Diccionario Castellano - Guaraní y Guaraní - Castellano

7,509 88 18MB

Spanish Pages [421] Year 1998

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Diccionario Castellano - Guaraní y Guaraní - Castellano

Table of contents :
Guasch-Diccionario ESP-GUA
escanear0002
escanear0003
escanear0004
escanear004
escanear0005
escanear0006
escanear0005
escanear0006
escanear0007
escanear0008
escanear0009
escanear0010
escanear0011
escanear0012
escanear0013
escanear0014
escanear0015
escanear0016
escanear0017
escanear0018
Guash-Diccionario GUA-ESP
escanear0002
escanear0003
escanear0004
escanear0005
escanear0006
escanear0007
escanear0008
escanear0009
escanear0010
escanear0011
escanear0012
escanear0013
escanear0014

Citation preview

Diccionario Castellano - Guaraní J

Guaraní- Castellano Grafía Actualizada

MAPA GEOGRAFICO DEL GUARANI

P. ANTONIO GUASCH , S.J. Doctor en Filosofía por la Universidad Gregoriana Profesor de Lenguas Clásicas e Idiomas Modernos.

P. DIEGO ORTIZ, S.J. Licenciado en Filosofía por la s Facultades de San Miguel (RA) Licenciado en Historia Eclesiástica por la Universidad Gregoriana

DICCIONARIO CASTELLANO-GUARANI GUARANI-CASTELLANO SINTACTICO- FRASEOLOGICO -IDEOLOGICO

DECIMOTERCERA EDICION

GB AFIA ACTUALIZADA APENDICES DEL DICCIONARIO Breve noticia del habla guaraní Síntesis gramatical -Fauna y flora del Paraguay Nombres propios guaranizados - Nombres de parentesco V oca bulario

CENTRO DE ESTUDIOS PARAGUAYOS "ANTONIO GUASCH" (C E P A G)

Asunción, Paraguay 1998

PROLOGO A LA DECIMOTERCERA EDICION

Caro lector: Uno de mis amigos, que revisó el material del presente diccionario, me prometió hacer el prólogo. Me lo envió, y aqu( lo pongo. Es el siguiente:

Con las debidas licencias. Queda hecho el depósito que previene la ley.

CENTRO DE ESTUDIOS PARAGUAYOS "ANTONIO GUASH" (C. E. P. A . G.)

Impreso en Paraguay, Printed in Paraguay Ediciones y Arte S.R.L., Manuel Domínguez 951- Tel. y Fax: 445 862

"Reverendo Padre Guasch: Desearfa expresarle a u sted por estas l(neas algunas reflexion es sobre la nueva edición de su Diccionario Guaran(-Castellano y Castellano-Guaran(, parte de cuyos manuscritos usted, con tanta gentileza, me ha permitido examinar. Como ciudadano paraguayo que ama apasionadamente a su paz's y gusta de hablar en voces de la raza, que perduró en su lengua - y sin ningún otro tftulo o pretensión- me parece puedo decirle, de primera intención, que para su objeto el Diccionario es un verdadero monumento. Un monumento de erudición y maduro conocimiento. Y más que esto, una hemunienta verdadera, la primera que conozco a partir del célebre Montoya. Esta nuestra lengua (postrada, semiahogada por la superposición de otra más m oderna}, mediante su diccionario, volverá a ser una lengua viva y completa, capaz de autogenerarse y, por decirlo asf, recrearse. Porque su Diccionario, querido P. Guasch , sin· e ciertamente para enseñar el guaranf, pero sirve mds para hacerlo aprender. Digo para hacerlo aprender, porque alrededor de cada una de sus voces y acepciones surge un mundo de sugestiones y reminiscencias de vocablos medio olvidados. Surgen también fecundos impulsos para la búsqueda de otros modismos útiles, por incuria poco empleados; y también para la audaz creación de voces nuevas , qu e sigan el ritmo de nuestro progreso. Concretando mi pensamiento, puedo asegurar que, más que un cementerio de palabras muertas, el lector encontrará que florece en su Diccionario un huerto fértil y cultivado, donde ensayar de nuevo, todos juntos ahora, ordenada, metódica y cient([icamente, la creación del nuevo guaran(, del guaran( de nuestro tiempo; la formación de la lengua que es parte (ntima y honda de nuestra propia naturaleza y la mejor, si no la única, definición de lo paraguayo.

Por todo ello, quiera usted recibir el tributo de mi admiración y el homenaje de mi cariñosa simpatfa': Otro revisor del material se expresa en estos términos:

PROLOGO A LA DECIMOTERCERA EDICION "En este Diccionario se puede buscar y encontrar lo mds dulce, lo más ameno, lo más inspirado y espiritual para la educación y perfección humana · mediante la lengua guaranr. Cada dicción es una tesis con su desarrollo claro, terminante y objetivado. Puedo completar mi impresión, afirmando que su Diccicnario es sorpresivo, completo y en varios puntos defmitivo': A estas palabras de los dos revisores (escritor y abogado el uno, y el otro profesor y pedagogo), añade el Autor que el libro que ofrece al público no ha salido de la nada. Ha tenido por base los diccionarios de Montoya (guarant antiguo), Lemas Barbosa (tupf de Anchieta), Bottignoli, Mayans, Osuna-Jover Peralta y otros. El Autor se complace en tributar un agradecimiento merecido a los que le precedieron. También da las gracias, y muy sinceras, a los paraguayos competentes que le han asesorado y a varios de sus disctpulos que le han ayudado en la preparación de esta novena edición . No específico nombres. pues la lista serta larga. Termino deseando al lector agradables sorpresas, siempre dispuesto a sugerencias y crfticas constructivas. ANTONIO GUASCH, S.J.

Las sucesivas y frecuentes ediciones de es re Diccionario CastellanoGuaranfy Guaraní-Castellano, del recordado maesrro padre Amonio Guasch, son sin duda prueba de la vitalidad de la lengua guaraní y de la utilidad de esta obra para su uso y manejo con propiedad y elegancia. El uso de la lengua guaraní se extiende; cuellta cada día con mayor número de hablantes y es objeto de estudio en colegios, universidades y centros de diversa índole. Este Diccionario satisface tanto las necesidades de una consulta como incelltiva la creación de un nuevo modo de decir; de ahí probablemente su éxito. Se recogen en él las voces más tradicionales y comunes de uso ordinario,pero se abren también/as puertas, con discreción , a neologismos que responden a nuevas realidades sociales y culturales de una lengua viva hablada en el siglo XX. En estos tiempos, en que el guaraní junto con el castellano son declaradas por la Constitución lenguas oficiales del Paraguay,la obra del padre Guasch está llamada a prestar todavía grandes servicios a una sociedad que habla el guaraní con amor y con orgullo.

Bartomeu Melia, S.J. Asunción, 24 de setiembre de 1996

CARACTERISTICAS DE LA PRESENTACION DEL DICCIONARIO GUARANI EN SU 131 EDICION

1) Acerca de la nueva grafía guaraní y de su pronunciación , que aparece tanto en la parte guaraní como en la castellana, puede verse una información detallada en la segunda parte de este diccionario. 2) No se ponen palabras anticuadas, inusitadas, sacadas sin más de Montoya , alargando inútilmente los acápites y embrollando el idioma. 3) En cambio, se indica en ciertos casos la antigüedad y abolengo de un vocablo de uso actual, empleado ya por los jesuitas Montoya y Anchieta, formida bies cultivadores del guaraní y tup f, respectivamente. 4) Se incorporan los nombres de plantas y animales más conocidos; pero de intento se omiten los más raros , que no interesan sino a los especializados en ciencias naturales. Para éstos estará el diccionario del Dr. C. Ga tti. 5) Se indican las características verbales ai, a , che, según la exigencia de cada verbo. La falta de estas características constituye un grave defecto en un diccionario guaraní, según opinan Jos entendidos. 6) Se añade a cada verbo o adjetivo su régimen propio: gui, bese, pe, me , según el caso. Detalle utilísimo para el es tudioso del guaraní. 7) Tanto en la parte guaraní como en la castellana, se ponen con harta frecuencia sinónimos, antónin10s y frases idiomáticas aclarativas del voca blo en cuestión. Con estas dos últim as características, el presente libro quisiera ser un léxico sintáctico y fraseológico. Y puede añadirse que es ideológico o ideoconstructivo , ya que con frecuencia se analizan los vocablos, y se contrastan y comparan las ideas afines por ellos expresadas.

SIGNOS Y ABREVIA nJRAS

( = ) signo de igualdad, indica sinónimo o equivalencia de significado de un vocablo o frase. ( X ) signo de multiplicar, indica un vocablo o concepto opuesto, un antónimo o también una idea afín. ( < ) la cuña indica procedencia o etimología. ( ) el paréntesis indica concepto accesorio, idea accidental , cosa menos necesaria que se puede dejar, o también algún ejemplo. acree. verbo acrecentado o incrementado. asp. verbo aspirado. cerc. verbo cercenado. hisp. hispanismo. imp. impersonal. incr. incrementado, acrecentado. intr. in transitivo . irr. irregular. lit. literalmente. neol. neologismo, palabra nueva, formada por analogía. ose. oscilante. tran. verbo transitivo . v.véase. Las letras (A .), y (M.) son abreviaciones de los PP. Anchieta y Montoya (v. arriba , núm. 3).

NOTA importante sobre el acento ortográfico. El ideal será desterrar del guaraní los acentos ortográficos como los omiten el italiano, el inglés, el ale mán, etc . En este Diccionario todavía conservamos el acento ortográfico en las palabras llanas y esdrújulas . Las palabras que se pronuncian con acento prosódico fmal, no las señalamos con acento ortográfico. Así se encontrará: óga, ára, péva, máramo, etc., con acento; y amo, kuehe, hova, besa, etc., sin acento pintado en la última st1aba.

PRIMERA PARTE Diccionario Castellano - Guaraní

Letra A a. pe, me, ve, según los casos; doy esto a mi madre : ame 'é kóva che sype; al niño: mitdme, te lo doy a ti: ame 'é ndéve; voy a Asunción: aha Paraguaype; no vuelve al país : ndou jevyi oguettime. Nota. - Muchísimos modismos castellanos empiezan por a, por ej.: a golpes , a poquitos , a sorbos: nupá· me, sa 'isa 'ipe, syrykúpe. abajo: yvype; el padre vive abajo, pero el hijo vive arriba: túva oiko yvype, ta'yra katu oiko yvate; el cuchillo no está arriba, está más abajo: pe kyse nofri yvate, of yvypeve; los frutos de arriba son más dulces, pero los de abajo son agrios: umi yva yvate ofva he'éve, (ha} umi iñyvyiva katu hái. abalanzarse: (a)iiemombo (hese: contra él) (a)guahemba (ichupe), (a)jeity (hese}; estando bañándose, se abalanzó contra él y le apuñaló: ojahuhápe hz'na oguahemba ichupe, oikutu. abalorio, chuchería, baratijas: itavera gua'u, jeguaka reí; ando buscando unos abalorios para llevar a mi hiji · to: itajurei aheka aikóvo, araha hagua che ra 'ym(me.

abanderado, portaestandarte: poyvi rerahaha; descubríos al pasar el a.: peipe'a pene akdrehegua, pe tetá aoveve rerahaha ohasáramo. abandonar: ( a}heja (dejar), ( a}jei, (a)· motyre'y, nañangarekovéi; me abandonó: che reja tyre'j!me: todos le abandonaron: avave norumgare· kovéi hese; me abandona , dejándome solito cual huérfano: tyreymicha che reja che añomi ( amomarri) (desatender). abandono: 1 pare y, jeheja; a . mutuo (divorcio) ojueja, (tyrey) (orfandad). abandono, 2 pobreza, miseria (estar en): mboriahu guasúpe ajecha, soguépe aiko, sogue pavéme aiko. abanicar: (ai}peju (soplar); abanicar al enfermo, al huésped mientras come: oipeju hasyvape, mbohupápe okaruhápe; abanicarse: (a)jepeju; a. mutuamente: jajopeju ( oiiondive). abanico: pejuha; a. o pantalla para el fuego : tata pejuha; en forma de a.: pejuháicha. abaratar: ( a}hepyguejy ( a)hepyvevuive, ( a)hepy'o (despreciar, desvalorar); si es grande la oferta , se abarata la mercancía; hetáma guive

2

abarca-abeja

mba'e repy, oguejy katuete hepy (hepykue); llévate el traje, te lo daré más barato: eraha katu ko nde aoni, ambovevuimivéta hepy. abarca, sandalia , zapatilla: sapatupe, pyryru rei, pyao ogapy, ogapypegua. abarcar: (a)ha'fzmba, oike che poguj;pe, ( a)japyhy, (a)moinge; quien mucho abarca, poco aprieta: heta mba'e oha'fzmbáva, ndohupityi, mba'eve; sus dominios abarcan muchos países: heta teta oí ipoguype, oike ipoguype. abastecer: ( a)mohembi 'u (proveeer de víveres) ( a)ruruka, ( a)rahauka tekoteveva (hacer traer, llevar lo necesario); a. de ropa, de carne: ( a)mboao ( a)mboso 'o; les abastece de todo lo necesario: omoimba tekotevéva, oguerahauka hemikoteveva. abastionar, fortificar: ( a)mo 'á, (a) mongora, hisp., (a)mondokái; en vano abastionaremos la plaza, si los aviones dejan caer las bombas: rei ñamongoráne ñande táva, ou sapy'áramo ku pepoatá oity tembipurá ( temimburd) hi 'ári. abasto 1 (mercado de): ñemu mbuesa 'iha, ñ. mboja 'o ha. abasto 2 (dar): ( a)hupity; la carne: so'o ndohupityi, ndohupitypái. abatatado, avergonzado, corrido (estar): (a)tf, (a}jepicha; está a. de su conducta: ot~ ojepicha hína oguembiapokuére ( ochuchu hr'na: está intimidado).

abatatar: desconcertar, abochornar, avergonzar: ( a)picha, (a)moti, (a) motindy; abatatarse, aturdírse:(a) jepicha, (a)ti, (che)tindy; no puede hablar en público, se desconcierta por nada: tapichakuéra apytépe otirdgui, noñemoñe'ékuaái; sal, no te abatates, no tengas reparo: esém(na ani rejepichátei, ani retirei (X intimidar, atemorizar (a)mbochuchu, (a)mongyhyje). abatido, lánguido: kangy, tindy (cabizbajo), ipepo 'a (alicaído) abatir: 1 amokan¡,y (debilitar), (a) motindy; me desalentó lo que me dijo: che mokangypaite he'i va'eku.e chéve; ¿,te abate, te desanima? : ne motindypiko, nde pichápiko, nde pepo 'a piko. abatir: 2 tumbar: (a }mombe, (ai)ty; el viento ha abatido muchos árboles: pe yvytu heta yvyra omombékuri, oirykuri; abatirse, abajarse (a)ñemombe 'e (a)ilemomichí; el ave se abate, se posa, baja: guyra oguejy. abderídico, estúpido: vyro, tavy, tal'yrai. abdicar: (a)kúi, (a)jei, (a)timbo, (a) jepyruuka (buscarse un sustituto). abdomen: tye, ose. (vientre), tyeguy (bajo vientre) abecé: kyto kytomi, temimbo'e ñepyra; no sabe el a. de la arquitectura: ogapópe kytomi ndoikuaái, ndnipolzéi, etc. abeja: eiru, eira rúa; a. europea: káva la réina. Especies de abejas son:

abejarrón-abochornar

apyngua rei, eira yvyguy, tape su'a, tumbykyasa, kavyta, kavichu 'i, etc. abejarrón, abejón, abejorro: mamanga. abejaruco: 1 ypeku la nóvia, guyra káva (un pájaro). abejaruco: 2 ijoháva, ijarhel (majadero, fastidioso). abejera, colmena, colmenar: eirarúa raity, káva raity, kdva la reina renda. aberración: jejavy guasu. jejavy rei, jepia, pia. aberrar: ( a)jejavy, ( a)jejavyvusu, ( a)javy ikoe, (a)pia) (desviarse). abertura, grieta, boca, agujero: pe'a, jei, jeka, juru, kua; tiene poca a. vuestra puerta: ijuru 'i pende roga roké; no está agrietado aún, pero sí rajado: ndojekái guete1i, otirfnte. abierto (estar): ojepe'a, ojei; la farmacia está abierta de noche: pe pohd ;ajoguaha (pe pohfz renda) ojepe 'a pyharekue; entra, que la puerta está abierta: eike, ojei oké, oke nandi ot ( eike, inandi voi oke). abigarrado: para, mbatara; piti, pititi; gallina a: ryguasu mbatara: vestido o tela abigarra da: ao para, ao pitinga; (A. mancha blanca de la piel). abigeato: mymba monda. abigeo: mymba mondaha. abintestato: potapahayre (sin testamento); descuidadamente: techagihápe. abismarse en pensamientos, etc.: ( a)jepy'amongeta, (a)maña che py'apj;re, (a)jepy 'apyecha.

3

abismo: itakua nde pykulaiva; media un a. entre los dos sistemas: umi temimbo'e um(va ojWI'yete ojuehegu.i (=ojuavy ikoe ojuehegui).Abismo sin fondo: itakua pypuku huguayva; su saber es profundo, inmenso: imba'e kuaa itakua ruguayicha. ablandar: 1 (a)mohu'u , (a)humbiri (sobar , como naranja, etc. , agrietar); el sol ablanda la cera y endurece el barro: pe kuarahyaku omohu 'u araity ha omohatti tuju. ablandar 2 (quitar la tiesura o estrechez): ( a)mohu 'ú; a. o ensanchar el zapato: amohu'u sapatu atá., s. piru; a. la ropa: ( a)mboaruru ao (remojar); con la lluvia se ablanda la tierra: okyramo hu'ú reí yvy; amdme, amárupi oñemohu 'u pe yvy. ablución: johéi (lavatorio, lavado); el sacerdote sume las abluciones: pa'i hoy 'u pe y, ikudmi ojohéi hague; la ablución del cuerpo significa el lavatorio del alma : tete johéi ohechauka pe ánga upél'o ipotiha opyta. abobado, embobado: juru¡az, tavyrai, hova tavyrai; no andes embobado por la ciudad: an(ke reiko tetá guasúre jurujáipe. abobar: (a)mbojurujái, ( a)mbohekotavy. abocado (estar) a grandes acontecimientos: ñaha'aró va 'erá tembiasa guasu. abochornar: ( a)moti, (a)picha, (a)mby-

4

abofetear-abono akuvo, ( a)mbopireakuvo; (enojar);

reprendiéndome en público, me abochornó: ambue rovake che a'o (=cha'o) rehe, chemboakuvopa (=che mbyakupa); abochornarse: (a)jepicha, (a)ñemot(, (che)pireakuvo, (che)rakuvopa. abofetear: (a)hovapete, (a)hovanu{Xi; abofetearse o ser abofeteado: (a) jehovapete; darse de bofetadas uno a otro: (ja)johovapete; tuvo que

acordarse de las bofetadas de Cristo (de cuando Cristo fue abofeteado): tekoteve imandu 'a k o Ñandejára

ojehovapetéramo guare rehe.

abogado: oporomo 'áva, mo 'áhára, ñuvtiha (defensor), jerureha, ñembo 'eha, terekua, ose. pytyvóha, (ayudador), pysyr6ha (salvador). abogar: ( a)ñe'e (hérape, hes e: por), (a) jerure (hese), (a)mo'á (chupe); ella aboga, intercede por mí a Dios: ha'e ojerure hz'na Tupdme cherehe (=cherérape). abolengo (de), de ilustre prosapia: ipoguasu va'ekue ijypykuéra, ikaraiete iñemuñare, ikaraietekuéko ijypykuéra. abolir, abrogar: (ai)pe 'a, ( a)mboje 'o, (a)mbojei; la ley natural dada por Dios no se abdirá : pe teko rape ku Tupá omof va 'ekue ndoje 'o ~·a 'erái; la ley mosaica la abolió Cristo con ~u propia ley: Moise rape {pe) omboje'o va'ekue Ñandejára oguapépe, oguape teépe=ogueko teépe. abollado, cóncavo: pyko'e, pygua (X

convexo: apenó). abolladura (cóncava); pyko'e; a. convexa: apenó, kandu (giba). abollar: ( a)muakandu, ( a)mbopygua, (a)mombe, (a)mocha'~· a. la cabeza: ( a)muakákandu.

abombar, 1 asordar, aturdir: (a}mboapysakua mboty.

abombar ,2 hacer convexos: ( a)mbopygua.

abombarse; 1 ( che)kane'6, (a)ñemokane'6; se abomba el agua estancada; y no '6 hyjyipa, oñembyaipa. achisparse: ( a)pichoro, (a)ka'uvy. abominable: (i)roy rómby rá, hay hupy 'jmi, hayhupy yva. abominar, aborrecer , odiar: (a)royróete (ichupe }; (che)py'aro, (che)py'avai (hendive). abonado (estar): (a)ruruka (pe kuatia). abonado (terreno): yvy mbyavevopyre, yvy moporambyre. abonanzar: ( a)pi: ya va abonanzando el tiempo borrascoso :' opi oikóvo:

abombarse, 2

ya cesó la lluvia, ya amainó el viento: opz'ma ama, yvytúma opi (=ya escampó, ya calmó). abonar, 1 estercolar: (a)mboavevo yvy, ( a)yvymboavevo, ( a)yvymoporti abonar, 2 pagar: (a)nze 'ehepy , ( a)hepyme 'é.

abonar, 3 aprobar, autenticar. refrendar , tener o dar por bueno : (a)momorá = ( a)moporá.

abono, 1 estiércol: yty (basura), kaka. yvymboavevoha, yvymoporáha.

abono-abrirse 2

abono, pase: jehorá, guata repyrá. aborígenes: ypykuera; los guaraníes son los a. del Paraguay: guaránko ñane reta ypykuéra.

aborrecer: ( a)royró, ndal>.ayhúi, (a)hayhuy, namañaséi (hese: a él). aborregado (cielo): arai para, a. ¡'aguarete (lit. nubes de tigre). abortar: (che)membykua; tuvo, procuró aborto : imembykua, oñemomembykua.

abortivo: oporomomembykuáva, poromomembykuaha (que causa el aborto). aborto: mernbykua (el acto); membykuare (el feto echado). abra, cañadón, campo entre dos montes: yvyty pa'a, ce"o pa'a, hisp., ka'aguyña, yvytyrokái. (a}hapypa, ( a)hapy, ( a)mongái; abrasarse: (a)jehapy, (che)rendy; se abrasa en mala concupiscencia: tembipota vafpe, hendy, okái (X calentar: (a)jope, calentarse: (a}jejope). abrazar: (a)ñañuvá (añañuá, vulgar); nos abraza a todos: ñane añuvamba: abrazarse unos a otros: (ña)abr~:

ñoñañuvá,ñañoañuv~

abrazo: {ñe}ñañuvá. abrevadero: y, y 'uha; a. para las gallinas, etc.: ygua. abrevar: (a)mboy'u (dar de beber). abreviado: mombykypyre, mbykyve, iñyñyingue (cercenado). abreviar: (a)mombyky, (a)momichf, (a)japo pya'e; abrevie de palabras:

5

eñe'embykyve; sea breve: Of!i reñe'é hetátei; por aquí es más breve, se abrevia más: ko 'árupi iñaguive, aguive, tape mby kyve. abreviatura, breviatura: haimbykypy, haimbykypyre, explicación de las abreviaturas: haimbykypy resapehára. abridor, llave: pe 'aha, jaipe'aha. abrigado (sitio): terula, mamo haku poráha (a. del frío); en sitio abrigado contra el viento: yvytu'áme, yvytu ndoipejuiha, yvytu oipejuyha. abrigar, cubrir: (a)jaho'i, (a)ñuvá, (a)mama (liar); abrigarse: ( a)jejaho'i, ( a)ñeñuvá, ( a}ñemama. abrigo, manta: ahoja, ñuváha; ao anambusu, ro'ysá pe'aha; aoaku, ao pohjJi, ao ro 'y (ramoguará). abrir: ( ai)pe 'a; abre aquella puerta: eípe'a amo oke (X amboty: cerrar); a. camino: (a)mbohape, a. la boca (a)ñembojurujái, (a)jejurupe'a,· a. las piernas: (a)ñemohakambyjái, a. la boca o hacer hablar: (a)mbojurupe'a; a. el vientre: (a)hyembovo; a. la llaga: ( ai)kutu, ( a)mombu jati'i; a. los ojos a uno : ( a)hesape'a, ( a)hechauka (ha ver ver, mostrar). abrirse: (a)jepe'a; a. la flor : yvoty ojera,· a. el huevo, salir el polluelo: ojeka, oja ryguasu ra'y; se abre la flor del algodón: mandyju oja, ajeka; la flor abre su capullo: yvoty poty kuru ojera (flor abierta: yvoty jera); a. o extender la mano: (a)je-

6

abrir-abstinencia

pope 'a; a. las dos manos juntas: ( a)ñembopomoi, ( a)ñembopome 'e; ahuecar las dos manos juntas: (a) ñembopopyko'e; si eres honrado, se te abrirán todas las puertas: nde joheipyréramo ojelne ndéve oke guive. abrir y cerrar los ojos (en un): petef tesapiríme. abrochado (está): ivotóma, oñemovotóma, hisp. abrochar: ( a)movotó, hisp. (a)mboty ( ao, kuatia karai: el vestido, el mi-

sal). abrojo, espina: i'íuat~ tatf, ose., tiene a. o espinas: iñuati, hatí hlna: no tiene a.: nahatiri; en vez de la dulce palabra de Dios esparcen a. y espinas: Ñandejára ñe'e re'e asy rendaguépe omuasái ñuati reí.

abroquelado: ñuvdmbyre, -mo 'dmbyre. abroquelarse, defenderse: ( a)ñeñuva, (a)ñemoa.

abrumado: imbojopyre, rasa ikane'ó, mbopohyipyre.

a}>rumador (es) : ipohyiete, oporomokane'ó asyva, ñande jopy asyva. abrumar: (a)jopy, (a)momba'apo asy (a)moámbu (fatigar, hacer jadear). absceso: kuru, su su 'a, jati ·~- he ex pri. mido el a. y no sale pus: ( a)mombu che jati'i ha noséi pe aupa=ko péu; tu a. o grano está maduro: nde susu'a opupota hina; está lleno de a . o granos: ikurupa, ikurupa hlna. absolutamente (nada): mba'evete asy: estoy a. persuadido: aroviaite asy.

absoluto: 1 katuete, pave; poder a. pu'aka pave, pu 'akapaite.

absoluto: 2 (en): se traduce por adjetivo, adverbio, etc. y un sufijo de superlativo, por ej.: pobre en a.: imboriahuete; en este mundo nadie es feliz en a.: ko arapype avave ndaho-

absurdo-acalorado absurdo, disparate: ha'eyva, ndaha'éiva, ikatuyva (ja'évo); esto es a., contrario a la razón: péva ndojuapyiva, ojuapy'yva oñondive; heko'yva, hekópe ombohováiva; ikatu'yva ja'e, epyráy0f. contradicto-

absolver: (a)jora, (a)mbogue, (ai)pe'a

rio); tiene buenas tragaderas, dice a. y disparates como si fueran verdades: ijahy 'orusu, he 'i ha'eyva ha'e-

angaipa, ( a)mondoho tembiapo vaikue. absorver: (ai)pyte (chupar), (a)mboy'u (beber), (ai)syryku; a. la humedad; aipyte'y, ( a)he'6poi absorto (estar): che d reraha (péva: eso) a. mira la luna: hovayva jasyre

abuela: jaryi, machu, hisp. abuelo: taita guasu, ruru, tuvaru. abuenado, desenojado (estoy): (a)ñyró, ( a)ñembopochy jera (perdono, me desenojo). abuenar, desenojar, desagraviar: (a)-

ryietéva, a. ndovy 'a rasáiva.

