Kısa Türkiye Tarihi [20 ed.] 9789944881722
115 65 2MB
Turkish Pages 342 [353] Year 2016
Polecaj historie
![Kısa Türkiye Tarihi [20 ed.]
9789944881722](https://dokumen.pub/img/200x200/ksa-trkiye-tarihi-20nbsped-9789944881722.jpg)
Citation preview
Genel Yayın: 1303
TARİH SİNA AKŞİN KISA TÜRKİYE TARİHİ
© türkiye iş bankası kültür yayınları, 2007 Sertifika No: 29619 editör ALİ BERKTAY görsel yönetmen BİROL BAYRAM düzelti ALEV ÖZGÜNER grafik tasarım uygulama TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI
1. basım: eylül 2007, istanbul xx. basım: ocak 2016, istanbul ISBN 978-9944-88-172-2 baskı AYHAN MATBAASI mahmutbey mah. devekaldırımı cad. gelincik sok. no: 6 kat: 3 bağcılar istanbul Tel: (0212) 445 32 38 Faks: (0212) 445 05 63 Sertifika No: 22749
TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI istiklal caddesi, meşelik sokak no: 2/4 beyoğlu 34433 istanbul Tel. (0212) 252 39 91 Faks. (0212) 252 39 95 www.iskultur.com.tr
Sina Akşin
Kısa Türkiye Tarihi
İÇİNDEKİLER
Giriş I Osmanlı Devleti’ne Kadar Türkler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 Türklerin Üç Yurdu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 Tarih Çağları Üzerine Bir Not . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 II Klasik Osmanlı Toplum Düzeni
9
................................................................................
III Klasik Osmanlı Düzeninin Değişimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 IV Osmanlı-Türk Kültür Hayatının Bazı Sorunları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Hasta Bir İmparatorluk V Tanzimat’a Doğru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Sened-i İttifak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Yunan İhtilali, Mısır Sorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 1838 Antlaşması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Tanzimat Fermanı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 VI Islahat Fermanı ve Yeni Osmanlılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Yeni Osmanlılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 VII Birinci Meşrutiyet ve Büyük Bunalım . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 Tersane Konferansı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
VIII Abdülhamit Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 İttihad-ı Osmani Cemiyeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Ermeni Hareketi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Ahmet Rıza ve Pozitivizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Prens Sabahattin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Japon-Rus Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 Makedonya Sorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 Hürriyetin İlanı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 IX İttihat ve Terakki’nin Yapı Özellikleri, 31 Mart Olayı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 31 Mart Ayaklanması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 İsyanın Bastırılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 İT’nin Bazı Özellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 X İttihat ve Terakki’nin Denetleme İktidarı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Trablusgarp Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 Sopalı Seçimler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 I. Balkan Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 Babıâli Baskını . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Denetleme İktidarı Döneminin Bilançosu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 XI İkinci Meşrutiyet Döneminde Başlıca Düşünce Akımları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 İslamcılık . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 Garpçılık . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84 Türkçülük . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 Sosyalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 XII İttihat ve Terakki’nin Tam İktidarı ve Birinci Dünya Savaşı’na Giriş . . . . . . . . . . . . . . .89 II. Balkan Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 Osmanlı Ülkesinin Paylaşılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90 I. Dünya Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93
XIII Tam Bağımsızlık Mücadelesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97 Kapitalistleşmenin Geliştirilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 XIV Birinci Dünya Savaşı’nda Yaşananlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 Savaşın Ana Olayları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 Ermeni Tehciri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 Savaş Sırasında Toplumsal Değişmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 Atatürk Dönemi XV Savaşın Sonu ve Mütareke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 Cephede Yenilgi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 İzzet Paşa Hükümeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 Sarayın Hesapları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 Mondros Mütarekesi (Bırakışması) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 Mustafa Kemal İstanbul’da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 İzmir’in İşgali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122 XVI Samsun’a Çıkıştan Damat Ferit Hükümetinin Düşmesine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 Amasya Tamimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 Damat Ferit Barış Konferansı’nda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130 Erzurum Kongresi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 Sivas Kongresi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136 XVII Üçüncü Meşrutiyet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141 Misak-ı Milli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 İstanbul İşgalinin Şiddetlendirilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146 XVIII TBMM’nin Kurulması, İç Savaş ve Sevr Antlaşması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149 İç Savaş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 Sevr Antlaşması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152
XIX Düzenli Ordunun Zafer Yolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157 Yunanistan’da Olup Bitenler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 I. İnönü Zaferi ve Sonuçları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159 Sakarya Meydan Muharebesi ve Sonuçları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 XX Büyük Zafer ve Saltanatın Kaldırılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165 Barış Girişimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165 Büyük Taarruz ve Zafer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168 Mudanya Mütarekesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172 Saltanatın Kaldırılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173 XXI Lozan Antlaşması ve Cumhuriyet’in İlanı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177 Lozan Konferansı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177 İzmir İktisat Kongresi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178 Lozan Barış Antlaşması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179 Cumhuriyetin Kurulması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182 XXII Hilafetin Kaldırılması ve Laiklik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185 Hilafetin Kaldırılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185 Laikleşme Süreci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187 Laiklik Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189 XXIII Devrim Yolu ve Karşı-Devrim Girişimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193 1924 Anayasası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194 Şeyh Sait Ayaklanması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195 Şapka Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196 Atatürk’e Suikast Girişimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198 XXIV Kültür Devrimi Ön Düzleme Geçiyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201 Yazı Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201 Çok-Partili Siyaset Denemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203 Halkevleri ve Halkodaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205
Tarih Çalışmaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206 Dil Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207 Üniversite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210 XXV Siyaset ve İktisatta Gelişmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213 Dergiler ve İdeoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213 Dış Siyaset . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216 İktisat Siyaseti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218 XXVI Atatürk’ü ve Devrimini Değerlendirmek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .221 Felsefi Bakımdan Atatürk Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222 Kalkınma Modeli Olarak Atatürkçülük . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223 İdeolojik Bakımdan Atatürkçülük (6 Ok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224 İnönü ve Çok-Partili Dönem XXVII İkinci Dünya Savaşı Öncesi ve Savaş Yılları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231 İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231 II. Dünya Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232 İktisat Siyaseti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236 Köy Enstitüleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237 XXVIII İnönü Çok-Partili Dizgeyi Kuruyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239 Uluslararası Ortam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239 Çok-Partili Dizgeye Geçiş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240 Demokrat Parti’nin Kuruluşu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243 1946 Seçimlerinden Sonra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .245 Günaltay Hükümeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246 İnönü Dönemi Değerlendirmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247 XXIX Demokrat Parti Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249 DP Hükümetinin İlk Başarıları ve Baskı Önlemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249 Kıbrıs Sorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252 1957 Seçimleri ve DP’nin Demokrasiden Sapması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253
27 Mayıs Darbesine Doğru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257 Milli Birlik Komitesi ve Bazı Değerlendirmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259 1960 Sonrası XXX 27 Mayıs 1960 ve Sonrası
265
....................................................................................
XXXI 80’li Yıllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .275 12 Eylül Darbesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .275 Parti Yaşamına İzin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .280 1980’lerin Ekonomisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .285 Dış Siyaset . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .287 XXXII 90’lı Yıllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289 Körfez Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289 20 Ekim 1991 Seçimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .291 Demirel’in Cumhurbaşkanlığı, Çiller’in Başbakanlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .292 Erbakan-Çiller Hükümeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .297 Ordu Müdahale Ediyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301 Yılmaz Hükümetinin Sonu-Ecevit Hükümeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .304 XXXIII 2000’li Yıllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309 Yeni Bir Cumhurbaşkanı ve İktisadi Yıkım . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309 Ecevit Hükümetinin Sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .311 Ilımlı Siyasetin Sonu mu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .313 Atatürkçülüğün İdeolojiye Dönüşmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .314 Türkiye ve AB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .316 XXXIV Sonsöz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .321 Yararlı Olabilecek Bazı Kaynaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .325 Dizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .330
GİRİŞ
I
Osmanlı Devleti’ne Kadar Türkler
Türk le rin Üç Yur du Türk le rin ilk ta rih sah ne si ne çık ma la rı Hun Hü küm dar lı ğı ile ol muş tur. Bu ku ru luş için ve ri len or ta ya çı kış ve son bu luş ta rih le ri M.Ö. 220 ile M.S. 216’dır. Bu ta rih ler den or ta ya çı kan bir şey var. O da Türk le rin ta rih sah ne si ne “geç” çık mış ol duk la rı dır. Ya ni Türk ler bu ba kım dan gö re ce “genç” bir halk tır. Şu ta rih le re ba kar sak bu nu da ha iyi an la rız: M.Ö. 9000-8000: Ta rı mın baş la ma sı, hay va nın ev cil leş ti ril me si; M.Ö. 6250: Ana do lu’da Ça tal hö yük ken ti ku ru lu yor; M.Ö. 3500: Mı sır’da yel ken ve te ker le ğin ica dı; M.Ö. 3000: Me zo po tam ya’da Sü mer ya zı sı nın ica dı. Hun Hü küm dar lı ğı doğ du ğun da es ki Yu nan uy gar lı ğı nın dö nüş tü ğü İs ken der İm pa ra tor lu ğu son bul muştu, Ro ma İm pa ra tor lu ğu ise 3. yüz yı lı nı ya şı yor du. Hun Hü küm dar lı ğı’nın or ta ya çık tı ğı böl ge ye (1. ana yurt) biz de “Or ta As ya” de nir se de as lın da bu ra sı Çin’in ku ze yin de ki böl ge dir. Hun hal kı gö çe be hay van cı lık ya pı yor du. Ya ni, yurt de nen ça dır lar da ya şı yor, hay van la rı nı mev si mi ne gö re otun bol ol du ğu yer le re gö tü rü yor lar dı. Ya zın yay la lara ve dağ la ra gi di li yor, kı şın düz le re ini li yor du. Hun boy la rı nın gö çe be hay van cı lık yap ma la rı nın ne de ni, bu lun duk la rı böl ge de top rak la rı nın ta rı ma el ve riş li ol ma ma sı, ve rim siz olu şuy -
4
KISA TÜRKİYE TARİHİ
du. Ya ni, gö çe be hay van cı lık bir zo run lu luk tu. Ta rı ma el ve riş li top rak lar gü ney de, Çin’dey di. Ama gö çe be le rin ora ya geç me si ko lay de ğil di, zi ra Çin li ler ve rim li top rak la rın bit ti ği yer de Çin Sed di adı ve ri len 6.000 ki lo met re lik bir sa vun ma hat tı kur muş lar dı. Çin Sed di ba sit bir sur de ğil di. Be lir li ara lık larla burç la rı olan, üs tün de ara ba yo lu bu lu nan hay li kar ma şık bir ya pıy dı. Uzun lu ğu ko nu sun da bir fi kir ver mek için Edir ne’den Ar da han’a Tür ki ye’nin uzun lu ğu nun 1.500 km do la yın da ol du ğu nu ha tır la ta yım. Ya ni Çin Sed di 4 Tür ki ye uzun lu ğun da dır. Hun lar gö çe be hay van cı ol duk la rı için kent ha yat la rı yok tu. Ya zı la rı da yok tu. Bu du rum da ki mi ta rih çi ler Hun Hü küm dar lı ğı’nın dev let sa yı la ma ya ca ğı nı, bu na an cak ka bi le (boy) kon fe de ras yo nu de ni le bi le ce ği ni söy le mek te dir ler. Hun Hü küm dar lı ğı’nın da ğıl ma sın dan son ra Türk boy la rı uzun bir sü re üst ör güt len me ye git me di ler. M.S. 552’de Türk le rin 1. ana yur du olan böl ge de Gök türk Hü küm dar lı ğı ku rul du ve 745’e de ğin sür dü. Gök türk le ri Hun lar dan ayı ran önem li bir özel lik, Gök türk ler dö ne min in so nlarına çok ya kın bir ta rih te, ya zı nın or ta ya çık ma sı dır (Ötü ken, 730). Ama ge nel de, Hun lar için söy le dik le ri miz Gök türk ler için de ge çer li dir. Bun dan son ra bü yük çap ta, uzun me sa fe li göç le ri gö rü yo ruz. Gö çe be hay van cı lık ya pan la rın ne den gö çe zor lan dık la rı ko nu sun da çe şit li tah min ler söz ko nu su dur. Ör ne ğin ku rak lık, hay van has ta lık la rı, ola ğan dı şı nü fus ar tı şı gibi nedenler sayılabilir. İlk göç ler le Türk le rin 1. ana yurt la rı nın bi raz ba tı sın da ilk dört ba şı ma mur dev let ku rul du: Uy gur lar (745-940). Uy gur lar da ya zı da var dı, kent ler de var dı, ta rım da. Ama gö çe be hay van cı lık yi ne ege men di. Uy gur lar Şa man di nin den Bu dist di ni ne geç miş ler di. Bir kı sım Türk boy la rı nın da ha da ba tı ya gö çüy le Türk ler 2. ana yurt la rı na gel di ler. Bu ra sı ka ba ca Ha zar De ni zi’nin do ğu su, Aral Gö lü’nün gü ne yi olu yor du. Ma ve ra ün ne hir di ye de bi li nir. Bu ra da ki Türk ler 900-1150 ta rih le ri ara sın da ya vaş ya vaş Müs lü man lı ğa geç me ye baş la dı lar. Üç önem li dev let ku rul du: Ka ra han lı lar (940-1211), Gaz ne li ler (9631186), Bü yük Sel çuk lu lar (1038-1157). Ka ra han lı lar dö ne min de önem li bir ede bi yat baş lan gı cı gö rü yo ruz. 1070’te Yu suf Has Ha cip’in Ku tad gu Bi lig ad lı ya pı tı, 1074’te Kaş gar lı Mah mut’un Di va nü Lû gat-it-Türk’ü or ta ya çı kı yor.
OSMANLI DEVLETİ’NE KADAR TÜRKLER
Bü yük Sel çuk lu lar ve Ma laz girt za fe riy le bir lik te, Oğuz Türk le ri nin 3. ana yurt olan Ana do lu ve Ru me li’ye gö çü nün baş la dı ğı nı gö rü yo ruz. Ana do lu’da ki ilk Türk dev le ti Ana do lu Sel çuk lu Dev le ti’dir (1077-1308). 2. ana yurt, ta rı ma el ve riş li alan lar ba kı mın dan 1. ana yurt tan da ha ve rim li bir alan dı. Ama yi ne de bu ra da bir çok ço rak ala nın, bü yük çöl le rin yer al dı ğı gö rü lü yor. İlk ikisinden çok farklı olan 3. ana yurt ta ise hiç çöl yok tu. Bü tün düz lük ler de yağ mur la buğ day ta rı mı ya pı la bi li yor du. Böy le ce bu ra la ra ge len Türk le rin ge niş çap ta yer leş me ye baş la dık la rı, ta rım ya pa rak köy lü leş tik le ri gö rü lü yor. Yal nız Ana do lu’nun Ru me li’den önem li bir far kı var dır. Ana do lu çok en ge be li bir alan dır, ya ni dağ la rı, yay la la rı çok tur. Onun için gö çe be hay van cı lı ğı sür dür mek is te yen oy mak ve boy lar (aşi ret ve ka bi le ler) bu na el ve riş li me kân la rı bu la bi li yor lar dı. Üs te lik za man za man Ana do lu’da ka rı şık lık ve asa yiş siz lik yo ğun laş tı ğı za man lar, yağ ma edil mek ten bı kan köy lü ler, köy le ri ni terk edip dağ lar da eş kı ya lı ğa ya da gö çe be hay van cı lı ğa baş la mış lar dır. De mek ki ki mi dö nem ler de ve ki mi yö re ler de köy lü lü ğün ço ğal dı ğı nı, ki mi dö nem ve yö re ler de gö çe be hay van cı lı ğın ağır bas tı ğı nı gö rü yo ruz. Ör ne ğin 1865’te Os man lı hü kü me ti Fır ka-yı Is la hi ye adın da bir or du gön der mek zo run da kal dı Çu ku ro va böl ge si ne. Amaç, da ha ön ce bir kaç kez “otur tul muş” olan Av şarları ve di ğer oy mak la rı ye ni den oturt mak tı. Söy len di ği ne gö re gö çe be ler yü zün den Tür ki ye’nin en ve rim li ova la rın dan Çu ku ro va’nın Ada na do ğu sun da ka lan bö lü mü bu sı ra da ya ban bit ki le riy le ör tü lüy müş. Ta rih çi Ze ki Ve li dî To gan’a gö re, Türk ler bü yük öl çü de boş bir Ana do lu’ya yer leş miş ler di, zi ra Arap akın la rı so nu cun da Ana do lu’nun Hı ris ti yan hal kı kı yı la ra kaç mış tı. Böy le bir gö rüş ten çı kan so nuç, Türk le rin Ana do lu’nun Hı ris ti yan hal kıy la ka rış ma mış ol duk la rı dır. Baş ka bir de yiş le, Türk ler ka rış ma dık la rı için ırk saf lık la rı nı bü yük öl çü de ko ru muş lar dır. Oy sa Hı ris ti yan lar dan ne ka da rı nın kı yı la ra kaç tı ğı nı sap ta mak ko lay de ğil dir. Türk le rin, ev len me, İs la mi ye ti ka bul, dev şir me, kö le lik gi bi yol lar dan yer li halk la bü yük öl çü de kay naş mış ol ma la rı ak la da ha yat kın gö rün mek te dir. Türk le rin Or ta As ya lı soy daş la rıy la faz la ben zeş me me le ri, Tür ki ye Türk le ri nin de ken di ara la rın da bi rör nek fi zik sel özel lik ler ta şı ma ma la rı, söz ko nu su ka rış ma nın ka nı tı gi bi gö zü kü yor. Böy le ol mak la bir lik -
5
6
KISA TÜRKİYE TARİHİ
te, ırk du ru mu ne olur sa ol sun Türk çe nin, Hı ris ti yan la rı bi le kıs men içi ne ala rak Ana do lu’nun or tak di li ha li ne gel me si, bu hal kı Or ta As ya’ya bağ la yan önem li bir bağ sa yı la bi lir.
Ta rih Çağ la rı Üze ri ne bir Not Özel lik le Fran sa’da yay gın olan ve bi zi de et ki le miş an la yı şa gö re, ta rih çağ la rı (ya ni ya zı nın çık ma sın dan son raki in san lık ta ri hi) dör de ay rı lır: M.Ö. 3000-M.S. 476 (Ba tı Ro ma’nın yı kı lı şı): İlk çağ; 476-l453: Or ta çağ; 1453-1789: Ye ni çağ; 1789 son ra sı: Son çağ ya da Ya kın çağ. Bu ra da he men be lirt mek ge re kir ki, biz de bu çağ ayı rı mı nı be nim se yen ler 1453’ün, Fa tih’in Rö ne sans pren si kim li ği nin öne mi ni ve/ve ya bu fet hin İs la mi yet, Türk lük ba kı mın dan öne mi ni vur gu lar lar. Bu yak la şım doğ ru ve Os man lı Dev le ti’nin İs tan bul’un fet hiy le bey lik ten im pa ra tor lu ğa di ye özet le ne bi le cek çok kök ten bir dö nü şüm ge çir diği mu hak kak ol mak la bir lik te, bu nu Türk ler ba kı mın dan bir çağ de ği şik li ği ola rak de ğer len di re bi lir mi yiz? San mı yo rum. Ba tı lı lar 1453’ü çağ de ği şi mi nok ta sı ola rak de ğer len di rir ken Os man lı la ra çok da olum lu sa yı la ma ya cak bir rol ve ri yor lar. Bu na gö re fe tih le bir lik te İs tan bul’dan İtal ya’ya ka çan Bi zans lı bi lim adam la rı ora da Hü ma nizm’i ve Rö ne sans’ı baş lat mış lar dır. Ya ni, bu gö rü şe gö re, Os man lı la rın ki bir tür “ite le me” iş le vin den iba ret tir. Prof. ‹b ra him Ka fe so€ lu ça€ ay› r› m› n›n bi zim ba k› m› m›z dan do€ ru dan bir aç›k la y› c› l› €› ol ma d› €› n› ilk söy le yen ler den dir. Ger çek ten de Ba t› Ro ma’n›n son bul ma s› n›n Türk ler ba k› m›n dan do€ ru dan (o s› ra da) bir öne mi ol mufl mu dur? 1789 Fran s›z ‹h ti la li Türk ler için de çok önem li dir ama Türk le ri, Os man l› Dev le ti’ni et ki le me si için bel li bir za man ara l› €› n›n geç me si ge rek mifl tir. Oy sa Ba t› ve Or ta Av ru pa ba k› m›n dan 1789’un ade ta an›n da et ki yap ma s› söz ko nu su dur. Tür ki ye, ya ni Ana do lu ve Ru me li Türk le ri için da ha an lam l› sa y› la bi le cek flöy le bir ça€ ay› r› m› öne ri le bi lir: M.Ö. 220-M.S. 1071: ‹lk ça€; 1071-1839: Or ta ça€;
OSMANLI DEVLETİ’NE KADAR TÜRKLER
1839-1908: Ye ni ça€; 1908 son ra s›: Son ça€ ya da Ya k›n ça€. Böy le bir ay› r› m›n Tür ki ye Türk le ri nin top lum sal ör güt len me ev re le ri ne ifla ret et mek ba k› m›n dan an lam l› ol du €u nu dü flü nü yo rum: ‹lk ça€, Türk le rin gö çe be hay van c› l›k dö ne mi dir. Or ta ça€ Türk le rin yer le flik li €e, ta r› ma, köy lü lü €e ge çi fli dö ne mi dir. Ye ni ça€ cid di bi çim de Ba t› l› lafl ma ya, hu kuk dev le ti ne ad›m at›l d› €› n› göstermektedir. Son ça€, Tür ki ye Türk le ri nin yay g›n kent lefl me ye, ka pi ta liz me yö nel me nok ta s› n› be lirt mek te dir.
7
II
Klasik Osmanlı Toplum Düzeni
“Kla sik” de di ği miz Os man lı top lum dü ze ni, Os man lı Dev le ti’nin en güç lü ol du ğu yak la şık 1450-1550 yıl la rı ara sın da ki dü zen dir. He men baş tan, okul lar da ya pı la ge len Os man lı Dev le ti dö nem len dir me siy le il gi li bir uya rı da bu lun mak ye rin de ola cak tır. Bi lin di ği gi bi şöyle bir dönemleme yapılmaktadır: 1300-1453: Ku ru luş dö ne mi; 1453-1579 (So kol lu’nun ölü mü): Yük sel me dö ne mi; 1579-1699: Du rak la ma dö ne mi; 1699-1922: Ge ri le me dö ne mi. As lın da bu dö nem len dir me yal nız ca ara zi mik ta rı ba kı mın dan, ay rı ca bel ki Os man lı dev let ay gı tı nın gü cü, et kin li ği ba kı mın dan an lam lı dır. Ama ör ne ğin hal kın, özel lik le Türk hal kı nın re fah ya da uy gar lık ve kül tür dü ze yi ba kı mın dan pek de an lam lı ol ma ya bi lir. Zi ra na sıl bü tün in san top lu luk la rı genelde iler li yor sa, ku ral ola rak Türk le rin de iler le dik le ri ka bul edil me li dir. Araş tı rıl sa, bel ki de Türk in sa nı nın 19. yüz yıl da Ka nu ni dö ne mi ne gö re or ta la ma öm rü nün da ha uzun, ya da okur ya zar lık ba kı mın dan da ha iler de ol du ğu or ta ya çı ka cak tır. Ay rı ca mi mar lık ta yük sel me dö ne mi ne rast la yan Mi mar Si nan gi bi bir dâhi var sa da, ede bi yat ta 18. ve 19. yüz yıl lar da pek bü yük isim ler çıkmıştır. Kla sik Türk mü zi ği nin asıl 17. yüz yıl da ve on dan son ra ge liş ti ği söy le ne bi lir. Bü yük dü şü nür-ya zar lar Kâtip Çe le bi ve Ev li ya Çe le bi
10
KISA TÜRKİYE TARİHİ
17. yüz yıl da ya şa mış tır. İlk kü tüp ha ne bi na la rı 18. yüz yıl da ya pıl mış tır. Ara zi mik ta rı ba kı mın dan işi ele alır sak, en “yok su lu” Tür ki ye Cum hu ri ye ti’dir. Ama bi li yo ruz ki bu dö nem de ik ti sat, kül tür, uy gar lık ve he men her alan da Os man lı Dev le ti za ma nın da ki Türk top lu mun dan çok da ha ile ri yiz. Bu gün çok hız lı bir ge liş me sü re ci için de yiz. Kla sik Os man lı top lum dü ze ni şöy le özet le ne bi lir: I. Yö ne ten ler (as ke ri) sı nı fı A. İc rai as ke ri ler 1. Ma aş lı lar 2. Za im ler ve tı mar lı si pa hi ler B. Ule ma II. Yö ne ti len ler (rea ya) sı nı fı A. Kent li ler 1. Lon ca es na fı 2. Tüc car ve sar raf lar B. Köy lü ler C. Gö çe be ler Bu dö nem de iki ana sı nıf var dı: yö ne ten ler, yö ne ti len ler; kim le rin bu sı nıf la ra da hil ol duk la rı, ne za man ve han gi şart lar da öbür sı nı fa ge çe cek le ri dev let ta ra fın dan be lir le nir di. Yö ne ten ler, as ker lik le doğ ru dan ya da do lay lı bir il gi le ri ol ma sa da (ör ne ğin ule ma), as ke ri sa yı lır dı, zi ra dev let bir fe tih ve sa vaş ma ki ne si ola rak ör güt len miş ti. Bun la ra, yö ne ti len le re oran la yük sek bir ya şa ma dü ze yi sağ la nır dı. Ku ral ola rak ül ke nin en zen gi ni pa di şah olur du. Tüc car dan çok zen gin le şen bi ri olur sa, mü sa de re yo luy la du ru mun “ica bı na” ba kı lır, hi za ya ge ti ri lir di. Yö ne ten le rin ikin ci bir ay rı ca lık la rı, ver gi öde mek le yü küm lü ol ma ma la rıy dı. Ba şı pa di şah olan as ke ri sı nı fa ule ma ile ic rai (yü rüt me ile il gi li) iş ler gö ren ve kul sta tü sün de ki as ke ri ler da hil di. Sö zü edi len ic rai iş le rin baş lı ca la rı yö ne tim ve as ker lik tir. Ye ni çe ri sin den, si pa hi sin den sad ra za mı na ka dar bu iş le ri gö rür ler di. Bun la rın kul sta tü sün de ol ma la rı bo yun la rı nın kıl dan in ce ol ma sı an la mı na ge li yor du. Bu, mu ha ke me edil me den pa di şa hın buy ru ğu ile “si ya se ten kat le di le bil me le ri” de mek ti (si ya se ten ka til). Kul ol ma nın ikin ci bir
KLASİK OSMANLI TOPLUM DÜZENİ
so nu cu, kul la rın ölü mün de mi ras la rı na el kon ma sıy dı ki bu na, mü sa de re de nir di. Her hal de mü sa de re da ha çok, mü sa de re ye de ğer ser ve ti olan yük sek gö rev li le re uy gu la nı yor ol ma lıy dı. Fa kat bun la rın, ölüm le rin den son ra vâris le ri ni gö zet mek için kul la na bi le cek le ri bir im kân var dı. Ca mi, med re se vb gi bi ha yır ku rum la rı ya pıp, bun la rın fa ali yet le ri nin sür dü rül me si için va kıf kur duk la rın da, vâris le ri ni va kıf mü te vel li si ata yıp on la rı bu yol dan ge lir sa hi bi kı la bi lir ler di. Zi ra va kıf lar mü sa de re edi le mez di. Yö ne ten ler sı nı fı nın ikin ci ko lu ule ma idi. Âlim ler dev le tin din, yar gı, eği tim iş le ri ni gö rür ler, ic rai iş le re faz la ka rı şa maz lar dı. As ke ri sı nı fın ay rı ca lık la rın dan ya rar la nır lar dı, ya ni yük sek ge lir sa hi biy di ler ve ver gi öde mez ler di. Bu nun la bir lik te, ic rai as ke ri sı nıf üye le ri gi bi kul sta tü sün de ol ma dık la rı için, mu ha ke me edil me den ce za lan dı rıldıklarına pek rastlanmazdı, ya ni ör ne ğin si ya se ten kat le di le mez ler di ve mal la rı mü sa de re edi le mez di. Âlim ler, ma hal le mek te bin den son ra med re se ler de oku ya rak ye ti şen Müs lü man ço cuk la rıy dı. Oy sa kul lar çok kez dev şir me idi ler, ya ni ço cukluklarında Hı ris ti yan olan ki şi ler di. Yük sek ule ma bü yük ser vet sa hi bi ola bil di ği gi bi, bu ser ve ti ço cuk la rı na in ti kal et ti re bi li yor du. Yük sek ule ma nın ço cuk la rı da ule ma ol duk la rı tak dir de –ki ge nel lik le böy le ol muş tur– or ta ya bir ule ma aris tok ra si si ya da soy lu lu ğu (za de gân lık) çı kı yor du. Yük sek ule ma nın ço cuk la rı nı ka yır mak için da ha ço cuk luk la rın da rüt be ve ril me ye baş la nır, böy le ce ko lay ca yük sel me le ri sağ la nır dı. Ni ya zi Ber kes, Zi ya Gö kalp’in bir sö zü üze rin de du ru yor. Gö kalp dev şir me ço cuk la rın yük sek yö ne ti ci ol mak için de vam et tik le ri Top ka pı Sa ra yı’nda ki En de run Mek te bi’yle med re se le ri kar şı laş tı rır ken, bi rin ci si nin Türk ol ma ya nı alıp Türk yap tı ğı nı, ikin ci si nin Türk’ü alıp Türk ol ma yan (Arap) ha li ne ge tir di ği ne işa ret edi yor. Ger çek ten de yö ne tim ve En de run Mek te bi’nde dil Türk çe iken, ilim ve med re se di li Arap çay dı. Bi zim ba kı mı mız dan ga rip lik ler bu nun la bit mi yor. Di ne da ya lı ol du ğu nu ilan eden bir ül ke de ced be ced Müs lü man olan lar as ker lik ve yö ne tim iş le ri ne ka rış tı rıl mı yor lar, fa kat Hı ris ti yan olan bir ai le nin ço cu ğu o ül ke nin yaz gı sı nı yö ne ti yor du. İc rai as ke ri yö ne ti ci ler, ka pı kul la rı ve di ğer ma aş lı lar ile tı mar lı si pa hi ler ve za im ler (zea met sa hip le ri) di ye ay rı la bi lir. Bu, an lam lı bir ayı rım dı, zi ra ma aş lı lar, pa ra nın çok kıt ol du ğu, onun için köy lü nün
11
12
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ver gi si ni ürün ola rak (öşür, aşar) öde di ği bir ik ti sa di yat ta ay rı ca lık lı idi ler. Fa kat ma aş la rın za ma nın da ve ril me di ği, ya da zü yuf (aya rı dü şük) ak çe ile ve ril di ği dö nem ler de bun lar, is ya na ha zır bir hoş nut suz lar kit le si oluştururdu. Tı mar lı si pa hi ve za im le re ge lin ce, ge lir le ri ni bü yük öl çü de dir lik le rin de ki köy lü ler den ay nî ola rak top la yan, top ra ğın hu ku ken ma li ki ol ma sa lar da, ba şın da otur duk la rı için, fii len ona ege men olan, ta bir ca iz se fii li feo dal ler di. Si pa hi ve za im le rin dir lik le rin de ki köy lü ler den ürün ola rak top la dık la rı baş lı ca ver gi aşar dı. Yö ne ti len ler sı nı fı na ge lin ce, bu nun öz gün adı rea ya idi. Üre tim re aya ya ait bir iş ti. Ay nı za man da sa vaş işi ne de yar dım cı olur lar dı. Ver gi, re aya ya ait bir yü küm lü lük tü. Os man lı Dev le ti “pla to nik” bir dev let ol du ğu için yö ne ten le rin, yö ne ti len le re gö re da ha mü ref feh (gö nenç li) bir ha yat ya şa ma la rı asıl dı. Dev let yö ne ti len ler için de ğil, yö ne ten ler için di. Kent li rea ya de yin ce ak la ön ce lon ca es na fı ge lir. Bun lar hem ima lat çı, hem sa tı cı ya da yal nız ca sa tı cı olan, lon ca la rı nın sert ve kı sıt la yı cı çer çe ve si için de ça lı şan kü çük ik ti sa di bi rim ler di. Us ta-kal fa-çı rak iliş ki le ri için de ça lı şan bu bi rim le rin bü yü me me si, ge liş me me si hem lon ca la rın hem dev le tin özen gös ter di ği bir ko nuy du. Baş ka bir de yiş le lon ca lar dan ka pi ta liz me açılan bir ka pı yok tu. Lon ca la rın dı şın da, bü yük iş ya pan sar raf lar ve şe hir le ra ra sı ya da ulus la ra ra sı öl çek te ça lı şan tüc car lar var dı. Bu ser vet sa hip le ri ne izin ve ril me si, yap tık la rı işin lon ca öl çe ğin de ya pıl ma sı nın ola nak sız ol ma sın dan kay nak la nı yor du. Os man lı Dev le ti köy lü le ri gö çe be le re ter cih eden bir dev let ti. Ne de ni açık: Köy lü ler ye ri yur du bel li, ver gi öde yen, ge rek ti ğin de as ker ve ren bir ke sim di. Gö çe be ler ise ad re si bel li ol ma yan, ver gi ve as ker ver mek ko nu sun da is tek siz, üs te lik si lah lı ve sey yar, üs tü ne faz la va rı la ma yan bir ke sim di. Os man lı lar gö çe be le ri oturt mak, köy lü ye dö nüş tür mek için hep ça ba la mış lar dır.
III
Klasik Osmanlı Düzeninin Değişimi
“Kla sik” de di ği miz Os man lı dü ze ni 16. yüz yı lın or ta la rın dan iti ba ren de ği şi me uğ ra dı. De ği şi me yol açan et ken ler şöy le sı ra la na bi lir: 1. Av ru pa’dan Ge len Enf las yon Sü re ci ve Tü fe ğin Ge li şip Ya yıl ma sı: Sö zü nü et ti ği miz yüz yıl lar da kul la nı lan pa ra, al tın ve gü müş ten ba sı lan pa ra lar dı ve bu nun dün ya da ki mik ta rı gö re ce sı nır lıy dı. Bu mik ta rın art ma sı gü müş ve al tın ma den le ri nin ça lış tı rıl ma sı na bağ lı idi. Ye ni Dün ya’nın keş fin den son ra İs pan yol lar Az tek, Ma ya, İn ka im pa ra tor luk la rı na son ve rip el le rin de ki al tın ve gü mü şü yağ ma la dı lar. Bu ül ke ler de bul duk la rı al tın ve gü müş ma den le ri ni iş let ti ler. Böy le ce İs pan ya va sı ta sıy la Av ru pa’ya ve ar dın dan bü tün kı ta la ra, es ki si ne oran la da ha çok al tın ve gü müş pa ra nın gir di ği ni gö rü yo ruz. Pa ra mik ta rı nın bü yük öl çü de art ma sı ge nel lik le her yer de ül ke ik ti sa di yat la rın da es ki ye gö re pa ra sal laş ma nın ar tı şı na ve fi yat la rın yük sel me si ne yol aç tı. Bu sü reç ta bii Os man lı Dev le ti’nde de ya şan dı. Os man lı ik ti sa di ya tı nın bir mik tar da ha pa ra sal laş ma sı, köy lü yü pa ra (pa zar) ik ti sa di ya tı na sok muş ol mu yor du. Ama şöy le bir ola nak ta nı yor du: İl ti zam de ni len usul sa ye sin de köy lü nün ürün ola rak öde di ği ay nî ver gi ler pa ra ya çev ri le bi li yor du. İl ti zam usu lü şöy le açık la na bi lir: Boş ka lan bir dir li ğin aşa rı ye ni den bir si pa hi ya da zai me tah sis edil mi yor, ar tır ma ya çı ka rı lı yor du. En çok öde me yi va at eden mül te zim o dir li ğin il ti za mı nı (ge nel lik le
14
KISA TÜRKİYE TARİHİ
3 yıl için) al mış olu yor du. Mül te zim dev le te pa ra ve ri yor, fa kat köy lü den aşa rı ürün ola rak alı yor du. Aşa rı pa zar da sa ta rak pa ra ya dö nüş tür mek mül te zi me ait bir iş olu yor du. Dik kat edi lir se bir dir li ğin il ti za ma ve ril me si, ora da si pa hi ya da za im bu lun ma ma sı de mek tir. Oy sa si pa hi ve za im ler yal nız ca ver gi le ri top la yıp kar şı lı ğın da sa vaş hiz me ti su nan kim se ler de ğil ler di. Sü rek li dir lik le rin de otu ran, asa yi şi ko ru yan, hü kü me tin o yö re de ki gö zü, ku la ğı, eli olan kim se ler di. Oy sa mül te zim ler dir lik te otur ma yan, an cak ha sat za ma nı aşa rı top la mak için ora ya ge len, çok kez bu iliş ki le ri 3 yıl la sı nır lı kim se ler di. Bu du ru mun önem li bir so nu cu, si pa hi ya da zai min or ta dan kalk ma sıy la dir lik te bir yet ke (oto ri te) boş lu ğu nun doğ ma sıy dı. Boş lu ğu mut la ka bi ri le ri nin dol dur ma sı ge re ki yor du ve mül te zim ler (ora ya yer leş miş ol ma dık la rı için) bu nu ya pa cak du rum da de ğil ler di. Yet ke boş lu ğu nu dol du ran lar âyan de ni len, ora nın yer li si bir ke sim ol du. Âyan lar pa ra la rıy la, nü fuz la rıy la, as ke ri güç le riy le yö re le ri ne ege men bir züm re ol du lar. Ar tık dev let ver gi ve as ker top la ma ko nu la rın da on la rın yar dım la rın dan ya rar lan mak du ru mun da kal mıştı. Güç le ri ar tan âyan lar Av ru pa’da ki feo dal sı nı fa ben ze di ler. Âyan lık, mer ke zin taş ra üze rin de ki de ne ti mi ni yi tir me si, tı mar sis te mi nin sağ la dı ğı mer ke zi yet çi lik ten adem-i mer ke zi ye te (mer kez siz li ğe) bir ka yış an la mı na ge li yor du. He men be lir te yim ki, tı mar sis te mi nin tas fi ye si, ye ri ni il ti za ma bı rak ma sı, yüz yıl lar alan ya vaş bir sü reç ol du. II. Mah mut za ma nın da (19. yüz yıl baş la rın da) hâlâ tı mar lar var dı. İl ti zam sis te mi dev let ha zi ne si ne da ha çok pa ra nın gir me si ni ola nak lı kı lı yor du. Bu nun hü kü me te sağ la dı ğı en önem li ya rar lar dan bi ri kent ler de bu lu nan, ye ni çe ri ya da ben ze ri pi ya de as ke ri ni ço ğalt mak tı. Bu, ateş li si lah la rın, özel lik le tü fe ğin ge liş me si ve ya yıl ma sı nın bir so nu cuy du. At lı as ker ler, ki tı mar lı eya let or du su at lıy dı, tü fek kul la na mı yor du. Tü fek pi ya de nin si la hıy dı. De mek ki sa vaş tek no lo ji sin de ki ge liş me, tı mar sis te mi nin tas fi ye si ni, pi ya de nin ar tı rıl ma sı nı zo run lu kı lı yor du. Ha zi ne ye il ti zam sa ye sin de da ha çok pa ra gir me si, pi ya de as ke ri nin ço ğal tı la bil me si de mek ti. 2. Av ru pa’da ve Özel lik le Ak de niz Böl ge sin de Nü fus Ar tı şı: Ka pi ta lizm ön ce si ik ti sa di yat lar da nü fus ar tı şı çok olum suz so nuç lar do ğu ra bi li yor du. Zi ra öy le bir sis tem de nü fus ar tı şı na ko şut ola rak üre ti mi ar tır mak bu gün kün den çok da ha zor olu yor du. Nü fus ar tı şı de -
KLASİK OSMANLI DÜZENİNİN DEĞİŞİMİ
mek, se fa let ve aç lık ile bu nun yol aç tı ğı ka nun suz luk lar, eş kı ya lık de mek ti. İş te 16. yüz yıl da Ak de niz böl ge sin de, ih ti mal bü yük sal gın has ta lık la rın uzun sü re gö rül me me si yü zün den, önem li bir nü fus ar tı şı ol du ve sö zü edi len so nuç la rı do ğur du. Os man lı’da, Ana do lu’da or ta ya çı kan ka rı şık lık la ra “Ce la li İs yan la rı” de nir. En yo ğun ola rak 15901650 yıl la rı arasında ya şan dı, 17. yüz yı lın son la rı na doğ ru, muh te me len nü fus bas kı sı nın azal ma sı so nu cun da, ni ha yet bul du. Ka nu ni dö ne min de ül ke nin nü fu su 12 mil yon dan 22 mil yo na yük sel miş ti. 3. Ulus la ra ra sı Ker van Yol la rı nın Önem siz leş me si: De niz den Hin dis tan yo lu nun keş fe dil me sin den son ra ti ca ret, İpek Yo lu gi bi ulus la ra ra sı ker van yol la rı nı git gi de terk ede rek de ni ze kay dı. Ker van cı lı ğın za yıf la ma sı, ge çi mi ni bu na bağ la yan bir çok kent ya da ka sa ba nın can lı lı ğı nı yi tir me si ne yol aç tı. Ka pi ta lizm ön ce si top lum lar da bu tür ge ri le me ler çok kez baş ka yol lar dan, baş ka et kin lik ler le gi de ri le mi yor, çö küş sü rek li bir ha le dö nü şü yor du. 4. Fe tih le rin Azal ma sı ve Dur ma sı: İn san ve hay van ener ji siy le (or ga nik ener jiy le) dö nen ge le nek sel im pa ra tor luk la rın ge niş le me si, im pa ra tor luk lar bü yü dük çe zor la şı yor du. Ön ce le ri Os man lı Dev le ti çok ba şa rı lı bir sa vaş ma ki ne siy di. Bü tün ül ke ye ege men bir dev let ay gı tı her za man on bin ler ce ki şi lik or du la rı se fe re gön der me ye te ne ği ne sa hip ti. Ni te kim baş lar da Os man lı or du su se fe re çık tı ğı za man yal nız ca kent, ka sa ba, ka le le ri de ğil, bü yük çe böl ge le ri ko lay ca fet he di yor du. Fe tih her ba kım dan kâr lı bir iş ti. Av ru pa’ya feo dal ya pı ege men ol du ğun dan ve feo dal ler de ge nel lik le baş la rı na buy ruk ol duk la rın dan, Os man lı or du la rı na kar şı Av ru pa’nın ay nı bü yük lük te ve güç te or du lar to par la ma sı çok da ha zor du. Za man geç tik çe du rum de ğiş ti. Bu kez im pa ra tor luk bü yü dük çe Os man lı or du su nun sı nır boy la rı na git me si faz la za man al ma ya baş la dı. Unut ma ma lı ki or du nun iler le me hı zı nı ya ya gi den pi ya de ler be lir li yor du. Sa vaş ya zın ya pıl dı ğın dan, za ma nın da sı nır boy la rı na ulaş mak için ba har yağ mur la rı al tın da yo la çık mak ge re ki yor du. İm pa ra tor luk bü yü dük çe, za ma nı nı yol lar da ge çi ren Os man lı or du su nun sa va şa bi le ce ği sü re kı sal mış olu yor du. İkin ci ola rak, Os man lı’nın kar şı sın da ki Av ru pa dev let le ri za man için de mer ke zi leş me ye, güç lü ve bü yük or du lar kur ma ya baş la dı lar. Sa vaş ba şa rı la rı es ki si ka dar ko lay ve bü yük ol ma ma ya baş la dı.
15
16
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Fe tih le rin azal ma sı ve zor laş ma sı nın önem li bir so nu cu sa va şa olan il gi nin azal ma sı ol du. Zi ra fe tih, ma ne vi tat min ler dı şın da, önem li mad di çı kar lar da sağ lı yor du. Bu ma ne vi ve mad di tat min ler ol ma yın ca sa va şa ve sa va şı ya pa cak or du ya il gi azal ma ya baş la dı. Or du nun “bo zul ma sı” bü yük öl çü de bu yüz den ol du. Sa va şa ko şul lan mış bir dev le tin ve bir top lu mun bir den bi re ba rı şa ken di ni uy dur ma sı çok da ko lay de ğil dir, ih ti mal Ce la li İs yan la rı de nen kan lı mü ca de le de, dı şa yö ne le me yen sa vaş alış kan lık la rı nın bu se fer iç sa va şa yö nel me si nin pa yı da bu lu na bi lir. 5. İbn Hal dun “Ya sa”sı nın Et ki le ri: 14. yüz yıl da Mı sır’da ya şa mış olan ve ki mi le rin ce top lum bi li min ba ba sı sa yı lan Tu nus lu İbn Hal dun, Mu kad di me ad lı ya pı tın da İs lam ta ri hi ni in ce le ye rek çok dik ka te de ğer so nuç la ra ulaş mış tır. Ona gö re bu top lum lar iki dü ze nin ça tış ma sı na sah ne olu yor du: me de ni yet (me di ne, kent an la mın da dır) ve be de vi yet (oy mak ve boy ola rak ör güt len miş gö çe be kan daş top lu luk lar). Be de vi ler asa bi yet de nen yük sek bir da ya nış ma duy gu su için de dir ler. Sa vaş kan, dü rüst, ka ba in san lar dır. Me de ni ler yer le şik, ta rı ma da ya lı, kent le ri olan top lu luk lar dır. Me de ni dev let ler sü rek li be de vi le rin sal dı rı la rı na uğ rar lar. Za yıf düş tük le ri za man lar bu sal dı rı la ra ye nik dü şer ler, be de vi ler dev le ti ele ge çi rir ler. Böy le ce be de vi re isi nin hü küm dar ol du ğu ye ni bir dev let or ta ya çıkar. Be de vi ler, yık tık la rı dev le tin ül ke sin de, kent le rin de ya vaş ya vaş me de ni ye ti öğ re nir ler. Me de ni yet le ri art tık ça, sa vaş kan lık la rı nı ve asa bi yet le ri ni yi ti rir ler. Dört ku şak son ra, ya ni 100-120 yıl son ra dev let, ye ni den be de vi le re ye nik dü şe cek de re ce de yu mu şa mış olur. Ta rih böy le ce tek rar la nıp gi der. Ni ya zi Ber kes’e gö re Os man lı Dev le ti “İbn Hal dun ti pi” bir dev let ti. Bu na gö re 100-120 yıl da yı kıl ma sı ge re kir ken, böl ge de ye te rin ce güç lü bir akın ya pa bi le cek bir be de vi top lu luk kal ma dı ğı için “do ğal” bir so nu ola ma mış tır. Os man lı Dev le ti’nin kar şı sın da ki Av ru pa dev let le ri İs tan bul ve Bo ğaz la r’ı iç le rin den bi ri nin kap ma sı nı is te me dik le ri için Os man lı Dev le ti’ni yık ma mış lar, sö mür mek le ye tin miş ler dir. Böy le ce Os man lı Dev le ti, bir tür lü öle me yen ya ta lak ih ti yar lar gi bi var lı ğı nı sü rük le ne rek sür dür müş tür. Hik met Kı vıl cım lı da Os man lı Dev le ti’nin “İbn Hal dun ti pi” bir dev let ol du ğu nu ka bul et mek te dir. Ona gö re Os man lı Dev le ti 1402
KLASİK OSMANLI DÜZENİNİN DEĞİŞİMİ
An ka ra Mu ha re be si’yle İbn Hal dun mo de li ne uy gun bir so na ulaş mış tır. Os man lı Dev le ti’nin Meh met Çe le bi ta ra fın dan can lan dı rıl ma sı ise “ye ni” ya da “ikin ci” bir Os man lı Dev le ti’nin ku rul ma sı an la mı na gel mek te dir. Os man lı ay dın la rı İbn Hal dun ku ra mı nı bi li yor lar dı. Kar lof ça ve Pa sa rof ça ant laş ma la rın dan son ra dev le tin sa va şa cak ha li kal ma dı ğı nı, yaş lan dı ğı nı dü şü ne rek, kül tür ha ya tı na da ha faz la önem ver me ye baş la dı lar. La le Dev ri ile baş la ya rak Os man lı pa di şah la rı kül tür ha ya tı nın ge liş me si ne ön cü lük et ti ler.
17
IV
Osmanlı-Türk Kültür Hayatının Bazı Sorunları
Os man lı la rın çok ba şa rı lı sa yı la bi le cek le ri alan lar ol muş tur. Mi mar lık, şi ir, min ya tür, mu si ki bun lar ara sın da dır. Os man lı Dev le ti’nin, esas hal kı Hı ris ti yan olan Bal kan lar’da 400 yıl dan faz la hü küm sü re bil me si bir ör güt le me ve yö ne tim ba şa rı sı dır. Bu gün kü öl çü le ri miz le bel ki Os man lı lar çok hoş gö rü lü sa yıl maz lar ama o çağ da özel lik le din sel hoş gö rü yü tem sil et tik le ri mu hak kak tır. Yal nız ca hoş gö rü de de ğil, Os man lı lar Or to doks Ki li se si’nin ko ru yu cu su da ol muş lar ve Ka to lik Av ru pa kar şı sın da Or to doks lu ğun ezil me si ni ön le miş ler dir. Muh te me len tı mar sis te mi de, ye ri ni al dı ğı feo dal dü zen den da ha az bas kı cı, da ha az sö mü rü cüy dü. Din ve dil ba kı mın dan hal ka bu de re ce uzak olan bir yö ne ti min Bal kan lar’ı yüzyıllarca salt kı lıç zo ruy la tut tu ğu nu söy le mek ne in sa fa ne de man tı ğa sı ğar. Bun lar Os man lı la rın le hin de sa yı la bi le cek önem li nok ta lar dır. Bu ba şa rı lar ya nın da kül tür ha ya tın da ba zı önem li ye ter siz lik ler söz ko nu suy du. Bun lar dan bi ri ki tap an la yı şıy dı. Os man lı la ra gö re ki tap, ha lı gi bi, el le üre til me si ge re ken “lüks” bir eş ya sa yı lı yor du. An cak var lık lı in san lar ona sa hip ola bi lir ler di. Mat baa da ba sı lıp her ke sin ula şa bi le ce ği har cıâlem bir şey ol ma sı ar zu edil mi yor du, böy le
20
KISA TÜRKİYE TARİHİ
bir ta lep yok tu. Eği tim, bü yük öl çü de ki tap sız yü rü tü lü yor du. Bi lin di ği üze re, mat ba a 1450’ler de Gu ten berg ta ra fın dan icat edil di. 1493’te Ya hu di ler İs tan bul’da, 1495’te Se la nik’te, Er me ni ler 1567’de, Rum lar 1627’de İs tan bul’da bi rer mat ba a kur du lar. Os man lı la rın mat baa sı ise Sa it Çe le bi ve İb ra him Mü te fer ri ka ta ra fın dan 1729’da; de mek ki mat baa nın ica dın dan 279, İs tan bul’da açı lan ilk mat baa dan 236 yıl son ra kuruldu. Fa kat her hal de mat baa ya yi ne de bü yük bir ge rek sin me yok tu ki 17 ki tap bas tık tan son ra 1742’de ka pan dı (or ta la ma yıl da bir ki tap gi bi). Du yu lan ge rek sin me üze ri ne ay nı mat ba a 1784’te yeniden ça lış ma ya baş la dı. Do la yı sıy la 17 ba sıl mış ki tap dı şın da, ge cik me miz 334 yı la çı kı yor. Mat baa sı ol ma yan bir top lu mun bi lim ve kül tür de ile ri adım at mak ta ne den li zor la na ca ğı açık tır. Os man lı kül tür ha ya tın da ki önem li bir baş ka ak sak lık ma hal le (ca mi) mek te bi-med re se sis te min de gö ze çarp mak ta dır. Müs lü man Türk ço cuk la rı nın git ti ği ma hal le okul la rın da ge nel lik le du rum şuy du: Arap ça bil me yen ço cuk la ra, Arap ça bil me yen bir ho ca Ku ran oku ma sı nı, du ala rı ve bi raz arit me tik öğ re ti yor, din bil gi le ri ve ri yor du. Bu okul lar da Türk çe oku ma ve yaz ma öğ re til mi yor du. Öğ re ti le cek se baş ka yer ler de (ev de, dev let da ire le rin de us ta-çı rak iliş ki si için de) öğ re ti li yor du. Ma hal le mek tep le ri ile med re se ara sın da bir or ta öğ re tim ba sa ma ğı yok tu. İlk dö nem ler de ki mi med re se ler de ma te ma tik, tıp, as tro no mi gi bi fen bi lim le ri oku tu lu yor idiy se de, son ra dan bu da kal ma dı. Med re se ler ar tık he men yal nız din bi lim le ri oku tu yor du. Bu ra da da öğ re tim di li Arap çay dı. Med re se ler de de Türk olan öğ ren ci ve mü der ris ler ara sın da Arap ça bil gi si nin ile ri dü zey de ol ma dı ğı ve en çok da ez ber bil gi ler le ye ti nil di ği an la şı lı yor. Med re se nin bu du ru mu na kar şı lık Top ka pı Sa ra yı’nda ki En de run Mek te bi’nde ve di ğer ba zı sa ray lar da ve ri len eği tim çok da ha ve rim liy di. Zi ra bu ra da din bi lim le ri ya nın da Arap ça, Fars ça, ede bi yat, ta rih, coğ raf ya, mü zik, re sim, as ker lik gi bi çok çe şit li ko nu lar öğ re ti li yor ve öğ re tim di li ola rak da Türk çe kul la nı lı yor du. 19. yüz yıl ön ce si nin Os man lı dü şün ce si nin iki do ru ğu Kâtip Çe le bi ve Ev li ya Çe le bi’nin En de run’da öğ re nim gör meleri dik ka ti çe ki yor.
HASTA BİR İMPARATORLUK
V
Tanzimat’a Doğru
Os man lı-Türk top lu mu nun Ba tı lı laş ma ya, çağ daş laş ma ya, ya da mo dern leş me ye ke sin adım at ma sı Tan zi mat ile olmuştur. Bu ay nı za man da in san hak la rı na, hu kuk dev le ti ne, öz gür lük ve de mok ra si ye doğ ru atı lan bir adım dır. Ba na gö re Türk top lu mu nun or ta çağ dan çı kıp ye ni ça ğa ge çi şi dir. Tan zi mat’ı ele al ma dan ön ce o nok ta ya na sıl ge lin di ği ni ana çiz gi le riy le an lat ma ya ça lı şa ca ğım. Is la hat de ni len dü zel tim ler (re form lar) La le Dev ri’yle baş la yıp 18. yüz yıl bo yun ca sür müş tür. Ama bun lar za yıf ha re ket ler di. Ör ne ğin mü hen dis ha ne adıy la açı lan ku rum la rın (II I. Se lim dö ne min de açı lan Mü hen dis ha ne-i Ber ri-i Hü ma yun da hil) ger çek te okul de ğil, kurs gi bi ol duk la rı an la şı lı yor. Asıl ıs la ha tın baş la ma sı 1789’da II I. Se lim’le bir lik te dir. Bir yan dan bu pa di şa hın ki şi sel ola rak dü zel tim den ya na ol ma sı, bir yan dan 1789 İh ti la li’nin Av ru pa’da do ğur du ğu bü yük so nuç lar ve al tüst oluş la rın ön ce le ri za yıf da ol sa yan sı ma la rı bu nu sağ la mış tır. II I. Se lim tah ta çık tı ğın da Os man lı Dev le ti’nin kar şı sın da iki bü yük so run bu lu nu yor du. Bi rin ci so run âyan laş ma sü re ci nin do ruk nok ta sı na var ma sı ve ar tık ül ke nin bir li ği ni teh dit eder du ru ma gel me siy di. Âyan lar, iri li ufak lı her dü zey de be lir gin leş miş ti. Bü yük Âyan lar, ki bun la ra ha ne dan de ni yor du, baş la rı na buy ruk yö ne ti ci ler
24
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ola bi li yor lar dı. Hü kü met as ker ve ver gi top la ma işi ni an cak on la rın ara cı lı ğı ile ya pa bi li yor du. 19. yüz yıl baş la rın da ba ğım sız lı ğa yak la şan iki bü yük âyan gö ze çar pı yor du. Bi ri Yan ya Âya nı Te pe de len li Ali Pa şa, öbü rü de Mı sır Âya nı Meh met Ali Pa şa’y dı. İki si de as ke ri güç le ri ni pe kiş tir mek üze re Av ru pa’dan su bay ge tir miş ler di. Meh met Ali bir Fran sı za Harb oku lu kur dur muş, Kö le men bey le ri ni kı lıç tan ge çi re rek Mı sır’a tam ege men ol muş, eği tim, sa na yi ve ta rım da dik ka te de ğer bü yük atı lım lar ger çek leş tir miş ti. Her iki âyan, res mi dü zey de ol ma sa da Av ru pa dev let le riy le iliş ki ler sür dü rü yor lar dı. Böy le si ne bir âyan laş ma nın pa di şa hın yet ki si ni sı nır la dı ğı ve im pa ra tor lu ğun par ça lan ma sı na yol aça bi le ce ği açık tı. İkin ci önem li so run ye ni çe ri or du su nun işe ya ra maz hal de olu şuy du. Dev le tin fe tih si ya se tin den vaz geç mek zo run da kal ma sın dan son ra, or du ih mal edil miş ti. Ulu fe le riy le ge çi ne me yen ye ni çe ri le rin es naf laş ma sı na göz yu mul muş tu. Es naf lık yap tı ğı için ye ni çe ri le rin ta li me, eği ti me ayı ra cak za man la rı yok tu. Oy sa ateş li si lah lar da ki ge liş me, ta li min öne mi ni çok ar tır mış tı. Sa vaş sı ra sın da or du lar he nüz ayak ta kar şı kar şı ya ge lip sa vaş tık la rı için, kar şı ta ra fın ate şiy le ya nı baş la rın da dev ri len as ker le rin gö rün tü sü ürküntü ya ra tı yor du. Ta lim gör me yen as ker ne den li kah ra man ya da iyi ni yet li olur sa ol sun, bu man za ra kar şı sın da da ha ko lay ve da ha ön ce boz gu na uğ ru yor du. Bu du rum da ye ni çe ri le rin es naf lık yap ma yıp va kit le ri ni kış la da eği tim ya pa rak ge çir me le ri ge re ki yor du, ama bu nun için on la ra ye ter li dü zey de ulu fe ver mek şart tı. Böy le bir as ke ri ıs la hat yal nız ca ya ban cı or du la ra kar şı de ğil, ay nı za man da âyan la rı hi za ya ge ti re bil mek için de lü zum luy du. II I. Se lim, dev let adam la rı na ne ya pıl ma sı ge rek ti ği ko nu sun da da nı şıp, on lar dan bu ko nu da “la yi ha” de nen ra por lar al dık tan son ra or du ıs la ha tı na baş la dı. 1793’te Ni zam-ı Ce dit adıy la, ta lim li bir or du nun çe kir de ği oluş tu rul du. Ni zam-ı Ce dit adı nın, Fran sa’da ih ti lal dü ze ni nin be nim se di ği Ye ni Dü zen adıy la ay nı olu şu dik ka ti çe ki yor. II I. Se lim ye ni çe ri le ri ür küt me mek için çok dik kat li ve ya vaş ha re ket edi yor du. Ye ni or du nun mas raf la rı nı kar şı la mak üze re İrad-ı Ce dit Ha zi ne si di ye ay rı bir ma li kay nak oluş tu rul du ve bu nun için ye ni ver gi ler kon du. Bu da ver gi ve ren ler ba kı mın dan işin se vim siz yö nüy dü. Na pol yon kar şı sın da Ak ka’da (Fi lis tin) ka za nı lan za fer den son ra Ni -
TANZİMAT’A DOĞRU
zam-ı Ce dit’in as ker sa yı sı 10.000’e çı ka rıl dı. 1805’te pa di şah ta lim li as ke rin ilk kez Ru me li’de, Edir ne’de de oluş tu rul ma sı nı bu yu run ca Ru me li âyan la rı nın bir bö lü mü bu na is yan et ti ler (1806). İs ya nı bas tır mak için Ni zam cı lar yo la çı ka cak ken, Te kir dağ’ın da ayak lan ma sı üze ri ne pa di şah as ke ri ni ge ri çek ti. Er te si yıl İs tan bul’da ye ni çe ri ler ayak lan dı lar (Ka bak çı Mus ta fa is ya nı). II I. Se lim Ni zam-ı Ce dit’e ha re ke te geç me si için emir ver mek te ge ci kin ce, iş çı ğı rın dan çık tı ve taht tan çe kil mek zo run da kal dı (1807). IV. Mus ta fa tah ta çık tı (18078). Ni zam-ı Ce dit da ğı tıl dı.
Se ned-i İt ti fak Fa kat ıs la hat çı lar İs tan bul’dan ka çıp Rus çuk Âya nı Alem dar Mus ta fa Pa şa’ya sı ğın mış lar dı. Bir ba ha ney le İs tan bul’a ge len Alem dar, III. Se lim’i tah ta çı kar mak üze re Top ka pı Sa ra yı’na gel di. Alem dar’ın ni ye ti ni son an da fark eden IV. Mus ta fa, sa ra yın ka pı la rı nı ka pat tı rıp Os man lı ha ne da nı nın ken di si dı şın da son er kek le ri olan II I. Se lim ve II. Mah mut’un idam la rı nı bu yur du. II I. Se lim’i boğ du lar, fa kat II. Mah mut ka ça rak va kit ka zan dı ve zor la sa ra ya gi ren Alem dar ta ra fın dan kur ta rıl dı. II. Mah mut (1808-39) pa di şah, Alem dar sad ra zam ol du lar. Alem dar pa di şa hı tah ta çı kar mış, ken di ne bağ lı as ke ri kuv vet le ri bulunan bir sad ra zam ola rak, çok güç lüy dü. Ön ce Ni zam-ı Ce dit’in ben ze ri ola rak Sek ban-ı Ce dit oca ğı nı kur du. Âyan so ru nu nu çöz mek üze re baş lı ca âyan la rı İs tan bul’a ça ğır dı. Âyan la ra hak ve gö rev ler ve re rek on la ra res mi yet ka zan dır mak, böy le ce dev le tin da ğıl ma sı teh li ke si ni ön le mek is ti yor du. İs tan bul’a ge len âyan lar la gö rüş me ler ya pıl dı ve so nun da âyan lar la mer kez ara sın da ki iliş ki le ri dü zen le yen Se ned-i İt ti fak adı nı ta şı yan bir bel ge dü zen len di. Bu na gö re (özet ola rak): l) Âyan lar pa di şa ha sa dık ola cak lar ama ka nun suz lu ğa kar şı di ren me hak la rı ola cak tı. 2) Âyan lar ge rek ti ğin de as ker top la ma ya yar dım cı ola cak lar dı ve ye ni bir or du ku ru la cak tı. 3) Ver gi ler ağır ol ma ya cak tı, dü zen li top la na cak tı, dev le tin ver gi si ne do ku nul ma ya cak tı. Ye ni ver gi dü zen le me le ri bü yük âyan lar la hü kü met ara sın da gö rü şü lüp ka rar laş tı rı la cak tı.
25
26
KISA TÜRKİYE TARİHİ
4) Su çu açık ça bel li ol ma dan âyan ve dev let adam la rı na ce za ve ril me ye cek ti. Bu ra da dik ka ti çe ken önem li nok ta lar var. Se net uy gu la ma ala nı bul say dı âyan lık res mi yet ka za na cak tı. Se net’in ken di si bir çe şit ana ya sa ni te li ği ni ka za na cak, Os man lı Dev le ti’nin ilk “ana ya sa sı” ola cak tı. Se net’te ta rih te ki de mok ra tik ih ti lal le rin en önem li ko nu su olan ver gi ada le ti ve ver gi le rin da nı şı la rak be lir len me si il ke si yer al mak ta dır. Ni te kim da nı şa rak ver gi koy ma nın par la men ter bir baş lan gıç ni te li ğin de ol du ğu da söy le ne bi lir. Âyan ve dev let adam la rı nın ce za lan dı rıl ma sıy la il gi li esas, in san hak la rı bil dir ge le ri nin, hu kuk dev le ti için mü ca de le nin ko nu su nu oluş tu rur. Sö zü edi len özel lik le ri ile Se net’le 1215’te İn gil te re’de dü zen le nen Mag na Car ta ara sın da önem li ben zer lik ler bu lun du ğu söy le ne bi lir. Mag na Car ta, Kral John ile feo dal bey ler ara sın da ya pıl mış, kar şı lık lı hak ve gö rev le ri sap ta yan bir bel ge dir. Söz ko nu su olan, özel lik le bey le rin hak la rı ol mak la bir lik te, İn gil te re’de Mag na Car ta öz gür lük ve de mok ra si mü ca de le si nin baş lan gı cı sa yı lır, zi ra ver gi ler ol sun, ce za lar ol sun, bun lar la il gi li bir çok hü küm le ri içe rir. Ta rih çi le ri miz ge nel lik le âyan la rı ve Se ned-i İt ti fak’ı olum suz de ğer len di rir ler, çün kü Os man lı’da 19. yüz yı lın ba şın da feo dal bir dü zen ku rul ma sı, Av ru pa’nın gi di şi ne ters, onun için de ge ri (hat ta ge ri ci) bir olay ola rak ele alı nır. Ama şu nu da dü şün mek ge re kir ki, II. Mah mut Mı sır Âya nı Meh met Ali ile ken di gü cüy le baş ede me di ğin den, onu hi za ya ge tir mek için Av ru pa’ya muh taç ol muş, Os man lı Dev le ti’ni ya rı ba ğım lı du ru ma dü şür müş tür. Oy sa Se ned-i İt ti fak gi bi bir çer çe ve için de bel ki Meh met Ali’yle uz la şa bi lir ve böy le lik le dev le tin dı şa kar şı ba ğım sız lı ğı ko ru na bi lir di. Fa kat bu dü şün ce ler kur gu sal dır (spe kü la tif) ve do la yı sıy la bi lim sel ta rih çi lik ba kı mın dan da mak bul de ğil dir ler. Alem dar’ın sad ra zam ol ma sın dan 3,5 ay son ra ye ni çe ri ler tek rar ayak lan dı lar. Alem dar’ı ko na ğın da ku şat tı lar. Sa at ler ce sü ren bir mü ca de le so nu cun da Alem dar kah ra man ca öl dü. Bu sı ra da II. Mah mut Sek ban-ı Ce dit’i ha re ke te ge çir me di. De mek ki Alem dar’ın gü cün den ve Se ned-i İt ti fak’ tan ra hat sız dı. Ye ni çe ri ler Alem dar’dan son ra sa ra ya sal dır dı lar. II. Mah mut, Os man lı ha ne da nı nın tek er ke ği kal mak için IV. Mus ta fa’yı idam et tir di. Ye ni çe ri ler ça re siz Mah mut’u ka bul len mek zo run da kal dı lar. Ama Sek ban-ı Ce dit’i or ta dan kal dır dı lar. Ni zam-ı Ce di t’in ku rul ma sı na, ge liş me si ne öna yak olan lar bir bir ya ka la nıp öl dü rül dü ler. As ke ri ıs la hat işi böy le ce 1826’ya de ğin gün dem den çık mış ol du.
TANZİMAT’A DOĞRU
Yu nan İh ti la li, Mı sır So ru nu Bun dan son ra ki yıl lar da Mah mut her yön te mi de ne ye rek âyan la rın gü cü nü kır ma ya ça lış tı ve bu ko nu da ge nel lik le ba şa rı lı ol du. Ne var ki, 1820’de Yan ya Âya nı Te pe de len li Ali Pa şa’ya sal dır dı ğın da bu âyan çe tin ce viz çık tı. Os man lı or du su an cak 17 ay lık bir ku şat ma dan son ra pa şa yı di ze ge ti re bil di, bu nu da pa şa yı al da ta rak ya pa bil di. Ona af fe dil di ği bil di ri lin ce di ren mek ten vaz geç ti, o za man da öl dü rül dü. Fa kat Os man lı or du su Te pe de len li ile uğ ra şır ken, bun dan ya rar la nan Mo ra Rum la rı ayak la nıp ba ğım sız lık mü ca de le si ne baş la dı lar (1821). Mo ra’da ki Müs lü man halk is yan cı lar ta ra fın dan kı lıç tan ge çi ri lir ken Mah mut, Pa şa ’ya kar şı mü ca de le den vaz geç me di. Yan ya düş tük ten son ra Os man lı or du su gü ne ye yö nel di ğin de hem Mo ra hem de Ati na gi bi yer ler ih ti lal ci le rin eli ne geç miş bu lu nu yor du. Ye ni çe ri ler 3 yıl bo yun ca ne Ati na’ya ne de Mo ra’ya gi re bil di ler. Bu nun üze ri ne Mah mut Mı sır Va li si Meh met Ali’den yar dım is te di (1824). Pa şa, oğ lu İb ra him ko mu ta sın da bir or du gön der di ve kı sa za man da ih ti la li bas tır dı. İn gil te re, Fran sa ve Rus ya do nan ma gön de re rek Os man lı-Mı sır do nan ma sı nı Na va rin’de yak tık la rı için bu ba şa rı bir işe ya ra ma dı. Çı kan Os man lı-Rus sa va şı nın so nun da ger çek le şen 1829 Edir ne Ant laş ma sı’yla ni ha yet Yu na nis tan, Sır bis tan ve Mem le ke teyn’in [Ro man ya] özerk li ği ka bul et ti ril di. 1830’da Yu na nis tan ba ğım sız ha le ge ti ril di. Bu ge lifl me ler Ye ni çe ri Oca €›’n›n so nu nu ge tir di. Ye ni bir ta lim li or du kur ma gi ri fli mi ol du. Ye ni çe ri ler tek rar is yan edin ce bu na ha z›r l›k l› olan hü kü met, öbür as ker le rin ve hal k›n ka t›l d› €› kan l› bir ha re kât la oca €› or ta dan kal d›r d› (Va ka-i Hay ri ye). Ka ç›p giz le ne me yen ler öl dü rül dü ler. Ye ri ne Asa kir-i Man su re-i Mu ham me di ye ad l› ta lim li bir or du ku rul du. Va ka-i Hay ri ye ile ›s la hat yo lu aç›l m›fl ol du. Bu hu sus ta M› s›r’da ki ›s la hat ör nek al›n d›. 1827’de Av ru pa’ya ilk ö€ ren ci ler gön de ril di ve T›b bi ye (Ba t› ör ne €in de ilk yük se ko kul) ku rul du. 1831’de ilk ga ze te, Tak vim-i Ve ka yi, ç›k ma ya bafl la d›. 1833’te Ba b›â li Ter cü me Oda s› ku rul du. Yu nan ih ti la li ne ka dar Türk ler ya ban c› dil ola rak yal n›z Arap ça (ilim di li) ve Fars ça (ede bi yat di li) ö€ re nir ler di. Dev le tin Ba t› ül ke le riy le olan ilifl ki le rin de, o ül ke le rin dil le ri ni bi len Fe ner li Rum lar çe vir men lik ya par lar d›. Ne var ki, Yu nan ih ti la li Rum la ra gü ve ni sars t› €›n dan çe vir men li €i Müs lü man lar üst -
27
28
KISA TÜRKİYE TARİHİ
len me ye bafl la d› lar (1821). Ter cü me Oda s›’n›n ku rul ma s›, Fran s›z ca ö€ ren me ifli nin us ta-ç› rak ilifl ki si için de ör güt lü bir ha le ge ti ril di €i ni gös te ri yor du. 1834’te Har bi ye (Harp Oku lu) ku rul du. Da ha son ra 1859’da Ba tı örne ğin de ki üçün cü yük se ko kul, Mül ki ye ku ru la cak tı. Bu üç okul ve onu iz le yen di ğer le rin den me zun olan lar, Os man lı-Türk çağ daş laş ma sı nın ön der li ği ni ya pa cak, ‘ta ban’ını oluş tu ra cak lar dı. II. Meş ru ti yet dev ri mi ni bu gi bi okul me zun la rı nın (mek tep li le rin) si ya sal ör gü tü olan İt ti hat ve Te rak ki ger çek leş ti re cek ti. Müs lü man Os man lı eği ti mi nin ye ter siz li ği ni be lirt mek ba kı mın dan il ginç tir ki, ye ni yük se ko kul lar da oku ya bi le cek ye ter lik te genç ler bu lu na ma dı ğı için, bu okul lar ken di or ta, hat ta il köğ re tim bi rim le ri ni oluş tur mak du ru mun da kal mış lar dır. Öy le ki, 1834’te ku ru lan Har bi ye ilk me zun la rı nı an cak 14 yıl son ra, 1848’de ve re bil miş tir. Yu nan İh ti la li ’nin bas tı rıl ma sın dan son ra Os man lı-Mı sır sür tüş me si baş la dı. So nuç ola rak 1831’de Meh met Ali is yan ede rek or du su nu Fi lis tin’e gön der di. Mı sır or du su Os man lı ile yap tı ğı üç mey dan mu ha re be sin den mu zaf fer çık tı. Bu sı ra da Mı sır lı lar Kü tah ya’ya gel miş ler (1833), kı şı Bur sa’da ge çir me ye ha zır la nı yor lar dı. II. Mah mut bu du rum da ya Meh met Ali ile uz la şa cak ya da ya ban cı yar dı mı na baş vu ra cak tı. II. Mah mut ikin ci yo lu seç ti. O sı ra da İn gil te re ve Fran sa bir bir le riy le uğ raş tık la rı için bu olup bi ten ler le il gi le ne mi yor lar dı. Bu yüz den tut tu, Rus la rı yar dı ma ça ğır dı. Hem de ün lü ata sö zü nü söy le ye rek: “De ni ze dü şen yı la na sa rı lır.” Oy sa “yı lan”a sa rı la cak yer de Meh met Ali’ye sa rı la bi lir di... Rus lar bü yük he ves le gel di ler, Bo ğa zi çi’ne yer leş ti ler. Olay Ba tı’ da bü yük te laş uyan dır dı. Fran sız ve İn gi liz le rin ara ya gir me siy le Kü tah ya’da bir an laş ma sağ lan dı. Meh met Ali’nin oğ lu İb ra him Cid de va li li ği nin ya nın da Şam, Ha lep va li lik le riy le Ada na mu has sıl lı ğı nı el de et ti (1833).
1838 Ant laş ma sı Mah mut gi bi çe tin ki şi li ği olan bir pa di şah için, bu du rum mut la ka dü zel til me liy di. Ni te kim er te si yıl lar da, bir bö lü mü yu ka rı da açık lan mış olan hay li yo ğun bir ıs la ha ta gi ri şil di. Is la ha tın ül ke yi güç len di re ce ği ve Av ru pa’nın des te ği ni el de et me ye ya ra ya ca ğı umu lu yor du.
TANZİMAT’A DOĞRU
Bu nun la da ye ti nil me di. İn gil te re’nin yar dı mı nı ke sin leş tir mek için 1838 Os man lı-İn gi liz Ti ca ret (Bal ta Li ma nı) Ant laş ma sı ya pıl dı. Bu nun la İn gil te re, ka pi tü las yon dü ze nin de sa hip ol ma dı ğı ay rı ca lık lar el de edi yor du: 1) İn gi liz le rin ge tir di ği ya da gö tür dü ğü mal lar bir kez be lir le nen güm rük ver gi si (it ha lat ta %5, ih ra cat ta %12) öden dik ten son ra, ar tık iç güm rük ler de ver gi len di ril me ye cek ti. Oy sa iç güm rük ler yer li tüc car için de vam ede ce ği için bun lar aley hi ne hak sız bir re ka bet du ru mu söz ko nu suy du. 2) Ba zı ürün ler için Os man lı la rın uy gu la dı ğı yed-i va hit (te kel) usu lü kal dı rı la cak tı. Böy le ce tek fi yat ko ya bi len yed-i va hit çi ye ri ne İn gi liz tüc car la rı ve adam la rı tek tek üre ti ci ler den alım ya pa bi le cek le ri için fi yat la rı ar tık da ha çok on lar be lir le ye cek ler di. 3) İn gi liz ler Os man lı ül ke sin de iç ti ca ret de ya pa bi le cek ler di. Do ğan Av cı oğ lu’ya gö re bu ant laş ma ge le nek sel lon ca sa na yi si nin yı kıl ma sı na yol aça rak, Os man lı top lu mu nun ka pi ta liz me ve sa na yi dev ri mi ne geç me si ni ön le miş tir. Bu bir “idam fer ma nı”dır. Ki mi le ri ise Os man lı ge le nek sel sa na yi si nin bu ant laş ma ol ma dan da Av ru pa’nın sa na yi dev ri mi ürün le ri ne da ya na ma ya ca ğı nı ile ri sü rer ler. İki ta raf da id di ala rı nı is pat ede cek du rum da de ğil ler dir. Ge ne de, ant laş ma nın en azın dan ge le nek sel sa na yi nin yı kıl ma sın da bir pa yı ol du ğu söy le ne bi lir. 1839’da Os man lı ve Mı sır or du la rı dör dün cü kez Ni zip’te kar şı laş tı lar ve Os man lı or du su tek rar ye nil di. Av cı oğ lu’nun gö rü şü ka bul edi lir se, Bal ta Li ma nı Ant laş ma sı so nu cun da Os man lı’nın ik ti sa di bir if la sa sü rük len di ği söy le ne bi le ce ği gi bi, Ni zip ye nil gi siy le de Os man lı Dev le ti’nin as ke ri bir if las ya şa dı ğı söy le ne bi lir. Zi ra Os man lı Dev le ti nin as ke ri bir ağır lı ğı ol ma dı ğı or ta ya çık mış tır. Bu na bağ lı ola rak uzun za man or du nun iç si ya set te de bir et ki si kal ma mış tır. Ar tık dev let yö ne ti ci si olan pa şa lar, ge nel lik le as ker lik ten ha ber siz, fa kat Fran sız ca ve dip lo ma si bi len ki şi ler di. Dev le ti ayak ta tu tan as ker lik de ğil, bu gi bi dip lo ma tik be ce ri ler di. Os man lı or du su Ni zip’te ye ni lir ken, Os man lı do nan ma sı Mı sır’a ka çı yor ve II. Mah mut ölü yor du. Bu fe ci du rum uzun sür me miş tir. Ye ni pa di şah Ab dül me cit (1839-1861) yan ına ıs la hat çı Mus ta fa Re şit Pa şa’yı al mış bu lu nu yor du. Öte yan dan İn gil te re yar dı ma gel miş, Ni zip’te ki so nu cu ter si ne çe vir mişti. So nun da Meh met Ali ba ba dan oğu la geç mek üze re ken di si ne ka lan Mı sır va li li ği dı şın da ki di ğer yer le ri yi tir di.
29
30
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Tan zi mat Fer ma nı Bu sı ra da Mus ta fa Re şit, Av ru pa ka mu oyu nun des te ği ni el de et mek ama cıy la pa di şa ha Tan zi mat Fer ma nı’nı (öbür adı Gül ha ne Hatt-ı Hü ma yu nu) ilan et tir di. Fer man, doğ ru ön lem ler alı nır sa 5-10 yıl için de ül ke nin dü ze le ce ği ni bil di ri yor du. Ya pı la cak şey ler, 1) can, ırz (şe ref), mal gü ven li ği nin sağ lan ma sı, 2) il ti zam usu lü nün kal dı rıl ma sı, 3) as ker lik gö re vi nin dü ze ne so kul ma sı ve 4-5 se ne ile sı nır lan dı rıl ma sıy dı. Fer man fay da lı, ni za mi ka nun la rın ya pı la ca ğı nı, rüş ve tin ya sak ola ca ğı nı, Müs lü man ve Müs lü man ol ma yan la ra eşit ola rak uy gu la na ca ğı nı bil di ri yor ve Av ru pa dev let le ri nin bu bel ge ye ta nık ol ma la rı için ken di le ri ne res men bil di ril me si ni ön gö rü yor du. Can ve mal gü ven li ğin den söz edi li yor du, zi ra sı ra dan uy ruk la rın az çok bir gü ven ce le ri ol mak la bir lik te, dev let adam la rı hâlâ kul sta tü sün dey di ler. Do la yı sıy la bun lar için si ya se ten ka til ve mü sa de re söz ko nu suy du. Ger çi mü sa de re 1826’da kal dı rıl mış tı ama Mus ta fa Re şit’i ye tiş tir miş ve ko ru muş olan Per tev Pa şa bir kız gın lık so nu cun da Mah mut ta ra fın dan si ya se ten kat let ti ril miş ti. De mek ki Tan zi mat Fer ma nı kul sta tü sü ne son ve ri yor, dev let adam la rı na can ve mal gü ven li ği ge ti ri yor du. İl ti zam usu lü nün kal dı rıl ma sı an cak iki yıl sürdürülebildiı. Bir yan dan mül te zim le rin en gel le me le ri, bir yan dan dev le tin ör güt süz lü ğü yü zün den dev le tin aşa rı top la ma işi yü rü tü le me di. İl ti zam ve aşa rı an cak Cum hu ri yet yö ne ti mi kal dı ra bil miş tir (1925). As ker li ğe ge lin ce, Tan zi mat ön ce sin de ki mi yer den as ker alı nı yor, ki mi yer den alın mı yor du ve as ke re gi den ler de çok kez ar tık ömür le ri ni as ker ola rak ta mam lı yor lar dı. Bu iş dü ze ne so ku la bil di. Fer man’la Müs lü man-Müs lü man ol ma yan eşit li ği nin ge ti ril me si de çok önem li, dev rim ci sa yı la bi le cek bir de ği şik lik ti. Müs lü man ol ma yan la ra Osmanlı ilk yüz yıl lar da hoş gö rü lü dav ran mış tı ama, 17. yüz yıl so nun da ye nil gi le rin baş la ma sı üze ri ne bun la ra aşa ğı la yı cı muame le ler gün de me gel miş ti. Fer man’›n Av ru pa dev let le ri ne res men bil di ril me si Fer man’›n uy gu lan ma s›n da on la r›n da bir et ki si ola ca €› n›, da ha do€ ru su on la r›n Fer man’›n yü rü tül me si ni ga ran ti ede cek le ri ni gös te ri yor bi ze. Tan zi mat dö ne min de Av ru pa’n›n bü yük dev let le ri nin oy na ya ca €› bu rol ün lü Tan zi mat pa fla la r›n dan Fu at Pa fla ta ra f›n dan flöy le aç›k lan m›fl t›: “Bir dev let te iki kuv vet olur. Bi ri yu kar dan, bi ri afla €› dan ge lir. Bi zim
TANZİMAT’A DOĞRU
mem le ket te yu ka r› dan ge len kuv vet cüm le mi zi ezi yor. Afla €› dan ise bir kuv vet ha s›l et me ye im kân yok tur. Bu nun için pa buç çu mufl ta s› gi bi yan dan bir kuv vet kul lan ma ya muh ta c›z. O kuv vet ler de se fa ret ler dir.” Pa fla n›n sö zü nü et ti €i “yu ka r› s›” pa di flah t›r. “Afla €› s›” ise halk t›r. Os man l› si ya set di na mik le ri ni çok gü zel an la tan bu söz le, pa di fla h›n ne den li güç lü, hal k›n ne den li edil gin, dev let adam la r› n›n ne den li ça re siz ol duk la r› ifa de edi li yor. Onun için pa fla lar, pa di fla ha kar fl› bir a€›r l›k olufl tu ra bil mek için za man za man “dü vel-i mu az za ma”ya (bü yük dev let le re) yas lan mak du ru mun da kal m›fl lar d›r. Ör ne €in Mus ta fa Re flit, Mit hat, Hü se yin Av ni pa fla lar da ha çok ‹n gi liz, Âli ve Fu at pa fla lar da ha çok Fran s›z, Mah mut Ne dim da ha çok Rus des te €in den ya rar lan m›fl lar d›r. fiu nu da be lirt mek ge re kir ki, 1839 as ke ri if la s›n dan son ra Os man l› Dev le ti tam ba €›m s›z bir dev let ol mak tan ç›k m›fl, ya r› ba €›m l› (ya da yarı sö mür ge) bir dev let du ru mu na düfl müfl tür. Os man l›’n›n il ginç yö nü, flu ya da bu dev le tin de €il, ama bü yük Av ru pa dev let le ri nin or tak ya r› sö mür ge si ol ma s›y d›. Bu du ru mun tek bir dev le tin ya r› sö mür ge si ol mak tan da ha iyi ol du €u aç›k t›r. Çün kü bü yük dev let ler ara s›n da ki re ka bet ten ya rar la na rak Os man l› n›n nis pe ten ser best ma nev ra alan la r› bul ma ola nak la r› ç› ka bi li yor du. Yal n›z Rus ya, za man za man Os man l› Dev le ti’ni salt ken di uy du su ha li ne ge tir mek için gi ri flim de bu lun mufl (1833, 1853, 1878) ama kar fl› s›n da öbür Av ru pa dev let le ri ni bu lun ca ge ri le mek zo run da kal m›fl t›r. Şark me se le si (Do ğu So ru nu) de nen şey, bir yan dan Av ru pa dev let le ri nin Os man lı Dev le ti’nde da ha çok söz, çı kar, ya da top rak sa hi bi ol mak için ken di ara la rın da ve Os man lı’yla yap tık la rı mü ca de le nin, bir yan dan Bal kan ulu su ve di ğer ulus la rın Os man lı’ya kar şı ba ğım sız lık mü ca de le si nin öy kü sü dür. So nuç ola rak da Os man lı Dev le ti’nin tas fi ye si nin öy kü sü dür. Tan zi mat, Os man lı’nın ya rı sö mür ge du ru mu na düş me siy le bir lik te gel di ği için, bir çok ulus çu ya za rı mız onu pek de hoş bul maz lar. Ger çek ten de Os man lı Dev le ti’nin çok düş kün bir za ma nı na denk gel miş tir. Ama Tan zi mat’ın hal kı mı zın in san hak la rı, hu kuk dev le ti, de mok ra si mü ca de le si nin baş lan gı cı ol du ğu nu da unut ma mak ge re kir. Baş ka bir de yiş le “pa pa za kı zıp oruç boz mak” du ru mu na düş me me li yiz. Kim olur sa ol sun, her ke sin in san hak la rı na ve hu kuk dev le ti ne (hat ta de mok ra si ye) ge rek si ni mi var dır.
31
VI
Islahat Fermanı ve Yeni Osmanlılar
1853 yı lın da Ku düs’te kut sal yer ler so ru nu nu ba ha ne eden Rus ya, Os man lı Dev le ti’ni Av ru pa’nın or tak uy du su du ru mun dan çı ka rıp, ken di uy du su yap mak is te di. Fran sa ve İn gil te re’den des tek alan Os man lı hü kü me ti buna di re nin ce, Kı rım Sa va şı de nen sa vaş çık tı. Bir yan da Rus ya, öbür yan da Os man lı Dev le ti, Fran sa, İn gil te re, Sar dun ya var dı. Rus ya ye nil di ve ba rış yap mak üze re Pa ris Kon gre si top lan dı. Os man lı Dev le ti’ni Rus ya’ya kar şı sağ lam laş tır mak için, Pa ris Ant laş ma sı Os man lı’nın Av ru pa dev let ler hu ku kun dan ya rar lan ma sı nı (böy le ce “Av ru pa lı laş mış” olu yor du) ve top rak bü tün lü ğü nün gü ven ce al tı na alın ma sı nı ka rar laş tır dı. Bu na kar şı lık Os man lı Dev le ti de Is la hat Fer ma nı’nı çı kar dı (1856). Bu fer man, Tan zi mat Fer ma nı’nı doğ ru lu yor, fa kat bu nun öte sin de Müs lü man ol ma yan la rı Müs lü man lar la eşit kı la cak ay rın tı lı bir çok so mut hü küm ler içe ri yor du. As lın da Os man lı Dev le ti’nin Av ru pa lı sa yıl dı ğı, top rak bü tün lü ğü nün gü ven ce al tı na alın dı ğı pek de doğ ru de ğil di. Da ha kon gre sı ra sın da Os man lı tem sil ci si Âli Pa şa, Os man lı Av ru pa hu ku ku na gir di ği ne gö re ka pi tü las yon la rın kal dı rıl ma sı ge rek ti ği ni söy le di ği za man, öte ki ler bu sö zü duy maz lık tan gel miş ler di. Bü tün lük işi de şu an la ma ge le cek ti: Os man lı Dev le ti pe kâlâ par ça la na bi lir di, ye ter ki bü tün bü yük dev let le rin olu ru alı na bil sin.
34
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Müs lü man ol ma yan la ra ge ti ri len hak lar, Müs lü man lar da tep ki le re yol aç tı. Fer man “gâvu ra gâvur den me ye cek” tar zın da acı alay la ra ko nu ol du, hat ta İn gil te re ve Fran sa’nın mü da ha le si ni da vet eden, Hı ris ti yan la ra yö ne lik top lu sal dı rı lar yaşandı (Cid de, Lüb nan, Şam olay la rı). Müs lü man lar ken di le ri ni dev le tin sa hi bi ola rak gö rü yor lar dı. Oy sa Müs lü man ol ma yan lar dan bir ke sim, Ba tı ser ma ye si nin em ri ne gi re rek ya da ti ca ret, ser best mes lek, hat ta sa na yi alan la rın da ça lı şa rak zen gin le şi yor, gö ze ba tan Av ru pai ha yat tar zlarıy la bir azın lık bur ju va zi si oluş tur ma ya baş lı yor lar dı. Bu yet mi yor muş gi bi, şim di de eşit lik hak la rı el de edi yor lar dı. Tep ki le rin ne den le ri bun lar dı.
Ye ni Os man lı lar Ye ni Os man lı lar ha re ke ti ni de ğer len di re bil mek için ön ce ba sın ha ya tın da ki ge liş me le re bak ma mız ge re kir, zi ra ha re ke tin için de yer alan la rın ço ğu, ya da en önem li le ri ga ze te ci ler di. İlk ga ze te dev le tin res mi ga ze te si olan Tak vim-i Ve ka yi idi (1831). On dan son ra sa hi bi İn gi liz olan Ce ri de-i Ha va dis 1840’ta ku rul du. Bu ga ze te nin de ya rıres mi bir ni te li ği var dı. Ga ze te ci li ğin asıl baş lan gı cı 1860’ta ya yım lan ma ya baş la yan, Ça pan za de Agâh Efen di’nin Ter cü man-ı Ah val ga ze te si dir. Ga ze te haf ta lık tı. Şi na si de bu ra da ça lı şı yor du. 1860’tan son ra ga ze te sa yı sı nın art tı ğı nı gö rü yo ruz. Ga ze te ti raj la rı dü şük tü, fa kat o de vir de ak şam la rı ma hal le kah ve le ri nin bir çe şit ku lü be ya da “kı ra at ha ne”ye (oku ma oda sı) dö nüş tü ğü, za man za man ga ze te le rin yük sek ses le ma hal le li ye okun du ğu dü şü nü lür se, ga ze te le rin et ki ala nı nın ti raj la rın dan çok da ha faz la ola ca ğı dü şü nü le bi lir. Ga ze te le rin ço ğal ma sı, re ka be tin baş la ma sı de mek ti. İl gi çek mek için eleş ti ri nin baş la ma sı, ço ğal ma sı ge re ki yor du. Bu da hü kü me tin hoş nut suz lu ğu na yol aça cak tı. Hü kü met, 1864’te Mat bu at Ni zam na me si’ni çı kar dı. Ar tık bu ni zam na mey le ba sın men sup la rı için ga ze te ka pa ma, pa ra ve ha pis ce za la rı gün de me ge li yor du. Er te si yıl Âli Pa şa hü kü me ti ne kar şı Mes lek adın da giz li bir ör gü tün ku rul ma sın da her hal de Ni zam na me ’nin bir pa yı ol sa ge re ktir, zi ra ör güt için de Na mık Ke mal gi bi ga ze te ci ler de yer alı yor du. (Son ra la rı, üye sa yı sı 245’e yük se len bu ör gü te İt ti fak-ı Ha mi yet adı ya kış tı rıl mış sa da, ger çek te adı nın Mes lek ol du ğu an la şı lı yor).
ISLAHAT FERMANI VE YENİ OSMANLILAR
Bu za ma na ka dar hür ri yet söz cü ğü yal nız ca kö le ol ma ma du ru mu nu an la tır ken, şim di ya vaş ya vaş si ya sal bir an lam ka zan ma ya baş lı yor du. Na mık Ke mal gi bi ga ze te ci ler için hür ri yet ön ce lik le ba sın öz gür lü ğü nü çağ rış tı rı yor du. Biz de ki mi le ri Ba tı’dan ge len her şe yin, kra vat ve blu cin gi bi ba sit bir tak lit ol du ğu eleş ti risini öne sü rer ler. Ger çi de dik le ri gi bi kra vat ve blu cin ba sit bir tak lit tir, ama, bu an la tı lan lar dan, si ya sal öz gür lük an la yı şı nın, Ba tı’dan esin len se bi le, bir ih ti yaç tan doğ du ğu or ta ya çık mak ta dır. 1867’de bü yük olay lar çık tı. Mus ta fa Fa zıl Pa şa Mı sır’ı yö ne ten Ka va la lı sü la le sin den di ve o sı ra da ki va li İs ma il Pa şa’nın kar de şiy di. Onun va li li ği bi tin ce sı ra ken di si ne ge le cek ti. Fa zıl İs tan bul’da dev let adam lı ğı ya par ken, Fu at Pa şa ile an laş maz lı ğa düş müş ve so nuç ola rak gö re vin den az le di lip Av ru pa’ya sü rül müş tü. Bun dan bir sü re son ra da Mı sır va li li ği nin ve ra set usu lü de ğiş ti ril di. Bu na gö re İs ma il Pa şa’dan son ra ye ri ne kar de şi de ğil, oğ lu ge çe cek ti. Fa zıl Pa şa bü yük kız gın lık la Os man lı Dev le ti’nin so run la rı nı in ce le yen uzun bir mek tup yaz dı ve ya yım la dı. Mek tup ta Tür ki ye’de “Genç Türk ler”in var lı ğın dan söz edi yor ve Os man lı dert le ri nin çö zü mü nün meş ru ti yet te ol du ğu nu be lir ti yor du. Böy le ce ba sın öz gür lü ğü an la mın da hür ri ye tin öte sin de, meş ru ti yet ta le bi ni de içe ren bir hür ri yet kav ra mı or ta ya çık mış olu yor du. (Genç lik söz cü ğü Fran sız İh ti la li ül kü le ri ne [öz gür lük, eşit lik, kar deş lik] bağ lı lı ğı, feo dal li ğe, mut lak mo nar şi ye kar şıt lı ğı be lir li yor du.) O dö nem ler de Genç İtal ya ve Genç Al man ya ha re ket le ri var dı. Ata türk de Cum hu ri yet’i genç li ğe ema net eder ken her hal de bu nu amaç lı yor du. (Meş ru ti yet, mut lak hü küm dar lı ğın kar şı tı, de mok ra tik hü küm dar lık tır. Bu dü zen de hü küm da rın ya nın da se çim le ge len, ya sa la rı ya pan, hü kü me ti de net le yen bir mec lis olur.) Fa zıl’ın mek tu bu bü yük yan kı lar uyan dır dı. Hü kü met, aley hin de ki öz gür lük çü akı mın far kı na var dı. Na mık Ke mal, Zi ya Bey (Pa şa), Ali Sua vi İs tan bul’dan uzak laş tı rıl dı lar. Mes lek’in bu sı ra da tez gâh la dı ğı bir hü kü met dar be si bo şa çı ka rıl dı. Adı ge çen ler Fa zıl Pa şa’nın çağ rı sı üze ri ne Fran sa’ya kaç tı lar. Pa ris’te 8 ki şi (Fa zıl Pa şa, N. Ke mal, Zi ya, Ali Sua vi vb.) Ye ni Os man lı lar Ce mi ye ti’ni kur du lar ve ga ze te ya yım la ma ya baş la dı lar. Bu ki şi ler, Av ru pa’nın öz gür or ta mın da yap tık la rı ya yın lar la dü şün ce le ri ni ge liş tir mek ola na ğı nı bul du lar.
35
36
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Ye ni Os man lı lar için de ki en önem li ki şi Na mık Ke mal’dir. Onun ya zı la rı ve özel lik le şi ir le ri yal nız ken di ku şa ğı nı de ğil, ken di sin den son ra ki ku şa ğı da –ki Ata türk de bu ku şa ğın için de dir– çok et ki le miş tir. N. Ke mal “va tan ve hür ri yet şa i ri” di ye ta nı tı lır. Hür ri ye ti gör dük. Va tan kav ra mı üze rin de du ra lım. Da ha ön ce va tan yal nız ca in sa nın ne re li ol du ğu nu (“mem le ket”ini) an la tır dı. N. Ke mal’le bir lik te bu kav ram ki şi nin uy ru ğu ol du ğu dev le tin bü tün ül ke si ni kap sa dı ğı gi bi, duy gu sal bir an lam da yük le ni yor du. Va tan, ba sit bir top rak par ça sı de ğil, se vi len, uğ run da fe dâkar lık lar ya pı la cak, hat ta ölü ne cek bir top rak tır. Oy sa bun dan ön ce ül ke, pa di şa hın top rak la rı di ye bi li nir di. Bu, “pa di şa hın çift li ği” kav ra mın dan çok da fark lı de ğil di. İn san lar bu top ra ğa de ğil, pa di şa hın şah sı na bağ lıy dı lar. Ge rek ti ğin de pa di şah la rı (ya da ay nı za man da din le ri) için ken di le ri ni fe da et me le ri bek le nir di. Ül ke (va tan) için de ğil. N. Ke mal 1870’te İs tan bul’a dön dü. 1873’te Va tan ya hut Si lis tre oyu nu sah ne len di. Se yir ci ler oyun da an la tı lan va tan kav ra mı kar şı sın da co şu yor lar, oyun dan son ra so kak lar da da de vam eden he ye can lı gös te ri ler ya pı yor lar dı. Bu nun üze ri ne oyun ya sak lan dı ve ya za rı Ma go sa’ya sür gün edil di. Ab dü la ziz’in ve hü kü me ti nin ka fa sın dan ge çen le ri tam bil mi yo ruz, fa kat de ne bi lir ki va tan dü şün ce si on la rı ra hat sız et miş ol ma lı dır. Zi ra va ta nı sev mek, pa di şa hı ih mal et mek an la mı na gel di ği gi bi, bu sev gi ül ke yi sa hip len mek an la mı nı da içe rir. Pa di şah ne den li ül ke nin sa hi biy se tek tek uy ruk lar da bu an la yı şa gö re ül ke nin sa hi bi dir ler. Sa hip len mek, bir ka tıl ma yı, ben lik li ve de mok ra tik bir dü şün ce yi ifa de eder ki, mut la ki yet çi an la yış bu nu ka bul ede mez. Bir de şu var: Av ru pa’da en ko yu mut la ki yet ler de bi le dev le tin adı ha ne dan la il gi siz ül ke adı iken (Rus ya, Prus ya, Fran sa gi bi) Os man lı Dev le ti ha ne dan adı ta şı yor du. “Tür ki ye” adı ön ce Av ru pa lı la rın tak tı ğı, res men ilk kez Mil li Mü ca de le sı ra sın da Bü yük Mil let Mec li si’nin be nim se miş ol du ğu bir ül ke adı dır. N. Ke mal Fran sız İh ti la li’nin ide olo ji si ni alıp Müs lü man la rın be nim se me si için ona İs la mi ya da yer li giy si ler giy dir miş tir. Ör ne ğin J.-J. Ro us sea u’nun top lum söz leş me si ku ra mı nı alıp, bu nun bi at tö re nin de var ol du ğu nu söy le miş tir. Ya ni bi at tö re niy le uy ruk lar pa di şa hı ta nı mak kar şı lı ğın da, pa di şah la zu lüm yap ma ma sı, ada let li dav ran ma sı için bir söz leş me yap mış sa yı lı yor lar dı. Bun dan, zu lüm ya pı lır sa
ISLAHAT FERMANI VE YENİ OSMANLILAR
o za man di ren me, is yan hak kı nın doğ du ğu an la mı çı kı yor du. Si ya sal hak la rı, par la men to usu lü nü ise Ku ran’da ki “da nı şı nız” (meş ve ret) em ri ne bağ lı yor du. N. Ke mal’den il ginç ba zı dü şün ce ler: - İn san lar hür do ğar. - Dev le tin halk tan ay rı bir vü cu du yok tur. Ken di si ne mah sus hiç bir men faa ti ola maz. - Eği tim Türk çe ol ma lı dır. Av ru pa La tin ce den kur tu la rak kal kın dı. Os man lı Dev le ti de Arap ça dan kur tu la rak kal kı na cak tır. - Ge le ce ği miz gü ven al tın da dır, çün kü ‘za ma nın de ğiş me siy le hü küm ler de de ği şir’ fı kıh ku ra lı na gö re dün ya nın her ci he tin de zu hur eden iler le me ürün le ri ni ka bul et mek le yü küm lü ol du ğu muz için bi ze gö re geç mi şe dön mek ya da şim di ki za man da dur mak ca iz de ğil dir. İs tik ba li miz emin dir. N. Ke mal’e gö re Os man lı va ta nın da ya şa yan her kes va tan daş tır. Di ni ve di li ne olur sa ol sun. Bu na “it ti had-ı ana sır” (un sur la rın bir li ği) de nir di. Os man lı ulus çu lu ğu da di ye bi li riz. Cum hu ri yet dö ne min de bu an la yış ki mi le rin ce alay ko nu su ol muş tur. Oy sa alay edi le cek bir ya nı yok tur. İs viç re’de 3 (hat ta 4) dil ko nu şul mak ta dır. Al man ca ko nu şan kan ton lar (il ler) Al man ya ve Avus tur ya’ya, Fran sız ca ko nu şan kan ton lar Fran sa’ya, İtal yan ca ko nu şan kan ton lar İtal ya’ya bi ti şik tir. Ama bir İs viç re ulu su var dır, her kes bu nu ka bul eder. Bil di ğim ka da rıy la çıl gın Hit ler bi le İs viç re’nin Al man ca ko nu şan kan ton la rı nı “kur tar mak”, il hak et mek ten söz et me miş tir. Di ğer bir ör nek Bel çi ka’dır. De mek ki ulus, ulus çu luk ola yı dil, din, ül ke ile çok da il gi si ol ma yan, ka fa lar da ki bir olay dır. Bir in san X ulu sun dan ol du ğu nu dü şü nü yor sa, o ulu sa bağ lıy sa, onun X’çe ko nuş ma ma sı, o ül ke nin di nin den ol ma ma sı çok da önem li de ğil dir. İn gi liz ta rih çi si A. J. P. Tay lor, Avus tur ya-Ma ca ris tan ve Os man lı im pa ra tor luk la rı nın ka rı şık et nik ya pı la rı yü zün den de ğil, I. Dün ya Sa va şı’nda ye nil dik le ri için da ğıl dık la rı nı söy lü yor. Bu, üze rin de du rul ma sı ge re ken bir dü şün ce dir.
37
VII
Birinci Meşrutiyet ve Büyük Bunalım
I. Meş ru ti yet’in ka pı sı nı açan önem li bir et ken ma li bu na lım dır. Bu çok il ginç tir, zi ra Ba tı’da ki öz gür lük mü ca de le le rin de önem li dö nü şüm le rin ma li bu na lım or ta mın da ve bü yük öl çü de bun dan do la yı ger çek leş ti ği ni gö rü yo ruz. İn gil te re’de 1640 ih ti la li nin çık ma sı nın ar dın da, Stu art kral la rı nın halk tan al dık la rı ver gi le ri çar çur et me le ri, sü rek li ver gi le ri ar tır mak ya da ye ni ver gi ler koy mak is te me le ri, par la men to uy sal lık gös ter me yin ce onun la mü ca de le ye gir me le ri var dır. Fran sa’da da Etats Généra ux adın da ki mec lis 1614’ten be ri top lan mı yor du. 1789’a doğ ru Fran sa kra lı pa ra bul mak için bü tün ça re le ri tü ket miş, so nun da mec li si top lan tı ya ça ğır mak tan baş ka yo lu kal ma mış tı. İh ti la li baş la tan bu mec lis ol du. Ame ri kan İh ti la li de ma li ne den ler le pat lak ver miş ti. Os man lı Dev le ti 1854’ten baş la ya rak Av ru pa’dan borç al ma ya baş la dı. Borç lan ma ma li ku rum la rın ör güt le yip çı kar dık la rı tah vil le rin bor sa lar da ta sar ruf sa hip le ri ne sa tıl ma sı su re tiy le olu yor du. Bu gün de Tür ki ye dı şa rı ya borç lan mak ta dır. Ne var ki, bu gün kü ler den fark lı ola rak, o dö nem de alı nan borç la rın pek azı de mir yo lu ya pı mı na gi der ken, ço ğu sa ra yın lüks har ca ma la rı, si lah alı mı gi bi ve rim li ol ma yan alan lar da kul la nı lı yor du. Ab dü la ziz dö ne min de (1861-1876) Os man lı do nan ma sı to ni la to ola rak Av ru pa’nın ikin ci do nan ma sı du -
40
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ru mu na gel miş ti. Ab dül me cit’in 12 ço cu ğun dan bi ri olan Fat ma Sul tan, M. Re şit Pa şa’nın oğ lu Ali Ga lip’le ev le nir ken 15 gün dü ğün ya pıl mış ve 2 mil yon al tın har can mış tı. Bir sü re son ra borç öde ye bil mek için borç alın ma ya baş lan dı. Os man lı Dev le ti’nin ma li ye si ne gü ven siz lik art tık ça, borç lan ma da ha ağır şart lar la ya pı lı yor du. Res mi o la rak sa ra ya dev let ge lir le ri nin 1/14’ü ay rı lı yor gö rü nü yor du, ama ger çek te sa ra yın 1/7’si ni har ca dı ğı söy le ni yor du. Kır sal ke sim de kıt lık (ör ne ğin, An ka ra böl ge sin de aç lık tan in san lar öl müş tü) her hal de ka çı nıl maz gö rü nen so nu cu ça buk laş tır dı. Sad ra zam Mah mut Ne dim Pa şa dev le tin if la sı nı ilan et mek zo run da kal dı (Ten zil-i Fa iz Ka ra rı, 6 Ekim 1875). Bu na gö re 5 yıl sü rey le fa iz borç la rı nın an cak ya rı sı öde ne cek, öden me yen fa iz le re kar şı lık %5 fa iz li tah vil ler ve ri le cek ti. Böy le ce Os man lı Dev le ti ik ti sa di ve as ke ri if las tan son ra bir de ma li if la sı ya şa mış olu yor, da ha da ba ğım lı ha le ge li yor du. Bu ka rar mu az zam bir tep ki do ğur du, zi ra Os man lı tah vil le ri, bir ço ğu İn gil te re ve Fran sa’da olan çok sa yı da ta sar ruf sa hi bi nin elin dey di. Ka rar la bir lik te bu in san la rın ge lir le ri %50 azal mış olu yor du. Ka muo yu Os man lı’nın aley hi ne dön dü. O za ma na ka dar “adam ol mak için gay ret edi yor” gi bi sin den sem pa ti ile ba kı lan Os man lı Dev le ti, ar tık bar bar lı ğın so mut bi çi mi ola rak de ğer len di ril me ye baş lan dı. Ni te kim da ha ön ce ki ay lar da Her sek’te Hı ris ti yan köy lü ler ayak lan mış tı (1875). Bal kan lar’da ge nel lik le, çağ dı şı olan Os man lı yö ne ti mi aley hin de bü yük bir bi ri kim var dı. Slav lar ara sın da ulus çu duy gu ve dü şün ce ler ya yı lı yor, Os man lı yö ne ti mi da ya nıl maz bir bo yun du ruk ola rak gö rü lü yor du. Rus ya bu ge liş me yi kö rük le mek için elin den ge le ni ya pı yor du. Avus tur ya-Ma ca ris tan bu du ru mu en di şey le kar şı lı yor du. Zi ra gü ne ye, Se la nik’e doğ ru ya yıl ma eme li bes li yor du. Bos na Sır bis tan’a ka tı lır sa, Ka ra dağ da bu ül ke ye ka tı la bi le cek ti. Böy le ce hem pek çok Slav nü fus ba rın dı ran, Avus tur ya’yı ra hat sız ede cek bü yük bir Sır bis tan or ta ya çı ka cak, hem de Avus tur ya’nın Se la nik yö nün de iler le me si tı kan mış ola cak tı. Onun için Avus tur ya, Bos na-Her sek’i eli ne ge çir mek is ti yor du. Her sek’te ki is ya nı da bu amaç la o kış kırt mış tı. İs yan kı sa za man da ya yı lın ca, Av ru pa lı lar ıs la hat ta le biy le mü da ha le et ti ler. Er te si yıl Ma yıs ba şın da (1876) Bul gar lar da ayak lan dı lar. Bir çok Müs lü ma nın öl dü rül me sin den son ra ayak lan ma kan lı bir bi çim de
BİRİNCİ MEŞRUTİYET VE BÜYÜK BUNALIM
bas tı rıl dı. Bi zim kay nak lar 1.000 Tür ke kar şı lık 4.500 Bul ga rın öl dü ğü nü, Ba tı lı lar ise ölen Türk le ri çok kez gör mez lik ten ge lip 15.000 ka dar Bul ga rın öl dü ğü nü ile ri sü rer ler. İn gil te re’de mu ha le fet te ki Li be ral Par ti’nin ön de ri olan Glads to ne, ka mu oyu nda Ten zil-i Fa iz Ka ra rı do la yı sıy la or ta ya çık mış olan Os man lı aleyh tar lı ğın dan ya rar la na rak, ik ti dar da ki Mu ha fa za kâr Par ti’ye kar şı bir kam pan ya baş lat tı. Zi ra Mu ha fa za kâr lar Os man lı’yı des tek li yor lar dı. 30 Ma yıs 1876’da ye ni ik ti da ra gel miş olan Mü ter cim Rüş tü Pa şa hü kü me ti, Ab dü la ziz’i taht tan in dir di. (Ab dü la ziz 4 gün son ra in ti har et miş tir.) Bu pa di şah kö tü yö ne tim den, özel lik le ma li if las tan so rum lu tu tu lu yor du. Ye ni pa di şah V. Mu rat’tı. Hü kü met ye ni dö nem de sa ra yın har ca ma la rı nı de ne tim al tı na al mak is ter ken kar şı sın da iki yol gö rü nü yor du. Hü kü met üye si olan Mit hat Pa şa’ya gö re meş ru ti ye te gi dil me liy di, zi ra se çi le cek mec lis sa ra yın is ra fı nı ön le ye bi lir di. Öte yan dan, yi ne na zır olan Hü se yin Av ni Pa şa’ya gö re, ça re pa di şa hı kuk la laş tır mak, bü tün yet ki le ri hü kü me te ver mek ti. Meş ru ti yet bi ze gö re de ğil di. Hü kü met ön ce ikin ci gö rü şü be nim se di. Ne var ki Hü se yin Av ni’yi Ab dü la ziz’in ya ve ri öl dür dü. V. Mu rat da çıl dı rın ca meş ru ti yet yo lu açıl dı. Mit hat Pa şa ile yap tı ğı bir gö rüş me de Ve li aht Ab dül ha mit, tah ta ge çer se meş ru ti ye ti ge tir me ye söz ver di. Bu nun üze ri ne V. Mu rat taht tan in di ril di (taht ta an cak 3 ay ka la bil miş ti).
Ter sa ne Kon fe ran sı Ye ni pa di şah II. Ab dül ha mit Ka nun-u Esa si’nin (ana ya sa) ha zır lan ma sı nı bu yur du. Böy le ce hem va adi ni ye ri ne ge tir miş, hem de Av ru pa mü da ha le si nin yo lu nu kes miş ola cak tı. Bü tün Os man lı lar si ya sal tem sil ci le ri ni se çe rek mec li si oluş tu ra cak lar, mec lis ge re ken dü zel tim le ri ken di ya pa cak tı. Bu sı ra da bü yük dev let ler Bal kan lar’da ya pı la cak dü zel tim le ri gö rüş mek üze re, İs tan bul’da ulus la ra ra sı bir kon fe rans dü zen le di ler. 23 Ara lık 1876’da Ter sa ne’de ki kon fe rans açıl mak üze rey ken, Ka nun-u Esa si’yi, ya ni meş ru ti ye ti du yu ran top atış la rı baş la dı. Ha ri ci ye Na zı rı Saf fet Pa şa, söz ala rak, du ru mu açık la dı ve Os man lı hal kı meş ru ti yet sa ye sin de ken di yö ne ti mini üst len di ği ne gö re, ar tık kon fe rans için ya pa cak bir şey kal ma dı ğı nı bil dir di. Tem sil ci ler bu olup bit ti yi pek so ğuk kar şı la dı lar ve ça lış ma la rı nı meş ru ti ye -
41
42
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ti dik ka te al ma dan yü rüt tü ler. So nun da kon fe rans, Bos na-Her sek ve Bul ga ris tan’ı özerk li ğe doğ ru gö tü re cek ge niş bir ıs la hat pla nı or ta ya koy du. Plan red de di lir se el çi le rin İs tan bul’dan ay rı la ca ğı, muh te me len Rus ya’nın sa vaş aça ca ğı uya rı sı ya pıl dı. Os man lı hü kü me ti özel bir mec li se da nış tık tan son ra pla nı red det ti. El çi ler İs tan bul’u terk et ti ler. Sad ra zam Mit hat Pa şa, kon fe ran sın son bul ma sın dan 16 gün son ra Ab dül ha mit ta ra fın dan hem az le dil di, hem ül ke dı şı na sü rül dü. Fa kat ar tık ok yay dan çık mış ol du ğu için meş ru ti yet ten dö nü le me di. Se çim ler ya pıl dı ve 20 Mart 1877’de ilk mec lis top lan dı. 2 ay ka dar sü ren bir dö nem den son ra, ye ni bir mec lis 1877 so nu ve 1878 ba şın da 2 ay ka dar sü ren bir dö nem da ha top lan dı. Ka nun-u Esa si’ ye gö re mec lis 2 bö lüm den olu şu yor du: iki de re ce li se çim le olu şan Me bu san Mec li si ve üye le ri pa di şah ta ra fın dan ata nan Âyan Mec lisi. Os man lı top lu mu nun ta 1877’de se çim le ge len bir mec lis top la ya bil miş ol ma sı, bu ül ke de ki de mok ra si mü ca de le si nin önem li bir ola yı dır. Ör ne ğin, Rus ya’da se çim le olu şan mec lis ilk kez an cak 1906’da top la na bil miş tir. Me bu san Mec li si, ilk kez de mok ra si yi de ne yen bir ül ke için dik ka te de ğer bir ol gun luk gös ter di. Üye si bu lu nan çok sa yı da gay ri müs li me rağ men (ya rı ya ya kın), sa vaş kar şı sın da ge nel lik le ide al ola rak bek le ne bi le cek Os man lı cı bir da ya nış ma nın iyi bir ör ne ği ni ver di. Tu ta nak lar in ce len di ğin de, hü kü met ve ida re nin ce ha let, yol suz luk, rüş vet, be ce rik siz lik, key fi lik, bas kı ve zu lüm uy gu la ma la rı için de bo ca la mak ta ol du ğu iz le ni mi açık ça or ta ya çık mak ta dır. Mec lis, ge nel lik le, hü kü met ve ida re nin ku sur la rı nı gö re bi len ve eleş ti ren, iler le me den ya na, öz gür lük çü, çağ daş, akıl cı, hu kuk dev le tin den ya na bir tu tum için de gö rün mek te dir. Bu eleş ti ri le rin dev le te bağ lı lık an la yı şı için de ya pıl dı ğı nı gö rü yo ruz. Bü yük dev let ler Ter sa ne Kon fe ran sı ka rar la rı nın red di üze ri ne Lon dra’da top lan dı lar. Ka rar la rı bi raz yu mu şat tı lar. Ab dül ha mit ve hü kü me ti bun la rı da red det ti ler. Mec lis hü kü me tin tu tu mu nu onay la dı. Oy sa işin Rus ya’yla sa va şa doğ ru git ti ği açık ça bel liy di. Hü kü met her hal de or du ya ve enin de so nun da İn gil te re’nin, Kı rım Sa va şı’nda ol du ğu gi bi, yar dı ma ge le ce ği ne gü ve ni yor ol ma lıy dı. Ül ke de ade ta ulus çu de ne bi le cek bir ha va es mek tey di. 24 Ni san 1877’de Rus lar, “93 Har bi” di ye de bi li nen 1877-78 Os man lı-Rus Sa va şı’nı baş lat tı -
BİRİNCİ MEŞRUTİYET VE BÜYÜK BUNALIM
lar. So nun da Os man lı or du su ye nil di ama, bu na rağ men yap tı ğı iki ba şa rı lı sa vun may la 1839 as ke ri if la sı nın ge ri de kal dı ğı nı gös ter di. Bu ba şa rı lı sa vun ma lar Bul ga ris tan’da, Plev ne’de (Ga zi Os man Pa şa) ve Er zu rum’da (Ga zi Ah met Muh tar Pa şa) ya pıl dı. Rus or du su İs tan bul ön le rin dey ken Ayas te fa nos (Ye şil köy) Ant laş ma sı ba ğıt lan dı. Ro man ya, Sır bis tan, Ka ra dağ özerk lik ten ba ğım sız lı ğa yük sel di ler. Bul ga ris tan Ege’de kı yı la rı olan özerk bir prens lik olu yor, böy le ce Os man lı’nın Ar na vut luk ve çev re siy le ka ra bağ lan tı sı ko pu yor du. Rus lar ay rı ca Kars, Ar da han, Ba tum böl ge si ni, Avus tur ya lı lar Bos na-Her sek’i alı yor lar dı. Bu şart lar İn gil te re’ye faz la ağır gö rün dü, İn gi liz do nan ma sı Mar ma ra’ya gir di. Onun üze ri ne Al man ya ara ya gi re rek Ber lin’de bir kon gre top la dı. Bu ra da ya pı lan ba rış ant laş ma sı na gö re özerk ve kü çük bir Bul gar prens li ği, bir de özel sta tü sü ve mer ke zi Fi li be olan Şar ki Ru me li eya le ti ku rul du. Ma ke don ya Os man lı’ya ge ri ve ri le rek, ül ke nin top rak bü tün lü ğü sağ lan dı (1878). Öbür ko şul lar ay nıy dı. Rus ya Os man lı Dev le ti’ne sa vaş ilan eder ken, bel ki de Os man lı ile il gi li ge le nek sel amaç la rı nın öte sin de, Os man lı meş ru ti ye ti ne de sa vaş ilan et miş olu yor du. Zi ra Fran sız İh ti la li’nden be ri Rus ya mut la ki yet dü ze ni nin ko ru yu cu lu ğu nu yap mış, bu uğur da or du la rı nı ha re ke te ge çir mek ten çe kin me miş ti. Rus or du su İs tan bul ön le rin dey ken Ab dül ha mit mec li si ta til et miş ti. Fa kat bu nu meş ru ti ye tin so nu say mak zor dur, zi ra Ni san 1880’e ka dar Ab dül ha mit, mec li si top la ma mak la bir lik te meş ru ti yet de vam ede cek miş gi bi dav ran mış tı. Bu ta ri he ka dar ka nun lar, “mec lis top lan dı ğın da gö rü şül mek üze re” di ye çı ka rıl mış, Âyan Mec li si’ne ata ma lar ya pıl mış tı. Fa kat Ni san 1880’de İn gil te re’de ge nel se çim ler ya pıl dı ve Glads to ne’un par ti si ik ti da ra gel di. Par ti açık ça Türk düş ma nı ol du ğu için, Ab dül ha mit, meş ru ti ye ti ya şa ta cak mış gi bi gö rün me nin ar tık ge rek siz ol du ğu nu dü şün müş ol ma lı dır. Böy le ce 1880’den son ra Os man lı Dev le ti yıl dan yı la ko yu la şan bir mut la ki ye te, hat ta bir po lis dü ze ni ne doğ ru kay ma ya baş la dı.
43
VIII
Abdülhamit Dönemi
II. Ab dül ha mit, 33 yıl gi bi çok uzun bir sü re pa di şah lık yap mış tır. Pa di şah lı ğı bir po lis dev le ti ola rak ta nı nır. Bu doğ ru ol mak la bir lik te, yu ka rı da işa ret edil di ği üze re, re ji min bu du ru ma gel me si ya vaş ya vaş ol muş tur. Ab dül ha mit bas kı cı lı ğı nın ilk bü yük ic raa tı Mit hat Pa şa’ nın yok edil me si dir. Mit hat Pa şa Tu na (Bul ga ris tan) ve Bağ dat va li lik le rin de kal kın ma yo lun da pek çok iş ba şa ran bü yük bir va li ola rak bi li ni yor du. Bu nun için bu gü ne ya da ya kın za man la ra de ğin de vam et miş olan Zi ra at Ban ka sı, Em ni yet San dı ğı, sa nat mek tep le ri (en düs tri mes lek li se le ri) gi bi ku rum la rı da baş la tan odur. Da ha son ra Mit hat meş ru ti ye tin sim ge si ha li ne gel miş ti. 1877’de Ab dül ha mit onu sı nır dı şı et ti. 1878’de af fet ti, yur da dön me si ne izin ver di. Da ha son ra Su ri ye’ye va li olarak atan dı. Ora da ken di ni gös ter me si ne, ya rar lı iş ler yap ma sı na izin ve ril me di. 1880’de İz mir va li li ği ne ge ti ril di, ar dın dan da tu tuk la na rak Ab dü la ziz’i öl dür mek le suç lan dı. Yıl dız Sa rayı’nın bah çe sin de ku ru lan bir ça dır da özel bir mah ke me oluş tu rul du. Uy dur ma bir mu ha ke me so nun da ida ma mah kûm ol duy sa da, Av ru pa ka mu oyu nun bas kı sı sa ye sin de ce za sı ha fif le til di. Bu gün Suu di Ara bis tan’da bu lu nan Ta if ken tin de ha pis tey ken bir gün ha pis ha ne gö rev li le ri ta ra fın dan bo ğul du. Ab dül ha mit bun dan ha ber siz ol du ğu nu ile ri sü rse de en azın dan si ya se ten so rum lu ol du ğu şüp he siz dir. Böy le ce bu pa di şah si ya se ten ka til ce za sı nı el al tın dan hort lat mış olu yor du.
46
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Ab dül ha mit dö ne min de ma li if la sın do ğur du ğu ka rı şık lı ğı çö zü me ka vuş tur mak ge re ki yor du. 1881 Mu har rem Ka rar na me si’yle be lir li ba zı ver gi ler ye ni ku ru la cak ve çe şit li ül ke ler de ki ala cak lı la rı tem sil ede cek bir Dü yun-u Umu mi ye (Ge nel Borç lar) İda re si’ne ve ril di. Dü yun-u Umu mi ye böy le ce Ma li ye Ne za re ti gi bi ver gi top la yan, fa kat top la dı ğı ver gi le ri doğ ru dan ala cak lı la ra da ğı tan bir ör güt ol du. Öte yan dan, Ab dül ha mit, ye ni bir if las la kar şı laş ma mak için sa ra yın har ca ma la rı nı de ne tim al tı na al dı. Bi linç li bir po li ti kay la ki şi sel ser ve ti ni bü yük öl çü de ar tır dı, ül ke nin en zen gin le rin den bi ri ol du. Ab dül ha mit dö ne min de eği tim ala nın da bü yük iler le me ler oldu. Ör ne ğin 1867’den 1895’e de ğin, 28 yıl da, rüş ti ye ve bu ra lar da oku yan öğ ren ci le rin sa yı sı 4 kat art mış bu lu nu yor du (33.469). Ama bu ar tı şa rağ men, Müs lü man ol ma yan la rın rüş ti ye le rin de ki öğ ren ci sa yı sı 2 kat faz lay dı (76.359). Müs lü man la rın Müs lü man ol ma yan la ra gö re ka ba ca 3 kat faz la ol du ğu dü şü nü lür se, Müs lü man la rın Müs lü man ol ma yan la ra gö re 6 kat ge ri du rum da ol duk la rı söy le ne bi lir. De mek ki eği tim de önem li iler le me ler kaydedilmiş ama, bun lar ye ter siz kal mış tı. De mir yol la rı nın uzun lu ğun da önem li ar tış lar ol du. Ge nel lik le de mir yol la rı nı ya ban cı ser ma ye yap mak la bir lik te, özel lik le ha cı la ra ko lay lık ol mak üze re ku ru lan Şam-Hi caz de mir yo lu nu Os man lı hü kü me ti yap mış tır. Za man la de mir yo lu ya pı mın da Hay dar pa şa-Bağ dat-Bas ra pro je si ni üst le nen Al man lar ağır bas mış lar dır. Ab dül ha mit ruh has ta lı ğı de re ce sin de aşı rı kuş ku lu, ku run tu lu bir in san ol du ğun dan giz li po lis ör gü tü ne çok önem ver di. İn san la rın, kuş ku lu du rum la rı sa ra ya ha ber ver me le ri teş vik edil di. Giz li po lis le re ha fi ye, ih bar mek tup la rı na da jur nal de nir di. Jur nal le ri asıl sız bi le çık sa, jur nal ci ler ödül len di ril di. Her kes göl ge sin den kor kar ol du. Öte yan dan ba sına aş ırı bas kı lı bir san sür uy gu la nı yor du. Mi zah, ka ri ka tür ya sak tı. Ga ze te ler ak şam dan bü tün ha ber ve ya zı la rı nı san sü re gön de rir ler di. Sa kın ca lı bö lüm ler atı lır ve çok kez ga ze te ler de be yaz boş luk lar ha lin de çı kar dı. San sür me mur la rı, ne olur ne ol maz dü şün ce siy le Ab dül ha mit’ten de da ha ku run tu lu dav ran mak zo run lu lu ğu nu du yu yor lar dı. Pa di şa hın bur nu bü yük di ye, bu run ke li me le ri çi zi li yor du. Pa di şa hı mü na se bet siz du ru ma dü şü ren bir bas kı yan lı şı yü zün den dev le tin res mi ga ze te si olan Tak vim-i Ve ka yi 1890’da ka pa tıl dı, 1908’e ka dar bir da ha çık ma dı. Dev let res mi ga ze te siz kal mış ol du.
ABDÜLHAMİT DÖNEMİ
İt ti had-ı Os ma ni Ce mi ye ti 1889 yı lın da İs tan bul’da bu lu nan As ke rî Tıb bi ye li 5 öğ ren ci İt ti had-ı Os ma ni Ce mi ye ti’ni kur du lar. Bu ku ru cu lar dan en ün lü le ri Ab dul lah Cev det ve İb ra him Te mo’ydu. Ku ru lan giz li ör gü tün baş lı ca et kin li ği, za man za man ken di ara la rın da top la nıp Na mık Ke mal ve ben ze ri öz gür lük çü ya zar la rın ya pıt la rı nı oku mak tı. Bir çe şit giz li fi kir ku lü büy dü. 1895’e doğ ru üye ler Pa ris’te bu lu nan Ah met Rı za ile te mas kur du lar ve onun tel kin le ri so nu cun da ör gü tün adı nı Os man lı İt ti hat ve Te rak ki Ce mi ye ti (İT) di ye de ğiş tir di ler.
Er me ni Ha re ke ti Ce mi ye tin ku ru luş yı lı Fran sız İh ti la li’nin 100. yıl dö nü mü ne rast lar. 1895 ise İs tan bul’da Er me ni so ru nu nun pat lak ver di ği yıl dır. Ber lin Kon gre si’nden son ra Os man lı ül ke sin de olup da özerk lik ya da ba ğım sız lık el de et me miş –Er me ni ler dı şın da– gayrimüslim bir halk kal ma mış tı. Ana do lu’nun pek çok ye rin de okul ve has ta ne aç mış olan Ame ri kan mis yo ner le ri Er me ni le ri bu yön de teş vik edi yor lar dı. Üs te lik Ayas te fa nos Ant laş ma sı’na Do ğu Ana do lu’da bu lu nan ve 6 vi la ye ti (o gün kü çok ge niş sı nır la rıy la Van, Bit lis, Ma mu re tü la ziz [Ela zığ], Di yar ba kır, Er zu rum, Si vas’ı) kap sa yan, 1071 öncesinde Er me nis tan di ye ta nın mış böl ge de, bü yük dev let le rin gö ze ti mi al tın da ıs la hat ya pıl ma sı için hü küm kon muş, bu hü küm ay nen Ber lin Ant laş ma sı’na da geç miş ti. Ne var ki Er me ni le rin di ğer Os man lı Hı ris ti yan halk la rı na gö re iki zor luk la rı var dı. Bi ri, “Ermenistan” diye adlandırdıkları bölgenin je opo li tik ko nu muy du. Böl ge bü yük dev let ler için ula şıl ma sı çok zor, çok en ge be li bir yer di, ikin ci si, Er me ni ler ti ca ret ve za na at uğ ru na ül ke nin her ya nı na da ğıl mış ol duk la rı için, “Ermenistan” diye adlandırılan bölgenin hiç bir ye rin de ço ğun luk oluş tur mu yor lar dı. En ka la ba lık ol duk la rı Bit lis’te bi le nü fu sun an cak 1/3’ü Er me niy di. Er me ni ler 1887’de Hın çak, 1890’da Taş nak sut yun ih ti lal ör güt le ri ni ku rup ha re ke te geç ti ler. “Bul gar mo de li” di ye bi le ce ği miz bir yol iz li yor lar dı. Kan lı bir ayak lan ma dü zen li yor lar, son ra da ayak lan ma la rı yi ne kan lı bi çim de bas tı rı lın ca, bü yük dev let le rin dik ka ti ni çe kip yar dım ve mü da ha le le ri ni sağ la ma ya ça lı şı yor lar dı. 1890’da Mu sa
47
48
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Bey, Er zu rum, Kum ka pı, 1892-3’te Mer zi fon, Kay se ri, Yoz gat, 1894’te Sa sun olay la rı nı çı kar dı lar. İn gil te re ve Rus ya’nın Er me ni ler için ha zır la dık la rı ıs la hat pla nı red de di lin ce, İs tan bul’da kan lı olay lar çık tı. Ab dül ha mit hü kü me ti nin po li si so kak lar dan çek me siy le 3 gün bo yun ca kan lı bir Müs lü man-Er me ni kav ga sı ya şan dı. Ade ta Os man lı Dev le ti’nin so nu na işa ret eden bu olay lar kar şı sın da İT fi kir ku lü bü kim li ğin den çı ka rak ey le me geç ti. İki bil dir ge (be yan na me) ha zır la ya rak du var la ra ya pış tır dı. İt ti hat çı lar, Er me ni le rin Ab dül ha mit yö ne ti mi ne kar şı çık mak ta hak lı ol duk la rı nı, fa kat bu nu tek baş la rı na de ğil, bü tün Os man lı halk la rı ile bir lik te İT bay ra ğı al tın da yap ma la rı ge rek ti ği ni ile ri sü rü yor lar dı. İT bu bi çim de or ta ya çı kın ca, öz gür lük çü ler ve ge nel ola rak ay dın lar üze rin de ki bas kı lar yo ğun laş tı rıl dı. Bir çok İt ti hat çı ül ke dı şı na, özel lik le Fran sa’ya kaç tı. Ka lan lar 1896 ve 1897’de iki dar be ta sar la dı lar sa da, her iki se fer de de ni yet le ri or ta ya çık tı ve ba şa rı sız ol du lar. İT 1895 yı lın da ilk ni zam na me si ni (tü zü ğü nü) ha zır la dı. Ni zam na me den ba zı il ginç özel lik ler or ta ya çık mak ta dır. Po lis bir üye yi ya ka la dı ğın da, o üye nin bü tün ör gü tü ele ve re me me si için hüc re tar zın da ör güt len di ği ni gö rü yo ruz. İT’ye kar şı çı kan la rın “va tan düş ma nı” ola rak de ğer len di ril me si, da ha ba şın dan İT’nin ken di ni “ce mi yet-i mu kad de se” (kut sal der nek) ola rak gör dü ğü nü, ken di si ne kar şı çı kan la ra hoş gö rü lü ol ma dı ğı nı gös ter mek te dir. Yi ne dik ka ti çe ken bir nok ta, ni zam na me de ka dın la rın üye ya zı la bi le cek le ri, er kek ler le ay nı hak la ra sa hip ve ay nı gö rev ler le yü küm lü ola cak la rı yo lun da ki hü küm dür. Oy sa o sı ra da ka dın la rın kaç göç le ri ni sağ la mak için hü kü met ta ra fın dan alı nan ön lem ler ile ri bir nok ta ya var dı rıl mış tı. Bir ka dın, kar de şi, ko ca sı, ba ba sı da hi ol sa so kak ta bir er kek le bir lik te gö rü ne mez di. Böy le bir top lum da ka dın la rın bir ih ti lal ör gü tü ne er kek ler le eşit ola rak üye ol ma la rı nı ön gör mek, İT’nin ne den li çağ cıl bir ide olo ji ye sa hip ol du ğu nu gös te rir.
Ah met Rı za ve Po zi ti vizm 1889’da İT ku ru lur ken, Ah met Rı za adın da bir genç, Pa ris’te Fran sız İh ti la li’nin 100. yıl dö nü mü nü kut la mak için açı lan Dün ya Ser gi si’ni gez mek üze re bu ra ya ge li yor du. Geri dön me ye cek ve 1908’e
ABDÜLHAMİT DÖNEMİ
de ğin yurt dı şın da ka la cak tı. Ah met Rı za Pa ris’te ba şı nı Au gus te Comte’un (1798-1857) çektiği po zi ti vist ha re ke te ka tı la cak tır. Fran sız İh ti la li akıl cı lı ğı, bir ara onu res mi bir din du ru mu na yük sel te cek de re ce de yü celt miş, ken di si ne şi ar edin miş ti. Da ha son ra Na pol yon’un 1815 ye nil gi siy le Fran sa’da İh ti lal ön ce si ne dö nüş ya pı lın ca, akıl cı lı ğa kar şı da tep ki gös te ril di. İş te Com te akıl cı lık la ih ti lal ci li ğin bir bi ri ne ka rış tı rıl ma ma sı ge rek ti ği ni, top lum bi lim (sos yo lo ji) sa ye sin de top lum ya sa la rı nın öğ re ni le bi le ce ği ni, bu sa ye de ih ti lal ol ma dan top lum la rın bi lim sel ola rak bi çim len di ri le bi le ce ği ni, ile ri ye gö tü rü le bi le ce ği ni söy lü yor du. Ni te kim po zi ti viz min iki düs tu ru “dü zen ve iler le me” idi (Os man lı ca ola rak söy len dik te, “in ti zam” ve “te rak ki”). Ya ni, dü zen için de iler le me ön gö rü lü yor du. Po zi ti viz min “te rak ki” düs tu ru öz gür lük çü ha re ke ti et ki le ye rek, İt ti had-ı Os ma ni olan ör güt adı nı “İt ti hat ve Te rak ki”ye dö nüş tür müş tü. Ah met Rı za’ya gö re Os man lı top lu mu nu kur ta ra cak olan, Ka nun-u Esa si’den ve meş ru ti yet ten çok, ye ni bir in san ti pi ye tiş tir mek ti. Ye ni in san “ek me ği ni al nı nın te riy le ka za nan, men fa ati ni kim se nin za ra rın da ara ma yan adam” ola cak tı. Bu, bi lim ve eği ti mi yay gın laş tı ra rak sağ la na cak tı. Öz gür lük çü ha re ket 1897’den son ra bir ara tav sa dı. Dar be gi ri şim le ri nin bo şa çı kar tıl ma sı bir yan dan, 1897 Os man lı-Yu nan Sa va şı’nda Os man lı or du su nun ka zan dı ğı za fe rin Ab dül ha mit’e sağ la dı ğı pres tij öbür yan dan, ha re ke ti bir dur gun lu ğa sok tu lar. Hat ta Ah met Rı za’nın ye ri ne İT’nin Pa ris ör gü tü nün ba şı na geç miş olan Mi zan cı Mu rat, Ab dül ha mit’in af öne ri si ve ba zı ku ru va at ler kar şı lı ğın da “mü ta re ke” ya pa rak kalk tı, İs tan bul’a dön dü. İT’nin ye ni den can lan ma sı Prens Sa ba hat tin sa ye sin de ol du.
