye bağlılığı göstermelik değildi. Bu dönem boyunca, Ön Asya’daki (Anadolu) Arap ülkelerinin tarihi Türk tarihiyle yakından ilintilid ir ve O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n genel tarih in d e n bağımsız analizi m ü m k ü n değildir. 19. yüzyıl sonlarına doğ ru Avrupa ve Kuzey A m erika’da kapitalizm in gelişimi, bu sistemi son evresine -e m p e ry a liz m e - taşımıştı. Ö te taraftan feodal toplum yapısının çözülüşünün oldukça ağır ilerlediği Türkiye’de ve A rap bölgelerinde kapitalizm in esasları henüz başlangıç aşam asın ­ da ortaya çıkmıştı. Feodalizm den kapitalizm e geçiş başlam ış fakat bu süreç son derece çelişkili şartlarda işlemişti. Böylece Türkiye ilkin bir dış pazara ard ın d a n da Avrupalı kapitalist güçlerin bir yarı-sömürgesine d ö n ü ş tü rü lm ü ş tü . 1856 Hatt-ı H ü m a y u n u ile getirilen ve Paris Barış A ntlaşm ası ile uluslararası bir yüküm lülü ğe dönüşen T a n z im a t’ın ikinci d ön em i yabancı serm ayenin yolunu açmıştı. Türkiye yabancı yatırım cı­ lara demiryolu, bankacılık, madencilik ve diğer bazı im tiyazları vermeyi kabul etmiş; İm parato rluk dâhilinde top rak satın alm alarını sağlamış ve o n la rın yerel temsilcilerine (Ermeniler, R um lar ve Hıristiyan Arap tüc­ carlar) ayrıcalıklar tanım ıştı. Zaten 1856 Paris Barış Anlaşm ası, Türkiye ve A rap bölgelerinin yabancı sermaye tara fın d a n yarı söm ürgeye d önü ş­ tü rü lm e s i sürecine önayak olmuştu.

Antlaşm ayla so nuçland ırılan 1853-56 D o ğ u Savaşı, T ü rk iy e ’n in finansal esaretinin hazırlığı niteliğindeydi. 1854 yılında, savaş esnasında askeri harcam aları karşılayabilm ek için Türkiye ilk dış kredisine b a şv u ­ racak ve en ağır şartlarda bir kredi sağlanacaktı. 75.000.000 fra n k toplam n o m in al değerli kredid en Türkiye’nin eline geçen yalnızca 60.000.000 fran k olacak ve kredi tem in atı olarak M ıs ır’ın ödediği vergi gösterilecek­ ti. Yine 1855 yılında askerî harcam aları karşılam ak için İz m ir (Smyrna) ve Suriye g ü m rü k le rin in tem inat olarak gösterildiği ikinci b ir krediyle 125.000.000 frank sağlanacaktı. Bunu 1858 yılında 125.000.000 franka im za atarak 95.000.000 fra n k ın alındığı bir başkası izleyecekti. Bu k re ­ di de İstanbul g ü m rü k dairelerinin gelirleri güvence gösterilerek alına­ bilmişti. Sonrasında ise 1860, 1862, 1863, 1865 (iki kredi), 1869, 1870, 1871, 1872, 1873 ve 1874’te olm ak üzere on bir kredi daha gelmişti. Aynı sürecin M ısır’da da yalnızca daha geniş bir kapsamla işlediğini gör­ m ü ş tü k zaten. 1874 itibariyle kredilerin toplam m ik ta rı 5.300.000.000 fran k a varm ış ve bu ra k a m üzerinden T ü rk iy e’nin eline geçen yalnızca 3.012.000.000 frank yani n om inal değerin y ü zde 56,8 olm uştu. Bankalar (çoğunlukla Fransız ve kısm en İngiliz) 2.000.000.000 fra n k ı ya da n o ­ m inal değerin yüzde 43,2’sini faiz, kom isyon ve benzeri kesintiler ola­ rak alıkoym uştu. 1856’da bir Britanya Bankası olarak k u ru lu p 1863’te İngiliz-Fransız bankasına dönüşen O sm anlı Bankası, T ü rkiye’n in mali esaretinde önemli bir rol icra etmişti. B a n k an ın kendisi de fahiş k red i­ ler sağlamış ve diğer bankalarla kredi an laşm a la rın d a aracılık yapmıştı. Ayrıca birçok yan şirket k u ra rak İm p aratorluk to p rak la rın d a oldukça kazançlı imtiyazlar edinm işti. Peki, Türkiye’yi ilk askerî kredi so nrasınd a bir dizi kredi anlaş­ m asın a iten sebep neydi? Şüphesiz ki, bu sebep M ısır’dakiyle aynıydı. A ra ların d ak i tek fark M ısır’da alm an p ara la rın Süveyş K analının, inşa­ sına gitmiş olması ve T ü rkiye’de ise k ilo m e trik garanti bazlı k u ru la n de­ m iryollarına harcan m ış olmasıydı. Bu, Babıali’n in dem iryolu inşasında im tiyaz dağıtırken, im tiyazlıların sabit getirisini, yapılan h a ttın her kilo­ m etresin den sağladığı a n lam ın a geliyordu. A lm an gerçek tu ta r ile gelir­ lerin garanti edilen tu tarı arasındaki fark Hazine tara fın d a n karşılanı­ yordu. Bu kilom etrik garantiler Türkiye ve Arap bölgelerinin faizle talan ed ilm esin in esas araçlarınd an biriydi. K ilom etrik garantileri karşılaya­ bilm ek için devasa m ik ta rla rd a paralara ihtiyaç duyuluyor ve T ürkiye’de bu y üzden yabancı kredi arayışına yöneliyordu. B unun karşılığında da devlet gelirleri kredilere tem inat olarak veriliyordu. İlkin M ısır vergileri

ve vergi dairleri d a h a so nra ağnam vergisi (küçükbaş h ayvan vergisi), tuz ve t ü t ü n tekellerinden elde edilen gelirler ve benzerleri ipotek edilmişti. Kredi faizlerini k a p a tm a k için ihtiyaç d u y u lan gelirler a r ttık ç a yeni kre­ dilere duyulan ihtiyaç da artıyordu. İm p aratorlu kta top lanan vergi m ik­ ta rın d a bir artış y aşanm asına rağmen, köylü ekonomisi ta m a m e n harap olm uş ve küçük m em urlar, askerler ver d in adam ları m aaşlarını alm akta güçlük çekmişlerdi. 1875’te Türkiye’n in toplam gelirleri 380.000.000 fra n k civarınday­ dı ve b u n u n 300.000.000’u yalnızca kredi ödemelerine ayrılıyordu. Bu koşullar altında, Babıali 6 Ekim 1875’te iflasım açıklamış ve ödemekle y ü k ü m lü olduğu tu ta rın yarısının peşin diğer yarısının da tahviller ara­ cılığıyla ödeneceği açıklam asını yapmıştı.

Yeni O sm anlı Darbesi ve 1876 Anayasası M ısır’da olduğu gibi, O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n iflası ülkeyi hem dışarıd a hem de içeride zor d u ru m d a bırakm ıştı. Hatta iflasın açıklan­ m a sın d an önce Avrupalı bankerlerin b o y u n d u ru ğ u ve yabancı kreditörlerin adeta bir hizm etçisine dönüşen İm paratorluk, n ü fu su n büyük bir çoğunluğu arasında derin m em nuniyetsizlikler yaratm ıştı. Özellikle Bosna, Hersek ve B ulgaristan’da olm ak üzere Balkanda bir köylü h are­ keti şekilleniyordu. 1875 yazında Bosna ve Hersek köylüleri, M üslüm an feodallere karşı bir ay aklanm a başlatmış ve tarım sal bir reform talebinde b u lu n m u ştu . Sonrasında bu ayaklanm a Rusya ve Sırbistan’ın da desteğiyle ulusal bir nitelik kazanm ıştı. İsyancılar bu bölgelerin T ürkiye’den ayrıl­ m asın ı ve Sırbistan’a katılm asını istiyordu. 1876 T em m u zu n d a Sırbistan ve K aradağ im paratorluğa karşı bir savaş başlatmış ve Türkleri daha da kötü d u ru m a sürükleyecek bir dizi yenilgiye uğratmıştı. İm paratorluğun dö rt bir yanında h u zursuzluk belirtileri ve ülkeyi yabancılara satmakla suçlanan Sultan A bdülaziz’in aldığı önlem ler baş göstermişti. Mayıs 1876’da İ s ta n b u l’da bir halk gösterisi d üzenlenm iş ve 22 M ayıs’ta birkaç bin sufist zanaatçı, tüccar ve küçük m e m u ru n da katı­ lımıyla Sultan’ın sarayına y ürüm üştü . Korkuya kapılan Sultan alıkoyu­ lan m aaşların ödeneceği ve bir anayasanın getirileceği sözünü vermişti. Fakat birkaç gün sonra Sultan’ın yabancılarla gizli görüşmelere başladığı bilgisi ortaya çıkacaktı. B unun üzerine bir grup subay o rd u n u n başına geçmiş ve 29 Mayıs’ta Sultan Abdülaziz’i azlederek yerine aklı kıt k ard e­ şi V. M urat geçirmişti. Bu darbenin faal katılım cıları arasında bir grup

T ü rk subayı, liberal m e m u rla r ve k en dilerin i “Yeni O sm a n lıla r” olarak a d la n d ıra n ve altm ışlarda yeniden şekillenecek bir grup olan entelek­ tüeller bulunuyordu. “Yeni O sm anlılar” im p arato rlu ktak i d u ru m d a n , T a n z im a t’ın içler acısı sonuçlarından ve yabancı serm ayenin n ü f u z u n ­ d a n oldukça hoşnutsuzdular. Kendi p ro g ra m la rın ı üç temel başlık a ltın ­ da topluyorlardı: 1) Ulusal kapitalizm in gelişimi. “O sm a n lıla rm kendi ticari ve sana­ yi şirketlerini k u rm a la rın a izin verin; yeni dem iryolları inşa etm elerine izin v erin ” diye yazıyordu bir belgelerinde. 2) Anayasal ve parla m enter bir sistem in k uru lm ası 3) Bir burjuva k ü l t ü r ü n ü n geliştirilmesi ve O rta Çağ’a ait T ü rk yaşam tarz ın a ve geleneklerine karşı çıkılması. Başlangıçta “Yeni O sm a n lıla r” kendilerini b üsb ütün ay d ın lan m a ile sınırlandırm ışlardı. Bu am açla 1860’ta bir çeşit ders bürosu olan ve ya­ zarlara, bilim a d a m la rın a ve kam u ileri gelenlerine k o nu şm alar ayarlayan D a r ü l f ü n u n u k urm u şlard ı. 1865 yılında ise iki temel engeli olan gizli bir politik topluluk k urm uşlardı. Öncelikle, b askın ulusun temsilcisi olarak “Yeni O sm an lılar” O sm anlı İ m p a r a to rlu ğ u n u n tü m ü n ü T ü rk b u rju ­ vazisi için bir pazar o larak görüyorlardı. O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n kendisine bağlı u n surları yönetmesi gerektiğini düşünüyor ve O sm anlı b o y u n d u ru ğ u n d a n k u rtu lm a y a çalışan h alk lara karşı d ü şm an ca bir ta­ vır benim siyorlardı. Üstelik bu şovenist politikayı m eşru k ılm a k için, T ü rk lerin kendisi de dâhil olm ak üzere İm paratorluğa tabi halklar arasın dak i ulusal ay rım ları yadsıyan “tek bir O sm anlı u lu s u n u n ” var­ lığı gibi anlam sız bir teoriyi icat etmişlerdi. Bu teori A vru pa’da “PanO s m a n lıc ılık ” olarak bilinecekti. İkinci olarak, “Yeni O s m a n lıla r” halk kitlelerinden yalıtılmış bir vaziyetteydiler. Neticede saray dev rim i (k ü­ çük bir çevrede yaşa n an iktidar değişimi -çev.) ta k tik le rin in savun u­ c u lu ğ u n u yapıyorlardı. Zira 1867 y ılında Yeni O sm anlılar saray devri­ mi için bir girişimde bulunacaklardı. Fakat bu komplo polis tara fın d an boşa çıkarılm ış ve b u gizli topluluğun üyeleri tu tu k la n m ıştı. Bazıları ise y u rt dışına kaçm ayı başarm ış ve 1873 yılında geri d ö n dü klerind e İm parato rlu ğ u n farklı yerlerine sürgüne gönderilmişlerdi. 1869-71 a ra­ sında İrak Valiliği yapm ış olan M ithat Paşa anayasal re fo rm ların yılmaz bir savunucusuydu ve Yeni O sm anlılarla y akın ilişkileri b ulunm aktaydı. Paşa 1872 yılında Vezir-i Azamlığa seçilmiş fakat daha sonra Sultan’la olan ihtilaflarından ö tü rü istifa etmişti. 1876 yılında, Mayıs d evrim in de Yeni O s m an lılarm lideri olarak a k tif bir rol oynamıştı.

Yeni O sm anlılar ik tid a ra gelene k a d a r yüksek seviyede entrikalar çevirm eye devam ettiler. D evrim den üç g ü n sonra, 1 H a z ira n ’da öldü­ rü len Sultan Abdülaziz’i devirmişlerdi. Resmî ölüm ilan ın d a : “Padişah H azretleri bir cinnet a n ın d a kendisine sadık tebaasının b ü y ü k kederiyle in tih a r etm iştir” diye yazmaktaydı. Böylece Ağustos 1876’d a persecution m a n i a d an (herkesi kendisine dü şm an olarak görme hastalığı) m usta­

rip V. M u ra t’ın rahatsızlığı aşırı derecede ilerlediği için tah tta d ah a fazla kalam azdı. M ithat Paşa ve destekçileri V. M u ra t’ın kardeşi A bd ü lh am id için bazı düzenlemeler yapm ış ve 31 A ğustos’ta onu p ad işah ilan et­ mişlerdi. Türk feodallerinin en gerici k esim lerinin çıkarların ı gözeten Sultan II. A b dülham id geçici olarak “Yeni O sm anlıları” destekleyecekti. Zira M ithat P aşayı Vezir-i A zam olarak atayacak ve onu yeni bir anaya­ sa h azırlam ak üzere görevlendirecekti. A b d ü lh am id tara fın d a n hafifçe değiştirilen Mithat Paşa anayasası p adişah a b irtak ım ö n em li h ak ları­ nı s ü rd ü rm e şansı tanıyordu. Bakanları seçme ve görevden alma, savaş ve barışa karar verme, parlam entoyu feshetme, sivil yasaları iptal etme ve politik olarak güvensiz addettiği kişileri yargısız sü rg ün e gönderm e h a k k ın a sahipti. Parlam ento iki meclisten oluşuyordu: p ad işah ta ra fın ­ d a n ata n a n Heyeti Âyan (Senato) ve m ülkiyet ve vasıf yaşı tem elinde se­ çilen Heyeti Mebusan. Dil ve din ayrım ına bakılm aksızın p ad iş a h ın tüm tebaası “O sm anlı” olarak addedilm iş ve eşit yü küm lülüklere ve haklara sahip olm uştu. Fakat yine de Türkçe resmî dil ve İslam da resmî din olarak kabul görmüştü. Anayasanın resmî olarak duyurulması, im paratorluğun Balkan bölge­ sindeki reformlar üzerine İstanbul’da to planan Uluslararası konferansla ö rtüşm üştü. 23 Aralık 1876’da konferansa katılan delegasyon bir araya geldiğinde bir top ateşi duydular. Türk delege katılımcılara b u n u n yeni anayasanın şerefine verilen bir selam olduğunu açıklamıştı. “Bu büyük olayın ışığında em eğim izin gereksiz olduğu kanaatindeyim ” diye ekle­ mişti. Maalesef bu m anev ra amacına ulaşamayacaktı. Dahası Babıali’nin Balkan haklarının talepleri karşısındaki ilgisizliği Rus-Türk ilişkilerini daha da kötüleştirmiş ve 1877-78 Türk-Rus savaşma neden olmuştu.

Z ulü m (Abdülhamid İstibdadı) 1878-1908 Türk-Rus Savaşı ile birlikte içeride ve d ışarıda cereyan eden olaylar II. A b d ü lh a m id ’in anayasayı ve Yeni O sm an lıları b erta raf etm esini m ü m ­ kün kılmıştı. H âlihazırdaki anayasa kendisi için hiçbir şekilde uygun

değildi. Yalnızca diplom atik bir ham le olarak anayasayı k u lla n m ış ve so n ra sın d a ihm al etm işti. 1877 Şubat’m d a M ithat P aşayı görevden alıp başk en tten sürgüne g önd erm işti (başlangıçta Suriye’ye ve so n ra 1883 yı­ lında katledileceği H icaz’a). 13 Şubat 1878’de kendisine tered dütsüz b o ­ y u n eğen ve 1877 başın d a seçilmiş etkisiz parlam entoyu süresiz olarak askıya almıştı. Fakat anayasa resmî olarak kaldırılm am ıştı. A ksine II. A b d ü lh am id ’in saltanatı boy unca her yıl resm î T ürk ta k v im in d e devletin esas yasası olarak basılm aya devam edecekti. P arlam en ton un ve anaya­ san ın askıya alın m a s ın d a n sonra Sultan, Z u lü m (A bdü lham id İstibdadı) olarak bilinen katı bir otokratik rejim getirdi. Böylece A b d ü lh am id O sm an lı İ m p a r a to rlu ğ u n u n m utlak h â k im i oldu. Lenin, Zulüm dö n em in in anlaşılması b abında “Dünya T arihinin Yeni Bir B ölüm ü” adlı makalesinde ciddi katkılar sunm uştur: “Sosyal ve prole­ ter gelişiminin önünde ciddi şekilde engel teşkil eden Doğu Avrupa’daki (Avusturya, Balkanlar, Rusya) O rta Çağ’a ait güçlü kalıntılar henüz orta­ dan kalkm am ıştı. Bu kalıntılar rnutlakiyetçilik (sınırsız despotik güç), feo­ dalizm (toprak beyleri ve feodal ayrıcalıklar) ve ulusların baskı altına almmasıydı.” (Lenin Toplu Eserler Cilt 18, s.368) Bu üç temel v u rg u Osmanlı İm p aratorlu ğun un Z ulü m dönem indeki politik ve sosyal sistemini k a­ rakteriz etmektedir. Toprak beyliği hâlâ top lu m un temellerini oluşturu­ yordu. Büyük feodaller A bdü lh am id ’in destekçisiydi ve devletteki tüm önem li noktaları ele geçirmişlerdi. Ayrıca Z u lüm dönemi ölüm cül ulusal baskı ve kitlesel p ogro m lar dönemiydi. A bdü lh am id Doğu A nadolu’daki Erm enilerin bağımsızlık hareketini 1894-96’da kanla boğm uş, 1896’da Girit A dasındaki Yunan ayaklanmasını h em en halletmiş ve Makedonya H ıristiyanlarının bağımsızlık hevesini bastırm ıştı. Z u lüm dönem inde ülke hü küm et ta ra fın d an değil, bizzat Sultanın sarayı tarafından yönetiliyordu. A b d ü lh a m id ’in etrafım en geri kalmış bölgelerin -A rabistan ve K ü rdistan - feodal beyleri sarmıştı. Gerici Arap ve Çerkez k u m a n d a n la rın kom utasındaki Kürtler, İm paratorluktaki H ıristiyan nüfus arasında terör estiren düzensiz süvari birliklerinin -hamidiye alayları- om urgasını meydana getiriyordu. Aynı şekilde Çerkez, Arnavut, Kürt ve Arap feodaller sarayda önemli bir rol icra ediyordu. Adeta ülkenin gerçek h ü k ü m eti gibiydiler. S u lta n ın herhangi b ir cariyesi bakanlardan daha b üyük bir etkiye sahipti. Sarayın d an ışm an gu rub u ta­ m a m e n yozlaşmıştı ve yabancı kapitalistler yalnızca im paratorluğun ileri gelenlerini değil S ultanın kendisini bile satın alacak bir k o n u m a gelmişti. Z u lü m

dönem inde, jurnalcilik ve karşılıklı casusluk O sm anlı

İm p a ra to rlu ğ u n u n d ö rt bir yanına yayılmıştı. Sultan’ın çevresindeki­ ler birbirlerini y ak ın d an takip ediyor ve birbirlerini jurnalliyorlardı. İm paratorluktaki t ü m sosyal yaşam sürekli olarak polis ve ajanlarının gözetim inde geçiyordu. H a tta A bdülham id, birisinin kendisini kablolar aracılığıyla öldürebileceği korkusuyla sarayında elektrik ve telefonu da yasaklamıştı. P anislam izm gerici bir yorumuyla Z u lü m d önem in in resm î ideolojisi haline gelmişti. A b dülham id, C em aleddin Afgani’nin tü m M üslüm an h alk la rın birliği yönündeki öğretisini benim sem işti. Zira ideali tüm M ü slüm anları kapsayan ve im anın h ü k ü m sürd üğü bir devletin başında olm aktı. Bu sebeple II. A bdü lh am id ik tid a rın ı Mısır M ü s lü m a n la rm a (Britanya’n ın kontrolü altın da bulunan), Kuzey Afrika M ü slü m a n larm a (Fransızların kontrolü altındaki), Britanya H in distanı’na ve Kafkasya, O rta Asya ve Volga M ü slü m a n larm a (Rusya’nın egemenliği altında) yay­ ma niyetindeydi. Bu şiddetli emperyalist planlar, İtilaf G ü ç le rin e karşı mücadelesinde Türkiye’yi efe kullanm ak isteyen Wilhelm ta ra fın d a n da destekleniyordu.

Muharrem Kararnamesi Z u lü m rejimi, yabancı sermayenin T ü rk iy e’yi ve Arap bölgelerini finansal olarak esaret altına alm ak için nü fuz edebileceği en uygun dev­ let haliydi. Bu dönem b oyunca A b d ü lh a m id ’in nüfuz ala n la rın ın yarısömürgeleri söm ürüsü iki şekilde etkilenm işti. Bir taraftan Türkiye ve Arap vilayetleri bir paz ar ve h am m adde kaynağı olarak kullanılıyor, öte y a n d a n külfetli krediler ve kilom etrik garantili dem iryolu inşaatları vasıtasıyla yağm alanıyordu. İm paratorluğun dış ticaret h ac m in de ki ar­ tıştan da izlenebileceği gibi 19. yüzyıl so n u n d a Türkiye’nin bir paz ar ve ham m adde sağlayıcısı olarak önemi artm ıştı. T ürk dış ticareti I. Dünya S av aşından önceki otuz yıl içinde iki kattan fazla artm ıştı. Aşağıdaki ra­ k a m la r T ürkiye’nin ithalat ve ihracatını gösterm ektedir (yıllık ortalam a milyon lira olarak). Yıllar

İthalat

İhracat

1880

17,8

8,5

1900

23,8

14,9

1913

40,8

21,4

Suriye, Irak ve Filistin im p aratorluğ un ithalatının çeyreğini ve ih ­ ra catın ın beşte birini gerçekleştiriyordu. Dış ticaretteki artış T ürkiye’yi ve A ra p bölgelerini dün ya kapitalist ekonom isine eşit birer üye olarak değil de tarım sal ü r ü n ve h a m m adde sağlayıcısı olarak sürüklem işti. İm parato rlu ğ u n ticareti eşitsiz mübadeleye dayanıyor ve özel b ir kolon­ yal k a ra k te r taşıyordu. K um aş ve iplik ü lk en in temel ithalatını oluştu­ ru rk en h a m yün ve ipekle beraber deri, t ü t ü n ve çeşitli astropikal m eyve­ ler ih ra c a tın ın temel kalemleriydi. Üstelik Britanya sermayesi hâlâ Türk ticaretinde esas bir rol oynuyordu. Fakat 19. yüzyılın seksenlerinde ve d o k san ların d a d u ru m değişmeye başlayacaktı. Britanya ülke p a z a rın d a ­ ki baskınlığ ını sürdürse de, Türkiye’ye ih rac atım ciddi şekilde a rttırm ış olan A lm anya tara fın d a n zorlanm aya başlam ıştı. A lm anya’n ın 1882’de ihraç ettiği m allar 6.000.000 m ark değerindeyken bu ra k a m 1895’te 35.000.000 m arka çıkm ıştı. Sermayenin a r ta n ihracı em peryalist çağın belirleyici özelliklerindendir. Üstelik bu O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n ek on om ik gelişimini de teşvik etmeyecekti. Yabancı sermaye y atırım ları sanayide değil aksine devlet tahvillerinde ve dem iryolu inşasın da kulla­ nılıyordu. Zulüm dö nem inde, daha net b ir ifadeyle 1890-1908 arasında, Türkiye 45.000.000 lira değerinde on iki adet yeni kredi aldı. I. Dünya Savaşı öncesinde toplam dış borç 152.300.000 liraya ulaşm ıştı. Kamu borçları Türkiye’deki yabancı sermaye y a tırım ların ın en temel alanıydı. Diğer yabancı sermaye alanları arasında bankacılık ve dem iryolu inşası da bu lunm aktaydı. 1914 yılı itibariyle, krediler haricinde T ürk iy e’deki yabancı yatırım ların 63.400.000 £ civarında olduğu ta h m in ediliyordu. Bu tu ta rın 39.100.000’i dem iryolu inşasına ve 10.200.000’i de bankalara gitm işti. Endüstriyel y atırım lar 5.500.000 £, yani yabancı yatırım ların yalnızca yüzde 8’i civarındaydı. T ürk iye’nin yabancı sermaye tara fın d a n tefecilikle söm ürülm esi, ülke mâliyesini tü k etm iş ve onu tam bir çöküşe sürüklem işti. 1875’teki ilk iflası 1879 yılındaki bir diğeri izleyecekti. Süper güçlerin talebiyle Sultan, 1881’de O sm an lı İm paratorluğu mâliyesi ü zerinde yabancıla­ rın ko ntro lün ü m ü m k ü n kılan “M u h a rre m K ararn a m esin i” yayınlaya­ caktı. M u harrem ism in i taşıması hicri tak v im e göre 28 M u h a rre m (20 A ralık 1881) günü olm asm d and ı. M u h a rre m K ararnam esi Osm anlı İ m p a r a to rlu ğ u n u n borçlarını tem inat altına alıp 2.400.000.000 frank ­ ta sabitlemişti. Borç m ik ta rı y arısınd an fazla indirilm iş fakat buna ra ğ m e n Babıali’nin gerçek borç m ik ta rı olan 300.000.000 fra n k ın çok ü stü n d e kalmıştı. O sm an lı kam u borçların ı denetlemek için özel bir

idare o luşturulm uştu. Resmiyette bir T ü rk K u ru m u gibi g ö rü n se de as­ lında O sm anlı D ü y u n -u Umumiye İdaresi Fransız, Britanya, İtalyan, A lm an ve A vusturya-M acaristan b a n k a la rın ı temsil eden yabancıların elindeydi. Rusya bu id arede temsil ed ilm em işti fakat 300.000.000 r u b ­ le (802.000.000 frank) savaş tazm inatı Borçlar İdaresi ta ra fın d a n tahsil edilecekti. Türkiye’n in D ü y u n -u U m um iye İdaresindeki tem silcisinin ihtiyatlı oy hakkı oldukça önemsizdi. D ü y u n -u U m um iye İdaresi im p a ra to rlu ğ u n ikinci m aliye b aka nlığı haline gelmişti. Öyle ki T ü rk devlet m e k a n iz m a s ın a paralel faaliyet­ lerde b u lu n a n ve d a h a geniş yetkilerle d o n a tılm ış 5.000’d e n fazla m e ­ m u r u istih d a m ediyordu. Ayrıca im p a ra to r lu ğ u n en önem li gelirleri bu İ d a r e n i n kontrolü altın a girm işti. T ü tü n ve tu z tekellerinden, pul is­ p irto d a n , çeşitli vilayetlerin aşar v ergisin den gelen gelirler, B ulgaristan haracı, D oğu Rumeli ve K ıbrıs’tan gelen gelirler, g ü m rü k le rd e k i artı tu ta rla r (artış d u r u m la r ın d a ) ve benzeri t ü m gelirler İdare’n i n kasasına akıyordu. İdare’nin gasp ve y ağm a yöntemleri yalnızca im parato rluğ un vergi­ lerinde yoğunlaşmıştı. Ayrıca aynı yabancı sermaye gurubu tarafınd an kontrol edilen ve yüksek faizle tefecilik y ap a n bir dizi çevre de O sm anlı Borçlar İdaresinin ü stü n d e n filizlenmişti. 1883 yılında oldukça kârlı olan tü tü n tekeli bağımsız bir imtiyaz olan O sm anlı T ütü n Rejisine dev­ redildi. Bu imtiyaz ayrıca tü tü n üretm e, satın alm a ve satm a hakkını da edin m işti. Rejinin tiranlığı başta Suriye’dekiler olm ak üzere tü tü n yetiştiricilerinin d u r u m u n u ciddi şekilde etkilemişti.

A l m a n N ü fu z u 19. yüzyıl sonlarında, yabancı kapitalistlerin olağanüstü k ârla r e d in ­ mek için bir araç olarak gördükleri dem iryolu inşası, so nrasınd a b ü tü ­ nüyle politik bir karaktere b ü rü necekti. Yani demiryolu inşası politik nü fu z u n ve em peryalistler arası y o ğ u n bir rekabet aracına d ö n üşm üştü. A lm an m ilitariz m in in en b ü y ü k teorisyen ve uygulayıcılarından biri olan Kont Moltke dem iryolu in ş a s ın ın ö n e m in i ilk kavrayan kişilerdendi. 19. yüzyıl o rtala rın d a yazdığı bir m ak ale sin d e O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u boydan boya geçecek bir d em iry o lu k u r m a teklifini yapm aktaydı. Bu dem irden kolların yayıldığı o m u z la r Birleşik A lm an İm parato rlu ğ u ’dur diye yazmaktaydı. Bu k ollar so n ra A n a d o lu ’yu kesmeli ve p a rm a k la rın ı Kafkasya, İrak ve İran sın ırla rın a k a d a r uzatm alıydı.

19. yüzyılın altmışlı yılları itibariyle A lm an iktisatçılar ve sosyologlar O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u n a gelecekteki sömürgeleri gözüyle b akıy orlar­ dı. A lm a n iktisatçı R odbertus, T ürk m ira s ın ın A lm anya’ya geçeceği ve A lm a n askerî ta b u rla rın ın Boğazlar kıy ıla rın d a konuşlanacağı günleri görecek k a d a r yaşamayı u m u t ediyorum diye yazmaktaydı. A lm a n y a ’nın yeniden birleşm esinden sonra A lm an jun kerler (Alman Asilzadeler çev.) ve kapitalistler bu yayılmacı planları uygulam aya koym aya başla­

dılar. O sm an lı İm paratorluğ u A lm anya’n ı n sömürge bölgesine ve Irak tahıl am barıyla p a m u k plantasyonlarına dönüştürülecekti. A lm a n d ip ­ lomasisi, Türkiye’nin tam am ıy la A lm anya’n ın kontrolü altına gireceği ve bu y ü z d e n im paratorluğu paylaşma planları için herhangi b ir eylemde b u l u n m a m a n ın hesabını yapıyordu. A lm a n nüfuzu, askerî, ek on om ik ve p o litik k a n a lla rd a n ilerliyordu. 1882’de Baron von d e r G oltz’u n askerî heyeti T ürkiye’ye davet edilm iş ve b u ra d a on d ö rt yıl geçirm işti. Albay von der Goltz’a T ü r k p aşalı­ ğı verilm iş ve o da o rd u y u yeniden düzenlem işti. Üstelik T ü rk askerî o k u lla rı bu heyetin d e n e tim in e bırakılm ıştı. A lm an askerî gelenekleri S ulta n ’m o rd u su n a tan ıtılm ış tı. Birçok T ü rk subayı askerî eğ itim le ri­ ni ta m a m l a m a k üzere A lm an y a’ya gönderilm işti. Eş z a m a n lı olarak A lm an y a von M oltke’n i n dem iryolu p la n la rın ı uygulam aya k o y m u ş ­ tu. D eutsche Bank ve W u rte m b e rg B a n k ’m talim atlarıyla faaliyette b u lu n a n A lm an k ap italist Alfred Kaulla 4 Ekim 1888’de, Boğaz’d an A n k a ra ’ya k adar bir dem iry o lu in şasının im tiyazını alm ıştı. Bu hat Ü s k ü d a r H a y darpaşa is tasy o n u n d an başlıyordu. İz m ir’e k a d a r olan başka b ir hat h a lih a z ırd a bir İngiliz-Yunan şirketi t a r a f ı n d a n inşa ed ilm işti. Devlet bu h a ttı İngilizlerden satın alıp A lın a n la ra d evret­ miş ve Alfred Kaulla h a ttı devam e ttirm e görevini ü stlen m işti. Bunu B ağ dat’a k a d a r u z a tm a p lanı henüz o rta lık ta yoktu fakat em pery alizm ça ğ ın d a uluslararası ilişkiler ta rih in d e önem li bir role sah ip Bağdat D e m iry o lla rın ın tem elleri atılmıştı. Kaiser II. W ilhelm A lm a n etkisini a r tt ı r m a k için D o ğ u y a iki ih tişa m ­ lı gezi düzenlemişti. Bu gezilerden ilki 1889 Kasımında, II. W ilh elm ’in tah ta çıkışından kısa b ir süre sonra gerçekleşmişti. T ü m her şey in anıl­ m az bir görkem içinde hazırlanm ıştı. S u lta n ın kendisi saray ın ın ö n ü n ­ deki tü m sek ten top atışlarıyla Kaiser’i karşılam ış ve yine Sultan’m e m ­ riyle, Kaiser o n u ru n a özel bir nişan bastırılm ıştı. W ilhelm , Bismarck a çektiği bir telgrafta “İs ta n b u l’a olan ziyaretim cennete ait b ir düş gibiy­ di” demişti.