(está de cara a la luna). abstemio: y 'uha (bebedor de agua). abstenerse: ( a)jejoko ( gui), ( a)jere, (a)ñemomombyry ( chugui), ndaiporúi, naroguahéi (no tomarlo o recibirlo); se abstiene de la caña: ndo 'úi guari (=guaripóla); se abstiene de diversiones mundanales: oñemomombyry vy 'a tetereheguágui, arapypeguágui: estando enojado abstente de castigar: ejejokóke ñenupá gui, pochy hápe, nde p. h. abstinencia: joko, jejoko, poko'ji, jepoko'ji; a. de carne : so'o'uy; los días de a. no como carne: nda'úi so'o umi ára imofmbyrépe; la a. y

el ayuno lejos de producir enfermedad, nos ayudan para la salud: so 'ógui jajejoko ha jakaru 'íramo ñanembohasy rangue ñanemohesai uvei.

téramoiteguáicha.

moñyró, ( a)mbopochyhara, ( a)mbopochypoi; abuenarse==(a)ñyró. abultado, a bollado: kandu, chivu (hisp. Cebú, toro C.); de ojos a.: hesapo; de abdomen a.: hyepo, hye guasu (también preñada = pu.ru'a, hyegua'a). abundancia: teta, ose., api'i (M . rique za); a. de mandioca: mandi'o heta; nada en la a.: api'ipe oñeñuvti, rasa oguerekóva, mba'etápe oiko.. aburrido, fastidiado (estar): (che)kaigue, (che)kuerái; está a. de esta comida: ombyajúma ichupe pe tembi'u; es (un sujeto) a.: oporombokaiguéva, ñane mbokaigue, ñane mbyajúva, porombyajuha. aburrimiento, fastidio: kaigue, mbyaju, kuerái (a los tres puede preceder je); causa a.: ñane mbyaju, ñane monguerái.

7

aburrir, fastidiar:

( a)mbokuerái, (a)mbokaigue, (a)mbyaju, (a)moñeko'ói (irritar); me temo que te fastidie, que te moleste: akyhyje rombokaiguéramo guara; no te fastidies: ani nde kuerái; no me fastidio: nda che kueráiri ( ete). abusar: (ai)poru vai, amomegua, (a)momani; abusan de ti : nde poruvai; vosotros abusáis de nosotros: pee ore pornvai. abuso: pornvaí, jeporu megua. acá, aquí: ko 'ápe; ápe; de a.: águi, ko '. águi; desde más a.: aguiove; mas a.: apeove; hacia a.: ágotyo, ko ágotyo; mucho más a.: apeteve, apeoiteve. acabado, 1 terminado (está): opáma, oímbáma, oikopáma. acabado, 2 perfecto: iportiite, hekopaite, hekoporambáva. acabar: ( a}japopa, ( a)momba; acabarse, terminarse: opa, oikopa, oso, ague (se apaga), se acaba la lluvia, la fiebre : opi ama, opi akanundu; acabo de comer: akaru ramo; acaba de silbar, acaba de hacer el tonto: anive returuñe'e, ani nde vyrove, ani nde tavyve. acacia (especie de): chivátoguasu. acaecer, suceder: (o)jehu, (oi)ko, oime ojehu; ojalá suceda como dices: tojehu pe nde ereháicha; eso acaece raras veces: péva ndojehu memévai, amómente ojehu. acalorado (estar), tener calor: (che) mbyry'ái, (che)pire aku, (che)rnguy raku; estando a. no hables : nde ru-

8

acallar-acceder

guy raku reheve ne reñe'e va'enii. acallar: {a)mokirir(, (a)mbojahe 'opoi, {a)mohaséhara, (a}mokfi tesay (a.

al que llora). acampar: {a)py ta, (ai)ko (amo)ñúme; acampaba en las afueras del pue blo: :avapype ojepyso, iñasai, oñemyasái. acanalada: mbohapepyre (y: el agua); mopyko'embyre, ipyko'é hina (está

acanalada). acanalar: {a)ymbohape, ( a}mbohape y { a)mbopyko 'é ipukuévo. acaracolado (pelo): akdpicha'f, ava apopé, iñapopéva. acaracolar: (a )moapopé, (a )mopicha 'f

(rizar). acardenalado:

(ñe)nupambore, apenombyre, humby , ñenupáhague, mohungapyre (contusionado). acardenalar: ( a}mohumby ( a)moapenó (< apen6: chichón). (a)hunga; acardenalarse: (che}apenó, (a)ñehunga, ( a)ñemoapenó. acariciar: ( a}mochichi, ( a)rochichf, (a)mokunuil; (a)japichy, (ai)pichy, (los dos: friccionar , frotar); ( a}havi'u (palpar el vello), (ai)popichy; le acaricia la mejilla: ohavi'u hovaykemi. acaridiosis, sarna, roña: kura)¡i, kura)¡i chipape. acarreado:4 terupy (traído), rerojapyre. acarreador: terojaha; a. de cajones vacíos: mbayru nandi rerojaha. acarrear: {a)roja, cerc. : ( a)raha, { a)ru

(según sea, traer o llevar). acartonado, seco: hypa, ikanguekue, piru, po 'i: viejo a.: karai tuja piru. acaso, 1 (el): herungua (es incierto, no lo sé). acaso, 2 tal vez: ikatu, nune, mañeipa, nga'u; a. venga: ikatu ou; a. haya desaparecido: okañy nune ra'e; ¿acaso será verda d?: mañdpa añetegua; por si a. lo necesitamos: ñaikotevéramo guara; si a. viniere, llá· mame: sapy'arei oúramo che renoimike; ¿a. no soy yo?: ndachéi nga 'u piko; por un si acaso: sapy 'a rdramoguará; ¿sentiría a. la lluvia? : aipo amápa ha 'e oñandúva; voy por si acaso: ahátéi ka aína. acatamiento (hacer): ( a)ñakáity, ( a)jayvy.

acatar, 1 reverenciar (exteriormente): ( a)ñakáity, ( a)jepoyhu chugui; ( a}japomba 'éramo, ( a)momba 'egua-

su; (los dos en sentido de apreciar). acatar 2 (interiormente), venerar, apre· ciar: (a)momba'e guasu, (ai)porangereko.

acaudalado, 1 repleto (ser, estar): henyhémba, hyvatti (lleno, harto), ose .; estoy lleno, harto: che renyhé, che ryvatá.

acaudalado,2 pudiente, rico: mba'eta rerekoha; él es a.: imba'eta (rerekoha}.

acaudillar:

( ai)sambyhy, ( a)guarinisambyhy, tendotáramo (ai)ko {hago

de jefe o caudillo). acceder, consentir, permitir: (che) nef,

accesible-acelerar (a}monet; accede o consiente en acompañarme: inef. omonei che moinl hagua (X rehusar, negarse: {che) tove, ambotove; no accede, no consiente: nainefri, itove). accesible: I ikatúva reja, (ja)jakuaaha.

accesible, 2 condescendiente: ( che)neiséva, (a) moneise.

acceso: ja, jeja; j e'u (cohabitación); tuvo un a. de locura: itarova sapy'ánte. 1

accesorio, agregado , suplemento: joapy, mbojapyre; temiira.

accesorio: 2 (tembiporu juapyha, tembiporu ykepegua; eso no es necesario o esencial, pero ayuda, es a.: péva naikotevéiriva, jaiporúnte ijuapyramo guáicha.

accidentado (y mejor) áspero , fragoso, desigual: joja y; lugar , sitio, camino a.: tenda, mamo, tape ndojojáiva, ojoja yva.

accidentalmente: sapy arei, sapy'ánte. accidentar (y más usado) accidentarse: oñembyaz"va, ho hasy (él se accidentó); yo me accidenté, tuve un accidente : haa che rasy, (a)ñe-

a

mbyai

accidente, 1) tembiasa asy (desgracia), 2) joapy, tembijoapy (no es sustancia), 3) mba'asy sapy 'agua (síntoma repentino). accidentes (los) de pan y vino: mbujape ha uvarykue ra'angánte.

9

acción: tembiapo, ose., apopy (obra, hecho); tus acciones las ha de bendecir Dios para que fructifique n: ne rembiaporá {= nde apopyni} ohovasa va 'erá Tupti oiko porá luzgua (hi'a p. h.); tu a. es laudable, has hecho perfectamente: iporá ne rembiapokue. acechador, centinela: mañaha, ma'eha; mañandára (M.), mañána (A).

acechar, observar, atisbar, aguardar: (a)maña ñemi, (a)maña, ( a)ha'aró; (a)moñuhti {poner trampa), (a}hapera'aró, (a)kotyru (M .). acedado: avinagrado: mbohaipyre, hdi; agua a. con vinagre: hairy. acedar, agriar: ( a)mbohái (ha= a); avi-

nagra mi vida, la hace insoportable: ombohái che r ekove, omoboro, omboropa che rekove. acedia: hái, py 'a hái. acedo: hái; naranja a., agria: narti hái. acéfalo (sin cabeza): naiñakáiva,hendota y va. aceite: ñandy, taruma rykue Jugo de

oliva o aceituna). aceituna (especie de): taruma'a. aceleradamente: tagepópe, pya'e, pojava.

acelerado: kuta'f (repetido, menudo como respiración, .golpes, pasitos). acelerar, apresurar, apurar: (a)mohage. (a)moage (mo= mu= my), (a) mbopya'e (X retardar: (a)mombegue, ( a)mbotakykue.

lO

acémila: rnburika (mula , mulo). acendrado, perfecto: hekopegua, hekoponi, iportiitevéva, kytyngopyre

(M.); oro a.: itaju hekoporditéva, itaju ne potfva (muy puro). acendar, purificar: (a)mopoti, (ai}ky'a'u, (ai) kytyngo (M.); a{;endrarse purificarse: ( a)ñernopotf, che poti, ( a}iiernboky 'a 'o. acento; tf, tyvyta, aká; la "o" de póra lleva a.: pe "o" pórape ofva ití, ityvyta; la "a" no lleva a.: pe "a" katu naitfri, nda ityvytái; la "y" con a.: "y" ittva; la "y" sin a.: pe "y" itf-

jva. acentuar: ( a)mbotyvyta, ( a)rotyvyta, (a)moti

acepillar: (a)mosyi, ( a)rnbojoja; haz me a. esta tabla: ernos_liiukami chéve pe yvyrape.

acequia: ysyry rape, yrape. acerca: rehe; a. de su naturaleza: hekórehe; a. del guaraní: avañe 'ere he (referente al g.). acercar: ( a)mboja (arrimar), ( a)rnoagu;, ( a)roguahe, ( a)rnboypy (X alejar, (a)rnomombyry); la humildad nos acerca a Dios; pe py.'amichf (pe ñemomichí ogueroguahe ñandéve Tupd= iiane reroguahe Ñandejára ypype; acercarse, arrimarse: ( a)ja, (a)ñemboja, (hese: a él, aja ijypype). acero: kuarepotitd (< td, hatd: duro,

metal duro). acertar: ( a)japi pord, ( a)japi (hacer blanco); el que acierta o hiere con

arma de fuego: apiha, apihare (asesino, matador. acertijo: kuaapyrd, porandu asy, hasy api, hasy apipy(re).

acetre o calderito del agua bendita: y karai ryru.

acezar, jadear: (che)juku'a, (che)dmbu. aciago: desgraciado: pane, vai pochy, po'aJ; fecha aciaga: ara pane, ára pochy.

acibar: mbá'ero (amargo, amargura); Dios pone a. en los placeres desordenado: u m( vy 'a hekópe yva o mboro pe Tupd.

acibarar, amargar: (a)mboro; (a)mbopy'aro, (a)mbopy'arasy.

acicalar: hermosear, adornar: (a)mopora asy ( a)mbojegua, ( a)mopotimba, (a)mbovera (abrillantar, lustrar);

acicalarse (los verbos anteriores con je o ñe}: (a}ñemopord, etc.

acicatear y mejor espolear: (ai)kutu che renda, ( ai}kgrdi, ( a)myage (le doy prisa , lo apuro). acierto (es un), cosa acertada, bien hecha: ijapipordmbyre, tembiapo hekopeguare, hekoitépe apopyre (Xmal hecho : hekoyme apopyre, apoporambyre). aclaración: mohesakd, hakása'i. aclarado (ya está): hesakdma, rnohakdsa 'ipyréma. aclarar, 1 explicar, dar luz: ( a)mohesakd, (a)mohakasa'i, me da luz esto, me lo aclara: kóa che mohesakti para; se van aclarando mis dudas: hesaká ohóvo umi mba'e akañyhápe

11

aclarar-acontecer

acémila-aclarar

(ra'e)=akañyhaguépe (lo que era

oscuro para mi). aclarar2 el día , amanecer: ko'éti hz'na (= ko'éju, ko'esoro, ko'emba hz"na). aclarar, 3 cesar la lluvia: opi, ama opi; se aclara el tiempo: ojepiro pe ára; se aclara un líquido : oñemyesaká, oñembotyai-jera; se va aclarando: hesakdve oikóvo.

acné, granitos o barros de la cara:jari'( (X forúnculo , divieso: jati'i; sarna: kuru; lepra: kunt vai). acobardado (estar): kyhyjégui che renyh é, ( a)ñemondyi.

acobardar: ( a}mondyi, ( a)mbopy 'amirf, ( a}motindy; acobardarse, estar acobardado: ( a}ñemondyi, (che) py 'amirf, ( che}tindy (X me espanta, me da miedo: che mondyi, che mongyhyje) .

acocar, azuzar, perseguir: ( a)muña (Xseguir; (a)ha hakykuéri). acocear: ( a)pyv.oi (hes e} (X pisar: (a)pyn1).

acodar: ( a}hakañoty, ( a)mbohoky, (a)mboyvyroky.

acodarse, apoyar el codo: (a} jejyva joko.

acoger, dar hospedaje: (a)mohenda, (a)mbohupa, (a)mombyta.: él me acoge , me da hospedaje, soy su hués ped: che ko imbohupa. acogotar: (a)jura'o, (a}juvy, (a)juvoka. acogida: atyha, je'oiha; hallar buena

a.: (a)jererohory para, ( a)ñemombytapord.

acogido: ( i)momby tapyre, imbohupá-

va; soy bien a.: ajererohory porá. acollar: (a)japyaty, (a)jaty (cubrir con · tierra, aporcar). acollarado: mb ojuajupyre, ojuajúva, juaju.

acollarar: ( a}mbojuaju. acometer: atacar , lanzarse: ( a}ñembojapaite (hese = ichupe), (a)guahemba, ( a)ñereroguaf¡é ( ichupe}, (a)ndyry (hese). acomodar: ( a)mohenda, ( a)mombyta

(acoger). acompañado: moirú mbyre, íñírúndive, iñirú,

oñoin1,

mok6i-mok6i (de

dos en dos); quiero cantar acompañado de la guitarra: apurahéita mbaraka pyrí; a. de flauta: mimby pyri.

acompañamiento de la comida: tyra. acompañante: irú, sus acompañantes, su séquito: in2nguéra joa. acompañar: ( a)moin1; acompañarse uno a otro, el uno al otro, mutuamente, ( ñañomoin1): acompañarse; ser acompañado, (a)ñemoin1 . acompañar la comí da: ( a)mboryra; solemos a. la c. ora con mandioca, ora con papa dulce: ikatukuaa ñambotyí ra jáma mandi'ópe, jáma jetjlpe compasado: ipujojáva, purahéi mboja'o, p. mboja'opy(re). acompasar: ( a)mbopujoja X) poner en fila: (a)mboysyi). aconsejar: ( a)hechauka te ka. ( a)hekorechaukaha, (a)hechauka teko pord; ( a}hekombo 'e. ( a)mbo 'e hekortirehe acontecer, pasar; ojelw; no pasó nada :

acompasado,

12

acrecentar-achacar

acontecimiento-acrecentado

mba'eve ndojehúi, m. ndoikói acontecinúento: ojehúva, oikóva; no

te perturben los acontecimientos: ani reñemyangekótei ojehúva rupi, ojehúva-rehe. acopiar, hacer acopio: (a)mbyaty(by= bu), ( a}mono'ó. acoplar: (a)mbojoapy, (a)moirú, (a)mbojoyvy. acoquinar, avergonzar: (a)picha, (a)motf, ( a)mbopoyhu; acoquinarse, avergonzarse, abatatarse: ( a)jepicha, (a)tf, (che)poyhu (=ajepoyhu), (a)ñemotf; el idioma guaraní se empa-

cha y avergüenza del paraguayo que lo habla mal: otf pe avañe'é oñandúramo ojeporu vai=oñeñe'e hendayme, hekoyme. acorazado: ygarnsu mboka, y, imbokáva.

acordar, 1 recordar, traer a la memoria : (a)momandu 'a; acordarse , recordar: (che )mandu 'a, (a) ñemomandu 'a.

acordar, 1 otorgar: (ño.)me'é, ome'e hikuái (otorgan por común acuerdo); no se le otorgó lo que pedía: nome'é hikuáiri ichupe, ojeruréva, nainefri ichupe, ombotove ichupe (se lo ne-

garon). acordarse: (che}mandu'a, (a)ñemomandu'a, (che}nga'u, (che)éiho, (che}py'aho {todos con hese}; a veces me acuerdo, a veces no: amóme che rnandu 'a, amó me che resarái; pocas veces nos acordamos de Dios: pokápokdnte ñane mandu'a Tupáre. acortar: (a)mombyky, (a}momichf (a-

chicar), {a)mbokarape (acortar por arriba, una planta, etc.); acortar la vida; (a}mbohekove-mbyky (X alargar): ( a}mombuku}. acostar: (a)moñenó; acuesta a este niño llorón: emoñenó pe mita resdngy; acostarse: (a)ñenó; a. dos en posición inversa; (ño.)ñenó ojopygotyo; le hace acostar con él: ogueroke ichupe ipohéi ondive, onguendive. acostumbrado (lo): jepiverógua; más pronto de lo a.: voive jepiveramoguágui. acostumbrar 1 (a uno), trans.: (a)mbojepokuaa, ( a)mbojehase; acostumbra mal a su hijo: ombojehase vai imembype; no acostumbremos mal al público: tove ñaporombojepokuaa vai = ñambojepokuaa vai tapichápe. acostumbrar: 2 1) "el verbo + va", por ej: acostumbra salir: oséva; no acostumbra venir; ndoúiva; 2) "verbo + mi, miva" (átonos) oúmi: ve-

nía o solía venir; me solía bañar; ajahúmiva; 3) por (a)jehase (acos-

tumbro); habitualmente trabaja en la chácara: ojehaséva kokuépe. acostumbrarse, estar acostumbrado: (a)jehase, (a)jepokuaa; estoy acostumbrado al clima: ajepokuaáma ko ára-rehe, ajehaséma ko ára rekóre, arapy rekórehe. acrecentado, aumentado, añadido: joapy, ojoapyva; palabra acrecentada: ñe'éngue joapy{re), mongakuaapy(re).

acrecentar, aumentar: (a)mbohe ta (en número), ( a)mbotuvicha (en magnitud), (a)mbojo'a, (a}mbojuapy (encimar, juntar o unir). acreditado, de confianza: (i)jeroviaha, (i)jeroviapy.

acreditar: ( a)mbojerovia, ( a)mcañete. acribillar: (ai}kutukutu, (a)japiapi acrimonia, 1 astrigencia de la boca: jururo (después de fumar o mascar); py 'ahái (por mala digestión). acrimonia? aspereza de carácter: joha, arhel, ijoháva, ijarhélva.

acaisolar, (purificar): (a}mopotipotf, (a}ky'a'ove, (a}mopotipordve, (a)moporáporavé. acritud, acrimonía desabrimiento: py'aro, py'ahái. acróstico: teraguigua, tera ku 'i. activar: (a}moage, (a}mboguata, (a)motenondeve, (a)mbopya'e. activo, laborioso: kyrey, naikane 'óiva naiñateyi; su activo casi se iguala al pasivo: oguerekóva ha ome'~va'erá petefcha nunga (lo que po-

see y lo que debe casi es igual). acta (levantar): (a)mbohyru ijapopyre. actas, hechos, acontecimientos: apopyre, ojehuva'ekue.

acto, 1 acción: tembiapo, ose., apopy (hecho); tus actos los ve tu prójimo, tu corazón, sólo Dios: ne rembiapo ohecha nde rapicha, nde py'apy pegua Tupd mante ahecha.

acto 2 (en el): voi, upevove, upevovete; agaite (ahora mismo). actual: ko'agagua, ogagua (de hoy,

13

contemporáneo). actuar: (a)mba 'apo, (a)japo, (a)jeity tembiapópe, ( a)ndyry che rembiapóre. acuático, acuátil: yrehegua. acuciar, espolear: (a}myage (a personas): (ai)kutukutu, (ai)nupanupd (a las bestias); (a)hatapyña {atizar). acuclúllar, apuñalar: (a )poroku tu, kysépe aikutu, aikytf. acudir, ir:oko'i, (o)hua'f (o)je'ói, (o}jeho (plural sólo los 4); donde quie-

ra que vaya, vaya donde vaya, acuden allí los niños: mamóku oho hápe mitanguéra oko'ipáva. acueducto: yrape, y rapeñemboty . yrerupy rape.

acuerdo 1 (estar de): ñaime oñondive, ñ. oñoñe'éme; hemos de llegar a un a.: tekotev~ ñane rembipota joja=t. ñamopetef ñane r. =ñamopetei ñane rupityrá, ñ. rupitypyrd. acuerdo, 2 resolución: ñembopy'a petef, tembiapouka(pyréi). acuestas: atúa ári, atúa-rehe. acullá : pépe, amo. acumular: ( a)mbojo 'a, ( a)mboaty. acuoso: ay, yrei. acurrucado (estar): (che}aturu. acurrucarse: ( che)aturu, ( a)ñemboaturu, ( a}ñemboapu 'a (hacerse un ovi-

llo). acusador: kaguaiha. acusar: (ai)kuaauka, (a)mombe'u mohendahápe (al juez). acutí: akutf (cierto roedor). achacar, atribuir: ( a}mboja, ( a}jopy (a

14

adentros-ádmitir

achacoso-adentro él: hese); ¿te achacan el robo? : om-

boja piko nde reh e pe ñemonda=remonda hague; lo atribuyen a la caña: taguato resaj r e ojopy Mna. achacoso: hasykatu, hasypu'iiva. achaque: 1 mba'asy, tasy 'i, ta.sykatu (por viejo=tujá-gui). achaque 2 (materia, cosa), -rehegua;

en achaques de catecismo no está bien versado: Tupárape rehegua

ndoikuaa guasúi = ikuaa 'in te, vaiva{nte oikuaa. achatado (estar): (o)ñemombe, ipe, ipepyre, mombepyre. achatar: (a)mombe, (a}mbope (X (a)mope: romper). achicar: (a}momichf, ( a)jaro (disminuir el contenido), (a)mbo'i (desmenuzar); achicar más: (a}momichfve. achicoria: ka'anaguai. achicote: uruku (planta tintórea). achispado: opichoróva. achisparse: (a}pichoro, (a}piguy,(a)ka'uvy. achocar , estrellar: (ai}ty tápiarehe, (a)mongu'i (destrozar, triturar). adagio, refrán: ñe'enga (frase hecha). adalid, caudillo, jefe: tendota, ose., sambyhyha, mburuvicha, tuvicha, huvicha. adaptado: ñoñemboja, joja, jo'aha, ojo íiva (que se aviene). adarga, escudo, broquel: mo 'áha, ñuvdha, guarakape (M., A.). adehala (o plus en las compras): jo'aha, ñapa (M.). adelantar, 1 poner delante: (a)mohe-

15

ka'aguj p e; poner a.: (a}ñoña, (a) moinge; lo de a., lo de dentro; ipypegua; ¡adentro todos !: peikepákena. adentros (decía para mis): ha'echepy' apy pe. adepto: hakykuéri oikóva, hakykuerigua, moirú)ia ( oikéva petef} (segui-

kuaapyrd, porandu asy, ñeporandu apipyrd. adivinar, acertar: (a}ñandu (sentir), ( che}arandu, ( ai}kuaaraé, ( a)ñandu oiko va'erd; adivina: mba'emotepa

adivinar, calar el natural de uno: (a} hekopyty; nos calarnos o en tendemos: (ja)johekopyty. administrador, gerente, jefe : ñangare-

ademanes (de buenos): hete reko poráva, h. katéva, neo!. (de finos modales). además: ha avei, hi'ári, hi'ariete, oime-

dor, participante). aderezado: mohe'embyre (salado, etc .); mbosako'ipyre (preparado), ojegudva (engalanado). aderezar: (a)mohe'e (con sal, con sal y aceite: juk)Jpe, juky ha ñandjpe), (a}mbosako'i, (a}mbojegua (aprestar , poner de gala). aderezo: 1 jeguaka (adorno), jeguaka apesá: juego de joyas o collares. aderezo: 2 temikoteve, ose. (utensilios), tembiporu, ose. aderezo, 3 condimento: mohe 'éha. adherir, pegar: (a}mona, (a}mboja; adherirse: (a)ñemona, ( a)ja. adherirse, participar: {ai)ke avei, (a } me'é che réra (suscribirse). adiestrado: katupyry, ipohe (de buena mano); ojepokuaáva, itekové va, ha'

ve, kóva rire, ha'eramóva rire, ha pehendu ramóva ári (hay más, no

adiestrar: (a}mbokatupyry, (a}mbopo-

nonde, (a)motenonde; adelantarse: ( a}ñemotenonde, ( a}henonde 'a ( qui-

tar la delantera a otro). adelantar,2 progresar: (a)ha tenondenonde: hacer a.: ( a)henonde'auka, ( a}ñemohenondeuka. 1 adelante: tenonde, tenondépe; de aquí en a.: águirire, kurivévo : vaya usted a.; por delante: tereho, tenonde, eñemotenonde (ve). ¡adelante!: 2 jaku 'ékena, jaku 'éna, jaku'ekatu. adelgazar, 1 trans.: {a}mbopo'i (bastón, etc.), (a)mbopiru {brazos, piernas), ( a)mopereri (tabla, madera). adelgazar, 2 intr.: (a}ñembopiru (a. de

cuerpo); ¡qué flaco se ha puesto el enfermo! ipiruetépa nga ko hasjva. ademán, 1 gesto: tetemji, teteñe'e, t. ñemombe'u.

ademán, 2 señal: ñemombe'u; se puso en a. de saltar: oñemoi opopotaramo guáicha.

sólo lo que acabáis de oír). adementar, entontecer: (a)mbopy'atarova, ( a)mbotarova.

adentellar, hincar los di en tes: (ai}su 'u, ( a)moháimbore.

adentro: pe, py, pjpe, kotypjpe; a., al interior de la ciudad: táva ryepjpe; penetramos bosque adentro: roike

evéva. he, {a}mboheko pord, (a}mbo'e pord. adiposidad: kyrakue, mba'e kyra, teko kyra. adiposo; kyra,· iñandyva, ikyráva, ñandygui henyhe, Fíandy, kyrakue hetáva. adivinanza, acertijo : porandupyrd,

(dicho en las adivinanzas); adivina quién es: eréna avápa (ha'e), eikuaáke cheve, ejapina chéve.

koha, ñema sambyhyha, tembiapo rendota, ñema rerekua, ñ. jaryi. administrar, cuidar: (a}ñangareko, (ai} sambyhy; (ai}porokuái (M.); n0 administra bien la chácara: noñangareko pordi ikokuérehe, ndoiko porái ikokue reheve (no cuida bien). admiración, asombro: (ñe}momorá, (ñe)porangereko, ñem ondji; su a . no tiene límites; oiporangereko, ndoiporangerekopái - ohecharamór6, ndohecharamopái. - Frases expresivas de admiración: e'a. nipora'e, háke ra 'e, añett!iko ere, guépa, kóva katu , mba'cte péva, mba'etéma, guépiko, hi'fmte ko chéve, tuvi cha mba'e ko eréva (es notable , in audi to). - Causar admiración : (a) mbojurujái, ( a}mopiri. (estremecer,

escalofriar). admirar: (ai}porangereko. ( a}momord, ( a}hecharamo; hacer a.: ( a}mbojurujdi.

