Diccionario Matsigenka (Arawak) - Castellano: con índice castellano, notas enciclopédicas y apuntes gramaticales. Tejido de un primoroso y bello idioma

Este libro representa el vocabulario del matsigenka, lengua hablada a lo largo del Alto Urubamba y gran parte del Bajo U

399 51 15MB

Spanish; Mastigenka Pages [896] Year 2011

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Diccionario Matsigenka (Arawak) - Castellano: con índice castellano, notas enciclopédicas y apuntes gramaticales. Tejido de un primoroso y bello idioma

Table of contents :
Prólogo.......................................................................................... 11
Abreviaturas y símbolos................................................................ 15
Alfabeto y pronunciación.............................................................. 17
Notas explicativas ......................................................................... 19
Parte 1 Diccionario matsigenka – castellano............................... 23
Parte 2 Índice castellano ........................................................... 605
Parte 3 Apuntes gramaticales.................................................... 809
Apéndice 1: Índice de los afijos................................................... 877
Apéndice 2: Frases y palabras útiles............................................ 883
Apéndice 3: Nombres para hombres y mujeres en matsigenka ... 891
Bibliografía.................................................................................. 893

Citation preview

      

'LFFLRQDULR PDWVLJHQND³FDVWHOODQR FRQ tQGLFHFDVWHOODQR QRWDVHQFLFORSpGLFDV \ DSXQWHVJUDPDWLFDOHV  

        

6(5,(/,1*hÌ67,&$3(58$1$ 1ž   (GLWRUD 0DU\5XWK:LVH     6HULH/LQJtVWLFD3HUXDQD GLVSRQLEOHHQODSiJLQDZHE ZZZVLORUJDPHULFDVSHUX

                            

.LVWLDQFKLFKDPXQXLPDWDL *UDPiWLFDDJXDUXQD  9RFDEXODULRFDQGRVKLGH/RUHWR 9RFDEXODULRDJXDUXQDGH$PD]RQDV 9RFDEXODULRRFDLQD 9RFDEXODULRKXLWRWRPXLQDQH *UDPiWLFDFRFDPD/HFFLRQHVSDUDHODSUHQGL]DMHGHO LGLRPDFRFDPD 'LFFLRQDULRDPDKXDFD 9RFDEXODULRTXHFKXDGHO3DVWD]D 'LFFLRQDULRFDVKLQDKXDWRPR 'LFFLRQDULRFDVKLQDKXDWRPR (VWXGLRVSDQRV, (VWXGLRVSDQRV,, (VWXGLRVSDQRV,,,/DVOHQJXDVSDQR\VX UHFRQVWUXFFLyQ (VWXGLRVSDQRV,98QDJUDPiWLFDWUDQVIRUPDFLRQDO GHODPDKXDFD (VWXGLRVSDQRV99HUERVSHUIRUPDWLYRV 1DVDOLGDGHQDJXDUXQD 9RFDEXODULRRUHMyQ &RKHVLyQ\HQIRTXHHQWH[WRV\GLVFXUVRV 0RUIRORJtDIRQRORJtD\IRQpWLFDGHODVKpQLQFDGHO $SXUXFD\DOL &RQMXQFLRQHV\RWURVQH[RVHQWUHVLGLRPDV DPD]yQLFRV 'LFFLRQDULRKXLWRWRPXUXLWRPR 'LFFLRQDULRKXLWRWRPXUXLWRPR (VWXGLRVOLQJtVWLFRVGHWH[WRVDVKpQLQND FDPSD DUDZDNSUHDQGLQR  7RNDQFKLJLNVKLMLNRZDNDVWHQR 'LFFLRQDULRSLUR  9RFDEXODULRFDVKLERFDFDWDLER 9RFDEXODULRKXDPELVD 0RUIRORJtDGHOFDTXLQWH DUDZDNSUHDQGLQR  -XDQGHO2VR

                           



(VWXGLRVTXHFKXD3ODQLILFDFLyQKLVWRULD\JUDPiWLFD /HFFLRQHVSDUDHODSUHQGL]DMHGHOLGLRPDDVKpQLQND &DQSRQDQTXțQLVKDQLVKDQRQDFDVR  'LFFLRQDULR FKD\DKXLWD  (VWXGLRVVREUHODIRQRORJtDGHOFKDPLFXUR 'LFFLRQDULRVKLSLER³FDVWHOODQR 2UWRJUDItD/HFFLRQHVGHOTXHFKXD 5HODWLYL]DFLyQ\FOiXVXODVQRPLQDOL]DGDVHQHO TXHFKXDKXDOODJXLQR +XiQXFR  'LFFLRQDULRDPDUDNDHUL³FDVWHOODQR 'LFFLRQDULR\DJXD³FDVWHOODQR 'LFFLRQDULRDFKXDUVKLZLDU³FDVWHOODQR (VWXGLRVOLQJtVWLFRVGHWH[WRVGHOD$PD]RQLD SHUXDQD *UDPiWLFDGHOLGLRPDERUD 'LFFLRQDULRDJXDUXQD³FDVWHOODQR 8QDJUDPiWLFDGHOTXHFKXDGHO+XDOODJD 'LFFLRQDULRQRPDWVLJXHQJD³FDVWHOODQR (OPXQLFKL8QLGLRPDTXHVHH[WLQJXH *UDPiWLFDGHOLGLRPD\DQHVKD  DPXHVKD  /DHVWUXFWXUDFDWHJRULDOGHORVHYLGHQFLDOHVHQHO TXHFKXDZDQFD 'LFFLRQDULRFDSDQDKXD³FDVWHOODQR 'LFFLRQDULRERUD³FDVWHOODQR 'LFFLRQDULR\DQHVKD  DPXHVKD ³FDVWHOODQR 5LPD\FXQDTXHFKXDGH+XiQXFR'LFFLRQDULRGHO TXHFKXDGHO+XDOODJDFRQtQGLFHVFDVWHOODQRHLQJOpV &DUDFWHUtVWLFDVGLVWLQWLYDVGHOTXHFKXDGH&RURQJR *UDPiWLFDGHOLGLRPD\DPLQDKXD 6KLPLNXQDWDDVLUWDFKLNNLOONDLQND³NDVWHOODQX 'LFFLRQDULRTXHFKXDGHO3DVWD]D³FDVWHOODQR  9RFDEXODULRVKDUDQDKXD³FDVWHOODQR $FKND\0LWRYLJHQWHHQHOPXQGRTXHFKXD (VWXGLRVTXHFKXDV,,