A lm a n diplomatlar, sürekli olarak diğer Avrupalı güçlerin T ürkiye’ye karşı takın dıkları d ü şm a n c a tavrı vu rgu lay a rak Babıali ile diğer A vrupalılar arasındaki ihtilafları ustaca kullanıyordu. Britanya Mısır ve K ıbrıs’ı zapt etmiş, Fransızlar Cezayir ve T unus’a zorla el koym uş ve Rusya Kars ve A rd a h an ’a girip Balkanların bağım sızlığını kazand ırm ıştı. Böylece A lm an diplom atlar kendi ülkelerinin, Türkiye’nin to prak la rın a el ko y m ak ya da onu zayıflatmak gibi bir n iyetin in olm adığını iddia ed i­ yor ve S u ltanı diğer güçlerin gerçek ya da hayalî saldırı p l a n l a n ile kor­ kutuyorlardı. Bu strateji Türk-A lm an y akınlaşm asınd a ve A lm any a’nın Türkiye üzerinde politik kontrol sağlam asında kesin bir etkiye sahipti. 19. y üzy ılın seksen ve d o ksanlı yıllarında Britanya lehine olan eski yöne­ lim in A lm anya tarafına kaydığı gözlemlenebilirdi. Almanya, Babıali’nin “dostu ve m üttefiki” olm uştu. Kaiser U. YVilhelm’in D o ğ u y u Ekim 1898 tarihindeki ikinci ziyareti A lm an diplomasisinin başarısını garantiye almıştı. Hatta bu ziyaret ilkini gölgede bırakacak bir ihtişam ve görkem dâhilinde gerçekleşmişti. Kaiser ziyaretini yalnızca İstanb ul’la sınırlandırm am ış, Kudüs ve Şam ’ı da ziyaret etmişti. M üslüm anların savunucusu ve koruyucusu olduğunu iddia ede­ rek, bazı evliyaların türbelerini ziyaret etm iş ve Selahaddin’in m ezarına bir çelenk bırakmıştı. Selahaddin’in m ezarın başında “Sultan Hazretleri ve ona Halife olarak saygı duyan üç yüz milyon Müslüman em in olm alı­ dır ki, A lm an İm paratorluğu’nda her daim bir dostlan olacaktır” (George Antonius, Arap Uyanışı, I. s. 77) diye bir konuşm a yapmıştı. Kaiser’in ikinci ziyareti dem iryolu im tiyazları için verilen m ücadele­ lerin oldukça yoğunlaştığı bir dönemle örtü şüy ord u. 1892’de, A n k a ra ’ya uzanan h a ttın ta m a m la n m a s ın d a n sonra, A lm an lar hattı d ev a m ettir­ mek için yeni bir imtiyaz teklifinde bulunacaktı. Hat A n k a ra ’ya gir­ m eden önce güneye do ğ ru bir kola ayrılıyor ve doğuya, Konya yönüne doğru dönüyordu. Fakat bu imtiyaz Britanya, Fransa ve Rusya tarafında protestolarla karşılanm ıştı. A lm an lar imtiyaz k onusunda ısrarcı d avra­ narak, Britanya’yı M ısır meselesinde m uhalefet yaratm akla tehdit edi­ yordu. Böylece Britanya aldığı pozisyonu değiştirm ek zorunda kalm ış ve A lm an şirketleri imtiyazı almıştı. D em iryolu 1894 yılında Konya’ya ulaştığında, Bağdat’a k ad ar devam etm e meselesi gü ndem e gelmişti. Bunun için oldukça yoğun bir diplo­ m atik mücadeleye girişilecekti. Türkiye kilo m e trik garanti sağlam a n i­ yetinde olsa da b u n u n için yeterince kaynağa sahip değildi, bu yüzden A lm anya ithalat vergilerini ad valorem (m alın değeri üzerinden) yüzde

8 ila 11 artırabileceğini önerisini yapmıştı. Fakat bu öneri, T ürk iye’yi ticari anlaşm alarla bağlı olduğu Britanya, F ran sa ve Rusya’n ın y a p tırım ­ ları ile karşı karşıya b ıra k m a k an lam ına gelecekti. Britanya b u g ü m r ü k artışın ı yalnız Britanya serm ayesinin Bağdat D e m iryo llarının y ap ım ına davet edilm esi şartıyla kabul edeceğini açıklamıştı, Fransa d a aynı yolu b en im sem iş ve nihayetinde Bağdat D em iryolları meselesinin uluslararasılaşması sonucu doğm u ştu. Rusya ise bu h a ttın inşasına bütünüyle karşı çıkıyordu. 1899’da A lm an kapitalistleri inşaatı uluslararası teşebbüslerle y a p ­ mayı kabullenm işti. Britanya ve Fransız sermayelerine k atılım için d a ­ vet gönderilecek fakat A lm a n la r yönetim hisselerini ve d e m iry o lu n u n tü m d e n işletim h ak k ın ı ellerinde tutacaktı. D aha sonra hisselerin pay­ laşılması, işletme ve idari yetkiler üzerine u z u n uzadıya bir ta rtışm a baş gösterecekti. Neticede ise Fransız Devleti A lm anlarla bir uzlaşıya v ara­ m am ış ve demiryolu in şasında yer almayı reddetm işti. Diğer güçlerle bir anlaşm aya varam ayan A lm any a h attın ilk 200 kilometresini yapmaya karar vermişti. 1903’te inşa için nihai bir imtiyaz sözleşmesi yapılmış fakat A lm an ların , diğer güçlerin g ü m rü k vergisi artışı ve d em iryolun un uzatılm ası h usu su n d ak i onaylarını alması 191 l ’i bulm uştu.

Britanya ve Fransa’n ın İmparatorluğun Arap Bölgelerindeki Konumu A lm anya’nın yo ğun laşan n üfu z u n a ra ğ m e n Britanya ve Fransız ka­ pitalistleri O sm anlı İm paratorluğ u’nda, ücra Arap bölgeleri b aşta olm ak üzere önem li k on um lar işgal etmeye devam ediyordu. Suriye ve Lübnan, F ransa’n ın etki alanındaydı ve Irak, bir raddeye kadar da Filistin, İngilizlerin. Bilhassa Fransa, kendi etki alan la rın ı ucuz tarım sal ü rü n kaynağına d ö n ü ştü rm ü ştü . 20. yüzyılın başlarında Suriye ihracatın ın yaklaşık üçte biri buraya gidiyordu. Fransız yatırımcılar, Suriye h am ipeğinin üretim i ve satılm asını neredeyse ta m a m e n kontrol ediyor ve bu ipeğin ta m a m ın a y ak ın ın ı Lyon tekstil im alathanelerinde kullanıyordu. İpek işlem enin birincil aşaması Fransız sermayesi ve o n u n kom p rado r temsilcileri tara fın d an tekelleştirilmişti. B u n u n yanı sıra Suriye tü tü n yetiştiricileri de bütünüyle, Fransız serm ayesinin baskın olduğu Reji’ye bağlıydı. H a m m adde ted arik işlemini h ız la n d ırm a k için Fransızlar Beyrut’ta büyük bir lim a n k u rm u ş ve iç bölgelerle kıyıları birleştiren bir dizi dem iryolu h a ttın ı buraya k adar döşem işti (Yafa’d a n K udüs’e ve

B ey rut’tan Şam’a). D ahası ülkenin finansal esaretinde önem li rolü b u ­ lu n an Credit Lyonnais gibi bazı Fransız b a n k a la rın ın şubeleri Suriye ve Filistin’de birbiri a rd ın a açılıyordu. Britanya malları için bir pazara ve ta rım s a l ü r ü n tedarikçisine d ö n ü ­ şen I r a k ’ta ise Britanya sermayesinin ağırlığı söz konusuydu. 20. yüzyılın başlangıcında Britanya, Irak ithalatının yaklaşık üçte ikisini karşılıyor­ du. Yine Irak ih rac atın ın üçte biri de Britanya’ya ve onun H in d is ta n ’daki nü fu z bölgesine gidiyordu. Irak tarım sal ü rü n le rin in üre tim i ve satıl­ ması, Basra ve Bağdat’taki İngiliz ihracatçıların kontrolü altındaydı. Britanya 1861’den beri Fırat ve Dicle ü zerin dek i nehir taşım acılığı im ­ tiyazını elinde tutuyordu. Gelgelelim, Britanya ve Fransız kapitalistleri Arap bölgelerindeki yegâne patronlar değildi. Zira Belçika, AvusturyaM acaristan ve İtalya kapitalistleri ile rekabet etm ek zo ru ndaydılar am a O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u n u n diğer her yerinde olduğu gibi esas rakipleri A lm an ya’ydı. A lm an D eutsche Doğu Bank ve Deutsche Filistin B an k ’ın, Suriye ve Filistin’de birçok şubesi m evcuttu. A lm an em p ery alizm inin teorisyenlerinden biri olan Paul Rohrbach, A lm any a’nın D o ğ u ’d aki ge­ leceğinin Anadolu, Suriye, M ezopotam ya ve Filistin’de yattığını yazm ış­ tı. “D ü n y a n ın en zengin petrol y atak larınd an biri Bağdat d em iry o lları­ nın işlediği Ninova y ak ın ların d a bulundu. Toros D ağlarının kalbinde devasa m ik ta rd a bakır m adenleri ve diğer m etaller yatm akta. Babil ova­ ları d ü n y a n ın en bü yük buğday ve p am u k d ep oların a dönüştürülebilir. M ezo potam ya’da m ilyonlarca koyunu besleyebilecek çayırlar mevcut. İşte b u rası en çok ihtiyaç duy duğum uz k ay n a k la rın büyük ç o ğ u n lu ğ u n a sahip olan yerler. Daha da iyisi hepsinin bir yerde toplanm ış olm ası”.

Arap H alklarının Z ulüm Rejimine Karşı Mücadelesi Yabancı sermayenin nü fu z u ve Zulüm d ö n e m in in polis rejimi genel bir hoşnutsuzluk dalgası yaratm ıştı. O sm anlı İm p a r a to rlu ğ u n u n h alk ­ ları yabancı kapitalistler ve T ürk paşalarının çifte baskısına m a r u z kalı­ yordu. Fakat halk so ru n la rın esas sebebi olarak Z ulüm rejim ini ve onun baskıcı feodal-bi'ırokratik ve vergi ödem e sistemini görüyordu. Hatta yabancı esaretinin başlıca kaynağı olarak yine bu rejimi suçluyorlardı. Rejime karşı baş gösteren hoşnutsuzluk ulusal burjuvazinin tem silcileri­ ne, entelijansiyaya ve ayrıca geniş halk-köylü, zanaatçı ve d o ğ m a k ta olan işçi sınıfı kitlelerine de yayılmıştı. M em nuniyetsizliğin b o yutları Arap entelektüellerinin devlet karşıtı düşüncelerinde ve kendiliğinden gelişen

halk h ez eyan larında da görülebiliyordu. 1886 yılında, Dürzi Tepelerinde, Dürzi kabilelerinin soylu tem silcilerinden biri olan Şibli Atraş ta ra fın ­ dan yönetilen bir köylü ayaklanm ası patlak vermişti. Şibli A traş fellahların d ostu olarak ad lan d ırılm ış ve Dürzi köylülerin tam desteğini almıştı. İsyan, ancak T ü rk otoriteleri uzlaşmaya ve Şibli Atraş’ı, D ürzi E m iri ola­ rak atam ayı kabul etmeye yanaştığı z a m a n dinecekti. Aynı şekilde 1896 yılında, T ürklerin zo ru n lu askerlik h izm etin i ge­ tirm e g irişim in de b u lu n d u ğ u esnada, D ürzi Tepelerinde yeni b ir isyan dah a çıkm ıştı. Bu isyan 1899’da, T ü rk otoriteleri Süveyda’da bir kışla ve D ürzi Tepelerinde idari bir yapı inşa etmeye başladığında, yeniden alev­ lenmişti. İsyanın bastırılm asın da devlet 500 k a d a r kayıp vermişti. Fakat 1906 senesinde aynı bölgede yeni karışıklıklar yeniden baş gösterecekti. Kentli nüfus arasındaki asıl b üy ük k arışıklık lar ve kargaşalar Halep (1895) ve Beyrut’ta (1903) yaşanm ıştı. Fakat b u n lar da ken diliğin den ve yerel karakterli ay ak lan m alar oldukları için kitlelerin k oordinesiz ey­ lem lerini bastırm ak ta zorluk çekmeyen T ü rk yöneticilerine karşı büyük bir tehd it oluşturam am ıştı. 1875’te derin kökleri olan benzeri bir m e m ­ nuniyetsizlik Arap entelektüellerinin B ey rut’ta gizli bir topluluk k u r m a ­ sına yol açmıştı. Bu, İ b ra h im Yazıcı ve Faris N i m r ’in başkanlığını yaptığı Şam, Trablus ve Suweida’d a kolları olan bir topluluktu. Topluluğun d o ­ laşım da olan b ro şü rü n d e am aç ve hedefleri tanıtılıyordu. 1880’de oluş­ t u ru la n p rogram da, Suriye ve Lübnan’ın bağımsızlığı, A ra p çan ın resmî dil olarak tanınm ası, istibdadın ve ifade ö zg ü rlü ğ ü n ü n ö n ü n d e k i diğer engellerin kaldırılm ası ve Suriye ve L übnan sınırlarındaki yerel askerî birliklerin k u llanılm asın ın yasaklanm ası çağrısında bulunuyorlardı. Fakat topluluğun faaliyetleri yavaş yavaş kitlelerden kopmuş, azalmaya yüz tu tm u ş ve 1885 dolayında bütünüyle son bulm uştu. Ö lüm cül polis baskısı ve geniş ölçekli casusluk faaliyetleri ulusal bağım sızlık fikirlerinin şekillenmesi ve yayılması ö nünde engel teşkil ediyordu. Arap entelijansiyasm m temsilcileri Mısır, Avrupa ve Kuzey A m e rik a ’ya kaçmış, A b d ü lh a m id ’in z u lm ü n d e n sığınacakları yer arayı­ şına girm işti. Sürgünde fikirlerini, vatanperver u m u tla rın ı d a h a özgürce ifade edebiliyorlardı. Faris Nimr, A b d u rr a h m a n Kavakebi ve diğerleri faaliyetlerini M ısır’da sürdürecekti. Birçok Arap milliyetçisi, despotik Z u lü m rejimine karşı m ü ca­ delede

T ü rk

dev rim cilerinin

(İttihatçılar)

desteğine

güveniyordu.

İttihatçılarla ittifak larında A b d ü lh a m id ’i ta h tta n indirm eyi ve O sm anlı İm paratorluğ u tem elinde A rapların ulusal tu tk u la rın ı gerçekleştir­

meyi planlıyorlardı. Bir diğer grup da A rap ülkelerinin ayrılm ası ve t a m a m e n bağımsızlaşması taraftarıydı. B u n u n gerçekleşmesi için de Avrupalı güçlerin y a rd ım ın ı gözetiyorlardı. 1904’te H ıristiyan bir Arap olan Necip Azuri, P aris’te Arap M emleketi C em iy etin i k u rm u ş tu . Bu ö rg ü tü n neredeyse tek üyesi kendisi olm asına rağmen oldukça a k tif ça­ lışmış ve Cemiyet n a m ın a birçok yayın yapm ıştı. 1905’te Fransızca Arap U lu s u n u n Uyanışı adlı bir kitap (Le Revell de la Nation Arabe) yazmış ve 1907’de ise L’Independence Arabe başlıklı aylık bir dergi çıkarm ıştı. Sloganı “Arap ülkeleri A ra plara” idi. Yayınlarında, Arapları im p a ra to r­ lu ğun o nlara ait to p ra k la rın d a kendi devletlerini k urm aları için isya­ na davet ediyordu. Fakat M ısır ve Kuzey A frik a’yı birleşik A rap devleti p lan ların a dâhil etm iyordu. Zira Azuri süp er güçlerle a ra sın ın b o zul­ m asını istemiyordu. Dahası tasarıları ve p lan ları Suriye b urjuvazisinin Arap liderliğindeki heveslerini yansıtıyordu. Azuri yabancıların çıkar­ larına saygılı olacağı sö zünü vermiş ve T ürklere karşı m ücadelede onla­ rın y a rd ım ın a bel bağlamıştı. Necip A z u ri’n in program ı bir b urjuva d e­ m o k rat d evrim in talepleri için yeterli olm am ış; ku rduğ u A rap Cemiyeti kitlelerden soyutlanm ış ve kitlesel halk h areketlerin in gücüne hiçbir za­ m an inanm am ıştı. Kitlelerden soy utlanm a ve onlarla iletişime geçme yeteneksizliği 19. yüzyıl so nun dak i Arap milliyetçiliğinin k arak teristik bir özelliği ve aciz k a lm asın ın da temel n edenlerind en biriydi. A rap m illiyetçilerinin b ü ­ yük çoğ unluğ u yu rt dışın d a yaşıyor ve faaliyetlerini milliyetçi fikirlerin propagandasını yapm akla sınırlandırıyorlardı. Fakat yine de zayıflıkla­ rına ve eksikliklerine ra ğ m e n faaliyetleri A rap ulusal uyan ışın ın yolu­ nu açm ış ve Asya’daki genel uyanış çağında A rap ülkelerindeki ulusal bağım sızlık hareketinin yükselm esindeki en önem li faktörlerden birini m eydana getirmişti.

Jö

n

T

ürk

D

e v r im i

ve

A

r a p

Ü

lkeleri

Türkiye’de 1908 D e v rim i 1908 T e m m u z u n d a Türkiye’de, 1894 yılında k u ru la n İttihat ve T e r a k k in in örgütlediği silahlı bir ayaklan m a patlak vermişti. Bu ko m i­ tenin üyeleri, T ürk burjuvazisinin çıkarlarını temsil eden ve O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u burjuva-anayasal bir devlete d ö n ü ştü rm ek isteyen ile­ rici aydın ve subaylardan oluşuyordu. En temel talepleri an ayasanın yeni­ den y ürü rlüğe girmesiydi. Başlangıçta eylemelerini komplo taktikleriyle sınırlandırıyorlardı fakat sonrasında provokatörler A b d ü lh a m id ’in hafiyelerinin Jön Türk yer altı örgütlenm esini açığa çıkarm asına ve liderleri­ nin tu tu k la n m a s ın a yardım cı olmuştu. Kom ite üyelerinin yargılanm ası 1897’d en 1899’a kadar s ü rm ü ş ve bu süreçte birçok komite destekçisi göç etm ek z o ru n d a kalmıştı. Y u rtd ış m d a Jön T ü rk h a rek etin d e b ir ay rışm a m e y d an a gelmişti. 1902’de İttihat ve T erakk i Paris K o n g re sin d e, bir grup O s m a n lı libe­ rali Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i M erkeziyet C e m iy e tin i kuran. Prens S ab ah a ttin ön derliğinde ö n plana çıkm ıştı. Sabahattin k e n d isin i bir an a rşist ve P. K ro p o tk in ve E. Reclus’u n takipçisi olarak addediyordu. A n a rş ist teoriyi, T ü rk ta r ih in e u ygulam a çabasıyla bireysel inisiyatifin geliştirilm esini savunuyordu. O n a göre, t ü m bu m u sib etle rin kökenleri T ü rk iy e ’n i n O rta Çağ ek on o m isin d e ve bireysel teşebbüsün y o k lu ğ u n ­ da yatm aktayd ı. İm p a ra to rlu k ta k i bir diğ er m usibet k ayn ağ ı olarak da baskı altına a lm a n ulu sların yarattığı karışık lık ve k arg aşaları ve im p a ra to r lu ğ u n çok uluslu yapısını görüyo rdu . S elahattin ve destek­ çileri, T ü rk d evrim c ilerin d ik k a tin i ulusal meseleye çekiyor ve ilk kez

a z ın lık la rın politik örgütleriyle ilişki k u rm a y a çalışıyorlardı. Fakat tam b u meselede Jön T ü rk le r arasında ih tilaflar bulunu yo rdu. Prens S ab ah a ttin ve Teşebbüs-i Şahsi ve Adern-i M erkeziyet C em iyeti ulusal m eseleleri A dem im erkeziyetçi bir tem elde özerk bölgeler k u r a r a k çöz­ me ta ra ftarıy d ı. Bu eğilim , Y unan ve E rm eni burjuvazisi ve d iğer u lu s ­ ların - A r a p l a r ve bazı d u r u m l a r d a A r n a v u tla r - feodalleri ta ra fın d a da faal olara k destek buluyordu. Oysa ulusal bölgeler için genel özerklik sa v u n u c u lu ğ u yapan S a b a h a ttin ’in jön T ü rk hareketi içinde h içb ir za­ m an b e lirg in bir ağırlığı o lm am ıştı, nitek im s onra sın da siyasetten de ta m a m e n çekildiği görülecekti. Ayrı bir p a rti ku ra n destekçileri ise d a h a s o n ra Jön Türklere m uhalefet yapm ış ve so n u n d a da karşı-devrimci tarafa sapmışlardı. İttih at ve Terakki partisin in çevresinde toplanan Türk d evrim cile­ rin in b ü yük çoğunluğu merkezi ve tek bir T ürk devleti k u rm a tarafta­ rıydı. T ürklerin ülkedeki baskın milliyet olduğu v arsayım ınd an yola çıkıyorlardı. Fakat birincil am açlan H am idiye Zulüm rejim ini devir­ mek o ld u ğ u n d an beri, diğer ulusal azınlık örgütleriyle, bu görevin icrası esnasında, bir blok oluşturulabileceğini düşünüyorlardı.

1905-07 Rus

Devrimi Türkiye’deki devrim ci hareketi de canlandırm ıştı. Z ira T ü rk entelektüelleri ve devrim ci zihniyetti subaylar arasında oldukça geniş bir etki yaratm ıştı. 1906 yılında bir grup Türk subayı, 1905 Sivastopol isya­ nının başında bulunan Lietııtenant Schıııidt’in yakınlarına, “m ukaddes sivil ö z g ü r lü k ” ve “insan gibi y aşa m a k ” için savaşacaklarına d a ir yemin ettikleri bir m ektup gönderm işti. İttihat Terakki Partisi 1906’da m e r­ kezini S elanik’e kaydırm ış ve büyük bir devrim ci örgütlenm e ağı k u r ­ ma çalışm alarına başlamıştı. Jön Türkler M akedonya’yı hareketlerinin merkezi olduğu gibi feodalizm karşıtı m ücadelenin sürekli bir deney sa­ hası olarak da seçmişlerdi. Aynı zam anda bu bölgedeki tüm devrim ci güçleri birleştirm e kararı almışlardı. Bu amaçla 1907 sonunda O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n tüm m u h a lif parti ve gru pların ı Paris’te toplantıya çağırm ışlardı. Bu toplantıya İttihatçıların yanı sıra, Prens S ab ah a ttin ’in Cemiyeti, M akedonya D evrim ci Örgütü, FTmeni T aşnaksutyun Partisi ve Arap m illiyetçilerinin temsilcileri iştirak etm işti. Paris Kongresinde, ortak ve acil hedefler tem elinde ulusal-devrim ci güçlerin birleşik bir cephesi oluşturuldu. Jön Türkler ve ulusal az ın lık ­ ların temsilcileri ortak bir k arara varmıştı. Jön T ürkler politik ve k ü ltü ­ rel özerklik (self determ inasyon) prensibini kabul ederken, ulusal a z ın ­ lıkların temsilcileri de O s m a n lı İm p a ra to rlu ğ u n u n sınırları d âh ilin d e

bir özerklikte karar kılm ıştı. Kongrede yer alan katılımcılar, ordudaki yem ini reddetm e, sivil h a lk arasında provokasyonla k arm aşa çıkarm a, devlet aygıtını işlevsiz kılacak subay ve polislerin greve gitmesi, vergi ödem em e, otoritelere karşı silahlı direniş gösterm e ve silahlı ayaklan­ m a b aşlatm a gibi çok çeşitli mücadele biçim le rin in hesabını yapıyordu. Fakat nihayetinde kongreden çıkan sonuç isyanın esas olarak silahlı güç­ ler ta ra fın d a n yü rü tü lm esi olmuştu. İsyan ta rih i için de 1908 Ekim inde k a ra r kılınm ıştı. Uluslararası olayların seyri isyanın patlak vermesini teşvik etmişti. 3 T em m u z 1908’de M akedonya’daki Resna o rm a n ın ın kom utan ı Niyazi bir isyana önayak olm uş ve kendisine so n ra d a n Enver, M ustafa Kemal, C em al ve diğerlerinin birlikleriyle birlikte katılacağı dağlara çık m ış­ tı. D ev rim ci birlikler kısa bir süre sonra Birinci O rdu ’n u n m erkezinin b u lu n d u ğ u M anastır’ı (Bitolj) ele geçirmiş ve İstanbu l’a doğ ru ilerleme teh did i d o ğurm uştu. Başkent ve A nadolu’daki askeri kıtaların da lön T ü rk lerin tarafınd a o ld u ğ u n u hisseden Sultan II. A bdülham id uzlaşma k ararı vermişti. 24 T em m u z 1908’de anayasayı yeniden yürürlüğe sok­ m uş ve seçimlere gitm e k ararı almıştı. D ah a sonra ifade ve basın özgür­ lü ğ ü n ü n ve toplantı h a k k ın ın ö nü nü açan kararn am eler yayınlamıştı. Ayrıca san sü rü kaldırarak, politik tutu k lu ları da atfetmişti. Jön T ü rk D evrim i başarılı olmuştu. Fakat bu yalnızca kısmi bir za­ ferdi. Jön Türkler kitlelerin devrim ci inisiyatifinden korkm uş ve önceki h ü k ü m e tle bir anlaşm aya varmıştı. Yeni bir kabine oluşturm ak yerine, yalnızca en uzlaşm az üyeleri ihraç ederek, ik tid a rın S u lta n ın ve kabi­ nesin in elinde k alm asına izin vermişti. “Bu yalnızca yarım kalmış bir zaferdi” diye yazm aktaydı Lenin “hatta y a r ım d a n da az, Türkiye’nin II. Nicholas’ı m eşhur T ü rk anayasasını yeniden yürürlüğe koyma sözü ve­ rerek şimdiye dek y akasını ku rtarm a yı b aşa rm ıştı” (Lenin Toplu Eserler. Vol 15 s. 183)

A raplar ve Jön Türk D evrim i D e v rim in başarıya ulaştığı ve anay asanın yeniden yürürlüğe gir­ diği hab e ri İm parato rlu ğ u n Arap bölgelerinde coşkuyla karşılanmıştı. H a tta Araplar, D evrim e kendi öz zaferleri gibi sevinmişler ve her taraf­ ta k u tla m a la r ve şenlikler başlatmışlardı. D önem in tan ıkların dan biri bu olayların tü m Suriye çapında büyük b ir coşku yarattığını yazmıştı. H ıristiy an lar ve M üslüm anlar, hatta papazlar ve mollalar k utlam alar­

da birbirlerine yarenlik etmişlerdi. Yazıcılar yeni bir özgürlük, eşitlik ve dostluk çağını selamlıyordu. D ö n e m in

diğer

bir

tan ığı

h alkların

coşkusunu

ta n ım la m a k

im kânsızdı diye yazmaktaydı. “T üm engeller çabucak d üşm ü ş ve çağ­ lardır süren dinsel d ü ş m an lık yok olm uştu. İn sanlar sokaklarda b irb ir­ lerine y arenlik ediyordu. D aha düne k adar kalabalıklara yabancı olan gençler temsili kürsülere çıkıp halkı ateşli konuşm alarıyla coşturuyordu. Cesaretleri engel ta n ım ıy o rd u ...” D e v rim tüm dikkatleri kitlelerin aldığı inisiyatifin üzerine topla­ mıştı. H a lk zalimlere karşı ayak diriyordu. B eyru t’ta, Beyrut ve Bekaa Vadisi’ni özerk Lübnan to prak la rın a katm ak için m akam ı B eyteddin’de (dağlık L übnan’ın merkezi) bulunan m u tasarrıfa karşı kitlesel bir h are­ ket başlam ıştı. Bu hareketin başında oldukça iyi eğitimli ve soylu kökenli olan ve insanın sahip olabileceği en büyük tu tk u n u n kendi ülkesinin iyi bir köylüsü olmak olabileceği sözünü d ü s tu r edinen Selim A m m u n bulunuyordu. A m m u n Eylül 1908’de İdari Konsey’in b aşkanlığına ge­ tirilm iş, birçok reform gerçekleştirmiş ve D em o kratik Birliği k u r m u ş ­ tu. Fakat 1909’da, İstan b u l’d an Nisan darbesi (coup d ’état) h ab erinin gelm esinden sonra hayatını kaybetti ve Lübnan dem okratik hareketi de yenilgiye uğradı. 1909 yılında başka bir bölgede bir köylü hareketi patlak verm iş ve Dürzi köylüler bir kez d ah a ayaklanmıştı. H areketin merkezi H a v ra n ’dı. İsyancılar Busra kentini k u şatarak ele geçirm iş ve Bekaa Vadisi’ne g ir­ mişti. Savaş hali iki yıl bo yu nca gerilla mücadelesi şeklinde sü rm ü ş ve asiler bu sürede nakliyelere el koymuş ve trenleri, küçük g arn izo nları ve T ürk askerî kıtalarını pusuya d üşü rm ü ştü . Bu mücadeleler esnasında isyan b astırılana dek 6.000 Dürzi, Dürzi Tepeleri’ndeki nüfu sun yaklaşık onda biri, öldürülm üştü. Ira k ’taki köylü hareketi im paratorluğun diğer bölgelerine göre geç başlamıştı. Hareket, 1913-14 yılları arasında, T ü rk otoritelerinin devlet toprak la rın ı yabancılara satm ası ile bağlantılı olarak ehem m iyetli bir boyut kazanm ıştı. Köylülerin vergi ödem eyi reddetmesi hali sıklaşm ış ve otoriteler taşradaki karışıklıkları bastırm ak için cezalandırıcı birlik­ ler g ön derm ek zorunda kalm ıştı. Arap ülkelerindeki d e m o k ra tik hareketlerin zayıflığının temel sebebi köylü isyanlarıyla, kent n ü fu s u n u n faaliyetleri arasında hiçbir bağ lan ­

tın ın kurulam am asıydı. Köylüler genellikle feodal beylerin ya da kabile şeyhlerinin liderliğinde harek et ediyordu. Ö te taraftan, kentlerde (özel­ likle Suriye ve Lübnan’da) ortaya çıkan k ü ç ü k d em okratik g ru p lar da hâlâ köylülerle ortak bir iletişim dili bulam ıyor; halk kitlelerine d aya na­ mıyor ve ulusal burjuvazi ve feodallerin ulusal bağım sızlık h are k e tin d e ­ ki liderliğinden yararlanam ıyordu.

“A rap-O sm an lı K ardeşliği C em iyeti” D e v rim in ilk g ü nlerinde Arap ulusal burjuvazisinin b ü y ü k kıs­ mı radikal reform ların yapılm a ve yenilenm iş bir Türkiye’n in sınırla­ rı d âh ilin d e Arapların ulusal özgürleşmesi ihtim ali illüzyonuna ka­ pılmıştı. Arap milliyetçileri, Jön Türklerin işbirliğine bel bağlam ış ve Arap ülkelerinin s o ru n ların ı onların yardım ıyla çözmeyi u m u t etmişti. D evrim den sonra, ulusal hareketin merkezi s ürg ün yerlerinden Arap halkı subayları, öğrencileri ve m em u rların ın en faal öğelerinin y o ğ u n ­ laştığı İstan bul’a kaymıştı. İstan b u l’da 2 Eylül 1908’de düzenlenen Arap halkı toplantısında İha-El A rabi-El-O sm ani (Osm anlı Arap Kardeşliği Cemiyeti) adlı iyi kötü ilk kitlesel ö rgütü ku rm uşlard ı. Cem iyet kendi broşürlerini basmaya ve im p arato rlu ğun neredeyse tü m Arap bölgelerin­ de şubeler açmaya başlamıştı. A rap -O sm an lı Kardeşliği Cemiyeti, Jön T ürklerin tavırlarını b e n im ­ semişti. Öyle ki Cem iyet’in K urucu M eclisine, İttihat Terakki P a rtis in in üyeleri de katılmıştı. Cem iyet liderleri P an -O sm an lıcı teoriyi devam et­ tiriyor ve Osm anlı u lu su n u n varlığını kabul ediyorlardı. O sm an lı u lusu­ nun birçok millete b ö lü n d ü ğ ü n ü ve im p ara to rlu k h alklarının en önemli öğelerinden biri olan A rapların da bu m illetlerden biri o ldu ğu nu ifade ediyorlardı. P ro gram larınd a ayrı bir Arap u lu su n a istinaden tek bir ke­ lime d ah i yoktu. Sadece bağım sızlık ifadesinden değil, d ah a da ilginci, Arapların self-determ inasyon ve özerk k u r u m l a r o luşturm a h a k k ın d a n bile dem v uru lm am ıştı. A ksine A ra p-O sm an lı Kardeşlik C em iyeti esas görevi olarak İttihat ve Terakki Partisi ne y ard ım cı olmayı belirlemişti. P ro gra m ların d ak i yegâne ulusal vurgu, ulusal eşitlik talebi, A rapça eği­ tim dili ve Arap geleneklerinin icrası üzerineydi. C em iyetin liderleri aynı za m a n d a Jön T ürk lerin partisine de üyeydi. Hatta C em iyetin başkanı Sadık Paşa El-Azm İttih at ve Terakki P a rtis in in örgütleyicilerinden, T ü rk G en elk u rm ay ın ın eski subaylarından ve d ip ­ lom atların dan biriydi. S ürgün de yaşadığı sırada bir Jön T ürk gazetesini

A rapça olarak yayma hazırlıyordu. 1908 D e v rim i’nden sonra İs ta n b u l’a d önm üş ve Jön Türk h are k e tin in liderlerinden biri haline gelmişti.