admitir: (a}moinge (dar entrada), {a} vy 'a hendive, ( che)nei. (a)heja (con-

16

adobado-adrede

sentir, dejar); me obligó a admitir: omonei chéve. adobado, arreglo: myatyrombyre, mohe'embyre (salado, etc.). adobar: (a)myatyró, (a)mohe'e, (a)mbohe (aderezar, sazonar). adobe, ladrillo: yvytambe (< yvy + hatá +pe). adobo: mboheha, mohe'eha (salsa, condimento). adoctrinar, educar: ( a)mbo 'e, ( a)hekombo'e. adolescente: mitdrusu, mitá karia'y adolecer, enfermar: (che rasy ): adolece de muchos defectos: of noimbáiva ipype, heta hendápe oñembyai. adónde: mamo, moó; ¿a. vas? : mamópiko reho; ¿hacia a.; hacia dónde? mamóngotyo. adondequiera, dondequiera (que vayas): mamo rehohápe, mamó reho hárupi, mamo nde py reityhápe. adoquín: itape, ita a/...ytá, yvyra akytá. adoquinar: ( a)mboita tape, ( a)mohatá tape, (a)mboapetape. adoptado: (hijo), criadito: (che) ra'y anga, (che) ra 'yra 'anga. adoptar: (a)moínge (=amoña=añoña) ta 'yrangáramo. adoración: tupd rerohory, ñeakáity, jepoyhu, jetyryry; a. o beso de la •ruz: tupaitú (ha, p. omono't>va, oñemomba'éva, oñembojárava. agitación: juku ~. py 'atarova. agitado (estar): (che}ambu, (che)juku'a, (che)ñoko 'é tyt)Íi; (a}ñembokuchu, (che}akttraku, (che)py'atarova, (che)py'atyai (turbado, descon-

certado). agitar horizontalmente (sólidos): (a}mbokacha; a. un péndulo, etc.: ( a}mbovava; agitarse: (a}kacha, (a}kuchu, ( a}ñembokuchu, ( a}ñembokacha. aglomeración: ñembyaty, teta oko'iha. aglomerar, amontonar: (a)mbochovi, (a}mbojo 'a (sobreponer), (a)mbyaty (reunir), (a)mono'IJ (recoger); aglomerarse, reunirse: ñande aty heta; forma cúmulo, está repleto: oñembochovi, henyhémba. aglutinante: mbojaha, mopetefha, mbojoapyha. agnosticismo: kuaa pavé'yrape (X excepticismo; oguerovia ,.;uaa'yvarape}.

ba, mbopohyipyre,jopypyre.

agobiar: (a)jopy, (ai}py'apy, (a}moangata, (a)mbopohyi (hacer pesado. agravar). agobio: angata, py'apy, py'a angata. agogía: y rape yvyguypegua (reguero de las minas). agolparse: (ja)titi, (ñande)aty heta, oko 'i, okua 'i, oko'ipa, oje'oipa, hua'fmba. ágora: táva aty renda. agora (raro por) ahora: k o 'áta. ágora-fobia: ara resa kyhyje. agorar, augurl!r~ (a)hayvó pord, vai

(a. lo próspero, lo adverso). agorero: avapaje (hechicero, milagrero), ha'uviJhára. agonla: manombotaha, jehekjlÍpota, pytuhéasy.

agónico: manombota rehegua. agonioso: ojerurerure hetáva, jerurerureha.

agonizante: omanopotáva, ipytupa potáva, ipytuhé asyva.

agonizar: (che}pytupa pota, (a)jehekyi pota, ( a}manombota.

agostado, marchito : haviru, piru; hojas marchitas: hogue raviru; campo a. : ñt1 piru.

agostar: ambopiru, ( a}mombiru, (a} mohakatf (M.).

agosto: jasy poapy (mes ocho): hacer su a.: (a}mba'eno'ó, (a)virumono'ó. agotado (estar): (a)gue, (a)so, (a)soite, (che)ka'apa, (che} kane 'IJmba; libro

agregar-agua

agotamiento-agregado

22

a: kuatia ojejoguapáva, k. ijoguapa-

imandu 'avareko.

agradecimiento 2

pyre.

agotamiento: kaigue, kangy, kane 'ongue, hypa. · agotar: (a)mboypa (y=hy) (a. el agua), (a)mbokaigue (a . las fuerzas); agotarse; hypa (X que no se agota , inagotable: hypa'YJ. agraciado: hova poráva, he te porá jojáva, h. foja poráva. agradable 1 (de carácter): horyva, heko re tia 'éva, oporombohetia 'éva; vientecito a .: yvytu kangy porá, yvytu nde rerohoryha. agradablei (al gusto), sabroso, rico: he. me gusta : he chéve, heterei chéve. agradar, complacer, dar gusto: (a)mbohory, ( a)mbovy 'a; me agrada, me gusta (la co mida o bebida) : he chéve; no le agrada que vayas: ndoipotái reho; le agrada , le gusta tu presencia: ovy'a nendive, hory nde pyri: le encanta que vayas a su casa: oguerohory nde ho oguendápe. agradecer: (a)hepyme'e, (a)guije, (a)guijevete: ( che)mandu 'a temim8 'ere, ( a)mba 'erecha kuaa; ( ai)poepy

(fórmula~

de): aguije,

aguijevete, tombuekovia ndéve Tupá, ahepyme 'é ndéve (gracias, te

pago, te doy el precio). agrado, voluntad , gusto .(de mí): (che) rembipota , (che) vy'aha. agrandar: (a}mbotuvicha. (a)mbopyguasu (ensanchar), {a)mbopuku, (a) mombuku, (alargar), (a)mongakuaa

(hacer crecer). agravante (circunstancia): ombovaivéva, ombyaivéva.

agravar: (a)mbopohj;i, ( a)mbovaive; agravarse : hasyve oikóvo, oñemby-

íiemyrombyre, ipy 'ava(va, ipy 'aróva, ipy 'ahái. agraviar: (a)moñemyró, (a)jahéi (hese), (a)mbopy'avai, etc. (v. el ante-

rior). agravio: ñemyró, jahéi, ñemomará (pasivo), mamará (activo), ñe 'emondopyre, ñe'épochy.

(a. con obras). agradecido (ser, estar): che py'a porá

agraz: uva aky. agrazar, disgustar : (a)mbopy'aro, (a)moñemyró, ( a)vy 'a 'o (quitar el bienestar). agredir,embestir: (a)rairO, (a)ha'draéva,

hendive, ( a)hechakuaa hemime 'engue: no es agradecido: nomba'erecha kuaái; es muy a.: imandu porá tapicha remime 'enguére, tapicha me 'embyre kuaaha poráite. agradecimiento. 1 gratitud: teko hechakuaa, teko py'aporá, poepy (M.),

agredido: apipyre, ojejapi va 'ekue (X agresor: apiha, kutuha). agregado, añadido (estar) : ojoapy Mna, karapachdi; ya está a.: ikarapachdima, itykuapyréma (líquido especialmente).

a

pachdima, itykuapyréma.

agresión: rairO rei, havira reí, ñenupd ra~.

agresivo (ser): ( a)ha 'dséva. agresor: 1 rairO raéha, o ha 'draéva, ñepyrtlha, apiraéha, ojapiraéva.

agresor2 (con arma blanca, con arma de fuego) : kutuha, apiha, (oikutúva, ojap(va).

agreste, silvestre, rudo, tosco: hesaite, koygua, ava ka'aguy.

aive ohóvo.

agraviado, ofendido: ofíemyróva, mo-

( a)havira reí, ( a}ñepyrú aha

agregar, añadir: (a)mbojoapy (jo=ju); a. encima: (a}mbojo'a; a . líquido o sólido : (ai)tykua, ( a)mokarapacht1i; por ej.: yerba o agua en el mate o calabacín; ya está agregado: ikara-

a(ajapi).

agriado 1 (se ha): háíma, oñembohái hz'na, háiva (está a .). 2 agriado, enojado (está): ípochy, ojahéiva; si n c;111sa l'~tá a.: oñembo¡)()chyrci ldna. agriar: (a)mhopochy, (a)mbohái, (a)mboro, (a)mbopy'ahái agricultor: chokokue, yvyjo 'oha, kokue rerekua, k . jára, temit;> jára, koygua (rústico). agricultura: ñemity rape, ñ. kuaa, ifemit;> mbo 'e, ñu jo 'okuaa. ngridulce: he'évaivai, he'éjopara, he'emby. agriera, acidez: mba 'ehái, teko hái, hái, háireko. agrietado (estar): (o)jeka hzna, (o)vo, (o)tiri, (o)ñehumbiri agrietar: (a)jokatiri (el vaso, el cántaro: y'uha, kambuchi); agrietarse: ojeka.

agrimensor: yvyra'dha,

23 oha'ava ñú

(yvy).

agrimensura: yvyra 'fi kuaa, yvyra 'dmbo'e, ñura'drape.

agrio: 1 hái; naranja agria : nardhái. agrio 2 (de genio): heko arhel, joha, heko joha; respuesta agria, seca: ñe'é oporomboróva, ñe'é oporoap(va. agrisado, grisado, gríseo: hungy, morotiu, apati agrisar (raro): (a)mohungy, {a)moapatf. agro (campo).: ñt1, okára; las necesidades del a.: okarayguakuéra remikotevé. agronomía: ñemitpreko kuaa, ñemitp mbo 'e, ñ. rape. agrónomo: ñemiryreko kuaaha, ñJ,imba'e mbo 'ehára,, ñt1rehegua mbo'eha, ñujaryi agrupación: no '6, aty, atyha. agrupado (estar): ono'ó, mono'ómbyre, ijaty, ijatypa hl'na. agrupar: ( a)mono 'o no i5, (a)mbyatyaty, {a)mbyatypa. agua: y - agua, a) con adjetivos, b)

con verbos, e) en frases._ a) agua bendita : y karai; a. caliente : y taku; a. clara: y sati, y saká, y resaká; a. corriente: y syry; a. estancada:. y no'O; a. hirviendo : y takupupu; a. tibia: _y haku vevú~· a. natural: y rei, - b) poner agua, aguar: ( a)mbQ 'y; poner, agregar a. (ai)tykua, ( a)mokarapachdi (cebar el mate); beber a. ( a)hay 'u, ( a)mbo 'y; derramar a.:

24

aguacero-agüero

(a)ñohé y, (a)hekuavo y ; derramarse el a.: oñehé y; echar, vaciar el a.: (a)hekuavo; enturbiar el a.: (a)mbotyai; hervir a. : (a)mbopupu y; purificar el a.: (a)muesakti, (a)mopotf y; sacar a.: ( a)jara y (del pozo: ykuágui); poner en agua , macerar: amboy, ambory.- e) charco de a., a. estancada: yno'ó; gota de a.: y tykyre,yresa; ruido de a. hirviendo : y chiti, y ochini; a. con sal: jukyry; a con miel: eiretery; leche medio a.: kamby y; agua corriente no mata a la gente: y syry ndoporojukái; se lava con a. de Colonia: y ryakud· me ojejohéi; toma leche como a.: hoy 'u kambyre = ho 'u kamby yi· cha; deme un vaso de a.: ta'umi nde y; mira que esta agua no es potable : cháque pe y naipottri, ndaja'úvai, ndaja 'úiva.

aguacero: ama sapy'a, ama guasu sapy 'a, ama charara, ama pororo, amambu (lluvia estrepitosa, ruido

de lluvia). aguacil, alguacil, libélula: ñahat[ (X cigarra: ñakyrd}. aguachento, aguachirle: ay; es un melón a. : ijay pe merO. aguada, abrevadero : ygua. aguado (estar) : sake, yreikue, ymeme, mbo 'ypyre; leche aguada : kamby y; esta leche es medio agua: hi'y, ko kamby. aguador: yreruha, yñemtlha. aguaducho, torrentada: ysyry ambu.

aguafiestas: vy 'ambyaiha, vy 'aharuha (mbyre.

ahoyar,

raro por hacer hoyo: (a)

mboykua, ( a)mboyvykua, ( a)mbokuayvy. ahuchar, guardar: {a)ñongatu, ( a)mbohyru. ahuecado (estar): ipyko'e. ahuecar: (a)mopyko'é. ahumado: ijapiche, mbotatapyre. ahumar: (a)mohatatf, (a)motimbo, (a)mboapiche. ahunche, restos: takykue, ose., tembyre, ose. ahuyentar: (a)mondyi, (a)mongyhyje {a)momombyry (alejar), {a)mbojei. aimará (lengua) : aimara ñe 'é. aína, aínas; no tan aínas: hasyyme, ndaha'éi hasyyete (no es tan fácil). aindiado: ijava reko, aváicha (también

medio salvaje). airada (de la vida): heko vaz"va. airado (estar): { che)pochy. airar, muy raro por enojar: (a)mbopochy, ( a)moñeko ·~¡;airarse, enojarse : { che)pochy, ( a)ñeko '6i, { a)jahéi (incomodarse); no hagamos incomodar al prójimo; ani jajahéi tapicháre (no seamos objeto de disgusto para el prójimo). aire: 1 pytu, yvytu (viento), pytu (aliento, hálito), pytuhé (respiración); abre la puerta para que entre aire: eipe 'a pe oke toike ñandéve ára pytu; aire caliente: kuarahy pytu.

kumbarity (M). ajo: sevoiry (M.), áho, hisp. ka eha purahéi paraguaiete, para- · ajorca, brazalete, collar: mboy (po'y }, poapykyja, pyapykyja (a. o brazaguaireko. lete de la mano y del pie respectiairear, poner al aire: (a)mboyvytu, {a)mboarapytu, ( a}mboveve (aventar vo). ajuar: tcmbiporu ogapy, t. ogapypearroz, etc. en la criba); airearse, tomar el a.: asé, aha añemboyvytu, gua, ogapy rembiporu. ajustado (estar): imbojoja, oñomboja, ( añembohete ku 'e: a hacer ejercicio). ojoapy porá. ajustar, igualar: (a)mbojoja, (a)mboaaislado (estar): (a)ñemoha'eño (retipyjoja (igualar las puntas); ajusterado). ¡¡islar, apartar, poner solo: ( a)moha 'emos las cuentas: pe papapyrérehe ño, ( a)moaño (dejar solo), ( a)moñama'eta. petef, (a)momombyry (alejar); aisajuste: joja, jejoapy. ajusticiado: jukapyre, fue o murió a: larse: (a)ñemoh(J'eño, (a}ñemoaño,

aire? canto, tonada: purahéi; la polca es un aire típico paraguayo; pe poi-

{ a}ñemopetei

ajado, marchito: mano, piru, ñyñyi. ajar, estropear, estragar: ( a)javyky vai, (a)haru, (a)mbopirn (secar, agostar) ( a)mbyai, ( a)moivaivai.

ajeno: che mba'ey, tapicha mba'e, nachemba 'éiva; no abuses de las cosas ajenas: nanemba 'éiva ani reiporu va(tei (=nemba'eyva... ); esto es ajeno a mi cargo: peva ndoikéi che rembiaporáme (está fuera de mis atribuciones). ajetrear, fatigar: (a)mokane'6, (a)momba'apotei, a. asy; ajetrearse, fatigarse: ( che)kane '6, ( a}ñemokane '6,

( a)mondyry, ( a)mondoro.

campo

de

tiene alas y vuela más aprisa que el viento?: mávapa upe ipepoYva ha yvytúgui pya'eve ovevéva (el pensamiento: py 'amongeta, apytu ~ro­ ky); el prurito de las alas, volando sólo se cura. oveve mante ipohd guyra hem~iva ipepo (ipepópe).

{ a)mba 'apo asy.

ajetreo: kane·~. kane'ongue. aji, guindilla: kyyi, kumbari (M). ajironar, raro por hacer jirones: ajizal,

ojejuka va 'ekue ( mburuvicha ñe 'eme). al con infinitivo = cuando , de): kue, kuetévo (= jave, aja); al pasar, de paso, cuando pase: ahasa kuévo; al no encontrarlo, retrocedió : ojuhu Yvo, ojevy (vea a). ala: 1 pepo; no tiene alas largas: ndaipepo pukúi; ¿quién es el que no

ajíes: kyyindy,

ala 2 de sombrero: tembe, ose.: levantar el a. del s.: ( ai)pepi che akátehegua rembe, ( a)hembepi

a la: hekópe; a la española, a la valenciana: España, Valénsia, rekópe; vi-

28

alabado-alba ven a la paraguaya, a lo paraguayo:

paraguái rekoitépe oiko, p. hendápe. alabado, aplaudido (ser): (a)ñemomba 'e guasu, ( a)jepopete, ( a)jererohory, ( che)rerakud. alabanza, elogio , loa: ñemomba 'e guasu, ñemomorá; que se oigan en

todo el mundo las alabanzas de Dios: Tupá réra rerakud porá toñehendu opa tenda rupi, mamo pavé m pi. alabar, ensalzar, elogiar: ( a)momba 'e guasu, ( a)momarangatu (santificar), ( a)mbotuvicha, ( ai)porangereko (admirar), (a)momord; sólo Dios merece ser alabado: Tupd año, T. ñónte oñemomba 'eguasu va 'erá = Tupd réra mante oñembotuvicha ~a 'erd; alabarse : (a)ñembotuvicha, etc. ( v. el anterior y antepóngales j e o ñe). alacena: tembiporn renda, tembiporn ñongatuha. alacrán, escorpión : japeusa (cangrejo). aladar, penacho , copete: tyrá, a.rambi alado: 1 ipepóva, ovevéva. alado,2 arado : jo 'o ha, yvy jo 'o ha. alamar, borla : ambopi (fleco). alambrar: ( a)mboa/a, hisp. alambre: ala, hisp. kuarepoti po 'ipz'u, itaembo {hilo de metal). alanceado: mpme kutupyre. alancear: (a)mykutu, (ai)kutu myme, mype. alano. jagua, jagua heko ñaró.

albañal-alcurnia

alar, alero : ogapepoguy (soportal, e rredor X interior de la casa ; ogapy 1. alarbe, inculto: koygua, ava. alarde, ostentación: ñembokaria 'y, t eko jejapose. alardear: ( a)ñembokaria 'y (hacer el guapo), ( che)sénte, ( che)ntese; no

quiero alardear, sólo digo lo que es verdad : chéko ndacheséntei, añeteguánte amombe'u.

alargado (estar): ipukúma, oñembopukúma hz'na, imbopukupyre.

alargar: (a)mbopuku (amb=bop), (a)mboare (a. el tiempo , hacer durar); (ai)pyso (extender) ; (a)mbohekovepuku (a. la vida) ; ( che)pojái (a. la mano) , (a)jejyva py so, (a)ñemohetymapyso (alargar el braso , la pierna);(a)ñe'émbuku(a . el discu rso alargárse ... ); alargaré un poco mi estadía: amboaremtta che pyta ko '-

ápe = apytamivéta = aremivéta ápe; alargarse con él añembopuku hendive. alarido: guahu, ñaró; tasé, ose., sapukái, mburea (bramido, rugido). alannar, 1 turbar: (a)myangekói; un ángel la turba con su saludo : yvagaygua omyangekói chupe imaitei mz'me.

alannar ,2

preocupar, traer sol!cito :

(a)mbopy 'a angata, (a)mondyi (es-

pantar). alba, albada, alborada, aurora: atasé, ko'éti, ko'ésoro, ko'emby, ko'éju ko 'embota, ko 'éraposé, k o 'erapoju, ko'erapo pyt/1.

albañal, cloaca ; y sy ry ha, yky 'a syry ha, k y 'akue syry . albañil: ogapohára.

albayalde, colo rete: moportiha, mboa· pe pyahuha.

albear, b le: (a)japo; ahora sé a qué atenerme: ko 'ata ae aikuaa mba 'épa 11ja¡w va'erd, mba'e che rekord. nkntnmente 1 (mirar. .. ): ( arna 'é, ahe-

59

cho) pord, pordite; le escuchaban a.: ojapysaka pord he 'z'va rehe. · atentamente: 2 tayhupápe, torypópe, hekópe; ky re 'j>me (con esmero). atentar: (a}ho 'á; atentaron contra su vida : oipe'ase mo'á hekove. atento, 1 (estar): ( a)japysaka. atento 2 (ser): (a)jehúva (servicial), (a)porohayhu (amable), (a)poroñangareko, tapicháre ama 'éva; (soy a . con

los otros, les sirvo). atenuar: ( a)momichf, ( a)mbovevúi; se atenúan los efectos del frío: oñembovevúi ku ro y (rembiapo}.

ateo: tu¡xtme ndogueroviáiva, itupa vy 'ayva.

aterido

(pie, mano): (che} pyratá, (che) poratd. aterrar: ( a)mbopy 'a tytjli, ( a)mopirfmba, ( a)mondyi .aterrizar: yvype (a}guejy, (a}yvypynl (pista: yvypynl ren®, guejyho}. atesar: ( a)myatd, ( a)myspi atesorar, reunir: (a)mono'6, ( ai)po'o ( a)mboheta (aumentar), ( a)ñongutu (guardar); tiene atesorado muchos méritos : hy 'ái repykue heta oguereko iñongatupy.

atestar: 1 ( a)myenyM (llenar). atestar:l ho'e, (a)mombe 'u, ( a)moañete (dar por cierto, atestiguar, ser testigo, asegurar, aftrmar). atestiguar (vea el anterior): techohare, o henduhare hendápe amombe 'u

= techaharéramo = techaharehekó= ahecha haguéicho amombe 'u.

pe

atezado, negruzco: híl 'imi, lulngy.

atezar-atracar

60

atezar (raro), ennegrecer : (a}mohangy. aticismo: teko ñe'eporavopy, teko ava-ñe'éte.

ático, elegante (escrito): haipy poravo pyre, avañe'éte, ñe'é poravopyre, ñe 'é ne potfva, ñe'e ipotimbajepéva. a tiempo, puntual: ha 'etépe; no llega a t. : ndaha'etépei oguahe = noguahéi ha 'etépe.

atiesar, atesar (poner tieso, estirado , liso): (a)nwatd, (aipyso pord (po· ner tirante); (a)mbopy uhara, (a)mocha'ihara.

atildado: kate, hisp., poti, ojeguáva, mopottporambyre, mbojeguapyre

(adornado engalanado). atildar (raro) , hermosear: (a)mopord, (a)mbokate, neol. , (a)mopoti atinada (observación) : ñe 'e apiha, ñ. ojapiportiva.

atinar, acertar: (a)japi, ndajavj;i, hesakuaitépe ajapi.

atisbar, acechar : (a)mangea (a)maña, (a)ma'é-ma'e.

atizador: tatapyñaha, ohatapyñáva. atizar: ( a)hatap~iña (X desmochar los tizones de su brasa : ( a)hátapynga). atmósfera: arapytu (aire); estado de la a. o atmosférico: ára, ára reko. atoUadero: karaguataty, pa'tiha, apasuruha; karugua (hoya). atollar y más usado atollarse : ( a)japasuru, (a)pa'd, (a)ñembojavorái (enredarse), ( a)javo 'ói (mejor que el anterior). atolondradG: tarova, py 'a tarova, púa-

tarara, hisp. , sagua'a, sarigue. átomo: tomo, neol., mboja'oy, pehe'a'jJ, (no partido); escisión del á. : tomo pehe 'ti. átómico: tomi, neo l., heko mboja 'o'jJ, peso a. : tomo pohyikue; bomba atómica : tembipu tomo, t. tomi, putomo, putomi, neol. atomismo: tomo mbo 'e. atonía: teko kangy, ose., kangykue, tete kangy , ose. atónito: mondyipy re, py 'asysj;i, jurujái, hesase; me miraba a.: hesasé che rehe. atontado: akdtavy, akanga'u (mareado), tavyrai. atontar: (a)mbotavyrai (< tavy vaí). atoramiento: ahy'o pa 'd. atorar, cortar tuero o leña : (a)mbo'i jepe 'a. atorarse, atragantarse : (che )ahy 'opa 'a (con sólidos), (che)pyry (con polvos o líquidos= oho che time). atormentado (ser): ( a)jerereko asy, (a)jepy 'a juka. atormentar: ( a)py 'ajuka, ( aí)py 'apy, (a)reko asy; me atormentas: nde che rereko asy; ¿yo te atormento? : roguereko asy piko? atoro , apuro, dificultad: tesa para, ose., ivaiha, vaí; se vio en apuro : tesa parápe ojecha; lo pasó mal: va{pe oíko ra 'e. atracadero, varadero , muelle : jaha, jejaha, yrembe y, ñembojaha, yga(o)jaha. atracar, 1 arrimarse: (a}ia, (a)ñemboja,

atracar-atrevido (a)ñemoagui, yrembeyre (a)mboja. atracar, 2 hartar: (a)mbohyvatd, (a)mongaru guasu; atracarse: (a)ñembohyvatá, (a)karu guasu, {a)karu rasa, ajapaso, ajapyty: embutir,

embaular. atraco: ñemonda, mondaha ruvaitf. atractivo: (o)porombovy'a(va}, (o}poropy a reraháva, (o )porombohoryva. atraer: (a)poropya reraha, (a)poropy'a mbotyryry. atragantar: ( ai)pyry, ( a)mboahy 'o pa'ti; atragantarse: (che) ahy'o pa 'ii (ver atorar); pytp, se me atragantó la harina: che pytp hu 'itf, h. oho chedme. atrapar: (aí}pyhy, ( a)japyhy, ( a)hupity (alcanzar), (che} popa'd (hese) (prenderlo); te atraparán: ipopaane nde rehe. atrás 1 (haci;;) : takykuégotyo (ky=py),

ose. 2 atrás, detrás : takykuépe; má s a. : takykueve; muy a.: takykuetépe, volver a.: (a)jevy (X recular: aguevi); los de a.: takykuegua; IT)irar a.: (a)ma'e che rakykuévo; poner uno tras otro: (a}mboíoakykue. atrasado (estar): (eñe} rakykue, af (= apyta) takykuépe ( a)ñembohakykue az'na; está atrasado de noticias: opáy hakykuerépe, ndoikuaa portií ofehúva; mi reloj está (anda) atrasado: che arara'dha oguata takykué{Je, oñembohakykue oikóvo, ( tapy -'~ taky, esta última forma más clá-

61

sica y de abolengo, usada por A. y M.). atrasar (trans.): (a}mbotakykue, (a) mombegue.

atrasar (intrans.): (che)mbegue, (che) takykue (estoy con retraso); en 24 horas atrasa dos minutos; mokói kuá irundy aravópe, itakykue mokói aravo 'i. aimsarse (véase el anterior): (a}ñembohaky kue, ( a}ñemombegue. atravesado: juasa; madero atravesado cruzado (cruz) : yvyrajuasa. ' atravesar: (a)mof ·Úpépe (yvyra piru: tronco) : ( m)kutupa: herir de parte

a parte. atravesarse: se atraviesan muchos obstáculos: hasy hasyve apo oiko pe mba'e, heta mba'e ohasa che rapépe. atreguado, lunático: tavy, tarova sapyapya, tarova popyyi. atreguar, conceder tregua: oi ñorair6 pa'a, ( a)ñorair6poí, ( a}ñorairóreja. atreverse: (che} rova atd; me atrevo a pedirle un vaso de leche: ta 'umí ne kamby tova attlme, no me atre-

vo, no tengo suficiente valor para hablaros : ndachepy'aguasupái añemoñe 'evo (X no me sufre el corazón callar: ndachepy 'ái akirirfvo ); no se atreve a pedirlo: ndahovái ojerurévo, dispensadme el atrevimiento al deciros que ... natfvéimante ha ha'~ta peeme,

atfmba ha ha'eta

peeme.

atrevido (ser): (che) rova atti, nattri

62

atrevimiento-auranciáceo

(no tener reparo), (che) py'a guasu (ser valiente), ( a)ñembopy 'a guasu; (che) pomboja (a. en amor). atrevimiento: tova atd, ose. atnbuir: (a)mboja; se atribuye a mí, se me atribuye: oñemboja cherehe. atnbular: (a)mbohasa vai, (a}mbopy 'aro, {a)mbohái hekove (amargar, agriar su vida), (ai)py'apy. atributo: mbojapyre; los atributos de Dios son muchos: Tupá rehe mbojaporámbyre heta. atrición (dolor de): angaipa ñembyasy, tembiapovaikue remimbyasy. atril: kuatia jokoha, kuatia rupa. atrio:jeike, ogaguy, okypy (M.). atrofJa: kakuaa megua, ñemongaru vai. atrofllldo: ikakuaa meguáva, ñyñyi (volumen reducido). atropellar: (a)hepeña (embestir), (a)guahemba (abalanzarse); (a}ñembote (a}mbota, ha'a hi'ári, ( a)jeity, (a)ndyry. atroz: mba'ete, hasyete, pohyiete; un golpe a .. ñenu¡xt nde asyva. aturdimiento: akdtavy, akánga 'u, tesakuaguyry, ñemoakdkañy. atunlir, atontar: (a)moakátavy, (a)mbopy'atarova, {a)moakdkañ:f; ese ruido me aturde: pe ayvu che moakdtavy. atusar: ( a}ávajoja, jetapápe ambojoja hague; ( ai)pokyty; atusarse: ( a)jepokyty, ( a)ñembojeguarei. audaz (ser): (che) py 'aguasu, (a)kyhyje:-c.