    

'LFFLRQDULR PDWVLJHQND³FDVWHOODQR FRQ tQGLFHFDVWHOODQR QRWDVHQFLFORSpGLFDV \ DSXQWHVJUDPDWLFDOHV          5HFRSLODFLyQ %HWW\$6QHOO FRQ ,UHQH&KiYH]3 9HQWXUR&UX]. $QLWD&ROODQWHV -(SLIDQLR3HUHLUD&          ,QVWLWXWR/LQJtVWLFRGH9HUDQR  

Licencia Creative Commons (by-nc-nd) Attribution-NonCommercial-No Derivatives 3.0 Unported http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/

                                 ,QVWLWXWR/LQJtVWLFRGH9HUDQR 6LQFKL5RFD /LQFH/LPD3HU~ &DVLOOD( 6DQ,VLGUR/LPD3HU~  ‹,QVWLWXWR/LQJtVWLFRGH9HUDQR 7RGRVORVGHUHFKRVUHVHUYDGRV ,661 ZZZ6,/RUJ  +HFKRHOGHSyVLWROHJDOHQOD%LEOLRWHFD1DFLRQDOGHO3HU~ 1R  ,PSUHQWD (GLFLRQHV1RYD3ULQW6$& ,JQDFLR0HULQR /LQFH/LPD/LPD  $XVSLFLDGRSRUHO&RQVRUFLR&DPLVHD



                                             

 $OSXHEORPDWVLJHQND TXHQRVDGRSWyFRPRPLHPEURVGHVXIDPLOLD \ QRVKL]RVHQWLUFRPRHQFDVD 

  





$ODPHPRULDGH    )LGHO3HUH\UD GRQ)LGHO  KRPEUHGHJUDQLQWHOHFWR\SDVLyQ SRUODHGXFDFLyQTXLHQQRVDFRJLy ERQGDGRVDPHQWH\SRVWHULRUPHQWH DEULyODVSXHUWDVDODHGXFDFLyQ ELOLQJHHQOD]RQDGHO$OWR 8UXEDPEDGRQGHXQDGHVXVKLMDV IXHODSULPHUDSURIHVRUDELOLQJHDVt FRPRWDPELpQHQHO%DMR8UXEDPED GRQGHGRVGHVXVKLMRVIRUPDURQ SDUWHGHOJUXSRGHSURIHVRUHV SLRQHURVHQWUHVXVSDLVDQRV       -RVp3HUHLUD. SULPHUPDWVLJHQNDHQDOFDQ]DUODODERU GHVXSHUYLVRUHQWUHORVSURIHVRUHV ELOLQJHVGHOYDOOHGHO8UXEDPED6X WHPSUDQRIDOOHFLPLHQWRDODHGDGGH DxRVQROHSHUPLWLyUHDOL]DUVXVXHxR GHDOJ~QGtDSUHSDUDUXQGLFFLRQDULRHQ VXOHQJXDSHURVXFRUWDYLGDVLUYLyGH LQVSLUDFLyQ\FRQWLQ~DDQLPDQGRDORV TXHVLJXHQVXVSDVRVSRUODVHQGDTXH pODEULy     :D\QH:DOWHU6QHOO GRQ:DOWHU  SLRQHURSUiFWLFRLQQRYDGRUYLVLRQDULRKRPEUHGHJUDQIHTXHQXQFDVHGHVYLy GHOHVWLORGHYLGDGHVHUYLUDWRGRV ´HQWRGRPRPHQWRHQWRGROXJDU KDFLHQGRGHWRGRµPLILHOFRPSDxHUR \DPDQWHHVSRVRGXUDQWHFDVLDxRV ODPD\RUSDUWHGHHOORVDOVHUYLFLRGHO SXHEORPDWVLJHQND3RFRDQWHVGHOD SXEOLFDFLyQGHHVWHOLEURSDUWLyDVX PRUDGDFHOHVWLDOGRQGHOHHVSHUDEDXQ JR]RPD\RUTXHHOYHUORJUDGDHVWD PHWDWDQWRVDxRVHVSHUDGD



 







&RQWHQLGR 3UyORJR  $EUHYLDWXUDV\VtPERORV   $OIDEHWR\SURQXQFLDFLyQ   1RWDVH[SOLFDWLYDV   3DUWH'LFFLRQDULRPDWVLJHQND²FDVWHOODQR   3DUWHÌQGLFHFDVWHOODQR   3DUWH$SXQWHVJUDPDWLFDOHV   $SpQGLFHÌQGLFHGHORVDILMRV  $SpQGLFH)UDVHV\SDODEUDV~WLOHV  $SpQGLFH1RPEUHVSDUDKRPEUHV\PXMHUHVHQPDWVLJHQND   %LEOLRJUDItD  



 



 7LHUUDGHORVPDWVLJHQNDV





3UyORJR   'HYH]HQFXDQGROOHJDHOPRPHQWRHQHOTXHXQRVHHQFXHQWUDREOLJDGRDGHFLU´/LVWRRQR\DHVODKRUDµ &RPR\DKDOOHJDGRHVHPRPHQWRHQFXDQWRDHVWDSXEOLFDFLyQQRSXHGRPHQRVTXHYDOHUPHGHXQDVSDODEUDV HVFULWDVSRURWURDXWRUTXHWDPELpQVHGHGLFyDKDFHUORTXHSRGtDSDUDFDSWDUFRQSOXPD\WLQWDDOJRGHODV ULTXH]DVGHODOHQJXDPDWVLJHQND\GHYROYpUVHORDVXVGXHxRV´/RTXHSRGtDµHUDSURGXFLUGHVFULSFLRQHV\ DQiOLVLVH[WUDRUGLQDULRVGDGDODpSRFDHQTXHYLYtD\ORVREVWiFXORVTXHWHQtDTXHVXSHUDUSDUDUHDOL]DUHVWD WDUHD (UDHODxRFLQFRDxRVDQWHVGHPLQDFLPLHQWR\QRPXFKRVDxRVGHVSXpVGHOQDFLPLHQWRGHOD OLQJtVWLFDPRGHUQDFXDQGRHO3DGUH0LVLRQHUR)U-RVp3tR$]DHVFULELyORVLJXLHQWHHQHO3UyORJRDVXOLEUR 9RFDEXODULR(VSDxRO³0DFKLJXHQJD ´(VWR\PX\OHMRVGHFUHHUDHVWH9RFDEXODULRFRPSOHWRSHUIHFWRDQWHVELHQMX]JRORFRQWUDULR\QRWDQWR SRUTXHQLQJXQDREUDKXPDQDDOFDQ]DSHUIHFFLyQDEVROXWDFXDQWRSRUTXHVR\GHRSLQLyQTXHHOYRFDEXODULRGH WRGDOHQJXDHVXQDPLQDLQDJRWDEOHN\HPDUL@VDFKDYDFD NLVKLULQWVL>N\LVKLULQWVL@SHLQHWRQNDPHQWRQWVL>WRQJDPHQWRQWVL@HVFRSHWD