Parlam entoya Arap T em silci. Jön T ürklerin U luslar P olitik ası T ü rk Meclisi için seçim ler ve 1908 s o n b a h a rın d a ilan edilen ve d ah a önceki t ü m p r o g r a m la rın d a n ve vaatle rin d en d ah a ılımlı o lan Jön T ürk p ro g ram ı, Arap m illiy etçilerinin d ü ş tü ğ ü Jön T ürk y anılg ısına ciddi b ir rü z g âr taşıyacaktı. “Jön T ü rkler ılım lılık la rın d a n ve itid a l­ lerinden ö t ü r ü ö v ü lü y o rd u ” diye yazm aktaydı Lenin E k im 1908’de “yani T ü rk devrim i övülü yo rdu, çü n k ü kitleleri gerçek b a ğ ım s ız bir eylem için u y an d ıra m a m ış tı; çü n k ü O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a b a ş ­ layan p roleter mücadeleye d ü ş m a n d ı” (Lenin, Toplu Eserler, C ilt 15 s. 222). Bu “ılım lılığın” ve “itid a lin ” bir örne ği de iki aşa m a d a gerçek­ leştirilen parla m en to seçim leriydi. G erçek h a lk tem silcileri s a n c a k ­ lardaki seçm en m itin g lerin e katılm a m ıştı. B ü tü n seçim m e k a n i z m a ­ sı adayları belirleyen ve parlam en toy a girm elerin i sağlayan İ ttih a t ve Terakki P artisi’nin k o m ite le rin in elindeydi. Sonuç, A raplar için tam bir hayal kırıklığıydı. T oplam 245 vekilin, 150’si T ü rk ve y aln ızc a 60’ı A rap’tı, oysa 22.000.000 top lam nüfuslu O s m a n lı İm p a r a to r lu ğ u n d a 10.500.000 Arap ve 7.500.000 T ü rk b u lu nu yord u. A rap heyeti P arlam ento’da herhangi bir inisiyatif sergileyememiş, Jön T ürk lerin yanında ve destekçisi olm uşlardı. Fakat Arap n ü fu su n b üyük çoğunluğu m em nuniyetsizdi. 1908 sonu itibariyle birçok Arap feodali ve h atta milliyetçisi, Liberal P a rtiy i (Hizbul Ahrar) k u r m a ta ­ raftarıydı. Feodal k o m prad or çevrelerin çıkarların ı vurgulayan b u parti, gerici bir d u ru ş sergilemiş olsa da ulusal meselelerde Prens S ab ah a ttin ’in Teşebbüs-i Şahsi ve Ademi-i Merkeziyet Cem iyeti geleneğini d e v r a lm ış ­ tı. Bu p a rtin in , M üslüm an d in ad am larının , m edrese öğrencilerinin ve M u hafızların ın yardımıyla, Sultan II. A b d ü lh am id bir darbe ta sa rla m ış­ tı. 13 Nisan 1909’da isyancılar birçok devlet binasını ele geçirmiş ve Jön Türkleri baskı altına alm ıştı. Arap h areketin in öne çıkan isim lerinden biri olan M u h a m m e d A rslan da çıkan olaylarda öldürülenlerin a r a s ın ­ daydı. Jön Türkler nihayetinde çabucak bir geri p üsk ü rtm e gerçekleş­ tirebilmişlerdi. M ah m u t Şevket Paşa ve M ustafa Kemal k om utasınd aki “H areket O rd u su ” sokaklarda süren şiddetli ça rpışm alardan so n ra is­ yancıları bastırm ayı başarm ıştı. 27 Nisan 1909’da II. A b d ü lh am id ta h t­ tan indirilecekti. Jön T ü rkler o n un yerine, kardeşi 64 yaşındaki M ehm et

Reşat’ı ta h ta çıkarmıştı. A yaklanm a b astırıld ık ta n sonra Jön Türkler, kendilerini devlet aygıtını k on trol etm ek ve bizzat kendileri için bir h ü ­ k ü m et k u rm a k la sınırlam ak tan vazgeçmişti. İk tid arı ele geçirmekteki başarıları üzerine Jön Türkler ta m a m e n yozlaşmış ve kitlelerden k opm uştu. Türkiye’deki şovenist çevrelere karşı uzlaşıcı d a v ran m ış ve devrim ci harekete karşı açıktan bir m ücadele b a ş ­ latmışlardı. Yurt içinde feodal top rak im tiyazını m uhafaza etm iş, köylü­ lerin lehine olan vergi re fo rm u n d a n vazgeçmiş ve başta 1910 grev yasası olm ak üzere işçilere karşı birçok tedbir alm ışlardı. Uluslararası sahada ise ülkeyi her türlü yabancı etkiden k u rta rm a y ı reddetm iş ve A lm a n e m ­ peryalistler ile anlaşm ışlardı. A b d ü lh a m id ’in A lm a n eğilimine yönelm iş ve tü m ülkeyi A lm an K aiser’in varsıllığına d önüştürm üşlerdi. A lm an diplomatlar, Britanya, F ransa ve Rusya’ya karşı mücadelelerinde, Jön Türk lerin Panislam izm ve P a n tü rk iz m esaslarına duydukları tu tk u y u ve Türkçe ko n u şan herkesi tek bir ulus olarak gören maceracı teorilerini akıllıca kullanm ıştı. Jön T ü rk ulusal politikası esasında gericiydi. Öyle ki, 1907 Paris K ong resind e ulusal az ınlıklar adına verdikleri sözlerden geri d ö n m ü ş ­ lerdi. E rm eni pogrom u II. A b d ü lh a m id ’in dönem indeki gibi devam etmiş, Arap, A rnavut ve diğer gayri-Türk dern ekler kapatılm ıştı. 1909 N isan ın d a A ra p -O sm an lı Kardeşlik Cemiyeti de bu rüzgârd a n nasibi­ ni alm ış ve yasaklanm ıştı. Jön TiirkJer k end ilerini P an -O sm anlıcılığm d o k trin in in T ürk yorum uyla donatm ış ve T ü rk olm ayan ulusların zorla Türkleştirilm esi politikasını izlemeye başlamıştı. Ulusal okullar k ap atıl­ mış ve T ürkçe im paratorluğun yegâne resmî dili yapılmıştı.

E d e b iy a tç ıla r K u lü b ü ve K a h ta n iy e Jön T ü rk h ü k ü m e t p o litik ala rı ulusal a z ın lık la r arasınd a m u h a l e ­ fet dalgası y aratm ıştı ve A rap ulu su n u da bu rejime karşı d u r m a k için zorluyordu. A ra p -O s m a n lı balayı sona e rm iş ve hareket aşikâr bir T ürk karşıtı k a rak tere b ü rü n m ü ş t ü . Yasal ö rg ü tle rin yasaklan m ası A rap h a ­ re k e tin in liderlerini ta k tik değ iştirm ek z o r u n d a b ırakm ıştı. Yasal m ü ­ cadeleyi yer altı çalışm alarıyla birleştirm eye ve y u r t dışın d a faaliyet­ ler tertiplem eye b aşlam ışlardı. 1909 senesi y a z ın d a y as a k la n a n A rapO sm a n lı K ardeşlik C e m iy e tin in yerine İs ta n b u l’da, Edebiyatçılar K u lü b ü n ü (El-M untada El-Arabi) kurdular. K ulübün resm iyetteki am aç ları alenen politik değildi ve bu y ü z d e n Jön T ü rkler b u n a , k ü l ­

türel ve eğitimsel bir ö rg ü t olarak tolerans gösterdi. Edebiyatçılar K u lü b ü ’n ü n sosyal temeli önceki cemiyetle aynıydı fakat liderleri b ü ­ tünü yle değişm işti. Bunlar, kendilerini b ü s b ü tü n Türk b o y u n d u r u ğ u ­ na karşı savaşmaya a d a m ış kişilerdi. K ulüp K om itesinin altı üyesi I. D ünya Savaşı sırasında T ü rk le r ta ra fın d a n asılacaktı. K ulübü n birkaç bin üyesi vardı ve b u n la rın büyük ço ğunluğu ö ğ re n ­ ciydi. Aynı şekilde birçok Irak ve Suriye k entinde kolları vardı. Bu şube­ ler ilerici Arap entelektüellerinin bir araya geldiği bir merkeze d ö n ü ş ­ müştü. İllegal yazınlar M ısır’dan ve A m erik a Birleşik D evletlerinden kaçak olarak geliyordu. En önemlisi Kulüp, Arap m illiyetçilerinin illegal ö rgü tlerinin üzerini ö rtüyordu. 1909 so nu nda K ulüp’ün b aşkanı Kerim el-Halil yasal örgütlenm eye paralel olarak gizli bir politik dernek de k u r­ muştu. Bu gizli derneğin adı, Arapların efsanevi atalarından biri olan K ahtan’dan sonra,

El-Kalıtaniye olmuştu. D ernek temel olarak Türk

o rd usund a hizm et eden ve Aziz Ali El-Mısri’n in liderliğindeki Arap subaylardan müteşekkildi. M ısır doğum lu olan Mısri, Türk o rd u su n d a hizm et etm iş ve Jön T ürk D ev rim i’nde yer alm ıştı. 1909’da bu Türk k ar­ şıtı derneğe girm iş ve tüm gidişatı kontrolü altına almıştı. K ahtaniye’nin görevleri oldukça m ü ph em sözlerle ifade edilm işti: “H a kikatin esasla­ rını, gayretlerini k az anm ak ve saflarını birleştirm ek istediğimiz halkın evlatları arasında yay m ak ” gibi ifadeler. D erneğin üyeleri Arap O sm anlı Kardeşlik Cem iyetinin Pan-O sm anlıcı esaslarını reddediyor ve Arapları ayrı bir ulus olarak kabul ediyordu. A m açlan O sm anlı İm parato rluğ u’nıı yeniden düzenlem ek ve A vusturya-M acaristan çizgisinde bir A rap-Türk Devleti k u rm aktı. Türk P adişahı aynı za m a n d a Arapların da Kralı ola­ caktı. Arap bölgeleri bu im paratorluk içinde ayrı bir krallık oluşturacak ve kendi parlam entosu, yerel h ük üm eti ve resmî dili Arapça olacaktı. Gizli derneğin merkezi İstanbu l’daydı ve diğer beş kentte d ah a kol­ ları vardı. Bu coşkulu başlangıca rağmen hiçbir zam an etkin işlere girişememişlerdi. İçlerinden h ain ler çıkmış ve polis m üdahalesinden evvel dağıtılm a kararı alınmıştı.

Genç Araplar Derneği Eğitim lerine Fransa’da devam eden Edebiyatçılar Kulübü üyesi bir grup öğrenci 1 9 îl’de, P aris’te Arap ulusal bağımsızlık h areketinde önemli bir rol oynayacak olan gizli bir Genç A raplar Derneği (El C am iya El-Arabiya FT-Fatat) kurdular. Derneğin üyelerinin çoğu I. Dünya Savaşı

esnasında T ü rk cellâtların ellerinde m ahvolacaktı. Geriye k alan la r Arap ülkelerinin önde gelen politikacı ve devlet ad a m la rı (Cemil M ardam , Rüstem Haydar, Avni A bdul Hadi) haline gelecekti. D erneğin k u ru c u la rı kendilerini som ut bir am aca kilitlemişti. Jön Türkler, Türkiye’de ne ise o olm ak istiyorlardı. S onrasında yavaş yavaş Arap bağımsızlığı te m e lin ­ de d aha som ut bir p ro gram ortaya çıkacaktı. Genç Araplar başlangıçta Arap h a lk a la rın ın R önesans’ı h ak k ın d a genel ifadelerle konuşuyor ve Osm anlı İm p a r a to rlu ğ u n u n A dem im erkezileşm esini tercih ediyorlardı. Fakat sonra Arap ülkeleri için bağımsızlık talep edip, A rapların b a ğ ım ­ sızlığı için Türklerle ve diğer tü m yabancı otoritelerle mücadele etmeye başlayacaklardı. Genç Araplar Derneği ta m anlamıyla komplocuydu. Üyeleri üç g u r u ­ ba ayrılıyordu: 1) altı liderli yönetici bir grup 2) bir izleme d ö n em in d en geçen üyelerden oluşturulan faal bir grup; 3) d enem e ve ispat evresinde olan ve diğerlerinin kim liğinden bihaber adaylar gurubu. Genç A raplar belgelerinde her türlü şifrelemeyi ve sembolü kullanıyordu. Birbirlerine “kardeşim ” diye hitap ediyor, g ü n batım ı ve g ü n d o ğ um u h a k k ın d a , aşk ve im an h ak k ın d a yazıyor ve M asonik term inolojiyi kullanıyorlardı. T ü m b u n lar kom plocııluktan ötesi değildi. A navatanlarına d ö n d ü k le ­ rinde gizli derneğin üyeleri politik mücadelede a k tif bir rol üstlenm işti. 1913 yılında tüm Arap p artilerini ve örgütlerini birleştirme eylemine girişmişti.

F ra n s a ’n ı n Suriye ve L ü b n a n ’d a k i Talepleri Fransa ve Britanya Babıali’nin Arap bölgelerindeki ayrılıkçı e ğ ilim le­ ri destekliyordu. Kendi ilgili n üfu z alanların da faaliyet göstererek Arap milliyetçileri kendi taraflarına kazanm aya gayret gösteriyorlar ve dola­ yısıyla kendi k onum larını im paratorluğun bölüştürüleceği z a m a n için güçlendiriyorlardı. Şam ve B eyrut’taki Fransız konsolosu birçok Arap milliyetçisiyle bağlar k u rm u ş ve Lübnan’da çeşitli gazetelerin b asım ını finanse etm işti. Fransız H ü k ü m eti, Suriye ve L ü bnan’da 25.000 ö ğ ren ci­ si b u lu n an Fransız o k u lların ın ve her türlü bilimsel, kültürel, eğitimsel ve hayır k u r u m u n u n m asrafları için kayda değer tutarlar ayırmıştı. 1912’de Türk-İtalyan savaşı sırasında İtalyan savaş gemileri Beyrut kıyılarında belirmiş ve lim a n d a dem irlem iş b u lu n an Türk gem ilerini bom balam ıştı. Bu bo m balam a, Suriye ve L ü b n an ’da oldukça b ü y ü k bir heyecan yaratm ış ve Fransızlara talepleriyle birlikte ortaya çık m a b a ­

hanesi s u n m u ştu . Aralık 1912’de Fransa B aşbakanı Raymond Poincare, Meclis’te F ransa’nın, Suriye ve Lübnan’da özel çıkarlarının o ld u ğ u n u ve bu ülkelerdeki geleneksel k o n u m u n d a n , yerel h a lk ın “sevgisinden” ve bu k onu m ve h akları sa v u n m a k ta n asla feragat etmeyeceğini açıklamıştı. Eş z am an lı olarak Fransa, 1861 ve 1864 kararnam eleriyle k u ru la n önceki özerkliğin önem li bir ölçüde genişletildiği yeni bir protokolün neticelen­ dirilm esini garantiye almıştı. Britanya

H üküm eti

ad ın a

Dışişleri Sekreteri Grey P o in c are’in

açıklam asına hem en arka çıkm ıştı. Fakat d a h a sonra “açıklığa kavuştu r u ld u ğ u n d a ” Grey, P arlam e nto ’da 1912’de verilen tem in atın yal­ nızca dem iryolu inşaatında uygulanacağını ve Britanya’nın O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n b ü tü n lü ğ ü n ü tercih ettiğini açıklayacaktı.

A d e m im erk eziy etçi P a r t i 1912-13 yılları arasında uluslararası k o n jo n k tü r Arap m illiyetçileri­ nin lehine bir gelişim gösterm işti. Yemen ve A rn a v u tlu k ’taki isyanlar, T ürklerin İtalyanlara karşı yenilgisi (1911-1912) ve Balkan devletlerinin koalisyonu (1912-13) O sm an lı İm paratorluğu’nu zayıflatmış ve Balkan Y unanların ın ve Slav n ü fu s u n u n Türk b o y u n d u ru ğ u n d a n k u r tu lm a s ı­ nın yolunu açmıştı. 1912’de A rnavutluk kendi bağım sızlığını k a z a n m ış ­ tı. Bu olayların her birinin h alkların özgürlük mücadelesinde m üstesna bir önem i vardı. Lenin, Balkan savaşlarına “Asya ve Doğu A vrupa’daki O rta Ç ağ ’a ait gidişatın ç ö k ü şü n ü simgeleyen küresel olay zin cirin in bir halkası” olarak bakıyordu” (Lenin Toplu Fserler, Cilt 19, s. 39). Jön T ürk lerin y urt dışın d ak i yenilgileri, ulusal meseleler üzerine ge­ rici politikaları ve halkın çıkarlarına karşı duydukları katıksız u m u r s a ­ mazlık T ü rk iy e’de Sağ ve Sol kanat arasında beliren derin bir h o ş n u ts u z ­ luğa n eden olm uştu. T ü rk feodal-kom prador sınıfın çıkarlarını savun an ve Jön T ürk lerin tersine dış politikada İtilaf Devletlerine göz kırpan Sağ kanat muhalefeti 1911 de, Hürriyet ve İtilaf P artisin d e birleşmişti. Ulusal meselelerde ise S abah a ttin ’in geleneğini devralıp ilerici bir tu tu m sergiliyorlardı. Bunun yanı sıra Hürriyet ve İtilaf Partisi im p a ra to rlu ­ ğun Ademimerkezileşmesi taraftarıydı. Hatta îtilafçı 1ar “Balkan ülkeleri Balkan h a lk la rın a ”, “Arap ülkeleri Araplara”, “Erm enistan E rm enilere” ve “K ü rd istan Kiirtlere” sloganlarını bile benim sem işler ve O sm anlı İm paratorluğu içinde bu bölgelere özerklik talebinde bulunm uşlardı. Tem m uz 1912’de İtilafçılar bir devlet darbesiyle iktidara gelmişlerdi.

Fakat T ü rk iy e’n in sıkışmış iç ve dış problem lerini çözmekte yetersiz k al­ mış ve kendileri de bir d a rb e n in k u rb a n ı olmuşlardı. 23 O cak 1913’te Jön Türkler te k ra rd a n iktidarı ele geçirmişti. Devletin dizginleri aslında, ü l­ keyi A lm an em peryalizm inin verasetine d ö n ü ş tü re n üçlü otorite Enver, Talat ve C e m a l’in ellerindeydi. Almanlar, O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u n a şaka yollu “Enver ülkesi” ismiyle hitap ediyordu. T ü rk lerin askerî olarak yenilgisi, Balkan h alk a la rın ın özgürlüğü, H ürriyet ve İtilaf P artisinin ik tidara çıkışı ve ayrıca Batılı güçlerin baskıları gibi olaylar 1912-14 yılları arasında A rap ülkelerinde ulusal harekette bir yükselişe n eden olm uştu. T ü m bu gelişmeler O sm anlı İm p a r a to rlu ğ u n u n y ık ılm an ın eşiğinde oldu ğu nu gösteriyordu. Bilhassa h ü k ü m et darbeleri dizisi T ü rkiy e’n in içinde b u lu n d u ğ u üst düzey krizin bir işretiydi. Devrimci ruh, Arap bölgeleri arasın d a yayılmaya devam ediyordu. Birbiri ardına yeni politik ve devrim ci birlikler m eydana çı­ kıyordu. Ulusal talepler h alk la rın günlük y a ş a m ın ın bir parçası haline geliyordu. A rap milliyetçileri 1912 y ılınd a , I. Balkan Savaşı esnasında, K a h ire ’de O sm anlı İdari A dem im erkeziyetçi Partisini (H izbu l L am arkaziya Elİdariya ei-O sm an î) k u rm u şlard ı. Bu p arti T ü rk partisi olan H ü rriy et ve İtilaf ile yakın ilişkiler geliştirm iş ve o rta k birçok noktaya işaret etm işti. A dem im erkeziyetçi P arti ta h m in e n 10.000 civarı üyeye sahip ti ve Suriye ve Filistin’in neredeyse tü m k a s a b a la rın d a k o llan vardı. P arti yirm i kişilik bir merkez k o m ite ve altı kişilik b ir y ü rü tm e k u ru lu t a r a ­ fından yönetiliyordu. P a rti’nin Başkanı ise seçkin bir Arap gazetecisi, sosyolog, filozof ve Kavakebi’nin Kahire c a m ia s ın d a n olan Refik elA zm ’dı. Başkan Yardımcısı olan Şeyh el-Zehravi de H a m a şeh rin d e n m eşh ur b ir gazeteci ve T ü rk P arlam entosu vekili olan Kavakebi’n in bir diğer öğrencisiydi. Parti, im p a ra to rlu ğ u n idari k ad ro la rın d a, sen a tod a ve p a rla m e n to d a en yü ksek A rap k atılım ın ı sağ lam a k adına baskı yapıyordu. A ra p ç a m n resmî dil olara k kabul ed ilm esini ve o k u llard a zo ru n lu bir ders olarak o k u tu lm a s ın ı talep ediyorlardı. Aynı şekilde A dem im erkeziyetçi parti, Arap v ilayetlerinin yerel h ü k ü m e tle r ve il meclisleriyle özel bir özerk bölge o lara k ayrılm ası leh in d e propag and a yapıyordu. Özerk bölgeler­ de, kendi ta k d ir yetkilerini k u lla n a ra k yabancı d a n ış m a n la r çağ ırm ak, dış kredi anlaşm a la rı y ap m ak ve im tiyazlar verm ek gibi geniş h a k l a ­ rın ta n ın m a s ı tem in at altın a alınm alıydı. A dem im erkeziyetçi P arti bu u m u tla rın ı gerçekleştirm ek için süper güçlerin m ü d ah alesin e bel b a ğ ­

lamıştı. H a tta bu sebeple Suriye ve L üb nan ’da Fransız kontrolü, Irak ve Filistin’in b ü y ü k bir b ö lü m ü n d e de Britanya kon trolü k u ru lm a s ı h u ­ susu n d a h e m fik ir olm uşla r ve coşkulu bir seferberlik başlatm ışlardı. Broşürler bastırm ış, m itin g le r ve gösteriler düzenlem iş, şarkı ve şiirler yaym ışlardı. Edebiyatçılar K u lü b ü ’yle, Suriye ve Iraklı reform cu to p lu ­ luklar b aşta o lm ak üzere d iğer Arap ulusal dernekleriyle y ak ın ilişkiler k u rm u şlard ı.

Suriye ve Iraklı Reform cu Dernekler O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n çatısı altında yapılacak olan refo rm la­ rın tarafını tutan ve Ademimerkeziyetçi P a r t i n i n öne sürdüğü özerklik esaslarını temel alan yasal dernek ve kom itelerin sayısı Suriye, Lübnan ve Ir a k ’ta artış göstermişti. B un ların en önemlileri Beyrut Reform Komitesi (El Cam iya El-İslahiye), Lübnan Uyanış Derneği (Nagda el-Lubnaııiya), Bağdat Ulusal Bilim Kulübü (An Nadi El-Vatani El-İlmi), Basra Reform Derneği (El-Camiya El-İslahiye) ve Beyrut Reform D e rn eğinin Basra şubesiydi. Suriye ve Lübnan bu rju v a k om prad or ö ğelerin in güçlü etkisi k e n ­ disini Suriye reform dernek lerin d e, özellikle de Lübnan D e rn e ğ in d e , hissettiriyordu.

Beyrut Reform

Uyanış

Komitesi ve Lübnan

Uyanış D erneği Mısır, ABD ve F ransa’daki göçm en merkezleriyle d a i ­ mi bir irtibat k u rm u ş ve F ransız konsolosluğuyla sıkı bir işbirliği içine girm işlerdi. H atta 1913 yılın d a Fransız Devleti’ııe, Suriye ve L ü b n a n ’ı ele geçirm esi ve bu ülkelerde h am ilik kurm ası için bir m e k tu p y az­ m ışlardı. Suriyelilerin aksine feod al-k o m p rad o r öğelerden d a h a çok etk ilen m iş olan İraklı re fo rm cu lar başlam a işaretlerini B ritanya’dan alm ışlardı. Irak reform istle rinin liderlerinden biri olan Seyyid Talip, Britanya’n ın reform ları d en e tle m e sin in ve h atta bir h am ilik k u r m a s ı ­ nın sa v u n u c u lu ğ u n u yapıyordu. Bu toplulukların reform p ro g ra m la n bir şekilde benzerlik ihtiva ediyordu. İçlerinde en etkin program olan Beyrut Reform Kom itesinin program ı aynı şekilde en çok önem i teşkil ediyordu. Öyle ki, bu p ro g ra ­ ma göre yerel yönetimlerle ilgili her türlü m eselenin Beyrut vilayeti özerk h ü k ü m etin e devredilmesi gerekliliği vurgulanıyordu. Merkezi h ü k ü m e t sadece sav u n m a, dış ilişkiler, emperyal iletişim güzergâhları ve devlet mâliyesi gibi hususları kontrol etmeliydi. Bir vilayetten askere a lm a n la r başka bir vilayete hizmet için gönderilemezdi. Arapça resmî dil olarak

tan ın m a lı ve parlam ento ve resm î belgelerde Türkçeyle eşit ağırlıkta k u l­ lanılmalıydı. Komite reform p lanın Şubat 1913’te yayınlayacaktı. P ro g ra m Şam, Halep, A kka, Nablus, Bağdat ve Basra’da kitlesel göste­ rilerle desteklendi. Fakat O cak 1913’te, İtilafçılarm h a k k ın d a n gelen Jön Türkler, A rap milliyetçilerine karşı tam am en farklı bir tu tu m sergileye­ cekti. Beyrut re fo rm cu ların ın taleplerini kesinlikle reddetm iş ve 8 N isan 1913’te Reform K om itesini yasaklam ış ve liderlerini tutuklam ışlardı. Bu tedbirler Beyrut’ta oldukça b üyü k kargaşalara sebebiyet vermişti. Beyrut halkı milliyetçilerin genel protesto grevine cevap vererek p a z a r­ ları, d ü k k â n la rı ve zanaatçı tezgâhlarını kapatm ış ve Arapça gazeteler siyah çerçevelerle bastırılm ıştı. Karışıklıklar kısa süre içinde Suriye’nin diğer kentlerine de sıçramış ve dayanışm a m itingleri d ü z e n le n m iş ­ ti. Bu k ızgınlık dalgası Jön Türkleri ödü n verm ek zo run da bırakm ıştı. T u tuk lanan komite liderlerini serbest bırakm ış ve vilayet yönetim lerinin reform larını sü rdürm e sözü vermişti. 5

Mayıs 1913’te Jön T ürk h ük üm eti, önceki vilayet konseylerine d aha

fazla yetkiler veren fakat reform cuların ve Ademimerkeziyetçi P a rtin in taleplerini karşılam akta yetersiz kalacak olan Yeni Vilayetler K a n u n u n u resmî o larak d uyu rm u ştu . Ne var ki bu k a n u n birçokları ta ra fın d a n O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n merkezileşm esinin ö rtü k bir ad ım ı olarak görülm üştü. Vilayetler Kanunu, vilayet idareleri reformu için geniş seferberlikle­ rin zaten başlam ış olduğu birçok Suriye ve Irak kentinde yeni bir gösteri ve protesto mitingleri dalgasını uyandırm ıştı.

B irinci Arap Kongresi Bu olaylar vuku bulduğu esnada, Paris’te b u lu n a n bir g rup Arap öğrenci (Genç Araplar D erneğinin liderleri olarak kendilerini k o m p ­ locu olarak addeden) tü m ulusal güçlerin, T ü rk Devletine baskıda bulu n m a maksadıyla birleştirilmesi için bir ham lede b u lu n m u ştu . 4 Nisan 1913’te bu grup, P aris’te Birinci Arap K ongresini toplam ak için Ademimerkeziyetçi P arti’ye başvu rud a b u lu n m u ştu . Fransız Devleti, kendi talepleriyle çakıştığı ve Suriye ve L ü bn an’a daha kolay m ü dahale edebilm e şansı yaratacağı için bir kongre toplam a fikrine oldukça sıcak bakm ıştı. Bu yüzden A rap milliyetçilerine kong­ re için bina sağlamış ve belgelerini basma fırsatı tanım ıştı. H ü k ü m etin yarı-resmî organı Temps gazetesi kongrenin detaylarını vermiş ve dele­

gelerin konuşm aların ı sü tu n la rın a taşımıştı. Kongre sekreteri olan Arap gazeteci Hayrullah, Temps gazetesiyle d o ğ ru d a n bir temas k u rm u ş ve bir katılım cısı olarak kongre belgelerini yayınlatmıştı. Kongre nihayet 1913 H a z ira n ın d a gerçekleştirilmiş ve resm î o tu ­ ru m la r ise 15-23 H aziran arasın d a yapılmıştı. Kongrede yirm i d ö rt d e­ lege (Lübnan ve Suriye’den on dokuz, I r a k ’ta n iki ve üç de ABD Arap topluluklarından) ve 200’den fazla k onuk yer almıştı. Ç özüm önerileri, Ademimerkeziyetçi P arti ve Beyrut Reform Kom itesinin p ro g r a m la ­ rı çerçevesinde sunulm uştu. Kongre Arap ulusal hakların ın tan ın m ası çağrısında b ulun m u ş ve ilkin O sm anlı İm p a r a to rlu ğ u n u n m erkezi h ü ­ k ü m etin d e d aha çok yer a lm a k ikinci olarak da Arap bölgelerine özerk­ lik sağlam ak adına taleplerini dile getirmişti. Nihayetinde de k o n g ren in önerileri Fransız Dışişleri B akanlığına, süper güçlerin konsoloslukları­ na ve T ü rk H ü k ü m e tin e gönderilecekti. Bu sırada bir kredi olasılığı üzerine Türklerle görüşmeler y ü rü te n Fransa, Türkiye üzerinde çok güçlü bir baskı oluşturuyor ve İttih at ve Terakki P artisinin Sekreteri M ithat Bey’i P aris’e davet ediyordu. M ithat Bey Jön T ü rk Partisi adına, Birinci Arap Kongresi o tu ru m başk a n ı ElZehravi ile bir anlaşm a neticelendirm işti. Bu anlaşm a ile Jön Türkler k o n grenin belirlediği t ü m çözüm önerilerini uygulam a taah h ü d ü veri­ yordu. Bu arada 1913 yazında Fransa ve Türkiye arasında, bir dizi d e m ir­ yolu ve lim a n imtiyazı için bir anlaşma yapılmıştı. Fakat ne birinci ne de ikinci anlaşm a uygulanm ayacaktı. Jön Türkler, A rap-Türk anlaşm asını baltalam ak için ellerinden gelen her şeyi yaptılar. İki aylığına bir tiyatro oyunu tasarladılar. 15 Ağustos 1913’te İs ta n b u l’a gelen kongre delegasyonuna bir hoş geldin m erasim i düzenlem işlerdi. “A rap-Türk Yeniden y a k ın laşm asın ın ” işareti olarak Jön T ürk b a k a n la rın ın da katılım ıyla bir dizi toplantı ayarlanm ıştı. 18 Ağustos 1913’te Jön Türkler, Arap hakları üzerine, Arapları m e m n u n etm ekten oldukça uzak ve bir üçkâğıt olarak y o ru m lan a n bir k a r a r n a ­ me yayınladılar. Kaçınılm az sonu erteleme çabası olarak Türkler çeşit­ li Arap şahıslarına rütbe ve n işan dağıtmaya başladı. Aynı şekilde, ElZehravi hariç tam am ı b ü y ü k feodal ve tüccar olan ve ulusal harek et­ le alakası olm ayan beş A rap senatör atadılar. Ne “Arap-Türk yeniden y a k ı n l a ş m a s ı n ı n iki yüzlü gö rü n ü şü ne de zaten hiç uygulanm ayacak olan yetersiz reformlar elle tu tu lu r bir sonuç d o ğ u rm a m ış ve d u r u m es­ kisi gibi kalm ıştı.