Prens Sa ba hat tin Sa ba hat tin’in ba ba sı Da mat Mah mut Pa şa Ab dül ha mit’in kız kar de şiy le ev liy di. Al man la rın yü rüt mek te ol du ğu Bağ dat de mir yo lu Kon ya’ya ulaş tı ğı sı ra da, İn gi liz ler İs ken de run-Bağ dat-Bas ra de mir yo lu nu üst len mek üze re dev re ye gir mek is te di ler. Bu işin ta ki bi ni Mah mut Pa şa’ya ha va le et miş ler di. Oy sa Al man İm pa ra to ru Kay zer II. Wil helm 1898’de Os man lı Dev le ti’ne res mi bir zi ya ret için gel miş ti. Bu bi le Al man la rın Kon ya-Bağ dat-Bas ra im ti ya zı nı al ma la rı na ye -
49
50
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ter di, çün kü öbür Av ru pa hü küm dar la rı Er me ni so ru nun dan ötü rü Ab dül ha mit’i boy kot edi yor lar dı. Da mat Mah mut böy le ce um du ğu nu bu la ma yın ca tep ki gös ter mek ama cıy la iki oğ lu nu alıp Fran sa’ya kaç tı. Pa di şa hın eniş te si nin ve ye ğen le ri nin “öz gür lük yok” di ye kaç ma la rı Av ru pa’da ga ze te baş lık la rı nı bir sü re dol dur du. Ab dül ha mit ye ğen le ri nin ka çı rıl dı ğı nı id di a et ti. Olay öz gür lük çü ha re ke ti bi raz can lan dır dı. 1902 yı lın da Prens Sa ba hat tin ve kar de şi Pa ris’te I. Jön Türk Kon gre si’ni top la dı lar. Çe şit li yer ler den ge len 40 ka dar de le ge so run la rı tar tış tı lar. Ar na vut luk eş ra fın dan İs ma il Ke mal o gü ne de ğin ya pı la ge len pro pa gan da ve ya yın fa ali ye tiy le bir ye re va rı la ma ya ca ğı nı, as ke ri kuv vet kul lan mak ge rek ti ği ni ile ri sür dü. Er me ni de le ge le ri ise bu nun da yet me ye ce ği ni, Av ru pa dev let le ri nin mü da ha le si nin ge rek li ola ca ğı nı söy lü yor lar dı. Prens Sa ba hat tin her iki gö rü şü be nim se di, fa kat dış mü da ha le nin de mok ratik dev let ler (ya ni İn gil te re ve Fran sa) tarafından ya pıl ma sı şar tı nı koş tu. Bu ka rar la ra Ah met Rı za ve ar ka daş la rı (Dr. Nâzım, Yu suf Ak çu ra gi bi) kar şı çık tı lar. Böy le ce Jön Türk ha re ke ti bö lün müş ol du. Sa ba hat tin ve ar ka daş la rı kon gre ka ra rına uy gun ola rak bir as ke ri ha re ket de ha zır la dı lar. Trab lus garp Va li si Re cep Pa şa Ab dül ha mit’i de vir mek için bir as ke ri bir li ği on la ra ver me yi ka bul et ti. İn gi liz le rin yar dı mıy la sağ la na cak ge mi le re bu as ker ler bin di ri le cek ve İs tan bul’a ge ti ri le cek ti. Re cep Pa şa bu iş ten vaz ge çin ce, ta sa rı su ya düş tü. Sa ba hat tin dik ka ti ni bi li me çe vir di. Le Play’nin ku ru cu su ol du ğu bir top lum bi lim akı mı na bağ lı E. De mo lins adın da ki ya za rın dü şün ce le ri ni be nim se di. De mo lins’e gö re iki tür top lum var dır: te cem müi (top lu luk çu), in fi ra di (bi rey ci). İn fi ra di top lum la ra en iyi ör nek İn gil te re’dir. Ora da ço cuk lar gi riş ken ve ha re ket li bir ha yat için ye tiş ti ri lir ler ve bü yü yün ce ya man iş, hat ta ma ce ra adam la rı olur lar. O tür top lum da yö ne tim de adem-i mer ke zi yet çi dir. Köy ler, kent ler ih ti yaç la rı nı ken di le ri kar şı lar lar. Te cem mü i top lum lar da ise ço cuk lar “mu hal le bi ço cu ğu” ola rak ye tiş ti ri lir ler, bü yü yün ce de me mur olur lar. Ora da yö ne tim mer ke zi yet çi olur. Köy ler, kent ler ih ti yaç la rı nı ken di le ri kar şı la maz lar, bu nu mer kez den bek ler ler. Sa ba hat tin’e gö re Os man lı top lu mu nun kur tu lu şu in fi ra di bir top lu ma dö nüş me siy le ola nak lı ola cak tı. Bir sü re son ra Sa ba hat tin Pa ris’te Te şeb büs-ü Şah si ve Adem-i Mer ke zi yet Ce mi ye ti’ni kur du.
ABDÜLHAMİT DÖNEMİ
Ja pon-Rus Sa va şı Bu yıl lar da Uzak do ğu’da önem li ge liş me ler olu yor du. Kal kın ma sü re ci için de olan Ja pon ya ile Rusya ara sın da Man çur ya ve Ko re’de nü fuz re ka be ti baş gös ter miş ti. Bu re ka bet sa va şa yol aç tı (1904-5). Dün ya nın hay ret do lu ba kış la rı al tın da Ja pon ya hem ka ra da hem de niz de Rus ya’yı ye nil gi ye uğ rat tı. Bir As ya ül ke si nin bir Av ru pa ül ke si ni ye ne ce ği ne ih ti mal ve ril me miş ti. Rus ye nil gi si iç te ilk Sov yet ih ti la li ne yol aç tı (1905). Çar, ih ti la li bas tı ra bil mek uğ ru na li be ral le ri, ya ni bur ju va zi yi ya nı na al mak zo run lu lu ğu nu duy du ğu için meş ru ti yet ilan et mek yo lu na git ti. 1906’da se çil miş ilk Rus mec li si, Du ma, top lan dı (1906). Rus ya öte den be ri mut la ki ye tin sa vu nu cu su ve jan dar ma sı ol du ğu için, ora da ki dü zen de ği şik li ği nin ulus la ra ra sı yan kı la rı ol du. 1906’da İran’da, 1908’de Çin’de meş ru ti yet ilan edil di. Os man lı Dev le ti’nde ki 1908 meş ru ti ye tini bu ulus la ra ra sı ha re ke tin bir par ça sı ola rak da gö re bi li riz. 1905 ba şın da Mus ta fa Ke mal kur may yüz ba şı ola rak me zun ol du ve ka rar gâhı Şam’da bu lu nan V. Or du’ya atan dı. Ora da Dr. Mus ta fa (Can te kin) adın da bi ri nin baş ka nı ol du ğu Va tan ad lı giz li bir ör güt bul du. On la ra ka tıl dı ve adı nı Va tan ve Hür ri yet di ye de ğiş ti re rek ba şı na geç ti. Fa kat Şam bu tür fa ali yet ler için çok el ve riş li ol ma dı ğın dan, mem le ke ti olan Se la nik’e gi dip ör gü tün bir şu be si ni kur du. Ora da uzun ka la ma dı ğın dan Va tan ve Hür ri yet ge liş me gös te re me di. Ru me li’de ki asıl ör güt len me, Ey lül 1906’da Ta lat, Rah mi ve İs ma il Can bo lat’ın 7 ar ka daş la rıy la kur duk la rı Os man lı Hür ri yet Ce mi ye ti ol du. Ku ru cu lar ve üye ler den ki mi le ri as ker, ki mi le ri si vil di. Hüc re tar zın da ör güt le ni yor lar dı. Üye ol mak is te yen ler ge ce vak ti mas ke li üç ki şi kar şı sın da Ku ran ve ta ban ca üze ri ne ye min edi yor lar dı. Ye ni üye ye iha ne tin ölüm le ce za lan dı rı la ca ğı özen le be lir ti li yor du. 1907’de bu ce mi yet le Pa ris’te ki İT bir leş ti ler. Bir le şik ör güt İT adı nı al dı. 1907 y› l›n da Pa ris’te II. Jön Türk Kon gre si top lan d›. Ah met R› za ve ar ka dafl la r›, Sa ba hat tin ve ar ka dafl la r›, Er me ni ler ka t›l d› lar. Bu kon gre Ah met R› za’n›n ege men li €i al t›n da ce re yan et ti. Ha z›r la nan bir be yan na me, Ab dül ha mit yö ne ti mi nin ku sur la r› n› sa y› yor du. Kon gre si lah l› ayak lan ma yön te mi ni de be nim si yor du.
51
52
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Ma ke don ya So ru nu 1908 ih ti la li Ma ke don ya’da çık tı. Onun için Ma ke don ya so ru nu üze rin de bi raz dur mak ge re kir. Av ru pa lı la rın Ma ke don ya de dik le ri yer, yak la şık ola rak üç Os man lı ili olan Ko so va, Se la nik ve Ma nas tır’ı kap sa yan alan dı. Böl ge de ki nü fus şöy ley di: 1,5 mil yon Müs lü man, 900.000 Bul gar, 300.000 Rum, 100.000 Sırp, 100.000 Ulah (Ef lak lı). Os man lı is ta tis tik le ri Müs lü man la rı et nik ba kım dan ayırt et mez di. On lar ço ğun luk tay dı lar, fa kat Bal kan ulus çu lu ğu ve ge nel lik le Av ru pa ka muo yu, Müs lü man la rı, yüz yıl lar dır ora yı yurt edin miş de ol sa lar, “is ti la cı”, “son ra dan gel miş” di ye ni te le di ği için, gör mez lik ten ge li yor du. Bu açı dan ba kın ca Bul gar lar ço ğun luk tay dı lar ve Ayas te fa nos Ant laş ma sı böl ge yi Bul ga ris tan’a ver miş ti. Ne var ki Ber lin Ant laş ma sı bu dü zen le me yi boz muş tu. Üs te lik sö zü edi len grup lar az çok be lir gin böl ge ler de top lan ma mış lar, iç içe, kar ma ka rı şık du rum da otu ru yor lar dı. Bu na rağ men Bul gar lar “ko mi ta” de nen çe te ler ku ra rak ve ted hiş (yıl dı rı, te rö rizm) yön tem le ri kul la na rak Bul gar ol ma yan la rı sin dir me ye ya da böl ge den ka çırt ma ya (“et nik te miz lik”) ça lı şı yor lar dı. Bu du rum kar şı sın da Rum lar ve Sırp lar da ko mi ta lar ku rup mü ca de le ye gir miş ler di. Os man lı kol luk güç le ri de or dan ora ya ko şa rak asa yi şi sağ la ma ya ça lı şı yor lar dı. (Şu nu da be lirt me li ki, son ra dan or ta ya ko nan gö rüş le re gö re Ma ke don ya’da o dö nem de “Bul gar” di ye ni te len di ri len in san lar, as lın da Bul gar de ğil, Ma ke don dur.) 1902’de Bul gar lar 1 ay sü ren bir ge nel ayak lan ma dü zen le di ler. Bu nun üze ri ne 3 vi la ye te ge nel mü fet tiş ola rak Hü se yin Hil mi Pa şa atan dı. 1903’te çı kar dık la rı ikin ci ayak lan ma 3 ay sür dü. Bu nun üze ri ne Rus ya ve Avus tur ya bir ıs la hat prog ra mı ha zır la dı lar. Bu na gö re Ma ke don ya’da her bü yük dev let, ken di si ne ay rıl mış bir böl ge ye jan dar ma su bay la rı gön de re rek Os man lı kol luk kuv vet le ri ne da nış man lık ya pa cak tı. Bu pla na, Os man lı’ya şi rin gö rün mek is te di ği için, Al man ya ka tıl ma dı. Ab dül ha mit böl ge ye hem asa yi şi da ha iyi sağ la ya bil mek, hem de ken di gü ven li ği ba kı mın dan mek tep li su bay la rı İs tan bul’dan uzak laş tır mak için tercihen mektepli subayları gönderiyordu. Böy le ce Ru me li’de bir mek tep li su bay yo ğun lu ğu or ta ya çık tı. An cak 2 ay da bir ma aş ala bi len, ya ban cı su bay la rın lüks ya şan tı -
ABDÜLHAMİT DÖNEMİ
sı na im re nen, ko mi ta cı la rın ulus çu luk uğ ru na in san la ra (bu ara da ken di din daş la rı na da) yap tık la rı kan lı ey lem le ri gö ren bu su bay la rın böy le ce il ginç de ne yim le ri olu şu yor du.
Hür ri ye tin İla nı 3 Mart 1908’de İn gil te re öbür bü yük le re bir ge nel ge gön de re rek 3 vi la ye te tek bir va li atan ma sı nı, Os man lı as ke ri nin azal tıl ma sı nı is te di. İT bu nu Ma ke don ya’nın kop ma sı yö nün de çok teh li ke li bir ge liş me ola rak de ğer len dir di ve Ma nas tır’da Rus Kon so los lu ğu dı şın da ki kon so los luk la ra bi rer ge nel ge gön de re rek, is tib da da İT’nin son ve re ce ği ni, des tek len me si ge rek ti ği ni bil dir di. Böy le ce İT or ta ya çık mış bu lu nu yor du. Ab dül ha mit ha re ke ti bas tır mak için bir ta kım dav ra nış lar da bu lun duy sa da, bey hu dey di. Ma nas tır’da Ko la ğa sı Ni ya zi Bey, be le di ye rei si ve po lis mü dü rü da hil, 200 si vil ve 200 as ker le da ğa çık tı. Bu ha re ke ti bas tır mak için yo la çı ka rı lan Şem si Pa şa öl dü rül dü. Fir zo vik’te Ar na vut lar kan dı rı la rak meş ru ti ye ti is te dik le ri ne da ir Ab dül ha mit’e tel graf çek ti ril di. İş ler bu ker te ye gel dik ten son ra Ru me li’nin bü yük mer kez le rin de, ay nı gün, 23 Tem muz 1908’de (Ru mi tak vi me gö re 10 Tem muz 1324) hür ri yet ilan edi le rek hü kü me te tel graf lar çe kil di (67 tel graf). Za ten Ab dül ha mit baş ka ça re ol ma dı ğı nı an la mış bu lu nu yor du. Bir kaç gün ön ce sa da re te Sa it Pa şa’yı ge tir miş ti. 24 Tem muz gü nü ga ze te ler de se çim le rin em re dil di ği ni bil di ren bir du yu ru çık tı. Böy le ce Os man lı Dev le ti II. Meş ru ti yet dö ne mi ne gir miş olu yor du.
53
IX
İttihat ve Terakki’nin Yapı Özellikleri, 31 Mart Olayı
II. Meş ru ti yet’in ba na gö re Türk le rin son ça ğa gi ri şi ni tem sil et ti ği ni, ya ni bir çe şit Fran sız la rın 1789’una denk gel di ği ni yu kar ıda be lirt miş tim. Böy le bir çağ ayı rı mı nı tem sil et ti ği ka bul edil me se da hi, II. Meş ru ti yet’in bü yük öne mi şüp he gö tür mez. Ta rık Za fer Tu na ya’ya gö re, bu dö nem Cum hu ri yet’in “si ya set la bo ra tu va rı dır”. Ya ni Cum hu ri yet’in ba şar dı ğı pek çok şey, II. Meş ru ti yet dö ne min de tar tı şıl mış olan ko nu lar dır. Mus ta fa Ke mal’in bu dö nem de fa al ola rak si ya set le il gi len di ği, İT ha re ke ti nin için de yer al dı ğı dü şü nü lür se, söz ko nu su dü şün ce nin isa be ti de an la şı lır. Bu nok ta da İT’li le rin 5 özel li ği üze rin de du ra bi li riz: 1. Türk çü lük, ya ni Türk ulus çu lu ğu ide olo ji si. İT üye le ri ara sın da Müs lü man lar bü yük ço ğun luk ta dır. Az sa yı daki Müs lü man ol ma yan lar, ço ğu hür ri ye tin ila nın dan ön ce ce mi ye te gir miş olan ve ay rı lık çı, ulus çu id di ala r taşımayan ba zı Ya hu di ve Ulah lar dır. Müs lü man la rın bü yük ço ğun lu ğu Türk tür, ya da et nik ba kım dan Türk ol ma sa lar da, ken di le ri ni Türk sa yan ve Türk çü eği lim ler bes le yen ki şi ler dir. 2. Genç lik. İh ti lal ci bir ör güt te genç le rin ege men ol ma sı ola ğan dır, özel lik le ör gü tün ya sa dı şı za man ların da, ih ti lal ci li ğin teh li ke ve so rum lu lu ğu nu ge nel lik le “de li kan lı” ve özel lik le be kâr olan genç ler üst le nir ler.
56
KISA TÜRKİYE TARİHİ
3. Yö ne ten ler sı nı fın dan ol mak. İT’li ler ge nel lik le me mur ve su bay dı lar. 4. Mek tep li lik. İT’li ler ço ğun luk la Ba tı ti pi yük se ko kul öğ ren ci le ri ya da me zun la rıy dı lar. 5. Bur ju va zih ni yet li ol mak. İT’li le rin ama cı Os man lı top lu mu nu ve ön ce lik le Türk le ri, Av ru pa’nın ge liş miş ül ke le ri dü ze yi ne yük selt mek ti. Bu ül ke le rin top lum la rı ka pi ta list ol du ğu na gö re, İT’nin ama cı da Türk top lu mu nu ka pi ta list (bur ju va) top lu ma dö nüş tür mek ti. Os man lı top lu mu ge le nek sel bir top lum du ve bu tür top lum lar da genç le rin ba şa geç me si ya dır ga nır. Bu yüz den İT, meş ru ti ye tin ila nın dan son ra hü kü me ti ku ra ma dı. Za man za man Ta lat, Ca vit gi bi İT’li ler na zır ola bil di ler se de, 1913’e de ğin sad ra zam lar dan hiç bi ri İT üye si de ğil di. Ama İT için ik ti dar da de ğil de de ne mez di. Çün kü hü kü me te “şu nu yap”, “bu nu yap ma” tar zın da ta li mat ve re bi li yor du. Bu na ben, tam ik ti dar dan fark lı ola rak, de net le me ik ti da rı di yo rum. Öte yan dan İT’nin Ru me li’de hür ri ye ti ilan et miş ol ma sı na kar şı lık, İs tan bul, Ana do lu ve Arap ül ke le rin de meş ru ti ye ti Ab dül ha mit ilan et tir di ği için, İT Ab dül ha mit’in pa di şah lı ğı nı sür dür me si ne ra zı ol mak zo run da kal mış tı. Bu du rum da İT yıl lar ca Ab dül ha mit is tib da dı aley hin de sür dür müş ol du ğu kam pan ya ile tu tar sız du ru ma dü şü yor du. İT bu aç maz dan kur tul mak için “et raf” ku ra mı nı be nim se di. Bu na gö re Ab dül ha mit iyi bir pa di şah tı, fa kat etrafındaki bir ta kım in san lar kö tüy dü, Ab dül ha mit’i on lar kan dır dık la rı için ba zı kö tü lük ler ya pıl mış tı. İT bu ku ra ma sı ğı na rak bu gi bi lerin içinden, ka ça ma mış olan la rı ce za lan dır dı (ge nel lik le yük lü “ba ğış lar” ala rak). Meş ru ti ye tin gel me siy le bir lik te top lum ya şa mın da bü yük bir can lan ma ol du. 24 Tem muz 1908’de ga ze te ler ya zı la rı nı san sü re gön der me di ler. Ga ze te, der gi, ki tap ola rak bü yük bir ya yın fur ya sı baş la dı. Ka dın ha re ket le ri (ör güt ler, ya yın lar), iş çi ha re ket le ri (ör güt len me ler ve grev ler) or ta ya çık tı. Bu ara da Prens Sa ba hat tin de Av ru pa’dan dön dü. İT ile pren sin ör gü tü olan Te şeb büs-ü Şah si ve Adem-i Mer ke zi yet Ce mi ye ti hür ri ye tin ila nın dan he men son ra bir leş miş ler di. Fa kat Sa ba hat tin İT’de um du ğu nu bu la ma yın ca, onun adam la rı Ah rar Fır ka sı’nı (Par ti si ni) kur du lar. Se çim ler baş la dı. Bun lar iki de re ce li se çim ler ol du ğu için va kit alı yor du. 17 Ara lık 1908’de mec lis par lak bir tö ren le açıl dı. Ah met Rı za Me bu san Mec li si baş ka nı ol du.
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN YAPI ÖZELLİKLERİ, 31 MART OLAYI
Se çim ler de İT bi rin ci par ti ol duy sa da, ço ğun luk ba ğım sız lar day dı. Ki mi İT lis te le rin de Müs lü man ol ma yan lar da yer alı yor du. İT bu azın lık lar la pa zar lık edip on la ra ay rı la cak me bus sa yı sı üze rin de an laş mış tı. Aday la rı ise o ce ma at ler sap ta mış, İT on la rı ken di aday lis te le ri ne yer leş tir miş ti. İT, Müs lü man İT aday la rı na oy ve ril mez se oy la rın bö lü ne ce ği ni, azın lık la rın hak la rın dan faz la me bus çı ka ra cak la rı nı du yur muş tu. Bu du rum da Ah rar Fır ka sı’nın se çim ba şa rı sız lı ğı na şaş ma mak ge re kir. Pat rik ha ne ler, Ha ham ha ne na sıl Rum, Er me ni, Ya hu di ce ma at le ri nin tek tem sil ci siy se, bu du rum da İT de Müs lü man la rın (özel lik le Türk le rin) tek tem sil ci si du ru mu na ge li yor du. Fa kat İT’nin se çim ba şa rı sı gö rün tü sü as lın da al da tı cıy dı. Çün kü İT’nin Ru me li’de ki ör güt len me si ge nel lik le sağ lam ol ma sı na kar şı lık, ka lan yer ler de ki ör güt len me bü yük öl çü de hür ri ye tin ila nın dan son ra ale la ce le ger çek leş miş ti. İT, Ru me li dı şın da, “İt ti hat çı yım” di ye or ta ya çı kan her ke si ya nı na alıp, me bus aday la rı nı da bun la rın ara sın dan seç mek du ru mun da kal mış tı. Oy sa bu ki şi le rin pek ço ğu İT’nin beş özel li ği ni ta şı ma yan fır sat çı kim se ler di. Do la yı sıy la, mec lis ço ğun luk la an cak eti ket ola rak İt ti hat çıy dı. Hür ri ye tin ila nın dan kı sa bir sü re son ra İT, Sa it Pa şa’yı is te me di ve ye ri ne Kıb rıs lı Kâmil Pa şa gel di. Bu iki yaş lı pa şa Ab dül ha mit dö ne mi nin “İn gi liz ci” di ye ta nı nan ve zir le riy di ler. Kâmil, İT’nin ken di si ne ta li mat ver me si ne içer li yor, ba şı na buy ruk iş ler ya pı yor du. Bu nun üze ri ne İT’nin ön de ge len me bus la rın dan ve Ta nin ga ze te si nin baş ya za rı Hü se yin Ca hit, pa şa aley hi ne gen so ru öner ge si (is ti zah tak ri ri) ver di. Ama son ra, İt ti hat çı lar Kâmil’i de vir mek ten vaz geç ti ler ve pa şa, oy bir li ğiy le gü ve no yu al dı. Bu se fer Kâmil aşı rı bir gü ve ne ka pı lıp İT’ye sor ma dan har bi ye ve bah ri ye na zır la rı nı de ğiş tir di. İt ti hat çı la rın du rum la rı nı pe kiş tir mek için Ru me li’den baş ken te ge tir miş ol duk la rı ba zı as ke ri bir lik le ri yer le ri ne ia de et me ye kal kış tı. İT te la şa ka pılarak ye ni den gen so ru ver di ve bü yük ço ğun luk la (53 çe kim ser var dı) gü ven siz lik oyu alan Kâmil çe kil di (13 Şu bat 1909). Bu oy la ma ya pı lır ken bir çok su bay mec li se gel di, ba zı do nan ma ge mi le ri nin sü va ri le ri na zır la rı nın de ğiş me si ni pro tes to et ti. Böy le ce mec li sin as ke ri bas kı yü zün den Kâmil’i de vir di ği iz le ni mi doğ du. Bun dan son ra 31 Mart Ola yı’ nın çık tı ğı nı gö rü yo ruz. Olay da, mu ha le fet, su bay la rın İt ti hat çı ol ma la rı du ru mu nu göz önün de tut muş,
57
58
KISA TÜRKİYE TARİHİ
er ve er baş la rı ayak lan dı ra rak mec li si et ki le yip Kâmil’i ge ri ge tir me ye ça lış mış tı. Su bay la rın İt ti hat çı ol du ğu nu söy le dim. Hür ri ye tin ila nın dan he men son ra İt ti hat çı lar or du dan alay lı subayları, ya ni Harp Oku lu me zu nu ol ma yan su bay la rı tas fi ye et tir di ler. Ör ne ğin yal nız ca ka rar gâhı İs tan bul’da bu lu nan 1. Or du’dan 1.400 alay lı su bay kad ro dı şı na çı ka rıl mış tı. Harp Oku lu 1848’den iti ba ren me zun ver me ye baş la mış tı ama mül ki ye de (si vil bü rok ra si de) ol sun, or du da ol sun, mek tep li lik (ya ni yük se ko kul me zu ni ye ti) ve alay lı lık at ba şı gi di yor du. Alay lı lık, ya ni okul gör me miş ol mak de yi mi ön ce lik le or du da kul la nı lı yor du. Ye te nek li, işe ya rar er ler on ba şı, ça vuş ola bi li yor, son ra da “tez ke re bı ra ka bi li yor lar dı”. Tez ke re bı ra kan la rın ye te nek le ri ne, üst le ri nin tak dir le ri ne ve lüt fu na bağ lı ola rak, ön le rin de su bay lık yo lu açı lı yor du. So nuç ola rak doğ ru dü rüst ya zı ya za ma yan lar bi le pa şa ola bi li yor lar dı. Pa di şah ve ya kın la rı mek tep li le rin da ha iyi su bay ol duk la rı nı bil se ler de, da ha sa dık tır lar di ye alay lı la rı yeğ li yor lar dı ge nel lik le. Da ha sa dık ol duk la rı var sa yı lı yor du, çün kü “hiç yok tan”, lü tuf la bu lun duk la rı mev ki ye gel miş bu lu nu yor lar dı. Mül ki ye’ de de bu na ben zer uy gu la ma lar var dı. İt ti hat çı lar bir ham le de or du da mek tep li li ği tü müy le ege men kı la rak bir dev rim yap mış olu yor lar dı.
31 Mart Ayak lan ma sı Ayak lan ma nın ya kın ne de ni 6 Ni san 1909 ge ce si sert mu ha le fe tiy le ta nın mış Ser bes ti ga ze te si baş ya za rı Ha san Feh mi’nin Ga la ta Köp rü sü’nde öl dü rül me siy di. Sal dır ga nın sır tın da bir su bay pe le ri ni bu lun du ğu ile ri sü rü lü yor du. Köp rü nün iki ucun da da ka ra kol lar bu lun du ğu hal de, kim se ya ka la na ma mış tı. Mu ha le fet, ola ya çok bü yük tep ki gös ter di ve ci na ye ti İT’ye mal et mek te te red düt et me di. İT de ken di ni sa vun mak için faz la bir ça ba gös ter me ye rek san ki ci na ye ti ka bul len miş ol du. (Yıl lar son ra ci na ye tin İt ti hat çı lar ta ra fın dan iş len di ği or ta ya çı ka cak tı.) Ha san Feh mi’nin ce na ze si bü yük bir kit le gös te ri si ha lini al dı. Ce na ze den 5 gün son ra, 13 Ni san 1909’da (ya da Ru mi tak vi me gö re 31 Mart 1325’te) ayak lan ma çık tı. O gün sa ba hın çok er ken sa at le rin de Tak sim ci va rın da bu lu nan Taş kış la’da ki 4. Av cı Ta bu ru’nun, Ham di Ça vuş ile di ğer ça vuş ve on -
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN YAPI ÖZELLİKLERİ, 31 MART OLAYI
ba şı la rın ko mu ta sın da ki er ler, su bay la rı nı tu tuk la dık tan son ra, baş ka kış la la rı da ayak lan dır dı lar. Da ha son ra Sul ta nah met’te bu lu nan Me bu san Mec li si’nin önün de top lan dı lar. Ayak lan ma, “Şe ri at is te riz!” slo ga nıy la ya pıl mış tı. Da ha so mut ola rak as ker, 1) ken di le ri ne ayak lan ma dan ötü rü bir so rum lu luk gel me me si ni, ya ni af fe dil me yi, 2) hü kü me tin, Me bu san Mec li si Rei si Ah met Rı za ve di ğer ba zı İt ti hat çı la rın is ti fa sı nı, 3) ba zı ko mu tan la rın de ğiş me si ni is ti yor du. Ba zı is tek lis te le ri ne gö re Kâmil Pa şa’nın sad ra zam, Nâzım Pa şa’nın har bi ye na zı rı, İs ma il Ke mal’in Me bu san Mec li si rei si ol ma sı da is te ni yor du. Ayak lan ma kar şı sın da Hü se yin Hil mi Pa şa hü kü me ti kla sik Os man lı na si hat yo lu nu de ne diy se de ba şa rı lı ola ma dı. Ter si ne, ayak lan ma git tik çe ya yı lı yor du. Bu du rum da hü kü met, Ah met Rı za, I. Or du Ko mu ta nı Mah mut Muh tar Pa şa is ti fa et ti ler. İle ri ge len İt ti hat çı lar sak la nıp İs tan bul’dan Ru me li’ye kaç tı lar. As ke rin Sul ta nah met’te top lan ma sı Me bu san Mec li si’ni mu ha tap ka bul et me si de mek ti. Oy sa o gün ön de ge len İt ti hat çı lar ka dar, or ta la ma me bus lar da meclise gel me ye çe kin di ler. İs ma il Ke mal ve di ğer ba zı mu ha lif me bus lar, sa yı la rı ye ter siz kaldığından, du ru ma ege men ola ma dı lar. Or ta ya çı kan bu yet ke boş lu ğu nu Sa ray, ya ni Ab dül ha mit dol dur du. As ke re, ye ni sad ra za mın Tev fik Pa şa, har bi ye na zı rı nın Ga zi Et hem Pa şa ol du ğu, on la rın da af fe dil di ği müj de si ve ril di. Ga zi Et hem Pa şa 1897 Os man lıYu nan Sa va şı’nın kah ra ma nı, her ke sin say gı duy du ğu bi riy di. En önem li si de af fe dil mek ti. As ker af fe dil me nin se vin ciy le akın akın git ti, Yıl dız Sa ra yı’nda Ab dül ha mit le hin de gös te ri yap tı. O da bu ra da bir ha ta yap ıp bal ko na çı karak on la ra gö rün dü. Bu bir ha tay dı, çün kü is yan cı as ker ler le bir lik miş gi bi bir iz le nim ve re bi li yor du. Da ha son ra as ker bü tün ge ce so kak lar da do la şıp ha va ya kur şun sık tı. İs ya nın kim ta ra fın dan çı ka rıl dı ğı ko nu sun da üç açık la ma var dır. Bi rin ci si ne gö re işin so nun da İT ik ti da rı nı per çin le di ği ne gö re, o çı kart mış ol ma lıy dı. İk ti dar la rın ken di aleyh le ri ne komp lo lar dü zen le yip, son ra bun la rı ge rek çe gös te re rek bas kı ön lem le ri al ma la rı gö rül me miş şey de ğil dir. Ama böy le ey le me ge çen ve ba şa rı lı olan bir komp lo dü zen le mek her hal de akıl kârı ol ma sa ge rek. Za ten işin İT’den kay nak lan dı ğı nı gös te rir cid di ka nıt lar da yok tur. İkin ci gö rü şe gö re ayak lan ma Ab dül ha mit’in işi dir. Ben ce bu gö rüş de doğ ru de ğil dir. Ger çi olu şan ik ti dar boş lu ğun dan Ab dül ha mit ya rar lan ma dı
59
60
KISA TÜRKİYE TARİHİ
de ğil. Ha re ket Or du su gel me sey di Ab dül ha mit hem taht ta ka la cak, hem de güç len miş ola cak tı. Bu ola na ğı is tib da da dön mek için kul la nıp kul lan ma ya ca ğı kes ti ri le mez. Ama bü tün bun lar ayak lan ma dan onun so rum lu ol ma sı de mek de ğil dir. Ben ce ayak lan ma yı çı ka ran baş ta Prens Sa ba hat tin, mu ha le fet ti. O za man sor mak ge re kir, mu ha le fet ayak lan ma yı neden sa hip len memiştir? Sa hip le ne memişti, çün kü mu ha le fet as ke rin di sip lin li bir güç gös te ri si ya pa ca ğı nı um muş tu. Oy sa, dü zen li bir güç gös te ri si ye ri ne, kan lı bir is yan ha re ke ti ger çek leş miş ti. 31 Mart çı lar 2 gün için de, ço ğu mek tep li su bay olan 20’den faz la in sanı öl dür dü ler. Öl dü rü len ler ara sın da Hü se yin Ca hit’e ben ze ti len bir me bus ve Ad li ye Na zı rı Nâzım Pa şa da var dı. İs ya nı kon trol al tı na al mak için Prens Sa ba hat tin’in bir gi ri şi mi ol du. Ab dü ha mit’i taht tan in dir mek ni ye tiy le işe gi riş miş olan Sa ba hat tin, ter si ne, onun güç len mek te ol du ğu nu gö rün ce, ikinci gün do nan ma ge mi le ri nin sü va ri le rin den, sa ra yı to pa tut ma teh di diy le pa di şa hı taht tan in dir me le ri ni is te di. On lar da bu nu olum lu kar şı la dı lar sa da, hiç bi ri –Âsar-ı Tev fik sü va ri si Bnb. Ali Ka bu li dı şın da– üçüncü gün ha re ke te geç me di. Ali Ka bu li ha zır lık la ra gi ri şin ce, is yan cı lar la te mas ta olan bah ri ye li ler onu tu tuk la yıp Yıl dız Sa ra yı’nın önü ne ge tir di ler. Ab dül ha mit yi ne bal ko na çı kıp as ke re, Ali Ka bu li’nin ka ra ko la tes lim edil me si ni işa ret et tiy se de, as ker onu ora da linç et ti. Bu ola yın da yan lış an la şı la rak Ab dül ha mit’in aley hin de kul la nıl ma ya el ve riş li ol du ğu şüp he siz dir. İs ya nın asıl dü zen le yi ci si nin kim ol du ğu pek açık ol ma mak la bir lik te, kim le rin as ke ri kış kırt tı ğı bel liy di. Bir kez Der viş Vah de ti’nin ga ze te si Vol kan var dı. Der viş Vah de ti Kıb rıs lı olup Nak şi ben di ta ri ka tı na men sup iken, İn gi liz yö ne ti mi için ça lış mış bi riy di. Mu ha le fe te men sup çağ daş bir İs lam cı di ye ta nım la na bi lir. As ker le rin yaz dık la rı şi kâyet mek tup la rı nı ga ze te sin de ya yım lı yor du. Vol kan ya zar la rın dan Sa id-i Kür di (son ra dan Sa id-i Nur si ola rak Nur cu lu ğun ku ru cu su ola cak tır) ile bir lik te İt ti had-ı Mu ham me di Ce mi ye ti’ni kur du. Bu mü na se bet le 3 Ni san 1909 gü nü Aya sof ya Ca mi i’nde mev lit okun muş tu. As ke ri kış kır tan ikin ci bir grup sof ta lar, ya ni med re se öğ ren ci le riy di. Hür ri yet ten ön ce İs tan bul lu er kek ler le sof ta lar as ker lik yap maz lar dı. Taş ra lı lar için as ker den kaç ma nın yo lu sof ta ol mak tı. Med re se -
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN YAPI ÖZELLİKLERİ, 31 MART OLAYI
ler sırf bu nun için med re se ye gir miş in san lar la do luy du. İT bu dü zen siz li ğe kar şı çı ka rak, sı nav ge tir di. Sı nav da ba şa rı sız olan lar as ke re alı na cak tı. Ta bii bu, sof ta la rı İT’ye düş man et ti. Üçün cü ola rak kad ro dı şı na çı ka rıl mış alay lı su bay la rı sa ya bi li riz. Dör dün cü ola rak Ar na vut ulus çu la rı nı gö rü yo ruz. On lar İT’nin Ar na vut la ra kar şı güt me ye baş la dı ğı Türk leş tir me si ya se tin den ya kı nı yor lar dı. Son ra dan bu gi bi kış kır tı cı lar dan bir ço ğu Di va n-ı Harp ta ra fın dan ce za lan dı rıl dı. Bu ara da Der viş Vah de ti asıl dı; Prens Sa ba hat tin tu tuk lan dıy sa da, İn gi liz el çi si nin mü da ha le siy le sa lı ve ril di. So nuç ola rak ayak lan ma nın kim ta ra fın dan baş la tıl dı ğı res men be lir len me di. Muh te me len bu, İT’nin işi ne gel di. Ayak lan ma dan Ab dül ha mit so rum lu tu tul sa, mu ha le fet aley hin de ki ko vuş tur ma ve bas kı lar hak sız gö rü ne cek ti. Mu ha le fet so rum lu tu tul sa, bu se fer Ab dül ha mit’in taht tan in di ril me si hak sız gö rü ne cek ti. Ya ni bu be lir siz lik sa ye sin de İT “bir taş la iki kuş vur muş” olu yor du.
İs ya nın Bas tı rıl ma sı Şim di de is ya nın na sıl bas tı rıl dı ğı nı gö re lim. İs yan du yu lur du yul maz ağır lı ğı he nüz Ru me li’de olan İT ke sin ta vır al mak ta ge cik me di. Çün kü İT ken di ni meş ru ti yet le öz deş leş ti ri yor, ken di si ne kar şı ya pı lan dar be yi meş ru ti ye te kar şı ya pıl mış dar be sa yı yor du. Se la nik’te Ha re ket Or du su’nun ku rul ma sı, ba şı na III. Or du Ko mu ta nı Mah mut Şev ket Pa şa’nın, Se la nik’ten ka tı la cak fır ka nın (tü me nin) ko mu tan lı ğı na Hü se yin Hüs nü’nün, Edir ne’den (II. Or du) ka tı la cak fır ka ko mu tan lı ğı na Şev ket Tur gut Pa şa’nın ge ti ril me si ka rar laş tı rıl dı. İkin ci gün Se la nik’te bü tün un sur la rın (mil li yet le rin) ka tıl dı ğı bü yük bir mi ting dü zen len di. Mec li se, hü kü me te, sa ra ya pro tes to tel graf la rı yağ dı rıl ma ya baş lan dı. Oy sa İs tan bul’da fark lı ha va lar es mek tey di. Sa ray, hü kü met ve mu ha lif ba sın fır tı na nın ge lip geç ti ği, iş le rin “nor ma le” dön dü ğü gö rü şün dey di ler. İs tan bul’da İT’siz bir ku ru lu dü zen den (sta tü ko dan) faz la bir şi kâyet le ri yok tu. Üçüncü gün top la na bi len Me bu san Mec li si de ön ce le ri ye ni du ru ma ayak uy dur ma yan lı sı ol du. Oy sa gün ler geç tik çe Ayas te fa nos’ta (Ye şil köy) Se la nik ve Edir ne’den ge len Ha re ket Or du su bir lik le ri ço ğa lı yor du. İs yan cı lar la Ha re ket Or du su ara sın da ça tış ma çık ma sı nı ön le ye bil mek için Me bu san Mec li si’nin ge -
61
62
KISA TÜRKİYE TARİHİ
len le rin ge ri dön me le ri ni tav si ye et mek üze re gön der di ği he yet ler Ayas te fa nos’ta kar şı laş tık la rı ka rar lı ve ih ti lal ci tu tum dan et ki le ni yor lar dı. Eti ket ola rak da ol sa İt ti hat çı ol duk la rı nı ha tır la yıp ora da ka lı yor lar ve ar ka daş la rı nı yan la rı na ça ğı rı yor lar dı. 20 Ni san’da İs tan bul’da mec lis te ye ter li sa yı sağ la na ma dı. Ar tık mec lis Ayas te fa nos’ta top la nı yor du. Ama fark lı bir isim le. Ka nun-u Esa si’ye gö re Âyan ve Me bu san mec lis le ri Mec lis-i Umu mi’yi oluş tu ru yor lar dı. Mec lis-i Umu mi ise yal nız ca her top lan tı yı lı nın ba şın da pa di şa hın açış söy le vi ni din le mek üze re top la nan, ta bir ca iz se, tö ren sel bir ku ru luş tu. Ayas te fa nos’ta me bus lar ve ge len bir kaç Âyan üye si ise bir lik te top la na rak “Mec lis-i Umu mi-i Mil li” di ye Ka nun-u Esa si’de ye ri ol ma yan, sırf ora da ki top lan tı la ra öz gü bir ku rul oluş tur du lar. Ek le nen “mil li” söz cü ğü bu kı sa sü re li gö rü nüş ten son ra or ta dan kal kıp, 23 Ni san 1920’de ku ru lan Tür ki ye Bü yük Mil let Mec li si’nde “mil let” söz cü ğü ve kav ra mı ola rak ye ni den su yü zü ne res men çı ka cak tı. As lın da, Ayas te fa nos’ta ki iki mec li si bir leş tir me işi, il ha mı nı muh te me len Fran sız İh ti la li’nden al mak tay dı. Ha tır la nır sa, o ih ti la lin ilk adı mı; üç mec lis li Etats Généra ux de ni len Fran sız par la men to su nun, kra la rağ men Ulu sal Mec lis adı al tın da bir le şik bir mec lis oluş tur ma sı dır. Bil di ğim ka da rıy la hiç bir İt ti hat çı bu il ham kay na ğı nı açık la ma mış tır, çün kü o dö nem de ül ke nin zih ni ye ti böy le bir et ki len me yi hoş gör mez di. 24 Ni san gü nü Ha re ket Or du su İs tan bul’u iş gal et ti. Ab dül ha mit dire nil me me si için as ke re emir ver miş ol ma sı na rağ men, yer yer is yan cı lar la kan lı ça tış ma lar çık tı. 27 Ni san’da Mec lis-i Umu mi-i Mil li son top lan tı sı nı İs tan bul’da yap tı. Şey hü lis la mın ver di ği fet va ya da ya na rak Ab dül ha mit taht tan in di ril di, ye ri ne Ve li aht Meh met Re şat, V. Mehmet olarak pa di şah ol du (1909-1918). Sul tan Re şat meş ru ti yet için uy gun bir pa di şah tı, çün kü ge nel lik le si ya se te pek ka rış mı yor du. İyi ni yet li, ba ba can bir in san dı. Böy le ce Ab dül ha mit’in 33 yıl lık uzun sal ta na tı nok ta lan mış olu yor du. Bun dan son ra onun Se la nik’te otur ma sı uy gun gö rül dü. Ha re ket Or du su’nda gö rev alan genç su bay la rın bir ço ğu Kur tu luş Sa va şı’nda önem li rol ler oy na ya caktı. Ör ne ğin Hü se yin Hüs nü’nün kur may baş ka nı Mus ta fa Ke mal, Şev ket Tur gut’un ki Kâzım Ka ra be kir’di (Mah mut Şev ket’in kur may baş ka nı En ver Bey’di).
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN YAPI ÖZELLİKLERİ, 31 MART OLAYI
Ye ni dö nem de Hü se yin Hil mi Pa şa ye ni den sad ra zam ol du. Mec lis kı sa za man da ola ğa nüs tü bir et kin lik gös te re rek, çağ daş bir hu kuk dev le tin de ge rek li bir çok te mel ya sa yı çı kart tı. Bun la rın önem li bir bö lü mü Cum hu ri yet dö ne min de de yıl lar ca yü rür lük te ka la cak tı. Ör ne ğin İç ti ma at-ı Umu mi ye (Top lan tı), Mat bu at (Ba sın), Mat baa lar, Taa til-i Eş gal (Grev), Ce mi yet ler ya sa la rı. Bu ara da Ab dül ha mit’in mu az zam ser ve ti ne el kon du. Sa ra yın har ca ma la rı ada ma kıl lı kı sıl dı, yük sek gö rev li le rin ma aş la rı azal tıl dı, me mur lar ara sın da bü yük bir tas fi ye yü rü tül dü. Be yaz esir le rin de, zen ci esir ler gi bi, alım ve sa tı mı ya sak lan dı. Çok önem li bir iş de, Ka nun-u Esa si’nin ge niş çap ta de ğiş ti ril me si ol du. Bi lin di ği gi bi 1876 Ka nun-u Esa si si’ ne gö re hü kü met mec li se de ğil, pa di şa ha kar şı so rum luy du. Mec li sin ya sa öner me yet ki si yok tu. Bu ve ben ze ri hü küm ler baş tan aşa ğı de ğiş ti ril di, ana ya sa de mok ra tik leş ti ril di. O de re ce de ki, Pro f. Or han Al dı kaç tı, bu nun ar tık ye ni bir ana ya sa, 1909 Ka nun-u Esa si si sa yıl ma sı ge rek ti ği ni ile ri sür mek te dir. Ye ni dö nem de önem li bir ge liş me de “güç lü” bir ada mın or ta ya çık ma sı ol du. Bu, Ha re ket Or du su Ku man da nı Mah mut Şev ket Pa şa’ydı. Ken di si ne I., II. ve III. or du lar mü fet tiş-i umu mi li ği di ye özel bir gö rev ve ril di. Da ha önem li si, İs tan bul’da 3 yıl sü re cek sı kı yö ne tim ilan edil di ve o da sı kı yö ne tim ko mu ta nı ol du. Böy le ce İs tan bul’da olup bi ten her şe ye ka rı şa bil me ola na ğı bu lu yor du. An la şı lan İT or ta lı ğa çe ki dü zen ver mek için bu yo lu seç miş ti. Böy le ce ço ğun luk la genç ler den olu şan İT ken di si ne bir “ağa bey”, hat ta “ba ba” bul muş olu yor du. Bir ba kı ma bu, 27 Ma yıs Dev ri mi’nde ço ğun luk la genç ler den olu şan Mil li Bir lik Ko mi te si’nin ba şı na, Emek li Or ge ne ral Ce mal Gür sel’i ge tir me si gi bi bir olay dır. O da bir “ağa bey” ya da “ba ba” bul ma ça ba sıy dı. Mah mut Şev ket’in ya şı, rüt be si ge nel lik le her ke sin say gı sı nı uyan dı rı yor du. Onun bir an lam da İT’nin “ba şı na” geç miş ol ma sı önem li so nuç lar doğurdu. Bi rin ci si, İT için de as ke ri ve si vil ka nat lar var dı. M. Şev ket’in “baş ta” ol ma sı as ke ri ka na dı güç len di ri yor du. İkin ci si, M. Şev ket, Ab dül ha mit dö ne min de si lah alım la rı ve Al man lar la te mas lar gi bi iliş ki ler do la yı sıy la Al man ya’ya ya kın bir ki şiy di. Do la yı sıy la pa şa nın var lı ğı İT’de Al man cı et ki le ri güç len di ri yor du. Şu nu da be lir te lim ki, İn gi liz ler ge nel lik le 31 Mart’ı olum lu de ğer len dir me ye ça lış mış lar, Ha re ket Or du su’na so ğuk bak mış lar dı. Al -
63
64
KISA TÜRKİYE TARİHİ
man lar ise bu nun ter si bir ta vır gös ter miş ler di. Üçün cü sü, pa şa İT’ye gö re da ha tu tu cuy du. Do la yı sıy la İT’nin ba zı atak la rı nı, siv ri lik le ri ni ön lü yor du. Hü se yin Ca hit’in, pa di şa hın bay ra mı nı kut lar ken tah tın sa ça ğı nı öp mek ye ri ne te men na et me si, ba sın da tar tış ma ko nu su ol du ğun da, pa şa bu ko nu nun tar tı şıl ma sı nı ya sak et miş ti. Son ola rak şu nu be lir te yim. Pa şa mek tep li ol du ğu için İT’ye ya kın dı, ama hiç bir za man İT üye si ol ma mış tı. Gü nü müz de 31 Mart Ola yı, yıl dö nüm le rin de ti pik bir ge ri ci lik ola yı ola rak anı lır – Me ne men ola yı, Si vas ola yı gi bi. 31 Mart Ola yı’nın ge ri ci bir olay ol du ğu kuş ku suz dur, is yan cı la rın “Şe ri at is te riz” di ye ba ğır ma la rı, bir or ta çağ hu kuk dü ze nin den ya na ol ma la rı, baş lı ba şı na bir ge ri ci lik ti. Yal nız şu nu be lir te lim, şe ri a tın en önem li hü küm le ri –ki şi lik, ev len me, mi ras, borç lar hu ku ku gi bi hü küm ler– za ten yü rür lük tey di ve 1926’ya de ğin (Me de ni Ka nun’un ka bul edil me si) yü rür lük te ka la cak tı. Muh te me len as ke r şe ri at is te riz der ken, bi raz da es ki or du nun gev şek li ği ne dön me yi, din sel ge rek le ri ye ri ne ge tir mek ge rek çe siy le ta lim den kaç ma ola nak la rı na ka vuş ma yı is ti yor du. Ama ye ni or du di sip li ni ne kar şı çık mak da bir ge ri ci lik ti. Yi ne as ker şe ri at der ken, her hal de, mek tep li lik il ke sin den alay lı lık il ke si ne dö nül me si ni, böy le ce ken di le ri ne su bay lık yo lu nun ye ni den açıl ma sı nı is ti yor du ki, bu da üçün cü bir ge ri ci lik ti. Da ha ge nel ve kap sa yı cı bir an lam da dü şü nü lür se, o sı ra da çağ daş lı ğın, son ça ğın en güç lü dev rim ci ör gü tü olan İT’nin ik ti da rı na kar şı çık mak da hi, baş lı ba şı na bir ge ri ci lik sa yı la bi lir. Çün kü gör dü ğü müz üze re, ku sur la rı ne olur sa ol sun, İT’nin or ta dan kalk ma sı du ru mun da, olu şan boş lu ğu es ki dü ze nin ku rum la rı dol du ru yor du. İT’nin de net le me ik ti da rı de di ğim bir mo de li uy gu la dı ğı nı söy le miş tim. Bu mo del de ik ti da rın, he le dev rim ci id di ala rı olan bir ik ti da rın ne den li kı sıt lan dı ğı açık tır. Onun için İT tam ik ti dar ol mak için ba zı ha zır lık la ra baş la dı. Bun la rın ba şın da si ya si müs te şar lık ta sa rı sı ge lir. Bi lin di ği üze re, ül ke miz de ba kan lık müs te şar lı ğı ida ri bir mev ki dir. Oy sa İn gil te re’de hem ida ri, hem si ya si müs te şar lar var dır. Si ya si müs te şar lar (par li amen tary un der-sec re tary) Avam Ka ma ra sı üye le rin den olur. İş te İT, me bus la ra si ya si müs te şar lık lar ve re rek on la rın yö ne tim de, ve ka bi ne top lan tı la rı na ka tı la cak la rın dan, hü kü met ka tın da tec rü be ka zan ma la rı nı sağ la ya cak tı. Bu ta sa rı ya ön ce Mah mut
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN YAPI ÖZELLİKLERİ, 31 MART OLAYI
Şev ket kar şı çık tı. An la şı lan bun dan ce sa ret alan hü kü met, ar dın dan da biz zat me bus lar kar şı çık tı lar. Muh te me len bü tün bu çev re ler İT’nin tam ik ti dar ol ma sı nı, ken di le ri için şu ya da bu bakımdan sa kın ca lı bu lu yor lar dı. Mah mut Şev ket ağır lı ğı nı du yu ra bil di ği sü re ce ve ken di si ne ya kın olan mec lis te ki “eti ket” İt ti hat çı la rın dan güç ala rak (1912’ye de ğin) me bus la rın na zır ol ma la rı nı, do la yı sıy la İT’nin tam ik ti dar ol ma sı nı en gel le di. İT ka bi ne ye an cak bir kaç na zır so ka bi li yor, bu da onun tam ik ti dar ol ma sı nı sağ la ya mı yor du.
İT’nin Ba zı Özel lik le ri İT’nin baş ka, “nor mal” si ya si par ti ler de gö rül me yen bir ta kım özel lik le ri var dı. Üye le ri ara sın da bir çok su bay ol du ğu na, do la yı sıy la si vil ve as ke ri ka nat la rın dan söz edi le bi le ce ği ne yu kar ıda de ğin dim. Baş ka bir özel lik iki li ya pı dır. Bir yan da İttihat ve Terakki Ce mi ye ti var dır, bir yan da İttihat ve Terakki Fır ka sı. Ce mi yet her yer de üye le ri, ku lüp le ri olan, ye rel ve mer ke zi kon gre le ri ya pı lan ör güt tü. Gö rü nüş ola rak bir kül tür ve top lum sal da ya nış ma ör gü tü gi biy di. Oy sa asıl İT buy du. Fır ka “par ti” de mek ol du ğu hal de, yal nız ca Me bu san Mec li si’nde ki İT me bus la rın dan iba ret ti, ya ni İT’nin par ti gru buy du. Me bus la rın ço ğu eti ket İt ti hat çı la rı ol du ğu için (1912’ye de ğin), İT fır ka yı ken di ne uzak tu tu yor du. Ör ne ğin ce mi ye tin umu mi kon gre si ne fır ka an cak 3 tem sil ci ile ka tı la bi li yor du. Dik ka ti çe ken baş ka bir özel lik İT’de ki or tak la şa ön der lik (ko lek tif li der lik) an la yı şıy dı. Bel ki ba zı ki şi le rin faz la ca bir ağır lı ğı var dı: ör ne ğin si vil ka nat ta Ta lat, as ker ka na dın da En ver. Ama “tek adam” hiç ol ma dı. I. Dün ya Sa va şı’nda Ta lat’la En ver ne den li siv ril se ler de, ka rar al ma or ga nı ola rak mer kez-i umu mi hep ağır lı ğı nı ko ru muş tur. İT’li ler “tek adam” ol ma sın di ye İT’de 1913 yı lı na de ğin bir baş kan lık mev kii ya rat ma mış lar dır. İs ter 1913’e de ğin kâtib-i umu mi ler, is ter 1913’ten son ra re is-i umu mi ler ol sun, bun la rın bu gün Tür ki ye’de ki si ya si par ti le rin ge nel baş kan la rıy la kar şı laş tı rı la bi le cek bir ağır lık la rı ol ma mış tır. Yi ne şa şır tı cı olan bir özel lik, ce mi ye tin umu mi kon gre le riy le il gi li giz li lik tir. 1908, 1909, 1910, 1911 umu mi kon gre le ri Se la nik’te ba sın ve ka mu oyu na ka pa lı ola rak ya pıl mış tır. 1908 kon gre si nin seç ti ği mer kez-i umu mi nin kim ler den oluş tu ğu da hi giz li tu tul muş tur. Her -
65
66
KISA TÜRKİYE TARİHİ
hal de ka mu oyu nun bu ka dar giz li li ği tu haf kar şı la ya ca ğı tah min edil di ği için, ce mi ye tin iki üye si “kah ra man-ı hür ri yet” ola rak hal ka su nul du. Her ye re bu iki si nin (En ver ve Ni ya zi) re sim le ri asıl dı, böy le ce İT “so mut laş mış” olu yor du. Baş ka bir özel lik, İT’nin ted hiş (te rör, yıl dı rı) yön tem le ri ni kul lan ma sıy dı. Ya sa dı şı bir ör güt ken İT’nin bu yön te mi kul lan ma sı bel ki an la şı la bi lir. Ama 1908’den son ra bu nu yap ma sı nı an la mak zor dur. 1908’de Ab dül ha mit’in baş ha fi ye si İs ma il Ma hir Pa şa’yı, 1909’da Ha san Feh mi’yi, 1910’da Ah met Sa mim’i, 1911’de Ze ki Bey’i öl dür dü ler. Son üçü sert mu ha le fet le riy le ta nın mış ga ze te ci ler di. Ah met Sa mim’in öl dü rül me si Ya kup Kad ri’nin Hü küm Ge ce si ro ma nı na ko nu ol muş tur. İT ne den giz li li ğe ve ted hi şe baş vu ru yor du, özel lik le 1908’den son ra? Bu nun ne de ni İT’nin 1918’de ken di ni da ğıt mak için yap tı ğı son kon gre de açık lan dı sa nı yo rum. İT, 1908’den son ra da hi ken di ni, çağ daş bir top lum ya rat ma he de fin den he nüz çok uzak ta bir dev rim ör gü tü ola rak gö rü yor du. He de fi ne ula şa ma mış tı, çün kü or du elin de ol sa da, tu tu cu ve ca hil hal kın bü yük ço ğun lu ğu nun des te ği ne sa hip de ğil di. 31 Mart Ola yı du ru mu nun ne den li zor ol du ğu nu gös ter miş ti. Giz li lik ve ted hiş İT’nin gü cü nü de ğil, güç süz lü ğü nü gös te ri yor du. 1908 prog ra mın da İT top rak re for mu, ya ni top rak sız ya da az top rak lı köy lü le re top rak da ğı tı mı ön gör dü ğü hal de, son ra ki prog ram la rın dan bu hük mü çı kar mak zo run da kal mış tı. Çün kü taş ra da top ra ğa ege men olan âyan sı nı fı nın des te ği ne ge rek si ni mi var dı. Ay nı bi çim de as lın da Türk çü bir ör güt ol du ğu hal de, prog ram ve söy le min de Os man lı cı gö rün mek zo run day dı. Sa nı yo rum İT’nin için de güç lü bir la ik lik akı mı da var dı, ama bu nu İT için de bi le di le ge tir mek teh li ke liy di, çün kü İT İs lam cı eği lim le ri de saf la rın da ba rın dı rı yor du. Son ola rak İT ile il gi li ola rak çok kez me rak edi len bir hu su sa de ğin mek is ti yo rum: İT’nin ma son luk la iliş ki si. Ma son luk, o dö nem de ge nel lik le fe oda liz min, mut la ki ye tin, din sel bağ naz lı ğın kar şı tı li be ral, po zi ti vist, ile ri ci, seç kin ci bir ör güt len mey di. Hür ri yet ten ön ce Os man lı Dev le ti’nde ki ma son lo ca la rı nın hep si ya ban cı ku ru luş lar dı, do la yı sıy la da ka pi tü las yon ay rı ca lık la rın dan ya rar la nı yor lar dı (ör ne ğin, Os man lı po li si, çağ rıl ma dan bu ra la ra gi re mez di). Giz li ör güt ola rak İT’nin bu ra lar da yu va lan ma sı ko lay dı. Üs te lik ma son lar, ide olo ji le ri ge re ği, İT’ye üye ola bi le cek ki şi ler di. Ay rı ca ma son ör güt len me -
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN YAPI ÖZELLİKLERİ, 31 MART OLAYI
si nin İT’nin ör güt len me si ne bir ta kım et ki ler yap mış ol du ğu da açık tır. Bun la rı söy le dik ten son ra, bü tün İt ti hat çı la rın ya da bü yük ço ğun lu ğu nun ma son ol ma dı ğı nı da be lirt mek ge re kir. Ör ne ğin Ke mal Ata türk, Ce lal Ba yar bir za man lar İt ti hat çı ol duk la rı hal de, ma son de ğil ler di. Bek ta şi li ğin İT ile iliş ki si de bu nun gi bi dir. Bek ta şi le rin “li be ral” di ye bi le ce ği miz dün ya gö rüş le ri, on la rı baş ka la rı na gö re İT üye li ği ne da ha açık kı lı yor du. So nuç ola rak da 1908 ön ce sin de, bir çok İT’li nin ay nı za man da Bek ta şi ol du ğu nu gö rü yo ruz.
67
X
İttihat ve Terakki’nin Denetleme İktidarı
1909 yı lı nın so nu na doğ ru önem li bir dış olay Hü se yin Hil mi ka bi ne si ni sars ma ya baş la dı. Fı rat Neh ri’nde dev le te ait Ha mi di ye Şir ke ti’yle İn gi liz Lynch Şir ke ti ge mi ci lik ya pı yor lar dı. Bu sı ra da Lynch’in ay rı ca lı ğı bit mek üze rey di ve iki şir ke tin %50’şer his sey le 75 yıl lık ay rı ca lı ğı ola cak ye ni bir şir ket kur ma la rı hü kü met ta ra fın dan öne ril mek tey di. Bağ dat me bus la rı ve Mah mut Şev ket ise Lynch’in ili şi ği nin ke sil me si ni is ti yor lar dı ve bu ko nu da sert bir tar tış ma baş la mış tı. İti raz eden ler ulus çu luk mu, Al man cı lık mı ya pı yor lar dı, ben ce çok açık de ğil dir. So nun da hü kü met mec lis ten gü ven is te di ve ezi ci bir ço ğun luk la gü ve no yu al dı. Bu na rağ men Hü se yin Hil mi is ti fa et mek ge re ği ni duy du. Ye ni hü kü me ti ku ran Hak kı Pa şa, Lynch ay rı ca lı ğı nı ye ni le me di. Bu dav ra nı şın ne den li isa bet li ol du ğu tar tı şı la bi lir. Za ten İn gil te re, İT’ye so ğuk bak tı ğı nı 31 Mart ve si le siy le bel li et miş ti. Lynch ola yı nın İn gil te re’yi büs bü tün kız dır dı ğı tah min edi le bi lir. Do la yı sıy la son ra ki ay lar da çı kan is yan ve sa vaş lar da İn gil te re’nin Os man lı’ya kar şı olum suz dav ra nış la rı nı et ki le miş ola bi lir. Hak k› Pa fla ka bi ne si nin iki özel li €i var d›. Bi rin ci si, es ki si ne gö re çok sa y› da ‹t ti hat ç› gö rev al m›flt›: Ta lat (Da hi li ye), Ca vit (Ma li ye), ‹s ma il Hak k› (Maa rif), Hay ri (Ev kaf). ‹kin ci si, Mah mut fiev ket de har bi ye na z› r› ola rak hü kü me te girmiflti. Böy le ce her hal de Pa fla’ n›n de ne tim al t› na al› na bi le ce €i umul mufl tu. Hiç de öy le ol ma d›. Ma li ye Ne -
70
KISA TÜRKİYE TARİHİ
za re ti’yle bü yük so run lar ç›k t›. Ca vit büt çe bir li €i il ke si ni uy gu la mak için ça ba lar ken, Pa fla, Y›l d›z Sa ra y›’nda Har bi ye Ne za re ti ad› na el koy du €u 550.000 li ra y› ver me yi red de di yor du. Büt çe de Har bi ye ’ye 9,5 mil yon li ra ay r›l m›fl ken, büt çe mec li se gel di €in de 5 m› il yon da ha is ti yor du. Ca vit’in bü tün iti raz la r› na ra€ men me bus lar pa fla n›n de di €i ni yap t› lar. Böy le ce büt çe al lak bul lak olun ca Ca vit borç bul mak için Fran sa’ya git ti. Fa kat, ar t›k ça€ dafl bir hü kü met ol duk la r› ge rek çe siy le da ha ön ce le ri ka bul edi len Dü yun-u Umu mi ye te mi na t› ve Os man l› Ban ka s› de ne ti mi gi bi flart la r› ka bu le ya nafl ma y›n ca, Os man l› Ban ka s› borç ver me yi red det ti. Ca vit bor cu is te di €i ko flul lar la bafl ka ban ka lar dan sa€ la d›, fa kat bu se fer de Fran s›z hü kü me ti en gel koy du. Fran sa ‹T’nin ba €›m s›z l›k he ves le ri ne dur de mek is ti yor du. Fran sa tav r› n› ko yun ca, ‹n gil te re de ol maz lan d›. Ca vit is te di €i ko flul lar da borç lan ma y› Al man ya’da ya pa bil di. Mah mut fiev ket Har bi ye büt çe si nin Di van-› Mu ha se bat (Sa y›fl tay) de ne ti mi ne gir me si ni de ka bul et mi yor du. Is rar edi lin ce pa fla is ti fa et ti. Yal var ya kar bun dan vaz ge çi ril di. Fa kat bu nun için Har bi ye Ne za re ti’nin Di van-› Mu ha se bat de ne ti mi nin d› fl›n da kal ma s› ka bul edil di. 31 Mart Ola y›’ndan son ra mu ha le fe tin du ru mu zor du. ‹T, biz den ol ma yan 31 Mart ç› d›r ha va s› n› es ti ri yor, s› k› yö ne tim kim se ye göz aç t›r m› yor du. Yi ne de et kin lik gös ter me ye ça l› flan ba z› ku ru lufl lar var d›. Bi ri Os man l› De mok rat F›r ka s›’y d›. Ku ru cu la r› da ha ön ce ‹T’yi kur mufl olan Dr. ‹b ra him Te mo ve Ab dul lah Cev det’ti. Te mo’nun ni ye ti uy gar, sa d›k bir mu ha le fet olufl tur mak t›. Oy sa f›r ka n›n ga ze te le ri s› k› yö ne tim ta ra f›n dan sü rek li ka pa t› l› yor du. Te mo’nun id di as› na gö re Mah mut fiev ket, f›r ka n›n kâ tib-i umu mi si Fu at fiük rü’ye bas ton sal la ya rak, “Si zi so pa al t›n da ge ber ti rim” de miflti. F›r ka n›n sos yal de mok rat e€i lim le ri ol du €u söy le ne bi lir. ‹kin ci bir f›r ka, Ka s›m 1909’da Me bu san’da ki Ar na vut ve Arap me bus la r›n kur duk la r› Mu te dil Hür ri yet per ve ran F›r ka s›’yd›. Bu f›r ka n›n feo dal e€i lim le ri ol du €u söy le ne bi lir. Prog ra m› na gö re top lum ve uy gar l›k ça ge ri kal m›fl yö re ler “ted ri cen” uy gar l› €a so ku la cak t›. Ay r› ca vi la yet mec lis-i umu mi le ri (il ge nel mec lis le ri) bu amaç la yö re sel ya sa lar ha z›r la ya bi le cek ler di. F›r ka n›n bafl kan l› €› n› ön ce ‹s ma il Ke mal, son ra da ‹s ma il Hak k› Pa fla yap m›fl lar d›r. S› k› yö ne tim yü zün den bu f›r ka da mec lis d› fl›n da ge li fle me mifl tir.
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN DENETLEME İKTİDARI
Üçün cü bir f›r ka fiu bat 1910’da ku ru lan Aha li F›r ka s›’yd›. Bu nu 20-30 ka dar Türk ule ma me bus kur du. Ön de ge len isim ler Kon ya Me bu su Zey ne la bi din, Ka re si (Ba l› ke sir) Me bu su Vas fi, To kat Me bu su Mus ta fa Sab ri idi. Din ci bir par ti sa y› la bi lir. Prog ra m›n da ti ca ret ve zi ra at oda la r› n›n yay g›n lafl t› r›l ma s›, med re se ler de gü nü mü ze uy gun fen le rin oku tul ma s›, ifl çi hak la r› gi bi ça€ dafl ta lep ler ya n›n da, alay l› la r›n ifle al›n ma s› n›n ko lay lafl t› r›l ma s›, med re se ler de Arap ça ya özen gös te ril me si, me bus aday la r› n›n en az 5 y›l sü rey le tem sil ede cek le ri böl ge de yer lefl mifl ol ma la r› ve ile ri ge len me mur la r›n me mu ri yet le bu lun duk la r› yer de bu flar t› ye ri ne ge tir mifl sa y›l ma ma la r› gi bi bek le ne bi le cek tu tu cu ta lep ler al› yor du. 9 Ha zi ran 1910 ge ce si, mu ha lif Sa da-yı Mil let ga ze te si nin baş ya za rı Ah met Sa mim öl dü rül dü. Mah mut Şev ket, 31 Mart Ola yı’nın çı kış ge rek çe si ni göz önün de bu lun du ra rak ha re ke te geç ti. Pa şa ’yı ve Ta lat’ı öl dür me yi amaç la dık la rı ile ri sü rü len Rı za Nur ve 50 ka dar mu ha lif tu tuk lan dı lar. Ger çi so nun da bun lar ak lan dı lar ama, or ta lık sor gu la ma sı ra sın da ya pı lan iş ken ce le rin öy kü le riy le çal ka lan dı. Bu sı ra lar Ar na vut luk, Su ri ye ve Ye men’de ço ğu as ker lik ve ver giy le il gi li mer ke zi yet çi uy gu la ma la ra tep ki ni te li ğin de is yan lar yay gın la şı yor du. Ay rı ca 1911 ba şın da İT’nin için de ba şı Mi ra lay Sa dık Bey ve Me bus Ab dü la ziz Mec di Efen di ta ra fın dan çe ki len bir Hizb-i Ce dit (Ye ni Hi zip) ha re ke ti baş la dı. Bun lar tu tu cu ta lep ler içe ren 10 mad de lik bir prog ram ha zır la dı lar. Ta lep ler den bi ri, me bus lar dan bi ri nin na zır ol ma sı nın, İT Fır ka sı’nın 2/3 oyu na bağ lan ma sıy dı. Ha re ke ti ve Sa dık Bey’i Mah mut Şev ket des tek li yor du. Bu olay lar olup bi ter ken ka bi ne de ki İT’li na zır la rın sa yı sı bi rer bi rer aza lı yor du.
Trab lus garp Sa va şı Asıl fe la ket ler Trab lus garp Sa va şı’yla baş la dı. İtal ya Ber lin Kon gre si’nden (1878) el le ri boş dön müş tü. Fran sa’nın bu sı ra lar Fas’ı ele ge çir me si, İt ti hat çı la rın İtal yan la rın Trab lus garp’ta ki üs tün ko num la rı nı sars mak için adım lar at ma la rı, İtal ya’yı ha re ke te ge çir di. Bü yük dev let le rin ona yı nı al dık tan son ra, 23 Ey lül 1911 ta ri hin de Os man lı hü kü me ti ne bir no ta ver di ler. İl ginç tir ki bu, özel lik le İT’yi suç la yan bir bel gey di (ya ni İtal ya Os man lı’nın iç si ya se ti ne ka rış mış olu yor du).
71
72
KISA TÜRKİYE TARİHİ
29’un da İtal ya sa vaş ilan et ti. Os man lı Dev le ti’nin Trab lus garp’ı sa vun ma sı pek zor du, çün kü Os man lı ül ke siy le Trab lus garp ara sın da, İn gi liz yö ne ti mi al tın da ki Mı sır var dı. Do la yı sıy la Trab lus garp’la as ke ri bağ lan tı an cak de niz yo luy la sağ la na bi lir di. Oy sa İtal yan do nan ma sı Os man lı do nan ma sı na gö re çok güç lüy dü. Ça nak ka le Bo ğa zı’nı tı ka dı, Ege’de, baş ta Ro dos ol mak üze re, 12 Ada’ yı iş gal et ti. Bey rut gi bi ki mi li man la rı to pa tut tu. Üs te lik kı sa sü re ön ce Mah mut Şev ket Trab lus garp’tan 4 ta bur as ke ri, bir çok si lah ve cep ha ne yi çe ke rek Ye men’e gön der miş ti. Ney se ki Trab lus garp (şim di ki Lib ya) hal kı sa vaş kan bir halk tı. İtal yan lar do nan ma des te ğin den de ya rar la na rak kı yı la ra ege men ol du lar, ama çe te sa va şı ya pan be de vi ler den ötü rü ül ke iç le ri ne gi re me di ler. Bu di re ni şi ör güt le mek ve da ha et ki li kıl mak için bir çok İt ti hat çı su bay gö nül lü ola rak (si vil kı ya fet le, Mı sır üze rin den) Trablusgarp’a koştu. Bun la rın ara sın da En ver, Mus ta fa Ke mal, Fet hi de var dı. Bu genç su bay lar ve ta bii bü tün İT, meş ru ti ye ti “has ta adam”ın dü zel me si, di ril me si ola rak gör mek is ti yor lar dı. Oy sa Trab lus garp gi bi bir olay, faz la bir şe yin de ğiş me di ği ne, im pa ra tor lu ğun bat ma sü re ci nin de vam et mek te ol du ğu na işa ret sa yı la bi lir di. Trab lus garp Sa va şı çı kın ca, Hak kı Pa şa is ti fa et ti. Ye ri ne Ab dül ha mit dö ne mi nin ün lü ve zi ri, Kâmil Pa şa de re ce sin de ol ma mak la bir lik te “İn gi liz ci” olarak ta nı nan Sa it Pa şa gel di. Sa it Pa şa’nın Mah mut Şev ket’i den ge le ye cek bir ağır lı ğı var dı. Za ten Trab lus garp’ta iş le di ği ha ta yü zün den Şev ket’in sün gü sü dü şük tü. Sa va şın baş la ma sın dan 50 gün ka dar son ra 21 Ka sım 1911’de Hür ri yet ve İti laf (Öz gür lük ve An laş ma) Fırkası ku rul du. Bu fır ka öbür fır ka la rın ço ğu nu –Mu te dil ler, Ah rar, Bul gar lar, Er me ni ler, Aha li gi bi– bir leş ti ren bir çe şit üst ku ru luş tu. Bu den li fark lı an la yış la rı bir leş ti ren tek şey, İT’ye mu ha le fet ti. Fır ka nın baş ka nı Da mat Fe rit Pa şa, 2. baş kan Sa dık Bey’di. D. Fe rit’in ka yın bi ra de ri Şeh za de Vah det tin’in de fır kay la ya kın dan il gi li, hat ta fah ri baş kan ol du ğu söy le ni yor du. Şu nu da be lir te lim ki, Ha re ket Or du su’ndan kaç mak ta olan Der viş Vah de ti, Vah det tin’e sı ğın mak is te miş ama yüz bu la ma mış tı. Saf la rın da ki mi de mok rat la rı ba rın dır ma sı na rağ men, Hür ri yet ve İti laf’ın (Hİ) İT’ye gö re sağ da bir ku ru luş ol du ğu açık tı. Hat ta çe şit li be lir ti ler den bu nun bir çe şit sa ray fır ka sı sa yı la bi le ce ği an la şı lı yor. Prog ramı, iki de re ce li se çi min ve Âyan Mec li si üye le ri nin pa di şah ta ra fın -
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN DENETLEME İKTİDARI
dan atan ma sı nın “şim di lik” mu ha fa za sı nın uy gun ola ca ğı nı söy le dik ten son ra, Âyan Mec li si’ne ya sa la rın, büt çe nin ya pıl ma sın da, hü kü me tin de net len me sin de bir rol ve ril me si ni ya da mec li sin yet ki le ri nin ar tı rıl ma sı nı ön gö rü yor du. Ay rı ca, pa di şa ha ya pı lan la rın he sa bı nı sor ma ve ya sa la rı ve to yet ki si nin ve ril me si is te ni yor du.
So pa lı Se çim ler 11 Ara lık 1911’de bir me bus luk için İs tan bul’da ara se çim ya pıl dı. Se çi mi 1 oy fark la Hİ ka zan dı. Hİ bu nu bü yük bir za fer ola rak de ğer len dir di. İT’de boz gun ha va sı esi yor du. Hü kü me te bir na zır sok mak is te di, Mahmut Şev ket en gel le di. İT’nin sab rı ar tık taş tı. Er ken se çim le re git me ka ra rı al dı. Fa kat 1909 Ka nun-u Esa si de ği şik li ği ile mec li si da ğıt mak çok zor laş tı rıl mış tı. Bu nun için bir Ka nun-u Esa si de ği şik li ği öne ril di. Ni ha yet uzun ve ha ra ret li mü ca de le ler den son ra 18 Ocak 1912’de Me bu san da ğı tı la bil di. Mec lis da ğı tı lın ca, baş ta Ta lat ve Ca vit, 4 İT’li na zır hü kü me te gir di. İT ya pı lan bu ge nel se çim le re çok da ha dik kat le se çil miş aday lar la katıldı. Se çim ler de bas kı da yap tı. O de re ce de ki, 1912 se çim le ri “so pa lı se çim ler” di ye ta nı nır. Se çi len 270 me bus tan an cak 6’sı mu ha lif ti. Mu ha lif ler, bi ri ha riç, Ar na vut luk’ta se çil miş ler di. Bir de Kay se ri eş ra fın dan ve su bay olan Ali Ga lip var dı (da ha son ra Si vas Kon gre si’ni bas ma gö re vi ni üst le nen ki şi). Ye ni mec lis te baş kan lı ğı Ha lil (Men te şe) Bey üst len di. İT ile ara sı so ğu du ğun dan, Ah met Rı za Âyan Mec li si üye li ği ne atan dı. Fa kat ara se çim za fe rin den son ra, ge nel se çim so nuç la rı mu ha le fe ti bü yük düş kı rık lı ğı na uğ rat mış tı. Do la yı sıy la, mu ha le fet yi ne dar be dü şün me ye baş la dı. Ma y›s ba fl›n da Ar na vut luk’ta ye ni bir ayak lan ma bafl la t›l d›. Ha zi ran ’da 12 su bay Ma nas t›r’da da €a ç›k t› lar. Ye ni se çim ler, ye ni hü kü met, Trab lus garp’›n so rum lu la r› n›n yar g› lan ma s› is te ni yor du. Bu ara da or du da giz li bir su bay ör gü tü ku rul du, ‹T aley hin de bil dir ge ler ya y›m la ma ya bafl la d›. Ad› Ha las kâr Za bi tan (Kur ta r› c› Su bay lar) Gru bu’ydu. As l›n da 5 su ba y›n kur du €u bir ör güt tü, ama bir çok su bay ad› na ko nu flu yor gi biy di. İtal ya ile sa vafl sü rer ken bir ayak lan ma bafl la t›l ma s›, su bay la r›n da €a ç› k›p giz li ör güt ler le si ya set yap ma la r›, se çim ler de ki yol suz luk lar ne olur sa ol sun ib ret ve ri ci bir man za ray d›. Her si ya si top lu mu bü tün tar t›fl ma la ra ra€ men bir ara da tu tan te mel
73
74
KISA TÜRKİYE TARİHİ
an lafl ma n›n (oydaşma veya consensus) ol ma d› €› n› ya da an lafl ma n›n bo zul du €u nu gös te riyordu. 2 Tem muz’da as ke rin si ya se te ka r›fl ma s› n› ya sak la yan bir ya sa ç› ka r›l d›. As l›n da böy le bir ya sak za ten var d›, ama ‹T, hür ri yet ten son ra da hi su bay la r›n ken di bün ye sin de et kin si ya set yap ma ya de vam et me le ri ne izin ve re rek, ken di si bu ya sa €› çi€ ne mifl ti. ‹T’nin 1909 umu mi kon gre sin de Mus ta fa Ke mal su bay la r›n si ya se te ka r›fl ma s› n›n sa k›n ca la r› na ifla ret et mifl, fa kat ka bul edil me si ne ra€ men, bu gö rüfl uy gu la ma da çok da et ki li ol ma m›fl t›r. Bu s› ra da, mec lis te ki gü cün den ya rar lan mak is te yen ‹T, Mah mut fiev ket’in ve sa ye tin den kur tul mak için ha re ke te geç ti. Pa fla’ n›n Har bi ye Ne za re ti’nden is ti fa s› n› is te di. Pa fla bu ko nu da hiç bir zor luk ç› kar ma d›, ama bun dan son ra ‹T, Har bi ye Ne za re ti’ni öner di €i di €er 4 pa flay la da an la fla ma d›. Gö rü nü fle ba k› l›r sa, bu pa fla lar, Mah mut fiev ket’le bir çe flit “da ya n›fl ma gre vi” ya p› yor lar d›. Sa it Pa fla 15 Tem muz’da gü ve no yu is te di ve 4’e kar fl› 194 oy la gü ven al d›. Bu na ra€ men 2 gün son ra is ti fa et ti. Pa di flah gö re vi Tev fik Pa fla’ya öner di ama o, mec li sin he men da €› t›l ma s› n› flart kofl tu €u için, sa da re ti ol ma d›. ‹T, “par ti ler üs tü” bir hü kü me te ra z›y d›, ama Ha laskâr Za bi tan Gru bu’nun is te di €i gi bi Kâ mil Pa fla’n›n sa da re te ge ti ril me si ha lin de, iç sa vafl ç› ka ca €› teh di din de bu lun du. So nuç ola rak 1877-78 Os man l›-Rus Sa va fl›’nda Er zu rum’u sa vu nan Ga zi Ah met Muh tar Pa fla sad ra zam ol du. Ka bi ne ye gi ren ler ara s›n da Kâ mil, Fe rit (Av lon ya l›), Hü se yin Hil mi, Nâ z›m, Mah mut Muh tar (Ga zi’nin o€ lu) pa fla lar da var d›. Bu ka dar çok “a€›r to pun” bu lun ma s›n dan ötü rü bu na “Bü yük Ka bi ne” ya da ba ba-o€ul Muh tar pa fla la r›n gö rev al ma s›n dan ötü rü “Ba baO€ul Ka bi ne si” den di. Sa it Pa fla’n›n is ti fa et me si, ye ri ne Ga zi Muh tar’›n gel me si, ‹T’nin de net le me ik ti da r› n›n son bul ma s› de mek ti. Bu ke sin ti Ba b›â li Bas k› n›’na de €in sü re cek ti. ‹T Me bu san Mec li si’n de ki güç lü du ru mu na ra€ men, ne den böy le bir fle ye ra z› ol mufl tu? Ken di si ne kar fl› her yön den yük se len pro tes to ve ya k›n ma lar dan m› y›l m›fl t›? Bu nun et ki si ol mufl ola bi lir, ama sa n› r›m as›l ne den, ‹T’nin Trab lus garp’› ‹tal ya’ya tes lim ede cek bir ba r›fl ant lafl ma s› n› im za la mak ay› b› n› üst len mek is te me me siy di. Çün kü Trab lus garp’ta mü ca de le de vam edi yor du ama, umut lu bir mü ca de le de €il di bu. 12 Ada ifl ga li nin gös ter di €i gi bi, ‹tal ya bafl ka yer ler de de Os man l›’ya za rar ve re bi le cek güç tey di. ‹T, Trab -
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN DENETLEME İKTİDARI
lus garp’› tes lim et me yi, o ka dar pro pa gan da s› n› yap t› €› kur ta r› c› ro lüy le ba€ dafl t› ra m› yor du de ne bi lir. Ay r› ca, mec lis elin de ol du €u için is te di €i an da ik ti da ra dö ne bi le ce €i nin he sa b› n› ya p› yor ol ma l›y d›. Olay lar bafl ka tür lü ge lifl ti. Hü kü met gün geç tik çe Kâ mil ve Nâ z›m pa fla la r›n et ki siy le ‹T aleyh ta r› bir tu tu ma kay ma ya bafl la d›. 24 Tem muz’da Ha las kâr Za bi tan Gru bu Me bu san re isi ne bir ül ti ma tom gön de rip mec li sin 48 sa at için de fes hi ni is te di. Bu s› ra hü kü met mec li se prog ra m› n› sun du ve 45’e kar fl› 167 oy la gü ve no yu al d›. Gü ve no yu nu alan hü kü met, ‹T aleyh tar l› €› na bafl la d›. Hü se yin Hil mi bu nu pro tes to ede rek hü kü met ten ay r›l d›. ‹T’nin söz cü sü Ta nin ga ze te si çı ka maz ha le ge ti ril di. Ağus tos ba şın da Me bu san Mec li si da ğı tıl dı. İT’nin mec li si ko lay da ğıt mak için gi riş ti ği Ka nun-u Esa si de ği şik li ği, şim di ken di aley hin de iş le til iyordu.
I. Bal kan Sa va şı 1911 yı lı nın son ve 1912’nin ilk ay la rın da Bal kan it ti fa kı nın ör gü sü Bul ga ris tan, Sır bis tan, Yu na nis tan, Ka ra dağ ara sın da örül dü. Bun da Rus ya ve İn gil te re önem li ara cı rol ler üst len di ler. Ağus tos ayın da Bul gar ko mi ta cı la rı ba zı ted hiş ey lem le ri yap tı lar. Ey lül’de olay lar sa va şa doğ ru tır man dı. Is la hat ko nu sun da Ba bıâli’nin ver di ği ödün ler fay da sız dı. 30 Ey lül’de Bal kan dev let le ri, 1 Ekim’de Os man lı se fer ber lik ilan et ti ler. 13 Ekim’de Müt te fik ler ta lep le ri ni sun du lar: 1) Vi la yet ler özerk ola cak, baş la rın da Bel çi ka lı ya da İs viç re li va li ler ola cak tı. 2) Hı ris ti yan lar as ker lik le ri ni ken di vi la yet le rin de, Hı ris ti yan su bay la rın ko mu ta sı al tın da ya pa cak lar dı. Bu su bay lar ye ti şin ce ye dek, Hıris ti yan halk as ker lik yap ma ya cak tı. 3) Ye rel ya sa ma mec lis le ri ku ru la cak tı. 4) Is la ha tın gö ze ti mi ne bü yük dev let ler le bir lik te Bal kan dev let le ri de ka tı la cak lar dı. 5) Is la hat 6 ay için de yü rür lü ğe gi re cek, Os man lı se fer ber li ği tek yan lı ola rak so na er di ri le cek ti. Bu olay lar ve ta lep ler kar şı sın da Os man lı ka mu oyun da ateş li bir ulus çu luk rüz gârı es ti. Hü kü me tin olum lu ya nıt ver me si ola nak sız dı. Bal kan it ti fa kı nın da za ten böy le bir bek len ti si pek yok tu her hal de. 17 Ekim’de Bul ga ris tan ve Sır bis tan sa vaş ilan et ti ler. 15 Ekim’de İtal ya ile ale la ce le ba rış ya pıl dı. Ar dı ar dı na ya pı lan mey dan mu ha re be le ri nin hep sin de Os man lı or du su ağır ye nil gi le re uğ ra dı. 22 Ekim’de Sırp lar la Ko so va, 23 Ekim’de Bul gar lar la Kırk ki li se (Kırk -
75
76
KISA TÜRKİYE TARİHİ
lare li), 24 Ekim’de Sırp lar la Ko ma no va, 31 Ekim’de Bul gar lar la Lü le bur gaz mey dan mu ha re be le ri ya pıl dı. Bul gar or du su İs tan bul’un sa vun ma hat tı olan Ça tal ca’ya ve Ge li bo lu Ya rı ma da sı’nı tu tan Bo la yır hat tı na ka dar gel di. 18 Ka sım’da Ma nas tır mu ha re be si du ru mu per çin le di. Ka le kent ler olan Yan ya, İş kod ra, Edir ne kent le ri ku şat ma al tı na alın dı lar. Ru me li’nin yaz gı sı 2 haf ta da bel li ol muş tu. Bu ağır ye nil gi nin ne den le ri ne ola bi lir? Sa nı rım Os man lı si lah ve teç hi zat ba kı mın dan kar şı sın da ki ler den çok da ge ri de ğil di. Mah mut Şev ket bu uğur da bir çok har ca ma yap mış tı. Ama öy le an la şı lı yor ki, ile ti şim ve ik mal ba kı mın dan, sevk ve ida re (ko mu tan lık) ba kı mın dan, sa vaş az mi ba kı mın dan on lar üs tün dü. Ye nil gi nin baş so rum lu su Baş ku man dan Ve ki li ve Har bi ye Na zı rı Nâzım Pa şa’ydı. Ta bii ge nel, si ya si so rum lu luk Nâzım’ı o mev ki ye ge ti ren ve tu tan Ah met Muh tar ve Kâmil pa şa la rın dır. Şu ba kım dan da so rum lu dur lar ki böy le bir ölüm ka lım mü ca de le sin de bi le İT’ye kar şı kav ga dan vaz ge çil me miş, bir ulu sal bir lik ha va sı, bir oy daş ma ya ra tıl ma mış tır. Trab lus garp Sa va şı do la yı sıy la ül ke de bir oy daş ma kı rıl ma sı ol du ğun dan söz et miş tim. Oy daş ma kı rıl ma sı na uğ ra yan bir ulu sun, bir hal kın sa vaş ta ba şa rı lı ol ma sı çok zor dur. Bu ara da İT’nin Ar na vut la ra kar şı güt tü ğü ve on la rı is yan et ti ren ace mi si ya se tin, Bal kan ye nil gi sin de ki, oy daş ma kı rıl ma sın da ki önem li pa yı na işa ret et mek ge re kir. 29 Ekim 1912 gü nü Ah met Muh tar is ti fa et ti ril di, Kâmil Pa şa sad ra zam ol du. 1 Ka sım’da Nâzım si ya si bir çö züm is ti yor ve Ça tal ca hat tı nın da ya na bi le ce ği ko nu sun da ka ram sar lık gös te ri yor du. Fran sa da bu du rum da Os man lı’nın top rak bü tün lü ğü nü ko ru ya ma ya ca ğı gö rü şü nü ile ri sü rer ken, Os man lı hü kü me ti (3 Ka sım) top rak bü tün lü ğü şar tıy la mü ta re ke sağ la mak üze re bü yük dev let le rin ara cı lık la rı nı is te di. 9 Ka sım’da Ta nin’de Hü se yin Ca hit, or du nun ba şı na Mah mut Şev ket’in ge ti ril me si ge re ği ni yaz dı ğı için ga ze te ka pa tıl dı ve baş ka bir ad la çı ka rıl ma sı na da izin ve ril me di. 11 Ka sım’da İT’nin et kin lik le ri ya sak lan dı. Bir gün ön ce Hİ yet ki li ler den al dı ğı işa ret le ken di ni fes het miş ti. Tu tuk lu İT’li le rin sa yı sı 55’e çık tı. Bü yük dev let ler ara ya gir me yin ce, Ba bıâli doğ ru dan Bul gar kra lı na baş vur du. Ça tal ca hat tı na yük len en Bulgarlar so nuç ala ma yın ca mü ta re ke ye ra zı ol du lar (3 Aralık). Bu na gö re, Lon dra’da bir ba rış kon fe ran sı top la na cak tı.
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN DENETLEME İKTİDARI
Lon dra Kon fe ran s› 16 Ara l›k’ta bafl la d›. Bal kan devletleri Te kir da€’›n do €u su ile Mid ye’nin do €u su ara s›n da ki bir çiz gi nin do €u su ve Ge li bo lu Ya r› ma da s› d› fl›n da bü tün Ru me li ve Ege ada la r› n›n ken di le ri ne ve ril me si ni is te di ler (23 Ara l›k). Bafl ta Os man l› tem sil ci le ri yal n›z ca Ar na vut luk ve Ma ke don ya’n›n özerk li €i ne ra z› iken, da ha son ra Edir ne vi la ye ti (Mes ta-Ka ra su s› n› r› na de €in) Os man l›’da kal mak üze re, Ar na vut luk ve Gi rit’in sta tü sü nün bü yük dev let ler ce ka rar lafl t› r›l ma s› n›, Ege ada la r› ko nu su nu da bü yük dev let ler le gö rüfl me yi ka bul et ti ler (1 Ocak 1913). Bal kan l› lar Edir ne ken ti, Gi rit ve ada lar dan vaz ge çil mez se gö rüfl me le rin ke si le ce €i ni söy le di ler ve öy le de ol du (6 Ocak). Bu nun üze ri ne bü yük dev let le rin Lon dra el çi le ri bafl ba fla ver di ler. 17 Ocak’ta Os man l› hü kü me ti ne ver dik le ri or tak no tay la Edir ne’den ve ada lar dan vaz ge çil me si ni is te di ler. Du rum ça re siz gö rü nü yor du. Me bu san Mec li si da €› t›l m›fl ol du €u na gö re, al› na cak ka ra r›n so rum lu lu €u nu pay lafl mak üze re ge le nek sel yo la bafl vu rul du. Dev le tin ile ri ge len le rin den olu flan bir flu ra-y› sal ta na ta da n›fl ma ka ra r› al›n d›. 22 Ocak’ta sa ray da top la nan bu flu ra da, Kâ mil, Edir ne ve ‹s tan bul’un ku fla t›l m›fl ol du €u nu, sa vafl ya da ba r› fla ka rar ver mek du ru mun da ol duk la r› n› bil dir di. So nuç ola rak ezi ci bir ço €un luk ba r›fl ka ra r› al d›. Bu, Edir ne’nin göz den ç› ka r›l ma s› de mek ti.
Ba bıâli Bas kı nı İş te bu du rum da 23 Ocak 1913 gü nü İT Ba bıâli Bas kı nı de nen dar be yi yap tı. İt ti hat çı lar bü yük bir ka la ba lık ha lin de Edir ne için slo gan lar ata rak Ba bı âli’ ye yü rü dü ler. Mu ha fız lar ge len le re en gel olmadı lar, çün kü ku man dan la rı el de edil miş ti. Gi ri şe en gel ol mak is te yen iki su bay ve bir ko mi ser vu rul du. Bu sı ra da, Nâzım Pa şa küf re de rek, “Siz be ni al dat tı nız” di ye çı kı şır ken Ya kup Ce mil ta ra fın dan öl dü rül dü. Söy len ti ye gö re İT Nâzım’ı sad ra zam yap ma sö züy le onun des te ği ni el de et miş ti. Ger çek ten de son za man la rın da Nâzım İT’li su bay la rı gö zet me ye baş la mış ve İT’ye kar şı ba zı ön lem le rin kal dı rıl ma sı nı ya da yu mu şa tıl ma sı nı sağ la mış tı. En ver Ba bıâli’de, doğ ru Kâmil Pa şa’nın ya nı na git ti ve is ti fa sı nı yaz dır dı. Ya zı yı alıp pa di şa ha gö tü re rek sa da re te Mah mut Şev ket’in atan ma sı nı sağ la dı. Pa şa Har bi ye’yi de üst len di. Sa it Ha lim ha ri ci ye, Ha cı Adil da hi li ye na zı rı, Ah met İz zet Pa şa baş ku man dan ve ki li, Ce mal Bey İs tan bul mu ha fı zı (mer kez ko mu ta nı) ol du lar.
77
78
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Ye ni hü kü met bir mil li bir lik ha va s› es tir me ye ça l›fl t›. Tu tuk la nan mu ha lif ler k› sa sü re de sa l› ve ril di ler. 11 fiu bat’ta si ya si ge nel af ilan edil di. Yal n›z Bal kan ye nil gi sin de düfl ma na mad di ve ma ne vi yar d›m da bu lu nan lar is tis na edil di. Bir Mü da fa a-i Mil li ye Ce mi ye ti ku rul du ki, va tan için uza nan her eli öp me ye ha z›r ol du €u nu be lir ti yor du. Prens Sa ba hat tin ve ön de ge len mu ha lif ga ze te ci ler zi ya ret edi le rek da va ya ka za n›l ma ya ça l› fl›l d› lar. Av ru pa ka mu oyun da ‹T bir çe flit ve ba ola rak de €er len di ril di €i için, Ba b›â li Bas k› n› da çok fe na kar fl› lan m›fl t›. 28 Ocak’ta Bal kan l› lar Lon dra Kon fe ran s›’na son ver dik le ri ni bil dir di ler. 30 Ocak’ta Bul gar Bafl ko mu tan l› €›, 3 gün son ra so na ere cek mü ta re ke ye son ve ril di €i ni aç›k la d›. 30 Ocak’ta Ba b›â li bü yük le rin no ta s› na ce vap ver di. Bun da Edir ne’nin 2. Os man l› bafl ken ti ve bir Müs lü man ken ti ol du €u, an cak ken tin Me riç’in sa€ k› y› s›n da ki top rak la r› n›n ve ri le bi le ce €i, ada la r›n yaz g› s› n›n Ana do lu’nun gü ven lik ge rek sin me si göz önün de bu lun du rul mak üze re, bü yük le rin ka ra r› na b› ra k› la bi le ce €i be lir til di. Ama bun lar ya n›n da güm rük ba €›m s›z l› €›, ti ca ret te eflit lik, Os man l›’da otu ran ya ban c› la r›n ver giy le yü küm lü tu tul ma la r›, bun lar olun ca ya de €in ilk a€›z da güm rük ver gi le ri nin %4 ar t› r›l ma s›, ya ban c› pos ta ne le rin, ge nel ola rak da ka pi tü las yon la r›n kal d› r›l ma s› is te ni yor du. ‹fl te bu nun için Av ru pa ‹T’ye “il let” olu yor du. Türk le rin Ru me li’den bü yük öl çü de ko vul ma s›, Edir ne’nin Os man l›’dan al›n ma s› söz ko nu suy ken, on lar kal k›p bir de ik ti sa di ba €›m s›z l›k is ti yor lar d›. Bul gar lar sa va fl› ye ni den bafl lat m›fl lar d›. ‹T’li genç su bay lar Edir ne’nin kur ta r›l ma s› için bir ta ar ruz ha re kâ t› is ti yor lar d›. Ba b›â li Bas k› n› Edir ne’yi kur tar mak için ya p›l m›fl t›. Ne var ki, ne Mah mut fiev ket ne de Ah met ‹z zet, Os man l› or du su nun bir ha re kât ya pa bi le ce €i ka n› s›n dayd›. Os man l› Ban ka s› da avans ver mi yor du, ya ni pa ra yok tu. Ama ‹T’li su bay la r›n ›s ra r› üze ri ne, Bo la y›r’da bir ha re kât yap ma ya ka rar ve ril di. Ge li bo lu Ya r› ma da s›’nda bu lu nan Mü ret tep Ko lor du ta ar ru za ge çer ken, 10. Ko lor du da fiar köy’e, Bul gar la r›n ge ri si ne de niz den ç› kar ma ya pa cak t›. Böy le ce Bul gar lar iki atefl ara s›n da ka la cak lar d›. Mü ret tep Ko lor du, ka rar lafl t› r›l d› €› gi bi, 8 fiu bat’ta ta ar ru za geç ti €i hal de, 10. Ko lor du’nun ç› kar ma s› ge cik ti, an cak ak flam vak ti ger çek le fle bil di. Böy le ce Bul gar lar ön ce 1., son ra da 2. ha re ke ti dur du ra bil di ler. Mü ret tep Ko lor du’nun kur may bafl ka n› Fet hi idi, kur may he ye tin de ar ka da fl› Mus ta fa Ke mal de var d›. 10. Ko lor du’nun
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN DENETLEME İKTİDARI
kur may bafl ka n› ise En ver’di. Ba fla r› s›z l›k kar fl› s›n da iki ko lor du nun bir bi ri ni suç la ma s›, En ver’le Fet hi ve Mus ta fa Ke mal ara s›n da ki bir suç la ma ya dö nüfl tü. Ufuk ta bir umut kal ma m›fl t›. Bun dan son ra ki haf ta lar in san la r›n Edir ne’den ay r›l ma dü flün ce si ne “al›fl ma” haf ta la r› ol du. 26 Mart’ta Edir ne çok kah ra man ca ve çi le do lu bir di re nifl ten son ra (in san la r›n a€aç ka buk la r› n› bi le ye mek zo run da kal d›k la r› söy le nir) tes lim ol du. Bü yük ler Edir ne’yi d›fl la yan Mid ye-Enez s› n› r› üze rin de ›s rar edi yor lar d›. 1 Ni san’da bu s› n›r ka bul edil di ve bu na uy gun ola rak 30 Ma y›s’ta Lon dra Ba r›fl Ant lafl ma s› im za lan d›. Edir ne’nin kay b› ke sin le flin ce ‹T için de Ba b›â li Bas k› n›’n› yap t› ran En ver’in y›l d› z› sön dü. ‹T kâ tib-i umu mi li €i ne Fet hi Bey’in gel me si bu du ru mu so mut lafl t› ran bir ge lifl mey di. Edir ne’nin kay b› ye ni den gün de me ge lin ce, mu ha le fet de yi ne dar be dü flün me ye bafl la m›fl t›. ‹T’li ler Edir ne’yi kur ta ra ma m›fl lar d›, üs te lik Av ru pa ka muo yu on la r› hiç de mak bul say m› yor du. ‹lk komp lo Prens Sa ba hat tin’in özel kâ ti bi Sat vet Lut fi’nin ba fl› n› çek ti €i, adem-i mer ke zi yet çi hü kü me tin ku rul ma s› n› ön gö ren bir dar be gi ri fli miy di (Mart ba fl›). Bir çok la r› tu tuk lan mak la bir lik te, ‹T kur ma ya ça l›fl t› €› milli bir lik ha va s› n› boz ma mak için ›l›m l› dav ran d›. Ör ne €in, Sa ba hat tin’i bu lafl t›r ma ma ya dik kat edil di ve an cak onun ya l› s›n da bir ara ma ya p›l d›. ‹kin ci dar be gi ri fli mi Lon dra Ba r› fl›’ndan 12 gün son ra, 11 Ha zi ran gü nü ya p›l d›. Fa kat mu ha le fe tin öbür dar be gi ri flim le ri gi bi, bu da iyi plan lan ma m›fl t› her hal de. Har bi ye Ne za re ti’nden Ba b›â li’ye git mek tey ken, oto mo bi li nin yo lu ke si len Mah mut fiev ket, Yüz ba fl› Çer kez Kâ z›m ve ar ka dafl la r› ta ra f›n dan öl dü rül dü. Ne var ki, dar be gi ri fli mi nin öbür ad›m la r› ger çek lefl ti ri le me di. Yal n›z ca Mah mut fiev ket öl dü rül müfl ol du. Kâ z›m ve ar ka dafl la r› Be yo€ lu’nda ‹n gi liz uy ruk lu bir ka d› n›n evin de ka l› yor lar d›. ‹n gi liz El çi li €i’nin ge re ken ara ma iz ni ni ver me me si ne ra€ men, Kâ z›m ve ar ka dafl la r› 2 sa at sü ren bir ça t›fl ma dan son ra ya ka lan d› lar. Kâ z›m ve di €er 11 ki fli idam edil di ler. Bun lar ara s›n da hem Da mat, hem Fran s›z uy ruk lu olan (Tu nus lu) Da mat Sa lih Pa fla da var d›. ‹T ar t›k ne sa ray ne ka pi tü las yon hu ku ku din li yor du. ‹n gil te re ve Fran sa’n›n, bu dav ra n›fl la r› ne den li kö tü kar fl› la d›k la r› n› an lat ma ya ge rek yok tur her hal de. Sui kast üze ri ne ‹T “bir lik ve be ra ber lik” ha va s› n› terk et ti. G› ya ben ida ma mah kûm edi len 11 ki fli ara s›n da Sa ba hat tin ve es ki Stock -
79
80
KISA TÜRKİYE TARİHİ
holm el çi si Kürt fie rif Pa fla da var d›. Üs te lik 200’ü afl k›n mu ha lif tu tuk lan d› ve Si nop’a sü rül dü. Da ha ön ce, 28 Ma y›s’ta, M› s›r’dan ‹s tan bul’a dö nen Kâ mil Pa fla, ‹n gi liz el çi si nin pro tes to su na ra€ men ev hap si ne al›n m›fl ve ‹s tan bul’u terk et me si sa€ lan m›fl t›. Çok önem li bir de €i flik lik ise, ilk kez bir ‹T üye si nin, Sa it Ha lim Pa fla’ n›n, hü kü me ti kur mak la gö rev len di ril me siy di. Ger çi pa fla, ‹T’nin ön de ge len ön der le rin den sa y›l maz d›, ama onun sad ra zam l› €› ile ‹T’nin de net le me ik ti da r› son bu lu yor ve tam ik ti dar dö ne mi bafl l› yor du.
De net le me İk ti da rı Dö ne mi nin Bi lan ço su Bu nok ta da İT’nin de net le me ik ti da rı nın ge nel bir bi lan ço su nu çı kar mak uy gun ola cak tır. Sırf si ya si olay la ra, olup bi ten le re ba kın ca, Os man lı Dev le ti’nin gü rül tü pa tır tı için de ye rin de say dı ğı, hat ta Ru me li’nin bü yük öl çü de el den çık ma sı do la yı sıy la, ge ri git miş ol du ğu bi le sa vu nu la bi lir. Bir öl çü de bu doğ ru ol mak la bir lik te, bu dö nem de yi ne de dev rim sel bir ta kım adım lar atıl dı ğı nı ve Türk top lu mu nun bur ju va de mok ra tik ih ti la li sü re ci ne, bir baş ka de yiş le son ça ğa adım at tı ğı nı gö rü yo ruz. De ği şik alan lar da bu nun na sıl ger çek leş ti ği ni gö re lim. Ön ce es ki dü ze nin tas fi ye si, ye ni dü ze nin yer leş me si için ya sa ma ala nın da ger çek leş ti ri len de ği şik lik ler var. Bun la rı meş ru ti ıs la hat di ye ta nım la dık ve yu kar ıda gör dük. İkin ci bir alan dü şün ce ha ya tın da ki ge liş me dir. İT si ya set ala nın da ne den li kıs kanç ve bas kı cı olur sa ol sun, dü şün ce ala nın da öz gür lük çü bir tu tu ma sa hip ti. Yıl lar ca dü şün ce nin bas kı al tın da tu tul du ğu Ab dül ha mit dö ne min den son ra, ya yın ha ya tın da ade ta bir fış kır ma ol du. Ga ze te ler, der gi ler, ki tap lar bir fur ya ha lin de or ta lı ğı kap la dı. Bir çok dü şün ce akı mı ge liş ti, ser pil di, ürün ver di. Bu öz gür lük ten eği tim de bü yük bir pay al dı. Ta rih ders le ri çe şit len di, İs la mi yet ve Os man lı ta ri hi dı şın da ki alan la ra ya yıl dı. Top lum sal içe rik li ders ler, fel se fe oku tul ma ya baş lan dı. Cum hu ri yet dö ne min de ge liş ti ri le cek olan hal kev le ri ni an dı rır ca sı na, İT’nin ku lüp le ri, ya ni şu be le ri, bir çok yer de kül tür ve top lum sal et kin lik mer kez le ri ola rak önem li bir iş lev üst len di ler. Bu dö nem de ge li şip, son ra ki dö nem ler de de de vam ede cek olan baş lı ca dü şün ce akım la rı nı bir sonraki bö lüm de ele ala ca ğım.
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN DENETLEME İKTİDARI
Üçün cü bir ge liş me ala nı ik ti sa di alan dı. Bu ra da tü zel ki şi le re gay ri men kul edin me hak kı nın ta nın ma sı, ge niş le til me si; ge rek siz ya da ha rap va kıf gay ri men kul le ri nin sa tıl ma sı na ola nak ta nın ma sı; iç güm rük le rin kal dı rıl ma sı; sa na yi ya tı rım la rı için it hal edi le cek ma ki ne ve teç hi za tın güm rük ten mu af tu tul ma sı gi bi ön lem le rin alın dı ğı nı gö rü yo ruz. 1911’de Ege’de İn cir Hi ma ye-i Zür ra (Çift çi) Şir ke ti’nin, 1912’de yer li ma lı nın kul la nıl ma sı nı özen dir mek için İs tih lak-ı Mil li Ce mi ye ti’nin ku rul du ğu nu gö rü yo ruz. 1886-1908 ara sın da ki 23 yıl da top lam ser ma ye si 40,2 mil yon ku ruş (yıl da or ta la ma 1,75 mil yon ku ruş) olan 24 mil li ser ma ye li sa na yi şir ke ti ku rul muş ken, 1909-13 ara sın da ki yıl lar da top lam ser ma ye si 79,2 mil yon ku ruş (yıl da or ta la ma 15,9 mil yon ku ruş olan 27 mil li ser ma ye li sa na yi şir ke ti ku rul muş tur. Şir ket sa yı sı ba kı mın dan 5 kat, ser ma ye ba kı mın dan 9 kat bir ar tış söz ko nu su dur. Ay nı dö nem ler de ya ban cı ser ma ye li sa na yi şir ket le rin de sa yı ve ser ma ye ba kı mın dan yal nız ca 2 kat bir ar tış söz ko nu su dur. Sa nı rım 1908 ön ce sin de Müs lü man la rın şir ket kur ma la rı an cak ya rı res mi şir ket ler için söz ko nu suy du. Rast ge le in san la rın şir ket kur ma la rı kuş ku lu ve hu ku ken ol ma sa da fii len ola nak sız bir dav ra nış tı. Ta rım da da İT’nin de net le me ik ti da rı dö ne min de üre tim ar tış hı zı çar pı cı bir yük sel me gös ter mek te dir. Dör dün cü alan eği tim dir. 1904-08 yıl la rın da yıl lık maa rif büt çe si 200.000 li ra ci va rın day ken, 1909’da 600.000, 1910’da 940.000, 1914’te 1.230.000 li ra ya çık mış tır. Bu sa yı la rı kar şı laş tı rır ken, bu ara da im pa ra tor lu ğun kü çül dü ğü nü de he sap la mak gerekir. Hür ri ye tin ila nın da 79 ida di ve sul ta ni (li se) var ken, 1914’te bu sa yı 95’e çık mış tır. Öğ ren ci ve öğ ret men sa yı la rın da, ön ce si ne gö re, önem li ar tış lar ol muş tur.
81
XI
İkinci Meşrutiyet Döneminde Başlıca Düşünce Akımları
İs lam cı lık Ta rık Za fer Tu na ya’ya gö re, II. Meş ru ti yet’in Cum hu ri yet’in “si ya set la bo ra tu va rı” ol du ğu nu gör müş tük. Şim di baş lı ca dü şün ce akım la rı nı göz den ge çi re lim. Ön ce İs lam cı lı ğa ba ka lım. Ab dül ha mit İs lam bir li ği ve hi la fet dü şün ce si ni bel ki da ha ön ce ki hiç bir pa di şa hın yap ma dı ğı ka dar et kin ola rak sa vun du ğu ve dö ne min de İs lam cı lı ğın Sı rat-ı Müs ta kim di ye bir der gi si bu lun du ğu hal de, yi ne de ken di de ne ti mi dı şın da bir dü şün sel ge liş me ol ma ma sı na dik kat et miş tir. Do la yı sıy la İs lam cı lı ğın asıl ge liş me si II. Meş ru ti yet’te ol muş tur de ne bi lir. İs lam cı lık, Ba tı em per ya liz mi nin dün ya ça pın da ki ya yı lı şı kar şı sın da, ül ke le ri nin sö mür ge leş ti ril me si ne kar şı tep ki gös te ren Müs lü man la rın duy gu ve dü şün ce le ri ni di le ge ti ren, bu na İs la mi yet te ça re ara yan akım ola rak ta nım la na bi lir. İs lam cı la rın bir bö lü mü, İs la mi ye tin, çağ daş lık bay ra ğı na sa rı la rak bu işin üs te sin den ge le bi le ce ği ni dü şün müş ler dir. Bun la rın il ki Na mık Ke mal’dir. He men be lirt mek ge re kir, Ke mal yal nız çağ daş çı İs lam cı lı ğın de ğil, ay nı za man da Os man lı cı lı ğın (Os man lı ulus çu lu ğu nun) da ba ba sı dır. Çağ daş çı İs lam cı lı ğın ikin -
84
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ci is mi Ce ma let tin Ef ga nî’dir (1839-97). O, yal nız Os man lı Dev le ti’nde de ğil, baş ka Müs lü man ül ke ler de de et ki li ol du. Ay rı ca Mı sır’da Mu ham met Ab duh, Ka zan’da Mu sa Ca rul lah, Hin dis tan’da Sey yit Ah met Han, Mu ham met İk bal gi bi isim le ri sa ya bi li riz. Meş ru ti yet te İs lam cı lı ğın der gi si Se bi lür re şad ol muş tur. Os man lı çağ daş çı İs lam cı la rı ara sın da Sa it Ha lim Pa şa, M. Şem set tin (Gü nal tay), İs ma il Hak kı İz mir li, Şeh ben der za de Ah met Hil mi, Meh met Ali Ay nî gi bi isim ler sa yı la bi lir. Çağ daş çı ol ma yan İs lam cı la ra ör nek ola rak Ah met Na im ve Mus ta fa Sab ri’yi gös te re bi li riz.
Garp çı lık İkin ci ola rak Garp çı lık (Ba tı cı lık) akı mı nı gö rü yo ruz. “Bu dev let na sıl kur ta rı la bi lir?” so ru su nun ya nı tı nı Ba tı’ya ben ze mek te bu lan lar dır bun lar. Hil mi Zi ya Ül ken Garp çı lık akı mı nı 4 kü me de ele al mak ta dır: 1) Tan zi mat me de ni yet çi le ri. Bun lar, Tan zi mat’ın te mel öğ re ti si olan Os man lı cı lı ğa ina nan ve bu nun ge re ği olan “it ti had-ı ana sı r”ı sağ la mak için Garp çı lı ğı is te yen ler di. Ya ni, Os man lı hal kı nı oluş tu ran çe şit li din, mez hep ve mil li yet ler Garp çı, “kal kın ma cı” or tak bir ze min de bu lu şa rak, bir lik ola cak lar dı. Ül ken, eği tim yo luy la Os man lı cı lı ğı sağ la mak is te yen le ri bu kü me ye so ku yor: Sa tı Bey ve Em rul lah Efen di gi bi. Os man lı Dev le ti’nin da ğıl ma sı is ten mi yor sa, okul lar da Os man lı cı lı ğın tel kin edil me si kaç ınıl maz dı. 2) Ka ba ha ti top lum ya pı mız da bu lup, bu ra da Ang lo sak son top lum ya pı sı nı ge liş tir mek is te yen ler ki, bun la rın ba şın da Sa ba hat tin ve çev re si ge li yor du. Da ha ön ce bu nu gör dük. 3) Ser vet-i Fü nun ve Ulum-u İk ti sa dî ye ve İç ti ma î ye der gi le ri çev re sin de top la nan po zi ti vist ler. Gör dü ğü müz gi bi, po zi ti vizm, İT ha re ke ti nin te mel dün ya gö rü şü ol muş ve bu du rum da ha son ra CHP’de de be lir gin bir ni te lik ka zan mış tır (bkz. Ta ner Ti mur). Ah met Rı za, açık ve se çik ola rak po zi ti viz me bağ lan mış, fa kat di ğer İT’li ler (ve CHP’li ler), çok bi linç li bir biçimde ol ma sa da, bu nu te mel dün ya gö rü şü edin miş ler dir. 4) Ba tı’ya hay ran, kök ten ci (ra di kal) Garp çı lar. Bun la rın en ün lü sü ve aşı rı sı, İt ti had-ı Os ma ni adıy la İT’yi kur muş olan 5 As ke rî Tıb -
İKİNCİ MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE BAŞLICA DÜŞÜNCE AKIMLARI
bi ye öğ ren ci sin den, İç ti hat der gi si sa hi bi Ab dul lah Cev det’tir. Cev det, La tin harf le ri ni sa vun muş, eşiy le bir lik te Sir ke ci’de şap ka giymiş, hat ta bir ara ge ri lik çem be ri nin bir an ön ce kı rıl ma sı için Av ru pa lı lar la me lez leş me yi sa vunmuştu. Cev det den li ile ri git me mek le bir lik te, onun la sa yı la bi le cek ki şi ler Ce lal Nu ri, Kı lıç za de Hak kı, kıs men Rı za Tev fik’tir.
Türk çü lük Üçün cü ola rak Türk çü lü ğü ele ala bi li riz. Bir çok ulus çu luk akı mı nı in ce ler ken ya pıl dı ğı gi bi, Türk çü lü ğün baş lan gıç la rı nı dil, ede bi yat ve ta rih ala nın da ki ça lış ma lar la baş lat mak ola nak lı dır. Bu ça lış ma la rın bir ço ğu Av ru pa’da tür ko lo ji nin do ğu şu ve ge liş me si ile il gi li dir. Abel Rému sat, Sil ves tre de Sacy, De gu ig nes, Art hur Lum ley Da vids gi bi isim ler anı la bi lir. Leh dön me si Mus ta fa Ce la let tin Pa şa’nın, Léon Ca hun’ün eser le ri, Ar mi ni us Vam bery’nin eser ve te mas la rı et ki li ol muş tur. Fu at ve Cev det pa şa la rın Ka va id-i Os ma ni ye (1851), Ah met Ve fik Pa şa’nın Leh çe-i Os ma nî, Hik met-i Ta rih, Sü ley man Pa şa’ nın Ta rih-i Âlem, Türk çe Sarf, Şeyh Sü ley man Efen di nin Lû gat-i Ça ğa tay, Şem set tin Sa mi’nin Ka mus-ı Tür kî gi bi eser le ri Türk lük bi lin ci ni yay mış lar dır. Ede bi yat ala nın da Şi na si’nin sa de Türk çey le ya zıl mış bir şi ir de ne me si ni, Zi ya Pa şa ve özel lik le Ali Sua vi’nin Türk çe yi sa vun duk la rı nı, ni ha yet şi ir de Meh met Emin ve Rı za Tev fik’in, ne sir de Ah met Hik met’in sa de Türk çe yaz dık la rı nı gö rü yo ruz. Türk çü lü ğün Türk ulus çu lu ğu na dö nüş me si, İT ile ol du. Fa kat gör dü ğü müz üze re, İT im pa ra tor lu ğun tas fi ye si ni sa vu na ma ya ca ğı için, bu ko nu da son de re ce de ih ti yat lı dav ran mak zo run lu lu ğu nu duy muş ve bu ama cı nı uzun za man ken din den bi le giz li tut muş tu. İT’nin za man la Türk lü ğün si ya si ör gü tü ol du ğu bi lin ci ni ge liş tir di ği söy le ne bi lir. Bu bi linç len me de ki önem li ge liş me ler den bi ri her hal de Yu suf Ak çu ra’nın Üç Tarz-ı Si ya set ki tap çı ğı ol sa ge re k. Ak çu ra Ka zan lı (Rus ya) bir sa na yi ci nin oğ luy du. Ai le si Tür ki ye’ye göç müş tü. Ken di si Harp Oku lu’nda öğ ren ciy ken İT’ci et kin lik ler den ötü rü Trab lus garp’a sü rül dü. Ora dan Fran sa’ya ka ça rak Pa ris’te si ya sal bi lim ler öğ re ni mi yap tı. Me zun ol duk tan son ra Rus ya’ya dön dü ve bu ra dan adı ge çen uzun ma ka le si ni Ka hi re’de Ali Ke mal’in çı kart mak ta ol du -
85
86
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ğu Türk ga ze te si ne gön der di (1904). Ya zı da Os man lı Dev le ti için Os man lı cı lık, Türk çü lük, İs lam cı lık si ya set le ri güt me nin ya rar ve sa kın ca la rı nı so ğuk kan lı bir yak la şım la in ce le di. Böy le ce ilk kez bu üç al ma şı ğın var lı ğı Os man lı ay dın ka mu oyu nun dik ka ti ne açık seçik su nul muş olu yor du. Bu ra da şu na da işa ret et mek ge re kir ki, Türk çü lü ğün si ya si bir renk al ma sın da Yu suf Ak çu ra, Hü se yin za de Ali, Ah met Ağa oğ lu gi bi Rus ya Türk le ri nin önem li pa yı ol muş tur. Bu nu Rus ya’nın da ha ge liş miş ik ti sa di-top lum sal or ta mı na ve Türk le rin ora da bas kı al tın da bir top lu luk ol ma la rı na bağ la ya bi li riz. İt ti had-ı Os ma ni’nin 5 ku ru cu sun dan bi ri olan Hü se yin za de Ali da hi, 1905’te Tif lis’te çı kar dı ğı Ha yat der gi sin de, da ha son ra Zi ya Gö kalp’in üne ka vuş tu ra ca ğı ve ilk kez Ali Sua vi’de bul ma nın müm kün ol du ğu, Türk leş mek, İs lam laş mak, Av ru pa lı laş mak (ya da çağ daş laş mak) for mü lü nü sa vun du. Türk çü le rin ilk ör güt len me gi ri şi mi hür ri ye tin ila nın dan son ra ol muş tur. 7 Ocak 1909’da Türk De rne ği ku rul muş tur. Bu bir kül tür der ne ğiy di ve üye le ri ara sın da Er me ni ler, Av ru pa lı ba zı do ğu bi lim ci ler de var dı. 31 Ağus tos 1911’de Türk Yur du Ce mi ye ti ku rul du, ama cı Türk öğ ren ci le ri ne yurt sağ la mak tı. Der nek, Türk çü lü ğün ge liş me sin de önem li ye ri olan Türk Yur du der gi si ni de çı kart mış tır. Trab lus garp Sa va şı’yla Os man lı için fe la ket gün le ri nin baş la ma sı, Türk çü lük ha re ke ti ni hız lan dır mış tır. Türk Oca ğı İT’nin ku rul muş ol du ğu As ke rî Tıb bi ye’de 3 Temmuz 1911’de et kin li ğe baş la mış tır. 1910’da İs tan bul’a dö nen ve İT’nin mer kez-i umu mi üye si olan Hü se yin za de Ali’nin tıp pro fe sö rü ol ma sı, Yu suf Ak çu ra’nın Har bi ye Mek te bi’nde si ya si ta rih der si okut ma sı da bu bağ lam da ele alı na bi lir. Türk Oca ğı’nın res men ku ru lu şu 25 Mart 1912’dir. Bu sı ra da Trab lus garp Sa va şı 6 aya ya kın bir za man dır de vam et mek te dir, 3 gün ön ce ise İtal ya Ça nak ka le Bo ğa zı’ na sal dır mış tır. Baş vu ran lar, Türk çü lü ğün “ağır top la rı” Meh met Emin (Yur da kul), Ah met Fe rit (Tek), Ağa oğ lu Ah met, Dr. Fu at Sa lih’tir. Türk Oca ğı, özel lik le İs tan bul’da, her cu ma ve ri len kon fe rans la rı, ka dın lı er kek li tem sil le ri, oca ğın ya yın organı ha li ne ge len Türk Yur du’nda ki bü yük il gi ile iz le nen ya zı la rı, mil li ik ti sat ala nın da ki yak la şım la rıy la çok can lı bir et kin lik gös ter miş tir. Bal kan Sa va şı’nın pat la ma sı, Os man lı Ru me lisi’ nin he men tü mü nün el den çık ma sıy la Os man lı cı lık ide olo ji si nin if la sı, so mut
İKİNCİ MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE BAŞLICA DÜŞÜNCE AKIMLARI
ola rak, fii len or ta ya çık tı. Böy le ce Türk çü lü ğün açı ğa çık ma sı nın önem li bir en ge li or ta dan kalk tı ğı gi bi –zi ra, Türk ulus çu lu ğu nun ge liş me si nin ya da giz li kal ma sı nın en önem li ne de ni, çok-ulus lu im pa ra tor luk tan vaz geç miş gö rün me en di şe siy di– Edir ne gi bi Türk ana yur du sa yı la cak böl ge le rin de ar tık el den çık ma ya baş la ma sı ya da teh li ke ye gir me si, Türk lük bi lin ci nin et ki li bir sa vun ma si la hı ola rak ya yıl ma sı ge rek ti ği ni gös te ri yor du. Fa kat, İT’nin Türk ulus çu lu ğu nun ör gü tü ol du ğu nu açık la ma sın da ki sa kın ca lar, ha fif le miş de ol sa, de vam et ti ği için, Türk Oca ğı gi bi ör güt le rin var lı ğı yi ne de önem li olu yor du. Ne var ki, Türk Oca ğı’nın mü ta re ke ye ka dar ül ke için de an cak 28 şu be aça bil miş ol ma sı, fa ali yet mer ke zi nin da ha çok İs tan bul ol du ğu nu gös te rir. İs tan bul’da ki mer kez oca ğın da üye sa yı sı 2.743’e ka dar çık mış tı. Bal kan olay la rı nın in san la rın ide olo jik tu tum la rı nı ne den li kı sa za man da de ğiş ti re bil di ği ko nu sun da bir anı ya bu ra da yer ver mek is ti yo rum. Mül ki ye li bes te ci Mü nir Maz har Kam soy’un ba na an lat tı ğı na gö re, Türk Oca ğı’nın yük se köğ re tim ku rum la rı için de ilk ku rul du ğu yer ler den bi ri Mül ki ye imiş. Ken di si gi bi baş ka ba zı Üs kü dar lı Mül ki ye öğ ren ci le ri, kur duk la rı Türk Oca ğı’nda ken di le ri ne yol gös te re cek bir ağa be yin bu lun ma sı nı is te miş ler. Va pur da sık sık rast la dık la rı Ham dul lah Sup hi’yi bu işe uy gun gör müş ler ve bir gün ya nı na gi dip dü şün ce le ri ni aç mış lar. Kı sa bir sü re son ra Türk Oca ğı’na gi rip yıl lar ca onun baş kan lı ğı nı ya pa cak olan H. Sup hi, on la ra olum suz ya nıt ver miş. De miş ki: “Türk ler Türk çü lük ya par sa bu, öbür et nik kü me le rin de ay nı şe yi yap ma la rı na yol açar, im pa ra tor luk da ğı lır. Za ten ben de Çer ke zim, da va nız la il gi li de ği lim.” Tah min edi le bi le ce ği gi bi, yu kar ıda sö zü edi len dü şün ce akım la rı ge nel lik le in san lar da saf bir bi çim de ger çek leş mi yor du. Ör ne ğin ana yö ne li şiy le İs lam cı olan bir ki şi, bir öl çü de Garp çı, bir öl çü de Türk çü de ola bi li yor du. Na mık Ke mal’in İs lam cı (ama hep, sa nı yo rum, çağ daş çı-İs lam cı) ya zı la rı ya nın da Os man lı cı, Garp çı, hat ta Türk çü ya zı la rı ya da dü şün ce le ri de var dır. Çağ daş çı-İs lam cı olan la rın ay nı za man da ve önem li öl çü de Garp çı sa yı la bi le cek le ri açık tır. Garp çı la rın Ba tı’da ulus çu lu ğu gör dük le ri için bir öl çü de Türk çü ol ma la rı, ya da en azın dan Türk çü lü ğü “do ğal” say ma la rı bek le ne bi lir. Garp çı la rın bir ço ğu ki şi lik ya da din yi ti min den ürk tük le ri için “am bar go lu”, kıs mi Ba tı lı laş ma dan ya -
87
88
KISA TÜRKİYE TARİHİ
na ol muş lar dır. Böy le ce Ba tı bir çe şit güm rük ka pı sın dan ge çi ri li yor, “iyi” şey ler (tek no lo ji, bi lim gi bi) ka bul edi li yor, “kö tü” şey ler (aşı rı bi rey ci lik, gev şek ai le bağ la rı gi bi) ge ri çev ri li yor du. As lın da Ba tı en yük sek fel se fi düz lem de hü ma nizm ve ay dın lan ma ola rak yo rum la nır sa, iş in san fik ri nin sı nır sız öz gür lü ğü ne in dir gen miş olu yor du. O za man da ki şi lik ya da din yi ti min den kork ma mak ge re ki yor du. Ama bu ger çek Ba tı lı laş ma ya ula şa bil mek için çok esas lı bir kül tür bi ri ki mi ve bu nu ya ya cak ni te lik li ve et ki li bir eği tim diz ge si ge re kir di. Biz de bir çok ulus çu am bar go lu, güm rük lü bir Ba tı lı laş ma dan ya na ol muş lar dır. Ata türk’ün çiz gi si ay nı za man da hem çok Ba tı cı, hem de çok ulus çu bir çiz gi dir. Ata türk çü an la yış bir ba kı ma böy le özet le ne bi lir: ile ri de re ce de Ba tı cı lık, ile ri de re ce de ulus çu luk.
Sos ya lizm Dör dün cü bir akım ola rak sos ya liz mi gö rü yo ruz. Ey lül 1910’da Os man lı Sos ya list Fır ka sı ku rul du. Da ha ön ce Şu bat ’ta İş ti rak der gi si çık ma ya baş la mış tı. Bu işi yü rü ten Hü se yin Hil mi idi (Sos ya list Hil mi). Fa kat ha re ket, za yıf bir ha re ket ti. Bu, ge nel ola rak Os man lı ve özel lik le Türk top lu mu nun top lum sal-ik ti sa di ba kım dan az ge liş miş li ği ile açık la na bi lir. Baş ka bir de yiş le, sa na yi ge liş me di ği için iş çi sı nı fı da ge liş me miş ti; sos ya liz min ge liş me miş ol ma sı te mel de bu na bağ la na bi lir. Ta bii top lum sal, kül tü rel ek sik lik le ri de he sa ba kat mak ge re kir. Ör ne ğin, o dö nem de iş çi sa yı sı Se la nik’te İs tan bul’da kin den az ol ma sı na rağ men, top lum sal ve kül tü rel ba kım dan da ha ge liş miş ol du ğu için, ora da ki iş çi ha re ke ti ve do la yı sıy la sos ya list ha re ket da ha can lıy dı.
XII
İttihat ve Terakki’nin Tam İktidarı ve Birinci Dünya Savaşı’na Giriş
II. Bal kan Sa va şı Mah mut Şev ket’in öl dü rül me sin den 19 gün son ra, 30 Ha zi ran ta ri hin de Os man lı Dev le ti ve Türk ler için bir “mu ci ze” ger çek leş ti. Bal kan devletleri Os man lı’dan al dık la rı top rak la rı pay la şa ma yın ca, Bul ga ris tan müt te fik le ri ne sal dır dı ve ye nil gi ye uğ ra dı. II. Bal kan Sa va şı de nen mü ca de le sı ra sın da Bul gar lar Do ğu Trak ya’yı bo şalt mış lar dı. Os man lı or du su ön ce Lon dra Ant laş ma sı’na gö re hak kı olan Mid yeEnez hat tı na iler le di. On dan son ra or du nun Edir ne’yi ge ri alıp al ma ma sı tar tış ma sı baş la dı. İT bu nu is ti yor du. Yaş lı lar ise bu nun bey hu de bir ça ba ola ca ğı nı, “Sa li bin (ha çın) gir di ği ye re hi lal ge ri ge le mez” il ke si nin Av ru pa dip lo ma si si nin şaş maz bir il ke si ol du ğu nu, Edir ne alın sa bi le Os man lı’da bı ra kıl ma ya ca ğı nı öne sü rü yor lar dı. Ama İT’nin de di ği ol du ve 22 Tem muz’da or du Edir ne ve Kırk la re li’ne gir di. Edir ne’ye iler le yen bir lik ler için de En ver ve Mus ta fa Ke mal’in bir lik le ri ya rı şı yor lar dı. Ya rı şı En ver’in bir li ği ka zan dı. Bü yük dev let le rin iti raz ve teh dit le ri ne ku lak asıl ma dı. Hat ta İT’nin giz li ha re kât ko lu olan Teş ki lat-ı Mah su sa’nın adam la rı, baş ta Sü ley man As ke rî, Ba tı Trak ya’da ki Türk ço ğun lu ğu na da ya na rak Gar bi Trak ya Hü kü met-
90
KISA TÜRKİYE TARİHİ
i Müs ta ki le si’ni kur du lar. So nuç ola rak 29 Ey lül 1913’te im za la nan İs tan bul Ant laş ma sı’yla Ba tı Trak ya Bul ga ris tan’a ve ril di, Me riç sı nır ol du ve Edir ne Os man lı Dev le ti’nde kal dı. Bul gar lar, “da ha Bul gar” say dık la rı böl ge le ri Sır bis tan ve Yu na nis tan’a kap tır dık la rı nı dü şün dük le ri için bu iki ül ke ye kar şı Os man lı ile it ti fak ku ra bi le cek le ri ni dü şü nü yor lar dı. Hat ta bu yön de ba zı gö rüş me ler ya pıl dı. Za ten baş ta Rus ya, bü yük dev let ler du rur ken Bul ga ris tan’ın Do ğu Trak ya, he le Bo ğaz lar ve İs tan bul üze rin de emel ler bes le me si ger çek çi ola maz dı. Edir ne’nin ge ri alın ma sı ül ke de bü yük bir se vinç ya rat tı. Ba bıâli Bas kı nı’nın kah ra ma nı En ver, böy le ce hak lı çık mış olu yor, İT için de du ru mu güç le ni yor du. Ni te kim 1913 gü zün de Fet hi’nin Sof ya’ya el çi, Mus ta fa Ke mal’in as ke ri ata şe ol ma sı, En ver’in ye ni den güç len di ği ni gös te ri yor du. İç si ya set ba kı mın dan Sof ya gö re vi bir sür gün dü. En ver ve yan daş la rı ise Har bi ye Ne za re ti’ni is ti yor lar dı. Trab lus garp ve Bal kan sa vaş la rın da ki hiz met le ri do la yı sıy la En ver’e üçer yıl kı dem ve ril di ve böy le ce mir li va (tuğ ge ne ral), ya ni pa şa ol du. Mus ta fa Ke mal ve Fet hi dev re dı şı ka lın ca En ver’e ye ni ra kip ola rak Ce mal or ta ya çık tı. O da iki rüt be ala rak pa şa ol du ve Na fı a (Ba yın dır lık) na zı rı ola rak ka bi ne ye gir di. En ver’in yük se li şi nin bir yö nü de sa ra ya da mat olu şuy la ilin ti li sa yı la bi lir. Hür ri ye tin ila nın dan son ra, İT, sa ra yı de net le ye bil mek için iki üye si nin sa ray dan kız al ma sı nı uy gun gör müş, bu nun için gö rev len di ri len ler den bi ri En ver ol muş tu. 1909’da En ver, Sul tan Re şat’ın ye ğe ni Na ci ye Sul tan’la ni şan lan dı. O sı ra da En ver 30, Na ci ye 12 ya şın day dı lar. 1911’de ni kâh la rı kı yıl dı. Edir ne alın dık tan son ra En ver ev len mek için ıs rar et ti. Na ci ye bu lu ğa erin ce, 1914’te ev len di ler.
Os man lı Ül ke si nin Pay la şıl ma sı Os man lı’nın Bal kan Sa va şı’nda kı sa za man da uğ ra dı ğı ağır ye nil gi bü yük bir ma ne vi yat çö kün tü sü ne yol aç mış tı. Bu nun bir be lir ti si Mi zan cı Mu rat’ın Ka sım 1912’de yaz dı ğı bir ya zı da, Os man lı’nın an cak bü yük dev let ler den bi ri si nin hi ma ye sin de ya şa ya bi le ce ği ni ve bu du ru mun çey rek yüz yıl sür me si ge rek ti ği ni söy le me siy di. Kâmil Pa şa da bu sı ra lar da Os man lı Dev le ti’ni İn gi liz gü dü mü ne ver mek is ti yor du. Ay nı ha va, işi as ke ri ye nil gi açı sın dan ele alan Mah mut Şev ket’te de var dı.