1 .

',

audición: henduka. audífono: apysa joapy. augurctr, agorar, presagiar: ( a)ha 'uvó ( ichupe: a él). augurio: ta'uvó, ose. (u=y = i, A.). aula: koty, mbo'eha, mbo'erenda. aullar: (a)guahu; (che) rasf, (a)jahe 'o (a)sapukái. aullido: guahu, tase, sapukái (grito). aumentar 1 (trans.): (a)mboheta, (a}mbotuvicha (agrandar). aumentar 2 (intrans.): {o)ñemboheta, ( o)ñembohetave; aumenta cada vez más el número de nuestros alumnos : heta hetave umi temimbo'ekuéra oikéva orembo'eh.ápe. aún: gueteri; no ha venido a: ndoúi gueteri; a. hay : oí gueteri; a. está: oime gueteri; a. no : neira, nefra gueteri (todavía no). aun: avei, jepe; a. así está bien: kóicha avei iporti; a. no yendo (aunque no vaya él) no me disgusta: oho'yramo jepe, nda che pochy mo 'tii. aunados, adunados (estar): {ñai}me oñoñe'éme, ojojun1pe, oñopeteí. aunar, adunar: (a)mopetei, (a)moñemoin1. aunque: jepe; a. lo pidas, no lo conseguirás: rejeruréramo jepe, nderehupityi chéne; a. estén lejos: mombyry jepe tof. ¡aúpa!: epu'ána (¡arriba!), ñapu 'dna. aupar: (a)mopu'd. aura: yvytu kangy, yvytu 'i, yvytumi, yvytu pytu. auranciáceo: teko nará, nará rehegua

aureola-autoridad (< nard, neo!.: naranja). aureola: mimbt~ ñemimbi; terakwi (fama); akdjeguaka (imarangatúva aká rehegua· corona de los san;os = imarangatúva akdrokdi). aureolar: (a)moherakuti (hacer famoso), (a)moakájegua (= amoaklirokdi) (poner aureola). aurora: arase, ko 'épytá, koetí. ausencia: pore y, d, kupe; en su a. : he· sa'áme; en mi ausencia: che resa 'lime(= che pore'yme =che aimeyme = che kupépe); tapere; nde tapere chéve: yo notaba tu ausencia. ausentar (raro), expulsar: ( a)mopore y; ausentarse: (a)ñemopore y, ( a)ha okdpe, (a)jei, ( a}ha ambue tetlime, (a)kañy. ausente (estar): nofri, noiméi ko'ápe, ojetína; añoro al a.: ahecha ga'u mboypyri ohóPape = mombyripe ofvape. austeridad: teko atd, teko rovasy (se riedad), teko hu ü y. austero: heko ataJJa, heko hoPasy, ( = hora), heko karey. auténtico: añetegua, - etc; es un can· tor a.: puraheiha añetegua (de verdad); lo dice en guaraní a., castizo: he'i péva aipo avañe'étépe; es un a. corruptor: porombyaiha añetegua ku pé¡•a. auto, automóvil: áyto, hisp.: ñemyiha, mbayru myi. autobiografía: oguekovemombe'u, hekovekue haipyre. autócrata: tettirendota, teta ruPicha.

autocrítica: ojupe ñemohenda. autocrítico : oñemohendáva ojupe, ijeupe, ijupe. autóctono: tetá ra 'y; a. del Paraguay: Paraguái ra 'y, ko tetá ra'y , Paraguái memby. autodidáctico: imbo'eharayva, ha'e ae imba 'ekuaa mono'óva, hekoitégui iñarandu. autogiro: pepotájere( ae}, neol. autómata : oñesamby hy refva, omba'aporei, mba'e apoharei (robot). automático: jepota 'jire, rei, ojehurei, ijehegui( va), ha 'e aéva. automedonte: mboguataha katuvyry. autonomía: teko sáso, t. sa'ji, t. naisdiva; ha 'eaéntc reko; su a. de vuelo son cuarenta horas; iJJevekatu ( = kuaa) reko irundykuá aravóko. autonomizar, dar la autonom{a: (a)mbopoguyhara, (ai}sámondoho; autonomizarse: (a)ñembopoguyhara, ( a)ñemosaso, ( a)mondoho che sd autónomo: heko slisóva, ipoguyyva, ha'eaéva, naisdiva. autopsia: teteky tfmba, neo!. autor: apoha; él es el autor del canto: ha 'e purahéi apohare, pe purahéi imba'e. autoridad, 1 mandatario (concreto): mburuvicha, tendota, ose. autoridad, 2 poder, mando (abstracto): po, pu'aka; estamos sujetos a su a.: ñaime ipoguype; tiene mucha a.: ipu'akaitém; no quieren ponerse bajo la autoridad (se rebelan, se insubordinan): noñembohuvichaséiva.

averiguar-ayudar

autoritario-averiguado

64

autoritario: ipu 'akaporurei, oñemotaitareiva.

avecindar: ( a)rova, ( a)vauka, ( a)mboambyijo.

autorización: apoja, neo!. (< japo + heja: dejar hacer). autorizado (para hacerlo): ikatúva (ojapo); está a. para ello: ijapoja peard (ver el anterior). autorizar: ( a)heja ojejapo(vo ), ( a)mo-

avecindarse: ( a)va, ( a)ñemoagui; se avecindará entre vosotros: ova va'erii pende apytépe; a. aquí: (a)va ko 'ápe, kyvó, kyvóngotyo. avejentado (estar): ojoguáma itujavéva

pora, ( a)mbojerovia. auxiliar: ( ai}pytyv6, ( ai)potyvó (me-

avenencia: py 'a petef, p. joja. avenida: 1 tape py, tava rape guasu, okausu (M.), (va. dejar espacio; (a)mopa'fJ; d. lugar : defunción: mano, te'ó; el médico ceraheja mba 'e rendagua; si no me Jo tificó su d.: pohdnoha amoafiete hace d. papá no lo dejaré: ohejauimano. ka)>ramo chéve taita, ndaheja mo'degenerado: hekovaz'va. di; déjale que se vaya: tove toho: degeneración: teko vaz: d. que venga : tove tou; déjame degenerar: ha'a, (a)guejy teko portique te ayude: toroipytyvt>na; nunca gui, ( a)ñembyai. de beber caña: máramo ndo'udeja defirúción: teko rechaukaha, ose.; Yi taguato resay; no deja de gustardígame la d.: ere chéve mba'etépa me: na che mbovy 'api; no dejes péa. de ir, no dejes de rogar por mí: definir: (a)hechauka heko, mba'e reko; anz'na ndereho chétei, anz'na ne relo voy a d. : ha'éta mba'etépa he'ise ñembo'e chétei cherehe; le dejó sin péva. palabra: omboka'apa ichupe. defmitivo: nomyivéima, opytameméta2 dejar (resto): (a)mohemby; dejaré ma, naiñambuevéimava, ápe guarllnlos restos de comida para mañana : tema. tembi'umi amohembyta che ko 'érti, defoliación: jehogue'o, hogue'o. o también ko che .rembi'u rembyre deglución: mok(j, ñemokó. ahejáta che ko 'era. Nota: la frase deglutir: {a)mokó (tragar). "no dejes de hacer tal cosa " No degollado (fue): (o)ñeak/l'o (ñea = ña) dejes de comparlo: am'kena rejodegollar: ( a)ak/l'o, ( a)jyryPikytí, (a)gua ytei, amkena nde rejoguái che jukytf, (a)mboajurapytá; degollarse (che = chétei) ; no deje de dejar un o ser degollado : (a)jeaju 'o, (a)jejyryvikytf. cestito para mí: ani remohembymi chétei chéve guará ( = ani remohemdegüello: ñakd'o, jyryvikytf. by ytei ch. g. ). deícida: Tupdjukaha. clcicidio: Tuptijuka. delantal: ao pyti 'a rehegua, ao pyti'arigua. deidad: Tupa reko, Tupá (Dios). deificación: motupti, ñemotupá. delante: tenonde, ose .

delantera-demora

148

delantera (llevar la): (a)ha tenondeve, (che) yvytuve ndehegui. delantero: tenondegua. delatar: (a)mombe 'u (a)porohen6i mohendaha rendápe. delator: jurumy'yi, jurumbyyi, ijurupipi, mombe 'u ha. deleitar: ( a)mbovy 'a, ( a)rohory. deleite: vy 'a, tory, ose., mytue, kunu 'u, angapyhy (satisfacción.) delgado 1 (como cilindm, etc.): po'i. delgado 2 (como tela , etc.): pererf. delicado: 1 syi (fino), poravopyre (se-

lecto). delicado,2 difícil de contentar: hekoita, ose., ipochyrdva, ñemyr6nde. delicado 3 de salud: hasykatúva, ikangym{va.

delicioso: (o)porombohoryva, (o)porombovy'áva; d. al gusto: he, hete chéve.

delimitar , deslindar: ( a)mbojuapyhara, (a)myesakti (y =u), (a)mopa'u.

delincuente: angaipavóra, iñangaipáva, tekome 'e mondohoha, teko momaráha, mba 'e vai apoha. delinear: (a)moha'anga. delinquir, (pecar) : (a)mondoro teko me 'e, ( a)m. tembiapoukapy, ose. (quebrantar la ley), (che} angaipa

( empecatarse ). deliquio , desmayo: py 'a mano, anga pyhy asy (arrobamiento). delirar: (a}ñe'érei, akanundúpe añe'é, (che} akanundu ñe'é. tasy ñe'e, akanundu ñe 'e, ñe'erei.

delirio:

demorar-dependiente

delito: angaipa, jejavy, tembiapo vai, jejavy guasu. demanda: 1 jerure, mba 'e repy jerure; según es la oferta, es la d.: pe jerure ha ñekuave'é oiko oñondive, oñohenoiva oñombohovái. demanda,2 pleito: ñemombe'u, joja re ka. demás 1 (lo): pe ambue, hembyva, hembyre; por d.: rei; grita por de.: osapukairei; por Jo d.: hi'arietegua.

=

demás2 (estar), sobrar, no hacer falta: (che) remby, af rei.

demasía (en): eterei, e. rasa. demasiado, excesivamente, en exceso: eterei, e. rasa; trabaja, habla , come d.: omba'apo, oñe'e, okaru eterei rasa; hay demasiados libros: hetaiterei umi kuatia.

demencia: teko tarova, ose. (locura). demente: tarova, heko tarova (loco): "hacer el Joco en su punto, no es ser loco: hendápe itarováva, ndaitarovái ". (Cicerón). democracia: porokua pave reko, teko p.p.

democrático (gobierno): porokua pave, porokua pave rerekua (referente al gob . dem.). demoler (echar abajo): (ai)ty yvype ( a)mbyai (deshacer, desmantela r); ( a)mongu 'i (destrozar), ( ai)pe 'a (suprimir). demonio : aiía (el malo), mba'e pochy, añanga (M., A.). demora, tardanza: teko are, ose; sin d.: voi, pya 'e, pojava.

demorar, tardar: (che) are; hacer demorar: (a)mboare, (a)mbopuku y mejor (a)mombuku (alargar; v. tardar). demostrable: ojehecluzukakuaáva, hechaukapyrti; es d. que Dios existe, que la tierra se mueve alrededor del sol: Tupa ofha ha ko yvy latarahyre ojereha ojehechaukakuaa (= ikatu porá jahechauka). demostrar: (a)hechauka (hacer ver), ( a)moañete, ( a)hechauka añetegua

(probar con argumentos). demudado (rostro): hesayjupa,

ose.,

hovaju (M.}, hovasayju, hova ambue, hova kucha'ti ose. demudarse: (che) rovaju , (che) rovatimba (M), (che) resayjupa, (che) ro va morotfmba, (che) rova ambue, che rova kucha 'á. denegrido , dencgrecido: hú, mohúmbyre. denegrecerse , ennegrecerse: (a)ñemohú(ngy). denominado, llamado: hérava, oñembohéra, eha, pe ojekuaáva; el d. o llamado chato: itimbévape oje-

kuaáva. denominar, llamar, poner nombre : (a)mbohéra, (a)hero (poner mote o mareante); denominarse , llamarse: ( a)ñembohéra, ( che)réra (nde r., héra). denso: hypy'u (liquidas espesos),ypyta (denso , espeso, tupido, como barba, selva, arboleda) (X pytú, ypytú = oscuro).

149

dentadura (dientes y muelas): tái, ose., táinguéra; d . postiza: ttiijoapy; se me rompió la d . postiza: opé che rtii¡oapy (su d. p.: -haijoapy). dentellada: ttiimbore, ose. dentera: ttiijehyi, ose., tengo d.: che rtiijehyi. dentista: táipohánoha, ose.; voy al d. : aháta t. rendápe.

dentro de: 1) lugar: hyepype, ose., pype; d . del baúl: karameguti ryepype; dentro o centro de la ciudad: táva ryepype; lo interior: ipypegua; poner uno d. de otro: (a)mbojopype. 2) tiempo; dentro de poco: vokói, vokóinte: d. te visitaré, te veré: vokóinte roñandúne, rohechajevyne.

dentudo, dentón : htii meguava, hái guasú(va).

denuesto : ñe'engái, ñe'ereity, ja 'o, a'o, jeja 'o (insulto). denunciador: mombe 'uha. denunciar: {a)mombe 'u, ( a)nohe tesapépe (sacar a la luz). departir, conversar: (a)ñemongeta, (a) ñe'e, (a)ñemoñe'e.

depender: (a)jepoka, ( a)saingo (estar pendiente); (a)pa'á, (a)ffemosaingo; deTi solo dependo, Dios mío: che Jára nderehénte ajepoka; depende de vosotros: penderehénte opa '11; no depende de mí: no pa'ái, ndoúi che rehe; de solo Dios depende: Tupdrehénte opa'á, osaingo.

dependiente, empleado: tembijokuái.

150

deplorar-derrochador

tembiguái, ose., jokuaipy (X jokuaiha; mandante). deplorar, sentir, lamentar: (a)mbyasy, (a)rombyasy, (a)rojahe'o. deponer: hendágui (ai)pe'a, (oi)pe'auka, (a)mosé, (a)mbuepoti. deporte: ñembosarái (juego). deposición: ñemombe 'u (declaración); tepoti, ose. (excremento) ; ñemosé

(cesación forzosa de un oficio), flembojei. depositar: (a}ñongatuka, (a)me'é ñongatupyrd; en ti deposita su confianza: nderehe ojepoka. depositario: ñongatuhá(ra). depósito (de mercancías) : (mba 'e repy) flongatupy rupa, temiñongaturenda, ose. depravado: hekovai ikoe. depresión: pyko'é, pygua (cóncavo); d . del terreno : yvy guejy. deprimente, bochornoso: motiha, fúme motiva, ne motindyva, py'apyha

(opresor). depuración: ñemopod; depurar: (a)mopotf. derecha: akatúJia; mano d.: po akatúva; a la d .: akatúvape (va =a). derechista: akatuagua. derecho: 1 terekua, ose.; d . la tela: ao rerekua; poner d.: (a)moñembo y; camino derecho: tape kare'J, joja; camina {tú) d. ; eguatáke repia 'Jre; puso el país del d. = en regla: omof oguetti herekuápe (X al revés: ypygotyo, okuchlvo). derechol de hacer (tener): ikatu ajapo,

iport1 ajapo; él no tiene d. de pasar: ndikatúi ohasa árupi {= kyvt1rupi); d. y deber se contraponen : pe ''ikatu " eha ha "teko tevt" eha ojuavy ojuehegui. derecho,3 jurisprudencia, leyes: teko me 'é mbo'e, t. m. kuaa. derivación: ñesé ypy, jejapo, ffepyra. derivar, derivarse: ( a}sé ypy, ( a}ffepyra, ( a)jejapo. dermatitis: pire ruru. dermatología: pirepoháno rape. dermatosis: pirerasy. derogar: (ai)pe 'a, ( a)moslijora, amostihara. derramar: (a)ñohé, (a)hekuavo; derramarse: (a)ñehé (X esparcir: (a)muastii, ( a)mosarambi); derramar lágrimas: (che) resay syry, (che) resay ; él derrrama lágrimas: hesay syry, hesay (h(na). derrame: ñehé; d . involuntario : (a)mombarei, (a)tykyrei. derrengado, torcido: ivtiva, ikaréva, humby 'a ( descaderado ). derrengar: (ai)humby'a; derrengarse : (che) rumby 'a. derretido (está) : hyku hlna. derretir: (a)mbo(h)yku; derretirse: (che) ryku. derribar: (ai)ty, (a)mongúi (hacer caer), (a)mbojaparo (volcar). derrocar: (a)mongúi, (ai)tyka, (a)mosé (expulsar). derrochado: ( mba 'e)mombopyre. derrochador: ipojera rez"va, heko posyryva.

derrochar.cfesagrad ar derrochar, despilfarrar: (a)momborei, (che) posyry; por sus despilfarros vmo a empobrecer : iposyrygui oñemboporiahu.

derroche: (je)posyry, (ñe)pomombo. derrotado (está): otfmbo opytávo; na heslii véima (anda mal de salud). derrot~r, vencer: (a)motfmbo, (a)motich~ f, (a)mbochivu (icln~pe); (che) pu aka (hese), (a)moi che poguype; fuJ derrotado por él: añemoticha 'f chugui, añemotimbo chugui. derrumbar: (ai)ty, (a)mboguejy (hac er baJar); derrumbarse la casa: ho'a óga.

desabrido : he 'é y, ndahéi, ay. ijay; ndoporohayhúiFa, hom.1y, ose.: desam?r.~do : ijarhel. ndaijuk;íi, r¡oha , Ifa e Y hapicháre, ndaija e¡ hapicháre, se ha vu elto el .: hehopa. desabrochar: (a)iiemmml ó pui (poi =

?:·

hara).

desacatar, faltar al respe to: namomba 'éi,. ndajapói mba 'evéranw. (a)r ekovar. desacato : tiatá rembiapo, momba 'e y, royrO (desprecio). iieroyró. . _ desacertado : henda .'v ' h~kope 'y- . 0 ¡a . vyva. desacierto : javy, avy , jejavy. tembiapo hendape y , ose. desaconsejar: (a)mombia (desviar) , ( a)mbovai (disuadir). desacorde , no estar de acuerdo: noir:zéi oñoñe'i! 'me, oñoñe 'é yva, py 'a¡uavy, ñe 'éjuavy.

151

desa~~editado (estar): (che) ndaha 'evezma jeroviapy, ndajeroviahavéima.

desacreditarse: ndojejeroviavéima che rehe (estoy desacreditado) (X acredJtar~e , tener crédito: ajererovia). desacuerdo : avy, joavy. desad?nnecer, desentumecer: (a)je-

r
. Tupti vy'a, toryete apyra:P.

gloria, 3 resplandor, majestad: ( ñe)mimbi, jajái; teko mímb~ ose.; gloria falsa , falaz: tory japu, terakuá japu, t. rei; g. de Dios: Tupd mimbípa.

gloriarse: ( a)fíembotuvícha. ( a)jererohory; se gloría de lo qu e no es suyo: oñembotuvicha imba'e 'Jm e, ímba'eyre. glorificación: moherakufl, fíembotuvicha. glorificar: ( a)moherakud, ( a)mbotuvicha, ( a)mom ba 'eguasu , ( a)japomba'éramo. gloriosamente: mímbíhápe, jajaimbytépe.

glorioso: horyva, ojajáiva, her.akutlva.

glotón: ikarúva, íkaruvaíva, íkaru hetáva, hyvatd'yva; okaru ha rulo~ rupáí (que nunca acaba de tragar,

de embaular). glotonería: teko ryvatdy, ose., teko karu, íkaruvareko. gobernación: sambyhyha, porokua, j, ay, heho, ndahéiva; mandioca ins. es la única comida que tenemos: mandi'o ay mante roguereko ro'u va'era (= r. tembi'urd). insistencia: jerure jevyey. insistente: jerurerureha, jerurejevyha,

insistir-instrucción jerurejevyevyha, ojerurerei-meméva. insistir: (a)jerure rure, ( a)jerure jevyevy, ( a)jeruréramo ndajerurepái; ( a)tu 'u, ( a)jetu 'u; ( a)jepypy (hendíve: con él). insolación: kuarahy mbota. insolencia: tfpu 'd, pyta pu 'd, nalzi'otfri{va), notfri(va). insolentarse, ser insolente: (a)jejaporasa, natfri, ( a)nemotfpu 'd (v. el siguiente). insolente, orgulloso, altivo: notfriva, zjumtie 'j>va (deslenguado), ojejapóva (engreído), itfpu 'áva (altanero), oftembopytapu 'ava (que levanta los talones, altivo, que se pavonea). insólito: ndojehumemévai. insoluble: hykukatuyva, hykupyráy, hvkuráy. insoÍvencia: sogue( che). insolvente: isoguéva, osoitéva, iviruveyva, viru oguerekoveyva, hekosogue, heko osoitéva. insomnio (sufrir de): (che) kerasy, keray, ndake kuaaporái, che keve 'y pohéi. insonoro: puy, ipuyva. insoportable: pohyiete, hasy asy; sujeto i. : tekove (ava, máva) ipohyiva, ijohaitéva, porombokaigueha, tekove nde hapyva. inspeccionar: (a)ma'éma'e, ( a)povyvy; hacerse i.: (a) moma 'eu ka cherehe. inspector: ma 'éha, mohendaha (juez). inspiración: py 'amongeta, ñatói, ñeñatóz~· apytu'uroky, ñe'ekuaa(syry).

285

inspirador: py 'amongetaha, (ñ)at6iha. inspirar: (ai)py 'amongeta, (a)ñatoi, ( a)myangekói, ( a)moheñt>i iñakame. instabilidad: pytay, teko pytay, opytayva reko, teko vava. instable, inestable: ndopytávai, ndopytáiva, ova ováva, ipy ta 'z'va. instalación: moi, ñemof, ñemohenda, ñemboguapy. instalar: (a)mohenda, (a)mbohupa, (a)mof, ( a)rova; instalarse: ( a)ñemohenda, ( a)va, ( ai)ke, ( a)ñeñoña, (a)íiembojára. instancia: j erure jevy, jerure kuatia. instantáneamente: tesapirime, araveráicha. instantáneo: sapy 'aitepegua; su muerte fue ins.: omanoite voi upépe. in&tante (un): sapy 'ami. instar, insistir: (a)jerurejevy, ( a)iapojevyevy, (a)tu'u (hese). instauración: ñembopyahu, ( a)ñepyrn, (a)mboypy. instigador: ( a)muaña, ( a)mokyrey, (a)hatapyña, (a)moñaro, (ai)kutukutu. instilar: ( a)mondyky, ( ai)tykua 'i. instinto: andu, ñeandu, teko andu, andureko, tekoreko, ose. instituir: (a)mboypy, (a)mbopyahu, (a)mbo'e. instituto: tekove rape; mbo 'eha (liceo, escuela). institutriz: mitá rerekua. mita mbo'ehára. instrucción: ñembo'e. mbo'eha: minis-

286

intento-interpretar

instructor-intentar

terio de ins. pública: teta jokuái mbo'e; mboereko sambyhyha pavé. instructor: sambyhyha, mbo 'eha, tavy 'o ha, tavype 'aha. instruido: itavy'opyre, iñarandu po· riimzko, ndaitavyiriva. instruir: (a)mbo 'e (enseñar), (ai)tavy'o, (ai)sambyhy (guiar). . . instrumento: pojoapy, tembzporu ; 1. musical: tembipu.

insustituible: mbuekoviahayva, hekoviará ndaipóri, ndahekoviar~i.

,

intacto: mara 'y (puro), po opyre y' pokopyrey; poru'ymbyre.

intachable: joheipyre, potf, hekovepotfva, imaráy .

••

.

••

intangible: ojepokokatu yva, zkatu yva repoko, ikatuyva remomyi.

integérrimo: joheipyrete, imarangatu -

pa jepéva. .. íntegro: ofmbáva, heko ndovatazva, insubordinación, inobediencia, des?: heko maniyva, ndoiko marttiva. bediencia: ñe 'érendu Y, mbohovaz. intelecto, entendimiento: kuaa , teko· insubordinado: ombohováiva, oñemo· kuaa, aká, apytu 'u (cerebro). . . fva , opu 'd{ sé}va mburuvicháre _= intelectual: hekokuaáva; trabaJO 1.: nde kakuaáre reñemofva, none· ánga rembiapo, apytu'ú . ~embiapo: mbohuvichaséiva (v. autonomizar ). inteligencia: kuaa, apytu u, tembzinsuficiente: ndaha 'evéi, noimbáiva, kuaa, ose., kuaa kuaa, kuaa reko. tekotevéve, naiporiii gueteri, nda- inteligibilidad: jekuaa reko, kuaa reha 'evéi gueteri. ka. insufn'ble: ikatu yva jahasa, hasyete ra· inteligible: kuaapyra, ojekuaakatúva, sáva, hasyva heraha, hasyva imo~?· ojekuaaporava. hasy ñarokiriri hagua, ñarokznrf intemperancia: tekojejokoy , mba'ehe· kuaa y va. . kope y , teko hekopey. insulso, insípido : hey, ay, he'é y na· intemperie (a la): okápe, ñurez're, arahe 'éiva (ni salado ni dulce) . PY guype, araresápe. insultar : ( a}ja 'o; ñe 'éreitype ( a)japi; intempestivo: hi'ara'y gua, hi'ara'ymeinsultarse mutuamente: (ja)jua 'o gua (fuera de tiempo). (ja)joja 'o; ( a}uchiri. intención: pota, apose, aporangue, insulto : a'o, ja'o, jea'o, jeja 'o. apopy ra, py 'aresa, py 'arembipota. insumergible: noff.apy m{riva, oñapymi· intencionado : potapyre, ma'émbyre, katuyva. hecharaépyre. insuperable: hasaha y , ijojahay, ha- intendente: tavajára, tavarerekua (alsayha. calde). insurrección: pu 'á, ñepu 'á, ñernof; tf· intenso: hata, mbarete, pohyi. pu 'á (insubor~inación) . . . intentar: (a}ha 'a, (a)ñeha'a, (a}ha'á· insurrecto: opu áva (revolucJOnano), mbaite (procurar), ( a)ñepia 'd. oñemoiva.