El-Ahd (Yem in). Bir Arap İsyanı İçin H azırlıklar 1913

yazınd a Arap-Türk tem aslarının başarısızlıkla sonuçlanm asının

ard ın d a n milliyetçiler, Jön Türklerle bir anlaşm aya varabilme üm itlerin i tü m d en yitirdiler. Bazılarının görüşmeleri yeniden başlatm a ça b alarının olduğu doğruyd u fakat geriye kalanların b ü y ü k çoğunluğu bu g u ru b a hain gözüyle bakıyordu. Edebiyatçılar K u l ü b ü n ü n genç üyeleri bile Şeyh el-Zehravi’n in senatörlük görevine kabul edilm esini protestolarla k arşı­ lamıştı. 1913 yılının Ağustos ve Eylül ayları geçtikten sonra A rap m il­ liyetçiler Türklerle bir anlaşm aya varabilme girişim lerini ciddi olarak sonlandırıp silahlı bir ayak lan m a hazırlıklarına başlamışlardı. 28

Ekim 1913’te Binbaşı Aziz el-Mısri İ s ta n b u l’da, El-Ahd (Yemin)

adlı gizli bir dernek kuracaktı. El-Ahd bir diğer gizli cemiyet olan ElKahtaniye’yle aynı temeller üzerine k urulm uş, yapı ve amaç benzerliği sergilemişti. Fakat K ahtaniye’n in aksine bu, başta Iraklı feodal aileler­ den gelenler olm ak üzere T ü rk ord usu ndaki A rap subayları kucaklayan tam am en askerî bir cemiyetti. Bu yeni derneğin yaklaşık 4.000 üyesi v a r­ dı ve Bağdat, Musul, Şam ve H alep’te birçok şubeleri açılmıştı. N u ri asSaid ve C em il Madfai gibi şahsiyetlerin de bu dernekle bağlantıları v a r­ dı. El-Ahd’in, Aziz Ali el-Mısri de dâhil, üyelerinin Britanya İstihbaratı ile bağlantıları vardı ve işaretleri oradan alıyorlardı. El-Ahd, Jön Türklerle bir anlaşm a ve barışçıl bir oluşum u m u tla r ı­ nı tü m d e n yitirmişti. T ü rk hâk im iyetini zorla defetme çağrıları yapıyor ve Irak merkezli bir ay a k la n m a n ın h azırlıklarını sürdürüyordu. 1914 başlarında T ürk otoriteleri de askerî entrika rü z g ârın a kapılıp Aziz Ali el-Mısri’yi tutuklayıp, v atana ihanetle suçlamıştı. Bu tu tu k la m a 1914 M artınd a, başta Mısır o lm ak üzere tü m A rap ülkelerinde bir protesto dalgasına neden olmuştu. M ahk em e Aziz Ali’yi ölüm cezasına m a h k û m etmiş ve Britanya sefaretinin m üdahalesi sayesinde infaz engellenmişti. 21 Nisan 1914’te Aziz Ali serbest bırakılm ış ve M ısır’a gönderilmişti. Am açları Türklere karşı silahlı bir m ücadele örgütlem ek olan d i­ ğer bir dizi kü çü k cemiyetin etkinliğinde de E l-A h d’a paralel bir artış gözlemlenmişti. Bayrak Cemiyeti (Cemiyet el-Alanı) M usul’da ve Arap Devrimi Cemiyeti (Cemiyet El-Thwra El-Arabiya) de Kahire’de k u r u l ­ muştu. Arap D evrim i Cemiyeti, Arap ülkelerinin ta m bağım sızlığının ve do ğ ru d a n doğruya T ürk karşıtı silahlı bir isyanın sav unu cu luğu nu ya­ pıyordu. 1914 itibariyle politik Arap ö rgütlerinin ve gizli cem iyetlerinin büyük çoğunluğu uzlaştırıcı reform taktik le rin d en vazgeçmiş ve silahlı

bir ay a k la n m a hazırlığına başlamıştı. Jön T ü rk lerin şovenist politikaları herhangi bir uzlaşma olasılığı yanılsam asını d a dağıtmıştı. A rap lar a r a ­ sındaki ayrılıkçı eğilimlerden dehşete kapılan Jön Türkler O cak 1914’te, tü m politik Arap örgütlerini kapatm a ve A rap subayları farklı garnizon ve askerî birliklere d ağ ıtm a k a r a n vermişti. Bu k a ra rın yegâne sonucu, somut bir eylem için p rop a g an d a yapmayı yasakladığı m üddetçe dev­ rimci zihniyetli insanların görüşlerini gü çlendirm ek olmuştu. Arap milliyetçiler isyana h azırlanm ak için Batılı sefirlerin tem silcile­ riyle ve Britanya, Fransa istihbaratlarıyla irtibatlar kurm uştu. 1914 b a ş ­ langıcında Ademimerkeziyetçi parti adına Şefik el-Müeyyed, Arap isya­ nında tin an sal ve politik destek sağlaması için Fransız sefiri B om pard ile görüşmeler başlatmıştı. I. D ün ya Savaşının patlak vermesinden kısa bir süre önce, Ademimerkeziyetçi Parti, Fransa ile 20.000 tüfek ve eğ itm e n ­ lerin tedarik i ve benzeri şeyler için bir anlaşm a im zalam ıştı. Benzeri ir­ tibatlar Britanya’yla da sağlanm ıştı. 1914 N isanınd a Abdullah el-Haşimi, Mısır Başkonsolosu Kitchener ve diğer İngiliz yetkililer ile görüşm üştü. Abdullah, İngilizlerden m akineli tüfekler ve H icaz’daki isyan sırasın ­ da destek talebinde b ulu n m u ştu . Böylece I. D ünya Savaşı eşiğinde Arap hareketinde birbirine m u h a lif iki temel eğilim gözleniyordu. Arap m il­ liyetçilerinin çoğu Türk karşıtı bir ay a k lanm adan yana tavır alm ış ve bu, onları İtilaf Devletleri’yle birleşmeye k adar götürm üştü. Diğerleri ise hâlâ Türklerle bir uzlaşı arayışı içindeydiler. Başlatılacak bir isyanın, Arap ülkelerinin Britanya ve Fransa tarafından işgalinin yolunu açacağı için daha tehlikeli olduğunu düşünüyorlardı.

BÖLÜM XXVI

1 8 7 0 - 1 9 1 4 Y i l l a r i A r a s i n d a A R A B İS T A N

G enel B ir B akış 19. yüzyıl sonunda, Arap Yarımadası ülkeleri, Arap d ü ny asının en geri kalm ış bölgelerinden bir iydi. Arabistan ülkelerinin gelişimi olduk ­ ça yavaş seyrediyordu. Türkiye ve Britanya’ya bağlı çok sayıda kü çük devletçiğe bölün m üş durum daydılar. Feodal ü retim tarzı tü m A rabistan boy unca hâlâ h ü k ü m sürüyordu. Doğal ekonom i iç bölgelerde baskın olan biçimdi. Feodal sosyoekono­ m ik form asyonun genel çerçevesi içinde kervan ticaretinde ve para-m al ilişkilerinde önemli bir gelişme baş göstermediği için iç pazar çok yavaş şekilleniyordu. İç Arabistan kelim enin tam anlam ıyla bir O rta Çağ ü l­ kesiydi ve dış etkenler (Şam, Bağdat ve Aden ticareti ve hac kervanları) sosyal ve ek onom ik kalkınm ayı değiştirm ek için hâlâ oldukça zayıftı. Üstelik İlkel-Komünal ilişkilerin ve köleci to p lu m u n direngen k a lın ­ tıları, egemen feodal ü re tim biçim i d âhilinde var olmaya hâlâ devam ediyordu. Y arım a d an ın kuzey kesimlerinde, Necid, Hicaz ve Ş a m m a r’da kölelik yerel bir k arakter taşıyordu. Köleler, feodal efendilerin h iz m e tç i­ si ya da koru m ası olarak kullanılıyordu. G ü n e y ’de, Yemen, U m m a n ve Bahreyn’de ise köle emeği ta rım d a ve inci-dalgıçlığında (sualtı işlerinde) yaygın o larak kullanıla gelmekteydi. 19. yüzyılın sonlarına gelindiğinde Arap ülkeleri bir kez dah a ulusla­ rarası politika anaforuna tu tu lm u ş ve süper güçlerin em peryalist yayıl­ m acılığının hedefi haline gelmişti. Britanya, A rap Yarımadası ü z e rin d e ­ ki n ü fu z u n u a rttırm a k ve güçlendirm ek için çaba sarf ediyor; bu geniş to prak larda ve Arabistan k ıyıların da m utlak h âk im güç olm ak için gi­ rişim de bulunuyordu. Fransa ve Rusya gibi A lm anya da, Britanya yayıl­

macılığını engelleyebilmek ve A rabistan’da bir tu tu n m a noktası k a z a n a ­ bilmek için tü m gücüyle çabalıyordu. Aynı şekilde Türkiye de A rabistan ülkeleri üzerindeki iktidar ve prestijini sağlam laştırm ak için h u m m a lı gayretler sergiliyordu. Tersine, Arabistan içindeki güçler de faaliyetlerini Y arım ad ayı m e r­ kezileştirmek üzere sürdürüyordu. Bu am aca ulaşm ak ve A ra b ista n ’da nüfuz sahibi olm ak için süper güçler arasındaki rekabeti ve mücadeleyi etraflıca kullanıyorlardı.

Aden ve Hadramaut Aden sömürgesi, Britanya’n ın Arap Y arım adasındaki kilit m evzile­ rinden biriydi. Süveyş K analı’nın açılışı (1869) da bu bölgenin stratejik ve ticari ön em in i güçlendirm işti. Aden, Avrupa ve H indistan deniz h at­ tında öne çıkan bir k öm ür ikm ali istasyonu ve transit ticaret merkezi haline gelmişti. Britanya burayı serbest bir lim a n olarak ilan etm iş ve m allarını b u ra d an Güney A rabistan ’ın tüm köşelerine ve A frika’nın Babiil M endep kıyılarına gönderm işti. K analın açılışından so nra Britanya’nın Aden h in te rla n d ın d a k i ya­ yılmacı politikası olgun laşm ıştı. Yetmişlerde ve seksenlerde Britanya, Güney A ra b ista n n ü fu z u n u ö n em li ölçüde genişletti. Güney A rabistan kıyılarını k an a bulayarak, silahsız kasabaları ve köyleri bo m balay a rak ve yoz feodal prensleri a y a rta ra k bölgeleri b irbiri ardına ele g e ç ir m iş ­ ti. 1869 y ılınd a Lahey S u ltanlığ ı’m zapt e tm iş ve kısa bir süre so nra da Aden’e k om şu olan d o k u z G üney A rabistan prensliğini t o p ra k la ­ rına katm ıştı. Yerel m ülk sahiplerine eşitsiz a n la ş m a la r im z a la m a k ve Britanya h am iliğ in i kabul etm ek için baskılar yapılıyordu. 1873’te ise Babıali’yi bu fetihleri resmî olarak tanım ası için zorlam ış ve 1905’te Ycmen’deki T ürk nüfuz bölgesi ile Aden’deki Britanya bölgesi sınır h atların d a özel bir anlaşm a im zalam ıştı. Fakat 1904-11 isyanıyla i k t i ­ darı d e v ralan Yemen Devleti, İngiliz-Türk s ın ır h a ttın ı tan ım ay ı re d ­ dedecekti. Britanya eş z a m a n lı olarak H a d r a m u t ’u işgal etm eye h a z ır ­ lanıyor ve Britanya gemileri H a d ra m u t s u la rın d a devriye geziyordu. Köle ticaretin i önlemeye yönelik insancıl sloganları k ap sa m ın d a cezai birlikler tertipliyor ve h o şla n m a d ık la rı idarecileri görevden alıy o rlar­ dı. Britanya top ların ın n a m lu s u n u n ucun da b u lu n a n H a d ra m u t şeyh ve sultan ları birb iri a rd ın a Britanya h a m iliğ in i kabul ediyordu. 1886

yılında So ko tra Adası’nı zapt e tm iş ve n ü fu z sah a s ın a katm ıştı. 1888’de Kuveyt h a n e d a n ı n d a n gelen ve H a d r a m u t ’tak i en b ü yük m ü lk ü n sa­ hibi olan M u k alla Sultanı h a m i l ik an laşm a sın ı im zalam ıştı. I. D ü n y a S av aşının başlam asıyla Britanya, G üney A ra b is ta n ’d aki yirm i üç k ü ­ çük su lta n lık ve şeyhliğe, to p ra k la rı üzerin d e b ir h a m ilik o lu ş tu ra ra k ve t a m a m ı n ı Aden söm ürge y ö n e tim i altında birleştirerek eşitsiz a n l a ş ­ m alar dayatacaktı.

U m m an Britanya, 1871 ’e gelindiğinde, A rabistan Y arım adasındaki en eski sö­ mürgesi olan U m m a n ’da, neredeyse on yıl b o y u n ca süren kitlesel halk ayaklanm asını bastırm ayı başarm ıştı. İsyancıların lideri Azzan ibn Kais savaşta ö ld üğü nde Britanya M ask a t’ı ele geçirmiş ve kendi kuklası olan Sultan T urki’yi (1871-88) tah ta çıkarmıştı. Britanya donanm ası ve sepoy sü n g ü lerin in yardım ıyla isyancı kabilelere ve kendi ülkelerinin b a ­ ğımsızlığı için mücadele eden un surlara karşılık verebilmişlerdi. Fakat 1866’da yeni bir isyan dah a patlak vermiş ve isyancılar M ask at’ı k u ş a t­ mıştı. Turki tekrardan Britanya’ya başvurm uş ve on ların yardım ıyla is­ yanı bastırm ıştı. Turki, B ritanya’nın sadık b ir “dostu ydu ” ve ona birçok im tiy az ve hak tan ım ıştı. 1862 İngiliz-F ransız d e k la rasy o n u n a rağm en, Britanya U m m a n ü z e rin d e h a m ilik k u rm u ş tu . Bu h a m i l ik T ü rk i’n in oğlu ve halefi Sultan Faysal’m (1888-1913) h ü k ü m d a rlığ ı sırasında, 20 M a rt 1891’de im z a la n a n yeni bir dostluk, ticaret ve d en izcilik an laşm ası ile d ah a da güçlenm işti. Bu anlaşm aya göre, Faysal kendisi ve varisleri adın a to p ra k la rın ı üçüncü b ir güce devretm ey eceğin e d a ir söz v e r m iş ­ ti. Rusya ta ra fın d a n da desteklenen F ransa bu h a m ilik a n laşm a sın a karşı çık m ıştı. Britanya’yı U m m a n ı n “b ağım sızlığ ın ı” tem inat altına alan 1862 dek larasy o n u n u ihlal etm ekle ve F ra n s a ’n ı n h a k la rın a saygılı d a v r a n m a m a k la suçluyordu. F ransa 1893’te, S u r’da bir k ö m ü r ik m al istasyonu k u r m a g irişim in d e b u lu n d u fakat B ritanya’nın kararlı bir muhalefetiyle karşılaştı. F ransız Temsilciler Meclisi bu d u r u m a o ld u k ­ ça öfkelenm işti. K a rarlılık la rın ı gösterm ek için Fransız ve Rus savaş gemileri sık sık O sm an lı su la rın d a g ö rü nm eye başlam ıştı. 1893’te Rus k ru v a z ö rü N izh n y Novgorod U m m a n a v a rd ığ ın d a Sultan ta ra fın d a n hoşlukla karşılan m ıştı. 1894’te F ransa M ask a t’ta bir konsolosluk k u r ­ du ve O sm a n lıla ra silah te d a rik etmeye başladı. Fransız konsolosu bir

“p ro te g e ” kaydı o lu ştu rm u ş ve O s m a r ıh fe lu c c a (M ısır’da k u lla n ıla n bir t ü r yelkenli gemi - ç e v ) k a p ta n la rın a Fransız bayrağı dağıtm aya başla­ mıştı. D u ru m , ciddi bir çatışma d o ğ u rm a k üzereydi ve Sultan Faysal iki ateş arasında kalmıştı. 1898’de bir Fransız k ru v a z ö rü n ü n silahını d o ğ ru lttu ­ ğu Sultan onlara bir kö m ü r ikm al istasyonu imtiyazı vermişti. Britanya da hem en 1891 anlaşm asını ihlal ettiği için Faysal’ı suçlamıştı. Şubat 1899’da Britanya filosu U m m a n kıyılarında belirm iş ve n a m lu ların ı Maskat S u lta n ın ın sarayına do ğru ltm uştu . F ik rin den ö tü rü korkuya k a ­ pılan sultan teslim olmak için telaşa kapılmıştı. 16 Şubat’ta Fransızlara sağladığı imtiyazı feshetti ve İngilizlerin em rettiği her şeyi yerine ge­ tirdi. Britanya ve U m m an arasınd a “sam im i ilişkiler” geliştirildi. Fakat Fransa ve Rusya’nın vazgeçmeye hiç de niyeti yoktu. 1900 yılında Fransız kruvazörü Drom e ve Rus topçekeri Gilyak M aska t’a varmıştı. O n ların hemen arkasınd a Rus kruvazörleri Varyag, Askold ve Boyarin b u l u n ­ maktaydı. Yine Fransız kru v a zö rü Inferne ve Rus kruvazörü Boyarin M askat’a “Britanya saldırısı tehdidi altında b u lu n a n bir halka cesaret telkin e t m e k ” için ikinci kez uğrayacaktı. T ü m b u n lara rağmen Britanya donanm ası U m m a n ’da kalm aya d e ­ vam etti. Dahası Rus-Fransız ortak deniz gösterisine cevaben Britanya, Fransız bayrağı taşıyan bir O sm anlı felucca'sma saldırıp ele geçirmişti. Fashoda’da olduğu gibi ciddi bir silahlı çatışma tehlikesi Fransızları geri çekilmeye zorlamıştı. İmtiyaz üzerine süren bu anlaşm azlık Uluslararası Fahey M ah kem esi’ne devredilm iş ve 1904’teki İtilaf anlaşm asından s o n ­ ra önem ini yitirm iş ve arka planda kalmıştı. Z ira Fahey M ahkem esi de Britanya lehine karar vermişti. Fransa Umnvan’d aki id diaların dan vaz­ geçmiş ve M ask a t’ta bir k ö m ü r ikmal istasyonu yerine M ukalla’da hazır bulunan birini kullanm a h akk ı edinm işti. Ayrıca 1916 yılında k ö m ü r ik­ mal istasyonundaki h a k k ın d a n feragat etmiş ve 1920’de de M ask at’taki konsolosluğunu kapatmıştı. Maskat S u lta n ın ın Britanya’ya olan itaatkâr tu tu m u bu bölgede ge­ niş çaplı bir m em nuniyetsizlik d oğu rm u ştu . 1913’te Faysal’ın ö lü m ü n ü ve yerine, bir diğer Britanya kuklası olan halefi T ay m u r’un geçişini fır­ sat bilen O sm anlılar bir ayaklanm a başlatacaklardı. Bu ayaklanm aya M üslüm an bir mezhep olan İbadiler liderlik yapıyordu. Selim ibn Raşid el-Harusi’yi im am ları olarak seçen isyancılar Nezva kenti başkent olm ak üzere bağım sız bir devlet o luştu rm u ştu . İsyancılar kısa bir süre içinde Britanya d o nanm ası tara fın d an savunulan, İngi 1izlere ve Sultana k a r ­

şı uzun sürecek inatçı m ücadelelerin başlayacağı M askat ve kıyı bölge­ leri hariç U m m a n ’daki her yeri ö zgürlüğüne k av u ştu rm uştu . 1920’de Maskat Sultanı bir barış anlaşm ası im zalam ak ve U m m a n İ m a m lığ ın ın bağım sızlığını ta n ım a k zo ru n d a bırakılm ıştı.

Basra K ö rfezin d e Britanya N ü fu zu 19. yüzyıl sonu nd a Britanya, Basra Körfezi’ndeki k onu m u n u g ü çlen ­ dirm ek ve genişletm ek için elinden gelen her şeyi yapmıştı. D o n a n m a sın ın da yardım ıyla, Bahreyn ve Trucial U m m a n Prenslikleri (Korsan Kıyısı) (Birleşik A rap Emirlikleri - çev .) ile “dostane ilişkiler” geliştirmişti. 1871’de bir Britanya kuklası olan Bahreyn Valisi Şeyh İsa önceki a n la ş ­ malarla dayatılan tü m y ü k ü m lü lük leri onaylamıştı. İngilizler ise onu kendi h a lk ın a ve Bahreyn A d a la rın d a egem enlik iddiası olan T ü rk ve İran devletlerine karşı “savu nacakları” sözünü vermişti. Britanya 1880’de, “h a m ilik ” sözü geçmese de ta m olarak bu an lam a gelen Birinci İmtiyaz Anlaşm ası’nı Bahreyn’e dayatacaktı. Bu anlaşm aya göre, Bahreyn Şeyhi diğer Batılı güçlere herhan gi bir imtiyaz t a n ı m a ­ yacağı, k ö m ü r ikmal istasyonu ku rm ala rın a izin vermeyeceği, h e r h a n ­ gi bir diplo m atik görüşm elerine katılmayacağı, konsolosluk ilişkileri geliştirmeyeceği ve Britanya dışında herhangi bir süper güçle an laşm a im zalam ayacağı sözünü vermişti. Ayrıca 1882 yılında Britanya Katar Y anm adası’m ele geçirmiş ve bu ra n ın valisini kendileriyle “d ostane iliş­ kiler” k u rm a k için zorlamıştı. Nihayetinde Katar da Britanya kontrolüne geçmiş ve resmî bir ham ilik haline gelmişti. 1892’de ise Bahreyn ile 1891 İııgiliz-Umman a n laşm a sın ın izinde Son İmtiyaz Anlaşması im zalanm ıştı. Bu anlaşm aya göre de Bahreyn Şeyhi top rak la rın ın t e k b i r parçasını bile başkasına kiralayam ayacağını kabul ediyordu. Aynı yıl Trucial U m m an şeyhi de benzeri bir an laşm a im z a ­ layacaktı. Doksanlı yılların ortala rın d a Almanya ve Rusya’n ın , Basra Körfezine inm e p la n ların d a n korkan

Britanya dik k atin i, güneyde Basra ve

Şattülarap’a komşu, verim siz bir çöl şeridi olan Kuveyt üzerinde y o ğ u n ­ laştırmıştı. Kuveyt, bölgede herhangi bir T ürk g ücü b u lu n m a m a s ın a rağmen Babıali’nin egemenliğine tabiydi. Britanya 1895’te Kuveyt Şeyhi M u h am m ed ibn Sabaha, Basra Körfezi’ndeki diğer prenslikler gibi k e n ­ disiyle “do stan e ilişkiler” geliştirmesi tavsiyesinde b u lu n m u ş tu . Fakat Şeyh M u h a m m e d Britanya’n ın bu teklifini re d d e tm iş ve b u n u n üzeri­

ne bir kom ploya k urb an gitmişti. Şeyh M u h a m m e d ve b erab erin d e k i­ ler katledilm iş ve devletin y önetim i kardeş Şeyh M übarek ibn S a b a h a geçmişti. M übarek, Güney I r a k ’m güçlü M un tafık aşireti lideri Saadun Paşa ile sıkı bağlar k urm u ş ve Basra’n ın T ürk valisine itaat etm eyi h e ­ men hem en kesmişti. 23 O cak 1899’da da Britanya ile gizli bir a n la ş ­ ma im zalam ıştı. A n laşm anın gizliliği, M ü b arek ’in bir m u tasarrıf ola­ rak görüşmelere katılam ayacağından ve uluslararası anlaşm alarda söz h ak k ın ın b u lu n m a m a sın d a n d ı. Yani bu d u ru m d a kendi yetkisini aşm ış ve bölgesini Britanya dışında hiç kimseye aç m a m ak için gizli bir a n la ş ­ ma im zalam ıştı. Kuveyt üzerinde de kontrol sağlayan Britanya, Basra Körfezindeki n ü fu z sahasının etrafını kapatm ıştı. Bu, Basra Körfezini bir “Britanya G ölü ne” çevirecek olan son halkaydı.

Kuveyt A n laşm azlığı Kuveyt’in tam am en Britanya’nın kontrolü altın a geçmesi yeni bir uluslararası anlaşmazlığa yol açmıştı. 1899’da A lm anlar, Bağdat d e ­ miryolu için bir başlangıç imtiyazı almış ve d em iry olunu n rotasını haritalandırm ası için Irak ’a araştırm acı bir ekip gönderm işti. Kuveyt’in son durak olm ası planlanıyordu ve 1900 başlarında A lm an a r a ş tır m a ­ cı heyet olay yerine varacaktı. Britanya, A lm an heyetin gelişini Basra Körfezindeki konum u için bir tehdit olarak algılamıştı. İstanb ul’daki Britanya Sefiri O ’Connor, T ü rkiye’yi demiryolu h a ttın ın Kuveyt’e k ad ar ulaşması d u r u m u n d a “yerel zo rlu klara” neden olacağı ve hatta “u lu s­ lararası güçlerin m üdahalesine” yol açacağı h u su su n d a uyarmıştı. Bu arada, H in d istan Genel Valisi Lord Gurzon bü tü n ciddiyetiyle İngiliz H in d istan ı’nın batı sınırının Fırat Nehri olduğu açıklam asını y ap m ış­ tı. İngiliz-H indistan basınında, C u rz o n ’dan ilham alan bir ses anid en Kuveyt üzerinde Britanya ham iliği k urulm asını talep etmişti. Alm an basını, hatta sadece basın değil A lm an diplomatları da Britanya’nın

Kuveyt’te ham ilik ku rm a planlarını protesto etm işti.

Yapılan açıklam a, Kuveyt’in T ü rk toprağı olduğu ve bu yüzden p a d i­ şahın egem enliğinde kalması gerektiği yönündeydi. 1900 N isanın da O ’Connor, A lm an Sefiri M arschall’a, Britanya’nın Kuveyt Şeyhi M übarek ile üçüncü taraflara imtiyaz verm esini engelleyen bir anlaşm a im zala­ dığı bilgisini vermişti. Aynı yılın H aziran ayında benzeri bir açıklama Berlin’deki Britanya Sefiri Lascelles tarafından da yapılacaktı. A lm an lar bunun, bir çeşit Britanya imtiyazı, “özel bir yasal an laşm a” meselesi ol­

du ğ u n d a ve Deutsche B ank ’m bu imtiyazı İngiliz işad am ların d a n satın alm a fikrinde k a ra r kılmıştı. Fakat meselenin iç yü zü n ü öğre n d ik le rin ­ de İstan bul’d ak i sefirlerine “T ürk iye’n in Kuveyt’teki hak larını güçlen­ dirm esi için önlem ler alınm ası” e m rin i verdiler. “Kuveyt’te, Britanya ya da Rusya olsun, herhangi bir G ü c ü n varlığı bizim aleyhim izedir” diye yazmaktaydı A lm an Dış işleri B akanı Yardımcısı Baron Richthofen. Diğer bir deyişle d u ru m , A lm anya’n ın Kuveyt ve B ahreyn’de benzeri ay­ rıcalıklı h a k la r için baskı y apm asın d a n ibaretti. Ağustos

1901’de

Alm anya,

Britanya’nın

Kuveyt’teki

id diaları­

nı tan ım ad ığ ın ı açıklamış ve karşılığında da Britanya, Kuveyt m e ­ selesini Türkiye ile kendi arasın d a çözüme k avuşturacağını ve b u n u n Almanya’yı ilgilendirm ediğini söyleyecekti. Britanya, A lm anların bu meselede S u lta n ın kendisinden bile d aha çok T ü rk olm asından ö tü rü şaşkınlığa kapılm ıştı. Dahası Britanya Dışişleri Bakanı, A lm anya ile aralarında Kuveyt meselesi üzerin e karşılıklı bir anlayışın olm adığını ve olam ayacağını ifade etmişti. Ç ü n k ü diye eklemekteydi, iki devlet de birbirine zıt bakış açılarına sahip. G örüşm eler sürerken Kuveyt’in kendisinde de bazı olaylar v u k u b u la ­ caktı. Tü rkler 1901 A ğustosunda, A lm anya’n ın isteği üzerine, S u lta n ın hü k ü m d a rlığ ın ı beyan etm ek için Kuveyt’e deniz yoluyla askerî bir birlik göndermişti. Birlikleri taşıyan gemiler Kuveyt’e vardığında, bir Britanya k ru v a z ö rü n ü n lim a n d a dem irlem iş olduğunu fark ettiler. K ruv azö rün kom utam , tek bir T ürk askerinin d ahi kıyıya çıkm ası d u ru m u n d a ateş açarak b ü tü n nakliye gemilerini batıracağı k on u su n d a Türkleri u y ara­ caktı. B unun üzerine T ürk gemileri de geri dönecekti.

6

Eylül 1901’de Britanya ve Türkiye, Kuveyt üzerine bir anlaşm aya

vardılar. A nlaşm a şartları şöyleydi: Britanya, Türk lerin Kuveyt ü ze­ rindeki egemenliğini, yalnızca askerî birlikler gönderm ediği d u ru m d a kabul edecekti. Karşılığında d a Türkiye, Britanya’n ın Kuveyt’teki özel çıkarlarını ve 1899 İngiliz-Kuveyt anlaşm asını tanıyacaktı. Böylece Türkiye’nin g u ru r u , Kuveyt resm î olarak kendi egemenliği altında k al­ dığı için k ırılm a m ış ve Kuveyt’in gerçek kontrolünü devralan Britanya da m e m n u n kalm ıştı. Bu arada, A lm anya da geriyi çekilmeye ve Kuveyt üzerinde bir İngiliz-Rus ihtilafı kurm ay a k arar verecekti. Rusya, Kuveyt meselesinde Britanya ve Türkiye arasında bir uzlaşı için baskı yapıyordu. Bir yandan, A lm anya’nın Basra Körfezine giriş h a k ­ kı kazanm ası teredd üdü nü paylaşıyor fakat öte y and an da Britanya’nın Kuveyt ü z e rin d e do ğ ru d a n b ir h a m ilik oluşturm asını hoşnutsuzlukla

karşılıyordu. Aralık 1901’de İngiliz-Rus ihtilafını ağırlaştıracak bir olay m eydana gelmişti. 6 Eylül İngiliz-Türk a n laşm asın ın üzerinden yalnızca üç ay geçtikten sonra Britanya statükoyu (mevcut d u ru m u -çev.) ihlal edecekti. Kuveyt’e düzenli olarak çağrılan bir Britanya savaş gem isinin kom utanı, Şeyh M üb arek ’in sarayındaki Türk bay rağ ının indirilm esi ve yerine adı h enüz d uy ulm am ış Kuveyt bayrağının çekilmesi em rin i ver­ mişti. Eş za m a n lı olarak M ü b arek ’in nüfuz bölgesinde Britanya h am iliği ilan edilmişti. Britanya’n ın bu hareketi, Rus basınında bir protesto tu fanına neden olmuştu. İs ta n b u l’daki Rus Sefiri LA. Zinovyev, Babıali’ye Uluslararası Lahey M ahk em esi’ne başvurm ası tavsiyesinde bulunm uştu. Bu arada 1902 başlarında Rusya k ru v a zö rü Varyag ve Fransız kruvazörü Inferne Kuveyt’e varacaktı. Bağdat’taki Rus konsolosu Şeyh M übarek’i ziyaret ederek Rus nişanı ve bazı hediyeler sunm uştu. Rusya’nın baskısına m a ­ ruz kalan Britanya kendi deniz subayının eylemini reddetm iş ve Türkiye ile araların da yapılan anlaşm aya katı bir şekilde uyduğunu ve statükoyu m uhafaza ettiğini açıklamıştı. Fakat Britanya’nın Kuveyt plan larından vazgeçmek gibi bir niyeti yoktu. 1903 sonlarında Ford Curzon, Basra Körfezi ve Kuveyt’e göste­ rişli bir tu r yapmıştı. Bu ziyaretin amacı, Britanya'nın Basra Körfezi ve kıyılarındaki k onu m u nu sav u n m ak ta k i kararlılığını ispatlamaktı. 1904 İtilal Antlaşm ası ve 1907 Rus anlaşması, uzun za m a n d ır beklediği h a r e ­ ket serbestisini Britanya’ya sağlayacaktı. Britanya 1904 yılında Kuveyt’e bir politika temsilci atamış ve 1907’de M übarek’e, T ürkiye’yi de yabancı bir güç olarak varsayan yeni bir anlaşm a dayatmıştı. Nihayetinde Türkler bunu bir oldu bitti olarak tan ım ak z o ru n d a kalmıştı. 29 Tem m uz 1913’te ise, Britanya ile Basra Körfezi üzerine, Kuveyt’i kendi bayrağı olan özerk bir kaza olarak tanıdığı bir anlaşm a im zalamıştı. Türkiye, Kuveyt’in içişlerine m üd ahaled e b u lu n m am a ve İngiliz-Kuveyt anlaşmasını ta n ım a ta a h h ü d ü n d e bulunacaktı. Aynı za­ m anda Türkiye, Katar ve B ahreyn’deki h ak ların d an da feragat ediyordu. Britanya da b u n u n karşılığında, o sıralar Vahhabilerin elinde bulu n an Fl-Ahsa’da Türklerin haklarını meşru kabul edecekti. I. D ünya Savaşının patlak vermesinden kısa bir süre sonra, Kasım 1914’te, Britanya, Kuveyt’i “kendi ham iliğinde bulu nan bağımsız bir prenslik” olarak ilan etti.