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN TAM İKTİDARI VE BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NA GİRİŞ
Mahmut Şev ket, o gü ne dek uy gu lan mış olan as ke ri da nış man mo de li nin yü rü me di ği ni, or du nun adam ol ma sı için fii len Al man la rın ko mu ta sı na ve ril me si ge rek ti ği ni dü şü nü yor du. Bu nun için 24 Ni san 1913’te Al man bü yü kel çi si ne baş vur muş tu. So nuç ola rak Ka sım’ da Ge ne ral Li man von San ders ile 5 yıl lık bir söz leş me ya pıl dı. Ge ne ral İs tan bul’da ki 1. Ko lor du’nun ko mu ta nı, As ke rî Şu ra üye si, her tür lü as ke ri okul ve eği tim ye ri nin ami ri, ter fi sı nav la rı nın dü zen le yi ci si, kur may su bay la rın ku ram sal eği tim le ri nin so rum lu su ola cak tı. İs tan bul’da ki ko lor du böy le ce Al man la rın “eli ne” ge çin ce, Rus ya kı ya met le ri ko part tı. Bu nu “den ge le mek” için İn gil te re’nin İz mir’i, Fran sa’nın Bey rut’u, Rus ya’nın Trab zon’u iş gal et me si ni öner di. Al man ya ge ri adım at ma mış ol mak için San ders’i ma re şal yap tı ve böy le ce onun ko lor du ko mu ta nı ol ma sı ola nak sız ol du. San ders ge nel mü fet tiş un va nı nı al dı. Mah mut Şev ket bu tür bir tep ki tah min et miş ti ve bu nu ön le mek için, İn gi liz le re “bir par mak bal” çal mak üze re, Al man la ra baş vur du ğu gün, on lar dan ye ni Vi la yet ler Ka nu nu’nun uy gu lan ma sı na yar dım cı ol ma la rı nı is te di. Da hi li ye Ne za re ti’ne bir mü şa vir, bir ge nel mü fet tiş ve Do ğu (Van, Bit lis, Ma mu re tü la ziz, Di yar ba kır vi la yet le ri) ile Ku zey Ana do lu (Er zu rum, Si vas, Trab zon) böl ge le ri ge nel mü fet tiş lik le ri için bi rer ad li ye, bi rer ta rım ve or man, bi rer ba yın dır lık mü fet ti şi, ay rı ca bu 7 il de ki jan dar ma bir lik le ri ne bi rer ko mu tan is ten mek tey di. Do ğu ve Ku zey Ana do lu, bu gün kü de yim le “pi lot böl ge” ola cak, uy gu la ma ya vaş ya vaş bü tün ül ke ye ya yı la cak tı. Bu tür bir iliş ki da ha ön ce Lynch ay rı ca lı ğın da ya pı lan “yan lı şı” da dü zelt miş ola cak tı. Du rum iki ba kım dan hay li acık lıy dı. Ba ğım sız lık il ke sin de gös ter di ği ti tiz lik yü zün den kı sa bir sü re ön ce Fran sa’dan borç al mak tan vaz ge çen İT, şim di or du su nu Al man ya’ya, içiş le ri ni İn gil te re’ye tes lim et me ye ha zır la nı yor du. Ulus la ra ra sı iliş ki le rin “acı ger çek ler”i onu bu nok ta ya ge tir miş bu lu nu yor du. Bu nun la bir lik te İT, ka pi tü las yon la rın kal dı rıl ma sı için mü ca de le et mek ten vaz geç me di ve bu ko nu da ba zı me sa fe ler alın ma dı de ğil. Ne var ki bü yük ler, ka pi tü las yon la rı kal dır ma yı il ke ola rak ka bul et se ler bi le, so nun da, “öte ki lerin de ka bul et mesi” şar tı na sı ğı nı yor lar dı ki, bu, “çık maz ayın son çar şam ba sı” an la mı na ge le bi lir di. İşin ikinci acık lı yö nü şuy du ki, or du yu Al man lar eliy le adam et mek için İn gil te re’ye ve ri len sus pa yı, an cak bu ül ke yi sus tu ra bi lir di. Öbür 4 bü yük dev let ne ola cak tı? Ni te kim on lar da sı ra ya gir di ler.
91
92
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Böy le ce her hal de Mah mut Şev ket’in he sap ede me di ği bir du rum ge liş ti. Bü yük dev let ler ken di ara la rın da an la şa rak ve son ra da an laş ma la rı nı Os man lı Dev le ti’ne onay la ta rak, Os man lı ül ke si nin bü yük bir bö lü mü nü kap sa yan (çok kez de mir yo lu ya pım ve iş let me hak la rı ola rak mas ke le nen) bir nüfuz alanı paylaşımını ger çek leş tir di ler. Oy sa o za ma na de ğin bü yük ler, je os tra te jik de ğe ri do la yı sıy la, Os man lı ül ke si ni bir tür lü pay la şa ma mış lar dı. Şim di bu, önem li öl çü de ger çek leş miş olu yor du. Ta bii İs tan bul ve Bo ğaz lar gi bi en bü yük ba zı “lok ma lar” an laş ma nın dı şın da kal mış tı. Ba bıâli 24 Ni san öne ri siy le ken di sin ce bir kur naz lık ya pa rak İn gil te re’yi Do ğu Ana do lu’da Rus ya’nın kar şı sı na dik mek is te miş ti. Ta bii Rus lar bu nu ka bul et me di ler ve ön ce İn gil te re ile an la şa rak, son ra da bu nu Os man lı’ya ka bul et ti re rek, Do ğu Ana do lu’ya ken di le ri otur du lar. 8 Şu bat 1914’te Rus lar la ya pı lan ant laş ma Do ğu Ana do lu’yu (Av ru pa’nın gö zün de “Er me nis tan”) Ber lin Kon gre si’nde ki Av ru pa lı lar ara sı ni te li ğin den çı ka ra rak, Ayas te fa nos Ant laş ma sı’nda ki gi bi bir Os man lı-Rus so ru nu ha li ne ge ti ri yor du. Baş ka bir de yiş le Rus ya Er me ni so ru nu nun ade ta tek ya da en önem li de net le yi ci si du ru mu na ge li yor du. As ker lik ye rel ola rak ya pı la cak tı. Do ğu Ana do lu’da Rus lar de mir yo lu yap maz lar sa, baş ka sı nın yap ma ola na ğı bü yük öl çü de kı sıt la nı yor du. İn gi liz le re öne ri len Do ğu Ana do lu ve Ku zey do ğu Ana do lu mü fet tiş lik le ri bir Nor veç li ve bir Hol lan da lı ya ve ril di. An cak I. Dün ya Sa va şı pat lak ver di ği için bun lar işe baş la ya ma dı lar. Böy le ce em per ya lizm ile “bir lik te ya şa ma” der si ni acı de ne yim ler le öğ ren mek zo run da ka lan İT, ay nı öl çü de acı de ne yim ler le çok-ulus lu bir im pa ra tor lu ğu yö net me nin de ge rek le ri ni öğ ren miş bu lu nu yor du. İT’nin 20 Ey lül 1913’te ya pı lan 5. kon gre sin de ilk ve or ta öğ re ti min ye rel dil ler de ol ma sı, Türk çe nin an cak dil ola rak oku tul ma sı ön gö rü lü yor du. 1908 ve 1909 prog ram la rın da an cak ilköğ re ti min ye rel dil le ya pıl ma sı var dı. Bun dan ön ce Arap lar ara sın da ba zı kı pır dan ma lar ol muş tu. Ocak 1913’te Bey rut Vi la yet Mec li si, Arap ça nın res mi dil ol ma sı, ye rel as ker lik ve ge nel ola rak adem-i mer ke zi yet yö nün de bir ka rar al mış tı. İT ik ti da ra ge lin ce bun la rı red det ti. Fa kat Mart ve Ni san’da ba zı dü zen le me ler, adem-i mer ke zi yet yö nün de ki mi ra hat la ma lar ge tir di. Arap böl ge le rin de Arap ça mah ke me ler de ka bul edil di, okul lar da Arap ça esas dil ya pıl dı. Ha zi ran’da Pa ris’te top la nan bir
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN TAM İKTİDARI VE BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NA GİRİŞ
Arap kon gre si ye ni is tek ler öne sü rün ce, İT’nin bir tem sil ci si on lar la gö rüş me ye git ti. Ağus tos ’ta Arap ça ve Arap ça bi len me mur lar ko nu sun da dü zen le me ler ol du, kon gre baş ka nı ve di ğer 4 Arap, Âyan Mec li si üye si ya pı la rak iş tat lı ya bağ lan mış gö rün dü. Söy len di ği ne gö re, Sa it Ha lim Pa şa’nın sad ra zam ya pıl ma sı bi raz da Arap la rı gö zet mek için di. Ki mi ay dın la rın, Bal kan sa vaş la rın dan son ra Os man lı Dev le ti’nin, ar tık esas iti ba riy le Türk ve Arap lar dan oluş tu ğu na ba ka rak, Avus tur ya-Ma ca ris tan mo de lin de ol du ğu gi bi, bir Türk-Arap im pa ra tor lu ğu ha li ne ge ti ril me si ni dü şün dük le ri an la şı lı yor. Yi ne ay nı man tık la İT’nin için de İs lam lı ğın vur gu lan ma sı ge rek ti ği ko nu sun da bir dü şün ce be lir di. Ni te kim 20 Mart 1913’te Zi ya Gö kalp’in Türk Yur du der gi sin de “Türk leş mek, İs lam laş mak, Mua sır laş mak” di ye bir ya zı di zi si baş la dı. Söy le me ye ge rek yok ki İT’nin bu İs lam cı lı ğı çağ daş çı ni te lik tey di. En ver’in har bi ye na zı rı ol ma sın dan son ra or du da ye ni bir tas fi ye ha re ke ti baş la tıl dı (Ocak 1914). Hür ri ye tin ila nı er te sin de alay lı su bay lar tas fi ye edil miş ler di. Şim di tas fi ye edi len ler yaş lı mek tep li su bay lar dı. Her hal de Bal kan ye nil gi sin den bun lar so rum lu tu tu lu yor lar dı. San ders’e gö re sa yı la rı 1.100’ü bu lu yor du. Böy le ce Os man lı or du su ada ma kıl lı genç leş miş olu yor du. Ay rı ca or du da önem li bir ye ni den ör güt len me ça lış ma sı baş la tıl dı (Şu bat 1914). İT için de ki ağır lı ğı na rağ men, En ver’in (Mah mut Şev ket’in ter si ne) bu nu Har bi ye büt çe si ni şi şir mek için kul lan ma dı ğı gö rü lü yor. 1911’de Har bi ye Ne za re ti büt çe nin %24,8’ini oluş tu rur ken, 1914’te Har bi ye’nin pa yı nın %17,6’ya in di ği gö rü lü yor. Bu nu, ül ke kal kın ma sı nın or du nun güç lü ol ma sın dan da ha önem li ol du ğu ya da or du nun an cak kal kın mış bir top lum sa ye sin de güç lü ola ca ğı ko nu sun da bir bi linç ola rak yo rum la ya bi li riz.
I. Dün ya Sa va şı Şim di de I. Dün ya Sa va şı’na na sıl gi ril di ği ni gö re lim. Bi lin di ği üze re, 19. yüz yı lın son la rı na doğ ru Av ru pa’da bir cep he leş me baş la dı. Bir yan da Al man ya, Avus tur ya-Ma ca ris tan ve İtal ya’nın oluş tur du ğu İt ti fak cep he si, öbür yan da Fran sa, Rus ya ve İn gil te re’nin oluş tur du ğu İti laf (An laş ma) cep he si. Bu ül ke ler yıl lar dır sa vaş için ha zır la nı yor -
93
94
KISA TÜRKİYE TARİHİ
lar dı. Sa va şa gi den zin cir le me sü reç, 28 Ha zi ran 1914’te Sa ray bos na’yı zi ya ret et mek te olan Avus tur ya ve li ah dı ve eşi nin Sırp ulus çu la rı ta ra fın dan öl dü rül me le riy le baş la dı. Bü yük bir Slav nü fu su olan ve Sır bis tan’ın bu Slav lar la il gi si ni ken di si için teh li ke li gö ren Avus tur yaMa ca ris tan, sui kas ti Sır bis tan’a had di ni bil dir mek için kul lan mak is te di. Sır bis tan Avus tur ya’nın ağır ta lep le ri ni red de din ce, sa vaş ilan et ti (28 Tem muz). Fa kat Sır bis tan Or to doks-Slav bir ül ke ola rak, Rus ya’nın bir çe şit ko ru ma sı al tın day dı. Onun için Rus lar se fer ber lik ilan et ti ler (29 Tem muz). An cak se fer ber lik hem Avus tur ya’ya hem Al man ya’ya kar şı ilan edil miş ti. Al man im pa ra to ru bun dan te dir gin ola rak du ru mu ar ka da şı ve ak ra ba sı olan ça ra şi kâyet et ti. Rus Ge nel kur ma yı müt te fik ol duk la rın dan, se fer ber lik plan la rı nın her iki ül ke yi he def ala cak bi çim de ya pıl dı ğı nı, bu aşa ma da yal nız Avus tur ya’ya yö ne lik bir se fer ber lik yap ma nın ola nak sız ol du ğu nu çara bil dir di. Al man ya’nın sa vaş plan la rı da iki ül ke ye gö rey di. Ön ce se fer ber li ği ni hız la ta mam la ya bi le cek olan Fran sa’ya sal dı rı la cak tı, onu yen dik ten son ra Al man or du su ağır lı ğı nı Rus ya’ya yö nel te cek ti. Onun için Al man ya 1 Ağus tos’ta Rus ya’ya, 3 Ağus tos’ta Fran sa’ya sa vaş ilan et ti. 5 Ağus tos’ta İn gil te re Al man ya’ya sa vaş ilan et ti. Böy le ce I. Dün ya Sa va şı baş la mış ol du. Sır bis tan’la sa vaş ufuk ta be li rin ce, Avus tur ya lı lar Os man lıy la it ti fak ko nu su na il gi gös ter di ler. Fa kat Avus tur ya yö ne ti mi ve hü kü me tin de ve özel lik le Al man yö ne tim ve hü kü me tin de, Bal kan ye nil gi si do la yı sıy la, Os man lı’yla itt ifa kın ya rar ge tir me ye ce ği, yük ola ca ğı dü şün ce si ege men di. Bu na rağ men Os man lı ile it ti fa ka ka rar ve ren, Al man im pa ra to ru ol du (23 Tem muz). Os man lı’nın Al man ya ile it ti fak gö rüş me le ri Sa it Ha lim, Ta lat, En ver, Me bu san Mec li si Rei si Ha lil (Men te şe) ta ra fın dan öbür ka bi ne üye le rin den giz li ola rak yü rü tül dü. 2 Ağus tos’ta im za lan dı. Al man as ke ri he ye ti Os man lı or du su nun sevk ve ida re sin de fii li bir nü fuz sa hi bi ola cak tı. Al man ya da, Os man lı bü tün lü ğü nü ge re kir se si lah la sa vun ma yı üst le ne cek ti. Dik kat edi lir se, Os man lı it ti fak ant laş ma sı sa vaş baş la dık tan son ra im za lan mış tı. Ya ni im za la yan lar, ül ke yi yal nız ca it ti fa ka de ğil, sa va şa da sok tuk la rı nın bi lin cin dey di ler. İt ti fak ant laş ma sı nı öğ re nin ce di ğer hü kü met üye le ri tep ki gös ter di ler. Hiç de ğil se, sa va şa müm kün ol du ğun ca geç gi ril me si ni, it ti fa kın giz li tu tul ma sı nı is te di ler. Hat ta
İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN TAM İKTİDARI VE BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NA GİRİŞ
bu amaç la, kuş ku la rı ya tış tır mak üze re İti laf dev let le ri ne it ti fak öne ri le ri gö tü rül dü. On lar, it ti fak öne ri le ri ni so ğuk kar şı la dı lar, Os man lı Dev le ti’nin ta raf sız lık si ya se ti güt me si nin ken di le rin ce ye ter li ol du ğu nu söy le di ler. Pay laş ma yı ta sar la dık la rı bir ül ke yi müt te fik al mak is te me me le ri do ğal dı. Os man lı hü kü me ti aca ba ne den it ti fa ka (ve sa va şa) bu den li he ves liy di? An la şı lan en önem li et ken, Bal kan Sa va şı’nın ka yıp la rı nı gi der mek umu duy du. Edir ne’nin, ke sin ola rak el den çık tık tan son ra, ye ni den ge ri gel miş ol ma sı, bu umu du bes le yen bir du rum du. Bü tün ül ke de, kış la lar da, okul lar da Bal kan Sa va şı’nın in ti ka mı pa ro la sı yü rür lük tey di. Baş ka et ken ler de ak la ge li yor. Bir ta raf la müt te fik olun maz sa, bü yük le rin Os man lı ül ke si ni ara la rın da pay la şa cak la rı kor ku su bun lar dan bi riy di. Bir di ğe ri pa ra sız lık tı. Sa vaş bit ti ğin de Ce mal Pa şa, Ya kup Kad ri’nin ne den sa va şa gir dik so ru su na, “Ay lık ver mek için” di ye ya nıt ver miş ti (F. R. Atay, Zey tin da ğı). Sa vaş bo yun ca Al man ya Os man lı’yı borç pa ray la des tek le di. Sa vaş baş la dı ğın da Al man ya’nın Ami ral So uc hon ko mu ta sın da ki Goe ben ve Bres la u ad lı son mo del sa vaş ge mi le ri Ak de niz’de bu lu nu yor lar dı. İn gi liz do nan ma sı nın peş le ri ne düş me si üze ri ne Ça nak ka le’ye git me buy ru ğu al dı lar. 10 Ağus tos’ta ge mi ler Ça nak ka le Bo ğa zı ön le ri ne gel di ğin de, En ver, hü kü me te da nış ma dan, ge mi le rin içe ri alın ma sı nı em ret ti. Hü kü met, ta raf sız lık gö rü nü mü nü sür dü re bil mek için, ge mi le rin si lah sız lan ma sı nı ya da ül ke den ay rıl ma sı nı is te di. Os man lı Dev le ti ilk ba har da sa va şa gi re cek ti. Al man ya ge mi ler le il gi li öne ri yi red de din ce, Os man lı hü kü me ti ge mi le ri sa tın al dı ğı nı açık la dı. Böy le ce ge mi le rin ad la rı Ya vuz ve Mi dil li ol du, di rek le ri ne Os man lı bay ra ğı asıl dı, Al man bah ri ye li le ri baş la rı na fes giy di ler. 9 Ey lül’de So uc hon res men Os man lı do nan ma sı nın ko mu ta nı ol du. So uc hon de niz ci le re açık de niz eği ti mi yap tı ra bil mek için Ka ra de niz’e çık ma sı ge rek ti ği ni söy lü yor du. En ver bu iz ni, bah ri ye na zı rı olan Ce mal Pa şa’ya da nış ma dan ver di. Ce mal Pa şa bu nu me se le ya pın ca, Al man el çi si Ya vuz ve Mi dil li’nin Al man ge mi si ol ma ya de vam et tik le ri ni bil dir di. Al man lar Ba tı ve Do ğu cep he le rin de um duk la rı ba şa rı la rı el de ede me yin ce, Ekim’de Os man lı’nın sa va şa gir me si için ıs rar lı bir is tek te bu lun du lar. Os man lı do nan ma sı Rus la ra bas kın ya pa cak, son ra da Kaf kas ya’da ve Sü veyş Ka na lı’n da cep he açı la cak tı. En ver bun la rı ka -
95
96
KISA TÜRKİYE TARİHİ
bul et ti, Ta lat ve Ce mal ona uy du lar. 27 Ekim’de do nan ma Ka ra de niz’e açıl dı. 29 ve 30 Ekim’de Sı vas ta pol ve Ode sa to pa tu tul du. Hü kü me tin öbür üye le ri nin olan lar dan ha ber le ri yok tu. Bu yüz den Ca vit ve di ğer 3 na zır is ti fa et ti ler. 2 Ka sım’da Rus ya, 5 Ka sım’da Fran sa ve İn gil te re Os man lı’ ya sa vaş ilan et ti ler. Her hal de En ver, bir Al man za fe ri ha lin de, Os man lı için da ha çok pay ala bil mek umu duy la, on la rın her de di ği ni ya pı yor du. Do la yı sıy la Os man lı hü kü me ti Al man ya’nın tut sa ğı gi biy di. 11 Ka sım’da Os man lı Dev le ti İti laf’a sa vaş ilan et ti. 23 Ka sım’da tö ren le Ci had-ı Ek ber ilan edi le rek İs lam âle mi ne du yu rul du ya da du yu rul ma ya ça lı şıl dı. Bu nun faz la bir et ki si ol du ğu söy le ne mez. İn gi liz ler ve Fran sız lar Os man lı or du su kar şı sın da Müs lü man sö mür ge le rin den as ker ler kul lan dı lar. O bir ya na, Os man lı uy ru ğu Hi caz lı lar ve da ha baş ka pek çok Arap Os man lı or du su na si lah çek mek ten çe kin me di ler.
XIII
Tam Bağımsızlık Mücadelesi
I. Dün ya Sa va şı’nın baş la ma sın dan bir ay son ra, Os man lı hü kü me ti, em per ya list le rin gırt lak laş ma la rın dan ya rar la na rak, ta ri hi bir ka rar al dı. 9 Ey lül 1914 gü nü (da ha son ra İz mir de 9 Eylül’de kur tu la cak tı) ilan edi len ka ra ra gö re ma li, ik ti sa di, ad li ve ida ri ka pi tü las yon lar ta ma men kal dı rı lı yor du. 1838 ik ti sa di ve 1839 as ke ri if la sın dan son ra Os man lı Dev le ti’nin ya rı ba ğım lı bir ha le düş tü ğü nü gör müş tük. Ba ğım lı lık, ya ban cı la ra ta nı nan ve bir bö lü mü im pa ra tor lu ğun ilk yüz yıl la rın dan be ri sü re ge len, ka pi tü las yon de nen bir ta kım ay rı ca lık lar la so mut la şı yor du. İm pa ra tor lu ğun güç lü dö nem le rin de ti ca re ti ko lay laş tır mak ve özen dir mek için be nim se nen sis tem, düş kün lük dö nem le rin de sö mü rü nün, ba ğım lı lı ğın, Av ru pa he ge mon ya sı nın bir ara cı ha li ne gel miş ti. Os man lı Dev le ti ya ban cı lar dan is te di ği ver gi yi, güm rük le rin den ge çen mal lar dan is te di ği güm rük le ri ala mı yor du. Av ru pa dev let le ri nin ken di pos ta ne le ri, kon so los luk mah ke me le ri, ha pis ha ne le ri vb. var dı. Os man lı Dev le ti’ni çağ daş laş tır mak ka ra rın da ki İT, ka pi tü las yon la rı bir nu ma ra lı en gel ola rak gö rü yor ve şim di fır sa tı bu lun ca, sis te me son ve ri yor du. Ya ni, tam ba ğım sız lı ğı nı ilan et miş olu yor du. Ta bii, “ka pi tü las yon la ra son ver dim” de mek yet mi yor du. Bir de bu nu kar şı ta ra fa ka bul et tir mek ge re ki yor du. Oy sa bir bir le ri nin mil yon lar ca ev la dı nı öl dür me ye baş la mış olan Av ru pa dev let le ri, bu kan -
98
KISA TÜRKİYE TARİHİ
lı mü ca de le yi unu ta rak, İs tan bul’da ki tem sil ci le ri va sı ta sıy la bir ör nek bir pro tes to no ta sı or ta ya çı ka rıp, Ba bıâli’ye ver di ler ve Os man lı Dev le ti’nin bu tek yan lı dav ra nı şı nı ka bul et me dik le ri ni bil dir di ler. Böy le ce ga rip bir du rum or ta ya çık tı. Sa vaş bo yun ca Os man lı or du la rı İti laf dev let le ri nin or du la rıy la cep he ler de çar pı şır ken, Os man lı dip lo ma si si baş ta Al man ya, ken di müt te fik le ri ne ka pi tü las yon la rın kal dı rıl ma sı nı ka bul et tir mek için uğ ra şıp di din mek zo run da kal dı. Bü yük ça ba lar dan son ra 1917’nin Ocak ayın da Al man lar ka pi tü las yon la rın kalk ma sı nı ka bul et ti ler. Ama sa vaş tan son ra İti laf dev let le ri de ka pi tü las yon la rı kal dır ma yı ka bul et mez ler se, Al man lar ye ni den bun lar dan ya rar la na bi le cek ler di. Bu nun faz la bir de ğe ri ol ma dı ğı açık tı. Yi ne bü yük ça ba lar so nun da Ka sım ayın da (1917) ni ha yet Al man lar ya pı lan bir ant laş may la, Os man lı’da ka pi tü las yon la rı ön gö ren hiç bir ant laş ma yı im za la ma ma yı yü küm len di ler.
Ka pi ta list leş me nin Ge liş ti ril me si Tam ba ğım sız lık he de fi ne yak la şa bil mek için, bir de top lu mun top lum sal-ik ti sa di ya pı sı nın da çağ daş ol ma sı, ya ni ka pi ta liz me geç me si ge re ki yor du. Bu alan da da, de net le me ik ti da rı za ma nın da baş la yan ça ba lar ar tı rı la rak sür dü rül dü. De ne bi lir ki sa va şın ola ğa nüs tü ko şul la rı bu sü re ce bir çok ba kım dan yar dım cı ol du. Ön ce şir ket leş me sü re ci ne ba ka lım. 1913’te 2 İT’li, Kâzım Nu ri ve Top çu oğ lu Naz mi, Ko ope ra tif Ay dın İn cir Müs tah sil le ri (Üre ti ci le ri) Şir ke ti’ni kur du lar. Ku ru lan ano nim şir ket le rin sa yı la rı şöy le dir: 1909’da 3, 1910’da 13, 1911’de 22, 1912’de 8, 1913’te 5, 1914’te 10, 1915’te 15, 1916’da 15, 1917’de 29. Ku ru lan ano nim şir ket sa yı sı nın yıl dan yı la ço ğal dı ğı açık ça gö rü lü yor. 1912 ve 1913’te ki dü şü şü Bal kan Sa va şı’yla açık la ya bi li riz. Dik ka ti çe ken nok ta, I. Dün ya Sa va şı’na rağ men, şir ket leş me nin can lı lı ğı nı sür dür me si dir. Ta bii bu nun ya nın da ano nim ol ma yan birçok şirket de kurulmuştur. Sa vaş sı ra sın da gı da iş le rin den so rum lu olan Ka ra Ke mal, bir çok es na fı şir ket ola rak ör güt le di. 1908’de şir ket ser ma ye si nin sadece %3’ü yer li iken, 1918’de bu oran %38’e çık mış tı. 1913’te Ada pa za rı İs lam Ti ca ret Ban ka sı (bu gün kü Türk Ti ca ret Ban ka sı), 1914’te Mil li Ay dın Ban ka sı (Kâzım Nu ri ve Top çu oğ lu Naz mi ta ra fın dan), 1917’de Ma ni sa Bağ cı lar
TAM BAĞIMSIZLIK MÜCADELESİ
Ban ka sı ku rul du. 1 Ocak 1917’de bü yük bir ban ka, İti bar-ı Mil li Ban ka sı ku rul du. Bu ban ka ya yal nız Os man lı lar his se dar ola bi le cek ler di. Bir ti ca ret ban ka sı ola rak ku rul muş tu, fa kat da ha son ra Fran sız-İn gi liz ser ma ye li Os man lı Ban ka sı’nın yü rüt mek te ol du ğu mer kez ban ka sı iş lev le ri ni üst len me si ön gö rü lü yor du. İs tan bul iş gal edil di ğin de, İti laf’ın ça ba la rın dan bi ri, bu ban ka yı bal ta la mak ol muş tu. Türk top lu mu nun ka pi ta list leş me si ne kat kı da bu lun mak üze re bir ta kım ön lem ler alın dı. Da ha ön ce, 1913’ün so nun da Teş vik-i Sa na yi Ka nu nu çı ka rıl mış tı. Bun da sa na yi için pa ra sız ara zi, ver gi ba ğı şık lık la rı, hü kü me tin sa tın al ma la rın da ön ce lik gi bi ko lay lık lar ge ti ri li yor du. Ka pi tü las yon la ra son ve ril di ği için güm rük ver gi le ri az çok is ten di ği gi bi dü zen len di. 1916 Mart’ın da Os man lı ül ke sin de ça lı şan bü tün şir ket le re ya zış ma ve def ter ka yıt la rın da Türk çe kul lan ma zo run lu lu ğu ge ti ril di. Böy le ce şir ket le ri de net le mek ko lay la şa cak, ay rı ca Türk ler şir ket ler de iş bu la bi le cek, Türk ol ma yan lar Türk çe öğ ren mek zo run da ka la cak lar dı. Ege’de ki de mir yol la rın da Türk me mur yok tu. Bu na ola nak sağ la mak üze re, İT’nin İz mir’de ki yet ki li si Ce lal Bey (Ba yar) Ha zi ran 1915’te Şi men di fer Me mur la rı Mek te bi di ye bir okul aç tı. Sa va şın ge tir di ği kıt lık şart la rı Türk ka pi ta list le ri ye tiş tir mek için kul la nıl dı. Tren ler ge nel lik le as ke ri ge rek si nim le re ay rıl dı ğın dan, va gon tah si si alan lar bü yük kâr lar el de ede bi li yor lar dı. Va gon lar Türk le re ve özel lik le İT’ye ya kın Türk le re tah sis edil di. Türk le rin ka pi ta list leş me sü re ci ne sa vaş do la yı sıy la kat kı da bu lu nan bir du rum da Do ğu Trak ya ve Ana do lu’dan bir çok Rum ve Er me ni nin göç et me si ya da et ti ril me si ol muş tur. Söy len di ği ne gö re, Bal kan Sa va şı’n dan ön ce Ege böl ge sin de Rum ol ma yan bak kal yok gi biy miş. Pek çok yer de ti ca ret çok bü yük öl çü de, za na at kâr lık da önem li öl çü de Rum ve Er me ni le rin elin dey di. Bun la rın git me si, zo run lu ola rak iş lev le ri nin Müs lü man lar ta ra fın dan üst le nil me si ni gün de me ge ti ri yor du. Veh bi Koç’un anı la rın da An ka ra’da ka pi ta list leş me ve şir ket leş me nin öy kü sü nü oku ya bi li yo ruz. Sa va şın ba şın da Os man lı do nan ma sı Ka ra de niz’e ege men miş. Rus lar ba zı ye ni ge mi le ri hiz me te so kun ca ege men lik on la ra geç miş. O za man Ka ra de niz ti ca re ti nin ka ra dan ya pıl ma sı zo run lu ğu çık mış. Mal lar tren le An ka ra’ya ge li yor, son ra ker van la Sam sun’a ve kı yı dan do ğu ya sevk edi li yor muş. Bu sa ye de An -
99
100
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ka ra’da ik ti sa di bir can lan ma ol muş. An ka ra’da Koç’un da ki mi za man için de bu lun du ğu ve an la şı lan çok kez İT’nin şem si ye si al tın da yer alan bir ta kım şir ket ler ku rul muş. İk ti sa di dü şün ce nin ge liş me le ri ne ba ka lım. Tür ki ye’de ge niş sa tı şı olan ilk ik ti sat ki ta bı nı Ah met Mit hat Efen di Eko no mi Po li tik (1880) adı al tın da yaz mış tı. İk ti sat ta hi ma ye ci li ği sa vun muş tu. Fa kat Mül ki ye’de öğ re tim üye li ği ya pan Sa kız lı Ohan nes ve Mi ka il Por ta kal ser best ti ca re tin sa vu nu cu lu ğu nu ya pı yor lar dı. Öte yan dan Ohan nes’in öğ ren ci le rin den ve bir Rus li se sin den me zun olan Ka zan lı Mu sa Ak yi ğit, Mül ki ye’yi bi rin ci lik le bi tir dik ten son ra 1910’a de ğin Har bi ye ve Er kân-ı Har bi ye (Harp Aka de mi si) mek tep le rin de ik ti sat ders le ri ver di. O, Al man ik ti sat çı sı List’e da ya na rak, hi ma ye ci li ği sa vun uyordu. List’e gö re yer li sa na yi nin ge li şip tu tu na bil me si için bir sü re ko run ma sı ge re kir di. Hür ri ye tin ila nın dan son ra ser best ti ca ret dü şün ce si ege men ol du. İk ti sat ho ca sı ve İT’nin ma li ye na zı rı olan Ca vit de bu ka fa day dı. 1910’da Par vus tak ma adı nı kul la nan ve bir Al man Ya hu di si olan Ale xan der Help hand gel di ve beş yıl ka dar Tür ki ye’de kal dı. İT’nin da nış man lı ğı nı yap tı, ya zı lar yaz dı. Par vus Mark sçıy dı. İlk kez Türk le ri em per ya lizm, sö mü rü kav ram la rıy la ta nış tır dı. Dü yun-u Umu mi ye, Re ji gi bi ku rum la rın ül ke yi na sıl sö mür dük le ri ni açık la dı. Ay rı ca kö yün kal kın ma sı nın öne mi ni vur gu lu yor du. Sa vaş sı ra sın da es naf ör güt len me si ni, ko ope ra tif çi li ği, hat ta dev let çi li ği sa vu nan akım lar İT’nin için de fi liz len me ye baş la dı. Ka ra Ke mal’in ça lış ma la rı bu yön de sa yı la bi lir. Çok da ha an lam lı olan, özel lik le sa va şın son yıl la rın da ser pi len dev let çi lik akı mıy dı. Te sa nüt çü lük (da ya nış ma cı lık, so li da rizm) gö rüş le rin den güç alan bu akım lar ve özel lik le dev let çi lik, Al man ya’da ki ge liş me ler den bes le ni yor du. Zi ya Gö kalp ve Te kin Alp (M. Co hen) bu yön de fa al ol muş lar dır. Gö kalp Manc hes ter ik ti sa di ya tına sal dı rır ken, Te kin Alp “iç ti mai (top lum sal) Dar wi nizm”i mah kûm edi yor du.
XIV
Birinci Dünya Savaşı’nda Yaşananlar
Sa va şın Ana Olay la rı Bu ra da sa va şın ge liş me ve olay la rı na, ay rın tı ya gir me den de ği nil mek le ye ti ni le cek tir. 2 Ka sım 1914’te Rus ya, üç gün son ra da İn gil te re ve Fran sa’nın sa vaş ila nıy la, sa vaş ha re ket le ri baş la dı. 11 Ka sım’da Os man lı Dev le ti sa vaş, 23’ün de ise Ci had-ı Ek ber ilan et ti. Böy le ce, bü tün İs lam âle mi İti laf dev let le ri ne kar şı yü rü tü le cek sa vaş ta İt ti fak dev let le ri ni des tek le me ye çağ rıl mış olu yor du. Al man lar ve Avus tur ya lı lar, Av ru pa’da ki cep he le rin yü kü nün ha fif le me si için, Os man lı’nın bir an ön ce ta ar ru za geç me si ni is te di ler. En ver, bu yar dı mı sağ la mak için Do ğu Ana do lu’da Rus la ra kar şı Sa rı ka mış, İn gi liz le re kar şı da Ka nal ha re kâtı nı plan la dı. Bi rin ci si nin ku man da sı nı biz zat üst len di. 18 Ara lık’ta baş la yan ve par lak so nuç lar ver me si bek le nen, cü ret li Sa rı ka mış ha re kâtı 10 Ocak 1915’te fe ci bir fi yas koy la so nuç lan dı. Ka tı lan Os man lı bir lik le ri ne re dey se yok ol du lar. Ölü sa yı sı nın 60.000’den az ol ma dı ğı tah min edil mek te dir. Ölen le rin bir ço ğu mu ha re be so nu cu de ğil, so ğuk tan, yol suz luk tan, aç lık tan, has ta lık tan öl müş ler dir. So nuç bel li ol ma ya baş la dı ğı sı ra da da hi, En ver, ta ar ruz da ıs rar edi yor du. En ver, so nu cu ka mu oyun dan giz le ye rek, İs tan bul’a dön dü. Ay rı ca, Al man la rın is te dik le ri nin ter si ol du ve Rus lar, kar şı la rın da Os man lı kuvv ve ti kal ma yın ca, bir çok bir lik le ri ni Av ru pa cep he si ne nak let ti ler.
102
KISA TÜRKİYE TARİHİ
En ver Sa rı ka mış’a gi der ken, Trab zon’a ka dar Ya vuz zırh lı sı ta ra fın dan ge ti ril miş ti. Ye nil gi den son ra dön mek için ye ni den Ya vuz’u is te miş ti. Ta lat, ge mi yi teh li ke ye at ma mak ba kı mın dan Ya vuz’un tah sis edi le me ye ce ği ni bil di rin ce, En ver, sır tı nı Al man la ra ver di ği hal de te dir gin ol du. O za man bir sü re dir Sof ya’dan ken di si ne bir ko mu tan lık için baş vur mak ta olan Mus ta fa Ke mal’i ha tır la dı. Aley hin de bir akım var sa, Mus ta fa Ke mal’i kır mak pek akıl lı ca ol maz dı. Em ret ti, ona ku ru luş ha lin de bu lu nan 19. Tü men ko mu tan lı ğı nı ver di ler. Rast lan tı so nu cu, Ge li bo lu’ya çı kar ma ya pan İn gi liz kuv vet le ri Ana far ta lar’da bu tü men le kar şı la şa cak lar dı. Tü men ko mu ta nı ola rak Ça nak ka le Sa va şı’na gi ren Mus ta fa Ke mal, da ha son ra bu ra da ko lor du, or du ve or du lar gru bu ko mu tan lı ğı da ya pa cak tı. Öte yan dan, Ce mal Pa şa da bü yük ha yal ler le Ka nal ha re kâtı na gi riş ti. Bah ri ye na zır lı ğı gö re vi de vam et mek le bir lik te, Şam’da ki IV. Or du ko mu tan lı ğı na atan dı. Mı sır’ı fet he de cek miş gi bi ko nu şu yor du. İyim ser ler, Türk or du su Sü veyş Ka na lı boy la rın da gö rü lün ce, Mı sır’da is yan çı ka ca ğı nı um mak tay dı lar. 3 Şu bat’ta ka na lı aş ma gi ri şi min de bu lu nul du, fa kat ba şa rı la ma dı. Zi ra, 35.000 ki şi lik bir lik Si na Çö lü’nü aş mak için de ve ler den baş ka bir ta şı ta ma lik de ğil di. Be re ket ki, işin umut suz ol du ğu an la şı lın ca, Ce mal Pa şa ge ri dön me em ri ni ver di. Rus la rın, Sa rı ka mış mu ha re be si sı ra sın da Os man lı’nın baş ka bir yer den sı kış tı rıl ma sı nı is te me si üze ri ne, İn gil te re Ça nak ka le ha re kâtı nı plan la dı. Fran sız la rın da yar dı mıy la 19 Şu bat 1915’te Ça nak ka le’ye kar şı de niz den ta ar ruz baş la dı. Bu ara da Rus lar İs tan bul üze rin de ki id di ala rı nın İn gil te re ve Fran sa ta ra fın dan ta nın ma sı nı is ti yor lar dı. İs tan bul ve Bo ğaz lar da hil, Mid ye-Enez ile Sa kar ya Neh ri sı nır la rı ara sın da Mar ma ra böl ge si nin Rus ya’ya ait ol ma sı ka bul edil di. Bu ko nu da re ka be te ta ham mü lü ol ma yan Rus ya, Yu na nis tan’ın üç tü men gön der me öne ri si ni, hat ta bir ara İtal ya’nın İti laf’a ka tıl ma sı nı ve to et ti. Gö rü lü yor ki, Os man lı Dev le ti’nin son sa ati nin gel di ği ne hük me den Yu na nis tan ve İtal ya, par sa top la mak için kol la rı nı sı vı yor lar dı. İtal ya 26 Ni san 1915 Lon dra Ant laş ma sı’yla İti laf’a ka tıl dı. Bul ga ris tan ve Ro man ya da Ça nak ka le’de ki ge liş me le re göz le ri ni dik miş bu lu nu yor lar dı. Bu iki ül ke bu sı ra da ta raf sız ol duk la rın dan, Al man ya’dan Tür ki ye’ye ge len sa vaş mal ze me si pek az dı. Türk ler Ça -
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA YAŞANANLAR
nak ka le’de çok zor ko şul lar da, bul gur yi ye rek ve ye ter siz si lah ve cep ha ney le bir ölüm ka lım sa va şı ver di ler ve ba şa rı lı ol du lar. Böy le ce Rus ya’da ki çar lık re ji mi nin yar dım sız ka la rak çök me si ne, sa va şın uza ma sı na yol aç tı lar. Ay rı ca, Türk le rin ba ğım sız lık ira de si, sö mür ge ola ma ya cak la rı ka nıt lan dı. Ni ha yet, em per ya liz min ye nil mez li ği nin bir ef sa ne ol du ğu pek çar pı cı bir bi çim de or ta ya kon du. Do la yı sıy la Av ru pa’nın sö mür ge im pa ra tor luk la rı iyi ce sar sıl dı. 18 Mart’ta (1915) İti laf do nan ma sı nın de niz den Ça nak ka le’ye gir me gi ri şi mi ba şa rı sız lı ğa uğ ra dı. Onun üze ri ne 25 Nisan’da Ge li bo lu Ya rı ma da sı’na çı kar ma ya pıl dı. Do nan ma top la rı nın bom bar dı man des te ği ne ve çok kan lı mu ha re be le re rağ men, İti laf kuv vet le ri Ara lık 1915 ve Ocak 1916 ta rih le ri ara sın da Ge li bo lu’yu terk et mek zo run da kal dı lar. Özel lik le Ağus tos 1915’te Ana far ta lar mu ha re be le rin de gös ter di ği par lak ve yü rek li ko mu tan lık la, Mi ra lay Mus ta fa Ke mal İs tan bul’u kur ta ran adam ola rak ta nın dı. Türk le rin Ça nak ka le’de sağ lam dur duk la rı na ka na at ge ti ren Bul gar lar, 6 Ey lül 1915’te İt ti fak’a ka tıl dı lar. So nuç ola rak, Sırp lar sa vaş dı şı edil di ler ve 17 Ocak 1916’da Or ta Av ru pa’dan ilk tren Sir ke ci’ye ge le bil di. 29 Ni san 1916’da Türk or du su çok bü yük bir ba şa rı da ha el de etti. Irak’ta, Ku tü la ma re’de bir sü re dir İn gi liz Ge ne ra li Town shend ko mu ta sın da ki bir or du yu ku şat mış bu lu nan Os man lı or du su, on la rı tes lim ol mak zo run da bı ra ktı. Bu ola yın da Türk ma ne vi ya tı nı ne ka dar kuv vet len dir di ği tah min edi le bi lir. Fa kat bu ba şa rı ge çi ci ola cak tı, zi ra En ver, ül ke nin ken di top rak la rı ye te rin ce da ğı nık de ğil miş gi bi, İran’da da as ke ri ha re kât yap tır mak tay dı. So nuç ola rak İn gi liz ler to par la ndı lar ve 11 Mart 1917’de Bağ dat’ı aldı lar. Do ğu Ana do lu’da da du rum hiç par lak de ğil di. 11 Ocak 1916’da Rus ta ar ru zu baş ladı. Bir kaç ay için de Er zu rum (16 Şu bat), Ri ze (8 Mart), Trab zon (18 Ni san), Er zin can (25 Tem muz) dü ştü. Öte yan dan, 1/2 Ha zi ran 1916’da, giz li ce İn gi liz ler le an laş mış bu lu nan Mek ke Emi ri Şe rif Hü se yin, Os man lı’ya is yan etti. Mek ke’yi ele ge çi rdi. Böy le ce Arap la rın bir bö lü müy le yol la rın ay rıl mış ol du ğu, İT’nin ise Türk ulus çu lu ğu nun ör gü tü ol du ğu da ha da vur gu lan mış oldu. Sa va şın Türk ler ce ne den li zor şart lar da yü rü tül dü ğü nü gös te ren en iyi olay lar dan bi ri, Os man lı de mir yol la rı nın du ru muy du. Sa vaş baş la dı ğın da Bağ dat de mir yo lu an cak Tel Abi yat’a (Ak ça ka le) ka dar uzan -
103
104
KISA TÜRKİYE TARİHİ
mak tay dı. Da ha kö tü sü, tü nel ya pı mı nı ge rek ti ren, To ros lar’da 37, Ama nos lar’da 97 ki lo met re lik iki bö lüm ek sik ti. Bu ra lar da eş ya ve yol cu la rın ba zı ge çi ci dağ yol la rın dan ve da ha çok hay van sır tın da ak ta rıl ma sı ge re ki yor du. İs tan bul’dan Bağ dat’a en iyi şart lar da 22 gün de gi di le bi li yor du. Mü ta re ke den an cak 21 gün ön ce, 9 Ekim’de Ha lep ile İs tan bul ara sın da doğ ru dan tren se fer le ri baş la ya bil miş ti. Do ğu Ana do lu’da ise hiç de mir yo lu yok tu. Do ğu cep he si ne ta şı ma lar, Ulu kış la’dan son ra “ka ra yo lu” ile ya pıl mak zo run day dı. Rus la rın ye ni sa vaş ge mi le ri ni hiz me te sok ma sı do la yı sıy la Ka ra de niz ege men li ği kı sa bir sü re son ra on la ra geç miş ve de niz yo lun dan pek ya rar la nıla maz ol muş tu. Sa va şın son yıl la rın da Os man lı as ke ri gü ney cep he le rin de ge nel lik le aç ve ya lı na yak tı. Hay van lar da ge nel lik le aç ol du ğun dan sü va ri ler den ve ko şum hay van la rın dan ge rek ti ği gi bi ya rar la nı la mı yor du. Bu na rağ men, yi ne Al man la rın Av ru pa’da ki yü kü nü ha fif let mek için, Al man von Kress ko mu ta sın da Ağus tos 1916 ba şın da ikin ci bir Ka nal se fe ri ya pıl dı ve hay li ka yıp ve ri le rek bir so nu ca ula şa ma dan ge ri ge lin di. Öte yan dan, en seç me as ker ler, en iyi araç ve ge reç ler le donatılmış Türk birlikleri Ro man ya (3 tü men), Ga liç ya (2 tü men), Ma ke don ya (2 tü men) cep he le ri ne gön de ri li yor du (1916’nın ikin ci ya rı sın da ve 1917 baş la rın dan iti ba ren). Ken di cep he le ri dı şı nda hiç bir ye re as ker ver me yen Bul gar lar, En ver’in ora da ki bir lik le ri mi zi tef tiş et me si ne bi le izin ver me miş ler dir. Git tik çe kö tü le şen bu tab lo da bir den bi re bir ışık par ladı. Mart 1917’nin ilk ya rı sın da Rus baş ken ti Pe ters burg ya da öbür adıy la Pet rog rad’da sa va şın bi ri ken acı la rı so kak ka rı şık lık la rı na dö nü ştü. Bu se fer ih ti lal rüz gâr la rı çok kuv vet liy di: 15 Mart’ta çar taht tan çe ki ldi. Bü yük Dük Mi şel’in tah ta geç me ye ya naş ma ma sı ye ni bir dö ne min baş la dı ğı na işa ret ti. Ku ru lan ye ni hü kü met ler, Rus ya’yı İti laf dev let le ri sa fın da ve sa vaş ta tut ma ya ça ba ladılar. Ye ni Dı şiş le ri Ba ka nı Mi liu kof’un ak lı fik ri İs tan bul ve Bo ğaz lar ’daydı. On la rı el de et mek için sa va şı sür dür mek ge re kiyordu. Oy sa, Rus hal kı nın ca nı na tak et miş ti. 16 Ni san 1917’de Le nin, Al man la rın yar dı mıy la Rus ya’ya ge ldi ve ba rı şı, hal kın gı da, köy lü le rin top rak ih ti yaç la rı nı di le ge ti rdi. 7 Ka sım 1917’de Bol şe vik ler, yap tık la rı bir dar bey le ik ti da ra ge ldiler. Bol şe vik ler il hak sız, taz mi nat sız ba rış is te dik le ri ni, İti laf dev let le ri nin giz li pay laş ma ant laş ma la rı nı red det tik le ri ni du yu rdular. Bu nun la da
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA YAŞANANLAR
kal madılar, bu giz li ant laş ma la rı ya yım la yıp he men mü ta re ke gö rüş me le ri ne baş ladı lar. 15 Ara lık’ta Brest-Li tovsk’ta Rus lar la mü ta re ke ya pı ldı. Da ha mü ta re ke olur ken, Rus as ke ri, ba zen si la hı nı sa ta rak, cep he den ay rı lıp kö yü nün yo lu nu tut muş bu lun mak tay dı. Bu ge liş me le rin müt te fik le re de rin bir ne fes al dır dı ğı şüp he siz dir. Ne var ki, bu ge çi ci bir ra hat la ma ydı. Çün kü, bir bü yük İti laf dev le ti sa vaş tan ay rı lır ken, çok da ha güç lü baş ka bir dev let, ABD de sa va şa gir mek tey di (6 Mart 1917). Ger çi, ABD’nin sa va şa ha zır lık sız lı ğı ve bu ül ke yi Av ru pa’dan ayı ran At las Ok ya nu su, ABD’nin ağır lı ğı nı he men du yur ma sı na en gel di. Ama bu da bir za man me se le ydi. Akı bet ka çı nıl maz dı. Al man ya’da Ni san 1917’de baş la yan grev ler ve Tem muz 1917’de do nan ma da bir ayak lan ma, sa vaş bık kın lı ğı nın ora da da et ki li ol ma ya baş la dı ğı nı gös ter mek tey di. Fa kat bir sü re için ol sun, İt ti fak’ın Do ğu cep he le rin de şen lik var dı. 12 Şu bat 1918’de Türk or du su iler le me ye baş la dı, o ay Er zin can ve Trab zon, Mart’ta Er zu rum, Ar da han, Ni san’da Sa rı ka mış, Van, Ba tum, Kars alın dı. Alın dı di yo rum, çün kü Rus or du su nun ye ri ni Er me ni bir lik le ri alı yor ve inat çı bir di ren me gös te ri yor lar dı. 3 Mart 1918’de im za la nan Brest-Li tovsk Ba rış Ant laş ma sı’yla 93 Har bi’nde kay be di len Kars, Ar da han, Ba tum san cak la rı ge ri alı nı yor du. Fa kat, Os man lı or du su nun ha re kâtı bu nun la kal madı. 28 Ma yıs 1918’de Azer bay can ba ğım sız lı ğı nı ilan etti. Ku ru lan hü kü met, ken di ni Er me ni ler, Rus lar ve İn gi liz ler yö nün den teh dit al tın da gör dü ğü için, Os man lı hü kü me tin den yar dım is tedi. Böy le ce, Os man lı or du su üç san cak la ye tin medi, Azer bay can yö nün de iler le me ye de vam etti. 15 Ey lül’de Ba kü İn gi liz iş ga lin den kur ta rı ldı. Os man lı or du su bu nun la da ye tin medi. Da ha ku ze ye, Da ğıs tan’a mü da ha le edip, 6 Ekim’de Der bent’e gi rdi. Oy sa, sa va şın so nu gel miş ti. 14 Ey lül’de Avus tur ya, İti laf’a ba rış için baş vur du. 18’in de Bul gar cep he si ya rıl dı. Al man ya’nın, Ba tı cep he sin de ve ül ke nin için de du ru mu kö tüy dü. 29 Ey lül’de Al man lar 14 mad de esas la rı na gö re, Wil son’a baş vur ma yı ka rar laş tır dı lar. 30 Ekim’de Os man lı Dev le ti Mon dros Mü ta re ke si’ni im za la dı. Os man lı or du su nun Kaf kas ya’da ki ba şa rı la rı na kar şı lık, Gü ney cep he le rin de du rum bir sü re dir hay li kö tüy dü. Irak cep he sin de İn gi liz ler Bağ dat’ı al dık la rın dan be ri (11 Mart 1917), ya vaş ya vaş Mu sul yö nün de iler le mek tey di ler. Si na cep he sin de de İn gi liz ler de mir yo lu ve su bo ru la rı
105
106
KISA TÜRKİYE TARİHİ
dö şe ye rek ve esas lı ha zır lık lar ya pa rak iler le me ye ko yul du lar. 21 Ara lık 1916’da El Ariş’i al dı lar. Mart ve Ni san 1917’de Os man lı or du su Gaz ze’de İn gi liz ta ar ruz la rı nı dur dur du, fa kat 6 Ka sım’da cep he ya rıl dı. 9 Ara lık 1917’de Ku düs düş tü. Bu na ve bu cep he de çe ki len bü yük yok luk la ra rağ men, 18 Ey lül 1918’e de ğin Fi lis tin cep he si da yan dı. O ta rih te İn gi liz le rin bü yük ta ar ru zu baş la dı. Arap lar ca da des tek le nen ve üs tün kuv vet ler le ya pı lan bu ta ar ruz, Os man lı cep he si ni al lak bul lak et ti. Ye ni cep he an cak Ha lep’in ku ze yin de ve mü ta re ke den bir kaç gün ön ce Mus ta fa Ke mal’in ko mu tan lı ğı al tın da oluş tu ru la bil di. O nok ta da Ana do lu’nun sa vun ma sı baş lı yor du ar tık. Şu nu da be lirt me li ki, 1918 yı lın da En ver, Os man lı or du su nun he men bü tün ola nak la rı nı Kaf kas cep he si ne tah sis et miş bu lu nu yor du. Al man la rın sız lan ma la rı na yol açan bu tu tum, her hal de ge çi ci da hi ol sa, Arap la rı göz den çı ka ran ulus çu bir ka ra rı yan sı tı yor du.
Er me ni Teh ci ri Dün ya Sa va şı baş la yın ca ve Tür ki ye de bu na ka rı şın ca, Er me ni ler ara sın da bü yük umut la rın uyan dı ğı an la şı lı yor. Bal kan Sa va şı’nda Bal kan or du la rı kar şı sın da bi le çö zü lü ve ren Türk or du la rı nın Rus, İn gi liz, Fran sız or du la rı kar şı sın da hiç tu tu na ma ya ca ğı, sa vaş so nu cu nun kı sa za man da alı na ca ğı he sap edi li yor ol ma lıy dı. Ni te kim, 10 Ocak 1915’te Sa rı ka mış he zi me ti vu ku bul du. Er te si ay Ça nak ka le vu ruş ma la rı baş la dı. 18 Mart za fe ri ne rağ men, 25 Ni san’da Ge li bo lu’ya çı kar ma ya pıl dı. Fa kat, Er me ni le rin he sap la rı bir kez da ha yan lış çık tı. Rus lar, ba şa rı la rı na rağ men, Do ğu Ana do lu’nun iş ga li ni çok ağır dan al dı lar. Türk or du su da Ça nak ka le’de çö zül me di. Üs te lik sa vaş 4 uzun yıl sür dü, 3. yıl Rus ya’da ih ti lal ol du ve Rus cep he si ta ma men çök tü. Bü tün bun la rı he sap ede me yen Er me ni ler, Rus la ra yar dım cı ol mak için 15 Ni san’da Van böl ge sin de ayak lan dı lar. 18’in de Bit lis, 20’sin de Van için de kan lı ayak lan ma lar dü zen le di ler. Van’da ki Er me ni ma hal le si uzun sü re di ren di ve Ma yıs or ta sın da Rus-Er me ni bir lik le ri ken ti ele ge çir di ler. Bu ra da da Müs lü man lar top tan kı lıç tan ge çi ril di ve Rus hi ma ye sin de bir Er me ni dev le ti ku rul du. Van böl ge si ne 250.000 ka dar Er me ni top lan dı. Ağus tos ba şın da Van bir kez Os man lı’nın eli ne geç tiy se de, Rus lar ge ri al dı lar.
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA YAŞANANLAR
Tür ki ye bir ölüm ka lım mü ca de le sin dey ken Er me ni le rin bu dav ra nış la rı, sa va şın ka za nıl ma sı için on la rın za rar sız ha le ge ti ril me si ge rek ti ği ka nı sı nı ver di İT’ye. Böy le ce, Er me ni le rin sa vaş sü re sin ce cep he le ri et ki le ye bi le cek böl ge ler den, ya ni özel lik le Do ğu Ana do lu ve Mer sin-İs ken de run böl ge sin den çı ka rı la rak, Irak ve Su ri ye’nin iç le ri ne yer leş ti ril me le ri (teh cir) ted bir le ri ne baş vu rul ma ya baş lan dı. Er me ni is ya nı Ni san son la rın da baş la dı ğı na gö re, Ma yıs’ta teh cir baş la tıl mış ol ma lı dır. 27 Ma yıs 1915’te çı ka rı lan bir mu vak kat ka nun la or du ya teh cir yet ki si ve ril di. 30 Ma yıs’ta ki mec lis-i vü ke la (ba kan lar ku ru lu) ka ra rıy la teh cir sü re siz olu yor du. Er me ni le rin bo şalt tı ğı yer ler mu ha cir le re ve ri le cek, bu na kar şı lık Er me ni le re mal ve mülk le ri nin kar şı lı ğı öde ne rek, yer leş ti ril dik le ri böl ge de es ki dü zey le ri ni bul ma la rı sağ la na cak, yok sul olan la ra da is kân im kân la rı sağ la na cak tı. Fa kat da ha son ra, 26 Ey lül 1915’te çı kan di ğer bir mu vak kat ka nu na gö re, teh cir edi len le rin mal ve mülk le ri ko mis yon lar ca ha zır la na cak maz ba ta lar uya rın ca mah ke me ler ce tas fi ye olu na cak tı. Ta şın maz la rın ev kaf ve ha zi ne ce be del le ri öde ne cek, ta şı nır lar sa tı la cak, el de edi len pa ra lar sa hip le ri ne ve ri le cek ti. Er me ni teh ci ri nin en kö tü yö nü, yol da baş la rı na ge len ler di. Ta şıt sız lık, aç lık, ha va şart la rı, has ta lık, se fa let yü zün den bir çok ölen ol du. Ay rı ca, yağ ma cı lık ve in ti kam gi bi amaç lar la ba zı yer ler de ken di le ri ne kö tü lük ler ya pıl dı, öl dü rül dü ler. Ölen Er me ni le rin sa yı sı ko nu sun da çok çe şit li tah min ler var dır. Er me ni ler ve yan daş la rı bu sa yı yı ada ma kıl lı abar ta rak 1 mil yo na ka dar var dı rı yor lar, Shaw’lar ise, 200.000 ola rak he sap lı yor lar.
Sa vaş Sı ra sın da Top lum sal De ğiş me ler Sa vafl s› ra s›n da ‹T dik ta tör lü €ü nün var l› €›, da ha ön ce de de €i nil mifl ol du €u gi bi, ‹T’nin prog ra m› n›n bir çok yö nü nün ser best çe uy gu lan ma s› na im kân ver di. Yal n›z mu ha le fet ten çe ki nil me di €i için de €il, din ta as su bu nun da bas k› al t› na al›n ma s› sa ye sin de bu ser best lik el de edil di. He le fie rif Hü se yin is yan bay ra €› n› aç t›k tan ve ge nel ola rak Arap la r›n sa va fla kar fl› ta v›r la r› n›n pek olum lu ol ma d› €› an la fl›l d›k tan son ra, di ni duy gu la r› in cit mek ten ve bu yüz den sa vafl gay re ti ni k›r mak tan çe ki nil me me ye bafl lan d›. ‹s lam c› Sa it Ha lim’in çe kil me si ve
107
108
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Mu sa Kâ z›m gi bi ge nifl fi kir li bir fley hü lis la m›n var l› €› da her hal de bu ge lifl me yi ko lay lafl t›r m›fl ol ma l› d›r. Sa va fl›n son ra ki y›l la r›n da haf ta l›k Se bi lür re flad der gi si nin iki y›l ka pa l› tu tul ma s› bu dik ta tör ce tav r›n bir ör ne €i dir. Böy le ce, 1916 ‹T kon gre si nin ka ra r› üze ri ne bü tün fler’iye mah ke me le ri Me fli hat’tan (fiey hü lis lam l›k) ay r› l›p Ad li ye Ne za re ti’ne ba€ lan d› (25 Mart 1917’de ka nun ç›k t›). fiüp he siz ki bu, la ik lefl me yö nün de çok önem li bir ad›m d› ve ‹T’nin ça€ dafl, bur ju va zih ni ye ti nin bir so nu cuy du. Yal n›z flu na ifla ret et mek ge re kir ki, iflin bu yö nü ka dar, bu dav ra n›fl ta ka pi tü las yon dü ze nin den kur tul ma ça ba s› n› da he sa ba kat mak ge re kir. Zi ra, ül ke de din mah ke me le ri de vam et tik çe, Av ru pa l› la r›n bu nu ile ri sü re rek Türk mah ke me le ri nin yet ki si ne iti raz et me le ri ko lay la fl› yor du. Bu na ben zer ce sur bir uy gu la ma, Hu kuk-u Ai le Ka rar na me si’dir (7 Ka s›m 1917). Ka rar na me, Müs lü man ol sun, ol ma s›n, bü tün Os man l› la r›n ai le hu ku ku nu dü zen le yen bir sis tem ge ti ri yor du. Bu, fle ri a t›n d› fl›n da sa y›l maz d›, zi ra ve ri len bir fet va ya gö re ha re ket edi le rek, dört Sün ni mez hep ten ça€ dafl ha ya ta en uy gun olan ku ral lar der len mifl ti. Za man za man, ka d› n› ka y› ran ye ni ku ral lar da ge ti ri li yor du. Müs lü man ol ma yan lar için ise, ba z› özel hü küm ler kon mufl tu. Önem li olan di €er bir de €i flik lik, bü yük tar t›fl ma lar dan son ra 1917 fiu bat’›n da ka bul edi len bir ka nun la, ru mi tak vim le mi la di tak vim ara s›n da var olan 13 gün lük far k›n kal d› r›l ma s›y d›. Böy le ce, 1 Mart 1917’den iti ba ren, mi la di ve ru mi tak vi min gün ve ay la r› öz defl le fli yor, fa kat ru mi y›l mu ha fa za edi li yor du (1 Mart 1917’nin 1 Mart 1333 ol ma s› gi bi). Bafl ka bir ›s la hat ha re ke ti, 2 Ni san 1917’de ç› ka r› lan Me da ris-i ‹l mi ye Hak k›n da Ka nun’du. Bu ka nun ve ona ba€ l› ni zam na mey le, med re se le rin ça€ dafl din e€i ti mi ku rum la r› ha li ne dö nüfl me si için bir sis tem ge ti ril me ye ça l› fl› l› yor du. Ders prog ram la r› na müs pet ve do €al bi lim ler, Ba t› dil le ri gi ri yor du. Ni ha yet, es ki Türk çe harf le ri Türk çe ye da ha uy gun k›l mak için gös te ri len ça ba lar an› la bi lir. 1911 (?)’de Türk Oca €› çev re sin de Is lah-› Hu ruf Ce mi ye ti ku rul mufl tu. Hü se yin Ca hit ise La tin al fa be si ne gi dil me si fik rin dey di. Sa vafl tan az ön ce En ver, or du için de, es ki Türk çe harf le rin bi ti flik de €il de, La tin harf le ri gi bi ay r› ay r› ya z›l d› €› bir bi çi mi de ne me ye gi rifl tiy se de, bu pek be nim sen me di ve ba r›fl ta ye ni den ele al›n mak üze re terk edil di.
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA YAŞANANLAR
Ka d›n la r›n ha ya t›n da da önem li de €i flik lik ler ol du. Ba k›n ca, ara da ki ilifl ki nin “gü nah” olup ol ma d› €› sap ta na ma ya ca €› için, ka d›n la er ke €in so kak ta bir lik te ge ze me dik le ri bir ül ke de, sa va fl›n ge tir di €i zo run lu luk lar yü zün den ka d›n ifl ha ya t› na gir di. Fab ri ka lar da, da ire ler de, so kak ta (me se la, ‹s tan bul’da çöp çü lük), tar la da, ka d›n is ter is te mez ça l›fl mak du ru mun day d›. Ay r› ca, ‹T’nin de bu nu tefl vik et ti €i ni söy le me ye ha cet yok. Or du nun hi ma ye si al t›n da Ka d›n la r› Ça l›fl t›r ma Ce mi ye ti ku rul du. Ce mi yet, or du için üni for ma lar, ça ma fl›r, kum tor ba la r› di ki yor du. Atöl ye le rin de 6.000-7.000 ka d›n gün de 10 ku rufl yev mi ye al› yor ve ye mek yi yor lar d›. Za man za man 7.000-8.000 ka d›n da ev le rin de ce mi yet için ça l› fl› yor lar d›. Ce mi yet, pa ra ka za n›r du rum day d›. Da ha s› var. I. Or du’da bir ka d›n ta bu ru ku rul du. Bun lar ta ma men as ker gi bi ya fl› yor lar d›, yal n›z ev li olan lar haf ta n›n 4 ak fla m› n› ev le rin de ge çi re bi li yor lar d›. Ce mi yet, 1917’nin so nun da be kâr ifl çi le ri nin ev len me si ni zo run lu k›l d› ve bun la r›n mü na sip ko ca lar bu la bil me le ri için sis tem ge ti ril di. Ka d›n la r›n bu y›l lar da bir çok oku la ve Dâ rül fü nun’a (üni ver si te) gir dik le ri ni de bi li yo ruz. ‹s tan bul gi bi bü yük bir mer kez de çar flaf ve pe çe de vam et mek le bir lik te, ka d›n lar çok kez ar t›k pe çe le ri ni ört mü yor lar d›. Bir sü re son ra Dâ rül be da yi sah ne le rin de ilk Müs lü man ka d›n ti yat ro oyun cu la r› rol al ma ya bafl la d› lar.
109
ATATÜRK DÖNEMİ
XV
Savaşın Sonu ve Mütareke
Cep he de Ye nil gi 1918 gü zün de İti laf kuv vet le ri sa va şa ar tık son ve re cek bir ham le yap tı lar. 19 Ey lül 1918’de Fi lis tin’de İn gi liz ler bü yük bir ta ar ruz baş lat tı lar. Za ten En ver’in bü tün ağır lı ğı Kaf kas ya’ya ver me si yü zün den Gü ney cep he si ada ma kıl lı za yıf la mış tı. İn gi liz ta ar ru zu üze ri ne Os man lı cep he si pa ram par ça ol du. Cep he ko mu ta nı von San ders çe kil me yi ve Su ri ye’nin gü ney sı nı rı na ya kın olan Şam’ın gü ne yin de cep he oluş tu rul ma sı nı em ret ti. Bu nun ola ma ya ca ğı nı gö rün ce, Hu mus’ta to par la nıl ma sı nı is te di. Oy sa em ri al tın da ki VII. Or du’nun ko mu ta nı Mus ta fa Ke mal, Su ri ye’nin ku zey sı nı rı na ya kın Ha lep’e çe kil mek üze re emir ve ri yor du. Von San ders bu açık ita at siz li ğin ne de ni ni so run ca, Mus ta fa Ke mal Su ri ye’nin bir Arap ül ke si ol du ğu nu, önem li ola nın Türk olan Ana do lu’yu sa vun mak ol du ğu nu söy le di. Von San ders bu tür bir ge rek çey le bir il gi si ola ma ya ca ğı nı söy le ye rek cep he ko mu tan lı ğın dan çe kil di. Ko mu tan lık ön ce fii len, son ra res men Mus ta fa Ke mal’e kal dı. Ha lep’e ge len Mus ta fa Ke mal, ev ler den Os man lı as ke ri nin üze ri ne ateş edil di ği ni gö rün ce, ye ni cep he yi Ha lep’in de ku ze yi ne al dı. Ha tay’ı içi ne alan bu cep he İn gi liz sal dı rı la rı na da yan dı. Bu, Ata türk’ün de yi miy le, “Türk sün gü le ri nin çiz di ği sı nır” ola cak tı.
114
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Fi lis tin ta ar ru zu nun baş la dı ğı gün ler de, (15 Ey lül) İti laf kuv vet le ri Bul gar cep he si ne yük len di ler. Cep he ya rıl dı. Du ru mu ça re siz gö ren Bul ga ris tan, 26 Ey lül’de mü ta re ke (bı ra kış ma) is te di, 30 Ey lül’de mü ta re ke ya pıl dı ve Bul ga ris tan sa vaş tan çe kil di. Os man lı için de du rum ar tık umut suz du, çün kü onun ba tı sa vun ma sı Bul gar cep he siy di. O cep he kal ma yın ca İti laf kuv vet le ri Trak ya’dan İs tan bul’a faz la zor lan ma dan yü rü ye bi lir ler di. Bu du rum da il ko kul lar da ço cuk la ra bel le ti len, “Ça nak ka le’de bü yük bir za fer ka zan dık, fa kat müt te fi ki miz Al man ya ye nil di ği için Os man lı Dev le ti de ye nik sa yıl dı” for mü lü nün ço cuk su ger çek dı şı lı ğı üze rin de dur mak ge rek siz dir sa nı yo rum. O sı ra lar Al man ya da tü ken miş du rum day dı. Al man Ge nel kur ma yı, Al man kuv vet le ri he nüz Fran sız ve Bel çi ka top rak la rın da sa va şır ken (ba rış sü re cin de bu nun ona bir üs tün lük sağ la ya ca ğı umu duy la) ba rış ya pıl sın is ti yor du. 4 Ekim’de Os man lı Dev le ti, Al man ya ve Avus tur ya-Ma ca ris tan, ABD Baş ka nı Wil son ara cı lı ğıy la, ba rış is te di ler. 1917 ba şın da Sa it Ha lim’in sad ra zam lık tan çe kil me sin den be ri o mev ki de bu lu nan Ta lat Pa şa da o gün is ti fa sı nı Vah det tin’e sun du. 3 Tem muz 1918’de Sul tan Re şat öl müş, ye ri ne Vah det tin (VI. Meh met) gel miş ti. Vah det tin, Re şat’ın ter si ne, si ya set le ya kın dan il gi li ve İT’ye düş man bir pa di şah tı. Ab dül ha mit de re ce sin de ol ma mak la bir lik te, o da onun gi bi kuş ku cu ve ku run tu lu bir in san dı. Ör ne ğin, sa ray da ce bin de ta ban cay la do laş tı ğı söy len miş tir. ABD I. Dün ya Sa va fl›’na ka t› l›r ken ül kü cü bir ta v›r la bu nu yap m›fl, em per ya list amaç la r› red de den ve bun dan böy le ulus la ra ra s› an lafl maz l›k la r›n sa vafl s›z çö zül me si ni sa€ la ya cak bir ör gü tün (Le agu e of Na ti ons, Mil let ler Ce mi ye ti) ku rul ma s› n› ön gö ren 14 mad de lik bir prog ram ilan et mifl ti. ‹t ti fak dev let le ri ba r›fl is ter ken, Wil son’›n ara c› l› €› na baflvurmufllard›. Wil son bu bafl vu ru yu olum lu kar fl› lar ken, kar fl› la r›n da mi li ta rist, yet ke ci (oto ri ter) hü kü met ler ye ri ne de mok ra tik hü kü met ler ol du €u tak dir de, bu nun o ül ke le rin le hine ola ca €› n› söy le di. Bu söz ler, sa va fl›n bo flu na çe kil mifl bü yük ac› la r› do la y› s›y la halk la r›n za ten kin len dik le ri bu hü kü met le rin için de bir f›r t› na gi bi es ti. Za ten Bul ga ris tan’da Kral Fer di nand taht tan çe kil mifl, ye ri ne o€ lu Bo ris gel mifl ti (4 Ekim). Al man ya’da ‹m pa ra tor II. Wil helm taht tan fe ra gat et ti, fa kat bu da yet me di, cum hu ri yet ku rul du (9 Ka s›m). Avus tur ya-Ma ca ris tan ‹m pa ra to ru Karl taht tan fe ra gat et ti, ye ri ne
SAVAŞIN SONU VE MÜTAREKE
Avus tur ya (13 Ka s›m) ve Ma ca ris tan (16 Ka s›m) cum hu ri yet le ri ku rul du. De mek ki sal ta nat dü zen le ri te ker le nip gi di yor, cum hu ri yet ler ku ru lu yor, ya da en az›n dan taht de €i flik li €i olu yor du. Her iki ih ti ma lin de Vah det tin için son de re ce de tat s›z ol du €u aç›k t›. Vah det tin 1918’de, sa va fl›n so nun dan an cak bir kaç ay ön ce tah ta geç mifl ol ma s› se be biy le, sa vafl ve sa vafl s› ra s›n da olup bi ten ler le ili fli €i bu lun ma d› €› n› dü flü ne rek ken di ni te sel li edi yor ol ma l›y d›. Ama so nun da, bü yük bir öl çü de Vah det tin’in yan l›fl si ya se ti yü zün den, hem Vah det tin tah t›n dan ola cak, hem de Tür ki ye’de cum hu ri yet ku ru la cak t›.
İz zet Pa şa Hü kü me ti 14 Ekim’de İz zet Pa şa hü kü me ti ku rul du. Bu hü kü met te iki İT’li, Ca vit ve Hay ri bey ler ve iki es ki İT’li, Ra uf (Or bay) ve Fet hi (Ok yar) gö rev al mış tı. Bu bir çe şit de net le me ik ti da rı mo de li ne dö nüş sa yı la bi lir di. Gü ney de cep he de bu lu na n Mus ta fa Ke mal, İs tan bul’a tel graf çe ke rek yi ne İz zet Pa şa baş kan lı ğın da ve aşa ğı yu ka rı ay nı ad lar dan olu şan bir ka bi ne öner miş ve Har bi ye Ne za re ti için de ken di ni uy gun gör müş tü. Oy sa ku ru lan ka bi ne de İz zet Pa şa Har bi ye Ne za re ti’ni ken di si üst len miş ti. İz zet, Mus ta fa Ke mal’i avut mak için çek ti ği tel graf ta, bu lun du ğu gö re vin can a lı cı öne mi ni ve ba rış tan son ra bir lik te ça lış ma umu du nu di le ge ti ri yor du. An la şı lan, Vah det tin Mus ta fa Ke mal’i is te me miş ti. Mus ta fa Ke mal ise ra ki bi En ver’in ar tık dev re dı şı kal dı ğı or tam da her hal de ken di si ni har bi ye na zır lı ğı için do ğal aday gö rü yor du. Böy le dü şün me si nin bir ne de ni de, Vah det tin’le olan iliş ki siy di. Sa vaş sı ra sın da (1917 so nu), he nüz ve li aht iken, Al man lar Vah det tin’i cep he le ri gez me si için ça ğır mış lar ve Mus ta fa Ke mal de bu ge zi sı ra sın da ya ver lik le gö rev len di ril miş ti. Bu ya kın lık tan ya rar la nan Mus ta fa Ke mal, Al man ya dö nü şü sı ra sın da, Al man prens le ri nin ko mu tan lık yap ma la rı nı ör nek gös te re rek, onun da bir ko mu tan lık, hem de İs tan bul’a ege men olan 1. Ko lor du ko mu tan lı ğı nı is te me si ni tel kin et miş ti. Vah det tin bu iş ten an la ma dı ğı nı söy le yin ce (Al man ya’da ki prens ler, Harp Oku lu da hil, doğ ru dü rüst öğ re nim gö rü yor lar dı), Mus ta fa Ke mal bu nun sa kın ca sı ol ma ya ca ğı, ken di si nin ko lor du nun kur may baş kan lı ğı nı ya pa bi le ce ği yo lun da ya nıt ver miş ti. Bu ger çek leş me di, fa kat bel ki ara da ki ya kın lı ğın bir gös ter ge si sa yı la bi le -
115
116
KISA TÜRKİYE TARİHİ
cek bir söy len ti ye gö re, Vah det tin Mus ta fa Ke mal’in, kı zı Sa bi ha Sul tan’la ev len me si ni öner miş, Mus ta fa Ke mal ka bul et me mişti. Bu sı ra da İn gil te re’de, Os man lı Dev le ti için çok olum suz he sap lar ya pıl mak tay dı. Bri tan ya İm pa ra tor lu ğu “üze rin de gü ne şin bat ma dı ğı” (çün kü dün ya nın her kö şe sin de sö mür ge si var dı) bir im pa ra tor luk tu. Yal nız Hin dis tan sö mür ge si nin nü fu su, İn gil te re nü fu su nun yak la şık 10 ka tıy dı. Böy le bir im pa ra tor lu ğu ayak ta tu ta bil mek için İn gi liz le rin (ya da ge nel ola rak sö mür ge ci le rin) kul lan dık la rı yön tem ler var dı. Bunlardan biri de “böl ve yö net” yön te miy di. Ör ne ğin Hin dis tan’da Hin du ve Müs lü man, Fi lis tin’de Arap ve Ya hu di, Kıb rıs’ta Türk ve Rum bir bir le ri ne düş man edi li yor du. Di ğer bir yön tem, yo ğun bir “si ze uy gar lık ge ti ri yo ruz, biz ol ma sak ge ri lik için de ve kö tü yö ne tim al tın da olur du nuz” pro pa gan da sı yap mak tı. Üçün cü bir yön tem, en ufak bir kı pır da nı şı ağır bi çim de ce za lan dı ra rak sö mür ge hal kı nın gö zü nü yıl dır mak tı. Os man lı gi bi “Av ru pa lı ol ma yan”, “sö mür ge ol ma ya aday” bir ül ke nin İn gil te re’yi Ça nak ka le ve Ku tü la ma re’de iki ağır ye nil gi ye uğ rat mış ol ma sı, o im pa ra tor lu ğun fi ya ka sı nı fe na hal de boz muş tu. Onun için Os man lı la rın ağır bir bi çim de ce za lan dı rıl ma sı ge re ki yor du. Tür ki ye’de ise bu tu tum dan ha ber siz, bam baş ka ve iyim ser ha va lar es mek tey di. Ki mi le ri Ça nak ka le za fe ri sa ye sin de çar lı ğın çök tü ğü nü ha tır la tı yor ve de mok ra si ye ya pı lan bu hiz met için afe rin bek li yor du. Oy sa, çar lı ğın ye ri ne ge len Sov yet dü ze ni ka pi ta list dün ya ta ra fın dan çar lık tan be ter gö rül mek tey di. Ama asıl Os man lı iyim ser li ği nin ge rek çe si şu olu yor du: Os man lı Dev le ti Al man ya ile it ti fak kur muş tu, çün kü Rus ya kar şı ta raf tay dı. Yok sa Os man lı’nın ge le nek sel ya kın lı ğı İn gil te re ve Fran sa iley di. Şim di Al man ya ye nil miş ti, Rus ya da ko mü nist ol du ğu için bü tün Av ru pa ta ra fın dan red de dil miş ti. Ar tık ge le nek sel İn gi liz ve Fran sız dost lu ğu nun, hat ta Kı rım Sa va şı’nda ki gi bi bir it ti fa kın (Sov yet ler’e kar şı) za ma nıy dı.
Sa ra yın He sap la rı Şim di de sa ra yın du ru mu na ba ka lım. Vah det tin da ha şeh za dey ken si ya set le ya kın dan il gi len miş ti. Onun İt ti had-ı Mu ham me di Ce mi ye ti ve Der viş Vah de ti ile iliş ki li ol du ğu na da ir işa ret ler var dır. Ay rı ca
SAVAŞIN SONU VE MÜTAREKE
Hür ri yet ve İti laf (Hİ) ha re ke tiy le de iliş ki li ola bi le ce ği ni tah min et mek zor de ğil dir. Vah det tin’in kız kar de şi Me di ha Sul tan Da mat Fe rit Pa şa ile ev liy di ve eniş te-ka yın bi ra de rin her za man ya kın iliş ki le ri ol muş tu. Hİ’nin ilk ge nel baş ka nı nın Damat Fe rit ol du ğu yu kar da söy len miş ti. Mu ha le fet le olan bu ya kın iliş ki ler Vah det tin’in İT kar şıt lı ğı nı gös te ri yor du. He men be lir te lim ki, Os man lı ha ne da nı için de İT’den ya na kim se yok tu. Sul tan Re şat İT’den ya na de ğil di. Si ya set le pek il gi si yok tu ve çe kin gen bir in san dı. Ta bii şu nu da söy le ye bi li riz: Os man lı ha ne da nı için de de mok ra si yan lı sı kim se ol ma mış tır, bil di ğim ka da rıy la (en azın dan 1922 ön ce sin de). Vah det tin’in İT’ye kar şıt lı ğı ve mu ha le fe te ya kın lı ğı da de mok ra tik bir öğe içer mi yor du. O, mu ha lif li ği “si ya set ge re ği” İT’ye kar şı ol mak için ya pı yor du. Yok sa bü tün ha ne dan gi bi te mel ter ci hi mut la ki yet dü ze niy di. Vah det tin İT kar şı tı ol ma say dı da öy le gö rün mek zo run day dı. Av ru pa ve özel lik le İti laf ka muo yu İT’ye, ön ce sö mür ge im pa ra tor luk la rı için di na mit olan tam ba ğım sız lık tu tu mu yü zün den düş man dı. Son ra bu bü yük “gü na ha” Er me ni teh ci ri de ek len di. Böy le ce İt ti hat çı lık ko mü nist lik gi bi bü yük bir be la ola rak gö rül me ye baş lan dı. Vah det tin bu ne den le hem taht ta ka la bil mek, hem de Os man lı için ha fif ba rış şart la rı el de ede bil mek için ol du ğun ca İT kar şı tı gö rün mek zo run day dı. Yu karı da Vah det tin’in kuş ku cu ve ku run tu lu ta bi atı na de ğin miş tim. Herhalde bu nun so nu cu ola rak, ak ra ba dev let adam la rıy la ça lış ma yı yeğ le miş tir. Bu nun için dir ki ılım lı bir si ya set güt mek is te di ği za man, dü nü rü Tev fik Pa şa’yı gö rev len dir miş tir. Pa şa nın oğ lu, pa di şa hın kı zı Ul vi ye Sul tan’la ev liy di. Sert si ya set güt mek is te di ği za man da eniş te si Damat Fe rit’i öne sür müş tür. Eğer Sa bi ha Sul tan söy len ti si doğ ruy sa, ih ti mal Vah det tin da mat lık iliş ki si ni Mus ta fa Ke mal’le ça lış ma nın şar tı ve gü ven ce si ola rak gö rü yor du. Vah det tin’in ne ler dü şün mek te ol du ğu nun bir be lir ti si, Âyan Mec li si üye si olan Damat Fe rit’in 19 Ekim 1918 gü nü mec lis te yap tı ğı bir ko nuş ma ola bi lir. Pa şa, o ko nuş ma da iki tür lü hü kü met ol du ğu nu söy le mek le sö ze baş la mış tı: hü kü met-i avam (halk hü kü me ti) ve hü kü met-i ha vas (seç kin ler hü kü me ti). Pa şa ya gö re bi rin ci si kö tü bir hü kü met yö ne ti miy di, ikin ci si de çok iyi. Pa şa ya gö re 1909 Ka nun-u Esa si de ği şik li ği Os man lı’yı par ça la yan sü reç ten so rum luy du. Dik kat
117
118
KISA TÜRKİYE TARİHİ
edi lir se, Pa şa meş ru ti yet il ke si ne ve 1876 Ka nun-u Esa si si’ ne doğ ru dan iti raz et mi yor du. Bu nun pek iç ten ol ma dı ğı nı, ya ni meş ru ti ye te her han gi bir bağ lı lık tan kay nak lan ma dı ğı nı sa nı yo rum. Wil son’ın de mok ra si rüz gâr la rı es tir di ği bir za man da meş ru ti ye ti top ye kûn he def al mak, hiç de akıl lı ca ol maz dı. Gö rü lü yor ki, I. Dün ya Sa va şı’nın so nun da Tür ki ye ya da Türk top lu mu tak vi mi iki tür lü ge ri ye çe vir me ça ba sıy la kar şı kar şı yay dı. Sa ray, sa va şın so nu cu do la yı sıy la İt ti hat çı lı ğın ül ke de ve dün ya da göz den düş müş ol ma sın dan ya rar la na rak, meş ru ti ye ti en azın dan esas lı bi çim de bu da mak, ba şa ra bi lir se tü müy le kal dı rıp mut la ki ye te dön mek ni ye tin dey di. Ya ni, bir kar şı-dev rim söz ko nu suy du. Öte yan dan, mağ rur ga lip ler ola rak Os man lı’ya gel me ye ha zır la nan İti laf dev let le ri de ka pi tü las yon la rı, bel ki da ha da ağır laş tı ra rak, ge ri ge tir mek is ti yor lar dı. Ya ni, Os man lı Dev le ti ye ni den ya rı-ba ğım lı ha le dü şü rü le cek ti. Bi rin ci si tak vi mi 1908’e, hat ta 1907’ye, ikin ci ler de 1913’e, hat ta 1907’ye dön dür mek is ti yor lar dı. Oy sa tak vim ler ko lay ko lay ge ri dön mez, ol mu şu ol ma mışa çevirmek ko lay de ğil dir. Üs te lik Türk top lu mu 1908’den 1918’e de ğin, baş lan gıç ni te li ğin de de ol sa, dev rim sel de ği şik lik ler ya şa mış tı. 1918’de Türk top lu mu ar tık baş ka bir ye re gel miş bu lu nu yor du. Kur tu luş Sa va şı’nın ko nu su, tak vi mi iki tür lü ge ri çe vir me ha re kâtı nı kan ve ateş le dur dur mak ol muş tur.
Mon dros Mütarekesi (Bırakışması) 4 Ekim’de ba rış is ten miş ti. 30 Ekim 1918 gü nü Lim ni Ada sı’nın Mon dros Li ma nı’nda mütareke imzalandı. (Mü ta re ke söz cü ğü nün öz Türk çe kar şı lı ğı bı ra kış ma dır. Ben ce mü ta re ke kar şı lı ğı ateş kes söz cü ğü nü kul lan mak uy gun de ğil dir, çün kü ateş kes, düş man ta raf la rın an la şa rak her tür lü ate şi kes me le ri du ru mu nu an la tır. Ör ne ğin, or tak di ni bay ram lar da, yıl ba şın da, ölü as ker le ri göm mek gi bi ne den ler le ateş kes ya pı la bi lir. Oy sa mü ta re ke ya da bı ra kış ma nın, ba rı şı he def le yen bir ateş kes ol ma gi bi bir özel li ği var dır.) Os man lı ta ra fı nı Bah ri ye Na zı rı Ra uf, İti laf adı na İn gi liz ta ra fı nı ise Ami ral Calt hor pe (bir çok Türk kay na ğın da Gal trop) tem sil edi yor du. Ant laş ma nın bir çok mad de si var dı. En önem li le ri, Bo ğaz la r’ın açıl ma sı ve İti laf’ın gü ven li ği için Os man lı ül ke si nin is te di ği nok ta la rı nı iş gal
SAVAŞIN SONU VE MÜTAREKE
ede bil me hak kıy dı (md. 7). Bo ğaz la r’ın açıl ma sı de mek, Os man lı baş ken ti nin İti laf do nan ma sı nın (ve or du la rı nın) de ne ti mi ne gir me si de mek ti. Ra uf İs tan bul’a ge le cek İti laf do nan ma sın da Yu nan ge mi le ri nin bu lun ma ma sı nı is te diy se de, bu nu ant laş ma ya so ka ma dı. İti laf, ge rek çe gös ter me ge rek sin me si ni bi le duy ma dan, baş ta İs tan bul ol mak üze re Do ğu Trak ya, Bo ğaz lar, Mu sul, Çu ku ro va böl ge si ve çev re si, Ha tay, An tal ya gi bi yer le ri iş gal et tik ten baş ka, önem li nok ta la ra kü çük bir lik ler ve/ya da de ne tim (kon trol) su ba yı adı nı ta şı yan gö rev li ler yer leş tir di (Es ki şe hir, Sam sun, Kon ya, Trab zon, Er zu rum gi bi yer ler). Os man lı or du su na yo ğun bir ter his ve si lah sız lan dır ma uy gu la ma sı ya pıl dı. Si lah ve cep ha ne ler ko ru ma al tın da ki de po la ra ko nu lu yor du. Ba zen de tü fek me ka niz ma la rı, top ka ma la rı sö kü le rek işe ya ra maz ha le ge ti ri li yor du. Özel lik le ilk za man lar da İn gi liz ler ve Fran sız lar Türk le re sö mür ge hal kı mu ame le si yap ma ya ça lış tı lar. Za man za man Türk le re küs tah ça dav ran mak ta bir bir le riy le ya rış tı lar. Ka mu bi na la rı nın, hat ta özel ev le rin bo şal tıl ma sı için 24 sa at gi bi sü re ler ta nı dı lar. Azın lık lar dan ya na ol duk la rı nı bel li et mek için, on la rın Türk le re kar şı öl çü süz dav ra nış la rı nı özen dir di ler. On la rı Türk le re kar şı da kul lan dı lar (Çu ku ro va böl ge sin de Fran sız hiz me tin de Er me ni lej yo nu, İs tan bul’da İn gi liz po li si için ça lış tı rı lan azın lık lar gi bi). Oy sa bu, azın lık la ra da kö tü lük tü. Çün kü ken di le ri bir gün çe kip gi de cek ler di ve bu top rak la rın in san la rı yi ne baş ba şa ka la cak lar dı. İtal yan la rın iş ga li da ha uy gar cay dı, hat ta ken di le ri ni Türk hal kı nın gö zün de se vim li kı la cak dav ra nış lar gös ter me ye ça lış tı lar. Fran sız lar, İn gi liz ler le yol la rı ay rı lın ca ön ce ki dav ra nış la rın dan vaz geç ti ler. Sa nı yo rum, İn gi liz ler, özel lik le Sa kar ya za fe rin den son ra, da ha ılım lı dav ra nış lar be nim se di ler. Yu nan iş ga li ise, ye ri gel dik çe işa ret edi le ce ği üze re, çok za lim cey di.
Mus ta fa Ke mal İs tan bul’da Mon dros Mü ta re ke si im za la nın ca 1 Ka sım ge ce si İT’nin “A ta kı mı” di ye bi le ce ği miz, Ta lat, En ver, Ce mal pa şa lar, Dr. Nâzım, Ba ha et tin Şa kir gi bi ki şi ler bir Al man ge mi siy le Rus ya’ya kaç tı lar. Mu ha le fet, kaç ma la rın dan hü kü me ti so rum lu tu ta rak bü yük tep ki gös ter di. Vah det tin de İz zet Pa şa hü kü me ti nin İti laf’ı kar şı la ya cak uy gun bir
119
120
KISA TÜRKİYE TARİHİ
hü kü met ol ma dı ğı nı dü şü nü yor du. İzzet Paşa’nın İT’den iyi ce kop muş olan es ki kom şu su Ah met Rı za’yı ara ya ko ya rak, hü kü me tin is ti fa sı için yo ğun bir bas kı baş lat tı, İz zet bu bas kı ya da ya na ma ya rak is ti fa et ti. Ye ri ne par tiy le iliş ki si ol ma yan, yaş lı lar dan olu şan bir Tev fik Pa şa hü kü me ti ku rul du (11 Ka sım). Tev fik’in ken di si bu sı ra 73 ya şın day dı. 13 Ka sım gü nü Yu nan Ave rof zırh lı sı da hil, 100 ka dar bü yük sa vaş ge mi sin den olu şan bir İti laf do nan ma sı Os man lı’ya göv de gös te ri si ya par ca sı na İs tan bul’a gel di. Rast lan tı ola rak, Tür ki ye’nin kur tu lu şu na ön der lik ede cek adam da o sı ra da Hay dar pa şa’da tren den in mek tey di. Cep he den ye ni ge len ko mu ta na, do nan ma nın ge li şi do la yı sıy la va pur se fer le ri nin dur du rul du ğu bil di ril di. Bir san dal la zar zor Ru me li ya ka sı na geç ti ve aya ğı nın to zuy la İz zet Pa şa’yı zi ya re te git ti. Mus ta fa Ke mal’e gö re İz zet’in is ti fa et miş ol ma sı bü yük bir yan lış tı. Bu bu na lım lı dö nem de hü kü met “es ki ler”in elin de ol ma ma lıy dı. İz zet ye ni den hü kü met ol ma lıy dı, ken di si de har bi ye na zı rı. İz zet bu gö rü şü ka bul et ti. 18 Ka s›m’da mec lis te Tev fik Pa fla hü kü me ti nin prog ra m› oku na cak t›. Si vil gi yi nen Mus ta fa Ke mal mec li se ge le rek bir çok me bus la gö rüfl tü ve on la ra gü ve no yu ve ril me me si ge rek ti €i ni an lat t›. Gö rüfl tük le ri, ona hak ve rir gi bi gö rü nü yor lar d›. Ne var ki, oy la ma da hü kü me tin gü ve no yu al d› €› gö rül dü. Bu mec lis 1914 se çim le rin de olufl mufl tu ve tah min edi le ce €i üze re ‹T’li bir bi le fli mi var d›. Fa kat bel ki Mus ta fa Ke mal’in san d› €› gi bi sa hip siz bir mec lis de €il di. ‹T 5 Ka s›m 1918’de son bir kon gre ya p›p ken di ni fes het mifl ve ye ri ne Te ced düt F›r ka s› ku rul mufl tu (9 Ka s›m). F›r ka n›n ba fl›n da da Ca vit var d›. Bun dan son ra Mus ta fa Ke mal’in Ca vit’le ifl bir li €i yap t› €› n› gö rü yo ruz. Bu sa ye de bir is ti zah (gen so ru) öner ge si ha z›r lan d›. 21 Ara l›k’ta gen so ru gö rü flü le cek ti. O gün Tev fik Pa fla ge lip hü kü me tin ya p›p et me le ri ni aç›k la yan bir ko nufl ma yap t›. So nun da tar t›fl ma ya f›r sat ver me den pa di fla h›n bir ira de si ni oku du. Pa di flah mec li si da €› t› yor du. Her kes deh flet için de kal d›. An la fl› lan, böy le bir fley hiç tah min edil mi yor du. Çün kü 1914’te se çi len mec lis 1914 Os man l› ül ke si ni tem sil edi yor du. Bü tün Ana do lu’dan ve bü tün Os man l› Arap ül ke le rin den (Ye men, Hi caz, Fi lis tin, Su ri ye, Irak) me bus lar var d›. Ye ni den ya p› la cak bir se çim de Arap ül ke le ri ve bü yük ih ti mal le (ni te kim öy le ol du) Ana do lu’nun ifl gal al t›n da ki yer le rin de se çi min yü rü tül me si ne izin ve ril me ye cek ti.
SAVAŞIN SONU VE MÜTAREKE
Bafl ka bir de yifl le, 1914 Mec li si “da €› t› la ma ya cak”, da €› t›l ma ma s› ge re ken bir mec lis ti, me €er ki pa di flah ve/ya da hü kü met mefl ru ti ye te kar fl› ol sun. Ne ya z›k ki, bu son fl›k do€ ruy du. Ama he men her kes o za ma na de €in bu ko nu da ga fil di, zi ra Vah det tin ger çek ni yet le ri ni giz le me hu su sun da pek us tay d›. Vah det tin k› sa bir za man son ra, Tev fik Pa fla hü kü me tin den hofl nut suz kal ma ya bafl la d›. Ka bi ne bek len di €i den li ‹n gi liz ci de €il di, ‹T aley hin de (sa va fla gir mek, yol suz luk lar, teh cir bafl l› ca suç la ma lar d›) ko vufl tur ma la r›n ye te rin ce can l› l›k la yü rü me si ni sa€ la ya m› yor du, ik ti dar ve in ti kam he ves le ri için de bu lu nan Hür ri yet ve ‹ti laf F›r ka s›’n›n (H‹) pek çok fli kâ ye ti var d›. Böy le ce Vah det tin hü kü me tin çe kil me si ni sa€ la d› ve ye ri ne için de ba z› H‹’li le rin bu lun du €u ve H‹’nin des tek le di €i bir Da mat Fe rit Pa fla hü kü me ti ku rul du. Ye ni hü kü met hem ‹n gi liz le re ya ran mak is te di €i, hem ‹T’li ler den nef ret et ti €i için ge nifl çap ta tu tuk la ma lar yap t›, ‹T’li ler aley hin de ko vufl tur ma la r› h›z lan d›r d›. So nuç ola rak Er me ni teh ci rin de ki dav ra n›fl la r›n dan ötü rü es ki Bo €az l› yan (Yoz gat) kay ma ka m› Ke mal Bey as›l d› (10 Ni san). Bu hü kü met za ma n›n da asa yifl so run la r› n› çöz mek için Mus ta fa Ke mal’in Ka ra de niz’e gön de ril me si söz ko nu su ol du. Böy le ce hem so run lar çö zü lür, hem de hü kü met ba k› m›n dan siv ri bir ki fli lik ‹s tan bul’dan uzak lafl t› r›l m›fl olur du. Mus ta fa Ke mal de za ten ‹s tan bul’da bir fley ya p›la ma ya ca €› n› an la m›fl bu lu nu yor du. Ar ka dafl la r› Kâ z›m Ka ra be kir ve Ali Fu at (Ce be soy) bir sü re dir Ana do lu’day d› lar. Ka ra be kir ka rar gâ h› Er zu rum’da bu lu nan 15. Ko lor du’nun ko mu ta n›y d› ki, Os man l› ko lor du la r› için de sa vafl gücü nü ko ru ya bil mifl tek ko lor duy du. Ali Fu at, ka rar gâ h› An ka ra’da bu lu nan 20. Kolordu ko mu ta n›y d›. Ka ra de niz’de ki so run fluy du: Böl ge de Rum ve Türk efl k› ya çe te le ri ge zi yor du. Türk çe te le ri ni ya ka la mak ya da da €›t mak bü yük bir so run de €il di. Rum çe te le ri ni te miz le mek ise na zik bir so run du, çün kü iflin içi ne ‹n gi liz ler de gi ri yor lar d›. 9 Mart 1918’de ‹n gi liz ler Sam sun’a 200 as ker lik bir bir lik ç› kar m›fl lar d›. Mus ta fa Ke mal’e ve ri len gö rev IX. Or du mü fet tifl li €iy di (ye ni bir or du ör güt len me si do la y› s›y la k› sa sü re son ra gö re vi III. Or du mü fet tifl li €i ola cak t›). 15 Ma y›s gü nü, ha re ket et me den ön ce, ve da et mek üze re Ba b›â li’ye git ti €in de, ora n›n al tüst du rum da ol du €u nu gör dü. Yu nan l› lar ‹z mir’e ç›k m›fl lar d›.
121
122
KISA TÜRKİYE TARİHİ
İz mir’in İş ga li Ger çek ten de Pa ris Ba rış Kon fe ran sı’nda bu ka rar alın mış tı. O sı ra da İtal yan lar kon fe ran sı boy kot edi yor lar dı, çün kü um duk la rı pay la rı kon fe rans on la ra ver mi yor du. İtal yan lar ol say dı, Yu nan lı la rın İz mir’e çı ka rıl ma sı na her hal de iti raz eder ler di, zi ra İz mir’de on la rın da gö zü var dı. Bu iş İn gil te re Baş ba ka nı Lloyd Ge or ge’un ite le me siy le ol muş tu. İn gi liz yö ne ti mi Os man lı’nın ör nek bir ce za ya çarp tı rıl ma sı nı is ti yor du, fa kat İz mir’i Türk ler den al mak faz la ile ri git mek olur du. Bu du rum da Türk ler ayak la na bi lir, Hint Müs lü man la rı (ve on lar la da ya nış ma yo lu nu yeğ le yen Hin du lar) hoş nut suz luk gös te re bi lir ler di. Kal dı ki, ora da ki İn gi liz de mir yo lu şir ke ti de Ege’nin Yu nan lı la ra ve ril me siy le pa za rın bö lü ne ce ği ni, bun dan za rar gö re ce ği ni söy lü yor du. Ne var ki Ge or ge, bu iş te ade ta ki şi sel bir da va gü dü yor du. Genç li ğin de hay li so fuy du, pa paz ol mak is te miş ti. Son ra Glads to ne’un Li be ral Par ti’si ne bağ lıy dı ki, Türk düş man lı ğı o par ti nin be lir gin ni te lik le rin den di. Ay rı ca, bir çok Rum la ya kın iliş ki le ri var dı. Bun lar dan bi ri Sir Ba sil Za ha roff’tu. Muğ la kö ken li bu adam, tam an la mıy la “kö şe yi dö ne rek” dün ya nın sa yı lı si lah ve sa na yi şir ket le rin den Vic kers Arms trong’un ba şı na geç miş ti. Sa va şın ilk bö lü mün de Ge or ge or du do na tım ba kan lı ğı yap mış, o sı ra da da Za ha roff’la esas lı iş ler ya pıl mış tı. İş te Ge or ge, İn gi liz ol mak tan çok ki şi sel bir si ya set gü de rek, Ba rış Kon fe ran sı’n da Ati na’da bu lu nan bir ar ka da şı nın mek tu bun da ki, gü ya Ege’de Türk le rin Rum la ra ezi yet et tik le ri de di ko du su nu öne sü re rek bu ka ra rı al dır mış tı. Ka ra rın Türk le ri ga fil av la ya rak uy gu la ma ya so kul ma sı için Ami ral Cal thor pe İz mir’e git miş ti. Da mat Fe rit ik ti da ra gel di ğin de ora da 17. Kolordu ko mu ta nı ve va li ve ki li Nu ret tin Pa şa (Sa kal lı) bu lun mak tay dı. Nu ret tin gay ret li, ki şi lik li bir in san dı. Fe rit onu her iki gö re vin den ala rak ko mu tan lı ğa İT’li le rin za ma nın da işe ya ra maz di ye emek li edil miş olan yaş lı Ali Na dir Pa şa’yı, va li li ğe de Tev fik Pa şa ka bi ne sin de na zır lık ya par ken hü kü met top lan tı la rın da olup bi ten le ri İn gi liz le re ye tiş tir di ği söy le nen İz zet Bey’i (Kam bur) ge tir miş ti. Cal thor pe İz mir li ma nın da bu lu nan İn gi liz do nan ma sı nın ko mu ta nı ola rak 14 Ma yıs sa ba hı İz zet’e bir no ta ve re rek İz mir tab ya la rı nın İti laf kuv vet le ri ta ra fın dan iş gal edi le ce ği ni bil dir di. İz zet bu na olum suz
SAVAŞIN SONU VE MÜTAREKE
tep ki gös ter me di ği gi bi, olum lu sa yı la bi le cek bir bi çim de kar şı la dı. İlk işi pü rüz süz çöz en Calthorpe, ak şam da ire ler da ğıl dık tan son ra, ikin ci bir no ta ve re rek er te si sa bah Yu nan lı la rın İz mir’i iş gal ede cek le ri ni bil dir di. Bi rin ci no ta yı nor mal kar şı la yan İz zet, bu se fer te laş lan dı. Ama tel graf la ula şa bi le ce ği İs tan bul’da da da ire ler ka pan mış tı. İz zet’in bir Yu nan iş ga li ne di ren mek için ne ki şi li ği ne de ide olo ji si el ve riş liy di. Ali Na dir’in de öy le. Nu ret tin Pa şa’nın her iki gö rev den alı nıp ye ri ne bu tür adam la rın gön de ril me si İz mir’i bir iş gal du ru mun da “yu mu şak” he def ha li ne ge tir me ni ye ti ni sez di ri yor. Evet, muh te me len İz mir bu bi çim de “yu mu şa tıl mak” is ten miş tir, ama bir İti laf iş ga li için mi, yok sa bir Yu nan iş ga li için mi? Ön ce İz zet’in, son ra Fe rit’in te laş la rı, ikin ci ola sı lı ğı pek bek le me dik le ri ni gös te rir gi bi dir. Yu nan iş ga li nin öne mi abar tı la maz. Gü ney de İn gi liz, Fran sız, İtal yan, Do ğu Trak ya’da Fran sız, İs tan bul’da or tak bir iş gal du ru mu nu Türk ler gör müş ler di. Ne den li sö mü rü cü ve hay si yet kı rı cı olur sa ol sun, Av ru pa lı la rın iş gal le ri, hat ta sö mür ge le ri ge nel lik le yer li in san la rın ya şam hak la rı nı ve ile ri si için kur tu luş umu du nu tüm den or ta dan kal dır mı yor du. Oy sa Yu nan iş ga li ya da yö ne ti mi bam baş ka bir şey di. 19. ve 20. yüz yıl Bal kan ulus çu lu ğu ta ri hi, bu ulus çuk la rın göl ge sin de Müs lü man la rın ya şa ya bil me le ri nin, ba rı na bil me le ri nin ne den li zor ol du ğu nu çok çe şit li ör nek le riy le gös ter miş ti. (Gü nü müz de “et nik te miz lik” uy gu la ma la rı böl ge de ki ay nı zih ni ye tin uzan tı sı sa yı la bi lir.) Türk ler bun la rı ya şa mış lar dı ve ne den li sa vaş yor gu nu olur lar sa ol sun lar, böy le bir teh dit on la rı ye ni den si la ha sa rıl ma ya gö tü re bi lir di. Ata türk’ün İz mir’in iş ga lin den ön ce ne gi bi plan lar kur du ğu nu bi le mi yo ruz. Ama şu mu hak kak tır ki, bu olay bü tün kur tu luş sü re ci ni hız lan dı rı yor, du ru mu, ta bir ca iz se, “ol gun laş tı rı yor du”. İz mir’in iş ga li ol ma say dı her hal de çok da ha sa bır lı ve uzun va de li bir mü ca de le yo lu se çi le cek ti. Ne cip Fa zıl Kı sa kü rek’in Va tan Hai ni De ğil, Va tan Dos tu Va hi düd din ad lı ki ta bın da di le ge tirdiği bir id di a var dır. Gü ya Vah det tin Mus ta fa Ke mal’i mil li bir mü ca de le yü rüt mek için gö rev len dir miş, hat ta eli ne bir hatt-ı hü ma yun ve 20.000 li ra ver miş. Ön ce lik le, hattı hü ma yu nu gö ren yok. Ol say dı, Mus ta fa Ke mal Mil li Mü ca de le’nin özel lik le ilk dö nem le rin de, bun dan ya rar lan maz mıy dı? Ata türk ve ar ka daş la rı nın bol pa ra la rı ol du ğu na da ir bir işa ret de yok tur. Ni te kim
123
124
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Er zu rum’dan Si vas’a gi der ken pa ra bul mak ta zor lan mış lar dır. İkin ci si, Vah det tin söy le nen le ri yap mış ol sa bi le bu onun ki şi li ği ni ne den li kur ta ra bi lir? Zi ra da ha son ra yap tık la rı mey dan da dır. Zi ya Pa şa’nın de di ği gi bi, “ayi ne si iş tir ki şi nin, la fa ba kıl maz.” Ata türk Vah det tin’e 15 Ma yıs gü nü ve da için git ti ğin de, ken di si ne, “Pa şa, bu mem le ke ti sen kur ta ra cak sın” de di ği ni an la tır. Bu nu, Mus ta fa Ke mal’in Ka ra de niz’de asa yi şi sağ la ya rak ora ya da bir Yu nan çı kart ma sı nın ya pıl ma sı nı ön le ye bi le ce ği bi çi min de an la mak ge re kir sa nı yo rum. 15 Ma yıs sa ba hı Yu nan lı lar İz mir’e çık tı lar. Bir Yu nan bir li ği Kor don bo yun da yü rü me ye baş la dı. Ko nak Mey da nı’na gel di ğin de Ha san Tah sin (asıl adı Os man Nev res) bir li ğin ba şın da yü rü yen san cak ta rı vur du, ken di si de ora da vu ru lup öl dü. Ha san Tah sin es ki Teş ki lat-ı Mah su sa cı bir si lah şor du. Bal kan dev let le ri nin it ti fak kur ma la rı için ça lış mış olan İn gi liz Bux ton kar deş le ri Ro man ya’da vu rup ya ra la mış tı. Ha san Tah sin ken di ni fe da ede rek, her hal de, si lah lı mü ca de le den baş ka yol ol ma dı ğı nı an lat mak is te miş ti. Fa kat Yu nan as ke ri onu ora da öl dür mek le kal ma dı. Her tür lü di sip li ni bir ya na ata rak, İz mir’in Müs lü man ma hal le le ri ne dal dı, iki gün sü rey le her çe şit re za le ti yap tı. O günlerde 2.000 ka dar Türkün öl dü rül dü ğü öne sü rül mek te dir. Ali Na dir bü tün as ke ri ni kış la ya top la mış, bek li yor du. Yu nan as ke ri gel di, kış la ya ate ş açtı. Kış la dan be yaz tes lim bay rak la rı çı ka rıl dı ğı hal de uzun za man ate şi sür dür dü ler. On dan son ra, baş ta Ali Na dir, as ke ri el le ri ha va da Kor don bo yun dan yü rü te rek bir ge mi nin am ba rına at tı lar. Yol da Türk su bayla ra “Zi to Ve ni ze los” (Ya şa sın Ve ni ze los) di ye ba ğır tı yor lar dı. Ba ğır ma dı ğı için, Kur may Al bay Sü ley man Fet hi Bey’i dip çik ve sün güy le öl dür dü ler. Bü tün bun lar Ha san Tah sin yü zün den mi ol muş tu, yok sa Yu nan as ke ri bun la rı yap mak üze re mi şart lan dı rıl mış tı? İkin ci ola sı lık da ha bas kın gö rü nü yor. İz mir olay la rın dan son ra Yu nan iş ga li nin Ege böl ge si ne ya yı lı şı sı ra sın da bir sü re bü yük olay çık ma dı. Hat ta ba zı Ak hi sar lı la rın, ih ti mal Yu nan iş ga lin de ha yat la rı nı, iş le ri ni güç le ri ni es ki si gi bi sür dü re bil mek umu duy la iş gal as ke ri ni Yu nan bay rak la rıy la kar şı la dık la rı söy le nir. Ama Yu nan as ke ri Ber ga ma’ya ge lin ce, ora lı lar si lah la kar şı koy du lar ve ka sa ba la rı na sok ma dı lar. Yi ne İz mir’de ki gi bi bir tep ki oluş tu. Yu nan lı lar o hırs la Me ne men’e gi dip, ora nın eş ra fın dan 10 ki şi bu lup öl dür dü ler. Kent te
SAVAŞIN SONU VE MÜTAREKE
de bir ta kım re za let ler ser gi le di ler. Me ne men li le rin Ber ga ma’yla, Sü ley man Fet hi’nin ve İz mir’de öl dü rü len in san la rın Ha san Tah sin’le ne iliş ki si var dı? Ga li ba Yu nan as ke ri nin gö zün de hep si Türk tü ve hep si en kö tü mu ame le le re la yık tı. Bu bir çok ba kım dan ırk çı sa yı la bi le cek bir dav ra nış tı. (Yu nan dav ra nı şı nın şu ya da bu öl çü de din sel yo baz lık tan kay nak lan mış ola bi le ce ği ni de he sa ba kat mak ge re kir.) İz mir ulus la ra ra sı ti ca re tin önem li bir ken tiy di. Li man da İti laf dev let le ri nin ge mi le ri var dı. Olay lar dün ya nın gö zü önün de ce re yan et ti ği hal de, İn gil te re’nin en cid di ga ze te si sa yı lan The Ti mes gün ler ce bu olay lar dan hiç söz et me di. İti laf’ın tep ki le ri so nu cu Yu nan lı lar bir di sip lin so ruş tur ma sı aç mak ge re ği du yun ca, an cak bu ha ber The Ti mes’ta yer al dı. Bu da ırk çı bir dav ra nış sa yı la bi lir. Ege li ler Yu nan iş ga li ne kar şı ör güt len mek ve si lah la mü ca de le et mek ge rek ti ği ni an la mış lar dı. Ala şe hir ve Ba lı ke sir’de kon gre le ri ya pı lan Redd-i İl hak Ce mi ye ti ve şu be le ri ku rul du. Eş ra fın gi ri şim le ri ve mad di kat kı la rıy la Ku va-yı Mil li ye (Ulu sal Güç ler) bir lik le ri ku rul du. Ay va lık’ta Ali (Çe tin ka ya) ko mu ta sın da ki 172. Alay, Na zil li’de Şe fik (Aker) ko mu ta sın da ki 57. Fır ka (Tü men) gi bi bir lik ler, biz zat sa va şa rak, ya da Ku va-yı Mil li ye’yi des tek le ye rek, önem li rol ler oy na dı lar. Yö rük Ali Efe gi bi efe ler de mü ca de le ye ka tıl dı lar. Yu nan lı la rın iş gal ede bil dik le ri yer le rin kar şı sın da bir Ku va-yı Mil li ye cep he si ku rul du. İz mir’in iş ga li üze ri ne ül ke nin bir çok ye rin de baş la mış olan mü da fa a-i hu kuk (hak la rı sa vun ma) ör güt len me si hız lan dı ve ya yıl dı. İz mir’in iş ga li ni pro tes to et mek için bir çok yer de mi ting ler ya pıl dı, İti laf İs tan bul’da bir kaç mi ting ya pıl ma sı na ses çı kar ma ma yı da ha doğ ru bul du; İs tan bul’da ki mi ting le rin en bü yü ğü Ha li de Edip’in de ko nuş tu ğu ün lü Sul ta nah met Mi tin gi’dir (23 Ma yıs 1919). Da mat Fe rit de is ti fa et ti, ye ni den kur du ğu hü kü met te Hİ’nin adam la rı yok tu.
125
XVI
Samsun’a Çıkıştan Damat Ferit Hükümetinin Düşmesine
Ata türk Ban dır ma va pu ruy la Sam sun’a gi der ken, gör dü ğü müz üze re, mem le ket İz mir’in iş ga li ha be riy le çal ka la nı yor du. Bu ara da Fe rit mec lis ol ma dı ğı için, şu ra-yı sal ta na tı top la mak ge rek si ni mini duy du (26 Ma yıs). Bi lin di ği üze re bu şura, çe şit li ke sim ler den çağ rı lan “ile ri ge len ler den” olu şu yor du. Her kes de rin üzün tü le ri ni di le ge tir di. Hİ tem sil ci si Sa dık Bey ise bü yük bir dev le tin ko ru ma sı al tı na gir mek ge rek ti ği ni bil dir miş ti. Bal kan ye nil gi si nin ma ne vi yat düş kün lü ğü nün bir dev le tin ko ru ma sı al tı na gir me dü şün ce le ri ne yol aç ma sı gi bi, şim di de bu na ben zer tu tum lar or ta ya çı kı yor du. Sa ray ve Hİ İn gi liz le re sı ğın ma yan daş lı ğı nı ya par ken, meş ru ti yet çi ke si min ki mi çev re le ri de, de mok rat tır di ye ABD’ye sa rı lı yor lar dı. Ata türk Sam sun’a çık tı ğı nın er te si gü nü, “aya ğı nın to zuy la”, Fe rit’e İz mir iş ga li nin do ğur du ğu tep ki le ri di le ge ti ren 4 cüm le lik bir tel graf çek ti. Bu 4 cüm le den 3’ün de “mil let ve or du”, 1’in de “dev let ve or du” te rim le ri ge çi yor du. Fe rit bu ifa de ler den ra hat sız ol muş ol ma lı dır. Mustafa Ke mal da ha son ra Hav za’ya geç ti. Ka ra be kir, Ali Fu at ve Re fet’le ha ber leş tik ten son ra 3 Ha zi ran’da 5 ko mu tan, 6 va li ve mu ta sar rı fa (mu ta sar rıf, vi la yet ten kü çük, ka za dan bü yük bir yö ne tim bi ri mi olan san cak ya da li va nın yö ne ti ci siy di) bir ge nel ge gön de -
128
KISA TÜRKİYE TARİHİ
re rek Fe rit’in, gös ter miş ol du ğu ba zı tu tum la rı do la yı sıy la Ba rış Kon fe ran sı’nda ül ke nin çı kar la rı nı tem sil ede me ye ce ği ni ile ri sür dü. Ger çi yal nız ca gü ve ni len 11 ki şi ye gön de ril miş ti ama, bu nun giz li kal ma sı zor du ve bek le ne mez di. Her hal de Ata türk de bu nun bi lin cin dey di. Do la yı sıy la bu dav ra nı şıy la bay rak aç mış bu lu nu yor du. Ni te kim İn gi liz ler de Mus ta fa Ke mal ve ar ka daş la rı nın git me si ne izin ver dik le ri için piş man ol muş lar, Ba bıâli’den ge ri çağ rıl ma sı nı is te miş ler di. Bu na uy gun ola rak hü kü met de ona 8 Ha zi ran’da ge ri dön me si ni em ret ti. Hü kü met le mü ca de le baş la mış tı. İki gün son ra (10 Ha zi ran) Ata türk bir ge nel ge da ha çı kart tı. Bun da, çe şit li Mü da fa a-i Hu kuk ve Redd-i İl hak ör güt le ri nin ken di si ne mil li mü ca de le ha re ke ti nin ön der li ği ni öner dik le ri ni, ken di si nin ar tık bu yo la baş koy du ğu nu bil dir di. Ata türk, böy le ce ön der lik ko nu sun da “ben va rım” de miş olu yor du. Ay nı gün ba zı ko mu tan ar ka daş la rı nı Amas ya’ya top lan tıya ça ğır dı, ken di si de Hav za’dan ora ya ha re ket et ti. Ata türk, kut sal lı ğı na inan dı ğı da va sı na baş koy du ğu sı ra da 38 ya şın day dı.
Amas ya Ta mi mi Amas ya top lan tı sı 19 Ha zi ran’da baş la dı. Ata türk dı şın da 3 ki şi da ha ka tı lı yor du: 20. Kolordu (An ka ra) Ko mu ta nı Ali Fu at (Ce be soy), 3. Kolordu (Si vas) Ko mu ta nı Re fet (Be le), Ra uf (Or bay). Ay rı ca bü tün gö rüş me ler bo yun ca tel graf la da nı şı lan, bu ba kım dan top lan tı ya ka tıl dık la rı var sa yı la bi le cek 2 ki şi da ha var dı: 15. Kolordu (Er zu rum) Ko mu ta nı Kâzım Ka ra be kir ve Kon ya’da II. Or du Mü fet ti şi Ce mal (Kü çük ya da Mer sin li Ce mal Pa şa). 21 Ha zi ran’da Amas ya Ka rar la rı oluş tu. Özet ola rak, ka rar lar da şun lar di le ge ti ri li yor du: Va ta nın bü tün lü ğü ve ulu sun ba ğım sız lı ğı teh li ke de dir, fa kat hü kü met so rum lu luk la rı nı ye ri ne ge tir me mek te dir. Ulu sun ba ğım sız lı ğı nı yi ne ulu sun azim ve ka ra rı kur ta ra cak tır. Bu amaç la en kı sa za man da (bel li bir ta rih ve ril mi yor du) Si vas’ta her li va dan se çi le cek üçer tem sil ci den olu şan ulu sal bir kon gre top la na cak tır. Fa kat on dan ön ce Er zu rum’da bir böl ge kon gre si ya pı la cak tır. Amas ya Ka rar la rı’nın bir bö lü mü bir gün son ra ki (22 Ha zi ran) ta ri hi ta şı yan Amas ya Ta mi mi’nde (ge nel ge sin de) yer al mış, ül ke nin dört bir ya nı na gön de ril miş tir. Ama ka rar la rın son iki mad de si, özel lik le en son olan 6. mad de ta mim de
SAMSUN’A ÇIKIŞTAN DAMAT FERİT HÜKÜMETİNİN DÜŞMESİNE
yer al ma mış ve giz li tu tul muş tur. Bu son mad de ye gö re a) as ke ri ve ulu sal ör güt ler kal dı rıl ma ya cak, sür dü rü le cek ti; b) as ke ri bir lik le rin ko mu tan lık la rı hiç bir su ret le dev re dil me ye cek ti; c) si lah ve cep ha ne ke sin lik le el den çı ka rıl ma ya cak tı; ç) bir ye rin düş man iş ga li ne uğ ra ma sı, yal nız ora da ki as ke ri bir li ği de ğil, tüm or du yu il gi len di re cek ti. De mek ki, 6. mad de ye gö re, hü kü me tin bir as ke ri bir li ği da ğıt ma ya da ulu sal bir ör gü tü ka pat ma ka ra rı na kar şı ge li ne cek ti. Hü kü me tin bir lik ko mu tan lık la rı na ya pa ca ğı ata ma lar ge çer siz sa yı la cak tı. Bı ra kış ma ge re ğin ce İti laf’ın el koy mak is te ye ce ği si lah ve cep ha ne ler tes lim edil me ye cek ti. Or du bir bü tün ha lin de dav ra na cak tı. Gö rü lü yor ki, 6. mad de Os man lı hü kü me ti ne ve Mon dros Bı ra kış ma sı’na, ya ni İti laf dev let le ri ne kar şı bir is yan mad de si dir. Bir şey da ha var: Amas ya’da bir ör güt ku rul muş tur. Üye le ri nin bi ri bah ri ye li, be şi ka ra cı olan as ke ri bir ör güt söz ko nu su dur. Bu na Amas ya As ke rî Ör gü tü di ye bi li riz. Ce mal Pa şa dı şın da ör gü tün rüt be ve kı dem ce en üs tü nü Mus ta fa Ke mal’di. Za ten Ce mal Pa şa her hal de bu du ru ma ta ham mül ede me di ği için çok kı sa bir za man son ra, Kon ya’da ki gö re vi ni terk ede rek İs tan bul’a git miş, do la yı sıy la ör güt ten ay rıl mış tır. Rüt be ya da kı dem bir ya na, Mus ta fa Ke mal’in ze kâ, kül tür, ira de gü cü ba kı mın dan öbür le rin den üs tün ol du ğu mu hak kak tır. Mil li Mü ca de le’nin son ra ki yıl la rın da 5 ki şi lik ör gü tün üye le ri ara sın da ay rı lık lar baş gös ter miş ti. Ata türk Nu tuk’ta cum hu ri yet çi bir dev rim dü şün ce si ni baş tan açık la ma sı ha lin de ba şa rı sız olu na ca ğı nı, onun için bu nu bir “mil li sır” ola rak sak la yıp sı ra sı gel dik çe bu nun la il gi li adım la rı açık la dı ğı nı, o za man da ki mi ar ka daş la rı nın ufuk la rı el ver me di ğin den ken di sin den ay rıl dık la rı nı söy lü yor. Bu ra da ön ce lik le Amas ya As ke rî Ör gü tü’nde ki ar ka daş la rı nı amaç la dı ğı açık tır. Ay rı ca ar ka daş la rı nın kat kı la rı nın da sa nıl dı ğı den li çok ol ma dı ğı nı söy lü yor. Bu na kar şı Ka ra be kir, İs tik lal Har bi miz ki ta bı nın baş lı ğın da kul lan dı ğı birinci ço ğul şa hıs la muh te me len bü yük öl çü de Amas ya As ke rî Ör gü tü’nü amaç la mak ta ve baş ta ken di si ol mak üze re, Ata türk dı şın da ki le rin kat kı la rı nın öne mi ni vur gu la mak is te mek te dir. Hat ta Ka ra be kir’in id di ası na gö re, Fev zi Pa şa (Çak mak) Bur sa’da ona, İs met Pa şa ve ken di si nin (Fev zi’nin) Mus ta fa Ke mal’i dik ta tör ya pa cak la rı nı söy le miş. Bu ra da Ata türk’ün, sırf ar ka daş la rı nı dev re dı şı bı rak mak ve dik ta tör ol mak için dev ri mi yap tı ğı ima edil mek te -
129
130
KISA TÜRKİYE TARİHİ
dir. Dev ri min kap sam ve bü yük lü ğü kar şı sın da, böy le bir id dia nın en azın dan önem siz, hat ta ço cuk su ol du ğu söy le ne bi lir. Bu tar tış ma bir ya na, bel ki so ru la bi le cek bir so ru da şu dur: Aca ba Amas ya As ke rî Ör gü tü bir cun ta mı dır? Çün kü as ke ri ki şi ler den olu şan, ik ti dar ol ma ni yet le ri ta şı yan giz li bir ör güt var kar şı mız da ve bu da cun ta nın ta nı mı na uy mak ta dır. Ben ce bu na rağ men ör güt cun ta sa yıl ma ma lı dır, zi ra Er zu rum, Si vas gi bi kon gre ler de ken di ne de mok ra tik bir ta ban ara yan, mec lis se çim le ri nin ya pıl ma sı nı is te yen ve bu nu yap tır tan bir ku ru luş tur. Cun ta lar hiç bir za man ik ti da ra gel me den ön ce, de mok ra tik bir des tek pe şin de ol maz lar. An cak, ki mi cun ta lar ik ti da rı al dık tan son ra hal kın des te ği ne ta lip ola bi lir ler. De mek ki Amas ya As ke rî Ör gü tü cun ta ya ben zer özel lik le re sa hip ol mak la bir lik te, ik ti da rı al ma dan ön ce de mok ra tik ta ban edin mek is te di ği için cun ta lar dan ay rı lır. Şu nu da söy le ye bi li riz: Amas ya As ke rî Ör gü tü cun ta sa yıl sa da, mut la ki yet çi (ve feo dal) bir pa di şa ha ve sa ra ya kar şı öz gür lük ve eşit lik adı na mü ca de le et me si, onu ken di li ğin den “da ha de mok ra tik” bir ha re ket kı lar.
Da mat Fe rit Ba rış Kon fe ran sı’nda Bu sı ra lar da İti laf cep he sin de Os man lı’dan ya na ba zı kı pır dan ma lar ol muştu. Fran sız lar Yu nan lı la rın İz mir’e çı kar tıl ma sıy la ile ri gi dil di ği ni dü şü nü yor lar dı. Ay rı ca Hin dis tan hal kı da hoş nut suz ol muş tu. Bu yüz den öbür müt te fik dev let le re ta nın ma mış olan bir ola nak, Os man lı’ya ta nın dı. Ge lip gö rüş le ri ni Pa ris Ba rış Kon fe ran sı’nda açık la ya bi le cek ler di. Bu nun üze ri ne Ha zi ran’da Da mat Fe rit Pa ris’e git ti. Bu ra da yap tı ğı ko nuş ma da bir çok ba kım dan sa kın ca lı ki mi gö rüş ler açık la dı. To ros Dağ la rı’ndan Türk lü ğün sı nı rı di ye söz et ti. Arap ül ke le ri üze rin de id di alar da bu lun du, İt ti hat çı la rı Bol şe vik ler den da ha kö tü di ye ni te len dir di, Er me ni teh ci rin de ki ölü sa yı sı nı Er me ni le rin o sı ra ile ri sür dük le ri ra kam dan bi le da ha abar tı lı ola rak ver di. Za ten Lloyd Ge or ge Os man lı’nın ça ğı rıl ma sın dan ya na de ğil di. Fran sız lar ile ri ki dö nem ler de bir Al man in ti kam sa va şına kar şı İn gi liz ga ran ti si pe şin dey di ler ve o sı ra da he nüz bu nu el de ede bi le cek le ri ni umu yor lar dı. O yüz den İn gi liz le rin ken di le ri için uy gun suz bir çok is te ği ne bo yun eği yor lar dı. Ör ne ğin, sa vaş sı ra sın da Arap ül ke le ri ni ara la rın da
SAMSUN’A ÇIKIŞTAN DAMAT FERİT HÜKÜMETİNİN DÜŞMESİNE
pay laş tı ran Sykes-Pi cot Ant laş ma sı’nda Mu sul Fran sa’ya düş tü ğü hal de, son ra dan İn gil te re’nin ora yı sa hip len me si ne ses çı ka ra ma mış lar dı. Şim di de Ge or ge’un is te ği ne uy gun ola rak, Fran sız Baş ba ka nı Cle men cea u Fe rit’e ha ka ret do lu sert bir ce vap ver di. Türk le rin gir di ği her yer de uy gar lı ğın ge ri le di ği ni, teh cir de olup bi ten le ri İt ti hat çı la ra yı ka rak so rum lu luk tan ka ça ma ya cak la rı nı söy le di. Son ra da Os man lı he ye ti Pa ris’ten ko vul du. Bir sü re son ra, bel ki Os man lı’ya ya pı lan mu ame le de kan ta rın to pu zu nu ka çır dık la rı nı dü şün müş ol duk la rın dan, 18 Tem muz’da iki ka rar al dı Ba rış Kon fe ran sı. Bi rin ci si ne gö re Yu nan iş ga li nin sı nır la rı ye ni den sap ta na cak tı. As lın da Yu nan lı lar İz mir’e çık tık la rı sı ra da ba zı sı nır lar sap tan mış tı. Ama Yu nan lı lar bun la ra hiç al dır ma mış lar dı. Bir de Os man lı’nın Yu nan zul mü ile il gi li id di ala rı so ruş tu ru la cak tı. İkin ci ka ra rın uy gu la ma sın da İs tan bul’da ABD yük sek ko mi se ri (tem sil ci si) olan Ami ral Bris tol baş kan lı ğın da, bir İtal yan, bir Fran sız, bir İn gi liz su ba yın dan olu şan bir ko mis yon ku rul du. Ko mis yon Ege’ye git ti, her ke si din le di. So ruş tur ma so nun da çı kan ra por 15 Ma yıs ön ce sin de Rum la ra her han gi bir bas kı uy gu lan ma dı ğı nı, Yu nan lı la rın asa yi şi sağ la ya cak bir güç ola rak de ğil, bir is ti la or du su gi bi dav ran dı ğı nı sap ta dı. Fa kat Ge or ge’un Yu nan lı la rı Ege’ye gön de rir ken ile ri sür dü ğü ge rek çe yi açık ça ya lan la yan Bris tol raporunun kon fe ran sın ça lış ma la rı üze rin de hiç bir et ki si ol ma dığı anlaşılıyor.
Er zu rum Kon gre si Bun dan son ra Ata türk’ü Er zu rum’da gö rü yo ruz. Ara da, hü kü me tin onun ge ri dön me si ni is te yen buy ruk la rı yi ne len miş ti. Mus ta fa Ke mal’in söz din le mek ni ye tin de ol ma dı ğı an la şı lın ca, dev re ye pa di şah gir di. 2 Tem muz 1919’da çek ti ği tel graf ta, Mus ta fa Ke mal’in 2 ay ha va de ği şi mi iz ni kul lan ma sı nı is ti yor du. Bu sı ra da res mi iş ler le meş gul ol ma ya cak tı. Bu çö züm Mus ta fa Ke mal’in de ak lı na yat mış ken, 8 Tem muz’da ge len tel graf onun gö re vin den az le dil di ği ni bil di ri yor du. Or du mü fet tiş li ği ağır lı ğı, et ki si olan bir mev ki ve sı fat tı. Fa kat az le dil miş bir pa şa nın ne ağır lı ğı ola bi lir di? Üs te lik acı lar la do lu bir sa va şın ye nil giy le so nuç lan ma sı, su bay la rın top lum da olum suz de ğer len di ril me le ri ne yol açı yor du. Bu yüz den ka ra rı nı ver di ve as -
131
132
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ker lik ten is ti fa et ti. As ker oca ğı ile iliş ki si ni kes mek her hal de duy gu sal ba kım dan zor bir ka rar dı. İs tan bul’da ki hü kü metin ha va de ği şi mi çö zü mün den neden vaz geç tiği me rak edi le bi lir. Bu nun bir ne de ni, Re fet’in Sam sun’a ge len ek İn gi liz bir li ği ni kar şı la ma bi çi miy di. Re fet Türk as ker le ri ni kent ten çek miş ve eğer hü kü me tin iz ni ol ma dan Sam sun’dan içe ri ye gir me ye kal kı şır lar sa, kar şı ko ya ca ğı nı bil dir miş ti. İkin ci si, Si vas’ta top la na cak mil li kon gre, mil li mec lis bi çi min de du yu rul muş tu. Mus ta fa Ke mal ve ar ka daş la rı nın bu dav ra nış la rı muh te me len İs tan bul’da çıl gın lık, ma ce ra cı lık di ye al gı la na rak, ona kar şı yu mu şak dav ra nış la rın yer siz ola ca ğı dü şü nül müş ol ma lı dır. Er zu rum Kon gre si’nin 10 Tem muz’da baş la ma sı ön gö rül müş tü. 10 Tem muz rast ge le bir ta rih de ğil dir. Ru me li’de hür ri yet ru mi tak vi me gö re 10 Tem muz 1324’te ilan edil miş ve günümüzdeki 29 Ekim gibi en bü yük bay ram ola rak ye ri ni al mış tı. Ne var ki, Vah det tin’in kar şı-dev rim ha re kâtı nın bir par ça sı ola rak, bay ram ol mak tan çı ka rıl mış tı. Do la yı sıy la kon gre nin baş lan gıç ta ri hi çok an lam lıy dı. Fa kat 10 Tem muz gü nü gel di ğin de de le ge le rin bir bö lü mü nün he nüz gel me miş ol duk la rı gö rül dü. Onun üze ri ne bir er te le me ye git mek ge re ği doğ du. Böy le bir du rum da er te le me bir kaç gün olur. Oy sa Er zu rum Kon gre si 13 gün, ya ni he men he men iki haf ta son ra ya, 23 Tem muz’a er te len miş tir. Za ma nın da ya da az son ra ge len de le ge ler, on la rı ağır la yan ko nuk se ver Er zu rum lu lar için ko lay ol ma yan bir du rum! Pe ki, ne den? Tah mi nim o ki, 23 Temmuz’un da 10 Tem muz gi bi an lam lı bir ta rih ol ma sın dan dır. Çün kü hür ri ye tin ila nı mi la di tak vi me gö re 23 Tem muz 1908’dir. Bu sim ge sel lik üze rin de bu den li ıs rar edil me si, Vah det tin’in kar şı-dev rim ni yet le ri nin an la şıl mış ve bu na kar şı de mok ra si bay ra ğı nı aç ma ge re ği nin du yul muş ol du ğu nu bi ze an la tır sa nı yo rum. Salt bu na ba ka rak, Er zu rum Kon gre si’nin de mok ra tik-ulus çu bir ide olo ji ye sa hip ol du ğu nu, bu ba kım dan da İT’ye ben ze di ği ni söy le ye bi li riz. Mus ta fa Ke mal de, bu ide olo ji nin için de ol mak la bir lik te, onun sol ka na dın da ve kök ten ci bir nok ta da dır. Çün kü o, di ğer le rin den fark lı ola rak cum hu ri yet ve la ik lik yan da şı dır. Şim di Er zu rum Kon gre si ka rar la rı nı özet le ye lim: 1) Vi la yat-ı Şar ki ye Mü da fa a-i Hu kuk-u Mil li ye ve Trab zon Mu ha fa za-i Hu kuk-u Mil li ye ce mi yet le ri bir leş ti ri le rek Şar ki Ana do lu Mü da fa a-i Hu kuk Ce mi ye ti ku rul muş tur.