287

intercostal: ñaruka, mby tegua. interés 1 (tener) por: ahenduse, ahechase, arekose (según sea el interés por oir, ver o tener algo); el int. por el indio: ava mborayhu, a. rayhu. interés, 2 rédito : tembirepykúe'a, vi-

aháta táva ryepype; al i. del país : tetapype, tetá py re. interlocutor: oñomongetáva. intermediario: oporomopa 'úva, pa'úmegua. intermedio: mbyte, pa'ú. intermezzo: purahéi mbytepegua. interminable : ndopakatúiva, opakatu 'j va, opave'yva; opa ha ndopái{va). intennitente: pa 'ü pa'u, ho 'apa'ú, poká poká, sogue sogue; fiebre i.: aká nundu p. p. internacional: tetápavégua, tetá mayma rehegua. internar: ( a)moinge koty pype; internarse ( a)ike; i. en un sanatorio: ( ai}ke hasyva rópe , ( ai)ke añepohánóvo. interno: ipypegua; mbohupa (pupilo

ru'a, viru ra'y, viru roky, viru reñ6i (lit. fruto , retofi o, germen del

interno). internuncio : Papa rekovia, Roma re·

intento : ha 'd, potapy, potaha. intentona : ha'á rei, ñeha 'á. interca1ar: (a)mopa'Ct, (a)mombyte; ( a)mopa'í.mba 'u (ir intercalando). interceder: (a)jerure, (a)ñembo 'e; interceder, interponerse entre Dios y los hombres: (a}ñemomby te Ñ andejárandive (= ( a)ñemopa 'u). interceptar: (ai}kytf, (a)mopa'tJ. , (a)joko, (a}ñemopa 'u.

intercesión: j erure. intercesor: jerureha, ñemopa 'uha oñepopa 'úva.

dinero). interesado (estar) o tener interés (v. interés1 ) . interesante: oipy 'areraháva , oporombovy'áva, tory me'éha.

interesar (al oyente , al comprador): ahechauka mba 'e poráha, ( a)mbohe, (a)mohe'é (che ñe'é, che mba 'e repy), ( a)mop ora; interesarse por el guaraní: (a)hayhu avañe'e, (a)mbopoty avañe'é. Interferencia: ñuvaitf, juasa. Interino: sapy 'aguam(nte, hekovia sapy 'a. Interior: pype, tyepy, ose., mbyte; lo i. : hyepypegua; voy al i., al centro:

mimbou.

interoceánico: para pa 'u, p. p. megua, p. p. rupigua.

interpelación: j erure, ñemopa'íi.. interpelar: ( ai)pytyv6 jerure, ( a}porandu hatd.

interpolación: ñemopa 'u, ( a)mof mbytépe. interpone~ (a)rnoi mby tépe, (ai)pa 'u -

mof; interponerse: (a)ñemopa'umoi.( ai}ke mby tepekuéra, ( a)fiemoi mby tépe; (a)ñemopa'u; el sacerdote se interpone entre Dios y los hom·. bres: pe pa'i omopa'ú Tupá Iza yvypórape. interpretar: ( a)muesaka, ( a)mohakd'i

288

interpuesto-intrigante

(explicar), (a)hesape'a, (a)mosusú, (a)nioiie'e, ( a)henduka, ( a)mombe'u. interpuesto, mediador: mbytepegua, pa 'umegua, jerureha, mopa'úha. intenogante: poranduha; porandu rechaukaha; pa y piko son interrogantes: pa ha pikópe ñaporandúva. intenogatorio: porandu, ñeporandu, poranduha. interrumpir: (ai)kytf; ( a)heja, ( a}poi sapy 'a; ( a)joko (suspender). intersticio: mbyte, mbytepegua; jeka (grieta). intervalo: pa'u; i. lúcido: p. tarovay. intervenir: (a)porandu, (a)mohenda (pedir cuentas), (a)ma'e, (a)ñemoinge. interventor: mohendaha Guez), ma'ehára, oñangarekóva sapy 'a. interviú: ñemongeta; ñu vaitf intestinal: tyerehegua; dolor i.: tye rasy. intestino : ty e, ose. intestinos: tyeku e. ose . intimar: 1 (a)mombe'u, (a)momarandu , ha'euka, (a)henduka che rembipota (y por el sufijo uka: mandar). intimar: 2 (ja)juayhu, (ñande, ore) a'e ojuehe.

intimidad: ñemi, año, ño, a'e (simpatía). intitular, titular, nombrar: (a)mbohéra (X apodar: (a)hero). mtolerable, inaguantable, insoportable, insufrible : ikatu yva jahasa, ñamokó, jaisu 'u (cosas); hekoita

intrincado-invernadero

rasa, tekove ipohyiva, ijoha (per-

sona). intolerancia: teko jeiy, jeiy reko; teko ha 'esénte, ha'esénteva reko, teko pia y, teko vd y (que no se doblega); akáhatá.

intolerante: naiváiva

iñakdhatá, ndopiaséiva, naivávai (v. anterior).

=

intoxicación: pohá vai, pohd juka, p. pochy, p. ñaró, pohd mano.

intoxicado (fue): ho'u raka'e pohd pochy, pohd vai, pohd mano.

intoxicar: ( a)mopohdvai, ( a)mopohtimano, (a)mopohdjuka.

intraducible: ikatu yva oñembohasa; es i. al guaraní: ndikatúi ñamoavañe'é porá.

intramuscular: tetepypegua, ho'opypegua, teteryepypegua.

intranquilidad: py'apytu'u'y, py'a hela, py 'atyai, angata, py 'a angata.

intranquilizar: (a}mbopy 'apytu 'uhara, ( a)mbopy 'a angata, ( a)myangekói. intranquilo: ndaipy'apytu 'úiva; se quedó in : ipy'a angata opytávo. intransigente: noñemovái, ndopiáiva. intransitable: ikatu y va jahasa, ojehasakuaayva, hasa hasy, ojehasakatuyva. intratable: ipochyrez'va, hekoitarasáva, avaete, avaite, heko avá(va) ; joha. oñembojoháva. intrépido: ipy 'aguasúva, oñemondyiyva, noñemondjiriva, kuimba'ete. intriga: pokaré. intrigante: ipokaréva.

intrincado: ijavorái, ijavo'ói; okañyva, (o)ñemz'va, iñapovo.

intrincar, enredar, confundir: (a)mbojavorái, (a)moypytú, (a)muesaklijera, ( a)mbojavo 'ói, ( a)mboapajutii, (a)moapovó. intríngulis: okañyva, ñemihápe oikóva; no estoy en el i.: ndaikuaái ojejapótava, ojehútava. intrínsecamente: hekoteetehápe; i. malo: hekoitére ivai; hekopete naiporáiva, hekoporáyete. intrínseco: pypegua, hyepypegua, hekopegua. introducción: ñepyrU, ñemoinge, jeikeha, ypy (principio). introducir: (a)moinge, (a)roike, (A)

(recoger). introductor: moingeha, reroikeha. roikeha.

introito: jeikeha, ñepyril (principio). introversión: jepy 'amongeta, py 'a apym~

ojehema 'é.

intruso (es un): ojasurúva, oikerdva, noñeheñóiva, heñóimbyre y.

intumescente, hinchado : ovú(va), (i}rurúva.

inundación, creciente: ysyry ou, ysyry guasu, ysyryse, yryvatd.

inundado: moalcymbapyre. inundar: ( a)moakymba, ( a)ñuvdmba ype; inundarse: (o)ñemoaky, ygui oñemyenyhe; oñapymi (hundirse). inurbano: koygua, nohekombo'eporáiva, heko okaraygua. ndojeporuvéimava, iporu pyveyko (es i.).

inusitado:

289

inútil: pituva (inepto, incapaz), paléu, ndojeporúiva, rei (insétvible); palabra i.: ñe'erei, ñe'embyrei; es enteramente i. (persona o cosa): mba'everá ndojeporúiva; es i. que hables: rei reñe'éta (con él: hendive). inutilizar: (a}mbyai, (a)mborei, porupyveyrá (a)heja; inutilizarse: (a)ñembyai, nañembo poruvéi, ( a)ñemomba'eve. inútilmente: rei, rez'pe; reiete, rdnte, reúnante, rdntema. invadir: (a)jasuru, ( ai}kerei, (a)ñemomba'e tetáre, (a)ñ. yvyre (i. un

país). invalidar: (a)moporáhara, ( a)hejarei, (a)momba'eve (inutilizar). inválido: hete meguava, ose. invariable: naiñambuéiva, iñambueyva, opytánteva.

invasión: jasuru, yvypyhy, asuru. invasor: ojasurúva, mondaha; yvypyhyha, ndyryha, asuruha.

invencible: oñepyril y va he se, ndaipóri oséva hese; él es i. : nde pu'akayva hese = nande pu 'akáiva h invención: johu, jejohu, apytu 'ú roky(una i., un invento). inventado: johupyre. inventar: (a)juhu, ( che)apytu 'ugui (a)nohe, (a)mboypy, (a}hekomboypy, ( a)ntoheñói inventor: johuha, mboypyha, mopu'dha, ñepyrúha, moheñóiha. invernáculo: ka 'avo rupa akuvevúi, ñana mbyakuha, kotyaku. invernadero: tenda ( = mamo) ára ro'.

290

invernal-iris

Y· zo guará; ka'avo renda aku, ñana mby akuha. invernal: ro 'yrehegua, ro 'ypegua, ro 'y. invernada (estar en la): oñembokoraPY híkuái, tokáípe oíkóva. invernar: (a)py ta ro'y jave, (aíko ro'ypukukue. inversa (a la) : ambue hendáícha, jevyrendáicha, guevirendáícha. inversión (de dinero): (viru)jeporu, ñemoambue (cambio). inverso (es el caso): ambuéva katu , na petelchaíva, napeteichavaí. invertido, 2 sodomita: tevirb, kuimba 'e kuña. invertir, emplear : (ai)poru ; i. dinero : ( a)víru poru. investigar: (a)heka, ( a)povyvy (palpar) , (ai)typeka (escarbar). invierno: ro 'y, ára ro 'y, ro 'y ára. inviolable: íkatu 'y va reraírb, ñemomarakatu yva. invisible: katu yva ojehecha, ojehechakuaayva. invitación: heñ6i, teñói, ñehenói, jepoy ru. invitado: henóímbyre, jepoy m, poyrupy. . invitar: ( a)henóí, ( a)jepoíty (llamar con la mano = (a)jepoyru (ichu pe: a él). invocar: (a) henói, (a)jerure (pedir), (a}ñembo'e (rezar) . involucrar: (a)mama, ( a)mbohy ru. involuntario: ndojepotáíva, potapy y (no querido), reí, reígua. invulnerable: apípyray, kutupyray,

hete pokopy ra 'f( va) ; i. a las balas: mboka ra yire ipireatáva (E .R.F.). inyección: kutu, jekutu, kutupohd, pohákutu, kutuhti, neo!. inyectar: (ai)kutu , (ai)kutu(po)hd, neo!. ionización: ñemoi6, hisp . ionizar: ( a)moi6, h.isp. ipecuana: pakuana, hisp . ipso-facto: peicharamónte; con el consentimiento mutuo i. f. quedan casa dos oñoñe 'emente peicharamónte omendáma, o. omenda opyta, mendare opyta. ir: (a)ha, irr. (reho, oho .. .); ir varios juntos, van: oje'ói; vamos a pie: faguata jahávo; vamos a pasear: jaha jaguatávo; irse para no volver, morir : (a)haite; me va mal: aiko vai; ¿no te va bien ?: ndereikoporáipiko; yo iré a su encuentro: ahuvaitita (ichupe); (a)japi; donde quiera que vaya , iremos nosotros : mamo ojapihape, jajapz'ne ñandekuéra avei; se fue: oipykúi tape, ojoka yvy, opoi ipygui, ombovu kamisa lómo, oipy gua hapére. ira, enojo: pochy, jahéi. iracundia: pochy. iracundo, impaciente: ( che)pochyva, ( a)jahéiva, ( che)reko pochy, (che)pochyséva. irascible: ipochyre!'va, heko pochyva, ipochyséva. iridio : iri, hisp. iris (arco) : arapyjegua, ára kora, arangora, ararokái, jy 'y, jy 'yva (M .A. ).

ironía-isla ironía: ñembohory, añete g'.Ja 'u, ñe'emegua, ñe'ekói, he'isekóiva (de doble sentido). irse: (a)jei, ( a) va (mudarse), ( a)manombota (agonizar); ( a)poi pygui, ( ai}pykúi tape. irradiar : (a)jajái, ( a)hesape. irrazonable: hekoy, hekopey, hekoymegua. irrealizable, , inalcanzable , incorecto: ndikatúíva ojehupity. irrebatible: ndikatúíva ivd, n. oñemovd; argumento i.: ñe'é iku 'eyva. irreconciliable: noñyrbséiva, ndaípochypo(riva, ndikatúiva oñyrb. irrecusable: ñamonei va'erá, tekotevéva ñame 'é, tekotevéva jajapo. irreductible: noñemovaiva, ndikatúiva oñembotyryry. irreemplazable: ndahekoviái, ndaipóri hekoviarti, ipyruha y, ndaípóri oípyrúva (íchupe). irreflexivo: ítarováva. ipy 'atarova, íñakahatti, ísaraki, irari, saite. irrefrenable: íkatu y va oñembohovái, ndikatúiva iva, nd. oñerne'é. irregular: hekope y, ndahekópevai (pevai = peiva). irreligiosidad : tupao vy'a y, tekotu .. pá 'f. irreligioso: itupao vy 'a yva (X arreligioso : tupao angata yva). irremediable: naipohdiva, ipohdyva. irreparable: okañymbaitéva, ndaiporiete hekovia. irreprensible, irreprochable: joheipy-

291

re, ípordmbajepéva, heko ne potfetéva. irresistible: mbareterasa, hattiitéva; prurito i.: temói mbarete; ikatu yva rembohovái, ikatu 'yva nde pu 'aka hes e. irresoluto (de carácter): ruiaipy 'apetefvai, ípy 'ahetáva. irrespetuoso: ombohováiva. hova atóva, ondyrysénteva. irresponsable: ndaijeroviahái, reí rejekóva hese. irreverente: ndojepoyhúiva, Tupdme nomomba'éiva, Tupdme ombohováiva, nornomba 'éiva. irrevocable: hata, ndoguev(riva, naiñambuéiva, opytaitéva: irrigar: (a) muaky, (a)mohe'6. irrisible: japukáva hese; precio IrnSIble: ndahepyiete (muy barato). irritable: ipochyrdva, hekopochyva, ipochyséva. irrito : rei, nomostiiva. oguéma, mba'evéramo ndoikóiva. irrumpir: ( a)jasum , ( a)guahemba, (a)suru. (a)ndy ry. irrupción: jasum, asuru , myastii, sarambi, ñeguahemba, ndyry. isla 1 o tierra en el agua: y pa 'u (M .)= y pa'uyvy. isla 2 o claro en el bosque : ka'aguy pa 'u (M.) = ka'aguy pa 'u ñü. isla 3 o arboleda en el campo : ñü pa'ü (M.)= ñú pa 'ú ka'aguy (ñulla'u, M). isla 4 o vacío en el aire : arapytu pa 'ü (M.)= arapytu pa'u kuára. explicación: tres dicciones ex-

292

islám-izquierdo

presan actualmente el concepto de isla: suprímase la tercera dicción y se tendrá según Montoya."Trou dans l'aire .. , dicen los franceses a la isla del aire. ~lám: Alá rape , Maóma rape (islamismo). islamítico, mahometano: Alaperehe-

iteración: apojevy. iterar: (a)japo jevy, ( a)mbojevy; i. el canto: (a)purahéi jevy. iterativo : oiko jevyva, ojehu j evyjevy-

gua, Mahóma rehegua,M. ra'y. meta, islote: ypa 'ú 'i (M.). isobárico: pohyi joja, pohyi ra'a joja. isocrómico: kolojoja, hisp. isósceles (triángulo): ( takamby) joja (=t. hetyma joja). isotermo: arapytu akujoja, taku foja. israelita, judío: Tupá reta memby, hudz'o, hisp ., Javera y, Heova raY. istmo: yvyku, yvyjyva. italianismo: itali reko.

izar: ( a)hupi; i. la bandera : ( a)poyvi

Letra J

va.

itinerario: tapera, tape rekord, taperdreko, tapeporará ñembo 'e.

izaga, juncal: pirity. ( h}upi, ( a)hupi tetá ao, ( a)mboveve poyvi. izquierda: asu: a la iz.: asúgotyo(go = ka); a la i. (reposo): (che, nde... ) asúpe; los campos de la i. son los suyos: ñu asupegua imba'éva, los de la i.: asupegua kuéra. izquierdear: (a)japo hekope'y, (a)japo vai, vaihápe ( a)japo. izquierdista: ivat'vare iváva, asugua. izquierdo, zurdo: ipoasúva, asu.

jabado: para, mbatara; gallo j.: ryguasume mbatara

jabalcón, cabriada: yvyra ogapu 'ará. jabalconar: (a)moí yvyra ogapeguará, ( a)mopu 'á yvyra ogará.

jabalí: kure ka'aguy, tañykati, taitetu, tajasu.

jabalina: kure ka'aguy kuña. jabalo: kure ka'aguy ra'y. jabeque:yga, ygára (A.). jabón: havo, hisp., hy jyipy. jabonar: ( a)mohaFó. jahoncillo: havo 'i. jabonería: havó apoha. jaborandí: ka'atdi. jaca: kaJ,aju 'i, kavaju ray, kavaju karape.

jacal , choza: tapyi. jácara: purahéi rory, h oryva aty; kuerái, japu .

jacarrear: (a)poromb okuerái. jacarero: hory, hetia'e. jaco: kavaju pitu va. jactancia: teko j ejapose, t. jevu , teko ruru.

jactancioso: ojejapóva, ovúva. jactarse: (a)ñemomba'eguasu, ( a}vu, (a}ñemomba 'e ae.

jaculatoria: ñembo'e mbyky, r1embo 'e'i, ñembo'e hu 'y, ñembo'e'imondo.

jadeante: ijuku'áva, iñambúva. jadear: (che)juku'a, (che)ámbu, (che)py'akane'ó, (che)kumbo, (che)kuse; hacer j.: ( a)mbojuku 'a, ( a)mokuse, (a)mokumbo; anda jadeando y con la lengua fuera: ikumbo ha hi 'ambu ohóvo. jadeo: py'akane'ó, juku'a, ámbu. jaez: 1 kavaju jeguaka. jaez: 2 te ka; del mismo j.: ojoheko, hekoi eh agua (de la misma clase o es-

pecie). jaguar: jaguarete. ja, ha, ha: ha hdi, he héi, hUJJ, hua, hua. jalapa: ka 'a kamby (hierba lechera). jalb;:gar: enjalbegar: (a)momoroti; enjalbegarse: (a)ñemoporá, (a)ñemohovaporá.

jalbegue: morotingue, moportiha. jalea: kosereva resaká, mahe'ery. jaleo : jesapukái, sarambi, ayvu, tetia'e, churuchuchu (asonada, algarada, motín). jaletina, gelatina: tembi'u jeguakll, mba'epyu.

jalón: yvyra jejatykll. jalonear: (a)jatyka.

jamás: máramo, maramove. jamelgo: kavaju pituva.

294

jangada-jornalero

jangada: 1 yvyra rojapy, yvyra juaju vevúi, y . j. ovevúiva. jangada: 2 ñe'e (tembwpo) hendaymegua. jake: jukaha gua'u. jaqueca: cefalalgia: akdrasy. jaral: javorái, javo'ói, ñuatindy. jarana: jolgorio, jaleo: churuchuchu, ayvu. jardín: yvotyty, yvoty rokái (M .), (paraíso). jardinero: yvotyty jára, yvotyty rerekoha, y. ñangarekoha, yvotyty jaryi. jarra: kambuchi, jarras (ponerse en): (a)jeku 'ako = (a)jejoko che ku'áre. jarrear: ( a)jara y, ( a)yjara (pozar agua). jarro: kambuchi. jaula: guyrao, guyra rokái, guyra renda. jauría: jagua ary(ra). jayán: kuimba'ete, heterosúva, to'o. jazz: mba'e pu kamba, avarembipu (música de negros). jefatura: mburovicha renda, m. rekoha. jefe: mburovicha, tendota, ose .; j. o presidente de la nación: mburuvicha guasu, teta rendota; candidato a j .: mburuvichará, tendotard; nom brarse j . o presidente: ( a)ñemof tendotara; a esos hay que darles un j .: um(va oñembohuvicha va 'erii. jején: mbarigui, kui'f, karachd, ñetf. jeme: kutipyso, kurijepyso, kudpa'ú, kuára'ti (X palmo: pamora'd, neol.).

jenízaro: turko imbokáva (soldado turco). jerarca: sambyhyha, mburovicha. jerarquía: sambyhyha reko, sambyhyha rysyi. jerga: ao anambusu. jerigonza: ñe'e jopara, ñe'é jehe'a. jeringa: hypyiha, ñohéha; j. para lavativas: tevikutuha. jeringar: 1 ( a}ñohé, ( a)hypyi, ( a)hevikutu. jeringar: 2 (a}mbyaju, (a}mbokuerái (molestar, fastidiar). Jerónimo: K ero. Jesús: Hesu, hisp., Moingovehára, Tekovejára, Pysyróhara (Salvador). jinete: hendáva, kavaju ári oikóva, kavaju arigua, jeupiha (A.). jiquima = jicama; mbakuru. jirafa: mburika ajuvuku, jurendapuki (M.). jockey: ñembosarái, hendáva ñembosarái. jocoso, festivo , grácioso: horyva, hetia'éva. jocundo, plácido, agradable: horyva, ika'avo. jolgorio: ayvu, ñe'eatti, ñe'esapukái. joJoto: avatiky (choclo). jorguín: ava paje (hechicero). jornada: aramba'apo, apopy petef arakue, ararembÜlpo, tembiapo arapegua. jornal: 1 ara rembwpo , árape apopyre. jornal: 2 ára rembiaporepy. jornalero: ko'eko'ére mba'apohára.

jorobado-juguetear jorobado: atuakandu, atuape (agachado). jorobar, molestar: (a)moñeko'ói, (a) mbyaju, (a}mbokaigue, (a)moñemyró, (a)mokane 'ó. jota: 1 purahéi. jota 2 (no sabe ni): mba'evete ndoikuaái. jota 3 (letra): je (ñe'e rapo); se escribe con j .: jépe ojehai; no suena lo mismo: ndaipu petefchai. joven: karia 'y, mi taro su (personas), ta'yrosu (animales); aún es j .: imitdgaeteri = ipyahu gueteri. jovencito, jovenzuelo: mitdrosu; ta'yrusu (animales). jovial: hetia 'e, hory, ose . jovialidad: teko retw 'e; por su j. es querido: hetia 'égui ojehayhu. joya: mba'ehepyete (alhaja). joyas: kuña mendare mba 'erá, jeguaka. joyería: tembirepy ñemuha, jeguaka ñemaha. juanete: kanguepo. jubilado (está): tembiapógui opa( va'ekue, poihare. . jubilarse: tembiapógui ( a)jei, ( a)pvi. jubileo (año de): ñyrb ára (a. de perdón). júbilo: vy'a tory, ose . judaísmo: Heova rape, Jave rape. judaizante: hud(oichagua, oiko hud(oramo. judas, traidor: me 'eh a, poguyrohára (M.). judería: Hudz'o reta, 1t. táva, h. raity . judia, poroto: kumanda; kuña hud(o.

295

judiada: ava rembiapo, tembiapo vai. judicatura: mohendaha rembiapo, mohendaha. judicial: mohenda. judicialmente: mohendaha rekópe. judfo, 1 israelita: Jave ra'y, Heova ra'y. judío 2 errante (e): hud(o oguatameméva, h. gua taha rei. juego: 1 ñembosarái; ñembosaraiha (cancha , etc.); j. de naipes: mbaráha ñembosarái; j . de velorio: syryvindo; juego de muñe cas, marionetas: añuvanga, añevanga (M.); j. del toca do: tuka'e; j. malabares: tembwpo hechapyrd, ñembosarái katupyry; hacer j. dos cosas: ojoapyporri, oñombohovái porti. juego ,2 j . de azar: iíembosaaii po'a, ñ. herongua. jueves: arapo (día 5). juez: mohendaha. jugador: iíembosaraíha, oñembosaráilla, ha'tiha, ose.; j. de bolos: bolo ra'tiha. jugar: (a}ñembosarái, (a)ha 'd; vamos a jugar a naipes, bolitas: jaha ñaha'ti makd, va/ita. jugarreta: porombotavy, ñembotavy, ñembohory (burla). juglar: tory jára, puraheiha, iíembosaraiha. jugo: tykue, ose .; no tiene j .: ndahyku éi (X no se derrite : ndahykúi). jugoso: hykuéva; naranja j.: nard rykue; fruta j.: y va hykuéva (hy = ry) juguete: apo (M.), iíe1•a'anga (M .). juguetear: (che)saraki, (che)retia'e, ose.

juguetón-jurar

296

juguetón: saraki, hetia'e, ose. (humorista). juicio, 1 facultad de juzgar: mo'a (análogo a kUila : inteligencia), aká gua-

su. juicio2 (con sus cia, referido cia): ñemo'a, juicio,3 examen

tres términos: refereny cópula de referen pe aimo'áva.

de una idea: jetypeka,

jehyvykói.

juicio,4 estado o etapa de la razón: porokuaa; aún no tiene j.: ndoporokuaái gueteri.

juicio, s opinión: ñeimo 'dmby; ( ai)mo '. áva, hi'áva chéve (mi opinión). juicio,6 cordura, prudencia: akánguapy, alai guasu; no tiene j. : itavy ,

joyvypy(re); j. de dos caminos: tapejehe 'a; j. de dos ríos: yjehe'a; j. de muchos: ñomono'óha, no'ó guasu, ñembyaty guasu, amandaje

(asamblea, M.). juntamente: joa (todos, los dos, los tres .. . juntos), reheve; lo arranqué j. con la raíz: hapóreheve ahekyi

(= amondoro). juntar: (a)mboaty (reunir), (a)mono'ó (recoger, reunir); (a)mbojuaju (i. a pares); (a)moira (dar compañero), (a)mbojehe 'a (mezclar); juntar pegando: (a)mona, ( a)mboja; j. las manos para recibir: (a)mopyko'e chepa (a)ñembopopyko'e. junto a 1 (= al lado de): ypype, pyri;

no quiere moverse de junto a ella, de su lado: ndohoséi ijypj;gui. juicio,7 conocimiento de .causa criminal : mohenda, ñemohenda; peca- junto2 (estar): ojuapy hl'na. dor, ven a juicio: angaipavóra, ejo · juntos (ir, estar): oñondive ( oho, oiko); dormir j .: oke ojopohéi; doreñemohenda. mir muchos j.: oke ojopoheipa guajuÍcioso: iñaktinguapj(va), imarangaiñaká vai.

túva, iñalai guasu.

juüo: jasy pokói (mes 7). julo, guía de ganado: yta, tendota. jumento, asno: búro, hisp. juncal, juncar: pirity. junco: piri. junio: jasy potef (mes 6). junta, 1 reunión: aty, ñembyaty, amandaje (M.). Sinónimos- apesd: sarta, manojo, ramillete; tysyi, ose. : hilera, serie; no 'b: colección, recogida (v. el siguiente). junta,2 unión: joapy, mopetefmbyre, mbojapyre (unido); j. de dos cosas:

su.

juntura: jo'aha; jeka (grieta); j. de los huesos, de los dedos: kangue joapy, kud j.

jura: ñe'eme'e, ñe'eme'emby(re); j. de la bandera : teta ao ñe 'eme'emby. jurado: 1 poromohendaha aty, p. no'ó. jurado: 2 mohendafuíra petef, poromohendaha.

juramentarse: (ña)ñoñe'eme'e. juramento, blasfemia: Tupangy'a. jurar: 1 ( a)henbi Tupáme che ne 'e mboajeháramo.

jurar, 2 blasfemar: (a)ñe'éngái Tupáme,

jurídico-juzgar (a)ñe 'é megua Tupáre, (a)mongy'a Tupa, (a)tupdngy'a. jurídico: tekome 'é rehegua. jurisdicción: po 'aka, po 'akakue, poguy jurisperito: tekome'ekuaahp. jurisprudencia, jurispericia : tekome 'é mbo'e. jurista: tekome'é mbo'ehára. juro: mbo 'e che poguypegua aikove jave. justa: ñorairó gua 'u kavaju arigua. justicia: 1 teko joja, teko jojaha, pojoja, teko pojoja: cayó en manos de la j.: ho'a teko joja (rerekua) poguy pe

justicia ,2 merecido, sanción (pena o castigo): mbuekovia, tekombuekovia.

justiciero: mbojojaha, mbohek oj ojaha, omohendapordséva.

justificación: ñemomarangatu(ha). justificado: momarangatupyre, joheipyre.

justificar: (o)momarangatu, (a)johéi. justipreciar: ( a)mbohepy. justo: hekojojáva, marangatu (santo), joheipyre. juvenil : mitárusu, heko mitdrusu. juventud: teko mita, teko pyahu; mitrimsukuéra, karia'y kuéra (la j .). juzgado: mohendaha aty; mohendapyre (condenado, sentenciado). juzgar: 1 ( a)mohenda, ( a)poromohenda; seremos juzgados (examinados) acerca de la vida pasada: oñeporandúne ñande rekovekue rehe. juzgar, 2 opinar: (ai)mo 'á, hi'á ( chéve), ¿qué juzgas u opinas tú?: mba'épa reimo 'ri, mba 'épa hi'd ndéve.