Suudi ve R aşid i’lerin M ücadelesi. Vahhabi D e v leti’n in Yeniden K urulm ası Süper güçlerin Kuveyt mücadelesi, Vahhabi h aned anları Raşidi ve Suudilerin Kuzey A rabistan’d aki hegemonya mücadelesiyle y ak ın d an bağlantılıydı. Türkler ve A lm an lar Şam m ar yöneticisi Raşidilerin tarafın ı tutuyordu. Böylece onların da yardımıyla, Suudileri ve Britanya t a ra fın ­ dan arka çıkılan Kuveyt Şeyhi M ü b a re k ’i devirebilm eyi um ut ediyorlar­ dı. 19. yüzyıl s o n u n d an itibaren Şam m ar, Kuzey A rabistan ’daki en güçlü devlet haline gelmişti. “Koca” diye anılan Ş am m ar Em iri M u h a m m e d (1871-97) bu yıkıcı çekişmeye bir son vermiş ve C ebel-Şam m ar ve K asım ’ı kendi otoritesi altında birleştirm işti. 1876’da ise kendisini T ürk lerin vassalı ilan etm iş ve onların da yardım ıyla Suudi Kraliyet ailesinin Riyad Emirlerine karşı am ansız bir mücadele başlatmıştı. 1884’te Şammarîler, Necid birliklerini bozguna u ğratm ış ve Riyad’ı ele geçirerek kendi ve­ killerini buraya yerleştirmişti. Suudi Emiri A b d u rr a h m a n Eaysal’m k ü ­ çük oğlu, Şam m arîlerin egemenliğini tan ım ış ve Arid (Necid bölgesinin merkezi şehri) yöneticisi olarak R iyad’da kalmıştı. 1890’da Necid ve Kasım’da bir isyan patlak verecekti. İsyancılar Riyad’ı ele geçirmiş ve Kasım feodallerinin üzerin e doğru harekete geç­ mişti. Bu feodaller Anay/.a, Z am il, Burayda ve Elasan emirleriydi. O cak 1891’de Kasım askerleri, M ulayda y akınlarında ki savaşta tam am en yok edilm iş ve o nlara yardım a yetişen Emir A b d u rr a h m a n önce El-Ahsa’ya sonrasında da Kuveyt’e kaçmıştı. Suudi emirliği ta m a m e n tasfiye ed il­ miş (Şammarîler, kendisini çiçek yetiştirmeye adayan Suudi Emiri M u h a m m e d ’i, Vahhabi N ecid’inin sembolik lideri olarak tu tm uştu lar) ve Necid b üy ük Ş am m ar Devleti’nin bir ili haline gelmişti. Kuveyt krizi doruğa çıktığınd a Türkler, K uveyt’i ele geçirmek için Şam m arîleri kullanm a kararı vermişti. Britanya ise Kuveyt Şeyhi Mübarek, Saadun Paşa liderliğindeki Irak m ün tafık kabilesi ve Suudilere sadık kalan nıutair ve b a n u -m u rra Vahhabi kabilelerini kapsayan Şam m ar karşıtı bir bedevi koalisyonu o lu ştu rarak misilleme y a p m ış ­ tı. Vahhabilerin başında ise ailesinin İbn Suud ismiyle bilinen, Em ir A b d u rr a h m a n ’ın oğlu Abdülaziz bulunuyordu. Fakat o da Ş am m arîlerin Riyad’da kendi otoritelerini k u rm a s ın d a n sonra babasıyla birlikte ü lk e­ yi terk edecekti. Bu esnada İbn Suud henüz yedi yaşındaydı, fakat 1900 yılına gelindiğinde, genç bir delikanlı olarak babası tarafından m ü c a d e ­ lenin başına geçirilmişti. Aynı yılın s o n b ah a rın d a Şeyh M übarek t a r a ­

fından ko m u ta edilen 10.000 kişilik bir m üttefik ordusu, Ş am m ar Em iri Abdülaziz’e (1897-1906) karşı bir seferberlik başlatm ıştı. Riyad y ö n ü n ­ den yanıltıcı bir hareket yapm a görevi de İbn S u u d ’a bırakılm ıştı. 1901 Şubatında Şam m arîler m üttefikleri ve İbn S uud’u bozguna uğ ratm ış ve çöldeki b o z g u n d a n haberleri olunca da Riyad k uşatm asın ı kırıp Kuveyt’e dönmüşlerdi. Ş am m arîler 1901 yazında, Britanya savaş g em ilerinin k oru m asın d ak i Kuveyt’e v a rm ış ve kendilerine çevrilmiş n a m lu ları fark edince de geri dönm üşlerdi. Geri dönüş yolunda, Britanya silah ve parasıyla destekle­ nen Ş am m arit karşıtı isyanların alevlendiği Necid ve Kasım’dan geçe­ ceklerdi. A ra lık 1901’de de Britanya, İbn Suud k om utasında küçü k bir silahlı birliği R iy ad a gönderm işti. Raşidi feodalleri tarafınd an baskıya m aru z tu tu la n Riyad halkı, kendilerini Şam m arîlerden k u rtaraca k h e r­ hangi bir hareketi destekleyecek ve İbn Suud’u n k ü ç ü k birliği herhangi bir zorlukla karşılaşm adan şehri ele geçirecekti. (15 O cak 1902) Philby, R iy a d ’ın ele geçirilişini betim lerken İb n Suud ta ra fın d a n anlatıldığı z a n n ed ilen fanta stik bir hikâyeyle b ağlan tı kuru yordu . Bu anlatı, B inbir Gece M asalları’n d a k i hikâyeler ta rz ın d a O ryantal bir efsane izlenim i vermekteydi. Philby, İbn S u u d ’un yan ın a altm ış gözü pek bedevi ald ığını ve k e n d isin d en yirmi d ö rt saat içinde haber alı­ nam adığı ta k d ird e yardım için hızlıca Kuveyt’e gidebilecek otuz atlıyı Riyad y a k ın la r ın d a k i tepelerde b ırak tığ ını yazıyordu. Aynı şekilde y ir­ mi atlıyı da Riyad v ah asın ın çevresindeki ağaçlık a lan d a bekletiyordu. Geriye kalan on atlı ise a tın d a n inerek gece şehre girecekti. R iy ad ’ın Raşidi idarecisi Aclan’ın kaldığı kaleye yaklaşm ışlardı. İbn Suud h e ­ m en kalenin y a n ın d a b u lu n a n b ir evin kapısını çalm ış ve kapıyı açan kadını ölüm tehdidi ile su s tu rm u ş tu . Ev s a k in lerin i arkadaki bir o d a ­ ya kapatan Suud ve ark adaşları uyanık kalabilm ek için kahve içerek, birbirlerine savaş hikâyeleri a n la ta ra k ve K u r a n o k u y arak sabaha k a ­ d ar beklem işti. Şafak v a k tin d e k alen in k a p ıla rın ın açıldığını, Açlan ve çevresindekilerin camiye n a m a z a gittiklerini gören bedeviler p e n c e re ­ den üzerlerine atılarak hepsini katletm işlerdi. K apıların açık olm asını fırsat bilerek kaleyi ele g eçirm iş ve Suudi h a n e d a n ın ın yeniden c a n la n ­ dığını ilan etm işlerdi. Riyad’ı ele geçiren İbn Suud kenti güçlendirmeye ve Şanım arîlere karşı savaşmaya başlamıştı. 1902-03 yılları arasın da İç A rabistan’ın g ü ­ ney kesim in in ta m a m ın ı ele geçirm iş (El-Harc, El-Eflac, Vadi-Davasir) ve 1904 yazında ise Vasim, S udair ve Kasım’ı zapt ederek Vahhabi Suudi

devletini eski sınırlarına k av u ştu rm u ştu . İbn Suud 1904 yılında öyle bir güce erişecekti ki, Raşidiler y a rd ım için Türkiye’ye yönelecekti. Böylece aynı yılın M ayıs ayında, A h m e t Faizi Paşa k om u tasın d ak i sekiz kıta T ürk askeri N e c id e gönderilm iş fakat bu askerlerin b ü y ü k çoğun luğ u çölde açlıktan, susuzluktan ve h astalık lard an ölm üştü. 1904 son u n d a seferi birliklerin kom utanı ve askerlerinin geri k alan ları Yemene sevk edilmişti. Yeniden tek başına kalan Ş am m arîler bir m üd det d ah a m ü ­ cadele etm iş anc ak 1906 N is a n ın d a Suudilere karşı ağır bir yenilgi a l­ mıştı. Raşid E m iri Abdülaziz de bu çarpışm alar sırasında ö ld ürülm üştü. Halefi M itab çatışm aları barışla neticelendirm ek için ivedi d av ran m ış ve Suudilerin Necid ve K asım ’daki hak larını tan ım ıştı. Türk Sultanı A b dülham id de bu anlaşmayı tan ıd ığ ım açıklam ış ve Suudi Vahhabi devleti yeniden k u rulm uştu.

İbn Suud’un İç ve D ış P olitikası Türkler ve o nların Ş am m arî m üttefikleri İbn S u u d ’u n baş d ü ş m a n la ­ rıydı ve o nlara karşı savaşı Raşidi Ş am m arî em irliğin in tam am en tasfiye olmasına k a d a r devam etmişti. A rkasında Britanya desteği olm asına ra ğ ­ men, Vahhabi devletinin bu denli hızlı büyüm esi ve başarısı İngilizleri de kaygılandırm aya başlamıştı. Zira Britanya A rabistan Y arım adasının birliğinden yana değildi ve geleneksel “böl ve y ö net” politikasına geri d ö ­ nüş yapmıştı. Bu politika gereği her yerde küçük prensleri destekliyor ve feodal ayrılıkçılığı provoke ediyordu. Yarımadayı kontrol altına alm a k için zayıf prenslikleri de hesaba k a tm a k gerekiyordu. İbn Suud etkili bir güç haline geliyor ve İç A rabistan ’ın birleştirilmesi ve Ş am m ar em irliğ i­ nin yok edilm esi yönündeki tu tk u la rın ı gizlemiyordu. İngilizler yeniden canlanan Suudi devleti içindeki her türlü feodal isyanlara arka çıkarken ortaya garip bir d u ru m çıkmıştı. Suudi devletini k u rm a k için mücadeleye b aşladığınd a İbn Suud ile birlikte y ü rü y e n feodal şeyh ve em irler a rtık o n a karşı d ö n m ü ş ve is­ yan koalisyonları o lu ştu rm aya başlam ıştı. Tabi iki ta ra fta da Britanya aja n la rın ın olduğu bilinen bir gerçekti. İngiliz bir istihbarat yetkilisi olan C ap tain Lichm an, İbn S u u d ’la birlikte h a rek et etm iş ve onu d e s ­ teklemişti. D ah a son ra M e z o p o ta m y a’da da ön em li bir rol icra edip 1920 y ılın d a Albay rütbesine yükseltilen başka b ir istih barat yetkilisi olan G e rtru d e Bell ise Ş a m m a r Em iri ile bağlantılıy dı ve açıkça onu destekliyordu.

Britanya’n ın entrikaları, Vahhabi karşıtı koalisyon ve isyanlar Suudi devletini y ık am am ış fakat sürekli savaşlar ve isyanlar ülkenin k a l k ı n ­ masını engellemişti. Üstelik İbn Suud I. D ünya S avaşının son rasına k a ­ dar da Ş a m m a r emirleriyle ta m olarak başa çıkam am ıştı. C ebel-Şam m ar ancak 1921 yılında fethedilebilecekti. Öte y andan İbn Suud, Britanya’n ın da onayını alarak, sınırlarını doğ ud a Basra Körfezi kıyılarına k ad ar ge­ nişletmişti. 1871 yılından b erid ir Türklerin kontrolü nd e olan El-Ahsa, 1913 yılında Vahhabiler tara fın d a n fethedilmiş ve Suudi devletine dâhil edilmişti. Britanya’nın, Türklere karşı Vahhabileri desteklem esinin iki n e d e ­ ni vardı. Birincisi, bir dünya savaşının kapıda olmasıydı. Ç ü n k ü Jön Türklerin yönetim indeki Türkiye, savaşa A lm an ların tarafında katılı­ yordu. Ayrıca El-Ahsa’da T ürk birliklerinin görü nm esi aynı za m a n d a A lm an ların d a görüneceği a n la m ın a geliyordu. Basra Körfezi’ndeki bu Alm an-Türk nüfuzu yok edilmeliydi ve İbn Suud da bu iş için biçilmiş kaftandı. İkinci olarak İbn Suud, El-Ahsa’m n fethi için Britanya’ya m u ­ azzam bir karşılık teklif etmişti. Bir Britanya ham iliği için karar kılmış ve savaşta Britanya’yı destekleyeceği sözünü vermişti. Aralık 1915’te, İbn Suud’un Britanya karşıtı tüm eylemlerden kaçınacağına, dış politikasını onunla birlikte hazırlayacağına, topraklarını diğer Batılı güçlere a ç m a ­ yacağına ve Britanya’nın Arap Y arım adasındaki k o n u m u n u n b ü t ü n ­ lüğüne saygı duyacağına d air bir anlaşm a im zalanm ıştı. Vahhabileriıı Necid’i anlaşm a süresinin sona erdiği 1924 yılına k adar Britanya’nın k o ­ ruması altında kalacaktı. Britanya ham iliği, İç A ra b is ta n ’da birleşik ve merkezi bir feodal devlet k u r m a am ac ın d a olan İbn S u u d ’u özellikle rahatsız etm iyordu. Zira İngilizler de Suudi e m irin in iç işlerine m ü d a h a le d e b u lu n m u y o r­ du. Kayıp z a m a n la rın ı telafi e tm e k isteyen ve yenilenen enerjileriyle, dogm aları olan lan hidi (birlik) yaymaya girişen Vahhabiler, feodal ay­ rılıkçılıkla başa çıkan ve leodal-göçebe karakterli geleneksel A rabistan top lu m u m ın radikal bir yeniden düzenlem esini üstlenen ve k e n d ile ri­ ne itaatkâr b ir kul olan İbn S u u d ’un şahsında h az ır bir destek b u l m u ş ­ lardı. İbn Suud y u rt içindeki politikalarında ilkel-kom ünal kalıntılara kas­ ten karşı çıkm ıştı. Göçebe kabilelerin birleşik bir A rab istan’ın ö nü nd eki en yıkıcı öğe olduğu kanısını taşıyordu. 191 İ de, Vahhabi m ürşitlerinin de öğütleriyle, göçebe kabilelere karşı ihvan (kardeşler) hareketini b a ş­ lattı. Katı bir disipline tabi olm aları için onlara baskı yaptı, aynı şekilde

onları yağmacı eylemlerde b u lu n m a k ta n ve bağım sız kabilelerden h a ­ raç alm ak tan m en etti. Ö zgür ve m ad u n kabilelerin arasındaki engelleri kaldırdı ve hepsine eşit, ihv anlar olarak, davrandı. Aynı za m a n d a İb n Suud yerleşik olm aları için b askıda bulund uğu göçebeler için cemiyetler oluşturm aya başladı. Bu politikalar I. D ünya Savaşı sonrasında da geniş ölçekli olarak devam ettirildi. H atta ilk birkaç cemiyet 1918 öncesinde k u ru lm uştu. Göçebe ihvanlar önceki yaşam tarzların ı terk ettiklerinde kabileleriyle olan bağları da koparıyorlardı. Kan bağı yerine, ihvan k o ­ m ünleri içinde karşılıklı eko n o m ik çıkara dayalı yeni ilişkiler geliştiri­ yorlardı. ihvan k om ü n leri arasında ve sonrasında da Vahhabi devletinde bir dinsel hoşgörüsüzlük ru hu h ü k ü m dürüyordu. Öyle ki, akraba dah i olsa Vahhabi olm ayanlarla yakın ilişki k u ru lm a s ın a izin verilmiyordu. Vahhabiler yabancılarla tanışam ıy o r ve V ah hab ilik’in ahlak ve m anevi kurallarına katı bir şekilde u y m ak zo ru n d a kalıyordu. Böylece V ahhabi toplumu yavaş yavaş kendisini dışarıya kapatm ış ve bir çeşit yalnızlığa doğru savrulm uştu. İhvanlar, mürşitlerle birlikte İbn S uud’un iç ve dış politikasının te ­ mel e n s trü m a n ı haline gelmişti. İhvan yerleşimleri İbn Suud’u n yeni ordusunu üzerine ku rdu ğu temelleri olu ştu rm u ştu. O nların da y a r d ı­ mıyla isyanları bastırmış, komploları açığa çıkarm ış, isyancı kabileleri silahsızlandırm ış ve ayrıca tek bir Vahhabi devletinin yanı sıra birleşik Arabistan’ın mücadelesini y ü rü tm ü ş tü .

Yemen ve A s i r ’de İs y a n la r Süveyş K an alının açılm asından sonra Türkler, Yemen ve Asir’deki otoritelerini yeniden sağlamıştı. B unun öncesinde, Arap stepleri ve çölleri b o y unca uzanan k apsam lı iletişim ağları Türkiye’nin, G ün ey A rabistan’d ak i birliklerini desteklemesini ve ikm al etm esini neredeyse im kânsızlaştırıyordu. Üstelik T ürk garnizonları yalnızca T ih a m a ’daki birkaç kıyı bölgesinde konuşlanm ıştı. Yemen ve Asir aslında bağım sız gibiydiler. Süveyş K analının açılışı Türklere de deniz iletişimi k u rm a fırsatı vermişti. Öyle ki 1869’d a bölgeye gönderdikleri seferi bir birlik­ le Yemen ve Asir Tiham ası’m zapt etmişlerdi. Asi kabilelerle başa çık­ m akta so run yaşayan San’a İm am ı Ali ibn M ehdi (Zeydilerin ru h a n i ve dünyevi lideri) bu d u ru m d a n faydalanarak y ard ım için T ürk b irlik le­ rine başvurdu . T ü rk birlikleri 1872 yılında Yemen bölgesindeki dağlık

alana n ü fu z etmeye başladı ve başkent S a n a y i ele geçirerek her tarafa garnizon k u rd u. Yemen bir T ü rk vilayeti olarak ilan edildi ve San’aya T ürk paşalar gönderildi. T ürk lerin çıkarılm asından 230 yıl sonra Yemen tek rard an bağım sızlığını yitirm iş ve bir Türk ili haline gelmişti. Ayrıca bu n d an çok kısa bir süre sonra, idarecisi teslim olup idam edilen Asir de Türklerin eline geçecekti. 1891’de, Yemen’de T ürk egem enliğine karşı o ldukça b ü y ük b ir u lu ­ sal aya k la n m a baş gösterdi. A yaklanm aya R aşidilerin Zeydi h a n e d a ­ n ın ın temsilcisi olan İm am M u h a m m e d liderlik ediyordu. İsyancılar San’ayı k u ş a tm ış ve birçok şehirdeki T ürk b irlik le rin in etrafını ç e v ir­ mişti. İsyancıları dem oralize etm eyi u m a n Faizi Paşa kabile şeyhlerine rüşvet verm iş ve ayrıca uym ayı reddeden lerin acım asızca katledileceği genel bir a f sözü vermişti. İsyanın bastırılm ası esnasın d a T ü rkler 300 yerleşim y erini sakinleriyle b e ra b e r yok etm işti. 1891 ve 1897 yılları arasında, A h m e t Faizi ülkeyi katışıksız bir terö riz m yardım ıyla s a k i n ­ leştir inişti. 1904 M ayısında, M u h a m m e d ’in ölüm ünden sonra, oğlu Yahya Zeydi im am ı olm uştu. Yahya başa geçer geçmez etrafındaki insanları yeni bir isyan için bir araya toplayacaktı. Kuraklık, açlık ve T ürk subaylarının baskılarından /.arar görm ekte olan Zeydi kabileleri bu çağrıya coşkuyla karşılık vermiş ve Türk garn iz o n ların ın b ulunduğu köy ve kasabaları kuşatıp ele geçirerek hep birlikte bir isyan dalgası oluşturm uştu. Başkent S ana da İm am Yahya tarafından kuşatılmış fakat buradaki Türk g a r n i­ zonunu serbest bırakarak ölüm cül bir hata yapmıştı. Ç ü n k ü Yahya kabilesel çekişmeleri çözmeye çalışırken Türk H üküm eti Yemene Faizi Paşa kom utasında takviye birlikler gönderm işti. Faizi, M an a k a’ya kadar h e r­ hangi bir sorunla karşılaşm adan ilerlemiş, S ana da bırakılan birliklere katılmış ve tek bir el ateş dahi etm eden başkenti geri almıştı. Bununla beraber Türk Paşası beklenmeyen yeni bir olayla karşı karşıya kalmıştı. Türk ord u su n d a k i Arap askerler Yemenli kardeşlerine karşı savaşmayı reddetmişti. Aksine isyancılarla dostça ilişkiler kıırup, onların tarafı­ na geçmeye başlamışlardı. Böylece, Yemen’de savaşmaya gönderilen Arap birlikler arasında isyanlar çıkmaya başlamıştı. Yemen’de savaşın tahripkâr etkilerine ek olarak, kuraklık , çekirge sürüleri ve kentli n ü f u ­ sun neredeyse yarısının ölümüyle sonuçlanan korkun ç bir açlık h ü k ü m sürüyordu. Hu yıkıcı etkiler aynı za m a n d a Türk o rd u s u n u da vu rm u ştu , nitekim T ürk lerin İm a m a barış için neden ricada b u lu n d u k ların ın ce­ vabı da burada saklıydı.

Barış anlaşm ası 1908 yılında im zalanacaktı. Babıali, İm am Yahya t a ­ rafından dayatılan temel şartları kabul etm iş ve esas itibariyle Yemen’in içsel özerkliğine razı olmuştu. Fakat iki yıl sonra askerî operasyonlar kaldığı yerden devam etmişti. 1911’de Yahya, S anayi yeniden ele geçir­ m iş ve T ürkleri bir kez daha barış için zorlamıştı. A ncak İtalyan-Türk savaşının patlak vermesiyle, T ü rk ler Yemene fazla önem gösteremem iş ve tü m mücadeleler nafile kalm ıştı. Yemen’in tam özerkliğini tan ım ış ve içişlerine k a rış m a m a sözü vermişti. Yahya da S u lta n ın h ü k ü m d arlığ ın ı onaylamış ve Yemen’de Türk Paşası ve küçük bir askerî birliğin varlığına razı olm uştu. U zlaşm a iki tara fın da işine gelmişti. T ürk lerin de deste­ ğine itim at eden Yahya, Yemen’in güney sınırların da Britanya e n trik a la ­ rıyla mücadeleye girişmişti. A n la ş m a n ın T ü rk ta ra fın a da bazı faydalan olmuştu. Zira Yemen I. Dünya Savaşında Türkiye’yi destekleyen birkaç Arap bölgesinden biri olacaktı. Asir’de olayların farklı bir seyri vardı. Asir, 1872 Türk işgalinin a r ­ dın dan , Yemen vilayetinin bir k ıs m ın ı teşkil eden bir sancağa (m u tasar­ rıflık) d ö n ü ş tü rü lm ü ş tü . 1909’da İm am Yahya’nın da arka çıkmasıyla, hareketin b a ş ın d a Asir’i 18 yüzyıl sonuna kadar yönetm iş olan Fas h a n e ­ d an ın ın bir üyesi olarak dünyaya gelen Emir M u h a m m e d el-İdrisi’n in b u ­ lunduğu bir isyan başlatılmıştı. İsyancılar 1910’da T ih a m a ’dan Türkleri tam am en çıkarm ayı başarıp, birkaç aylık k u ş a tm a d a n sonra düşecek olan dağlık Asir’in başkenti A hba’ya yönelmişlerdi. Fakat Türkler 1911 yazında, II. H üsey in ’in (Mekke Şerifi) yardım ını arkalayarak Asir’deki isyanı bastırm ıştı. Gelgelelim aynı yılın so n bah arınd a, İtalyanların da desteğiyle, İdrisi bir kez daha isyan denem esinde bulunacaktı. İdrisi’nin Askerleri I. D ünya Savaşı patlak verene kadar mücadeleye devam edecek ve faal olarak 1915’te “dostluk an laşm ası” imzalayacağı Britanya’nın ya­ n ında yer alacaktı.

Hicaz M ısırlıların kovulm asından so nra Hicaz bir T ü rk ili haline gelm iş­ ti. Osm anlı İm p arato rlu ğ u n u uzak bir köşesi o lm asına rağm en Türkler, kendilerini Arap Y arım adasının hiçbir yerinde hissetm edikleri k adar güvende hissediyorlardı. Büyük Ş e rifin yönetimi altındaki feodal ida­ recilerin, İslam ’ın bu “kutsal k en tlerin in ” teo kratik liderlerinin, T ü rk yöneticilerle işbirliği içerisinde olduğu bu şehirde de Türk m em urları ve garnizonları bulunm aktaydı. T ü rk ler Mekke şerifliğini m uhafaza etm iş

fakat d ü ş ü k b ir mevkide tu tm u şlardı. Hatta u y gu n görüldüğü a n d a vali­ ler atanıp, şerifler azledilmişti. İtaatkâr görünm eye çalışan şerifler Hicaz’da kendi d u ru m la rın ı güçlendirm e gayretindeydiler. Bu amaçla gizliden gizliye Türklere m u ­ halefet yapıyor ve yöneticilere karşı kabile isyanlarını destekliyorlardı. Hicaz’ın birçok bölgesi aslında, Türklerin bölgedeki varlığı için tehlike arz eden bedevilerin kontroliindeydi. 1900 y ılın d a O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u H icaz’d ak i iktida rını g ü ç le n ­ dirm ek için dem iry olları inşasın a başlayacaktı. H at Şam ’dan başlayıp, Eski Ü rd ün bo yu n ca Mekke ve M e d in e ’ye varıyordu. H atta bu h a ttın daha da g üney d e San’aya k a d a r uzatılm ası planlanıyordu. H icaz d e ­ m iryolları resm iyette hacıların rah atı için d ü ş ü n ü le re k kutsal bir ey­ lem olarak su n u lm u ş ve bu sebeple tü m M ü slü m a n ülkelerden yapım ı için bağışlar toplanm ıştı. D e m iry o lu n u n kendisine ise bir vak ıf m alı gözüyle b akılıyordu, oysa A lm a n m ü hend isler t a ra fın d a n inşa e d iliy o r­ lardı. Baş inşaatçı ise Hicaz’da M eissner Paşa o larak bilinen m ü h e n d is M eissner’di. Hicaz d em iryolları kesin stratejik am aç lar peşindeydi ve Hicaz, Yemen ve Kızıl D e n iz’de A lm an n ü f u z u n u n güçlenmesiyle s o ­ nuçlanm ıştı. Britanya, Hicaz dem iry olların ın arz ettiği ö n e m in farkındaydı ve bu inşaatı engellemek için elinden gelen her şeyi yapmıştı. Bedeviler ve Mekke Şerifi A un ar-Refik (1882-1905) 1904 yılında başlayan inşa ça­ lışmalarına şiddetle karşı çıkm ıştı. Britanya da fırsattan istifade gizlice A un’un e n trik a la rım ve bedevi isyanlarını destekliyordu. İsyancıların başlıca talebi bu inşaatın sona ermesiydi. 1905 yılında Şerif Aun arRefik ölmüş, büyük ihtim alle maksatlı olarak o rtad a n kaldırılm ıştı. Halefi Şerif Ali (1905-1907) kendisinden önceki engelleyici politikaları devam e ttirm iş ve bu yüzden T ü rk ler tarafından görevi elinden alınarak K ahire’ye sü rülm ü ştü . 1908 yılında Osm anlı

İm paratorluğu

dem iryollarını

Hicaz’dan

M edine’ye k a d a r uzatmış fakat hiçbir zam an M ekke’ye kadar götürem emiş ve San’a da bir hayal olarak kalmıştı. Yeni Mekke Şerifi II. Hüseyin inşa faaliyetlerini d u rd u rm a k için elinden gelen her şeyi yapmıştı. II. Hüseyin el-H aşimi 1908 yılında altmış yaşındayken Şerif olm uştu. Ö m rü n ü n önceki yıllarım Hicaz bedevileri arasın d a fakat daha da çok Sultan’ın esiri olarak İstanbu l’da geçirmişti. Hüseyin, Hicaz’ın bağım sız idarecisi olm a ve otoritesini Arap Y arım adasının diğer bölgelerine de yayma düşleri kuruyordu. Kontrol edilemez bağım sızlık arzusu Türkleri

kızdırıyor ve z a m a n geçtikçe şiddeti a rta n an laşm azlık ların temel kay­ nağı haline geliyordu. Türklere karşı mücadelesinde II. Hüseyin, Arap milliyetçilerinin ve Britanya’nın desteğine güveniyordu. 1914’te H ü sey in ’in o ğ ulların dan biri olan Faysal, Genç Araplarla ve Şamlı reformistlerle bağlantı k u r m u ş ­ tu. Öte y an d a n Ademimerkeziyetçi P a r t i n i n temsilcileri II. Hüseyin’e ve diğer Arap idarecilere bir ziyarette bulunacaktı. Aynı yılın b aharın da, T ü rk karşıtı bir isyan hazırlam ak üzere birleşik Arap cephesi o luşturm a girişim lerinin yapıldığı esnada, Ş am m ar em irliğinin başkenti H a il’de Arap m illiyetçilerinin temsilcileri ve Arap yöneticilerden müteşekkil bir toplantı düzenlenm işti 1914

Şubat’ı ve N is a n ı arasında, H üseyin ’in diğer oğlu olan Abdullah,

M ısır’daki Britanya Başkonsolosu Kitchener ve Britanya diplom atik aja­ nı Storrs ile görüşmelere başlamıştı. Britanya herhangi somut bir sözden kaçınsa da bu gibi irtibatların I. D ünya Savaşında ve b ü y ü k Arap isyanı esnasında hayati bir rol oynayacak olan İngiliz-Haşim i y akınlaşm asının temellerini attığı görülecekti.

I. D ü n y a S a v a ş i ’ n d a ( 1 9 1 4 - 1 8 ) A rap Ü lk e le ri

E m peryalist Savaşta Arap Ü lk elerin in D uruşu 1914

yılında tü m Arap ülkeleri, dü ny anın ve etki alanlarının yeniden

bölüşülmesi amacıyla yapılan emperyalist savaşa çekilmişti. 1. Dünya Savaşı’nııı nedenlerinden biri de Arap ülkelerindeki egemenlik mücadelesiydi. A lm anya, Türk Sultaıu’nın to praklarınd a bir tu tu n m a noktası k azanm ak istiyor ve bu sebeple Britanya’nın O rta D o ğ u ’daki k onu m u n u tehdit ediyordu. Fransa ise T ü rk iy e ’den Suriye ve Kilikya topraklarını gasp etm e niyetini taşıyordu. Aynı şekilde Britanya da Irak ve Filistin’i zapt etm ek ve M ısır’da sağlam bir basam ak k az an m ak istiyordu. Lenin I917’de “Savaş, d ü n y an ın yeniden bölüştürülm esi için en g ü ç ­ lü iki m ultim ilyoner grup - A lm a n la r ve Ingiliz-Fransızlar- arasındaki çatışm adan çıkm ıştı. İngiliz-ITaıısız kapitalist grup ilkin A lm anya’yı soymaya, (neredeyse tam am ı ele geçirilmiş) söm ürgelerinden m a h ru m bırakm aya ve sonra Türkiye’yi yağm alamaya niyetlenmişti. Alm an grup ise Türkiye’yi kendisi için alm ak ve yitirdiği söm ürgelerini telafi etm ek adına etrafındaki küçük devletleri (Belçika, Sırbistan ve Romanya) zapt etmek istiyordu.” (Lenin Toplu Eserler, Cilt 23, s.335). İki tarat d a kendilerine bağlı olan Arap ülkelerinin topraklarını, ü s ­ lerini, iletişimlerini, doğal kaynaklarını ve insan g ücü nü kullanıyordu. İngiliz-Eransız blok Mısır, Sudan, Cezayir, Tıımıs, Fas ve A rabistan’daki Britanya nü fuz sahasını kullanırken, A lm an-Türk bloku ise Filistin, Suriye, Lübnan, Irak ve A rab istan’ın bir kısm ının doğal kaynaklarını ve insan gücünü kendi hesabına göre kullanıyordu. Fakat ne var ki, Arap ülkelerinin resmî olarak iki taraftan savaşa katılm aları halkların asıl tu-

tu m u n u belirlemiyordu. Esasında iki m u h arip güce d e d ü ş m a n d ı l a r ve iki bloğun da desteği istikrarsızdı. A rap halkları ecnebi b a s k ıc ıla r ın d a n nefret ediyorlardı ve emperyalist g rup lar bu nefreti b irb irle r in e k arşı ol­ dukça m aharetle kullanıyorlardı. Her m u h a rip güç d ü ş m a n ın ın arkasın dan ulusal b a ğ ım s ız lık h a r e ­ ketlerini ve isyanlarını destekliyor ve b un ları kendi ih tiy a çları d o ğ r u l t u ­ sunda yönlendiriyordu. Britanya, F ransa ve İtalya e m p e r y a liz m in e karşı Mısır, Sudan ve Kuzey Afrika ülkelerinde m ücadeleler baş g ö s te rm iş ­ ti. Hatta bu mücadeleler Libya ve Fas’ta oldukça şiddetliydi. F ran sızlar Arap ve Berberi kabilelerin kendilerini dağlık b ö lged en k o v m a y a çalış­ tığı Fas’a “ikinci cephe” olarak bakıyorlardı (birinci cepheleri Batı c e p ­ hesiydi). İtalya ise 1915 itibariyle, yalnızca Libya k ıy ıla rın d a k i izole n o k ­ taları elinde tutu yordu. Dahası, A lm anya ve Türkiye, Libya A ra p la rım Britanya’ya karşı mücadelede kullanıyor ve Libya’d a n M ıs ır’a b ir dizi bedevi saldırısı örgütlüyordu. Britanya ve Fransa ise karşı blokla m ücadelesinde, T ü rk iy e ’ye tabi olan Arap ülkelerindeki ulusal hareketleri kullanıyordu. A ra p m illiy et­ çileri keşif faaliyetleri yürütüyor, T ürkiye’ye sabotaj d ü z e n liy o r ve T ü k karşıtı isyanları kışkırtıyordu.