SAMSUN’A ÇIKIŞTAN DAMAT FERİT HÜKÜMETİNİN DÜŞMESİNE
2) Do ğu Ana do lu bir bi rin den ve Os man lı ca mi asın dan ay rıl ma ya cak bir bü tün dür. Bü tün Müs lü man lar öz kar deş tir. Bı ra kış ma nın im za lan dı ğı gün kü sı nır lar için de ya şa yan la rın ezi ci ço ğun lu ğu Müs lü man dır, bö lü ne mez. Her tür lü iş gal ve mü da ha le Rum luk ve Er me ni lik teş kil et mek ama cı na yö ne lik sa yı la cak tır. 3) Hı ris ti yan un sur la ra si ya sal ege men li ği ve top lum sal den ge yi bo za cak ye ni ay rı ca lık lar ta nın ma ya cak, ön ce ki hak la rı na say gı lı olu na cak tır. 4) 30 Ekim 1918 bı ra kış ma sı nır la rı için de mil li yet esas la rı na uyan ve ül ke mi ze kar şı is ti la eme li bes le me yen her han gi bir dev le tin fen ni, sı na i, ik ti sa di yar dı mı mem nun luk la kar şı la na cak tır. 5) Hü kü met bas kı so nu cun da Do ğu Ana do lu’yu terk ve ih mal zo run da ka lır sa, ge çi ci bir yö ne tim ku ru la cak tır. Os man lı hü kü me ti da ğı lır sa, öbür il ler le, ol maz sa tek ba şı na sa vun ma ve di ren me yo lu na gi di le cek tir. Bu kon gre ka rar la rı na kar şı kö tü yo rum ve tel kin ler mil le te ve va ta na iha net sa yı la cak tır. 6) Bu bir İt ti hat çı ha re ket de ğil dir. Se çim ler en kı sa za man da ya pı lıp Me bu san Mec li si top lan ma lı dır. Bu ka rar lar da ge re kir se bir yö ne tim (ya ni hü kü met) kur ma, sa vun ma mü ca de le si dü şün ce si dik ka ti çe ki yor. Ay rı ca, iş gal le rin iyi ya da kö tü di ye ay rı la ma ya ca ğı nı, hep si nin kö tü ve Rum luk ve Er me ni lik kur mak ola rak al gı la na ca ğı nı gö rü yo ruz. Bir baş ka nok ta, se çim le rin ya pıl ma sı ve mec li sin top lan ma sı, ya ni de mok ra si ta le bi nin öne sü rül me si dir. Son ola rak im pa ra tor lu ğun Arap top rak la rı ile il gi li bir ta le bin di le ge ti ril me me si, ter si ne, bı ra kış ma sı nır la rı nın be lir til me si de gö ze çar pı yor. Bu, im pa ra tor luk tan vaz geç me ka ra rı dır. Ne ya zık ki Er zu rum Kon gre si’nin ye ter li sa yı la bi le cek tu ta nak la rı yok tur. Kon gre nin, o den li uzun bir er te le me den son ra, 2 haf ta sür müş ol ma sı şa şır tı cı dır (23 Tem muz-7 Ağus tos 1919). Gü nü müz de par ti kon gre le ri nin 1 ya da en faz la 2 gün sür dük le ri ni ha tır la ya lım. Kon gre nin böy le uza ma sı, çok ha ra ret li ve uzun tar tış ma la rın ce re yan et ti ği ne işa ret sa yıl ma lı dır. Çün kü im pa ra tor luk kül tü rüy le ye tiş miş bu in san la rın im pa ra tor luk tan vaz geç me ka ra rı al ma la rı ko lay iş de ğil dir. Ama ağır bir ye nil gi ye uğ ra mış ve par ça lan mak, sö mür ge leş ti ril mek is te nen bir dev le tin tam ba ğım sız ola bil mek için mut la ka ağır bir fe da kâr lık ta bu lun ma sı ge rek ti ği dü şü nül müş ol ma lı dır. Hem tam ba ğım sız lı ğı hem Arap ül ke le ri ni is te mek ger çek çi ola maz dı, cid di bir ta -
133
134
KISA TÜRKİYE TARİHİ
lep de sa yı la maz dı. Za ten Wil son il ke le ri Arap ül ke le ri nin Os man lı’dan ko pa rıl ma sı nı ön gör müş, Da mat Fe rit Arap ül ke le ri ni is te di ği için ağır ha ka re te uğ ra mış tı. Ama ne olur sa ol sun, duy gu sal ola rak bu ka ra rı al mak uzun ve acı tar tış ma la ra yol aç mış ol ma lı dır. Ata türk’ün, kon gre baş kan lı ğı nın ve üs tün ye te nek le ri nin ver di ği ola nak lar la kon gre ka rar la rı nın oluş ma sın da çok önem li bir pa yı bu lun du ğu nu var sa ya bi li riz. Kon gre Şar ki Ana do lu Mü da fa a-i Hu kuk Ce mi ye ti’nin yö ne tim ku ru lu ni te li ğin de bir he yet-i tem si li ye (tem sil ku ru lu) seç miş, baş ka nı da Mus ta fa Ke mal ol muş tur. Ata türk ve ar ka daş la rıy la, ya ni de mok ra tik-ulus çu ha re ket le Vah det tin, ya ni sa ray ara sın da ki far kın ba sit bir gö rüş far kı ol ma yıp, de rin bir an la yış ve ide olo ji, hat ta çağ far kı ol du ğu nu gös te re bil mek için 30 Mart 1919 ta ri hin de Da mat Fe rit’in Vah det tin adı na Ami ral Cal t hor pe’a sun du ğu bir ba rış pla nı nı özet ola rak ver mek is ti yo rum: 1) Arap ol ma yan ül ke ler doğ ru dan pa di şa ha bağ lı ola cak. Arap ül ke le ri ne ge niş bir özerk lik ve ri le cek ama din ba kı mın dan ha li fe ye bağ lı ola cak lar dır. Pa di şa hın pa ra sı kul la nı la cak, hut be pa di şah adı na oku na cak, Os man lı bay ra ğı kul la nı la cak tır. Hi caz es ki yö ne ti ci le ri nin elin de ola cak ama ya nın da 100 as ke ri olan bir Os man lı tem sil ci si Hi caz dış si ya se ti nin Os man lı ile uyu mu nu sağ la ya cak tır. Me di ne’de bir Os man lı ge ne ra li nin ko mu ta sın da bir gar ni zon bu lu na cak tır. Ye men, sa vaş ön ce sin de ki gi bi yö ne ti le cek tir. Er me nis tan bü yük dev let le rin ka ra rı na gö re özerk ya da ba ğım sız bir cum hu ri yet ola cak tır. 2) 15 yıl bo yun ca İn gil te re, iç asa yi şi sağ la mak ve dı şa kar şı Os man lı ba ğım sız lı ğı nı ko ru mak üze re, ge rek li gör dü ğü nok ta la rı (özerk böl ge ler de da hil) iş gal ede cek tir. 3) Av ru pa’da sı nır lar Bur gaz ya kın la rın da Emi ne Bal kan lar’dan baş la yıp Sa ma kof’a, ora dan Enez’in ba tı sın da Ege De ni zi’ne ka vu şa cak tır. 4) İs tan bul ve Ça nak ka le bo ğaz la rın da bü tün is tih kâm lar yı kı la cak, Bo ğaz la r’ı İn gil te re iş gal ede cek tir. 5) Yö ne tim de, İn gil te re, pa di şa hın ge rek li gör dü ğü ne za ret le re İn gi liz müs te şar la rı atan ma sı nı ka bul ede cek tir. Her vi la ye te 15 yıl sü rey le, va li le rin ya nın da müs te şar lık da ya pa cak olan İn gi liz baş kon so los la rı ata na cak tır. Ye rel ve me bu san se çim le ri İn gi liz kon so los la rı nın de ne ti mi al tın da ya pı la cak tır. 6) Baş kent ve taş ra da İn gil te re ma li ye üze rin de de ne tim ku ra cak tır.
SAMSUN’A ÇIKIŞTAN DAMAT FERİT HÜKÜMETİNİN DÜŞMESİNE
7) Do ğu halk la rı nın ye te nek le ri ne uy gun ola rak Ka nun-u Esa si ya lın laş tı rı la cak tır (Da mat Fe rit’in 15 Şu bat 1910’da Âyan Mec li si’ ne sun du ğu rapor çer çe ve sin de). Me bu san Mec li si büt çe yi oy la yıp mer ke zi hü kü me te ye rel ge rek si nim le ri du yu ra cak tır. 8) Dış si ya se ti yö net mek te pa di şa hın “mut lak” ser bes ti si ola cak tır. İn gi liz ar şiv le rin de bul du ğum bu prog ram çok il ginç tir. Bir kez, im pa ra tor luk ara zi le ri nin kü çül me si ne ke sin lik le ra zı de ğil dir. Arap ül ke le ri nin ve hat ta İn gil te re’nin sev gi li Hi caz’ının da hi ya ka sı nı bı rak ma mak is te mek te dir. En umut suz olan Er me nis tan ko nu sun da bi le bir özerk lik al ma şı ğı ön gö rül müş tür. Üs te lik Bul ga ris tan’ın düş kün lü ğün den ya rar la nı la rak, onun aley hin de ge niş bir ara zi ge niş let me si ne git mek is ten mek te dir. Bu na kar şı lık İn gil te re’ye her çe şit ay rı ca lık ta nın mak ta dır. Bo ğaz lar (do la yı sıy la İs tan bul) ve ül ke nin ma li ye si, yö ne ti mi (ne za ret ler de müs te şar lar, vi la yet ler de kon so los lar) on la ra tes lim edil mek te, 15 yıl sü rey le is te dik le ri nok ta la rı iş gal et me hak kı ta nın mak ta dır. Bü tün bun lar dan son ra pa di şa hın dış si ya set te mut lak ser bes ti sa hi bi ol mak is te me si hay li il ginç bir çe liş ki dir. Bu ara da meş ru ti yet ko nu sun da da her hal de ada ma kıl lı bir kı sıt la ma ön gö rül mek te dir. Ne ya zık ki, Fe rit’in söz ko nusu ra po ru nu bu la ma dım. Ama büt çe nin tar tı şıl ma sı ya da ya pıl ma sı ye ri ne oy la ma sın dan söz edil me si, ya sa ma ve hü kü me ti de net le me et kin lik le rin den hiç söz edil me yip ye rel ge rek si nim le ri du yur mak tan dem vu rul ma sı, ne ler dü şü nül dü ğü nün bir işa re ti sa yı la bi lir. Şu nu da be lir te yim ki, Vah det tin’in mil li yet so ru nu nu hiç söz ko nu su et me den top rak üze rin de ki bu ıs ra rı feo dal bir tu tum dur ve bü tün Os man lı lar için ti pik tir. Top rak uğ ru na ka pi tü las yon la rı sü rek li kıl ma (1740), Mı sır’ı alt ede bil mek için İn gi liz le re çok kap sam lı ti ca ret ay rı ca lık la rı ta nı ma (1838), pa di şah la rın sü re gel miş tu tum la rı ol muş tur. Bu ra da da Vahdettin top rak la rı mu ha fa za ede bil mek uğ run da ba ğım sız lık tan ta ma men vaz ge çe bil mek te dir. Er zu rum Kon gre si’nin, de mok ra tik-ulus çu ha re ke tin yak la şı mı ise çok da ha çağ daş, ka pi ta list zih ni ye te uy gun bir yak la şım dır. (Çün kü ka pi ta liz min, ya ni ka pi ta list bir sı nı fın ba ğım lı lık çer çe ve sin de ge liş me si ola nak sız dı, bu nu de ne yim ler gös ter miş ti.) Tam ba ğım sız lık uğ ru na Arap top rak la rın dan vaz ge çe bi len bir an la yış söz ko nu su dur. Yi ne le ye lim, ara da bir gö rüş far kı de ğil, bir zih ni yet, bir çağ far kı var dır.
135
136
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Si vas Kon gre si Şim di de Si vas Kon gre si’ne ba ka lım. Kon gre 4 Ey lül 1919 gü nü baş la dı, 11 Ey lül’de son bul du. Kon gre baş kan lı ğı na Ata türk ge ti ril di. Da ha kon gre baş lar ken iş le rin yo lun da git me di ği an la şıl mış tı. Bir kez Amas ya Ta mi mi’ne gö re bir an ön ce top lan ma sı ön gö rü len Si vas Kon gre si ge cik miş ti. Ata türk ve he yet-i tem si li ye Er zu rum Kon gre si bit tik ten son ra Er zu rum’da 3 haf ta ka dar kal mış lar dı. İkin ci si, de le ge (mu rah has) sa yı sı pek az dı. Er zu rum Kon gre si ye rel bir kon gre ol ma sı na rağ men, 56 ki şiy le top lan mış tı. Si vas yurt ça pın da bir kon gre ol ma sı na rağ men, 38 ki şiy le top lan mış tı. Bu nun baş lı ca ne den le rin den bi ri, Ba tı Ana do lu’da ki (Ege ve Mar ma ra böl ge le ri) ulu sal ör güt le rin tu tu muy du. On la ra gö re ulu sal ör güt le rin yurt ça pın da bir leş me si ge rek siz di, çün kü so run lar fark lıy dı. Do ğu da ki le rin ba şın da Er me nis tan, ba tı da ki le rin ba şın da Yu na nis tan so ru nu var dı. Son ra do ğu da ki ler her tür lü iş ga le kar şı çı kar ken, ba tı da ki ler Yu na nis tan ol ma mak kay diy le İti laf dev let le rin den bi ri nin iş ga li ne ra zıy dı lar. Ni ha yet do ğu da ki le rin se çim le rin ya pıl ma sı, Me bu san Mec li si’nin top lan ma sı yo lun da de mok ra tik ta lep le ri var ken, ba tı da ki le rin böy le bir so run la rı yok tu. Bu gö rüş fark lı lık la rı nın bi raz da, do ğu da ön der li ğin ağır lık lı ola rak su bay la rın, ba tı da ise ön der li ğin ağır lık lı olarak eş ra fın elin de ol ma sın dan kay nak lan dı ğı tah min edi le bi lir. Ba tı da ki ulu sal ha re ke tin do ğu da ki ne gö re ılım lı lı ğı nı gö ren Ba bıâli, bi rin ci ye sı cak bak ma ya baş la mış tı. As lın da her san cak tan 3 tem sil ci he sa bıy la Si vas’ta 183 mu rah has bu lun ma sı ge re kir di (61x3). Eğer Şar ki Ana do lu MHC’nin he yet-i tem si li ye si nin do ğu yu (21 san cak) tem sil et ti ği ni dü şü nür sek, o za man do ğu nun dı şın da ki san cak lar dan 120 mu rah has gel me si ge re kir di (40x3). Bu den li az ka tı lı mı gö rün ce Mus ta fa Ke mal ve ar ka daş la rı ba şa rı sız olun du ğu na hük me de rek, ye ni bir kon gre top la ma ya ka rar ver di ler ve “Bü yük Ana do lu Kon gre si” di ye ad lan dır dık la rı bu kon gre için çağ rı lar gön der di ler. Ne var ki, olay lar öy le bir ge liş ti ki, ba şa rı sız ola rak baş la yan Si vas Kon gre si bü yük bir ba şa rı ya ulaş tı ve Bü yük Ana do lu Kon gre si’ne ge rek kal ma dı. Ge len mu rah has la rın bir bö lü mü de Ame ri kan man da sı dü şün ce si ni kon gre ye ka bul et tir mek için gel miş ler di. Bı ra kış ma nın ilk za -
SAMSUN’A ÇIKIŞTAN DAMAT FERİT HÜKÜMETİNİN DÜŞMESİNE
man la rın da İs tan bul’da Wil son il ke le ri ni be nim se yen bir grup oluş muş, fa kat ar ka sı gel me miş ti. Yu nan iş ga li nin ya rat tı ğı şok la meş ru ti yet çi ke sim de ABD man da cı lı ğı dü şün ce si tu tun ma ya baş la dı. (Sa ray ve Hİ çev re le rin de İn gi liz ci lik re vaç tay dı. Sa it Mol la baş kan lı ğın da İn gi liz Mu hip ler [Se ven ler] Ce mi ye ti ku rul muş tu.) ABD yük sek ko mi se ri olan Bris tol bu gi bi kim se le ri el çi li ğe ça ğı rıp on la rı bu yön de özen di ri yor du. Ba zı Os man lı ay dın la rı için –bun la rın ba şın da Ha li de Edip (Adı var) ve Ah met Emin (Yal man) gi bi kim se ler var dı– ABD man da sı nın çe ki ci li ği Su ri ye ve Irak gi bi bir ta kım Arap ül ke le ri ni el de tu ta bil mek umu dun dan kay nak la nı yor du. Bun lar, im pa ra tor luk ha ya lin den vaz ge çe me yen ler di. Yal nız, ABD’nin bo yun du ru ğu na gi rin ce, Do ğu Ana do lu’da bir Er me nis tan’ın ku rul ma sı nı si ne ye çek mek ge re ki yor du. Bris tol’ün dav ra nı şı as lın da pek dü rüst de ğil di, çün kü Tür ki ye’yi man da sı al tı na al mak ko nu sun da ABD hü kü me ti nin he nüz bir ka ra rı yok tu. Bu, da ha çok Bris tol’ün ki şi sel dü şün ce siy di. Man da cı lar kongrede bir bi ri ar dı na kür sü ye ge le rek ABD man da sı nın gü zel lik le ri ni ve ka çı nıl maz lı ğı nı an la tı yor lar dı. Ha li de Edip de bu nu des tek le yen bir mek tup yaz mış, Fi li pin ler’in ABD yö ne ti mi al tın da na sıl adam ol du ğu nu bal lan dı ra rak an lat mış tı. (Ger çek te ABD yö ne ti mi nin Fi li pin ler’i adam et ti ği söy le ne mez di.) İşin il ginç yö nü, Mus ta fa Ke mal ya da ya kın la rı bu dü şün ce ye kar şı çık ma mış lar, yal nız Er zu rum lu Ra if Ho ca, Do ğu lu ol du ğu için, iti raz et miş ti. Mus ta fa Ke mal ve Ra uf doğ ru dan kar şı çık mak tan sa il ginç bir so ru so ra rak ko nu yu “at lat mış lar dı”. So ru şuy du: Biz bel ki ABD man da sı nı is ti yor duk ama, aca ba ABD bi zim man da sı na gir me mi zi is ti yor muy du? An la şı lan kim se nin ak lı na bu so ru gel me miş ti. Bu nun üze ri ne ABD se na to su na, bu ko nu da ABD’nin ni ye ti ni so ran bir mek tup ya zıl ma sı ka rar laş tı rıl dı. Man da öne ri si ne ne den cep he den kar şı çı kıl ma dı ğı, kon gre de bir Chi ca go ga ze te si nin mu ha bi ri olan Brow ne’un ha zır bu lun ma sı ile açıklanabilir. Sa ray ve Hİ İn gi liz des te ği pe şin dey ken, cep he den bir kar şı çı kı şın ABD’ye se vim siz ge le ce ğin den ve bu yüz den des te ği nin yit me sin den çe ki nil miş ola bi lir. Kon gre de alı nan bir ka ra ra gö re, iş gal ve is ti la ha re ket le ri ne dü zen li or du de ğil, fa kat Ku va-yı Mil li ye kar şı çı ka cak tı. Bu sa ye de bı ra kış ma yı boz mak suç la ma sın dan kur tu lun acaktı. 9 Ey lül’de alı nan ka rar la Ali Fu at Pa şa Umum Ku va-yı Mil li ye ku man da nı olu yor, ya -
137
138
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ni bü tün Ku va-yı Mil li ye’nin ba şı na geç miş olu yor du. Kon gre baş la dı ğı sı ra lar da hü kü met, Si vas Kon gre si’ne kar şı bir fe sat lık plan lı yor du. Si vas Kon gre si ya sal bir kon grey di, fa kat hü kü met bu nu da ğıt mak ve mu rah has la rı ya ka la mak için ya sa dı şı bir zor ba lık plan lı yor du. Bu nun için ya man bir mu ha lif olan ve o sı ra Ma mu re tü la ziz ya da Har put (Ela zığ) va li si olan Ali Ga lip’ten ya rar la nı la cak tı. Bu amaç la Ali Ga lip Ma lat ya’ya gel miş ve ora da İn gi liz bin ba şı sı No el’le bu luş muş tu. No el çok iyi Kürt çe bi len bir Kürt uz ma nıy dı. Ya nın da Kürt çü ha re ke tin men sup la rın dan Ce la det Ali Be dir han, Kâmu ran Ali Be dir han ve Ek rem Bey var dı. Ali Ga lip Kürt aşi ret le rin den 150 ka dar at lı ile Si vas’ı ba sa cak ve Si vas va li si ola cak tı. Bas kı nın et ki li ol ma sı için An ka ra Va li si Mu hit tin Pa şa da ba tı dan ha re ke te ge çi ril miş ti. Fa kat Ali Ga lip’in hü kü met le pa zar lı ğı var dı. Ola ğa nüs tü ve ya sa dı şı hiz me ti ne kar şı lık as ke ri pa şa lık ve pa ra da is ti yor du. Bu nun için de İs tan bul’la tel graf la ha ber le şi yor du. Fa kat hat, Si vas’tan ge çi yor du ve du rum tel graf çı la rın dik ka ti ni çek miş ti. Ger çi tel graf lar şif re liy di ama bu dev let şif re siy di ve Si vas’ta çö zü le bi lir di. So nuç ola rak 7 Ey lül’de Mus ta fa Ke mal komp lo dan ha ber dar ol du. So rum lu la rın ya ka lan ma sı için as ke ri ön lem ler alın dı. Mu hit tin Pa şa ya ka lan dı, di ğer le ri ka ça bil di ler. Ata türk olan bi te ni 9 Ey lül gü nü kon gre ye bil dir di. Kon gre, ya sal bir top lan tı ya kar şı zor ba lık olan bu çir kin dav ra nı şa bü yük tep ki gös ter di. Pa di şa ha hi ta ben ya zı lan ya zı da, Da mat Fe rit’in bu ma ri fe ti an la tı la rak gö rev den alın ma sı is ten di. Tel graf la gön de ri len ya zı ya, pa di şa ha bu nun su nul ma ya ca ğı yo lun da ya nıt gel di. Böy le ce pa di şah du rum dan “ha ber siz” ol du ğu için bir şey yap ma sı ge rek mi yor ve Fe rit hü kü me ti ye rin de ka lı yor du. Bu nun üze ri ne kon gre ağır bir ka rar al dı. Fe rit hü kü me ti çe ki lin ce ye de ğin taş ra nın İs tan bul’la res mi tel graf ha ber leş me si ne son ve ri le cek, Si vas baş kent ye ri ne ge çe cek ti. Ül ke nin dört bir ya nı na bil di ri len bu ka ra rın as ke ri ve mül ki (si vil) gö rev li le ri ne den li zor du rum da bı rak tı ğı dü şü nül me li dir. Ka ra ra uyu lur sa hü kü me te baş kal dı rıl mış, uyul maz sa Fe rit’in dav ra nı şı onay lan mış olu yor du. Si vas-İs tan bul mü ca de le si 3 haf ta sür dü. Bü tün kolordu ko mu tan la rı Si vas’tan ya na ol du lar. Ka ra ra mu ha le fet eden Trab zon, Kon ya va li le ri ne, Es ki şe hir mu ta sar rı fı na kar şı zor kul la nıl dı, mü ca de le de so nun cu su öl dü. Bu ara da Brow ne’a iki mek tup ve ril di. Bi ri ABD Se na to su’ na man da ko nu sun da ya zıl mış
SAMSUN’A ÇIKIŞTAN DAMAT FERİT HÜKÜMETİNİN DÜŞMESİNE
olan mek tup tu; ikin ci si, pa di şa ha olan şi kâyet na mey di. Brow ne bu son mek tu bu İs tan bul’a gö tü rün ce Vah det tin’in “ha be rim yok” di ye cek ha li kal ma dı. 20 Ey lül’de bir bil dir ge çı ka ra rak iki ya nın an laş ma sı nı sağ lık ver di. Ara ya bir ta kım in san lar so kul mak is ten di. Fe rit Es ki şe hir’e 2.000 as ker gön der mek ama cıy la İn gi liz le ri yok la dı, fa kat bu umut suz bir dav ra nış tı ve za ten İn gi liz ler kar ga şa lık is te mi yor du. Umu du kal ma yın ca, Fe rit 30 Ey lül ge ce si is ti fa et ti. Böy le ce ba şa rı sız baş la yan Si vas Kon gre si par lak bir ba şa rı ya ulaş mış ol du. Bü yük Ana do lu Kon gre si’ne ge rek kal ma dı. Si vas Kon gre si Er zu rum’da alı nan ka rar la rı ay nen be nim se di ve yurt öl çü sün de bir ör güt kur du: Ana do lu ve Ru me li Mü da fa a-i Hu kuk Ce mi ye ti (ARMHC). Er zu rum’da ol du ğu gi bi, yö ne tim ku ru lu iş le viy le, baş ka nı Mus ta fa Ke mal olan bir he yet-i tem si li ye oluş tu rul du. ARMHC se çim le ri yap tır ta cak, se çim ler de ağır lı ğı nı ko ya cak ve Me bu san Mec li si’nin top lan ma sı nı sağ la ya cak tı.
139
XVII
Üçüncü Meşrutiyet
Ne den II I. Meş ru ti yet? Çün kü Vah det tin, Me bu san Mec li si’ni da ğıt tık tan son ra, Ka nun-u Esa si’nin 4 ay için de se çim le rin ya pıl ma sı yö nün de ki hük mü nü de çiğ ne ye rek meş ru ti yet ten ada ma kıl lı uzak laş mış tı. 31 Mart’ta olup bi ten ler, İT’nin ağır lı ğı nı du yu ra ma dı ğı za man, meş ru ti ye tin sa ra yın gü dü mü ne gi re ce ği ni işa ret et miş ti. Vah det tin bel ki meş ru ti ye ti top tan kal dır ma ya ce sa ret ede mez di (bu, İn gi liz le re se vim siz gö rü nür dü). Ama onu ku şa çe vir mek, ta ma men gü dü mü ne al mak is te ye ce ği mu hak kak tı. Do la yı sıy la Vah det tin’in du ru ma ege men ol ma sıy la bir lik te II. Meş ru ti yet’in son bul du ğu nu ka bul ede bi li riz. Si vas’ın bas tır ma sı so nu cun da, meş ru ti yet ye ni den do ğu yor du. Fa kat bir yıl ka dar lık fark lı bir ara re jim (mut la ki yet) ol du ğu için, bu na II I. Meş ru ti yet di ye bi li riz. İlk kez ta rih çi Mah mut Go loğ lu 23 Ni san’da ku ru lan Tür ki ye Bü yük Mil let Mec li si’ni “II I. Meş ru ti yet” di ye ta nım la mış tı. TBMM pa di şa hı ta nı dı ğı ve onu kur tar ma yı amaç edin di ği ni du yur du ğu için, ilk ön ce le ri bu ta nım la ma yı be nim se miş tim. Fa kat şim di, pa di şah la olan iç sa vaş du ru mu nu, TBMM ve onun bü yük ön de ri nin dev rim ci ni te lik le ri ni he sa ba ka tın ca, bu nun bi raz zor la ma ol du ğu nu dü şü nü yo rum. Bu na kar şı lık, İs tan bul’da ki son Me bu san Mec li si’yle bir II I. Meş ru ti yet ya şan dı ğı nı söy le mek ba na ola nak lı gö rü nü yor.
142
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Ye ni hü kü me ti Ali Rı za Pa şa kur du. ARMHC açı sın dan pa şa “za rar sız”dı. Üs te lik ye ni hü kü me tin har bi ye na zı rı bir ara Amas ya As ke rî Ör gü tü’ne üye ol muş olan Mer sin li (Kü çük) Ce mal Pa şa’ydı. Bah ri ye na zı rı da, mek tep li ol mak iti ba riy le de mok ra tik-ulus çu ha re ke te yat kın sa yı la bi le cek Sa lih Pa şa’ydı. Ata türk ye ni hü kü me te Er zu rum ve Si vas ka rar la rı nın be nim sen me si ni, Me bu san Mec li si olu şun ca ya de ğin ül ke nin yaz gı sıy la il gi li hiç bir yü küm lü lü ğe gi ril me me si ni, Ba rış Kon fe ran sı’na gi de cek tem sil ci le rin ulu sun is tek le ri ni bi len ve onun gü ve ni ne sa hip ki şi ler ol ma sı nı şart koş muş tu. Hü kü met le ARMHC ara sın da ki an laş ma nın ay rın tı la rı nı sap ta mak üze re Mus ta fa Ke mal’le Sa lih Pa şa Amas ya’da bu luş tu lar (Amas ya Mü la ka tı, 2022 Ekim 1919). Ara la rın da ki uyuş ma 5 mad de lik bir pro to kol ha lin de so mut laş tı rıl dı. Gö rü şü len en önem li so run mec li sin ne re de top la na ca ğı ko nu suy du. Ata türk’e gö re İs tan bul düş man iş ga li al tın da ol du ğu na gö re, mec li sin ora da top lan ma sı çok sa kın ca lıy dı. Sa lih Pa şa bu nu ka bul et ti. Ne var ki, İs tan bul’a dön dü ğün de, hü kü me tin de, pa di şa hın da böy le bir çö zü me kar şı ol duk la rı or ta ya çık tı. On la ra gö re, mec li sin İs tan bul dı şın da top lan ma sı, mec li sin hü kü met le iliş ki le ri ni çok zor laş tı ra bi le ce ği gi bi, bu du rum Os man lı’nın İs tan bul’u terk et me ye ha zır ol du ğu iz le ni mi ni de ve re bi lir di. Böy le bir zor luk çı kın ca Mus ta fa Ke mal ARMHC bün ye sin de ge niş le til miş bir he yet-i tem si li ye top lan tı sı dü zen le di. Baş ta Ka ra be kir, Amas ya As ke rî Ör gü tü’nün üye le ri bu top lan tı ya ka tıl dı lar. Ata türk her hal de bu yüz den, bu top lan tı yı Nu tuk’ta “ku man dan lar top lan tı sı” di ye anar (16-28 Ka sım 1919). So nuç ola rak he yet-i tem si li ye de mec li sin İs tan bul’da top lan ma sı nı uy gun gör dü. Yal nız, İs tan bul teh li ke li ol du ğu için Mus ta fa Ke mal ve Ra uf, me bus da ol sa lar, İs tan bul’a git me ye cek ler di. Se çi len me bus la rı yön len dir mek ve eş gü dü mü sağ la mak için bun lar İs tan bul’a git me den ön ce Ana do lu’da top la na cak lar dı. Se çim ler iki de re ce li ol du ğun dan uzun sür dü ve he men he men tü müy le ARMHC’nin ege men li ği al tın da ce re yan et ti. Müs lü man ol ma yan lar ve Hİ se çi mi boy kot et ti ler. Hü kü met çe li şik bir tu tum ser gi li yor du. Bir yan dan ARMHC’nin se çim le re ka rış ma sı nı is te mi yor, bir yan dan da İti laf kar şı sın da zor du rum da kal ma mak için es ki İT’li le rin se çil me si nin ön len me si ni (ya ni se çim le re ka rı şıl ma sı nı) is ti yor du. 27 Ara lık’ta Mus ta fa Ke mal ve he yet-i tem si li ye İs tan bul’a ve
ÜÇÜNCÜ MEŞRUTİYET
mec li se da ha ya kın ola bil mek için An ka ra’ya gel di ler. Ata türk’ün An ka ra’ya gel me si nin ve ora da kal ma sı nın baş ka bir ne de ni var dı. O gel me den ön ce de kent, de mok ra tik-ulus çu çiz gi yi be nim se miş ve pa di şa hın yö ne ti ci le ri ne ka fa tut muş tu. (An ka ra yüz yıl lar ca Os man lı ege men li ği al tın da kal mış ol ma sı na rağ men, bel ki de Ahi cum hu ri yet çi li ği nin ru hu nu ya şat tı ğı için bu tu tum day dı.) Se çi len me bus lar la tek bir top lan tı ya pıl ma dı. Se çi len ler An ka ra’ya ge li yor, Ata türk bun la rı grup lar ha lin de top la yıp on lar la ko nu şu yor du. Ata türk me bus lar dan şun la rı is ti yor du: 1) De mok ra tik-ulus çu ha re ke tin ba rış he def le ri ni be lir le yen ve adı Mi sak-ı Mil li ola cak prog ra mın ka bul edi lip ilan edil me si; 2) Me bu san baş kan lı ğı na ken di si nin se çil me si. Ger çi ken di si İs tan bul’a gel me ye cek ti ama, san dı ğı gi bi, mec li sin ba şı na bir şey ge lir se, o za man baş kan sı fa tıy la mec li si İs tan bul dı şın da top lan tı ya ça ğır ma sı ko lay olur du; 3) ARMHC’den se çi len ler, ya ni bü yük ço ğun luk, Mü da fa a-i Hu kuk Gru bu di ye bir mec lis gru bu kur ma lıy dı lar; 4) Ali Rı za hü kü me ti de mok ra tik-ulus çu ha re ke te bir çok zor luk çı ka rı yor du. Onun için hü kü me ti de vi rip ha re ke te da ha ya kın bir hü kü me tin oluş tu rul ma sı na ça lı şıl ma lıy dı. Mec lis 12 Ocak 1920’de açıl dı. Vah det tin has ta ol du ğu nu ile ri sü re rek açı lı şa gel me di.
Mi sak-ı Mil li 28 Ocak’ta Mi sak-ı Mil li ka bul edil di. Şöy le özet le ne bi lir: 1) Mü ta re ke sı nır la rı için de ve dı şın da ki yer ler bir bü tün dür. Arap ül ke le rin de, Kars, Ar da han, Ba tum böl ge sin de, Ba tı Trak ya’da halk oy la ma sı na baş vu ru la bi lir. 2) İs tan bul ve Mar ma ra De ni zi’nin gü ven li ği sağ lan mak şar tıy la, Bo ğaz la r’ın dün ya ti ca re ti ne açık ol ma sı için bü tün il gi li ler ce ka rar laş tı rı la cak esas lar ka bul edi le bi lir. 3) İti laf’ın müt te fik dev let ler de ki azın lık lar için ka bul et ti ği esas lar, ay nı sı kom şu ül ke ler de ki Müs lü man hal ka uy gu lan mak şar tıy la ka bul edi le bi lir. 4) Ulu sal ve ik ti sa di ge liş me miz için tam ba ğım sız lık ge re kir. Onun için ka pi tü las yon la ra kar şı yız. His se mi ze dü şen Os man lı borç la rı nın öden me si de bu esa sa uy gun ola cak tır.
143
144
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Ata türk’ün me bus la ra ha z›r la d› €› me tin de, Er zu rum ve Si vas ka rar la r› na uy gun ola rak, mü ta re ke s› n›r la r› için de ki yer le rin bir bü tün ol du €u be lir til mifl ti. Oy sa, ‹s tan bul’da me bus lar im pa ra tor luk ha ya li nin çe ki ci li €i ne da ya na ma m›fl lar ve b› ra k›fl ma im za lan d›ğın da düfl man ifl ga li al t›n da ki yer ler de de hak id di a et mifl ler dir. Son ra ki y›l lar da bir çok ta rih çi miz Mi sak-› Mil li’yi Arap ül ke le ri (mü ta re ke s› n›r la r› d› fl›n da ki yer ler) üze rin de hak id di a edil me mifl gi bi gös ter mifl ler dir. (Bu nun bir çe flit san sür ol du €u ve bi lim sel ta rih çi li lik le pek ba€ dafl ma ya ca €› aç›k t›r.) Mi sak-› Mil li de mok ra tik-ulus çu ha re ke tin dün ya ya du yu ru lan prog ra m› ol mufl tur. Arap ül ke le ri üze rin de ki id di a d› fl›n da (fa kat bu ra lar da ön gö rü len halk oy la ma s›y la bu yan l›fl ha fif le til mifl tir) ger çek çi, cid di, a€›r bafl l› bir prog ram d›r. Mec lis bu nu ka bul et mek le, Ata türk’ün is tek le rin den bi ri ni ye ri ne ge tir mifl bu lu nu yor du. Fa kat il ginç tir ki, Ata türk’ün is tek le rin den öbür üçü ya p›l ma m›fl t›r. ARMHC’den se çi len me bus la r›n bü yük bir bö lü mü nün olufl tur du €u gru ba, ne se bi ni red de der gi bi, Mü da fa a-i Hu kuk ad› ve ril me mifl, fa kat bam bafl ka bir isim, Fe lah-› Va tan ad› ve ril mifl tir. Re is ola rak Mus ta fa Ke mal de €il, fa kat Fe lah-› Va tan üye si bi le ol ma yan Re flat Hik met ve o ölün ce yi ne Fe lah-› Va tan d› fl›n dan Ce la let tin Arif se çil mifl ler dir. Son ola rak hü kü me te gü ve no yu ve ril mifl tir. Oy sa son ra dan al› nan bir ka rar la, me bus la r› çe kip çe vir mek için Ra uf ‹s tan bul’a gel mifl ti. An la fl› lan ya o da ‹s tan bul’da ki ha va ya uy mufl ya da me bus lar onu umur sa ma m›fl lar d›. Son ra dan Nu tuk’ta Ata türk, me bus la rın bu tu tu mu nu ağır bir dil le eleş tir miş tir. Onun da be lirt ti ği gi bi, öy le gö rü nü yor ki, me bus lar İs tan bul’da ki sa ray, İti laf ve Hİ ağır lık lı ha va dan et ki len miş ler dir. Bu yüz den ARMHC’ye bağ lı lı ğı aşı rı, ma ce ra cı, teh li ke li bir tu tum ola rak de ğer len dir miş ler ve böy le ce ör güt le ri ni, do la yı sıy la ön der le ri Mus ta fa Ke mal’i umur sa ma mak, hat ta red det mek nok ta sı na gel miş ler dir. Mus ta fa Ke mal bel ki aşı rı bir nok ta day dı ama, onun aşı rı lı ğı du rum dan, kar şı sın da ki le rin aşı rı lı ğın dan kay nak la nı yor du. 22-23 Ara lık 1919’da Lon dra’da İn gi liz ler ve Fran sız lar Os man lı ba rı şı ko nu sun da bir top lan tı yap mış lar dı. Top lan tı da İs tan bul’un da Türk ler den alın ma sı ka rar laş tı rıl mış ve iş, ye ni Os man lı baş ken ti nin ne re si ola bi le ce ği nok ta sı na kal mış tı. Fran sız lar Kon ya’yı uy gun gö rür ken, İn gi -
ÜÇÜNCÜ MEŞRUTİYET
liz ler do nan ma gü cüy le eri şi le bi lir bir kent ol ma sı ba kı mın dan Bur sa’yı da ha uy gun gör müş ler di. Ka rar ba sı na sız dı ve 4 Ocak’ta İs tan bul ba sı nın da yer al dı. Bu nun na sıl bir ma tem ha va sı ya rat tı ğı tah min edi le bi lir. Vah det tin bi le bu na is yan et ti. Ame ri ka lı la ra, Fran sız la ra ya kın lık lar gös ter me ye baş la dı. Bu sı ra da İti laf (İn gi liz ler den kay nak la nan bir gi ri şim di bu), Ku va-yı Mil li ye’ye yar dım et tik le ri ge rek çe siy le Har bi ye Na zı rı Ce mal ve Ge nel kur may Baş ka nı Ce vat pa şa la rın is ti fa et me le ri için bir ül ti ma tom ver di. Pa şa lar, An ka ra’ya da nış ma dan is ti fa et ti ler (21 Ocak). Du ru mu öğ ren di ğin de, Mus ta fa Ke mal bü yük tep ki gös ter di. Ona gö re is ti fa edil me me li, di re nil me liy di. Bir yan dan İs tan bul’u Türk ler den al ma ka ra rı, bir yan dan ül ti ma tom, Mus ta fa Ke mal ve ar ka daş la rı nı kar şı ham le ler yap mak için ha re ke te ge çir di. 25 Ocak’ta Çu ku ro va böl ge sin de ge nel ge ril la sa va şına gi ri şil me si için emir ve ril di. Ma raş, An tep, Ur fa’da et ki li bir mü ca de le baş la dı. 11 Şu bat’ta Fran sız lar da ya na ma dı lar ve Ma raş’ı terk et mek zo run da kal dı lar. Öte yan dan Bi ga’da bu lu nan Ku va-yı Mil li ye ci Köp rü lü lü Ham di Bey, 27 Ocak ge ce si Ge li bo lu’da Fran sız ko ru ma sı al tın da ki Ak baş cep ha ne li ği ni ba sa rak pek çok si lah ve cep ha ne yi Ana do lu’ya ka çır dı. İti laf bir kez da ha ile ri git ti ği ni an la dı. Yi ne bir Lon dra Kon fe ran sı top lan dı ve İs tan bul’un Türk le re bı ra kı la ca ğı açık lan dı (14 Şu bat). Bu nun üze ri ne Vah det tin ye ni den İn gil te re’nin sa fı na dön dü. 16 Şu bat’ta, İs tan bul’un Os man lı ola ca ğı nın açık lan ma sın dan 2 gün son ra 2. An za vur ha re ke ti (is ya nı) baş la dı. (Ah met An za vur, Çer kez kö ken li, alay lı bir su bay dı. Şe ri at ve “Fır ka-yı Mu ham me di” adı na ha re ket et ti ği ni söy lü yor du). An za vur yan daş la rı Köp rü lü lü Ham di ve ar ka daş la rı nı ya ka la yıp öl dür dü ler. Ce set le ri ne ha ka ret ler ede rek Bi ga’ya ge ti rip hal ka teş hir et ti ler, İn gi liz le re gös ter di ler. Da ha son ra Ak baş’tan ge ti ril miş olan si lah ve cep ha ne le rin bu lun du ğu Ye ni ce’ye sal dır dı lar. Üs tün kuv vet ler kar şı sın da Ham di’nin ar ka daş la rı si lah ve cep ha ne yi im ha edip kaç mak zo run da kal dı lar. Oy sa bun lar la Yu nan lı la ra kar şı bir ta ar ruz ha re kâtı ya pıl ma sı dü şü nü lü yor du. Böy le lik le Vah det tin’in Ba tı Ana do lu’da ki Ku va-yı Mil li ye’yi ar ka dan hançerlediğini söy le mek abart ma ol maz sa nı yo rum. Sa ray dan, İti laf’tan, An ka ra’dan ge len bas kı lar kar şı sın da şaş kı na dö nen Ali Rı za Pa şa 3 Mart 1920’de sa da ret ten is ti fa et ti. An ka ra’ya ade ta sır tı nı dön müş olan me bus lar da, Vah det tin ya şimdi Da -
145
146
KISA TÜRKİYE TARİHİ
mat Fe rit’i iş ba şı na ge ti rir se di ye bir te laş baş la dı. Güç kay na ğı Ana do lu’ydu, ARMHC idi. Ni te kim, Ata türk’ün de yi miy le, he yet-i tem si li ye yurt ça pın da bir “tel graf fır tı na sı” dü zen le di. Çok sa yı da tel graf la bas kı kur ma tek ni ği hür ri ye tin ila nın da ve 31 Mart’ta da kul la nıl mış tı. Muh te me len bu bas kı sa ye sin de Vah det tin de mok ra tikulus çu ha re ke te ters bir dav ra nış gös te re me di. Hay li te red düt ten son ra, sa da re te Sa lih Pa şa’yı ge tir di (8 Mart). Har bi ye na zı rı Fev zi (Çak mak) Pa şa’ydı.
İs tan bul İş ga li nin Şid det len di ril me si Bu sı ra da Os man lı ba rı şı nın ha zır lık la rı iler li yor du, İs tan bul gü ya Os man lı’da ka la cak tı ama, ba rış şart la rı çok ağır ola cak tı. Onun için de mok ra tik-ulus çu ha re ke tin önü nü kes mek, ona ağır bir dar be in dir mek, bu sa ye de Türk le ri yıl dı rıp sin di re rek çok ağır bir ba rı şı ka bu le ha zır ha le ge tir mek ge re ki yor du. De mok ra tik-ulus çu ha re ke te vu ru la cak dar bey le do lay lı ola rak pa di şah güç len di ril miş, des tek len miş ola cak tı. Bu amaç la 16 Mart 1920’de İs tan bul’da İn gi liz le rin yü rüt tü ğü bir dar be dü zen len di. İs tan bul za ten iş gal al tın da ol du ğun dan, bu na “İs tan bul’un iş ga li” ya da “res men iş ga li” de mek zor dur. “İş ga lin şid det len di ril me si” de ne bi lir bel ki. Ama bas kın ya da dar be tar zın da dü zen len di ği mu hak kak tır. Ge mi ler o gün er ken sa at te top la rı nı ken te çe vir di ler, ki mi si Ga la ta Köp rü sü’ne ya naş tı, bi na la rın üs tü ne ma ki ne li tü fek yu va la rı yer leş ti ril di, baş ta Har bi ye Ne za re ti ol mak üze re o gü ne dek iş gal edil me miş ba zı bi na lar iş gal edil di. Asıl önem li si, si ya set ada mı, ga ze te ci olan ön ce den be lir len miş de mok ratulus çu lar, sa ba hın çok er ken sa at le rin de ev le ri ba sı la rak, çok kez ge ce lik kı ya fet le riy le tu tuk la nıp gö tü rül dü ler. Bir bil dir gey le hal ka, idam ce za sı teh di diy le göz da ğı ve ril di. Bu ara da Şeh za de ba şı Ka ra ko lu ba sıl dı. Ça tış ma çık tı ve ki mi ölen ler ol du. O gün İti laf, sa ra ya adam yol la ya rak, Vah det tin’e dar be nin ken di si ne yö ne lik bir ya nı ol ma dı ğı gü ven ce si ni ver di. Bu ka dar zor ba lık ya pan İn gi liz ler, hü kü me ti ya da mec li si doğ ru dan he def alan dav ra nış lar gös ter me di ler. Yal nız Sa lih Pa şa hü kü me ti ne da yat tık la rı ko şul, Ku va-yı Mil li ye’yi kı na yan bir bil dir ge çı kar ma sıy dı. Hü kü met, çe kil di ği tak dir de bü yük ih ti mal le Da mat Fe rit’in
ÜÇÜNCÜ MEŞRUTİYET
ge le ce ği ni tah min et ti ğin den, çe kil me me yi, ik ti da ra asıl ma yı bir yurt se ver lik gö re vi bil di. Otur du, Yu nan zul mü kar şı sın da meş ru sa vun ma hak la rı nı kul lan mak üze re hal kın si la ha sa rıl dı ğı ama bu ara da bir ta kım aşı rı lık la rın, ka nun suz luk la rın ya pıl dı ğı yo lun da bir bil dir ge ha zır la dı. İti laf tem sil ci le ri bu bil dir ge met ni ni ha fif bu la rak, red det ti ler. Hü kü met da ha ağı rı nı ka le me al dı, yi ne red de dil di. Hü kü met le İti laf ara sın da bil dir ge, te nis to pu gi bi, fa kat git gi de ağır la şa rak bir kaç kez git ti gel di – is ti fa ya de ğin. Ev le re, da ire le re sa bah ka ran lı ğın da dip çik le gi ren İn gi liz ler, mec li se öğ le den son ra ve “ter bi ye li” bir bi çim de gel di ler. Baş ta Ra uf ol mak üze re, ba zı me bus la rı gö tür mek is te dik le ri ni ka pı dan bil dir di ler. Ra uf içer dey di. Mus ta fa Ke mal dar be nin is tih ba ra tı nı al mış ve Ra uf’tan ka çıp gel me si ni is te miş ti. Oy sa Ra uf mec lis ten sün gü lü as ker ler ta ra fın dan, İn gi liz le rin par la men to ya, de mok ra si ye say gı sız lık la rı nı, te ca vüz le ri ni bel ge le yen ta rih sel bir sah ne so nu cun da, bel ki ya ka pa ça gö tü rül me yi ar zu edi yor du. Bu nun için kaç ma mış tı. İn gi liz le rin ter bi ye li ge liş le ri onun bu ta sav vu ru nu boz muş tu. So nuç ola rak ge len me mur la ra, ken di si ni zor la gö tür dük le ri ne da ir bir bel ge im za lat tık tan son ra, tes lim ol du. Oy sa o an da da hi kaç ma sı çok zor de ğil di. Ata türk, her hal de bu yüz den, ki mi le ri nin uy gar bir ül ke nin ha pis ha ne si ni ulu sal bir mü ca de le nin teh li ke ve be lir siz lik le ri ne yeğ le dik le ri yo lun da bir sö zü Nu tuk’a yaz mak tan ken di ni ala ma ya cak tı. Da ha ön ce ki sa at ler de bir grup me bus, baş la rın da Ra uf, Da mat Fe rit’in sa da re te ge ti ril me me si ni pa di şa ha söy le mek üze re sa ra ya git miş ler di. Vah det tin Ra uf’u ters le miş ti: “Ra uf Bey! Bir mil let var, ko yun sü rü sü. Bu na bir ço ban la zım. O da benim.” Ya ni Ra uf’a, siz kim olu yor su nuz di yor du. Bu, ti pik or ta çağ cıl dev let li le rin ya da din ön der le ri nin gö rü şü dür. Hal kı, ce maa ti ko yun sü rü sü ne, ken di le ri ni ço ba na ben ze tir ler. Er te si gün Hü se yin Kâzım baş kan lı ğın da bir me bus lar he ye ti ay nı ri cay la gel di ğin de, yi ne sert bir kar şı lık al mış tı: “Ben is ter sem Rum pat ri ği ni de, Er me ni pat ri ği ni de ge ti ri rim, ha ham ba şı nı da ge ti ri rim!” Me bu san Mec li si İti laf’ın dav ra nış la rı nı pro tes to et mek için ge nel ku rul ça lış ma la rı na ara ver di. Fa kat il ginç tir ki, bu dav ra nış, sa ray cı ve mu ha lif le rin ağır bas tı ğı Âyan Mec li si’nde, hiç an la yış gör me di. Böy le bir dav ra nı şa ge rek yok tu, on la ra gö re. Hat ta İn gi liz le rin tu tuk -
147
148
KISA TÜRKİYE TARİHİ
la dık la rı bir Âyan üye si için gi ri şim de bu lu nul ma sı na Rı za Tev fik kar şı çık mış, bü yük bir dev le tin hak sız lık ya pa ma ya ca ğı nı söy le miş ti. En ba sit bir da ya nış ma duy gu su nu dış la yan bu tu tum, Türk hal kı nın ku tup la şa rak iki cep he ye bö lün dü ğü nü, oy daş ma nın yi ti ril di ği ni gös te rir. Bu ar tık bir iç sa vaş or ta mı dır. Ni te kim iç sa vaş baş la mış ya da baş la mak üze rey di. Ata türk dar be nin gel mek te ol du ğu nu bi li yor du. Za ten çok ön ce den böy le bir teh li ke ye işa ret et miş ti. He men ha re ke te geç ti ve 7 ge nel ge çı kart tı, bir “tel graf fı rtına sı” baş lat tı. Bun lar da İti laf pro tes to edi li yor, mec li sin ye ni den An ka ra’da top lan ma sı için ön lem ler alı nı yor ve Si vas Kon gre si sı ra la rın da ki gi bi, Ana do lu’nun İs tan bul’la res mi tel graf ha ber leş me si ni kes me si is te ni yor du. Ne var ki, bu son is tek zor luk lar la kar şı laş tı. Zi ra yurt se ver sa yı lan Sa lih Pa şa hü kü me ti da ha 17 gün iş ba şın da ka la cak, bu dö nem de ge nel ku rul top lan tı la rı ya pıl ma sa da Me bu san Mec li si ya rı ça lı şır du rum da ola cak tı. Bu yüz den Har bi ye Na zı rı Fev zi Pa şa, or du nun ne za re tiy le iliş ki yi kes me me si ni is te di. İki kolordu ko mu ta nı bu is te ğe uy du: 12. Kolordu Ko mu ta nı Fah ret tin (Al tay) ve 14. Kolordu (Ban dır ma) Ko mu ta nı Yu suf İz zet. Böy le ce Ey lül 1919’da so run suz ku ru la bil miş olan kolordu ko mu tan la rı cep he si, Mart 1920’de ku ru la mı yor du. Öte yan dan, 1909’da 31 Mart Ola yı’ndan son ra sı nı ha tır la tır ca sı na (Ha re ket Or du su’nu İs tan bul’a gir mek ten vaz ge çir mek için Me bu san Mec li si’nin Ayas te fa nos’a gön der di ği he yet ler) ha ber leş me nin ke sil me me si için hü kü me tin gi ri şi miy le 4 ki şi lik bir me bus he ye ti (he yeti ten vi ri ye, ya ni ay dın lat ma he ye ti adın da) gön de ril di An ka ra’ya. Bu na kar şı lık, ay kı rı dav ra nan iki kolordu ko mu ta nı nı yo la ge tir mek için zor kul la nıl dı. Ama za ten Sa lih Pa şa 2 Ni san’da da ha faz la da ya na ma yıp is ti fa et ti. Ba zı hü kü met üye le ri da yak la teh dit edi li yor, İti laf, hü kü me tin Ku va-yı Mil li ye’yi kı na yan bil dir ge me tin le ri ni bir tür lü ye te rin ce kuv vet li bul mu yor du. 4 Ni san’da Da mat Fe rit sad ra zam ol du. Böy le ce ak ko yun ka ra ko yun dan ay rıl mış olu yor, in san lar iki cep he den bi ri ne ka tıl mak zo run da ka lı yor lar dı. Bu ara da Fev zi Pa şa da Ana do lu’ya ka çı yor du. 11 Ni san’da Me bu san Mec li si da ğı tıl dı. Za ten bir çok me bus İs tan bul’dan kaç mış bu lu nu yor du. Kı sa sü ren II I. Meş ru ti yet böy le ce son bul du.
XVIII
TBMM’nin Kurulması, İç Savaş ve Sevr Antlaşması
Mec li sin An ka ra’da ye ni den ça lış ma la ra baş la ma sı için Ata türk’ün da ha ilk gün den ha re ke te geç ti ği ni gör dük. Ye ni mec li se, Me bu san Mec li si’nin ka ça bi len ya da kaç ma ge re ği ol ma dan ge le bi len me bus la rı ka tı la cak tı. Ama ge le me yen ya da gel mek is te me yen me bus lar da ola cak tı. O ba kım dan ye ni den ba zı me bus la rın se çil me si ge re ke cek ti. Bir de mec li sin ni te li ği so ru nu var dı. Âyan Mec li si gel me ye ce ği ne, pa di şah ve hü kü me tiy le bir lik te ça lış mak söz ko nu su ol ma dı ğı na gö re, bu na Me bu san Mec li si de ne mez di. Ata türk Mü es si san (Ku ru cu) Mec li si den me si ni öner di. Ka ra be kir bu na kar şı çık tı ve İs la mi bir renk ta şı ma sı ba kı mın dan, şu ra söz cü ğü nün kul la nıl ma sı nı uy gun bul du. So nun da Ata türk ve ar ka daş la rı nın bul du ğu isim her ba kım dan an lam lı dır. Tür ki ye, Türk le rin otur du ğu ül ke nin adı dır. Fa kat Os man lı za ma nın da ül ke ye “Me ma lik-i Os ma ni ye” de nir di ki Os man lı ai le si nin yö net ti ği, bu ai le ye ait ül ke ler de mek tir. Oy sa Av ru pa’da sal ta nat la yö ne ti len ül ke le rin her bi ri nin adı var dır ve bu ad yö ne ten ha ne da nın adı de ğil dir. Ay nı za man da dev le tin de adı dır. Ya ni, ül ke ve dev le tin adı İn gil te re’dir ör ne ğin, fa kat ha ne dan adı Stu art, Han no ver vs. ola bi lir. Me ma lik-i Os ma ni ye ya da Os man lı Dev le ti adı, ül ke ve dev le t
150
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ha ne da nın özel ma lıy mış iz le ni mi ni ve ri yor du. Za ten ya ban cı lar ge nel lik le Tür ki ye di yor lar dı ve böy le si çok da ha de mok ra tik ti. Bü yük söz cü ğü mec li sin sı ra dan bir mec lis ol ma dı ğı nı, ola ğa nüs tü yet ki le ri ol du ğu nu an la tı yor du. Mil let söz cü ğü ise mec li sin mil le ti, ulu su tem sil et ti ği ni gös te ri yor du. Ha tır la nır sa, mil let söz cü ğü ilk kez Ayas te fa nos’ta top la nan mec lis le ku rum sal dü zey de res men or ta ya çık mış ve Ha re ket Or du su İs tan bul’a gir dik ten son ra kay bol muş tu. Şim di ye ni den, ar tık ka lı cı ol mak üze re, or ta ya çık mış bu lu nu yor du. Ye ni mec li sin adı nın her söz cü ğü dev rim ci bir an lam ta şı yor du. TBMM 23 Ni san 1920’de açıl dı, Mus ta fa Ke mal baş kan se çil di. TBMM baş ka nı, mec li sin se çe ce ği hü kü me te de baş kan lık ede cek ti. Türk top lu mu nun de mok ra si mü ca de le si böy le ce ye ni bir iv me ka za nı yor du.
İç Sa vaş İs tan bul’da ye ni Fe rit hü kü me ti nin ilk yap tı ğı iş ler den bi ri, Şey hül is lam Dür ri za de Ab dul lah Efen di’ye bir fet va ha zır lat mak ol du. Fet va da, ulu sal ha re ke tin ha li fe ye kar şı bir ayak lan ma ol du ğu, bu na ka tı lan la rın öl dü rül me le ri ge rek ti ği, on la ra kar şı mü ca de le eden le rin şe hit ya da ga zi ola cak la rı be lir ti li yor du. Bu fet va dan bin ler ce ba sı la rak ül ke ye da ğı tıl dı. Ki mi yer ler de İn gi liz uçak la rın dan atıl dı ğı an la şı lı yor. Son ra Mus ta fa Pa şa baş kan lı ğın da ki Di van-ı Harp Mus ta fa Ke mal ve ar ka daş la rı nı gı ya ben yar gı la ya rak bir ço ğu nu ida ma mah kûm et ti (11 Ma yıs 1920). Ya pı lan lar, bir iç sa vaş ila nıy dı. Ni te kim iç sa va şa Ey lül 1919’da Da mat Fe rit’e bay rak açı lın ca baş lan mış (I. Boz kır, 27 Ey lül-4 Ekim 1919; I. An za vur, 25 Ekim-30 Ka sım; II. Boz kır, 20 Ekim-4 Kasım 1919; Şeyh Eş ref, 26 Ekim-24 Ara lık 1919), 1,5 ay ka dar ara ve ril miş, İti laf İs tan bul’u Os man lı’dan ko part ma ka ra rın dan vaz ge çin ce, 16 Şu bat’ta II. An za vur ayak lan ma sıy la çok da ha şid det li ve yay gın bir ikin ci per de baş la tıl mış tır. Ta rih çi le ri miz ba zen pa di şah çı halk ha re ket le rin den “iç is yan lar” di ye söz eder ler. “Dış is yan” di ye bir şey dü şü nü le me ye ce ği ne gö re, ga rip bir ad lan dır ma dır bu. Şu nu da be lirt me li ki, pa di şah çı ha re ket ler TBMM hü kü me ti açı sın dan “is yan dır”. Vah det tin ba kı mın dan ise ya sal ve di ni yet ke yi des tek le yen meş ru ha re ket ler dir. (Pa di şah çı kuv vet ler ki mi kez ken di le ri ne Sa -
TBMM’NİN KURULMASI, İÇ SAVAŞ VE SEVR ANTLAŞMASI
da kat Or du su adı nı ver miş ler di.) An ka ra ya da İs tan bul açı sın dan ba kıl maz sa, dü pe düz iç sa vaş tır, kan lı bir kar deş kav ga sı dır. Bir ta raf de mok ra tik-ulus çu dev ri mi, öbür ta raf or ta çağ cıl mut la ki ye ti, fe oda liz mi, kar şı-dev ri mi sa vu nu yor du. De mok ra tik-ulus çu ha re ke tin kar şı ön lem le ri ge cik me di. 5 Ma yıs’ta An ka ra Müf tü sü Rı fat (Bö rek çi) Efen di’nin kar şı fet va sı çık tı. Bu na gö re ha in ler kar şı ta raf tı. Da ha ön ce, 29 Ni san’da Hı ya net-i Va ta ni ye Ka nu nu çı ka rıl dı. TBMM hü kü me ti ne kar şı çık mak va ta na iha net sa yıl dı ve ce za sı idam ola rak sap tan dı. Da ha son ra, 18 Ey lül’de TBMM İs tik lal Mah ke me le ri kur ma ya ka rar ver di. Bu mah ke me le rin yar gıç ve sav cı la rı me bus lar dan olu şa cak tı. Ka rar la rı ke sin ola cak tı. Bun lar, dev rim mah ke me le riy di, ya ni ada le ti sağ la ma nın öte sin de, kar şı-dev rim ci le ri sin dir me he de fi gü dü lü yor du. TBMM, 6 Ma yıs’ta İs tan bul ile res mi ha ber leş me le rin ke sil me si ne ka rar ver di. 24 Ma yıs’ta, İstanbul hükümetinin 16 Mart 1920’den son ra ka rar ve dü zen le me le ri ni ge çer siz say dı. Böy le ce iç sa va şın ge rek le ri ni ye ri ne ge ti rir ken TBMM, yi ne de pa di şa hı doğ ru dan kar şı sı na al ma ma yı ih ti ya tın bir ge re ği gö rü yor du. Pa di şa hın, İti laf’ın tut sa ğı ol du ğu ve TBMM’nin pa di şah-ha li fe yi kur tar ma ama cı nı güt tü ğü be lir ti li yor du. Şim di iç sa va şın baş lı ca cep he le ri ni gö re lim. An za vur is ya nı Bi ga, Gö nen, Ka ra ca bey ve çev re si ni kap lı yor du. Ada pa za rı, Düz ce, Bo lu ayak lan ma sı An ka ra’nın il çe si olan Bey pa za rı’na de ğin ya yıl mış tı. Ha li de Edip Adı var Tür kün Ateş le İm ti ha nı ad lı anı ki ta bın da, bu dö nem de An ka ra’da Mus ta fa Ke mal’le bir lik te ka lı nan ka rar gâh ta, ge ce le ri ni te li ği be lir siz si lah ses le ri du yul du ğu nu, bi na nın gü ven li ği ve ge re kir se kaç mak için alı nan ön lem le ri an la tır. Üçün cü bir ayak lan ma ala nı Kon ya idi (De li ba şı Meh met İs ya nı). Dör dün cü önem li ayak lan ma Yoz gat’ta Ça pa noğ lu İs ya nı’ydı. Dik kat edi lir se, bu ayak lan ma la rın An ka ra’yı dört yan dan ku şa ta cak bir bi çim de çık tı ğı gö rü lür. Ni ha yet, ulu sal ha re ke ti boğ mak üze re pa di şa hın kur du ğu res mi bir or du var dı. Ku va-yı İn zi ba ti ye, ya da di ğer adıy la Hi la fet Or du su Sü ley man Şe fik Pa şa ko mu ta sı al tın day dı. Ali Fu at Pa şa ko mu ta sın da ki Ku va-yı Mil li ye bir lik le ri Gey ve’de bu or du nun ta ar ru zu nu durdurduktan sonra onu boz gu na uğ rat tı lar (14 Ha zi ran 1920). Bü tün yaz ve güz ba şı na de ğin iç sa vaş Ana do lu’yu ka sıp ka vur du. İs tan bul so ru nu do la yı sıy la ver di ği 1,5 ay lık ara dı şın da pa di şah iç sa -
151
152
KISA TÜRKİYE TARİHİ
va şı 1919 gü zün den 1920 gü zü ne ka dar yak la şık 1 yıl sür dür müş tür. İç sa va şı Da mat Fe rit’ten çok Vah det tin’e mal et mek ge re kir, zi ra bu dö ne min önem li bir bö lü mün de Fe rit iş ba şın da de ğil di. An za vur, Düz ce-Bo lu-Ada pa za rı ve Ça pa noğ lu ayak lan ma la rı Çer kez Et hem’in ko mu ta sı al tın da ki Ku va-yı Sey ya re ad lı bir lik ta ra fın dan bas tı rıl dı. Gö rül dü ğü gi bi, iç sa vaş ta TBMM’yi mu zaf fer kı lan, dü zen li or du dan çok, Ku va-yı Mil li ye ol muş tur.
Sevr Ant laş ma sı İç sa vaş ta Ana do lu in sa nı bir bi ri ni bo ğaz lar ken, dış si ya set te önem li ge liş me ler olu yor du. İti laf tem sil ci le ri bir çok top lan tı dan son ra Os man lı ba rış ant laş ma sı na İtal ya’nın San Re mo ken tin de son bi çi mi ni ver di ler (24 Ni san 1920). Bun dan son ra Os man lı hü kü me tin den Ba rış Kon fe ran sı’na tem sil ci le ri ni yol la ma sı nı is te di ler. Tev fik Pa şa baş kan lı ğında bir he yet Pa ris’e ge lip ant laş ma tas la ğı nı tes lim al dı (11 Ma yıs). Tev fik met ni oku yun ca pe ri şan ol du. Mer ke ze gön der di ği tel graf ta, ant laş ma nın de ğil ba ğım sız lık, dev let kav ra mıy la da bağ daş ma dı ğı nı bil dir di. Vah det tin da hil, bü tün ül ke ma te me bo ğul du. Bu ant laş ma ve İti laf’ın İtal yan ve Fran sız nü fuz böl ge le ri ni oluş tu ran üç lü ant laş ma sı şöy le özet le ne bi lir: 1) Do ğu Trak ya Yu na nis tan’a ve ri li yor ve İz mir-Ma ni sa-Ay va lık böl ge si nin 5 yıl so nun da Yu na nis tan’a ka tıl ma sı için ön lem ler alı nı yor du. 2) Er me nis tan dev le ti ta nı nı yor, Tür ki ye ile sı nır la rı nın sap tan ma sı ABD Cum hur baş ka nı Wil son’a bı ra kı lı yor du. Wil son da ha son ra bu işe gi ri şip “ge niş çe” sı nır lar sap ta mış; Ti re bo lu, Gü müş ha ne, Er zin can, Muş, Bit lis ve bu ra la rın do ğu su “Er me nis tan” sa yıl mış tır. 3) Do ğu ve Gü ney do ğu Ana do lu böl ge le ri nin Er me nis tan dı şın da ka lan yer le rin de özerk bir Kür dis tan ku ru la cak, bu dev let is ter se ba ğım sız ola bi le cek ti. 4) Bo ğaz lar ve Mar ma ra’dan ge mi le rin ge çi şi Bo ğaz lar Ko mis yo nu adın da ki, Os man lı Dev le ti’nin üye ol ma dı ğı tü zel ki şi li ğe sa hip ulus la ra ra sı bir ör gü tün yö ne ti mi al tın da ola cak tı. Ör gü tün mer ke zi İs tan bul ola cak, bay ra ğı, po lis kuv vet le ri bu lu na cak tı. Os man lı top rak la rın da ka lan Ça nak ka le, Ed re mit Kör fe zi, Ban dır ma, Mu dan ya,
TBMM’NİN KURULMASI, İÇ SAVAŞ VE SEVR ANTLAŞMASI
Gem lik, İz mit, İs tan bul, Ça tal ca ve Ka ra ca köy’ün da hil ol du ğu yer ler as ker siz leş ti ri le cek ti. İs tan bul, Os man lı lar “us lu” dur du ğu sü re ce ay nı za man da Os man lı baş ken ti ola cak tı. 5) An tal ya-Si lif ke-Niğ de-Ak sa ray-Ak şe hir-Af yon-Ba lı ke sir-Ay dınMuğ la İtal yan nü fuz böl ge si olu yor du. 6) Mar din-Ur fa-An tep-Cey han Fran sız man da sı al tın da ki Su ri ye’ye bı ra kı lı yor du. Mer sin-Ada na-Ma raş-Di yar ba kır-Sil van-Ela zığArap kir-Si vas-To kat Fran sız nü fuz böl ge si olu yor du. 7) Sa ray mu ha fız la rı ve jandarma da hil, Os man lı si lah lı kuv vet le ri nin as ker sa yı sı en çok 50.700 ola bi le cek ti. 8) Ka pi tü las yon lar ge ri ge le cek ti. 9) Fran sız, İn gi liz, İtal yan tem sil ci le rin den bir ma li ye ko mis yo nu oluş tu ru la cak tı. Os man lı büt çe si ko mis yo nun is te di ği gi bi ya pı la cak, ül ke nin ma li ye si ko mis yo nun de ne ti min de ola cak, ko mis yon sü rüm de ki pa ra mik ta rı nı de net le ye cek, ko mis yo nun ka bul et me di ği borç lan ma lar ya pıl ma ya cak, ay rı ca lık lar ta nın ma ya cak tı. 10) Bı ra kış ma nın 7. mad de si yü rür lük te ka la cak, ya ni İti laf ge rek ti ğin de is te di ği nok ta la rı iş gal ede bi le cek ti. Os man lı hü kü me tinin yap tı ğı iti raz lar he men hiç bir so nuç do ğur ma dı (yal nız Os man lı Dev le ti Mil let ler Ce mi ye ti’ne üye olur sa, bir üyey le Bo ğaz lar Ko mis yo nu’na gir me si ka bul edil di). İti laf, pa di şa hın bi le bu ant laş ma yı im za la mak hu su sun da is tek siz ol du ğu nu gö rün ce, Yu nan lı la rı ha re ke te ge çir di. 22 Ha zi ran 1920’de ta ar ru za kal kan Yu nan or du su, Ba tı Ana do lu’nun bü yük bir bö lü mü nü iş gal et ti. 8 Tem muz’da Bur sa’yı, 29 Ağus tos’ta Uşak’ı al dı lar. Ya lo va-Bur sa-Uşak-Bul dan ye ni iş gal böl ge si nin içi ne gi ri yor du. Yu nan lı lar 20 Tem muz’da Do ğu Trak ya’yı da, bel li bir di re niş le kar şı laş ma la rı na rağ men, iş gal et ti ler. Ba tı Ana do lu’da ki Ku va-yı Mil li ye Yu nan lı la rı dur du ra ma dı ğı gi bi, kay da de ğer bir di re niş te bu lu na ma mış tı. Gü ney de ha ri ka lar ya ra ta bi len Ku va-yı Mil li ye Ege’de var lık gös te re me miş ti. Bu du ru mu açık la mak çok zor de ğil dir. Ba tı da Türk top lu mu iç sa va şı ya şı yor du. Öy le olun ca, Yu nan ba şa rı sı nın şa şı la cak bir ya nı yok tur. İç sa va şı Vah det tin baş la tıp, bir öl çü de o yü rüt tü ğü ne gö re Yu nan ba şa rı sı Vah det tin sa ye sin de ger çek leş miş tir de mek yan lış ol maz. Ama yi ne de Yu nan ba şa rı sı Vah det tin’i mem nun et me miş ol ma lı dır. Çün kü bu du rum da idam hük mü gi bi olan ba rış ant laş ma sı -
153
154
KISA TÜRKİYE TARİHİ
nı ka bul et mek ten baş ka ça re kal mı yor du. Ça re siz li ği bel ge le mek ten baş ka bir iş le vi ol ma yan ge le nek sel bir sal ta nat şu ra sın dan son ra (bir tek kar şı oy çık mış tı) 10 Ağus tos 1920’de Sevr (Sèvres) Ant laş ma sı Os man lı tem sil ci le ri Rı za Tev fik, Re şat Ha lis ve Ha di Pa şa ta ra fın dan Pa ris Ba rış Kon fe ran sı’nda im za lan dı. Bu, bel ki de Türk ta ri hi nin en ka ran lık ânı dır. Vah det tin mut la ka im za la mak zo run day dı di ye bir id di a ola maz sa nı yo rum. Bir ta kım şey le ri gö ze alıp im za la ma ya bi lir, hat ta ci hat ilan ede bi lir di. “Gö ze alı na cak” mu ame le ler ara sın da sa ra yın dan alı nıp Na pol yon gi bi uzak bir İn gi liz ada sı na sür gün edil mek de var dı. O, bun la rı gö ze ala ma dı. Ata türk ve ar ka daş la rı ya da TBMM ise, yi ne bir ta kım şey le ri gö ze ala rak, mü ca de le bay ra ğı nı aç tı lar. Bur sa Yu nan eli ne geç ti ğin de, TBMM kür sü sü nün üze ri ne si yah bir ör tü ör tül dü ve Bur sa kur tu lun ca ya dek onun ora da kal ma sı ka rar laş tı rıl dı. Sevr’i ka bul eden le rin ha in ol duk la rı du yu rul du. Bu ka rar sa ye sin de Sevr ta ri hin “çöp te ne ke si”ne ya da “de rin don du ru cu”su na kal dı rı la bil di. Sevr Türk le rin ruh sal ya pı sın da ağır bir şok, bir dar be et ki si yap tı. Av ru pa’nın ve Bal kan ulus çu lu ğu nun Türk le ri si ya se ten, hat ta et nik var lık ola rak Ru me li’den kov ma ka ra rın da ol du ğu söz le ve uy gu la ma da çok kez an la tıl mış tı. Za ten 1913’te Os man lı Dev le ti’ne Ru me li’nin gö re ce hay li kü çük bir coğ raf ya sı kal mış bu lu nu yor du. Ba rış ant laş ma sıy la Do ğu Trak ya’da Türk ege men li ği nin da ha da kı sıt lan ma sı bek le ne bi lir di. Ama Türk le rin sa nı yo rum hiç bek le me dik le ri şey, Sevr’in Türk le ri Ana do lu’dan kov ma sü re ci ni de baş lat ma sıy dı. Halk ço ğun lu ğu nun kim de ol du ğu nu araş tır ma zah me ti ne hiç gir me den, ta rih sel hak lar nok ta sın dan ha re ket le, Sevr ile, pek az Er me ni li bir Er me nis tan, az Rum lu bir Ana do lu Yu na nis tanı ya ra tı la bil miş ti. Yu ka rı da “Ana do lu’dan kov ma sü re ci” de dim, çün kü işin Sevr’le bit me ye ce ği ta rih olay la rıy la sa bit ti. Ya rın bir Pon tus (ni te kim Ara lık’ta Sam sun, Baf ra, Amas ya, To kat Rum la rı ayak la na cak tı), bir Or ta Ana do lu Yu na nis tanı’nın ya ra tıl ma ya ca ğı nı kim se ga ran ti ede mez di. Ter si ne, bu çok muh te mel di, uzun va de de mu hak kak gi biy di.* Em per ya liz *
Ata türk, Sevr’i şöy le de ğer len dir miş tir: “Bu mu ahe de na me [ant laş ma], Türk mil le ti aley hi ne asır lar dan be ri ha zır lan mış ve Sèvres Mu ahe de na me si’yle ik mal edil di ği zan ne dil miş, bü yük bir sui kas tın in hi da mı nı [yı kı lı şı nı] ifa de eder bir ve si ka dır.” (Nu tuk) Kısa ya da orta vadede Fransız nüfuz bölgesinin Ermenistan’a, İtalyan nüfuz bölgesinin de Yunanistan’a katılmak üzere tasarlandığı düşünülebilir.
TBMM’NİN KURULMASI, İÇ SAVAŞ VE SEVR ANTLAŞMASI
min, sö mür ge ci li ğin ta ri hin de ağır hak sız lık lar, bas kı lar, sö mü rü ler, hat ta zu lüm ler çok gö rül müş tür, ku ral bu dur. Ama em per ya lis tin, sö mür ge ci nin yer li hal ka, “Bu ra la rı be nim dir ve ben si zi bu ra da is te mi yo rum. Çe kin gi din” de me si hay li na dir bir olay dır. Bu is tis nai mu ame le Ana do lu Türk le ri ne, son ra da Fi lis tin Arap la rı na uy gu lan mak is ten miş tir. Türk le rin ge çir di ği şok bun dan kay nak la nı yor du. Kur tu luş Sa va şı’nda ka za nı lan za fer ler le Türk ler kı lıç la rı nın zo ruy la Sevr’i par ça la dı lar, Lo zan’ı el de et ti ler. Ata türk dev ri mi ise ay nı sü re cin de va mı dır. Bu nun la Türk ler uy gar lı ğın ön sa fı na doğ ru adım atı yor ve Lo zan’ı sü rek li ola rak ge çer li, Sevr’i sü rek li ge çer siz kı lı yor lar dı. Lo zan’ın si gor ta sı ve gü ven ce si Ata türk dev ri mi dir. Türk ler Sevr şo ku nu ya şa mış in san lar ola rak bu nu bil dik le ri için, Ata türk’ün ölü mün den bu ya na ya rım yüz yıl dan faz la za man geç ti ği hal de, Ata türk dev ri mi bü tün ku rum la rıy la ayak ta dır. Do la yı sıy la Ata türk dev ri mi ne Türk dev ri mi de de ne bi lir. İç sa va şın so nu cu na ge le lim. İç sa va şın son bü yük cep he si ola rak, De li ba şı Meh met İs ya nı’nı gö rü yo ruz. 2 Ekim 1920’de pat lak ve ren is yan bir an da ya yıl dı. İs yan cı lar Kon ya’yı ele ge çir di ler. Fa kat dü zen li or du bir lik le ri birkaç gün için de Kon ya’yı te miz le di ler. 16 Ekim’de Boz kır’a gir di ler. Böy le ce iç sa vaş, ba zı ufak te fek kı pır dan ma lar dı şın da de mok ra tik-ulus çu ha re ke tin ya ni TBMM hü kü me ti nin za fe riy le so nuç lan mış ol du. Bir gün son ra, 17 Ekim’de Da mat Fe rit is ti fa et ti ve ar tık si ya si ha ya tı nok ta lan mış ol du. Aca ba Vah det tin ve Fe rit 17 Ekim’i ne den bek le mişlerdi? De li ba şı ayak lan ma sı nın bü tün ül ke ye ya yı la bi le ce ği ni mi um muş lar dı? Öy le gö rü nü yor ki, Vah det tin, is yan la rın so nun cu su nun da ye nil giy le nok ta lan dı ğı nı gör me den iç sa vaş tan umu du kes me miş tir. Ama bu ka pı ar tık ka pan mış bu lu nu yor du. Bu du rum da Vah det tin “şa hin” Fe rit’i ge ri çek ti ve di ğer ak ra ba sı, “kum ru” Tev fik’i gö rev len dir di. Sal ta na tın so nu na de ğin onun la ça lı şa cak tı ar tık.
155
XIX
Düzenli Ordunun Zafer Yolu
Dü zen li or du ilk ba şa rıyı do ğu da kazandı. İç sa vaş tan ve Yu nan is ti la sın dan Ha zi ran ba şın dan be ri ya rar lan mak is te yen Er me nis tan, sı nır da et kin lik gös ter mek tey di. 24 Ey lül 1920’de ge niş çap ta bir sal dı rı ya geç ti. Do ğu Ana do lu’da, bı ra kış ma dö ne min de sa vaş gü cü nü yi tir me miş olan Kâzım Ka ra be kir ko mu ta sın da ki 15. Kolordu var dı. Bu kuv vet Er me ni sal dı rı sı nı dur dur du ğu gi bi, Er me ni iş ga li al tın da ki yer le ri kur tar dı. Er me ni ler ba rış is te mek zo run da kal dı lar. 3 Ara lık 1920’de im za la nan Güm rü Ant laş ma sı’y la Ol tu, Sa rı ka mış, Kars Tür ki ye’nin ol du. Er me nis tan Sevr’i ta nı ma dı ğı nı ka bul et mek zo run da kal dı. İç sa vaş ol ma say dı, Ku va-yı Mil li ye Yu na nis tan’a kar şı ne ölçüde ba şa rı lı olur du, kes ti ri le mez. Bu nun la bir lik te iç sa vaş yü zün den Ku vayı Mil li ye’nin ba şa rı sız ol du ğu da mu hak kak tı. Ku va- yı Mil li ye, ha tır la na ca ğı üze re, Mon dros Mü ta re ke si’ni çiğ ne me miş gö rün mek için baş lan gıç ta baş vu rul muş bir ça rey di. Ay rı ca hal kın sa vaş bık kın lı ğı do la yı sıy la, nor mal yol dan (zo run lu) as ker al mak zor gö rü nü yor du. Ku va-yı Mil li ye gö nül lü lük esa sı na da ya nı yor ve hat ta ki mi yer ler de ka tı lan la ra bir üc ret öde ni yor du. Yağ ma ola nak la rı ol du ğun dan, Çer kez Et hem’in Ku va-yı Sey ya re’si gi bi bir lik ler de as ker le rin mad di ola nak la rı nın hay li iyi ol du ğu tah min edi le bi lir. Ku va-yı Mil li ye’nin ba tı da ki
158
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ba şa rı sız lı ğı, Yu nan is ti la sı nın Do ğu Trak ya ve Ba tı Ana do lu’yu kap la ma sı, ar tık bu ra da da as ker al ma yo lu na gi di le rek, dü zen li or du bir lik le ri nin sa va şa cak ha le ge ti ril me si ni ola nak lı ve ge rek li kı lı yor du. 24/25 Ha zi ran’da Ba tı Cep he si ku rul du ve Ali Fu at cep he nin ko mu ta nı ol du. Fa kat Ali Fu at Ku va-yı Mil li ye dö ne mi nin alış kan lık la rı için de, rüt be siz üni for ma gi yen, om zun da tü fek ta şı yan bir ki şiy di. Ye ni dö ne me ye ni bir adam ge re ki yor du. Ali Fu at 8 Ka sım’da gö re vin den alı na rak Sov yet Rus ya’ya el çi atan dı, ye ri ne İs met Bey ge ti ril di. Dü zen li or du ge niş le ti lir ken, Ku va-yı Mil li ye bir lik le ri ni dü zen li or du nun içi ne al mak için ça ba gös te ri li yor du. Bu na De mir ci Meh met Efe ve Çer kez Et hem kar şı çık mış lar dır. 11 Ara lık’ta ayak la nan De mir ci’ye kar şı Re fet Pa şa ko mu ta sın da bir kuv vet gön de ril di, Efe ye nil di ve da ha son ra tes lim ol du. Çer kez Et hem’in dü zen li or du ya ka tıl ma sı için bir çok gö rüş me ler ya pıl dı fa kat o ra zı ol ma dı ve mey dan oku du (1 Ocak 1921). Üze ri ne gön de ri len kuv vet ler 5 Ocak’ta Ku vayı Sey ya re’nin ka rar gâhı nın bu lun du ğu Ge diz’e gir di ler. Et hem Yu nan lı la ra sı ğın dı. Et hem’in du ru mu ta rih çi le ri miz ta ra fın dan fark lı fark lı de ğer len di ril mek te dir. Ki mi si onu ha in di ye ni te ler ken, on dan ya na de ğer len dir me ler de ya pıl mak ta dır. Et hem’in iç sa vaş sı ra sın da yap tı ğı hiz met le rin ola ğa nüs tü öne mi ni kim se tar tış ma mak ta dır. Yi ne, dü zen li or du ya ka tıl mak ko nu sun da gös ter di ği di renç eleş ti ri le bi lir se de, bu nu iha net ola rak ta nım la mak zor dur. Ay nı bi çim de ca nı nı ya da öz gür lü ğü nü kur tar mak için Yu nan lı la ra sı ğın ma sı da sa nı rım iha net sa yıl ma sa ge rek. Önem li olan, Yu nan lı la ra sı ğın dık tan son ra ül ke si aley hin de ça lı şıp ça lış ma dı ğı dır. Ça lış tıy sa o za man iha net gün de me ge lir. Bu nu iyi in ce le mek ge re kir. Tev fik Pa şa hü kü me ti gö re ve baş la dık tan son ra, İs tan bul’la An ka ra ara sın da bir an laş ma sağ la mak üze re, İs tan bul’u tem sil eden İz zet ve Sa lih pa şa lar la Mus ta fa Ke mal ve İs met ara sın da 5 Ara lık 1920’de Bi le cik’te bir gö rüş me ya pıl dı. Bir so nu ca ula şıl ma dı.
Yu na nis tan’da Olup Bi ten ler Bu s› ra lar da Yu na nis tan’da önem li ge lifl me ler ol mak tay d›. I. Dün ya Sa va fl› ç›k t› €›n da Yu nan tah t›n da Kral Kons tan tin var d›. Kons tan tin Al man Harp Oku lu’nda oku mufl tu ve bir Al man pren se siy le ev liy -
DÜZENLİ ORDUNUN ZAFER YOLU
di. Bu gi bi et ki ler le Al man ya’ya ya k›n l›k du yu yor du. Yu na nis tan sa vafl ta yan s›z l› €› seç ti. Oy sa Ve ni ze los ad l› Gi rit li Yu nan si ya set ada m› na gö re, bu yan l›fl bir tu tum du. Ona gö re sa va fl› ‹ti laf ka za na cak t› ve Yu na nis tan e€er ‹ti laf’la yaz g› s› n› bir lefl ti ri rse, Me ga li ‹de a (Bü yük Dü flün ce, ya ni Bü yük Yu na nis tan’›n ku rul ma s› dü flün ce si) yö nün de önem li ka za n›m lar el de et mek ola nak l› olur du. Sa vafl s› ra s›n da Fran s›z lar Te sal ya’y› is ti la edip, Kons tan tin’i taht tan in dir di ler. Ye ri ne o€ lu Alek sandr’› ge çir di ler. Ve ni ze los da hü kü met bafl ka n› ol du. Yu na nis tan sa va fla ka t›l d›. Fa kat Ekim 1920 so nun da Alek sandr bir may mun ›s› r› €› so nu cu öl dü. Ve ni ze los, Yu na nis tan’a yap t› €› bü yük hiz me tin gü ve ni için de se çi me git ti. Mu ha le fet Kons tan tin’i, Ve ni ze los ise Alek sandr’›n kar de fli Pa ul’ü kral yap mak is ti yor du.* Fa kat seç men, Me ga li ‹de a d› fl›n da bir ta k›m he sap lar la oyu nu kul lan d› ve Ve ni ze los se çi mi yi tir di. Tah ta Kons tan tin geç ti. Kons tan tin Fran s›z la r›n ken di sin den hofl lan ma d›k la r› n› bil di €i için, ‹ti laf’›n gö zü ne gir mek ve TBMM hü kü me ti ne Sevr’i ka bul et tir mek ama c›y la ye ni bir as ke ri ha re kâ ta geç me yan l› s›y d›, ‹nö nü ve Sa kar ya mey dan mu ha re be le ri bu dü flün ce le rin bir so nu cu dur.
I. İnö nü Za fe ri ve So nuç la rı 6-10 Ocak 1921 ta rih le rin de Türk ve Yu nan or du la rı Es ki şe hir’e ya kın İnö nü mev ki in de kar şı laş tı lar. Kar şı laş ma Çer kez Et hem’e kar şı yü rü tül müş ha re kâtın he men ar dın dan gel di. Yu nan kuv vet le ri sa yı ve do na nım ba kı mın dan üs tün du rum da ol ma la rı na rağ men, ba şa rı el de ede me yip çe kil mek zo run da kal dı lar. Ki mi le ri bu za fe ri kü çüm se mek is te miş ler ve Yu nan lı la rın bir ke şif ha re kâtı yap tık la rı nı, çar pı şan kuv vet le rin az sa yı da ol du ğu nu öne sür müş ler dir. Oy sa ta rih te bir savaşı önemli kılan, sa va şan ta raf la rın as ker sa yı sı de ğil; do ğur du ğu so nuç lar dır. İs la mi ye tin do ğu şun da ki ki mi mu ha re be ler, ka tı lan la rın sa yı sı ba kı mın dan bü yük çe bir ma hal le kav ga sı bo yu tun day ken çok bü yük so nuç lar do ğur muş lar dır, do la yı sıy la da önem li dir ler. ‹nö nü za fe ri üze ri ne ‹ti laf, Sevr’de kan ta r›n to pu zu nu ka ç›r m›fl ol du €u nu fark et ti. Lon dra’da Tür ki ye’nin de ka t› la ca €› bir kon fe rans *
Paul, 1947’de I. Paulos adıyla tahta çıkacaktır.
159
160
KISA TÜRKİYE TARİHİ
top la ma ya ka rar ver di ler. Tev fik Pa fla’ya gön de ri len ça€ r› da, Os man l› de le gas yo nun da TBMM tem sil ci le ri nin de bu lun ma s› n› is te di ler. Tev fik du ru mu An ka ra’ya bil dir di €in de Mus ta fa Ke mal’den ke sin bir ya n›t gel di. ‹ti laf’›n bu ta v›r de €i flik li €i, mil le tin azim ve fe da kâr l› €› n›n, TBMM’nin hiç bir za man Sevr’i ka bul et me mifl ol ma s› n›n bir ürü nüy dü. Kon fe ran sa gi de cek de le ge le rin TBMM ta ra f›n dan se çil mifl ol ma ları ge re kir di. Sevr’i im za la m›fl bir hü kü me tin kon fe rans ta ulus ya ra r› na bir so nuç el de ede bil me si ola nak s›z d›. ‹s tan bul hü kü me ti ara dan çe kil meliydi. ‹s tan bul bu nu ka bul et me yin ce, TBMM ken di si ne do€ ru dan ça€ r› ya p›l ma s› n› flart kofl tu. ‹ti laf dev let le ri bu flar ta uy mak zo run da kal d› lar. 23 fiu bat gü nü bafl la yan kon fe rans ta söz Tev fik Pa fla’ya ve ril di €in de, söz hak k› n›n mil let tem sil ci le ri ne ait ol du €u nu söy le ye rek gö rüfl be lirt mek ten ka ç›n d›. Tah min edi le ce €i gi bi, ‹s tan bul hü kü me ti nin bu tu tu mu TBMM tem sil ci si Ha ri ci ye Vekili Be kir Sa mi’nin du ru mu nu çok güç len dir di. Fa kat ‹ti laf öne ri le ri nin Mi sak-› Mil li ile ba€ dafl maz ni te lik te ol du €u an la fl›l d›. Sevr’i esas al› yor lar ve yal n›z ca ba z› ha fif let me ler ge ti ri yor lar d›. Do la y› s›y la kon fe rans bir so nu ca ula fla ma dan da €›l d› (11 Mart). Fa kat Be kir Sa mi Fran s›z lar ve ‹tal yan lar la bi rer ant lafl ma im za la d› €› gi bi, ‹n gi liz ler le de tut sak la r›n ser best b› ra k›l ma s› n› dü zen le yen bir ant lafl ma yap t›. Ne var ki, TBMM her üç ant lafl ma y› da Mi sak-› Mil li’ ye ay k› r› bu la rak onay la ma y› red det ti. Böy le ce Lon dra Kon fe ran s›’ndan so mut bir so nuç el de edi le me mifl ol du. Bu nun la bir lik te TBMM hü kü me ti nin ta n›n m›fl ol ma s› bir ba fla r›y d›. I. ‹nö nü za fe rin den son ra Sov yet Rus ya ile ilifl ki ler de önem li ge lifl me ler ol du. Sov yet ler’le ilifl ki le rin ilk önem li ad› m›, 1920 ilk ba ha r›n da Mus ta fa Ke mal ile Le nin’in mek tup lafl ma la r› ol du. De mok ra tikulus çu ha re ke tin sos ya lizm le bir il gi si yok tu, fa kat iki ül ke de Ba t› Av ru pa’n›n yo €un düfl man l› €›na he def ol mufl lar d›. Bu ba k›m dan ya k›n l›k kur ma la r› son de re ce do €al d›. 11 Ma y›s 1920’de Ha ri ci ye Na z› r› Be kir Sa mi bir he yet le Mos ko va’ya ha re ket et ti. Ya p› lan gö rüfl me ler so nu cun da Sov yet ler 3 Ha zi ran’da Mi sak-› Mil li’yi ka bul et tik le ri ni aç›k la d› lar. Ka s›m’da Ali Fu at’›n Mos ko va’ya bü yü kel çi atan d› €› n› gör müfltük. Ara da ki gö rüfl me ler an cak I. ‹nö nü za fe rin den son ra ürün ver di. 16 Mart 1921’de im za la nan Mos ko va Dost luk Ant lafl ma s›’yla Sov yet ler Bir li €i’yle s› n›r be lir le ni yor (Ba tum Sov yet ler’de ol mak üze re), Sov yet lerin Tür ki ye’ye pa ra ve sa vafl mal ze me si yar d› m› yap ma s›
DÜZENLİ ORDUNUN ZAFER YOLU
ka rar lafl t› r› l› yor du. Bu s› n›r 13 Ekim 1921’de Er me nis tan, Gür cis tan, Azer bay can’la ya p› lan Kars Ant lafl ma s›’yla yeniden onay la na cak t›. Sov yet ler Bir li €i ile dost luk ilifl ki le ri nin ge lifl me si Tür ki ye’de ki mi çev re ler de sos ya liz me, hat ta ko mü niz me kar fl› bir il gi uyan d›r d›. Çer kez Et hem’in de için de bu lun du €u Ye fli lor du ör gü tü ku rul du. 14 Tem muz 1920’de giz li Tür ki ye Ko mü nist F›r ka s› do€ du. Da ha son ra bu ör güt ya sal Tür ki ye Halk ‹fl ti ra ki yun F›r ka s›’na dö nüfl tü (Ara l›k). Bü tün bu ça l›fl ma lar dan ra hat s›z olan Ata türk, ha re ke ti de net le ye bil mek için, için de Ce lal Bey’in de (Ba yar) bu lun du €u “res mi” Tür ki ye Ko mü nist F›r ka s›’n› kur dur du (Ekim). Çer kez Et hem’in ayak lan ma s›n dan son ra bü tün bu ör güt ler ka pa t›l d›. Ey lül’de Ba kü’de Mus ta fa Sup hi ta ra f›n dan Tür ki ye Ko mü nist F›r ka s› ku rul mufl tu. Ocak’ta Tür ki ye’ye ge len Mus ta fa Sup hi ve ar ka dafl la r› Trab zon aç›k la r›n da Yah ya Kâh ya ta ra f›n dan pek an la fl› la ma yan ne den ler le öl dü rül dü ler. I. ‹nö nü za fe ri nin d›fl si ya set te yol aç t› €› di €er bir ge lifl me de 1 Mart 1921’de im za la nan Türk-Af gan Dost luk Ant lafl ma s› ol du. Gö rü lü yor ki ki mi le ri nin “önem siz” bul du €u I. ‹nö nü mu ha re be si d›fl si ya set te önem li üç olum lu ge lifl me ye yol aç m›fl t›r. I. ‹nö nü’ye ra€ men Yu nan l› la r›n sa vafl he ve si de vam edi yor du. Es ki fle hir’i ala bi le cek le ri ni, son ra da An ka ra’ya yü rü ye bi le cek le ri ni dü flü nü yor lar d›. Lloyd Ge or ge da ay n› ka fa day d›. Onun için ‹nö nü’ye tek rar sal d›r d› lar (31 Mart-1 Ni san 1921). II. ‹nö nü de bir Türk za fe ri ol du. I. ‹nö nü’den son ra ‹s met ge ne ral li €e yük sel til mifl ti. Ata türk ‹s met Pa fla’y› kut lar ken, “Siz ora da yal n›z düfl ma n› de €il, mil le tin ma kus (ters) ta li hi ni de yen di niz” de di. Ma y›s’ta ‹tal yan lar Mar ma ris’ten, Tem muz’da An tal ya’dan çe kil di ler. Ha zi ran’da Fran s›z lar Zon gul dak’› bo flalt t› lar. Ni san’da fieh za de Ömer Fa ruk ‹ne bo lu’ya gel di. Ata türk na zik bir ifa dey le onu ge ri çe vir di. Bi le cik bu lufl ma s› ve Lon dra Kon fe ran s›’ndan son ra bu uz lafl ma gi ri fli mi nin de so nuç suz kal ma s› her hal de de mok ra tik-ulus çu ha re ket le uz lafl ma ko nu sun da Vah det tin’in umut la r› n› iyi ce k›r m›fl ol ma l› d›r.
Sa kar ya Mey dan Mu ha re be si ve So nuç la rı Yu nan lı lar İnö nü mu ha re be le rin den yıl ma mış lar dı. Bü tün güç le ri ni top la ya rak bü yük bir ta ar ru za ha zır lan dı lar. 10 Tem muz’da gir-
161
162
KISA TÜRKİYE TARİHİ
iştikleri ha re kât on lar için ba şa rı lı baş la dı. Türk or du su Es ki şe hir ve Kü tah ya’da ye ni le rek ge ri çe kil me ye koyuldu. Yu nan lı lar Es ki şe hir, Kü tah ya ve Af yon’u ele ge çir di ler. Mus ta fa Ke mal or du nun Sa kar ya ge ri si ne çe kil me si ni uy gun gör dü, çün kü Yu nan or du su çok da ha güç lüy dü. TBMM’de pa nik ve kız gın lık ha va sı esi yor du. Kay se ri’ye doğ ru bir göç baş la mış tı. Bir ara dev let da ire le ri nin de Kay se ri’ye ta şın ma sı dü şü nül dü. Or du 25 Tem muz’da Sa kar ya’nın do ğu sun da ye ri ni al dı. Mec lis Mus ta fa Ke mal’in or du nun ba şı na geç me si ni is ti yor du. Ama Mus ta fa Ke mal’in şar tı var dı. TBMM’nin yet ki le ri ni kul lan mak is ti yor du. TBMM 5 Ağus tos’ta onu baş ku man dan seç ti ve 3 ay sü rey le yet ki le ri ni ver di. (Baş ku man dan lık yet ki le ri Bü yük Ta ar ruz’a dek bir kaç kez ye ni le ne cek tir.) Bu yet ki yi alan Ata türk, 7-8 Ağus tos ta rih le rin de ola ğa nüs tü bir se fer ber lik ni te li ğin de olan Te ka lif-i Mil li ye (ulu sal yü küm lü lük ler) Emir le ri’ni ya yım la dı. Bun lar, her ai le bi rer ta kım ça ma şır, bi rer çift ço rap ve ça rık ve re cek, be sin mad de le ri nin yüz de kır kı nı, si lah ve cep ha ne nin tü mü nü, ta şıt ve bi nek hay van la rı nın yüz de yir mi si ni, be de li son ra öden mek üze re, tes lim ede cek gi bi hü küm ler içe ri yor du. Bu işi her il çe de ku ru la cak Te ka lif-i Mil li ye ko mis yon la rı ör güt le ye cek ti. As lın da çok az va kit var dı. 23 Ağus tos 1921 gü nü iki or du yak la şık 100 km. bo yun da ki bir cep he de çar pış ma ya baş la dı lar. Yu nan or du su sü va ri ve su bay sa yı sı dı şın da her ba kım dan çok da ha güç lüy dü. Şu tab lo bir fi kir ve re bi lir: Su bay Türk
5.401
Yu nan
3.780
Er
Top
Hay van Ara ba
54.572
825
169
32.137
1.284
-
2
120.000 75.900
2.768
286
3.800
-
840
18
96.326
Tü fek
M.Tü fek
Kam. Uçak
Bu sa y› lar çok çar p› c› d›r. Yu nan l› la r›n elin de ki ma ki ne li tü fek sa y› s› Türk le rin ki nin 3 ka t›, top sa y› s› %59 ora n›n da faz la d›r. On lar da 840 kam yon olu flu, biz de hiç ol ma y› fl›, uçak sa y› la r› da ara da ki sa y› far k›n dan öte, ni te lik far k› n› çok iyi an lat mak ta d›r. As›l çar p› c› olan er sa y› s› d›r. Yu na nis tan nü fu su ka ba ca Tür ki ye’nin ki nin ya r› s›n dan az ol du €u hal de ve Os man l› Dev le ti I. Dün ya Sa va fl›’nda 2,5 mil yon as ker ç› ka ra bil mifl ken (bu sa y› n›n yak la fl›k ya r› s› n›n Ana do lu ve Ru me li’den sa€ lan d› €› ka bul edi le bi lir), flim di bir ölüm ka l›m mü ca de le -
DÜZENLİ ORDUNUN ZAFER YOLU
sin de, düfl man bafl ken tin bur nu di bi ne gel mifl ken, düşmandan az as ker sürülebilmiştir. “er mey da n›”na. Bu, çok dü flün dü rü cü dür. B› çak ke mi €e da yan m›fl t›. Ata türk, yi ne b› ça €›n ke mi €e da yan d› €› bafl ka bir du rum da, Ana far ta lar’da yap t› €› n› yap ma ya mec bur kal d›. Ölün ce ye dek sa va fl›l ma s› n› em ret ti. O ko flul lar da bafl ka tür lü ba fla r› ya ulafl mak ola nak s›z d›. Ata türk’ün em ri flöy ley di: “Hatt-› mü da fa a (sa vun ma çiz gi si) yok tur, sat h› (yü ze yi, ya ni top ra €›) mü da fa a var d›r. O sa t›h, bü tün va tan d›r. Va ta n›n her ka r›fl top ra €› va tan da fl›n ka n›y la su lan ma d›k ça terk olu na maz. Onun için kü çük, bü yük her cü zü tam (bir lik) ilk du ra bil di €i nok ta da tek rar düfl ma na kar fl› cep he tefl kil edip mu ha re be ye de vam eder. Ya n›n da ki cü zü ta m›n çe kil me ye mec bur ol du €u nu gö ren cü zü tam lar, ona ta bi ol maz. Bu lun du €u mev zi de ni ha ye te ka dar se bat ve mu ka ve me te mec bur dur.” 22 gün, 22 ge ce sü ren bir sa va fl›n so nun da (13 Ey lül 1921) Yu nan l› lar pes et ti ler ve çe kil di ler. Ölün ce ye dek sa vafl ma ka ra r›n da ki Türk or du su nu, bü tün üs tün lük le ri ne ra€ men alt ede me mifl ler di. Türk le rin, nü fus ça da ha çok ol ma la r› na ra€ men, ne den Yu nan l› lar dan da ha az as ker ç› kart t›k la r› so ru nu na ge ri dö ne lim. Öy le gö rü nü yor ki, bu da iç sa va fl›n bir ürü nü dür. ‹ç sa vafl da ha ye ni bit mifl ti. De ne bi lir ki, kar defl kav ga s› fii len son bul mufl ol sa da, gö nül ya ra la r› n›n ta ze olu flu, TBMM hü kü me ti ve Mus ta fa Ke mal ön der li €in de Yu nan l› la ra kar fl› bir oy dafl ma n›n ye ni ye ni ku rul mak ta olu flu do la y› s›y la, Ana do lu’nun in san gü cü an cak bu ka dar se fer ber edi le bil mifl ti. Ata türk de Nu tuk’ta bu na bu bi çim de de ği nir. Bu ara da Türk su bay la rı nın, an la şı lan, ge re ğin den çok olu şu na da de ği ne lim. Bu da Türk ulu su nun var lı ğı nı sür dür me sin de, ile ri ye doğ ru gi de bil me sin de mek tep li le rin, ya ni ay dın la rın, oy na dık la rı ya şam sal ro lü bi ze bir kez da ha gös ter mek te dir. Yu nan lı lar An ka ra’ya 50 km. yak laş mış ve az çok dü zen li bi çim de çe ki le bil miş ler di. Türk or du su da ha az yor gun ve da ha güç lü ol say dı, bü yük çap ta bir ta kip ha re kâtı ya pı la rak Yu nan çe ki li şi bir boz gu na dö nüş tü rü le bi lir di. Oy sa öy le ol ma mış tı. Üs te lik Tem muz ta ar ruz la rı so nun da gel dik le ri Es ki şe hir-Af yon çiz gi si, bü yük bir top rak ka zan cı sağ la mış tı on la ra. Bu nun ver di ği gü ven le cep he den dö nen Kons tan tin İz mir’de za fer şen lik le riy le kar şı lan dı. Pi re ve Ati na’ya gi di şi de şen lik le ve bir za fer ayi ni ile kut lan dı. Bu ger çek ten
163
164
KISA TÜRKİYE TARİHİ
bir Yu nan za fe ri miy di? Ha yır, de ğil di. Çün kü Yu nan or du su na kral, “An ka ra’ya!” di ye emir ver miş ti. Bir çok ye ni yer iş gal et me si ne ve bü yük fe da kâr lık la rı na rağ men Yu nan or du su bu nu ba şa ra ma mış tı. Do la yı sıy la, Sa kar ya bir Türk za fe ri ydi. TBMM Mus ta fa Ke mal’e “Ga zi” un va nı nı ve ma re şal lik rüt be si ni ver di. Za fer, si ya si mey ve le ri ni ver mek te ge cik me miş tir. Fran sa tem sil ci si Frank lin Bo uil lon Ha zi ran ba şın da An ka ra’ya bir ant laş ma yap mak için gel miş bu lu nu yor du. Ne var ki Mi sak-ı Mil li esas la rı na uy mak ko nu sun da son de re ce is tek siz di. Ne za man ki Sa kar ya za fe ri ka za nıl dı, onun la bu il ke le re uy gun bir ant laş ma im za lan dı. Bu, An ka ra İti laf na me si ’dir (20 Ekim 1921). Bu na gö re Fran sa, Ha tay dı şın da, gü ney de Su ri ye ile olan bu gün kü sı nır la rı ta nı yor du. Ha tay Türk hak la rı nı gö ze ten özel bir sta tü ye so ku la cak tı. Böy le ce gü ney de Fran sa ile ba rış ya pıl mış ol du. Fran sız lar iş gal et tik le ri yer le ri bo şalt tı lar, Tür ki ye’ye si lah sağ la dı lar. Bir sü re dir İtal yan lar la da iliş ki ler ılım lı ha le gir miş ol du ğun dan, İn gil te re, Yu nan lı la rı Ana do lu is ti la sı na özen di ren tu tu muy la bü yük öl çü de yal nız kal dı. An ka ra İti laf na me si, Fran sızİn gi liz it ti fa kı nı fii len çat lat mış tır. Fa kat İn gi liz ler da hi tut sak la rı kar şı lık lı ser best bı rak mak üze re TBMM hü kü me tiy le an laş tı lar (23 Ekim 1921). Böy le ce, baş ta Ra uf, Fet hi, Mal ta’da tu tuk lu bu lu nan bir çok Türk si ya set ada mı ve su bay yur da dö ne bil di ler. Da ha ön ce an dı ğım üç Kaf kas dev le tiy le ya pı lan Kars Ant laş ma sı’nın da bu za ma na rast la ma sı dik ka ti çe ki yor (13 Ekim).
XX
Büyük Zafer ve Saltanatın Kaldırılması
Ba rış Gi ri şim le ri Sa kar ya za fe riy le dost ve düş man, her kes, de mok ra tik-ulus çu ha re ke tin, TBMM hü kü me ti nin gü cü nü an la mış ol du. Ata türk’ün ön der li ği de per çin len di. Çün kü ha re ke tin ba şın da En ver’i gör mek is te yen ler var dı ve bun lar dan ba zı la rı TBMM üye siy di ler. Hat ta An ka ra’nın Yu nan eli ne düş me si du ru mun da, Sov yet des te ğiy le sağ la na cak bir ta kım kuv vet ler le En ver’in Ana do lu’ya gir me ye ha zır lan dı ğı ko nu sun da ba zı işa ret ler var dır. Şim di Yu nan lı la rı Ana do lu ve Do ğu Trak ya’dan çı kar mak ve Mi sak-ı Mil li’ ye ya da ona ya kın esas la ra gö re ba rış yap mak ge re ki yor du. İş te Sa kar ya’dan son ra ki bir yıl lık sü re için de bu ba rış ara yış la rı nı gö rü yo ruz. Bu sı ra da Türk-Yu nan cep he sin de he men hiç bir ha re ket gö rül mü yor du. Sü re uza dık ça bu ses siz lik si nir bo zu cu ol ma ya baş la dı. Yu nan lı lar, ih ti mal, Ana do lu’da pek tu tu na ma ya cak la rı nı, hat ta gi di ci ol duk la rı nı his se di yor lar dı. Türk or du su nun ka nıt lan mış ve gün geç tik çe ar tan gü cü, Fran sız lar la İtal yan la rın TBMM hü kü me tiy le uz laş ma la rı bu na işa ret edi yor du. Bu na kar şı lık bü yük mas raf ve fe da kâr lık lar la Ana do lu’nun kos ko ca bir bö lü mü nü iş gal al tın da tut mak ve her an sa va şa ha zır bu lun mak ge re ki yor du. Ses siz li ğin uza ma sı ki mi TBMM üye le ri için de si nir bo zu cuy du. Ya sa vaş ol ma lıy dı ya ba rış. Sü kû ne ti ni mu ha fa za eden, Mus -
166
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ta fa Ke mal ve ya kın la rıy dı. On lar sa bır la mü kem mel bir za fe rin ya pı taş la rı nı ha zır lı yor lar dı. Fa kat bu ara da iyi ni yet le onur lu bir ba rış için de ara yış lar da bu lu nu yor lar dı. İlk gi ri şim TBMM hü kü me ti nin ha ri ci ye vekili olan Yu suf Ke mal’in (Ten gir şenk) Av ru pa’ya gön de ril me siy di. Fa kat bu nu yap ma dan ön ce, İs tan bul hü kü me ti nin des te ği ni al mak, İti laf kar şı sın da Tür ki ye’nin du ru mu nu da ha da güç lü kı lar dı. Baş ka bir de yiş le, Lon dra Kon fe ran sı’n da Tev fik Pa şa’nın gös ter di ği dav ra nı şın ye ni den gös te ril me si is te ne cek ti. Yu suf Ke mal bu amaç la 15 Şu bat 1922’de İs tan bul’a gel di. Sad ra zam Tev fik ve Ha ri ci ye Na zı rı İz zet pa şalar Ke mal’in öne ri si ni olum lu kar şı la dı lar, fa kat Vah det tin’in olu ru nu al mak ge rek ti ği ni be lirt ti ler. Bu amaç la Yusuf Ke mal hu zu ra çık tı. Vah det tin’e ne is te di ği ni an lat tı. An la tır ken Vah det tin göz le ri ni ka pa mış bu lu nu yor du. TBMM tem sil ci si nin sö zü bit ti ğin de git tik çe uza yan bir ses siz lik ol du. Vah det tin, göz le ri ka pa lı, hiç bir şey söy le mi yor du. San ki uyu muş tu. Ni ha yet Yu suf Ke mal, şaş kın lık için de izin is te di ve hu zur dan ay rıl dı. Ön ce Ro ma’ya git ti. Bir de ne gör sün? İz zet Pa şa da ora da. Yu suf Ke mal han gi zi ya ret ya da te mas la rı ya pı yor sa, İz zet de ay nı la rı nı ya pı yor du. Pa ris’te, Lon dra’da bu sah ne ler yi ne len di. Vah det tin özen le ele gü ne kar şı yo lu nu An ka ra’dan ayır ma mış ol say dı, ne so nuç el de edi le bi le ce ği ni tah min et mek ola nak sız dır, ama bu bi çim de bir so nuç alı na ma ya ca ğı açık tı. Mart so nun da İti laf bir ba rış öne ri si yap tı. 22 Mart’ta su nu lan bı ra kış ma pla nı na gö re, Tür ki ye ve Yu na nis tan ara sın da, her bit ti ğin de ken di li ğin den üç ay uza ya cak, üç ay lık bir bı ra kış ma ya pı la cak tı. Bu sü re de ta raf lar kuv vet le ri ni ar tır ma ya cak lar ve bu du rum İti laf ta ra fın dan de net le ne cek ti. Yu nan lı lar bu nu ka bul et ti ler. TBMM kuv vet ar tır ma ma ve de net le me şart la rı nı red det ti. Dört ay için de Yu nan lı lar Ana do lu’yu bo şalt ma yı ka bul eder ler se, bı ra kış ma ya pı la bi lir di. 26 Mart’ta İti laf’ın ba rış pla nı ile til di. Yi ne Sevr esas alı nı yor, fa kat bu se fer Ege ve Te kir dağ Tür ki ye’ye ve ri li yor du (Do ğu Trak ya’nın ge ri si Yu nan lı la rın ola cak tı). Er me nis tan’ı kur ma işi Mil let ler Ce mi ye ti’ne ha va le edi le cek ti. Türk as ke ri nin sa yı sı 85.000’e çı ka bi le cek ti. Ma li hü küm ler ha fif le ti le cek, ka pi tü las yon dü ze ni ye ni den göz den ge çi ri le cek ti. TBMM bu nu da ka bul et me di. Ba rış Mi sak-ı Mil li’ye gö re ya pıl ma lı, İz mit’te bir ba rış kon fe ran sı top lan ma lıy dı.
BÜYÜK ZAFER VE SALTANATIN KALDIRILMASI
Yaz gel di ve hâlâ gö rü nür de bir çö züm yok tu. Yu nan ta ra fın da, yu ka rı da de ği nil di ği üze re, si nir li lik art mış tı. Ni ha yet Yu nan lı lar ça re yi bul duk la rı nı san dı lar. Ken di le ri İs tan bul’un iş ga li ne ka tı lır lar sa, o za man Türk ler hi za ya ge lir ler, ba rı şa is tek li olur lar dı. Yu nan lı lar bu amaç la ba zı kuv vet ler ha zır la dı lar ve 29 Tem muz’da res men İti laf’a baş vur du lar. İn gi liz le re kal say dı, her hal de on lar bu yur eder ler di, fa kat Fran sa ve İtal ya bu na kar şıy dı. Zo run lu ola rak ret ce va bı ve ril di (31 Tem muz). 30 Tem muz’da İz mir’de ki Yu nan Yük sek Ko mi se ri Sterg hia des, ora da “İo ni a” dev le ti ni ilan et ti. Bu nu da An ka ra, İs tan bul hü kü met le ri ve İti laf dev let le ri pro tes to et ti ler. Fa kat Lloyd George, dost la rı nın bu den li ha yal kı rık lı ğı için de ol ma la rı na üzül müş ol ma lı ki, 4 Ağus tos gü nü Avam Ka ma ra sı’n da gün dem dı şı bir ko nuş ma ya pa rak, Türk le rin I. Dün ya Sa va şı’nda Bo ğaz la r’ı su rat la rı na ka pa mak gi bi çe şit li gü nah la rı nı say dık tan son ra, Yu na nis tan’ın yap tı ğı fe da kâr lık la rı, Türk ler den çek tik le ri ni an lat tı. Tem muz so nun da, ya ni Bü yük Ta ar ruz’dan bir ay ka dar ön ce, Fet hi (Ok yar) Av ru pa’ya gön de ril di. Pa ris’te te mas lar da bu lun du, fa kat Lon dra’da Dı şiş le ri Ba ka nı Cur zon (Gür zon di ye ge çer bir çok Türk kay na ğın da) da hil, hiç bir ba kan la gö rü şe me di, el le ri boş dön dü. Bu sı ra lar da Vah det tin’in de ba rış la il gi li ba zı giz li te mas la rı ol du ğu nu İn gil te re ar şi vin de ki bel ge ler den öğ re ni yo ruz. 6 Ni san 1922’de Vah det tin’in İn gi liz Yük sek Ko mi se ri Rum bold ve başter cü man Ryan’la bir gö rüş me si ol muş tur. Gö rüş me de Vah det tin şöy le ko nuş muş tur: “Ba rı şı ya sal bir hü kü met le mi, yok sa bir ih ti lal ör gü tüy le mi ya pa cak sı nız? Biz, An ka ra’nın ka bul et me ye ce ği şart lar la ba rış yap ma ya ha zı rız.” (Vah det tin bu ra da Mi sak-ı Mil li’ den “fi yat kı rı yor.”) Son ra, Me riç’in sı nır ol ma sı ge rek ti ği ni, İn gil te re ile özel bir ant laş ma ya pı la bi le ce ği ni söy le miş tir. İkin ci bir gö rüş me Bü yük Ta ar ruz’dan 3 haf ta ka dar ön ce Vah det tin ve Rum bold ara sın da ol muş tur. Bu se fer Vah det tin, TBMM hü kü me ti nin Yu nan iş ga li yü zün den or ta ya çık tı ğı nı, Yu nan lı lar Ana do lu’yu bo şal tır lar sa o ha re ke tin sö ne ce ği ni ile ri sür müş tür. Yal nız, Yu nan lı lar çe ki lir ken, bo şalt tık la rı yer ler An ka ra hü kü me ti ne de ğil, İs tan bul hü kü me ti ne tes lim edil me liy di. Fa kat İn gil te re İs tan bul’a pa ra ve si lah, do nan ma des te ği sağ la ma lıy dı. Vah det tin’in bu te mas la rın da gös ter di ği tu tu mu iha net so ru nu açı sın dan aşa ğı da tar tı şa ca ğız.
167
168
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Sa kar ya’dan son ra be lir siz lik du ru mu nun uza ma sı nın Türk ta ra fı nın da si ni ri ni boz du ğu nu söy le miş tim. Ata türk apa çık ne den ler le ta ar ruz ha zır lık la rı nı giz li lik için de yü rüt mek is ti yor, oy sa TBMM’de bir ta kım me bus lar, onun ta ar ruz ha zır lık la rın dan ha ber siz, baş ku man dan lık yet ki le ri ni ta ar ruz dan çok dik ta tör lük kur mak için kul lan ma ya ni yet li ol du ğu nu dü şü nü yor lar dı. Hat ta, has ta ol du ğu bir sı ra da baş ku man dan lık yet ki le ri nin uza tıl ma sı TBMM’ye gel di ğin de (5 Ma yıs) ço ğun luk, her hal de öy le dü şü nen le rin ha va sı na ka pı lıp yet ki le ri uzat ma mış lar dı. Er te si gün mec li se ge len Mus ta fa Ke mal, bu yüz den or du nun ko mu tan sız kal dı ğı nı söy le miş, fa kat bu çok sa kın ca lı ol du ğu için, “Bı rak ma dım, bı ra ka mam ve bı rak ma ya ca ğım” de miş ti. TBMM, bu da yat ma dan son ra yet ki le ri yi ne ver miş ti.
Bü yük Ta ar ruz ve Za fer Ha zır lık lar, do ğu dan ve gü ney den as ker ve mal ze me ge tir mek, ye ni as ker al mak, Sov yet ler’den, Fran sız lar dan ve baş ka kay nak lar dan si lah ve cep ha ne sağ la mak (bu ara da İs tan bul’da ki cep ha ne ve si lah de po la rın dan giz li ce ge ti ri len ge reç ler de var dı) bi çi min de özet le ne bi lir. Fa kat bu ka dar ge reç, de miryo lu ya da ka ra yo lu nun pek ol ma dı ğı bir or tam da, uzun me sa fe ler bo yun ca kağ nı lar la ya da hay van, hat ta in san sır tın da ta şın mak zo run day dı. Yu nan lı la rın Af yon ve Es ki şe hir’de bu lun ma la rı var olan de mir yol la rı nı da bü yük öl çü de kul la nıl maz ha le ge tir miş ti. Mus ta fa Ke mal 1922 yı lı nın Ha zi ran or ta sın da ta ar ruz em ri ni ver di. Bü yük giz li lik le (bu nun için in ti kal ler ço ğun luk la ge ce le ri ya pı lı yor du) Türk or du su nun bü yük bir bö lü mü bir nok ta ya, Af yon’un gü ne yi ne top lan dı. Bu ra da bir im ha mu ha re be si ya pı la cak, ya ni Yu nan or du su as ke ri ve ge reç le riy le hiç sa va şa ma ya cak du ru ma dü şü rü le cek ti. Bu ya pıl maz da, Yu nan lı lar ye nil dik ten son ra dü zen li bir bi çim de çe ki lir ler se, Do ğu Trak ya’nın kur ta rıl ma sı çok zor, bel ki ola nak sız olur du. Çün kü bu tak dir de Yu nan kuv vet le ri Do ğu Trak ya’ya ge çi ri le cek, fa kat Bo ğaz lar İti laf’ın de ne ti min de ol du ğu için Türk bir lik le ri Do ğu Trak ya’ya ge çe me ye cek ti. O za man ba rış kon fe ran sın da Tür ki ye’ye, “Evet, Ana do lu’da Yu nan lı la rı yen di niz, ama Do ğu Trak ya’yı bü yük güç ler le el le rin de tu tu yor lar” di ye bi lir ler di, der ler di.
BÜYÜK ZAFER VE SALTANATIN KALDIRILMASI
17 Ağus tos’ta Ga zi giz li ce An ka ra’dan ay rıl dı. Ak şe hir’de ki ba tı cep he si ka rar gâhı na git ti. 24 Ağus tos’ta ka rar gâh Şu hut’a ta şın dı. 26 Ağus tos sa ba hı ta ar ruz baş la dı. Her ta raf tan ku şa tı lan, ge ri püs kür tü len Yu nan kuv vet le ri, 30 Ağus tos gü nü Dum lu pı nar’da Baş ku man dan lık Mey dan Mu ha re be si’nde im ha edi ci dar be yi ye di ler. Boz gun ha lin de ka çan Yu nan kuv vet le ri nin to par lan ma sı na ola nak ver me mek için Ata türk üç kol dan ve hız la İz mir’e iler le me ko mu tu nu ver di: “Or du lar, ilk he de fi niz Ak de niz’dir, İle ri!.” Bu hız hem im ha mu ha re be si nin ge re ği ni ye ri ne ge tir mek için, hem ka çan Yu nan lı la rın zu lüm yap ma la rı na, köy le ri, kent le ri yak ma la rı na ola bil di ğin ce ola nak ver me mek için ge rek liy di. Çün kü ma ale sef Yu nan iş ga li Ana do lu’da bü yük zulümlere se bep ol muş tu. Bu nu Ha li de Edip, Ya kup Kad ri ve Yu suf Ak çu ra’dan olu şan, Sa kar ya za fe rin den son ra ku rul muş Tet kik-i Me za lim (Zu lüm le ri İn ce le me) Ku ru lu sap ta dı ğı gi bi, ör ne ğin İn gi liz ta rih çi si Toyn be e de Ka ra mür sel böl ge sin de göz lem le miş ti. İşin kö tü sü, yer li Rum lar da Yu nan or du su na alı na rak ya da baş ka bi çim ler de bu fe na lık la ra or tak edil miş ler di. Do la yı sıy la, ye nil gi olun ca, on lar da yurt la rı olan bu top rak lar dan kaç mak tan baş ka ça re gö re me miş ler dir. Ya kıp yı ka rak kaç mak bu yüz den di, dön me umu du nun ol ma ma sın dan dı. Çün kü kom şu la rı nın yü zü ne ba ka cak hal le ri yok tu. On la rı ırk çı lık mik ro bu ze hir le miş ti. Mus ta fa Ke mal’in mi ma rı ol du ğu za fer o den li yet kin di ki, Yu nan Baş ku man da nı Tri ku pis de kur may he ye tiy le bir lik te tut sak edil di. Mus ta fa Ke mal onu ve di ğer bir ge ne ra li ka bul et ti. On la ra ne za ket le mu ame le et ti, sa va şı ko nuş tu lar. Ya pı lan on ca fe na lı ğa rağ men ye nil miş ko mu ta na hü ma nist, soy lu, ger çek bir dev let ada mı na ya ra şır bir dav ra nış gös ter miş tir, İz mir’e gir di ğin de de ayak la rı nın al tı na se ri len Yu nan bay ra ğı nın üs tün den yü rü me yi red det miş tir. Türk or du su 9 Ey lül’de İz mir’i, 10 Ey lül’de Bur sa’yı kur tar dı. Ma ale sef, Yu nan lı la rın yak tı ğı bir çok yer gi bi İz mir de yan gın gör dü. Türk düş man la rı bu yan gı nın Türk ler ta ra fın dan çı ka rıl dı ğı nı id di a et miş ler dir. Oy sa Av ru pa lı olan İz mir it fai ye mü dü rü nün ra po ru na gö re, yan gı nı Er me ni ler çı kart mış tır. Yu nan or du su nun pe ri şan ka lın tı la rı, bir çok Rum la bir lik te İz mir’den, Ban dır ma’dan, Çeş me’den ge mi ler le kaç mışlardır. Ata türk’ün bu mü na se bet le yaz dı ğı za fer bil dir ge si şöy le dir:
169
170
KISA TÜRKİYE TARİHİ
BüyükveasilTürkmilleti Ordular›m›z9Eylül38sabah›‹zmirimiziveyine9Eylül38akflam›Bursam›z›muzafferentahlisettiler[kurtard›lar].Akdenizaskerlerimizinzaferteraneleriyle[ezgileriyle]dalgalan›yor. Asyaimparatorlu€unayeltenenküstahbirdüflman›nmuharebemeydanlar›nagelmekcesaretindebulunanordukumandanlar›ylakumandaheyetlerigünlerdenberiTürkiyeBüyükMilletMeclisihükümetininesiribulunuyorlar. Düflman›nbaflkumandantayinetti€igeneral[Trikopis]birçokgecevegündüzmeyusane[umutsuzca]muharebat›veherçare-ihalas›[kurtuluflu]tecrübe ettiktensonranihayetmaiyetindekigenerallerveerkân-›harbiyelerivekumandaetti€iordununelindekalabilenbakay’asiyle[kalanlar›yla]arz›teslimiyeteyledi.E€erYunankral›dabugünesirlermeyan›ndabulunmuyorsabu,tac›darlar›n (taçsahiplerinin),fliar›esasenyaln›zmilletlerininsafalar›naifltiraketmekoldu€undan ve muharebe meydanlar›n›n felaketli günlerinde onlar›n saraylar›ndan baflkabirfleydüflünmemektabiatlar›ndand›r. Garpfabrikalar›n›nçelikz›rhlar›ilekaplananmuazzamYunanordular›art›k Anadoluda€lar›ndazabitleritaraf›ndanterkedilmiflzavall›sürüler,cinayetlerinden tedehhüfl ederek [dehflete düflerek] kudurmufl kitleler ve a€aç diplerinde kalm›fldermans›zyaral›lardanibaretkald›.Düflmanordular›n›nmalzemeiharbiyesihemansülüsan›[üçteiki]itibariyletopraklar›m›zdad›r.Düflman›nesirlerden baflka insan zayiat›n›n yüz binden ne kadar fazla oldu€unu tayin etmek müflkildir.Fakatselahiyetiresmiyeilemilletimizetebflirederim[müjdelerim]ki biziminsanzayiat›m›zdörtteüçühafifyaral›olmaküzereonbinnüfusabali€olmaktad›r. BüyükTürkmilleti,ordular›m›z›nkabiliyetvekudretidüflmanlar›m›zadehflet, dostlar›m›zaemniyetverecekbirkemal[yetkinlik]iletezahüretti.Milletordular› ondörtgünzarf›ndabüyükbirdüflmanordusunuimhaettiler.Dörtyüzkilometrelikfas›las›zbirtakipyapt›lar.Anadolu’dakibütünmemalikimüstevliyemiziistirdateylediler[‹stilaedilmifltopraklar›m›z›geriald›lar].Büyükzafermünhas›ran senineserindir.Çünkü‹zmirimiziihtirasat›siyasiyeneticesindeadetamemnunendüflmanateslimedenheyetlerlemilletinhiçbirmünasebetiyokidi.Bursam›z›istilaedenYunankuvvetleriiseancakimparatorlu€unaskeriteflkilat›ylatevhidiamal[emelbirli€i]vetevhidiharekâtederekmuvaffakolmufllard›.Vatan›nhalas›,milletinreyveidaresikendimukadderat›üzerindebilakaydüflart[kay›ts›zve flarts›z]hâkimoldu€uzamanbafllam›flveancakmilletinvicdan›ndando€anordularlamüspet[olumlu]vekatineticelereermifltir.
BÜYÜK ZAFER VE SALTANATIN KALDIRILMASI
Büyükvenecip[soylu]Türkmilleti,Anadolu’nunhalâs›zaferinitebrikederken sana ‹zmir’den, Bursa’dan, Akdeniz ufuklar›ndan ordular›n›n selam›n› da takdimediyorum. 13.9.338 TürkiyeBüyükMilletMeclisiReisi BaflkumandanMustafaKemal
Dik kat edi lir se, Ata türk bu ra da Yu nan kra lı nı ör nek gös te re rek sal ta nat dü ze ni ne sal dır mak ta dır. Esir alı nan ko mu tan lar ara sın da Yu nan kra lı yok tur, çün kü hü küm dar lar an cak ulus la rı nın iyi gün le ri ne ka tı lır lar, kö tü gün le ri ne ka tıl maz lar. Sal ta nat dü ze ni ne kar şı çı kın ca, do ğal lık la Os man lı sal ta na tı da he def alın mak ta dır. Bil dir ge bir de mok ra si sa vun ma sı ola rak de vam edi yor. Za fer, yal nız ca ulu sun dur. İz mir’i “ade ta mem nu nen” düş ma na tes lim eden le rin ulus la bir iliş ki le ri yok tu. Bur sa’yı is ti la eden Yu nan kuv vet le ri im pa ra tor lu ğun as ker le riy le (Ku va-yı İn zi ba ti ye ya da Hi la fet Or du su) bir lik ol duk la rı için ba şa rı lı ol muş lar dır. Yur dun kur tu lu şu an cak ulus ka yıt sız şart sız yaz gı sı na ege men ol du ğu za man baş la mış, an cak ulu sun vic da nın dan do ğan or du lar la so nu ca ula şa bil miş tir. Ata türk bu bil dir ge de Cum hu ri yet’in yo lu nu aç mak tay dı. Türk bir lik le ri Ça nak ka le’ye yak la şır ken bu ra da ki İn gi liz ler sa vaş ha zır lık la rı na baş la dı lar ve bu ni ye ti gö ren İtal yan lar ve Fran sız lar Ge li bo lu’ya çe kil di ler (19 Ey lül). İn gi liz ler ken di hat la rı nın öte sin de be lir li bir böl ge ye as ker gir di ği tak dir de ateş açı la ca ğı nı du yur du lar. Lloyd Ge or ge Yu nan ye nil gi si kar şı sın da pe ri şan ol muş, şim di gü ya Bo ğaz lar ’dan ser best ge çiş uğ ru na ül ke si ni do min yon lar la (Ka na da, Gü ney Af ri ka, Avus tral ya, Ye ni Ze lan da) bir lik te Tür ki ye’ye kar şı sa va şa sok mak is ti yor du. As ker siz böl ge ye Türk ler gir di ği an da ate şin açıl ma sı nı ve sa va şın baş la ma sı nı em ret ti. Türk as ke ri as ker siz ilan edi len böl ge ye gir di. Ne var ki, bu gi riş ça tış ma, bu na ha zır lan ma ama cıy la ol ma mış tı. As ker ba rış çı bir tu tum la gel miş, İn gi liz hat la rı na ka dar ya naş mış tı (24 Ey lül). Ora da ki İn gi liz ge ne ra li, al dı ğı ko mu ta uy ma ya rak, ateş aç tır ma mış tı. İn gil te re Bo ğaz la r’ın gü ven li ği di yor, Yu na nis tan’ın Do ğu Trak ya’yı mu ha fa za et me si ni is ti yor du. Lloyd Ge or ge ise ade ta ken di he sa bına Türk ler le sa vaş pe şin dey di.
171
172
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Tür ki ye as ke ri ha re kâtı nı sür dü re rek Do ğu Trak ya’yı bir an ön ce kur tar mak ar zu sun day dı. Bu bu na lım lı dö nem de Fran sa önem li bir ba rış çı rol oy na dı. İs tan bul’da ki Fran sız Yük sek Ko mi se ri Pellé ve Frank lin Bouil lon İz mir’e ge lip Mus ta fa Ke mal’le gö rüş tü ler. Sov yet ler Bir li ği de 24 Ey lül’de İti laf’a ver di ği bir no tay la, bü yük dev let le ri Türk-Yu nan sa va şına ka tı lır lar sa Av ru pa’da ye ni sar sın tı lar ola bi le ce ği ko nu sun da uyar dı. 23 Ey lül’de İti laf dev let le ri bir bı ra kış ma, son ra da bir ba rış kon fe ran sı öner di ler. Lloyd Ge or ge git gi de yal nız ka lı yor du.
Mu dan ya Mü ta re ke si 3 Ekim’de Mu dan ya Kon fe ran sı baş la dı. Tür ki ye’yi İs met Pa şa tem sil edi yor du. Kar şı ta raf ta İn gi liz, Fran sız, İtal yan tem sil ci ler var dı. Oy sa kim se Mon dros Mü ta re ke si’nin yü rür lük te ol ma dı ğı nı söy le mi yor du. Bü yük İti laf dev let le riy le sa vaş ol ma dı ğı na ve Yu na nis tan’la sa va şıl dı ğı na gö re, kon fe ran sa bu üç dev le tin ka tıl ma ma sı, yal nız ca Yu na nis tan’ın gel me si ge re kir di. Bu tu haf lık, Yu na nis tan’ın ne bü yük öl çü de İti la f’ın, son dö nem de özel lik le İn gil te re’nin ale ti, uy du su ol du ğu nu gös te rir. Bu nu be lirt mek ge re kir, çün kü ro man cı Ke mal Ta hir ve ik ti sat pro fe sö rü İd ris Kü çü kö mer Kur tu luş Sa va şı’nın an ti-em per ya list bir sa vaş ol ma dı ğı nı, yal nız ca bir Türk-Yu nan sa va şı ol du ğu nu ile ri sür müş ler dir. Yu nan tem sil ci si olan Ge ne ral Si mo pu los gö rüş me le re ka tıl ma dan Mu dan ya açık la rın da bir ge mi de bek le miş ve ant laş ma yı be ğen me di ği için her kes im za la dık tan an cak 3 gün son ra im za la mış tır. Kon fe ran sın 9 gü nü bü yük bir si nir sa va şı ha lin de geç miş tir. Tür ki ye’nin ama cı Do ğu Trak ya’yı bir an ön ce ele ge çir mek ve ba rış kon fe ran sına Do ğu Trak ya eli miz de git mek, ya ni bu ra yı pa zar lık dı şın da tu ta bil mek ti. Bu sa ye de öbür tar tış ma ko nu la rın da da ha sı kı dur mak ola nak lı ola cak tı. Yu nan or du su nun bü yük bö lü mü nün Ana do lu’da im ha edil miş ol ma sı na rağ men, İti laf bu üs tün lü ğü Mu dan ya’da Tür ki ye’ye ta nı ma mak için uğ raş tı. İs met Paşa bü yük bir se bat ve ıs rar la gö rüş le ri ni sa vun du. Lloyd Ge or ge en iyi bil di ği sa vaş or ta mı nı bul mak için son bir fır sat kol la dı: Em ret ti, Mu dan ya’da gö rüş me ler şu gün ve şu sa at te so nuç lan maz sa Mu dan ya’da ki İn gi liz tem sil ci si ve İs tan bul’da ko mu tan Ge ne ral Ha ring ton Tür ki ye’ye
BÜYÜK ZAFER VE SALTANATIN KALDIRILMASI
kar şı sa va şı baş la ta cak tı. Fa kat as ker ler bi le Ge or ge ka dar sa vaş düş kü nü ola maz dı. Bü tün İn gi liz hal kı na sa vaş tan gı na gel miş ti. Ha ring ton, müh let aşıl dı ğı hal de, Ça nak ka le’de ki ge ne ral gi bi em re ita at siz lik ede rek, sa va şı baş lat ma dı. Yu na nis tan bu iş te o de re ce kuk la du ru mu na düş müş tü ki, İs met Pa şa’nın Yu nan hü kü me ti im za la maz sa bı ra kış ma yü rür lü ğe gir miş ola cak mı so ru su na, Ha ring ton olum lu ce vap ve re bi li yor du. Mu dan ya Mü ta re ke si’ne göre 14/15 Ekim ge ce si ateş kes baş la ya cak, Yu nan lı lar Do ğu Trak ya’yı bo şalt ma ya baş la ya cak lar, fa kat ay rı lır ken fe na lık yap ma ma la rı için bo şalt tık la rı yer le ri Türk le re de ğil, İti laf yet ki li le ri ne ve as ker le ri ne dev re de cek ler di. İti laf ise dev ral dı ğı yer le ri TBMM kuv vet le ri ne dev re de cek, 30 gün için de Do ğu Trak ya bo şal tıl mış ola cak tı. Fa kat Türk kuv vet le ri nin mev cu du 8.000’i aş ma ya cak tı. 19 Ekim’de bü yük se vinç gös te ri le ri ara sın da Do ğu Trak ya’yı dev ral ma işin de gö rev li olan Re fet Paşa İs tan bul’a gel di. Ay nı gün Lloyd Ge or ge hü kü me ti çe kil mek zo run da kal dı. Lloyd Ge or ge’un si ya set ha ya tı da böy le ce nok ta lan mış ol du. Lloyd Ge or ge’un Türk düş ma nı ol du ğu ke sin dir ama ni ye ti öy le ol sa da, ne öl çü de Yu nan dos tu sa yı la bi le ce ği kuş ku lu dur. 31 Ekim-26 Ka sım ta rih le ri ara sın da Trak ya’yı dev ral ma iş le mi ta mam lan dı. Bu ara da sa ray ve hü kü me ti nin za ten za yıf la mış olan gü cü büs bü tün tü ken me ye yüz tut muş tu. Bu na rağ men Lo zan Ba rış Kon fe ran sı’na İti laf’ın çağ rı sı iki hü kü me te bir den ya pıl dı. Bun dan ce sa ret alan Tev fik Pa şa’nın An ka ra’ya baş vu ra rak kon fe rans için iş bir li ği öner me si, TBMM’yi çi le den çı kart tı.