.\N\ N\D  (VWHVtPERORUHSUHVHQWDXQVRQLGRSDODWDOL]DGR6RODPHQWHVHXVDODN\SDUDGLVWLQJXLUODGH ODNQRSDODWDOL]DGDFXDQGRXQDGHpVWDVDSDUHFHDQWHVGHD6HSXHGHREVHUYDUHOFRQWUDVWH HQHVWRVHMHPSORV  NDPDWLN\DUtRDEDMR WHN\DWRGDYtD  LVHNDWDNDpOFRPH LVHNDVXFRPLGD 

3RUORJHQHUDOGHVSXpVGHQODN\VXHQDFRPRJ\ (MHPSORLQN\DWDJDHUR>LQJ\DWDJDHUR@ODUHQRYDUi

0P HPH  6HSURQXQFLDFRPRHQFDVWHOODQR (MHPSORVPDWRULPDULSRVDQRFWXUQDPHWDURROODGHEDUUR 1Q HQH 

6HSURQXQFLDFRPRHQFDVWHOODQR (MHPSORVQDUR\RQLDWHQLTXHEUDGDQRURQLSOiWDQRGHODLVOD

fx HxH 

6HSURQXQFLDFRPRODxGHOFDVWHOODQRHQODSDODEUDFDxD (MHPSORVPDxR]DQFXGR¢DLxRYL"¢HVWiVELHQ"

2R

6HSURQXQFLDFRPRHQFDVWHOODQR (MHPSORVRDWLFRDWtRHJDOORGHURFDRWHJDVXIORU

3S SH 

6HSURQXQFLDFRPRHQFDVWHOODQR3RUORJHQHUDOGHVSXpVGHPVXHQDFRPRODEGHO FDVWHOODQRHQEDJUH (MHPSORVSDWLURXQRSLMLULPXUFLpODJRSRUHDWVLULVROPDPSHWVD>PDPEHWVD@KLORGH DOJRGyQ

5U HUH 

6HSURQXQFLDFRPRODUGHOFDVWHOODQRHQRUHMD1XQFDDSDUHFHDOSULQFLSLRGHXQDSDODEUD QHWDPHQWHPDWVLJHQND (MHPSORVPDQLURYHQDGRNXULSLMXD\RLURURULHOOD

6V HVH 

6HSURQXQFLDFRPRHQFDVWHOODQR (MHPSORVVDQNDWLSXFDFXQJDVRURQLSHOHMRWLVRQLJDOOLQD]R

6KVK HVKH  6HSURQXQFLDFRPRODVKHQ$QFDVK (MHPSORVVKDURQLDxXMHDVKLGHHOODVKLQWVLUiSLGR 

$OIDEHWR\SURQXQFLDFLyQ 7W WH 

6HSURQXQFLDFRPRHQFDVWHOODQR3RUORJHQHUDOGHVSXpVGHQODWVXHQDFRPRODGGHO FDVWHOODQRHQGRFHQD (MHPSORV¢WDWRLWD"¢TXpHV"WLYLVDOWRQRDQWR>WRQRDQGR@UDQD

7VWV WVH 

6HSURQXQFLDFRPRXQD>W@EUHYHVHJXLGDSRU>V@ (MHPSORVLYDWVDFDUQHWVLWVLIXHJRWVRQNLULSLFDIORU



7\W\ W\D  (VWHVtPERORUHSUHVHQWDXQVRQLGRSDODWDOL]DGR6RODPHQWHVHXVDODW\SDUDGLVWLQJXLUODGHOD WQRSDODWDOL]DGDFXDQGRXQDGHpVWDVDSDUHFHDQWHVGHDXR6HSXHGHREVHUYDUHOFRQWUDVWH HQHVWRVHMHPSORV ¢W\DWL"¢FXiO" SDQW\RSDWR LW\RNLVXQDOJD ¢WDWD"¢TXp" QRVKLQWRPLKLMD LWRPLVXKLMR 

3RUORJHQHUDOGHVSXpVGHODQODW\VXHQDFRPR>G\@ (MHPSORSDQW\R>SDQG\R@SDWR

8X

(VWHVtPERORUHSUHVHQWDXQVRQLGRGLIHUHQWHGHODXGHOFDVWHOODQR(VXQVRQLGRFRPSOHMR SDUHFLGRDXQGLSWRQJRFRPSXHVWRGHOVRQLGR>X@SURQXQFLDGRFRQORVODELRVQR UHGRQGHDGRVVHJXLGDSRUXQD>L@EUHYH (MHPSORVPDSXSLHGUDNRPXWDNDGLItFLO

9Y

/DYYDUtDHQWUHODYGHOFDVWHOODQRHQYDFDODZGHZDWW\ODEGHEHEpVHJ~QGRQGHFDLJDHO DFHQWR\ODYRFDOFRQTXHDSDUH]FD (MHPSORVYHWVLNDJDQWVLKDFHULYDWVDFDUQHYLURW~XVWHG