Türkiye’n in Arap V ilayetlerindeki Politik ve E k o n o m ik D u ru m 29

Ekim 1914’te Türkiye, im paratorluk üzerinde ö lü m c ü l sonuçları

olan dünya savaşına miidahil o lm uştu. Türkiye’nin, A l m a n k u m a n d a n ­ lar tarafın dan da onaylanan askeri planı Kafkasya ve Süveyş K a n alı b öl­ gesinde saldırgan m anevraları öngörüyordu. T ü rk le rin gözü k a r a planı esasında M ısır’ı ele geçirip askerî operasyonları Kuzey ve O r t a A frik a ’ya kaydırm ak yönündeydi. Kanal Bölgesine düzenlenecek olan s a ld ırıla r­ da yer alm ak için toplanan birlikler, Jön T ürklerin üçlü y öneticilerin d e n (trium vir -çev.) A h m e d Cemal Paşa k om utasındaki 4. O r d u ’yu o l u ş t u r u ­ yordu. Esasında askerî operasyonlar, Liman von S anders’in askerî h ey e ti­ ne dâhil olan bir yığın A lm an subay tarafından d enetleniyordu. 4. O rdu K arargâhının am iri Şam askerî ateşesi Albay Kress von K ressen stein idi. Uygulam ada ise o rd u n u n kom utanıydı. A hm ed C em al esasen “a r k a n ın koru n m ası” ile m eşguldü. Uzun bir savaş için hazırlıksız olan 4. O rd u Suriye ve Filistin’de konuşlanm ıştı. İyi yolların ek sikliğind en ö t ü r ü çok­ ça zarar görmüşlerdi. A rkadaşlarına İskenderiye ü ze rin d e n İ s t a n b u l ’a deniz yoluyla geleceğinin sözünü veren Cem al Paşa y o lc u lu ğ u n a bir b a ­

taklık den izinden başlamıştı. H a le p ’teki dem iryolu istasyonunda t r e n ­ den askerlerin sırtında taşın arak çık m ak zoru n d a kalm ıştı. D u ru m her yerde üm it kırıcıydı. Suriye ve Filistin ekonomisi savaş tecrübesini taşıyacak kadar güçlü değildi. Askerî gereklilik bahanesiyle T ürk otoriteleri, sivil nüfusu soyup soğana çevirmeye başlamıştı. Köylülerin sığır ve yiyeceklerine b ü y ü k ölçeklerde el koyuluyordu. 1915’te Suriye ve L übnan’daki hasadın onda dokuzuna el koyulm uştu. Meyve ağaçları da dâhil her yerdeki ağaçlar yakıt için kesilmiş ve sulama sistemi tam am en ih m al edilmişti. Binlerce köylünün to p rak la rın d an a lın arak her türlü askerî projelerde çalıştırıl­ ması yanı sıra angarya oldukça yaygın olarak kullanılm ıştı. Tarımsal ve endüstriyel ü re tim keskin bir düşüş göstermişti. H atta savaştan önce bile Suriye’de yerli üretim buğday açığı görülm üş ve sa­ vaş esnasında buğday ithalatı ta m a m e n askıya alınm ıştı. Türk otorite­ leri yaklaşm akta olan açlığı engellemek için hiçbir tedbir alm am ış ve h atta A lm any a’ya gıda ihracı gerçekleştirmişti. Temel m alların fiyatla­ rı fahiş m ik ta rlara yükselm iş ve birçok m alın satışın dan vazgeçilmişti. “K arabo rsanın” gelişen kralları m uazzam servetler elde etmişti. 1915-16 arasında, Lübnan, Suriye, Filistin ve I r a k ’ta, özellikle b ü yü k kentlerin yerleşiği olan, yüz binlerce insan açlığın eşiğine gelmişti. Tifüs ve diğer hastalık salgınları her yerde baş göstermişti. 1915 ve 1916 ba­ h arın d a Lübnan ve Suriye’de on binlerce insan hayatını kaybetti. H atta 1917 itibariyle Suriye’de nüfu sun neredeyse onda biri hastalıktan ve aç­ lıktan kırılm ıştı. Yalnızca L üb nan’da ölen insanların sayısı 100.000’in üstündeydi. Aynı şekilde Bağdat ve Müslim vilayetlerinde on binlerce kişi ölmüştü. Savaş, ek on om ik zorluklar ve iktisadi bo zukluk ülke çapında k e n ­ diliğinden bir hoşnutsuzluk dalgası yaratmıştı. T ürk H üküm eti, im p a­ ratorluk bünyesindeki Arap nü fusa güvenm iyor ve o n d a n korkuyordu. Kasım 1914’te h ü k ü m e t Cemal Paşa’yı özel bir yetkiyle donatm ıştı. 4. O rdu k o m u tan lığ ın dan ayrı olarak Olağanüstü Kom iser hakları ed inm iş ve mutlak askerî ve sivil iktidarı eline almıştı. B unu n hem en ard ın d a n Arap illerinde sıkıyönetim ilanını d uyurm uş, vilayet konseylerini ve si­ vil m ahkem eleri kaldırm ış, Dağlık Bölge özerkliğini ilan etmiş ve ulus­ lararası anlaşm alar temelinde çeşitli dinsel gruplara ta a h h ü t edilen her türlü hak ve ayrıcalığı tasfiye etm işti. Ayrıca Cem al Paşa, Arap ulusal bağımsızlık hareketine rahat verm em iş ve çirkince T ürkleştirm e politi­ kası uygulayarak, Arap k ü ltü rü n ü insafsızca baskı altına almıştı.

Arap h a lk la rın ın büyük ço ğu n lu ğ u savaşa karşı düşm an ca bir tavır benim sem işti. T ü rklerd en nefret eder bir d u ru m a gelmiş ve bu yüzden Sultan’ın cihat ilan eden bildirilerine karşı kayıtsız kalm ışlardı. Araplar, A lm an-Türk o rd u la rın ın yenilm esinden oldukça m e m n u n olmuş ve mülteci m erkezlerinden Türklerin askerî çabalarını sabote etmeye y ö ­ nelik çağrılara h em en cevap vermişlerdi. Cemal Paşa o rd u s u n u n yarıya y akının ı bir isyan d u ru m u n d a k u lla n m a k üzere geride tutuyordu. Fakat bu birliklerin kendileri de çok güvenilir değildi. Üç tü m e n askerin ik i­ si Musul K ü rtlerinden ve A ra p ların d an oluşuyordu. C em al Paşa Türk askeri b irim lerinin dağıtılm asını talep etmişti. T ü rk ordusu içinde­ ki Arap askerler arasında savaş karşıtı düşünceler hızlıca yayılıyordu. Kitlesel firar, gönüllü teslim olma ve çarpışm alarda yer almayı reddetm e vakaları da oldukça yaygındı. A yaklanm alar birçok kasabayı yakıp y ık ı­ yordu. 1916 N is a n ın d a M usu l’d ak i bir garnizon ve birçok Arap g a rn iz o ­ nu kazan kaldırm ıştı. 1915’te in sa n la rın ekmek ve barış için gösteriler düzenlediği Suriye ve Filistin kentlerinde karışıklıklar yaşanıyordu. K endiliğinden patlak veren isyanlar h er yanı kaplıyordu. Nihayet 1916 yılında C ebel-D ürzi’de, Kuzey Lübnan ve Şam ’da, Türklere karşı silahlı gerilla mücadelesi b a ş ­ latılmıştı. Şiilerin kutsal şehirleri olan Necef ve Kerbela’da patlak veren isyanlara 1916 b ah a rın d a yenileri ekleniyordu.

Arap M illiy etçilerin in Savaşa Karşı Tutumu Arap milliyetçileri savaş patlak verdiğinde, m uhariplere karşı t u ­ tu m la rın d a iki k am pa ayrılmıştı. İki alternatife sahiptiler: Ya İtilaf D evletlerinin desteğini ve İngiliz-Fransız işgali ih tim alin i kabul edecek ya da savaşa Türkiye tarafında girip, Osm anlı İm paratorluğu çerçeve­ sinde ulusal talepleri tatm in edeceklerdi. Milliyetçilerin b üy ük çoğ u n lu ­ ğu Britanya ve F ransa’nın y anında yer alırken, görece k üçü k am a etkili bir grup da (A b d u rra h m a n Şahbandar, M u h a m m e d K ürd Ali ve diğ er­ leri) İngiliz-Fransız işgalinin potansiyel tehlikesini açıkça kavram ış ve Panislâmcı “kutsal savaş” sloganıyla Türkiye’nin y an ın d a savaşmayı seçmişti. C em al Paşa bu grupla irtibata geçmiş ve o n lara hemen savaş sonrasında özerk sözü vermişti. Britanya ve Fransa karşıtlığı temelinde Arap-Türk bloğu bir tü r o lu ştu rulm uştu. Arap basını cihat (kutsal savaş) sloganını b enim sem iş ve T ü rk lerin lehine propag and a yapmıştı. Fakat yine de 1915 ilkb aharı itibariyle bu blokta çatlaklar belirmeye başlam ış­

tı. C ephedeki yenilgiler, T ürk lerin şovenist politikaları, açlık ve savaş karşıtı hislerin kitleler arasında yayılması Ş ahbandar ve arkadaşlarının yanılsam asını dağıtm ıştı. Üstelik C em al Paşa ve T ü rk H ü k ü m e tin in sa­ m im iyetini de ço ktand ır sorgulam aya başlamışlardı. Ayrıca Türkiye’n in çaresizliğinden ve hızlıca bir A lm an sömürgesine d önüşm esinden hayal kırıklığı yaşıyorlardı. Bu g u ru b u n içine girdiği tereddüt ve milliyetçilerin çoğunluğu ta ­ rafından beslenen Türk karşıtı duygular Ademimerkeziyetçi P a r t i n i n yerel şubelerine ve Türk karşıtı derneklere dayanan Britanya istihbaratı tarafından son u n a kadar kullanılacaktı. Ademimerkeziyetçi P a r t i n i n K ahire’deki liderleri Türkiye’den tam am ıyla ayrılm a ve isyan hazırlıkla­ rına başlama çağrısı yapmıştı. Vekillerini ve propaganda malzemelerini Suriye ve Filistin’e de göndermişlerdi. Britanya u ça kla rınd an atılan bil­ diriler vergi ve benzeri ödemeler yapm am aları için Arapları çöle çağırı­ yordu. Türk karşıtı propaganda, gelişmeleri Kahire’den takip etmeye başla­ yan Arap nüfusu arasında arta n bir ilgiye m azhar olm uştu. Osm anlı il­ lüzyonuna indirilen son darbe 1915 b ah a rın d a Arap milliyetçilerine k a r­ şı toptan bir baskı başlatan Cemal P aşanın bizzat kendisi tarafından ger­ çekleştirilecekti. Savaş başlangıcında Araplar yanlış tarafta yer alm aktan korku duyuyorlardı. Fakat nihayetinde yapılan seçim Türkiye’nin lehine olmamıştı. Hatta savaşın ilk aylarında bile, Arap entelektüelleri ve subayları Cemal Paşa ta ra fın d a n rahatsız edilm eye başlam ıştı. Fransız k o n s o ­ losluğunda ara m a yaptırm ış ve Arap ulusal h areketinin birçok seçkin üyesini suçlayacağı materyaller bulm u ştu . 1915 H a ziranın da, cihat slo­ ganının ta m a m e n başarısızlığa uğradığı anlaşıldığında, Araplar Türk karşıtı bir isyanı desteklemeye hazırdılar. Bunun karşılığında Cemal Paşa da bir dizi gazeteyi k apatarak ve Arap ulusal dern eklerin in üye­ lerini kitlesel olarak tu tuk latarak Arap m illiyetçilerine karşı kanlı bir mücadeleye başlam ıştı. 1916’cla bu mücadele insafsızca devam ediyor­ du. Yine 1915-16 arasında birçok Arap ulusal askerî m ahkem eye ç ık a r­ tılıyordu. Âdenıimerkeziyetçi p a r tin in liderleri, Genç Arap Derneği, Lübnan Uyanış Derneği ve Arap hareketinin diğer seçkin üyeleri, Britanya ve Fransa ile olan b a ğ la n ve insanları isyana teşvik etmeleri hasebiyle vatana ihanet ile suçlanm ıştı. S o ru ştu rm alar esnasında san ık ­ lar işkenceye m a ru z kalmış ve tehdit edilmişlerdi. Yargıçlar yasal m ev­ zuatları bir k enara bırakarak C em al Paşa’nın talim a tla rın a kenetlen-

inişlerdi. M ah k e m e yüzlerce milliyetçiyi ölüm cezasına diğer birço ğ u n u da çeşitli cezalara m a h k û m etm işti. A bdü lkerim Halil, R idah es-Sulh, M u h a m m e d M ih m is a n i, Şeyh el-Zahrawi, Şefik el-M u’aid, el-Ureisi, se ­ lim el-Cezairi ve diğer birçoğu B eyrut ve Şam m e y d a n la rın d a asılmıştı. 1916 o rta la rın d a savaş m ahk em esi toplam olarak 800 A rap ulusal b a ­ ğımsız hareketi eylemcisini ölüm cezasına çarptırm ıştı. Yasal ce zalan dırm aların h aricind e T ürk otoriteleri, kendilerine sada­ katinden şüphelendikleri Arapları kitleler halinde tehcire tabi tuttular. O n binlerce insan, özellikle de A rap entelijansiyası, H ıristiyan ve Şii d inî önderler ve seçkin milliyetçilerin aileleri çöllerdeki toplam a k am plarına gönderilmişti. Bu sürgünlere bir de soygunlar, katliam lar ve diğer şid ­ det eylemleri bulaşmıştı. Bu k a m p lara sürgü n edilen in san lar açlıktan ve hastalıktan telef olmuştu. Böylece C em al Paşa Arap ulusal cemiyetlerini ezmeyi, liderlerini o r­ tad an kaldırm ayı ve Lübnan, Suriye, Filistin ve Irak nü fu su n u terörize etmeyi başarm ıştı. Türklerin, A rap ulusal bağım sızlık hareketine 1916 yılında indirdiği darbe en şiddetli ve güçlü olanıydı. Dolayısıyla önder kadroları ve örgütleri yok ederek, im p aratorlu ğun A rap vilayetlerindeki T ürk karşıtı isyanları ertelemiş oluyorlardı.

M ısır Ü z e rin d e B ritan y a H a m i l i ğ i Britanya’n ın O rta D o ğ u ’daki tem el üssü olan M ısır’daki k o n u m u Filistin, Suriye ve I r a k ’taki A lm an -T ü rk k o n u m u k a d a r istikrarsızdı. Zira Mısır, hâlâ O sm an lı İm p a r a to r lu ğ u n u n bir parçası olarak g ö rü ­ lüyor ve Britanya ta ra fın d a n geçici o larak işgal ed ildiği varsayılıyordu. B ununla b erab er Britanya, M ıs ır’ı diğer söm ürgeleri gibi savaşa sok­ m uştu. 5 A ğustos 1914’te Britanya, M ısır B aşbakanı H üseyin Rüştü Paşa’ya k endilerin e d ü şm an olan t ü m güçlerle ilişkilerin ta m a m e n k o ­ parıldığını ilan etm esi için bask ıd a b u lunu yo rdu. Bu açıklam a, M ısır halk ın ın B ritanya’n ın k arşısınd a savaşa giren h içb ir ülke vatandaşı ile ticari ya da diğer herhangi bir ilişki geliştirem eyeceği a n la m ın a ge­ liyordu. Ayrıca M ısır g em ilerin in d ü şm an lim a n la r ın a uğram ası da yasak lan m ıştı. B un un la beraber M ısır halkına, B ritanya’ya t ü m olası y ard ım ları y a p m a k üzere çağrıd a b u lu n u lm u ş ve B ritanya ordu ve d o ­ n a n m a s ın ın M ısır toprak la rın ı ve lim a n la rın ı k u lla n m a s ın a razı o l u n ­ m uştu. Savaş esnasın da işgal b irlik le rin d e h iz m e t eden İngiliz yazar Yarbay F lg o o d ’a göre bu b ild irin in sonucu işgal gü çlerin e karşı d u y u ­

lan derin b ir güvensizlik ve M ısır h a lk ın ın t ü m s ın ıfları arasın d a b ü ­ yüyen fakat şim diye dek gizlenm iş olan büyük bir nefret hissi olm uştu. Sonuçta, B ritanya ile olan bağları M ıs ır’ı, h a k k ın d a hiçbir şey b ilm e d i­ ği bir savaşa çekm işti. Savaşa girer g irm ez Britanya 1888 A n la ş m a s ın ı ihlal ederek Süveyş Kanalı B ölgesini işgal etm iş ve b ir dizi acil p olitik önlem ler tahsis etm işti. Aynı şekilde 18 Ekim 1914 K a rarn a m esi’yle, savaş süresince h alk h o ş n u ts u z lu ğ u n u bastırabilirle a n la m ın a gelen p arlam ento a n laşm a sı iki aylığına askıya alınacaktı. Benzeri ertelem e­ ler diğer birçok özel d u ru m d a d a gerçekleştirilm iş ve p arlam ento savaş süresince bir kez d ahi to p lan am am ıştı. 20

Ekim 1914’te h ü k ü m e t “illegal to plan tı” ü z e rin e bir k a r a rn a m e

de yayınlam ıştı. Yetkililerin izni o lm a d a n d ö rtte n fazla Mısırlı bir a r a ­ ya gelirse suç işlemiş kabul edilirdi. 2 Ekim 1914’te de sıkıyönetim ilan edilecekti. Ü lk edeki en üst o to rite Britanya k u v v etlerin in b a ş k u m a n ­ danı olan G eneral M axw ell’in eline geçmişti. Askerî d iktatö rlü k reji­ mi artan bir terö riz m le yerleşiyordu. Ulusal harekete katılan binlerce burjuva entelektüel, doktor, avukat, öğretm en, subay ve öğrenci hapse ya da toplam a k a m p la rın a atılm ış, uzak vahalara ve M alta’ya sü rg ü n e gönderilm işti. Hizbul Vatan P artisi’nin lideri Ali Kamil tu tu k la n m ış ve m illiyetçilerin gazeteleri k a p a tıla ra k diğer tü m gazeteler de sıkı bir sansüre u ğ ram ıştı. Britanya savaştan faydalanarak, M ısır’ın zaptını m eşru kılmaya ka­ rar vermişti. 18 Aralık 1914’te Britanya Dışişleri Sekreteri, M ısır’ın Türkiye’den ayrıldığını ve Britanya ham iliğinin sağlam laştırıldığını ilan etmişti. Kolonyal yönetim in başına “d ip lo m a tik ” temsilci olarak atandığı halde ülkeyi bir söm ürge valisi gibi yöneten Genel Konsolosun yerine Yüksek Komiserlik m ak am ı getirilmişti. Bu yetki 1914 y ılın­ da M cM ahon’a verilmiş ve Kasım 1916’da da VVingate’e devredilmişti. Sıkıyönetim y ü rü rlü k te olduğu esnada bu komiserler b aşkom utanın astı olarak kalm ış ve adeta askerî yönetim in elindeki bir araç o lm u ş­ tu. 19 Aralık 1914’te İstanbul’da bu lu n an ve kolonyal otoritenin çık ar­ larıyla ters düşen Hidiv II. Abbas görevden alınm ıştı. Yerine de yam ağı olan Hüseyin Kamil Paşa getirilerek sultan unvanı ile ödüllendirilm işti. Hüseyin Kamil 1917’de öldüğünde oğlu Kemaleddin bir Britanya k u k la ­ sı olmayı reddedeceğinden tahta çıkm ayı da kabul etmeyecekti. Böylece Britanya taht için, İtalya’da yetişmiş ve İtalyan o rd u su n d a hizm et etm iş olan İsm ail’in k üçü k oğlu Prens A h m et Fuat’ı b u lm u ştu . Üstelik hem en savaşın arifesinde İtalya, A h m et F uat’ı A rnavutluk kralı olarak ilan et­

m işti. 9 Ekim 1917’de de Britanya ta ra fın d a n M ısır ta h tın a getirilmişti. Valentine Chirol, A h m et Fuat’ın Britanya ta ra fın d an seçilm esinin n e d e ­ ni on un olağanüstü yetenekler sergilemesi değil aksine M ısır’da çok az çevresinin olm ası ve Britanya desteğine güvenm ek z o ru n d a bırakılm asıydı diye yazmaktaydı.

Savaş ve M ısır E konom isi Britanya, T ü rkiye’ye karşı savaşa girdiğinde, resmî olarak “mevcut sa­ vaşın y ü k ü m lü lü ğ ü n ü k endisinin” üstleneceğini ve M ıs ır’ın y ardım ın a b aşvurm ayacağını açıklamıştı. Fakat gerçek oldukça farklıydı, Britanya M ısır’ın doğal kayn ak ların ı ve insan gücünü hoyratça kullanm ıştı. Henüz savaşın ilk günlerinde M ısır topçu birliği Süveyş K an alın ı k o ­ ru m a k üzere görevlendirilmişti. M ısırlılar savaş sırasında da, yardım cı kuvvetlerde ve işçi k am p larınd a da kullanılm ıştı. Mısırlılara bu işçi kam p ların d a yılda iki ya da üç kez görev veriliyor ve her seferinde 135.000 kişiye k a d a r toplanıyordu. Resmî olarak bu t o p ­ lam a bir gönüllü katılım g ö rü n ü m ü n d ey d i fakat aslında önem li bir idari baskı ve yozlaşma söz konusuydu. O m d is (köyün yaşlıları) rüşvet k arşı­ lığında köylüleri alıkon ulm ak tan m u a f tutuyor ve kendileriyle bağlantısı olmayanları da ücra köşelere gönderiyordu. 1917’de gönüllülük sistemi kaldırılm ış ve Britanya asker top lam a yetkilileri alenen çalışmaya b a ş ­ lamıştı. Peki, bu işçi kam pları tam olarak neye benziyordu? Neden köylerin bü tün erişkin erkek nüfusu, bu k am plar yüzünd en , çöllere kaçıyordu? Açlıktan ölen bu insanlar “g ö n ü llü ” o lm anın m ü p h em şerefinden neden uzak duruyordu? Polis ve asker n eden kaçak “g önüllülerin” to p rak la rı­ nı arayıp tarıyo r ve onları m u hafızlar eşliğinde kışlalara getiriyordu? Ç ü nkü işçi k am p ların d a hizm et etm ek en ağır ceza türü yd ü ve savaşın tü m pis işleri bu kam plarda yaptırılıyordu. Hendek kazıyor, ta h k im atlar kuruyor, çöl boyunca su şebekeleri ve dem iryolları inşa ediyor ve sırtla­ rında inan ılm a z ağır yükler taşıyorlardı. Genellikle düşm an saldırısıy­ la ilk karşılaşan da bu birliklerdi. Britanya, Sina Ç ölünü aşıp Filistin’e yöneldiğinde Mısırlılar önde giderek bedenleriyle ve emekleriyle yol aç­ mıştı. “Bedensel güvenlik açısından bakıldığında, Filistin seferinde ön cephelerde bu birliklerle İngilizler arasında çok da fark olmadığı g ö rü ­ lecekti” diye yazm aktaydı Yarbay Elgood. İkisi de d ü ş m a n ın bom b aları ve ateşiyle yüz yüzeydi (P. G. Elgood, Mısır ve O rdu, Oxford Üniversitesi

Yayınları, 1924 s. 86-87). Öyle ki bu işçi kam p lard ak i kayıplar 30.000’i geçiyordu. Dahası, yaklaşık olarak bir milyon M ısır fellahı bu cehen­ nem den geçecekti, işçi k am plardak i hizm et süresi 6 aydı. Bu süre s o ­ n u n d a birliklerdeki insanlar y aralandıkları veya bitkin düştükleri için Britanya b u n ları taze insan gücüyle değiştirm eyi tercih ediyordu. Britanya işçi kam plarını yalnızca Süveyş hattı bo yun ca kullanm adı. Ellerindeki kürekleriyle Mısır fellahlarm a Gelibolu’da, M ezopotam ya’da veya Lorrain’de rastlanabilirdi. Resmî verilere göre sadece 1916’da 10.000 fellah Fransa’ya, 8.000’i de M ezopotam ya’ya gönderilm işti. Mısır lim anları, ulaşım, en düstri ve tarım araçları, Britanya o rd u su ­ nun emri altına geçmişti. M ısır ekonom isi ta m a m e n yeni bir doğrultu üzerinden düzenlenm işti. Halkı ve M ısır’da ko nuşlan m ış 275.000 kişilik Britanya o rd u su n u beslemek için bir dizi acil önlem alınmıştı. İngiliz yetkililer 2 Ağustos 1914’te temel m alların ihracım yasaklam ış ve fiyat­ lar üzerinde kontrol m ekanizm aları kurm uştu. Savaş, buğday ithalatını zorlaştırmış ve bir yiyecek kıtlığıyla yüzleşen İngiliz yetkilileri tahıl ü r e ­ tim ini hızlandırm ıştı. 1915’te p a m u k için ayrılmış alanları zorla sınırla­ yıp buğday ve pirinç için geniş alanlar açmışlardı. Zira pam uk plantas­ yonlarının kapladığı alan 1914’te 1.775.000 fe ddandan 1915’te 1.186.000 fe d dan a düşm üştü. Fakat çok geçmeden, Britanya savaş endüstrisi için pam uk kıtlığı ya­ şamaya başlamış ve tü m kısıtlayıcı tedbirleri feshetmek zorunda k a lm ış ­ tı. Pamuk üretim i yeniden eski seviyelere ulaşmış ve liyatlar da yakla­ şık üç katına çıkm ıştı; 1913 yılında kantarı 14 liradan 1917’de 38 liraya. Pam uk yetiştiricileri, tüccarları, dolandırıcıları ve her türlü aracıları bu p a 11a m a d a n /,e n g i n 1e ş m i ş t i. Savaş ve kopan uluslararası ticaret b ağlan yerel Mısır endüstrisinin gelişimini teşvik etmişti. Savaş, yerli sermayenin ihtiyaç duyduğu k o ­ ru n m a için başarılı bir ikame sağlıyordu. Endüstriyel ü rü n le r artık yurt dışından ithal edilm iyor ve ortaya çıkan boşluğu d o ld u rm a k için de ulu ­ sal sermaye harekete geçiyordu. Böylece tekstil, d ik im , deri, ayakkabı, şeker, ispirto, mobilya ve diğer endüstrilere ait yüzlerce küçük yerli veya yarı-yerli zanaat işletmesi açılacaktı. Sanayide istihd am edilen insan sa­ yısı 1907’de 367.000’ken bu ra k am 1917’de 231.000’i ücretli işçi olm ak üzere 489.000’e çıkacaktı. Mısırlı top rak sahipleri, tüccarlar ve işadamları savaş sayesinde daha önce hiç olm adığı kadar zenginleşm iş ve Mısır ulusal sermayesinin k o n u m u n u önem li ölçüde güçlendirm işti. Fakat M ısır burjuvazisinin

zenginleşmesi yine de onu Britanya fin ans kapitalinin ve söm ürge yö n e­ tim in in vesayetinden k u rtaram am ıştı. Aksine savaş sırasında M ısır’ın finansal ve e k o n o m ik bağım lılığı artm ıştı. 2 Ağustos 1914’te Britanya otoriteleri M ısır Ulusal Bankası ta ra fın d a n çıkarılan tahvillerinin t a k a ­ sını d u rd u rd u ve piyasaya zorla kâğıt para sürdü. U lusal B a n k a n ın altın rezervleri Britanya H âzin esin e devredilm işti. Yetkililer t ü m altın ve g ü ­ m üş paraları d olaşım dan çekmiş ve b u n ları kâğıt parayla değiştirm işti. 1916 E kim in de altın karşılıklı M ısır b an k n o tla rı geri çekilmiş ve yerine Britanya H azine tahvilleri ve sterlin karşılığı getirilmişti. Mısır p ou ndu , Britanya p o u n d u n a bağımlı hale gelmiş ve böylece M ısır da sterlin b ö l­ gesine dâhil olm uştu. Bu sayede Britanya, M ısır’dak i savaş h a rc a m a la rı­ nı bir gram altın k u llan m ad an ödeyebilecekti. Savaş sırasında dolaşım da olan p ara m iktarı keskin bir artış sergi­ lemişti. 1914 s o n u n d a dolaşımda yalnızca 8.250.000 £ kâğıt para vardı. 1919 sonuna gelindiğinde ise bu ra k a m yaklaşık o larak sekiz katm a çık­ mıştı. Enflasyon sayesinde ü rü n le rin am a özellikle de temel m alların fi­ yatları artm ıştı. Toptan eşya fiyatları endeksi 1913’te 100’den, 1918’de 21 Te çıkmıştı. Bu fiyat artışların d a n en çok zarar görenler elbette Mısırlı çalışanlar olm uştu. Resmî bir Britanya raporu fiyatlardaki, özellikle de ekmek, giysi ve yakıt gibi temel m alla rın fiyatlarındaki d ah a önce g ö rül­ memiş sürekli artışın, gelirleri, a r ta n yaşam m aliyetlerini karşılam ayan alt sınıfların sırtın a çok ağır yükler yüklediğini yazıyordu. Asgari geçim maliyetleri o rta la m a ücret seviyesinin oldukça üstündeydi. Köylüler de oldukça yoksullaşmıştı. Savaşın ilk aylarında Britanya, köylülerin tahıl ve s am an ına el koym aya başlamıştı. El konulan m alla­ ra piyasa fiyatlarının altında ve oldukça geç ödem eler yapılıyordu. Tabi bu oyunda yozlaşm a da hem en yerini alacaktı. Resmî toplayıcılar köy­ lülerden vergiyle sabitlenmiş m ik ta rla rın üstünde buğday alıp, piyasada spekülatif fiyatlardan satıyordu. K oşum hayv an larının , eşeklerin ve d e ­ velerin de toplanm ası, d u ru m u köylüler için bir felakete d ön ü ştü rm ü ştü . Bunun için b ir karşılık tem in etm ek neredeyse im kânsızdı. Üstelik u z u n çilelerden so n ra alınacak olan k arşılıklar yeni h ayv an lar alm ak için ye­ terli olmayacaktı. Kızılhaç ve Kızılay için yapılan zo ru n lu top lam alar fellahların nef­ retle dolm asına neden oluyordu. T ü m Britanya yetkilileri şantaj rekoru kırıyordu ve top lan an meblağlar K ızılhaç’a u laşm ada n şantajcıların ce p ­ lerine gidiyordu.

Savaş E snasında M ısır U lu sal B ağım sızlık H areketi Buğdaya ve hayvanlara el koyulması, gasplar, seferberlik, Mısır ta şra ­ sının talan edilmesi, terörist rejim ve askerî d iktatörlük ülkenin d ört bir yanında derin bir hoşnutsuzluğa ned en olmuştu. Fakat bu öfke, ö rg ü t­ lü bir politik mücadelede kendisine çıkış noktaları bulam ıyordu. M ısır ulusal bağım sızlık hareketi ciddi bir krizin eşiğindeydi. Ç ün kü M ısır b üy ük burjuvazisi ve feodalleri savaş sebebiyle gittikçe zenginleşiyor ve bu yüzden Britanya’nın y an ınd a yer almaya devam ediyordu. Gazeteler ve siyasi p artiler geçici olarak da olsa Britanya hâk im iyetine eklem len­ miş ve işgal güçleriyle herhangi bir uzlaşmazlığa girm ekten özellikle ka­ çınmıştı. Ne h ü k ü m et, ne de P arlam ento ülkeleri üzerindeki Britanya ham iliğini protesto etme girişim ind e bulunuyordu. Anti-em peryalist mücadeleyi sü rd üren ve Ulusal P a r t i n i n etrafında to p lan an lar yalnızca kü çü k burjuvalar ve milliyetçi görüşlülerdi. Askerî terör rejimi, tu tu k ­ lamalar, sü rgü nler ve milliyetçi gazetelerin kapatılm ası w ataneunlarin eylemlerini ö nem li ölçüde engelliyordu. Aslında bu un su rlar da k e n d i­ lerini y urt d ışınd aki (Cenova ve Berlin) protestolarla ve tertipledikleri terörist eylemlerle sınırlıyordu. 8 N isan ve 9 T em m uz 1915’te Britanya kuklası olan Sultan Hüseyin K a m ile , 10 Ağustos’ta Başbakan Hüseyin Rüştü Paşaya ve 4 Eylül’de de vakıflar bakanın a suikast girişim inde bulunm uşlardı. Bu başarısız terörist saldırı dizisi M ıs ır’da hiçbir şeyi değiştirmeyecekti. Aksine milliyetçiler kendilerini h a lk ta n ve gündelik ihtiyaçlarından soyutlayarak k abu k ların a çekilecekti. H oşnutsuzluğun kendiliğinden ortaya çıkan belirtileri bir yol göstericiden yoksundu ve bu sebeple anti-em peryalist mücadeleye aktarılam ıyordu. İngiliz tarihçi Young’a göre her eğitim k u ru m u ve üniversite katı bir Britanya karşıtı propagandaya ev sahipliği yapıyordu. Mısırlılar, diye yazıyordu Young, k ü ç ü k m illetlerin (m inor nations) bağımsızlığı için ilan edilen savaşın, aslında bu m illetlerin Batılı güçler arasında paylaştırılm ası oldu ğu nun bilincine varmıştı. M ısır sadakatinden ö tü rü bağım sızlık sözüyle ö d ü l­ lendirilm em iş h atta aksine, ham ilikle bağımlılığın altı çizilmişti. Britanya istih b a rat servisi K a h ire ’deki ulusal hareketle mücadele edebileceği bir A rap Bürosu k u rm u ş tu . Arap Bürosu, Albay Lawrence (o za m a n la r üsteğm en), Britanya İs tih b a ra tın a T ü rk o rd u su h a k k ın d a detaylı bilgiler sağlam ak için savaş arifesinde Jön T ü rk le rin yönetici çevresiyle yakın ilişkiler geliştirm iş olan İs ta n b u l’d a k i eski Times m u ­ h abiri Philip Graves, W inston C h u rc h ill’in yakın d o s tu ve s on ra sın da

da M ısır Yüksek Kom iseri olan Lord Lloyd, Arap u z m a n ı H o g a rth ve savaş öncesinde, askerî o p erasy o n ların bir tiy atro su n a d önüşecek olan G ü ney Filistin’in top o g rafik a r a ş tır m a la rın ı y apan Binbaşı Newcom be gibi ü nlü Britanya istihbarat su b ay ların d a n oluşuyordu. Bu casus y u ­ v asın ın başın d a ise Albay Clayton b u lu n m a k ta y d ı. A rap Bürosu M ısırlı milliyetçilere eziyet çektirirken a slın d a aynı z a m a n d a Suriye ve Filistin m illiyetçileri ile olan bağları vasıtasıyla T ü rk lerin a rk a sın d a n yıkıcı eylemler düzenliy ordu. H atta M ekk e Şerifi H ü sey in el-H aşim i ile g ö ­ rü şm eler başlatıp 1916 y ılında H icaz A rapları ara s ın d a T ü rk karşıtı bir isyan tertiplem işlerdi.