Sal ta na tın Kal dı rıl ma sı Ata türk’ün ka zan dı ğı za fe rin yet kin li ği ve bü yük lü ğü, Tür ki ye’nin ba ğım sız lı ğı nın, top rak bü tün lü ğü nün, ya ni Lo zan Ant laş ma sı’nın gü ven ce siy di. Ay nı za fer iç te, sa ra ya, or ta ça ğa kar şı Ata türk dev ri mi nin gü ven ce siy di. Sevr şo ku dev ri me olan ke sin ge rek sin me yi gös ter miş ti. Za fer, dev ri min mi ma rı na bu nu ger çek leş ti re cek yet ke yi, nü fu zu sağ lı yor du. Ata türk bir si ya set ve za man la ma us ta sıy dı. Çif te da ve ti ye ye olan tep ki nin rüz gârın dan ya rar la na rak, sal ta na tı bir ham le de yık tı. Cum hu ri yet’ten hiç söz et me me si, hi la fe tin ge rek li li ği -
173
174
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ni sa vun ma sı, ne den li ih ti yat lı ve he sap lı ha re ket et ti ği ni gös te rir. TBMM’nin or tak ko mis yo nun da hi la fe tin sal ta nat sız olup ola ma ya ca ğı ko nu sun da tar tış ma lar uza yın ca, Mus ta fa Ke mal söz al dı. Ege men li ğin an cak güç le alı na bi le ce ği ni, Os man lı la rın böy le ege men ol duk la rı nı, oy sa şim di ar tık ulu sun ege men ol du ğu nu an lat tı. Ve ek le mek ge re ği ni duy du: “Mec lis ve her kes me se le yi ta bii gö rür se fik rim ce mu va fık [uy gun] olur. Ak si tak dir de, yi ne ha ki kat usu lü da ire sin de ifa de olu na cak tır. Fa kat ih ti mal ba zı ka fa lar ke si le cek tir.” Ko mis yon baş ka nı olan Ho ca Efen di, ay dın lan mış ol duk la rı nı söy le ye rek gö rüş me yi so nuç lan dır dı. 1 Ka sım 1922 gü nü Zi ya Hur şit’in kar şı oyuy la alı nan ka rar la 600 kü sur yıl lık Os man lı sal ta na tı so na er di ril di. Os man lı ha ne da nı ha li fe lik yet ki si ni sür dü re cek, ama ha ne dan dan ki min ha li fe ola ca ğı na TBMM ka rar ve re cek ti. Tev fik Pa şa hü kü me ti is ti fa et ti. Mec lis ka ra rın da Vah det tin’in du ru muy la il gi li hiç bir açık lık yok tu. Gün ler bu bi çim de ge çi yor du ve bu gün le rin Vah det tin için son de re ce de si nir bo zu cu ol du ğu mu hak kak tı. 10 Ka sım’da her za man ki gi bi cu ma se lam lı ğı na (na ma za) tö ren le çık tı. Fa kat sal ta na tın kalk ma sın dan 15 gün son ra Ge ne ral Ha ring ton’a bir mek tup ya za rak, İn gil te re’ye sı ğın dı ğı nı bil dir di. 17 Ka sım’da ai le si ve ya kın çev re siy le Ma la ya zırh lı sı na bi ne rek kaç tı. Er te si gün TBMM Vah det tin’in ha li fe ol ma dı ğı na ka rar ver di. Ve li aht Ab dül me cit Efen di ha li fe se çil di. Bu nok ta da Vah det tin’in ha in li ği so ru nu nu tar tı şa bi li riz. Bir yan da ha in li ği ni ile ri sü ren ler, öte yan da onun her dav ra nı şı nı te mi ze çı kar mak için uğ ra şan lar bu lun du ğu na gö re, so ru nu bi raz in ce le mek ya rar lı ola bi lir. Ön ce Vah det tin’in 30 Mart 1919’da İn gi liz le re sun du ğu ba rış pla nın da ba ğım sız lık tan ta ma men vaz geç me si dav ra nı şı na ba ka lım. Bu nun ha in lik sa yı la bi le ce ği ni pek san mı yo rum, çün kü bu na kar şı lık o, im pa ra tor lu ğu is ti yor du on lar dan. Ay rı ca, bu, düş kün lük dö ne min de Os man lı pa di şah la rı nın top rak uğ ru na ik ti sa di hak lar dan vaz geç me tar zın da ki dav ra nış ka lı bı na uy gun sa yı la bi lir. Vah det tin or ta çağ cıl, feo dal bir zih ni ye tin ge re ği ni yap mak tay dı. Bir adam çağ dı şı ol du ğu için ha in lik le suç la na maz. Çağ dı şı ol mak bel ki bir suç tur, ama baş ka bir suç tur. İkin ci ola rak iç sa va şı baş la tıp sür dür me si var. Bu na da gad dar lık, kan dö kü cü lük gi bi suç la ma lar ge ti ri le bi lir ama, mut la ki yet çi hü küm dar lı ğa inan mış bir ha ne da nın de -
BÜYÜK ZAFER VE SALTANATIN KALDIRILMASI
mok ra si ye kı lıç çek me si, bu uğur da mü ca de le et me si bir ba kı ma ola ğan dır. Ne var ki, iç sa va şın düş man is ti la sı sı ra sın da çı kar tıl ma sı, işin ren gi ni çok de ğiş ti ri yor. Bu ra da iş te, ha in lik var dır. Üçün cü ola rak, iç sa vaş ta gü ven di ği si lah lı mü ca de le ler te ker te ker ye nil gi ye uğ ra tı lıp, ken di si de Da mat Fe rit’e yol ve re rek pes et tik ten son ra, giz li giz li Mi sak-ı Mil li’den ödün ve ri rim di ye rek İn gi liz ler le an laş mak is te me si var. Bir çe şit “fi yat kı ra rak” ken di si ni ve dü ze ni ni İn gi liz le re çe ki ci kıl mak is te miş tir. Bu da ben ce ha in lik tir. Çün kü iç sa vaş ta bü tün “kâğıt la rı nı” yi tir dik ten son ra ar tık ger çek ten pes et me si, yaz gı sı na bo yun eğ me si ge re kir di. Bu nun ye ri ne Mi sak-ı Milli’den “fi yat kır ma sı”, onun an la ya ca ğı bir dil le, ve di ya tul lah (Tan rı ema ne ti) olan üm met-i Mu ham met’in sır tın dan ve ril mek is te nen ödün dür; on la rın gad dar, Müs lü man ol ma yan yö ne tim le rin in sa fı na terk edil me si de mek tir. Ve bu da kuş ku suz ha in lik tir. Dör dün cü ola rak İn gi liz le re sı ğı na rak kaç ma sı var ki, Vah det tin ci le ri ga li ba en çok bu ra hat sız edi yor. Bir sü re ön ce ki mi le ri Vah det tin’in İn gi liz ler ta ra fın dan si lah zo ruy la ka çı rıl mış ol du ğu nu bi le id dia et ti ler. Oy sa bu, yu ka rı da sö zü nü et ti ğim ha in lik ler ya nın da ben ce hay li ha fif bir dav ra nış ka lır. Bir kez, bir in sa nın ca nı, hat ta öz gür lü ğü teh li ke de ise kaç ma sı faz la kı na na maz. Ta bii he men be lir te lim ki, Vah det tin kaç ma ya bi lir di de. Ama o bu nu seç miş tir. Çir kin olan ci het, kaç ma sı de ğil, İn gi liz le re sı ğı na rak kaç ma sı dır, çün kü İn gil te re, Yu na nis tan’la bir lik te Tür ki ye’nin baş düş ma nı du ru mun day dı. Fran sa’ya, İtal ya’ya (za ten ölü mü ne de ğin [1926] İtal ya’nın San Re mo ken tin de otur muş tur) sı ğı na bi lir di. İn gi liz le re sı ğın ma sı, onun İn gi liz iş bir lik çi si ni te li ği ni bir kez da ha gös ter mek te dir. Bir de ki mi Vah det tin ci ler onu yal nız ca elin de ki mü cev her le kaç tı ğı için, Os man lı ha zi ne si ni yük le nip gö tür me di ği için al kış lar lar. Bu da ga rip bir dü şün ce dir. Vah det tin’in böy le bir ola na ğı var mıy dı so ru su bir ya na, böy le bir ola nak var dı da kul lan ma dı di ye onu öv mek ol maz. Çün kü nor mal ola rak na mus suz luk yap ma dı di ye in san la ra afe rin den me me li dir, olum lu dav ra nış la ra afe rin den me li dir.
175
XXI
Lozan Antlaşması ve Cumhuriyet’in İlanı
Lo zan Kon fe ran sı Ba rış Kon fe ran sı 20 Ka sım 1922 gü nü İs viç re’nin Lo zan ken tin de açıl dı. Tür ki ye’yi İs met Pa şa tem sil edi yor du. Ve kil ler He ye ti Baş ka nı Ra uf bu gö re vi üst len mek is te miş ti, fa kat İs met’in Mu dan ya’da gös ter miş ol du ğu ba şa rı do la yı sıy la Ata türk onu da ha uy gun bul du. İs met bu amaç la TBMM ta ra fın dan ha ri ci ye na zı rı se çil di. Da ha kon fe ran sın açı lış ko nuş ma la rı ya pı lır ken İs met söz al dı, âdet olan ne za ket söz le ri ye ri ne Tür ki ye’nin çok acı çek ti ği ni ve ar tık öz gür ve ba ğım sız bir ül ke ol mak is te di ği ni söy le di. İs met on dan son ra ay lar ca sü ren Lo zan “ma ra to nun da” bı kıp usan ma dan bu dü şün ce yi tek rar la dı, öbür tem sil ci le rin ka fa la rı na çak ma ya ça lış tı. Kon fe rans bir tür lü so nu ca ula şa ma yın ca, İn gi liz Mu rah ha sı ve Dı şiş le ri Ba ka nı Lord Cur zon ken din ce bir tas lak ha zır la ya rak İs met’e ver di. 4 Şu bat 1923 gü nü be lir li bir saa te ka dar ken di si ne olum lu bir ya nıt ve ril mez se, tre ne bi nip kon fe ran sı terk ede cek ti. Bu bir ül ti ma tom du. Ara ya gi ren ler, uğ ra şan lar ol du, fa kat İs met tas la ğı ka bu le ola nak gör mü yor du. Cur zon gün ve saa ti gel di ğin de tre ne bi nip git ti. Kon fe rans 2,5 ay sür dük ten son ra da ğıl mış tı.
178
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Ke sin ti yak la şık 3 ay sür dü. Bu sı ra da Tür ki ye, sa va şın ye ni den baş la ma sı ola sı lı ğı na kar şı as ke ri ön lem ler al dı. Öte yan dan, kar şı ta ra fı yu mu şat mak için ba zı “ma vi bon cuk lar” da ğı tıl dı. Ör ne ğin, İz mir’in kur tu lu şun dan 10 gün son ra, ku ru cu la rı ara sın da 54 mil let ve ki li nin bu lun du ğu Tür ki ye Mil li İt ha lat ve İh ra cat Ano nim Şir ke ti ku rul du. Bu şir ket 15 Ha zi ran 1923’te Cor po ra ti on for the Eco no mic De ve lop ment of Tur key (Tür ki ye’nin İk ti sa di Ge liş me si Şir ke ti) ad lı bir İn gi liz şir ke tiy le ge niş kap sam lı bir an laş ma yap tı. ABD Av ru pa si ya se tin den eli ni ete ği ni çek me si do la yı sıy la Lo zan Kon fe ran sı ’na ka tıl ma mış tı. Bu nun la bir lik te, bu dev ül ke nin dün ya nın her ye rin de ağır lı ğı his se di li yor du. Bu ba kım dan ABD’ye de “ma vi bir bon cuk” uy gun gö rül dü. Bir ABD ser ma ye gru bu, ki baş kan lı ğı nı Ami ral Ches ter ya pı yor du, II. Meş ru ti yet yıl la rın da Ana do lu’da 99 yıl lık bir ay rı ca lık ta sa rı sı öner miş ti. Bu na gö re grup, 2.000 km. de mir yo lu ya pa cak ve iş le te cek, bu na kar şı lık da yo lun her iki ta ra fın da 20’şer km.’lik alan da ki ma den le ri iş let me hak kı na sa hip ola cak tı (ya ni top lam 80.000 km2). 9 Ni san 1923’te TBMM bu ay rı ca lı ğı ka bul et ti. (Ama bu işin ar ka sı gel me miş tir. Muh te me len, grup Mu sul’un Tür ki ye’de ka la ca ğı umu dun day dı ve bu ra da ki pet rol ler le il gi liy di).
İz mir İk ti sat Kon gre si Kon fe rans ke sil dik ten 2 haf ta son ra İz mir İk ti sat Kon gre si top lan dı (17 Şu bat-4 Mart 1923). Kon gre ye tüc car, iş çi, sa na yi ci, za na at kâr, çift çi tem sil ci le rin den bir çok ki şi ka tıl dı. Kon gre baş kan lı ğı nı Kâzım Ka ra be kir ya pı yor du. Ata türk’ün açış ko nuş ma sı çok önem li dir. İk ti sa di za fer ler le so nuç lan dı rıl ma yan as ke ri za fer le rin ka lı cı ola ma ya ca ğı nı, Türk in sa nı nın fe tih uğ ru na yüzyıllarca Os man lı pa di şah la rı nın ar ka sın dan bey hu de git miş ol du ğu nu söy le di. Oy sa ye ni Türk dev le ti bir ik ti sat dev le ti ola cak tı. Ay rı ca ma ce ra cı bir dış si ya se ti de red det miş ti. Ni te kim Ata türk da ha ön ce, 1921’de de TBMM’de yap tı ğı bir ko nuş ma da, dış si ya se tin, ül ke nin gü cüy le oran tı lı ol ma sı ge rek ti ği ni be lirt miş ti. Os man lı Dev le ti İs lam cı lık de miş ti, fa kat bu nu ya pa cak gü cü yok tu ve bu yüz den ba şı na be la lar ge ti ril miş ti. Tu ran cı lık için de du rum ay nıy dı. Kon gre nin bel ki en önem li ka ra rı, aşa rın kal dı rıl ma sı nı ka bul et me siy di. Kon gre ye ni ik ti sat dev le ti nin esas la rı nı sap ta -
LOZAN ANTLAŞMASI VE CUMHURİYET’İN İLANI
ma ya ça lış mış tı. Ama önem li bir iş le vi de Ba tı’ya, Türk-Sov yet iş bir li ği ve dost lu ğu na rağ men, Tür ki ye’nin ka pi ta list yol dan şaş ma ya ca ğı ile ti si ni gön der mek ti.
Lo zan Ba rış Ant laş ma sı Ya pı lan dip lo ma tik te mas lar so nu cun da, 23 Ni san 1923 gü nü Lo zan Kon fe ran sı ye ni den top lan dı. Gö rüş me ve ça lış ma lar an cak 3 ay son ra im za edi le cek bir uz laş may la nok ta lan dı. Lo zan’da ele alı nan baş lı ca ko nu lar 5 ana ka lem de özet le ne bi lir. 1) Ara zi ve sı nır lar: Tür ki ye’nin Kaf kas dev let le riy le, Su ri ye ile sı nır la rı da ha ön ce Sov yet lerle ve Fran sız lar la ya pı lan ant laş ma lar la be lir len miş ti. Mu dan ya Bı ra kış ma sı’yla Do ğu Trak ya’nın Tür ki ye’ye kal ma sı fii len ke sin leş miş ti. Tür ki ye’nin Ba tı Trak ya ve Ege ada la rıy la il gi li ta lep le ri var dı. Bi rin ci si ka bul edil me di. İkin ci sin de İm roz, Boz caa da, Tav şan Ada la rı Tür ki ye’ye kal dı, di ğer ada lar Yu nan ya da İtal yan ege men li ğin de ola cak tı. Yu na nis tan Mi dil li, Sa kız, Ni kar ya ve Si sam ada la rı nı as ker siz leş tir me yi yü küm len di. Tür ki ye’nin Mi sak-ı Mil li sı nır la rı için de bu lu nan Mu sul’la il gi li ta lep le ri bir so nu ca ula şa ma dı ğı için, bu so ru nun Mil let ler Ce mi ye ti ta ra fın dan çö zül me si ka rar laş tı rıl dı. 2) Ka pi tü las yon lar: Bü yük mü ca de le ler so nu cun da ka pi tü las yon la rın tü müy le kal dı rıl ma sı ka bul edil di. Za ten İs met Pa şa’ya, bu ko nu da hiç bir ödün ver me me si ge rek ti ği yö ner ge si ve ril miş ti. 3) İk ti sa di ve ma li ko nu lar: Os man lı borç la rı, Os man lı dan ko pan dev let ler le bö lü şü le cek ve bel li tak sit ler le öde ne cek ti. Sa nı rım son tak sit 1954’te öden miş tir. Ala cak lı la rın bu nun la il gi li de ne tim hak la rı ol ma ya cak tı. 1914’ten ön ce ta nın mış ay rı ca lık lar (iş let me hak la rı) de vam ede cek ti. Güm rük ba ğım sız lı ğı ko nu sun da bir ödün ve ril miş ti. Güm rük ta ri fe le ri 1916 dü ze yin de 5 yıl sü rey le don du ru la cak, on dan son ra (1929) Tür ki ye is te di ği güm rü ğü ala cak tı. 4) Bo ğaz lar: Bo ğaz lar’ dan ge çiş en ser best bi çim de dü zen len di. Tür ki ye sa va şa gir se bi le ta raf sız ge mi ve uçak lar ser best çe ge çe cek ti. Ay rı ca Bo ğaz lar ’da Tür ki ye as ker ve si lah bu lun dur ma ya cak tı. Bo ğaz lar ’la il gi li hü küm le rin uy gu lan ma sı nı de net le mek üze re ulus la ra ra sı bir ku rul oluş tu ru lu yor du. Bu hü küm le rin Türk ege men li ği ni ada ma kıl lı sı -
179
180
KISA TÜRKİYE TARİHİ
nır la dı ğı açık tı. Da ha son ra Av ru pa’da sa vaş rüz gâr la rı es me ye baş la yın ca, Tür ki ye Bo ğaz lar so ru nu nun ye ni den ele alın ma sı nı is te di. 1936’da İs viç re’nin Mon tre ux (Montrö) ken tin de top la nan ulus la ra ra sı kon fe rans Tür ki ye’nin sa vun ma ve ege men lik hak la rı nı gö ze ten ve bu gün de yü rür lük te bu lu nan ye ni bir dü zen le me yap tı. Tür ki ye Bo ğaz la r’ı di le di ği gi bi sa vu na bi le cek ti. Ulus la ra ra sı Bo ğaz lar Ko mis yo nu da kal dı rıl dı. 5) Yu na nis tan ile il gi li so run lar: Bun lar üç ka lem de ele alı na bi lir. a) Aha li de ği şi mi: Kon fe rans, Tür ki ye’de ki Rum azın lı ğın Yu na nis tan’a, Yu na nis tan’da ki Türk azın lı ğın Tür ki ye’ye gön de ril me si ni ka rar laş tır mış tır. İn san la rın ku şak lar bo yun ca ya şa dık la rı yurt la rın dan zo run lu ola rak ay rı lıp ta nı ma dık la rı, bil me dik le ri yer le re gö tü rül me le ri hoş, hat ta in sa ni bir şey sa yı la maz. Ama kon fe rans, ara da bu den li düş man lık ol duk tan son ra, de ği şik et nik kü me le rin bir ara da ba rış için de ya şa ya ma ya cak la rı nı ka bul et miş tir. Tür ki ye’nin aha li de ği şi mi ni is te me si için özel ne den le ri de var dı. Ba tı Ana do lu ve Trak ya’da ki bir çok Rum Yu nan or du su na ya zı la rak uy ru ğu ol duk la rı dev le te kar şı düş man la bir leş miş ler di. Ka ra de niz Rum la rı da Ara lık 1920’den 1923 baş la rı na de ğin is yan ha lin de ol muş lar dı. İler de bun la rın ye ni den is yan et me le ri ya da bir Yu nan is ti la sı için ge rek çe ol ma la rı ih ti ma li yok sa yı la maz dı. Yu na nis tan’da ki Türk azın lı ğı ve Yu na nis tan için de ay nı ih ti mal ler söz ko nu su ola bi lir di. Hoş, hat ta in sa ni ol ma sa da, aha li de ği şi mi iki dev le ti ra hat la tan, ara la rın da iç ten bir dost luk kur ma la rı nı ko lay laş tı ra cak bir çö züm dü. He men be lir te yim ki, Kur tu luş Sa va şı sı ra sın da düş man la iş bir li ği yap ma yan, ter si ne dev le te bağ lı lık gös te ren ge niş bir Rum ke si mi de var dı. Bun lar İç Ana do lu Rum la rıy dı. Hat ta on lar Fe ner Pat rik ha ne si’yle bağ la rı nı ko par mış lar ve Türk Or to doks Ki li se si’ni kur muş lar dı (16 Tem muz 1922). Ki li se nin baş kan lı ğı na Pa pa Ef tim ge ti ril miş ti. Aha li de ği şi mi olun ca, Pa pa Ef tim ce ma at siz kal dı. Aha li de ği şi mi do la yı sıy la Tür ki ye’den 1,3 mil yon ka dar Rum Yu na nis tan’a, 500.000 ka dar Türk Yu na nis tan’dan Tür ki ye’ye göç et ti ril miş tir. Ge len le re, top lum sal ko num la rı na gö re, gi den le rin mülk le ri ve ril miş tir. Ya ni çift lik sa hi bi ne çift lik, dük kân sa hi bi ne dük kân vb. tah sis edil miş tir. İşin il ginç ve do ku nak lı yö nü şuy du ki, özel lik le İç Ana do lu’dan gi den Rum la rın, ya zı da Yu nan harf le ri ni kul lan mak la
LOZAN ANTLAŞMASI VE CUMHURİYET’İN İLANI
bir lik te, ana dil le ri Türk çey di ve çok kez he men hiç Rum ca bil mi yor lar dı. Hat ta İç Ana do lu Rum la rı ara sın da Yu nan harf le riy le ya zı lan, “Ka ra man lı” de ni len, fa kat dü pe düz Türk çe olan bir ede bi yat var dır. Bir sü re ön ce, Evan ge li nos Mi sa ili dis ad lı Ka ra man lı ya za rın bir ro ma nı, Sey rey le Dün ya yı baş lı ğıy la Tür ki ye’de ya yım lan dı. Ro ma nın ilk ba sı mı 1871’dey miş. Oy sa Türk ede bi ya tı nın ilk ro ma nı, Şemsettin Sami’nin 1872’de ya yım la nan Ta aflşuk-u Ta lat ve Fit nat’ı di ye bi li nir di. Bu nun üze ri ne ede bi yat çev re le rin de Mi sa ili dis’in ro ma nı nın ilk Türk ro ma nı sa yıl ma sı ge re kip ge rek me di ği ko nu sun da bü yük bir tar tış ma ol du. Ana di li Türk çe olan Rum la rın Yu na nis tan’da bü yük uyum so run la rı ol du. Ay nı bi çim de Gi rit’ten, Yan ya’dan ge len bir çok Tür kün de ana di li Rum cay dı ve ge nel lik le bun lar pek az Türk çe bi li yor lar dı. Tür ki ye’de de bun la rın uyum so run la rı ol du. Gö rü nü şe gö re, gi de ni Rum, ge le ni Türk ya pan dil le ri de ğil, din le riy di. Bu du rum et nik kim lik te di nin pa yı hu su sun da il ginç tar tış ma la ra yol aça bi le cek ni te lik te dir. Aha li de ği şi mi bah si ne son ver me den ön ce Lo zan’da aha li de ği şi mi ne ge ti ril miş olan iki önem li is tis na yı be lir te lim. Ba tı Trak ya’da ki Türk ler le, İs tan bul’da ki Rum lar de ği şi min dı şın da tu tul muş lar dır. b) Yu na nis tan’la il gi li üçün cü bir so run, Tür ki ye’nin taz mi nat ta le bi ol muş tur. Türk de le gas yo nu nun bü tün ıs rar la rı na rağ men, Yu nan or du su nun ver miş ol du ğu za rar la rın taz min et ti ril me si ka bul et ti ri le me miş tir. Kar şı ta ra fın baş lı ca ge rek çe si Yu na nis tan’ın öde me gü cü nün bu lun ma ma sıy dı. Ger çek ten de, Yu na nis tan is ti la sa va şı nı yü rüt mek uğ ru na bor ca bat mış tı. So nun da Edir ne’nin Ka raa ğaç böl ge si nin Tür ki ye’ye ve ri le rek, bu nun taz mi na ta kar şı lık sa yıl ma sı ka rar laş tı rıl dı. Fa kat kon fe ran sın son aşa ma sın da bu çö zü mün ka bul edi lip edil me me si hü kü met le İs met ara sın da an laş maz lık ko nu su ol du. Ra uf ve ar ka daş la rı bu nu ka bul et mek is te mi yor lar, ant laş ma nın bağ lan ma sı böy le ce en gel len miş olu yor du. Bu du rum da Ga zi mü da ha le et ti ve im za yo lu açıl dı. c) Yu na nis tan’la il gi li sa yı la bi le cek üçün cü so run Pat rik ha ne so ru nuy du. Tür ki ye, Fe ner Rum Pat rik ha ne si’nin İs tan bul’dan ül ke dı şı na git me si ni is ti yor du. Bu nu ka bul et ti re me di. 24 Tem muz 1923 tar ihin de Lo zan Ant laş ma sı tö ren le im za lan dı. Böy le ce ulus la ra ra sı alan da da Os man lı Dev le ti’nin git ti ği, ye ri ne çağ -
181
182
KISA TÜRKİYE TARİHİ
daş Tür ki ye’nin gel di ği, ya rı ba ğım lı Os man lı Dev le ti ye ri ne ba ğım sız Tür ki ye’nin or ta ya çık tı ğı tes cil edil miş ol du. Ay nı za man da, Ata türk’ün de yi miy le Tür ki ye’nin “idam fer ma nı” olan Sevr Ant laş ma sı ge çer siz kı lın dı. Türk le rin 1699 Kar lof ça Ant laş ma sı’ndan be ri ya şa mak ta ol du ğu ko vul ma sü re ci Do ğu Trak ya’da dur du rul du, Ana do lu’ya sıç ra ma sı ön len miş ol du. Ger çi kon fe rans sı ra sın da Cur zon İs met’e, “Siz söy le dik le ri mi hep red de di yor su nuz. Fa kat ben bun la rı ce bi me atı yo rum, ya rın yi ne tek tek kar şı nı za çı ka ra ca ğım” de miş ti. İş te Ata türk dev ri mi “ce be atı lan lar”ın bir da ha or ta ya çık ma masının, Sevr’in di ril til me me si nin gü ven ce siy di. Ba zı ke sim ler Lo zan’ın “he zi met” ol du ğu nu ile ri sür müş ler dir. Ka nıt ola rak Ege ada la rın dan da ha faz la sı nın, Ba tı Trak ya’nın, Mu sul’un el de edi le me me si, Bo ğaz la r’ın as ker siz leş ti ril me si gi bi ör nek ler ve ril miş tir. Bu gi bi id di ala rın cid di ye alı nır bir ya nı ol du ğu söy le ne mez. Lo zan, be lir li gü ce sa hip be lir li ül ke le rin gi riş tik le ri bü yük ve ta rih sel bir pa zar lık tır. Pa zar lık, kon fe rans ola rak 5,5 ay sür müş tür. As lın da ke sin ti dö ne mi de pa zar lık için “ma nev ra lar”ın ya pıl dı ğı bir dö nem ola rak da hil edi lir se, 8 ay eder. Pa zar lık tı ka nın ca ya ta raf lar dan bi ri ödün ve re cek tir, ya sa vaş sız bir sa vaş du ru mu nun be lir siz lik le ri ne ya da sa va şa gi di le cek tir. Bir ev ya da oto mo bil pa zar lı ğın da ol du ğu gi bi, bir ba rış kon fe ran sın da da iki ta raf için de bol ke se den “ucu za git ti” id di asın da bu lu nu la bi lir, fa kat ge nel lik le de bu tür id di ala rı is pat et mek ola nak sız dır, çün kü her pa zar lı ğın pek çok et ke nin iç içe yu mak ha lin de bu lun du ğu kar ma şık bir ya pı sı var dır. Lo zan’ı Sevr ile kar şı laş tır mak, sa nı rım her in saf sa hi bi ne bi rin ci si nin “za fer” mi, “he zi met” mi ol du ğu ko nu sun da ye ter li bir fi kir ve re bil me li dir.
Cum hu ri ye tin Ku rul ma sı Ba rış ya pıl dık tan son ra ar tık Ata türk dev rim yo lun da iler le ye bi lir di. Bu na en bü yük en gel ler den bi ri TBMM’nin ken di siy di. Ger çi TBMM Mil li Mü ca de le’yi ba şa rıy la yü rüt müş tü. Ço ğun luk Mus ta fa Ke mal’i tu tu yor du. Fa kat ikin ci grup de ni len mu ha le fet çok tu tu cu ve ge ri ciy di. Ata türk’ün dev rim ci ni yet le ri ni se zi yor, onu saf dı şı ede bil mek için fır sat kol lu yor du. Baş ku man dan lık işin de bu iyi ce or ta ya çık mış tı. Mus ta fa Ke mal’i des tek le yen ço ğun lu ğun bü yük bö lü -
LOZAN ANTLAŞMASI VE CUMHURİYET’İN İLANI
mü nün ise, iş dev ri me ge lin ce, onu ne öl çü de des tek le ye ce ği şüp he liy di. Ata türk’ün ya kın mü ca de le ar ka da şı olan Ra uf bi le, ha li fe li ğe kar şı çık ma yı nan kör lük ola rak ta nım lı yor du. 2 Ara lık 1922’de 3 mil let ve ki li ma sum gö rü nüş lü bir ya sa ta sa rı sı öner di ler. Bu na gö re mil let ve ki li se çi le bil mek için Tür ki ye’nin o gün kü sı nır la rı için de doğ mak, ya da, baş ka yer den ge lin miş se, 5 yıl sü rek li ola rak se çi li nen yer de ika met et mek ge re ki yor du. Bu ta sa rı nın ya sal laş ma sı, ön ce lik le Mus ta fa Ke mal’i si ya se tin dı şı na ite cek ti. Ata türk, sert bir ko nuş may la ta sa rı nın ger çek ama cı nı açık la dı. Ar tık dev rim ci ni yet le ri ni be lirt mek ten ka çın mı yor du. Ba tı Ana do lu’da ve bir ayı aşan ge zi sı ra sın da İz mit’te yap tı ğı ba sın top lan tı sın da şöy le ko nuş tu: “İda re-i mas la hat çı lık la in kı lap ya pı la maz... İn kı la bın ka nu nu mev cut ka va ni nin [ka nun la rın] üs tün de dir. Bi zi öl dür me dik çe, bi zim ka fa mız da ki ce re ya nı boğ ma dık ça, baş la dı ğı mız in kı lab-ı te ced dütkâra ne [ye ni lik çi dev rim] bir an bi le dur ma ya cak tır.” 1 Ni san 1923’te TBMM da ğıl ma ve se çim ka ra rı al dı. Bir kı sım ya zar la rı mız I. ve II. TBMM’yi kar şı laş tı ra rak, I.’yi can lı tar tış ma or ta mı ol du ğu ve tu tu cu ke sim tem sil edil di ği için son ra ki mec lis ler den da ha “de mok ra tik” bu lur lar. Bir ba kı ma bu doğ ru dur, fa kat bir baş ka gö rü şe gö re, son ra ki mec lis ler da ha dev rim ci ol duk la rın dan da ha de mok ra tik tir ler. Tu tu cu lar eşit li ği (ör ne ğin ka dın-er kek eşit li ği), öz gür lü ğü (zih nin din ve şe ri at kı sıt la ma la rın dan arın mış ol ma sı) red det tik le ri oran da, on la rın tem si li nin ne öl çü de “de mok ra tik” sa yı la bi le ce ği çok su gö tü rür. 8 Ni san’da Ata türk “9 um de”yi (il ke) ilan et ti. Se çim bil dir ge si ni te li ğin de olan bu um de ler de, ege men li ğin ulu sa ait ol du ğu vur gu lan dık tan son ra, aşa rın kal dı rı la ca ğı, öğ re ti min bir leş ti ri le ce ği, as ker lik sü re si nin kı sal tı la ca ğı gi bi va at ler yer alı yor du. Se çim ler Ağus tos’ta ya pıl dı. O ay Halk Fır ka sı’nın ku rul ma sı yo lun da ça lış ma lar baş la dı, 9 Ey lül’de so nuç lan dı rıl dı. 2 Ekim’de İti laf kuv vet le ri İs tan bul’dan ay rıl dı lar. 13 Ekim’de An ka ra’yı Tür ki ye’nin baş ken ti ya pan ya sa ka bul edil di. Ata türk 24 Ey lül’de cum hu ri ye te git mek ni ye ti ni bir Vi ya na ga ze te si nin mu ha bi ri ne açık la dı. 27 Ekim’de Fet hi (Ok yar) hü kü me ti is ti fa et ti. Ye ri ne ye ni bir hü kü met oluş tur mak ta zor luk çe ki li yor du, çün kü her ba ka nın tek tek TBMM ta ra fın dan se çil me si ge re ki yor du. Bu da ba kan lar ku ru lu için de uyum so run la rı çı -
183
184
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ka rı yor du. Oy sa cum hu ri yet olun ca baş ba kan ba kan ar ka daş la rı nı ken di si be lir le ye cek, do la yı sıy la uyum suz luk ola sı lı ğı azal tıl mış ola cak tı. İş te cum hu ri yet, bir ba kı ma bu tür tek nik zor luk la rı çöz mek için pra tik bir ça re ola rak ge ti ril miş gi bi dir. Sal ta na tın kal dı rıl ma sı da bir ba kı ma Ba rış Kon fe ran sı’na çif te da ve ti ye bu na lı mı nın bir çö zü mü ola rak gö zük mek te dir. Oy sa ge rek sal ta na tın kal dı rıl ma sı nın, ge rek se Cum hu ri yet’in ila nı nın ih ti lal ci, dev rim ci an lam ve öne mi apa çık tır. Ata türk za man za man bu adım la rın dev rim ci an la mı nı du yur mak tan ge ri kal ma mak la bir lik te, rast lan tı la rın sağ la dı ğı fır sat lar dan ya da pra tik ko şul la rın ge rek sin me le rin den de ya rar lan ma yı ih mal et me miş tir. Böy le lik le bu ta rih sel adım lar her kes ta ra fın dan bel ki da ha ko lay sin di ri le bil miş tir. 29 Ekim 1923 gü nü 1921 Ana ya sa sı’nda ge re ken de ği şik lik ka bul edi le rek Cum hu ri yet ku rul muş ol du. TBMM rei si olan Mus ta fa Ke mal oy bir li ğiy le cum hur baş ka nı se çil di. Te şek kür ko nuş ma sın da, “Tür ki ye Cum hu ri ye ti me sut, mu vaf fak ve mu zaf fer ola cak tır” de di. Böy le ce Al man ya, Avus tur ya ve Ma ca ris tan’dan son ra Tür ki ye de cum hu ri yet ol du. Şu fark la ki on lar, ye nil gi nin, boz gu nun kap ka ra or ta mın da bu nu seç ti ler. Tür ki ye ise za fe rin ve kur tu lu şun par lak gü ne şi al tın da bu yo la git ti. 1920’ler cum hu ri yet dü zen le ri nin, de mok ra si nin Av ru pa’da iler le me yıl la rıy dı. 1930’lar ise Av ru pa’da yo baz, ırk çı, hat ta to ta li ter dik ta tör lük le rin ge liş me yıl la rı ola cak tı.
XXII
Hilafetin Kaldırılması ve Laiklik
Hilafetin Kal dı rıl ma sı Hi la fe tin ya ni ha li fe li ğin kal dı rıl ma sıy la il gi li ola rak bir ta kım ge rek çe ler ge lir ak la. Ör ne ğin İs lam bil gi ni El Ma ver dî’nin öne sür dü ğü ha li fe lik şar tı ola rak Ku reyş ka bi le si ne men sup ol ma ko şu lu. Os man lı ha ne da nı nın Ku reyş’le il gi si yok tu. Ör ne ğin ha li fe li ğin bey hu de li ği. Ha li fe nin “Ci had-ı Ek ber” ilan et miş ol ma sı na kar şın, bu, Hi caz Emi ri Şe rif Hü se yin’i Müs lü man ol ma yan düş man la bir olup Os man lı as ke ri ne sal dır mak tan alı koy ma mış tır. Ama ha li fe li ğin kal dı rıl ma sı için ben ce en önem li ge rek çe, her hal de, onun kı sa za man ön ce sal ta na tı da elin de tu tan Os man lı ha ne da nı nın elin de kal mış ol ma sıy dı. Böy le ce ha li fe lik Cum hu ri yet kar şıt la rı nın, sal ta na tı ye ni den can lan dır mak is te ye cek le rin önem li bir top lan ma ve da yan ma nok ta sı ol ma ya aday dı. Ni te kim ha li fe li ği kal dı ran ya say la Os man lı ha ne da nı sı nır dı şı edil di. Ya ni ha li fe lik, ön ce lik le Os man lı ha ne da nı nı sı nırdı şı et mek için kal dı rıl mış tır. İkin ci önem li ge rek çe, bu nun la ik leş me nin bir ge re ği ol ma sıy dı. La ik lik yö nün de adım atı lır ken ha li fe li ğin bun la rı onay la ma sı pek bek le ne mez di. Onay la dı ğı tak dir de ise İs lam âle mi nin din sel ba şı ol ma id dia sı do la yı sıy la baş ka Müs lü man ül ke ler den (bu ara da yur ti çin de ki tu tu cu çev re ler den de) şim -
186
KISA TÜRKİYE TARİHİ
şek ler çek me si ka çı nıl maz dı. Bu da bi zi üçün cü ge rek çe ye ge ti ri yor. Ha li fe li ğin bü tün İs lam âle mi nin ba şı ol ma id dia sı dış iliş ki ler de Tür ki ye’nin ba şı na pek çok dert aça bi le cek bir du rum du. O sı ra da İran ve Af ga nis tan dı şın da bü tün Müs lü man ül ke ler şu ya da bu bi çim de sö mür ge du ru mun day dı lar. Do la yı sıy la İs lam âle mi nin ba şı ol mak de mek, em per ya list dev let le rin (İn gil te re, Fran sa, İtal ya, Hol lan da, bir ba kı ma SSCB vb.) “içiş le ri”ne ka rış ma ola nak ve ola sı lı ğı de mek ti. Bu da bu dev let le rin bu na kar şı lık Tür ki ye’nin içiş le ri ne ka rış ma hak kı nı ken di le rin de gör me le ri ne yol aça cak tı. Oy sa Ata türk, ih ti yat lı ve sağ du yu lu, ulus çu ve ba rış çı dış si ya se tiy le ne baş ka ül ke le rin içiş le ri ne ka rış mak, ne de on la rın Tür ki ye’nin içiş le ri ne ka rış ma sı nı is ti yor du. Kı sa za man da ki ge liş me ler, ha li fe li ğin dev rim için na sıl bir teh li ke oda ğı ola bi le ce ği ni gös ter miş ti bi le. Mu ha lif ba sın oku yu cu la rı nın dik ka ti ni ha li fe lik üze rin de top lu yor, Ha li fe Ab dül me cit tan ta na lı se lam lık lar ya pı yor, hü kü met ten öde ne ği nin ar tı rıl ma sı nı is ti yor du. Ha li fe li ği kal dı rır ken Ata türk or du nun da dü şün ce ve des te ği ni al ma yı uy gun gör dü. 15-22 Şu bat 1924’te İz mir’de ya pı lan sa vaş oyun la rı sı ra sın da ko mu tan la rın des te ği ni al dı. Ha li fe lik 3 Mart 1924’te TBMM’nin çı kar dı ğı bir ya say la kal dı rıl dı ve Os man lı ha ne da nı sı nır dı şı edil di. Böy le ce sal ta na tın kal dı rıl ma sı, Cum hu ri yet’in ila nın dan son ra, Ata türk dev ri mi nin üçün cü önem li te mel ta şı da ye ri ni bul du. Bu üç dev rim bir bi ri ni ta mam la mak ta, ye ni dev le tin si ya si dü ze ni ni oluş tur mak ta dır. Ay nı gün TBMM iki önem li ya sa da ha ka bul et miş tir. Bi ri Tev hid-i Ted ri sat (Öğ re ti min Bir leş ti ril me si) Ka nu nu’dur. Bu na gö re bü tün okul lar Mil li Eği tim Ba kan lı ğı’na bağ lan dı. Ar dın dan med re se ler ve ma hal le mek tep le ri ka pa tıl dı. Ül ke de ar tık tek tip eği tim ya pı la cak ve bu da la ik eği tim ola cak tı. Salt din ada mı ye tiş tir mek için sı nır lı sa yı da imam-ha tip okul la rı ve İs tan bul’da İla hi yat Fa kül te si bu lu nu yor du. Ya pı us ta sı, ta pu ka das tro me mu ru ye tiş tir mek gi bi amaç lar la ku rul muş az sa yı da mes lek okul la rı gi biy di imam-ha tip okul la rı... Ne ya zık ki bu gün imam-ha tip okul la rı nın sa yı sı, ül ke mi zin imam-ha tip ge rek si ni mi nin çok öte sin de, ne re dey se or ta o kul ve li se le re ra kip ve ko şut bir bi çim de ço ğal mış bu lu nu yor. Bu nun Tev hid-i Ted ri sat Ka nu nu’na ve la ik li ğe ay kı rı bir du rum ol du ğu şüp he siz dir.
HİLAFETİN KALDIRILMASI VE LAİKLİK
Di ğer ya sa da Şer’iye ve Ge nel kur may ne za ret le ri ni kal dı rı yor du. Böy le ce Şer’iye Ne za re ti ye ri ne Di ya net İş le ri Ge nel Mü dür lü ğü ku ru lu yor, Ge nel kur may da Sa vun ma Ba kan lı ğı’na bağ la nı yor du. Bir ta kım ba kan lık la rın ge nel mü dür lük le re dö nüş tü rül me si ilk ba kış ta faz la önem li gö zük me ye bi lir. Oy sa, ge nel mü dür ler si ya set be lir le mez ler, hü kü me tin be lir le di ği si ya se ti uy gu lar lar. Ba kan lar ise Ba kan lar Ku ru lu’na ka tıl dık la rı için, hü kü me tin si ya se ti ni, ya ni bü tün ba kan lık la rın si ya se ti ni be lir le me de söz sa hi bi dir ler. Örneğin Şer’iye na zı rı, Türk dış si ya se ti nin de, eği tim si ya se ti nin de oluş tu rul ma sın da söz sa hi biy di. Di ya net İş le ri baş ka nı ise din si ya se ti nin oluş tu rul ma sın da bi le doğ ru dan söz sa hi bi de ğil dir. Gö rü lü yor ki bu ya say la din adam la rı nın ve as ker le rin hü kü met için de söz sa hi bi ol ma la rı ön len mek is ten miş tir. Bu bir la ik leş me ve si vil leş me adı mı dır.
La ik leş me Sü re ci Bu ra da la ik leş me sü re ci ni bü tün le yen öbür adım la rı da top lu ola rak ele al mak is ti yo rum. Tür ki ye’nin ye ni si ya si dü ze ni na sıl üç adım da ku rul muş sa, la ik lik de bir çok adı mı içe ren bir sü reç için de ger çek leş ti ril miş tir. Ha li fe li ğin kal dı rıl ma sı ve onun la bir lik te çı ka rı lan 2 ya sa dan son ra, 8 Ni san 1924 gü nü şe ri at mah ke me le ri kal dı rıl dı. Bu mah ke me ler il kel di ve ade ta ka dı dan iba ret ti. 30 Ka sım 1925’te tek ke, za vi ye ve tür be ler ka pa tıl dı. Bu ya say la ta ri kat la rın res mi var lı ğı na son ve ril diy se de, giz li ola rak ki mi le ri bir öl çü de et kin lik gös te re bil di ler. Ya sa hâlâ yü rür lük te dir. Fa kat bi lin di ği gi bi, ta ri kat lar bu gün pek et kin ve can lı dır lar. 17 Şu bat 1926’da Me de ni Ka nun ve Borç lar Ka nu nu ka bul edil di. Çok ufak birkaç de ği şik lik dı şın da, bu, İs viç re Me de ni Ka nu nu ve Borç lar Ka nu nu’nun ay nen çe vi ri si dir. Böy le ce Türk top lu mu bir an da şe ri a tı terk ede rek çağ daş bir hu kuk diz ge si ne ka vuş tu. Şe ri at İs la mi ye tin do ğu şu nu iz le yen sü re için de oluş tu rul muş olan hu kuk diz ge si dir. Ana esas lar da ay nı ol mak la bir lik te, mez hep le re gö re şe ri at an la yı şı ve uy gu la ma la rı hay li fark lı ol muş tur. Ör ne ğin Sün ni lik te 4 mez hep olup (Ha ne fi, Şa fi i, Ma li ki, Ham be li) bun la rın şe ri at ku ral la rı ara sın da fark lı lık lar var dır (bun lar dan en öz gür ve ge niş ola nı Ha ne fi lik tir ve ge nel lik le Sün ni Türk ler Ha ne fi dir). Şe ri at ilk oluş tu ğun -
187
188
KISA TÜRKİYE TARİHİ
da gü nün ge rek sin me le ri ne ya nıt ve ren pek çok ile ri ci hü küm içe ren bir diz gey di. Ne var ki, te mel de, or ta ça ğa ait tir. Ör ne ğin şe ri at ta: 1) Kö le lik ku ru mu ka bul edi lir; 2) Zi na ya pan ka dın lar ya rı bel le ri ne ka dar gö mü lür ve taş la na rak öl dü rü lür (recm); 3) Hır sız la rın eli ke si lir; 4) Er kek ler 4 ka dın la ev le ne bi lir. Er ke ğin “boş ol” de me siy le ka dın bo şan mış olur. Ka dı nın böy le bir hak kı yok tur; 5) Mi ras ta er kek ler tam his se, ka dın lar ya rım his se alır; 6) Ta nık lık ta er ke ğin ta nık lı ğı, 2 ka dı nın ta nık lı ğıy la eşit de ğer de sa yı lır; 7) Da yak bir te dip, ya ni edep len dir me ara cı ola rak ka bul edil miş tir ve ör ne ğin er kek, söz din le me mek te ıs rar eden ka rı sı nı dö ve bi lir. Bu an la yı şa gö re da yak bel li ko şul lar da “kö tü” mu ame le de ğil dir, bir eği tim ara cı dır. Ma hal le mek tep le rin de kı zıl cık so pa sı ve fa la ka bu gün kü okul sı nır la rın da ki ka ra tah ta ve sı ra lar gi bi de mir baş, “pe da go jik” araç lar dan dır. Fa kat Fı kıh’ta (İs lam hu ku ku) bi le “kad te gay yü rül ah kâm be teb di lil za man” (za ma nın de ğiş me siy le hü küm de de ği şir) ku ra lı var dır. Ni te kim Os man lı’da, bil di ğim ka da rıy la, ba sit hır sız lık tan kim se nin eli ke sil me miş tir. Yal nız ca iki recm ola yı var dır. 19. yüz yıl da Os man lı Dev le ti Av ru pa’nın ce za ve ti ca ret ka nun la rı nı uy gu lu yor du. Ama II. Meş ru ti yet bi le me de ni hu kuk ala nın da şe ri a ta do ku na ma mış tır. Bu alan şe ri a tın ka le si du ru mun day dı. La ik li ğe yö ne len Hu kuk-u Ai le Ka rar na me si (1917), İt ti hat çı lar ik ti dar dan gi der git mez yü rür lük ten kal dı rıl mış tı (ama İt ti hat çı lar kö le li ği tü müy le kal dır ma yı ba şar mış lar dır). Me de ni Ka nun’un en bü yük ba şa rı sı, Türk ka dı nı nı er kek le he men he men eşit kıl ma sı dır. Oy sa şe ri at, bü tün or ta çağ diz ge le ri gi bi, ka dı nı “ek sik” gör müş tür. Av ru pa or ta ça ğın da pa paz lar, ka dın la rın ru hu olup ol ma dı ğı nı tar tı şır lar dı. Ka dın ka fa lı olur, ağ zı laf ya par sa, ca dı dır di ye şüp he al tı na gi rer, ca dı di ye hü küm gi yer se di ri di ri ya kı lır dı. 10 Ni san 1928’de Ana ya sa’nın, TC’nin di ni ni İs lam di ye açık la yan hük mü kal dı rıl dı. Ni ha yet 5 Ocak 1937’de la ik lik, 6 ok tan bi ri ola rak Ana ya sa’ya kon du. Ya ni Tür ki ye Cum hu ri ye ti’nin res men la ik ol ma sı Ata türk’ün ölü mün den 2 yıl ka dar ön ce dir. Cum hu ri yet Halk Par ti si la ik li ği 1927 yı lı ku rul ta yın da be nim se miş, 1931 ku rul ta yın da te mel 6 il ke den bi ri ha li ne ge tir miş tir. 1928 yı lın da bir ko mis yon İs la mi yet te re form yap mak için bir ça lış ma yap mış sa da Ata türk bu nu be nim se me miş tir. La ik li ği ka bul eden İs la mi yet an la yı şı ye te rin ce bü yük bir re form du.
HİLAFETİN KALDIRILMASI VE LAİKLİK
La ik lik Ne dir? Şim di de la ik li ğin ne ol du ğu nu gö re lim. Ata türk dev ri mi nin Cum hu ri yet’le bir lik te en önem li esas la rın dan bi ri la ik lik tir. La ik lik, din ve top lum iş le ri nin bir bi rin den ay rıl ma sı dır. Her han gi bir din, mez hep ya da ta ri kat top lum iş le ri ne ke sin lik le ka rı şa maz, ken di si için bir ay rı ca lık is te ye mez. Dev le tin ya sa la rı, uy gu la ma la rı bir di ne ya da mez he be gö re ola maz. Dev let bü tün din ve mez hep ler kar şı sın da ta raf sız ola cak tır. Öbür yön den, dev let de di ne ka rış ma ma lı dır. Ku ral bu ol mak la bir lik te, dev let di ne ka rış mak du ru mun da ola bi lir. Ör ne ğin bir din ya da mez hep, ina nan la rı na, in san kur ban et mek ya da in ti har et mek tü rün den şey ler yap ma la rı nı bu yu ru yor sa, dev le tin bu tür bir uy gu la ma yı ön le me si ge re kir. ABD’de Chris ti an Sci en ce ad lı bir mez hep, İn cil’den inanç ve dua nın bü tün has ta lık la ra ça re ol du ğu an la mı nı çı kar mak ta, do la yı sıy la he ki me baş vur ma yı ge rek siz, hat ta gü nah say mak ta dır. Bu yüz den bu mez hep ten bir çok in san, tıb bın ça re bul du ğu ba sit has ta lık lar dan öle bil mek te dir. Apan di sit kri zi ge çi ren ço cu ğu nu he ki me gö tür me yi red de den ana ba ba ya, la ik de ol sa dev le tin mü da ha le edip ço cu ğu mu hak kak bir ölüm den kur tar ma sı ge re kir. Tür ki ye’de de dev le tin Sün ni Müs lü man la rın din iş le ri ne ba kan bir Di ya net İş le ri Baş kan lı ğı ör gü tü kur muş ol ma sı, dev le tin di ne mü da ha le si ol mak la bir lik te, ben ce bu ye rin de dir. Bu du ru mun iki ya ra rı söz ko nu su dur. Bir kez, ço ğun lu ğun inan cı olan Sün ni İs la mi ye ti de net le ye rek, onun la ik li ğe ay kı rı dav ra nış la rı nı az çok ön le ye bil mek te dir ya da ön le ye bi lir. İkin ci si, Di ya net İş le ri ör gü tü da ğı tıl dı ğı tak dir de her ma hal le de, her köy de ki ca mi yi ele ge çir mek için, grup lar, ta ri kat lar ara sın da nerelere varabileceği belirsiz, bü yük bir mü ca de le ka pı sı açı la cak tır. Son ra da ca mi le ri ele ge çi re me miş ta ri kat ya da grup lar ma hal le ya da köy ler de ken di ca mi le ri ni yap mak için bü yük kay nak lar se fer ber ede cek ler dir. Al man ya’da ki ca mi le rin du ru mu bu na ör nek tir. Oy sa şim di Tür ki ye’de ca mi ler Di ya net’in dir ve her Sün ni ta ri kat ya da grup ba kı mın dan “ta raf sız” iba det ha ne ler dir. Ta bii Di ya net’in, iş lev le ri ni ye ri ne ge ti rir ken baş ka mez hep ya da din le re hak sız lık sa yı la bi le cek dav ra nış la rı ol ma ma sı na dik kat edil me li dir. Ki mi şe ri at yan daş la rı, la ik li ği Ata türk’ün İs la mi ye te yap tı ğı bir kö tü lük ola rak al gı la mak ta dır lar. Bu dü şün ce ye ka tıl mak ola nak sız -
189
190
KISA TÜRKİYE TARİHİ
dır. Şe ri at, İs la mi ye ti or ta ça ğa, ge ri kal mış ül ke le re bağ la yan bir zin cir di. Bu zin ci rin Tür ki ye’de kı rıl mış ol ma sı, İs la mi ye te, çağ daş dün ya nın, ile ri ül ke le rin di ni ol ma ola na ğı nı ver miş tir. Şe ri a tın yü rür lük te ol ma ma sı, Tür ki ye (ve di ğer Müs lü man ül ke ler) için bir kal kın ma, bir va rol ma so ru nu dur. Zi ra şe ri at ya da şe ri at çı lar, ka dı nı eve ka pat mak is te mek te dir ler. Oy sa ka dı nın kal kın ma ya rı şı nın dı şı na itil me si, Tür ki ye’de nü fu sun ya rı sı nın kal kın ma ya rı şı na ka tıl ma ma sı de mek tir. Tek ayak la ya rı şı la bil di ği gö rül me miş tir. Bu du rum da ki Müs lü man ül ke le rin ile ri, uy gar ül ke ler ara sın da yer al ma umu du yok de mek tir. Üstelik ka dı nın top lum ha ya tın dan so yut lan ma sı, onun kül tür dü ze yi nin de dü şü rül me si de mek tir. Oy sa er kek ço cuk lar dil le ri ni (ana di li) ana la rın dan öğ re nir ler, ba ba la rın dan de ğil. En önem li kül tür ara cı di li miz dir, en te mel eği tim ana nın ço cu ğu na di li öğ ret me si dir. 500 söz cük bi len ana nın ye tiş ti re ce ği er kek ço cuk baş ka, 1.500 söz cük bi len ana nın ye tiş ti re ce ği er kek ço cuk baş ka ola cak tır. De mek ki ka dın la rın eve ka pa tıl ma sı, er kek le rin de dü ze yi nin düş me siy le so nuç la na cak tır. La ik li ğin ikin ci önem li ya ra rı bü tün din ler ve din sel grup lar kar şı sın da dev le tin ta raf sız lı ğı nı sağ la dı ğı için iç ba rış ve hu zu run gü ven ce si ol ma sı dır. Ge le nek sel Sün ni-Ale vi kar şıt lı ğı nı ha fif le te cek ya da gi de re cek olan da bu dur. 1978 yı lın da Kah ra man ma raş’ta çok kan lı olay lar yaşanmıştı. Ki mi Müs lü man Türk yurt taş lar baş ka Müs lü man Türk yurt taş la ra sal dı rarak en hun har bi çim ler de on la rı öl dür dü ler. Ki mi çev re ler bu nu bir sağ-sol kav ga sı ola rak sun mak is te di ler, fa kat işin ga rip li ği, sağ cı lar hep Sün ni, sol cu lar hep Ale vi çı kı yor du. An la şı lan bu, dü pe düz bir Ale vi-Sün ni kav ga sıy dı. Kav ga nın çı ka bil miş ol ma sı, dev le tin ye te ri ka dar la ik, ya ni ta raf sız ola ma ma sın dan dır. Bu kav ga lar ne ya zık ki on dan son ra da yi ne len di ve 1995 yı lın da da hi bu acı olay la rı İs tan bul’da ya şa dık. La ik lik ko nu su na son ver me den ön ce, ki mi le rin ce di le ge ti ril miş bu lu nan, “La ik dev let olur, la ik in san (ya da Müs lü man) ol maz” dü şün ce si üze rin de dur mak is ti yo rum. Ben ce bu yan lış tır. La ik li ği ka bul eden in san la ik tir, ay nı za man da Müs lü man da ola bi lir (ya da Hı ris ti yan). Türk dev ri mi sa ye sin de Tür ki ye’de bu gün çok sa yı da la ik Müs lü man, ya ni la ik li ği ka bul eden Müs lü man var dır. Söy le me ye ge rek yok ki, la ik Müs lü man la rın pek ço ğu iba det le ri ni ek sik siz ye ri ne
HİLAFETİN KALDIRILMASI VE LAİKLİK
ge ti ren in san lar dır. Ay dın lan ma dev ri mi ya yıl dık ça, sa yı la rı nın art ma sı bek le ne bi lir. Tür ki ye’nin dün ya nın ön saf ta ki ül ke le ri ara sı na gir me si de za ten bu na bağ lı dır. Bü yük bir coğ raf ya ya ya yıl mış olan Müs lü man lık ta, öbür dün ya din le ri gi bi, pek çok mez hep, pek çok ta ri kat var dır. Hep si Müs lü man dır, ama her bi ri nin özel lik le ri var dır. Özel lik le ri ol ma sa, biz şu mez hep ya da ta ri kat ta nız de mez ler di. Her mez hep ya da ta ri ka tın, öbür mez hep ve ta ri kat le rı Müs lü man ta nı ma sı, on la rı hoşgör me si ba rış ve kar deş li ğin, İs la mi ye tin bü tün sel li ği nin bir ge re ği dir. İş te la ik Müs lü man lık da, öbür ta ri kat ya da mez hep ler gi bi, ye ni bir İs la mi yet tü rü sa yıl ma lı ve dış lan ma ma lı dır. “Çok ka rı lı lı ğı ka bul et mi yor sun, fai zi, la ik li ği ka bul edi yor sun, sen Müs lü man de ğil sin” de mek bö lü cü bir tu tum dur. Ay rı ca İs la mi ye ti şe ri a ta, do la yı sıy la or ta ça ğa bağ la dı ğı için İs la mi ye tin çağ daş top lum la ra da ya yıl ma sı na en gel olan, İs la mi yet ya ra rı na ol ma yan bir tu tum dur. Hı ris ti yan mis yo ner le ri de Müs lü man la rı Hıris ti yan yap mak için ay nı man tı ğı kul la nı yor lar: “Çok ka rı lı lı ğı red de di yor sun, o hal de Müs lü man de ğil sin. Gel se ni Hıris ti yan ya pa lım” di yor lar.
191
XXIII
Devrim Yolu ve Karşı-Devrim Girişimleri
1924 Ana ya sa sı 1921 Ana ya sa sı iç sa vaş ve Kur tu luş Sa va şı gün le rin de pra tik zo run lu luk la rı kar şı la mak üze re ya pıl mış bir ana ya say dı. Da ha, si ya si dü ze nin tam bir ta nım la ma sı ya pıl ma mış tı. Sal ta nat ve ha li fe lik kal dı rıl dık tan, Cum hu ri yet ku rul duk tan son ra ar tık da ha ay rın tı lı bir ana ya sa yap mak ge re ki yor du. Ya pı lan ana ya sa 1921 diz ge sin de ki güç ler bir li ği an la yı şı nı bir öl çü de sür dür mek te dir. Mec lis, hü kü me ti ya da bir ba ka nı her za man dü şü re bi lir. Mec li sin 4 yıl lık sü re ta mam lan ma dan da ğı tıl ma sı yet ki si yal nız ca mec li sin ken di si ne ve ril miş tir. Te mel hak ve öz gür lük ler ta nın mış tır ama bun la rın ya say la dü zen le ne ce ği be lir til miş tir. (Sos yal hak la ra yer ve ril me miş tir.) Fa kat ya sa la rın Ana ya sa’ya uy gun lu ğu nu de net le ye cek TBMM dı şın da bir or gan, ya ni bir ana ya sa mah ke me si yok tur. En il ginç yön ler den bi ri, Ana ya sa’nın ilk ta sa rı sın da yer alan, cum hur baş kan lı ğı sü re si ni 7 yıl ya pan, ona TBMM’yi da ğıt ma ve baş ko mu tan lık yet ki le ri ni ve ren hü küm le rin mec lis ta ra fın dan ka bul edil me me si dir. TBMM her ge nel se çim den son ra (4 yıl da bir) ye ni bir cum hur baş ka nı se çer ve baş ko mu tan lık TBMM’nin elin de dir. Ata türk ıs rar et sey di cum hur baş kan lı ğı ilk ta sa rı da ki gi bi dü zen le nir di her hal de. An la şı lan, Ata türk’ün böy le bir ıs ra rı ol ma mış tır. Ana ya sa 20 Ni san 1924’te ka bul edil di.
194
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Te rak ki per ver Cum hu ri yet Fır ka sı Ye ni ana ya sa çok-par ti li bir si ya si ya şa ma ola nak ve ri yor du. Ni te kim, gi diş ten hoş nut ol ma yan lar bu ola nak tan ya rar lan mak is te di ler. Bun la rın ba şın da Ata türk dı şın da Amas ya As ke rî Ör gü tü’nün üye le ri, ya ni Ka ra be kir, Ra uf, Re fet, Ali Fu at var dı. Ra uf ve Re fet tu tu cuy du lar. Ka ra be kir ve Ali Fu at o den li tu tu cu de ğil ler di, ama yi ne de Ata türk’ün faz la ile ri git ti ği ni dü şü nü yor lar dı. Muh te me len hep si, bir za man lar ör güt te, Mil li Mü ca de le’de ağır lık sa hi bi ol duk la rı gün le ri öz lü yor ve şim di ken di le ri ni dış lan mış his se di yor lar dı. Lo zan’ın im za sı nın he men ar dın dan Ra uf, kız gın ola rak baş ve kâlet ten ay rıl mış tı (ken di si ne Lo zan’da Tür ki ye’yi tem sil ola na ğı ve ril me miş, Yu nan taz mi na tı ko nu sun da gö rü şü dik ka te alın ma mış tı). Za fer den son ra Ka ra be kir I. Or du mü fet tiş li ği, Ali Fu at II. Or du mü fet tiş li ği gö rev le ri ne ge ti ril miş ler di. Ko lor du ko mu tan la rı gi bi, ay nı za man da mil let ve kil li ği ya pı yor lar dı. 26 Ekim’de Ka ra be kir, 30’un da Ali Fu at mü fet tifl lik gö rev le rin den is ti fa et ti ler. Ata türk, ken di si ne kar fl› bir ha re ket bafl la d› €› n› an la y›n ca, or du yu si ya set ten ay›r mak is te di. Bu nun için 7 kolordu ko mu ta n› na bafl vu ra rak, mil let ve kil li €in den is ti fa et me le ri ni flah sen ri ca et ti. 5’i onun ar zu su na uy du, 2’si mil let ve kil li €i ni ye€ le di. Son ra bu iki sin den bi ri ye ni den or du ya dön dü. TBMM, as ke ri gö rev le ri ni de vir ve tes lim et me dik le ri ni ile ri sü re rek, Ka ra be kir ve Ali Fu at’› ka bul et me di. On la r› dö nüp de vir tes lim yap mak zo run da b› rak t›. 17 Ka s›m’da Te rak ki per ver (iler le me yan da fl›) Cum hu ri yet F›r ka s› ku rul du. F›r ka n›n bafl ka n› Ka ra be kir, 2. bafl kan la r› Ad nan (Ad› var) ve Ra uf ol du lar. Ge nel sek re ter, Ali Fu at’t›. F›r ka n›n mec lis te ki yan dafl la r› 30 ka dar d›. 10 Ka sım’da Halk F›r ka s›’n›n ad› na “Cum hu ri yet” söz cü €ü nü ek le me sin den son ra (CHF), Te rak ki per ver ler de ay n› fle yi yap m›fl lar d›. F›r ka n›n prog ra m›n da “ef kâr ve iti ka dat-› di ni ye ye hür met kâr d›r” iba re si nin bu lun ma s›, so yut ola rak çok an lam l› ol ma ya bi lir di. Ama F›r ka CHF’nin sa €›n da yer al d› €›n dan ve da ha tu tu cu bafl ka f›r ka la r›n yok lu €un da, her renk ten bü tün tu tu cu lar için bir çe kim mer ke zi ol ma s› bek le ne bi lir di. Bu ba k›m dan f›r ka n›n ilk flu be si nin Ur fa’da ku rul ma s› bel ki an lam l›y d›.
DEVRİM YOLU VE KARŞI-DEVRİM GİRİŞİMLERİ
Şeyh Sa it Ayak lan ma sı 13 Şu bat 1925’te Şeyh Sa it Ayak lan ma sı Genç’e (Bin göl’e) bağ lı Pi ran’da baş la dı. Kı sa za man da Li ce’ye ya yıl dı. İs yan cı lar bir yan dan Ela zığ’ı ele ge çi ri yor, bir yan dan Muş-Var to böl ge sin de ya yı lı yor lar dı. 7 Mart’ta Di yar ba kır’a sal dır dı lar. An la şı lan, ayak lan ma Fet hi Ok yar hü kü me tin ce ilk ön ce ba sit bir asa yiş siz lik ha re ke ti ola rak al gı lan mış tı. Oy sa is yan cı lar kar şı la rı na çı kan or du bir lik le ri ni ye nil gi ye uğ rat mış lar dı. Şeyh Sa it Nak şi ben di ta ri ka tı na bağ lı bir ağay dı ve aşi ret ler üze rin de nü fuz sa hi biy di. Ayak lan ma şe ri at ve ha li fe lik adı na ya pı lı yor du. İşin bu den li cid di yet ka zan ma sı kar şı sın da Fet hi Okyar hü kü me ti çe kil di, ye ri ne İs met Paşa hü kü me ti ku rul du (3 Mart). Ye ni hü kü met er te si gün hü kü me te ola ğa nüs tü yet ki ler ve ren Tak rir-i Sü kûn Ka nu nu’nu TBMM’ye ka bul et tir di. İs tik lal Mah ke me le ri ku rul du, mu ha lif ga ze te ler ka pa tıl dı. Ge niş bir ha re kât so nu cun da ayak lan ma bas tı rıl dı (31 Ma yıs 1925). Ele baş la rı yar gı la na rak idam edil di ler. İs ya nın bas tı rıl ma sı ar dın dan Te rak ki per ver Cum hu ri yet Fır ka sı ka pa tıl dı (3 Ha zi ran). Şeyh Sa it Ayak lan ma sı din sel, kar şı-dev rim ci, feo dal bir ha re ket gö rü nü mün de dir. Ki mi le ri bu nun Kürt çü bir ayak lan ma ol du ğu gö rü şün de dir ler. Ayak lan ma Kürt ler ara sın da çık mış ol du ğu na ve Kürt çü ha re ket mü ta re ke dö ne min de baş la mış ol du ğu na gö re (Kürt Tea li [Yük selt me] Ce mi ye ti), ayak lan ma da Kürt çü öğe le rin bu lun muş ol ma sı do ğal dır. Ni te kim mah ke me, Kürt Tea li Ce mi ye ti ön der le rin den Sey yit Ab dül ka dir’in de işin için de bu lun du ğu nu sap ta mış ve ona idam ce za sı ver miş tir. Fa kat ha re ke tin için de ya da ba şın da ba zı Kürt ulus çu la rı nın bu lun muş ol ma sı, ayak lan ma yı bir Kürt ulu sal ha re ke ti ola rak ni te le mek için ye ter li de ğil dir. Çün kü aşi ret ya pı sı nın ege men ol du ğu top lum sal bir do ku da çağ daş-de mok ra tik yurt taş lık bi lin ci ge rek ti ren bir ide olo ji (ulus çu luk) pek söz ko nu su ol ma sa ge rek. Hi caz’da Şe rif Hü se yin’in ayak lan ma sı nın ulu sal bir ayak lan ma sa yı la ma ya ca ğı gi bi... Za ten, bil di ğim ka da rıy la, ayak lan ma da kul la nı lan şi ar lar, ulus çu de ğil, din sel-feo dal şi ar lar dır. Me te Tun çay’a gö re Ata türk dö ne mi ni tek-par ti yö ne ti mi ka lı bı na so kan ge liş me, ayak lan ma yı bas tır mak için çı ka rı lan Tak rir-i Sü kûn Ka nu nu’dur. Ben ce de bu önem li bir dö nüm nok ta sı dır, ama 1925’te dü ze nin ta ma men bu yön de ke mik leş ti ği ni söy le mek zor olur. En
195
196
KISA TÜRKİYE TARİHİ
azın dan 1930 Ser best Cum hu ri yet Fır ka sı de ne me si, Ata türk’ün dev ri mi çok-par ti li diz ge için de yü rüt mek ar zu ve umu du nun on da 1920’li yıl lar bo yun ca sür müş ola bi le ce ği ne işa ret sa yı la bi lir. Ki mi ya zar lar is yan da İn gi liz le rin ro lün den söz eder ler. Bu nun mah ke me de ke sin bir bi çim de sap tan dı ğı nı san mı yo rum. Ama bu gi bi şey ler de ke sin ka nıt bul mak za ten ko lay de ğil dir. Mu hak kak olan şey, Mu sul için İn gil te re ile çe kiş me ha lin de olan Tür ki ye’nin ayak lan ma do la yı sıy la bir çok yön den zor du rum da kal dı ğı dır. Pet rol kay nak la rı do la yı sıy la İn gil te re’nin Mu sul’a çok önem ver di ği ni de bu ra da ha tır la mak ge re kir. Ayak lan ma nın çık ma sın dan 4 gün son ra (17 Şu bat) aşar ver gi si kal dı rıl dı. Bu İz mir İk ti sat Kon gre si’nde ka bul edi len, CHF’nin de 9 um de sin de yer alan bir ön lem di. Ki mi le ri, bu ver gi nin dev le tin en önem li ge lir le ri ara sın da ol du ğu nu, ya pı lan işin yan lış ol du ğu nu söy ler ler. Tek nik-ma li bir açı dan bu gö rüş doğ ru ola bi lir bel ki, fa kat sa nı rım aşa rın il ti zam usu lüy le top lan dı ğı nı, bu usu lün ise hep in ce ve ka ba çe şit li zu lüm ler le iç içe yü rü tül müş ol du ğu nu göz ar dı et mek te dir. Ta bi i, il ti zam ye ri ne dev let, aşa rı ken di me mur la rı eliy le top la say dı bu sa kın ca lar kal maz dı, ama o sı ra lar ve da ha bir sü re dev le tin aynî bir ver gi yi biz zat top la ya cak ör güt lü lük dü ze yi ne eriş miş ol du ğu kuş ku lu dur. Do la yı sıy la ve ma li so nuç la rı ne olur sa ol sun, aşa rın kal dı rıl ma sı nı, köy lü yü yüz yıl lar ca sür müş bü yük bir bas kı dan kur ta ran öz gür leş ti ri ci bir ha re ket ola rak se lam la mak ge re kir.
Şap ka Dev ri mi Ata türk, 23 Ağus tos 1925’te yurt ge zi si ne çı ka rak Kas ta mo nu’ya gel di. Ba şın da şap ka var dı. Çev re sin de ki ler, ken di le ri de şap ka giy dik le ri hal de, bu du rum dan ra hat sız ol muş lar, ki mi le ri şap ka yı “şems (gü neş) si per li ser puş (baş lık)” di ye te vil et me ye ha zır la nı yor lar dı. Oy sa Ata türk İne bo lu’da yap tı ğı ko nuş ma da açık ko nuş tu, “Bu ser pu şun is mi ne şap ka de nir” de di. 25 Ka sım’da Şap ka Ka nu nu di ye bi li nen ya sa çı ka rıl dı. Me mur lar şap ka gi ye cek ti, fes ya sak tı. O ta rih ten son ra fes or ta dan kalk tı, kent li ler şap ka, köy lü ler kas ket giy me ye baş la dı lar. Şap ka dev ri mi an la şıl ma sı pek ko lay ol ma yan bir dev rim dir. Os man lı top lu mun da baş lık, in sa nın di ni ni, hat ta top lum sal mev kii -
DEVRİM YOLU VE KARŞI-DEVRİM GİRİŞİMLERİ
ni, yap tı ğı işi ta nım la yan bir işa ret ti. Öl dü ğü za man, baş lı ğı ta bu tun ba şu cu na ko nur, pa ra sı var sa me zar ta şı o baş lık bi çi min de ya pı lır dı. Şap ka Müs lü man ol ma yan la ra öz gü bir baş lık tı. II. Mah mut, Rum la rın da ben ze ri ni giy di ği fe si as ker ve me mur la ra giy dir di ği için, çok şim şek çek miş, ken di si ne “gâvur pa di şah” di yen ler çık mış tı. Şim di Ata türk bu na ben zer, hat ta bel ki da ha ce sur bir adım atı yor du. Bu adı mı, önem li olan top lu ma çağ daş ku rum la rı, in san la ra çağ daş zih ni ye ti ge tir mek tir di ye, kı lık kı ya fet le uğ raş mak bi çim sel ve yü zey sel dir di ye, “gar dı rop dev ri mi” di ye eleş ti ren ler ol muş tur. Ata türk 24 Ağus tos’ta Kas ta mo nu’da yap mış ol du ğu ko nuş ma da, “Me de ni yet öy le bir kuv vet li ateş tir ki, ona bi gâne [il gi siz] olan la rı ya kar ve mah ve der” de miş ti. Ata türk Tür ki ye’yi yal nız ku rum lar ve zih ni yet ola rak de ğil, gö rü nüş ba kı mın dan da Av ru pai yap mak is ti yor du. Bu, ba sit bir tak lit du ru mu de ğil, Tür ki ye’yi Sevr be la sın dan uzak tu ta cak, Av ru pa ka mu oyu na, “Biz si zin gi bi bir ül ke yiz, do la yı sıy la sö mür ge ola ma yız, ol ma yız” ile ti si ni en çar pı cı bi çim de su na cak bir ön lem di. Çün kü ka mu oy la rı baş ka bir ül ke nin çok okul aç tı ğı nı, çok fab ri ka kur du ğu nu ko lay ko lay al gı la maz lar. Oy sa bir ül ke nin sim ge si ha li ne gel miş bir baş lı ğı atıp, Av ru pa’nın baş lı ğı nı giy mek, ya ban cı ka mu oy la rı nın mut la ka dik ka ti ni çe ke cek çok çar pı cı bir olay dır. İki dün ya sa va şı ara sın da ki dö nem, Mil let ler Ce mi ye ti’nin var lı ğı na rağ men, em per ya liz min en az gın ol du ğu dö nem dir. I. Dün ya Sa va şı’nın so nun da es ki dün ya da Av ru pa lı ve/ya da ge liş miş ol ma yıp da az çok ba ğım sız ka la bil miş bir kaç ül ke var dı: Eti yop ya (Ha be şis tan), Tür ki ye, İran, Af ga nis tan, Çin, Tay land. Af ga nis tan ve Tay land, bi rin ci si Rus ya ve İn gil te re, ikin ci si İn gil te re ve Fran sa em per ya liz mi ara sın da tam pon ül ke ler ola rak ayak ta ka la bil miş ler di. Öbür dör dün den üçü iki dün ya sa va şı ara sın da, ya da II. Dün ya Sa va şı sı ra sın da em per ya liz min çiz me si al tın da ezil di ler. Çin 1931’de Ja pon is ti la sı na uğ ra dı. Etiyopya 1935’te İtal yan sö mür ge si ol du. 1941’de İran’ı SSCB ve İn gil te re an la şıp, bi ri ku zey den, öbü rü gü ney den iş gal et ti ler. Tür ki ye bu ba di re den sağ sa lim kur tul duy sa, Av ru pa’ya, “Biz Av ru pa lı yız, sö mür ge ola cak ül ke de ği liz” ile ti si nin ba şa rıy la ulaş tı rı la bil miş ol ma sı nın bun da bü yük pa yı var dır. Şap ka dev ri mi nin de bu ile ti de önem li ye ri ol du ğu nu dü şü nü yo rum. 1934’te Mus so li ni’nin em per ya list bir de me ci Tür ki ye’de te dir gin li ğe yol aç mış tı. Bu nun üze ri ne hem
197
198
KISA TÜRKİYE TARİHİ
İtal ya Dı şiş le ri Ba kan lı ğı müs te şa rı, hem de biz zat Mus so li ni Türk bü yü kel çi si ne, Tür ki ye’nin söz ko nu su de me cin kap sa mı dı şın da ol du ğu nu, zi ra bu ül ke nin bir Av ru pa ül ke si ol du ğu nu be lirt miş ler di. Ta bii şap ka dev ri mi nin Türk ka mu oyu na da bir ile ti si var dı. Çar pı cı bir bi çim de, Tür ki ye’nin bir Av ru pa ül ke si ola ca ğı, or ta çağ dan (ya da ye ni çağ dan) son ça ğa ge çil mek te ol du ğu an la tıl mak is ten miş ti. Ni te kim bu na, Si vas, Er zu rum, Ri ze, Ma raş’ta baş kal dı ran lar ol muş tu. Hat ta şap ka yı bay rak ya pa rak giz li bir kar şı-dev rim ha re ke ti ör güt le me ye kal kış tı ğı için, İs ki lip li Âtıf Ho ca İs tik lal Mah ke me si’nce ida ma mah kûm edil miş ti.
Ata türk’e Sui kast Gi ri şi mleri 1926’da Me de ni Ka nun’un ka bul edil me si ve bü yük öne mi yu ka rı da an la tıl mış tı. 1926’nın öbür önem li ola yı Ga zi’ye sui kast gi ri şi mi dir. Da ha ön ce Mil li Mü ca de le sı ra sın da İn gi liz ler Mus ta fa Sa gir adın da bir Hint li eliy le Ata türk’ü öl dür mek is te miş ler, fa kat plan mey da na çık mış ve Sa gir idam edil miş ti (1921). Da ha son ra Yu na nis tan’da ki Er me ni ko mi ta cı la rı ta ra fın dan gö rev len di ri len Ma nok Ma nuk yan ya ka la nıp idam edil di (1925). 1926’da sui kast üç mil let ve ki li ta ra fın dan ör güt len di: Zi ya Hur şit (La zis tan), Şük rü (İz mit) ve Arif (Es ki şe hir). Ata türk’ün 15 Ha zi ran’da İz mir’i zi ya re ti sı ra sın da, Ke me ral tı’nda oto mo bi li ne bom ba ve ta ban ca lar la sal dı ra cak olan sui kast çı lar, da ha son ra Gi rit li Şev ki’nin mo to ruy la Yu nan ada sı olan Sa kız’a ka ça cak lar dı. Ata türk’ün zi ya re ti bir gün ge ci kin ce, Şev ki sui kas tı ha ber ver di. İşin için de da ha baş ka la rı ve özel lik le es ki İt ti hat çı lar var dı. An la şı lan ör güt le me işin de pa yı ol ma mak la bir lik te, sui kas tın ya pı la ca ğın dan İt ti hat çı Ca vit Bey’in da hi ha be ri var dı. Her hal de İt ti hat çı lar, ken di le ri de de mok ra tik-ulus çu ka fa da ol mak la bir lik te, dev ri min faz la ile ri git ti ği ni dü şü nü yor lar dı. Bir de ih ti mal, ken di le ri nin dev re dı şı kal mış ol ma la rın dan hoş nut de ğil ler di. Ali (Çe tin ka ya) baş kan lı ğın da ki İs tik lal Mah ke me si ko vuş tur ma yı ge niş tut tu. Es ki İt ti hat çı la rın dı şın da Te rak ki per ver ön der le ri de tu tuk lan dı lar. Baş ve kil İs met bu nu ön le me ye ça lış tı di ye mah ke me onu da tu tuk la ma ya kal kış tı. So nun da mah ke me on la rın ya ka sı nı bı rak tı. Ama 18 ki şi idam edil di. Bun la rın için de Ca vit Bey ve Dr. Nâzım da var dı.
DEVRİM YOLU VE KARŞI-DEVRİM GİRİŞİMLERİ
Dördüncü suikast girişimi, Si sam’dan ge len Ha cı Sa mi ve ar ka daş la rı nın gi ri şi miydi ve 1927’de ya ka lan dı lar. Be şin ci si, arkasında Çer kez Et hem’in bu lun du ğu sa nı lan ve Su ri ye sı nı rın da ya ka la nan 5 ki şi lik çe te nin gi ri şi miydi (21 Ekim 1935). Bu beş girişim, Tür ki ye’nin kur tu lu şun da ve dev ri min de bu den li ağır lık lı pa yı olan bir ön de ri Tür ki ye ve dev rim düş man la rı nın or ta dan kal dır mak için hay li yo ğun ça ba har ca dık la rı nı gös te rir. Her hal de bu gü ven lik so ru nu yü zün den dir ki, Ata türk 19 Ma yıs 1919’dan son ra hiç bir ya ban cı ül ke ye adım at ma mış tır. İs tan bul’a da an cak 1927’de git miş tir.* 1927’de Ata türk çok dik kat çe ki ci bir şey yap tı. Sam sun’a çı kış tan o gü ne ka dar ki olay la rın ken di açı sın dan hay li ay rın tı lı bir ta ri hi ni yaz dı. Böy le bir ça lış ma yap tı ğı na gö re, Ata türk ih ti mal bir dö nüm nok ta sı na ge lin di ği ni his se di yor ve bir çe şit bi lan ço çı kar mak ge rek si ni mi du yu yor du. Bol bel gey le des tek le nen ve kı sa za man da ya zı lan bu me tin, Nu tuk di ye ta nı nır, çün kü o yıl Ekim ayın da CHF’nın 2. ku rul ta yın da gün de al tı şar sa at ten 6 gün de ken di si ta ra fın dan okun du. 1919-1926 dö ne mi ta ri hi nin bir nu ma ra lı kay na ğı dır. Nu tuk’un so nun da Ata türk’ün “Genç li ğe Hi ta be”si yer alır ve bu ra da Ata türk Cum hu ri yet’i genç li ğe ema net eder. Bu ra da ki genç lik hem yaş ça hem “baş ça” genç lik ola rak an la şı la bi lir ve sa nı rım dev rim ci lik an la mın da dır. Ha tır la na ca ğı üze re, 19. yüz yıl bo yun ca Fran sız İh ti la li’nden esin le nen dev rim ci ha re ket le re “genç” sı fa tı ya kış tı rı lır dı. En ün lü sü Maz zi ni’nin ba şı nı çek ti ği “Genç İtal ya” ha re ke ti dir. Son ra, ta bii “Genç Türk ler” var dır ki iki ku şak tır: Na mık Ke mal ku şa ğı, İT ku şa ğı.
*
Şim şir’e gö re 1924-1927 yıl la rın da Ata türk’e sui kast yap mak üze re hazırlık yapan, bi ri Ar tin Ka ra bet’in ki ol mak üze re beş ay rı Er me ni çe te si or ta ya çı ka rıl dı. Bi lal Şim şir, Er me ni Me se le si, 1774-2005 (An ka ra, Bil gi, 2005), s. 371.
199
XXIV
Kültür Devrimi Ön Düzleme Geçiyor
Ya zı Dev ri mi Nu tuk’un bir bi lan ço ol du ğu nu ve bel ki bir dö nüm nok ta sı ola rak dü şü nül dü ğü nü söy le miş tim. Ger çek ten, 1927’ye de ğin si ya si dü zen ku rul muş, la ik li ğin te mel le ri atıl mış ve ge liş ti ril miş tir. Bun dan son ra Ata türk iç ve dış si ya set le il gi si ni kes me mek le bir lik te dik ka ti ni kül tür ve bir mik tar da ik ti sat ko nu su na çe vir di. Kül tür dev ri mi nin ilk önem li adı mı Arap harf le ri nin ye ri ne Türk harf le ri nin ge ti ril me si ol muş tur. Bu çok ce sur ve bir ba kı ma şa şır tı cı bir ge liş me dir. Türk ler ya zı yı ken di al fa be le riy le kul lan ma ya baş la dık tan (M.S. 730) kı sa bir sü re son ra İs la mi ye ti be nim se miş ler di. Bu ara da ken di al fa be le ri ni terk ede rek Arap harf le ri ni kul lan ma ya baş la dı lar. 1000 yıl ka dar Arap harf le ri ni kul lan dık tan son ra bu al fa be den vaz ge çil me si, ilk ba kış ta ga rip ge le bi lir. Ya kın dan ba kın ca, öy le ol ma dı ğı gö rü lür. Harf dev ri mi ni ola nak lı kı lan et ken, Os man lı Dev le ti’nin okur ya zar lı ğı çok kü çük bir azın lı ğın işi ol mak tan çı kar mak için pek az şey yap mış ol ma sıy dı. II. Meş ru ti yet’e rağ men okur ya zar lı ğın 1918’de %5’i geç me di ği tah min edi le bi lir. 1927’de bu oran %10,7 idi. Ba na öy le ge li yor ki, Tür ki ye’de okur ya zar lık oranı ör ne ğin %20-25 do lay la rın da ol say dı böy le bir dev rim Ata türk’ün ak lı na ger çek çi bir ta sa rı ola rak pek gel mez di.
202
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Harf dev ri mi ni ola nak lı kı lan ikin ci et ken, her şe ye rağ men Os man lı ki tap lık la rı nı dol du ran ha tı rı sa yı lır bi ri ki min bü yük öl çü de bir or ta çağ bi ri ki mi ol ma say dı. Bu bi ri ki min ta rih sel bir de ğe ri şüp he siz var dı, ama 20. yüz yıl için ge çer li ği hay li sı nır lıy dı. Ger çi Os man lı lar 19. yüz yı lın or ta la rın dan baş la ya rak bir öl çü de Ba tı kay nak la rın dan bir çe vi ri et kin li ği gös ter miş ler di. Fa kat Os man lı ca nın çet re fil li ği yü zün den bir çok okur ya za ra bi le bu çe vi ri le rin pek ya ra rı yok tu. Ya zı di li nin ya lın laş ma sı ve öz Türk çe ola rak zen gin leş me si so nu cu, bu gün Ata türk’ün Nu tuk’unu bi le dip lo ma sa hi bi de ol sa, gü nü mü zün Türk in sa nı an la mak ta zor luk çek mek te dir. Yu ka rı da harf dev ri mi ni ola nak lı kı lan de dim. Ata türk ve ar ka daş la rı, ye ni harf le ri, Ta rık bin Ziyad’ın İs pan ya’yı fet he der ken ge mi le ri ni yak ma sı gi bi, Os man lı ki tap lık la rın da ki or ta çağ bi ri ki miy le iliş ki le ri ko par mak için de is te miş ola bi lir ler. Üçün cü ola rak, harf dev ri mi ni ya rar lı kı lan bir et ke ni sa ya bi li riz. Arap harf le ri Türk çe ye hiç uy gun de ğil di. Çün kü Arap ça ses siz ler ba kı mın dan çok zen gin, ses li ler ba kı mın dan hay li yok sul bir dil ken, Türk çe ses siz ler ba kı mın dan Arap ça ya gö re hay li yok sul, ama ses li ler ba kı mın dan çok zen gin bir dil dir. Ör ne ğin Arap ça da 2 çe şit t, 3 çe şit h, 4 çe şit z, 3 çe şit s, 2 çe şit k var ken Türk çe de bun la rın yal nız bi rer çe şi di var dır. Arap ça da ise yal nız ca 3 ses li var dır: a, u, i. Onun için Arap ça da ses li ler, Ku ran ya zı sı ve uzun “a” dış ında, pek ya zıl maz. Arap ça da yal nız 3 ses li ola sı lı ğı bu lun du ğun dan bu nun faz la bir sa kın ca sı yok tur. Ama Türk çe Arap harf le riy le ya zıl dı ğın da oku yu cu için bü yük zor luk lar çı ka bi lir, çün kü ses siz ler ara sı na gi re bi le cek ses li ler için 8 ola sı lık var dır. Ör ne ğin Arap harf le riy le Türk çe “gl” yaz sak, oku yu cu bu nun gal, gel, gıl, gil, göl, gol, gul, gül mü ol du ğu nu kes tir mek du ru mun da dır. Oy sa Arap ça ol sa, yal nız 3 ola sı lık var dır: gil, gul, gal. Ak la ge len dör dün cü bir et ken, ulus çu luk tur. Türk çe nin ken di ne öz gü bir al fa be si ol ma sı is ten miş ola bi lir. Çin li le rin, ya zı la rı nın o den li zor öğ re nil me si ne rağ men, ya zı la rı nı de ğiş tir me yi dü şün me me le rin de ih ti mal bu et ke nin pa yı var dır. Ta bii Arap harf le ri ni al mak sı zın uyar la ma ya pa rak Türk çe ye öz gü bir al fa be ya ra tı la bi lir di bel ki, ama bu ra da da bir Av ru pa dev le ti ol ma ka ra rı nın et ki si ni gö re bi li riz. Şu da var: Dil den Arap ça ve Fars ça söz cük ler atı la cak sa al fa be yi de ğiş tir mek
KÜLTÜR DEVRİMİ ÖN DÜZLEME GEÇİYOR
iyi bir yol du. Çün kü Türk ya zı sıy la ya zı lın ca Arap ça ve Fars ça söz cük le rin, su dan çık mış ba lık gi bi, ya şa ma ola sı lık la rı ga li ba aza lı yor du. (1929’da Arap ça ve Fars ça ders le ri li se prog ram la rın dan çı ka rıl dı.) Harf dev ri mi için ha zır lık lar 1928 ba şın da baş la dı. Ada let Ba ka nı Mah mut Esat (Boz kurt) 8 Ocak’ta An ka ra Türk Oca ğı’nda La tin harf le ri ko nu sun da bir ko nuş ma yap tı. 21 Ma yıs ’ta ulus la ra ra sı ra kam la rın kul la nıl ma sı için bir ya sa TBMM ta ra fın dan ka bul edil di. Bu bir ısın ma ha re ke tiy di. Ata türk bu dev ri mi baş lat mak için İs tan bul’u seç miş ti. 4 Ha zi ran’da İs tan bul’a gel di. An cak 21 Ey lül’de An ka ra’ya dön dü. Ye ni harf le ri ta nıt mak için bu sı ra da yap tı ğı ge zi le ri de İs tan bul’dan yap tı (Te kir dağ, Bur sa, Ça nak ka le, Ge li bo lu, Si nop, Sam sun, Amas ya, To kat, Si vas, Şar kış la, Kay se ri). 9 Ağus tos ge ce si Sa ray bur nu Par kı’nda harf dev ri mi ni hal ka açık la dı. Dol ma bah çe Sa ra yı’nda ye ni al fa bey le il gi li, Ata türk’ün ka tıl dı ğı ça lış ma lar ya pıl dı. Ni ha yet 1 Ka sım’da TBMM ye ni harf ler le il gi li ya sa yı çı kart tı, 1 Ara lık’tan baş la ya rak sü re li ya yın lar (ga ze te, der gi ler), Ocak 1929’dan baş la ya rak ki tap lar ye ni harf ler le ba sı la cak tı. Ye tiş kin le re ye ni ya zı yı öğ ret mek için 1 Ocak 1929’da Mil let Mek tep le ri açıl dı. 1936’ya de ğin ça lı şan bu okul lar dan 2,5 mil yon in san dip lo ma al mış tır. Ya zı dev ri mi bü yük bir hız la ger çek leş ti ril di.
Çok-Par ti li Si ya set De ne me si Atatürk 1929’da Afet İnan’ın yar dı mıy la Me de ni Bil gi ler adın da ki ki ta bı yaz dı. Ki tap yurt taş lık bil gi si ders le rin de oku tul du. Afet İnan’ın im za sıy la çık tı, ama son ra dan İnan’ın 1969’da ha zır la dı ğı ye ni ba sı ma ek le di ği Ata türk’ün el ya zı la rın dan fo to ko pi ler sa ye sin de, ki ta bın önem li bö lüm le ri nin Ata türk ta ra fın dan ya zıl mış ol du ğu or ta ya çık tı. Bu bö lüm ler den bi ri de mok ra siy le il gi li dir. Ata türk’e gö re de mok ra si en iyi dü zen dir ve yük se len bir de niz gi bi or ta lı ğı kap la ya cak tır. Cum hu ri yet, de mok ra si nin en yet kin bi çi mi dir ve yi ne de mok ra tik bir dü zen olan meş ru ti yet ten üs tün dür. Bu ya zı çok önem li dir, çün kü gü nü müz de Ata türk’e yö nel ti len eleş ti ri ler den bi ri, 6 ok tan bi ri nin de mok ra si ol ma ma sı dır. 6 ok tan bi ri nin cum hu ri yet çi lik ol du ğu nu, Ata türk’ün anı lan dü şün ce siy le bir leş ti rin ce, eleş ti ri nin ge çer siz ol du ğu an la şı lır.
203
204
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Ata türk, ko şul la rın el ve riş siz li ği ne rağ men, 1930 yı lın da çok-par ti li diz ge ye geç me ye ka rar ver di. Ku ru la cak mu ha le fet par ti si nin kar şı-dev rim ci ler için bir umut ka pı sı ol ma ma sı ama cıy la ön lem ler alı na cak tı. Bu amaç la o sı ra Pa ris’te Tür ki ye bü yü kel çi si olan ar ka da şı Fet hi’yi (Ok yar) gö rev len dir di. İki si Ağus tos’ta ko nu yu gö rüş tü ler ve Fet hi’ye gü ven ver mek için, Ata türk’le söz leş me ya par gi bi, bir mek tup laş ma ol du. Yi ne Fet hi’ye gü ven ver mek için, Ata türk bir bö lüm CHF mil let ve ki li nin ve kız kar de şi Mak bu le’nin ye ni fır ka ya gir me si ni is te di. Ata türk iki fır ka ara sın da yan tut ma ya ca ğı nı söy lü yor du. Ser best Cum hu ri yet Fır ka sı’nın ikin ci ada mı bi rey ci, kla sik li be ra liz mi sa vu nan Ah met Ağa oğ lu idi. Ata türk, dev ri min tü müy le tar tış ma dı şı ol ma sı nı, ik ti sa di ko nu la rın tar tı şıl ma sı nı is ti yor du. Ni te kim, İs met Paşa An ka ra-Si vas de mir yo lu nun açı lı şın da (30 Ağus tos 1930) yap tı ğı ko nuş ma da, Cum hu ri yet Halk Fır ka sı’nın “mu te dil (ılım lı) dev let çi” ol du ğu nu söy le di. Ser best Fır ka da hü kü me tin de mir yo lu yap ma prog ra mı nı eleş ti ri yor du. Ser best Fır ka 12 Ağus tos 1930’da ku rul du. Yu ka rı da “ko şul la rın el ve riş siz li ği ne rağ men” çok-par ti li li ğe gi ri şil di ği ni söy le dim. Ger çek ten de, bi lin di ği üze re, 1929 yı lı nın Ekim ayın da ABD eko no mi si bü yük bir bu na lı ma gir mişti. İş siz lik ve se fa let al mış yü rümüş, Av ru pa’yı ve ar dın dan bü tün dün ya yı et ki si al tı na almıştı. Tür ki ye’de de ih ra cat ada ma kıl lı düş tü, çift çi ke si mi ve bü tün Türk eko no mi si sı kın tı ya gir di. İk ti sa di sı kın tı la ra dü şen ki şi le rin ge ri ci le rin pro pa gan da la rı na ko lay ca he def ola cak la rı açık tı. Ki mi le ri ne gö re Ata türk’ün çok-par ti li diz ge yi is te me si, iki par ti ara sın da ki tar tış ma la rın bu na lım kar şı sın da iz le ne cek si ya se te ışık tut ma sı için di. Ata türk çok-par ti li diz ge yi bu ge rek çey le de is te miş ola bi lir, ama ben Ata türk’ün esas ge rek çe si nin de mok ra tik leş me ol du ğu nu sa nı yo rum. Bu ko nu da da ha sağ lık lı bir so nu ca ulaş mak için Ata türk çok-par ti li lik ka ra rı ver di ği sı ra da dün ya bu na lı mı nın ne öl çü de Tür ki ye’ye yan sı mış ol du ğu nu araş tır mak ge re kir. Ata türk Ağus tos 1930’dan ön ce, muh te me len 1929’da, çok-par ti li lik de ne me si ne ka rar ver miş ol ma lı dır di ye dü şü nü yo rum. Ser best Fır ka de ne me si çok kı sa za man da bir fe la ke te dö nüş tü. Bu na lım dan et ki le nen ler ve ge ri ci ler bü yük bir he ye can la fır ka nın bay ra ğı al tın da top lan dı lar. Fet hi’nin dev rim den ya na açık la ma la rı
KÜLTÜR DEVRİMİ ÖN DÜZLEME GEÇİYOR
pa ra et mi yor du; İz mir’e yap tı ğı zi ya ret, kan lı olay lar la nok ta la nan çıl gın ca gös te ri le re ve si le ol du. CHF yö ne ti ci le ri olan bi ten ler den ürk müş ler di. Bu gi di şin ne re le re va ra bi le ce ği ni kes ti ren Fet hi ve ar ka daş la rı, 17 Ka sım 1930’da fır ka yı ka pat tı lar. Ser best Fır ka an cak üç ay ya şa ya bil miş ti. Fır ka nın ka pa tıl ma sın dan bir ay ka dar son ra Fet hi’nin kor ku la rı ger çek leş ti. Te rak ki per ver Cum hu ri yet Fır ka sı na sıl Şeyh Sa it Ayak lan ma sı’yla nok ta lan dıy sa, Ser best Fır ka işi de bir ge ri ci lik ola yı ile nok ta lan dı. Ger çi fır ka ka pa tıl mış tı ama, Me ne men ola yın da Ser best Fır ka ’nın da bir ye ri ol du ğu an la şı lı yor. 23 Ara lık 1930 gü nü, baş la rın da Der viş Meh met ol du ğu hal de, Nak şi ben di ta ri ka tı na men sup ba zı ki şi ler Ma ni sa’dan Me ne men’e ge le rek hal kı bir ca mi den al dık la rı ye şil bay ra ğın al tı na top la ma ya kal kış tı lar. Olay ye ri ne ge len Ye dek As teğ men Feh mi Ku bi lay, ge ri ci ler ta ra fın dan vu rul du. Ba şı nı bı çak la ke sip di re ğe dik ti ler, hal ka gös ter di ler (ay rı ca 2 bek çiyi de öl dür dü ler). Olay bas tı rıl dı, sı kı yö ne tim ilan edil di. Ku ru lan di van-ı harp 28 ki şi nin ida mı na hü küm ver di. Te rak ki per ver ve Ser best Fır ka olay la rı dev rim ya pı lır ken ve be lir li bir me sa fe alın ma dan çok-par ti li li ğin pek sağ lık lı iş le me di ği ni gös te ri yor du. Za ten 1930’lu yıl lar ar tık Av ru pa’da de mok ra si rüz gâr la rı nın de ğil, dik ta rüz gâr la rı nın es ti ği bir dö nem ola cak tı. 1945’e ka dar da II. Dün ya Sa va şı yıl la rı dır. 1945’te ye ni den de mok ra si rüz gâr la rı esin ce Tür ki ye bu na uy gun dav ran mış tır.
Hal kev le ri ve Hal ko da la rı Ata türk’ün 1931’de hal kev le ri ni ve hal ko da la rı nı kur du ğu nu gö rü yo ruz. Bu dav ra nı şın ge ri sin de Me ne men ola yı nın da et ki si nin ol du ğu nu dü şü nü yo rum. Me ne men’de baş ke sip sı rı ğa dik me ey le mi nin or ta çağ cıl vah şe ti Ata türk’ü çok et ki le miş ol ma lı dır. Onun kül tür ko nu la rı na bu ta rih ten son ra ver di ği ar tan önem, kül tü rü ge ri ci li ğin ça re si, ila cı ola rak gör dü ğü nü gös te rir gi bi dir. 10 Ni san 1931’de Türk Ocak la rı ’nın ola ğa nüs tü ku rul ta yı ör gü tü da ğıt ma ka ra rı al dı. Bu nun Ata türk’ten ve/ya da hü kü met ten kay nak lan dı ğı şüp he siz dir. Zi ra ocak lar tu tu cu luk odak la rı ol ma ya yüz tut muş tu. CHF’na dev re di len ocak lar, 19 Şu bat 1932’de hal kev le ri (ve hal ko da la rı) ola rak açıl dı.
205
206
KISA TÜRKİYE TARİHİ
1950’ye ge lin di ğin de Tür ki ye’de 478 hal ke vi, 4.322 hal ko da sı ku rul muş tu. Hal kev le ri nin 9 et kin lik ko lu var dı: 1. Dil, ede bi yat, ta rih; 2. Gü zel sa nat lar; 3. Tem sil; 4. Spor; 5. İç ti mai (top lum sal) yar dım; 6. Halk der sa ne le ri ve kurs lar; 7. Kü tüp ha ne ve ya yın; 8. Köy cü lük; 9. Mü ze ve ser gi. Tür ki ye’de okul la rın ki tap lık, ti yat ro, mü zik alan la rın da ola nak lar dan ne den li yok sun ol du ğu ve ye tiş kin nü fus için kül tür mer kez le ri nin öne mi dü şü nü lür se, bu ha re ke tin ge rek li li ği or ta ya çı kar. De ne bi lir ki hal kev le ri ve hal ko da la rı ay dın lan ma ha re ke ti ni taş ra ya ya yan mer kez ler ol muş lar dır.
Ta rih Ça lış ma la rı Kül tür ala nın da Ata türk’ün ele al dı ğı bir ko nu da ta rih idi. He men be lirt e yim ki, Ata türk bir ta kım ta rih gö rüş le ri be nim se miş ya da özen dir miş, hat ta ufak te fek ta rih yaz ma de ne me le ri yap mış ol sa bi le, ta rih çi de ğil dir. O, ön ce lik le bir si ya set ada mı dır ve bu kim li ğiy le de ğer len di ril me li dir. Ta rih le uğ raş tı ğı za man da bu nun si ya set düz le min de ki an la mı üze rin de du rul ma lı dır. Ta rih, em per ya liz min elin de ki en önem li ide olo jik araç lar dan bi ri dir ve Sevr şo ku nu ya şa mış bir Tür ki ye’nin bu ko nu ya eğil me si son de re ce do ğal dır. Ni te kim En ver Zi ya Ka ral bu dö nem ta rih çi li ği için “sa vun ma ta rih çi li ği” de mek te dir. Er me ni sa yı sı na bak ma dan “ta rih sel hak la ra” da ya na rak Do ğu Ana do lu’da az Er me ni li kos ko ca man bir Er me nis tan ya rat mış, Rum sa yı sı na bak ma dan ay nı bi çim de Do ğu Trak ya’yı, İz mir-Ma ni sa-Ay va lık böl ge si ni Yu na nis tan’a bağ la ma ya ça lış mış tı em per ya lizm. Bu nun bir ça re si, Er me ni ler den ve Rum lar dan ön ce ki Ana do lu ta ri hi ni ele al mak ola bi lir di. Ni te kim öy le ya pıl dı, Hi tit le rin Türk ol duk la rı öne sü rü le rek, özel lik le Hi tit ta ri hi ne sa hip çı kıl dı. Bu, bir çe şit Ana do lu’nun “ma ne vi ta pu”su nu çı kart mak ha re kâtıy dı. Av ru pa’da ki mi ül ke ler de mo da olan, ırk çı lı ğı in san la rın ka fa ta sı özel lik le ri gi bi fi zik sel özel lik le ri ne da yan dır mak is te yen ku ram la ra kar şı, Tür ki ye’de de fi zik sel an tro po lo ji ça lış ma la rı baş la tıl dı. Türk le rin uy gar bir halk ol ma dık la rı sa vı na kar şı Türk le rin kö ke ni olan Or ta As ya’nın ta ri hi ele alı na rak, o böl ge nin bir uy gar lık kay na ğı ol du ğu, he men bü tün in san top lu luk la rı nın ora dan çık tık la rı ku ra mı ge liş ti ril di. Bu ara da ço ğu ya da tü mü ha yal mah su lü bir ta kım gö rüş ler de üre til di. He men be lir te lim
KÜLTÜR DEVRİMİ ÖN DÜZLEME GEÇİYOR
ki, bu tür gö rüş ler o sı ra lar Av ru pa’da ki mi yer ler de çok re vaç tay dı ve za ten esin kay na ğı da ora la rıy dı. Ay rı ca, Ata türk psi ko lo ji ye çok önem ve ri yor du. Türk le rin yüz yıl lar ca sür müş ye nil gi le ri nin, bir ye ni den do ğuş ham le si ne izin ver me ye cek bir düş kün lük duy gu su na, bir aşa ğı lık komp lek si ne yol aç tı ğı nı gö rü yor du. Onun için “ça lış mak” ka dar “övün mek”, “gü ven mek” ge rek ti ği gö rü şün dey di. İh ti mal bir mik tar ha ya lin –bir sü re için de ol sa– aşa ğı lık kompleksi ze hi ri nin pan ze hi ri ola bi le ce ği ni dü şü nü yor du. Bu gün Türk ta rih çi li ği bel li bir dü ze ye ula şa bil miş se, bu nu önem li öl çü de Ata türk za ma nın da ki ta rih ham le si ne borç lu dur. Çün kü pek çok alan da ol du ğu gi bi Os man lı ta rih çi li ği hay li il kel bir dü zey dey di. İl gi iki nok ta da odak la şı yor du: Os man lı ta ri hi ve İs lam ta ri hi. İs lam ta ri hi de esas iti ba riy le İs la mi ye tin do ğu şu ve 4 ha li fe dö ne min den iba ret ti. Bu nun dı şın da ki ko nu lar, ör ne ğin Os man lı ön ce si Türk ta ri hi, Av ru pa ve dün ya ta ri hi büyük ölçüde ih mal edi li yor du. Ay rı ca yön tem ola rak, ta rih, sa vaş lar ve ha ne dan lar ta ri hi üze rin de odak la nı yor du. II. Meş ru ti yet’te du ru mu dü zelt mek için bir baş lan gıç ya pıl mış tı. Bu baş lan gı cın yo ğun bir ça lış ma atı lı mı na dö nüş me si Ata türk sa ye sin de dir. 15 Ni san 1931’de Türk Ta ri hi Tet kik Ce mi ye ti ku rul du. Da ha son ra adı de ği şe rek Türk Ta rih Ku ru mu ol muş tur. 8 Tem muz 1932’de I. Türk Ta rih Kon gre si top lan dı (ikin ci si 1937).
Dil Dev ri mi Şim di de dil dev ri mi ne ba ka lım. Bi lin di ği üze re, Os man lı ca Arap ça ve Fars ça söz cük ler le yük lü bir dil di. Di van şi ir ve nes ri nin bir ta kım ör nek le rin de o den li çok Arap ça ve Fars ça kul la nıl mış tır ki, ba zen Türk çe bir söz cük bul mak için ara mak ge re kir. Os man lı ca bü yük öl çü de ya zı lı bir dil di. Bir kez hal kı okur ya zar yap mak di ye bir so run ol ma dı ğı için Türk hal kı nın bü yük ço ğun lu ğu Os man lı ca yı öğ ren mek ola na ğın dan yok sun du. Do la yı sıy la yal nız Türk çe bi li yor lar dı. Oku muş azın lık ta bii Os man lı ca yı bi li yor du ama, ka dın la rı eğit me mek ku ral ol du ğu için, on la rın kız la rı ve ka dın la rı da Os man lı ca bil mi yor lar dı. Onun için ka dın lar ken di ara la rın da, ba ba, kar deş, ko ca ve oğul la rıy la zo run lu ola rak Türk çe ko nu şu yor lar dı. Böy le ce hal kın bü yük ço ğun lu ğu nun ve bü tün ka dın la rın ce ha le ti sa ye sin de Türk çe ya -
207
208
KISA TÜRKİYE TARİHİ
şa dı. Ya şa dı ama, kül tür di li ola ma dı. 19. yüz yı lın or ta la rın dan son ra ga ze te ci li ğin ge liş me siy le da ha an la şı lır, da ha ya lın bir Os man lı ca baş la dı. 1897 Os man lı-Yu nan Sa va şı’nda Meh met Emin (Yur da kul), “Tür küm, di nim, cin sim ulu dur” di ye ya lın bir dil kul lan dı. II. Meş ru ti yet’te de ge liş me ler ol du (Se la nik’te Genç Ka lem ler der gi si, Zi ya Gö kalp) ama ör ne ğin Ata türk’ün Nu tuk’ta (1927) kul lan dı ğı dil hay li çet re fil dir. Türk çe nin arı laş ma sı, Os man lı ca dan kur tul ma sı, bü yük öl çü de 1930’lar da baş la mış olup hâlâ de vam eden bir sü reç tir. 12 Tem muz 1932’de Türk Di li Tet kik Ce mi ye ti ku rul du, adı da ha son ra Türk Dil Ku ru mu ol muş tur. Ku ru mun ilk ku rul ta yı 26 Ey lül 1932’de ya pıl dı. Ata türk Türk çe nin an laşıl ma sı işi ni çok be nim se di, hat ta kı sa bir sü re için, bu gün bi le an la şıl ma sı ko lay ol ma yan, yal nız öz Türk çe söz cük ler den olu şan de meç ler ver di, ya zı lar yaz dı. Türk Di li Tet kik Ce mi ye ti’nin ku rul ma sı nın he men ar dın dan eza nın Türk çe okun ma sı için gi ri şim ler baş la dı. Dil dev ri mi ya da onun “aşı rı lık la rı na” kar şı pek çok şey ler söy len di ve ya zıl dı. Hal kın bil me di ği bir söz cük ye ri ne hal kın kul lan dı ğı ya da ko lay ca an la mı nı tah min ede bi le ce ği söz cük ler ge tir mek faz la iti ra za uğ ra ma mak la bir lik te, her ke sin bil di ği mek tep, ki tap, ta til gi bi söz cük le re ye ni kar şı lık lar öne ril me si ne tu tu cu lar çok kar şı çık mak ta dır lar. Ku şak lar ara sın da, de de ile to run, hat ta ba ba ile oğul ara sın da an laş ma ola nak la rı nı kal dı ra rak Türk ulu su nun bö lün mek ve za yıf dü şü rül mek is ten di ği, al tın da ko mü nist le rin bu lun du ğu gi bi tu haf id di ala ra de ğin va ra bil mek te dir iş. Za man za man hü kü met ler de bu gi bi gö rüş le re ken di ni kap tır mak ta dır. Ör ne ğin 1924 Ana ya sa sı’nın di li 1945’te arı laş tı rıl mış tı. 1952’de De mok rat Par ti ik ti da rı 1924 met ni ne ge ri dön dü (böy le ce Ana ya sa, Teş ki lat-ı Esa si ye Ka nu nu ol du). Da ha son ra da ki mi dö nem ler de TRT’de ba zı öz Türk çe söz cük le rin kul la nıl ma sı ya sak lan mak is ten miş tir. Fa kat il ginç tir, ço ğu hü kü met le rin öz Türk çe ye il gi siz, hat ta kar şı ol ma la rı na rağ men, arı laş ma sü re ci bu gün salt ya zar la rın des te ğiy le ken di ken di ne sür mek te dir (12 Ey lül 1980 dar be sin den ön ce Türk Dil Ku ru mu’nun da kat kı sı önem liy di). Dil dev ri mi nin ge rek çe le ri üze rin de kı sa ca du ra lım. Bir kez işin için de hal ka yak laş ma ar zu su yat mak ta dır ki, de mok ra tik bir dü şün ce dir bu. Ta bii hal kın bil di ği Arap ça ya da Fars ça söz cük le rin ye ri ne
KÜLTÜR DEVRİMİ ÖN DÜZLEME GEÇİYOR
baş ka söz cük ler öner me nin de mok ra tik bir yö nü olup ol ma dı ğı tar tı şı la bi lir. Baş ka bir ge rek çe, say dam, du ru su gi bi ber rak bir dil ya rat ma is te ği dir. Unut ma ya lım ki, öz Türk çe yal nız ca Os man lı ca la rın kar şı lık la rı nı de ğil, Ba tı kay nak lı kav ram ve söz cük le rin de kar şı lık la rı nı bul ma ya ça lı şı yor (kom pü ter ye ri ne bil gi sa yar, en te re san ye ri ne il ginç di yor). Böy le ce Türk çe nin da ha gü zel, da ha ko lay an la şı la bi lir ola ca ğı, sa nat, fel se fe, bi lim de da ha üs tün ka fa ürün le ri nin ya ra tıl ma sı na yol aça ca ğı umul mak ta dır. Üçün cü bir ge rek çe ulus çu luk tur. Bir çok Türk, dil le rin de ya ban cı söz cük bu lun ma sı nı is te mi yor lar. Bu söz cük ler is ter Arap ça, Fars ça, is ter İn gi liz ce, Fran sız ca ol sun lar, Türk çe de kul la nıl ma ma lı dır. He men be lir te yim ki bu dü şün ce ge nel lik le sol ulus çu la ra, Ata türk çü le re öz gü dür. Sağ ya da tu tu cu ulus çu la rın ge nel lik le öz Türk çe di ye bir me rak la rı yok tur, hat ta kar şı dır lar bu na. Dör dün cü bir ge rek çe, Os man lı ca dan kur tu la rak Do ğu ya ni or ta çağ uy gar lı ğı ile bağ la rı da ha ko lay ko pa ra bil mek umu du dur. Her hal de tu tu cu la rın kar şıt lı ğı da bun dan kay nak la nı yor. Ata türk ta rih ve dil ça l›fl ma la r› na çok önem ver mifl tir. Her iki ku ru mu da bir dev let da ire si ola rak de €il, ta ma men ba €›m s›z de nek sta tü sün de kur mufl ol ma s› dik ka ti çe ki yor. Ya ni hü kü met le rin iki ku ru ma da bir ka r›fl ma ola na €› yok tu. Ay r› ca, Ata türk, ser ve ti nin ge li ri ni bu iki ku ru ma va si yet et mifl tir. Her iki ku rum da Ata türk’ün bu gü ve ni ne la y›k ol mufl lar, sü re li ya y›n ya da ki tap ola rak pek çok ya p›t ya y›m la m›fl lar, bir çok ça l›fl ma n›n ya p›l ma s› n› ör güt le mifl ler ya da öna yak ol mufl lar d›r. Ulus la ra ra s› dü zey de say g›n l›k ka zan m›fl lar d›r. Ya z›k ki, 12 Ey lül 1980 as ke ri dar be si ni ya pan lar her iki ku ru mu “dev let lefl tir mifl ler” ve Ata türk’ün ge li ri ni bu dev let da ire le ri ne tah sis et mifl ler dir. Bu nun ku rum la r›n hak lar na ve Ata türk’ün va si yet hak k› na bir sal d› r› sa y› la bi le ce €i ben ce pek su gö tür mez. An la fl› lan, o hü kü met Dil Ku ru mu’nu dev let lefl ti re rek öz Türk çe lefl me sü re ci ni dur dur mak, ken di Ta rih Ku ru mu’nu da Ata türk çü lük ye ri ne res mi ide olo ji ha li ne ge tir mek is te di €i “Türk-‹s lam sen te zi”nin üre ti ci-des tek çi si ha li ne ge tir mek is ti yor du. Ama bu nu ba fla ra bil dik le ri pek söy le ne mez. Ata türk dö ne min de ti yat ro nun ve Ba t› mü zi €i nin de ge lifl me si için bir çok gi ri flim ler ol du, çün kü Tür ki ye’nin hiç bir alan da Av ru pa’dan, Ba tı’dan ge ri kal ma ma sı amaç la nı yor du. 1 Ka sım 1924’te An ka ra’da
209
210
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Mu si ki Mu al lim Mek te bi açıl dı. Mü zik öğ re ni mi yap ma la rı için ba zı genç ler Av ru pa’ya gön de ril di ler. Ün lü Al man ve Ma car bes te ci le ri Hin de mith ve Bar tok’un kı la vuz lu ğun da 6 Ma yıs 1936’da An ka ra’da Dev let Kon ser va tu va rı ku rul du. Kon ser va tu va rın ti yat ro ve ope ra bö lüm le ri ni kur mak üze re Al man ya’dan Carl Ebert gel miş tir. Kon ser va tu var me zun la rı 1940-1941’den baş la ya rak ti yat ro ve ope ra tem sil le ri ver me ye baş la dı lar. Ba le bö lü mü 1949’da açıl mış tır. Kon ser va tu va rın 1941 me zu ni yet tö re nin de Ha san Âli Yü cel, Dev let Kon ser va tu va rı’nın bağ rın dan doğ mak ta olan “Türk hü ma niz ma sı nın yep ye ni bir saf ha sı”nı se lam lı yor du.
Üni ver si te 1827’de Tıb bi ye ’nin ku rul ma sıy la Os man lı Dev le ti’nde Ba tı ör ne ğin de yük se ko kul lar baş la mış tı. Araş tır ma yı ve te mel bi lim le ri de kap sa ya cak bi çim de çe şit li yük se köğ re nim dal la rı nın üni ver si te ola rak bir ara ya ge ti ril me si dü şün ce si yok de ğil di. Fa kat bu yön de ki gi ri şim ler sür dü rü le me di. Za ten yük se köğ re tim ku rum la rı da ha çok bir mes lek öğ ren me ye ri ola rak gö rü lü yor du. Sü rek li lik ka za na cak gi ri şim 1900’de ger çek leş ti. İs tan bul’da Da rül fü nun ku rul du. İs tan bul Tek nik Üni ver si te si’nin ku rul du ğu 1944’e de ğin bu, ül ke nin tek üni ver si te si ola rak ka la cak tı. (1946’dan ön ce An ka ra’da bir çok fa kül te var dı, ama bun lar o yı la de ğin üni ver si te ola rak bir leş ti ril me miş ti.) Da rül fü nun’un bir çok ba kım dan ye ter siz kal dı ğı dü şü nül dü ğü için Al bert Malc he adın da bir İs viç re li uz ma na in ce le me yap tı rıl dı. Malc he gör dük le ri ni eleş ti ri ci bir yak la şım la raporuna yan sıt tı. 30 Ocak 1933’te Al man ya’da Hit ler’in ön der lik et ti ği nas yo nal sos ya lizm (Na zi) ha re ke ti ik ti da ra gel di. Bü tün cül (to ta li ter)-ırk çı ide olo ji si ne uy gun ola rak, üni ver si te ler de ken di si ne ay kı rı gör dü ğü bi lim adam la rı nı (Ya hu di, sol cu, de mok rat) bi lim sel de ğer le ri ni hiç dü şün me den tas fi ye et me ye baş la dı. Tür ki ye, bu du rum dan ya rar la na rak, 31 Ma yıs 1933’te Da rül fü nun’u ka pa tan ve İs tan bul Üni ver si te si’ni açan bir ya sa çı kart tı. Bu ya pı lır ken 151 öğ re tim üye ve yar dım cı sın dan 59’u kal mış, ge ri si üni ver si te dı şın da bı ra kıl mış tır. (Bil di ğim ka da rıy la bu bi çim de iş siz ka lan la rın bü yük bir bö lü mü ne dev let iş bul muş tur.) Ay nı za man da 142 Al man öğ re tim üye ve yar dım cı sı
KÜLTÜR DEVRİMİ ÖN DÜZLEME GEÇİYOR
Tür ki ye’ye ge tir til di. Bun la rın uz man lık alan la rı çok fark lıy dı. İç le rin de zoo log, sü me ro log, hu kuk çu, fel se fe ci, ik ti sat çı, fi zik çi, tıp çı vb. gi bi pek çok alan dan uz man lar var dı. Pek ço ğu dün ya ça pın da bi lim adam la rıy dı. Bu sa ye de bel ki de o sı ra da dün ya nın en güç lü “Al man” üni ver si te si Tür ki ye’de ku rul du. He men he men hep si 1945’e de ğin, az bir bö lü mü on dan son ra da Tür ki ye’de kal dı lar. Pek ço ğu, kı sa za man da Türk çe öğ re ne rek, ter cü man sız ders ver me ye baş la dı lar. Bu gün Türk üni ver si te le ri nin sa hip ol du ğu dü ze ye tar tı şıl maz de re ce de önem li bir kat kı la rı ol muş tur.
211
XXV
Siyaset ve İktisatta Gelişmeler
Der gi ler ve İde o lo ji Ata türk’ün, Ser best Fır ka de ne me si nin ba şa rı sız lı ğı kar şı sın da iki tür lü dav ra nı şa gir di ği ni gö rü yo ruz. Bir ta ne si tek-par ti yö ne ti mi ni pe kiş ti ren dav ra nış lar dır. Ör ne ğin, Türk Ocak la rı ’nın ka pan ma sı ve hal ke vi ve hal ko da la rı nın CHF’na bağ lan ma sı, ma son lo ca la rı nın ka pa tıl ma sı (1935), CHF 3. ku rul ta yı nın Ata türk’ü “dai mi umu mi re is” ilan et me si. Öte yan dan, çok-par ti li lik le sağ la na ma yan çok-ses li li ği ya yın ha ya tın da sağ la mak için gi ri şim ler gö rü yo ruz. Kad ro der gi si (Ocak 1932’den Ocak 1935’e de ğin) bun lar dan bi ri dir. Der gi yi İs ma il Hüs rev Tö kin, Şev ket Sü rey ya Ay de mir, Ya kup Kad ri Ka ra os manoğ lu, Bur han Bel ge, Ve dat Ne dim Tör çı ka rı yor lar dı. Bun lar dan Tö kin, Ay de mir, Tör es ki ko mü nist ler di. Ay de mir Mil li Mü ca de le sı ra sın da Nâzım Hik met, Vâlâ Nu ret tin’le Mos ko va’da ko mü nist kad ro lar ye tiş tir mek için açıl mış olan ulus la ra ra sı bir üni ver si te de oku muş tu. Tür ki ye’ye gel dik ten son ra Ay dın lık ad lı ko mü nist der gi de ça lış mış ve bu yüz den ha pis ce za sı al mış tı. Da ha son ra af fe dil miş ve me mur ol muş tu. Kad ro Ke ma liz me öz gü bir ide olo ji ge liş tir mek is ti yor du. Ona gö re dün ya da ki te mel çe liş ki, Mark siz min ile ri sür dü ğü gi bi, iş çi sı nı fı ile ka pi ta list sı nıf ara sın da ki çe liş ki de ğil dir. Te mel çe liş ki ge -
214
KISA TÜRKİYE TARİHİ
liş miş, zen gin ül ke ler le yok sul, ge liş me miş ül ke ler ara sın da dır. Ge liş miş, sö mür ge ci ül ke ler, yok sul, sö mür ge ül ke le ri sö mü re rek, ken di iş çi sı nıf la rı na bir sus pa yı ve re bil mek te dir ler. Em per ya list ül ke ler le sö mü rü len ül ke ler ara sın da ki çe liş ki yi çö ze cek olan, ulu sal kur tu luş ha re ket le ri dir. Bu nun da mo de li Türk kur tu luş mü ca de le si, Ke ma lizm dir. Kad ro’nun sa vun du ğu ikin ci önem li tez, dev let çi lik tir. Tür ki ye’de sı nıf çe liş ki le ri he nüz ge liş me miş tir, fa kat ka pi ta liz min ser pil me siy le bu çe liş ki ler or ta ya çı ka cak tır. Ke ma lizm, bu çe liş ki le rin yol al ma sı nı dev let çi lik si ya se ti uy gu la ya rak ön le ye bi lir di. Baş ka bir der gi, Ah met Ham di Ba şar’ın Ko ope ra tif der gi si dir (Ha zi ran 1932’den Ma yıs 1934’e de ğin). Ba şar 20’li yıl lar da İs tan bul’da ki Müs lü man işa dam la rı nı ör güt le me ye ça lış mış, Tür ki ye’nin top lum ya pı sı ve ge liş me stra te ji le ri ko nu sun da öz gün gö rüş le ri olan bir ki şiy di. Fark lı yak la şım la rı yü zün den her dö ne min ik ti dar la rın ca faz la rağ bet gör me miş bi riy di. Da ha son ra De mok rat Par ti’nin ku ru cu la rı ara sın da bu lun muş, fa kat ora da da tu tu na ma mış tır. Ko ope ra tif ko ope ra tif çi li ği ve köy lü çı kar la rı nı sa vu nu yor du. Sa na yi leş me uğ ru na köy lü ler sömü rül me me liy di. Çün kü yer li sa na yi yi yük sek güm rük ler le dış re ka be te kar şı ko ru ya lım der ken, ni te lik siz ve pa ha lı yer li mal lar, Tür ki ye’de en bü yük müş te ri kit le si olan köy lü le rin sır tı na bi nen bir sö mü rü olu yor du. Üçün cü bir der gi Hü se yin Ca hit Yal çın’ın Ekim 1933’ten 1940’a ka dar çı kar dı ğı Fi kir Ha re ket le ri der gi siy di. Bu der gi o yıl lar da bü tün dün ya da ve özel lik le Av ru pa’da li be ral de mok ra si, sos ya lizm, ko mü nizm ve fa şizm (nas yo nal sos ya lizm de fa şiz min bir tü rüy dü) ara sın da ce re yan et mek te olan kı ran kı ra na ide olo jik mü ca de le yi yan sıt ma ya ça lı şı yor ve li be ral de mok ra si nin yan daş lı ğı nı ya pı yor du. Bu mü ca de le Tür ki ye’de de sürmekteydi. Bu üç der gi ve gün lük ga ze te ler de ki ya zı lar la li be ra liz mi sa vu nan Ah met Ağa oğ lu ara sın da sert tar tış ma lar olu yor du. Tür ki ye’de, özel lik le genç lik ara sın da, bu akım la ra ka pı lan lar var dı. Onun için Ke ma liz mi bir ide olo ji ola rak sun mak ge rek sin me si du yu lu yor du. CHF’nın 10 Ma yıs 1931’de ya pı lan 3. ku rul ta yın da 6 ok be nim sen di. 1931’de CHF ge nel sek re ter li ği ne ge len Re cep Pe ker, 1932’de İtal ya’yı zi ya ret et ti. Ata türk’ün ge nel sek re ter li ği ni ya pan Ha san Rı za So yak’ın anı la rı na gö re, Pe ker Fa şist Par ti’den çok et ki len miş ve dö nü şün de CHF’nı onun bi çi mi ne so ka cak bir tü zük ve prog ram de ği şik li ği ta sa rı sı ha zır la mış. Öne ri İnö nü ta -
SİYASET VE İKTİSATTA GELİŞMELER
ra fın dan da okun duk tan son ra Ata türk’e gel miş, o da “saç ma” bu la rak ka bul et me miş. Yıl lar ca CHP saf la rın da ça lış mış olan Hıf zı Oğuz Be ka ta 1933 yı lın da “genç lik der gi si” ni te li ğin de Çı ğır adın da bir der gi çı kar ma ya baş la mış tı. Da ha ilk sa yı sın da CHF’nın bir genç lik ör gü tü kur ma sı ge rek ti ği ni sa vun du. Bu dü şün ce nin totaliter ül ke ler den esin len di ği ni söy le mek abart ma ol maz. Ni ha yet CHF 1935 yı lı ku rul ta yın da genç lik ör gü tü kur ma yı ka bul et ti. Fa kat alı nan ka ra ra rağ men böy le bir ör güt ku rul ma dı. Gö rü lü yor ki Av ru pa’yı ka sıp ka vu ran ide olo jik mü ca de le kar şı sın da CHF za man za man, ken di ni ko ru mak için ya da totaliter ide olo ji le ri çe ki ci bul du ğu için bu yö ne eği lim ler gös ter miş, fa kat yi ne de ka pıl ma mış tır. Bu ka pıl ma ma da en önem li et ke nin biz zat Ata türk ol du ğu an la şı lı yor. Kad ro der gi si nin 1935’te ka pan ma sı nın öy kü sü de il ginç tir. Kad ro de mok ra si ye, bi rey ci li ğe kar şı bir der giy di ve bu nu Ke ma lizm adı na sa vu nu yor du. Ata türk sö zü edi len ta rih te Ya kup Kad ri Ka ra os ma noğ lu’nu ça ğı rıp, der gi nin ar tık çık ma ma sı nı is te di. Ro man cı mız Ar na vut luk’a el çi atan dı. Her hal de Ata türk bu der gi den hoş lan ma mış tı. Bü tün cül lü ğü ya nın da, Türk Kur tu luş Sa va şı’nı sö mür ge ül ke le ri için bir mo del ola rak öne sür me si de, hep ih ti yat lı bir dış si ya set güt mek ten ya na olan Ata türk’ün ho şu na git me miş ola bi lir. Bu ra da bir du ru ma da ha de ğin me miz ge re kir. Atatürk 15 Ha zi ran 1936’da Re cep Pe ker’in CHF’da ki ge nel sek re ter lik gö re vi ne son ver di. Bun dan son ra da hi li ye ve kil le ri nin ken di li ğin den CHF ge nel sek re ter le ri, va li le rin de CHF il baş kan la rı ol ma sı uy gu la ma sı ge ti ril di. Ger çi bu, ki mi le ri ne bel ki yet ke ci li ğin (oto ri ter li ğin) bü tün cül lü ğe va ran bir de re ce si ola rak gö rü ne bi lir se de, as lın da tam ter si ne, dev le tin par ti yi yut ma sı ola rak yo rum lan ma lı dır. CHP ta rih çi si ve par la men te ri Fa hir Gi rit li oğ lu’nun da yo ru mu bu yön de dir. Ya ni, bü tün cül dü zen de ki nin ter si ne, dev let par ti leş mi yor, par ti dev let le şi yor (bü rok ra tik le şi yor) ve böy le ce et ki si ni yi ti ri yor du. Bü tün cül dü zen ler de par ti hem hal kın hem dev le tin için de yay gın ola rak ör güt len miş ve ege men du rum da dır. Oy sa Ata türk dö ne min de CHP’nin ör güt len me si, ba zı yö re ler de dü pe düz yok de ne cek den li za yıf tı. Ka dın-er kek eşit li ği ne ve ri len önem Ata türk çü lü ğün fa şizme olan me sa fe si ni gös te ren baş ka bir gös ter ge dir. Fa şiz min ül kü sün de ki ka dın ön ce lik le ev ka dı nı ve ana dır. Oy sa Cum hu ri yet, ilk ka dın avu ka -
215
216
KISA TÜRKİYE TARİHİ
tı (1927), yar gı cı (1930), ilk ka dın be le di ye mec li si üye si ni, ilk ka dın dok to ru, diş he ki mi ni (1926), pi lo tu, dip lo ma tı (1932), mil let ve ki li ni bü yük if ti har ve se vinç le ga ze te lerde du yu ru yor du. 1934’te Türk ka dı nı na seç me ve se çil me hak kı ta nın dı ğın da, Av ru pa ül ke le ri nin bü yük ço ğun lu ğu (ba zı kök lü de mok ra si ler da hil) bu hak kı ta nı mak tan he nüz uzak bu lu nu yor lar dı. Bu sa ye de bu gün Tür ki ye, mes lek ha ya tı na gir miş ka dın sa yı sı ba kı mın dan, sa nı yo rum bir çok ge liş miş ül ke den da ha ile ri bir nok ta da dır. 1935 se çim le rin de TBMM’ye 18 ka dın mil let ve ki li se çil miş ti. 25 Ekim 1937’de İsmet İnö nü baş ba kan lık tan is ti fa et mek du ru mun da kal dı. 1925’ten be ri sü rek li ola rak bu mev ki yi iş gal eden İnö nü, 1923-24’te bir yıl ka dar yi ne baş ba kan lık yap mış tı. Tür ki ye em per ya liz me kar şı bir va rol ma mü ca de le si ver miş ol du ğu na gö re, I. ve II. İnö nü za fer le ri nin, Mu dan ya Bı ra kış ma sı ve Lo zan Ba rı şı’nın mi ma rı nın Cum hu ri yet’in si ya si kad ro la rı için de ay rı ca lık lı bir ye re sa hip ol ma sı bir ba kı ma do ğal dı. Şev ket Sü rey ya Ay de mir’in ün lü for mü lüy le Ata türk “tek adam” ise, İnö nü de “ikin ci adam”dı. Bu ka dar uzun yıl lar bir lik te ça lı şa bil miş ol ma la rı, ara la rın da ola ğa nüs tü bir uyu mun var lı ğı na işa ret sa yı la bi lir. Bu nun la bir lik te, iki si ara sın da ba zı önem li nok ta lar da gö rüş ay rı lık la rı da yok de ğil di. Ba zen dış si ya set ko nu la rın da, ba zen de ik ti sat si ya se ti ko nu la rın da (İnö nü Ata türk’ten bi raz da ha dev let çiy di) sür tüş me le ri olu yor du. Uzun yıl la rın bir lik te li ği iliş ki le ri ni bel ki yıp rat mış tı. Ata türk’ün yak la şan ağır has ta lı ğı da si nir le ri ni boz muş ola bi lir di. So nuç ola rak yol la rı ay rıl dı, baş ba kan lı ğa Ce lal Ba yar gel di. Ata türk’ün ölü mü ne de ğin bir yıl ka dar baş ba kan lık yap tı. Onun ağır has ta lı ğı (si roz) ne de niy le 1938 yı lın da dev let iş le riy le es ki si gi bi meş gul ola ma dı ğı nı ka bul ede bi li riz. Hız la eri yen ener ji si nin bü yük bö lü mü nü her hal de Ha tay so ru nu na ayı rı yor du. Ba zı has ta lık be lir ti le ri nin 1936’da baş la dı ğı an la şı lı yor.