J\@ (MHPSORV\DQLULFRWRPRQR\RJHDUFRLULV\RWRQLWXFiQJUDQGH (OXVRGHODFHQWR3RUORJHQHUDOQRVHXVDHODFHQWRRUWRJUiILFRSDUDLQGLFDUODVVtODEDVDFHQWXDGDVHQHO PDWVLJHQND6LQHPEDUJRSDUDD\XGDUDOOHFWRUDGLVWLQJXLUDOJXQDVSDODEUDVTXHVHGLIHUHQFLDQVRODPHQWHSRUHO DFHQWR RDFHQWRWRQDO \SDUDPD\RUFRQYHQLHQFLDGHOXVXDULRTXHQRHVKDEODQWHGHPDWVLJHQNDVHHVFULEHQORV DFHQWRVTXHFDHQHQODVDQWHSHQ~OWLPDVVtODEDV(VWRVDFHQWRVVRODPHQWHVHHVFULEHQHQODVSDODEUDVWLWXODUHV\HQ ODVUHIHUHQFLDVDHVWDVSDODEUDV6LQRVHHVFULEHHODFHQWRFDHHQODSHQ~OWLPDVtODED 'DGRTXHHODFHQWR SURVyGLFRYDUtDHQPXFKDVSDODEUDVQRVHKDHVFULWRHQWRGRVORVFDVRVGRQGHDOJXQRVOHFWRUHVSRGUtDQEXVFDUOR  3RUHMHPSOR SiQNRWVLFDVDWLQWLSDSD\DSXQDWDJDQWVLSDJDU GHOFDVW@LQDQDUUR]



1RWDVH[SOLFDWLYDV



3DUWHGHOKDEOD eVWDVHLQGLFDHQLWiOLFDVGHVSXpVGHODSDODEUDWLWXODU RXQDIRUPDSRVHtGDRILQLWDHQHOFDVRGH VXVWDQWLYRVGHSRVHVLyQLQDOLHQDEOHRGHYHUERVRXQDIRUPDYDULDQWH /DVSDUWHVGHOKDEODVHH[SOLFDQHQORV $SXQWHVJUDPDWLFDOHV 6LXQDSDODEUDWLHQHRWUDIXQFLyQJUDPDWLFDO SRUHMHPSORYW\YLODVHJXQGDIXQFLyQ SDUWHGHOKDEOD YD SUHFHGLGDSRUGRVOtQHDV ‫ ۆ‬3RUHMHPSOR DUDHJLWDJDQWVL^\DUDHJLWDNHUR`YWFRFLQDU WXEpUFXORVHQWHURV  ‫^ۆ‬DUDHJLWDND`YUFRFLQDUVHRHVWDUFRFLQDGR V  (TXLYDOHQWHHQFDVWHOODQR (OHTXLYDOHQWHRORVHTXLYDOHQWHVHQFDVWHOODQRGHODSDODEUDWLWXODUVHGDQGHVSXpVGHODSDUWHGHOKDEOD \ ODHWLPRORJtDVLpVWDDSDUHFH (QFDVRVHQTXHH[LVWHQGLIHUHQWHVVLJQLILFDGRVTXHVHHQFXHQWUDQPX\ UHODFLRQDGRVpVWRVYDQVHSDUDGRVSRUXQDFRPDRXQSXQWR\FRPD6LODGLIHUHQFLDHVPiVJUDQGHVHDVLJQDQ Q~PHURV3RUHMHPSOR DULyNRQDDGYIHOL]PHQWHQLVLTXLHUD &DVWHOODQRUHJLRQDO (QFDVRVHQTXHHOHTXLYDOHQWHGHODSDODEUDWLWXODUHVFDVWHOODQRUHJLRQDOTXHQRVHXVDHQRWUDVUHJLRQHV GHOSDtVQLHQRWURVSDtVHVGHKDEODFDVWHOODQDVHDJUHJDXQDH[SOLFDFLyQ 6HSXHGHFRQVXOWDUD7RYDU   SDUDPD\RULQIRUPDFLyQVREUHPXFKRVWpUPLQRVHPSOHDGRVHQHOFDVWHOODQRKDEODGRHQOD$PD]RQtD 3RU HMHPSOR LQFKDVKLLQDQHVSGHSODQWDFKLFD UHJSXVDQJD  (MHPSORV /RVHMHPSORVPXHVWUDQHOXVRGHODSDODEUDWLWXODUODSDODEUDLOXVWUDGDHVWiVXEUD\DGD/DVWUDGXFFLRQHVQR VRQOLWHUDOHVVLQRTXHUHIOHMDQODHVWUXFWXUDQDWXUDOGHOFDVWHOODQR$YHFHVVHGDODWUDGXFFLyQOLWHUDO OLW HQWUH SDUpQWHVLV\GHYH]HQFXDQGRVHDJUHJDHQWUHSDUpQWHVLVSDODEUDVDGLFLRQDOHVSDUDFODULILFDUHOVHQWLGR3RU HMHPSOR DHQNDWDJDQWVLYLLU SHMXQDHQIHUPHGDG 2DHQNDWDVKLWDNHULDSDPHUHQWVLRJDQDNHUL$PLSDSiOH HVWiGDQGRODJULSH OLWODJULSHKDLGRFRQHOSURSyVLWR GHDWDFDU DPLSDSi  /DVQRWDVJUDPDWLFDOHV\RWUDVH[SOLFDFLRQHVLQGLFDGDVSRU‡ eVWDVQRWDVGDQLQIRUPDFLyQVREUHHOHPSOHRGHODSDODEUD\IRUPDVUHODFLRQDGDVRGHULYDGDVGHpVWD3RU HMHPSOR DQDQHNLVQLxDQLxRSHUVRQDQRDGXOWD‡(QODIRUPDSRVHtGDDQDQHNLVLJQLILFDIHWR /DVQRWDVHQFLFORSpGLFDVLQGLFDGDVSRU eVWDVDJUHJDQLQIRUPDFLyQVREUHODVFDUDFWHUtVWLFDVGHXQDHVSHFLHGHODIORUDRIDXQDXRWUDLQIRUPDFLyQ VREUHODSDODEUDWLWXODU3RUHMHPSORHQODHQWUDGDNRWDDSDUHFHODQRWDVLJXLHQWH (VFRPHVWLEOH\SDUHFLGDDODRUXJDpUDPDFRPHODVKRMDVGHYDULRViUEROHVFRPRODJXDYDHOSDFDH\ HOMHEHVHFRVHFKDHQHOPHVGHVHWLHPEUH