Askerî Operasyonlar (1914-16) O rta D oğu’d ak i askerî faaliyetler Kasım 1914’te başlamıştı. Britanya ve Türkiye arasın d a savaş ilan edilm esinden iki g ü n sonra, 7 Kasım 1914’te Britanya ve H ind istan birlikleri Şattülarap ağzında kıyıya inip kuzeye doğru saldırıya geçmişti. 21 Kasım ’da Basra’yı ve 9 A ra lık ’ta da El-Kurna’yı ele geçirerek güney I r a k ’m işgalini tam am lam ışlardı. Fakat bu, aynı z a m a n d a İngilizlerin bu bölgedeki başa rısının da sonuy­ du. 1915’te B ağdat’a doğru ilerlemek için yaptıkları girişim tam am en hezimetle sonuçlanacaktı. Aynı yılın Kasım ayında Ctesiphon’da ye­ nilgiye uğram ış ve A ra lık ’ında da Kut el-A m m ara’da b u lu n a n Generel Tow nshend’in 10.000 kişilik birlik lerin in etrafı kuşatılm ıştı. Fakat İngilizler bu yenilgiden ku rtu lu p , kolayca to parla n arak 1916 yılının ikinci yarısında tek rardan saldırı pozisyonuna geçmişti. Sina Y arım adasınd aki hareket sahasında kontrol T ürk -A lm an k um an d asındaydı. Ayrıca Türkler, u zun bir hazırlık d ö n em in d en sonra, Süveyş Kanalı bölgesine geniş kapsamlı bir saldırı başlatmıştı. 10 Ocak 1915’te sekiz Türk bölüğü Sina Y a rım a d asın d a Gazze-Kantara ve M a’an-Süveyş yönlerine d oğ ru iki kola ayrıldı. O n altı gü nd e yürüyerek 400 k m yol katettikten sonra kan a lın doğu kıyısında pozisyon almışlardı. İngilizler onları, Fransa ve Britanya savaş gemileri ve deniz uçaklarıyla destek­ lenen, Yeni Zelandalı, AvustralyalI ve İngiliz-H ind istan birliklerinden oluşan 50.000 kişilik bir güçle karşılam ıştı. İngilizler Y a rım a d a n ın ta ­ m am ın ı sav u n m a g irişim inden ziyade, Süveyş K a n a lın ın acil savunusu planını benim sem işlerdi. 2 Şubat 1915 gecesi Türkler, so n u n d a tam am en yenilgiye uğrayacakları bir saldırı başlatacaktı. K analın batı kıyısına ge­ çen öncü birlikler bozgun a uğratıldı. İki hafta s o n u n d a m ü h im m a t ve

yiyecek k ıtlığ ın d an ö tü rü Gazze ve M a’an ’daki başlangıç üslerine geri çekildiler. Kanala d ü ze n le n en ilk s a ld ırın ın başarısızlığa u ğ ra m a s ın ın a r ­ d ın d a n A lm a n -T ü rk k o m u ta s ın d a k i düzenli bedeviler, d o ğ u d a n ve batıd an M ıs ır’a saldırd ılar fakat bu sald ırılar da bir etki yaratam adı. Üstelik p o litik a re n a d a da bir sonu ç alın am am ıştı. C em al P a ş a n ın 4. O r d u s u n d a son derece isteksiz savaşan bedeviler, M ıs ır’da hiçbir d e s ­ tek bu lam am ıştı. T ü rk lerin A rap desteği kozu tu tm a m ış tı. İngilizler, Süveyş Kanalı bölgesinde t a h m ik a tla r oluştu rm u ş ve 1916 yılı itibariyle bu bölgede 275.000 kişilik bir o rd u toplam ıştı. 1916 yılın ın Nisan ve A ğustos ayları ara s ın d a T ü rk güçleri Süveyş K a n a l ın a s a ld ırm ak için iki girişim de d a h a b u lu nacaktı. K ress von K ressenstein k o m u ta s ın d a ­ ki A lm an subaylar operasyonları den etliyor ve A lm a n -A v u stu ry a b ir­ likleri de bu seferde d o ğ ru d a n bir rol oynuyordu. F akat bu saldırılar İngilizler ta r a f ın d a n geri p ü s k ü rtü lm ü ş tü . Türkiye d en izd e de benzeri b ir başarısızlık sergiliyordu. İng iliz-F ransız d o n a n m a s ı Suriye kıy ıla­ rın a dem irlem iş ve k ü ç ü k birlikler ve k ıtalar h a lin d e kıyıya in m işti ve Britanya gemileri A ra b ista n ’ın K ızıldeniz kıyılarını geçişe kapatm ıştı. Britanya 1915 yılında , Arap Y a rım a d a s ın d a d o n a n m a la r ın ın da deste­ ğiyle, Türk-Yemen b irlik le rin in A d e n ’i ele geçirm ek için yaptığı tü m sal­ d ırıla rı başarıyla geri p ü sk ü rtm ü ş tü . M u h a m m e d el-İdrisi’n in Asir’de eylemlerde b u lu n a n isyancı birlikleri, iki ya da üç T ü rk kıtasını d u r d u ­ r a r a k ve Yemen’i k uzeyd en taciz ed e rek İngilizlere kayda değer bir y a r­ d ım d a b u lu n m u ş tu . B ritanyalıların Kuzey A ra b is ta n ’d ak i faaliyetleri de etkili oluyordu. Yıkıcı çatışm aları k ış k ırta ra k Ş a m m a r Raşidilerini etkisiz kılm ış ve b u sayede I r a k ’ta b u l u n a n işgalci B ritanya b irlik le ri­ n in sol k a n a d ın ı güvenceye alm ışlard ı. Sina cephesi B ritanyalılar için hayati bir önem e haizdi. Aslında Süveyş K a n a lın d a k i ça tışm aların s o ­ n u cu n u , İskenderiye’ye askerî b irlik le rin i indirerek ve Suriye’de bir is­ y an k ış k ırta ra k etk ilem e niyetindeydiler. Fakat C em al Paşa milliyetçi liderleri acım asızca cezalan d ırm ış ve Fransa, B ritanya’n ın kendi n üfu z a la n ın ı tek ta ra flı işgal etm esine itiraz etm işti. B u n u n ü z e rin e Britanya güçleri Sina Y a rım a d a s ın a sald ırac ak ları başka bir alternatife yönel­ m işlerdi. Bu yeni plan gereği H a şim ilerin , H icaz’da k ış k ırtıla c a k bir is­ y a n d a sergileyeceği tavır özel bir ö n e m e k avu şm u ştu . T ü rk güçlerinin y ö n ü n ü s a p tırm a n ın yanı sıra olası b ir isyan, B ritanya o r d u s u n u n sağ k a n a d ın ı k o ru y a cak ve Filistin’e k a rş ı d üzenlenecek b ir seferi oldukça kolaylaştıracaktı.

H icaz’da Arap İsyanı İçin H azırlıklar 1915

ile 1916 y d ları arasında, İngiliz diplomatları ve istihbarat ajan­

ları, Hicaz’da bir isyan için hazırlık larını hızlandırdılar, İngilizlerle A bdullah el-H aşimi arasında irtibat, savaşın patlak verm esinden önce kurulm uş, kısa süre sonra tekrarlanm ıştı. İngilizler, H a şim ileri teşvik edip bir isyan çık arm ak suretiyle d u r u m ­ d a n istifade etm eyi amaçladılar. H icaz’da şartlar İngiltere’n in lehineydi. Hicaz valisi Şerif H üseyin el-Haşimi ile Türk H ü k ü m eti arasındaki geri­ lim hızla tırm an ıyo rdu . Hüseyin, savaşı ihtiraslı p lan ların ı gerçekleştir­ m ek için k u llanm aya hevesliydi. C ihat ilan etmeyi reddetti ve savun m a tedbirlerinin u yg ulanm asına yönelik t ü m girişimleri baltaladı. Üstelik 1915’te Türklere karşı bir gerilla savaşı başlatmış olan H icaz aşiretlerini de arkasına almıştı. Hüseyin yine de kararsız kalm ış ve bencil p la n la rın ın iç yüzünü gördüğü İngilizlere güvenm em işti. Ö rs ile çekicin arasın d a kaldığının farkındaydı. N ispeten geniş T ü rk birlikleri Hicaz’da konuşlanm ıştı, öte y a n d a n Kızıl D en iz’de ise Hicaz’d aki lim anları ablukaya alıp, gıda te m i­ n in i d u rdu rm ası an meselesi olan İngiliz savaş gemileri bulunm aktaydı. Bu yüzden Hüseyin, kendisi açısından d oğru olan za m a n ı bekledi. 18 ay b o y un ca kaçam ak, zikzaklı bir p olitika izleyerek, bir y a n d a n İngilizlerle pazarlığı sürd ü rü rk en , diğer taraftan da özel temsilcilerini aşiret liderle­ rine ve Suriyeli milliyetçilere gönderiyordu. 1915’in ilk baharınd a, H üseyin’in o ğ ullarınd an E m ir Faysal Şam’a gitmiş ve orada C em al Paşa ta ra fın d a n karşılanm ıştı. Faysal bu sı­ rada Suriyeli milliyetçilerle de irtibat kuracaktı. Özel olarak da, Genç A rapların temsilcileri ve subayların gizli teşkilatı olan ve daha sonra kendisinin de katılacağı El-Ahd ile görüşm eler yaptı. K aderin bir cilvesi sonucu, bu m ü m ta z milliyetçi, bir g ru p Suriyeli milliyetçi liderin infazı­ na onur konuğu olarak davet edildi. Suriyeli m illiyetçiler F ay s a la T ü rk le re karşı İn g iliz le rin safına geç­ m esi için baskı yapıyordu. N ih a y e tin d e İngiliz-A rap iş b irliğ in in ş a r t­ ların ı ortaya ko y an b ir protokol h a z ırla n m ıştı. Şam Protokolü olarak bilin e n bu belge 1915 M ay ısınd a yazıya döküldü. Şam P ro to k o lü ’ne göre, İngiltere A ra p devletini “ doğal sın ırları” içinde tanıyac ak ve o n u n b ağım sızlığ ın ı garan ti edecekti. B urada “d oğal s ın ırla r” ile k a s ­ tedilen bölge, ku ze y d e 37. paralele dek u za nıy or ve Suriye, Filistin, Ira k ile A den h a ric in d e k i b ü t ü n A rap Y a rım a d a s ın ı kapsıyordu.

İngiltere aynı z a m a n d a k a p itü la s y o n la rın k a ld ırılm a s ın ı da g a r a n ­ ti edecekti. B u n u n k arşılığ ınd a, m illiyetçiler, İngilizlerle m üstakb el bağ ım sız A rap devleti a rasın d a b ir s a v u n m a ittifa k ı im zalam ay ı ve İn g iltere’ye 15 yıl süreli e k o n o m ik ay rıcalık lar t a n ım a y ı kabul e d e ­ ceklerdi. Şam P rotokolü, A rap u lu sal ö zg ü rlü k h a r e k e tin in t a r i h i n ­ de ö nem li bir d ö n ü m noktasıydı. Aynı z a m a n d a A ra p feodalleri ile Suriye, Irak ve F ilistin burjuvazisi a ra s ın d a bir ittifa k ı da sim geliyor­ du. İttifak, H a ş im ile r’in Arap d ü n y a s ın d a k i k o n u m u n u d a h a da sağ­ lam la ş tıra ra k , o n la ra aynı z a m a n d a İngiltere ile d ip lo m a tik o y u n d a k u lla n ıla c a k yeni k ozlar sağladı. Faysal’m H icaz’a d ö n ü p Şam ziya­ r e tin d e y a ş a n a n la rı nakletm esiyle birlikte, H üseyin İngilizlerle - a r ­ t ı k kendisiyle M ıs ır ’d a k i İngiliz y ü k s e k kom iseri M c M a h o n a r a s ın ­ d a bir m ek tu p değiş toku şu şek lin i a l a n - p a z a rlık la ra kaldığı yerden dev a m edecekti. 14 T em m uz 1915 ta r i h l i m e k tu b u n d a , H üseyin, Şam P r o t o k o l ü n d e belirlenen m addelere bağlı k alın m a sı şartıyla, işbirliği ö n erm işti. O sırada m ütte fik leri ile T ü rk iy e ’n in savaşın a r d ın d a n p ay­ laşılm asına ilişkin görü şm eler y ü r ü t m e k t e olan İngilizler, H ü s e y in ’in istekleri, özellikle de to p ra k talep leri karşısın d a a fallad ıla r ve t ü m b u n la ra yan ıtları d ip lo m a tik bir red oldu. Hüseyin ise bir İngiliz-Arap m u tab ak a tın d a ısrar ederek, müstakbel Arap devletinin sın ırların ın ta n ın m a s ın ı da bu m utab ak a tın vazgeçil­ m ez bir şartı olarak öne sürm üştü. 1915 yılının sonunda, Aden’deki k u ­ ş atm an ın seyri ve M ezopotam ya’da ve Ç anak kale’deki yenilgilerin so­ n u c u n d a İngiltere’n in aleyhinde bir m a n z a ra ortaya çıkıyordu. Bu ise Araplardan gelecek işbirliği ve y a rd ım ı son derece değerli hale getirdi. B u nun üzerine İngilizler, H aşim iler’in m uhtelif talepleri karşısında bir ta k ım ödünler vermeye k arar verdiler. Londra’da y ü rü tü le n m üzakere­ lerin ardından, 24 Ekim 1915 ta rih in d e M cM ahon, H üsey in ’e, sonradan M cM ahon-H üseyin Antlaşması olarak bilinecek bir m e k tu p gön derm iş­ ti. Bu m ektupta M cM ahon, H üseyin’e onun Şam P ro to k o lü n e uygun olarak teklif ettiği sınırlar içerisinde b ir Haşim i Arap devletinin b ağ ım ­ sızlığının ta n ın ac ağ ın a dair söz veriyordu. Ancak aşağıdaki bölgelerin hariç tutulm asını şartıyla: (a) Arap Y arım adasındaki İngiliz bağlı dev­ letleri, (b) H alep-H am a -H u m u s-Ş am h a ttın ın b atısındaki bölge; diğer bir deyişle F ransa’n ın üzerinde h ak iddia ettiği Batı Suriye, Lübnan ve Kilikya. Basra ve Bağdat vilayetleri sınırların d ak i bölgeler A rap devletinin egemenliği altında kalacaktı, ancak İngiliz d enetim ine girdiler. Son ola­

rak, İngiltere, A rap devletine d a n ış m a n la r gönderm e imtiyazı elde etm e ve onu dış saldırılardan “k o ru m a” husu sların d a ısrarcı olm uştu. M cM ahon’u n 24 Ekim 1915 ta rih li m ektu bu H üseyin ’i m e m n u n et­ meyecekti. Hüseyin, Arap devletinin sınırları ve İngiltere ile gelecekte­ ki ilişkileri gibi ihtilaflı hususların çö z ü m ü nde diretse de sonunda pes ederek tartışm ayı savaş sonrasına ertelem ek z o ru n d a kaldı. İngilizler, H ü sey in ’e silah ve ekip m an desteğinin yanı sıra ona ve oğullarına aylık 60.000 sterlinlik ödenek ta a h h ü d ü n d e b u lu n m u ştu T ürklerin tu tu m u , H aşim iler’in b o calam alarına son verdi. Babıali, H üseyin’i H icaz’ın bağım sız ve verasete dayalı h â k im i olarak tanım ayı reddetti, Arap m illiyetçilerinin affedilmesi için yaptığı ricayı da geri çe­ virdi. Nisan 1916’da, T ü rk askeri m ahkem esi, bir dizi ö lü m cezasını daha onaylayacak ve çok y ak ınd a sıra H üsey in ’e de gelecekti. Türkler ayrıca H icaz’a geniş takviye birlikleri sevk etmeye hazırlanıyorlar ve b u n la rın eşliğinde yeni b ir M ekke em iri yolluyorlardı.

1916, H icaz İsyanı T ü m bu şartla rın da zorlamasıyla son tered dütlerinin de üstesinden gelen H üseyin’in çağrısıyla harekete geçen Araplar 5 T em m uz 1916’da Türklere karşı bir isyan başlattılar. H ü seyin’in oğulları Abdullah, Faysal ve Z a h it’in kom u tasın d ak i aşiret birlikleri hızla Cidde şehri ile Yenbo ve U m m Leji lim a n la rın ı ele geçirerek, M ekke’de T ürkleri 3 ay sonra tes­ lim olacakları kaleye sıkıştırdı. T a if’teki T ürk g arn iz o n u Eylül 1916’da düştü. Bu za m a n a k a d a r M edine’deki T ürk güçlerinin bir kısm ı abluka­ ya alınm ış, geri kalanlarsa Hicaz d em iry o lu n u n güvenliğiyle uğraşm ak z o ru n d a bırakılm ıştı. Asir ve Yemen’deki T ürk birlikleriyse bütünüyle bağlantısız hale getirilmişti. H üseyin’in bu ilk başarısının sırrı baskın fa k tö rü n d e yatıyordu. 10.000’den az ad a m la Hicaz’da 50.000 asi bedeviyle b o y ölçüşen Türkler gafil avlanmıştı. B ununla birlikte asilerin eğitimi ve örgütlülüğü ye­ tersizdi. A n cak at sırtınd a savaşabiliyor, süngü savaşı h ak k ın d a hiçbir şey bilmiyor, toplar ve m akineli tüfekler karşısında çaresiz kalıyorlardı. Ayrıca disiplinden de yoksunlardı. Piyade ya da topçu sınıfına sahip d e ­ ğillerdi ve sahip oldukları tü m silah 10.000 eski m odel tüfekten ibaretti. Pek çoğu yalnızca kendi bölgelerinde savaşacak, aşiretlerin bir bölüm ü ise isyanda yer alm ayı reddedecekti.

T ü m b u n la rın so n u cu n d a , ilk galibiyetleri yenişem em eler takip etti. T ü rk ler asileri M e d in e ’den u z a k la ş tırd ıla r ve bu kent savaş boyunca teslim olmadı. Suriye’den Hicaz d e m iry o lu n a takviye güçler sevk ed il­ di ve Türkler b u n la r içerisinden, u z u n siper savaşlarına yönelik özel Hicaz kıtaları o lu ş tu rm a y a başladı. Bu gelişmelerin etkisiyle Hüseyin İngilizlerden y a r d ım isteyecekti. B una karşılık Ingilizler, o n u n y ar­ d ı m ın a gitm ek için acele etm ediler, zira o nlara göre isyanın amacı İngiliz birliklerini değil, T ürk b irlik le rin i H icaz’a yöneltm ekti. Üstelik İngiltere isy ancıların esas gücü elde etm esin e karşıydı, zira bu güç onu d a h a sonra A ra p la rın ulusal taleplerini kabul etmeye zorlayabilirdi. Hüseyin’in uçak, top ve piyade tugayı gibi istekleri geri çevrildi. İngilizlerin Hicaz’a silah nam ın a t ü m gönderdikleri, ufak çapta sevkiyatlarla ve ciddi gecikmelerle gelen hafif ve eski silahlardı. 1916 yılının so n u n d a Faysal ve Z a h it’e bağlı güçler içinde beş ad am a yalnızca bir tüfek düşüyordu. Silah yerine İngiliz ve Fransız askerî eğitm en ve d anışm an lar yollanıyordu. Bunlar Arapların gerilla savaşından başka bir tarza uygun olm adıkları s o n ucuna ulaştılar. Bu danışm anlar, Hicaz dem iryoluna sa­ botaj amaçlı gerçekleştirilecek gerilla baskınları için bir plan hazırlamış ve M edine’yi ele geçirm ek için hazırlanm ış olan esas p landan da vazgeç­ mişlerdi. Türk k urm ayı bu m an ev ran ın am acını fark ederek birliklerine Hicaz’dan Filistin’e çekilme talimatı verecekti. Buna karşın M edine’deki T ü rk g arn iz o n u n u n kom utanı Fahri Paşa bu emre uym ayınca, her şey olduğu gibi kalmaya devam etti. Hicaz isyanı Britanya ve Hüseyin arasındaki politik sürtüşm eyi dindirm ey e yetmedi. İsyanın patlak vermesinden yalnızca birkaç gün sonra, bu ikili arasın d a keskin farklılıklar belirdi. 27 H aziran 1916 ta­ rihind e Hüseyin, tü m dünya M ü slü m a n ların a hitaben Arapların ba­ ğım sızlığım ilan eden ve kendi p ro g ram ın ı du yuran bir bildiri yayın­ layacaktı. İngiltere, bildirinin, başta kendi nüfuz alanları olm ak üzere Arap to prak ların da özgürlükçü isteklerin kabarm asına yol açm asından çekindi ve dolaşım ını yasakladı. Ancak Britanya ko rkuların da haksızdı. H üseyin’in bildirisi özü itibariyle son derece gericiydi ve Arap ulusal öz­ g ürlü k hareketine yabancıydı. Fmir, Türkleri, sözüm ona İslam düşm anı “reform ları” yaym akla suçluyor ve şeriata dayalı geleneksel M üslüman k u ru m la rm ı geri g etirm e sözü veriyordu. Bu olayın a rd ın d a n , Hüseyin bir A rap devleti k u rm a fikrini haya­ ta geçirmeyi denedi. Savaşın bitim in i beklemeden, 2 Kasım 1916’da, M ekk e’de Arap feodal liderlerinin b ir araya geldiği ve kendisini Arap

u lu su n u n kralı ilan eden bir toplantı düzenledi. M ekke merkezli bir Arap h ü k ü m eti k u ru ld u . Geleneğe u y g u n biçimde, y ü k sek m ak am lar e m irin o ğ u lla n ta ra fın d a n dolduruldu. A bdullah Dışişleri ve Faysal ise İçişleri bakanı oldu. Bağımsız bir A ra p krallığının ilan edilerek bir A ra p h ü k ü m e tin in oluşturulm ası İngilizleri zor bir d u r u m a sokm uştu. H ü sey in ’e kızgınlık dolu bir mesaj gönderen M cM ahon, b asın ın Arap h ü k ü m e ti h ak k ın d a ya da onunla ilişkili haberler yayınlam asını yasakladı. İngiliz ve Fransız hü küm etleri H üsey in ’in yeni u n v an ın ı ta n ım a d ık la rın ı ilan ettiler ve böylelikle ona, H aşim i H ü k ü m e tin i O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n d a k i b ü ­ tü n A rapların temsilcisi olarak kabul etm e niyetinde olm ad ık la rın ı gös­ terdiler. Sonunda çatışm a karşılıklı ödünlerle çözüldü. İngiltere ve Fransa H ü seyin’i Hicaz k ralı olarak tanıdılar. Bu, 600.000 nüfuslu, geri kalmış Hicaz onlar için tehd it niteliğinde o lm ad ığ ından önem siz bir tavizdi. Babıali’ye bağlı A rap tebaasının y üzd e 95’ini kapsam ayan bu yeni k ra l­ lık, diğer Arap bölgeleriyle yakm bağlara sahip o lm ad an ayakta k ala­ m azdı. Öte yandan, İngiltere ve F ransa hüküm etleri, H ü sey in’i kral ve m üttefik olarak tan ım akla, onun savaşa İtilaf D e vletlerinin tarafında katılım ım garanti altına almış oluyorlardı. T ü m bun lar olurken cephelerde ibre Britanya’d a n y ana dönüyordu. Türklerin başlıca kuvvetleri Kafkaslar ve B alk an lara yönelmişti. İngiliz ordusu tedricen ilerleyerek Sina Y a rım a d asın ın neredeyse ta m a m ın ı iş­ gal altına aldı. M ısır işçi kıtaları bünyesindeki askerler tara fın d an çöl boyunca birer dem iryolu ve su şebekesi hattı kuruldu. 21 A ralık 1916’da, İngilizler Fl-Ariş’e girerek, geniş bir Filistin savunm a cephesi oluşturm a hazırlıklarını başlattılar. Türkler, Gazze ile Berşeba arasında güçlü bir sav u n m a hattı k u rm u ş ­ lardı. İngilizler bu hattı, ilki Mart, İkincisi ise Nisan 1917’de olm ak üzere iki kez yarmaya çalışsalar da sonuç alam adılar. C ephedeki birliklerin işi­ ni kolaylaştırmak için, İngiliz k u rm a y ı Arap gerilla savaşını Hicaz’dan kuzeydeki Filistin ve Ü rdün’e k ayd ırm a kararı alacaktı. Bu amaca ulaş­ m ak için, İngiliz gizli servis elemanı teğm en T. F. Lawrence Em ir Faysala bir ziyarette b ulund u. Faysal’ın güvenini k az anan Lawrence, o n un askerî şefi ve siyasi d a n ış m a n ı k o n u m u n a geldi. Aslında Lawrence, Hicaz b ir­ liklerinin kuzey bö lü m ü n ü n ta m a m ın a k u m a n d a etm işti. Mayıs ve H aziran 1917 arasın d a çöl boyunca d erin bir baskın tertipleyerek arka tarafın a geçtiği A ka b e’yi 5 Tem m uz 1917’de ele geçirmeyi başardı. Akabe

h em elverişli bir lim a n hem de Filistin’e yönelik İngiliz ta a r ru z u n u n sağ k a n a d ım koruyacak stratejik bir noktaydı. Akabe’n in ele geçirilmesiy­ le, Araplar T ürkleri Kızıldeniz sah ilin den bütünüyle uzaklaştırm ış ve İngiliz ord u su n u n y an ın d a cepheye katılm ış oldular. Arapların, T ü rk b o y u n d u ru ğ u n d a n k u rtu lm a la rın ı sağlayacak bir isyanın önünü açacağı düşüncesiyle, Lawrence’tan derhal Şam ’a ilerle­ m esini istemeleri son derece önemli bir gelişmeydi. A rap lar böylelikle kendilerini kendi çabalarıyla özgürleştirecek, ülkenin yabancı birliklerle işgaline m ahal verm em iş olacaklardı. Ama İngiliz politikacılarının ya d a askerî yetkililerinin istediği bu değildi ve Lawrence da itirazlarım dile getirmişti. Z ira İngiliz gizli servisi adına hareket ederek, Arap is­ yancı ordusunu İngiliz ordusu c e n ah ın d a saf tutacak destek birlikleri haline getirecekti.

Arap Ü lk elerin in Paylaşım ı Ü zerin e G izli G örüşm eler Arap isyancılar bağımsız bir Arap devleti k u rm a h a k ların ın ta n ın ­ ması uğruna m ücadele ederlerken, İtilaf D evletlerinin serin ve konfor­ lu bakanlık ofislerinde ülkelerinin paylaşılmasına dair gizli görüşmeler tü m hızıyla devanı ediyordu. Büyük güçlerin taleplerinde pek bir deği­ şiklik yoktu; yeni olan, savaşın patlak vermesiyle birlikte bu talepler ve aralarınd aki som ut anlaşm alar üzerinde m utabakata varm aya ihtiyaç duymalarıydı. Savaşın en başından beri, İngiliz hüküm eti, Ruslara Boğazlar soru ­ n u n u n Rusya’nın lehine çözülmesine hazır olduğunu bildirmeyi gerek­ li görm üştü. Bu konuda 4 M art 1915 tarihinde bir ta a h h ü t alan Ç ar’ın Dışişleri Bakanı S. D. Sazonov, St. Petersburg’daki İngiliz ve Fransız büyükelçilerine bir m ektup yazarak Boğazların Rusya’ya bırakılacağı­ na dair yazılı bir onay vermelerini teklif etti. Bu teklif, müttefiklerce, özellikle de Fransızlar tarafından m em nuniyetle kabul edildi. 8 M a rt’ta Fransız Büyükelçisi Paleologue, Fransız h ü k ü m etin in Rusya’nın talebini -R u sy a’nın da F ransa’nın Suriye, Lübnan ve Kilikya üzerindeki hak ları­ nı tanım ası şartıy la- onayladığını d u y u rm u ştu . Rusya uzlaşmaya hazır­ dı. Bununla birlikte Ermenilerin Kilikya üzerindeki taleplerinden kay­ naklı bir şerh koyacak ve buna ilaveten Filistin’deki “kutsal yerlerin ge­ leceği s o ru n u n u ” g ü n d e m e getirecekti. D aha tedbirli d av ra n a n İngiltere, sınırları daha sonra netleşmek üzere, bir Arap devletinin k u ru lm asının h ü k m e bağlanm asını talep etmişti.

10 Nisan 1915’te, İngiltere, Fransa ve Rusya arasında im zalan a n a n t­ laşmayla, Boğazların Rusya’ya verilm esi ve A rabistan’d a bağım sız bir M üslüm an devletin kurulm ası k a ra ra bağlandı. Buna karşın, Suriye ve Filistin’in kaderi çözüm e kavuşmadı. Bu k onuda İngiltere ve Fransa a ra­ sında 1915 so n u n d a ve 1916 başında ek görüşmeler yapıldı. 1916 b aşların ­ da, görüşmelere, Rusya’n ın Kafkaslardaki ta a rru z u göz ö n ü n d e b u lu n ­ d u ru la r a k hız verildi. İngiltere, H ale p -H am a -H u m u s-Ş am h a ttın ın b a­ tısındaki bölgeyi F ransa’ya bırakm aya razı olmuştu. F ransa bu bölgenin bir Fransız sömürgesi, D oğu Suriye’n in ise Fransız n ü fu z alanı olarak kabul edilm esinde diretecekti. Bu sırada, C em al Paşa ile İstan b u l’daki merkezi h ü k ü m e t arasın da­ ki sürtüşm elerden habe rd ar olan Rusya, A rap s o ru n u n u n çözüm ü için yeni bir plan sundu. Planda özetle, C em al P a ş a n ın Babıali’yle köprüleri atarak cepheyi İtilaf Devletlerine aç m a sın ın sağlanm ası öngörülüyordu. B u nun karşılığında, Cem al P a ş a n ın dördü Arap vilayeti olm ak üzere altı özerk vilayetten oluşacak bağımsız bir sultanlığın başına getirilmesi öneriliyordu. S. D. Sazonov’un Cem al P aşayla gizli görüşm eler y ü rü tm e ­ yi önerdiği esas buydu, am a batılı güçler Arap ülkelerini Cem al Paşaya devretm ek gibi bir niyetten kesinlikle uzaktı. Bu yüzden, Fransa, planın ancak Fransa’n ın h ak iddia ettiği bölgelerin Cemal P a ş a y a verilm em e­ si şartıyla uygulanabileceğini açıklayacaktı. İngiltere M ezopotam ya ve Arabistan için benzer bir şerh koydu. Batılı güçlerin itirazları sonucunda plan uygulanam az hale gelmişti. M art 1916’da İngiltere ve Fransa’n ın özel temsilcileri Sykes ve Picot, ünlü Sykes-Picot A n tlaşm asın ın im zalanm asıyla sonuçlanacak g ö rüş­ meler için Petersburg’u ziyaret ettiler. Fransa ile Rusya (9 Mayıs 1916) ve İngiltere ile Fransa arasında (15 Mayıs 1916) an tlaşm alar im zalan ­ mıştı. Antlaşmayla, Fransa’nın Batı Suriye, Lübnan ve Kilikya ile birlik­ te güneydoğu A n a d o lu ’nun mavi bölge diye tabir edilen bir bölüm ünü; İngiltere’nin ise o rta ve güney Ira k ’a ek olarak Kızıl Bölge olarak ad lan ­ d ırılan Filistin l i m a n la n Hayfa ve A k k a ’yı ilhakı öngörülüyordu. Geri kalan bölgenin, yani Filistin’in Kahverengi Bölge olarak tabir edilen k a ­ lan kısm ının, Rusya ve diğer ülkelerle de anlaşılarak, özel bir uluslara­ rası yönetim in kontrolüne b ırakılm asına karar verildi. D oğu Suriye ile Musul vilayetinin (A Mıntıkası) F ransız nüfuz alanı; Ü rd ü n ile Bağdat vilayetinin kuzey kısm ın m sa (B M ıntıkası) İngiliz n ü fu z alanı olması kararlaştırıldı.

Antlaşmayla, F ransa ve İngiltere’ye, bu bölgelerde ticaret, demiryolu yapım ı ve silah ihracatı hususlarında ta n ın a n öncelik h a k k ın a ek olarak; gelecekteki Arap y ö n etim in in yabancı subay, dan ışm an ve benzeri ihti­ yaçlarının da bu devletlerce k arşılan m asın a dair imtiyaz sağlandı. Britanya ile 1916 so n baharınd a anlaşm aya varan Rusya’ya, Arap ül­ keleri üzerinde h a k iddia etm em esine rağm en, antlaşm aya bağlılığı k a r ­ şılığında, Türkiye’n in Erm eni vilayetleri ve kuzey K ü rdistan taahhüt edilm işti. Bunlara ek olarak, İstanbul ü zerindek i h ak ları ve Filistin’deki O rto dok sların çık arların ı korum a h a k k ı teyit edildi. Dolayısıyla, harita­ da sarı renkli bir m ın tık a, Van Gölü, belirdi. Bir süre sonra İtalya antlaşm adan hab e rd ar olmuş ve böylece Yeşil Bölge (güneybatı Anadolu) ve C Bölgesi (Batı ve O rta A n ad olu’n u n bir kısmı) ortaya çıkm ıştı. 20 Nisan 1917’de, Fransa ve İtalya m utabakata vardı. İngiltere ise İtalya’nın antlaşm aya bağlılığının öncelikle Rusya ta ­ ra fın d a n onaylanm asını şart koşuyordu. İngiliz diplomasine ait deyim lerden biri “istediğini ta a h h ü t edebi­ lirsin, çü nk ü d u r u m değişmeye m e c b u rd u r” şeklindedir. İngiltere’nin Babıali’ye ait Arap bölgelerinin paylaşım ında cömertçe verdiği tavizler, bu söze bağlılığın bir örneği olarak alınabilir.