Letra K kadí: mohendaha. kafir: ñande'yva (no musulmán). kalium, potasio: potachi, hip., chio, id.

kepis: akárehegua, aká aope; mburika pysape (popular). kermese: ñemuha, ñemü renda. kilo: su (mil). kilogramo: sugara, neo!. (mil gramos); kilo, hisp.

kilométrico: nde pukúva, pukuete, pukupa jepéva. kirie: ñernbo'e pavé purahéi (un canto de la misa). kirie eleison: ( Jára, eíporoporiahuverekóna): purahéi karai, p. mano, p. asy. kremlin: kerefl; hisp., kelel(, id. kulturkampf: sasó rape (sistema de libertad), sa'y reko.

Letra L lábaro: poyvi karai, ao veve k. (estandarte de Cristo). laber(ntico: heko apañudi, hasyha ñe-

sé, séasyva. laberinto: tape apyra 'y( va), apañuái. labihendido: hembev6va. labio: 1 tembe, ose .; l. caído: tembe 'a; l. torcido: tembevd; l. replegado: tembe jere; a flor de labios: tembére; l. aplastado, delgado: jurupe; l. leporino , partido: hembevo; L superior: apoá (A.). labio: 2 ñe'é, juru; su l. enmudeció: no ñe 'évéi, noñehenduvéi iñe 'é. labiodental: temberai, ose .; letra 1.:

ñe 'érapo temberllimegua. labio leporino: tembevo, ose. labor: tembiapo, ose.; l. selecta: tembi-

apo poravopyre. laborioso: kyrey, omba'aposéva; ser o hacerse 1.: (ajñemokyreY. labrado: a¡x,py, ñotymbyre (cultivado). labrador: chokokue, kokuejára, ñotj-

ha. labrandera, trabajadora: kyre y, katu-

pyry. labranza: ñemitj,jejo'o, yvyjo'o. labrar: {a)yvyjo'o (arar, cavar, labrar la tierra), (a)jo 'oyvy.

labriego: chokokue, okaraygua, yvy mba'apohára (campesino X labriego , zafio, tímido·, rudo: koygua). lacayo: tembiguái ijao jeguáva, t. oñemonde porava, t. kate, hisp . lacear: (a )jura (atar con lazo). lacerar, destrozar: {a)mbovo, ( a)mondyryry (romper, rasgar). laceria: mboriahu, teko poriahu; mba'apo, angekói ñeko'6i (molestia). lacio, marchito, ajado: (o}ñyñyi, {i}piru, (i)kangy (flojo, sin vigor). lacónico: mbyky. iñe'embykyva, iñe'é

pokava, iñe'e'i laconismo: teko mbyky, ñe'é mbyky reko; imita su 1: tereñe'embykyna,

ha'éicha = ha'e iñe'eháicha. lacra: mba'asy pore; una lacra social:

mba asy pavé. teko vai pavé; mara. lacrar: 1 (a)mboaraity pyta. lacrar 2 (contagiar): {a)mbyai, (a)mona {a)rova (= {a)mboja) mba'asy. lacre: araity pytd. lacrimal: tesay ryru (lagrimal), tesay

rehegua. lacrimoso: hesajva.

lactante: okambúva. lactar, amamantar: ( a)mokambu.

láctea (vía): tape yvága, kamby rape, ára rape.

302

lácteo-lamentar

Jácteo: kamby, kambyrehegua. lacticinio: tembi'u (kamby ha) kambyichagua. Jáctico (ácido): tembihái kamby, ose. Jactíforo, lactígeno : kamby reruha, kamby me'éha. lactífugo: kamby jukaha, pe'aha. ladeado: ijykepehe (caballo: kavaju}, ivd (inclinado), ykégotyo ivt1Jia (que se inclina a un lado). ladear: (a}mboyke, (a}mova; ladearse : (che) vá (inclinarse), ( a)ñemovd, ( a)jehetemboyke, (a)jeyke 'a. ladeo: ñevá, pia, jepia (desvío), jeyke'a. ladera: yvy ty 'á (M.), itaty 'á. ladilla: kype. ladinamente: iñarandu ka'atyhápe, arandu ka 'atjdcha, pokaréme. ladino, astuto, pillo: iñarandu ka'aty, katupyry, moñái (pillo). lado: yke, ypy, popy (M. A.) (cabe, cerca); a mi 1. : che yképe (pe= re}; de l.: ykévo; de este l.: ákotyo, ko 'ákotyo; por aquel l. : amóngotyo; al otro l.: mboypyri, yvapo; mirar de 1. : (a)ma'é sayke; se va allá , al otro l. a los confines del extranjero: oho yvapo, tetá ambue ruguaitépe; se fue al otro 1.: omano, ohoite (murió). ladrada: kuña heko valva. ladrar: (a}guahu, (a}ñaró. ladrido: guahu, ñarb. ladrillo: yvyjygue, itape, itajypyre, ita yvy; de 1.: yvyjygue guiga. ladrón: mondaha, ipo apov6, ipo pi-

nda, pyapémbuku, pomboja; l. de ladrones: mondaha mondohoha. ladronzuelo: imba 'eavykyva, ipopindáva, pokovi, mba'eavyky, ojavykyva, ñope (ambosope: sonsacar, hacer desaparecer). lagaña, legaña: tesape 'u, tesayku, topea (M.), ose. lagar : pyrúha (pisador) , yvarykue'oha. lagarta: teju, jakare kuña; kuña heko vai (pícara, astuta) . lagartija: ambere, teju 'i. lagarto: teju, jyva ypy, jyva ñe'll (músculo grande del brazo; mbarakaja: brazo desde el hombro al codo). lágrima: tesay, ose. ( "y" acentuada sin destacar) ; con lágrimas se lo pedía: tesay pópe, tesaype ojerure ichupe péva. lagrimón: tesay guasu , t. saguasu, tesayresa guasu. laguna: y no '6 renda, y rupa; l. salada : y he'e. lagunoso : ypa jereta. laico: pa'i y, avarey, pa'i rembiguái, pa'i jokuái (X lego: ndaha'ei pa'i}. lama: 1 ygáu (alga), tuju, tavé; ao itaju: tela de oro. lama: 2 Búda avare. Jama: 3 y upa (i, ose. (abuelos). mayoría (la): opáva nunga, maymáva

.328

maza-medioeval

nunga, mbovjmte jaipe'áramo hetavéva, heta ndopáiva jepe, hetahetavéva. maza, mazo : nupdha, jajatykaha, atykaha, akambagua. mazamorra: kaguy jy. mazmorra: kotypytú. mazorca: avatirára, avati, avati'a, ovati yva avatiky (maíz tierno, choclo), avati apeju (maíz semimadu-

ro).

me:

che, chéve, cherehe, chejupe, chejehe. Ejemplos- me ve: che recha; me lo da : ome'é chéve; me mira: oma'é cherehe; me veo a mí mismo : (a)jecha chejupe;· me cuido de mí mismo: añangareko chejehe. meadero, letrina: kuarnha, ñana (yu-

yal). meandro, recoveco: tape kare, guatahaje':!mear: (a)kuarn (orinar). mecer: (a)myatimoi, ( a)mbokacha. mecha: tataindy apytere, hapyha, muendyha. mechar: (a)so'oñoña, (a)ñoña kure kyrakue so'ópe. mechero: mohendyha, mohendyryrn.

media 1 , calcet ín: pyao, pyryrn; m. larga: hetyma ryrn, pyryrupuku. media, 2 promedio : ku'a, mbyte. mediación, intercesión, ruego: jerure, ñemopa 'ú, ñepa 'ú. medianamente: vai vai, michf, michimz"nte, iporami, jopara (hápe).

mediante, por medio : rupi; m. el viento: yvytu rupi medias (a): nunga, vai vai, jopara. medicamento: polui. medicastro: pohanoha chae. medicina: polui. medicinal: poharehegua; planta m.: ka'avo poha.

médico, doctor: pohanoha, pohánohára; m. barato: p. chae. medida: ta'li, ose., ñeha'd, ha'tiha, ose. (metro); tomar m.: (a)lia'a. medidor: ha'áha (persona), ta'dha (cosa). medio 1 (por): con ayuda, por medio de un abogado: mo'ahára rnpi; por medio o mediante de una buena medicina: poha porá rupi medio, 2 manera : tape; un buen m. para aprender el guaraní: avañe 'e kuaa rape pora.

medio 3 (lugar): mbyte; en m. del gentío : yvypóra heta mbytépe; por en m. del bosque: ka'aguy mbytére. Frases- el de en m.: mbytepegua; m. dormido, m. despierto: kevy, payvy; m. caliente: haku vevúi; m. crudo: jyhera, ndojykatúi, pyra~ poner en m. : (a)mombyte; sacar de en m.: {a)japytere'o; ando m. mal de salud, de fortuna ... : che reko asy ko aikóvo.

mediocre: iporrimi, naiporaiterdri, ndaivaietéiri

mediodía: osaje. medioeval: ymaguare, arambyterehegua, arambyte (medio evo).

medioevo-mendrugo medioevo, edad media: arambyte (pefl/..IOre).

mediquillo: pohanóha chae. medir: ( a)ha'a; vamos a medirlo: ñaha'ata..

meditación:

py 'a

mongeta, pygua-

ra.

meditar: (a)jepy'a mongeta, (ai)pyguara, (ai)kumby (saborear, contemplar); medita bien lo que te digo : eipyguaramz"nte á ha 'éva ndéve. medroso, cobarde: ipy'a mirí, ipy'a tytyi, ipy 'a mandyju. médula, meollo: karaku, apytere; no

comas m., no sea que te olvides del "bendito": ani re'u karaku, cháke nde resaráine "bendito" gui (popular). medular: apytere, mbytere, karaku. mejilla: tovayke, ose. mejillón: tamba, ose. (molusco). mejor: porave; es m. que no vayas: iporáve rehoyramo; lo m. es que venga él en persona: tove tou ha'ete vo~· así es m. : peicha ka tu, kóicha iporáve; imposible ser mejor, es lo mejor que hay: ipordsáe ha ndaikatúi

mejora (una) introducida: myatyrómbyre petef.

mejorar: (a)mopora, ( a)myatyro, (a)mofporave.

melancolía: mba'embyasy, vy'ay, angata (preocupación, ansia), py'apy (quebranto), py'angekói (pena), py 'apyhy (manía, idea fija, complejo).

329

melena: avuku, avakua (bucle, rizo). meleJDldo: ifavukúva (pelilargo ). melifluo: jurn he'é. melón: mero, hisp. mella: háinga, haingy (X pore = huella). mellado: htiinga; diente m.: tdi jeka, tdipeM.

mellar: (a)háinga; mellarse : (a)ñeháinga.

mellizo: kOingue, kói, ñoirungue. membrete: óga réra (haipy), kuatia ogaréra reheve. mandu 'ard, momandu 'apyra, tesaraipyre }'. memoria: mandu 'a, akdngatu. memorión: imandu 'aporaitéva, makdngatuetéva, ndaipóri nunga imandu'a}'ha. mención: (ffe)mombe'u, ñemomandu 'a;hacer m. del autor: ( a)henduka apohare réra. mencionado: mandu 'aha, (X olvidado : tesaraiha). mencionar: (a)momandu'a, (a)romandu 'a, ( a)mombe'u (proferir, con· tar ), ( a)henduka; ya me toca m. tu nombre: che háma, nde réra aromandu'a (G. S.). mendicidad: tupdre jerure, tupdmba'e jernre; está prohibida la mendicidad: tupá rérape jernreha naiporai, naisásói. mendigar: (a)tuptimba'ejernre. mendigo: tu pamba'ejára. mendrugo: pan rembyre, mbujape vare. m. rembyre.

memorable:

menear-menta

330

menear: (a)momyi, (a)rova (trasladar, mover de sitio), (a)mbojeroky; menearse, moverse: ( a)myi, (a)ñemomyi; menearse sexuahnente: ( a)je-

igual cero: (4 - 4

mental-metatarso

=

O) irundygui irundy reipe 'áro, mba'evér{) oiko.

Frases- m. alimento y más sueño: tembi'u mbovyve ha kéra hetave;

(ha) venido a menos:

rokua.

menester1 (es), necesario (es): teko-' tevé; no Jo necesita : noikotevei. menester2 (este): ko mba'e, tembiapo; en este m. no entiendo nada: ko tembiapo kóvape akañymba, k. t. kóva che moinge ka 'aguype. menesteroso: poriahu, noimbáiva imba'e, imba'epoká imba'e'i. mengua: ffemomichf, typa, ose., pariahu (escasez); terakud vai (descrédito), ffyffyi (desmedrado, arruga-

do). menguado: ipy'a mirf, tavy (falto de juicio); royrombyra (despreciable). menguante Ouna): jasy ho, jasy ra'y; en el m. arrancaré el maní: jasyhópe amondoróta manduvi

menguar, intr.: (a)jeharu (cercenarse, disminuirse); el río mengua: ysyry ho, y oguejy, y oho.

menor: michfve; el m. o más pequeño: (ijapytégui) michfvéva, michfetevéva; hermano menor: tyvyra; tu hermano m.: nde ryvy; la luna es m. que la tierra: jasy ku michive ko y vjgui menos: mbovyve, michtve; por lo m. dos: mokbinte jepe; a lo m. esto: kóvante jepe; mucho m.: mbovyeteve; él da poco y tú das m.: ha'e michfnte ome'e ( ha'e ome'é'i) ha nde ne reme'evéi; cuatro m. cuatro

=

omegua

h(-

na, oguevi tuvicha.

menoscabar: (a)momichf, ( a}momará; se menoscaba su fama : heraku4 oñemomara, oñembyai

menoscabo: mard, ñemomará, ñemomichf, ñembyai

menospreciar,

despreciar: (a)royro; nda:japói mba'evéramo. monosprecio, desprecio: royró; me relegan al m. o anonimato: royr{)me che ñuvá, r. che reity. mensaje: ñe'émondo, mburuvicha ñemoñe'é. mensajería: mbayru gua taha. mensajero: parehá(ra}, mondopyre, temimando, ose. menstruación: kuñamba'asy, huguysé, kuñaruguysé; cesó, terminó su m.: opyta ichupe imba'asy. imba'asy porey (X oúma ichupe imba'asy: le vino la m.). menstruar: (che) ruguyse (dice la mujer), kuña mba'asy areko, che /cuña rasy. menstruo (v. menstruación). mensual: jasypegua, jasjpe petef jevy, jasyñavogua (M.). mensualero: mensu. hisp. (que cobra por meses). mensualidad, sueldo: jasykue (rembiJl. po) repy.

menta: ka'atf. ka'are.

mental (trabajo): apytu'ú rembiapo, tembiapo akárehegua. mentalidad: ñemo'd, mo'd reko, aká reko, apytu 'ú reko. mente: akákua. mentecato, tonto, simple: tavy, tarova, tavyrai mentir: (che) japu, (che) rerei; (che) ehure. mentira, embuste, engaño: japu, ñembotavy, chure. mentirijillas (de): japuhápe. mentiroso, embustero (ser): ( a)mbotavyséva, (eh~) japúva, ( a)porombotavyséva. mentón: tañyká, ose. (quijada). menú: tembi'ura réra rysyikue, tembi'u peteftefrá. menudear: pyyi {ajapo), (a)mopy'yi menudencia: sa'ikue (de poca monta); tyekue. ose., tuguykue, pokue. etc.

(tripas, snagre, patas, etc. de las reses), chúra. menudo: michf, karape, ehu 'i, sa'i, ku'i; a m.: pyyi, meme, ipopyyi (X al por menor: sa'l're). mercado, plaza: mba'e repyenda; ffemúha; rekóva, hisp.

mercancía, mercadería : mba'erepy, temiñemú, ose. merced, 1 beneficio, don: temime'é ose. merced 2 (a): rehe; sin timón, a m. de la corriente: tuguái yre, ysyryrehe (=y. rupi).

merecer: (a)hepy jerure, (a)hepyreñoi;

. 331

merece palos: oñenup4rtimo iporá.

merecimiento: tepy jerure, tepy reñoi, ñeme'e rekoteve.

merendar: (a)karu ka'aru. meretriz: kuña heko vafva, aguasa (M.) (manceba). merienda: karu ka'aru (cena). mérito ( v. merecimiento): angatupo (M.). mermar, disminuir(se): (o)guejy, {o)jaro, ( a)ñyñyi; ( a)guapy (posarse el sólido en el fondo del líquido). mermelada: mahe'é. mes: jasy, jasyho, jasyjere; fin de m. jasyho jasypaha.

mesa: mesa, hisp.; m. de comer: karuha, aripaka, neol. (< asiento: ka + pa, de todas las cosas).

(a)ffeakánga (ñea = ña), ( a)jeava'o (arrancarse el cabello), (a)jeavaekji mesón: guataharóga, jepytaha, ka'unda. neol. mesonero: ogajára, ka'undajára (hote-

mesarse:

lero). mesónfalo, ombligo: puru'ti mestizo: ijopara, jehe'a; él es m.: ha'e ku huguylcbi, huguyjopara. tu~. ose., hupitypyrá, tenonderá. metabolismo: fleambue, ñemoambue. metacarpo: poaká. metal: ita, kuarepoti metálico: kuarepotirehegua. metaplasmo: ñe'e jegua. metatarso, tarso: pyta pehengue, p. vo.

meta:

332

metátesis-microcosmo

metátesis: ñe'é vare jopyru (sustitución de letras). meteorito: jaguaveve (cometa), yva rata, arapyrendy. metcrorismo intestinal: tyevu. meter, 1 poner dentro: (a}ñoña, (a)mbohyru; m. la mano: (a)po'é; m. el pie: (a)py'é. meter, 2 introducir: ( a)moinge, ( a)roike (meter entrando uno mismo), ( a)moingo (hacer llegar a una carrera o profesión (pa'z'ramo: de sacerdote). meterse: (a)jasuru, (a)jasururu; no te metas en camisa de once varas: ani reike ou ha oho yva ndévepe. metro: ta'á, ose. , ha'Oha, temira'ti, ose., ta'áha, ose. (medida); cien m. sara'á; mil m.: sura'ti; cien kilómetros : sasura'ti; mil kilómetros : suara'ti (un millón de m.). mezcla: jopara, jehe'a. mezclado (estar): oñembojopara, ojopara, ojehe'a hina. mezclar: (a)mbojehe 'a, (a)mbojopara; ( a)mona (embadurnar). mezcolanza: jopara rei, mbojoparapy, jehe'a. mezquinamente: takateyme, takateypópe. mezquinar (guardar, cuidar, no gastar): (che)rakate'f, (che) taryryi (hese). mezquindad: teko rakatey, takatey, ose. mezquino: hakatey, mo'opi, pojopy; (che) taryryi (estoy con avidez).

mi: en guraní equivale a "de yo", mi mano : che po {de mí, mano); mi cosa, lo mío: che mba'e; a mí: chéve. mía (la): che mba'e(va). miaja: ku'ikue, michimi (una m.). miasis cutánea: taso, ose., · úra; tiene m.: haso, hi'úra, el agujero de la ura está agusanado : hi'úra kuare haso hina; ("dermatosis hominis" es la mosca de la m. c.; v. leishmaniosis). mica: kuarepoti kuatia vera. micado: Japon ruvicha guasu. micción: kuaru, jekuaru. micer: pa'i, ño (señor, don). mico, mono: ka'i. micología: urupe mbo'e, urupe kuaa (ciencia de los hongos). micólogo: urupe kuaaha. micra (0,000001 metro = micromilímetro) : petef suavo (= una millonésima de metro), ta 'ti suavo. microbicida: mymba rasa michi jukaha, korovijukaha. microbio: mymba chu 'i, anduha ne michfva (animalito muy chico); anduha'i, korovi, kove'i, neol. microbiología: mymba chu'i mbo'e, anduha'i mbo'e; korovimbo'e, kove 'ikullil. microcefalia: apytu 'u ñyñyi, akli jaro apytu'u. microcéfalo: iñaká megua, koro akli neo!.(< micro: koro). microcosmo: arapy michf, koropy, neol.

micrófono-mínimo micrófono: pumbotuvichaha, pumyatdha, koropu, neol. micrometría: mba'e michf ra'd mbo'e, korora 'á, neol. micrópilo: oké 'i, koroké 'i. microscópico: michieterei, michf rasa, koromaña, neo!. microscopio: mbopyha (amplificador), temimbotuvicha, mba'e mbotuvichaha, porombotuvicha, mirirecnaha; koromaña, neo). microsismo: y vyryryi'i, yvymyimirí, koromjli, neol. micrótomo: ky tiha'i, sa'i kytiha, miri'kytfha, korokytfha, neol. microzoario, protozoario : tekoverapo, tekovemirf, koro kove, neol. micha, micho : mbarakaja kuña, m. me. michocán: jetyni, tupasyjety (variedad de papa dulce). miedo: ky hyje, py'a miri. miedoso: ipy 'a mirí, ipy 'aju, ipy 'a mandyju. miel: ez'ra, eirete (miel de abeja europea); ez'ra ka'aguy (m. silvestre); dra takuare'é (m. de caña); el guaraní dulce como la m. : avafle'é eiretéicha he'é. miembro : tete pehengue; los miembros: jyva ha tetymakuéra; m. viril: tembo, tapi'a, ose. mientras: aja; m. comemos: jakaru aja; m. tienes salud, trabaja: ne restii aja, emba 'apókena. mientras tanto, en el ínterim : upeaja; en el í. cayó enfermo : u. ho'a hasy. miércoles: ararundy.

333

mierda: tekaka, tepoti, ose. (excremento, deposición, términos más decentes). mies: temity, ose, temityngue, koga 'a; m. madura : t. apeju; mies marchita : t. pirukue. migaja: mbujape ku 'ikue, (sa'i}. migajón: mbujape ku'ikue (saguasu). migrar: (a)va; hacer m.: (a)rova. migratorio: ováva. mil : su. milagro: pokatu (poder), techapyrá, mba 'e rechapyrd, Tupd rembiapónte, Tuptipo = Tupamb9. milano: karakara; kirikiri milhombre: ysypo katf paje; mba'evépe ndojeporukatúiva. milenio: súra (< su: mil + ára: tiempo, año). millón: sua. mimado : oñemokunu 'úva, imbojerovi· apy, oñembojeroviáva. mimar: ( a)mokunu 'ú, ( a)mochichf (a él: ichupe). mimbre: piri (junco), takuarembo, karanda'y (palmera sin pinchos). mimo: kunu 'u, ñemokunu 'u. mimosa: ka'aikove, jukeri. niñosote. mina: yvykua, itakua; m. de oro: itajukuára; m. de lápiz : haiha mbytere. minar: (a)gyury, yvykói (reyvykói, hoyvykói}. mingitorio: kua.ruha, kuarurenda, ñana(ndy) (yuyo, yuyal). mínimo (el, lo); michi'etevéva, michi ikoe, m. ikoerasáva.

334

ministerio-misericordia

ministerio: tembiapo, ose. , jehu, jefehu (servicio) (X voja: que sirve, inferior, súbdito). ministro, mburuvicha mboja, m. voja, tendokuaivoja, neol., mburuvicha mokDiha, m. guygua (2° jefe). mío, mío (es) : che mba 'e (lit., de yo cosa, cosa mía ; es caso de yuxtaposición no de declinación a usanza de las lenguas arias). miope: hechambyky, ohechambykyva. miopía: techambyky. ¡mira!: ma'e, ema'é, ma'emlna, guépa, cháke.

mirador: ma'eha, ma'erenda (X observador: mañahára). miramiento, respeto, consideración: poyhu, jepoyhu, ti, ñeti, poromomba'e, poroapo. mirar: (a)ma'e, (a)maña (hese: a él); mirarse uno a otro: ojováre ñamaña.

El verbo mirar tiene en guaraní dos traducciones: ma'e y hecha (jesa). a) ma'é:

mirar con un solo ojo: (a)ma'é savi m. de reojo (bajando la cabeza) : ( a)ma 'é saguy. m. de soslayo : (a)ma'é sayke. m. sin ser visto : (a)ma'é ñemi. m. con ojos torcidos : (a)ma 'é savá. m. al rededor : ( a)ma 'é jere. m. atentamente: (a)ma'é mbegue. m. con enojo: (a)ma'é pochy. b) jesa, ma 'é: m. alzando los ojos: ( a)jesaupi

m. bajando los ojos: (a)j esayvy. m. hacia atrás: (a)ma'é che rakyku eré( re).

m. poco , descuidar: (a)hechagi m. el interior : ( a)ma 'é hyepy r e. m. uno por uno: (a)hecha petei tef, ( a}ma 'é pe.

t re.

m. abriendo mucho los ojos : (a)jesape'a.

m. o ver de repente : (che) resaho. m. o verse a sí mismo : ( a)jehecha (= ajecha). m. o ver su propia conciencia: (a)j ehecha che jeupe, ( a)jepyecha.

mirasol : kuarahymimby (especie de garza). miriápodo: ambu 'a. mirlo: guy rau. mirón: volu, omañardva, tesarei, ose.; no seas m.: t esarci napohrii, apynguarez'nte pohá (v. apy ngua).

mirra: yvyra aysy, pohiiro, poháirova. mis (de mí): mis manos : che po kuéra; con mis pies : che pype; mis amigos: che in1nguéra ; mis preocupaciones: umi che angataita. misa: ñembo 'e gua su, ñ. pavé; m. cantada : ñ. purah éi, ñ. j egua (m. re-

vestido). miserable: poriahu (pobre), hakate y (tacaño). miserablemente: anga, nga ; fue m. asesinado en una encrucijada: ojejuka nga tapejuasápe. teko mboriahu, poriahu, poria[mkue, teko asy. misericordia: poriahu vereko (M.,A.).

miseria, pobreza:

335

misericordioso-modificado misericordioso:

oiporiahu verekóva, poriahu verekoha. misia, mistá : ña, kuña karai mismo 1 (yo): ch e ae, che te ka tu, che te voi, chete; él mismo tiene que hacérselo todo : ha'e ae oñemba 'apo va 'erri. ha 'ete ojapo oikoteveva; tenemos el mismo nombre : ñande ojohéra; tienen la misma lengua : ha'ekuéra oñoñe'é; ¿tenéis la misma edad'~: pe¿pa ojo'ára = ojo 'árapa pe¿_ mismo 2 (lo), es lo m.: peteichante voi misterio: herungua (incierto), kañymby, ypytúm e o ikóva. mitad: ku 'a, mbyte (medio), mbytere. mitigar: (a)mbovevúi (aligerar), (a)momichi, ( a)mbo hasyhara. mitín: aty, atyra, no'rJ, henduhára no'ó, ñe'éhára no 'D (reunión, asam-

blea). mixtura: jopara, j ehe'a. mocedad: mitfnusu reko, pyahu , mitaramo ; en mi m. : che pyahúramo, che mitárusúramo.