/DVQRWDVHQFLFORSpGLFDVFXOWXUDOHVLQGLFDGDVSRUƇ 0XFKDVSDODEUDVHQHOGLFFLRQDULRWUDWDQGHWHPDVVXPDPHQWHLPSRUWDQWHVHQODYLGDFRWLGLDQDGHORV PDWVLJHQND\GHUDVJRVFXOWXUDOHVTXHHVWiQGHVDSDUHFLHQGRGHELGRDODOOHJDGDGHFDUUHWHUDVHPSUHVDV SHWUROHUDVHWF3RUORWDQWRVHKDQLQFOXLGRQRWDVHQFLFORSpGLFDVFXOWXUDOHV DYHFHVH[WHQVDV PDUFDGDVSRUHO VtPERORSDUDSUHVHUYDUODLQIRUPDFLyQSDUDIXWXUDVJHQHUDFLRQHV(VWDVQRWDVLQFOX\HQFRVWXPEUHV WUDGLFLRQDOHVXVRVPHGLFLQDOHVGHSODQWDVHXIHPLVPRVHWFTXHVRQHVSHFtILFRVDOSXHEORPDWVLJHQND RHQ DOJXQRVFDVRVDYDULRVJUXSRVpWQLFRVGHOD$PD]RQtD 3RUHMHPSORHQODHQWUDGDDQWDURQLDSDUHFH

$OJXQRVKRPEUHVHPSOHDQQDQWDURQLWVLWHPLYLHMLWDFRPRWpUPLQRGHFDULxRSDUDUHIHULUVHDVXHVSRVD RVLWLHQHPiVGHXQDSDUDGLVWLQJXLUDODSULPHUDGHODVGHPiV 



1RWDVH[SOLFDWLYDV

6XEHQWUDGDVLQGLFDGDVSRU /RVPRGLVPRV\RWUDVIUDVHVIRUPDGDVDEDVHGHODSDODEUDWLWXODU\HQDOJXQRVFDVRVSDODEUDVGHULYDGDVGH pVWDDSDUHFHQFRPRVXEHQWUDGDVPDUFDGDVSRU  3RUHMHPSORHQODHQWUDGDFKiRQLDSDUHFHODVXEHQWUDGD  LQWLFKDRQLpOHVXQGRUPLOyQ OLWpOHVXQFKDRQL  (QWUDGDVGHUHIHUHQFLD /DPD\RUtDGHODVHQWUDGDVGHUHIHUHQFLDVRQIRUPDVILQLWDV HQWHUFHUDSHUVRQD RSRVHtGDV HQWHUFHUD SHUVRQD TXHD\XGDUiQDOXVXDULRDHQFRQWUDUORVLQILQLWLYRV\VXVWDQWLYRVGHSRVHVLyQLQDOLHQDEOH UHVSHFWLYDPHQWH3RUHMHPSOR DUDHJLWDND9DUDHJLWDJDQWVL /DVUHIHUHQFLDVGHFLHUUH 0XFKDVGHODVHQWUDGDVVHFLHUUDQFRQUHIHUHQFLDVDRWUDVHQWUDGDVRDILMRVeVWRVLQGLFDQODGHULYDFLyQR HWLPRORJtDGHODSDODEUDWLWXODURVHUHILHUHQDSDODEUDVUHODFLRQDGDV/RVQ~PHURVTXHVLJXHQDFLHUWRVDILMRV SRU HMHPSORDNR VHUHILHUHQDVHFFLRQHVGHORVDSXQWHVJUDPDWLFDOHV (OOHFWRUGHEHWRPDUHQFXHQWDTXHDYHFHVODGHULYDFLyQSXHGHVHUGLVWLQWDGHODLQGLFDGD\DTXHDOJXQRV FDVRVVRQDPELJXRV3RUHMHPSORVHKDQSRVWXODGRVLHWHVXILMRVGHODIRUPDD\QRVLHPSUHHVDOJRFODURFXiOHVOD PHMRULQWHUSUHWDFLyQ /DVHQWUDGDVHQHOtQGLFHFDVWHOODQR³PDWVLJHQND 6HKDKHFKRXQHVIXHU]RSRULQFOXLUHQHVWHtQGLFHFRPRSDODEUDVWLWXODUHVXQRRPiVHTXLYDOHQWHVHQ FDVWHOODQRGHODPD\RUtDGHODVSDODEUDVWLWXODUHVGHOGLFFLRQDULRMXQWRFRQSDODEUDVRIUDVHVTXHVHUHODFLRQDQ FRQpVWDV(OSURSyVLWRKDVLGRD\XGDUDOXVXDULRPDWVLJHQNDKDEODQWH\WDPELpQQRPDWVLJHQNDKDEODQWHDXELFDU ORVHTXLYDOHQWHVGHHVWDVSDODEUDV\IUDVHVHQHOGLFFLRQDULRGRQGHVHHQFXHQWUDODPD\RUSDUWHGHODLQIRUPDFLyQ 7RPDQGRHQFXHQWDODJUDQGLIHUHQFLDHQWUHORVGRVLGLRPDVWDQWRGHELGRDVXHVWUXFWXUDJUDPDWLFDOFRPR WDPELpQDORVGLIHUHQWHVDPELHQWHVHQTXHVHKDQGHVDUUROODGRVXVYRFDEXODULRVQRHVQDGDVRUSUHQGHQWHTXHWDO HVIXHU]RGHMHDQRPHQRVGHXQRLQVDWLVIHFKR6LQHPEDUJRGLFKDVHQWUDGDVWUDWDQGHSUHVHQWDUXQDSDODEUD WLWXODUFRQVXHTXLYDOHQWHHQPDWVLJHQNDVHJXLGDSRUVXEHQWUDGDVTXHSXHGHQYDULDUGHXQDDQXPHURVDV VXEHQWUDGDV



 





          

3DUWH 'LFFLRQDULRPDWVLJHQND²FDVWHOODQR



  



Aa áakyari interj. denota burla.

+    #     !aenkatake

o aenkatanake!                               4lit.  %    Pineerira pitomi iokookotakempi inkantakempira ( 5Nogonketapaaka aenkatanake anta. “aakyari”, onti isamatsanatakempi ineakempira 8 %          tera pogote.         V. atagantsi1, énkatsi, chapinienkatagantsi.

   aakyari! agaka V. gagantsi1.  !      agakaraaka V. gakaraagantsi. aamokake V. amokagantsi. agákore V. iragákore. aasá interj. 