Dış Si ya set Bu ra da Ata türk dö ne mi nin dış si ya se ti ne ana hat la rıy la de ği ne lim. “Yurt ta sulh, ci han da sulh” sö zü ilk kez 1931’de or ta ya atıl dıy sa da, Ata türk çü dış si ya set hep bu çiz gi de ol muş tur. Tam ba ğım sız lık el de edi lin ce ye de ğin zo run lu ola rak “yır tı cı” olan dış si ya set, bu
SİYASET VE İKTİSATTA GELİŞMELER
he de fe var dık tan son ra, tam ba rış çıl bir dış si ya set haline gelmiştir. Mu sul so ru nu do la yı sıy la İn gil te re ile çok bo zuk olan iliş ki ler, bu so run aley hi miz de çö zül me si ne rağ men, 1926’dan baş la ya rak bu ül key le ara mız da dost luk ka pı sı nın açıl ma sı na en gel sa yıl ma mış tır. Hat ta 1936’da İn gil te re Kra lı VII I. Ed ward’ın Ata türk’e res mi ol ma yan bir zi ya ret yap tı ğı nı gö rü yo ruz. Ko mü nist ol ma sı na rağ men SSCB ile iliş ki ler, Kur tu luş Sa va şı, 1921 Mos ko va ile 1925 Dost luk ve Sal dır maz lık ant laş ma la rı ek se nin de ya kın bir dost luk ha va sı için de sür dü rül müş tü. Türkiye 1932’de Mil let ler Ce mi ye ti’ne (MC) gi rer ken SSCB’ye, bu nun dost luk si ya se ti ni et ki le me ye ce ği ko nu sun da gü ven ce ve ril miş ti. Za ten SSCB de MC’ye kar şı olum lu bir tu tum al mış bu lu nu yor du (1934’te üye ol du). İki dün ya sa va şı ara sın da ki dö nem de Ak de niz böl ge sin de en çok İtal yan ya yıl ma cı lı ğın dan kor ku lu yor du. Bu kor ku yü zün den Tür ki ye ile Yu na nis tan bi le bir bir le ri ne yak laş tı lar. 1930 yı lın da Ve ni ze los An ka ra’ya ge lip Ata türk’le gö rüş tü. 1934’te Atina’da Tür ki ye, Ro man ya, Yu na nis tan, Yu gos lav ya ara sın da Bal kan An tan tı im za lan dı. (Bul ga ris tan, Neu illy Ant laş ma sı do la yı sıy la hoş nut suz lar sa fın da bu lu nu yor du. Bu nun la bir lik te Tür ki ye ile iyi iliş ki le ri var dı.) Her yan da sa vaş bu lut la rı or ta lı ğı kap la yın ca, Bo ğaz la r’ın as ker siz leş ti ril miş kal ma sı da ha da bir hak sız gö rü nü yor du. 1936’da Tür ki ye, Lo zan’da alın mış olan Bo ğaz lar’ la il gi li ka ra rın ye ni den göz den ge çi ril me si ni is te di. Ay nı yıl İs viç re’nin Mon tre ux ken tin de top la nan kon fe rans ye ni bir ant laş ma ha zır la ya rak, Türk le rin Bo ğaz la r’ı sa vun ma ve bu ra da ki ege men lik hak la rı nı ka bul et ti. Bo ğaz lar Ko mis yo nu kal dı rıl dı. An ka ra Ant laş ma sı’na gö re Ha tay Tür ki ye dı şın da kal mış tı. Ama bu ra sı Mi sak-ı Mil li sı nır la rı için dey di ve nü fu sun ço ğun lu ğu Türk tü. Onun için bu ra da Su ri ye’den ay rı ve Türk le ri gö ze ten özel bir yö ne tim ka bul edil miş ti. Fransa 1936’da, Su ri ye ve Lüb nan üze rin de ki man da sı na üç yıl için de son ver me yi ka bul edin ce Ha tay’ın du ru mu be lir siz leş ti. Tür ki ye, Mil let ler Ce mi ye ti’nden Ha tay’ın ken di yaz gı sı nı be lir le me hak kı nın ta nın ma sı nı is te di. Bu nun üze ri ne bir se çim sü re ci ne gi ril di. Ya pı lan se çim ler so nun da, 2 Ey lül 1938’de ba ğım sız Ha tay Dev le ti ku rul du. Cum hur baş ka nı Tay fur Sök men, baş ba kan Ab dur rah man Me lek ol du. 23 Ha zi ran 1939’da Fran sa ile ya pı lan ant laş ma ile Ha tay’ın Tür ki ye’ye ka tıl ma sı ka bul edil di.
217
218
KISA TÜRKİYE TARİHİ
İk ti sat Si ya se ti Şim di de Ata türk dö ne minde ik ti sa di alan da ya pı lan la rı gö re lim. Alt dö nem le re bak ma dan ön ce dö ne min ge nel özel lik le ri ne işa ret ede lim. Bi rin ci si, dev let çi lik il ke si son ra dan or ta ya atıl mak la bir lik te, on dan ön ce de özel ke si mi özen dir mek ve des tek le mek üze re dev le tin hep önem li bir rol oy na dı ğı nı gö rü yo ruz. Ör ne ğin 28 Ma yıs 1927’de TBMM Teş vik-i Sa na yi Ka nu nu’nu ka bul et mişti. 1929’a de ğin güm rük ler don du rul muş ol du ğu için, ya ban cı mal la ra kar şı yer li mal la ra sı nır lı bir ko ru ma sağ la na bi li yor du. Ama yer li özel sa na yi kre di ler le des tek len di. 26 Ağus tos 1924’te bu amaç la, Hint Müs lü man la rı nın Mil li Mü ca de le’yi des tek le mek için gön der dik le ri pa ra lar dan da ya rar la na rak İş Ban ka sı ku rul du. Os man lı’dan ka lan dev let fab ri ka la rı nı ör güt le mek üze re 1925’te Tür ki ye Sa na yi ve Maa din Ban ka sı ku rul du. Şe ker fab ri ka la rı nın ya pı mı için 1925’te bir ya sa çı ka rıl dı. Bu sa ye de şe ker fab ri ka la rı ya pıl ma ya baş lan dı. Ay nı za man da ve dev let çi lik ten ön ce, bir hay li do ku ma fab ri ka sı nın ku rul du ğu nu gö rü yo ruz. Bun la rın da dev let çe des tek len di ği ni var sa ya bi li riz. 1929’dan son ra dev let güm rük ver gi le ri yo luy la yer li sa na yi ye (is ter özel, is ter dev le tin ol sun) da ha et ki li bir ko ru ma sağ la mış tır. Dö ne min ikin ci önem li özel li ği, bu sü re için de sü rek li ya ban cı ya tı rım la rı dev let leş tir me si ya se ti nin gü dül me si dir. Bu gün Tür ki ye ya ban cı ser ma ye ara yan bir dev let ol du ğu için o dö nem hü kü met le ri nin bu tu tu mu bi ze şim di ga rip ge le bi lir. Unut ma mak ge re kir ki, em per ya lizm, Sevr ile Türk le ri sö mür ge hal kın dan da ha kö tü bir du ru ma dü şür me ye kal kış mış tı. Lo zan’dan son ra da em per ya liz min az gın lı ğı de vam edi yor du. Cum hu ri yet’in yö ne ti ci le ri bi li yor lar dı ki ya ban cı ya tı rım lar o dev le tin sö mür ge ci ni yet le ri nin bir köp rü ba şı sı dır. Onun için ya ban cı de mir yol la rı nı, rıh tım la rı, su, elek trik, ha va ga zı gi bi kent hiz me ti ne yö ne lik ya tı rım la rı nı sı ra sı gel dik çe, fır sat çık tık ça dev let leş tir miş ler dir. Dün ya ik ti sat bu na lı mı da dev let leş tir me için uy gun bir or tam sağ la mış tır. Üçün cü özel lik, de mir yo lu ya pı mı na ve ri len ön ce lik tir. Dev let çok kıt kay nak la rı nın çok önem li bir bö lü mü nü de mir yo lu ya pı mı na ayır mış tır. 1923’te 3.350 km. de mir yo lu var ken, 1939’a ge lin di ğin de bu şe be ke ye 3.000 km.’den faz la de mir yo lu ek len miş tir. An ka ra-Kay se ri,
SİYASET VE İKTİSATTA GELİŞMELER
Si vas-Er zu rum, Sam sun-Si vas, Zon gul dak-An ka ra, Si vas-Ma lat yaFev zi pa şa, Ma lat ya-Di yar ba kır, Ba lı ke sir-Kü tah ya, Kay se ri-Ulu kış la hat la rı ya pıl mış tır. Ül ke miz II. Dün ya Sa va şı’n dan son ra ön ce li ği he men tü müy le ka ra yol la rı na ver miş ve şim di de mir yol la rı mız çağ dı şı du ru ma düş müş tür. O dö nem de mir yol la rı na ön ce lik veril miş ti, çün kü tren le rin ya kı tı Tür ki ye’de bu lu nan kö mür dü. Ka ra yol la rı na ön ce lik ver mek, pet rol ge rek sin me si ni ar tı ra ca ğın dan, dı şa ba ğım lı bir eko no mi ya ra tır ve özel lik le sa vaş za ma nın da cid di so run lar çı ka rır dı. Ay rı ca, bir düş man is ti la sı kar şı sın da de mir yo lu nu tah rip ede rek, onun de mir yo lun dan ya rar lan ma sı nı ön le mek, ka ra yo lu na gö re da ha ko lay dı. O dö nem de bun lar hep dü şü nü lü yor du. Kı sa sü re son ra II. Dün ya Sa va şı’nın çık ma sı bu he sap la rın ne den li isa bet li ol du ğu nu gös ter miş tir. Sö zü edi len ön lem le rin ge nel bir sa vaş dı şın da, salt Tür ki ye’yi he def le yen em per ya list bir sal dı rı için de dü şü nül dü ğü açık tır. Dö ne min ik ti sa di ya tı nın dör dün cü özel li ği, ya pı lan iş le rin enf las yon suz ve pek az dış borç la, ya ni bü yük öl çü de ken di kay nak la rı mı za da ya na rak ya pıl ma sı dır. Enf las yo na gi dil me di ği için, ya ni faz la pa ra bas mak gi bi enf las yon ya ra tan yol la ra baş vu rul ma dı ğı için, Türk pa ra sı bu dö nem de de ğe ri ni bü yük öl çü de ko ru muş tur. Bu gün ön ce lik le enf las yon la ya şa ma ya alış mış olan biz ler için bu hay li ya ban cı bir du rum dur. (Enf las yo nun ik ti sa di ve top lum sal sa kın ca la rı nı oku yu cu lar her hal de bi lir ler.) Öte yan dan, ya tı rım lar, ola nak lı ol du ğun ca ken di kay nak la rı mız la ya pıl mış, dış borç al ma ma ya, alı nır sa da sı nır lı ni ce lik te ol ma sı na özen gös te ril miş tir. Bu nun da ba ğım sız ola bil mek, ya ban cı mü da ha le si ne ka pı aç ma mak kay gı la rın dan kay nak lan dı ğı açık tır. Şim di de dö ne min alt-dö nem le ri ni gö re lim. Kor kut Bo ra tav’a gö re 3 alt-dö nem var dır. Bi rin ci si 1923’ten 1929’a de ğin, dı şa açık, dev let eliy le özel ser ma ye nin özen di ril di ği dö nem dir. Bu sı ra da eko no mi dı şa açık tır, çün kü 1929’a de ğin don du rul muş olan güm rük ler, yer li üre ti me et ki li bir ko ru ma sağ la ma ya ola nak ver me mek te dir. İkin ci alt-dö nem (1930-32) bir ge çi şi an la tmaktadır: özel ser ma ye ye da ya nan hi ma ye ci lik ve it hal ika me si alt-dö ne mi. Ya ni sa na yi leş me özel ser ma ye ye da yan mak ta dır, fa kat güm rük ba ğım sız lı ğı el de edil di ği için yer li mal la rı ko run mak ta dır. Bu sa ye de it hal ika me ci bir yö ne liş baş la mış tır. Ya ni da ha ön ce it hal edi len mal la rın yer li si üre til mek is -
219
220
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ten mek te dir. Fa kat dün ya bu na lı mı, sa na yi de özel ke si me da ya lı ola rak cid di me sa fe alı na ma ma sı, plan lı Sov yet eko no mi si nin ba şa rı lı ör ne ği gi bi et ken le r sonucunda dev let çi lik gün de me gel miş tir. Böy le ce bi rin ci beş yıl lık sa na yi pla nı 1934’te yü rür lü ğe ko nul muş tur. Ma lat ya, Kay se ri, Ereğ li, Na zil li, Bur sa Me ri nos do ku ma fab ri ka la rı, Gem lik Ya pay İpek, Pa şa bah çe Cam, Bey koz De ri, İz mit Kâğıt, Ka ra bük De mir-Çe lik, Es ki şe hir, Tur hal Şe ker, Kay se ri Uçak fab ri ka la rı ku rul muştur. Sa na yi leş me de rol oy na yan ana ku ru luş Sü mer bank’tı (ku ru lu şu 1933). 1935’te ma den ci li ği ge liş tir mek için Ma den Tet kik Ara ma Ens ti tü sü ve Eti bank ku rul du. 1936’da ikin ci beş yıl lık sa na yi pla nı nın ha zır lık la rı baş la dı. Ne var ki II. Dün ya Sa va şı o pla nın uy gu lan ma sı nı ön le di. (Sa vaş sı ra sın da Türk or du su nun mev cu du 120.000’den 1,5 mil yo na ka dar çık tı). 1930-1939 yıl la rın da sa na yi nin or ta la ma yıl lık bü yü me hı zı %11,6 olup çok yük sek bir oran dır. 1929’da sa na yi nin mil li ha sı la da %11 olan pa yı 1939’da %18’e çık mış tır. Bun lar, dış ti ca ret açı ğı ver me den ve as ga ri öl çü de dış kre di y le sağ lan mış tır. Böy le ce Tür ki ye’de sa na yi nin te me li atıl mıştır.
XXVI
Atatürk’ü ve Devrimini Değerlendirmek
Her han gi bir dev le tin ta ri hin de onun ta ri hi ni, ha ya t› n› Atatürk ölçüsünde dol du ran ben zer bir ki fli ye rast la mak zor dur. Çün kü bafl ka ül ke ler de bir çok ada m›n öna yak ol du €u bü yük ba fla r› ve de €i flim ön der li €i ni, Ata türk tek ba fl› na ken din de top la m›fl t›r. Hem ‹ti laf dev let le ri ne kar fl› yü rü tü len si ya si ve as ke ri mü ca de le nin ön der li €i ni yap m›fl, hem sa ra ya kar fl› bir iç sa vafl yü rüt müfl, her iki mü ca de le de ba fla r› l› ol mufl tur. Tür ki ye’yi yok ol mak sü re cin den çe kip ç› kar m›fl, Lo zan’da Tür ki ye’nin Av ru pa dev let le ri ile hu ku ki eflit li €i ni ka bul et tir mifl tir. Os man l› Dev le ti’ne son ver mifl, ye ri ne ça€ dafl bir dev let kur mufl tur. Ça€ dafl bir top lum in fla et mek için ya z› s›n dan üni ver si te si ne, hu ku kun dan mü zi €i ne, ya fla m›n dan ka d›n-er kek ilifl ki le ri ne ka dar dev rim ci de €i flim le rin mi ma r› ol mufl tur. Bu den li bü yük ifl ler ba flar m›fl bir in sa na Türk ler an cak bü yük sev gi ve hay ran l›k du ya bi lir ler di. Ni te kim öy le ol mufl tur. Fa kat bu tu tum bir öl çü de Ata türk’ü an la ma ve de €er len dir me ça ba la r› n› ön le mifl tir. fiim di, ölü mü nün üze rin den yetmiş yıla yakın bir sü re geç mifl bu lu nu yor. Za man için de ki bu me sa fe, onu de €er len dir me yi ko lay lafl t›r mak ta d›r. fiu nu da be lirt me li ki, Ata türk’e yö ne lik elefl ti ri le rin yo €un luk ka zan m›fl ol ma s›, onu so €uk kan l› bi çim de de €er len dir me yi zo run lu k›l mak ta d›r. Elefl ti ri ler iki yön den ge li yor: bi ri fle ri at ç› lar dan, öbü rü “si vil top lum cu” (bun la ra ikin ci cum hu ri yet çi le ri de ek le ye bi li riz) di ye ad lan d› r› lan ke sim den. Bu ikin ci ler, 12 Ey lül cun tası n›n en kö tü, Ata türk çü lü €e en ay k› r› uy gu la ma la r› n› bi le Ata türk
222
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ad› na yap m›fl ol ma s› na ba ka rak, 12 Ey lül yö ne ti miy le bir lik te bü tün as ke ri dar be le ri ve Ata türk’ü de ay n› se pe te ko ya rak kar fl› la r› na al m›fl lar d›r. De mok ra tik bir ta v›r ser gi le dik le ri ne ina na rak, fle ri at ç› lar la (ya ni or ta ça€ ile) cep he bir li €i ya pa bil mifl ler dir. Ata türk’ü 12 Ey lül’le ay n› se pe te koy ma ak ro ba si si, Ata türk ha re ke ti nin dev rim ol du €u nu yad s› y›p her han gi bir as ke ri dar be du ru mu na in dir mek le müm kün ol mak ta d›r. “Pa pa za k› z›p oruç boz mak” ata sö zü nün an lat t› €› du ru mun ti pik bir ör ne €i sa y› la bi lir. Ata türk ha re ke ti ni an la mak için ilk at› la cak ad›m, onun han gi ge rek sin me ye kar fl› l›k ol du €u nu sap ta mak t›r. Ata türk dev ri mi nin, ola €a nüs tü güç sa hi bi bir ön de rin key fi uy gu la ma la r› ol ma d› €› n› gör mek ge re kir. Öy le ol say d›, Ata türk ölür öl mez ya da k› sa bir sü re son ra, yap t›k la r› y› k› l›r d›. Oy sa ya r›m yüz y› l› geç ti, dev rim hâ lâ ayak ta d›r. De mek ki Ata türk dev ri mi, Türk hal k› n›n da be nim se di €i bir ge rek sin me den kay nak la n› yor du. O ba k›m dan bu na Türk dev ri mi de di ye bi li riz. Söz ko nu su ge rek sin me ye yu ka r› da ifla ret et mifl tim. Bu Sevr “dar be”sin den kay nak la n› yor. Türkler Sevr ile Ru me li’den at›l d›k tan son ra, ‹s tan bul ve Ana do lu’dan da at›l ma sü re ci ne gi ril di €i ni deh flet le an la mışlardı. Bu sü re ci dur dur mak için, Av ru pa’da (Ana do lu’yu Av ru pa ka bul ede rek) ka la bil mek için, her alanda Avrupalı kadar güçlü ol mak ge re ki yor du. 1922’de ka za n› lan as ke ri za fer ve onun Lo zan’a yan s› ma s›y la ye ti ni lir se, bu sü re cin ilk f›r sat ta can lan d› r› la ca €› ke sin di. Lord Cur zon bu nun böy le ola ca €› n› ‹s met Pa fla’ya aç›k ça söy le mifl ti. Ge rek sin me yi sap ta d›k. fiim di Ata türk dev ri mi nin ni te li €i ni kav ra ma ya ça l› fla l›m. Biz de ge nel lik le dev ri mi an lat mak için 6 okun aç›k la ma la r›n dan ya rar la n›l mak ta d›r. 6 ok dev ri mi an la mak için ya flam sal bir önem ta fl› mak la bir lik te, tü müy le ve fel se fe siy le kav ra mak ba k› m›n dan ye ter siz kal mak ta d›r. Onun için aç›k la ma la r› m› üç dü zey de ya pa ca €›m: 1) fel se fi dü zey de, 2) bir kal k›n ma mo de li ola rak, 3) si ya si ve ide olo jik bir prog ram ola rak (6 ok).
Fel se fi Ba kım dan Ata türk Dev ri mi Fel se fi dü zey de Ata türk dev ri mi bir ay dın lan ma dev ri mi dir. Türk hal kı nın ay dın la tıl ma sı, ka fa ca or ta çağ dan son ça ğa ge çi ril me si ha re -
ATATÜRK’Ü VE DEVRİMİNİ DEĞERLENDİRMEK
kâtı dır. Mo de li ve esin kay na ğı 18. yüz yıl da Av ru pa’da baş la tıl mış olan ay dın lan ma ha re ke ti dir. Ay dın lan ma nın ge ri sin de, bi lin di ği üze re, hü ma nizm ha re ke tiy le Rö ne sans var dır, onun da ge ri sin de Yu nanRo ma uy gar lı ğı. Ata türk dev ri mi nin bir ay dın lan ma dev ri mi ol du ğu nu en iyi ve en kap sam lı bi çim de açık la mış olan, sa nı yo rum, Türk Hü ma niz mi (1980) ya pı tıy la Su at Si na noğ lu ol muş tur. Si na noğ lu hü ma niz mi “zih nin sı nır sız öz gür lü ğü” di ye ta nım la mak ta dır. Ya ni zi hin hiç bir dog ma nın, hiç bir do ğa üs tü dü şün ce nin tut sa ğı ol ma ya cak tır. Tu tu cu la rın, kim li ği mi zi yi ti ri riz, tak lit çi du ru mu na dü şe riz te la şı bo şu na dır. Sı nır sız öz gür lü ğe ka vu şan zih nin, tak lit ve kop ya cı lık gi bi ucuz luk la rı mak bul tut ma ya ca ğı, kim lik ve ki şi lik yi tim le rin den ka çı na ca ğı açık tır. Hü ma niz min in san, do ğa, sa nat ve yurt sev gi si gi bi olum lu özel lik le ri de var dır. Ata türk dev ri mi bir ay dın lan ma ha re ke ti dir, Ata türk’ün ken di si de hü ma nist bir dev let ada mı dır. Kur tu luş Sa va şı’nın en teh li ke li an la rın da bi le din sa va şı ilan et me yo lu na git me miş tir. Baş ko mu tan lık Mey dan Mu ha re be si’nden son ra tut sak dü şen Yu nan Baş ko mu ta nı Ge ne ral Tri ku pis önü ne ge ti ril di ğin de gös ter di ği cen til men lik, İz mir’de ayak la rı nın al tı na se ri len Yu nan bay ra ğı nı çiğ ne me yi red det me si, An zak ölü le ri için yaz dık la rı yi ne hü ma nist bir yak la şı mı gös te ri yor. He men bü tün Av ru pa’da totaliterlik güm bür güm bür ege men olur ken ve çev re sin de ki bir çok in sa nın bu nun çe ki ci li ği ne ken di si ni kap tır ma sı na rağ men Ata türk’ün bu na di ren me si, Al man ya’dan ko vu lan Ya hu di, li be ral, sol cu pro fe sör le rin Tür ki ye’ye çağ rıl ma la rı, yi ne tu tar lı hü ma nist bir çiz gi nin so nu cu dur.
Kal kın ma Mo de li Ola rak Ata türk çü lük Ge le lim bir kal kın ma mo de li ola rak dev ri me. Ata türk dev ri mi nin kal kın ma si ya se ti bü tün sel kal kın ma mo de li di ye ta nım la na bi lir. Bu, top ye kûn kal kın ma dır. Bu na gö re Ba tı’dan ma ki ne le ri, alet le ri, araç la rı, fab ri ka la rı al mak yet mez. Zi ra bu al dı ğı mız tek no lo ji nin ar ka sın da Ba tı bi li mi var dır. Onu da al maz sak, al dı ğı mız tek no lo ji iğ re ti ve kök süz olur. De mek ki tek no lo ji yi alır ken bi li mi de ala ca ğız. Fa kat bi li min üst sı nır la rı fel se fe nin içi ne gir mek te dir. Do la yı sıy la Ba tı’nın fel se fe si ni ve onun par ça sı ol du ğu in san bi lim le ri ni de ala ca ğız. Ta bii top lum sal bi lim le rin de bi li min bir par ça sı ol du ğu nu unut ma -
223
224
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ya ca ğız. Fa kat fel se fe nin ge liş me si için fel se fe nin sez gi sel yön le ri ni, sa nat ve kül tür le iliş ki si ni göz ar dı et me mek ge re kir. Gö rü lü yor ki tek no lo ji-bi lim-fel se fe-kül tür ve sa nat bir bü tün dür. Bun la rın ve rim li ola bil me si için dü şün ce öz gür lü ğü; bi li me, kül tü re, sa na ta, bun lar la uğ ra şan la ra, bu lun duk la rı ku rum la ra say gı gös ter mek ve de ğer ver mek şart tır. Bu in san ve ku rum la rın top lum sal, si ya sal, din sel dog ma la rın bas kı sı al tın da bu lun ma ma la rı ge re kir. Ata türk’ün bü tün sel kal kın ma mo de lin de İs tan bul Üni ver si te si’nin ku rul ma sı, Si vas-Er zu rum de mir yo lu nun in şa sı ka dar; kon ser va tu var açıl ma sı ve ye ni harf le rin ka bu lü, Na zil li Bez ya da Es ki şe hir Şe ker fab ri ka la rı nın ya pıl ma sı ka dar önem ve ri len olay lar dır. Hat ta sa nı rım, ya pı la cak bir araş tır ma Ata türk’ün kül tür olay la rı na da ha çok önem ver di ği ni gös te re cek tir. Bü tün sel kal kın ma mo de li ni da ha iyi açık la mak için, ter si olan mad di kal kın ma mo de li ne ba ka lım. Bu nun en aşı rı ör ne ği pet rol zen gi ni ba zı Arap şeyh lik le ri dir. Pet ro do lar lar sa ye sin de bu ül ke le re en son tek no lo ji ge tir til mek te dir – oto mo bil ler, uçak lar, bil gi sa yar lar, fab ri ka lar. De niz su yu içi le bi lir ha le ge ti ri lmekte, çöl de ta rım ya pıl maktadır. Fa kat bu ül ke ler, 20. yüz yı lın en ye ni tek no lo ji ürün le rin den ya rar la nır ken top lum sal ve kül tü rel dü zen le rin de az çok 8. yüz yı lın ha ya tı nı ya şa mak ta dır lar. On ca tek no lo ji, bil gi sa yar lar, bu in san la rın 8. yüz yı la ben zer bir ha ya tı ya şa ma la rı na en gel de ğil dir. 1950’den son ra, ta bii Arap şeyh lik le ri de re ce sin de ol ma mak la bir lik te, Tür ki ye’de bü tün sel kal kın ma mo de li bir öl çü de terk edil miş ve mad di kal kın ma mo de li ne doğ ru bir kay ma ol muş tur. Böy le ce yol-ba raj-fab ri ka ya pı mı bü yük bir ön ce lik al mış, top lum sal ve kül tü rel kal kın ma bi raz ar ka düz le me itil miş tir.
İde o lo jik Ba kım dan Ata türk çü lük (6 Ok) Şim di de 6 oka ba ka lım. Yu ka rı da sı ra sı gel dik çe bu il ke ler den ba zı la rı üze rin de dur muş tum. Ör ne ğin cum hu ri yet çi lik il ke si nin Ata türk’ün ka fa sın da bi çim sel bir an la yış la sı nır lı ol ma dı ğı nı, doğ ru dan de mok ra si yi içer di ği ni sap ta mış tık. Ata türk dö ne mi, Av ru pa ge ne lin de totaliterliğe bir yö ne liş var ken, o sis tem le re gö re da ha de mok ra tik bir ni te li ğe sa hip ti. Sağ lık lı bir de mok ra si de ğer len dir me si, in ce le nen
ATATÜRK’Ü VE DEVRİMİNİ DEĞERLENDİRMEK
dü ze ni çağ da şı olan baş ka dü zen ler le kar şı laş tır mak la olur. Es ki Ati na on ca kö le ye, si ya sal hak lar dan yok sun ya ban cı ya, ka dın la rın si ya set te hiç pa yı ol ma ma sı na rağ men, yi ne de de mok ra siy di, çün kü Is par ta ya da Pers İm pa ra tor lu ğu’na gö re da ha de mok ra tik ti. Ay nı bi çim de Ata türk dü ze ni de de mok ra si ba kı mın dan Av ru pa de mok ra si or ta la ma sı nın üs tün dey di. Bu yüz den dir ki fa şiz min sil le si ni yi ye rek üni ver si te le rin den ko vu lan 142 Al man üni ver si te men su bu, uzun ca bir sü re otur mak ni ye tiy le (çün kü Türk çe öğ re nip Türk çe ders ver me yi ka bul et miş ler di) Tür ki ye’ye gel miş ler dir. Bir ço ğu bi lim dal la rı nın en seç kin le rin de uz man olan bu ki şi le rin, bir dik ta tör lük ten baş ka bir dik ta tör lü ğe gi de cek ka dar saf ya da ça re siz ol duk la rı nı dü şün mek için bir ne den yok tur. Bu gün Tür ki ye de mok ra si ba kı mın dan Ata türk dö ne mi ne gö re çok da ha iler de dir. Ama bu bi zi faz la se vin di re mi yor, çün kü Av ru pa de mok ra si si iki dün ya sa va şı ara sı dö ne me gö re biz den da ha ile ri git miş tir. Böy le ce mut lak an lam da iler le yen Türk de mok ra si si, gö re li ola rak ge ri le miş tir. Onun için de bu gün de mok ra si mi zi Av ru pa ek sik bu lu yor ve eleş ti ri yor. Mil li yet çi lik ya da ulus çu luk il ke si, sal dır gan, ya yıl ma cı ol ma yan (“yurt ta sulh, ci han da sulh”), ya ni ba rış çıl bir il ke dir. Irk çı lık la il gi si yok tur. Dik kat edi lir se, Ata türk “Ne mut lu Türk ola na” de me miş, “Ne mut lu Tür küm di ye ne” de miş tir. Tür ki ye Cum hu ri ye ti’nin her yurt ta şı Türk tür, is ter Rum, is ter Çer kez, is ter Kürt, is ter Er me ni, is ter Ya hu di, is ter Arap ol sun. Bu ulus çu luk, sağ cı, tu tu cu bir ulus çu luk de ğil dir. Tu tu cu (sağ cı) ulus çu lar için ye ter li sa yı lan, Tür ki ye’yi böl ge si nin ya da İs lam âle mi nin en güç lü dev le ti yap mak gi bi sı nır lı he def ler le ye tin me yen bir ulus çu luk tur. Tür ki ye dün ya nın en ile ri, en uy gar ül ke le riy le ve her alan da ya rı şa bil me li dir. As ker lik ya da ik ti sat ta ol du ğu ka dar, sa nat ve ya zın da, in san hak la rı ve bi lim de de ön saf ta ol ma lı dır. Oy sa sağ ulus çu lar ge nel lik le vur gu yu ik ti sat, as ker lik ve si ya se te ya par lar. Dev rim ci lik, ay dın lan ma yı Tür ki ye’de her ye re ve hat ta her ke se yay mak, bü tün sel kal kın ma yı ger çek leş tir mek ve bu nun için et kin ça ba lar gös ter mek de mek tir. Bu, he nüz ula şı la ma mış, uzun va de li bir he def tir, fa kat bir an ön ce ulaş mak ge re kir. Ula şı lın ca ya de ğin dev rim ci lik gün dem de dir. Dev rim ci lik, dev rim erek le ri nin ıs rar ve he ye can la gü dül me si dir.
225
226
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Halk çı lık, hal kı gö ze ten, halk tan ya na si ya set güt mek de mek tir. Halk kav ra mı bü tün sı nıf ve grup la rı kap sa yan bir kav ram ola rak yo rum la na bi lir se de, ön ce lik le dar ge lir li köy lü le ri, iş çi le ri ve dar ge lir li öbür ke sim le ri amaç lar. Halk çı lık, dar ge lir li le ri ön ce lik le gö ze ten, on la rı her alan da kal kın dır ma yı, top lum sal ada le ti sağ la ma yı he def le yen (mad di, kül tü rel) bir an la yış tır. Halk çı lık, halk dal ka vuk lu ğu na ka dar va ra bi len, oy av cı lı ğı de mek olan po pü lizm ola rak yo rum lan ma ma lı dır. Fa kat çok-par ti li bir diz ge de po pü lizm yap ma ma nın pek ko lay ol ma dı ğı nı ka bul et mek ge re kir. Tek-par ti yö ne ti min de ilk ön ce hal kın ho şu na git me se de, uzun va de de onun ya ra rı na olan ve sa yet çi uy gu la ma lar yap mak ta bii da ha ko lay dır. Ata türk dev ri mi 1945’e de ğin tek-par ti yö ne ti min de yü rü müş tür. Dev rim bel li bir yay gın lı ğa, ta ba na sa hip ol duk tan son ra çok-par ti li diz ge için de de me sa fe ala bi lir. Bu nun için, ik ti da ra gel me se bi le, bir bü yük par ti nin ödün süz bir Ata türk çü lü ğü sa vun ma sı ge re kir. En bü yük par ti le rin de te mel de Ata türk çü ol ma sı ge re kir. Dev let çi lik de ne yim ler le ge liş ti ril miş bir il kedir. Tür ki ye’de ye ni ye ni ge liş mek te olan ka pi ta list sı nıf, 20’li yıl lar da di şe do ku nur bir sa na yi ku ra ma yın ca, ay rı ca 1929 dün ya ik ti sat bu na lı mı nın ge tir di ği pe ri şan lık kar şı sın da, ça re olur umu duy la ge ti ril miş bir il ke. Bu sa ye de Ata türk dö ne min de ve on dan son ra yıl lar bo yun ca ha tı rı sa yı lır bir sa na yi te me li ku ru la bil di. Dev let çi lik, sa na yi kur mak ve eko no mi ye dev le tin dü zen le yi ci eli ni uzat mak dı şın da, dev let iş let me le rin de ça lı şan iş çi le re düz gün ko nut lar, okul, sağ lık hiz met le ri, sos yal ve kül tü rel bir or tam da sağ lı yor du. Ya ni sos yal dev let iş le vi de bu sa ye de ye ri ne ge ti ril miş olu yor du. 1980’e de ğin dev let çi lik önem li iş lev ler gör dü. Dev let çi lik yal nız Tür ki ye’de de ğil, Av ru pa’nın ge liş miş ka pi ta list ül ke le rin de de önem li ba şa rı lar el de et ti. Ör ne ğin Fran sa’da, oto mo bil üre ten Re na ult fir ma sı ya kın za man la ra ka dar bir dev let iş let me siy di... 1980’li yıl lar da dev let iş let me ci li ği ne son ver mek için dün ya öl çü sün de bü yük bir kam pan ya baş la tıl dı. Ko mü nist sis te min çök me si bu kam pan ya ya bü yük iv me ka zan dır dı. Yal nız es ki ko mü nist ül ke ler de de ğil, ka pi ta list ül ke ler de de dev let iş let me le ri ni özel leş tir mek için ça lış ma lar ya pıl dı ve ya pıl mak ta dır. Tür ki ye ba kı mın dan şu söy le ne bi lir: Ül ke miz de ka pi ta list sı nıf bü yük ge liş me ler gös ter miş ol ma sı na rağ men he nüz ge liş miş ül ke ler de ki
ATATÜRK’Ü VE DEVRİMİNİ DEĞERLENDİRMEK
gü ce eriş ti ği söy le ne mez. Do la yı sıy la dev let çi li ğin bu ra da iş le vi he nüz var dır. Dev let iş let me ci li ği nin bi za ti hi ve rim siz ol du ğu, kâr ede me di ği de doğ ru de ğil dir sa nı yo rum. Hü kü met ler dev let iş let me le ri nin kâr lı, ve rim li ça lış ma sı nı is ter ler se, bu nu sağ la mak el le rin de dir. Dev let iş let me le ri ni ge rek siz ye re borç lan dı rı yor lar sa, ge re ken ya tı rım la rı yap mı yor lar sa, ge re ğin den çok faz la iş çi dol du ru yor lar sa, baş la rı na ni te lik li yö ne ti ci ler ge tir mi yor lar sa, bun la rın kâr lı, ve rim li ça lış ma sı nı is te mi yor lar de mek tir. Bu gün Te kel her bak ka la ra kı ve re bi li yor, fa kat bi ra ve kib rit ve re mi yor sa, bu nun böy le ol ma sı is ten di ği için dir. Zi ra özel ke si min üret ti ği bi ra ve kib rit le rin sa tıl ma sı is te nmektedir. Bir de şu var: Seç men, dev let iş let me ci li ği nin za rar lı ol du ğu na ne den li inan dı rı lır sa ina ndı rıl sın, bu iş let me le rin is tih dam sağ la yı cı iş le vi nin de far kın da dır. Ka muo yu araş tır ma la rı bu nu bi ze gös te ri yor. Tür ki ye’nin ik ti sa di ge liş me si Av ru pa’nın dü ze yi ne ula şın ca ya de ğin dev let çi li ğin gün dem de kal ma sı ge re kir. Ulu or ta bir özel leş tir me ile çok-par ti li diz ge yi uz laş tır mak zor görünmektedir.
227
İNÖNÜ VE ÇOK-PARTİLİ DÖNEM
XXVII
İkinci Dünya Savaşı Öncesi ve Savaş Yılları
İnö nü’nün Cum hur baş kan lı ğı Türk ta ri hi nin en bü yük in sa nı, dün ya ta ri hi nin en bü yük in san la rın dan Ata türk, 10 Ka sım 1938’de öl dü. Gör dü ğü müz gi bi, ölü mün den bir yıl ka dar ön ce Ata türk, İnö nü ile 1925 ba şın dan be ri ke sin ti siz sür müş olan cum hur baş ka nı-baş ba kan iliş ki si ne son ver miş, baş ba kan lı ğa Ce lal Ba yar’ı ge tir miş ti. İnö nü, Ata türk’ün ölü mü ne de ğin baş ba kan kal say dı, ölü mün de onun ye ri ne gel me si do ğal olur du. Şim di, ara ya gi ren so ğuk luk ne de niy le ba zı la rı nın ka fa sın da so ru işa ret le ri var dı. Hat ta Ata türk’ün has ta lı ğı nın çok ağır laş tı ğı bir dö nem de, İnö nü’yü is te me yen İçiş le ri Ba ka nı Şük rü Ka ya ve Dı şiş le ri Ba ka nı Tev fik Rüş tü Aras’ın, aday ol ma la rı için TBMM Baş ka nı Ab dül ha lik Ren da, Ge nel kur may Baş ka nı Fev zi Çak mak ve Ce lal Ba yar’ı yok la dık la rı an la şı lı yor. Fa kat İnö nü bü rok ra si ye ve Cum hu ri yet Halk Par ti si’ne, do la yı sıy la TBMM’ye o den li ege men di ki, kim se bu öne ri le rin üs tün de dur ma dı. Üs te lik Çak mak, ki or du yu tem sil edi yor du, cum hur baş ka nı nın İnö nü ol ma sı ge rek ti ği ni söy le miş ti. Böy le ce 11 Ka sım 1938 gü nü TBMM İnö nü’yü cum hur baş ka nı seç ti.
232
KISA TÜRKİYE TARİHİ
İnö nü Ba yar’ı ye ni den baş ba kan yap tı. Ye ni hü kü met te Şük rü Ka ya ile Tev fik Rüş tü Aras’ın yok lu ğu dik ka ti çe ki yor du. Ay rı ca Ba yar’ın ya kın la rıy la il gi li bir ta kım ko vuş tur ma lar kı sa bir sü re son ra onu çe kil me ye zor la dı. 25 Ocak 1939’da Re fik Say dam baş ba kan ol du. İnö nü, cum hur baş ka nı olur ol maz, Ata türk dö ne mi ne gö re da ha ço ğul cu, da ha de mok ra tik bir yak la şım dan ya na ol du ğu nu gös te ren dav ra nış lar da bu lun du. 6 Ara lık 1938’de Kas ta mo nu’da CHP kon gre si nin açı lı şın da ve 2 Mart 1939’da İs tan bul Üni ver si te si’nde, CHP’nin bü tün yurt taş la rı ku cak lar bir ha le ge ti ril me sin den, halk çı bir yö ne ti min bü tün ge rek le ri nin ger çek leş ti ri le bil me sin den söz et ti. 1939 Ma yıs’ının so nun da ya pı lan 5. CHP ku rul ta yın da TBMM’de, hü kü me ti de net le me iş le vi ni gö re cek olan ve CHP ku rul ta yın ca be lir le ne cek 21 ki şi lik bir müs ta kil grup ku rul ma sı ka rar laş tı rıl dı ve gru bun ba şı na Ali Ni hat Tar lan ge ti ril di. (Bu nun dı şın da, 1931’den baş la ya rak TBMM’ye “müs ta kil” me bus lar se çil mek tey di.) Par ti yi can lan dır mak için, 1936’dan be ri uy gu la na gel miş olan da hi li ye ve ki li nin CHP ge nel sek re ter li ği ni de üst len me si yön te min den vaz ge çil di. 1939 se çim le rin de me bus aday la rı sap tan ma dan ön ce ikin ci seç men ler An ka ra’ya çağ rı la rak ken di le riy le da nış ma top lan tı la rı ya pıldı. Kâzım Ka ra be kir, Fet hi Ok yar, Hü se yin Ca hit Yal çın gi bi Ata türk dö ne mi küs kün le ri nin CHP’den me bus ya pıl ma la rı da bir yu mu şa ma işa re tiy di. Bu nun la bir lik te 26 Ara lık 1938’de ya pı lan CHP ola ğa nüs tü ku rul ta yın da Ata türk’e “ebe di şef” sı fa tı ve ri lir ken, İnö nü’ye de “mil li şef” ve “de ğiş mez ge nel baş kan” sı fat la rı ve ril di. İnö nü’nün ona yı ol ma dan ken di si ne bu sı fat la rın ve rile me ye ce ği ni ka bul eder sek, or ta ya bir tu tar sız lık çık mı yor mu? Ay rı ca müs ta kil gru bun et ki li bir de ne tim iş le vi yü rü te me di ği an la şı lı yor. Bu tu tar sız lı ğı yak la şan ve ger çek le şen II. Dün ya Sa va şı ko şul la rıy la açık la mak ola nak lı dır. O bü yük ba di re de dü me nin sağ lam el ler de bu lun ma sın da ya rar gö rül dü ğü an la şı lı yor. Ay rı ca Ata türk’ün ölü müy le or ta ya çı kan yet ke boş lu ğu nu dol dur ma so ru nu nu da he sap et mek ge re kir.
II. Dün ya Sa va şı İtal ya yıl lar dır sal dır gan bir si ya set güt mek tey di. 1935’te Eti yop ya’ya (Ha be şis tan) sal dı rıp onu sö mür ge si yap mış tı. 1936’da Al man -
İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ VE SAVAŞ YILLARI
ya Ver sa il les Ba rış Ant laş ma sı’na gö re as ker siz leş ti ril miş olan Ren böl ge si ne as ke ri ni sok muş tu. 1938’de iç ten çö kert tik ten son ra Avus tur ya’yı il hak et ti. He men ar dın dan Çe kos lo vak ya’dan top rak is te me ye baş la dı. Ba rı şın bo zul ma ma sı için İn gil te re, Fran sa ve İtal ya Al man ya ile Mü nih’te bir kon fe rans yap tı lar ve son bir ödün ola rak Çe kos lo vak ya’nın Sü det böl ge si ni Al man ya’ya ver me si ni ka bul et ti ler (29 Ey lül 1938). Ne var ki, 6 ay geç me den Al man lar bü tün Çe kos lo vak ya’yı iş gal et ti ler. İn gil te re ve Fran sa az gın Al man ya yıl ma cı lı ğı na dur de mek üze re ke sin bir tu tum al dı lar. 31 Mart 1939’da Po lon ya’nın sı nır la rı nı ga ran ti et ti ler. Ni san 1939’da İtal ya Arna vut luk’u is ti la et ti. Bu, Tür ki ye’yi ya kın dan il gi len di ren bir ge liş mey di ve onu İn gil te re ve Fran sa’ya ya klaş tır dı. Tür ki ye, İn gil te re ile ve Ha tay so ru nu nu ke sin çö zü me (il hak) ka vuş tu ran ant laş ma dan son ra, Fran sa ile bi rer ba rış bil dir ge si ya yım la dı. Bu sı ra da İn gil te re ve Fran sa, Sov yet ler Bir li ği ile de an laş mak üze re Mos ko va’da bir ta kım gö rüş me ler ya pı yor lar dı. Ne var ki İn gi liz ve Fran sız tem sil ci le ri alt dü zey de ki şi ler di ve Sov yet is tek le ri ne kar şı zor luk çı ka rı yor lar dı. Sta lin, Ba tı lı la rın Sov yet ler’i Al man la ra kır dır mak is te dik le rin den kuş ku la nı yor du. Bu yüz den Al man lar bir sal dır maz lık ant laş ma sı ve Po lon ya’yı pay laş ma yı öne rin ce, bu nu ka bul et ti (23 Ağus tos 1939). Böy le ce Na zi ler le ko mü nist le rin bir an laş ma ya var ma la rı bü tün dün ya yı hay re te dü şür dü ğü gi bi, Tür ki ye’yi de çok te dir gin et ti, çün kü öte den be ri SSCB’nin ya nın da ol ma ya özen gös te ren bir si ya set gü dül müş tü. 1 Ey lül 1939’da Al man ya’nın Po lon ya’yı is ti la et me si bar da ğı ta şı ran dam la ol du ve İn gil te re ile Fran sa Al man ya’ya sa vaş ilan et ti ler. Böy le ce II. Dün ya Sa va şı baş la mış ol du. 17 Ey lül’de Sov yet ler Do ğu Po lon ya’yı iş gal et ti ler. 19 Ekim 1939’da Tür ki ye, Fran sa ve İn gil te re’yle bir it ti fak ant laş ma sı im za la dı. Bu na gö re Ak de niz’de sa vaş çı kar sa, üç dev let yar dım la şa cak lar dı. II. Dün ya Sa va şı Ey lül 1939’da çık tı, fa kat 10 Ma yıs 1940’ta Al man ya Fran sa’ya sal dı rın ca ya de ğin, Fran sız-Al man sı nı rın da hiç bir vu ruş ma ol ma dı. Bu yıl lar da Fran sız top lu mu bir oy daş ma (con sen sus) kı rıl ma sı na uğ ra mış tı. Fran sız so lu nun bir bö lü mü de mok ra tik yol lar dan sos ya list bir top lum kur ma yı düş ler ken (sos ya list ler), bir bö lü mü de ge re kir se ih ti lal yo luy la ay nı ama ca ulaş ma yı dü şü nü yordu (ko mü nist ler). Fran sız sa ğı nın bü yük bö lü mü ise, na sıl ge lir se
233
234
KISA TÜRKİYE TARİHİ
gel sin, sos ya list dü ze ni in san lık dı şı kor kunç bir ola sı lık ola rak gö rü yor du. Onun için sa ğın bir çok ke si mi, şid det yo luy la sos ya liz min her tür lü sü nü ku rut ma ya az met miş olan fa şiz me ya kın lık du yu yor du. Hat ta bun lar dan ba zı la rı Hit ler’i ve fa şiz mi Fran sız so lun dan da ha az teh li ke li bu lu yor lar dı. Ni te kim Fran sa, sa vaş ilan et tik ten son ra Fran sız fa şist le ri ye ri ne Ko mü nist Par ti’yle uğ raş ma ya ko yul muş, Fran sız Ko mü nist Par ti si’ni ya sa dı şı ilan et miş ti. Al man lar yıl dı rım sa va şı yön tem le riy le Fran sa’ya sal dı rın ca, Fran sız or du su ça buk çö zül dü. Fran sız hü kü me ti, mü ca de le yi sür dür me ola nak la rı var ken, sa ğın Hit ler’e yat kın lı ğı yü zün den, ba rış is te di. Bu ara da İtal ya, Fran sa’ya ve İn gil te re’ye sa vaş ilan edin ce, Tür ki ye’nin sa va şa gir me si gün de me gel miş ol du. Fa kat Tür ki ye, sa va şa gir di ği tak dir de SSCB’yi kar şı sı na al mış ola ca ğı nı öne sü re rek ta raf sız ol du ğu nu du yur du (14 Ha zi ran 1940). İnö nü he men he men sa va şın so nu na de ğin bu tu tu mu nu sür dü re cek ti. Bul ga ris tan Al man ya’nın ya nın da ol du ğu için, Tür ki ye bir an lam da Al man ya ile sı nır daş ol muş tu. Üs te lik 1941 ilk ba ha rın da Al man lar Yu gos lav ya ve Yu na nis tan’ı iş gal et ti ler. Tür ki ye ar tık Na zi Al man ya sı’yla bu run bu ru nay dı. Hit ler Or ta do ğu pet rol le ri ne ulaş mak için Tür ki ye’ye sal dı ra cak mıy dı? Fa kat çıl gın Hit ler şim di asıl he de fi ne sal dı ra cak tı: ko mü nist Rus ya. 22 Ha zi ran 1941 gü nü Rus ya’ya sal dır ma dan 4 gün ön ce Türk-Al man Dost luk ve Sal dır maz lık Ant laş ma sı im za lan dı. Ant laş ma nın İn gil te re ve Fran sa ile ya pı lan it ti fa ka ay kı rı ol ma dı ğı be lir til miş ti. Tür ki ye çok den ge li ve du yar lı bir ta raf sız lık si ya se ti yü rü tü yor du. Ba sın da ve dev let adam la rı ara sın da ki mi le ri İn gil te re’ye, ki mi le ri Al man ya’ya eği lim liy di ler. 1941-42’de Al man ya Rus ya’nın bü yük bir bö lü mü nü is ti la et ti, ya kıp yık tı. Sov yet ler’in sa vaş sı ra sın da 20 mil yon in san yi tir dik le ri söy le nir ki, or ta boy bir ül ke nin top lam nü fu su de mek tir. Fa kat pes et mi yor lar dı. İn gil te re ve özel lik le ABD’den yar dım alı yor lar dı. Al man ya’nın gü cü ar tık tü ke ni yor du. Ka sım 1942’de baş la yan Sov yet sal dı rı la rı kar şı sın da Sta lin grad’da ki Al man or du la rı tes lim ol du lar (Ocak 1943). Ay nı yıl Müt te fik ler Ku zey Af ri ka’ya ege men ol du lar ve İtal ya’ya çı kar ma yap tı lar. Ar dın dan, baş ta İn gil te re, Müt te fik ler Tür ki ye’ye sa va şa gir me si için bas kı yap ma ya baş la dı lar. 30 Ocak 1943’te İn gil te re Baş ba ka nı Churc hill giz li ce Ada na’ya gel di ve İnö nü ile gö rüş tü. Yı lın so -
İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ VE SAVAŞ YILLARI
nun da, Ara lık’ ta İnö nü Ka hi re’ye çağ rıl dı, ora da Churc hill ve ABD Baş ka nı Ro ose velt ile gö rüş tü. İnö nü’ye, 1939 İt ti fak Ant laş ma sı ge re ğin ce Tür ki ye’nin sa va şa ka tıl ma sı ge rek ti ği söy le ni yor du. Chur chill ye ni cep he yi Bal kan lar’da aç mak is te di ği için bu ko nu da ıs rar lıy dı. (Bu sa ye de Kı zıl Or du’nun ve do la yı sıy la ko mü niz min Do ğu Av ru pa’ya gir me si ni ön le me yi umu yor du.) İnö nü de Türk or du su nun si lah ve mal ze me ye ter siz li ği ni öne sü rü yor du. Kar şı ta raf bu nun için Tür ki ye’ye si lah ve cep ha ne ve ri yor du, fa kat bu ye ter siz di. Çün kü Al man lar ge ri li yor lar dı ama ge ce le ri Al man kent le ri ni ce he n ne me çe vi ren yo ğun bom bar dı man la ra rağ men, so nu na de ğin bü yük bir inanç ve et ki li lik le dö vüş me ye de vam ede cek ler di. Ör ne ğin, sa va şın son dö nem le rin de Lon dra’ya ye ni bu luş la rı olan V-1 ve V-2 ad lı gü düm lü fü ze le ri fır lat ma yı ba şar dı lar. Ma ki ne le şe me miş, ye ni si lah la rı az olan Türk or du su nun Al man la ra kar şı bir sal dı rı sa va şı yü rüt me si çok zor du. Za ten ye ni cep he 6 Ha zi ran 1944’te Fran sa’nın Nor man di ya kı yı sı na ya pı lan çı kart may la açıl dı. Ni san 1944’te Tür ki ye Al man ya’ya krom gön de ri mi ni dur dur du. 2 Ağus tos’ta Al man ya ile iliş ki le rin ke sil me si ne ka rar ve ril di. Müt te fik ler sa vaş son ra sın da Mil let ler Ce mi ye ti ye ri ne Bir leş miş Mil let ler adın da, ba rı şı ko ru ya cak ye ni bir ör güt kur ma ya ka rar ver miş ler di ve bu amaç la San Fran cis co’da ulus la ra ra sı bir kon fe rans top la na cak tı. Bu kon fe ran sa ka tıl ma nın şar tı Al man ya ve Ja pon ya’ya sa vaş ilan et mek ti. Tür ki ye 23 Şu bat 1945’te bu nu yap tı. O aşa ma da ar tık Tür ki ye’nin Al man ya ile fii len sa vaş ma sı söz ko nu su de ğil di. Za ten Al man ya 7 Ma yıs’ta ka yıt sız şart sız tes lim ol du. Söy len di ği ne gö re, Hit ler son an la ra de ğin Ba tı lı lar la bir olup ko mü niz min ka le si Sov yet ler le sa vaş ma umut la rı bes li yor muş. Sa va şın so nun dan kı sa sü re son ra Ba tı lı lar la SSCB’nin ara sı bo zu la cak tı, ama ön ce, Al man ya ve onun Av ru pa’ya tek ba şı na ege men ol ma ha ya li yer le bir edi le cek ti. İnö nü ve Tür ki ye sa va şa ka tıl ma dık la rı için ba zı la rın ca hay li eleş ti ril miş ler dir. Al man ya ile Sov yet ler sa vaş ma ya baş la yın ca hu ku ken Tür ki ye’nin ka tıl ma sı ge re kir di. Ne var ki Türk or du su nun tek nik do na nım açı sın dan bir ta ar ruz sa va şı yü rüt me si ola nak sız dı. Bel ki İnö nü’nün kor ku su, Al man lar kar şı sın da bir ye nil gi nin Tür ki ye’yi ve dev ri mi ni teh li ke ye so ka cak so nuç lar do ğur ma sıy dı. Böy le bir ye nil gi or tak bir ye nil gi olur du ama bu ara da Trak ya’da ba zı top rak la rı -
235
236
KISA TÜRKİYE TARİHİ
mız, bir sü re için de ol sa, Al man iş ga li ne uğ ra ya bi lir di. Son ra bel ki Al man la ra kar şı ha re kât yü rüt mek için, Tür ki ye’ye kar şı ya yıl ma cı emel le ri ol du ğu or ta ya çık mış olan Sov yet ler’in de ül ke mi ze as ker gön der me si söz ko nu su ola bi lir di. Bü tün bun lar bü yük be lir siz lik ler, bü yük teh li ke ler do ğu ra bi lir di. İnö nü ise hak lı ola rak her tür lü ma ce ra ya kar şıy dı.
İk ti sat Si ya se ti Ba yar’ın ar dın dan ge len Re fik Say dam hü kü me ti, sa va şın baş la ma sı üze ri ne, eko no mi yi ve fi yat la rı de ne tim al tı na al mak için 18 Ocak 1940’ta Mil li Ko run ma Ka nu nu’nu çı kart tı. Böy le ce bir sa vaş eko no mi si uy gu la ma sı baş la dı. 1942’de Re fik Say dam’ın ani ölü mü üze ri ne baş ba kan lı ğa Şük rü Sa ra çoğ lu gel di (9 Tem muz 1942). Beh çet Uz ti ca ret ba ka nı ol du. O gü ne de ğin fi yat lar az çok de ne tim al tın da tu tul muş, fa kat üre tim ar tır ma ve it ha lat ola nak sız lık la rı yü zün den bir çok ma llar or ta dan kalk mış ve ka ra bor sa oluş muş tu. Ye ni hü kü met uy gu la ma yı ter si ne çe vi re rek fi yat la rı ser best bı rak tı. Ka nun ge re ğin ce ku rul muş olan İa şe Müs te şar lı ğı ve ona bağ lı ör güt ler kal dı rıl dı. Fi yat lar fır la dı, ge nel fi yat dü ze yi 1942’de %90, 1943’te %75 art tı. Çift çi ve tüc ca rın, sa na yi ci nin du ru mu iyi leş ti. Dar ge lir li kent li le rin du ru mu çok zor laş tı. İn san la rı mız bu gün kü gi bi enf las yo na “alı şık” de ğil ler di. Bü yük tep ki ler or ta ya çık tı. Bu se fer sa vaş ko şul la rı nın do ğur du ğu ola ğa nüs tü zen gin lik le ri ver gi len dir mek yo lu na gi dil di. Ka sım 1942’de çı ka rı lan Var lık Ver gi si Ka nu nu bur ju va zi nin ser ve ti ni (ge li ri ni de ğil) bir de fa ya mah sus ağır bi çim de ver gi len di re cek ti. Ko mis yon la rın sap ta dı ğı ver gi yi bir ay için de öde me yen ler ön ce top la ma mer kez le ri ne (kamp la ra), son ra da ça lış tı rıl mak üze re Er zu rum’un Aş ka le’si ne sevk edi le cek ler di. Ma ale sef Var lık Ver gi si ve uy gu la ma sı Cum hu ri ye ti miz için pek yüz ağar tı cı ol ma mış tır. Bir kez borç öde mek için in san la rın be de nen zo run lu ça lış tı rıl ma la rı (Aş ka le’de ki in san la ra taş kır dı rı lı yor du) çağ dı şı bir uy gu la may dı. Son ra eşit lik ku ra lı na ay kı rı ola rak Müs lü man ol ma yan la ra (bir öl çü de dön me le re) Müs lü man lar dan çok da ha ağır ver gi ya zıl mış tı. Aş ka le’ye gön de ri len 1.400 ki şi nin he men tü mü Müs lü man ol ma yan lar dan dı. Üçün cü sü, öde mek için ta nı nan sü re,
İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ VE SAVAŞ YILLARI
mal mülk sa ta rak öde me ye ola nak ver me ye cek kı sa lık tay dı. Bü tün mal mülk sa hip le ri nin el le rin de ki ni sat mak için or ta ya dö kül dük le ri bir or tam da fi yat la rın na sıl düş müş ol du ğu nu, na sıl yok pa ha sı na sa tış lar ya pıl dı ğı nı tah min et mek zor de ğil dir. Ba tı ka mu oyun da çok olum suz de ğer len dir me ler den son ra, 1944 ba şın da Var lık Ver gi si Ka nu nu yü rür lük ten kal dı rıl dı. Ta rım ke si mi ni ver gi len dir mek için Ha zi ran 1943’te Top rak Mah sul le ri Ver gi si Ka nu nu çı ka rıl dı. Bu da sa vaş or ta mı nın ola ğa nüs tü bir ya sa sı ola rak dü şü nül müş tü. Çift çi ler ye tiş tir dik le ri ürü nün %10’unu ya nak den ya ay nen öde ye cek ler di. Ver gi, aşa ra ben ze yen, fa kat mül te zi me baş vur ma dan doğ ru dan dev let ta ra fın dan top la nan bir ver giy di. 1946’da yü rür lük ten kal dı rıl dı.
Köy Ens ti tü le ri 1940’a ge lin di ğin de kır sal ke sim ge nel lik le Cum hu ri yet’in ni met le rin den pek az ya rar la na bil miş, ya şa ma bi çi mi, tek no lo ji si, zih ni ye tiy le bü yük öl çü de or ta çağ, hat ta bel ki ilk çağ da kal mış bir kit le ola rak du ru yor du. Nü fu sun %81’i köy de otu ru yor du, ya ni nü fu sun bü yük ço ğun lu ğu bu ge ri dü zey dey di. 1935 nü fus sa yı mı na gö re Tür ki ye’de er kek nü fu sun %23,3’ü, ka dın nü fu sun %8,2’si okur ya zar dı. 40.000 köy den (son ra dan köy ya da kır sal yer le şim bi ri mi sa yı sı nın 60.000 ol du ğu an la şı la cak tı) 31.000’in de okul yok tu. Var olan köy okul la rı nın ço ğu 3 yıl lık okul lar dı. Cum hu ri yet yok sul ol du ğu için, köy ler çok en ge be li ge niş bir ül ke de, çok da ğı nık ol duk la rı için yol, okul, elek trik gö tü rü le me miş ti. Pil li rad yo köy lü nün edi ne me ye ce ği lüks bir alet ti. Okul ya pıl sa, kent li öğ ret me ni kö yün o gün kü çok il kel ko şul la rın da tut mak çok zor du. Onun için da ha Ata türk za ma nın da as ker li ği ni on ba şı ya da ça vuş ola rak yap mış köy lü ler den köy öğ ret me ni ye tiş tir mek uy gu la ma sı baş la mış tı. Köy ens ti tü sü ta sa rı sı bu baş lan gı cı da ha esas lı bi çim de kı sa za man da yay gın laş tı ra cak bir uy gu la ma ola cak tı. 17 Ni san 1940’ta ka bul edi len Köy Ens ti tü le ri Ka nu nu ile bir lik te Ta rım Ba kan lı ğı’ nın sap ta dı ğı 11 de ği şik yö re de köy ens ti tü le ri açıl dı. 1937-38’de açıl mış olan 3 öğ ret men oku lu da ens ti tü ye dö nüş tü rül dü. Ens ti tü ye alı na cak ço cuk lar 5 yıl lık köy okul la rı nı bi ti ren ler ara -
237
238
KISA TÜRKİYE TARİHİ
sın dan se çi li yor lar dı. Ens ti tü de 5 yıl oku yor lar, fa kat bu öğ re ni min ya rı sı kül tür, yan sı tek nik-ta rım olu yor du. Tek nik-ta rım ders le ri uy gu la ma lı olu yor, öğ ren ci ler ya pı yap ma sı nı, ma ran goz lu ğu ens ti tü bi na la rı nı ya pa rak, ta rım ve hay van cı lı ğın ye ni yön tem le ri ni öğ re ni yor lar dı. Kız lar ve er kek ler bir lik te oku yor, bir lik te ça lı şı yor lar dı. Me zun olan lar gel dik le ri yö re de bir oku la ata nı yor lar dı. Öğ ret me nin ge le ce ği 3 yıl ön ce den il gi li kö ye bil di ri li yor, kö yün okul ve öğ ret men evi yap ma sı is te ni yor du. Dev let öğ ret me ne ken di ge rek sin me le ri ni kar şı la ya cak ve ta rım ders le rin de kul la nı la cak ka dar top rak, ta rım alet le ri ve 60 TL ser ma ye ve ri yor du. İlk 6 yıl da yal nız ca 20 TL ay lık alı yor lar dı. 1948’e de ğin ens ti tü sa yı sı 21’e çı ka rıl dı. 1942’de Ha sa noğ lan’da 3 yıl lık bir yük sek bö lüm açıl dı. 1954’e de ğin 25.000 ens ti tü lü öğ ret men ye tiş ti ril di. Bu bü yük ba şa rı İnö nü, Mil li Eği tim Ba ka nı Ha san Âli Yü cel ve İl köğ re tim Ge nel Mü dü rü İs ma il Hak kı Ton guç’un ese ri dir. Bu den li kı sa sü re de, sa vaş şart la rın da, yok luk lar için de, Tür ki ye’nin de ği şik köy le rin den 25.000 öğ ret me n ye tiş ti ril miş ol ma sı baş lı ba şı na bir ba şa rı dır. Bun la rın için den Fa kir Bay kurt, Mah mut Ma kal, Ta lip Apay dın gi bi ün lü ya zar lar çık mıştır. 25.000 il kel kö ye, Ata türk dev ri mi ne inan mış, çağ daş in sa nın gel me si ise önem li bir olay dır. Bun lar hem öğ ret men, hem çağ daş ta rım cı, hem ya pı ve ma ran goz luk tan an la yan, as ga ri sağ lık bil gi le ri olan, köy lü nün hü kü met ka pı sın da ki iş le ri ni çö ze bi le cek, üs te lik ken di si de yö re köy lü sü ol du ğu için köy lü le ri an la ya cak, on lar la ile ti şim ku ra bi le cek in san lar dı. Bu gün Ata türk dev ri mi Tür ki ye’de kök sa la bil miş se, ül ke miz şim di ki ge liş miş lik dü ze yi ne ulaş mış sa, bun da köy ens ti tü le ri nin önem li pa yı yad sı na maz.
XXVIII
İnönü Çok-Partili Dizgeyi Kuruyor
Ulus la ra ra sı Or tam Sa va şın so nu cu yal nız ca Av ru pa’da he ge mon ya kur mak is te yen Al man ya ve İtal ya ile, Uzak do ğu’da he ge mon ya pe şin de olan Ja pon ya’nın ye nil gi si an la mı na gel mi yor du. Ay nı za man da bu ül ke le rin ide olo ji si olan fa şiz min ve ırk çı lı ğın da ye nil gi si an la mı na ge li yor du. Ar tık dün ya da de mok ra tik-ka pi ta list ve ko mü nist ide olo ji ler boy öl çü şe cek ti. Tür ki ye 1939’da Ba tı bur ju va de mok ra si le ri nin ya nın da yer al mış tı. O za man SSCB Al man ya ile bir ol muş, Tür ki ye’ye yö ne lik ya yıl ma cı emel le ri ni bel li et miş ti. Da ha son ra SSCB, Al man sal dı rı la rı na uğ ra yın ca Ba tı de mok ra si le riy le saf tut muş tu. Ne var ki ya yıl ma cı si ya se ti ni sür dü rü yor du. Sta lin yö ne ti min de ki Sov yet ler Bir li ği, I. Dün ya Sa va şı ön ce sin de Çar lık Rus ya sı top rak la rı olan ül ke le ri ge ri al mak is ti yor du. Bu, Fin lan di ya, Po lon ya, Çe kos lo vak ya, Ro man ya, Tür ki ye’den top rak, Lat vi a, Es ton ya, Lit van ya’yı ege men li ği al tı na al ma sı de mek ti. Tür ki ye’den is te di ği top rak lar, Os man lı Dev le ti’nin Brest-Li tovsk Ant laş ma sı’yla el de et ti ği, ken di si nin da ha ön ce 1878 Ber lin Ant laş ma sı’yla yi tir miş ol du ğu yer ler di. Sta lin, Tür ki ye’den top rak el de et mek dı şın da, söz ko nu su bü tün öbür yer le ri el de ede cek ti.
240
KISA TÜRKİYE TARİHİ
19 Mart 1945’te SSCB 1925’te Tür ki ye ile im za la mış ol du ğu Dost luk ve Sal dır maz lık Ant laş ma sı’nı ye ni le me ye ce ği ni, ye ni bir ant laş ma yap mak is te di ği ni bil dir di. Tür ki ye ye ni bir ant laş ma yap ma ya ha zır ol du ğu ya nı tı nı ver di. Fa kat SSCB’nin Bo ğaz la r’ın iki ül ke ta ra fın dan or tak sa vu nul ma sı nı is te di ği or ta ya çık tı. Sov yet ler bu nu res men is te miş, Tür ki ye de red det miş tir. Yi ne bu sı ra lar da Gür cis tan’da ba zı pro fe sör ler ce Kars ve Ar da han’ın ül ke le ri ne ia de sin den, Bul ga ris tan’da Tür ki ye ile sı nır “dü zelt me”sin den söz edil di ği gö rül dü. Sov yet ler’in he nüz Ba tı lı ül ke ler le ara sı bo zul ma mış tı. Tür ki ye’nin sa va şa geç ka tıl ma sı, sa vaş sı ra sın da Al man ya’ya krom sat ma sı, Sta lin’in Ba tı lı lar nez din de Tür ki ye aley hin de kul lan dı ğı ko nu lar dı. Ba tı lı la rın Sov yet ler’le ip le ri ko par ma dık la rı sü re de Tür ki ye ulus la ra ra sı alan da bir yal nız lık dö ne mi ge çir di. Fa kat za man la Ba tı ile, özel lik le ABD ile bir ya kın lık baş la dı. Ni san 1946 ba şın da Mis sou ri zırh lı sı nın İs tan bul’a gel me si, bu ya kın laş ma yı sim ge li yor du. 12 Mart 1947 gü nü ABD Cum hur baş ka nı Tru man kon gre ye, Tür ki ye ve Yu na nis tan’ı Sov yet teh di din den ko ru mak üze re ken di adıy la anı lan bir si ya set baş lat tı ğı nı bil dir di (Tru man Dok tri ni). Ay nı yıl Tür ki ye-ABD As ke rî Yar dım Ant laş ma sı ya pıl dı. 1948’de yi ne ABD ile bir ik ti sa di yar dım ant laş ma sı ba ğıt lan dı. Bu, Av ru pa’nın ko mü niz me kay ma ma sı için ABD’nin baş lat mış ol du ğu “Mars hall Yar dı mı” çer çe ve sin dey di. Türkiye 1949’da Av ru pa Kon se yi üye si ol du.
Çok-Par ti li Diz ge ye Ge çiş İş te bu or tam da İnö nü çok-par ti li si ya sal ya şa ma geç me ka ra rı al dı. On dan son ra da ik ti dar da ya da mu ha le fet te, sa bır la, inat la, ba zen ken di par ti sin de ki eği lim le re mey dan oku ya rak, diz ge nin otu rup yer leş me si için ça ba la dı. İnö nü ne den bu ka ra rı al dı? Baş ne de ni bü tün sel kal kın ma an la yı şı dır. Hiç bir alan da Av ru pa’dan ge ri ka lın ma ya cak sa, Av ru pa’ya si ya sal ço ğul cu luk ege men ol du ğun da, o ço ğul cu lu ğun Tür ki ye’de de bu lun ma sı ge re kir di. Ta bii bu nun dış si ya set ba kı mın dan da ya ra rı ola cak tı. Sov yet teh di di al tın da ki bir Tür ki ye’nin Ba tı’ya sı ğı na bil me si, Ba tı’nın si ya sal de ğer le ri ni pay la şır sa, çok da ha ko lay olur du.
İNÖNÜ ÇOK-PARTİLİ DİZGEYİ KURUYOR
Ama Av ru pa’da ki si ya sal de mok ra si ge nel lik le sos ya list, hat ta ko mü nist par ti le ri de içe ren bir diz gey ken, Tür ki ye’de bu tür so la ka pa l› bir diz ge ola rak ka bul edil di. Yal n›z ca sos ya list ve ko mü nist par ti le re mey dan ve ril me mek le ka l›n ma d›, kes kin ve abar t› l› bir ko mü nizm düfl man l› €› be nim se ne rek, sos ya list ve ya ben ze ri dü flün ce le re kar fl› da bir ya sak la ma ve ce za lan d›r ma tav r› gü dül dü. Türk Ce za Ka nu nu’nun 141. ve 142. mad de le ri ko mü nizm “pro pa gan da”s› na 7,5 y›l dan 15 y› la uza nan ola €a nüs tü a€›r l›k ta bir ce za ge ti ri yor du. Ül ke de es ti ri len ha va öy ley di ki, mah ke me ler bu ce za la r› uy gu la mak ta pek du rak sa ma gös ter mi yor lar d›. Bu tu tu mun ve ha va n›n gö rü nür de ki ge rek çe si SSCB’nin 1945’te Bo €az la r’a, Kars ve Ar da han’a gö zü nü dik mifl ol ma s›y d›. Fa kat Tru man Dok tri ni, Av ru pa Kon se yi üye li €i ve k› sa bir sü re son ra da NA TO üye li €i sa ye sin de Türkiye gü ven li €i ni kat kat sa€ la d› €› hal de, üs te lik SSCB Sta lin’in ölü mü nün ar d›n dan Tür ki ye’ye bir no ta ve re rek ta lep le rin den vaz geç ti €i ni ve ye ni den bir dost luk ant lafl ma s› yap ma ya ha z›r ol du €u nu bil dir di €i (1953) hal de, Tür ki ye’de bu ha va 60’la ra de €in sür dü. Hat ta k›s men bu gü ne dek sür dü €ü de söy le ne bi lir. Ko mü nist tir di ye, Rus ya’ya kaç t› di ye Tür ki ye’nin en bü yük fla ir le rin den bi ri nin, Nâz›m Hik met’in fli ir le ri uzun y›l lar tü müy le or ta dan kalk t›. Bu fli ir le rin evin de bu lun du €u nu söy le me ye kim se ce sa ret ede mez di. Hâ lâ okul ki tap la r› na dö ne bil mifl de €il dir Nâ z›m Hik met. Oy sa Sevr Ant lafl ma s›’n› im za la m›fl olan R› za Tev fik’in fli ir le ri ne bu ki tap lar da hep yer ve ri lir. Do€ ru su da bu dur. Y›l lar bo yun ca, dün ya ca ün lü Rus sa la ta s› na “Rus” de me ye ce sa ret edi le me di, Ame ri ka l› la r› da her hal de hay re te dü flü re cek bi çim de “Ame ri kan sa la ta s›” den di. Bu ga rip, has ta l›k l› ha va bir öl çü de, bir ara l›k (1949-53 y›l la r›) ABD’de es ti ril mifl olan McCarthy’ci lik ak› m› n›n et ki siy ley di. Fa kat on dan da ha flid det li ol du €u, da ha uzun sür dü €ü söy le ne bi lir. Bu nun bir ne de ni, Ata türk dev ri mi ni, “zih nin s› n›r s›z öz gür lü €ü”nü be nim se me yen ya da an cak k›s men be nim se yen ki mi in san la r› m› z›n, bu duy gu ve dü flün ce le ri ni bi linç li, ama çok kez de bi linç siz ola rak afl› r› bir ko mü nizm kar fl›t l› €› ile mas ke le me le ri ola bi lir. Köy ens ti tü le ri nin ko mü nist lik le suç lan ma s› gi bi... Ne de ni ne olur sa ol sun, si ya set ve dü flün ce öz gür lü €ü ne ko nan bu k› s›t la ma, Tür ki ye’de ki de mok ra si yi Ba t› Av ru pa de mok ra si or ta la ma s› na gö re ek sik k› l› yor du. Bu da Tür ki ye’nin say g›n l› €› n› azalt m›fl t›r. Oy sa Ata türk dö ne min de
241
242
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Türk si ya sal dü ze ni Av ru pa de mok ra si or ta la ma s› n›n al t›n da de €il, üs tün dey di ve ta bii ona gö re de say g›n l› €› var d›. Şim di çok-par ti li li ğin adım la rı nı gö re lim. İnö nü 19 Ma yıs 1945 Genç lik ve Spor Bay ra mı me sa jın da “halk ida re si”nin ge liş ti ri le ce ği ni müj de li yor du. Za ten sa va şın so nu ile Av ru pa’da or ta ya çı kan de mok ra si or ta mın dan ce sa ret alan CHP için de ki ki mi hoş nut suz lar kı pır dan ma ya baş la mış lar dı. Bun lar dan mil let ve ki li olan dör dü, ya ni Ce lal Ba yar, Ad nan Men de res, Fu at Köp rü lü, Re fik Ko ral tan, 7 Ha zi ran 1945 gü nü CHP gru bu na “Dört lü Tak rir” di ye ta nın mış olan bir öner ge ver di ler. Öner ge le rin de, özel lik le par ti için de öz gür bir tar tış ma or ta mı nın ya ra tıl ma sı nı is ti yor lar dı. O sı ra da Tür ki ye’de top rak re for mu na ola nak ve re bi le cek bir ya sa ta sa rı sı TBMM’ye su nul muş tu: Çift çi yi Top rak lan dır ma Ka nu nu. İnö nü ve Ta rım Ba ka nı Şev ket Ra şit Ha ti boğ lu’nun gi ri şi miy le ha zır la nan bu ya sa nın 17. mad de si ne gö re, top rak sız ya da az top rak lı çift çi yi top rak lan dır mak için dev let, bü yük top rak sa hip le ri nin top rak la rı nı ka mu laş tı ra bi le cek ti. Ka mu laş tır ma, ge re kir se top rak sa hi bin de yal nız ca 50 dö nüm bı ra ka cak ka dar kap sam lı ola bi le cek ti. Ka mu laş tır ma be del le ri de ger çek de ğe re gö re de ğil, ara zi ver gi si ne mat rah ola rak be yan edi len de ğer den öde ne cek ti (md. 21). Bu hü küm top rak sa hi bi olan mil let ve kil le ri ni çok ra hat sız et ti. Ay dın’ın bü yük top rak sa hip le rin den olan Ad nan Men de res, ya sa gö rü şü lür ken ağır eleş ti ri ler ge ti ren mil let ve kil le ri nin ba şın da ge li yor du. Fa kat İnö nü bu ko nu da çok ıs rar lıy dı. Ata türk, ölü mün den he men ön ce ki bir kaç mec lis açış ko nuş ma sın da top rak sız çift çi yi top rak lan dır mak ge rek sin me si ne de ğin miş ti, ama so mut bir adım atıl ma mış tı (ya da atı la ma mış tı). Şim di İnö nü bu da va yı be nim se miş bu lu nu yor du. Bel ki işin top lum sal ya rar la rı ya nın da, çok-par ti li or tam da köy lü nün si ya sal des te ği ni el de ede bi le ce ği ni de umu yor du. Böy le bir dü şün ce si var idiy se, ya nı lı yor du. Taş ra ya top rak sa hip le ri ege men di. Ka nun 11 Ha zi ran 1945’te TBMM ta ra fın dan ka bul edil di ği hal de, onun mi ma rı olan Ha ti boğ lu son ra ki hü kü met ler de ba kan ola ma dı ğı gi bi, 1948’de ku ru lan II. Ha san Sa ka hü kü me tin de ta rım ba kan lı ğı, Çift çi yi Top rak lan dır ma Ka nu nu’nun has mı olan Ada na’nın bü yük top rak sa hi bi Ca vit Oral’a ve ril di. Söz ko nu su 17. mad de nin hiç uy gu lan ma dı ğı nı söy le me ye ge rek yok. Yal nız bir bö lüm Ha zi ne top rak la rı çift çi le re da ğı tıl dı.
İNÖNÜ ÇOK-PARTİLİ DİZGEYİ KURUYOR
De mok rat Par ti ’nin Ku ru lu şu Ki mi le ri De mok rat Par ti’nin (DP) ku ru lu şu nu doğ ru dan Çift çi yi Top rak lan dır ma Ka nu nu’na olan mu ha le fe te bağ lar lar. DP’nin salt bun dan kay nak lan dı ğı nı öne sür mek abar tı lı olur ama, DP’nin ku ru luş ve yay gın laş ma aşa ma sın da bu nun önem li bir pa yı ol du ğu söy le ne bi lir. İnö nü Dört lü Tak rir’i grup ta red det tir di (12 Ha zi ran). Onun is te di ği, CHP için de ki hoş nut suz la rın CHP’den ay rı la rak ay rı bir par ti kur ma la rıy dı. Bun dan um du ğu ya rar la rı şöy le tah min ede bi li riz: 1) Çok-par ti li diz ge ye ge çil miş ola cak tı; 2) Par ti için de ki mu ha lif ler den kur tu lu na cak tı; 3) CHP’den ay rı la cak ki şi le rin ku ra ca ğı par ti nin Ata türk dev ri mi ne kar şı ol ma sı teh li ke si bu lun ma ya cak tı. Bu na kar şı lık Ba yar ve ar ka daş la rı nın CHP’den ay rıl ma ya he ves le ri yok tu. Par ti kur mak bir ma ce ray dı. Da ha iyi si, CHP’de ka lıp ona ege men ol ma ya ça lış mak tı. Ata türk’ün ver di ği on ca gü ven ce ye rağ men Ser best Fır ka’nın ba şı na ge len le ri bi li yor lar dı. Ba yar, Fet hi Ok yar’ın du ru mu na düş mek is te mi yor du. Dört lü Tak rir’in red de dil me sin den son ra Ad nan Men de res ve Fu at Köp rü lü, Va tan ga ze te sin de de mok ra tik leş me yi sa vu nan mu ha lif ya zı lar yaz ma ya baş la dı lar. CHP bu dav ra nı şı par ti di sip li ni ne ay kı rı bu la rak iki si ni de üye lik ten çı kart tı (21 Ey lül). Ba yar’ın iki ar ka da şı na olan des te ği ni gös ter mek üze re seç ti ği dav ra nış, he nüz par ti kur ma ko nu sun da ik na ol ma dı ğı nı gös te rir. CHP’den de ğil, mil let ve kil li ğin den is ti fa et ti (28 Ey lül). Bu, ken di si ni yük sek bir ma aş tan yok sun bı ra kan bir dav ra nış tı. Fa kat İnö nü ıs ra rı nı sür dü rü yor du. 1 Ka sım 1945’te TBMM’yi açış söy le vin de, ül ke nin bir mu ha le fet par ti si ne olan ge rek si ni mi ni açıkça di le ge tir di. Oy sa Tem muz ba şın da mü te ah hit Nu ri De mi rağ ta ra fın dan ku rul muş bu lu nan Mil li Kal kın ma Par ti si var dı. Fa kat De mi rağ tu tu cu bir ki şi ol du ğun dan, İnö nü o par ti yi gör mez lik ten ge li yor du. Ar tık Ba yar’ın da ak lı yat ma ya baş la mış tı. 1 Ara lık’ta par ti ku ra cak la rı nı açık la dı. 3 Ara lık’ta CHP’den is ti fa et ti. Er te si gün İnö nü’nün ye mek çağ rı sı na git ti ve gö rüş tü ler. Ay nı gün (4 Ara lık) “Tan Ola yı” ol du. Ze ke ri ya Ser tel’in çı kar dı ğı Tan ga ze te si sos ya list so la ya kın lı ğı ile ta nı nı yor du. Bu sı ra lar da Ser tel Gö rüş ler adın da bir der gi ha zır lı ğı için dey di. İlan lar ya pıl mış ve ya zar kad ro su için de Men de res ve Köp rü lü’nün bu lu na ca ğı du yu rul -
243
244
KISA TÜRKİYE TARİHİ
muş tu. O gün bir ta kım “genç ler” Rus ve ko mü nist aleyh ta rı slo gan lar la Tan ba sı me vi ne ve sol ya yın sa tan ki tap çı la ra sal dı ra rak tah rip et ti ler. Po li sin se yir ci kal ma sı, hu ku ka ve uy gar lı ğa sığ ma yan bu işin CHP ta ra fın dan kış kır tıl mış, hat ta dü zen len miş ola bi le ce ği id di ala rı na yol aç tı. Bel ki bu ve si ley le DP’ye sol dan uzak dur ma sı için de me saj ve ril miş olu yor du. 1946’da CHP’nin so lun da ki 3 par ti nin ka pa tıl ma sı, bu par ti nin, so lun da mut lak bir boş luk is te di ği ni gös te ri yor du. Mart’ta Sos yal De mok rat Par ti, Ara lık’ta Tür ki ye Sos ya list Par ti si (ge nel baş ka nı Esat Âdil Müs te cap lı oğ lu) ve Tür ki ye Sos ya list Emek çi ve Köy lü Par ti si (ge nel baş ka nı Şe fik Hüs nü Dey mer) ka pa tıl dı. Re cep Pe ker’in başbakanlığı sırasında köy ens ti tü le ri ni “da ha mil li” kıl mak tan söz et me si, sol kar şı tı ha va nın na sıl her ke si mi kap la dı ğı nın işa re ti dir. 1947’de Dil-Ta rih ve Coğ raf ya Fa kül te si’nde Ni ya zi Ber kes, Per tev Nai li Bo ra tav, Be hi ce Bo ran aley hin de sol cu ol duk la rı ge rek çe siy le bir ca dı ka za nı kay na tıl ma ya baş lan dı. Öğ ren ci gös te ri le ri ile baş la dı ve bu na üni ver si te, TBMM ve mah ke me ler alet ol du lar. Söz konusu kişiler üni ver si te den ay rıl mak du ru mun da kal dı lar. Ber kes Ka na da’da, Bo ra tav Fran sa’da, ay nı grup tan ol mak la bir lik te da ha ön ce yurt tan ay rı lan Mu zaf fer Şe rif ABD’de iş bul du lar ve ba şa rı lı ol du lar. Bo ran’ın da, is te sey di, yurt dı şın da ba şa rı lı ola ca ğı söy le ne bi lir. Böy le ce gad re uğ ra yan Al man pro fe sör le ri ne ku cak aç mış olan Tür ki ye, şim di ken di bi lim adam la rı nın ba şı nı yi yor du. DP 7 Ocak 1946’da ku rul du. Ce lal Ba yar ge nel baş kan ol du. Tür lü ne den ler le hoş nut suz olan la rı çev re sin de top la ya rak, kı sa za man da ya yıl dı. Adın dan da an la şı la ca ğı üze re, DP’nin bi rin ci ama cı de mok ra tik leş me yi sağ la mak tı. CHP ik ti da rı bu yön de ki şi kâyet le ri kar şı la mak üze re Tür ki ye ta ri hin de ilk kez tek de re ce li se çi mi ge tir di. Ga ze te ka pat ma yet ki si ni hü kü met ten ala rak mah ke me le re ver di. Üni ver si te le re özerk lik ve ril di. Köy lü ve iş çi nin des te ği ni ka zan mak için Top rak Mah sul le ri Ver gi si kal dı rıl dı, Ça lış ma Ba kan lı ğı ve İş çi Si gor ta la rı ka nun la rı çı ka rıl dı. İnö nü’nün “de ğiş mez ge nel baş kan” sı fa tı na son ve ril di, sı nıf par ti le ri nin ve sen di ka la rın ku ru la bi le ce ği ka bul edil di. CHP bir de açık göz lük yap tı. 1947’de ya pıl ma sı ge re ken se çim ye ri ne se çi mi öne, 1946’ya al dı. 21 Tem muz 1946’da ya pı lan se çim tek de re ce liy di ama yar gı de ne ti mi yok tu, oy lar açık ta ve ri li yor, giz li sa yı lı yor du (açık oy-giz li tas nif), ço ğun luk sis te mi uy gu la nı yor du, ya ni
İNÖNÜ ÇOK-PARTİLİ DİZGEYİ KURUYOR
se çim çev re si sa yı lan il ler de, bir par ti tek oy fark la ön de ol sa bi le, bü tün o ilin mil let ve kil lik le ri onun olu yor du. 465 mil let ve kil li ği için an cak 273 aday gös te re bilen. DP 66 mil let ve ki li çı ka ra bil di. Se çim le rin dü rüst ola rak ya pıl ma dı ğı or ta day dı. Bu yüz den CHP ile DP’nin iliş ki le ri kav ga lıy dı. Ta bii iki par ti nin TBMM’de ki iliş ki le ri ne yan sı yor du bu du rum.
1946 Se çim le rin den Son ra Ye ni dö nem de İnö nü, Şük rü Sa ra çoğ lu ye ri ne Re cep Pe ker’i baş ba kan lı ğa ge tir di. Pe ker’in Türk Li ra sı’nda yap tı ğı ve “7 Ey lül Ka rar la rı” di ye ta nı nan de va lü as yon bü yük yan kı uyan dır dı, çün kü o de vir de pa ra de ğe ri nin de ğiş me si çok ola ğan dı şıy dı. 1 ABD do la rı 1,40 TL’den, 2,80 TL’ye çı ka rıl dı. Pe ker’in TBMM’de Men de res’e si nir le ne rek eleş ti ri le ri ni “psi ko pat bir ru hun ifa de si” di ye ni te le me si ve Ba yar’ı hal kı is ya na kış kırt mak la suç la ma sı üze ri ne, DP mec li si terk et ti. Bu nun üze ri ne İnö nü mü da ha le ede rek, Ba yar’la gö rüş tü. Or ta lık ya tış tı. DP ilk bü yük kon gre si ni Ocak 1947’de yap tı. Kon gre, Hür ri yet Mi sa kı adın da bir bil dir ge ya yım la dı. Bu na gö re DP’nin ki mi si ya sal ta lep le ri ka bul edil mez se DP mil let ve kil le ri TBMM’den ay rı la cak lar dı. Bu ta lep ler, Ana ya sa’ya ay kı rı ya sa la rın ayık lan ma sı, dü rüst se çim le ri sağ la ya cak bir se çim ya sa sı nın çı ka rıl ma sı, dev let baş kan lı ğı ile par ti baş kan lı ğı nın ay nı ki şi de bir leş me me si (İnö nü’nün du ru mu) di ye özet le ne bi lir. DP ne den li sert mu ha le fet ya par sa Re cep Pe ker de ay nı sert lik ve hır çın lık la kar şı lık ve ri yor du. Mec li si terk et me teh di di ni hü kü met “ko mü nist tak ti ği” di ye ni te li yor du. İnö nü bu du ru mun çok-par ti li lik için iyi şey ler va at et me di ği ni gö rü yor du. Ha kem ro lü nü üst le ne rek Ba yar’ı ve Pe ker’i bir kaç kez din le dik ten son ra, iki ta ra fı uz laş tır ma ya ça lı şan 12 Tem muz Be yan na me si’ni ya yım la dı. Bu, iliş ki le ri hay li yu mu şat tı. Fa kat Pe ker hır çın lık yan lı sıy dı, ya ni çok-par ti li li ği sin di re me miş ti. Onun için de İnö nü CHP için de Pe ker’e kar şı bir ha re ket baş lat tı. Mil let ve ki li Ni hat Erim’in ba şı nı çek ti ği bir grup genç mil let ve ki li, CHP gru bun da Pe ker’e kar şı oy kul lan dı lar (35’ler ha re ke ti). Pe ker, yan daş la rıy la bir lik te bir kaç gün İnö nü ile mü ca de le ye gi re cek miş gi bi dav ran dı, fa kat son ra is ti fa et ti. Ye ri ne Ha san Sa ka hü kü me ti ku rul du (9 Ey lül 1947).
245
246
KISA TÜRKİYE TARİHİ
CHP için de ki sert lik-uz laş ma yan lı la rı kav ga sı DP için de de, hem de da ha şid det li ola rak ce re yan et mek tey di. Sert lik yan lı la rı DP gru bu na ege men di ler ve par ti yö ne ti mi ni yu mu şak lık la suç lu yor lar dı. Ara da ki ger gin lik ile ri bir nok ta ya va rın ca Mart 1948’de bir kı sım mil let ve ki li nin ve yan daş la rı nın par ti üye li ği ne son ve ril di. Bun lar ön ce mec lis te Müs ta kil De mok rat lar gru bu nu oluş tur du lar, son ra da 20 Tem muz 1948’de Mil let Par ti si (MP) ku rul du. Ku ru cu la rı ara sın da Ma re şal Fev zi Çak mak, Hik met Ba yur, Ke nan Öner, Os man Bö lük ba şı, Sa dık Al do ğan var dı. Çak mak ge nel baş kan ol du. MP, DP’yi da nı şık lı bir mu ha le fet güt mek le suç lu yor du. Fa kat DP’nin bu bi çim de bö lün me si, 1950 se çim le ri nin de gös te re ce ği gi bi, ta ba na faz la yan sı ma dı. Yi ne de 1950’ye de ğin DP’nin mil let ve ki li sa yı sı ya rı ya in miş ti.
Gü nal tay Hü kü me ti Ha san Sa ka, Re cep Pe ker gi bi sert lik yan lı sı de ğil di. Ama DP’nin uğ run da sa va şım ver di ği de mok ra tik leş me yi ger çek leş ti re cek ira de den yok sun du. 1948’de çı kar dı ğı ye ni se çim ya sa sı, yar gı de ne ti mi ni içer me di ği için, DP, ara ve ye rel se çim le ri boy kot et ti. 15 Ocak 1949 ta ri hin de Sa ka is ti fa et ti. Ye ri ne Şem set tin Gü nal tay gel di. Gü nal tay bir ta rih çiy di. II. Meş ru ti yet’te İs lam cı akı mın için de yer al mış tı. Gü ven oyu alır ken sağ lam bir de mok ra si kur ma vaa di ver di. Ne var ki, ilk uy gu la ma la rı din ala nın da ol du. Za ten 1948’de imam-ha tip ye tiş tir mek üze re 10 ay lık kurs lar açıl mış tı. (DP ik ti da rı 1951’de bu kurs la rı oku la dö nüş tür dü.) Gü nal tay hü kü me ti CHP gru bu nun da ha ön ce al mış ol du ğu bir ka rar doğ rul tu sun da il ko kul la ra seç me li din der si koy du. Ay nı bi çim de, An ka ra Üni ver si te si’ne bağ lı bir İla hi yat Fa kül te si ku rul du. 1956’da din der si or ta okul la ra (is te me yen ler ço cuk la rı nı bu ders ten mu af tu ta bi li yor lar dı) seçmeli ders olarak kondu.* *
Din dersi, 1967’de li se le re seç me li ola rak kon du. 1974’de or tao kul ve li se le re zo run lu ah lak der si kon du. Bu uy gu la ma lar Ata türk dö ne min de ki uy gu la ma lar dan fark lı da ol sa, la ik li ğe ay kı rı de ğil di. La ik li ğe ay kı rı olan, 12 Ey lül yö ne ti mi nin bu ders le ri zo run lu kı lıp, bu nu da Ana ya sa’ya yaz dır ma sıy dı. Bu yüz den ço cu ğu nun din der si ne gir me si ni is te me yen, fark lı inanç tan bir çok ana ba ba ya ya kı şık sız bir zor la ma ge ti ril miş olu yor du. Ger çi din der si, “din kül tü rü” di ye su nu lu yor du, ama öğ ret me nin an la yı şı na bağ lı ola rak uy gu la ma da çok kez din der si ne dö nüş tü ğü an la şıl mak ta dır. Bir de da ha ön ce de işa ret edil di ği üze re, imam-ha tip okul la rı nın imam-ha tip ih ti ya cı nın çok öte sin de ol ma sı da la ik li ğe ay kı rı dır.
İNÖNÜ ÇOK-PARTİLİ DİZGEYİ KURUYOR
DP 20 Ha zi ran 1949’da 2. bü yük kon gre si ni yap tı. Mil let Par ti si’nin da nı şık lı mu ha le fet suç la ma sı nın bas kı sı al tın da olan DP, bu kon gre de Mi lli Te mi nat An dı di ye bir bil dir ge or ta ya çı kart tı. Bu na gö re, oy la ra te ca vüz edi lir se (ya ni se çim hi le si ya pı lır sa), halk meş ru sa vun ma du ru mun da ka la cak tı. Meş ru sa vun ma ya sal yol lar dan ya pı la cak ama, hi le ya pan yö ne tim de ulu sun hu su me tiy le kar şı la şa cak tı. Bu hu su met söz cü ğün den ha re ket le CHP, bil dir ge ye Mil li Hu su met An dı adı nı tak tı. Her hal de bu bas kı nın da kat kı sıy la hü kü met, Şu bat 1950’de TBMM’ye ye ni bir se çim ya sa sı ta sa rı sı ge tir di. Ta sa rı ilk kez yar gı de ne ti mi ni de ge ti ri yor du. So nun da ya sa DP’nin oy la rı nın da ek len me siy le ka bul edil di. Tek sa kın ca sı, nis pi tem sil ye ri ne ço ğun luk diz ge si ni ka bul et me siy di. Bu diz ge 50’li yıl lar da ya pı lan 3 se çim de CHP aley hin de iş le ye cek ti. 14 Ma yıs 1950’de ya pı lan se çim ler de DP, oy la rın %55’ini, CHP %41’ini al dı. Gö rü lü yor ki CHP ye nil miş, an cak boz gu na uğ ra ma mış tı. Ne var ki, ço ğun luk diz ge si bu ye nil gi yi boz gu na dö nüş tü rü yor du. DP mil let ve kil lik le ri nin %85’ini (408 san dal ye), CHP ise %15’ini (69 san dal ye) al mış tı. DP’li ler se çim ba şa rı la rı nı ye ni bir ça ğın baş lan gı cı ola rak se lam lı yor lar dı. Ger çek ten de önem li bir nok ta ya ge lin miş olu yor du. 1945’te so na eren dev rim ci tek-par ti li dö ne min ar dın dan ikin ci ge nel se çim de ik ti dar, kav ga sız gü rül tü süz mu ha le fet par ti si nin eli ne tes lim edi li yor du.
İnö nü Dönemi De ğer len dir mesi Bu nok ta da İnö nü dö ne mi için ge nel bir de ğer len dir me ya pa bi li riz. İnö nü, ik ti dar da ol sun, mu ha le fet te ol sun, Ata türk dev ri mi nin ba şa rı lı bir sa vu nu cu ve sür dü rü cü sü ol du. Da ha sı var. Dev ri me önem li kat kı lar da bu lun du. Bi ri köy ens ti tü le ri, öbü rü çok-par ti li diz gey di. De ne bi lir ki köy ens ti tü le ri sa ye sin de Ata türk dev ri mi, ge ri dön dü rü le mez bir sü reç ha li ne ge ti ril miş tir. Çok-par ti li diz ge ye ge çil me si ise Ata türk çü bü tün sel kal kın ma an la yı şı nın, ev ren sel de ğer le rin öl çüt alın ma sı an la yı şı nın bir so nu cu sa yı la bi lir. İnö nü hem ik ti dar da hem mu ha le fet te, kı raç top rak lar da ye tiş ti ril me ye ça lı şı lan na rin bir çi çek olan çok-par ti li diz ge yi esir ge mek için yıl lar ca sa bır la di din di, uğ raş tı. Si ya sal ra ki bi ni ye re se ren 27 Ma yıs 1960 Dev ri mi’nden son ra, bir
247
248
KISA TÜRKİYE TARİHİ
an ön ce çok-par ti li diz ge ye dö nül me si için ça ba gös ter di. Ta lat Ay de mir’in ön cü lü ğü nü yap tı ğı iki as ke ri dar be gi ri şi mi ni biz zat ön le yip kır dı. Bu nun la bir lik te çok-par ti li diz ge nin Tür ki ye’de ne öl çü de ba şa rı lı ol du ğu bu gün de tar tı şıl mak ta, ne den li de mok ra si ye (eşit lik ve öz gür lü ğe) hiz met et ti ği sor gu lan mak ta dır. İnö nü dö ne mi nin bir ta kım olum suz luk la rı yok de ğil dir. Bun lar dan ki mi le ri ne ye ri gel dik çe işa ret edil di: Var lık Ver gi si’nin ırk çı ve in san hak la rı na ay kı rı uy gu la ma la rı, Nâzım Hik met’in yıl lar ca ha pis te kal ma sı, Tan Ola yı, DTC Fa kül te si’nde ki tas fi ye ha re ke ti, çok-par ti li diz ge nin sos ya list sol suz ku rul ma sı, köy ens ti tü le ri nin “içi nin bo şal tıl ma sı”... Bun lar önem li ku sur lar dı ve İnö nü’nün bun lar dan si ya se ten so rum lu ol du ğu kuş ku suz dur. Bel ki İnö nü bun la rı is te me miş ti, bun lar dan ra hat sız ol muş tu, fa kat ön le me ye gü cü yet me miş ti. Çün kü İnö nü bü yük bir dev let ada mıy dı ve bir dö ne min de mil li şe fiy di ama, Ata türk den li güç lü ve et ki li de ğil di. On da ne Ata türk’ün nü fu zu ne de ola ğa nüs tü ki şi lik gü cü var dı.
XXIX
Demokrat Parti Dönemi
DP Hü kü me ti nin İlk Ba şa rı la rı ve Bas kı Ön lem le ri DP dö ne mi bü yük umut lar la baş la dı. TBMM ta ra fın dan cum hur baş ka nı se çi len Ce lal Ba yar, DP ge nel baş kan lı ğın dan is ti fa et ti. Bu gö rev baş ba kan olan Ad nan Men de res’e ve ril di. Re fik Ko ral tan TBMM baş ka nı se çil di. Fu at Köp rü lü dı şiş le ri ba kan lı ğı na gel di. DP mu ha le fet tey ken de mok ra tik leş tir me vaa din de bu lu nu yor du, bu va at le rin için de grev hak kı bi le var dı. Ne var ki ik ti da ra gel dik ten kı sa sü re son ra bu va at ler unu tul du. DP bü tün gü cü nü ik ti sa di kal kın ma ya ver di. Za ten o sı ra da ko şul lar da bu na el ve riş liy di. 1950’de pat lak ve ren Ko re Sa va şı dün ya da bir ta kım ham mad de le rin ve ta rım sal ürün le rin fi yat la rı nı yük selt miş ti. Bu sı ra da Tür ki ye’de sa yı la rı git tik çe ar tan trak tör ve di ğer ta rım alet le ri sa ye sin de ta rım üre ti min de önem li ar tış lar el de edi li yor du. Trak tör sa yı sın da ki ar tış aşağıdaki sayılardan görülebilir: 1924 – 220 1930 – 2.000 1948 – 1.756 1950 – 9.905 1956- 43.727
250
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Eki len top rak lar bu sa ye de 1948’de 9,5 mil yon hek tar dan, 1956’da 14,6 mil yon hek ta ra yük sel miş ti ki, bu, yak la şık %50 bir ar tış de mek ti. Sa vaş tan son ra ABD’nin özen dir me siy le 1948’de baş la yan ge niş çap lı ka ra yo lu ya pı mı sür dü rü le rek, o gü ne de ğin pi ya sa ya açı la ma mış olan bir çok kır sal ke sim bu ola na ğa ka vuş tu rul muş tu. 1952’de Tür ki ye’nin NA TO üye li ği ne ka bul edil me si önem li bir dış si ya set ba şa rı sıy dı. Tru man Dok tri ni, Mars hall Pla nı ve Av ru pa Kon se yi üye li ği ar dın dan ge len bu ge liş me, Tür ki ye’nin bir ara ya şa mış ol du ğu yal nız lı ğa bü tü nüy le son ver miş ti. (Ko re Sa va şı’na as ker gön der me ka ra rı, ki mi NA TO üye le ri nin Tür ki ye’nin ka tıl ma sı na yap tık la rı iti raz la rı ge ri al ma la rı nı sağ la mış tı.) Tür ki ye ve DP ik ti da rı için iş ler çok iyi gi di yor du. Fa kat bu iyi gi di şe rağ men DP’nin, da ha doğ ru su ön der le ri nin –Ba yar ve Men de res– bir hu zur suz lu ğu, bir hır çın lı ğı var dı. Nes nel ko şul la rın o den li el ve riş li ol ma sı na kar şın, on la rın bu ruh sal du ru mu nu an la mak ko lay de ğil dir. Ruh bi lim sel bir ta kım ne den ler le bel ki ken di le ri ni gü ven için de his set mi yor lar dı. İk ti da ra gel dik ten son ra bi le bir gün ik ti dar dan ay rı la bi le cek le ri nin ra hat sız lı ğı nı du yu yor lar dı. Oy sa 1954 se çim le ri 1950 se çim le ri ne gö re da ha par lak bir za fer le so nuç la na cak tı. Bu yüz den ki mi ya zar lar Men de res ve Ba yar’da bir “İnö nü fo bi si” bu lun du ğu na hük met miş ler dir. 8 Ağus tos 1951’de TBMM hal kev le rini ve hal ko da la rı nı dev let leş ti ren bir ya sayı ka bul et ti. Hal kev le ri ve halk oda la rı CHP’ye bağ lı bir ör güt tü. Tek-par ti dö ne min de bu du ru mun bel ki pek bir sa kın ca sı yok tu. Fa kat çok-par ti li lik te hiç bir an la mı yok tu, çün kü bu ör güt bir par ti hiz me ti de ğil, bir ka mu hiz me ti ya pı yor du. Hal kev le ri ör gü tü nün iş lev le ri ni es ki si gi bi sür dür mek üze re Mil li Eği tim Ba kan lı ğı’ na bağ lan ma sı dü şün ce si CHP za ma nın da ne den se ger çek leş memişti. DP ik ti da rı, ör gü tü dev let leş ti rir ken böy le bir yol iz le mek ye ri ne, bü tün o kül tür yu va la rı nı (478 hal ke vi ve 4322 hal ko da sı) bir ta şın maz ve ta şı nır mal yı ğı nı ha lin de Ha zi ne’ye in ti kal et tir di. Ör gü tün kül tür len dir me iş le vi yok edil di. Do la yı sıy la hal kın ay dın lan ma sü re ci ne bü yük bir dar be in di ril di. Bu gün hâlâ o ka ran lık boş luk dol du ru la bil miş de ğil dir. Okul la rı mı zın bü yük ço ğun lu ğu nun hiz met su nan ki tap lık lar dan, gös te ri sa lon la rın dan vb. yok sun ol du ğu dü şü nü lür se, vu ru lan dar be nin ağır lı ğı da ha iyi an la şı la bi lir. CHP’nin gü cü ne bir dar be in dir me nin bi lin cin de olan DP, Türk ay dın lan ma sı na na sıl bir dar be in -
DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ
dir di ği nin aca ba ne öl çü de far kın day dı? Araş tı rıl ma sı ge re ken bir ko nu dur. DP’nin Türk ay dın lan ma sı na in dir di ği önem li bir ikin ci dar be de CHP ik ti da rı nın son dö ne min de baş la tıl mış olan köy ens ti tü le ri ni yık ma et kin li ği nin DP ik ti da rı ta ra fın dan bü tün len me si dir. DP Şu bat 1954’te ens ti tü le ri kla sik il köğ ret men okul la rı na dö nüş tü rdü. 1953’te DP bir iş da ha yap tı. CHP’nin bü tün mal var lı ğı nı “hak sız ik ti sap” di ye ni te len di re rek Ha zi ne’ ye ge çi ren bir ya sa çı kart tı (14 Ara lık 1953). Bu, ana mu ha le fet par ti si nin et kin lik ola nak la rı nı kıs mak için bir ha re ket ti. Fa kat DP’nin aler ji si CHP ile sı nır lı de ğil di. Her tür lü mu ha le fe te kar şı ol ma lıy dı lar ki, Ata türk ve dev rim le ri nin aley hin de ler di ye Mil let Par ti si de ka pat tı rıl dı (8 Tem muz 1953). 1954 se çim le ri ne yak la şır ken hü kü met ba sın dan ge len eleş ti ri le re kar şı ağır ce za lar ge ti ren bir ya sa çı kart tı. Mah ke me ye çı kar tı lan ga ze te ci ler id di ala rı nı is pat et mek hak kın dan da yok sun bı ra kı lı yor lar dı. Bu hak sız lık bir çok DP mil let ve ki li ni bi le is yan et tir di. 19 DP mil let ve ki li nin “is pat hak kı” uğ run da ver dik le ri sa va ş Men de res ta ra fın dan alay ko nu su ya pı la rak so nuç suz ka lın ca, on lar da DP’den ay rıl dı lar ya da çı ka rıl dı lar. 1955 so nun da Hür ri yet Par ti si’ni kur du lar. 19’la rın için de Tu ran Gü neş, Ek rem Ali can, Fev zi Lüt fi Ka ra os man oğ lu, Ek rem Hay ri Üs tün dağ gi bi isim ler var dı. 2 Ma yıs 1954 se çim le rin de DP oy la rın %57’si ni, CHP %36’sı nı al dı. CHP’nin san dal ye sa yı sı 31’e in di. Bun dan son ra iş ler iyi ce çığ rın dan çık tı. Bir ço ğu si ya set amaç lı, rast ge le ya pı lan ya tı rım lar, da ğı tı lan kre di ler enf las yo na, dö viz dar bo ğa zı na, mal kıt lı ğı na yol aç tı. Hü kü met bu na rağ men ik ti sa di plan la ma dü şün ce si ni red de di yor, hat ta ala ya alı yor du. Bu sı ra da ABD’den 300 mil yon do lar kre di is ten di, alı na ma dı. Mil li Ko run ma Ka nu nu’nun po lis ve mah ke me ön lem le ri ne, fi yat de ne tim le ri ne, ta yın la ma yön tem le ri ne baş vu rul du (1955). Bu ara da 25 yıl hiz met et miş me mur la rın “gö rü len lü zum üze ri ne” ba kan lık em ri ne alın ma sı ve emek li ye sevk edil me si uy gu la ma sı ge ti ri le rek, üni ver si te li ler ve yar gıç lar üze rin de bas kı ku rul du, tas fi ye ler ya pıl dı. Ga ze te ci le re ağır ha pis ve pa ra ce za la rı ver di ril di. 1955 ya zın da Ka ra de niz ge zi si ne çı kan CHP Ge nel Sek re te ri Ka sım Gü lek, Si nop’ta tu tuk la na rak İs tan bul’a ge ti ril di ve bir gün ha pis te kal dı. 1956 ya zın da Ri ze’de dük kân sa hip le ri nin eli ni sık ma sı, gös te ri yü rü yü şü sa yı la rak 6 ay hap se mah kûm ol du.
251
252
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Kıb rıs So ru nu 1954’ten baş la ya rak Kıb rıs ko nu su Tür ki ye’nin gün de mi ne gir me ye baş la dı. Yu na nis tan, İn gil te re’nin sö mür ge si olan ada nın ken di si ne ve ril me si ni is ti yor du. Bu du rum da Tür ki ye de ada ya ta lip ol du. Kıb rıs Rum la rı ada nın Yu na nis tan’a bağ lan ma sı (eno sis) için kan lı yıl dı rı yön tem le ri ni de kap sa yan gös te ri ve ey lem ler yap ma ya baş la mış lar dı. İn gil te re ko nu yu in ce le mek üze re Lon dra’da bir kon fe rans top la dı (1955). Bu sı ra da 6 Ey lül gü nü İs tan bul’da çı kan bir ga ze te Ata türk’ün Se la nik’te ki evi ne bom ba atıl dı ğı ha be ri ni ver di. O ak şam bü tün İs tan bul’da Rum la ra ait bin ler ce ev ve iş yeri ne, ki li se ve me zar lık la ra sal dı rıl dı ve yağ ma ya da tah rip edil di. Bü tün İs tan bul’da ay nı sı ra lar da ay nı ha re ke tin ola bil me si bir “dü zen” ol du ğu iz le ni mi ni ve ri yor du. Po lis ön ce le ri se yir ci, son ra da ça re siz kal mış tı. Olay, ge ce ya rı sı or du bir lik le ri ta ra fın dan bas tı rı la bil di. Sı kı yö ne tim ilan edil di ve işi ko mü nist le rin yap tı ğı ile ri sü rü le rek bir çok sol cu tu tuk lan dı, bu in san lar ay lar ca ha pis yat tık tan son ra ak lan dı lar. Da ha son ra Yas sıa da’da ki Ada let Di va nı 6/7 Ey lül olay la rı nın Ba yar, Men de res, Dı şiş le ri Ba ka nı Fa tin Rüş tü Zor lu ve İçiş le ri Ba ka nı Na mık Ge dik ta ra fın dan dü zen len di ği ne ka rar ver di. Lon dra’da Kıb rıs Kon fe ran sı’nda bu lu nan Zor lu, “hak la rı mız da ne de re ce ye ka dar ıs rar ede ce ği mi zi” gös ter mek üze re “ak tif ha re ket” için “il gi li le re ve ri le cek em rin pek fay da lı ola ca ğı nı” bil di re rek ha re ke te ye şil ışık yak mış gö rü nü yor du. Yas sıa da mah ke me si ne gö re, İs tan bul’un bir çok sem tin de ve İz mir’de ay nı an da baş la yan ha re ket te DP ör gü tün den ya rar la nıl mış tı. Yu nan ma kam la rı ise Ata türk’ün evi ne bom ba at mak tan so rum lu bir kaç Türk ya ka la dı lar, bun lar mah kûm ol du lar. Bun lar dan bi ri da ha son ra Tür ki ye’de va li lik ya pa cak tı. Öy le gö rü nü yor ki, 6/7 Ey lül Ola yı, Tan Ola yı gi bi, ama çok da ha ge niş çap ta, ül ke miz de dev le tin hu kuk dı şı na çık ma sı nın üzü cü bir baş ka ör ne ği dir. DP mec lis so ruş tur ma sı öne ri si ni de red det tir di. Bir tek Na mık Ge dik is ti fa et ti. Kıb rıs ko nu sun da Tür ki ye’nin id di ası nı ilk kez or ta ya koy du ğu sı ra lar da ada nın tü mü is te ni yor du (“Kıb rıs Türk tür, Türk ka la cak tır”). Da ha son ra bu nun pek ger çek çi ol ma dı ğı dü şü nül müş ol ma lı ki, ada nın Tür ki ye ve Yu na nis tan ara sın da pay la şıl ma sı is ten me ye baş lan dı
DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ
(“Ya tak sim ya ölüm”). So nuç ola rak 13 ve 19 Şu bat 1959’da ya pı lan Zü rih ve Lon dra ant laş ma la rıy la Kıb rıs’ın ba ğım sız ol ma sı, fa kat Tür ki ye, Yu na nis tan ve İn gil te re’nin ada da özel hak la rı nın bu lun ma sı ka rar laş tı rıl dı. İn gil te re ada da ki bü yük ha va üs le ri ni mu ha fa za ede cek, Tür ki ye ve Yu na nis tan bi rer as ke ri gar ni zon bu lun du ra cak lar, her üç dev le tin mü da ha le hak la rı bu lu na cak tı. Ay rı ca, Kıb rıs Ana ya sa sı hü kü met ve par la men to da Türk le re ba zı özel hak lar ta nı yor du. Fe de ral Al man ya’dan bir yar gı cın baş kan lı ğın da ki Ana ya sa Mah ke me si bu dü ze nin iş le yi şi ne ne za ret ede cek ti. Baş pis ko pos Ma ka ri os Kıb rıs cum hur baş ka nı, Dr. Fa zıl Kü çük yar dım cı sı se çil di ler. Kıb rıs so ru nu böy le ce çö zül müş gi bi gö rü nü yor du, fa kat kı sa bir sü re son ra Rum lar Zü rih ve Lon dra ant laş ma la rı nın ge tir di ği dü ze ni yık mak için ha re ke te ge çe cek ler di.
1957 Se çim le ri ve DP’nin De mok ra si den Sap ma sı 1957 se çim le ri ni yi ne DP ka zan dı, fa kat oy la rı azal mış tı (%48 ve 424 mil let ve ki li). CHP oy la rın %41’ini al mış tı (178 mil let ve ki li). Cum hu ri yet çi Mil let Par ti si (Os man Bö lük ba şı’nın par ti si) ve Hür ri yet Par ti si de 4’er mil let ve ki li çı kar mış lar dı. 1958’de ik ti sa di bu na lı mın çö züm süz lü ğü kar şı sın da Türk hü kü me ti IMF ve Dün ya Ban ka sı’nın da yat ma sı nı ka bul et mek zo run da kal dı (baş ka tür lü dış borç al ma ola na ğı yok tu). 4 Ağus tos 1958’de is tik rar ön lem le ri alın dı ve do lar 2,80 TL’den 9 TL’ye çı ka rıl dı. Mil li Ko run ma Ka nu nu uy gu la ma la rı fii len dur du rul du ve enf las yo nu diz gin le ye bil mek için ka mu ku ru luş la rı nın ürün le ri ne zam ya pıl dı. Ön ce le ri dev let iş let me le ri ni özel ke si me dev ret me yi dü şü nen DP, özel ke si min dev let iş let me le ri ni al mak ya da ken di ya tı rım la rını yap mak ta ki ya vaş lı ğı kar şı sın da da ha son ra yap tı ğı ya tı rım lar la ka mu ke si mini ge niş let miş bu lu nu yor du. Ama özel ke si min sa na yi ya tı rım la rı da za man la ço ğal mış tı. Ku ru lan sa na yi ler ge nel lik le it hal ika me si ni amaç lı yor du. Ör ne ğin, dö viz dar bo ğa zı yü zün den mus luk, akü, ka lo ri fer gi bi mal lar ithal edi le me yin ce, bun lar yer li ola rak ya pıl ma ya baş la nı yor du. 1958 gü zün de DP ik ti da rı ye ni ve da ha şid det li bir bas kı dö ne mi baş lat tı. Ne den bu na ge rek si nim duy du ğu in ce len me li dir. Bu kez ik ti -
253
254
KISA TÜRKİYE TARİHİ
sa di bir bu na lı mın so nu cu is tik rar ön lem le ri ve ağır bir de va lü as yon fi yat la rı fır lat mış, hal kı pe ri şan et miş ti. Öte yan dan 1957 se çim le rin de CHP yük se li şe geç miş, ço ğun luk diz ge si ne rağ men mec li se ka la ba lık bir mil let ve ki li gru bu sok ma yı ba şar mış tı. İk ti sa di du ru mun kö tü lü ğü he sa ba ka tı lır sa, bun dan son ra ki se çi mi CHP’nin ka zan ma sı muh te mel di. Oy sa Men de res ve çev re si ik ti dar dan ay rıl ma ola sı lı ğı nı ne den se ka bul ede mi yor lar dı. Bu sı ra da da ha şid det li bir bas kı dö ne mi baş lat mak için ge rek çe ya da ve si le ola cak iki dış ör nek de or ta ya çık mış bu lu nu yor du. Ör nek ler den bi ri 14 Tem muz 1958 Irak Dev ri mi’ydi. DP ik ti da rı Or ta do ğu dev let le riy le ya kın iliş ki le re gir mek is te miş tir. Bel ki bu ya kın lı ğın sa ye sin de za man la Tür ki ye’nin böl ge de ön der dev let du ru mu na yük se le ce ği ni um muş tur. Fa kat bu nu ya par ken NA TO, ABD ve so ğuk sa vaş tu tu mun dan he men hiç bir ödün ver mek de is te me miş tir. Oy sa de mok ra tik-ulus çu Arap la rın bir nu ma ra lı so ru nu Fi lis tin so ru nuy du. İs ra il’in bir nu ma ra lı müt te fi ki ve des tek çi si ABD ve Ba tı Av ru pa ül ke le ri ol du ğu na gö re, Tür ki ye’nin ABD ve NA TO it ti fa kın dan vaz geç me den bu Arap lar la (1952 Cum hu ri yet Dev ri mi’nden be ri bu Arap la rın ba şı nı Nâsır ve Mı sır çe ki yor du) ya kın lık kur ma sı ola nak sız dı. Öbür Arap lar sal ta nat la yö ne ti len feo dal ül ke ler di. On lar için de Fi lis tin so ru nu çok önem liy di. Ama dü zen le ri ni yı ka cak olan cum hu ri yet çi de mok ra tik-ulus çu ha re ket ler den ko run mak da ha da önem liy di. Do la yı sıy la ABD ve Ba tı Av ru pa’yla iliş ki kur ma ya çok da ha ha zır dı lar. Ba tı, dü zen le ri ne pa yan da olu yor du. So nuç ola rak Ba tı’nın için de olan Tür ki ye an cak Pa kis tan, İran ve Irak’la “ko mü niz me kar şı” Bağ dat Pak tı’nı ku ra bil di. İn gil te re de pak tın üye siy di. ABD dı şar dan des tek ve ri yor du. DP ön der le ri özel lik le Irak kral lık ai le si ve Baş ba kan Nu ri Sa it ile çok ya kın ki şi sel iliş ki ler ge liş tir miş ler di. Irak lı yö ne ti ci ler ta til le ri ni Bo ğaz’da ge çi ri yor lar dı. Der ken 14 Tem muz 1958’de Irak or du su dar be yap t›, ik ti da r› ele ge çir di. Fay sal ve Nu ri Sa it öl dü rül dü ler. DP’li yö ne ti ci ler bun dan çok et ki len di ler. Türk or du su Irak ve Su ri ye s› n› r›n da alar ma ge çi ril di. Hat ta Men de res’in Irak’a as ke ri mü da ha le ye ni yet len di €i, fa kat ABD ta ra f›n dan vaz ge çi ril di €i öne sü rül müfl tür. Lüb nan ve Ür dün’ün bafl vu ru la r› üze ri ne ABD’nin as ke ri bir lik le ri Lüb nan’a, ‹n gi liz le rin ki ise Ür dün’e gön de ril di. Lüb nan’a ya p› lan as ke ri ç› kar ma da ABD ‹n cir lik
DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ
üs sün den de ya rar lan m›fl t›. DP ik ti da r› na gö re Irak Dev ri mi d›fl tan des tek le nen y› k› c› bir fa ali yet ti. Mu ha le fe te gö re ise is tib dat ve bas k› ya kar fl› bir ayak lan may d›. Sov yet ler Türk hü kü me ti nin tu tu mu nu pro tes to et ti ler. ABD 5 Mart 1959’da Ba€ dat Paktı’nın ka lan üye le ri ile ve bu ara da Tür ki ye ile, bi rer kar fl› l›k l› ifl bir li €i pak t› yap t›. Bu na gö re Tür ki ye’ye bir sal d› r› olur sa ABD yar d› ma ge le cek ti. ABD za ten NA TO it ti fa k› ile Tür ki ye’ye kar fl› böy le bir yü küm lü lü €e gir mifl ti. De €i flik olan, pak t›n gi rifl bö lü mün de sal d› r› kav ra m› ya n›n da “do lay l› sal d› r›” kav ra m› na yer ve ril me siy di. An la fl› lan, Tür ki ye’de bir ayak lan ma, bir ka r› fl›k l›k olur sa, Türk hü kü me ti nin is te €i üze ri ne ABD si lah l› bir lik ler gön de re bi le cek ti. Birçok kay na €a gö re, Irak Dev ri mi DP ik ti da r›n da dar be ya da dev rim kor ku la r› n› bafl lat m›fl ya da ar t›r m›fl t›r. Bu, ne ka dar do€ ruy sa, ABD ile ya p› lan iki li ant lafl ma da DP’li ön der le rin gü ven ve is te dik le ri ni yap ma duy gu la r› n› o de re ce de ar t›r m›fl ol ma l› d›r. Mu ha le fet Irak Dev ri mi’ni do€ ru bul du €u na gö re, ben ze ri ni Tür ki ye’de ya pa bi lir, onun için da ha da bas k› al t› na al›n ma l› d›r di ye dü flü nül müfl tür. DP’nin mu ha le fe te kar fl› ye ni bir bas k› dö ne mi bafl lat ma s›n da pa y› ola bi le cek ikin ci d›fl ör nek, Fran sa’da olup bi ten ler di. Ora da, II. Dün ya Sa va fl› s› ra s›n da Al man la ra kar fl› di re ni flin ön der li €i ni yap m›fl olan De Ga ul le, ka r› fl›k bir si ya sal or tam da, 31 Ma y›s 1958’de bafl ba kan l› €a ge ti ril mifl ti. Mec li sin ve seç me nin des te €i ni ala rak ge le nek sel lefl mifl par la men ter dü ze ne son ve ren, yarı bafl kan l›k sis te mi ni ge ti ren V. Cum hu ri yet Ana ya sas›’ n› yü rür lü €e sok tu. De Ga ul le, sa vafl ta el de et mifl ol du €u ka riz ma tik ön der lik du ru mun dan ya rar la na rak, bir çe flit “de mok ra tik dik ta tör” ol du. Fran sa’da ki ge lifl me le ri ör nek al mak is te yen Men de res, De Ga ul le’ün han gi ko flul lar da ik ti dar ol du €u nu her hal de gör mek is te mi yor du. Fran sa’da ana va ta n›n bir par ça s› du ru mun da olan Ce za yir’de, 1954’ten be ri çok kan l› bir iç sa vafl ya flan mak tay d›. Yüz bin ler ce in san öl müfl tü. II. Dün ya Sa va fl›’nda Fran sa’y› kur tar m›fl olan De Ga ul le, bu bü yük so ru nu çöz mek, ana va ta n›n bir par ça s›n da ba r› fl› sa€ la mak üze re gö rev len di ril mifl ti. Oy sa ne Tür ki ye’nin böy le bir so ru nu var d›, ne de Men de res ve Ba yar kur ta r› c› sa y› la bi lir ler di. Men de res 6 Ey lül 1958’de Ba l› ke sir’de, mu ha le fe ti Irak’ta ki dev ri min ben ze ri ni yap mak is te mek le suç la d› ve da ra €aç la r› n› ha t›r lat t›. 21
255
256
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Ey lül’de ‹z mir’de, De Ga ul le dü ze ni ni ör nek al mak is te di €i ni gös te ren söz ler söy le di. Dev let gö rev li le ri ne bas k› ya p› l›r sa de mok ra si ye pay dos de ne ce €i ni de be lirt ti. ‹nö nü bu söz le ri ya n›t s›z b› rak m› yor du, fa kat ik ti da r›n ni yet le ri bel li ol mufl tu. Ön ce bu ni yet ler Va tan Cep he si bi çi min de so mut lafl t›. Men de res Ma ni sa’da, 12 Ekim 1958 gü nü, mu ha le fe tin “kin ve hu su met” cep he si ne kar fl› bir Va tan Cep he si ku rul ma s› ça€ r› s›n da bu lun du. On dan son ra ül ke nin her ya n›n da Va tan Cep he si ör güt le ri ku rul ma ya bafl lan d›. Üye ler as l›n da DP’ye üye olu yor lar, fa kat ka t›l d›k la r› ör gü te Va tan Cep he si de ni yor du. Va tan Cep he si’ni ku ran lar ve ka t› lan la r›n ad la r› her gün rad yo da tek tek oku nu yor du. Bu, si ya sal ge ri li mi büs bü tün ar t› ran bir kam pan yay d›. Mu ha le fet bu ge lifl me ler kar fl› s›n da ezil me me ye ça l› fl› yor du. 24 Ka s›m 1958 ta ri hin de Hür ri yet Par ti si CHP ile bir lefl me ka ra r› al d›. 12 Ocak 1959’da top la nan CHP’nin 14. ku rul ta y› ‹lk He def ler Be yan na me si ad l› met ni ka bul et ti. Be yan na me de ki esas lar dan bafl l› ca la r›, sos yal dev let, ba s›n öz gür lü €ü, grev ve sen di ka kur ma hak k›, ikin ci mec lis, ana ya sa mah ke me si, se çim de nispi tem sil usu lü, üni ver si te özerk li €i, yük sek yar g›ç lar ku ru lu, dev let ya y›n araç la r› n›n yan s›z l› €› idi. Bun lar, da ha son ra 1961 Ana ya sa s›’n›n te me li ni olufl tu ra cak esas lar d›. DP ik ti da r› mu ha le fet ön der le ri nin yurt ta do lafl ma s› na da ya na m› yor du. Da ha 1952’de, bafl ta ‹nö nü ve Ka s›m Gü lek’in ge zi le ri ni ön le mek için bas k› yap ma ya bafl la m›fl lar d›. Bu bas k› kol luk güç le ri nin, yö ne ti ci, sav c› ve mah ke me le rin bas k› s› ola bi le ce €i gi bi, DP’li par ti zan la ra yap t› r› lan düfl man ca dav ra n›fl lar da ola bi li yor du. ‹nö nü’nün Ekim 1952’de yap t› €› Ege ge zi si s› ra s›n da ‹z mir’de ki fli sel mü da ha le ler, Ak hi sar ve Ma ni sa’da pro tes to gös te ri le ri ya p›l d›. 8 Ekim 1952 gü nü ‹nö nü, Ba l› ke sir’e ge le cek ti. Va li ken tin d› fl›n da onu kar fl› la d› ve ken te gi rer se olay lar ç› ka ca €› n›, olan lar dan so rum lu ol ma ya ca €› n›, ‹nö nü’yü ko ru ya ma ya ca €› n› bil dir di. İnö nü ken te gir mek ten vaz geç ti. 18 Ni san 1954’te ‹nö nü’yü, Mer sin’de aç›k ha va top lan t› s› s› ra s›n da DP’li le rin sal d› r› la r› kar fl› s›n da ca n› n› kur ta ra bil me si için yük sek bir du var dan afl›rt mak ge rek ti. Da ha bafl ka ör nek ler de ve ri le bi lir. Fa kat gö rü nen odur ki, son ra ki olay lar da ha a€›r d›r. Bun lar da ‹nö nü’yü döv me, ya ra la ma, hat ta muh te me len öl dür me dü flün ce le ri nin yer al d› €› n› söy le ye bi li riz.
DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ
Yi ne bir Ege ge zi sin de, 30 Ni san 1959’da ‹nö nü’nün Kur tu lufl Sa va fl›’nda ka rar gâ h› olan evi zi ya ret et me si, Uflak va li si ta ra f›n dan ne pa ha s› na olur sa ol sun ön len mek is ten di. Va li nin bu buy ru €u nu ye ri ne ge tir me yen em ni yet mü dü rü ve jan dar ma ko mu ta n› o gün gö rev den al›n dılar. O ge ce çev re de ki bir ta k›m fab ri ka lar dan DP’li par ti zan lar ge ti ril di. Er te si gün bu ka la ba l›k, is tas yo na git mek te olan ‹nö nü’nün oto mo bi li ni dur dur du. ‹nö nü oto mo bi lin den inip ka la ba l› €›n ara s›n dan ge çer ken ba fl› na isa bet eden bir tafl la ya ra lan d›. Yol da olay lar de vam et ti. ‹z mir’de CHP’nin bü tün et kin lik le ri en gel len di, DP’li par ti zan lar De mok rat İz mir ga ze te si ni yık tı lar. İs tan bul’da İnö nü ha va ala nın dan ken te ge lir ken, taş lı so pa lı DP’li ler Top ka pı’ya yı ğıl dı lar (4 Ma yıs). Tra fik mü dü rü ara ba sıy la yo lu tı ka mış bu lu nu yor du; İnö nü’nün ara ba sı du run ca, çev re si zor ba lar ta ra fın dan sa rıl dı. Tra fik mü dü rü İnö nü’yü ken di ara ba sı na alıp gö tür mek için ıs rar edi yor du. Ney se ki gö rev li ol ma yan ama du ru mu iz le yen bir bin ba şı, ola yı sey ret mek le ye ti nen as ker le re ara ba nın çev re si ni dip çik le aç ma la rı ko mu tu nu ver di ve tra fik mü dü rü nün ara basını yol or ta sı ndan çek me si ni sağ la dı. Bu olay la rın ga ze te ler de ya zıl ma sı ya sak lan dı, ba sın be yaz sü tun lar la çık tı. Top ka pı ola yın da bir ca na kas tet me du ru mu ol du ğu söy le ne bi lir (bu sı ra da İnö nü 75 ya şın day dı). DP’nin ön der le ri olan Men de res ve Ba yar’ın ce zai so rum lu lu ğu ka nıt la na ma sa bi le, si ya sal so rum lu luk la rı ol du ğu açık tır.
27 Ma yıs Dar be si ne Doğ ru Ay nı yıl CHP Ge nel Sek re te ri Ka sım Gü lek’e kar şı Ça nak ka le’de, Ge yik li’de olay lar dü zen len di. 1960 ilk ba ha rın da Ye şil hi sar ola yı ol du. İnö nü’nün ora ya git mek is te me si Kay se ri olay la rı na yol aç tı. Mu ha le fet ge zi le ri ni zor ba lık la, kor ku ta rak, yıl dı ra rak ön le ye me yen DP ik ti da rı, bu kez so ru nu kö kün den çöz me ye kal kış tı. 12 Ni san 1960 gü nü DP gru bu nun ya yım la dı ğı bil di ri CHP’yi “si lah lı ve ter tip li ayak lan ma lar ha zır la mak”la, bir kı sım ba sı nı da bu nu ya lan ve çar pı tıl mış ha ber ler le des tek le mek le suç lu yor ve üç ay da işi ni bi ti re cek bir tah ki kat ko mis yo nu nun ku rul ma sı yö nün de ki ka ra rın alın dı ğı nı açık lı yor du. 18 Ni san’da DP’nin öner ge si TBMM’de ka bul edil di. Ku ru lan ve hep -
257
258
KISA TÜRKİYE TARİHİ
si de DP’li olan 15 ki şi lik ko mis yon ilk iş ola rak üç şe yi ya sak la dı: 1) Par ti le rin tüm et kin lik le ri (fa kat so ruş tu ru la cak olan yal nız ca CHP idi), 2) Ko mis yo nun et kin lik le ri ile il gi li ya yın lar, 3) TBMM’de ko mis yon la il gi li gö rüş me ler ve bun lar hak kın da ya yın lar. İnö nü o gün TBMM’de iki ko nuş ma yap tı. Ken di le ri nin ih ti lal den ge lip de mok ra si ye geç tik le ri ni, ih ti lal yap ma la rı nın ola nak sız ol du ğu nu, ku ru la cak ko mis yo nun gay ri meş ru ol du ğu nu, TBMM’nin üs tün de bir bas kı dü ze ni ge ti re ce ği ni, bu du ru mun ken di le ri dı şın dan kay nak la nan bir ih ti la le yol aça ca ğı nı söy le di. Ve şu ün lü cüm le le ri ekledi: “Bu de mok ra tik re jim is ti ka me tin den ay rı lıp bas kı re ji mi ha li ne gö tür mek teh li ke li bir şey dir. Bu yol da de vam eder se niz, ben de si zi kur ta ra mam... Şart lar ta mam ol du ğu za man mil let ler için ih ti lal meş ru bir hak tır.” Bu ko nuş ma la rı ya yım la mak ya sak tı. Bu na rağ men Ulus ve De mok rat İz mir ga ze te le ri ay nen bas tı lar, bu ve baş ka yol lar dan ül ke nin her ya nı na da ğıl dı. CHP bo yun eğ mek ni ye tin de de ğil di. İnö nü bu nu açık ça mec lis te söy le miş ti. Bir de bu na lım dan çı k mak için yol gös ter miş ti: de mok ra si nin ge rek le ri ne uya rak dü rüst bir se çim yap mak. Ama Men de res, “ih ti lal ola bi lir” uya rı sı nı, “bun lar ih ti lal yap mak is ti yor” bi çi min de yo rum la ya rak DP gru bu nu da ha şid det li ön lem ler al ma ya ik na et ti. 27 Ni san 1960 gü nü çı ka rı lan ve Tah ki kat Ko mis yo nu’na ola ğa nüs tü yet ki ler ta nı yan ya sa, ko mis yo nu, her tür lü ya yın la rı ya sak la ma ya, sü re li ya yın la rı ve ba sı mev le ri ni ka pat ma ya, her tür lü et kin lik ko nu sun da ve so ruş tur ma nın se la me ti için ön lem ve ka rar al ma ya, bu amaç la hü kü me tin bü tün ola nak la rın dan ya rar lan ma ya yet ki li kı lı yor du. Ko mis yo nun ön lem ve ka rar la rı na “her ne su ret le olur sa ol sun mu ha le fet eden ler” 1-3 yı la ka dar ağır ha pis ce za sı na, giz li olan so ruş tur ma ko nu sun da açık la ma ya pan lar 6 ay ile 1 yıl ara sın da ha pis ce za sı na çarp tı rı la cak lar dı. Ko mis yo nun ça lış ma la rı ce za usu lün de ki ilk so ruş tur ma ni te li ğin de ola cak tı, Bu na kar şı İnö nü şöy le di yor du: “Biz ted bi ri al dık. Bu ted bi ri yü rü te ce ğiz di yor su nuz... Gay ri meş ru bas kı re ji mi ne gir miş olan ida re le rin hep si böy le de miş tir... Bu ted bi re te şeb büs eden bas kı ter tip çi le ri zan ne di yor lar ki: Türk mil le ti nin Ko re mil le ti ka dar hay si ye ti yok tur.” (Ko re dik ta tö rü Rhee, öğ ren ci ve halk gös te ri le ri kar şı sın da, 21 Ni san 1960’ta is ti fa et mek zo run da kal mış tı.) Bu ko nuş ma kar şı sın da mec lis İnö nü’ye 12 otu rum mec li se ka tıl ma ma ce za sı ver di.
DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ
Er te si gün (28 Ni san) İs tan bul Üni ver si te si öğ ren ci le ri bü yük bir gös te ri yap tı lar. Po lis ça re siz kal dı, or du bir lik le ri çağ rıl dı. Bir öğ ren ci öl dü. 40 ki şi ya ra lan dı. Rek tör Sıd dık Sa mi Onar tar tak lan dı. Hü kü met sı kı yö ne tim ilan et ti, üni ver si te ta til edil di. Ya yın ya sa ğı ge ti ril di ği için olay lar ku lak tan ku la ğa abar tı la rak ak ta rıl dı. Er te si gün An ka ra’da Si ya sal Bil gi ler ve Hu kuk öğ ren ci le ri gös te ri le re baş la dı lar. Po lis ba şa çı ka ma yın ca or du bir lik le ri ge li yor du, ik ti dar sert leş tik çe sert le şi yor du. Men de res rad yo da ko nuş ma lar ya pı yor, Ege’ye gi dip İz mir’de ken di si ni kar şı la yan ka la ba lık lar kar şı sın da ma ne vi yat yük sel ti yor du. Ba yar, Prof. Dr. Ali Fu at Baş gil’in 30 Ni san’da hü kü me te is ti fa et me si tav si ye sin de bu lun ma sı üze ri ne, “Ha yır, ten kit za ma nı geç ti. Şim di ten kil [ör nek ce za, or ta dan kal dır ma] za ma nı dır” di yor du. Oy sa or du dan işa ret ler ge li yor du. Emek li ol mak üze re iz ne ay rı lan Ka ra Kuv vet le ri Ko mu ta nı Ce mal Gür sel, Mil li Sa vun ma Ba ka nı Et hem Men de res’e yaz dı ğı mek tup ta cum hur baş ka nı ve hü kü me tin de ğiş me si ge rek ti ği ni söy lü yor du. 21 Ma yıs gü nü Harp Oku lu öğ ren ci le ri Ata türk Bul va rı’nda yü rü yüş yap tı lar. Dü şü nü len tek ça re, Harp Oku lu’nu en kı sa za man da ta ti le göndermek ol du. DP Ge nel İda re Ku ru lu’nun ve DP mec lis gru bu nun Men de res’i tut tu ğu yol dan ge ri çe vir mek için yap tık la rı gi ri şim ler de onu et ki le me di. Böy le ce 27 Ma yıs 1960 dar be si ne ge lin di. Mil li Bir lik Ko mi te si adın da, ço ğu genç su bay lar dan olu şan bir cun ta yap tı dar be yi.
Mil li Bir lik Ko mi te si ve Ba zı De ğer len dir me ler Mil li Bir lik Ko mi te si’nin (MBK) 38 üye si var dı. Hü kü met üye le ri, DP’li me bus lar ve bir çok DP’li tu tuk lan dı. Yas sıa da’da Yük sek Ada let Di va nı ta ra fın dan mu ha ke me edil di ler. Ha fif ve ağır bir çok ce za ve ril di, bu ara da 14 idam var dı. Ba yar’ın ce za sı ya şın dan ötü rü hap se çev ril di. Üç ki şi nin idam ce za sı MBK ta ra fın dan onay lan dı: Men de res, es ki ma li ye ba ka nı Ha san Po lat kan, es ki dı şiş le ri ba ka nı Fa tin Rüş tü Zor lu. İdam uygulaması özellikle sonraki yıllarda yayılan ve adi suçlarda bile idamı insanlık dışı kabul eden anlayış açısından ve bir çeşit kan davası başlatmış olması nedeniyle esef verici ve yanlıştı. MBK, baş kan lı ğı na or du da se vi len ve sa yı lan Ce mal Gür sel’i ge tir di. MBK bir an ön ce de mok ra tik bir ana ya sa ya pıp se çim le re git mek
259
260
KISA TÜRKİYE TARİHİ
is ti yor du. Oy sa MBK için de, ba şın da Al pars lan Tür keş’in bu lun du ğu 14 ki şi lik bir grup te mel ba zı re form la rı yap ma dan ik ti da rı bı rak mak yan lı sı de ğil di. 13 Ka sım 1960’ta ya pı lan bir dar bey le 14’ler ko mi te den çı ka rı lıp yurt dı şı gö rev le ri ne gön de ril di ler. 6 Ocak 1961’de Ku ru cu Mec lis ça lış ma la rı na baş la dı. Ku ru cu Mec lis MBK ve Tem sil ci ler Mec li si’nden olu şu yor du. Tem sil ci ler Mec li si DP dı şın da ki par ti le rin ve mes lek ku ru luş la rı ya da ben ze ri si vil ku ru luş la rın tem sil ci le rin den olu şu yor du. Ku ru cu Mec lis’in yap tı ğı ana ya sa 9 Tem muz 1961’de halk oy la ma sı na su nul du ve %60,4 ora nın da olum lu oy la ka bul edil di. Ekim’de nis pi tem sil usu lüy le se çim ler ya pıl dı. CHP 1. par ti ol duy sa da TBMM’de ço ğun lu ğu ol ma dı ğı için, 1965 ba şı na ka dar İnö nü baş kan lı ğın da kar ma hü kü met ler (koa lis yon) ku rul du. Bu ra da DP’nin bir de ğer len dir me si ni yap mak ge re kir. DP’nin güç lü ve ba şa rı lı ol du ğu yön, ik ti sa di kal kın ma da bü yük bir can lı lık ve he ye can ya ra ta bil me siy di. Bu yön den ku su ru, kal kın ma yı plan sız yap ma sı ve Ma li ye’yi if la sa sü rük le me siy di. 27 Ma yıs dar be si ne yol açan et ken ler den bi ri de her hal de buy du. DP’nin öbür olum suz luk la rın dan ki mi le ri ne ye ri gel dik çe işa ret edil di: 1) Ço ğul cu lu ğu, ya ni azın lı ğın, mu ha le fe tin hak la rı nı ka bul et me yen il kel (ya da yet ke ci) bir de mok ra si an la yı şı, bas kı cı lık; 2) Hal kev le ri ve köy ens ti tü le ri nin ka pa tıl ma sın da gö ze çar pan bir kül tür yı kı cı lı ğı; 3) İnö nü’nün ca nı na kas tet mek, 6/7 Ey lül olay la rı nı dü zen le mek gi bi olay lar da so mut la şan hu kuk dı şı bir an la yış; 4) Mu ha le fet le iliş ki le ri he men dai ma bir kav ga ha va sın da yü rüt mek; 5) Ame ri ka lı lar la ya pı lan çok sa yı da –hat ta ki mi söz lü olan– iki li an laş ma ABD’ye çok ge niş bir ha re ket ala nı sağ la mış, böy le ce DP ik ti da rı nın ba ğım sız lık ko nu sun da hiç de ti tiz ol ma dı ğı nı or ta ya koy muş tur; 6) Din ko nu sun da CHP ödün ver me ye baş la mış tı ama DP bu nu da ha ile ri gö tür müş, özel lik le Men de res din ci le rin umu du ha li ne gel miş ti. Dör dün cü nok tay la il gi li ola rak DP’li ler esas kav ga cı nın İnö nü ol du ğu nu söy ler ler. İnö nü’nün kav ga dan kaç ma dı ğı ke sin dir ama ik ti dar da ol mak ba kı mın dan da ha yu mu şak iliş ki ler sür dür me nin so rum lu lu ğu her hal de ön ce lik le DP ön der le ri ne ait ti. Ni te kim, CHP-DP ne den li kav ga laş sa lar, 1946-50 dö ne min de İnö nü ha va yı yu mu şat mak için 12 Tem muz Be yan na me si’nde de so mut la şan ça ba lar gös ter miş tir. Men de res ya da Ba yar’ın bu tür ça ba la rı pek na dir ve yü zey -
DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ
sel ol muş tur. Yurt taş lık oy daş ma sı nı da hi teh li ke ye dü şü ren bir ku tup laş ma nın ma hal le ler de, köy ler de, kah ve, ca mi ayır mak gi bi de re ce le re var dı ğı bi li nir. Öte yan dan DP’nin olum lu bir yö nü, ma hal le ve köy dü ze yin de kü çük in san la rı ocak ve bu cak ör güt le ri ara cı lı ğı ile si ya se te sok ma sı ol du. Bu nun hal kın de mok ra tik eği ti mi ba kı mın dan ya rar lı ol du ğu söy le ne bi lir. CHP ve öbür par ti le rin de bu ör nek ten olum lu et ki len dik le ri tah min edi le bi lir. Ne var ki DP ta ba nın da ki bu si ya sal bi linç len me, par ti içi de mok ra si yi sağ la mak de re ce si ne ula şa mı yor du. CHP’de ise par ti içi de mok ra si nin il ginç bir ge liş me si ne ta nık olu yo ruz. Ba şın dan iti ba ren ik ti dar da bu lu nan bir par ti ola rak CHP’nin pek çok üye si, mu ha le fet du ru mu na dü şü lün ce, or ta dan kay bol muş tu. Ör güt ade ta da ğıl mış tı. Bu or tam da Ha zi ran 1950’de ya pı lan 8. ku rul tay da İnö nü ye ni den ge nel baş kan se çil miş ti ama onun gös ter di ği aday (Ni hat Erim) ge nel sek re ter se çi le me miş ti. Se çi len, ca na ya kın, gü lüm se yen, rast la dı ğı her ke sin eli ni sı kan Ka sım Gü lek ol du. Bü rok ra tik ge le nek le re bağ lı olan İnö nü on dan pek hoş lan mı yor du. Ama de le ge ler onu seç miş ti ve o da par ti yi can lan dır mak için ola ğa nüs tü ça ba lar har ca ya cak tı. 1959’a de ğin Gü lek ge nel sek re ter kal dı ve ku rul tay lar ge nel baş ka na ve mer kez or gan la rı na faz la yet ki ver me ye ya naş ma dı lar. 1959’da CHP’nin güç len di ği bir za man da İnö nü par ti nin diz gin le ri ni ye ni den ele ge çir di. Gü lek bir da ha ge nel sek re ter ola ma dı.
261
1960 SONRASI
XXX
27 Mayıs 1960 ve Sonrası
27 Ma yıs ha re ke ti dar be dir, ama ay nı za man da dev rim dir. Tür ki ye’de Ata türk ve İnö nü’nün kur muş ol duk la rı de mok ra si te mel le ri ni ge niş le tip pe kiş tir miş tir. Sos yal dev let an la yı şı nı, top lu söz leş me ve grev hak kı nı, ço ğul cu an la yı şı, Ana ya sa Mah ke me si, Yük sek Hâkim ler Ku ru lu, Dev let Plan la ma Teş ki la tı, Tür ki ye Rad yo Te le viz yon Ku ru mu, Cum hu ri yet Se na to su gi bi ku rum la rı ge tir miş tir. (Tür ki ye Bi lim sel ve Tek nik Araş tır ma Ku ru mu, İh ra ca tı Ge liş tir me Etüt Mer ke zi, Mil li Pro dük ti vi te Mer ke zi de bu dö ne min ürü nü sa yı la bi lir.) Ana ya sa Mah ke me si ya sa ma or ga nın da, ço ğun lu ğun key fi ne gö re ulu or ta ya pıl mış ya sa la rın ya pıl sa bi le uy gu lan ma sı na bü yük bir en gel ge tir miş tir. Yük sek Hâkim ler Ku ru lu yar gı nın ba ğım sız lı ğı nı gü ven ce ye bağ la mış tır. Özerk TRT, rad yo ve te le viz yo nun ik ti da rın bo ra za nı ola rak kul la nıl ma sı uy gu la ma sı na son ver miş tir. Dev let Plan la ma Teş ki la tı key fi ya tı rım la rı ön le ye me se de fren le ye bi le cek bir ku rum ola rak ku rul muş tur. Za man için de Cum hu ri yet Se na to su’nun ya sa ma iş le vi ni çok ya vaş lat tı ğı, üç te bir se na to ye ni le me se çim le ri nin ül ke yi sü rek li se çim ha va sın da tut tu ğu için bel ki o den li iyi bir bu luş ol ma dı ğı ka nı sı ya yıl mış tır. Ana ya sa’ya gir me diy se de bel ki de ço ğul cu lu ğun sim ge si sa yı la bi le cek nis pi tem sil usu lü nü de 27 Ma yıs ge tir miş tir ve o dö nem den bu gü ne, hep yü rür lük te kal mış tır. Kar şı-dev rim ci 12 Mart
266
KISA TÜRKİYE TARİHİ
1971 ve 12 Ey lül 1980 dar be le ri 27 Ma yıs’ın ge tir di ği ku rum ve an la yış la rı kı sıt la mış lar, su lan dır mış lar, fa kat or ta dan kal dı ra ma mış lar dır. (Cum hu ri yet Se na to su dı şın da; fa kat o ku rum ko nu sun da yay gın de ni le bi le cek bir olum suz iz le nim var dı.) Çok-par ti li diz ge yi 1945’te bu ül ke ye ke sin ola rak ge tir me şe re fi İnö nü’ye ve do la yı sıy la CHP’ye ait tir. Çağ daş de mok ra si ye yö ne li şi ge tir me şe re fi MBK’ye (do la yı sıy la or du ya) ve İnö nü ile CHP’ye ait tir. İnö nü ve CHP’ye de bir şe ref pa yı dü şü yor, çün kü bu yön de ki dü şün sel bi ri ki mi 1950-60 ara sın da ki mü ca de le le riy le ve da ha so mut ola rak He def ler Be yan na me si’yle sağ la mış lar dır. Za ten Tem sil ci ler Mec li si’nde ki ço ğun luk CHP’li ya da CHP’nin gö rü şün dey di. İnö nü’nün çok-par ti li diz ge ye bir baş ka hiz me ti, baş ba kan lı ğı dö ne min de, Ta lat Ay de mir’in iki as ke ri dar be gi ri şi mi ni bas tır ma sı dır (22 Şu bat 1962 ve 21 Ma yıs 1963). Ta lat Ay de mir MBK’ye gi re me miş ve or ta ya çı kan dü ze nin ye te rin ce “dev rim ci” ol ma dı ğı na ina nan bir su bay dı. Tür ki ye’nin 27 Ma yıs’la çağ daş, ço ğul cu bir de mok ra si ol ma ya yö nel me si nin önem li so nuç la rın dan bi ri, CHP’nin so lun da ki ha re ket le rin ne fes al ma ola na ğı nı ya vaş ya vaş el de et me le riy di. 1961’de 12 sen di ka cı Tür ki ye İş çi Par ti si’ni (TİP) kur du lar. 1962’de bu par ti nin ba şı na Meh met Ali Ay bar gel di. 1964’te ya pı lan TİP prog ra mı he nüz sos ya lizm söz cü ğü nü kul la na mı yor, “emek ten ya na plan lı dev let çi lik” di ye bi li yor du. Da ha son ra TİP sos ya list ol du ğu nu açık la ya cak tır. 1964’te uzun yıl lar dır ilk kez Nâzım Hik met’in bir şi i ri (ta bii “sa kın ca sız” bir şi i ri) Do ğan Av cı oğ lu’nun Yön der gi sin de ya yım la na bil di. CHP 1965 se çim le ri ari fe sin de, TİP’e oy kap tır mak kor ku suy la ken di ni “or ta nın so lun da” ilan et ti. Da ha son ra bu, “sos yal de mok ra si” ve/ya da “de mok ra tik sol” ola rak so mut la şa cak tı. Ço ğul cu luk İs lam cı sa ğın da za man la or ta ya çı kıp si ya sal par ti si ni kur ma sı na ola nak ver di. Şe ri a tı ya ni or ta ça ğı açık ya da giz li sa vun du ğu oran da, bu ge liş me nin de mok ra si açı sın dan han gi ba kım lar dan ve ne öl çü de bir ka zanç sa yı la bi le ce ği tar tı şı la bi lir. 27 Ma yıs er te sin de DP mah ke me ka ra rıy la ka pa tıl dı. DP’nin oy la rı na sa hip çık mak üze re 2 par ti or ta ya çık tı: Ada let Par ti si (AP) ve Ye ni Tür ki ye Par ti si. Bu yüz den 1961 se çim le rin de DP’li seç me nin oy la rı bö lün dü. Da ha son ra bu oy lar ge nel baş ka nı Sü ley man De mi rel
27 MAYIS 1960 VE SONRASI
olan AP’de top lan dı. 1965 ve 1969 se çim le ri ni AP ka zan dı. AP ba zı ba kım lar dan DP’nin de va mı gi biy di, ba zı ba kım lar dan de ğil di. CHP ve ge nel ola rak sol la ku tup laş ma tu tu muy la AP, DP’yi ay nen sür dür müş tür - 12 Ey lül 1980’e de ğin. Bun da MBK’nın en bü yük ha ta sı nın –Men de res, Zor lu, Po lat kan’ın idam la rı nın– pa yı var dır. İdam hem çağ dı şı ol muş ya da ol mak üze re bir ce zay dı, hem de bü yük acı ma ve nef ret duy gu la rı uyan dır mış tır. Baş ka si ya sal idam la ra da yol aç mış tır: Ta lat Ay de mir ile ar ka da şı Fet hi Gür can, De niz Gez miş ile ar ka daş la rı Hü se yin İnan, Yu suf As lan ve 12 Ey lül’ün çok sa yı da ida mı. Ta bii bu in san la rın çok bü yük bir zul me uğ ra mış ol ma la rı, on la rın iş le miş ola bi le cek le ri ağır ha ta ya da suç la rı da bi ze unut tur ma malı dır. AP 1961 Ana ya sa sı’na da hep cep he al dı. Çağ daş de mok ra si yi ge tir me ye yö ne len bu ana ya sa aley hin de ki kam pan ya, kar şı-dev rim ci 12 Mart ve 12 Ey lül as ke ri dar be le ri ne de mal ze me ol du. 1968 yı lın da ön ce Fran sa’da, son ra öbür Av ru pa üke le rin de ve ABD’de üni ver si te genç li ği ku ru lu dü zen aley hin de ayak lan dı. Bu ha re ket Tür ki ye’ye de gel di. Fa kat öbür ül ke ler de gö re ce kı sa sü re de ge lip geç tiy se de Tür ki ye’de yer leş ti ve git tik çe so la kay dı. AP ik ti da rı bu ha re ke te kar şı hu kuk yo lun dan mü ca de le et mek ye ri ne, “ko man do” ya da “ül kü cü” de nen sağ cı genç ler le mü ca de le yo lu nu yeğ ler gö rün dü. Bu sı ra lar sol, se çim ler den kö tü so nuç lar al mak tay dı. 1965 se çim le rin de mil li ba ki ye usu lü sa ye sin de TİP 15 mil let ve ki li çı kar mış tı ama oy la rın yal nız ca %3’ünü ala bil miş ti. CHP ise or ta nın so lu şi a rı ile 1961 se çim le rin de %37 ora nın dan %29’a düş müş tü. 1969 se çim le rin de TİP %2,6’ya, CHP %27’ye düş tü. 27 Ma yıs’tan son ra bir çok sol fi kir li ay dın da ye ni, ile ri ci bir Tür ki ye’nin doğ mak ta ol du ğu umu du uyan mış tı. Se çim ler bu umut la rı kı rın ca, ba zı sol ay dın lar par la men ter sü reç ten ümit kes me ye baş la dı lar. Par la men to cu luk “ci ci de mok ra si”, “Fi li pin de mok ra si si” di ye ala ya alın ma ya, “par la men to dı şı mu ha le fet”ten söz edil me ye baş lan dı. Ki mi le ri de sos ya liz mi ge tir mek için as ke ri dar be den me det um ma ya baş la dı lar. Do ğan Av cı oğ lu ve Mil li De mok ra tik Dev rim ha re ke ti nin ba şın da bu lu nan Mih ri Bel li, de ği şik bi çim ler de de ol sa bu gö rüş tey di ler. Bu sı ra da AP’nin de ba şı dert tey di. 1969 se çim le rin de oy la rın %47’si ni al mış tı ama ik ti sa di du rum tı kan ma nok ta sı na gel miş ti. 9 Ağus tos 1970 ta ri hin de 1958’den son ra ki ilk de va lü as yon ya pıl dı ve
267
268
KISA TÜRKİYE TARİHİ
do la rın kar şı lı ğı 9 TL ye ri ne 15 TL ol du. Ay rı ca De mi rel ve AP’nin sa na yi bur ju va zi si ni ta rım bur ju va zi si ne yeğ le di ği or ta ya çık tı ğı için, AP bir par ça lan ma ya şa dı. 40 ka dar mil let ve ki li AP’den ko pa rak, Fer ruh Boz bey li’nin baş kan lı ğın da De mok ra tik Par ti’yi kur du lar (18 Ara lık 1970). Çeşitli yolsuzluk iddiaları da buna vesile olmuştu. 1970’te olay lar tır ma nı şa geç ti. 15-16 Ha zi ran’da DİSK’e yö ne lik bir ya sa ta sa rı sı nı pro tes to eden iş çi ler, İs tan bul’da yap tık la rı gös te ri ler le her şe yi dur dur du lar. Öğ ren ci olay la rı da “şe hir ge ril la sı” ti pi ne doğ ru ka yı yor du. Ban ka soy gun la rı ve Ame ri ka lı la ra yö ne lik ey lem ler ya pı lı yor du. Üni ver si te ler de de bü yük olay lar çı kı yor du. De niz Gez miş’in de içinde yer aldığı Türkiye Halk Kur tu luş Or du su 3 Mart 1971’de 4 ABD’li su ba yı ka çır dı. Gü ven lik güç le ri OD TÜ’de ka çı rı lan su bay la rı ara ma ya kal kı şın ca üni ver si te sa vaş ala nı na dön dü. İş te bu or tam da ge nel kur may baş ka nı ve kuv vet ko mu tan la rı 12 Mart muh tı ra sı nı ver di ler. Muh tı ra du rum dan hü kü me ti ve mec li si so rum lu tu tu yor du, çün kü Ata türk’ün ve Ana ya sa’nın ön gör dü ğü re form lar ya pıl ma mış tı. Bu nu ya pa cak par ti le rüs tü, “kuv vet li ve inan dı rı cı” bir hü kü met is te ni yor du. Du rum kar şı sın da De mi rel is ti fa et ti. Gö rül dü ğü gi bi, dar be sol bir söy lem le ya pı lı yor du. Fa kat söy len di ği ne gö re as lın da or du için de sol bir dar be ha zır la nır ken, ya pı la cak dar be yi ön le mek üze re emir ve ko mu ta zin ci ri için de (ya ni res mi aşa ma sı ra sı için de) 12 Mart dar be si ya pıl mış tı. Ni te kim dar be nin he men ar dın dan 5 ge ne ral, 1 ami ral, 35 al bay (9 Mart çı lar) gö rev den alın mıştı. “Par ti le rüs tü” hü kü me ti CHP’den is ti fa eden Ni hat Erim kur du. Ba kan lar dan 11’i “be yin ta kı mı” idi ve bun lar “re form lar”ı ya pacaklardı. Bir yan dan “re form” ya pı la cak, bir yan dan Erim’in “lüks” bul du ğu Ana ya sa’da öz gür lük ler kır pı la cak tı. Çün kü hü kü met, AP’li le rin ço ğun luk ta ol du ğu bir mec li se he sap ver mek, ya sa la rı da bu mec lis ten ge çir mek du ru mun day dı. Gö rü lü yor ki Erim’in sağ ve sol ara sın da bir den ge oyu nu oy na ma sı ge re ki yor du. Kı sa sü re de den ge sağ dan ya na bo zul du. Ni san’da “şe hir ge ril la sı”, ya ni ma ce ra cı sol genç lik ör güt le ri nin şid det ey lem le ri ge re ken ge rek çe yi sağ la dı. Sı kı yö ne tim ilan edil di. Ka çı rı lan İs ra il baş kon so lo su nu ara mak için İs tan bul’da so ka ğa çık ma ya sa ğı kon du ve tek tek bü tün ev ler aran dı. Sol ay dın lar, iş çi ve öğ ren ci ler kit le ha lin de tu tuk la nıp yar gı lan dı lar. 11’ler Ara lık ba şı na de ğin “re form” ger çek leş ti ri le cek di ye hü kü met te oya -
27 MAYIS 1960 VE SONRASI
lan dı lar. Fa kat TBMM’ye AP, ül ke ye or du nun sağ ke si mi (Cevdet Su nay-Memduh Tağ maç-Fa ik Tü rün “cun ta sı”n dan söz edi li yor du) ege men ol duk ça bu nun ha yal ol du ğu an la şı lı yor du. 11’ler is ti fa et ti ler. Erim ye ni bir hü kü met kur du. Gün dem de yal nız ca so lu bas tır mak ve Ana ya sa’yı kırp mak kal dı. Da ha son raları, bir iş ken ce mer ke zi ola rak “Zi ver bey Köş kü”nün adı du yu la cak tı. Ya pı lan ana ya sa de ği şik lik le riy le te mel hak la ra, öz gür lük le re sı nır la ma lar kon du (TRT’nin özerk li ği kal dı rıl dı), ka nun hük mün de ka rar na me ve Dev let Gü ven lik Mah ke me le ri gi bi ku rum lar ge ti ril di. Tür ki ye İş çi Par ti si ve Mil li Ni zam Par ti si ka pa tıl dı. Bu sı ra da CHP’de il ginç ge liş me ler olu yor du. İnö nü or ta nın so lu si ya se ti ni açık la dık tan son ra ki se çim ler de CHP’nin oyu, 1965 ve 1969’da, ar tan bir dü şü şe uğ ra mış tı. Bu dü şü şü or ta nın so lu il ke si ne bağ la yan lar, yo ğun eleş ti ri ler de bu lu nu yor lar dı. Bü lent Ece vit ise or ta nın so lu si ya se ti ni ıs rar la sa vu nu yor du, bu adı ta şı yan bir de ki tap yaz mış tı. 1966 ku rul ta yında or ta nın so lu si ya se ti bas kın gel di, Ece vit ge nel sek re ter se çil di. Fa kat Tur han Fey zi oğ lu’nun ba şı nı çek ti ği sağ ka nat bu na kar şı sert bir mü ca de le ye gi riş ti. 1967’de ya pı lan 4. ola ğa nüs tü ku rul tay da Fey zi oğ lu ka na dı ye nil gi ye uğ ra dı. CHP’li 48 TBMM üye si par ti den ay rı lıp Gü ven Par ti si’ni kur du lar. Ar dın dan, CHP’de ka lan sağ ka nat Ke mal Sa tır’ın ön der li ğin de mü ca de le ye gir di. 12 Mart dar be si olun ca İnö nü bu nu ön ce so ğuk kar şı la mış tı. Fa kat baş ba kan lık gö re vi Ni hat Erim’e ve ri lin ce, İnö nü hü kü me ti des tek le me ye ka rar ver di. Bu nok ta da Ece vit’le İnö nü’nün yol la rı ay rı lı yor du. Ece vit’e gö re dar be as lın da De mi rel’e kar şı de ğil, ar tık ik ti da ra yak laş mak ta olan or ta nın so lu na kar şı ya pıl mış tı. Dar be hü kü me ti nin des tek len me si ka bul edi le mez di. Bu yüz den ge nel sek re ter lik ten is ti fa edi yor du. İ nö nü sağ da kal mış tı. Ar tık Ke mal Sa tır’la iş bir li ği ya pı yor du. Fa kat par ti ta ba nı Ece vit’i des tek li yor du. 5 Ma yıs 1972’de ya pı lan 5. ola ğa nüs tü ku rul tay da Ece vit çi par ti mec li si ne gü ve no yu so ru nun da İnö nü açık ça “ya ben, ya o” di ye or ta ya çık tı. Par ti Ece vit’i ter cih et ti ve İnö nü er te si gün 33 yıl dır sürdürdüğü ge nel baş kan lık görevinden is ti fa et ti. 14 Ma yıs’ta Ece vit CHP ge nel baş ka nı se çil di. Ke mal Sa tır, yan daş la rıy la bir lik te par ti den ay rıl dı ve bir par ti kur ma de ne me sin den son ra Gü ven Par ti si’ne ka tıl dı.
269
270
KISA TÜRKİYE TARİHİ
1973’te Su nay’ın cum hur baş kan lı ğı bi ti yor du. Or du ar tık ge nel kur may baş kan lı ğı na gel miş bu lu nan Fa ruk Gür ler’i seç tir mek is ti yor du. Bu amaç la Gür ler ge nel kur may başkanlığından is ti fa et ti, Su nay da onu kon ten jan se na tö rü yap tı. Ne var ki Ece vit ve De mi rel iş bir li ği ya pa rak onu de ğil de, emek li ko ra mi ral Fah ri Ko ru türk’ü seç tir di ler. Ay nı yıl se çim ler ya pıl dı (14 Ekim 1973). Bu, 12 Mart ara dü ze ni nin so nu na işa ret edi yor du. Se çim de CHP %33,3 ile 1. par ti, AP %29,8 ile 2. par ti ol du lar. Bu se çi me Mil li Ni zam Par ti si ye ri ne ku ru lan Mil li Se la met Par ti si de ka tıl mış ve 48 mil let ve ki li seç tir miş ti. Her ke si şa şır tan bir dav ra nış la, en Ata türk çü bi li nen par ti, CHP, en sağ da ki ve İs lam cı bi li nen MSP ile kar ma hü kü met kur du (26 Ocak 1974). Ece vit hü kü me ti, Erim hü kü me ti nin ABD’nin is te ği üze ri ne ge tir miş ol du ğu haş haş eki mi ya sa ğı nı kal dır dı. 12 Mart dü ze nin de hü küm giy miş ki şi ler için af ya sa sı çı kar tıl dı. Tem muz’da Kıb rıs’ta fa şist EO KA ör gü tü Cum hur baş ka nı Ma ka ri os’a dar be ya pıp ik ti da ra gel di. Za ten kö tü olan Kıb rıs Türk le ri nin du ru mu da ha da kö tü le şe cek ti. Yu na nis tan, ABD, İn gil te re ile te mas la rın dan bir ça re bu la ma yan Türkiye, ant laş ma ile ön gö rü len mü da ha le hak kı nı kul lan dı. 20 Tem muz 1974 gü nü ger çek leş ti ri len bir çı kar ma ile Türk or du su 1. Ba rış Ha re kâtı’nı baş lat tı ve Gir ne’de bir köp rü ba şı el de et ti. Ya pı lan ateş kes ten son ra Ce nev re’de top la nan Türk-Yu nanİn gi liz kon fe ran sı bek le ne ni ver me yin ce, Türk or du su 14 Ağus tos’ta 2. Ba rış Ha re kâtı’nı ya pa rak bu gün KKTC’yi oluş tu ran böl ge yi de ne tim al tı na al dı. 13 Şu bat 1975’te Kıb rıs Türk Fe de re Dev le ti, Rum yö ne ti mi ile gö rüş me ler so nuç suz ka lın ca 15 Ka sım 1983’te ba ğım sız KKTC ku rul du.* Kıb rıs’la il gi li ge liş me ler iki önem li tep ki ye yol aç tı. Er me ni le rin ASALA ör gü tü 1975’te Türk ha ri ci ye ci le ri ne kar şı, ço ğu fai li meç hul ka lan bir sui kast kam pan ya sı baş lat tı. 34 dı şiş le ri gö rev li si öl dü rül dü, 10’u ya ra lan dı. Olay, ulus la ra ra sı bir re za let bo yu tu nu al dı. Son ola rak 1983’te ASALA ta ra fın dan Pa ris’te ki Orly Ha va ala nı’nda THY yol cu la rı ara sın da bom ba pat la tıl dı. Ba zı Fran sız lar da hil, 8 ki -
*
Tür ki ye’nin dış dün ya ya yük lü borç la rı ol du ğu için dış si ya set te ağır lı ğı nı ko ya ma mak ta dır. Do la yı sıy la bü tün dün ya, ör ne ğin SSCB, Çe kos lo vak ya ve Yu gos lav ya’nın bö lün me si ni ka bul eder ken, KKTC’yi yal nız ca Tür ki ye ta nı mış tır.
27 MAYIS 1960 VE SONRASI
şi öl dü. Bu se fer suç lu lar ya ka lan dı ğı gi bi, ASALA’nın bu et kin li ği ani den dur du. İkin ci tep ki, ABD’nin 26 Ey lül 1978’e de ğin sü ren bir si lah am bar go su koy ma sıy dı. MSP’ye da ha faz la da ya na ma dı ğı için ve er ken se çi me git me umu duy la, Ece vit Ey lül 1974’te is ti fa et ti. Fa kat se çi me git mek şar tıy la ye ni bir hü kü met or ta ğı bu la ma dı. De mi rel ise ken di si ne şid det le kar şı olan De mok ra tik Par ti’nin des te ği ni ala ma dı ğı için sağ bir koa lis yon ku ra mı yor du. Bu yüz den 213 gün sü ren bir hü kü met bu na lı mı ya şan dı. Ara da hü kü met eden, an cak 17 gü ve no yu ala bil miş olan par ti le rüs tü Sa di Ir mak ka bi ne si ol muş tu. So nun da De mi rel bir ku tup laş ma si ya se ti gü de rek ve De mok ra tik Par ti’den ay rı lan 9 mil let ve ki li nin des te ği ni ala rak kar ma bir hü kü met kur ma yı ba şar dı. Ku tup laş ma, kar ma hü kü me tin adın dan (Mil li yet çi Cep he [MC] Hü kü me ti) ve 3 mil let ve ki li olan MHP’ye 2 ba kan lık ve ril me sin den bel li olu yor du. Mil li yet çi Cep he adı Va tan Cep he si’ni çağ rış tı rı yor ve cep he ye ka tıl ma yan la rı şüp he al tı na sok ma ama cı nı sez di ri yor du. Ni te kim 12 Mart dö ne min den son ra üni ver si te ve çev re sin de sol ve sağ genç lik ara sın da şid det olay la rı ye ni den baş la mış tı. Bir çok fa kül te ye sağ ya da sol si lah lı zor ba lar ege men olup kar şı dü şün ce de olan la rı bu ra la ra sok mu yor lar dı. Za man za man kan lı olay lar çı kı yor, ki mi genç ler çok kez fai li meç hul ka lan ci na yet le re kur ban gi di yor lar dı. Çok kez üni ver si te so rum lu la rı, po lis ve ad li ye olay la ra se yir ci ka lı yor, Baş ba kan De mi rel, “Yol lar yü rü mek le aşın maz” gi bi sin den söz ler le du yar sız ta vır lar alı yor du. Bir de Ece vit’e yö ne lik şid det ha re ket le ri ya da gi ri şim le ri var dı: Ge re de mi tin gi (1975) ve 1977 se çim le rin den ön ce Çiğ li Ha va ala nı ve Tak sim mi tin gi olay la rı. 1977’de DİSK’in İs tan bul’da ki 1 Ma yıs mi tin gin de ka la ba lı ğın üze ri ne “fai li meç hul” bir yaylım ateşi açı lın ca, çı kan pa nik te 34 ki şi kurşun yarasıyla ve çoğu da ezi le rek öl dü. 1977 se çim le rin de CHP ye ni den ve da ha da yük sek bir oy ora nıy la (%41,4) bi rin ci par ti ol du. Fa kat bu oran tek ba şı na hü kü met ol ma ya yet mi yor du. Ni te kim CHP azın lık hü kü me ti gü ve no yu ala ma yın ca, De mi rel 2. MC’yi kur du. Bu, an cak 5 ay sü re bil di. Ar dın dan, AP’den “trans fer” edi len ve her bi ri ne bi rer ba kan lık ve ri len 11 mil let ve ki li sa ye sin de Ece vit hü kü me ti ku ra bil di. Ocak 1978’den Ekim 1979’a de ğin sü ren hü kü met bü yük so run lar la kar şı laş tı. 1973 Eki -
271
272
KISA TÜRKİYE TARİHİ
mi’nde pat lak ve ren pet rol bu na lı mı dün ya da akar ya kıt fi yat la rın da önem li yük sel me le re yol aç mış tı. Fa kat art ar da ge len hü kü met ler, seç men tep ki sin den kor ka rak, bu fi yat la rı tü ke ti ci ye yan sıt ma ma ya özen gös ter di ler. Bu uğur da pa ha lı bir dış borç lan ma bi çi mi olan “dö vi ze çev ri le bi lir mev du at” (DÇM) yo lu na baş vu rul du. So nuç ola rak Ece vit dö ne min de bü yük mal dar lık la rı ve sı kın tı lar ya şan dı. Ye mek lik yağ ya da tüp gaz bi le bul mak bir so run ol du. Öte yan dan şid det olay la rı da ha da tır man dı. 22 Ara lık 1978’de Kah ra man ma raş’ta pat lak ve ren şid det olay la rı, gü ven lik güç le ri nin ne den se ön le me dik le ri ya da ön le ye me dik le ri bir iç sa vaş ha li ni al dı. 109 ki şi öl dü, 500 ev ve iş ye ri tah rip edil di. Bu na sağ-sol kav ga sı den di ama ger çek te Sün ni-Ale vi kav ga sıy dı. Uzun ca bir sü re dir la ik li ğe ge re ken öze nin gös te ril me me si nin bir so nu cuy du. Ay rı ca ted hiş olay la rı genç lik olay la rı ile sı nır lı kal mak tan ar tık çı kı yor du. Sağ da ya da sol da em ni yet mü dü rü, sen di ka cı, sav cı, pro fe sör, ga ze te ci gi bi ta nın mış ba zı ki şi ler bu gü ne de ğin bir ço ğu fai li meç hul kal mış si lah lı sal dı rılarla öl dü rü lü yor lar dı. Bun lar dan ki mi le ri aşı rı dü şün ce le ri ol ma yan, sağ-sol kav ga sın da yer al ma mış ki şi ler di. Çok kez ci na yet le rin fa il le ri meç hul ka lı yor ya da Mil li yet ya za rı Ab di İpek çi’nin ka til le rin de ol du ğu gi bi, ha pis te tu tu la mı yor lar dı. Ekim 1979’da ya pı lan ara se çim le ri CHP kay be din ce, Ece vit is ti fa et ti. Ye ni hü kü me ti De mi rel oluş tur du. Bu, AP’nin bir azın lık hü kü me tiy di. Öbür sağ par ti ler dı şar dan des tek le dik le ri için, 3. MC ya da “Ör tü lü MC” de den di. Bu hü kü me tin fel ce uğ ra mış eko no mi yi ye ni den iş ler ha le so ka bil mek için bir is tik rar prog ra mı uy gu la mak tan baş ka ça re si yok tu. Ni te kim 1971-73 yıl la rın da Dün ya Ban ka sı’nda ça lış mış olan ve o sı ra baş ba kan lık müs te şa rı ve Dev let Plan la ma Teş ki la tı müs te şar ve ki li olan Tur gut Özal, 24 Ocak Ka rar la rı di ye ta nı nan is tik rar pa ke ti ni ha zır la dı. Türk Li ra sı do lar kar şı sın da 47 TL’den 70 TL’ye dü şü rül dü. KİT fi yat la rı ser best bı ra kıl dı, eko no mi ih ra ca ta yö nel til di. İs tik rar pa ke ti nin ba şa rı lı ola bil me si için iş çi üc ret le ri nin yük sel me me si de ge re ki yor du ki, çok-par ti li de mok ra si or ta mın da bu nu yap mak zor du. Bu ba kım dan 12 Ey lül dar be si 24 Ocak Ka rar la rı’nın uy gu lan ma sı nı ko lay laş tır mış tır. Ni te kim 12 Ey lül’ün iş ba şı na ge tir di ği Bü lent Ulu su hü kü me tin de eko no mi den so rum lu dev let ba ka nı ve baş ba kan yar dım cı sı Tur gut Özal ol du.
27 MAYIS 1960 VE SONRASI
Şid det ve ted hiş olay la rı her za man ki yo ğun lu ğu ile de vam edi yor du. 12 Ey lül dar be si ni ya pan Ge nel kur may Baş ka nı Ke nan Ev ren, gün de 20 ka dar, 2 yıl da toplam 5.241 ki şi nin ted hi şe kur ban git ti ğin den şi kâyet ede cek ti. Ev ren’in dar be ge rek çe si ola rak an dı ğı bir nok ta da, Fah ri Ko ru türk’ün Ni san 1980’de gö rev sü re si ni dol dur ma sı üze ri ne, TBMM’nin 12 Ey lül’e de ğin, sa yı sız se çim ya pıl ma sı na rağ men, ye ri ne bir cum hur baş ka nı se çe me me siy di. Bu tam bir re za le te dö nüş müş tü. AP ile CHP bir tür lü uy gun bir cum hur baş ka nı ada yı üze rin de an la şa mı yor lar dı. Cum hur baş kan lı ğı ve kâle ti ni se na to baş ka nı AP’li İh san Sab ri Çağ la yan gil yü rüt tü ğü için, uz laş ma mak AP’nin işi ne ge li yor du. Zaten iki parti uzlaşmamayı şiar edinmişlerdi.
273
XXXI
80’li Yıllar
12 Ey lül Dar be si 12 Ey lül 1980’in er ken sa at le rin de Ge nel kur may Baş ka nı Or ge ne ral Ke nan Ev ren’in ön der li ğin de Türk Si lah lı Kuv vet le ri Cum hu ri yet ta ri hin de ki üçün cü dar be si ni yap tı. Bu, ön ce ki dar be den çok da ha kök ten ci idi. Hü kü met ve TBMM da ğı tıl dı. Baş lı ca si ya sal par ti le rin ön der le ri –De mi rel, Ece vit, Er ba kan ve Tür keş– gö zal tı na alın dı lar, bü tün yurt ta sı kı yö ne tim ilan edil di. Baş ta Ev ren ol mak üze re, Ka ra Kuv vet le ri Ko mu ta nı Or ge ne ral Nu ret tin Er sin, Ha va Kuv vet le ri Ko mu ta nı Or ge ne ral Tah sin Şa hin ka ya, De niz Kuv vet le ri Ko mu ta nı Ora mi ral Ne jat Tü mer, Jan dar ma Ge nel Ko mu ta nı Se dat Ce la sun Mil li Gü ven lik Kon se yi (MGK) ad lı cun ta yı oluş tu ru yor lar dı. MGK, yü rüt me ve ya sa ma iş lev le ri nin te pe nok ta sı nı oluş tu ru yor du. 1981 so nu na de ğin MGK 268 ya sa ya pa cak tı ki, bun lar dan 51’i ye ni ya sa lar dı, ka la nı var olan ya sa la ra de ği şik lik ge ti ri yor du. 16 Ekim 1981’de bü tün si ya sal par ti ler (ta bii Ata türk’ün kur du ğu CHP da hil) fes he dil di ve tüm mal var lık la rı Ha zi ne’ye ak ta rıl dı. Bir gö rü şe gö re De mi rel ve Ece vit hiç de ğil se dar be den son ra el ele ver se ler di, as ke ri hü kü met da ha ılım lı dav ran mak zo run da olur ve bel ki bu ara da par ti le ri ka pat maz ya da ka pa ta maz dı. Bu doğ ruy sa,
276
KISA TÜRKİYE TARİHİ
bu iki ön de rin (ve par ti le ri nin) ku tup laş ma si ya set le ri do la yı sıy la so rum lu luk la rı artmış ola cak tır. Ta bii De mi rel ve AP da ha uzun sü re ik ti dar da kal mış ol duk la rı na gö re 12 Ey lül ön ce si ku tup laş ma dan on la rın so rum lu luk pa yı da ha bü yük sa yıl ma lı dır. Öte yandan Ecevit de MGK’nın, si ya set ye ni den ser best ol du ğun da par ti ön der le ri nin kal dık la rı yer den de vam ede bi le cek le ri ko nu su nun kuş ku lu ola ca ğı yö nün de ki bir bil di ri si ni ge rek çe ya pa rak 30 Ekim 1980 gü nü CHP ge nel baş kan lı ğın dan is ti fa et ti. Çok bu na lım lı bir du rum da Ece vit’in par ti si ni baş sız bı rak ma sı her hal de ha ta idi. Çün kü cun ta ya ce sa ret ve ri yor du. Da ha son ra ken di siy le ça lış mak is te yen CHP ile ri ge len le ri ni uzak laş tı ra rak, bam baş ka in san lar la ken di si nin “tek adam” ola bi le ce ği bir par ti (DSP) kur ma işi ne gi riş ti. As ke ri dü ze nin he de fi 12 Ey lül ön ce sin de var olan kar ga şa lık (bu na “anar şi” de ni yor du) du ru mu na son ver mek ti. Cun ta nın var sa yı mı na gö re kar ga şa lık, 1961 Ana ya sa sı’nın sağ la dı ğı “aşı rı” öz gür lük le rin bir so nu cuy du. Anım sa na bi le ce ği üze re 12 Mart dar be si nin de ge rek çe si bu ol muş tu. An la şı lan, cun ta o dar be yi ye te rin ce kök ten bul ma mış tı. Şim di, hu kuk sis te mi nin baş tan aşa ğı el den ge çi ril me si ve ye ni bir ana ya say la yep ye ni, bam baş ka bir “di sip lin li de mok ra si” dö ne mi açıl mak is te ni yor du. 29 Ha zi ran 1981’de ya pı lan bir ya say la Ku ru cu Mec lis oluş tu rul du. Ya sa la rı ve ana ya sa yı ya pa cak olan mec lis iki ka nat tan olu şa cak tı. Da nış ma Mec li si (DM) üye le ri ni MGK be lir le ye cek, adın dan da an la şı la ca ğı gi bi, da nış man lık ya pa cak tı. Ya ni, son söz hep MGK’da ola cak tı. DM’nin yük se köğ re nim gör müş 160 üye si ola cak tı. Bun lar dan 120’si her ilin va li sin ce öne ri len aday lar ara sın dan MGK ta ra fın dan be lir le ne cek ti. DM üye le ri nin 11 Ey lül 1980’de her han gi bir par ti nin üye si ol ma ma la rı ge re ki yor du. Ay rı ca DM üye le ri nin ilk ge nel se çim de kon ten jan ada yı ol ma la rı da ya sak lan mış tı. 1982 Ana ya sa sı’nın ya pıl ma sın da İs tan bul Hu kuk Fa kül te si’nden Prof. Dr. Or han Al dı kaç tı, DM Ana ya sa Ko mis yo nu baş ka nı ola rak önem li bir rol oy na dı. Ye ni ana ya sa yü rüt me yi güç len di ri yor du. Cum hur baş ka nı yi ne so rum suz ol mak la bir lik te özel lik le yar gı, yük se köğ re nim, or du ile il gi li pek çok yet kiy le do na tı lı yor du. Hak ve öz gür lük ler den çok, bun la ra ge ti ri len kı sıt la ma lar vur gu la nı yor gi biy di. Din
80’Lİ YILLAR
eği ti mi ni zo run lu kı lan hü küm la ik li ğe bir dar be sa yı la bi lir di. Ana ya sa isa bet li ola rak ikin ci mec li se (Se na to) yer ver me miş ti. Ana ya sa ve Yük sek Öğ re tim Ku ru mu ile ge ti ri len dü zen üni ver si te le rin uzun sü re dir ya rar lan dı ğı yö ne tim özerk li ği ne hay li ağır bir dar be in di ri yor du. Ar tık söz ko nu su olan da ha çok bi lim sel özerk lik ti. Ka mu üni ver si te le ri Yük sek Öğ re tim Ku ru lu (YÖK) ta ra fın dan yö ne ti le cek ti. Üye le rin 7’si cum hur baş ka nın ca, 7’si Ba kan lar Ku ru lu, 7’si Üni ver si te le ra ra sı Ku rul, 1’i de Ge nel kur may Baş kan lı ğı’nca be lir le ne cek ti. Bu üye ler den bi ri cum hur baş ka nı ta ra fın dan YÖK baş ka nı se çi le cek ti. YÖK baş ka nı çok yet ki li, bir çe şit “sü per rek tör dü”. Rek tör le rin se çi mi üni ver si te le rin se çim le be lir le ye cek le ri 6 aday ve YÖK’ün sap ta ya ca ğı 3 aday ara sın dan cum hur baş ka nın ca ger çek leş ti ri li yor du. Fa kül te de kan lık la rı da rek tör le rin gös te re ce ği 3 aday ara sın dan YÖK’çe se çi li yor du. Köy ler de köy lü ler muh tar la rı nı, apart man lar da kat ma lik le ri yö ne ti ci le ri ni doğ ru dan se çer ken, bu hak ül ke nin en bil gi li, bi lim sa hi bi in san la rın dan esir ge ni yor du. Ay rı ca YÖK dü ze ni bir çe şit mut lak hü küm dar lık (sal ta nat) ge ti ri yor, böy le ce bö lüm ku rul la rı, fa kül te ku rul la rı, se na to lar, yö ne tim ku rul la rı, da nış ma ku rul la rı dü ze yi ne in di ri li yor, ka rar la rı bö lüm baş kan la rı, de kan lar, rek tör ler alı yor du. 12 Ey lül dü ze ni nin baş ka bir yet ke ci yö nü de Der nek ler Ka nu nu’ydu. Der nek le rin iş le yi şi çok sı kı ve ay rın tı lı ku ral la ra ve kır ta si ye ci li ğe bağ lı kı lın dı, ay kı rı lık lar ce za lan dı rıl dı. Bu ku ral la rın uy gu lan ma sı nın ad li ye ye ri ne po li se ve ril me si işi da ha da zor laş tırdı. So nuç ola rak der nek kur mak, ya da var olan der nek le ri sür dür mek is te yen le rin he ves le ri kı rıl dı. So run şu ki, dar be den bu ya na çey rek yüz yı lı aş kın bir sü re geç ti ği hal de 12 Ey lül dü ze ni nin de mok ra siy le bağ daş ma yan yön le ri ge nel lik le de ğiş ti ril me di. Bu nun ne de ni, ya rım yüz yı lı ge çen uy gu la ma sın da çok-par ti li dü ze nin her za man sa ğın le hi ne iş le miş ol ma sı dır. Tür ki ye’de sol CHP’nin 1977’de al dı ğı %41 ora nın da ki oyu hiç bir za man aşa ma mış tır. Sa ğın her za man sağ lam, en az %60’lık bir oyu ol muş tur. Sol par ti ler den hiç bi ri tek ba şı na ik ti da ra ge le me miş, ge le bil mek için ya sağ par ti ler le koa lis yon kur muş, ya da 1978’de ki gi bi sa ğın bö lün müş lü ğün den de ya rar la na rak sağ par ti ler den ço ğun lu ğu sağ la ya cak mil let ve ki li ak tar mış tır. Tür ki ye’de sağ onu hep ik ti da ra ge ti ren çok-par ti li diz ge nin as ga ri le ri dı şın da, hiç bir za man de mok ra -
277
278
KISA TÜRKİYE TARİHİ
si ye faz la bir il gi gös ter me miş tir. Gö rü nüş te sağ cı hü kü met le re kar şı ya pı lan 12 Mart ve 12 Ey lül dar be le rin den nef ret et miş tir, fa kat bun la rın ge tir di ği sağ cı ve yet ke ci ön lem le ri iyi kar şı la mış ve ik ti dar ol du ğun da bun la ra do kun ma mış tır. Ör ne ğin, 12 Ey lül’de dört bu çuk yıl tu tuk lu kal an MHP önderi ve arkadaşları söy len di ği ne gö re, “Biz ha pis te yiz ama dü şün ce le ri miz ik ti dar da” demişlerdir. Son dö nem ler de Av ru pa Bir li ği (AB), üye lik baş vu ru sun dan ya rar la na rak Tür ki ye’yi “Ko pen hag öl çüt le ri”ne gö re de mok ra tik leş me ye zor la mak ta dır. Ne var ki de mok ra tik leş me bö lük pör çük ve bü yük öl çü de AB çı kar la rı na gö re ya pıl mış tır, bu yüz den de 12 Ey lül’ün bir çok ku suru de vam et mek te dir. 1982 Ana ya sa sı’nın bir çok olum suz lu ğu ol mak la bir lik te 1961 Ana ya sa sı’nın ül ke mi ze ka zan dır dı ğı Ana ya sa Mah ke me si, Hâkim ler ve Sav cı lar Yük sek Ku ru lu, TRT, Dev let Plan la ma Teş ki la tı gi bi bir ta kım ku ru luş la ra do kun ma mış ya da do ku na ma mış tır. Dar be ci ler ara sın da bir ara çok yay gın ol du ğu söy le nen (Fran sa’da V. Cum hu ri yet’le ge len) ya rı-baş kan lık diz ge si ter ci hi nin ger çek leş me miş ol ma sı da olum lu bir so nuç sa yı la bi lir. 7 Ka sım 1982’de ye ni ana ya sa ta sa rı sı halk oy la ma sı na su nul du. Ana ya sa’ya ve ri le cek olum lu oy la rın ken di li ğin den Ev ren’in ye di yıl lı ğı na cum hur baş ka nı se çil me si an la mı na ge le ce ği du yu rul muş tu. Ana ya sa le hin de pro pa gan da ser best ti ve Ev ren bu pro pa gan da nın ba şı nı çe ki yor du. Aleyh te pro pa gan da ise ya sak tı. Oy la ma ya ka tıl ma yan lar beş yıl seç me ve se çil me hak la rı nı yi ti re cek ler di. Cum hur baş kan lı ğı için tek bir aday var dı: Kenan Ev ren. Seç men le rin %91’i olum lu oy kul lan dı lar. Bu oy la rın bir ço ğu nun Ev ren cun ta sın dan kur tul mak için ve ril di ği ni tah min ede bi li riz. Dar be “anar şi” du ru mu na ve kan akı tıl ma sı na son ver miş ti. Fa kat bu nun in san sal be de li yük sek ol muş tu. Ba zı ra kam lar sar sı cı ni te lik te dir. 650.000 ki şi gö zal tı na alın mış, 230.000 ki şi yar gı lan mış, 517 ki şi idam ce za sı na çarp tı rıl mış, 49 ki şi idam edil miş, 171 ki şi iş ken ce so nu cu öl müş tür. 30.000 ki şi “gü ve nil mez” di ye iş ten atıl mış, 30.000 ki şi yurt dı şı na kaç mış tır. Ga ze te ci ler top lam 3.315 yıl hap se mah kûm edil miş ler dir. Sı kı yö ne tim ko mu tan la rı nın buy ru ğuy la ço ğu sol cu olan bir yı ğın üni ver si te li, YÖK baş ka nı atan mış olan Pro f. İh san Doğ ra ma cı’nın bil gi si da hi lin de iş le rin den çı ka rıl mışlardır. Doğ ra ma -
80’Lİ YILLAR
cı ay nı za man da YÖK dü ze ni nin mi ma rıy dı. Bir çok üni ver si te li de üni ver si te le rin ce atıl dı. Bir çok la rı da pro tes to ama cıy la is ti fa et ti. So nuç ola rak üni ver si te le ri miz, yüz ler ce de ğer li bi lim ada mı nı yi tir miş ol du. Ney se ki bir çok la rı, yıl lar son ra da ol sa, ge ri dö ne bil di ler. Sen di ka la rın ba şı na da bir çok şey gel di. İki iş çi kon fe de ras yo nu, DİSK ile MİSK, bağ lı ku ru luş la rıy la bir lik te ka pa tıl dı lar. Pek çok sen di ka cı ko vuş tu ru lup mah kûm edil di. Bu bas kı lar ve IMF tü rü ik ti sat si ya set le ri so nu cu üc ret ve ma aş la rın sa tın al ma gü cü esas lı bir dü şü şe geç ti ve an cak 1980’le rin so nu na doğ ru to par lan ma ya baş la dı. Da ha son ra 12 Ey lül gü nü an sı zın asa yi şin dü zel me si ko nu sun da De mi rel kuş ku la rı nı di le ge ti re cek ve an la şı lan, o ta rih ten ön ce ki kar ga şa lı ğın hiç de ğil se kıs men dar be yi yap mak için ge rek çe oluş tur mak üze re “ayar lan mış” ola bi le ce ği ni ima ede cek ti. 12 Ey lül dü ze ni nin ide olo jik bo yu tu nu da in ce le mek ge re kir. Da ha ön ce 12 Mart 1971 dar be sin de or du için de bir sağ-sol mü ca de le si ol du ğu nu, sa ğın ağır bas tı ğı nı gör müş tük. Bu sa ğa sav rul ma 70’ler bo yun ca de vam et miş, an la şı lan Ev ren ve yandaşları Ame ri ka’n›n da özen dir me siy le, ko mü niz min en iyi ila c› n›n ‹s la mi yet ol du €u nu düflünmüfl ler dir. Böy le ce so lun bas t› r›l ma s› ya n›n da ye ni res mi bir ide olo ji, “Türk-‹s lam sen te zi” ya rat ma ça ba la r› bafl gös ter miştir. Zo run lu din e€i ti mi, Ale vi köy le ri ne ca mi yap mak, özel lik le ye ni ku rul mak ta olan üni ver si te ler de rek tör den oda c› ya va r›n ca ya ka dar per so ne li afl› r› sa€ c›, hat ta ta ri kat ç› lar dan olufl tur mak gi bi uy gu la ma lar bu ça ba n›n ürü nü dür. Ev ren de ken di si ni Ata türk çü lü €e çok ba€ l› bir in san ola rak su nar ken, ka mu nun kar fl› s›n da s›k s›k yap t› €› ko nufl ma lar da din sel vur gu lar yap mak tan ge ri kal m› yor du. Ay n› do€ rul tu da üni ver si te le rin her s› n› f›n da “Ata türk ‹l ke le ri ve ‹n k› lap Ta ri hi” oku tul ma s› bu yu rul du. (Da ha ön ce bu ders bü tün yük se kö€ re nim sü re si için de bir kez oku tul mak tay d›). Fa kat ders, “özen le” se çil mifl sa€ c› la ra, ya ni te mel de Ata türk kar fl›t la r› na ver di ri li yor du. Bü tün bu iki yüz lü lük ler, ün lü Ata türk çü ve Cum hu ri yet ga ze te si baş ya za rı Na dir Na di’yi o den li “çıl dırt tı” ki, baş lı ğı Ben Ata türk çü De ği lim olan bir ki tap ya yım la dı. (Bun lar Ata türk çü lük se ben Ata türk çü de ği lim an la mın da). 12 Ey lül dar be si ne tep ki ler de ği şik ol du. 1979’da Sov yet ler’in Af ga nis tan is ti la sın dan, ay nı ta rih te İran’da ku ru lan İs lam Cum hu ri yeti’n den, Tür ki ye’de ki ge liş me ler den ürk müş olan ABD dar be yi
279
280
KISA TÜRKİYE TARİHİ
olum lu kar şı la dı. Ha va Kuv vet le ri Ko mu ta nı Tah sin Şa hin ka ya’nın bir gün ön ce ABD’de ol ma sı, ABD’nin olay la doğ ru dan il gi si ni gös te rir gi biy di. Bu na kar şı lık Av ru pa dar be yi so ğuk kar şı la dı ve Av ru pa Kon se yi’nde Tür ki ye’ye ba zı kı sıt la ma lar ge ti ril di. 1 Ocak 1981’de Yu na nis tan Av ru pa Top lu lu ğu’na (AT) gir di. 1980’de Yu na nis tan’ın NA TO as ke ri ka na dı na dön me si ni Türkiye’nin ka yıt sız şart sız ka bul et miş ol ma sı na kar şın, An dre as Pa pan dre u’nun PA SOK par ti si nin 1981’de ik ti da ra gel me si, Tür ki ye ile Yu na nis tan ara sın da ki çe tin so run la rı da ha da bü yüt tü. Bu so run la rın bir bö lü mü Ege bölgesiyle ilgiliydi ve ka ra su la rı, kı ta sa han lı ğı (bir çok Yu nan ada sı Ana do lu kı ta sa han lı ğı üze rin de bu lu nu yor du), uçak la ra iliş kin FIR hat tı (Flight In for ma ti on Re gi on), Lo zan Ant laş ma sı’na gö re si lah sız lan dı rıl mış ki mi Yu nan ada la rı nın si lah sız lan dı rıl ma sı ko nu la rı nı içe riyordu. Son ra azın lık lar so ru nu (Ba tı Trak ya’da Türk ler, İs tan bul’da Rum lar) ve ta bii Kıb rıs so ru nu var dı. Yu na nis tan’ın ka ra su la rı nı 12 mi le çı kart ma sı nı ön le mek için Tür ki ye bu nu sa vaş ne de ni sa ya ca ğı nı du yur du. Kıb rıs’ta ce ma at ler ara sı gö rüş me le rin tı kan ma sı, Yu na nis tan’ın da so ru nu ulus la ra ra sı ör güt le re ta şı ma ya ça lış ma sı üze ri ne, Kıb rıs Türk yö ne ti mi ba ğım sız lı ğı nı ilan et ti (15 Ka sım 1983). Böy le ce Kıb rıs Türk Fe de re Dev le ti (KTFD) Ku zey Kıb rıs Türk Cum hu ri ye ti’ne dö nüş tü (KKTC). Ev ren yö ne ti mi ne Ba tı Av ru pa so ğuk dav ran dı ğı için, Tür ki ye o sı ra sos ya list ve üçün cü dün ya ile iliş ki le ri ni ge liş tir me ye ça lış tı.
Par ti Ya şa mı na İzin 24 Ni san 1983’te si ya sal et kin lik le re ge ti ril miş olan ya sak kal dı rıl dı. Bu nun la bir lik te es ki dö ne min “kö tü lük le ri” nin ye ni len me me si için bü yük “özen” gös te ril di. Bu amaç la da ha ön ce ki si ya sal par ti le rin ön der le ri ne kı sıt la ma lar kon du. Par ti le rin ço ğal ma sı nı ön le mek için %10’luk bir ba raj ka bul edil di. Ya ni, ül ke ça pın da oy la rın %10’un dan azı nı alan bir par ti mec lis te tem sil edil me ye cek ti. Kü çük par ti le rin ka ra ba sa nı olan bu ba raj, bu gü ne de ğin sür müş tür. Ye ni par ti ler ku rul du fa kat ina nıl maz zor luk lar la kar şı laş tı lar. Ki mi si AP’ye ya da CHP’ye ben ze di ği için ka pa tıl dı. Bir çok ku ru cu, mil let ve ki li ada yı ve to edil di, yer le ri ne baş ka la rı nı bul mak zo run lu lu ğu çık tı.
80’Lİ YILLAR
So nun da üç par ti se çim le re ka tı la bil di: Tur gut Özal’ın ön der li ğin de ki Ana va tan Par ti si (ANAP), Nec det Calp’in Halk çı Par ti si (HP) ve Tur gut Su nalp’in Mil li yet çi De mok ra si Par ti si (MDP). Bu üç ön der de as ke ri hü kü me te ya kın sa yı la bi lir di. Özal, MGK’nın Bü lent Ulu su hü kü me tin de ba kan lık yap mış tı. Nec det Calp Baş ba kan lık’ta yük sek me mur luk yap mış tı. Su nalp ise emek li bir or ge ne ral di. Ev ren, Su nalp’in par ti si ni tu tu yor du. Se çim den ön ce bir TV ya yı nın da Ev ren Ana va tan Par ti si’ne oy ve ril me me si ni is te di. Bu de me cin et ki si ni ölç mek ola nak sız, ama so nuç ta ANAP oy la rın %45’ini ve TBMM san dal ye le ri nin ya rı sın dan bi raz faz la sı nı al dı. HP %30,5, MDP %23 ora nın da oy al dı lar. Fır sat la rı de ğer len dir me de çok ye te nek li olan Özal, se çim ler den son ra Köşk’e var dı ğın da Ev ren’i ku cak la mak tan ge ri kal ma dı. Ge nel lik le o ve hü kü me ti Ev ren’le ge çin mek te faz la zor lan ma dı lar. İle ri de re ce de sa mi mi dav ra nış ve ko nuş ma tar zı, İs lam cı lı ğa eği li mi (1977’de MSP’nin İz mir mil let ve ki li ada yıy dı, kar de şi Kor kut Özal da o par ti nin ön der le ri ara sın day dı), kül tü re il gi siz li ği, yol suz luk lar kar şı sın da gev şek li ği, usul le re uy ma ya yat kın ol ma yı şı (baş ba kan ken Ba kan lar Ku ru lu’nu na di ren top lu yor du) ki mi çev re ler de ra hat sız lık uyan dır sa da, ide olo jik ola rak Ev ren’le ay nı dal ga bo yun da bu lu nu yor du. 1983’te ASALA ör gü tü nün son sui kas tı olan Orly ola yı gerçekleşti. Türk ler den baş ka la rı da öl dü ğü için ka til ler ya ka lan dı ve ASALA’nın et kin li ği son bul du. Ne var ki er te si yıl, 1984’te, Tür ki ye’de baş ka bir si lah lı sal dı rı kam pan ya sı baş la dı. Ora da ey lem le rin son bul ma sı, bu ra da ye ni bir ey lem di zi si nin baş la ma sı… Bu nun bir rast lan tı olup ol ma dı ğı, dü şü nül me ye de ğer bir ko nu dur. Ye ni te rör ey lem le ri PKK’dan (Kür dis tan İş çi Par ti si) kay nak la nı yor du. PKK, feodal, aşiret ya pı lı bir or tam da An ka ra’da Abdullah Öcalan önderliğinde kü çük bir ör güt ola rak or ta ya çık tı, son ra gü ney do ğu da ki mi Kürt aşi ret le ri ni ve baş ka sol ör güt le ri yıl dır ma işi ne gi riş ti. Bu yol da ki mi ci na yet ler iş le dik ten son ra, 15 Ağus tos 1984’te Eruh ve Şem din li’de or du ve po lis bi na la rı na sal dır dı lar. Dev le te bir sal dı rı söz ko nu suy du, fa kat an la şı lan Özal hü kü me ti işi çok cid di ye al ma mak eği li min dey di. Özal’ın ken di si ta til dey di ve bu yüz den ta ti li ne ara ver mek ge rek si ni mi duy ma dı. Ger çek ten bu du rum 1999’a de ğin sür dü ve 30.000 ki şi nin ölü mü ne yol aç tı. Ölüm ler işin bir yö nü dür. Bir de te -
281
282
KISA TÜRKİYE TARİHİ
rör teh di di al tın da ya şa ma nın se fa le ti, köy le rin yı kıl ma sı, do ğu nun önem li ge lir kay na ğı hay van cı lı ğın son bul ma sı, ola ğa nüs tü hal do la yı sıy la kı sıt la nan öz gür lük ler, kal kın ma ya ay rı la bi le cek kay nak la rın gü ven li ğe har can ma sı, kent le re bü yük çap ta göç ler vb. gibi olumsuzlukları unutmamak gerek. Ola ğa nüs tü hal an cak 1987’de ilan edi le bil di. PKK çok en ge be li ara zi de kü çük çe te ler ha lin de et kin lik gös ter di ği, vur-kaç tak tik le ri ni kul lan dı ğı, şa şır tı cı bi çim de Su ri ye ve Irak’a sı ğın ma ola na ğı bul du ğu için sa va şı mı kı sa za man da son lan dır mak ola nak lı ola mı yor du. Öca lan’ın Şam’da bir vil la da otur du ğu, Su ri ye’nin de ne ti min de, Lüb nan ara zi si olan Be ka a’da eği tim kamp la rı na sa hip ol du ğu söy le ni yor du. Du ru mu kar ma şık laş tı ran baş ka et ken ler de var dı: Av ru pa’da ki mi çev re ler PKK’yı te rö rist bir ör güt ola rak gö rmü yor lar dı. Kürt çe nin kul la nı mı na kon muş kı sıt la ma lar ve Türk de mok ra si si nin ki mi ek sik lik le ri bu eği lim le ri güç len di ri yor du. Böy le ce PKK Av ru pa’da ki Kürt ler ara sın da ra hat ça ör güt le ne bi li yor, et kin lik le ri her çe şit des te ği el de ede bi li yor du. Son ola rak Irak Kürt le ri ni ra hat lat mak için oluş tu rul muş olan Çe kiç Güç, PKK’yı san ki özen di ri yor du. Çün kü o var ken PKK et kin lik le ri de ço ğa lı yor du. ABD’nin Irak’a ilk sal dı rı sı olan 1991 Kör fez Sa va şı’nın ar dın dan Irak lı lar is yan et miş Kürt le ri bas tır mak is te yin ce, pa ni ğe ka pı lan ya rım mil yon in san Tür ki ye sı nı rı na yı ğıl dı. Tür ki ye’nin is te ği üze ri ne göç men le re ba rı nak ve yi ye cek sağ la ma işi ne yar dım cı ol mak üze re Hu zur Ha re kâtı or ga ni ze edil di. Da ha son ra göç men ler yurt la rı na dön me ye ra zı edil di ler. Bu nun la bir lik te sö zü edi len ha re kâtın Ku zey Irak gök le rin de sü rek li dev ri ye uçuş ları ya pa cak (Irak uçak la rı nı 36. en le min ku ze yi ne sok ma ya cak) bir ABDİn gi liz-Fran sız ha va gru bu nun de ne ti mi bi çi min de sür me si uy gun gö rül dü. İn cir lik ve Bat man’da üs le nen bu ha re kât biz de Çe kiç Güç di ye ta nın dı. Fa kat işin, bir yan dan Kürt le ri özerk bir Kürt dev le ti kur ma ya özen dir di ği gi bi, PKK’nın da Ku zey Irak’ta kamp lar edi ne rek kan lı et kin li ği ni ar tır ma sı so nu cu nu do ğur du ğu or ta ya çı kı yor du. Te rör olay la rı sayısı 1984’te 160, 1991’de 1.494 iken, 1993’te 5.717’ye, 1994’te 6.357’ye fır la dı. İç si ya set sah ne sin de seç men ler as ke ri hü kü me tin yap tık la rı nı boz ma ya baş la dı lar. 25 Mart 1984’te ya pı lan ye rel se çim ler de ANAP oy yüz de si ni ko ru du. Fa kat Halk çı Par ti an cak %8, Mil li yet çi De mok ra -
80’Lİ YILLAR
si Par ti si de %6,5 oranında oy alabildi. Öte yan dan iki “ye ni” par ti, Sos yal De mok rat Par ti (SO DEP) ve Doğ ru Yol Par ti si’nden (DYP) bi rin ci si %22, ikin ci si %13 ora nın da oy al dı lar. SO DEP ön de ri Er dal İnö nü idi. Uy gar, ılım lı bir fi zik pro fe sö rü ve ün lü İs met İnö nü’nün oğ luy du. Böy le bir ön der olun ca seç men ler SO DEP’i CHP ile öz deş leş tir mek te zor luk çek me di ler. Es ki AP’li ler ise ANAP ile DYP ara sın da se çim yap mak ta zor la nı yor lar dı. SO DEP ile Halk çı Par ti doğ ru ola nı yap tı lar ve 3 Ka sım 1985’te bir le şe rek Sos yal De mok rat Halk çı Par ti’yi (SHP) oluş tur du lar. Er dal İnö nü ge nel baş kan ol du. Bu ara da (14 Ka sım 1985) Bü lent Ece vit’in eşi Rah şan Ece vit’in ge nel baş ka nı ol du ğu De mok ra tik Sol Par ti (DSP) ku rul du. De mi rel gi bi Bü lent Ece vit de ya sak lı ol du ğun dan eşi ge nel baş kan ol muştu. Si ya sal ya sak la rın kalk ma sı için bas kı ar tı yor du. SHP bu yön de bir ana ya sa de ği şik li ği için gi ri şim de bu lun du. Özal bu bas kı ya bo yun eğ mek zo run da kal dı. Fa kat si ya sal ya sak la rın kalk ma sı ko nu su nun halk oy la ma sı na su nul ma sı nı is te di. Oy sa ko nu bir in san hak la rı ko nu suy du, halk oy la ma sı na su nul ma dan çö zül me si ge re kir di. Özal, Ev ren gi bi, ya sak la rın kal dı rıl ma sı nı “anar şi öz lem ci li ği” di ye ni te li yor ve açık ça bu na kar şı çı kı yor du. Halk oy la ma sın da da ANAP bu yön de kam pan ya yü rüt tü. Ne var ki 6 Ey lül 1987 gü nü ya pı lan halk oy la ma sı kıl pa yı ile (%50,16) ya sak la rı kal dır dı. De mi rel, Ece vit, Tür keş, Er ba kan, yan daş la rı nın kur muş ol du ğu ye ni par ti le ri nin ba şı na geç mek üze re si ya se te dön dü ler. Bu nun üze ri ne Özal iki ham le yap tı. Er ken se çim ka ra rı al dır dı (bir yıl ön ce den) ve se çim ya sa sı nı ken di ne gö re de ğiş tir di. 29 Ka sım 1987’de ya pı lan se çim ler de ANAP %36, SHP %25, DYP %19 ora nın da oy al dı lar. Özal hı zı nı ala ma yıp TBMM’yi ola ğa nüs tü top lan tı ya ça ğır dı ve ye rel se çim le ri beş ay ön ce ye al mak için ana ya sa de ği şik li ği yap ma gi ri şi min de bu lun du. Ge re ken ço ğun lu ğu el de ede me yin ce halk oy la ma sı zo run lu lu ğu doğ du. Özal ken di ni “vaz ge çil mez” gö rü yor ol ma lıy dı ki, halk oy la ma sı olum suz çı kar sa baş ba kan lık tan ve si ya set ten çe ki le ce ği teh di di ni sa vur du. Böy le ce halk oy la ma sı Özal ve ANAP için bir gü ven oy la ma sı na dö nüş tü. Fa kat %65 ora nın da olum suz oya kar şın is ti fa et me di (25 Ey lül 1988). ANAP’ın dü şü şü hız lan mak tay dı. Ye rel se çim ler (26 Mart 1989) Özal’ın kor ku la rı nı doğ ru la dı. ANAP %22 ora nın da oy la üçün cü çık tı. SHP %28, DSP %26 ora n›n -
283
284
KISA TÜRKİYE TARİHİ
da oy al d› lar. SHP An ka ra, ‹s tan bul, ‹z mir, Ada na’n›n be le di ye bafl kan l›k la r› n› ka zan m›fl t›. Ka mu ifl lev le ri nin bü yük öl çü de be le di ye le re dev re dil me si ge rek ti €i ni sa vu nu yor lar d›. Ka sım’da Ke nan Ev ren’in cum hur baş kan lı ğı son bu la cak tı. Ki mi le ri bir ana ya sa de ği şik li ği ile Ev ren’in bir dö nem da ha cum hur baş kan lı ğı yap ma sı nı is ti yor lar dı. İnö nü bu na kar şı çık tı. De mi rel cum hur baş ka nı nın halk ta ra fın dan se çil me si ni is ti yor du (baş kan lık diz ge si). Ka sım yak laş tı ğın da Özal aday lı ğı nı koy du. Mec lis te ANAP ço ğun luk ta ol du ğu na gö re se çil me si mu hak kak tı. Fa kat çok-par ti li diz ge ye ge çil di ğin den be ri cum hur baş ka nı nın par ti ler dı şı ol ma sı ve az çok bir oy daş ma ile se çil me si dü şün ce si sa vu nul muş tu. Bir de şu var dı: Ge nel se çim le ri her za man kar şı-dev rim ci par ti ler ka za nı yor du. Cum hur baş kan lı ğı nın da kar şı-dev rim ci le rin eli ne geç me si, Ata türk dev ri miy le ku rul muş bir dev let te teh li ke li bir den ge siz lik ya ra tı yor du. Bir çok la rı MSP’nin mil let ve ki li ada yı ola cak de re ce de şe ri at çı bi ri si nin Ata türk’ün ma ka mı na otur ma sı nı iç le ri ne sin di re mi yor lar dı. Bir ara SHP için de TBMM’den top lu ca is ti fa et mek (“si ne-i mil le te dön mek”) dü şün ce si do laş tı. İnö nü bu na da kar şı çık tı ve bu du rum da da na sıl ol sa Özal’ın se çi le ce ği ni söy le di. Oy sa se çi lir di ama, meş ru i ye ti ada ma kıl lı sar sıl mış ola rak. An la şı lan İnö nü si ya sal or ta mı faz la ger me mek yan lı sıy dı. So nuç ta mu ha le fet se çim le ri boy kot et mek le ye tin di. Özal 31 Ekim 1989 gü nü 8. cum hur baş ka nı se çil di. Özal’ın Çan ka ya’ya se çil me si baş ba kan lı ğın ve ANAP ge nel baş kan lı ğı nın bo şal ma sı de mek ti. Özal bu yer le re TBMM baş ka nı olan Yıl dı rım Ak bu lut’u ge tir di. Ak bu lut o gü ne ka dar ön e çık ma mış bir isim di. Ak bu lut hü kü me ti nin as lın da Çan ka ya’dan yö ne ti le ce ği açık tı. İnö nü de bu nu “uzak tan ku man da lı” hü kü met ola rak ni te le di. Fa kat DYP Ak bu lut hü kü me ti nin gü ven oy la ma sı na ka tıl ma dı ğı hal de, SHP ka tıl mak ta bir sa kın ca gör me di. Bek le nil di €i gi bi, Özal hü kü met ifl le riy le çok ya k›n dan il gi len di. O de re ce de ki, ki mi le ri ne gö re Özal’›n cum hur bafl kan l› €› s› ra s›n da hü kü met diz ge si kâ €›t üs tün de par la men ter kal mak la bir lik te uy gu la ma da, san ki Fran sa’da ki gi bi bir ya r›-bafl kan l›k diz ge si ne dö nüfl tü. Özal ANAP’la da ya k›n dan il gi len di. Ör ne €in, efli Sem ra Özal’› kav ga l› bir kon gre so nun da ANAP ‹s tan bul il bafl ka n› seç tir di (28 Ni san 1991). ‹nö nü’nün bü tün ›l›m l› l› €› na kar fl›n “Çan ka ya so ru nu” si ya set gün de -
80’Lİ YILLAR
mi nin ba fl›n dan ek sil mi yor du. Fa kat an la fl› lan Özal, Ak bu lut’un bafl ba kan l› €› n›n ANAP için çok da ya rar l› ol ma d› €› na ka rar ver mifl ol ma l› ki, 15 Ocak 1991’de top la nan ANAP kon gre sin de Me sut Y›l maz’›n ge nel bafl kan l› €› n› des tek le di. Ta bii Y›l maz se çil di. Y›l maz, Ak bu lut’tan da ha et kin bir ki fliy di. Do la y› s›y la ANAP ge nel bafl ka n› ve bafl ba kan ola rak Ak bu lut’a gö re Özal kar fl› s›n da bi raz da ha ba €›m s›z d›. Ama bu s› ra lar da, ko flul la r›n ve ka mu oyu nun bas k› s› yü zün den hü kü met er ken se çim ka ra r› al mak zo run da kal d›.
1980’le rin Eko no mi si Ön ce le ri (şim di ler de de), Özal’ın bir dâhi ol du ğu, Tür ki ye’de ik ti da ra gel miş en dik ka te de ğer dev let adam la rın dan bi ri ol du ğu na ina nan pek çok in san var dı. Bu hay ran lık Özal’ın ik ti sat si ya sa la rın dan kay nak lan mak ta dır. On lar ca yıl Tür ki ye az çok de ne tim li bir eko no mi de ya şa mış tı. Ka mu gi ri şim le ri nin özel leş ti ril me si, dö viz kı sıt la ma la rı nın kal dı rıl ma sı, dö vi zin si ga ra ve ga ze te gi bi is ten di ğin ce, her yer de bit miş olan bü fe ler de alı nıp sa tı la bil me si, İs tan bul Men kul Kıy met ler Bor sa sı’nın ku rul ma sı (1986) – bun lar kı sa bir sü re ön ce ha yal bi le edi le me ye cek şey ler di. Ne var ki, Özal’ın yü rek li ve ka rar lı ol du ğun dan kuş ku du yu la maz sa da, yap tık la rı nın çok öz gün ol du ğu id di a edi le mez. Bun lar Thatc her’ın (1979) ve Rea gan’ın (1980) ik ti da ra gel di ği, kü re sel leş me ve ne oli be ra liz min bü yük ta ar ru zu nun baş la dı ğı yıl lar dı. 1971-1973 yıl la rın da Dün ya Ban ka sı’nda ça lış mış olan Özal bu ban ka nın ve IMF’nin, Türkiye dışında da yeterince tanınan çö züm le ri ni iyi bi li yor du. Bu si ya sa la rın de ğe ri ne ge lin ce, bun ların az sayıda zenginin daha da zenginleşmesiyle değil, Tür ki ye hal kı nın ço ğun lu ğu na sağ la dı ğı ya rar lar la öl çü lmesi gerekir. Bu si ya sa lar yu ka rı da de ği nil miş olan 24 Ocak 1980 Ka rar la rı’yla (is tik rar prog ra mı) baş la dı. 12 Ey lül dü ze ni grev le ri ya sak la dı. Üc ret ler top lu söz leş me gö rüş me le riy le de ğil, Yük sek Ha kem Ku ru lu ka rar la rıy la sap tan dı. Böy le ce çıl gın bir enf las yon sü re ci için de üc ret ve ma aş lar az çok don du rul du. Ta rım des tek le ri de sı nır lan dı. Öte yan dan Tem muz 1980’de fa iz le rin ser best bı ra kıl ma sı, yük sek fa iz ler le pa ra çek me ye ça lı şan iri li ufak lı bir yı ğın “ban ker”in or ta ya çık ma sı na ne den ol du. Fa iz ler o den li yük sel di ki ga fil avlanan birçok
285
286
KISA TÜRKİYE TARİHİ
vatandaş ev le ri ni, ar sa la rı nı, ta kı la rı nı sa tıp al dık la rı pa ra la rı bu ban ker le re ya tır dı lar. 1982 or ta sın da bü tün bu ya pı çök tü. On bin ler ce in san bü tün pa ra la rı nı yi ti rip se fil ol du lar. Bu, Baş ba kan Yar dım cı sı Özal’ın, Ma li ye Ba ka nı Ka ya Er dem’in is ti fa sı na yol aç tı. Eko no mi nin ih ra ca ta yö ne lik ol ma sı için Türk pa ra sı nın de ğe ri her gün dü şü rü lü yor du. So nuç ola rak yirmi yıldan faz la sü ren çok yük sek bir enf las yon ya şan dı. Da ha son ra IMF’nin zo ruy la enf las yon diz gin len di ve 1 Ocak 2005’te Türk Li ra sı’ndan al tı sı fır atı la rak Ye ni Türk Li ra sı’na ge çil di. Ya tı rım la ra ge lin ce, Özal’ın si ya se ti ener ji, ile ti şim, oto yol lar ve kent ya tı rım la rı üze rin de yo ğun laş mak tı. Ül ke nin te le fon diz ge si ne bü yük ya tı rım lar ya pıl dı. Pa ha lı oto yol la rın ya pıl ma sı ön ce lik li ya tı rım alan la rın dan dı. Özal’ın de mir yol la rı nı ko mü nizm le öz deş leş tir di ği (!) söy le ni yor du. Fa kat de mir yol la rı nın, ka ra yol la rı uğ ru na ih ma li nin ta rih çe si 1945 son ra sı na de ğin uza nır. 1988’de İs tan bul Bo ğa zı üze rin de Fa tih Sul tan Meh met Köp rü sü’nün ya pı mı ta mam lan dı. Be le di ye le rin ma li ola nak la rı ar tı rı la rak da ha çok ba yın dır lık ya tı rım la rı yap ma la rı nın yo lu açıl dı. Men de res ve De mi rel gi bi Özal da ma li si ya se tin de ulu or ta har ca ma lar yap mak tan ge ri kal mı yor du. Dış borç lar ya nın da iç borç lan ma la ra da baş vu rul du ve yük sek fa iz li ha zi ne bo no la rı çı ka rı la rak ban ka la ra ve hal ka sa tıl dı. Ya ban cı lar da bu bo no la ra il gi gös te ri yor lar dı. Ban ka cı lık git gi de da ha kâr lı bir iş ha li ne gel di. Üs te lik ma li ya tı rım lar ver gi dı şı bı ra kıl mış tı. 1991-92’de en bü yük 500 fir ma nın bu ka lem den kârı nın %45’i bul du ğu bil di ril mek te dir. Ki mi ban ka lar ha zi ne bo no su al mak için dı şar dan borç al dı lar. Ver gi ka çak çı lı ğı nın çok yay gın, ver gi de ne tim le ri nin ye ter siz ol du ğu, ka çak çı lı ğı ön le mek için ye ter sa yı da me mur gö rev len di ril me di ği, de ne tim le rin ge rek ti ği gi bi yön len di ril me di ği söy len mek te dir. Tür ki ye’de güç lü bir ka pi ta list sı nıf bu lun ma dı ğı için ya tı rım la rın ço ğu dev let ta ra fın dan ya pı lagel miş tir. 1980 son ra sın da özel leş tir me kü re sel bir mo da ha li ne ge ti ril di. Özal IMF ve Dün ya Ban ka sı’nın tel kin/zor la ma la rıy la 1985’ten son ra özel leş tir me işi ne sa rıl dı. Bu ko nu da olum lu so nuç lar el de edi le me miş tir. Sa tı lan ki mi iş let me ler de ğe ri nin al tın da fi yat lar la eşe dos ta sa tıl mış tır. Ba zen iş let me le ri alan lar fab ri ka la rı yı kıp, ara zi le ri ni ar sa ola rak de ğer len dir miş ler dir. Böy le ce iş siz lik ve yok sul laş ma ya ka pı açıl mış tır. Ka mu iş let me le ri -
80’Lİ YILLAR
nin za rar et me si özel leş tir me le re ge rek çe ola rak gös te ril miş se de, za rar et me le ri ge nel lik le hü kü met le rin az çok bi linç li kö tü yö ne tim le ri ya da dü pe düz yol suz luk la rı so nu cu ol muş tur. Şu nu da be lirt me li ki, Ba tı ka pi ta liz mi nin mu az zam ma li gü cü do la yı sıy la, özel leş tir mey le iş let me ler ilk baş ta Türk le re sa tıl sa bi le, or ta va de de bun la rın ya ban cı lar ca ele ge çi ri le cek le ri ni tah min et mek zor ol ma sa ge rek. Za ten gi di şat da bu nu gös te ri yor.
Dış Si ya set Bul ga ris tan’da To dor Jiv kov yö ne ti mi Ara lık 1984’te bir den bi re ül ke de ki Türk azın lı ğı nın kül tü rel kim li ği ni yok et me ye kal kı şın ca ilişki ler iyi ce bo zul du. Bul ga ris tan’da nü fu sun %10’u, ya ni 900.000’i Türk tü. Onlara zor la Bul gar ad la rı ve ril di. Türk çe ya yın lar ve bun la rın sa tı şı ya sak lan dı. Türk me zar lık la rı tah rip edil di. Bu ara da, di re nen Türk ler hap se atıl dı lar ya da Be le ne top la ma kam pı na ko nul du lar. 800-2.500 ka da rı nın öl dü rül dü ğü söy len mek te dir. 1989’da Bul gar hü kü me ti Türk le ri göç et tir mek is te di ği ni bil dir di. Efe lik ve “iş bi ti ri ci lik” tas la yan Özal bu na ra zı olun ca Tür ki ye 300.000 göç men le baş et mek du ru mun da kal dı. Sı nır ye ni den gö çe ka pa tıl dı. Bul ga ris tan Türk le ri nin du ru mu an cak 1990 ba şın da ko mü nist dü ze nin son bul ma sıy la dü zel di. Hat ta Hak ve Öz gür lük ler Ha re ke ti di ye bir si ya sal par ti de kur du lar. 14 Ni san 1987’de Özal hü kü me ti Av ru pa Bir li ği’ne (AB) tam üye lik için baş vur du. Bu ko nu da AB Ko mis yo nu an cak 18 Ara lık 1989’da ra po ru ha zır la ya bil di. Ra por, 5 Şu bat 1990’da Ba kan lar Kon se yi’nce ay nen be nim sen di. Bu na gö re, Tür ki ye’nin baş vu ru su red de dil mi yor, fa kat üye li ği en gel le ye cek öğe ler sa yı lı yor du. Bu ara da Tür ki ye’nin Güm rük Bir li ği’ne ka tıl ma sı nın “iş le ri ko lay laş tı ra ca ğı” be lir ti li yor du. 1989’da Sov yet ler Bir li ği’nin son bul ma sı Tür ki ye için önem li so nuç la ra yol aç tı. Ön ce Türk psi ko lo ji si ni has ta lık lı de ni le bi le cek ko mü nizm teh li ke si ta kı na ğın dan kur tar dı. Bu ta kı nak yıl lar ca özen le, yo ğun pro pa gan da lar la şi şi ril miş kor ku la rın so nu cuy du. İkin ci ola rak, her an lam da Rus ya ile sı cak ve kar şı lık lı ya ra ra da ya lı iliş ki le rin ge liş ti ril me si ka pı sı nı açı yor du. Üçün cü ola rak, Sov yet ler Bir li ği’nin
287
288
KISA TÜRKİYE TARİHİ
bün ye sin de yer al mış olan Türk cum hu ri yet le riy le ya kın iş bir li ği ola nak la rı ya ra tı lı yor du. Bu iliş ki ler, bel ki ki mi ro man tik Tu ran cı la rın düş le di ği den li ya kın ol ma mış tı. Ör ne ğin, Azer bay can’ın dı şın da ki Türk cum hu ri yet le rin de ko nu şu lan dil le rin Türk çe ye ya kın fa kat fark lı dil ler ol du ğu an la şıl dı. Ama bu na kar şın bu iliş ki le rin ge liş me ye çok el ve riş li ol du ğu açık tır.
XXXII
90’lı Yıllar
Kör fez Sa va şı 2 Ağus tos 1990’da Irak kuv vet le ri Ku veyt’i iş gal et ti ve sı nır kom şu su ola rak Tür ki ye de bun dan çok et ki len di. Bel ki öte den be ri ya yıl ma cı lık düş le ri kur muş olan (bu na Ye ni Os man lı cı lık de ni yor du) Özal, he ye can la işe sa rıl dı. Ri va ye te gö re, bir ta lih oyun cu su gi bi “bir ko yup, üç ala ca ğız” de miş ti. Or ta do ğu ha ri ta sı nın bu sü reç te ye ni den çi zi le ce ği ni dü şü nü yor ve Tür ki ye’nin bu ko nu da rol sa hi bi ol ma sı nı is ti yor du. Mu sul ve ora da ki pet rol de gö zü ol du ğu söy le ni yor du. Bu, Ata türk çü lü ğün dış si ya set te çok ih ti yat lı ve bü tün kom şu la rıy la iyi iliş ki ler için de ol ma yö nün de ki kök lü ge le ne ğin den tü müy le kop mak an la mı na ge li yor du. BM Gü ven lik Kon se yi 6 Ağus tos’ta Irak’a am bar go uy gu la mak ka ra rı nı alın ca, he men er te si gün Tür ki ye Ker kükYu mur ta lık pet rol bo ru hat tı nı ka pat tı ve Irak’la ti ca ret iliş ki le ri ni dur dur du. 12 Ağus tos’ta TBMM Türk Si lah lı Kuv vet le ri’nin sı nır dı şı ha re kâtı na izin ver di. Ne den se Özal 5 Ey lül’de TBMM’den ye ni den yet ki al mak ge rek si ni mi duy du. Bu sı ra da ka mu oyu na Özal’ın baş ta ABD Cum hur baş ka nı Ge or ge H.W. Bush (Ba ba Bush) ol mak üze re ya ban cı dev let adam la rıy la çok et kin bir “te le fon dip lo ma si si” yü rüt tü ğü du yu ru lu yor du. Bu iş -
290
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ler olur ken san ki Baş ba kan Yıl dı rım Ak bu lut ve Dı şiş le ri Ba ka nı Ali Bo zer yok muş gi bi dav ra nı lı yor du. Özal’ın Ağus tos’ta ABD Dı şiş le ri Ba ka nı Ja mes Ba ker’la ve Ka sım’da Bush’la yap tı ğı gö rüş me ler de baş ka hiç bir Türk gö rev li si bu lu n ma mış tı. ABD üç ko nu da Tür ki ye’nin des te ği ni is ti yor du: bi rin ci si, Irak’a kar şı Tür ki ye’de ki İn cir lik ha va üs sü nü kul lan mak; ikin ci si, Irak kuv vet le ri nin bö lün me si ni sağ la mak için Tür ki ye-Irak sı nı rın da bir yı ğı nak ya pıl ma sı; üçün cü sü, Suu di Ara bis tan’da top lan mak ta olan or du ya bir bir lik gön de ril me si. İn cir lik ko nu sun da 17 Ocak 1991’de TBMM’den ka rar çı kar tıl dı. Ay nı gün ABD Çöl Fır tı na sı Ha re kâtı adı nı ta şı yan sal dı rı sı nı baş lat tı. Er te si gün, ABD uçak la rı İn cir lik’e ge lip Irak’ı bom ba la ma ya baş la dı lar. Fa kat İn cir lik’in bu amaç la kul la nıl dı ğı Türk ka mu oyun dan giz len di ve ABD’nin eği tim uçuş la rı yap tı ğı söy len di. Tür ki ye, yı ğı na ğı da ger çek leş tir di. 180.000 as ker sı nı ra yı ğıl dı ve bu yüz den Irak se kiz tü men ayır mak zo run da kal dı. Özal üçün cü is te €i de, ya ni Tür ki ye’nin sa va fla ka t›l ma s› n› da ye ri ne ge ti re cek ti ama ba fla ra ma d›. Ana ya sa’ya ay k› r›, key fi, ma ce ra c› dav ra n›fl la r› yü zün den k› ya met ko pu yor du. Mu ha le fet ve ki mi ga ze te ler a€›r elefl ti ri ler ya p› yor lar d›. Yal n›z Ba kan lar Ku ru lu’nda de €il, ANAP’›n için de de yo €un bir hu zur suz luk var d›. Son ola rak, or du da ona kar fl›y d›. 11 Ekim 1990’da D› flifl le ri Ba ka n› Ali Bo zer, 18 Ekim’de Mil li Sa vun ma Ba ka n› Sa fa Gi ray is ti fa et ti ler. 3 Ara l›k’ta Ge nel kur may Bafl ka n› Ne cip To rum tay, yap ma s› is te nen fley le rin il ke le ri ne ve ka mu gö re vi an la y› fl› na ay k› r› olması ge rek çe siy le is ti fa et ti. Bu son is ti fa or du nun si ya se te ka r›fl ma s› gi bi gö rün düy se de, as l›n da yal n›z ca Özal’›n key fi dav ra n›fl la r› na kar fl› bir pro tes to ni te li €in dey di ve ka mu oyun ca des tek gör dü. So nuç ola rak, Kör fez Sa va fl› Tür ki ye için bir y› k›m ol du. Ku zey Irak’tan Tür ki ye’ye ka çan göç men ler, Çe kiç Güç ve PKK et kin lik le ri nin az›t ma s› so run la r› na yu ka r› da de €i nil mişti. ‹k ti sa di ba k›m dan da Tür ki ye bü yük za ra ra gir di. BM’nin am bar go su yü zün den Irak’la ti ca ret ilifl ki le ri can la na ma d›. Res mi bir tah mi ne gö re Tür ki ye’nin kör fez kri zi yü zün den ka y›p la r›, al ter na tif ma li yet ler le bir lik te 100 mil yar do la r› bul mufl tu. Sa vafl tan son ra ABD ve ki mi Arap ül ke le ri bu za ra r› taz min ede cek ba z› ön lem ler al d› lar sa da bun lar de ve de ku lak t›.
90’LI YILLAR
20 Ekim 1991 Se çim le ri Se kiz yıl lık ik ti dar dan son ra ANAP bu se çim le ri kay bet ti ve böy le ce Tür ki ye ile 12 Ey lül dü ze ni ara sı na önem li bir me sa fe da ha gir miş ol du. Çün kü Özal’ın o dü zen le ne den li iliş ki li ol du ğu or ta da dır. Se çi mi ka za nan, oy la rın %27’si ni alan De mi rel’in DYP’si ol du. ANAP %24, SHP de %21 ora nın da oy al dı lar. Bu so nuç SHP için çok tat sız bir sür priz ol du, çün kü 1989 ye rel se çim lerin de bi rin ci gel miş ti. Bu ani sav rul ma nın ne den le ri ni be lir le mek ko lay de ğil dir fa kat bü yük ola sı lık la seç me nin De mi rel’i Er dal İnö nü’ye yeğ le me si söz ko nu suy du. De mi rel bir “ba ba” im ge si ola rak or ta ya çı kı yor du, halk da ona “ba ba” di ye rek bu nu be nim se miş ti. Ay rı ca De mi rel da ha iyi bir ha tip ti ve halk av cı lı ğı nın us ta sıy dı. He men her ko nu da söz ler ve ri yor du – ör ne ğin, iki anah tar (bir ev, bir de ara ba için), ye şil kart (be da va sağ lık), 500 gün de enf las yo nu %10’a in dir mek. SHP, Kürt par ti si ola rak ta nı nan Hal kın Emek Par ti si (HEP) ile se çim it ti fa kı yap mış tı. Bu it ti fak SHP’nin oy la rı nı ki mi yer ler de ar tır mış ola bi lir, ama ki mi yer ler de de azal ma sı na yol açtığı tah min edi le bi lir. Da ha da kö tü sü, Ley la Za na ve Ha tip Dic le ad lı HEP kö ken li mil let ve kil le ri ant iç me tö re nin de Kürt çü lük yap ma ya kal kış tı lar. Bu ve baş ka olay lar so nu cun da bu gi bi mil let ve kil le ri SHP’den is ti fa et ti ler. Hü kü met kur ma ya ge lin ce, DYP or tak ola rak SHP’yi seç ti. Bu, çok çar pı cı bir olay dı, çün kü 1970’ler de Mil li yet çi Cep he hü kü met le riy le ide olo jik ku tup laş ma nın ba şı nı çek miş olan De mi rel şim di or tak ola rak ona ide olo jik an lam da ya kın olan ANAP’ı de ğil de sol sa yı lan SHP’yi se çi yor du. Ta bii SHP ide olo jik ola rak DYP’ye uzak tı ama CHP’nin ar dı lı ola rak (DYP de AP’nin ar dı lıy dı) 12 Ey lül’ün sil le si ni birlikte ye miş ol mak gi bi bir or tak lık la rı var dı. Bu iki par ti nin kar ma hü kü me ti, Tür ki ye’de sağ ile so lun “ba rış ma sı” ola rak se lam lan dı. Kar ma hü kü me tin prog ra mı bü yük umut lar do ğur du. Ye ni bir ana ya sa ha zır la na cak ve de mok ra tik leş me yi sağ la mak için 12 Ey lül mev zua tı göz den ge çi ri le cek ti. Bu ara da iş ken ce nin ön len me si, iş çi ve sen di ka hak la rı nın ge niş le til me si, da ha ba ğım sız yar gı, YÖK’ün kal dı rı la rak üni ver si te le rin ye ni den yö net sel özerk li ğe ka vuş tu rul ma la rı ön gö rü lü yor du. Ne ya zık ki bu gü zel ta sa rı lar uy gu la ma ya ge çi ril me -
291
292
KISA TÜRKİYE TARİHİ
di ği için so nuç düş kı rık lı ğı ol du. Ye ni bir ana ya sa ye ri ne, yal nız ca rad yo ve te le viz yon da dev let te ke li ne son ve ren bir ana ya sa de ği şik li ği ya pıl dı. Ce za Mu ha ke me le ri Usu lü Ka nu nu’nda de ği şik lik ve 12 Ey lül’ün ka pat tı ğı par ti le ri ye ni den aç ma (19 Ha zi ran 1992) gi bi ki mi dü zen le me ler ya pıl dı. CHP ye ni den ku rul du ve 9 Ey lül 1992’de SHP’den ay rıl mış olan De niz Bay kal ge nel baş kan ol du. Özal, De mi rel hü kü me ti ne çe şit li zor luk lar çı kar dı ğı için cum hur baş ka nı nı ara dan çı kar mak üze re “by- pass” di ye ad lan dı rı lan ki mi ya sa lar ya pıl dı. 17 Ni san 1993 gü nü Özal ge çir di ği kalp ki ri zi so nu cun da öl dü. 16 Ma yıs’ta ye ri ne Sü ley man De mi rel cum hur baş ka nı se çil di.
De mi rel’in Cum hur baş kan lı ğı, Çil ler’in Baş ba kan lı ğı De mi rel İnö nü’nün des te ğiy le cum hur baş ka nı se çil miş ti. İnö nü, da ha yan sız, da ha Ata türk çü bi ri nin cum hur baş kan lı ğı için ça ba gös ter me di ği için hak lı ola rak eleş ti ril di. An la şı lan İnö nü, hü kü met or ta ğı nın bu yön de ki güç lü ar zu su na kar şı dur ma yı uy gun gör me miş ti. Ay rı ca, De mi rel, Özal gi bi mü te va zı, taş ra lı bir çev re den, ay nı ide olo jik çiz gi den gel mek le ve İs tan bul Tek nik Üni ver si te si’nde onun okul ar ka da şı ol mak la bir lik te, ana ya sal ku ral la ra, yurt se ver lik ge rek le ri ne uy mak ko nu sun da on dan bel ki da ha dik kat liy di. De mi rel, Özal gi bi hal kın doğ ru dan se çe ce ği, ge niş yet ki li bir cum hur baş kan lı ğı nı Tür ki ye için da ha uy gun gö ren ler den di. Sık sık da bu ge re ği vur gu la mış tır. De mi rel’in ABD’yi mo del alan, fa kat ABD dı şın da ya rı-dik ta tör lük yö ne tim le ri ne yol açan bu hü kü met bi çi mi ger çek leş ti ğin de ken di si ni bu iş için en uy gun aday gör dü ğü nü tah min et mek yan lış ol maz. De mi rel cum hur baş ka nı olun ca, DYP ön der li ği (ve baş ba kan lık) so ru nu or ta ya çık tı. De mi rel’in si ya se ten ya sak lı ol du ğu dö nem de DYP’nin ön der li ği ni üst len miş olan Hü sa met tin Cin do ruk, ak la ge len ilk isim di. Fa kat muh te me len De mi rel’in des te ği ko nu sun da kuş ku la rı do la yı sıy la Cin do ruk is tek siz gi bi gö rü nü yor du. Par ti li ler ıs rar edin ce De mi rel’e da nış tı, fa kat an la şı lan, on dan bir özen dir me gel me di ği için, aday ol ma ya ca ğı nı açık la dı. Böy le ce mey dan Tan su Çil ler’e ka lı yor du. Çil ler Bo ğa zi çi Üni ver si te si’nde ik ti sat pro fe sö rü iken De mi rel’in dik ka ti ni çek miş ve 1991 se çim le rin de de mil let ve ki li ol muş -
90’LI YILLAR
tu. Çil ler ABD’de uzun yıl lar kal mış, tut ku lu ve ka rar lı bir ki şiy di. Ko ca sı na so ya dı nı ka bul et tir miş ti. Eşi, İs tan bul Ban ka sı if las et ti ği za man onun ge nel mü dü rü ol mak la ve bir ko ope ra tif yol suz lu ğu davasıyla ta nın mış tı. Ki mi ga ze te ve te le viz yon la rın yo ğun des te ği ni de alan Çil ler ge nel baş kan se çil di ve baş ba kan ol du. SHP ile kar ma hü kü met ye ni den oluş tu rul du. Çil ler hü kü me ti gü ve no yu al mak üze rey ken Si vas ola yı pat lak ver di. 2 Tem muz 1993 gü nü 4. Pir Sul tan Ab dal Et kin lik le ri için Si vas’ta bu lu nan ki mi ay dın ve sa nat çı lar dan 35’i Ma dı mak Ote li’nde az gın bir İs lam cı ka la ba lık ta ra fın dan ya kıl dı. İşin da ha da acı sı, olay apan sız de ğil, kent te bü tün gün sü ren bir kar ga şa lı ğın ve dört sa at lik bir ku şat ma nın so nun da, ay rı ca po lis, jan dar ma ve or du bir lik le ri nin göz le ri önün de ce re yan et ti. Olay sı ra sın da De mi rel, “Dev let güç le riy le halk kar şı kar şı ya ge ti ril me me li dir” de di. Olay dan son ra Çil ler ola yı önem siz gös ter me ye ça lı şı yor ve “Ote lin et ra fı nı sa ran va tan daş la rı mı za hiç bir bi çim de za rar gel me miş tir” di yor du. İna nıl ma sı zor, fa kat bu ra da ge çen “halk” ve “va tan daş lar” söz cük le ri ci na ye tin sorumlusu olan gü ruh lar için kul la nıl mak tay dı. Gü ven lik güç le ri nin et ki siz li ği bel ki bu tu tum la açık la na bi lir. Bir çok la rı şen lik te Aziz Ne sin’in bu lu nu şu nu tah rik ola rak ni te len dir di ler, çün kü bir sü re ön ce Ne sin, Sal man Rüş di’ye ya kın lık gös te ren dav ra nış lar da bu lun muş tu. Fa kat bu bir özür ola maz, yal nız ca bir açık la ma ola bi lir. Tür ki ye’de baş ba kan lı ğa ilk kez bir ka dı nın gel miş ol ma sı na se vin miş bir çok in san böy le ce bü yük bir düş kı rık lı ğı na uğ ra dı lar. Si vas ola yı nın 31 Mart ve Me ne men olay la rı tü rün den ve ay nı önem de bir ge ri ci lik ola yı ol du ğu na kuş ku yok tur. 6 Ha zi ran 1993’te, Er dal İnö nü si ya set ten çe ki le ce ği ni açık la dı. 11 Ey lül’de ya pı lan ku rul tay da Mu rat Ka ra yal çın ge nel baş kan se çil di. İnö nü onur sal ge nel baş kan ol du. İnö nü za ten si ya set ten çok fi zi ğe me rak lı ola rak bi li ni yor du, fa kat CHP’li ler so ya dı nın müt hiş çe ki ci li ğin den ya rar lan mak ko nu sun da çok ıs rar lı ol muş lar dı. İh ti mal o da konumunun ona so rum lu luk yükledi ği ni dü şü nü yor du ve bu yüz den de ıs rar la ra da ya na ma mış tı. Şim di ise işin ta dı kaç mış bu lu nu yor du. De mi rel’in ya nın da İnö nü ve par ti si pek var lık gös te re me miş ti. Bir de Si vas kat li amı nın si ya sal ve ma ne vi so rum lu lu ğu sır tı na bin miş ti. Ga li ba İnö nü’nün ba şar dı ğı en önem li iş Tür ki ye Bi lim ler
293
294
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Aka de mi si’nin (TÜ BA) ku rul ma sıy dı. Fa kat bu da bir ba kı ma ek sik kal mış bir uy gu la may dı, çün kü in san ve top lum bi lim le ri ni içe re cek TÜ Bİ TAK’ın kar şı lı ğı olan ör güt ku rul ma dan, bü tün bi lim le ri kap sa mak üze re TÜ BA ku rul muştu. De mi rel-İnö nü kar ma hü kü me ti za ma nın da dar ge lir li ler için kay da de ğer bir iyi leş tir me gel me di ği gi bi, hiç değilse 12 Ey lül’ün YÖK ya sa sı yü rür lük ten kal dı rı la bi lir di. Hem de bu, hü kü met prog ra mın da va at edil miş bir hu sus tu. Ne ya zık ki o da ba şa rı la ma dı. Çil ler’in baş ba kan lı ğı hay li olay lı geçmiştir. ANAP mil let ve kil le ri Çil ler’in mal var lı ğı nın araş tı rıl ma sı için TBMM’ye bir öner ge ver di ler. İd di a ya gö re, De mi rel hü kü me tin de ki dev let ba kan lı ğı sı ra sın da yap tı ğı yol suz luk lar la 7 mil yon do lar lık bir ser vet ya pıp bu nu ABD’de ta şın maz la ra ya tır mış tı. Bu var lı ğı nı 1993’te ver di ği mal bil di ri min de açık la ma mış tı. SHP’nin Çil ler’e ver di ği des tek sa ye sin de öner ge red de dil di. 90’lı yıl lar da bu na ben zer baş ka öner ge ler ve ril di, fa kat ör ne ğin Me sut Yıl maz hak kın da da ben zer id dia lar ol du ğu için, ANAP ile DYP id di ala rın dan vaz geç mek hu su sun da karşılıklı an la şa bi li yor lar dı. Bir de koa lis yon or tak lı ğı ku ra bil mek uğ ru na par ti ler bu tür öner ge le rin den vaz ge çe bi li yor lar dı. (Re fah Par ti si’nin DYP ile ya da DSP’nin ANAP’la koa lis yon ku ra bil mek için ya pa cak la rı gi bi.) İkin ci önem li ge liş me ik ti sa di bu na lım dı. Özal hü kü met le ri nin baş lat tı ğı açık ver me ye ve borç lan ma ya da ya lı so rum suz ik ti sa di ve ma li si ya set ler ka çı nıl maz yı kı mı ge tir di (1988 ile 1993 ara sın da dış borç 41 mil yar dan 67 mil yar do la ra yük sel di). Bu si ya se ti De mi rel ve Çil ler hü kü met le ri de sür dür müş tü. As lın da ulu or ta har ca ma ve borç lan ma si ya se ti 1950’ler de De mok rat Par ti’nin Men de res hü kü met le rin ce baş la tıl mış tı. Bu si ya se ti eleş ti ren le re Men de res, ders ve rir ce si ne, çağ daş uy gar lı ğın bir “kre di me de ni ye ti” ol du ğu nu öne sür müş tü. Mo ody’s ad lı ulus la ra ra sı ku ru lu şun Tür ki ye’nin kre di no tu nu dü şür dü ğü nü açık la ma sı bu na lı mı te tik le di (14 Ocak 1994). Do lar bir an da 15.000’den 38.000 TL’ye yük sel di, ki mi ban ka lar da pa ra çek me kuy ruk la rı oluş tu, bor sa çök tü. So nun da “5 Ni san Ka rar la rı” alın dı. KİT ürün le ri ne or ta la ma %50’ye va ran zam lar ya pıl dı. Enf las yon %100’ü aş tı, ola ğa nüs tü ver gi ler kon du, ha zi ne bo no la rı nın fa iz le ri %400’e yak laş tı. Ban ka mev du at la rı dev let çe ga ran ti edil di. IMF’ye
90’LI YILLAR
baş vu rul du ve bir stand-by an laş ma sı ya pıl dı. Bü tün bun la rın yol aç tı ğı yı kım ve se fa let tah min edi le bi lir. Ne ya zık ki, SHP koa lis yo nun “sol” or ta ğı ol ma sı na kar şın, gö rü nü şe ba kı lır sa, so rum suz si ya se te son ver mek için, ya da, bu na lım gel di ğin de, dar ge lir li le rin yü kü nü ha fif let mek için bir ça ba har ca ma dı. Bu da za ten 90’lı ve 2000’li yıl lar da sağ par ti ler le kar ma hü kü met ku ran “sol” par ti le rin şaş maz dav ra nış bi çi mi ol muş tu. 27 Mart 1994’te ye rel se çim ler ya pıl dı. DYP %21,4, ANAP %21 ora nın da oy al dı. Nec met tin Er ba kan’ın Re fah Par ti si %19 ile üçün cü ol du ve An ka ra (Me lih Gök çek) ve İs tan bul (Re cep Tay yip Er do ğan) be le di ye baş kan lık la rı nı SHP’den al dı. SHP %13,6 ile an cak dör dün cü ola bil di. İz mir’in be le di ye baş kan lı ğı nı da DYP ada yı na (Bur han Öz fa tu ra) kap tır dı. SHP ve ar dı lı olan CHP’nin oy la rın da ki bu dü şüş, İs lam cı oy la rın da ki ise bu ar tış 1995 se çim le rin de de sü re cek ti. İs lam cı oy la rın yük se li şi ön ce lik le “bü yük” par ti le rin, iş bul ma, hal ka ik ti sa di ve top lum sal ya rar sağ la ma da ki ba şa rı sız lı ğı na kar şı pro tes to ve ay nı za man da İs lam cı la rın bu nu sağ la ya bi le ce ği umu du ola rak açık la na bi lir. İkin ci si, şe ri at çı yan daş la rı nın (Tür ki ye’de ve Av ru pa’da) cö mert li ği sa ye sin de bü yük pa ra lar top la ya bi li yor lar dı. Suu di Ara bis tan ve Lib ya gi bi ül ke ler den de ma li des tek al dık la rı ile ri sü rül mek te dir. Üçün cü sü ye rel ör güt le ri çok ça lı şı yor, ka pı ka pı do la şıp pro pa gan da ya pı yor, bir çok kez gı da yar dım la rın da da bu lu nu yor lar dı. Dör dün cü sü, ki mi le ri sırf din sel amaç lar la, salt şe ri at çı ol duk la rı için bun la ra oy ver mek tey di. 1995 yı lın da SHP’de önem li ge liş me ler ol du. Bu par ti 18 Şu bat’ta CHP ile bir leş ti. CHP ön de ri Bay kal ve SHP ön de ri Ka ra yal çın, Hik met Çe tin’in ge nel baş kan ol ma sı ko nu sun da an laş tı lar. Bu uz laş ma faz la sür me di ve 10 Ey lül’de Bay kal ge nel baş kan ol du. Bay kal bir “var lık” gös ter mek is ti yor du. Bu yüz den Çil ler’le kar ma hü kü me tin de va mı ko şul la rın da an la şa ma dı lar (20 Ey lül). Çil ler is ti fa et ti, fa kat baş ka bir al ma şık gö re me yin ce, CHP ile koa lis yo na ra zı ol du. Bay kal’ın ko şul la rın dan bi ri er ken se çim di. Böy le ce 24 Ara lık 1995’te ge nel se çim ler ya pıl dı. Oy la rın %21’ini alan Re fah Par ti si, 1. par ti ol du. ANAP %20, DYP %19, DSP %15, CHP %11’le an cak 5. ol du. Re fah’ın ye rel se çim ler den bu ya na üçün cü lük ten bi rin ci li ğe tır man -
295
296
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ma sı ve Ece vit’in DSP’si nin bir an da CHP’nin (+SHP) önü ne geç me si çok önem li ge liş me ler di. 1950’den bu ya na se çim le ri hep şe ri a ta, ağa lık-şeyh lik dü ze ni ne “göz kır pan” par ti ya da par ti ler top la mı ka zan mış tı. Şim di şe ri at çı par ti nin ken di si, %21 oy la da ol sa, 1. par ti du ru mu na yük se li yor du. Ata türk Cum hu ri ye ti ne re ye gi di yor du? “Ata türk’ün kur du ğu par ti” di ye pro pa gan da ya pan CHP ise er ken se çi mi da yat ma sı na rağ men, ye nil gi ye uğ ra ya rak ne re dey se “kıl pa yıy la” mec li se gi re bil miş ti. Ge nel se çim ler den ön ce ki önem li bir ge liş me de, AB ile 6 Mart 1995’te Güm rük Bir li ği An laş ma sı’nın im za lan ma sıy dı. Bir lik 1 Ocak 1996’da yü rür lü ğe gi re cek ti. Hükümet ortakları ant laş ma yı tam üye lik yö nün de bü yük bir adım ola rak sun muş ve se çim ler de bu nun ödü lü nü el de et me yi um muş lar dı. An cak, öy le an la şı lı yor du ki seç men, bu nun ye ri ne 5 Ni san Ka rar la rı’nı dik ka te al mış tı. Ki mi eleş ti ri le re gö re ise, Yu na nis tan’ın zor luk çı kar ma ma sı nı sağ la mak üze re Tür ki ye Gü ney Kıb rıs ile üye lik gö rüş me le ri nin baş lan gıç ta ri hi nin ilan edil me si ne se si ni çı kar ma mış tı. İm zay la ay nı gün de bu ta rih de açık lan mış bu lu nu yor du. Bu eleştirilere gö re, böy le ce KKTC “sa tıl mış” olu yor du. Bu ge liş me ler KKTC’de ra hat sız lık uyan dır dı ğı için De mi rel ve Denk taş, KKTC için Tür ki ye gü ven ce si nin sür dü ğü nü du yu ran or tak bir açık la ma yap tı lar (28 Ara lık 1995). Re fah Par ti si’nin se çim za fe ri dü zen için müt hifl bir aç maz d›. Da ha ön ce ki ‹s lam c› par ti olan MSP, 1974’te Ece vit’in CHP’siy le hü kü me te gel mifl ve o za man bir çok Ata türk çü bu dav ra n› fl› bir re za let ola rak al g› la m›fl t›. Fa kat MSP o hü kü me tin kü çük or ta €› du ru mun day d›. Ece vit bafl ba kan d›. fiim di ise Er ba kan’›n bafl ba kan ol ma s› söz ko nu suy du. Ki mi le ri RP’nin, oy la r›n yal n›z %21’ini al ma s›y la, ge ri ye ka lan %79’luk ke si min ‹s lam c› ol ma ma s›y la avu nu yor du. Ne var ki, öbür par ti le rin bir ara ya gel me si çok zor du. Çil ler’le Me sut Y›l maz ara s›n da bü yük bir ge çim siz lik var d› ve Y›l maz, ken di siy le il gi li yol suz luk id di ala r› na bak ma dan, Çil ler’i yol suz luk dos ya la r›y la si ya set ten “yok” et mek is ti yor du. Her hal de bu yol dan DYP’nin oy la r› n› ala bi le ce €i ni dü flü nü yor du. Öte yan dan Ecevit’in Baykal ve CHP’ye yönelik tepkisi an la fl› lan iki par ti nin bir lefl me si ko nu su na ol du €u ka dar, ay n› kar ma hü kü met için de bir lik te ol ma ya da uza n› yor du.
90’LI YILLAR
Er ba kan-Çil ler Hü kü me ti Ön ce le ri Er ba kan bir or tak bu la ma dı ve Yıl maz’ın baş kan lı ğın da DYP ile bir hü kü met ku rul du. Bir sü re son ra Çil ler Yıl maz’ın ye ri ne ge çe cek ti. Fa kat Ana ya sa Mah ke me si gü ven oy la ma sın da ye ter li oy la rın sağ la na ma dı ğı na ka rar ve rin ce ve ANAP’ın Çil ler’in yol suz luk la rıy la uğ raş mak ta ol du ğu nun du yul ma sıy la, ANA YOL hü kü me ti 6 Ha zi ran 1996’da so na er di. Er ba kan’a hü kü met kur ma gö re vi ve ril di ğin de ANAP Çil ler’in ör tü lü öde ne ğiy le il gi li bir öner ge sun muş bu lu nu yor du. RP öner ge ye kar şı oy ve rin ce, Er ba kan Çil ler’i hü kü me te ka tıl ma ya ik na ede bil di. Oy sa se çim ler de Çil ler par ti si nin la ik li ğin gü ven ce si ola ca ğı nı söy le miş ti. Ka rar DYP’de ufak bir is ya na yol aç tı. 4 mil let ve ki li ANAP’a geç ti, 10’u gü ve no yu ver me di, 5’i çe kim ser kal dı. Ba tı’da ki mi le ri Tür ki ye’de İs lam cı lı ğa (Müs lü man kök ten din ci li ğe) kar şı olan du yar lı ğı pek an la mı yor lar. İs lam cı par ti le rin Al man ya ve İtal ya’da ki Hı ris ti yan De mok rat par ti le rin ben ze ri, bir çe şit “Müs lü man de mok rat” par ti ler ol du ğu nu dü şü nü yor lar. Bu gö rüş doğ ru de ğil, çün kü Or ta ve Ba tı Av ru pa’da ki ge liş me ev re le riy le Tür ki ye’nin ki ler ara sın da ki far kı he sa ba kat mı yor. Av ru pa’nın bü yük bö lü mün de din sel ya sa lar, en gi zis yon, ca dı av la rı gi bi ku rum ve uy gu la ma lar yüz yıl lar ön ce sin de kal mış tır. Tür ki ye bel ki or ta ça ğı nı çok da ha uy gar bi çim ler de ya şa dı. Ama ne var ki, Tür ki ye’de bu gün da hi ya şa yan bir or ta çağ var. Bir çok yö re de ka dın la rın gör dü ğü mu ame le, “ter bi ye” amaç lı da ya ğın yay gın lı ğı, on yıl ön ce ki Si vas ola yı, gü nü müz de ki or ta ça ğın so mut ör nek le ri dir. Ba tı’nın ço ğu ye rin de din sel ya sa lar çok geç miş te kalmış bir ol gu dur, oy sa İs lam dün ya sı nın bir çok ül ke sin de şe ri at yü rür lük te dir, Tür ki ye gi bi yürürlükte olmadığı yer ler de de pek çok in san bu nun uy gu lan ma sı nı is te mek te dir. Ki mi Müs lü man ül ke ler de şe ri ce za hu ku ku nun recm (taş la ya rak öl dür me) ce za sı da hi uy gu lan mak ta dır. İs lam cı ai le le rin, ço cuk la rı nı ye tiş ti rir ken ce hen nem aza bı kor kut ma la rıy la on la rın duy gu ve dü şün ce dün ya la rı üze rin de kur duk la rı ağır bas kı baş lı ba şı na bir in san lık fa ci ası dır. De mok ra si adı na İs lam cı la rın si ya sal öz gür lük le ri nin şam pi yo nu ke si len Ba tı lı la rın bü tün bun la rı he sa ba kat ma la rı ge re kir. 21. yüz yıl da şe ri at ta, do la yı sıy la İs lam cı lık ta de mok ra tik ola rak de ğer len di ri le bi le cek pek az şey var dır.
297
298
KISA TÜRKİYE TARİHİ
De min sö zü edi len Ba tı lı göz lem ci ler gi bi, biz de ki ikin ci cum hu ri yet çi ler de İs lam cı lı ğın Tür ki ye için teh li ke si nin abar tıl dı ğı nı, İs lam cı la rın hız lı bir “yu mu şa ma” sü re cin den geç tik le ri ni, do la yı sıy la par ti le ri nin Av ru pa’da ki Hı ris ti yan De mok rat par ti ler le kar şı laş tı rı la bi le cek bir dü ze ye yak laş tık la rı nı ya da ulaş tık la rı nı dü şün mek eği li min de dir ler. Tür ki ye’ye İs lam cı lı ğın ege men ola ca ğı, bu ül ke nin bir İran ola bi le ce ği dü şün ce si bun la ra gö re “pa ra no ya”dır. On la ra gö re, Tür ki ye as la bir İran ola maz. Oy sa dün ya ta ri hi ne ba kıp, Al man ya gi bi bir ül ke de Hit ler’in ik ti da ra ge li şi, ko mü niz min Rus ya’ya ege men olup or ta dan kal kı şı, İran’da ki İs lam dev ri mi, Avus tur ya’da bir sü re ön ce Hai der’in se çim ba şa rı sı gi bi ör nek ler ve bu ge liş me le rin ön gö rü le me di ği dü şü nü lür se, be lir li bir top lum da ge le cek te ne ola ca ğı ko nu sun da ke sin bir kes ti rim de bu lun mak an cak var sa yım dü ze yin de ka bul edi le bi lir. Bu doğ ruy sa, o za man bir ta kım ola sı lık la ra kar şı ön lem ler üze rin de ıs rar et me nin pa ra no ya di ye ko lay ca dam ga la na ma ya ca ğı or ta ya çı kar. Tür ki ye gi bi, hu kuk diz ge si nin la ik li ğe gö re ku rul du ğu bir or tam da, özel lik le si ya set ala nın da İs lam cı et kin lik ler de bu lun mak ko lay de ğil dir. Onun için İs lam cı lar giz len me sa na tı nı ge nel lik le çok iler let miş ler dir. Ör ne ğin, Er ba kan, her bi ri ka pa tıl mış olan ar dı ar dı na iki par ti kur muş tur. Üçün cü ve dör dün cü sü, ya ni Fa zi let ve Saa det par ti le ri, Er ba kan’ın si ya set yap ma sı Ana ya sa Mah ke me si’nce ya sak lan dı ğı için, yan daş la rı ta ra fın dan ku rul muşlardır. Er ba kan, iz le di ği çiz gi ye “mil li gö rüş” adı nı ve rmektedir. Mil li söz cü ğü bu gün ulu sal an la mı na ge li yor ama da ha es ki za man lar da din sel ce ma at an la mın da kul la nı lı yor du. Er ba kan ve iz le yi ci le ri nin han gi an lam da kul lan dık la rın dan in san pek emin ola mı yor. Er ba kan’ın son par ti si nin adı (Saa det) bil di ği miz mut lu luk an la mın da da ola bi lir, “Asr-ı Saa det”te ki (Pey gam ber’in za ma nı) an la ma bir gön der me de ola bi lir. Yi ne id di a edil di ği ne gö re, İs lam cı lar Ata türk çü lü ğe ya da la ik li ğe bağ lı lık la rı nı ile ri sür dük le rin de, ta kıy ye yap mak ta dır lar, ya ni bas kı al tın da, zo run lu luk tan, inanç la rı na ay kı rı şey ler söy le mek te dir ler. Bas kı al tın da söy le nen ya lan lar ise gü nah sa yıl ma mak ta dır. Ta bii sü rek li ya lan söy le mek ko lay iş de ğil dir. Ha san Me zar cı, Şev ki Yıl maz gi bi ki mi Er ba kan cı la rın, te pe le ri ata rak ka fa la rın da ki asıl dü şün ce le ri di le ge tir dik le ri gö rül müş tür. Er ba kan’ın ken di si de, bir gün ege men ola cak la rı nı, bü tün me se le nin bu işin kan lı mı, kan sız mı ola ca ğın da dü ğüm len di ği ni bir se fe rin de söy le yi ver miş ti.
90’LI YILLAR
RP’nin TBMM’de ço ğun lu ğu ol ma ma sı ve Ata türk çü güç le rin ağır lı ğı do la yı sıy la, Er ba kan ser best çe dav ra na mı yor du. Çok kez “Ba tı ku lü bü”ne kar şı tep ki si ni di le ge tir miş ti, fa kat Türk dış si ya se ti nin ya pı sı nı de ğiş tir mek ko lay iş de ğil di. Bu nun la bir lik te al ma şık bir yol ge liş tir me ye ça lış tı ğı söy le ne bi lir. Bir Müs lü man as ke ri it ti fa kı ya da do lar dan baş ka bir pa ra bi ri mi kul la nan bir Müs lü man or tak pa za rı kur mak ko lay ger çek leş ti ri le bi le cek şey ler de ğil di, fa kat D-8 ör gü tü nü kur ma yı ba şar dı. 22 Ekim 1996’da G-7 ör ne ği ni iz le yen bu ta sa rı yı ilk açık la dı ğın da, adı M-8 idi ve baş lı ca Müs lü man ül ke le ri, ya ni Tür ki ye ile bir lik te İran, Bang la deş, Mı sır, En do nez ya, Ma lez ya, Pa kis tan ve Ni jer ya’yı içe ri yor du. İl ginç tir ki, Mı sır di ne da ya lı bir ör güt kur ma nın ra hat sız lı ğı nı duy du ve iti ra zı üze ri ne “M”, “D”ye çev ril di. (D, İn gi liz ce ge liş me söz cü ğü nün –de ve lop– ilk har fiy di). D-8’in ilk zir ve si 4 Ocak 1997’de İs tan bul’da ya pıl dı. Ör gü tün de ği şik amaç la rı var dı. Bun lar ara sın da de mok ra si nin, ik ti sa di ge liş me nin, ti ca ret iliş ki le ri nin özen di ril me si gö ze çarpmaktadır. Baş lı ca or ga nı Dı şiş le ri Ba kan la rı Ku ru lu’dur. Er ba kan, İran ve Lib ya gi bi ki mi Müs lü man ül ke le ri de zi ya ret et ti. İkin ci ül ke ye zi ya re tinde, TV ka me ra la rı ve ba sı nın önün de, Lib ya’nın ön de ri Kad da fi, Tür ki ye’nin Kürt le re mu ame le si do la yı sıy la Er ba kan’ı pay la dı (6 Ekim 1996). Da ha da çar pı cı olan, ra hat sız lı ğı yü zün den oku nan ve ter dö ken Er ba kan, ya nıt ola rak bir çift laf bi le ede me di. Ki mi id di ala ra gö re bu, onun 1989 se çim le rin de Lib ya’dan al mış ol du ğu 500.000 do lar lık yar dım dan ve/ya da iki si nin ay nı giz li İs la mi ör güt te bu lun ma sın dan, fa kat Kad da fi’nin ör güt te da ha kı dem li olu şun dan kay nak la nı yor du. Bun la ra kar şın, Er ba kan ih ti ya tı el den bı rak ma dı ve ba kan la rın dan bi ri ni (Fe him Adak) Was hing ton’a gön de rip, iki müt te fi kin ay nı za man da ya kın bir ik ti sa di or tak lık ge liş tir me le ri ni öner di (24 Ara lık 1996). Er ba kan’ın bir de ka mu ke si min ce ağır sa na yi ku rul ma sı ko nu sun da me ra kı var dı. Fa kat Ha zi ne’nin ağır bir borç yü kü al tın da ol ma sı ve hü kü met or ta ğı Çil ler’in ko yu bir li be ral olu şu bu tür gi ri şim le re en gel di. Er ba kan hü kü me ti za ma nın da ka mu oyu nu afal la tan ki mi olay lar ol du: İki ta ri kat şey hi nin cin sel re za let le ri, Su sur luk ola yı, ki mi RP’li mil let ve kil le ri nin te pe le ri ata rak Ata türk Cum hu ri ye ti’ne nef ret le ri ni açık la ma la rı, Baş ba kan lık Ko nu tu’nda 51 ta ri kat şey hi ne if tar ve ril me -
299
300
KISA TÜRKİYE TARİHİ
si (12 Ocak 1997) gi bi. Fa kat da ha önem li si, Re fah yol hü kü me ti nin, ba kan lık lar, be le di ye ler, ka mu ik ti sa di te şek kül le ri, okul lar, po lis gi bi ka mu ku ru luş la rı na İs lam cı la rı yer leş tir me işi ne hız ver miş ol ma sıy dı. Bu, uzun sü re dir de vam et mek tey di. Yer leş ti ri len ki şi ler ge nel lik le imam-ha tip okul la rı me zun la rıy dı. Bu okul lar 50’li yıl lar da ku rul muş tu, fa kat bü tün ik ti dar lar bun la rı ço ğalt ma yı di ne bağ lı lık la rı nın bir gös ter ge si ola rak ve oy av cı lı ğı için gö rev bil miş ler di. Or tao kul ve li se dü ze yin de ki bu okul lar sö zü mo na imam ye tiş ti re cek mes lek okul la rıy dı ama ne den se imam ola ma ya cak kız lar da bu okul la ra gi re bi li yor du. Üs te lik, imam-ha tip okul la rı nın sa yı sı, imam ge rek si ni mi nin çok öte le rin de, o ka dar ço ğal mış tı ki, la ik okul la ra ko şut bir çe şit al ma şık diz ge oluş tu ru yor lar dı. Os man lı’da ki med re se-mek tep iki li ği gi biy di ler. 90’lar da 120.000 öğ ren ci si olan 400 ka dar imam-ha tip oku lu var dı. Basına yansıdığına gö re Er ba kan bu okul lar dan “par ti mi zin ar ka bah çe si” di ye söz et miş ti. Bir çok ana-ba ba pa ra sız ya tı lı oldukları ya da me mu ri ye te gir me ola nak la rı da ha ge niş tir di ye bu okul la rı yeğ li yor du. 3 Ka sım 1996’da Su sur luk ya kı nın da Mer ce des mar ka lı bir oto mo bil bir kam yo na çarp tı. Oto mo bil sü rü cü sü Hü se yin Ko ca dağ, bir po lis oku lu nun mü dü rüy dü. Yol cu lar dan bi ri olan Ab dul lah Çat lı, Tür ki ye İş çi Par ti li ye di öğ ren ci nin öl dü rül me si, Mil li yet’in baş ya za rı Ab di İpek çi’yi öl dür mek ten ve Pa pa’yı ya ra la mak tan mah kûm Meh met Ali Ağ ca’nın ha pis ha ne den ka çı rıl ma sı, uyuş tu ru cu ka çak çı lı ğı suç la rın dan Türk po li si ve In ter pol ta ra fın dan aran mak tay dı. Üçün cü yol cu Se dat Edip Bu cak, Ur fa’da ki Bu cak aşi re ti nin rei si ve mil let ve kil liy di. Dör dün cü yol cu Gon ca Us adın da bir mo del di. Bu son ki şi ve Çat lı, baş ka isim li sah te kim lik bel ge le ri ta şı yor lar dı. Bun lar ve Ko ca dağ öl dü ler. Bu cak ya şa dı. Oto mo bil de si lah lar ve sus tu ru cu lar da var dı. San ki ka ran lık bir sui kas tı ger çek leş tir mek üze re yo la çık mış gi biy di ler. Olay bir an da hü kü me ti de içi ne alan bir re za lete dönüştü. 8 Ka sım’da İçiş le ri Ba ka nı Meh met Ağar is ti fa et mek zo run da kal dı. Kimi kanun kaçaklarına sah te kim lik bel ge si sağ la mak tan so rum lu olduğuna ilişkin yoğun söylentiler çıkmıştı. Bir ta kım da va lar açıl dı, iki hü kü met ra po ru ha zır lan dı, bir de mec lis araş tır ma sı ya pıl dı. İş hay li ka rı şık tı ve an la şı lan kö ke nin de, ola sı bir Sov yet is ti la sı na kar şı, İtal ya’da ki Gla di o de nen ör güt gi bi NA TO’nun kur du ğu ba zı giz li ör güt ler bulunuyordu. “Do ğal ola rak”
90’LI YILLAR
bu ör güt ler de ça lış mak üze re se çi len ki şi ler aşı rı sağ cı lar olu yor du. Ki mi du rum lar da, bu ör güt ler ya sa dı şı iş le re de bu laş mış lar dı. Tür ki ye’de ASA LA ve da ha son ra PKK’ya kar şı giz li ha re ket ler yü rüt mek için de kul la nıl dık la rı söy le ni yor du. Tan su Çil ler hü kü me ti za ma nın da da ha ge niş çap ta kul la nıl dık la rı ve uyuş tu ru cu ka çak çı lı ğı gi bi maf ya tü rü et kin lik le re gir dik le ri yönünde iddialar da vardı. Bu yüz den ola ya tep ki gös te ren le rin ba şın da ANAP da yer alı yor du. So nun da ba zı ki şi ler mah kûm ol du lar, fa kat ge nel ola rak edi ni len iz le nim, işin kö kü ne gi dil me di ği yö nün de dir. Ay rı ca, bu olayın re za le ti kü çüm se me ye ça lı şan Er ba kan-Çil ler hü kü me ti nin düş me sin de bir et ken ol du ğu da gö rü lmektedir. İşin dik ka ti çe ken önem li bir yö nü de, hal kın ka tıl dı ğı, bü tün bü yük kent ler de dü zen le nen, yol suz luk la ra kar şı “Sü rek li ışık için bir da ki ka ka ran lık” kam pan ya sı ol du. 1 Şu bat 1997’den 9 Mart’a ka dar, sa at 21.00’de ışık lar bir da ki ka sü rey le ka pa tı lı yor, çok kez ay rı ca ten ce re ka pak la rı vu ru lu yor, klak son lar ça lı nı yor du. Bu ara da di li mi ze, yol suz luk la ra ve çe te le re alet edi len dev le ti an lat mak için “de rin dev let” de yi mi ka zan dı rıl dı.