. moco: amby u ; quitarse el m. , sonarse: ( a}ñambyvo.

mochila: mbayru. mocho : ijapy yva, apf, iñapi; brazo m. : jyva api; mano m.: pocha'f, ichapi ipo, ipochapfva.

mochuelo: suinda, kavure 'z: urukure 'a. moda: jepokuaa pave, porupavé, poruve; ñemonde reko pavé; sigue la m.: ojapo ojejapóva, ojapo ojejapo memeháicha, poru pavére ojapo.

modal: heko tee pegua.

modales: tetemyi reko, tete ku 'e reko. modalidad: teko, teko r eko, ose. , teko rape, apo rape. teko para, ose., tape mby t egua; teko herá, ose . (M.). moderadamente: porámi, katuí, herápópe, mby tehápe. moderado: 1 herá, mbytepegua, heko poráva, heko heráva (M .). moderado 2 (partido): mby t epegua porosambyhyha. moderar: ( a)mboheko, ( a)mombegue, ( a)moherá, ( a)mbohekoponi. modernamente: ko'ága, jaikove rekohápe, kuára pyahúpe. modernidad: teko pyahu, agagua rape (actualidad, manera actual).

moderación:

modernista: mba'e pyahu rayhurefva.

moderno: pyahu, agagua, ára agagua. modestamente: py 'a michime, jepoyhupápe, tfndypópe, che tavy che rekópe; natfvéimante ha ha'éta (peem e) (modestia aparte , con perdón

sea dicho). modestia: 1 py'a guasuy, py'a michi, tindy,

j epoyhu,

teko marangatu, pati, t.

ose.; m. de la vista: tesa sámbyky.

modestia, 2 rubor: tesati, hovati, hovapytá, ose. modesto: ipy'a michf, heko marangatu; hesa potfva; mas querida por ser modesta : itindygui, heko potire ojehayhuve

=ika'avove.

modificado (está): iñambué(ma).

336

molleja-mordaz

modificar-molledo

modificar: (a)moambue, (a)myatyró, ( a)mbopyahu (reformar, remozar). modista: aoapoha (modisto también). modo, manera: tape, ose., teko, icha (sufijo); ¿de qué m.?: mta'éichapa; chéicha: al mío, como yo; de otro m. : ambuéicha; de este m,: kóicha; a mi m. de ver: che añanduháicha, che ahechaháicha, hi'tiháicha chéve (v. manera). modorra: topehy iusu; tener m.: (che) ropehyiusu, (che) kerasy. modulación: ñepuambue, puva (paso de tono: puvaporá (m. artística, correcta): purahéi ojuavj;va ojuehe

(cambio de tono). modular: (a)moambue purahéi, (a)mbopuambue, ( a)ropuva (cambiar de tono), (a}purahéi pora, ( a)ñato{porá.

mofa, burla: (ñe}mbohory, (je)jojái (X mbojaiU: broma: mbojeguaiU: repugnancia o asco). mofarse: (a)jojái (hese, hendive), (a)ñembohory (he se).

moflete(s): tova apepu, t. apeju. mofletudo: hova apepu, h, apeju. moho: tavé, ose., ta'o, ose., el pan estaba con m.: mbujape havéma hina

mohoso: mba'e havé, havé hina (está mohoso). mojado: aky, akyriiba (empapado). mojar: (a)moakjl (mo = my); m. o humedecer la ropa: (a)mboa~Uru; mojarse: ( che)akp, ( a)ñemoaky; m. mucho, quedarse hecho una

sopa: (che) aky ka tui, (che) akYmbaite, (che) akymivéma mojarra : pikype (alevino). mojicón: ñetinga (: ojala me entierren con él; ama/ája (en jopara). o~eada (echaré una): ama 'ésapy'áta. OJear: (a)ma'ema'é. oje~(s): saju, hesa;u, tesaju, tesasay¡u; tengo o. por no dormir: ndakeiháre che resayju. ojeriza: a'ey, ñemyró; me tiene o.: ija'ey cherehe, ñemyróme oiko chendive. ojialegre: sarory, hesarory. ojiazul, ojizarco : sarovy. ojienjuto: hasékatuy, hesayy, ndahesayvai, ndahesayiva (ojos sin lágrimas). ojinegro: hesahU. o

35 7

ojito: tesa 'i, tesa michi; no voy a dormir, sólo voy a cerrar el o.: ndake mo 'ái ku arambz'tante. ojituerto, bizco: savti; es o., es bizco: hesavá, isavá. ojiva: ñokarapd (curvas opuestas). ojival: ñokarapti, ñokaraptirehegua. ojizaino : sayke (oñembohesaykéva). ojizarco: sarovy ( hesa hovy}, hesa para. ojo: tesa, ose. Veamos algunos casos en que se usa tesa (sa abreviado): 1) con adjetivos, 2) con verbos, 3) en ciertas frases corrientes. 1) con adjetivos- ojos saltones : tesapo; ojos legañosos; tesayku, sayku; ojos irritados: tesako '6, tesap(ra; ojos azules: sarovy ( hesa hovy ); o. pintados: tesa pa.ra; o. hinchados: t. mru; o. llameantes: t. vera; o. oblicuos: t. pyko'é; buenos o., buena vista: tesapyso. 2) con verbos- cerrar los o.: (a)sapymi; abrir los o.: (a);esape 'a; vendar los o.: (a)hesamo 'ti, ( a)hesapyti; sacar los o.: ( a)hesa'o; abrir y cerrar los o., parpadear: (che) resavisavi, ( a)ñemboesavi (guiñar); poner los o. en blanco: ( a)ñembohesatí, ( a)ñemboesajere; arrasar se los o. en lágrimas: (che) resaypo, (che) resaypororo, (che) resaynyhe; gol~;ar bajo los o. : (a)hesaguy'o (guro); volver los o: (a)jesarova · fijar los o.: ( a)jesamof; poner los o: turbios o torcidos: (che) resaju. 3) en frases- "o. a la vtbora", dice

358

ojota-onanismo

el ratón: "cháke mbói", he'i angu.ja; en un abrir y cerrar de o.: tesapirfme; ¡mucho o.!: cháke, ema'e pord,eñangarekóke ojota, sandalia: pyrehegua vevúi. ojuelo: tesarory, tesajuky. ola, onda: y apeno, (y}penú, y joapy (M.), ypu'd, y myi; apenúnga (A.),; el oleaje hundió la canoa: penú (= y apeno) omoñapymi ygára

(M.). ¡olé! : he'a, e'a (¡hola!). oleada: y apenoeta, y apenombota. oleaginoso, oleoso, aceitoso: ñandy reru, iñandyva, ñandy me'eha.

oleaje, olaje: y joapy pochy, para pochy.

oler: (a)hetú, tran . (yo pevcibo olor); (che) ryakud, intrs. (exhalar olor), (che) ryakudvu; o. o besar la mano : ( ai)pohetú; oler a quemado: (che) apiche, ijapiche; mbiche; o. a cochambre: havemba; o. mal: hyakud vai, ine, ipyti'u.

olfatear: ( a)hetu hetu. olfato: tetú andu, teta. oliente (mal): ine, hyakuá vai. oliera: tupáñandy ryru (alcuza). oliscar: ta'o, ha'o (empezar a corromperse). oliva, aceituna: taruma, taruma 'a. olivar: tarumaty. olivera: taruma, (olivo). olvidadizo: hesaraiséva, ose., hesaraireiha.

olvidado: hesaraiha, ose., hesaraipy. olvidar: (che) resardi, ose.

olvido: tesarái, ose. olla : japepo. ollero: japepo apoha. ollín : tatatfjare. ombligo: pum 'á. omega: o gu.asu; yo soy el alfa y la o.: che ka ñepyrú ha paha ave. omicrón: o michf. ominoso: po'ay, hauvó (u =y), hayva vai. omisión: heja, jeheja, tesaráL omiso, omitido: hejapyre, hesaraiha. omitir, dejar: (a)heja. omnímodamente: oimeháicha, oimeháicha rei (de todos modos). omnipotencia: katu pavé, pu 'akapa, teko pu 'akapa, ose. omnipotente: ipu 'akapáva, ipu 'akapa-

ve.

omnipresencia, ubicuidad : opárupi oikóva reko, ipavé, oikopavé. omnipresente, ubicuo: opárupi oikóva. omnisapiente, omniscio: opamba'e oikuaáva, heko kuaapavé, kuaapavé, andupavé. omnisciente: opamba'e ohechávc, hechapahára, kuaa pavé, k. apyray. omniscio: opamba'e ohecháva, hek~ kuaapavé, k. apyra y.

omnívoro:

ndaipóri mba'e ho'ukatu yva, ho 'uhapavé, upavéha.

omoplato (mo = mó, del griego espalda aplastada): atukupe, atuape. onanismo: tayi ñehé hekopey, ose.; onareko, onámbo'e, neo!.

359

oncotomia-oprobio oncotomia: mrukyti (< onkos: tumor +t.: cortar). onda: y joapy (v. ola), y apeno, y kani; o. corta, o. larga : penúmbyky, penúmbuku.

ondear: (che) apeno (M.); ondea el trigal o yuyo del campo: iñapeno pe ñu.

operar: (a}hetekyti, (a)hyembovo; (a)japo, (a)mba 'eapo; se va a o. : oñekytita.

operario, trabajador: mba'apohára. operatorio: apoukáva, mba'apoukaha; ñekytfrehegua.

opércuio, cierre: ñemboty, mbotyha, ahoja.

ondulado, ondulante: apope, iñapopé-

= mo

opinar, conjeturar: (ai)mo'a, hi'a chéve, lza'e; ¿qué opina Ud.?: mba 'épa nde ere; yo opino así también: péi-

onicosis: pyape rasy. ónique, ónice, ónix, ágata : ita mbata-

opinión: ñemo'á, py 'añe'é, temimo'a, ose.; no se desvía de su o.: ndojez"ri

va.

ondular, rizar : (a)myapopé (my =mu)

ra para.

onom¿stico: térarehegu.a, ose ., téra ára; es su o., su santo: héra ára voi.

onomatopeya: pujoja. onomatopéyico : ipujojáva. ontogenia:

(ha'e) ypy mbo'e, t eko ypy mbo 'e, teko ypy kuaa. ontología: ha'e mbo'e (< ha'e: ser); tambo 'e, neo!. onza: 1 ja¡:uarete'i. onza: 2 osá, hisp. opacidad: hesakáy (reko). opaco: hesakáy, hypy'u, tendyhasay, tendyrasa:y, tendy j okoha; pytú. opción (tener) : ikatu (posibilidad, libertad), ipyhypy rá chéve. aiporavo kuaa, ikatu areko. operación, 1 acción : apo, tembiapo. operación 2 (matemática): jepapa. op~ración 3 (quirúrgica): ñekyti, jepe'a, tyembovo. operador: kytfha, apoha, mba'apoha.

chako aimo 'á avei.

k o oimo 'dhágui (a)mbohovái, ( a)moi, (a)jokupe'o, ( a)jepytaso. oponer: (a)mbohovái, (a) mol; oponerse : ( a)ñembohovái, ( a)ñemoi, (a)jokupe'o, (a)jepytaso. . oportunamente: ha'etehápe (X a punto, puntualmente: ha'etépe), hi'ara y me (fuera de tiempo, cuando

oponer:

viene bien o es oportuno). oportunidad (tener): já chéve; si tienes o.: ijáramo ndéve; si tuviere la o.: igu.yramo chéve (ja

= guy).

oportuno: ipora; no es o. : naiporái; en tiempo y lugar o.: ára ha tenda ijávape.

oposición: ñemof; hata hattíve oñemof hese ( v. oponer} opositor: oñemoiva (hese). opresor: jopyha, porojopyha. oprimido: jopypyre, ojejopyva. oprobio, baldón, menosprecio: tekomard, ñemomani, (ñe)royrb.

360

oprobioso-ordenanza

oprobioso: mara me'éha, momaráha, ne moraráva.

opción (tener) : (a)rekokuaa, (ai}poravokuaa, ipyhypyrá chéve. optar, 1 desear: (ai}pota, ( ai}poravo. optar, 2 elegir: (ai}poravo. optativo: potapyrá (deseable), ikatu, ikatúva (facultativo). óptica: tesape mbo'e (ciencia de la

luz). óptico: tesape(mbo'e) rehegua, tesapepegua, ose. optimate, prócer: ipoguasúva, iporavopyre.

optimismo: teti'ae, torymeméva, ose. óptimo: iporávéva, iporáitevéva. opuesto (lo): tovaigua, ose.; él es o. a nuestra empresa : oñemof ñane rembiaporáre, nomba'aposéiva ñanendive; términos opuestos : ñe'engue ojohovái(va) = mba'e o. opugnación, impugnación: mbohovái, joavy, ñe'ejoavy. opugnador, impugnador: ombohováiva, ñoñe'eyva, mbohovaiha. opugnar, impugnar: (a)rairó, (a)mbohovái, (a}ñemoi, (a)tu'u, (a)ndyry (hese). opulencia: mba'ereko, mba'eta, mba'etarerekoha reko. opulento: imba'ererekoha, mba'etajára. opúsculo : kuatia 'i {librito). oquedad, vacuidad: nandi, pa'ú, pyko'é (cóncavo). ora ... ora: jáma.. .jáma (ya ... ya); ta... ta (te...te, to... to): tanto si ... (como

ordenanza-orilla 2

si no); ora frío, ora calor, no es contante : jáma ro 'y jáma haku ndo-

ordenanza, siriviente: tembiguái, ose.,

pytái petef hendápe. oración: ñembo'e; la o. es nuestra vida: pe ñembo'e ñande rekovesá. orador: ñemoñe'éha, ojejuru'óva, ojejuru 'oporáva, ñe'éjára. oral: ju~. jurilrehegua, jurupe!!;Ua, jururuj/igua. oralmente: jurúpe, ñe'e rupi orangután: karaja, ka'i guasu. orate: tarova. oratoria: ñemoñe'e mbo'e, jejuru'o rape, ñemongeta kuaa. oratorio 1 (estilo): ñemoñe'érehegua. oratorio: 2 ñembo'e koty, tupao'i (igle-

ordenar 1 (poner en orden, fila o hilera): (a)mbohysyi porá: estoy ordenando mis fichas: ambohysyi aikó-

sita, capilla). oratorio 3 (ópera): purahéi karai. orbe (terráqueo): yvy, yvy apu'a. orbicular, redondo: apu 'a. órbita: tape; órbita, cuenca del ojo: hesakua; órbita de la tierra: yvy rape.

orden 1 (sacramento del): avare apoha, a. marangatuha.

orden, 2 mandato, ordenanza : ñe'é, tembiapoukapy, apouka, jokuái.

orden 3 (sucesión): tysyi, ose.; sin o.: tysyi yre,

ofháicha rei,

sarambi

(desparramado). ordenado, metódico: ipy'aguapy, heko rysyiva, hembiapo poráva, hembiapo hekopegua. ordenanza: 1 tembiapoukapy (mandato, estatutos): o. militar: imbokáva apoukapyra.

jokuaiha, jokuaipy.

vo che kuatia 'i pe.

ordenar, 2 mandar : (a)japouka. ordenar3 (conferir orden sagrada): (a)mongarai, (a)mbopa'i, (a)moingo paYramo. ordeñar: (a)ñami.

ordinariamente: tapia nunga, haimete ko'é ko'ére, h. opa ára. ordinario: 1 tapiagua, jepigua, jepivegua, jepiverbgua, opa aragua, heko tapiáva, akointegua; es más largo que de o.: jepiveróguágui ipukuvéva.

ordinario/ común, no extraordinario: jepigua rei, mba'ejep{va, jepigua.

oreado, ventilado: mboyvytupyre. orear : (a)mboyvytu (ventear), (a)moro 'ysá (refrescar). oreja: nambi; tirar de la o.: ( a)nanbipoka; aguzar las o.: (che) nambipu 'a; hacer aguzar las o.: (a)monambipu 'á.

orejudo: inambi pukúva. organero: pupavé apoha, tembipurusu apoha.

orgánico: tekove rehegua (v. organización). órgano: 1 apoha, tetepype mba'apoha.

órgano 2 (músico): pupavé, tembipu rusu.

361

organista: pupavéjára. organillo : pupaverd, pupa ve 'i ( v. rá). organismo: apoha, tekove mpa, teko rembiporu, apoha aty pete[

organización: tekove reko, hekovéva re k o. organizado (un ser): hekovéva (que goza de vida), vivo. organizar : (a)moipord, (a)mbohysyi, ( a)mopete~ hekópe ambojuaju.

orgullo : py 'a gua su, jejapo, ha 'entese, ha'esénte,

teko

ha 'esénte,

tfat{i

(altanería) orgulloso: ipy'a guasúva, ojejapóva, ha'enteséva, itfatáva (v. soberbio). oriental: kuarahyséngoty( o)gua, mboypyrigua.

orientar: (a)mbohape, ( a)nohé tapépe, ( a)moma'é kuarahységotyo; orientarse : ( a)ñembokuarahysé. oriente: 1 kuarahyséha. oriente, 2 brillo: mimbi; el o. de la perla: ita hepy mimbi orificio : kua, kuára ("ra" resabio o contagio del tupí). origen: ypy, ñepyrú, apohare (hacedor) ; de o. español : España reñ6ihague.

oriJtinado: heñoihague. original: ypypegua, ypy; pecado o.: angaipa ypy. (a)mboypy, ( a)moheñói.

ongmar:

( a)moñepyrú,

originario, natural de : ygua, guiguare; o. de Asia: Asiaygua. orilla: tembe'y, ose.; o. del río: y rembe'y.

oscurecer-oviUar

orillar-oscurecer

362

orillar: ( a)mohembe'y. orín, orina, orines: ty. orinal, vaso de noche : tyryru. orinar: (a)kuaru. oriundo: gua, ygua, pegua; o. de Pilar, de Borja: Pilargua, Borjaygua; o. de los Pirineos españoles: P. Es-

ortogonal: takambyku'a, t. rehegua (que forma ángulo recto). ortografía: haiporti, hai rape, haihe-

pañapegua orla: hepu (colgajo) (M), ao jeguaka, ao jegua. ornamentación: jegua, jeguaka, mopord, pord. ornamental: jegua, jeguakarehegua ornamentar: (a)mbojegua, (a)mopord

oruga : y so, ysokaru. orujo : kure, uva kure, u. hevora. orvallo, llovizna, garúa : amandayvi,

(embellecer, hermosear). ornamento: jeguaka ornar, adornar: (a)mbojegua ornato, adornos: pord, portingue, jegua, jeguaka oro: kuarepotiju, itaju (metal amari-

llo). orondo: ovúva (ver horondo) . oropel: kuarepotiju gua'u, kuarepotijukue (oro degenerado). orquesta: ombopúva aty. orquídea: ka'avo ta'jli, k. ha'yiva orquitis: ta'yi ruru. ortiga: pynó (pynó significa también pedo). ortodoxia: tupdrape tee, tupambo'e añetegua, jerovia pord.

ortodoxo: tupdrapére oguatáva, ijeroviaporicva; ruso ñandeyva (cismático). ortodromía: yga rape mbykyvéva ortofonía: ñemoñe'e poro rape.

kopegua.

ortográfico: hai poro, h p. rehegua ortología: ñemoñe'eporá mbo'e. ortopedia: tetemegua'o rape, tetemyatyró mbo'e.

hayvi, hayviru 'i.

orza: mbayru ñay 'ú. orzar: yvytúpe ombohováiva (yga), oñembohovái yvytúre (yga), yvytúre amañase (yga); poner la proa

al viento (el velero). orre (en) , a granel : heta, hetakue, hetakuére.

orzuelo: topepi kuru, t. reko, ose . os: pende, pene; os ve, os oye: pende recha, pene rendu ; os da: ome'e peéme.

osa mayor: mbyjavusu yvatepegua osadamente, con osadía, audazmente: py'a gua~pe, kyhyjeyetépe, kyhyjeyme. osadía: tova ata, py'a guasu. osar, atreverse : tova atdgui ( a)japo. osario: kanguekue rupa, k. renda, k. ryru. oseo: hova takuru, hova asy.

ósculo (dar un o., un beso); (a)hetú, o. de la boca: jurupyte ( < aipyte: yo chupo). oscuras (a): pytílme, pytúhápe. oscurecer: 1 ipytumby hína ya viene

el crepúsculo); en vez de aclararlo, lo oscurece más: omohesakd rangue, omopytúve uvei.

oscurecer, 2 hacer sombra : (a)mo'd, ( a)mimbijera; ( a)mopytú ( entenebrecer). oscuro (os= obs): pytú, ypytú; está o. iñypytú hl'na; aun para nosotros los paraguayos a veces es o. el guaraní: iñypytú sapy ánte ñandehegui avaffe'e avei; iñypytúmi gueten· chéve;

aún está algo o., no lo entiendo bien aún . o si no : péicha y ramo. oso: jaguaretevusu, jagua ro'ypegua. oso hormiguero: kaguare. ostalgia: kangueasy. oste (sin decir) ni moste : mbarakaja ojeiháicha, mba'eve he'iyrehe.

osteítis: kangueruru, kanguemard. ostensible: techaukarti, hechaukahará. ostentación: teko jehechase, teko rehechase, jevu (engreimiento), jehechauka, jejapose; lo hace por o.: ojechaukaségui refnte ojapo.

ostentar: (a) hechauka. osteología: kangue mbo'e. ostra: ytii. osudo: ikangue meméva, ikangusúva otoñal: togue'a, hogue'a, ose ., togue 'a rehegua.

otalgía: apysarasy, apysakuarasy. otear, escudriñar: (a)maña maña. otitis: apysaruru, apysakuaruru. otología : apysakuaa mbo'e. otólo_go: · apysakuaaha, apysarekokuaaha, a. mbo 'ehára.

363

otoñar: hogue'a (che rague'a hz'na; yo otoño o entro en el otoño). otoño: togue'a, ára haku vevúi. otorgamiento, donación: ñeme 'e, me~é mba'e.

otorgante, donante: me'eha, kuave'eha (oferente). otorgar: (a)me'e, ( a)momba'e; ( a)jopói (mba'épe: regalar una co~)­ otorrea: apysa ñehe, apysa péu. otoscopia: apysamaña, apysatypeka. otoscopio: apysamañaha, apysatypekaha.

otro: ambue, amboae (M.); otra cosa: mba'e ambue; o. más: ambueve, petefve; o. poco: michfve, michfmive; otra vez: jevy; o. día : ára ambue; la otra vida : tekove ambue, tekoverii.

otrora: yma, ymave. otros (los): ambuekuérava. otrosí: ave, avei, ha hi'ári (además). ovación: jerohory, jerosapukái ovacionar: (a)rohory, ( a)rosapukái, (a)momba'e guasu.

ovar, aovar: (a)mbo'a ovario: tupi'a ryru. ovas, hueva: pira tupi'aty, tupi'a akytd.

oveja: ovecha. ovejero: ovecharerekua ovejuno: ovecharehegua, ovecha, ovechapegua.

overo: pytiingy, mbatara. oviducto: tupi'a rape. ovillar: ( a}mboapakua, ( a}inimboapu 'a; ovillarse: (o )ñemboapu 'a

364

ovillo-ozono

ovillo: inimbo apu'a; hacer o.: (a)mboapu 'a inimbo. ovíparo: tupi'a ñemoña. ovoide, aovado: tupi'áicha, tupi'aichagua, tupi'anga, neol. (< t. + ra'anga). ovulación: ñembotupi'a. óvulo : kuñarupi'a, kuñarnpi'a'i oxear: ( a}mondyi ryguasúpe. oxidar: ( a)mohavé; oxidarse: havé, ose.

óxido: tatapo irCt. oxígeno: tatarapo, tatapo, tataru, ose. oxiofresia: hetü ·fnombyry reko. oxiopía: tesa pyso reko. oxirregmia: py'aré, pyturé. oxítono: pu atá, pu yvate, pu po'i (acento griego fmal de voz). ozonizar: {a)motetú, {a)mosono, hisp. ozono: tetU (gas que huele a molusco), sono, hisp.