"        #    agámane V. kamagantsi2.   Pinkanteri “vishiria”, inkante “¡aasá!, ogirimashi”. $    " !%    agantagantsi {yaagakeri} vt.    3 &aasá'!  (      9     3  4    5Ikenkiagani pairani itimi V. víshiria. ma tsigenka iposantevintsata yaagagetakeri poacha) *inan.    santepage yogagetaganirira impo ovashi ipe+   gakeri.        !" ,      !            3            ( !        4lit. (  omapute       5      Ƈ:    !      3                  3 !             #   #     #   o2- 3f.!  i- 3m.     / V. agatagantsi. oachane tsamiri el hacha del paujil0   1    3" ogotsirote su cuchillo de ella agantsi, oagantsi {yoakero} vt.  Noatake !          !     inkenishiku noneapaakeri osheto tera inkakin  osavurite su machete de ella. tyokite yoanakero inchatoshi ikantanakero shige shige shige. 7#        V. iméntyai, asuro, kantakotagantsi.     !        achákavi inan.        %   shige shige shige.

           

V. acha, okavi.

achéroki inan.                dura.

okavi

|| {yóaka} vr.  Ogatyo ikenake yoanaka

otyomiani omotiaku. + %4lit. ; 5 "    ágari+< V. jágari.

oasurote

agataagaka V. gataagagantsi.



agataatake V. gataatagantsi.

V. okitsoki.

agatagantsi {yaagatake} vi.     = !   =     =           Yogari apa ikisanivagetake impo iatake inkenishiku. Nogiavetakari tera impigae, ontitari yaagatake yagakerira matsontsori. 7  ;"4      > 5!%#  8 %       "!            

ae ae ae aeaeaeaeae onom.  (     

           V. magítyantsi.

aenkatagantsi {oaenkatake} vi. ! 4p.ej. una  # ! ! !  !  ! (  5Oaenkatashitakeri apa merentsi oganakeri. +     4lit.    

 " 4  5  5

6      !   !      #  !   %          Yogari notomi teratyo iragaveero irogimorekakerora tsitsi, teranika iragavee intasonkera. Maanisano itasonkaenkavagetake poo, poo, tera iriaenkatumate antakona. 7             +      poo, poo!      

Ƈ:    %     #     3      3   !           #       !    % Ikenkitsatakera apa pairani ikantake iavetaka koki intsagaatera impo yaagatake agakeri sopai. Ipokavetaa imantsigatanake ikamake. ?    ;   " #  #          sopai   3  %4lit. lo

"5@ "   ! #""

25

Ƈ+                  !

agatamagoakero

26

             ;         V. agantagantsi, sankenavoatakotagantsi.

agatamagoakero V. gatamagoagantsi. agatavatsaaka V. gatavatsaagantsi. agatavoagaka V. gatavoagagantsi. agatomintakeri/o V. gatomintagantsi. agatomintírira V. gatomintagantsi. agavaka V. gagantsi1. agavéane V. iragavéane. agaviaririntakero V. gaviaririntagantsi. agishitagantsi {iagishitake} vi.     # " Yogari pegoriva onti itsegogishitake, tera inkañotempari vaonti isatyo iagishitake. A   pegoriva   #  !   vaonti     # "  V. atagantsi1, írishi, tsegokishitagantsi.

agontatagantsi {iagontatake} vi.    ( 4p.ej.    # " 9     5Yogari kanari tera intsegogishite irishiku, onti iagontatake. 8         #  ! 4   5   (  Ogari ivanko virakocha itantira osatyo oagontatake, tera ontevetempa. 8          "       V. atagantsi1, góntatsi.

aguiatake V. guiatagantsi. aguisetake V. guisetagantsi. ai V. áitsi. áikiro adv.   (Imatutaarityo aikiro. 8(      ( % Oatuti pagiro inkenishiku agakitira segaki opakena, impo opakero aikiro novirentote. 7 #     #           %    áikyara adv. 9     4p.ej.   !   !   5Akya yaranake pakitsa itsitavagetakero aikyara otishiku onta. A    "#      áinto f.    Ÿ

B            

 9                Ƈ:      ainto    sopai         #     ;  %             9  1      !      ,  %          

áiño ve.an.  !3! 9  = ¿Anta aiño tovaini matsigenka pitimira? C?   

   D¿Yogari piri aiño? C:  D=CE"  DChapi omechotake pirento onti opaniroanintake, paniro kamankitsi, yogari irapitene aiño. +  ( #  ( >    9   

E   aiño      

,         1 !    tener. ¿Aiño

aisátyovi pigitsokitsite? C:  D=C:    4lit.  5D ¿Aiñovi? ¿Estás tú?    $               4+    #  aiñompi58   " Aiñona. Estoy. Aiño  %                   

"  (           Okanakeri oneanakeri aiño yogivotaka. 8 "  " 4    5   ¿Aiño ikatsiti? C:     4lit.%    5D      ,   -kya todavía, -rika indef.-ra subord.!         Aiñokyana. :     = :     Aiñokyanara notimaveta aka, ikisavintsavageitakena. E       !     Aiñorikara ogarikara ikañotaka. : (%    %  8 # tera aiñokya todavía no   1                       Naketyo pokankitsi karanki, yogari noime tera aiñokya iripoke. G  %  !     4lit.        5Antari karanki tekyara nompoke aka, ario pinkante osarigavagetake tera aiñokya omparige inkani. Maikari maika atake oparigiteanai. +         !        4lit.      5+  !!    (   V. -ni3+% H9 áityo.

áiñokya, áiñotya V. áiño. aiñokyara, aiñotyara V. áiño. áiñona V. áiño. áiñoni adv.  Aneerora maniro garatyo opokumati aiñoni, ontityo oshigavagetanaka samani. E      !%     !        