Irak’ın İşgali. O rtad oğu ’da İn giliz-F ran sız A n laşm azlığı İngilizlerin, m üttefiklerle yapılan gizli an tlaşm alardan caym anın m ü m k ü n olabileceğine d air hesaplarının temelinde, İngiliz o rd usu nu n yavaş am a emin adım larla Arap bölgelerini birer birer ele geçirmekte olduğu gerçeği yatıyordu. İngilizler, A ra lık 1916’da, M ezopotam ya’da ta a rru z a geçtiler. T ü rk lerin güçlüce desteklenm iş m evzilerini Kut-ül A m a r a ’da yardılar ve T ürk nehir filosunu yıkım a uğrattılar. T ü rk b ir­ liklerini Dicle n eh rin e yönelterek, hızlıca kuzeye doğru ilerlemeye başla­ dılar. 25 Şubat 1917’de Kut-ül A m ara’yı ele geçiren İngiliz kuvvetleri; 11 M a r t ’ta Bağdat’a girdi. Eylül’de taa rru z a yeniden başlayan İngilizler, 28 Eylül 1917’de Fırat k enarın d ak i R am adi’yi, 6 Kasım’da ise Dicle kıyısın­ da yer alan T ik rit’i ele geçireceklerdi. T aarruz, M e z o p o ta m y a ’n ın neredeyse tü m ü n ü İngiliz d e n e tim in e so k m u ştu . Bu işgal hareketi, İngiliz e m p ery alistlerin in A rap ları Türk b o y u n d u r u ğ u n d a n k u r t a r m a isteklerin den gösterm elik b içim de b a h ­ se ttik le rin i ispatlam ıştı. Aslında, söm ürgeci bir ilhak p olitikası g ü t­ m ekteydiler. I r a k ’ı işgal eden İngilizler, yeni bölgeleri zor yoluyla zapt

etm e k için yola koyuldular.

İn g iliz-H in t h ü k ü m e tin e bağlı İngiliz

askerî k u rm a y ın a ve sivil idareye sınırsız güç bah şe d ilm işti. Y önetim in b a ş ın d a b u lu n a n Percy Cox, H i n d i s t a n ’d ak i İngiliz sö m ü rg e serv isin ­ de ve Basra Körfezi’n d ek i İngiliz yerleşim inde görev y apm ış eski bir subaydı. 1917’de yerini, İn giliz-H int o rd u s u n u n bir subayı ve aynı za­ m a n d a İngiliz is tih b a ra t ajanı olan A rn o ld W ilson ’a b ıra k m ış tı. Bu si­ vil yetkililer, bölgelerde yetki sahibi olan İngiliz siyasi kom iserlerden de sorum luydular. Eski T ürk m e m u rla r ın ın yerini, İngiliz-H int k a m u görevlileri aldı. T ü rk lirası tedavülden kaldırılarak, İngiliz-H int para birim iyle değiş­ tirildi. Yönetim sistemi ve gemi yapım sanayii de H in t usullerine göre düzenlendi. Diğer bir ifadeyle, İrak adeta İngiliz H in d is ta n ı’n m bir eya­ letine d ö n ü ştü rü lm ü ştü . Iraklı feodaller ve kom prador burjuvazi, derhal İngilizlerin safına geçerek onlarla işbirliğine girişti ve t ü m politikalarım a k tif olarak des­ tekledi. Politik k o n u m la rın ı güçlendirm ek isteyen İngilizler, feodaller ve aşi­ retler bünyesindeki soylu sınıfına ek olarak, M ü slü m an d in î önderleri (özellikle de Şiileri) ödenek, hediye ve arpalıklarla ay a rtara k yönetime katm ıştı. Yalnızca bir avuç üst düzey S ünni din adam ı ile birkaç feodal lider muhalefette kalacaktı. İngilizler, aşiret politikasına özel bir ihti­ m a m gösteriyordu, bedeviler ise b irlikten yoksundu. Bazıları İngiliz, bazıları ise T ürk yanlısıydı. Şeyhler de politikalarını sıklıkla değiştiri­ yorlardı. İngilizler, asi aşiretlere karşı caydırıcı harekâtlar düzenleyecek ve bu harekâtlar sık sık İngiliz güçleri ile bedeviler arasın d a ciddi çatış­ m alara dönüşecekti. Fakat genel olarak bakıldığında, İngiliz gizli servisi savaş boyunca Iraklı aşiretlerin sadakatini sağlamayı başarm ıştı. İşgal

altındaki

A rap

bölgelerinin

İngiliz

d e n e tim in e

girmesi

F ransa’n ın h âk im sınıflarında ciddi bir alarm a yol açmıştı. Bu, aynı za­ m a n d a İngilizlerin m üttefiklerine olan taahhü tlerini hiçe sayacağına, Suriye’yi işgal edeceğine yönelik endişeleri su yüzüne çıkarm ıştı. Bu n e ­ denle D oğu A kd e n iz’de gelişen hadiselere kayıtsız kalm ayacağını gös­ term ek isteyen Fransızlar, ivedilikle, h atta İngiliz-Arap birlikleri Suriye ve Filistin’e h enüz girm em işken, a d ım la r atmaya başladı. Doğudaki F ransız temsilcileri, - K a h i r e ’ye “F ransız C u m h u riy e tin in D oğu’daki Y üksek Komiseri” sıfatıyla gelen Picot ve Hicaz’daki Fransız m isyonu­

n u n başı B rem o n d - Fransız birlik lerinin Filistin’e sevk edilm esinde ıs­ ra r etti. Picot, en az 10.000 kişilik h arek ât birliklerinin doğuya yollan­ m asını talep edecekti ve “aksi halde bize hiçbir şey bırakm a y aca k la r” diye de uyarıda bulunacaktı. B unun haricinde, Fransızlar Suriyeli ve Lübnanlı göçm enler a ra­ sında yoğun bir siyasi kam panya başlattı. Paris’te, Lübnanlı göçmen Dr. Michelle S am n er’in liderliğinde k u ru la n Merkezi Suriye Komitesi, Fransız-Suriyeli yakınlaşm asını sağlam ak için çalışm alara başladı. N isan 1917’de, Picot K ahire’de Lübnanlı göçmenleri toplantıya çağırmış ve onlara Fransa’n ın L ü bnan’da k u rm a niyetinde olduğu m a n d a idaresi h a k k ın d a bilgi vermişti. Bu önlemler ve Fransız birliklerinin Lübnan’a harek ât ve çıkarm a yapacağına dair söylentiler, Arap milliyetçilerini ciddi şekilde alar­ m a geçirdi. Fransız planlarını öğrenen E m ir Faysal, ü zü n tü lü biçimde, A rapların Türklerle savaşı bitirdikten sonra Fransızlarla savaşmak zo ­ ru n d a kalacağını açıklamıştı. Arap isyanının liderleri izahat talep etm e ­ ye başladılar. H âlihazırda Filistin’e nihai bir ta a r ru z için hazırlıklara başlam ış olan müttefikler, A rapların güvenini tazeleyebilmek için ellerinden geleni ya­ pacaklardı. Mayıs 1917’de Sykes ve Picot, Hüseyin ve Faysal’la görüşmek üzere Hicaz’ı ziyaret etti. Sıkı bir gizlilik içinde, Filistin, Suriye ve Irak ’ın kaderini tartıştılar. B rem ond ’un kitabında, İngiltere, Fransa ve Hicaz arasın da gerçekleşen görüşmelere ışık tu ta n pek çok ilgi çekici detay b u ­ lu n m ak ta, Hüseyin ve Faysal’ın, Arap so ru n u n a ilişkin İngiliz-Fransız antlaşm aları h a k k ın d a yanlış bilgilendirildiği görülm ektedir. Hüseyin sahte vaatlerin etkisiyle, itilaf kuvvetlerinin safında savaşmaya devam etm e kararı almıştı.

1917 Filistin T a a r r u z u . B alfour D e k la ra s y o n u T e m m u z 1917’de, Allenby, F ilis tin ’deki İngiliz b irlik le rin in k u ­ m a n d a s ın ı teslim aldı ve aynı z a m a n d a A rap o r d u s u n u n FaysalLaw rence b i r i m le r i n i n de başına getirildi. A llenby ’ın operasyon p l a n ın d a , geniş b ir ce ph ede birleşik b ir İn giliz-A rap t a a r r u z u ö n g ö ­ rü lü y o rd u . İngiliz ve F ran sız d o n a n m a s ı n a ait gemi ve u ç a k la rın d e s ­ teğiyle, İngilizler Ü rd ü n n e h r in in b a tıs ın a o perasyon d ü ze nle rk en, A ra p la r da do ğuy a m ü d a h a le edeceklerdi. İngiliz o r d u s u n u n sağ c e ­ n a h ı n ı k oruyan A ra p o rdusu, Ü rd ü n ’ü yerel gerilla b irlikleriyle b ir ­

lik te tem izlem ek, A m m a n ’ı işgal e tm e k ve Ş am ’a g iden yolu açm ak la g ö re v le n d irilm işti. İngilizler nicelik b a k ım ın d a n ü s tü n d urum daydı. Gazze-Berşeba cep­ hesinde, 95.000 süngü, 20.000 kılıç ve 500 silaha sahiplerdi. Türklerde ise 50.000 süngü, 1.500 kılıç ve 300 silah m evcuttu. T ü rk ordusu aç ve neredeyse bütünü yle moralsiz haldeydi. Yıldırım O rd u la rın d a n ve A lm an Asya k olo rdu su n d an Filistin cephesine takviyeler gönderilmesi için adım lar atılmıştı. Fakat yol eksikliği ve arka p landaki kafa karışık­ lığı bu birim lerin şevkini bir hayli geciktirm işti. Allenby yeni T ü rk birlikleri ulaşm adan, taarru zla ilerlemeye ka­ ra r verdi. 31 Ekim 1917’de cepheyi Berşeba bölgesinde y a ra n İngilizler, Gazze-Berşeba h a ttın d a k i T ürk savu n m asın ı kısa sürede yerle bir ettiler. Sayıca üstünlükleri, d a h a iyi d u ru m d a k i silahları, çok d a h a iyi ikmal organizasyonları ve güvenilir iletişim sistemleri sayesinde, İngilizler T ürkleri tam am en b o zg u n a u ğ ratarak savaşın gidişatını Filistin cephe­ sinde değiştirecek ve kuzeye doğru h ü c u m a kalkacaklardı. 16 Kasım’da Yafayı işgal etmiş, 9 A ra lık ’ta ise Kudüs’e girmişlerdi İngiliz işgalinin a rd ın d a n Filistin’in geleceği so ru nu ivedilik gerekti­ ren bir meseleye dö nüştü. İngilizler iki farklı antlaşm a nedeniyle m ü tte ­ fiklerine bağlı kalm ak d u rum un day dı. 1915 tarihli M cM ahon-H üseyin Antlaşm ası ile İngilizler Filistin’i Arap devletine dâhil etm e sözü verm iş­ lerdi. Rusya ile 1916’d a im zaladıkları antlaşm ada ise, Filistin’de ulusla­ rarası kontrol k u ru lm a s ın ı taahh üt etm işlerdi. A m a şimdi, Filistin’i işgal etm işken, vaatlerini yerine getirmeye niyetli değillerdi ve ü lkenin kendi kontrollerinde kalması için tü m güçlerini kullanacaklardı. İngiltere, taahh ütlerind en kaçm ak için, 19. yüzyılın s o n u n d a yaygın­ lık kazanan Siyonist hareketten istifade etmeye karar verdi. 1882’de Yafa yakınlarında, bir g ru p Rusya d oğu m lu Yahudi tara fın d an ilk Yahudi ta ­ rım kolonisi k u ru lm u ş tu . 1908 yılında ise gene Yafa’da çeşitli Siyonist topluluk ve örgütler ta ra fın d an gönderilen göçm enlerin ihtiyaçlarının karşılanm ası amacıyla Siyonist bir b üro k uru lm uştu . R otschild’den ve birçok Siyonist fon dan gelen cöm ert ödeneklere, Yahudi kolonizasyon u n u engellemek için hiçbir şey yapm ayan T ürk yetkililerin lehte taraf­ sızlığına rağmen, Siyonistler savaştan önceki otuz yılda ciddi bir başarı elde edememişlerdi. Filistin’de, savaşın h em en öncesinde, yalnızca 44 Yahudi yerleşimi m ev cu ttu ve b u n la rın toplam nüfusu 13.000 civarın­ daydı. 1882 ile 1914 yılları arasında 45.000 göçmen ülkeye giriş yapmış ve 1914’te Filistin’deki toplam Yahudi n ü fu su 90.000’i b ulm uştu .

1897’de D ünya Siyonist Ö rgütü, hareketin örgütsel ve siyasal m erke­ zi haline gelecekti. Bir h am i arayışına giren örgüt, b ü y ü k güçlerin h ü ­ kümetleriyle ilişki ku rm aya çalıştı. I. D ünya Savaşı öncesinde, Siyonist hareket Kayzer A lm anyası’na sıcak bakıyor, bu ülken in yardımıyla Filistin’i söm ürgeleştirm e planlarını hayata geçirebilmeyi u m u t ediyor­ du. Dr. W eizm ann ön cülüğündeki k ü ç ü k bir grup ise İngiltere’ye yakın duruyor, İngiliz emperyalizmiyle işbirliğine bel bağlıyordu. 1917

b a şla rın d a F ilistin’i ele geçirm eye hazırlanan İn giliz H ü k üm eti,

Siyonistlerin taleplerini h atırlam ış ve Filistin’in A rap d evletinden ay­ rılm asını haklı ç ık a r m a k için o n la rın h iz m e tin d e n y a rarlan m ay a k a ­ ra r vermişti. İngiliz H ü k ü m e ti’n i n talim atıyla Sykes, Şubat 1917’de Siyonist liderlerle irtibata geçti. Aynı y ılın yazında, y e n id e n pazarlığa o tu ru ld u ve g ö rüşm eler neticesinde, h er iki tarafın d a aynı görüşlere sah ip olduğu o rtaya çıktı. 2 Kasım 1917’de, İngiliz H ü k ü m e ti Filistin politikasına ilişkin bir deklarasyon yayınlayacaktı. D eklarasyon esa­ sen, İngiliz Dış İlişkiler Sekreteri B alfo ur’dan İngiliz Yahudisi b a n k e r R otschild’e y ollanan bir m e k tu p tu . D eklarasyonda, “M ajestelerinin h ü k ü m eti, Filistin’de Yahudi halkı için ulusal bir y u r t k u ru lm a sın ı uy­ g u n b u lm a k ta d ır ve bu hedefe ulaşılm a sın ı m ü m k ü n k ılm a k için e lin ­ den gelen tü m çabayı sa rf e d e cek tir” denilm ekteydi. Balfour Deklarasyonu, İngiliz-Siyonist pazarlık ların ın başarılı ol­ m asın da birçok b a k ım d a n katkısı olan A m erika Birleşik Devletleri h ü ­ k ü m etin d en derhal destek görm üştü. Fransız ve İtalyan h ükü m etleri de 1918’de Balfour D ek la rasy o n u n a bağlılık larım ilan edeceklerdi.

G izli Pazarlıkların Açığa Ç ıkm ası Balfour Deklarasyonu, İngilizlerin ihanetiyle neye uğradığını şaşıran Araplarda muazzam bir öfke uyandırmıştı. Arap ülkelerinin paylaşımına iliş­ kin tüm gerçekleri öğrenmeleri ise, bu öfkeyi çok daha ileri boyutlara taşıya­ caktı. Kasım 19f7’de, Sovyet Rusya hüküm eti, Osmanlı İm paratorluğunun paylaşımına ilişkin gizli antlaşmaları yayınladı. Bunların arasında SykesPicot da vardı. Doğal olarak Araplar, topraklarını Türk vilayetlerinden Avrupalı emperyalist güçlerin sömürgelerine dönüştürecek bu planları hoş karşılamadılar. 3 Aralık 1917’de, Sovyet Rusya hükümeti, “Rusya’nın ve do­ ğ u n u n tüm Müslüman emekçilerine” hitaben bir çağrı yayınladı. Doğunun Müslümanlarım kendi kaderlerini kendi ellerine almaya çağıran bu çağrı da Araplar üzerinde m uazzam bir etki bırakacaktı.

Balfour D eklarasyonu ve Sykes-Picot A n tlaşm asın a ilişkin haberler, isyancı o rdu su nda İngiliz karşıtı duyguları ateşledi. Böylece Faysala bağlı gerilla ve askerler, savaşta İtilaf güçleri safında yer alm ayı reddet­ meye başladılar. Subaylar İngiltere’n in ikiyüzlülüğüne karşı öfkelerini açıkça dile ge­ tirdiler. Arap is y an ın ın önderleri Türkiye ile müzakerelere girişerek, bu ülkeyle bağımsız bir barış antlaşm ası yapm a tehdidinde bulundular. Türklerle A raplar arasında ilk tem as Kasım

1917’de kuruldu.

Babıali’yi temsilen C em al Paşa, A k a b e’ye gönderdiği özel temsilcisi a ra­ cılığıyla Faysal’ı barış görüşmeleri için Şam ’a davet etti. 1918 yazında, görüşm elere yeniden başlandıysa da, A rapların ulusal taleplerini ta n ı­ m ayı redde v aran T ü rk saygısızlığından dolayı bir sonuç elde edilemedi. T ü rk hüküm eti, an c a k Eylül 1918’de A ra p ların barış için koştuğ u şartla­ rı kabule yanaştı, am a artık çok geçti. T ü rk güçleri b o zgun a uğruyor ve İtilaf kuvvetlerinin zaferi yadsınam az bir gerçeğe dönüşüyordu. Em peryalist g üçler gerçeğin sesini b a s tırm a k için bir kez daha d i p ­ lom asi d ü z e n b azlığ ın a b a ş v u ra ra k deklarasy on ları hasıraltı ettiler. Sovyet h ü k ü m e t i n in Sykes-Picot A n tla ş m a s ın ı y a y ın la m a s ın ın hem en a r d ın d a n , Balfour, antlaşm ayı “Bolşevik hayal g ü c ü n ü n kötücül bir ü r ü n ü ” olarak n itelend ird i. Kısa süre sonra, 4 A ralık 1917’de, Başkan W ilson kongrede O s m a n lı İm p a ra to rlu ğ u bünyesindeki h a lk la r ın k en­ di kaderlerini tay in h a k k ın a sahip o ld u ğ u n u ilan edecekti. 27 Aralık 1917’de ise, F ransız Dışişleri b a k a n ı Pichot kendi k a d e rin i tayinden ve baskı altın d ak i T ürkiye Erm enileri, A raplar ve b e n z e r d u ru m d a k i h a lk la ra yönelik d u y g u d a şlık ta n söz etm işti. 5 O cak 1918’de, İngiltere B aşbakanı Lloyd G eorge savaşın a m a ç la rın ı konu ed in d iğ i k o n u ş m a ­ sın d a A raplar ve E,rmeniler için özel ulusal ş a rtla rd a n u z u n u za d ı­ ya bahsetti. W o o d ro w Wilson, 8 O c ak 1918’de kongreye gönderdiği b ir m esajında ü n lü “14 m a d d e ”sini form üle edecekti. W ils o n ’m barış ş a r tla r ın ın 1 2 . m ad desi, T ü rk eg e m enliğ ini yalnızca T iırklerin yerle­ şik olduğu bölgelerle sınırlıyordu. B aşkan W ilson ayrıca d ah a küçük u lu sların h a k la r ın ı koru yacak bir M illetler C e m iy e tin in o lu ş tu ru lm a ­ s ın d a n söz ediyordu. 1918’de, O xford Ü n iversitesin de A rap dünyası u z m a n ı olan Profesör H ogarth, H ü s e y in ’in endişelerini y a tış tırm a k ve İn giltere’n in O r ta D o ğ u po litik asını A rap liderlere “a ç ık la m a k ” ü ze­ re C id d e ’ye gitm işti. H o g a rth , 4 O c a k 1918 ta rih in d e H ü s e y in ’e, İtilaf D e vletlerinin A ra p la rın dünyada değerli bir yere yerleşerek kendi dev­ letlerini k u r m a l a r ı n a rıza gösterm e n iy etind e o ld u k la rın a dair bir bil­

d iri sun m u ştu . İngiltere ayrıca, F ilistin’de, hiçbir u lu s u n bir diğerinin altın d a olmayacağı özel bir d en e tim re jim in in k u ru la c a ğ ın ı a ç ık la m ış­ tı. B ununla birlikte, H üseyin’e Siyonıstlerle işbirliği yapm ası y ö n ü n ­ de baskıda b u lu n a n H ogarth, İn giliz yetkililerin de m evcut n ü fu su n eko n o m ik ve p o litik ö zg ü rlüğü nü te h d it edecek bir seviyeye y ü ksel­ m ediği sürece Yahudi göçüne göz y u m aca ğ ın ı b elirtiyo rd u. Aslında, H o g a r t h ’m bildirisin d ek i etkileyici b ir dille kaleme a lın m ış laf kalab a­ lığı, Filistin’in A ra p devletinden a y rılm a s ın ın üze rin i ö rtm eye yönelik bir tu ta m bal a n l a m ı n a geliyordu. H o g a rth ’ın bildirisi ve İtilaf D evletlerince h azırlanan diğer dekla­ rasyonlar başarılı oldu. Araplar savaş alanını terk etm em iş, bununla birlikte İngiltere’n in politikasından dolayı derin bir m em nuniyetsizlik ve güvensizlikle baş başa kalmışlardı. Haziran 1918’de Refik el-Azm ve A b d u rra h m a n Ş ahbandar liderliğindeki bir grup Suriyeli milliyetçi K ah ire’de İngiltere’n in Arap ülkelerine yönelik politikasına açıklık ge­ tirm esini talep ettiler. Bir yanıt vermek zo run da kalan İngiliz hüküm eti, 16 H aziran 1918’de, A rap politikasıyla ilgili olarak yayınladığı deklaras­ yonda Arap ülkelerini 3 kategoriye ayırıyordu: ( 1 ) A rapların kendileri­ nin kurtardığı bölgeler (Hicaz), (2) İngiliz birliklerinin k urtardığ ı böl­ geler (güney Filistin ve Irak) ve (3) Halen Türk h âkim iyetind e bulunan bölgeler (Suriye, Lübnan ve Kuzey Irak). İngiltere, birinci kategoride b u ­ lun an bölgelerin bağımsızlığına saygı göstereceğini, ikinci kategorideki bölgelerin geleceğine yerel halkın isteklerine uygun olarak karar verile­ ceğini ve üçüncü kategoride yer alan bölgelerin özgürlüğü için mücadele edeceğini taah hüt ediyordu.

Aslında bu, İngiltere’nin, işgali altındaki

A rap toprakların ın birliği ve bağım sızlığını garanti etm eye yanaşmadığı an la m ın a geliyordu. İngiltere’nin deklarasyonu, H üseyin’in Süveyş Kanalı’m n d o ğ u su n ­ daki tüm Arap toprak la rın ı kapsayacak bağım sız bir A rap devletini ilan etm esini isteyen Arap milliyetçilerini m e m n u n etm ekten çok uzaktı. Hüseyin, 30 A ğustos 1918’de, İngilizlerin Mısır yüksek komiseri VVingate’ten, savaştan sonra bir Arap devleti k uru lm asın ı öngören ve bu devletin sınırlarını g aranti eden M cM ahon antlaşm asının teyit edilm e­ sini istedi. B unun y anın da, İngiltere ile danışıklı dövüş h alin d e hareket ettiğini ima eden “iftira” niteliğindeki söylentilerin de yalanlanm asını istedi. Hem şikâyet ve hem de tehditte bulunarak, M c M a h o n ’la yaptığı an tlaşm an ın teyit edilm em esi d u r u m u n d a İngiliz karşıtı bir isyanın söz k onu su olabileceğini im a etti.

Buna karşın, H ü sey in ’in şikâyetlerinin etkisi çok az oldu. B unun so­ ru m lu lu ğ u , b üyü k ölçüde, İngilizlere güvenm em elerine rağm en diğer A rapları İngilizlerin kendilerine karşı dostça yaklaştığına inanm aya teş­ vik eden Hüseyin ve Faysala aitti.

T ürkiye’nin A skerî Ç öküşü ve Arap Ü lkelerinde İn giliz-F ran sız İşgali İngiliz diplom asisinin ayak o yun ları sayesinde A rap lar savaş bitene dek İtilaf D evletlerinin tarafında kald ılar ve savaşın son aşamasında önem li bir rol oynadılar. 1918’e gelindiğinde Türkler yık ılm ak üzerey­ diler. Ne Cemal P a ş a n ın Aralık 1917’de görevden alınm ası, ne de tü m askerî ve siyasi g ü c ü n do ğ ru d a n A lm an kontrolüne geçmesi hiçbir şeyi değiştirm eye yetmedi. Türklerin cephe gerisi p aram p arç a olm uştu. Arap gerilla birlikleri her yerde etkiliydi. T ü rk birliklerini H av ran, H uta ve Baalbek bölgesinde pusuya düşürm üşlerdi. 1917 yazında Suriye’nin ve Ü rd ü n ’ün neredeyse b ü tü n aşiretleri Türklere karşı ayaklanm ıştı. Arap askerleri Türk o rd u s u n d a n firar edip topluluklar halinde gerillalara k a ­ tılıyorlardı. Ir a k ’ta A rap ve Kürt düzensiz birlikleri cepheyi terk edip silahlarını Türklere doğrultuyorlardı. O rta ve Yukarı Fırat civarındaki aşiretler T ürklerin iletişim araçlarına kesintisiz saldırılarda b ulu nuy or­ lardı. Ülkede açlık ve y ıkım kol geziyordu. Hâlâ cepheyi tutm aya çalışan T ü rk ordusu kelim enin tam anlamıyla çıplak ve yalınayak durum daydı. İkm al organizasyonu işe yaram az haldeydi. İngiliz tarihçi Liddell Hart, A llenby’ın elini k ald ırm asın ın bile T ürk ordusunu n olgu n bir meyve gibi ayaklarının ö n ü n e düşmesine yeteceğini yazıyordu. 1918

ortalarında, Lawrence ve Faysal’ın ordusu M a’a n ’ı ele geçirdi.

Faysal harekâtları Suriye’ye çekerek o ra d a genel bir isyanı teşvik etmek üzereydi. Ama A rapların kendi ülkelerini kendi elleriyle özgürleştirm e­ lerinden ölesiye k orkan İngilizler tereddütsüz biçimde karşısına dikildi. Sonuç olarak isyanın Dürzi D a ğ ınd a, İngiliz birliklerinin Suriye’ye gi­ rişiyle birleştirilmesine k a ra r verildi. Faysal’ın temsilcisi Bahri ve önde gelen Dürzi şeyhlerinden Sultan el-Atraş aylardır isyan için hazırlık ya­ pıyorlardı. Eylül 1918’de başlayan isyan, Selanik ve Filistin cephelerinde başlatılan ve tüm İtilaf güçlerinin katıldığı genel taarruzla aynı zam ana den k geldi. Filistin’de T ü rk ler üç orduya ve A lm an Asya kolordusuna bağlı b i­ rim lere sahipti. 8 . O rdu cephenin batı bölüm ünü tutarken, Mustafa

K e m a l’in k u m a n d a sın d a k i 7. O rdu m erkezde, 4. O rdu ise Ü rd ü n ’de k o ­ nuşlanm ış d u rum day dı. A lm an General Lim an von Sanders, tü m faali­ yetlerin başı d u ru m d ayd ı. A lm an-T ürk kuvvetlerine, süvari ve hava des­ tekli iki İngiliz kolordusu ve Faysal’m başında b u lu n d u ğ u Ü rd ü n ’deki A rap ordusu ta ra fın d a n karşı koyuldu. Güç dengelerinde, İtilaf kuvvet­ lerin in bire üç o ra n ın d a üstünlüğü söz konusuydu. B un unla yetinmeyen Allenby, cephenin belirleyici nitelikteki batı k anadına azam i gücü yığdı ve T ürk güçlerinin bir k ısm ının Ü rd ü n ’e yönelmesini sağlayarak, belirle­ yici bölüm de 5’e l ’lik bir avantaj sağlamayı başardı. 19 Eylül 1918’de sal­ dırıya geçen İngilizler cepheyi Nablus’u n güneyinde yardı. 24 saat sonra A lm an-Türk k u rm a y ın ın karargâhı N asıra’ya giren İngiliz öncü birlik­ leri neredeyse Lim an von Sanders’i esir alıyordu. Türk birim leri kuzeye d oğ ru düzensiz bir biçim de geri çekilmeye başladılar. A m m a n ve Şam arasında yer alan Dera bölgesinde ortaya çıkan Faysala bağlı birlikler, T ü rklerin 4. O rd u s u n u n geri çekilişini baltaladılar. Yerleşim düzeni d a r­ m adağın olan T ürk b irim lerinin etrafı çevrildi. İngilizler 72.000 Türk ve yaklaşık 4.000 A lm a n ’ı esir aldı. Küçük birlikler ve m ünferit Türk g ru p ­ ları, kuzeye doğru kaçmaya çalıştıkları sırada İngiliz hava kuvvetleri ve Arap gerillalar ta ra fın d an im ha edildiler. İngiliz ve Arap birlikleri, bozguna uğrayan Türklerin peşinden sü­ ratle kuzeye doğru ilerledi. Faysala bağlı birlikler, İngilizlerden bir gün önce, 30 Eylül 1918’de Şam ’a girmişti. 8 Ekim ’de Beyrut’u, 18 Ekim ’de Tripoliyi işgal altına alan İngiliz güçleri, 26 Ekim 1918’de Kuzey Suriye’nin en büyük şehri olan Halep’e girdi. 30

Ekim

1918’de

Ege’deki

Linini

Adası

kıyısındaki

M ondros

L im a n ın d a dem irlem iş bulunan İngiliz savaş gemisi A g em em non ’a gi­ den Babıali temsilcileri, bir İngiliz am irali tarafından dikte edilen m ü ­ tarekeyi im zalam ışlardı. Mondros M ütare k esinin 16. m addesinde, tüm T ü rk güçlerinin İtilaf kuvvetlerine teslim olması ve Lübnan, Suriye, Filistin, Irak, Hicaz, Asir ve Yemen’de T ü rk egem enliğinin o rtad a n kal­ dırılm ası karara bağlanıyordu. Arap ülkelerinde 400 y d d ır süren Türk hegemonyası son buluyordu. Ancak, A rapların gücü zaferin meyvelerini toplamaya yetmiyordu. Arap birliklerinin Ş am ’a girdiği 30 Eylül 1918 tarihinde, Londra’da, İngilizlerle Fransrzlar arasında Arap to prak la rın d a bir işgal rejimi ku­ ru lm asın ı öngören bir antlaşm a im zalanacaktı. Mareşal Allenby, İngiliz sıkıyönetim h u k u k u n u n bir barış antlaşm ası yapılana k ad a r y ü rü rlü k ­ te kalacağı işgal altın daki Arap to p ra k la n üzerindeki en yüksek yetkili

k o n u m u n a getirilm iş ve işgal bölgelerinin m ülki idaresi İtilaf kuvvetleri arasın da bölüşülm üştü. Sykes-Picot A n tlaşm asın d a Mavi Bölge olarak geçen Lübnan ve Batı Suriye’de ise F ransız yüksek kom iseri Picot başa geçmişti. Aynı an tlaşm adaki A ve B bölgelerini o luşturan D oğu Suriye ve Ü rdün, Kral H ü sey in ’in temsilcisi olarak hareket eden E m ir Faysal’m den e tim in e geçecekti. Kahverengi Bölge olarak nitelenen Filistin’in de d âh il olduğu geriye kalan topraklar İngilizlere bırakılm ıştı. Hicaz ise H ü sey in ’in kontrolünde kaldı. Araplar hoşnutsuzdu. Özellikle de k endi denetim lerine geçen böl­ gelerde bü tü n Arap bayraklarını ind iren , B eyrut’taki Arap valiyi kovan ve Arap birliklerinin ele geçirdiği Lazkiye ve Suriye’n in kuzeybatı böl­ gelerinde Arapları buraları terk etm eye zorlayan Fransızlara karşı öfke duyuyorlardı. Araplar, henüz zaferin ilk anlarında, İtilaf devletlerinin M cM ahon-H üseyin A n tlaşm asın d ak i y ü k ü m lü lü k lerin yerine getiril­ mesine ya da birleşik bir Arap devleti k u ru lm asın a d air bir niyet taşı­ m ad ık ların ı anladılar. Sonunda T ü rk b o y u n d u ru ğ u n d a n k u rtu lm u ş o lm alarına rağmen, u z u n süre bekledikleri bağım sızlıktan hileler sonu­ cu n d a m a h ru m k alarak İngiliz ve F ransız söm ürgecilerinin etkisi altına girdiler. I. Dünya S avaşının son bulmasıyla Arap halkının ta rih in d e yeni bir dö nem başladı: Arap ülkelerinin m u tlak ulusal özgürlüğü için İngiliz ve Fransız em peryalizm ine karşı mücadele dönemi.

Sovyet Arap tarihçileri okulunun kurucusu olarak kabul edilen, önde gelen Arap tarihi uzmanlarından Vladimir Borisoviç Lutskiy'nin (19061962) kaleme aldığı Arap Ülkelerinin Yakın Tarihi, Arapların sistematik bir tarihinin yazılmasına yönelik ilk girişimlerden biridir. Lutskiy bağımsız bir tarih disiplini olarak Arap ülkelerinin modern tarihi alanındaki eğitimine 1930'larda başladı. Kendisini tamamen konusuna adamış hevesli biri olarak, yeni yollar denemekten hiçbir zaman çekinmeyen yazar, haklı olarak Sovyet Arap tarihçileri okulunun kurucusu olarak kabul edilir. Lutskiy, Arap ülkelerinin tarihinin 16. yüzyıldan 20. yüzyıl başındaki I. Dünya Savaşı'na kadar uzanan yaklaşık 500 yıllık bir dönemini ana hatlarıyla ele alır, nirengi noktalarını verir; Arap tarihini sistematikleştirir ve genelleştirir. Lutsky Marksist bir bakış açısıyla yazar. Avrupa devletlerinin sömürgeci politikalarını şiddetle eleştirir ve bu onların Doğu'daki varlıklarının bölgenin kaderi üzerindeki olumsuz etkisini ortaya koyar.