Or du Mü da ha le Edi yor 28 Şu bat 1997 gü nü or du mü da ha le et ti, fa kat bu mü da ha le 1960, 1971, 1980 mü da ha le le ri ne gö re çok da ha yu mu şak tı. Hat ta ki mi çev re ler de bi raz mi za hi ola rak, “post-mo dern dar be” di ye ad lan dı rıl dı. 28 Şu bat, Mil li Gü ven lik Ku ru lu’nun top landığı ta rih ti. Bu top lan tı da Ge nel kur may Baş ka nı İs ma il Hak kı Ka ra da yı, De niz Kuv vet le ri ko mu ta nı Gü ven Er ka ya ve öbür ko mu tan lar kök ten din ci li ğin ya yıl ma sı nı ön le mek için 18 mad de lik bir ön lem ler de me ti öner di ler. An la şı lan Er ba kan, Çil ler, De mi rel böy le bir ge liş me den ha ber liy di ler. Top lan tı çok ger gin geç ti ve do kuz sa at sür dü. As ker ler na zik, fa kat çok ka rar lıy dı lar ve an cak bel ge nin met nin de ki mi de ği şik lik le ri ka bul edi yor lar dı. En önem li ta lep ler ara sın da, ta ri kat lar ca iş le ti len okul, yurt, va kıf la ra son ve ril me si; imam-ha tip okul la rı sa yı sı nın imam ge rek si ni mi ni kar şı la ya cak bir dü ze ye in di ril me si; kök ten din ci le rin ka mu ku ru luş la rın da, ada let ör gü tün de, okul ve üni ver si te ler de kad ro laş ma la rı na son ve ril me si; İran’dan kay nak la nan yı kı cı et kin lik le rin son bul ma sı için ön lem alın ma sı; zo run lu il köğ re ti min beş yıl dan
301
302
KISA TÜRKİYE TARİHİ
se kiz yı la çı ka rıl ma sı yer alı yor du. Ku ru lun bil di ri sin de, la ik lik yö nün de ki bu il ke le re ay kı rı dav ra nış la rın ye ni ge ri lim ve yap tı rım lar ge ti re ce ği be lir ti li yor du. Hu ku ken, söz ko nu su ön lem ler an cak hü kü me te tav si ye ni te li ğin dey di, fa kat hü kü met bun la ra uy mak zo run lu lu ğu nu duy mak tay dı. Or du, hü kü me tin çe kil me si ni de is ti yor du, fa kat bu nun doğ ru dan de ğil, psi ko lo jik bas kıy la ger çek leş me si is te ni yor du. Her hal de en önem li si, hat ta bu na çı ğır açı cı di ye bi li riz, zo run lu eği ti min uza tıl ma sıy dı. Türk hal kı nın ge nel ola rak da ha çok eği ti le ce ği; ge nel lik le eği ti min ile ri aşa ma la rın dan yok sun bı ra kı lan kız la rın kül tü rel ve top lum sal dü zey le ri nin yük se le ce ği; imam-ha tip or ta okul la rı nın ka pa tı la ca ğı an la mı na ge li yor du bu. 1973’te ka bul edi len Mil li Eği tim Te mel Ka nu nu zo run lu eği ti min se kiz yıl ola ca ğı nı bu yur muş tu, fa kat ge çi ci bir mad de bu nun uy gu la ma sı nı er te li yor du. Bu ge çi ci mad de ner dey se bir çey rek yüz yıl ge çer li li ği ni ko ru du. Çok-par ti li diz ge için ne acı ki, o sü re de si ya sal par ti le rin hiç bi ri bu nu me se le yap ma mış tır. Şe ri at çı çev re ler imam-ha tip or ta okul la rı nın ka pan ma sı na bü yük tep ki gös ter di ler. On lar için din sel eği ti min 14 ye ri ne 11 ya şın da baş la ma sı son de re ce önem liy di, çün kü 14 ya şın da ki ço cu ğun bey ni ni yı ka mak da ha zor dur. Şe ri at çı ol ma yan ki mi çev re ler de –yurt ti çin de ve yurt dı şın da– de mok ra tik bul ma dık la rı için bu as ke ri mü da ha le ye iti raz edi yor lar dı. Böy le ce or du bir yan dan 28 Şu bat Ka rar la rı’nın uy gu la ma sı nı, bir yan dan da şe ri at çı la rın et kin lik le ri ni iz le me ye ko yul du. Son ra dan mey da na çık tı ki, Ge nel kur may bu amaçla Ba tı Ça lış ma Gru bu adın da bir bi rim kur muş tu. Der le nen bil gi ler ga ze te ci ler, yar gıç ve sav cı lar, dı şiş le ri gö rev li le ri gi bi ke sim ler le ya pı lan top lan tı lar da ak ta rıl dı. Bu “bri fing ler”in il ki nin ta ri hi olan 29 Ni san 1997’de ga ze te ci ler le ya pı lan top lan tı 3,5 sa at sür dü, bu ra da or du nun ye ni sa vun ma kav ra mı açık lan dı. Bu na gö re dış tan ge len teh li ke azal mış, iç ten, iki si de ay nı de re ce de teh li ke li, PKK ve şe ri at çı lık tan kay nak la nan teh li ke ön ce lik ka zan mış tı. 21 Ma yıs’ta Yar gı tay Cum hu ri yet Baş sav cı sı Vu ral Sa vaş, Ana ya sa Mah ke me si’nde la ik lik kar şı tı et kin lik le ri yü zün den RP’nin ka pa tıl ma sı için da va aç tı ğı nı du yur du. İk ti dar da ki par ti ye kar şı ka pat ma da va sı açıl ma sı bü yük yan kı uyan dır dı. Bu sı ra lar da Tür ki ye İş ve ren Sen di ka la rı Kon fe de ras yo nu ve ba zı iş çi ku ru luş la rı hü kü me tin çe kil me si için bir gi ri şim baş lat tı lar. DYP’den dört ba kan,
90’LI YILLAR
ba kan lık tan, ki mi DYP ve RP mil let ve kil le ri par ti le rin den is ti fa et ti ler. Bü tün bu bas kı lar ve as ke ri dar be söy len ti le ri ara sın da hü kü met, Er ba kan’ın baş ba kan lı ğı Çil ler’e dev ret me si yo luy la ken di ni kur tar mak is te di. 18 Ha zi ran 1997’de Er ba kan Cum hur baş ka nı De mi rel’e is ti fa sı nı ve ay nı za man da RP, DYP ve Bü yük Bir lik Par ti si’nin ku ru la cak Çil ler hü kü me ti ni des tek le ye cek le ri ne da ir bir bel ge sun du. Ne var ki, De mi rel, ger gin lik le ri azal ta cak bir hü kü me te ge rek si nim ol du ğu nu be lir te rek, hü kü met kur ma gö re vi ni Me sut Yıl maz’a ver di. RP ile DYP buna şiddetle karşı çıktılar. Ama Yıl maz, DSP ve Hü sa met tin Cin do ruk’un De mok ra tik Tür ki ye Par ti si’nin des te ği ni ala rak hü kü me ti kur du. Bay kal, CHP’nin bu hü kü me ti üç şart la des tek le ye ce ği ni bil dir di: er ken se çim ya pıl ma sı, se kiz yıl lık il köğ re tim ka ra rı nın uy gu la ma ya so kul ma sı, yol suz luk yap tı ğı ile ri sü rü len ki mi mil let ve kil le ri nin do ku nul maz lık la rı nın kal dı rıl ma sı. Tem muz’da Yıl maz hü kü me ti gü ve no yu al dı. 16 Ağus tos’ta TBMM se kiz yıl lık eği tim ya sa sı nı ke sin ti siz 23 sa at sü ren ateş li bir otu ru mun so nun da ka bul et ti. 16 Ocak 1998’de Ana ya sa Mah ke me si iki ye kar şı do kuz oy la RP’yi la ik lik kar şı tı et kin lik ler den do la yı ka pat tı. Ay nı ka rar la, Er ba kan da hil, ye di RP mil let ve ki li mil let ve kil lik le ri ni yi tir di ler ve beş yıl sü rey le si ya set ten men edil di ler. Er ba kan’ın adam la rı ye ni par ti le ri ni ha zır et miş ler di: Fa zi let Par ti si adı ndaki yeni partinin ba şı na Er ba kan’ın İs tan bul Tek nik Üni ver si te si’nden sı nıf ar ka da şı Re cai Ku tan ge çi yor du. Bu par ti de 22 Ha zi ran 2001’de Ana ya sa Mah ke me si’nce ka pa tı la cak tı. Ye ri ne 20 Tem muz’da Re cai Ku tan’ın ön der li ğin de Saa det Par ti si ku rul du. Fa kat bu se fer Er ba kan’ın ki mi yan daş la rı, “Biz de ğiş tik” şi a rı al tın da Ada let ve Kal kın ma Par ti si adın da fark lı bir par ti kur du lar (14 Ağus tos 2001). Ye ni par ti nin ön de ri Re cep Tay yip Er do ğan’dı. İd di a la rı na gö re, “mil li gö rüş”ten vaz geç miş ler, mu ha fa za kâr bir par ti ol muş lar dı. 28 Şubat sürecinde ge ri dö ner sek, Mil li Gü ven lik Ku ru lu ay lık top lan tı la rın da kök den din ci li ği ya da ir ti ca yı Tür ki ye’nin gü ven li ği ne kar şı bü yük teh dit ola rak gös ter me ye de vam edi yor du. Tür ban ya sa ğı bü tün üni ver si te ler de uy gu la nır ol du. Bu na kar şı ki mi yer ler de pro tes to ha re ket le ri de ya pıl mak tay dı. Baş ka önem li bir ge liş me, or ta okul la rı ka pa tı lan, yal nız ca li se dü ze yin de sü ren imam-ha tip okul la rı na kayıtlarda bü yük dü şüş ler ol ma sıy dı. An la şı lan me mur luk el de et mek açı sın dan, imam-ha tip dip lo ma sı nın bir üs tün lük sağ la ma ya ca ğı dü şü nül -
303
304
KISA TÜRKİYE TARİHİ
me ye baş lan mış tı. 21 Ni san 1998’de o sı ra İs tan bul be le di ye baş ka nı olan Re cep Tay yip Er do ğan Si irt’te ki bir ko nuş ma sın da okuduğu bir şiirden ötürü on ay hap se mah kûm ol du. Ha ber du yu lun ca İs tan bul’da ki Ame ri kan baş kon so lo su ona bir des tek zi ya re ti yap tı. Da nış tay, bu du rum da gö re vi ne de vam ede me ye ce ği ka ra rı na var dı. Bu mah kû mi yet 2002 se çim le rin de de Er do ğan’ın ba şı nı ağ rı ta cak tı.
Yıl maz Hü kü me ti nin So nu-Ece vit Hü kü me ti ANAP’a yö ne lik yol suz luk id di ala r› hü kü me tin so nu nu ge tir di. 22 Ey lül 1998’de, Alaattin Ça k› c› ad l› bir maf ya ön de riy le ANAP’l› bir ba kan olan Eyüp Âfl›k ara s›n da ki te le fon gö rüfl me si nin ka se ti ba s› na s›z d›. 15 Ekim’de ifla da m› Kork maz Yi €it ile Ça k› c› ara s›n da ki te le fon gö rüfl me si nin ka se ti or ta ya ç›k t›. Türkbank’ın satışıyla ilgili yolsuzluk iddiaları gündeme geldi. Ola y›n so rufl tu rul ma s› için TBMM’ye ve ri len bir öner ge ye CHP des tek ve rin ce Y›l maz is ti fa et ti (25 Ka s›m). Uzun bir hü kü met bu na l› m›n dan son ra (bu ara da ba €›m s›z Ya l›m Erez’in hü kü met kur ma gi ri fli mi so nuç suz kal d›), ANAP ve DYP’nin des tek le di €i, Ece vit bafl ba kan l› €›n da bir az›n l›k hü kü me ti ku rul du (11 Ocak 1999). Hü kü me tin ama c› er ken se çim yap mak t›. 28 fiu bat’tan bafl la ya rak, or du si ya set te da ha et kin bir yer al ma ya bafl la d›. 16 Ey lül 1998’de Ka ra Kuv vet le ri Ko mu ta n› Or ge ne ral Atil la Atefl Ha tay’da yap t› €› bir ko nufl ma da, Ab dul lah Öca lan’›n Su ri ye’de ba r› n› yor ol ma s› n›n ka bul edi le mez li €i ni be lirt ti. Böy le ce, y›l lar son ra Su ri ye’nin bu ko nu da ki düfl man ca dav ra n› fl› hem aç›k se çik di le ge ti ril di, hem de bu nun as ke ri yap t› r› m› ola bi le ce €i ima edil di. Ar d›n dan, bafl ta Cum hur bafl ka n› De mi rel, si ya set adam la r› ben zer yön de aç›k la ma lar yap t› lar ve böl ge ye kuv vet kay d›r ma la r› bafl la d›. Bun dan ön ce 14 Ma y›s-26 Ha zi ran 1997 ta rih le rin de Ku zey Irak’ta ki PKK kamp la r› na kar fl› 50.000 as ke rin ka t›l d› €› bü yük bir ha re kât ya p›l m›fl, ay n› böl ge de ya p› lan özel bir ha re kât la PKK’n›n ikin ci ada m› sa y› lan fiem din Sa k›k ya ka la na rak Tür ki ye’ye ge ti ril mifl ti (13 Ni san 1998). So nuç ola rak Su ri ye Öca lan’› s› n›r d› fl› et mek zo run da kal d›. 20 Ekim 1998’de Ada na’da im za la nan gü ven lik an lafl ma s›y la Su ri ye PKK’ya des tek ol ma mak yü küm lü lü €ü nü üst len di. Böylece PKK’ya çok ağır bir darbe vurulmuş oldu.
90’LI YILLAR
Bu ara da Öca lan’›n Rus ya’ya git ti €i an la fl›l d›, fa kat Tür ki ye ve ABD’nin bas k› s› yü zün den Rus ya onu ül ke sin de tut mak is te mi yor du. Bu nun üze ri ne ‹tal ya’ya gel di (13 Ka s›m) ve bu ra da iki ay dan faz la kal d›. Tür ki ye’nin ia de si için yap t› €› ta lep ge ri çev ril di, fa kat ‹tal yan la r›n onu ora da süresiz tut ma la r› zor du. Al man ya Bafl ba ka n› Schrö der, Öca lan yar g› lan mak için ara nan lar ara s›n da ol du €u hal de, çok sa y› da Türk ve Kürt ya fla d› €› için, Al man ya’ya gel me si ni is te me dik le ri ni aç›k la d›. Türk ka muo yu ise ‹tal ya’ya bü yük tep ki gös ter mek tey di. Gös te ri yü rü yüfl le ri ya p› l› yor, ‹tal yan mal la r› boy kot edi li yor du. 16 Ocak 1999’da Öca lan’›n ‹tal ya’dan giz li ce ay r›l d› €› an la fl›l d›, fa kat ne re ye git ti €i bi lin mi yor du. Son ra dan or ta ya ç›k t› ki, Yu na nis tan’a s› €›n m›fl t›. Yu nan l› lar onu iki haf ta ba r›n d›r d›k tan son ra Ken ya’n›n bafl ken ti Na iro bi’de ki el çi lik le ri ne gö tü rüp “ko nuk” et ti ler. Ora da da iki haf ta kal d›k tan son ra, ye ri bel li ol du. ABD’nin yar d› m›y la ya ka la n›p yar g› lan mak üze re Tür ki ye’ye ge ti ril di (16 fiu bat 1999). Her iki si de Tür ki ye’nin NA TO müt te fi ki olan ‹tal ya ve Yu na nis tan’›n, 30.000 ki fli nin ölü mün den bi rin ci de re ce de so rum lu tu tu lan bir ki fli ye gös ter dik le ri ya k›n l›k, üze rin de her ba k›m dan önem le du rul ma s› ge re ken bir olay d›r. Öca lan’›n yar g› lan ma s› 31 Ma y›s 1999’da ‹m ra l›’da ki Dev let Gü ven lik Mah ke me si’nde bafl la d›. 28 Ha zi ran’da mah ke me ka ra r› n› ver di: Öca lan ölü me mah kûm edil di. Yar g› tay da ka ra r› onay la d›. Ne var ki, ka rar uy gu lan ma d›, çün kü o hü kü met ve son ra ki ler, son sö zü söy le ye cek olan TBMM’ye dos ya y› in ti kal et tir me di ler. Bunda, AB ve ABD’den kaynaklanan baskıların da rolü vardı. PKK’ya kar fl› ka za n› lan za fer sa ye sin de DSP, ya ni Ece vit, 18 Ni san 1999 ge nel se çim le rin de %22 oy ora n›y la bi rin ci par ti ol du. %10 ba ra j› yü zün den CHP, oy la r›n an cak %9’unu al d› €› için mec li sin d› fl›n da kal d›. Ece vit, Dev let Bah çe li’nin MHP’si ve Me sut Y›l maz’›n ANAP’› ile bir lik te hü kü me ti kur du. MHP’nin afl› r› uç par ti si ol ma s› do la y› s›y la, o par tiy le kar ma hü kü met kur ma ko nu sun da biz zat Rah flan Ece vit ta ra f›n dan te red düt ler ile ri sü rül düy se de, bun lar afl›l d›. DYP ile koa lis yon ise Y›l maz’la Çil ler ara s›n da ki kav ga yü zün den ola nak s›z d›. 2002 y› l› na dek sü re cek olan ye ni hü kü met te önem li bir ö€e Sa det tin Tan tan ol du. Em ni yet mü dü rü ola rak geç mifl te isim yap m›fl olan Tan tan, ANAP’›n içifl le ri ba ka n› ola rak 2000 y› l›n da yol suz luk -
305
306
KISA TÜRKİYE TARİHİ
la ra kar fl› bir sa va fl›m bafl lat t›. Ba li na, Ka s›r ga, Bu fa lo, Ma ta dor gi bi renk li isim le ri olan bu ha re kât lar bir çok yol suz luk ör gü tü nü or ta ya ç› kar d›, ada le te tes lim et ti. Yol suz luk la r›n ki mi le ri si ya si le ri de ya k›n dan il gi len di ri yor du. Ör ne €in Sü ley man De mi rel’in ye €e ni nin o€ lu olan Yah ya Mu rat De mi rel, sa hi bi ol du €u Ege bank’› “hor tum la mak”tan sa n›k ola rak mah ke me ye ç› ka r›l d›. Aley hin de ki ka n›t lar dan bi ri, Yah ya Mu rat’› ge ce vak ti pa ra tor ba la r› n› ban ka s›n dan gö tü rür ken kay da al m›fl olan gü ven lik ka me ra s› n›n gö rün tü le riy di. Bafl ka bir ha re kât “Be yaz Ener ji” ad› n› ta fl› yor ve Ener ji Ba kan l› €›’nda ki yol suz luk la r› he def al› yor du. Bu so rufl tur ma n›n so nun da Me sut Y›l maz’›n “gü ve ni lir” ener ji ba ka n› Cum hur Er sü mer is ti fa et mek zo run da kal d›. Bu et kin lik ka mu oyun da ne den li olum lu kar fl› lan sa da, Y›l maz’› rahatsız etmiş ol ma l› ki, Tan tan 5 Ha zi ran 2001’de dev let ba kan l› €› na atan d›. Bu na kar fl› l›k o, hem ba kan l›k tan hem ANAP’tan is ti fa et ti. Tan tan’›n bafl lat t› €› ha re kât lar so nu cun da mah ke me ler ki mi sa n›k la r› ak la d› lar, ki mi le ri de ha fif de ne bi le cek ce za lar la kur tul du lar. Ama en az›n dan her ke se ça l›p ç›rp ma la r› n›n gör mez lik ten ge lin me ye bi le ce €i ni gös ter mek ba k› m›n dan ya rar l› ol du. Sa det tin Tan tan’›n içifl le ri ba kan l› €›n dan ay r›l ma s› üze ri ne pi ya sa n›n “bay ram” et me si (do lar düfl tü, bor sa yük sel di) ma li ah lak ba k› m›n dan bel ki in ce len me ye de €er bir ko nu dur. Ye ni TBMM iki ba k›m dan dik ka ti çek ti. Cum hu ri yet ta ri hin de ilk kez (12 Ey lül f›r t› na s› n› d›fl ta tu tar sak) Ata türk’ün kur du €u CHP ora da tem sil edil mi yor du. CHP seç men le ri an la fl› lan Ece vit’in ün lü dü rüst lük ve yurt se ver li €in den ötü rü DSP’yi ye€ le mifl ler di. Tür ki ye’de par ti ön der le ri her dü zey se çim de ge nel lik le di le dik le ri ni aday gös te re bil dik le ri için son de re ce de güç lü dür ler. Ay n› bi çim de seç men ler par ti den çok, ön de re oy ver mek e€i li min de dir ler. Ön der ler o den li güç lü dür ki, se çim ye nil gi le rin den de pek et ki len mez ler. Bu nun la bir lik te CHP, bü yük par ti ler ara s›n da en ay d›n, en de mok rat par ti sa y›l d› €› için, Bay kal’›n ge nel bafl kan l›k tan is ti fa et me si bek le ni yor du. Bü yük çap ta oy yi tir me le ri ne kar fl›n zar zor mec li se gi re bil mifl olan Y›l maz ve Çil ler’in yer le ri ni ko ru ma la r› na kar fl› l›k Bay kal ön der lik ten is ti fa et se de, sonra ye ni den ge nel bafl kan l› €a dön dü. Ye ni mec lis te dik ka ti çe ken ikin ci olay fle ri at ç› ka d›n la r›n “üni for ma”s› olan tür ban ve par dö sü yü gi yen Mer ve Ka vak ç›’n›n Fa zi let Par -
90’LI YILLAR
ti si’nden mil let ve ki li se çil mifl ol ma s›y d›. TBMM’de bu k› ya fet da ha ön ce hiç gö rül me mifl ti ve k›z ö€ ren ci ler ve ba yan dev let gö rev li le ri için ya sak t›. Bu na kar fl›n TBMM’de ant iç me tö re ni ne o k› ya fet le gel di. Onun üze ri ne DSP mil let ve kil le ri gö rül me mifl ve ta bii iç tü zük te ye ri ol ma yan bir fley yap t› lar. Tem poy la el ç›r pa rak d› fla r› ç›k ma s› n› is te di ler. Bu gös te ri bir sü re de vam et tik ten son ra bafl kan otu ru ma ara ver di. Otu rum ye ni den aç›l d› €›n da Ka vak ç›’n›n gel me di €i gö rül dü. Da ha son ra Ka vak ç›’n›n ikin ci bir uy ruk lu €u bulun du €u, bu nun da bir Müs lü man ül ke ol ma y›p, il ginç bir bi çim de ABD ol du €u or ta ya ç›k t›. Ka vak ç› ikin ci uy ruk lu €u nu Türk ma kam la r›n dan izinsiz al d› €› için Türk uy ruk lu €un dan ç› ka r›l d›. ‹fl le min ip ta li için ida ri yar g› ya yap t› €› bafl vu ru red de dil di. O yaz, 17 A€us tos 1999’da, Tür ki ye’nin ba fl› na bü yük bir fe la ket gel di. Mer ke zi Göl cük olan 7,9 flid de tin de bir dep rem, en önem li sa na yi mer kez le rin den, do la y› s›y la nü fus yo €un lu €u yük sek bir böl ge yi (‹z mit, Ada pa za r›, Göl cük, Ya lo va) al tüst et ti. Bin ler ce ko nut, bir çok fab ri ka y› k›l d›. Dep re min sa ba h 03.00’te, he men her ke sin uy ku day ken olu flu ka y›p la r›n çok yükselmesine yol aç t›. 16.000 ki fli nin öl dü €ü, 40.000 ki fli nin ya ra lan d› €› tah min edi li yor. Bu ka dar çok ka y›p ol ma s›n da yol suz luk ve ih mal le rin çok bü yük pa y› var d›. Y› k› lan bi na la r›n bir ço €u, an cak çok özel ön lem ler al›n d› €› tak dir de ya p› ifl le ri için kul la n› la bi le cek ara zi ye ya p›l m›fl t›. Bir çok la r› da pek çok ku ra l› çi€ ne ye rek ya p›l m›fl çü rük ya p› lar d›. AB’nin 10 Ara l›k 1999 gü nü so nuç la nan Hel sin ki Zir ve si’nden Tür ki ye’yi aday l› €a ka bul et me ka ra r› ç›k t›. Bu, AB’nin da ha ön ce ki tu tu mu nun ters yüz edil me si an la m› na ge li yor du. Da ha 11 Tem muz’da AB D›fl ‹lifl ki ler Ko mi te si Bafl ka n› Tom Spen cer, aç›k ça, AB’nin Tür ki ye’yi üye al ma ya hiç ni ye ti ol ma d› €› n› aç›k la m›fl t›. Ona gö re, Tür ki ye’den bir ta k›m ya rar lar el de et mek u€ ru na bu nu söy le me mek dü rüst lü €e ay k› r›y d›. Es ki Fran sa cum hur bafl ka n› Gis card d’Es ta ing de bu gö rüfl tey di. Üye lik ye ri ne, çok ya k›n ilifl ki ler sa€ la yan bir çö züm bu lu na bi lir di. Ara l›k 1998’de ki Lük sem burg Zir ve si’nde de henüz tam üye li €in söz ko nu su ol ma d› €› aç›k lan m›fl t›. An la fl› lan AB’nin tu tum de €i flik li €in de Göl cük dep rem fe la ke ti nin bir pa y› ol mufl tu. Da ha so mut ola rak, fe la ket ze de le re Yu nan yar d› m› iki ül ke hü kü met le ri ara s›n da, özel lik le d› flifl le ri ba kan la r› ‹s ma il Cem ve Yor go Pa pan dreu
307
308
KISA TÜRKİYE TARİHİ
ara s›n da bir ya k›n lafl ma ya ve si le ol mufl tu. Fa kat AB de me cin de K›b r›s ve Ege so run la r› na de €i nil mesi, bü yük ra hat s›z l›k la ra ne den ol du. Aca ba bu so run la r›n çö zü mü için bir özen dir me mi söz konusuydu, yok sa bun la r›n çö zü mü üye li €e ka bul ko flu lu muy du? Bu ra hat s›z l› €› gi der mek için Ja vi er So la na ve Gunt her Ver heu gen ace le Tür ki ye’ye gel di ler. Ece vit’le yap t›k la r› gö rüfl me ler so nun da, za ten AB’ci ba s›n ta ra f›n dan “tre ni ka ç›r ma ma” bas k› s› al t›n da olan hü kü met, ça€ r› y› ka bul et ti. Ece vit AB’nin “ai le fo to€ ra f›” de nen, top lan t› ya ka t› lan tem sil ci le rin grup fo to€ ra f›n da yer ala bil mek için Hel sin ki’ye uç tu.
XXXIII
2000’li Yıllar
Ye ni bir Cum hur baş ka nı ve İk ti sa di Yı kım 2000 yı lı nın Ma yıs ayında Sü ley man De mi rel’in cum hur baş kan lı ğı nın ye di yı lı do lu yor du. Mec lis te hiç bir par ti nin ço ğun lu ğu ol ma dı ğı na gö re, ye ni cum hur baş ka nı nın par ti le rin üze rin de uz la şa bi le ce ği bi ri si ol ma sı ge re ki yor du. Ada let Par ti si’nin ba şı na ge nel baş kan se çil di ği 1964’ten be ri De mi rel, ik ti dar da ol ma sa da her zaman si ya se tin en ön sa fın da yer al mış tı. Ana ya sa’yı de ğiş ti rip ona bir dö nem da ha cum hur baş kan lı ğı yap tır ma dü şün ce si do laş ma ya baş la dı. Ve il ginç tir ki bu dü şün ce yi so mut laş tı ran, uzun za man onun la aman sız bir ya rış ma için de bu lun muş olan Ece vit’ti. Fa kat öne ri mec lis te red de dil di. An la şı lan, bir çok mil let ve ki li ar tık De mi rel’i baş ta gör mek is te mi yor du. Bu nun üze ri ne hü kü met da ha az tar tış ma çı ka ra cak bir aday or ta ya çı kar dı: Ana ya sa Mah ke me si Baş ka nı Ah met Nec det Se zer. Se zer ses siz, al çak gö nül lü, cid di bir in san gö rü nü mün dey di. 5 Ma yıs 2000’de TBMM onu seç ti. Fa kat Se zer’in ko lay “ida re” edi le bi le cek bir in san ol du ğu nu sa nan lar ya nıl dı lar. Se zer il ke li ve ka rar lı bir cum hur baş ka nı çık tı. İk ti sa di yı kım, Se zer ile Ece vit ara sın da ki sert bir tar tış ma ve bu nun Ece vit ta ra fın dan ka mu oyu na şi kâyet edil me siy le te tik len di. Tar -
310
KISA TÜRKİYE TARİHİ
tış ma 19 Şu bat 2001 gü nü Mil li Gü ven lik Ku ru lu’nda ce re yan et ti. Ara lık 1999’dan bu ya na Türk ik ti sa di ya tı IMF’nin da yat mış ol du ğu ve sa bit dö viz kur la rı içe ren bir mo de le gö re yü rü tül mek tey di. Bu na lım dan son ra, tah min edi le bi le ce ği üze re, as lın da mo de lin yan lış ol du ğu nu söy le yen pek çok uz man çı ka cak tı. Üç gün de bor sa %29,3 ora nın da düş tü, yıl bo yun ca Türk Li ra sı %130 de ğer yi tir di, enf las yon %90’a çık tı. 1,5 mil yon in san iş siz kal dı. 20 ban ka ka pan dı, 40.000 ban ka cı iş ten çı ka rıl dı. Bü tün bu se fa let ve kar ga şa lık kar şı sın da Ece vit Dün ya Ban ka sı’nın ge nel mü dür yar dım cı la rın dan bi ri olan ik ti sat çı Ke mal Der viş’i ça ğır dı. Ece vit onu yıl lar ön ce ta nı mış tı. Yal nız ca uz man ola rak gel me di, 3 Mart’ta eko no mi den so rum lu dev let ba ka nı ola rak ata na rak hü kü me te gir di. Eko no mi yi “kur ta ra cak” ye ni borç lar ge tir di di ye bü yük ba sın ta ra fın dan gök le re çı ka rıl dı, eko no mi nin “pa di şah”ı ol du. IMF’nin is te di ği 15 ka dar ya sa yı 2-3 ay için de çı kart tır dı. TBMM bel ki de hiç bu ka dar uy sal ve ça lış kan ol ma mış tı. Türk hü kü met le ri ve TBMM da ha ön ce de IMF ve AB da yat ma la rı na uy sal lık gös ter miş ler di ama bu, tam bir tes lim ol ma du ru muy du. Di ren me ye kal kı şan la rı bü yük ba sın eleş ti ri yağ mu ru na tu tu yor, ala ya alı yor ve si ya set sah ne sin den si lin me si ni sağ lı yor du. Ka bul edi len ya sa la rın ki mi ya rar lı yön le ri kuş ku suz var dı, ama son ker te de ve en çok kü re sel güç le re ya ra dık la rı söy le ne bi lir. Her hal de en bü yük dar be nü fu sun %45’ini oluş tu ran çift çi le re vu rul du, çift çi ler bü yük öl çü de ka mu des te ğin den yok sun kal dı lar. Oy sa zen gin ül ke ler ken di çift çi le ri ne bü yük ma li des tek sağ la ma ya de vam edi yor lar dı. Çok-par ti li diz ge ve kü re sel leş me sü re ci ba kı mın dan tra ji ko mik olan, bu gün çift çi le ri pe ri şan eden le rin, ya rın se çim za ma nın da ay nı in san lar dan oy is te ye cek le ri (ve bel ki ala ma ya cak la rı) ger çe ğiy di. İşin şa şır tı cı baş ka bir ya nı, bü yük ba sı nın Der viş’e gös ter di ği ola ğa nüs tü il giy di. Te nis oy na ma sı, so ka ğa çı kıp tak si ci ler le çay iç me si, Ame ri ka lı eşi man şet olu yor du. Kah ra man mu ame le si gö rü yor du. 22 Ha zi ran 2001’de Ana ya sa Mah ke me si Fa zi let Par ti si’ni ka pat ma ka ra rı ver di. Bir ay son ra (20 Tem muz) Er ba kan cı lar Re cai Ku tan’ın ön der li ğin de Saa det Par ti si’ni kur du lar. Yu ka rı da da de ği nil di ği üze re, baş ta Re cep Tay yip Er do ğan ve Ab dul lah Gül, bir kı sım Er ba kan cı lar yol la rı nı ayı ra rak ve “de ği ş tik” di ye rek 14 Ağus tos’ta Ada let ve Kal kın ma Par ti si’ni kur du lar. Bu gün AKP Ana ya sa’yı da hi
2000’Lİ YILLAR
de ğiş ti re cek bir güç le ik ti dar da ol du ğu na gö re de ği şip de ğiş me dik le ri, ne öl çü de de ğiş tik le ri gö rü le cek tir. Gö rü nü şe ba kı lır sa, en önem li de ği şik lik Er ba kan’ın Ba tı kar şı tı söy le mi nin terk edil miş ol ma sı dır. AKP ön der le ri ABD ve AB kar şı sın da son de re ce de uy sal dır lar ve bu yüz den de on lar ta ra fın dan des tek len mek te dir ler. Bu nun dı şın da AKP’nin son ker te de şe ri a tı ge tir me yi ar zu la yan İs lam cı bir par ti ol ma dı ğı nı söy le ye bil mek çok zor dur. Ta bii bu he de fe ulaş mak ko lay de ğil dir ve de re ce de re ce, ufak adım lar la git mek zo run lu lu ğu var dır. Tür ki ye’nin la ik güç le ri nin, Ba tı ka mu oyu nun “ida re” edil me si ge rek mek te dir. Ama şe ri a ta yö ne li şin AB çev re le rin de, ken di le ri ni Tür ki ye’nin tam üye li ği so ru nun dan kur ta ra ca ğı için hoş kar şı la na ca ğı da kes ti ri le bi lir.
Ece vit Hü kü me ti nin So nu 2002’de Ece vit 77 ya şın day dı. Da ha da önem li si, bir ku ra ma gö re mi yas te ni (kas yor gun lu ğu) de nen bir ra hat sız lı ğı var dı, do la yı sıy la az çok uzun sü re li fi zik sel et kin li ğe da ya nık sız dı, sık sık din len me si ge rek mek tey di. Bu nun tek ça re si ağır ca doz da kor ti zon al mak tır. Fa kat bu uy gu la ma yı sür dür mek ya da bir den bi re ila cı kes mek teh li ke li ol du ğu için doz la rın ya vaş ya vaş azal tıl ma sı ge rek mek tey di. Bu gö rü şe gö re res mi ABD zi ya re ti do la yı sıy la ha zır la nan yük lü bir prog ram la ba şa çı ka bil mek için ağır doz da kor ti zon al mak zo run da kal mış tı. Bu zi ya ret 14 Ocak 2002’de baş la mış, 16 Ocak’ta Ece vit, Cum hur baş ka nı Bush ta ra fın dan ka bul edil miş tir. Söz ko nu su ku ram doğ ru ol sa da, ol ma sa da 4 Ma yıs’ta Ece vit fe na laş tı ve has ta ne ye git mek zo run da kal dı. Ma yıs bo yun ca ve Ha zi ran ba şın da ki res mi et kin lik le ri ip tal edil di. Has ta lı ğı üze ri ne, ki mi si iyi ce abar tıl mış her tür lü de di ko du ba sın da boy gös ter di ve bu nun la bir lik te gö re vin den is ti fa et me si ge re ği ni ile ri sü ren ler ol du. Bun lar, ya pa ma ya ca ğı bir işe ası lı yor di ye onu so rum suz luk la, kol tuk hır sıy la suç lu yor lar dı. Da ha ön ce, Mart or ta la rın da An ka ra’da ki ABD Bü yü kel çi si Pe ar son kar ma hü kü me tin üç ön de ri ni zi ya ret ede rek, Ke mal Der viş’e ve yap tık la rı na ne öl çü de des tek ve ril di ği ni sap ta mak is te miş ti. Söy len ti ye gö re, bü yü kel çi bu des te ğin pek ha ra ret li ol ma ma sın dan hoş nut suz du. Ece vit’in has ta ne lik ol ma sı nın he men ar dın dan,
311
312
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Der viş 9 Ma yıs’ta bir ga ze te ci ye, var olan si ya sal be lir siz li ğin iyi ol ma dı ğı nı, be lir siz li ği gi der mek için ya pı la cak er ken se çim le rin ise eko no mi yi olum suz et ki le me ye ce ği ni bil dir di. Bu ge liş me ler olur ken Ece vit dok to ru nu ve do la yı sıy la te da vi yön te mi ni de ğiş tir di. Bu sa ye de sağ lık du ru mun da bir dü zel me baş la dı. 8 Tem muz’da baş ta Hü sa met tin Öz kan (Ece vit’in sağ ko lu), İs ma il Cem, Ke mal Der viş ol mak üze re is ti fa lar baş la dı. Çok bü yük öl çü de Ece vit ve eşi ne bağ lı lık üze ri ne ku ru lu bir par ti için, müt hiş bir man za ray dı bu. İs yan cı lar ih ti mal mil let ve kil le ri nin ço ğu nu peş le rin den sü rük le ye bi le cek le ri ni umu yor lar dı, fa kat Ece vit’in sağ lı ğın da ki dü zel me bu beklentileri boşa çıkarıyordu. Ni te kim 136 DSP mil let ve ki lin den yal nız 63’ü ay rıl dı, ge ri si kal dı. Ay rı lan lar, İs ma il Cem’in ön der li ğin de Ye ni Tür ki ye Par ti si’ni kur du lar (22 Tem muz). Bu ağır kan kaybından son ra kar ma hü kü met mec lis te ço ğun lu ğun des te ği ni yi tir di. Ay rı ca DSP, hü kü me tin en kü çük or ta ğı du ru mu na düş müş bu lu nu yor du. Böy le olun ca Dev let Bah çe li’nin baş ba kan lı ğı üst len me si de bek le ne bi lir di. Fa kat da ha DSP par ça lan ma dan, 7 Tem muz’da Dev let Bah çe li, san ki Der viş’i yan kı lar ca sı na, si ya sal be lir siz lik var sa (he sap ça Ece vit’in sağ lık du ru mun dan ötü rü) se çim le rin 3 Ka sım 2002’de ya pı la bi le ce ği ni söy le di. Ka muo yu yok la ma la rı AKP’nin bi rin ci par ti ola ca ğı nı gös te ri yor du, fa kat DSP dı şın da ki bü tün par ti ler kör bir iyim ser lik le 3 Ka sım se çim le ri ne koş tu lar. Bu ara da %10 ba ra jı nı in dir me yi bi le akıl ede me di ler. Me se le de se vim li Der viş’in dav ra nış la rı dik kat çe ki ciy di. Onu ba kan yap mış olan Ece vit’i terk et tik ten son ra, ne den se İs ma il Cem’i de terk et ti. Bir sü re uzak dur du, ni ha yet 23 Ağus tos’ta CHP’ye gir di. Dav ra nı şı il ke li sa yı la ma sa da, akıl lı cay dı. Her hal de ka muo yu yok la ma la rı nı in ce le yip ona gö re dav ran mış tı. Bay kal ise an la şı lan, Tür ki ye’nin “ma li kur ta rı cı”sı nı par ti si için bir ka zanç ola rak de ğer len di ri yor du. Oy sa pek çok CHP’li nin bu du ru mu şaş kın lık ve deh şet duy gu la rıy la kar şı la dık la rı nı tah min et mek yan lış ol maz. Bü tün bu ge liş me le ri tam de ğer len di re bil mek için ulus la ra ra sı du ru ma bir göz at mak ye rin de ola cak tır. Bi lin di ği gi bi, 11 Ey lül 2001 saldırısı üze ri ne, o yı lın ba şın da ABD’de cum hur baş ka nı se çil miş olan G.W. Bush, te rö riz me sa vaş ilan et ti. Gö rü nü şe gö re, Bush, ba şın dan be ri Türk Ka ra Kuv vet le ri’ni bu iş te önem li yar dım cı rol oy -
2000’Lİ YILLAR
na ya cak bir güç ola rak dü şün müş tü. Yi ne gö rü nü şe gö re, Er do ğan ve Gül, ta ba şın dan be ri böy le bir “iş bir li ği”ne olum lu bak mış lar dı – yal nız Irak’ta de ğil, baş ka dış si ya set ko nu la rın da da. Ece vit hü kü me ti de ik ti sa di, top lum sal ko nu lar da çok uy sal dav ra nı yor du. Fa kat iş Tür ki ye’yi Irak’a kar şı dik mek, Kıb rıs’ta, Ege’de önem li ödün ler ver mek gi bi ko nu la ra ge lin ce, bu hü kü me tin çok uy sal ol ma ya bi le ce ği az çok se zi le bi li yor du. Onun için Ece vit hü kü me ti nin bal ta lan ma sı ve er ken se çim le re gi dil me si ABD’nin ya ra rınaydı. Bu ama ca ulaş mak için ne ler yap tık la rı iler de ya pı la cak araş tır ma lar la ay dın la tı la bi le cek tir.
Ilım lı Si ya se tin So nu mu? DSP par ça la nın ca, Ece vit Cem’in ye ri ne Şük rü Si na Gü rel’i, Ke mal Der viş’in ye ri ne de Ma sum Tür ker’i ge tir di. Böy le ce hü kü met, Ece vit’in da ha ön ce ki im ge si ne uy gun, da ha ulus çu bir renk ka zan dı. Se çim ler tam bir dep rem ol du. Yal nız ca iki par ti AKP ve CHP %10’luk ba ra jı aşa rak mec li se gi re bil di. Bi rin ci si oy la rın %34’ünü ve he men he men kol tuk la rın 2/3’si ni, do la yı sıy la bi raz ça bay la tek ba şı na Ana ya sa’yı de ğiş ti re bi le cek bir ko num el de et ti. İkin ci si %19’la he sap ça “Ata türk çü” oy la rı al dı. DSP, pa yı na dü şen %1’le silinmişti. DYP % 9,5, ANAP %5, MHP %8 ora nın da oy al dı lar. Çil ler ve Yıl maz ge nel baş kan lık tan is ti fa et ti ler. Bah çe li ise son ra ki par ti kon gre sin de aday ol ma ya ca ğı nı açık la dı ama ye ni den se çil di. Sö zü edi len “dep rem” na sıl açık la na bi lir? Kuş ku yok ki ik ti sa di bu na lı ma ve onun yol aç mış ol du ğu se fa le te bir tep kiy di. Gö rü nü şe gö re bir çok in san bu du rum dan geç miş te ki bü yük par ti le rin “IMF si ya set le ri”ni so rum lu tu tu yordu. Bü yük par ti ler den hiç bi ri si prog ram la rın da bu si ya set le re kar şı çık ma dı. Fa kat ba zı la rı se çim kam pan ya sın da ki ko nuş ma la rın da bu si ya set le ri eleş tir di ler. Bu özel lik le Cem Uzan’ın Genç Par ti’si için doğ ru dur. Genç Par ti kı sa bir sü re ön ce ku rul muş, fa kat et kin bir IMF kar şı tı kam pan ya ve Uzan la rın sa hip ol duk la rı ga ze te ve te le viz yon ka nal la rı sa ye sin de %7 ora nın da oy ala bilmiştir. Araş tı rı lır sa, sa nı rım AKP’nin IMF kar şı tı ta vır lar koy du ğu, ya da bir çok seç me nin bir şe kil de AKP’yi IMF kar şı tı tu tum la iliş ki len dir di ği or ta ya çı ka bi lir. Öte yan dan, çok ke sin bir IMF
313
314
KISA TÜRKİYE TARİHİ
kar şı tı tu tum için de bu lu nan lar da hil, sos ya list par ti le rin yi ne mar ji nal oy lar al dık la rı gö rü lü yor. Bir yan dan seç me nin IMF kar şıt lı ğı, bir yan dan da ay nı seç men le rin ger çek ten IMF kar şı tı olan par ti le re oy ver mek te ki is tek siz li ği, Tür ki ye’de çok-par ti li si ya se tin aç maz la rın dan bi ri sa yı la bi lir.
Ata türk çü lü ğün İde o lo ji ye Dö nüş me si Aşa ğı da da an la tı la ca ğı üze re, şe ri at çı ke si min dı şın da Ata türk çü lük Türk le rin or tak pay da sı dır. Şe ri at çı la rın bir bö lü mü da hi Ata türk’ün ga zi lik sı fa tıy la iliş ki kur mak is ter. Fa kat Ata türk çü lü ğün “tam” bir ide olo ji ola rak bil lur laş ma sı gö re ce ye ni bir olay dır. Bir yan dan fel se fe ci le rin (Akar su, Si na noğ lu, Gök berk) dev ri min ay dın lan ma bo yu tu nu or ta ya çı kar ma la rı, bir yan dan Ke nan Ev ren’in “Ata türk çü lü ğü ne” tep ki ola rak, Ata türk çü lük hem dü şün sel düz lem de hem de ey lem düz le min de “tam” bir ide olo ji ola rak bil lur laş tı. Bu bil lur laş may la bir lik te bir ör güt len me ça ba sı baş la dı. Ata türk çü lü ğün en önem li ör gü tü Ata türk çü Dü şün ce Der ne ği, Mu am mer Ak soy ve ar ka daş la rın ca 19 Ma yıs 1989’da ku rul du. Der ne ğin yı lı dol ma dan Mu am mer Ak soy fai li meç hul bir ci na ye te kur ban git ti. 1990 yı lın da Çe tin Emeç, Tu ran Dur sun, Bah ri ye Üçok da ay nı bi çim de öl dü rül dü ler. 1993’te Uğur Mum cu, 1999’da Ah met Ta ner Kış la lı, 2002’de Ne cip Hab le mi toğ lu sui kas te uğ ra dı lar. Yıl lar son ra ilk ci na yet le ri iş le yen ki mi te tik çi le rin ya ka la nıp hü küm giy me le ri nin (Umut Ope ras yo nu) ci na yet le rin fai li meç hul ni te li ği ni or ta dan kal dı ra ma dı ğı nı söy le ye bi li riz. Çün kü bu ka til le rin kim ler den emir al dık la rı, yıl lar ca ya ka lan ma ma la rı için kim ler ce ko run duk la rı he nüz or ta ya çık ma mış tır. Tür ki ye’de ki ge ri ci lik (fe oda lizm, ağa lık-şeyh lik dü ze ni, şe ri at çı lık, or ta çağ) ve onun baş des tek çi si olan em per ya lizm bes bel li, bu bi çim de ki Ata türk çü lü ğü ken di le ri için ya şam sal bir teh li ke ola rak al gı la mış lar dı. Tür ki ye’de ana si ya sal mü ca de le ek se ni böy le ce şe ri at çı lık-Ata türk çü lük ola rak or ta ya çık mak ta dır. Em per ya lizm ve ikin ci cum hu ri yet çi lik şe ri at çı cep he nin ya nın da yer al mak ta dır. Em per ya lizm le şe ri at çı lık, ağa lık-şeyh lik dü ze ni nin ya kın iliş ki si nin gös ter ge si Fet hul lah Gü len’in ABD’de, Ce ma let tin ve Me tin Kap lan’ın Al man ya’da, Esat Co şan’ın Avus tral ya’da otur ma la rı dır.
2000’Lİ YILLAR
Ata türk dev ri mi nin ne ol du ğu tam an la şı lın ca –ki bu 80’li yıl lar da ol du– baş ka bir şey or ta ya çık tı. Ha zır lı ğı 1945-1950 yıl la rın da ol mak la bir lik te, 1950’den son ra ki dö nem de Ata türk dev ri mi nin don du rul du ğu ya da dur du rul du ğu an la şıl dı. Öy le ki, Cum hu ri yet ta ri hi miz, bu yüz den bı çak la ke sil miş gi bi iki ye ay rı lı yor du. Ata türk Dev ri mi Dö ne mi (1919-1950), Kıs mi Kar şı -Dev rim Dö ne mi (1950’den bu gü ne de ğin). Söz ko nu su kar şı-dev rim kıs mi dir, çün kü tam bir kar şıdev rim ol sa sal ta nat, hi la fet, şe ri at, es ki ya zı vb. ge ri ge lir di. Kıs mi kar şı-dev ri min iki bü yük adı mı 1951’de hal kev le ri ve hal ko da la rı nın, 1954’te köy ens ti tü le ri nin ka pa tıl ma sı dır. Bu nun ya nın da imam-ha tip okul la rı nın açıl ma sı ve bun la rın mes lek oku lu ol ma sı nın çok öte sin de, Cum hu ri yet’in or tao kul ve li se le ri ne ko şut, al ma şık bir diz ge ola rak or ta ya çık ma la rı dır. Yi ne kıs mi kar şı-dev ri min bir so nu cu ola rak öğ ret men li ğin ikin ci sı nıf bir mes lek ha li ne dü şü rül dü ğü nü, zo run lu il köğ re ti min yıl lar ca beş yıl ola rak tu tul du ğu nu gö rü yo ruz. Şim di de kıs mi kar şı-dev rim mo de li nin ana özel lik le ri ne ba ka lım: Bü tün sel kal kın ma ye ri ne mad di kal kın ma mo de li be nim sen miş tir. Ya ni, yol-ba raj-fab ri ka-te le fon-bil gi sa yar, pet rol zen gi ni ki mi Arap ül ke le rin de ol du ğu gi bi, ön ce lik li dir, eği tim-bi lim-kül tür-sa nat ikin ci düz le me itil miş tir. Ni te kim kıs mi kar şı-dev ri min ti pik dev let adam la rı mü hen dis tir. Bu gün Tür ki ye ik ti sa di ba kım dan hay li ge liş miş, top lum sal ve kül tü rel ba kım dan hay li ge ri ol ma den ge siz li ği ni gös ter mek te dir. Se kiz yıl lık zo run lu il köğ re tim an cak or du nun zo ruy la 28 Şu bat 1997’de ge le bil miş tir. Ay dın lan ma ve bü tün sel kal kın ma nın, ya ni Ata türk dev ri mi nin ru hu nun öl dü rül müş ol du ğu nu giz le mek için yo ğun bir tö ren Ata türk çü lü ğü be nim sen miştir. Bu, ta ri hin en bü yük iki yüz lü lük le ri ara sın da sa yıl ma lı dır. Oy al mak uğ run da şeyh ler ve ağa lar la, ya ni şe ri at çı lar la uz laş ma yo lu na gi dil miş tir. Oy kar şı lı ğın da hal kev le ri, hal ko da la rı, köy ens ti tü le ri ka pa tıl mış, şe ri at çı la ra me mur luk ve ril miş, imam-ha tip okul la rı açıl mış tır. Kah ra man ma raş, Ma dı mak Ote li gi bi fa cia lar bu te me lin üze rin de yük sel miş tir. Yi ne oy ala bil mek ve/ya da yol suz luk ya pa bil mek için so rum suz ca ya tı rım lar ya pıl mış, Tür ki ye bor ca ba tı rıl mış, on yıl da bir gi bi ara lık lar la ma li if las ya şan mış, IMF ve Dün ya Ban ka sı ka pı ya da yan mış,
315
316
KISA TÜRKİYE TARİHİ
du ru mu dü zelt mek için as ke ri dar be ler ya pıl mış tır. De mi rel, “Borç yi ği din kam çı sı dır” sö züy le sağ ik ti dar la rın ma li so rum lu luk an la yı şı nı di le ge tir miş tir. Bor ca bat ma yü zün den ül ke nin ba ğım sız lı ğı ipo tek edil miş tir. Bir za man la rın en sağ lam pa ra la rın dan olan Türk Li ra sı pul edil miş tir. Mo de lin ah lak ba kı mın dan da olum suz yön le ri var dır. Dev let adam la rı nın (ya da ka dın la rı nın) ola ğa nüs tü bir hız la ulus la ra ra sı zen gin lik dü ze yi ne yük sel dik le ri, maf ya ile ya kın lık lar ku ra bil dik le ri, “iti ite kır dır mak” tak ti ği ni dev let si ya se ti dü ze yi ne yük sel te bil dik le ri gö rü lmüştür. Tür ki ye maf ya, çe te ler, fai li meç hul ci na yet ler ül ke si ol mak du ru mu na dü şü rül müş tür.
Tür ki ye ve AB Şu sa tır lar ya zı lır ken ite ka ka şim di ye de ğin yü rü müş gi bi gö rü nen AB’ye tam üye ol ma sü re ci bü yük bir du rak la ma ge çir mek te dir. Çün kü AB, Rum la rın Gü ney Kıb rıs Cum hu ri ye ti’ni ta nı ma mı zı, li man ve ha va alan la rı mı zı on la rın ge mi ve uçak la rı na tek ta raf lı ola rak aç ma mı zı da yat mak ta dır. Oy sa bu öy le bir sü reç baş la tır ki so nun da Türk as ke ri nin KKTC’den çe kil me si ne, KKTC’nin de yok olup git me si ne va rır. Gö rü nüş te Tür ki ye’nin AB’ye tam üye ol ma sı iki ta raf için de çok ya rar lı ola cak tır. Tür ki ye’nin bir kez stra te jik öne mi var dır. Bo ğaz lar Tür ki ye’de dir ve ül ke Or ta As ya’ya, Kaf kas lar’a, Or ta do ğu’ya bir ge çit du ru mun da dır. İk ti sa di ba kım dan bü yük bir pa zar dır, ma den le ri çok tur ve ge niş bir ya tı rım ala nı dır. Tür ki ye’nin güç lü or du su ya rar lı bir öğe ola rak de ğer len di ril mek te dir. Tür ki ye için se AB üye li ği, ik ti sa di so run la ra çö züm, top lum sal, kül tü rel, eğit sel ge liş me için bir ola nak, de mok ra si si nin doğ ru dü rüst iş le me si için bir ga ran ti ola rak gö rül mek te dir. Özel lik le Özal’ın 1987’de tam üye lik baş vu ru sun dan be ri Tür ki ye’nin bir tut ku su ol muş, her der de de va bir ça re di ye de ğer len di ril miş tir. Ne var ki, üye lik önün de mu az zam nes nel zor luk lar var d›r. Bir kez Tür ki ye’nin ik ti sa di az ge lifl mifl li €i söz ko nu su dur. Eko no mi nin çok önem li bir bö lü mü ka y›t d› fl› d›r. Ver gi ka çak ç› l› €›, ka çak ifl çi ça l›fl t›r ma son de re ce de yay g›n d›r. Res mi ifl siz lik %10 ci va r›n da d›r ama ger -
2000’Lİ YILLAR
çek ifl siz lik ora n› n›n as l›n da çok da ha yük sek ol du €u ile ri sü rül mek te dir. Ki fli ba fl› na ge lir dü flük tür (2004’te 2.232 av ro) ve ge lir da €› l› m› çok bo zuk tur. Ta r›m ge nel lik le az ge lifl mifl tir ve “re form” dar be le ri al t›n da sen de le mek te dir. E€i tim ve kül tür de az ge lifl mifl du rum da d›r. Bir çok k›z e€i tim d› fl›n da tu tul mak ta d›r. S› n›f lar ge nel lik le afl›r› kalabal›kt›r, ö€ ret men ma afl la r› çok dü flük tür, okul lar do na n›m s›z d›r, ki tap l›k lar az ve ye ter siz dir. Üçün cü nes nel bir zor luk, Tür ki ye’nin Müs lü man, Av ru pa’n›n ise H› ris ti yan ol ma s› d›r. Ki mi le ri, Tür ki ye ve Av ru pa la ik ol duk la r› na gö re bu nun so run ol ma d› €› n› dü flün mek te dir ler. Oy sa din dar ol ma yan Av ru pa l› lar da kül tü rel ba k›m dan H› ris ti yan d›r lar. Din dar ol ma yan Türk ler de kül tü rel ba k›m dan Müs lü man d›r lar. Dör dün cü bir zor luk da Tür ki ye’nin bü yük lü €ü dür. H›z la ço €a lan 70 mil yon luk nü fu su ile Av ru pa Par la men to su’nda Al man ya’dan son ra Tür ki ye ikin ci en bü yük gru ba ma lik ola cak, bir sü re son ra da bi rin ci ülke konumuna gelecektir. Öte yan dan, Av ru pa l› la r›n Müs lü man la ra ve özel lik le Türk le re kar fl› as›r lar dan be ri sü re gel mifl ön yar g› la r› var d›r. Bu nu gör mez lik ten gel mek ola nak s›z d›r. Tür ki ye’de ha yal dün ya s›n da ya fla ma yan lar AB’nin bi zi tam üye yap mak ko nu sun da ki is tek siz li €i ni aç›k ça gö rü yor lar. 2005 gü zün de en az on y›l sür me si ön gö rü len gö rüfl me le rin bafl la ma s› do la y› s›y la bu is tek siz li €in ifla ret le ri or ta ya ç›k m›fl t›r. Öbür aday lar la yü rü tül müfl olan gö rüfl me le rin ter si ne, bun lar “aç›k uç lu” ola cak t›r. Ya ni, ne re ye va ra cak la r› pek bel li de €il dir. fiim di den Türk ifl çi le ri nin Av ru pa’da ser best do la fl› m›, tam bir üye lik ol sa da, gö rü nür ge le cek te söz ko nu su de €il dir. Gö rüfl me ler tam üye lik ka ra r›y la so nuç lan sa bi le, Fran sa ve Avus tur ya flim di den bu nu halk oy la ma s› na su na cak la r› n› aç›k la m›fl lar d›r. Ay r› ca AB Ana ya sa s› için Fran sa ve Hol lan da’da halk oy la ma s› n›n olum suz so nuç lan ma s›n da Tür ki ye’nin üye li €e al›n ma s› na tep ki nin de bir ro lü ol du €u gö rül mek te dir. Fa kat şu nu da be lirt mek ge re kir ki, bü tün bu is tek siz li ğe kar şın, AB ke sin bir ret ya nı tı ver mek yan lı sı da de ğil dir. Al man ya Baş ba ka nı An ge la Mer kel’in di le ge tir di ği gi bi, Tür ki ye’yi AB’ye “özel bir iliş ki”yle bağ la mak yan lı sı dır lar. Ama ya kın za man la ra de ğin AB dev let adam la rı san ki Tür ki ye tam üye ola cak mış gi bi dav ran mış lar dır. Pek dü rüst sa yı la ma ya cak bu dav ra nış, Tür ki ye’yi de net le mek ve on dan ödün ko par mak ola nak la rı nı ver di ği için be nim sen miş gö rün mek te dir.
317
318
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Med ya mı zın ha ra ret li des te ğiy le yıl lar ca Türk le rin tat lı rü ya sı olan AB üye li ği umu du ar tık ka rar ma ya baş la mış tır. Güm rük Bir li ği’nin sü rek li Tür ki ye aley hi ne so nuç lar ver me si du ru mu ağır laş tır mak ta dır. AB’nin Kıb rıs ko nu sun da da yat ma la rı da AB’nin Tür ki ye’yi al ma ma ni ye tiy le açık lan mak ta dır. İn gil te re’nin İs pan ya ile var olan Ce be li ta rık so ru nu nun İs pan ya’nın AB’ye alın ma sı na en gel sa yıl ma ma sı gi bi, Tür ki ye’nin üye ol ma sıy la Kıb rıs işi nin da ha ko lay çö zü le ce ği pe kâlâ dü şü nü le bi lir di. Tür ki ye’yi ra hat sız eden baş ka bir şey, Ale vilerin ve Kürt le rin azın lık olarak ka bul edil me le ri yönündeki AB isteğidir. Oy sa Lo zan’da da ka bul edil miş ol du ğu gi bi, biz yal nız Müs lü man ol ma yan la rı azın lık ola rak ta nı yo ruz. Ale vilerin ve Kürt le rin ki mi so run la rı var dır, fa kat bun lar azın lık du ru mu na “dü şü re rek” de ğil, de mok ra tik leş meyle, top lum sal ve ik ti sa di ge liş mey le çö zü le cek so run lar dır. Ay rı ca, Av ru pa Par la men to su söz de Er me ni soy kı rı mı nın Tür ki ye’ce ta nın ma sı için bir ka rar al mış tır. Ba tı par la men to la rı da bi rer iki şer soy kı rım ka rar la rı al mak ta dır; İs viç re ve Fran sa ise “ge mi azı ya ala rak” soy kı rı mı yad sı ma yı ce za lan dı ran ya sa lar çı kart mış lar dır. Oy sa Tür ki ye’nin gö rü şü ne gö re ta ri hin son dö nem le rin de Türk ler le Er me ni ler ara sın da kar şı lık lı kı rım lar ce re yan et miş ol sa da soy kı rım ni te le me si ni hak lı gös te re cek ka nıt lar bu gü ne de ğin bu lu na ma dı ğı gi bi (Os man lı ar şiv le ri İs tan bul iş ga lin de dört yıl el le ri nin al tın day dı ve ara dık la rı hal de bir şey bu la ma dı lar), bun dan son ra da bu lu na ca ğı çok kuş ku lu dur. Teh cir, sa vaş za ma nın da düş man la et kin bir iş bir li ği yap mış olan Er me ni le re uy gu lan mış ve trajik sonuçlar doğurmuş olan bir tedbirdi. Bü tün olum suz işa ret le re kar şın Türk hü kü met le ri AB’ye ka tıl ma umut la rı nı hiç yi tir me miş ler gi bi ko nu şup dav ran mış lar dır. Bir çok ke sim de on la rın du ru mun far kın da ol duk la rı, fa kat or du yu si ya set dı şın da tut mak (28 Şu bat sü re ci ni kes mek) ve seç me ne şi rin gö rü ne bil mek için bu sah te iyim ser li ği sür dür dük le ri söy len mek te dir. Böy le ce Tür ki ye’nin AB üye li ği ko nu su nun bel ki de AB ve Tür ki ye dev let adam la rı nın ka mu oy la rı nı (ama ön ce lik le Türk ka mu oyu nu) ya nılt mak için oy na dık la rı kar şı lık lı bir oyun ol du ğu or ta ya çı kı yor. Bir çok Türk için bü tün bu ge liş me ler çok kay gı ve ri ci dir ve san ki Tür ki ye’nin idam ka ra rı Sevr Ant laş ma sı’nın di ril me si an la mı nı ta şı -
2000’Lİ YILLAR
mak ta dır. On la ra gö re “ne pa ha sı na olur sa ol sun”AB’ye gir me yi he def le mek bu nun için çok teh li ke li dir. Bu gi bi ler da ha ba ğım sız, ken di ne gü ve nen, bor ç zin cir le rin den kur tul muş, dış si ya set te is te di ği ni yap mak ta öz gür bir Tür ki ye düş lü yor lar. Bu du rum da AB ile de da ha sağ lık lı, eşit li ğe da ya lı bir iliş ki ku ru la bi lir.
319
XXXIV
Sonsöz
Bu bö lüm de bir çe şit bi lan ço çı kar mak is ti yo rum. Ön ce ül ke mi zin ek si le ri ni göz den ge çi re lim. Ata türk dev ri mi nin ni te li ği 1980’den son ra or ta ya çık tı. Bi linç li ha le ge len Ata türk çü lük böy le ce Ata türk dev ri mi ne ay kı rı lık la rı ta nı mak ta zor luk çek me di. 1950’den son ra sı nın kıs mi kar şı-dev rim dö ne mi ol du ğu, Tür ki ye Cum hu ri ye ti ta ri hi nin açık se çik iki dö ne me ay rıl dı ğı an la şıl dı. Bi rin ci si 1919’dan 1950’ye de ğin uza nan Ata türk dev ri mi dö ne mi, ikin ci si 1950’den bu ya na ge len kıs mi kar şı-dev rim dö ne mi dir. Kıs mi kar şı-dev ri min özel li ği, ay dın lan ma dev ri mi nin dur du rul ma sı, bü tün sel kal kın ma an la yı şın dan mad di kal kın ma mo de li ne ge çil me si ol muş tur. Bu nun so mut gös ter ge le ri, hal kev le ri nin 1951’de, köy ens ti tü le ri nin 1954’te ka pa tıl ma la rı, öğ ret men li ğin ikin ci sı nıf mes lek du ru mu na dü şü rül me si, zo run lu il köğ re ti min çok uzun za man beş yıl da kal ma sı, imam-ha tip okul la rı nın imam-ha tip ge rek si ni mi nin çok öte sin de ço ğal tıl ma sı ol muş tur. (İmam-ha tip ol ma la rı söz ko nu su ol ma yan kız la rın da bu okul la ra ka bul edil me si, bun la rın ar tık mes lek oku lu ola rak de ğil, ge nel bir or ta öğ re tim ku ru mu ola rak gö rül mek is ten di ği ni gös ter mek te dir.) Se kiz yıl lık zo run lu il köğ re tim an cak 1997’de or du nun zor la ma sıy la ger çek le şe bil miş tir.
322
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Kıs mi kar şı dev ri mi faz la his set me dik, çün kü dev ri min bir çok ka za nı mı na do ku nu la ma mış tır. Ay nı za man da sü reç tö ren Ata türk çü lü ğü ile mas ke len miş, giz len miş tir. 1950’den baş la ya rak se çim le rin hep is tis na sız kıs mi kar şı-dev rim par ti le rin ce ka za nıl dı ğı nı gö rü yo ruz. Bu dö nem de Ata türk çü ya da sol par ti ler hiç bir za man TBMM’de ço ğun lu ğu ka za na ma mış lar dır. Bun dan da an la şı lı yor ki ağa lar ve şeyh ler çok-par ti li diz ge de önem li rol oy na mak ta dır lar. Ta ri kat baş ka nı, şe ri at çı ön der le rin Tür ki ye’de ba rı na ma dık la rı za man Müs lü man ül ke le re gi de cek yer de Hı ris ti yan Ba tı ül ke le ri ne sı ğın ma la rı, bu ül ke le rin ağa lık-şeyh lik dü ze ni ni, ya ni kıs mi kar şı-dev ri mi şu ya da bu öl çü de des tek le dik le ri an la mı na gel mek te dir. Se çim le rin hep or ta çağ cıl güç ler ce ka za nıl ma sı bel ki ya sa la ra uy gun dur. Ama Ata türk’ün kur du ğu cum hu ri yet te ne öl çü de meş ru ol du ğu tar tı şı la bi lir. Bi lin di ği gi bi, Hit ler de 1933’te ya sal yol lar dan se çim le ri ka za na rak ik ti dar ol muş tur. Ama bu ik ti dar ne den li meş ru idi? De mok ra si eşit lik ve öz gür lük de mek tir. Çok-par ti li diz ge ise bir me ka niz ma dır. Eşit lik ve öz gür lü ğe hiz met edi yor sa, çok-par ti li diz ge de mok ra tik tir. Et mi yor sa, de ğil dir. Kıs mi-kar şı dev rim par ti le ri nin önem li bir özel li ği de hız lı kal kın ma uğ run da, seç me nin oyu nu ala bil mek umu duy la he sap sız ki tap sız har ca ma yap ma la rı, rast ge le borç lan ma la rı dır. So nuç ma li if las ol mak ta, IMF ka pı ya da yan mak ta dır. 1960, 1971, 1980 as ke ri dar be le rin de ma li if la sın önem li pa yı ol du ğu söy le ne bi lir. Öte yan dan, ulu or ta borç lan ma lar, Tür ki ye’nin bu gün Os man lı gi bi bor ca bat mış du ru ma düş me si ne ne den ol muş tur. Bu da yur du mu zu ya rı ba ğım lı du ru ma ge tir miş tir. Ya rı ba ğım lı lı ğı mız bir öl çü de de, hü kü met le ri mi zin ne pa ha sı na olur sa ol sun, Av ru pa Bir li ği’ne gir me tut ku sun dan kay nak lan mak ta dır. Ar tı la ra ba ka lım. Ata türk dev ri mi çok de ğer li ka za nım lar ge tir miş tir ül ke mi ze, ge tir me ye de vam et mek te dir: 1. Pek çok ka dı nı mız or ta çağ cıl bas kı lar dan kur tul muş tur. Bu sa ye de her alan da yur du mu za önem li kat kı lar da bu lu na bil mek te dir ler. 2. Kıs mi kar şı-dev ri me kar şın, bu gün Tür ki ye ha tı rı sa yı lır bir ay dın ke si me, eği tim, kül tür, bi lim ve sa nat ku ru luş la rı na sa hip tir. Ül ke miz de ni te lik li ya yı nev le ri, ti yat ro ve si ne ma, dü zey li üni ver si te ler,
SONSÖZ
kon ser va tu ar, ope ra ve ba le, cid di ga ze te ve der gi ler, sa nat çı ve bi lim in san la rı, re sim ve mü zik, ni te lik li rad yo ve te le viz yon ya yın la rı var dır. 3. Tür ki ye ta rım, sa na yi ve ba yın dır lık ta önem li iler le me ler gös ter miş tir. Ser ma ye gü cü ve kül tür bi ri ki mi ba kı mın dan Ba tı’nın ka pi ta list sı nı fıy la boy öl çü şe mez se de, ül ke miz de can lı bir ka pi ta list sı nıf or ta ya çık mış tır. Ama ka nım ca dev le tin ko ru ma sı, dev let çi lik (kar ma eko no mi) ol ma dan uzun va de de Tür ki ye’de bir var lık gös te re ce ği kuş ku lu dur. Kü re sel leş me ta ar ru zu sü re cin de Rus ya’nın düş tü ğü pe ri şan lı ğa kar şı lık Çin’in yap tı ğı atı lım, ikin ci si nin dev let çi lik (kar ma eko no mi) uy gu la ma sı sa ye sin de ol muş gi bi gö rün mek te dir. Ne ya zık ki ül ke miz de Rus ya gi bi özel leş tir me tu za ğı na düş müş bu lun mak ta dır. Bi zim gi bi ül ke ler de özel leş tir me nin ya ban cı laş tır ma ya va ra ca ğı nın işa ret le ri şim di den or ta ya çık mış bu lu nu yor. 4. Kar şı-dev rim dö ne mi nin bi ri kim le ri yü zün den Tür ki ye bu gün çok cid di teh li ke ler le kar şı kar şı ya dır. Ha yal le re ka pıl ma yan lar bu nu gö rü yor lar. Ka nım ca kur tu lu şu muz, Ata türk çü yo la dö ne rek ger çek le şe cek tir. Ata türk bi zi Sevr’in ölü mün den kur tar mış, 1919 ile 1950 ara sın da gör kem li bir iler le me sağ la ma mı za ola nak ta nı mış tır. Şim di Ata türk yok, ama 90’lı yıl lar da do ğup ge li şen Ata türk çü lük ide olo ji si ve akı mı var. Bu çok de ğer li bir ka zanç tır.
323
Yararlı Olabilecek Bazı Kaynaklar
Os man lı Dö ne mi ve Ön ce si Ad nan Adı var, Os man lı Türk le rin de İlim. Fe roz Ah mad, İt ti hat ve Te rak ki. Tur gut Ak pı nar, Türk Ta ri hin de İs la mi yet. Si na Ak şin, Jön Türk ler ve İt ti hat ve Te rak ki. ------------------ 31 Mart Ola yı. ------------------ “Os man lı-Türk Top lu mun da ki Sı nıf Ya pısı Üze ri ne Bir De ne me”, Top lum ve Bi lim, Yaz 1977, sayı 2. ------------------ (yay. yön.), Tür ki ye Ta ri hi, c. I-II I. Yah ya Ak yüz, Türk Eği tim Ta ri hi. Do ğan Av cı oğ lu, Türk le rin Ta ri hi (5 c.). Şev ket Sü rey ya Ay de mir, En ver Pa şa. Er do ğan Ay dın, Na sıl Müs lü man Ol duk?. Ce lal Ba yar, Ben de Yaz dım (8 c.). Yu suf Hik met Ba yur, Türk İn kı la bı Ta ri hi (3 c.). Ni ya zi Ber kes, Tür ki ye’de Çağ daş laş ma. Ne şet Ça ğa tay, İs lam Ta ri hi. İs ma il Ha mi Da niş mend, İzah lı Os man lı Ta ri hi Kro no lo ji si (4 c.). Ro de ric H. Da vi son, Re form in the Ot to man Em pi re, 1856-1876. Ebüz zi ya Tev fik, Ye ni Os man lı lar Ta ri hi (3 c.). Ve dat El dem, Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nun İk ti sa di Şart la rı Hak kın da Bir Tet kik.
326
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Os man Nu ri Er gin, Tür ki ye Maa rif Ta ri hi (5 c.). Ni hat Erim, Dev let le ra ra sı Hu ku ku ve Si ya si Ta rih Me tin le ri. Or han Ş. Gök yay, Kâtip Çe le bi. Kâmu ran Gü rün, Er me ni Dos ya sı. Şük rü Ha ni oğ lu, Bir Si ya sal Dü şü nür Ola rak Dok tor Ab dul lah Cev det ve Dö ne mi. ------------------ Os man lı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türkler. J. C. Hu re witz, Dip lo macy in the Ne ar and Mid dl e East: A Do cu men tary Re cord (2 c.). İb nü le min Mah mut Ke mal İnal, Os man lı Dev rin de Son Sad ra zam lar. Ha lil İnal cık, The Ot to man Em pi re: The Cla si cal Age (1300-1600). ------------------ Tan zi mat ve Bul gar Me se le si. ------------------ Os man lı İm pa ra tor lu ğu: Top lum ve Eko no mi. En ver Zi ya Ka ral, Os man lı Ta ri hi, c. V-VII I. Re şat Kay nar, Mus ta fa Re şit Pa şa ve Tan zi mat. Re şad Ek rem Ko çu, Os man lı Pa di şah la rı. ------------------ Dağ Pa di şah la rı. Ber nard Le wis, The Emer gen ce of Mo dern Tur key (Mo dern Tür ki ye’nin Do ğu şu). Ro bert Man tran (yay. yön), His toi re de l’Em pi re Ot to man (Os man lı İm pa ra tor lu ğu Ta ri hi). Şe rif Mar din, The Ge ne sis of Yo ung Ot to man Tho ught. ------------------ Jön Türk le rin Si ya si Fi kir le ri. Meh med Zil li oğ lu Ev li ya Çe le bi, Ev li ya Çe le bi Se ya hat na me si. Mus ta fa Ra gıp (Esat lı), İt ti hat ve Te rak ki. Mus ta fa Nu ri Pa şa, Ne ta yi cül Vu ku at (4 c.). Hel muth von Molt ke, Tür ki ye Mek tup la rı. Ah met Mum cu, Os man lı Dev le tin de Si ya se ten Ka til. Re cai G. Okan dan, Am me Hu ku ku mu zun Ana Hat la rı. İl ber Or tay lı, İm pa ra tor lu ğun En Uzun Yüz yı lı. ------------------ Tan zi mat tan Son ra Ma hal li İda re ler. ------------------ Alman Nüfuzu. Yü cel Öz ka ya, Os man lı İm pa ra tor lu ğun da Âyan lık. T. Yıl maz Öz tu na, Baş lan gıç tan Za ma nı mı za Ka dar Tür ki ye Ta ri hi, (12 c.). Meh met Ze ki Pa ka lın, Son Sad râzam lar ve Baş ve kil ler (5 c.).
YARARLI OLABİLECEK BAZI KAYNAKLAR
------------------ Ma li ye Teş ki lâtı Ta ri hi. Şev ket Pa muk, Os man lı-Tür ki ye İk ti sa di Ta ri hi, 1500-1914. Er nest E. Ram sa ur Jr., The Yo ung Turks (Jön Türk ler). Nec det Sa ka oğ lu, Tan zi mat’tan Cum hu ri yet’e Ta rih Söz lü ğü. ------------------ Kö se Pa şa Ha ne da nı. Mid hat Ser toğ lu, Re sim li Os man lı Ta ri hi An sik lo pe di si. Stan ford J. Shaw ve Ezel K. Shaw, His tory of the Ot to man Em pi re and Mo dern Tur key (Os man lı İm pa ra tor lu ğu ve Mo dern Tür ki ye) (2 c.). L.S. Stav ria nos, The Bal kans Sin ce 1453. En ver Beh nan Şa pol yo, Mus ta fa Re şit Pa şa ve Tan zi mat Dev ri Ta ri hi. Bi lal N. Şim şir, Fran sız Bel ge le rine Gö re Mit hat Pa şa’nın So nu. ------------------ Er me ni Me se le si. Tah sin Pa şa, Ab dül ha mit Yıl dız Ha tı ra la rı. Ser ver Ta nil li, Ana ya sa lar ve Si ya sal Bel ge ler. Tan zi mat’tan Cum hu ri yet’e Tür ki ye An sik lo pe di si. Za fer Top rak, Tür ki ye’de “Mil li İk ti sat”, 1908-1918. ------------------ İttihad-Terakki ve Cihan Harbi. Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik 1914-1918. Ta rık Za fer Tu na ya, Tür ki ye’de Si ya sal Par ti ler (3 c.). ------------------ Tür ki ye’nin Si ya sî Ge liş me le ri. Ça ğa tay Ulu çay, Ha rem. ------------------ Pa di şah la rın Ka dın la rı ve Kız la rı. Hak kı Ta rık Us, Mec lis-i Meb’usan Za bıt Ce ri de si. İ. Hak kı Uzun çar şı lı, Os man lı Ta ri hi, c. I-IV. ------------------ Os man lı Dev le ti nin İl mi ye Teş ki la tı. ------------------ Os man lı Dev le ti Teş ki la tın dan Ka pı ku lu Ocak la rı. ------------------ Mid hat Pa şa ve Yıl dız Mah ke me si.
Kur tu luş Sa va şı ve Cum hu ri yet Dö ne mi H. Edip Adı var, Türk’ün Ateş le İm ti ha nı. Afe ti nan, Ata türk Hak kın da Ha tı ra lar ve Bel ge ler. Sa met Ağa oğ lu, Si ya si Gün lük. Fe roz Ah mad, The Tur kish Ex pe ri ment in De moc racy 1950-1975 (De mok ra si Sü re cin de Tür ki ye). F. Ah mad, B. Tur gay Ah mad, Tür ki ye’de Çok Par ti li Po li ti ka nın
327
328
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Açık la ma lı Kro no lo ji si 1945-1971. Ap tü la hat Ak şin, Ata türk’ün Dış Po li ti ka İl ke le ri ve Dip lo ma si si. Si na Ak şin, İs tan bul Hü kü met le ri ve Mil li Mü ca de le, c. I: Mut la kı ye te Dö nüş (1918-1919), c. II: Son Meş ru ti yet (1919-1920). ------------------ (yay. yön.), Tür ki ye Ta ri hi, c. IV, V. M.K. Ata türk, Ata türk’ün Söy lev ve De meç le ri. ------------------ Nu tuk. Fa lih Rıf kı Atay, Ata türk’ün Ha tı ra la rı. ------------------ Çan ka ya. Do ğan Av cı oğ lu, Mil li Kur tu luş Ta ri hi (4 c.). ------------------ Tür ki ye’nin Dü ze ni. Er gün Ay bars, İs tik lal Mah ke me le ri (2 c.). Şev ket S. Ay de mir, İkin ci Adam (3 c.). ------------------ Tek Adam (3 c.). ------------------ Men de res’in Dra mı. ------------------ Su yu Ara yan Adam. Y. Hik met Ba yur, Ata türk. Fah ri Be len, Türk Kur tu luş Sa va şı. Ce mil Bil sel, Lo zan (2 c.). Ta nıl Bo ra, K. Can, Dev let, Ocak, Der gâh. Kor kut Bo ra tav, Tür ki ye’de Dev let çi lik. Cum hu ri yet Dö ne mi Tür ki ye An sik lo pe di si (15 c.). Çağ daş Dü şün ce nin Işı ğın da Ata türk. Hal dun De rin, Çan ka ya Özel Ka le mi ni Anım sar ken (1933-1951). Se lim De rin gil, Den ge Oyu nu. Cem Ero ğul, De mok rat Par ti. ------------------ Ana tü ze ye Gi riş. Fet hi Na ci, Tür ki ye’de Ro man ve Top lum sal De ğiş me. Ali Gev gi li li, Yük se liş ve Dü şüş. Fa hir Gi rit li oğ lu, Türk Si ya si Ta ri hin de Cum hu ri yet Halk Par ti si nin Mev kii (2 c.). Mah mut Go loğ lu, Er zu rum Kon gre si. ------------------ Si vas Kon gre si. ------------------ Üçün cü Meş ru ti yet ------------------ Cum hu ri ye te Doğ ru. ------------------ Tür ki ye Cum hu ri ye ti.
YARARLI OLABİLECEK BAZI KAYNAKLAR
------------------ Dev rim ler ve Tep ki le ri. ------------------ Tek Par ti li Cum hu ri yet. ------------------ Mil li Şef Dö ne mi. ------------------ De mok ra si ye Ge çiş. Boz kurt Gü venç, Türk Kim li ği. İs met İnö nü, Ha tı ra lar (2 c.). G. Ja esc hke, Kur tu luş Sa va şı Kro no lo ji si. K. Ka ra be kir, İs tik lal Har bi miz. Ab dul lah Kay gı, Türk Dü şün ce sin de Çağ daş laş ma. Lord Kin ross, Ata türk: Bir Mil le tin Ye ni den Do ğu şu. Ut kan Ko ca türk, Ata türk ve Türk Dev ri mi Kro no lo ji si. Ce mil Ko çak, Tür ki ye’de Mil li Şef Dö ne mi (1938-1945). Bil say Ku ruç, Mus ta fa Ke mal Dö ne min de Eko no mi. Andrew Mango, Atatürk. Olay lar la Türk Dış Po li ti ka sı (2 c.). Bas kın Oran, Türk Dış Po li ti ka sı (2 c.). Gün düz Ök çün, Tür ki ye İk ti sat Kon gre si, 1923-İz mir. Ze ki Sa rı han, Kur tu luş Sa va şı Gün lü ğü (4 c.). Sa ba hat tin Se lek, Ana do lu İh ti la li. Me tin Se ver, C. Diz dar, 2. Cum hu ri yet Tar tış ma la rı. Su at Si na noğ lu, Türk Hü ma niz mi. Ha san Rı za So yak, Ata türk’ten Ha tı ra lar. Kurt Ste in ha us, Ata türk Dev ri mi Sos yo lo ji si. Bi lal Şim şir, Sa kar ya’dan İz mir’e (1921-1922). Bü lent Ta nör, Tür ki ye’de Ye rel Kon gre İk ti dar la rı (1918-1920). İl han Te ke li - Se lim İl kin, Ege’de ki Si vil Di re niş ten Kur tu luş Sa va şı’na Ge çer ken Uşak He yet-i Mer ke zi ye si ve İb ra him (Tah ta kı lıç) Bey. Ta ner Ti mur, Türk Dev ri mi ve Son ra sı. Me te Tun çay, Tür ki ye Cum hu ri ye ti’nde Tek-Par ti Yö ne ti mi nin Ku rul ma sı (1923-1931). ------------------ Tür ki ye’de Sol Akım lar. Âli Türk gel di, Mon dros ve Mu dan ya Mü ta re ke le ri nin Ta ri hi. Hil mi Zi ya Ül ken, Tür ki ye’de Çağ daş Dü şün ce Ta ri hi.
329
330
DİZİN
1 Ma yıs 1977 Mi tin gi 271 12 Ada 72, 74 12 Ey lül 1980 Dar be si 208, 209, 221, 222, 246, 266, 267, 272–279, 285, 291, 292, 294, 306 12 Mart 1971 Dar be si 265, 267–271, 276, 278, 279 12 Tem muz Be yan na me si 245, 260 17 Ağus tos 1999 Dep re mi 307 1789 Fran sız İh ti la li/Dev ri mi 6, 24, 35, 36, 43, 47–49, 62, 199 1921 Ana ya sa sı 184, 193 1924 Ana ya sa sı 193, 208 1961 Ana ya sa sı 256, 267, 276, 278 24 Ocak Ka rar la rı 272, 285 27 Ma yıs 1960 Dev ri mi/Dar be si 63, 247, 257, 259, 260, 265–267 28 Şu bat 1997 Mü da ha le si 301–304, 315, 318 31 Mart Ola yı 55, 57, 58, 60, 63, 64, 66, 69–71, 141, 146, 148, 293 5 Ni san Ka rar la rı 294, 296 6/7 Ey lül Ola yı 252, 260 93 Har bi 42, 105 Ame ri ka Bir le şik Dev let le ri (ABD) 105, 114, 127, 131, 137, 138, 152, 178, 189, 204, 234, 235, 240, 241, 244, 245, 250, 251, 254, 255, 260, 267, 268, 270, 271, 279, 280, 282, 289, 290, 292–294, 305, 307, 310–314 Ab dul lah Cev det 47, 70, 85 Ab dü la ziz 36, 39, 41, 45 Ab dül ha mit II 41–43, 45–53, 56, 57, 59–63, 66, 72, 80, 83, 114 Ab dül me cit 29, 40, 174, 186 Ada let Par ti si (AP) 266–273, 276, 280, 283, 291, 309 Ada let ve Kal kın ma Par ti si (AKP) 303, 310–313 Ada na 5, 28, 153, 234, 242, 284, 304
Ada pa za rı 98, 151, 152, 307 adem-i mer ke zi yet çi lik 14, 50, 79, 92 Adı var, Ad nan 194 Adı var, Ha li de Edip 125, 137, 151, 169 Af ga nis tan 186, 197, 279 Af ri ka 171, 234 Af yon 153, 162, 163, 168 Ağa oğ lu, Ah met 86, 204, 214 Ağar, Meh met 300 Ağ ca, Meh met Ali 300 Aha li Fır ka sı 71 Ah met An za vur 145 Ah met Hik met 85 Ah met İz zet Pa şa 77, 78 Ah met Mit hat Efen di 100 Ah met Muh tar Pa şa 43, 74, 76 Ah met Rı za 47–49, 59, 73, 120 Ah met Sa mim 70, 71 Ah met Ve fik Pa şa 85 Ah rar Fır ka sı 56, 57 Ak bu lut, Yıl dı rım 284, 285, 290 Ak çu ra, Yu suf 50, 85, 86, 169 Ak de niz 15, 95, 170, 171, 217, 233 Ak ka 24 Ak sa ray 153 Ak soy, Mu am mer 314 Ak şe hir 153, 169 Ala şe hir 125 Al dı kaç tı, Or han 63, 276 Al do ğan, Sa dık 246 Alem dar Mus ta fa Pa şa 25, 26 Ale vi lik 190, 272, 279, 318 Ali Ga lip 40, 73, 138 Ali Rı za Pa şa 142, 143, 145 Ali Sua vi 35, 85, 86 Ali can, Ek rem 251 Al man ya 37, 43, 52, 63, 70, 91, 93-96, 98, 100, 102, 105, 114-116, 159, 184, 189, 210, 223, 233-235, 239, 240, 253, 297, 298, 305, 314, 317 Al tay, Fah ret tin 148
DİZİN
Ama nos lar 104 Amas ya 128, 129, 142, 154, 203 Amas ya As ke ri Ör gü tü 129, 130, 142, 194 Amas ya Ta mi mi 128, 136 Ana do lu 3, 5, 15, 47, 56, 78, 99, 106, 113, 120, 121, 142, 145, 146, 148, 151, 152, 154, 155, 162-172, 178, 182, 206, 222, 280 Ba t› Ana do lu 136, 145, 153, 158, 180, 183 Do €u Ana do lu 47, 91, 92, 101, 103, 104, 106, 107, 133, 137, 152, 157, 206 Gü ney do €u Ana do lu 152 Ku zey Ana do lu 91 Or ta/‹ç Ana do lu 154, 180, 181 Ana do lu ve Ru me li Mü da fa a-i Hu kuk Ce mi ye ti (ARMHC) 139, 142-144, 146 Ana far ta lar 102, 103, 163 Ana va tan Par ti si (ANAP) 281-285, 290, 291, 294, 295, 297, 301, 304-306, 313 Ana ya sa Mah ke me si 253, 265, 278, 297, 298, 302, 303, 309, 310 An ka ra 40, 99, 100, 121, 128, 138, 143, 145, 148, 149, 151, 158, 160, 161, 163-167, 169, 173, 183, 203, 204, 209, 210, 217-219, 232, 259, 281, 284, 295, 311 An ka ra Ant lafl ma s› 217 An ka ra ‹ti laf na me si 164 An ka ra Mu ha re be si 17 An ka ra Üni ver si te si 246 An tal ya 119, 153, 161 An tep 145, 153 An za vur ‹s ya n› 145, 150, 151 Apay d›n, Ta lip 238 Aral Gö lü 4 Arap kir 153 Arap lar 92, 93, 103, 106, 107, 254 Aras, Tev fik Rüfl tü 231, 232 Ar da han 4, 43, 105, 143, 240, 241 Ar na vut luk 43, 50, 71, 73, 77, 215, 233 Asa kir-i Man su re-i Mu ham me di ye 27 ASA LA 270, 271, 281, 301 As lan, Yu suf 267 As ya 51, 170 aflar ver gi si 196 Âfl›k, Eyüp 304 Ata türk, Mus ta fa Ke mal 35, 36, 51, 55, 62, 67, 72, 74, 78, 79, 88-90, 102, 103,
106, 113, 115-117, 119-121, 123, 124, 127-129, 131, 132, 134, 136-139, 142151, 154, 155, 158, 160-165, 168, 169, 171-174, 177, 178, 182-184, 186, 188, 189, 193-199, 201-209, 213-218, 221-226, 231, 232, 237, 238, 241-243, 246-248, 251, 252, 259, 265, 268, 270, 275, 279, 284, 289, 292, 296, 298, 299, 306, 313-315, 321-323 Ata türk çü Dü flün ce Der ne €i 314 Ata türk çü lük 209, 215, 221, 223, 224, 226, 279, 289, 298, 314, 315, 321-323 Atefl, Atil la 304 Ati na 27, 122, 163, 217, 225 Av c› o€ lu, Do €an 29, 266, 267 Av ru pa 13-16, 19, 23, 24, 26-31, 33-37, 39-41, 45, 50-52, 56, 78, 79, 85, 86, 89, 92, 93, 97, 101, 103-105, 116, 117, 134, 149, 154, 166, 167, 172, 178, 180, 184, 188, 197, 198, 202, 204207, 209, 210, 214-216, 221-227, 235, 239-242, 267, 280, 282, 295, 297, 298, 317 Ba t› Av ru pa 6, 160, 241, 254, 280, 297 Do €u Av ru pa 235 Or ta Av ru pa 6, 103, 297 Av ru pa Bir li €i (AB) 278, 287, 322 Av ru pa Kon se yi 240, 241, 250, 280 Av ru pa Par la men to su 317, 318 Av ru pa Top lu lu €u (AT) 280 Avus tral ya 171, 314 Avus tur ya 37, 40, 52, 93, 94, 101, 105, 114, 115, 184, 233, 298, 317 Âyan Mec li si 42, 43, 72, 73, 93, 117, 135, 147, 149 âyan l›k 14, 26 Ayas te fa nos (Ye flil köy) Ant lafl ma s› 43, 47, 52, 61, 62, 92 Ay bar, Meh met Ali 266 Ay de mir, fiev ket Sü rey ya 213, 216 Ay de mir, Ta lat 248, 266, 267 Ay va l›k 125, 152, 206 Azer bay can 105, 161, 288 Az tek ler 13 Ba b›â li 27, 75-79, 92, 98, 121, 128, 136 Ba b›â li Bas k› n› 74, 77-79, 90 Baf ra 154 Ba€ dat 45, 46, 49, 69, 103-105
331
332
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Ba€ dat Pak t› 254, 255 Bah çe li, Dev let 305, 312, 313 Ba ker, Ja mes 290 Ba kü 105, 161 Ba l› ke sir 71, 125, 153, 219, 255, 256 Bal kan An tan t› 217 Bal kan Sa vafl la r› 90, 93 I. Bal kan Sa va fl› 75, 86 II. Bal kan Sa va fl› 89, 90, 94, 95, 98, 99, 106 Bal kan lar 19, 40, 41, 134, 235 Bal ta Li ma n› Ant lafl ma s› 29 Ban d›r ma 148, 152, 169 Ban dır ma va pu ru 127 Bang la deş 299 Bas ra 46, 49 Ba şar, Ah met Ham di 214 Baş gil, Ali Fu at 259 Baş ku man dan lık Mey dan Mu ha re be si 169, 223 Ba tı Cep he si 105, 158 Ba tı Ça lış ma Gru bu 302 Bat man 282 Ba tum 43, 105, 143, 160 Ba yar, Ce lal 67, 99, 161, 216, 231, 232, 236, 242-245, 249, 250, 252, 255, 257, 259, 260 Bay kal, De niz 292, 295, 296, 303, 306, 312 Bay kurt, Fa kir 238 Ba yur, Hik met 246 be de vi ler 16, 72 Be ka ta, Hıf zı Oğuz 215 Bek ta şi lik 67 Bel çi ka 37, 75, 114 Be le, Re fet 127, 128, 132, 158, 173, 194 Bel ge, Bur han 213 Bel li, Mih ri 267 Ben Ata türk çü De ği lim 279 Ber ga ma 124, 125 Ber kes, Ni ya zi 11, 16, 244 Ber lin 43 Ber lin Ant laş ma sı 47, 52, 239 Ber lin Kon gre si 47, 71, 92 Be yoğ lu 79 Bey rut 72, 91, 92 Bi ga 145, 151 Bi le cik 158, 161 Bir leş miş Mil let ler (BM) 289, 290 Bit lis 47, 91, 106, 152 Bo ğa zi çi 28
Bo ğa zi çi Üni ver si te si 292 Bo ğaz lar 16, 90, 92, 102, 104, 118, 119, 134, 135, 143, 152, 167, 168, 171, 179, 180, 182, 217, 240, 241 Bo ğaz lar Ko mis yo nu 152, 153, 180, 217 Bo la yır 76, 78 Bo lu 151, 152 Bo ran, Be hi ce 244 Bo ra tav, Kor kut 219 Bo ra tav, Per tev Nai li 244 Bos na-Her sek 40, 42, 43 Bo uil lon, Frank lin 164, 172 Boz bey li, Fer ruh 268 Boz caa da 179 Bo zer, Ali 290 Boz kurt, Mah mut Esat 203 Bö lük ba şı, Os man 246, 253 Bö rek çi, Rı fat 151 Bres la u 95 Brest-Li tovsk 105 Brest-Li tovsk Ba rış Ant laş ma sı 105, 239 Bu cak, Se dat Edip 300 Bul dan 153 Bul ga ris tan 42, 43, 45, 52, 75, 89, 90, 102, 114, 135, 217, 234, 240, 287 bur ju va zi 34, 51, 236, 268 Bur sa 28, 129, 145, 153, 154, 169-171, 203, 220 Bush, Ge or ge H. W. (ba ba) 289, 290 Bush, Ge or ge W. (oğul) 311, 312 Bü yük Bir lik Par ti si (BBP) 303 Bü yük Sel çuk lu lar 4, 5 Bü yük Ta ar ruz 162, 167, 168 Calp, Nec det 281 Ce be soy, Ali Fu at 121, 127, 128, 137, 151, 158, 160, 194 Ce la li İs yan la rı 15, 16 Ce la sun, Se dat 275 Cem, İs ma il 307, 312 Ce mal Pa şa 77, 90, 95, 96, 102, 119, 129 Ce ma let tin Ef ga nî 84 Ce nev re 270 Ce ri de-i Ha va dis 34 Ce za yir 255 Churc hill, Wins ton 234, 235 Cid de 28, 34 Ci had-ı Ek ber 96, 101, 185 Cin do ruk, Hü sa met tin 292, 303
DİZİN
Com te, Au gus te 49 cum hu ri yet, cum hu ri yet çi lik 30, 35, 37, 55, 63, 80, 83, 114, 115, 132, 134, 143, 171, 173, 177, 182-186, 189, 203, 215, 216, 218, 224, 236, 237, 275, 296, 306, 314, 315, 322 Cum hu ri yet 279 Cum hu ri yet Halk Fır ka sı (CHF) 194, 196, 199, 204, 205, 213-215 Cum hu ri yet Halk Par ti si (CHP) 84, 188, 215, 231, 232, 242-247, 250, 251, 253, 254, 256-258, 260, 261, 266-273, 275-277, 280, 283, 291-293, 295, 296, 303-306, 312, 313 Cum hu ri yet Se na to su 265, 266 Cum hu ri yet çi Mil let Par ti si 253 Cur zon, Lord Ge or ge 167, 177, 182, 222 Çağ la yan gil, İh san Sab ri 273 Ça kı cı, Ala at tin 304 Çak mak, Fev zi 129, 146, 148, 231, 246 Ça nak ka le 95, 102, 103, 106, 114, 116, 152, 171, 173, 203, 257 Ça nak ka le Bo ğa zı 72, 86, 95, 134 Ça nak ka le Sa va şı 102 Ça pa noğ lu İs ya nı 151, 152 Ça pan za de Agâh Efen di 34 Çar lık Rus ya sı 239 Ça tal ca 76, 153 Ça tal hö yük 3 Çat lı, Ab dul lah 300 Çe kiç Güç 282, 290 Çe kos lo vak ya 233, 239, 270 Çer kez Et hem 152, 157-159, 161, 199 Çe tin, Hik met 295 Çift çi yi Top rak lan dır ma Ka nu nu 242, 243 Çil ler, Tan su 292-297, 299, 301, 303, 305, 306, 313 Çin 3, 4 Çin Sed di 4 Çu ku ro va 5, 119, 145 Da mat Fe rit Pa şa 72, 117, 121, 122, 125, 127, 130, 134, 135, 138, 145-148, 150, 152, 155, 175 Da mat Mah mut Pa şa 49, 50 Da mat Sa lih Pa şa 79 Da nış ma Mec li si (DM) 276 Da rül fü nun 109, 210
De Ga ul le, Char les 255, 256 De mir, Ke mal Ta hir 172 De mi rağ, Nu ri 243 De mir ci Meh met Efe 158 De mi rel, Sü ley man 266, 268-272, 275, 276, 279, 283, 284, 286, 291-293, 296, 301, 303, 304, 306, 309, 316 De mi rel, Yah ya Mu rat 306 de mok ra si 23, 26, 31, 42, 116-118, 132, 133, 147, 150, 171, 184, 203, 205, 214-216, 224, 225, 239, 241, 242, 246, 248, 253, 256, 258, 260, 261, 265-267, 272, 276, 277, 281, 282, 297, 299, 316, 322 De mok rat İz mir 257, 258 De mok rat Par ti (DP) 208, 214, 243-247, 249-261, 266, 267, 294 De mok ra tik Par ti 268, 271 De mok ra tik Sol Par ti (DSP) 276, 283, 294296, 303, 305-307, 312, 313 Denk taş, Ra uf 296 Der viş Vah de ti 60, 61, 72, 116 Der viş, Ke mal 310-313 Dev let Gü ven lik Mah ke me si (DGM) 305 Dev let Plan la ma Teş ki la tı 265, 272, 278 dev let çi lik 100, 214, 218, 220, 226, 227, 266, 323 dev rim ci lik 199, 225 Dey mer, Şe fik Hüs nü 244 Dic le, Ha tip 291 Dil Dev ri mi 207, 208 Di van-ı Mu ha se bat 70 Di va nü Lû gat-it Türk 4 Di yar ba kır 47, 91, 153, 195, 219 Doğ ra ma cı, İh san 278 Doğ ru Yol Par ti si (DYP) 283, 284, 291, 292, 294-297, 302-305, 313 Do ğu Cep he si 104 Dört lü Tak rir 242, 243 Dum lu pı nar 169 Dur sun, Tu ran 314 Dün ya Sa vaş la rı I. Dün ya Sa va şı 37, 65, 89, 92-94, 97, 98, 101, 106, 114, 118, 158, 162, 167, 197, 239 II. Dün ya Sa va şı 197, 205, 219, 220, 231-233, 255 Dün ya Ban ka sı 253, 272, 285, 286, 310, 315
333
334
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Dü yun-u Umu mi ye 46, 70, 100 Düz ce 151, 152 Ece vit, Bü lent 269-272, 275, 276, 283, 296, 304-306, 308-313 Ece vit, Rah şan 283 Edir ne 4, 25, 61, 76-79, 87, 89, 90, 95, 181 Edir ne Ant laş ma sı 27 Ed re mit Kör fe zi 152 Ege 43, 72, 77, 81, 99, 122, 124, 125, 131, 136, 153, 166, 179, 182, 256, 257, 259, 280, 308, 313 Ege De ni zi 134 Eko no mi Po li tik 100 Ela zığ 47, 138, 153, 195 Emeç, Çe tin 314 em per ya lizm 83, 92, 100, 103, 197, 206, 216, 218, 314 En de run Mek te bi 11, 20 En do nez ya 299 En ver Pa şa 62, 65, 66, 72, 77, 79, 89, 90, 93-96, 101-104, 106, 108, 113, 115, 119, 165 EO KA 270 Er ba kan, Nec met tin 275, 283, 295-301, 303, 304, 310, 311 Er dem, Ka ya 286 Er do ğan, Re cep Tay yip 295, 303, 304, 310, 313 Erez, Ya lım 304 Erim, Ni hat 245, 261, 268, 269 Er ka ya, Gü ven 301 Er me ni Ha re ke ti 47 Er me ni Teh ci ri 106, 107, 117, 121, 130 Er me ni ler 20, 47, 48, 51, 72, 86, 99, 105107, 130, 157, 169, 206, 270, 318 Er me nis tan 47, 92, 134-137, 152, 154, 157, 161, 166, 206 Er sin, Nu ret tin 275 Er sü mer, Cum hur 306 Eruh 281 Er zin can 103, 105, 152 Er zu rum 43, 47, 48, 74, 91, 103, 105, 119, 121, 124, 128, 130, 131, 136, 139, 142, 144, 198, 219, 224, 236 Er zu rum Kon gre si 131-133, 135, 136 Es ki şe hir 119, 138, 139, 159, 161-163, 168, 198, 220, 224 Es ton ya 239
Etats Généra ux 39, 62 Eti bank 220 Eti yop ya 197, 232 Ev li ya Çe le bi 20 Ev ren, Ke nan 273, 275, 278-281, 283, 284, 314 fa şizm 214, 225, 234, 239 Fat ma Sul tan 40 Fa zi let Par ti si (FP) 303, 310 Fe lah-ı Va tan Gru bu 144 Fe ner Rum Pat rik ha ne si 181 fe oda lizm 66, 151, 314 Fey zi oğ lu, Tur han 269 Fi kir Ha re ket le ri 214 Fi li be 43 Fi li pin ler 137 Fi lis tin 24, 28, 113, 114, 116, 120, 155, 254 Fi lis tin Cep he si 106 Fin lan di ya 239 Fran sa 6, 24, 27, 28, 33-37, 39, 40, 48-50, 70, 71, 76, 79, 85, 91, 93, 94, 96, 101, 102, 116, 131, 164, 167, 172, 175, 186, 197, 217, 226, 233-235, 244, 255, 267, 278, 284, 307, 317, 318 Fu at Pa şa 30, 31, 35 Ga liç ya 104 Gar bi Trak ya Hü kü met-i Müs ta ki le si 89 garp çı lık 84-87 Ga zi Ah met Muh tar Pa şa 43, 74, 76 Ga zi Os man Pa şa 43 Gaz ne li ler 4 Ge dik, Na mık 252 Ge diz 158 Ge li bo lu 76-78, 102, 103, 106, 145, 171, 203 Gem lik 153, 220 Genç Ka lem ler 208 Genç Par ti 313 Ge yik li 257 Gey ve 151 Gez miş, De niz 267, 268 Gi ray, Sa fa 290 Gi rit 77, 159, 181, 198 Gi rit li oğ lu, Fa hir 215 Gir ne 270 Glads to ne, Wil li am Ewart 41, 43, 122
DİZİN
Goe ben 95 Go loğ lu, Mah mut 141 Gö kalp, Zi ya 11, 86, 93, 100, 208 Gök çek, Me lih 295 Gök türk Hü küm dar lı ğı 4 Gök türk ler 4 Göl cük 307 Gö nen 151 Gu ten berg 20 Gül, Ab dul lah 310 Gü lek, Ka sım 251, 256, 257, 261 Gü len, Fet hul lah 314 Güm rü Ant laş ma sı 157 Güm rük Bir li ği 287, 296, 318 Gü müş ha ne 152 Gü nal tay, Şem set tin 84, 246 Gü neş, Tu ran 251 Gü ney Af ri ka 171 Gür can, Fet hi 267 Gür cis tan 161, 240 Gü rel, Şük rü Si na 313 Gür ler, Fa ruk 270 Gür sel, Ce mal 63, 259 Gü ven Par ti si 269 Ha las kâr Za bi tan Gru bu 73-75 Ha lep 28, 104, 106, 113 Ha li fe lik, hi la fet 83, 151, 171, 173, 174, 185, 186, 193, 195, 315 Halk çı Par ti (HP) 281-283 halk çı lık 226 hal kev le ri 80, 205, 206, 213, 250, 260, 315, 321 Hal kın Emek Par ti si (HEP) 291 hal ko da la rı 205, 206, 213, 250, 315 Ha re ket Or du su 60-63, 72, 148, 150 Harf Dev ri mi 201-203 Har put 138 Ha san Feh mi 58, 66 Ha san Tah sin 124, 125 Ha tay 113, 119, 164, 216, 217, 233, 304 Ha ti boğ lu, Şev ket Ra şit 242 Ha yat 86 Hay dar pa şa 46, 120 Ha zar De ni zi 4 Hel sin ki Zir ve si 307, 308 Her sek 40 Hın çak 47 Hı ya net-i Va ta ni ye Ka nu nu 151 Hi caz 46, 96, 120, 134, 135, 185, 195
Hik met-i Ta rih 85 Hi la fet Or du su 151, 171 Hin dis tan 15, 84, 116, 130 Hit ler, Adolf 37, 210, 234, 235, 298, 322 Hol lan da 92, 186, 317 Hun Hü küm dar lı ğı 3, 4 Hun lar 3, 4 Hü küm Ge ce si 66 hü ma nizm 6, 88, 210, 223 Hür ri yet Par ti si 251, 253, 256 Hür ri yet ve İti laf Fır ka sı (Hİ) 72, 117, 121 Hü se yin Av ni Pa şa 31, 41 Hü se yin Hil mi Pa şa 52, 59, 63, 69, 74, 75, 88 Hü se yin za de Ali 86 IMF 253, 279, 285, 286, 294, 310, 313315, 322 Irak 103, 105, 107, 120, 137, 254, 255, 282, 289, 290, 313 Irak Dev ri mi 254, 255 Is la hat Fer ma nı 23, 28, 33, 75 Is lah-ı Hu ruf Ce mi ye ti 108 Is par ta 225 İbn Hal dun 16, 17 İb ra him Mü te fer ri ka 20 İb ra him Te mo 47, 70 İç ti hat 85 İlk çağ 6, 7, 237 il ti zam 13, 14, 30, 196 İm roz Ada sı 179 İnan, Afet 203 İnan, Hü se yin 267 İn cil 189 İn cir lik 254, 282, 290 İne bo lu 161, 196 İn gi liz Mu hip ler Ce mi ye ti 137 İn gil te re 26-29, 33, 34, 39-43, 48, 50, 53, 64, 69, 70, 75, 79, 91-96, 101, 102, 116, 122, 125, 131, 134, 135, 145, 149, 164, 167, 171, 172, 174, 175, 186, 196, 197, 217, 233, 234, 252254, 270, 318 İn ka İm pa ra tor lu ğu 13 İnö nü Mey dan Mu ha re be le ri 159, 161 I. İnö nü Mey dan Mu ha re be si 159-161, 216 II. İnö nü Mey dan Mu ha re be si 161, 216
335
336
KISA TÜRKİYE TARİHİ
İnö nü, Er dal 283, 291, 293 İnö nü, İs met 129, 158, 161, 172, 173, 177, 179, 181, 182, 195, 198, 204, 216, 222, 283 İpek Yo lu 15 İpek çi, Ab di 272, 300 İrad-ı Ce dit Ha zi ne si 24 İran 51, 103, 186, 197, 254, 279, 298, 299, 301 İs ken de run 49, 107 İs ki lip li Âtıf Ho ca 198 İs lam cı lık 83, 84, 86, 93, 178, 281, 297, 298 İs la mi yet 5, 6, 80, 83, 159, 187-191, 201, 207, 279 İs ma il Pa şa 35 İs pan ya 13, 202, 318 İs ra il 254, 268 İs tan bul 6, 16, 20, 25, 35, 36, 41-43, 47-50, 52, 56, 58-63, 73, 76-80, 86-88, 90-92, 98, 99, 101-104, 109, 114, 115, 119121, 123, 125, 129, 131, 132, 134, 135, 137-139, 141, 142-153, 158, 160, 166-168, 172, 173, 181, 183, 186, 190, 199, 203, 210, 214, 222, 224, 232, 240, 251, 252, 257, 259, 268, 271, 276, 280, 284, 285, 295, 299, 304, 318 İs tan bul Ant laş ma sı 90 İs tan bul Bo ğa zı 286 İs tan bul Tek nik Üni ver si te si 210, 292, 303 İs tan bul Üni ver si te si 210, 224, 232, 259 İs tih lak-ı Mil li Ce mi ye ti 81 İs tik lal Har bi miz 129 İs tik lal Mah ke me le ri 151, 195, 198 İs viç re 37, 177, 180, 187, 217, 318 İş Ban ka sı 218 İş kod ra 76 İş ti rak 88 İtal ya 6, 35, 37, 71-75, 86, 93, 102, 152, 167, 175, 186, 198, 199, 214, 232234, 239, 297, 300, 305 İti laf Kuv vet le ri 103, 113, 114, 122, 183 İt ti fak Ant laş ma sı 233, 235 İt ti had-ı Mu ham me di Ce mi ye ti 60, 116 İt ti had-ı Os ma ni Ce mi ye ti 47, 49, 84, 86 İt ti hat ve Te rak ki Ce mi ye ti (İT) 28, 47-53, 55-59, 61-67, 69-81, 84-86, 89-100, 103, 107-109, 114-122, 130-133, 141, 142, 188, 198, 199
İz mir 45, 91, 97, 99, 121-125, 127, 130, 131, 152, 163, 167, 169-172, 178, 186, 198, 205, 206, 223, 252, 256, 257, 259, 281, 284, 295 İz mir İk ti sat Kon gre si 178, 196 İz mit 153, 166, 183, 198, 220, 307 İz zet Pa şa 77, 115, 119, 120, 166 Ja pon ya 51, 235, 239 Jön Türk Kon gre le ri I. Jön Türk Kon gre si 50 II. Jön Türk Kon gre si 51 Jön Türk ler 50 Ka bak çı Mus ta fa İs ya nı 25 Kad ro 213-215 Ka fes li oğ lu, İb ra him 6 Kaf kas ya 95, 105, 113 Ka hi re 85, 235 Kâmil Pa şa (Kıb rıs lı) 57, 59, 72, 74, 76, 77, 80, 90 Ka mus-ı Tür kî 85 Ka na da 171, 244 Ka nun-u Esa si 41, 42, 49, 62, 63, 73, 75, 117, 118, 135, 141 ka pi ta lizm 7, 12, 14, 15, 29, 98, 135, 214, 287 ka pi tü las yon lar 29, 33, 66, 78, 79, 91, 9799, 108, 118, 135, 143, 153, 166, 179 Ka raa ğaç 181 Ka ra be kir, Kâzım 62, 121, 121-129, 142, 149, 157, 178, 194, 232 Ka ra bük 220 Ka ra ca köy 153 Ka ra dağ 40, 43, 75 Ka ra da yı, İs ma il Hak kı 301 Ka ra de niz 95, 96, 99, 104, 121, 124, 180, 251 Ka ra han lı lar 4 Ka ral, En ver Zi ya 206 Ka ra mür sel 169 Ka ra os ma noğ lu, Fev zi Lüt fü 251 Ka ra os ma noğ lu, Ya kup Kad ri 213, 215 Ka ra yal çın, Mu rat 293, 295 Kar lof ça Ant laş ma sı 17, 182 Kars 43, 105, 143, 157, 240, 241 Kars Ant laş ma sı 161, 164 kar şı-dev rim 118, 132, 151, 193, 195, 198, 204, 265, 267, 284, 315, 321-323
DİZİN
Kas ta mo nu 196, 197, 232 Kaş gar lı Mah mut 4 Kâtip Çe le bi 9, 20 Ka to lik lik 19 Ka va id-i Os ma ni ye 85 Ka vak çı, Mer ve 306, 307 Ka ya, Şük rü 231, 232 Kay se ri 48, 73, 162, 203, 218-220, 257 Ke ma lizm 213-215 Ker kük 289 Kıbrıs Ba rış Ha re kât la rı 1. Ba rış Ha re kâtı 270 2. Ba rış Ha re kâtı 270 Kıb rıs Kon fe ran sı 252 Kıb rıs So ru nu 252, 253, 280 Kı rım Sa va şı 33, 42, 116 Kırk la re li 89 Kı sa kü rek, Ne cip Fa zıl 123 Kış la lı, Ah met Ta ner 314 Kı vıl cım lı, Hik met 16 Kı zıl Or du 235 KKTC 270, 280, 296, 316 Ko ca dağ, Hü se yin 300 Koç, Veh bi 99 Ko ma no va Sa va şı 76 ko mü nizm 161, 214, 235, 240, 241, 254, 279, 286, 287, 298 Ko nak 124 Kons tan tin (Yu na nis tan Kra lı) 158, 159, 163 Kon ya 49, 71, 119, 128, 129, 138, 144, 151, 155 Ko ope ra tif 214 Ko ral tan, Re fik 242, 249 Ko re 51, 258 Ko re Sa va şı 249, 250 Ko ru türk, Fah ri 270, 273 Ko so va 52, 75 Köp rü lü, Fu at 242, 243, 249 Köp rü lü lü Ham di 145 Kör fez Sa va şı 282, 289, 290 Köy Ens ti tü le ri 237, 238, 241, 244, 247, 248, 251, 260, 315, 321 Ku ran 20, 37, 51, 202 Kur tu luş Sa va şı 62, 118, 155, 172, 180, 193, 215, 217, 223, 257 Ku ru cu Mec lis 149, 260, 276 Ku tad gu Bi lig 4 Ku tan, Re cai 303, 310
Ku va-y› Mil li ye 125, 137, 138, 145, 148, 151-153, 157, 158 Ku va-y› Sey ya re 152, 157 Ku veyt 289 Ku zey Irak 282, 290, 304 Kü çük, Dr. Fa z›l 253 Kü çü kö mer, ‹d ris 172 Kürt Tea li Ce mi ye ti 195 Kürt ler 195, 282, 299, 318 Kü tah ya 28, 162, 219 la ik lik 66, 132, 185-191, 201, 246, 272, 277, 297, 298, 302, 303 La le Dev ri 17, 23 Leh çe-i Os ma nî 85 Le nin, Vla di mir ‹l yiç 104, 160 li be ra lizm 204, 214 Lib ya 72, 295, 299 Lim ni Ada s› 118 Lit van ya 239 Lloyd Ge or ge, Da vid 122, 130, 161, 167, 171-173 lon ca es na f› 10, 12, 29 Lon dra 42, 76, 77, 144, 159, 166, 167, 235, 252 Lon dra Ba r›fl Ant lafl ma s› 79, 89, 102, 253 Lon dra Kon fe ran s› 76, 78, 145, 160, 161, 166 Lo zan Ba r›fl Ant lafl ma s› 173, 177-182, 194, 216-218, 221, 222, 280, 318 Lo zan Ba r›fl Kon fe ran s› 173, 177-179 Lû gat-› Ça €a tay 85 Lüb nan 34, 217, 254, 282 Lük sem burg Zir ve si 307 Lü le bur gaz Mey dan Mu ha re be si 76 Ma ca ris tan 37, 40, 93, 94, 114, 115, 184 Ma den Tet kik Ara ma Ens ti tü sü 220 Mag na Car ta 26 Mah mut II 14, 25, 26, 28, 29, 197 Mah mut Muh tar Pa fla 59, 74 Mah mut Ne dim Pa fla 31, 40 Mah mut fiev ket Pa fla 61-65, 69-74, 76-79, 89-93 Ma kal, Mah mut 283 Ma ke don ya 43, 52, 53, 77, 104 Ma lat ya 138, 219, 220 Ma laz girt 5
337
338
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Ma lez ya 299 Mal ta 164 Ma nas t›r 52, 53, 73, 76 Man çur ya 51 Ma ni sa 98, 152, 205, 206, 256 Ma rafl 145, 153, 190, 198, 272, 315 Mar din 153 Mark sizm 213 Mar ma ra 43, 102, 136 Mar ma ra De ni zi 143, 152 Mars hall Pla n› 250 Mars hall Yar d› m› 240 ma son luk 66, 67, 213 Mat bu at Ni zam na me si 34 Ma ve ra ün ne hir 4 Me bu san Mec li si 42, 56, 59, 61, 62, 65, 74, 75, 77, 94, 133, 135, 136, 139, 141, 142, 147-149 Mec lis-i Umu mi-i Mil li 62 Me de ni Bil gi ler 203 Me di ha Sul tan 117 Me ga li İde a 159 Meh met Re şat V 62 Meh met Ali Pa şa 24, 26-29 Meh met Çe le bi 17 Me lek, Ab dur rah man 217 Men de res, Ad nan 242, 243, 245, 249-252, 254-260, 267, 286, 294 Me ne men 64, 124, 205, 293 Me riç Neh ri 78, 90, 167 Mer kel, An ge la 317 Mer sin 107, 153, 256 Mer zi fon 48 Meş ru ti yet 35, 41, 43, 45, 9, 51, 53, 56, 61, 62, 72, 84, 118, 121, 127, 135, 141, 203 I. Meş ru ti yet 39 II. Meş ru ti yet 28, 53, 55, 83, 141, 178, 188, 201, 207, 208, 246 II I. Meş ru ti yet 141, 148 Me zar cı, Ha san 298 Me zo po tam ya 3 Mi dil li 179 Mi dil li 95 Mil let Mek tep le ri 203 Mil let Par ti si (MP) 246, 247, 251, 253 Mil let ler Ce mi ye ti 114, 153, 166, 179, 197, 217, 235
Mil li Bir lik Ko mi te si (MBK) 63, 259, 260, 266, 267 Mil li De mok ra tik Dev rim 267 Mil li Gü ven lik Kon se yi (MGK) 275 Mil li Gü ven lik Ku ru lu 303, 310 Mil li Kal kın ma Par ti si 243 Mil li Ko run ma Ka nu nu 236, 251, 253 Mil li Mü ca de le 36, 123, 128, 129, 182, 194, 198, 213, 218 Mil li Ni zam Par ti si 269, 270 Mil li Se la met Par ti si (MSP) 270, 271, 281, 284, 296 Mil li yet 272, 300 Mil li yet çi Cep he (MC) 271, 291 Mil li yet çi De mok ra si Par ti si (MDP) 281, 282 Mil li yet çi Ha re ket Par ti si (MHP) 271, 278, 305, 313 mil li yet çi lik 225 Mi mar Si nan 9 Mi sak-ı Mil li 143, 144, 160, 164-167, 175, 179, 217 Mis sou ri zırh lı sı 240 Mit hat Pa şa 41, 42, 45 Mi zan cı Mu rat 49, 90 Mon dros Mü ta re ke si 105, 118, 119, 129, 157, 172 Mon tre ux 180, 217 Mo ra 27 Mos ko va 160, 213, 233 Mos ko va Dost luk Ant laş ma sı 217 Mu dan ya 152, 172, 177 Mu dan ya Kon fe ran sı 172 Mu dan ya Mü ta re ke si 172, 173, 179, 216 Mu har rem Ka rar na me si 46 Mu kad di me 16 Mum cu, Uğur 314 Mu rat V 41 Mus so li ni, Be ni to 197 Mus ta fa IV 25, 26 Mus ta fa Ce la let tin Pa şa 85 Mus ta fa Fa zıl Pa şa 35 Mus ta fa Re şit Pa şa 29-31 Mus ta fa Sup hi 161 Mu sul 105, 119, 131, 178, 179, 182, 196, 217, 289 Mu te dil Hür ri yet per ve ran Fır ka sı 70 Mü da fa a-i Hu kuk Ce mi ye ti 128 Mü da fa a-i Hu kuk Gru bu 143 Mü da fa a-i Mil li ye Ce mi ye ti 78
DİZİN
Mül ki ye 28, 58, 87, 100 Mü nih 233 Müs lü man lık 4, 190, 191 Müs te cap lı oğ lu, Esat Âdil 244 Mü ter cim Rüş tü Pa şa 41 Na ci ye Sul tan 90 Na di, Na dir 279 Nak şi ben di ta ri ka tı 60, 195, 205 Na mık Ke mal 34-36, 47, 83, 87, 199 Na pol yon 24, 49, 154 NA TO 241, 250, 254, 255, 280, 300, 305 Na va rin 27 Nâzım Pa şa 59, 60, 74-77 Na zil li 125, 220, 224 Ne sin, Aziz 293 Neu illy Ant laş ma sı 217 Niğ de 153 Ni jer ya 299 Ni kar ya Ada sı 179 Ni zam-ı Ce dit 24-26 Ni zip 29 Nor man di ya 235 Nor veç 92 Nu tuk 129, 142, 144, 147, 154, 163, 199, 201, 202, 208 Ode sa 96 OD TÜ 268 Ok yar, Fet hi 164, 195, 232, 243 Ol tu 157 Onar, Sı dık Sa mi 259 Oral, Ca vit 242 Or bay, Ra uf 115, 118, 119, 128, 137, 142, 144, 147, 164, 177, 181, 183, 194 Or ta As ya 3, 5, 6, 206, 316 Or ta çağ 6, 7, 23, 64, 147, 151, 173, 174, 188, 190, 191, 198, 202, 205, 209, 222, 237, 266, 297, 314, 322 Or ta do ğu 234, 254, 289, 316 Or to doks Ki li se si 19, 180 Or to doks luk 19, 94 Os man lı De mok rat Fır ka sı 70 Os man lı Dev le ti 3, 6, 9, 10, 12, 13, 15-17, 19, 23, 26, 29, 31, 33-37, 39, 40, 43, 48, 49, 51, 53, 66, 72, 80, 84, 86, 89, 90, 92, 93, 95-105, 114, 116, 118, 149, 152-154, 162, 178, 181, 182, 188, 201, 210, 221, 239
Os man lı Hür ri yet Ce mi ye ti 51 Os man lı Sos ya list Fır ka sı 88 Os man lı cı lık 86, 289 Öca lan, Ab dul lah 281, 282, 304, 305 Öner, Ke nan 246 Özal, Kor kut 281 Özal, Tur gut 272, 281-287, 289-292, 294, 316 Öz kan, Hü sa met tin 312 Pa kis tan 254, 299 Pa ris 35, 47-51, 85, 92, 130, 131, 152, 166, 167, 204, 270 Pa ris Ant laş ma sı 33 Pa ris Ba rış Kon fe ran sı 122, 130, 154 Pa ris Kon gre si 33 Pa sa rof ça Ant laş ma sı 17 Pe ker, Re cep 214, 215, 244-246 Pe ters burg 104 Pi re 163 PKK 281, 282, 290, 301, 302, 304, 305 Plev ne 43 Po lat kan, Ha san 259, 267 Po lon ya 233, 239 po zi ti vizm 48, 49, 84 Prens Sa ba hat tin 49-51, 56, 60, 61, 78, 79, 84 Prus ya 36 Ran, Nâzım Hik met 213, 241, 248, 266 rea ya 10, 12 Re cep Pa şa 50 Redd-i İl hak Ce mi ye ti 125, 128 Re fah Par ti si (RP) 294-296 Ren da, Ab dül ha lik 231 Rı za Tev fik 85, 148, 154, 241 Ri ze 103, 198, 251 Ro dos 72 Ro ma 166 Ro ma İm pa ra tor lu ğu 3, 6, 223 Ro man ya 27, 43, 102, 104, 124, 217, 239 Ro ose velt, Frank lin 235 Ro us sea u, Je an-Jac qu es 36 Rö ne sans 6, 223 Ru me li 5, 6, 25, 43, 51-53, 56, 57, 59, 61, 76-78, 80, 86, 120, 132, 154, 162, 222 Rum lar 20, 27, 52, 122, 131, 154, 169, 180, 181, 197, 206, 252, 253, 280, 316
339
340
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Rus ya 27, 31, 33, 36, 40, 42, 43, 48, 51, 52, 75, 85, 86, 90-96, 101-106, 116, 119, 158, 160, 197, 234, 239, 241, 287, 298, 305, 323 Saa det Par ti si (SP) 298, 303, 310 Sa bi ha Sul tan 116, 117 Sa da-yı Mil let 71 Saf fet Pa şa 41 Sa id-i Nur si 60 Sa it Çe le bi 20 Sa it Ha lim Pa şa 77, 80, 84, 93, 94, 107, 114 Sa ka, Ha san 242, 245, 246 Sa kar ya Mey dan Mu ha re be si 159, 161165, 168, 169 Sa kar ya Neh ri 102 Sa kık, Şem din 304 Sa kız Ada sı 179, 198 Sa lih Pa şa 79, 142, 146, 148, 158 Sam sun 99, 119, 121, 127, 132, 154, 199, 203, 219 San Re mo 152, 175 sa na yi dev ri mi 29 Sa ra çoğ lu, Şük rü 236, 245 Sar dun ya 33 Sa rı ka mış 101, 102, 105, 106, 157 Sa tır, Ke mal 269 Sa vaş, Vu ral 302 Say dam, Re fik 232, 236 Se bi lür re şad 84, 108 Sek ban-ı Ce dit 25, 26 Se la nik 20, 40, 51, 52, 61, 62, 65, 88, 208, 252 Se lim III 23-25 Se ned-i İt ti fak 25, 26 Ser best Cum hu ri yet Fır ka sı 196, 204 Ser bes ti 58 Ser tel, Ze ke ri ya 243 Ser vet-i Fü nun 84 Sevr Ant laş ma sı 149, 152-155, 157-160, 166, 173, 182, 197, 206, 218, 222, 241, 318, 323 Se zer, Ah met Nec det 309 Sı rat-ı Müs ta kim 83 Sır bis tan 27, 40, 43, 75, 90, 94 Sı vas ta pol 96 Si irt 304
Si lif ke 153 Sil van 153 Si na Çö lü 102 Si na noğ lu, Su at 223, 314 Si nop 80, 203, 251 si pa hi 10-14 Si sam Ada sı 179, 199 Si vas 47, 64, 91, 124, 128, 130, 132, 136, 138, 141, 142, 144, 153, 198, 203, 204, 219, 224, 293 Si vas Kon gre si 73, 136-139, 148 Si vas Ola yı/Kat lia mı 293, 297 Sof ya 90, 102 Son çağ/Ya kın çağ 6, 7, 55, 64, 80, 198, 222 Sos yal De mok rat Halk çı Par ti (SHP) 283, 284, 291-296 Sos yal De mok rat Par ti (SO DEP) 244, 283 sos ya lizm 88, 160, 161, 210, 214, 234, 266, 267 Sov yet ler Bir li ği (SSCB) 116, 160, 161, 168, 172, 179, 186, 197, 217, 233-236, 239, 240, 241 255, 270, 279, 287 So yak, Ha san Rı za 214 Sök men, Tay fur 217 Sta lin, Jo zef 233, 239-241 Sta lin grad 234 Sul ta nah met 59 Sul ta nah met Mi tin gi 125 Su nalp, Tur gut 281 Su nay, Cev det 269, 270 Su ri ye 45, 71, 107, 113, 120, 137, 153, 164, 179, 199, 217, 254, 282, 304 Suu di Ara bis tan 45, 290 Sü ley man Pa şa 85 Sü mer 3 Sü mer bank 220 Sün ni lik 187 Sü veyş Ka na lı 95, 102 Sykes-Pi cot Ant laş ma sı 131 Şa hin ka ya, Tah sin 275, 280 Şam 28, 34, 46, 51, 102, 113, 282 Şap ka Dev ri mi 196, 197 Şark me se le si 31 Şar kış la 203 Şar ki Ana do lu Mü da fa a-i Hu kuk Ce mi ye ti 132, 134, 136 Şar köy 78
DİZİN
Şem din li 281 Şem set tin Sa mi 85, 181 şe ri at çı lık 302, 314 Şeyh Sa it Ayak lan ma sı 195, 205 Şeyh Sü ley man Efen di 85 Şi na si 34, 85 Şu hut 169 Ta aş şuk-u Ta lat ve Fit nat 181 Tağ maç, Mem duh 269 Tak rir-i Sü kûn Ka nu nu 195 Tak sim 58, 271 Tak vim-i Ve ka yi 27, 34, 46 Ta lat Pa şa 51, 56, 65, 69, 71, 73, 94, 96, 102, 114, 119 Tan 243 Tan Ola yı 243, 248, 252 Ta nin 57, 75, 76 Tan tan, Sa det tin 305, 306 Tan zi mat 23, 30, 31, 84 Tan zi mat Fer ma nı 30, 33 Ta rih-i Âlem 85 Tar lan, Ali Ni hat 232 Taş kış la 58 Taş nak sut yun 47 Tav şan Ada la rı 179 Tay land 197 Tek, Ah met Fe rit 86 Te ka lif-i Mil li ye Ko mis yon la rı 162 Te kir dağ 25, 77, 166, 203 Tem sil ci ler Mec li si 260, 266 Ten gir şenk, Yu suf Ke mal 166 Ten zil-i Fa iz Ka ra rı 40, 41 Te pe de len li Ali Pa şa 24, 27, 33, 34 Te rak ki per ver Cum hu ri yet Fır ka sı 194, 195, 198, 205 Ter cü man-ı Ah val 34 Ter cü me Oda sı 27, 28 Ter sa ne Kon fe ran sı 41, 42 Te şeb büs-i Şah si ve Adem-i Mer ke zi yet Ce mi ye ti 50, 56 Teş ki lat-ı Mah su sa 89, 124 Tet kik-i Me za lim Ku ru lu 169 Tev fik Pa şa 59, 74, 117, 120-122, 152, 158, 160, 166, 173, 174 Tev hid-i Ted ri sat Ka nu nu 186 The Ti mes 125 Tif lis 86
Ti re bo lu 152 To gan, Ze ki Ve li dî 5 To kat 71, 153, 154, 203 Ton guç, İs ma il Hak kı 238 Top ka pı 257 Top ka pı Sa ra yı 11, 20, 25 To ros lar 104 To rum tay, Ne cip 290 Tö kin, İs ma il Hüs rev 213 Tör, Ve dat Ne dim 213 Trab lus garp 50, 71-74, 85 Trab lus garp Sa va şı 71-74, 76, 86, 90 Trab zon Trak ya 114, 173, 180, 235 Ba tı Trak ya 89, 90, 143, 179, 181, 182, 280 Do ğu Trak ya 89, 90, 99, 119, 123, 152-154, 158, 165, 166, 168, 171-173, 179, 182,206 Tru man Dok tri ni 240, 241, 250 Tu na 45 Tu na ya, Ta rık Za fer 55, 83 Tun çay, Me te 195 TÜ Bİ TAK 294 Tü mer, Ne jat 275 Türk Der ne ği 86 Türk Dil Ku ru mu 208 Türk Hü ma niz mi 223 Türk Oca ğı 86, 87, 108, 203, 205, 213 Türk Ta rih Kon gre si 207 Türk Ta rih Ku ru mu 207 Türk Yur du Ce mi ye ti 86 Türk Yur du 86, 93 Türk-Af gan Dost luk Ant laş ma sı 161 Türk-Al man Dost luk Ant laş ma sı 234 Türk-Al man Sal dır maz lık Ant laş ma sı 234 Türk çe Sarf 85 Türk çü lük 55, 85-87 Tür ker, Ma sum 313 Tür keş, Al pars lan 260, 275, 283 Tür ki ye Bü yük Mil let Mec li si 62, 141, 150168, 170, 171, 173, 174, 177, 178, 182-186, 193-195, 203, 216, 218, 231, 232, 242-247, 249, 250, 257-260, 269, 273, 275, 281, 283, 284, 289, 290, 294, 299, 303-310, 322 Tür ki ye Halk İş ti ra ki yun Fır ka sı 161 Tür ki ye Halk Kur tu luş Or du su 268
341
342
KISA TÜRKİYE TARİHİ
Tür ki ye İş çi Par ti si (TİP) 266, 267 Tür ki ye Ko mü nist Fır ka sı 161 Tür ki ye Rad yo ve Te le viz yon Ku ru mu (TRT) 208, 265, 269, 278 Tür ki ye Sos ya list Emek çi ve Köy lü Par ti si 244 Tür ki ye Sos ya list Par ti si 244 Tür ki ye-ABD As ke rî Yar dım Ant laş ma sı 240 Tür kün Ateş le İm ti ha nı 151 Tü rün, Fa ik 269 Ulu kış la 104, 219 Ulum-u İk ti sa dî ye ve İç ti ma î ye 84 Ulus 258 Ulus çu luk 31, 37, 42, 53, 55, 69, 75, 83, 85, 88, 103, 123, 134, 135, 209, 225 Ulu su, Bü lent 272, 281 Ul vi ye Sul tan 117 Ur fa 145, 153, 194, 300 Uşak 153, 257 Uy gur lar 4 Uzak do ğu 51, 239 Uzan, Cem 313 Üç Tarz-ı Si ya set 85 Üçok, Bah ri ye 314 Ül ken, Hil mi Zi ya 84 Ür dün 254 Üs tün dağ, Ek rem Hay ri 251 Vah det tin 72, 114-117, 119, 121, 123, 124, 132, 134, 135, 139, 141, 143, 145147, 150, 152-155, 161, 166, 167, 174, 175 Va ka-i Hay ri ye 27 Vâlâ Nu ret tin 213 Van 47, 91, 105, 106 Var lık Ver gi si Ka nu nu 236, 237, 248 Var to 195 Va tan 243 Va tan Cep he si 256, 271 Va tan Hai ni De ğil, Va tan Dos tu Va hi düd din 123 Va tan ya hut Si lis tre 36 Ve ni ze los 124, 159, 217 Ver sa il les Ba rış Ant laş ma sı 233 Vol kan 60
Wil helm II 49, 114 Wil son, Wo od row 105, 114, 118, 134, 137, 152 Ya hu di ler 20, 55, 57 Yal çın, Hü se yin Ca hit 214, 232 Yal man, Ah met Emin 137 Ya lo va 153, 307 Yan ya 24, 27, 76, 181 Yar gı tay 302, 305 Yas sıa da 252, 259 Ya vuz 95, 102 Ye men 71, 72, 120, 134 Ye ni Dün ya 13 Ye ni Os man lı cı lık 289 Ye ni Os man lı lar 33-36 Ye ni Tür ki ye Par ti si 266, 312 Ye ni Ze lan da 171 Ye ni ce 145 Ye ni çağ 6, 7, 23, 198 ye ni çe ri ler 10, 14, 24-27 Ye şil hi sar 257 Yıl dız Sa ra yı 45, 59, 60, 70 Yıl maz, Me sut 285, 294, 296, 303, 305, 306 Yıl maz, Şev ki 298 Yi ğit, Kork maz 304 Yoz gat 48, 121, 151 Yu gos lav ya 217, 234, 270 Yu nan İh ti la li 27, 28 Yu na nis tan 27, 75, 90, 102, 136, 152, 154, 157-159, 162, 166, 167, 171-173, 175, 179-181, 198, 206, 217, 234, 240, 252, 253, 270, 280, 296, 305 Yur da kul, Meh met Emin 85, 86, 208 Yu suf Has Ha cip 4 Yü cel, Ha san Âli 210, 238 Yük sek Hâkim ler Ku ru mu 265 Yük sek Öğ re tim Ku ru lu (YÖK) 277-279, 291, 294 Za na, Ley la 291 Zi ra at Ban ka sı 45 Zi ya Bey (Pa şa) 35 Zon gul dak 161, 219 Zor lu, Fa tin Rüş tü 252, 259 Zü rih 253