  %     ! , !%     !   (  I    % #     -tyo2 excl. Yogari yaniri tera inkametsorete. Nonkotirira novashigaatakari iani shatekaarika, samani ikovaake kara kova kova ogatyo ipiriaatanake aiñonityo imetsotanake. A         E   

 !            4   5          kova kova      ! ,     aiñonitagantsi {yaiñonitakari} vtr.   Yogari notomi yaiñonitapaakari iriri ikenashitapaakeri itishitaku itsagatakotapaakeri imanchakiku. 7   "    "

 4lit. "   5 || {yaiñonitaka} vr.  Yogari koki ineaigava-

kerira itomiegi yaiñoniigapaakara, iniaigavakeri. E         !  " áiñovi, áiñompi V. áiño9 -vi1JHK aisátyovi exhort. %  

        ;  

27

aítane, aitanéegi            Pitatsitakatari, aisatyovi. E    !%   V. aiño, isatyóniro9 -vi1JHK

aítane, aitanéegi V. noítane. áitsi, íitsi {irai} inan.pos.  9   

8   #     /nai mi ...9pai tu ...9ai su ... (de ella)8 #  -nai     

     , 4p.ej. gitonaintsi diente superior9tsitipogonaintsi muela59   ,  -ki4véase okitsoki5     

 ,       4p.ej. mokagitagantsi agujerear dientes chicos5 || {ai}    9       9        

   áitsiki an.         #

"     8 #      /naitsikite mis...9 paitsikite tus...9iraitsikite sus...de él9aitsikite sus...de ella. < (                 !   %          

V. áiño9 -tyoH+% H

áityokya V. áityo. aityokyara V. áityo. aka adv. ! Gamera onti incho, sa gametyo nopokavageti aka samani.  #  !       

Aka    karatagantsi             9 %    cuándo. ¿Aka onkaratake kutagiteri impigaera apa? CE     D Aka    kantagantsi  cuántos/cuántas, o de qué tamaño. ¿Aka ikantaka atankitsirira? CE  # D Aka    nagantsi  cuántos/ cuántas hay     %  ¿Aka inake patavarite? CE     D¿Aka inake poreatsiri maika? CN%  4lit."      5D Akari aka    aquí a diferencia de otro lugar. Akari aka notimaigi kameti. +!  #  4    5!   V. tyara, tyatagantsi, akatake.

akáati adj.inan. %   ¿Akaati pishiteare? CN%      DYogari koki ikamosoatakero Eni akaatirikara kameti imonteakera intati. 7       %     V. kiregitsonti, tinkaraagantsi, pegashitagantsi.

maniroshatapenki inan.      V. mániro, shátatsi, openki.

manirotaki f.  "   (     !      (     3      Aiño omanirotakite ina. 7      "        V. mániro, tákitsi.

manirovariantite inan.    4lit.   5 V. mániro, parianti.

manirovótsote inan.   4lit.     5 Ƈ:      (               V. mániro, potsoti.

manitagantsi {omanitake} vi.   =   !    U (             Ÿ A     ,   pishiti /tútsini,

káonkari, koñáguri.

pishititsiriantite inan. ;  Ÿ    !          

   pishiti. V. tsirianti.

pitaagantsi {ipitaakero} vt.             4p.ej.       !       5Opaikaganira manchakintsi, opitaagani ketsi oatakera savi ganiri otuakotanake omantsa. E            !     ketsi          4    5   V. pitankagantsi9 -a4JYT\

pitagagantsi {opitagakeri} vt.     ; 4lit.    5Naro noatake nagutera sekatsi, viro pitagaerine notomi. G     !$        Irorotari okogashitagani nampiriantsi ompitagakera ananeki. I                 ; 

pitankaatakotagantsi V. pitagantsi19 -agJYH`

pitagantsi1 {ipitake} vi.     = 9  9  Oaigake oaaku onkiverira osheto otentanaka onevatyagete. Opitaigake okivavageigake oneaigiro okenaigapai ovisaroegite, opitaigapai opampogiakoigapaakerora. 4E  5  #           A              !  !      Okutagitetanaira iatake imporosetera. Ogari irorori tera oate, onti opitake pankotsiku. +   !%#   (       A  #  "    Ƈ:    !                     ! +   

semokogisetagantsi, shemokogisetagantsi {isemokogisetake, ishemokogisetake} vi.          # !      ( Yogari samani ikantatigaka irirori, onti isemokogisetake kiachomagagisema, onti koneatankitsi itsigeta. A #         !   "    Ikonogagarantaiga matsigenka pairora yagatavagetanaa, onti isemokogisetanake, tenige inkametiporotae. E         !          V. semókontsi, semokotagantsi, kantakotantagantsi19 -gise JYTJ

semókontsi, shemókontsi {isémoko, ishémoko} inan.pos.  #       4p.ej.        (5

: %  %   #                         "     4p.ej.   !  ;!   !   !    !   5 V. semokotagantsi.

semokotagantsi, shemokotagantsi {isemokotakeri, ishemokotakeri} vt.    4p.ej.3     3      5

sempatagantsi

428

Ƈ                   Ikantakonatakenara ineakera nopisaritanaira nanti ishemokonatake. B%     !      43      3    5

|| {isemokotake, ishemokotake} vi.   9

    #       4p.ej.  (5               !     "     V. semókontsi.

sempatagantsi {isempatake} vi.   !

   = Okanti: “Gara pagaveiri Nigari pikentirira, imarane kara isempavageti enoku”. 4E  5  /M      M1

 P  !4 5     V. sémpatsi.

sémpatsi {isempa} inan.pos.   9  4  5 V. sempatagantsi.

sémpiri f.    4    5 Ÿ I       

sempirígito inan.   Ÿ A#     ( !    

     9    konku      !        A        V. sémpiri, ogito.

sempirigitoki inan. #  sempirigito. V. okitsoki.

senarenkagantsi {osenarenkake} vi.    =     4p.ej.   ! !   ( 5 Nokarasevetaka, tenige agaveae nosavurite, matsi onti osenarenkake. A       4     5    4   5 4lit.     59     

  4lit.  5     V. –renkJYTHH

senkanti s.  " =  V. senkatagantsi9 -nti+% H

senkatagantsi {isenkataka} vr.  " =  !           Antari ityomiakyanira notomi, pairotyo isenkata, tyampa nonkantakeri noguiterira, nokantani notsagomputirira naratinkaatagirira. E       

  !  "                   4lit.     %     5 sénkatsi {isenka} inan.pos.      4   5 V. senkatagantsi.

senkaváchari1 V. sogemántaro. senkaváchari2 m.    Ÿ A       %9    

            

senontopoatagantsi {osenontopoatake} vi. tener una      3 !      4p.ej.  ! kamotsonto!    ( 

seri piarintsina5Ogari inchato kamotsonto onti osenontopoatake otsitiku. A kamotsonto          ( V. iseno, opoa.

senóviki inan.       Ÿ I          shakápaki.

Ƈ      #

"       V. okitsoki.

sentagantsi {isentakeri} vt.   4    ; !  ! 5Imantsigavagetanakera otomi incho, kantakani osentakerira, teratyo okumateri. E       # !                || {isentakaro} vtr.     ;  Iton-

kivoakari matsikantsi ipakeri mapuki ikantakeri: “Nero iroro pisentakempa”. 4 5  4  5         %  /+     4  5 séntini m.   4  5 serégito m.    de arena.

I          %   #    (    

    ! ,    

   samani.    serepitontsi {iserepito} m.pos.           Ƈ:    !     serepitontsi/      (   saakiri       seripigari!      yogevuroki     matsikanari8                           #"                 / 

                     !          !       (      8  

      ! 4  5     A                          !   

     serepitontsi. V. seripigari, seri.

seri {isere} inan.    Ƈ8    seri      seripigari curandero o chamán9          9       /Yasogakeri/yasokakeri irirenti seri ompegaempara imerentsite. A "  4   (5  !(    ; !        Yogari seri itagashitagani iveki intiri kasuvarerini.                  Ikaagantantagani otsiti seri iroganaemparoniri iseka.   4  5   (      

 4  5Ogari opatsa seri itirivagantetakaro seripigari kameti irachomigakerira mantsigari. Antari mamerira opatsa, onti ipenatashitakari. 8        

429

seriagantsi                   #     !#      4  5

Ƈ:       #            (               V. seripigari.

seriagantsi {oseriaka} vr.         Ogari ina oseriavagetanaka ¡tyarika! Teratyo onkaraage oriraa okantanaketyo sharara. 7        !&% 'M     !         sharara. serigorompi m.           itsiko V. seri.

seríkiti m. (  4    

   5

inaki otonki

Ÿ 8      ($ 9  

serimpiníroki inan.   

imporetsa

ivanki igitsoki

opana seri

Ÿ I   

      #     

  

Ƈ+           9     #         !     !   #   

seripana inan.      V. seri, ópana.

seripigari m.   !    ƇA   ;                 4inetsáane5        # !          4véase mantsigarintsi5 $    !                 !    #     %                  %1         " 9     !              !      ivenkiki, o de pocharoki!        #         #           (      !                     #            : %               !         !          4terira ineero igamane5!   ;             A % seripigari     seri tabacopigatagantsi alucinar. :    !                    4inkitsagavakagaigakempara5!            #       %        0%           ! $    !  

seripigari       !   (        4igenampiro5             8                   ;         4A     igenampiro#   %     matsikanari5 $   !                            !                               ;  Ikenkitsatakotaganira seripigari pairaninirira yogara igamarampite, iroro ikemavakerora oshinkitanakerira, yatagutanake igenampiroku, ipatosavakotanaka, asa ipegaenkatanaka. Arisanorika ipaitaka seripigari patiro ipavitake inchakii. Yogari terira impaitempa ontirira yamatagaka, ipevirigiitanakero inchakii.                          !       #    !              4  5       !          4      ; 5A         !    ;  !   4    5    ;  E                   %3  #             %    (    " !        #  3        %    #                      3 !   %     %%   Inetsaane seripigari saankariite inake, irorotari yogantakarorira igamarampite okantakera pitse pitse pitse, pintsivoviterira iniavakagaigakara, pinkisakagantakeri seripigari inkisakeri inetsaane inkamake. 8  3         !                      pitse pitse pitse           !       

       E        !                   (          %     Yogari seripigari yogara igamarampite ikitsagavakagaiganaka inetsaane, irirokya pokankitsi ivankoku seripigari irogavintakera mantsigari. Yogari seripigari irirokya atankitsi ivankoku inetsaane ineakerira. E            !      3 4   5                # A   !  1 !      3    :           4seripigarisanorira !    !antyavígari5!      3      4ipokakagakeri5  (     , !ovúrokiA                                          (I      /nagutera namataganevoy a traer mi engaño!                                      $     ! saankariite                           !   ; !             !;       1                  

seripigaritagantsi

430

            Yogari seripigari irirosanorira yamaigakeri inetsaane pankotsiku yoviikakagaigakari shitea. Okutagitevetanaka kiraatuivagetake ivotsote. A        3             E                :                    saakiri  !  !

       ( !  #   % serepitontsi o iserepitoA                     ivatsa inetsaane tinkamitakarorira mapu la carne o el cuerpo de su espíritu auxiliar que residía dentro de la piedra         8       iserepito  

       ! !   %                       #" +                       ;      9    !    (                 !                      #             

    kamagarini %               ! #      !       !       #              E       !            !        (  pamoko        +            !  /“Neri, itsoatanakero”. “Míralo, está terminándolo”.        !             !                          +      mantyaro o imantyarote. +   ,           1            9 

  !      %   m  ,                        I  #  

    seripigari patotatsirira tsinane chamán que reúne mujeres:            

    !          I            Pairani ikantaigi ikamaigira seripigari arisanorira ipaitaka, ikitavetunkani impo otsonkavakoanaka kutagiteri ikitareanaa. +      

          !     

      V. seripigatagantsi.

seripigaritagantsi V. seripigatagantsi. seripigatagantsi, seripigaritagantsi {iseripigatake, iseripigaritake} vi.      

  9      Yogari novisarite pairani omirinka yoguntevagetaka seri, ontitari ikogakera iseripigaritakera. ?    ;            !       #"     V. seri, pigatagantsi.

seritsa inan.    P       Ÿ E  (  P   :      

V. seri, otsa.

serovitagantsi

seroegitagantsi {iseroegitakero +     Ikatsiatanakera itomi koki,    "   +  4 %5 itimetsekaatakeri yovichankaatakeri gavintanta "     tsirira. E         ! V. ve-+% H9 oponka.

vevoriokiagantsi V. vevorokiagantsi. vevorokiagantsi U