Letra P pabellón (tienda): tapyi ao; tetá ao (bandera nacional). pábilo, pabilo : tataindykú, tataindymbytere, tataindy rovyká; quitar el p.: (a}húvo, (a}hu'o (quitar lo negro o quemado). pablar, parlar: ( a)ñe'é; ese holgazán se pasa la vida hablando y pablando : heko ñe'ereietéva ka ava. paca: 1 páy, akutipáy. paca, 2 fardo : jokuapy (de tabaco, de algodón : pery jokuapy, mandyju j.}. pábulo: tembi'u, ose. , mongarnha (alimento), myageha. pacato (es): ipy'a guapyva, ipy'a miriva, tupá rymba. pacer: (o)karu (el animal); están paciendo por el prado: ñúre okarn hikuái paciencia: tosa (resistencia); py'a ata, pochyy, jaheiy; con p. lo soporta: kirirfluípe ohasa, omok6 hz'na; tosánga (A.). paciente: hosd, ose., hosanga · (A.), ipy'a atava, ojaheiyva; támbo (resistente). paciftcación: jepy'aguapy, ñembopy'aguapy.

pacificado:

ipy'aguapyva,

mbopy'a-

guapyre (país, raza : teta, imbyakuéra, etc.). pacificador : mbopy 'aguapyha. pacíficamente: py'aguapyhápe. pacificar: ( a}mbopy 'aguapy. pacífico: ipy'aguapyva; es una persona pacífica: tupá rymba ku péva. pacotilla (de): mba'e ndahepyiva, m. hepy y (cosa barata). pactar: (ña)ñoñe 'éme'é, (ñai)méne oñoñe'éme, {ña}ñome'éñe'é oñondive. pacto: ñe'éme'é, ñoñe'éme 'é. pacú : paku, pire paku. pachorra: ate'y (pereza), kaigue (flojedad). pachucho: hi'ajurasa. pachulí: pacholi (hierba como la menta). padecer: hasy chéve (yo padezco, siento dolor, sufro) ;(a)hasaasy, (a)mokó mba'e hái, m ro, (a)jepy'apy (me quebranto, estoy afligido); teko asype ahasa. padecimiento: teko asy, tembiasa asy, ivaiha (penalidad). padrastro: ( che)rn anga, túva(a)nga, túvagua 'u. padrazo: hechagíva taita, noma'éiva túva, taita reí.

padre-palabra

366

padre: TU, uTU, túva, taita; mi p .: che TU = taita (sin che); tu p.: nde ru (= nde uTU}; su p.: taita ( = itaita = túva = itúva); nuestro p. de todos, universal: ñande TU pavé; el P. Rojas: pa'i R.; los Padres paraguayos: pa'ikuéra paraguái padrear: túvape ojogua; ( a)moñemoña (engendrar). padrenuestro (el) : Ore ru (hayhupy}. padrino: ( che)ruanga, tuvanga. patrón: tavayguakuéra rysyikue; ta'a-

nga. paella, sartén: ña'épyn1, arro chyryry. paga: hepy, ose ., mbuekovia, mba'e repykue, tembirepykue, ose. pagadero: me'émbyrti, tembirepyra. pagador: tembirepykue me'éha, ose .,

mbuekoviaha, ome'éva me'émbyrti, ome'é tekotevéva oñeme'é. paganismo: tupa gua'u rape, tupakuaa'j> reko, tupdme okañyva reko, tupti'yreko, tupa'y rape. pagano: itupti'yva, ikarai'yva, tupagua'u · ra'y, ndoikuaáiva tuptime, naitupdiva, naiñandejáraiva. pagar: (a)hepyme'é, (a)mohembirepykue, (a)mbuekovia, (a)momba 'erepy, (a)mohembirepy, (ai)poepy, (ai)pojopy; ¿me quieres pagar lo que me debes? : rehepyme'ésépa che mba'e (= ne mba'e'yva); Dios se lo pague : tombuekovia ndéve Tupd = tan e mbopopegua T.; me paga el vestido : ome'é chéve che aora repy che ao repyra; sin p.: rei; lo dan sin p.: oñeme'erei

=

pagaré: hepyme'érá, tepyñe'éme'é. página: togue, ose. (hoja); libro de muchas páginas: kuatia hogueta. paginar: ( a)mbohogue, (a)hoguepapa,

( a}hoguembysyi, (a)mboysjd hogue_ pago: hepyme'é. país: teta; es poco poblado nuestro país: yvypóra pokfl ñane reta. p!Waje: ñupyso, yvy rechapy, tesa re-

nondegua. tetbygua, okaraygua, tetá ra'y. paja : jahape, kapi'i pajar: kapi'i rupa, k. mono'ombyre. pajarera, jaula grande: guyra ryTU, guyra rupa, g. renda. pajarito: guy ra'i, guyra ra'y. pájaro: guyra. pajarraco, pájaro de cuenta : guyra guasu ; moñái posono, añambaraka. pajizo, 1 de paja: jahape, j. guigua. pajizo 2 (de color de p.): moroti sayju. pajonal: kapi'ity, kapi'ino '6. pala: yvyjo'oha, yvyjaraha. palabra: ñe'é; de p.: ñe'éme; p. escogida : ñe'é poravopyre; p. blanda, zalamera: ñe'é aky, ñe'é he'é; anda tras palabras lindas, expresivas: oiko ñe'é parara rekávo; cumplir la p.: (a}mboaje che ñe'é; faltar a la p.: (a)momara che ñe'é; p. dicha profetizada: ñe'engue, jurupore; p. picante: ñe'é tái, ñe'é pijoha, ñe'é. ko't>i; no tiene p.: naiñe'érai = ika'apa; dar p.: (a)ñe'éme'é (=(a) me'é che ñe'é) (prometer); no quepaisano :

palabrería-palmario rer gaitar má5 palabra5: na.mbopu-

kusevéi palabrería: ñe'~ rei, ñe'é ryapu rei; tiene mucha p., pero poco contenido: hembypa chupe ñe'é, ha he'i mba'e reínte = ha ojapekarai he'(varehe (rasca la piel del asunto que trata). palabrero: ñe'~ngatu (charlatán). palabrita: ñe'émi, ñe'é'i. palabrota: ñe'é ky'a, ñe'é karape. palacete: óga jegua, óga kate. palaciego: mburuvicha guasu rembi-

guái palacio: mburuvicha guasuro, m. róga, mbuTUvichavete rogusu (M.). paladar: apeku. paladear: (ai}kumby, (a}ha'á. paladial : apekú rehegua. paladín: guarinihára guasu; mo'dha

mbarete, tenondegua(ite}. paladinamente: ñemiyhápe, araresá-

pe. paladión: pysyróha, pytyvt>ha. palafrén: kavaju mymba, kuñakarai

rendarri. palafrenero: kavaju ¡ara, k. sambyhy-

ha. palanca 1 (pértiga): pitakua, pu'áka. palanca: 2 pála, hisp . palangana,jofaina: rovaheiha, ña'é. paleJÍque: tokái, 05e., kora, hisp. paleografía, paleológía: kuatia yma

· moñe'é rape, k. y.

m. mbo'e.

paleólogo: haipy ymaguare kuaaha. paleta: tatapyñaha (badil); p. de pin· tor: kolo TUpa, hisp.

367

paleto: koygua, tavy. palia: kali ahoja, hiip. paliar: ( a)mokañy, ( a)mbotavy; (a}tasymbovevúi (calmar el dolor). paliativo: gua'u, aperentegua, nopohd-

nombáiva, apereheguánte; mbovevuiha (calmante). pálidamente: ojapopayre; michimlnte, vevuihápe, kangyhápe. palidecer: ( che)rova sayju. pa_lidez: sayju, teko sayju, ose. pálido: hova sayju. palillo: ju ryTU, ju jokaha (p. de hacer media); tdi kutuha (p. escarbadientes, mondadientes). palimpsesto: haipy ymaguare. palingenesia: ñemoñare jevy. palinodia (cantar la): che avyla.Je amo-

mbe'u. palio: ao jegua hetymáva, mo'áhajegua; el Presidente entró en el templo bajo palio : ·tetd rendota oike tupaópe mo 'flha jeguaka guyvo. palique: ñemongeta rei palitroque: yvyra'i piTU megua. paliza: ñenupa guasu, havira, jehavira, ñembuepoti (zurra). palizada: tokái yvyra piru, yvyra piTU

rokái palma: pindo rogue; p. bendita: pindo

karai palmada : popete. palmadita: popeteasy, popete ayhu,

pet.e pete. palmar: pindoty, mbokajaty, etc. palmario, claro, patente: heStZká, nai-

pytúi

368

palmera-Papa papada-parangón

palmera, palma : pindo, mbokaja, karanda'y (tres especies de p.). palmífero: yvy pindo okakuaaha, pindo mongakuaaha, pindo re7Uha, me'éha. palmo : pojepyso (M.), mbope. palmotear: ( a)jepopete; ( a)ropopete (aplaudir); ( a)ííepombopu. palo: y vyra po 'i, yvyra piru po'i; de tal palo tal astilla: jaguarete ra 'y ipopara jevy mante va 'erá osévo (Colmán). paloma: pyku'i, pykasu , jeruti (la pykasu no arrulla). paloma torcaz: jeruti ka'aguy, pykasu. palomar : pyku'i rupa, palóma rupa. palometa: pirtii. palomino: jeruti ra 'y, pyku '¡ ra'y. palomo: pykasu me, p. ra 'y. palotada : yvyra nupti. palote: hairapo; hacer palotes : (a)ñepyrn hai, a. ahai. palpar: ( ai)povyvy, ( a)jepovyvy. pálpebra, párpado : topepi, ose. palpitación: sysyi, tyty, perere. palpitar: ( a)sysy i, ( a)ty ryi, (a)perere; me palpita el corazón: che py'a perere, che py 'a popo. palustre: ypa rehegua, y pa; yerba o yuyo p.: ka'avo ypa (< ypa: laguna). pan: mbujape, pan, hisp.; tembi'u ryra; p. tostado: m. piru, ypi, ka'e; pan tierno : m. raviru. panadería: pan apoha, mbujape apoha.

panadero: pan apoha, mbujape apoha. panal : eiraity, e(ra kambuchi páncreas: perevy (propiamente es el bazo). pandero: tembi tarara, OliC . pandiculación, desperezo: jetepyso, jetepoka. pandorga, cometa : kuatia veve. panorama: ararapo (j)echa, a. rechapy, jesapysoha. pantalón: kasó, hisp. pantanal: yvy y, karugua. pantano: yvy y, ypa. pantanoso: hi'yno't>va, yvy karugua. pantorra, pantorrilla: tetyma ro 'o, t. ju'ái, ose. panza, barriga, vientre: tye, ose.; me duele la p.: che rye rasy: panzudo: hye guasu, hyepo. pañal : mita ao, mita mamaha; liaha, jeliaha, hisp. pañete: tembe ao, chu/ulu paño: ao (tela) ; p. de manos, toalla: pomoktiha. pañolón, mantón: akti ahoja, atúa ahoja. pañuelo: ao 'i, ty 'ái moktiha, ñetihypáva, hova kytyha; p. de bolsillo: ao'i mbayropegua. papá: taita; {che)7U, (nde)7U, (i)túva (mi, tu , su papá). papa, 1 patata: pápa, hisp.~ yvy'a. Papa :l avare guasu ru1-·icha, ikaraíva. rendota pave, Taita marangatu Romapegua, ñande Ru marangatu Romapegua.

papada: iyryvy ro'o, ajuraro'o, ajuravovo. papagayo: gua'a, /arito, hisp. papaína : papaína, mamone rykue. papaya: mamóne, bras., papáia. papel: kuatia (X kuatiara, A.: pintado, escrito, papel). papelería: kuatia ñemuha. papera: ju 'ái (bocio), ajuraguy ruru. papirote: kuámbota. paquete: jokuapy (bulto , atado), apytimby (atado). 1 par (un): mok6i; es p. : mokói (= mokóiramo) oikóva (es divisible por dos, múltiplo de dos); objetos pares : mba'e mokoire oñemboja'óva; un p. de cachos de bananas : pakova apesd jovái (X impar: mok6iramo oikoyva). par,l igual (~in): imbojojahayva, imbojoja y va ndaijojahái( va). para: peguard (veguara con pronombres), hagua con verbos, ramoguard (para tales circunstancias); ¿para qué? : maerdpa; p. despué~ , p. siempre : uperireguara, jepiguará; para cuando llueva , p . c. sea necesario : okyramo guara, tekotevéramoguarti; ¿para quién?, para mí: avápeguard, cheveguará; para sanar: okuera hagua; para que no se ponga enfermo : ani hagua ho'a hasy = ho'a y hagua hasy. parabién: rerohory, aguijje(ve) (M.). parabrisas: yvytu jokoha. paracalda: je 'ajokoha, ho 'aveve.

369

paracaidista : ho'aveveha, oñemombóva, ojeitjva, jeityha. parada: (je)py ta. paradero: henda paha{rá), pytaha(rá); no ie ~abe su p. : henda herongua, hakykuereve y va, ndahakykuerévai. paradigma: ha 'ambyra, ta 'angarti, ha 'ard. parado (e~tar): (a)pyta, (a}ñembo 'y (estar de pie), ndaguatavéiva. paráfrasis : ñemosust1, ñemohesakd, ñemohakdsa 'i. paraguaizar: (a)mboparaguái (X españolizar: amboespaña). Paraguay : 1 Paraguái (X Asunción: Paraguay, y acentuada sin destacar). Paraguay 2 (el río): Y Paraguay Ygut. sin destacar). paraguayo: paraguái; tú eres p., y yo español: ndéku paraguái, chéko espáña; el p. no se cansa, antes muere : paraguái naikane'6i, omano (V. cansancio). paraíso: vy 'arosu rokái, yvytyrokái, angapyhy renda (X yvotyrokai - vo = vy- (M.), jardín cercado). paraje, sitio, lugar: tenda, ose., mamo. paralela: (tape)jÓvái, t. ñokarey. parálisis: apa, kuruchf. paralítico: ijapáva, ikuruchfva. paralogismo, razonamiento falso : apytu 'a reñ6i hekope y. paramento: jeguaka, mba'e jeguaka. páramo: tavey (M., desierto), ñupyso, ñu rei parangón, comparación: joja, jogua.

parangonar-parentesco

370

parangonar : ( a)mbojoja, ( a)mbojogua. paranomasia: ñ e 'ejoja. parapetarse : ( a)jepy taso, ( a}ñembojoko.

parapeto: jokoha. parapoco : ate y, ipy 'amirf. ¿para qué?: mbaupe, mbaup épa; maerá, maerá(pa}. parar: (a)momby ta; pararse, parar, intr.: ( a}py ta. pararrayo(s) : aratiripyhy ha, a. pytaha. a. mbogueha. parásita: (planta): ka 'avo ry rey. parásito: okarúva ñande retére, r:e t e'uha, tuguy'uha, t. pyteha. parasol: kuarahy mo 'áha. parca: mano jára, m jarjli jukaha, momanoha, manoreruha. parcela: yvy pehengue, yvyvo. parcelar: ( a)mboyvy pehengue. parcial: heko hechapaveyva, hesaváva, ma'epetefnte heko. parcialidad: ma 'epetef reko, hesavá reko.

parcialmente, en parte , no del todo: mim(nte, pehenguérente.

parco : ikaru'z'va; p. en palabras: iñe'émbyky, imba'e porukuaáva.

pardear: hungy hz'na. pardo: hU.ngy. pareado : ojoyvyva, mbojoyvypyre. parear: ( a)mbojoyvy. parecer, me parece: vaicha chéve; (ai) · mo'á, hi'á chéve ; no me parece que vaya : ndaroviái ohóne hatr.1a, ndohomo 'di vaicha chéve; soy de tu parecer: aime nendive, ffaime oño-

ñe'eme; me parece que va a llover: oky ta vaicha chéve; sobre esto hay distintos pareceres : péva rehe tapicha noiméi oñoñe 'éme. parecerse, a!lemejarie : ajogua, ( a)joja, ndojuavyi, ha'e te; se p . a iU madre : ojogua isype, ha'ete isy, ojoja isy re, ndijavyi isy , ndojuavyi isy. parecido, semejante , parejo: ha'ete, ñemo'á mo'á, j oguaha, jojaha; p. a un gato : a(po mbarakaja joguaha. pared: tápia, hisp., yvy atd (M.), guambype (tapia franceiasa. persistir: ndahejái. (a) tu 'u gueteri hese, (a)tu'u tu 'u hese. persona : ava (M .), máva, tekove, ose., yvypóra (hombre , gente ); esto no se hace delante de personas: máva renondépe ani rejapo péva; tu p. me quita los pesares: che vy 'ay ajora nde reko (lit. tu natural). personal: 1 ava rehegua, tee (propio). personaP (el): oñangarekóva aty (los

que cuidan).

383

personalmente (en persona): che ae ( ndeae, ha'e ae).

perspicaz : hakua, apytu 'Ct rakuáva. persuadir ( ai)py 'a mová, ( a)hechauka, ( a)ru che ñe'éme (le arrastro a mi parecer: che rembiapotápe (1 mis planes), (a)mová ichupe. persuasión: py'a mová, ñemoyá; mi p.: cheaimo'ti.va, aroviáva.

persuasivo : oipy'amováva. pertenecer: che mba'e (ser de mi dominio); no me pertenece, no es mi oficio: nopéi cherehe = ndaijái chéve, na che mba 'éi, ndaha'éi che mba'e (X me pertenece, soy el dueño: chéko ijára). pertenenciente a N.: N. oñangarek.o JJa'erá hese; A es p. a B: B ka Ajára; p . a la aeronáutica: guyratá rehegua, guyratá ( = pepo atri) pegua. pertenencia, propiedad : jára reko; la casa es de su p.: pe'óga imba 'etee. pértiga: yvyra piro puku. pertinacia: aklihatá, ñemohata, teko aktihatá. pertirlaz : iñakdhattiva, naivdivfL perturbación: tyai, py 'atyai, py 'angata (confusión de la mente, conciencia preocupada ). perturbado: ipy 'atya(va, ipy 'apereréva. perturbar: ( a)mbopy 'atyai, ( a}poromby ai, (a)moi vai, (a)mbojavo'ói. perverso: moñái. iñañáva, ipy 'aróva, ahe, tiey. pervertido: reviró (sodomita, pederasta), heko vaz'va.

384

pervertir-petar

petardear-picotear

pervertir: ( a)moaña, ( a)motie 'y, (a)-

pescador : pira kutuha, pirarnpiha, pi-

to o agrad o: ( che)a'e hese, che juky

mbohekovai, ( a)nohe tape kareme

ra moñuháha. pescante: mboguataha apy ka. pescar ( a)pirakutu, ( a)pindapoi; p . con red: pysáme ( ai)py hy pira, ( a)mbotavy pira. pescozón:atuapete, pombota. pescuezo, cuello: ajúra, aju (X nuca: atúa); p. o cuello delgado: ajuvo 'i, ajurapo'i (v. cuello); núnka, núka,

ichupe.

(seducir, descaminar). pesa: pesu, hisp .; pohyi jovái; pohy i r ekovia (pesas de balanza). pesacartas: ha 'áha vevúi, h michí, vevúi ra 'áha.

pesada : ha 'ámby re. pesadez : pohj; i; siento p. : che akápohj;i, añandu che kane'b, a. che kaz~ gu e.

pesadilla k erase, k epyahe, kerasy . pesado: pohy i. pesadumbre: j ejopy (pena), py 'apy (qu ebranto), ahy 'opy. pesar 1 (peso): ( a)ha 'á, (a) hecha ipohj; i( ku e).

pesar,2 dolor: mba'e mby asy, ñembyasy; ahy 'o_ jopy (pena). pesar 3 (dolerse), pesarle a uno: ( a)romby asy, (a)mby asy, (a)ñemby asy;

Frases- a pesar de su saber no entró : imba 'ekuaa para j epe, ndoik éi; le pesa haber sido ruín : omby asy ii'iañahague; pésame Señor: añemby asy, che Jára. pesaroso (estar): ( a)rombyasy. ( a)ñemby asy . pésame (te doy el) : roguerombyasy; te

doy el p. por la mu erte de tu padre: rogueromby asy nde taita mano haguérehe. pesca : pira kutu, pira rnpi, p ira mbotavy (X red : pira ñuhá). pescadería, pescadero : pira ñemúha. pescado : pira; espina de p.: p. rati

hisp . pesebre: my mba karnha. peseta : pese, seta, hisp. España rembirepy kue; salud y pesetas: tesdi ha virn, taneresai vint reheve.

pésimo (sujeto): tek ove añaite, vaiete, vaimivémava. peso : pohy i, pohy ikue. pesquisa : heka, jeheka, teka, ose. pesquisar: ( a)heka, ( a)porandu , ( ai) typeka. pesquisidor, espía : pyragu e (pie lanu-

do, que pisa quedo) (X

requi~r :

( a)ñembojára, ( a) mba 'epe'a. pestaña : top ea, ose. pestañear: ( ch e)resapirf. pestañeo : tesapirf, ose. peste: tasy pave, mba'asy asilimba, m. iñasdimbáva. pestífero: tasy pave remha. pestilencia : mba'asy vai; tyakuti vai ( ty = hy). pestilente: hy akuá vai ( heakwi, M.). pestillo: ty 'ái (gancho). petaca: pety ryrn. pétalo: yvoty rogue, yvoty ropea. petar, agradar : a'e, juky, ka'avo; le pe-

petardear: ( a)porombotavy (dar sab lazo s). petardista : porombo tavyha (estafador) petardo: mbokapu; estalló un p.: opu m.(o=i).

petequia : tasy pare. tete ky 'aku e túgusu poréicha.

petera , pel otera: pochy , akáhatá, ñora irb.

peteretes, golosinas: mahe 'é. petición: tembijemre, ose. petigrain: (gre). narahái roguckue 'Yku e.

petirrojo: guy ra pytangy. petiso, pequeño, baj o, rechoncho: karape, ava ky ra karape.

pétreo, lapídeo poé t. (de piedra): ita, itagtdgua.

petróleo: i ta ky ra. pez: pira : lugar de peces: piraty, pira rnpa.

pezón : kamambj;i, kamaapyi, kamapu 'á.

pezui\a: py sape (también " uñ a" del pie humano). piadoso, devoto : tupao vy'a (X misericordioso : poroporiahuverekoha). piar: ( a)pid, ( a)pipi piara : kure atj;ra. pica: my mbuku (lanza larga). picadura de mosqui to, de hormiga: ñati'u, tahj;i jopi (X mordedura de perro, serpiente : jagua, mbói su 'u). picaflor, colibrí, pájaro mosca: mai-

3 85

numby (hay de ellos más de 700 es-

pecies; las más vistosas en los valles andinos). picana : kutuha (aguijada ). picanear: ( ai)kutu. picante: tái; me pica : che tái, che re-

mói picapedrero, cantero: i ta j o 'ohá, itaky tiha.

picar (no se confunda con " pinchar, morder, herir, etc." ): (a)jop i, (ai)su 'u, ( ai)ku tu , según sea el bicho que pica ; el mosquit o nos pi..ca: ñati 'u ñande su 'u; la avispan. p.: káva ñande jopi; la serpiente n. p. : mbói ñande su'u ; ¿te pica?: nde táipiko; (¿tienes hambre?); me pica mucho el aj í: ch e rapy pa kyy i; me dio en la comida ají o guindilla picant e como un demonio : ho 'u ka chéve ky y i itáipa j epéva.

picaresco: heko tie y va, hova atáva; horj;va, hetia'éva.

pícaro: tie'y, añambaraka, akáhatá. picaza : aka'e, tinguasu (urraca). picazón : temt>i, ose. , jopi, j ej opí pico: 1 j o 'oha, mokar{Jiha (herramienta). pico 2 (de la~ aves): t~ guyratf, guy raj um.

picor: tembi, ose., kUremói; tengo p. en la lengua, t . hambre : che kure-

m6Z: picota : apy, ju vyha (horca). picotazo: su 'u, jesu 'u, kutu (pinchazo). picotear: ( a)ñapi'ú, ( a)hapi'ú; ( ai)pe'o:

386

pichón-pimiento

anda picoteando en varias cosas: oipe'o pe'o ápe ha pépe. pichón: guyra ra'y. pie: py; p. agrietado: pyjeka; p. tullido: pyapa; punta del p.: pyti; plan· ta del p.: pypyta; empeine: pyape; uña del p.: pysapé; dedo del p.: pysá; ponerse de pie : (a)pu'd, estar de pie: (a)ñembo'y; poner de p. : ( a)moñembo'y; lavarse los pies: ( a)jepyhéi; le vi de p. : ahecha ichupe oñembo'jlramo; cayó de p.: ho'a oñembo'y; entró con buen p. : oñepyrn pora; a pie juntillas (creer una cosa): hata(a)rovia, ( a)roviaite. piedad, devoción: tupdvy 'a; syrayhu, tuvarayhu (p. filial); poriahuvereko (misericordia); Dios, ten p. de nosotro~ : ha Tupa, oreporiahu verekomfna. piedra: 1 ita; p. de afilar: itaky; p. azufre: añarata; p. pómez : itakuruti; poner piedra, empedrar: ( a)mboita; p. o pedrisco: amandáu. piedra 2 preciosa: ita jegua, ita hepy. piel: pire, pi, ape (superficie); piel o cuero de buey . vakapi; piel de cerdo: kurepi piélago, poet. , mar: para; jukyry, parary (agua salada). pienso: tembi'u, jekaru; dar el p.: (a)mongaru; dé el p. al caballo y suéltalo de nuevo : emongaru che renda ha epoi jevy chugui pierna: tetyma, ose. 1) Partes de la p.rodilla: tenypy'á, o~c., rótula: pena.

rti; corva: teny py'águy, o!OC. ; tenaon de Aquile~ : pytas/i; canilla: kupy; eipinilla: tetyrr.a kangue. 2) Movimiento de lu piernai- estirar la~ p.: (a)ñehetymapyso; cruzar· se de piern a~ : (a}ñehetymambojo'a; abrir las. pierna:.: ( che)rapypa'úmbovo, (a)ñembohapypa 'ú. 3) Calificativos- piernas defectuosas: tetymamegua p. juntas: t. ñoki; p. torcidas: t. karapd; p. delgadas y larga:;;: hetyma po'i puku. pieza, 1 trozo, parte: pehengue, vo, jevo; akytá (terrón, grumo). pieza, 2 habitación : koty; p. libre: k nandi; todas las piezas están tomadas, ocupadas, reservadas: umi koty ijarapáma. pila, montón: chovi, aty, aryra; pila de agua bendita : ykarai ryru, y. ña'é. pilar: yta (columna, puntal). píldora : pohd apu'a; dorar la p.: ita¡úpe ajaty pohá. . pilón (mortero grande): angu 'a. pileta: jahuha (baño), j. oka, j. araresápe. piloto: yga sambyhyha. pillar, atrapar: (che)popa 'a; por fm le pillaron, le atraparon: hasypeve ipopa'á hese. pillastre: oñemboguáva. moñlii, aña ro 'y. pillo: mondaha, tiey, morombi. ipirrii, moñái, añambaroka (pillastre). pimienta: kumbari. pimiento: mba'e tái, kyyi (ají).

pimpollo-piso pimpollo: yvoty kuru, poty kuru, yva' ty akytd. pináculo: tu 'á, o,c. pinar: kuri'yty (bosque de pinos). pincel: haiha tague. pinchar: (ai)kutu; no quisiera que te pinchasen (el pie) las espinas : ñuati nahi'di ndepykutu. pinchazo: jekutu. pinitos: mitá guata'i; guata mbyky ; e.l nene ya hace p .: mitlimi oñepy n1 oguata, nopoñy véima. pino: kuri 'y. pinta: 1 pititi (mota , peca). pinta, 2 señal: techaukaha, ose . pintado: para, mbatara. pintar: (a)mbopara; (a)mboje, neo!. , (< oje 'o· se borra, se despinta) ; p. la pared , la s mesas: (a)mboapepyahu yvyatá, m esa ... pintón, semimaduro : apeju. pintor : mboparaha. mbojeha, neo!. piña: anana (p . tropical , reina de las frutas) ; kuri 'y'a (p. de pin o europeo, su fruto , el piñón). piñón: kuri'y 'a, kurí 'y rayi. pío: 1 piá. pío, 1 piadoso : itupao vy 'a, marangatu. piojo : ky ; siéntate y quítame Jos piojos : eguapy che ky vu. piojoso: ikyva, ikyhetáva; mo 'opy, pojopy (ta caño , escaso). piola: sá po 'i, inimbo poguasu. pío pío (cantar el): (a )pi!J (piar). pipa: motimboha (que ha ce humo). pipeta: yjaraha ·¡ (sacador de líquido). pique : tú (nigua , Sandfloh); tengo dos

387

piques: che tú mokoi; sácamelos por favor : eitú 'ami chéve; tengo muchos piques : che pychái. piqueta: sype jovái (azada de dos puntas), kutuha, ita su 'uha. piquete: imbokáva aty ra, i. apesa, im bokambovj;va. pira, hoguera: tata, tataguasu, ose. piragua, canoa : yga. piramidal : pirami, piramirehegua. pirámide: pirami, hisp .; una figura cuya ba se es un polígono, cuyas caras laterales son triángulos que se juntan en vértice o punto común : ta'. anga, hopyta takamby hetq, hovaykegua takamby apy hu 'áme ( ogu 'time) ojuajú¡1a ( oñuvaitfva). pirata : parapegua mondaha, mondaha y pegua, mondaha para. piratear: ( a)monda paráre. pirincho: pirirz'ta. pirón : pan rekov ia. pirómetro : taku ruvicha ( = t. guasu) ra't!ha (medidor de temperaturas altas). piropo: ñe 'émboray hu (palabra de amor, de cariño); le echa piropos: y vo ty pe ojapi chupe. pisada : pyrú, py ambu (ruido de p.). pisapapeles: kuatiajopyha. pisar: (a)pyrn; pisar (moler): (a)joso; p. fuerte: ( a)pyrn hata; p . tierra: aguata yvy apére. piscina, pileta: jahuha. piso: yvy (suelo , tierra) ; casa de varios pisos: óga ijyvy jo 'a hetáva; piso

388

pisóo-pla tanal

segundo: yvy ¡o a mokó iha , koty j o'a, ko ty py j o'áva también pi so. pisón: soka; p . para ma íz: ava t i soka. pisotear: (a)pyrit, ( a)pyvoi (he se. los dos); se le pisotea: ojepyvoz'v~ he se. pisotón: pyvoi, py f'U. pista: py pore; tape, ose., guataha, guejy ha (aterrizaje). pisto (darse) ; (a)jejapo, (a)vu, (a)jechase, ( aj jehechase. pistola : mboka mbyky. pistón: mimby (especie de flauta). pistón, émbolo: juh oha (que viene y va), neol. , keséha (que entra y sa le) id. pistrajo , condimento o bodrio de mal gusto: tembi 'u vai, tj;ra v. pita, henequén; karaguata. pitada : mimby pu. pitar: (a) mbopu, ( a) turuñe'é. pito : mimby . plácemes (le doy mis): roguerohory (por: rehe). placenta : membyryru. placentero : hory. ose., mbohoryha, ombohorj;va.

placer, gusto: vy 'a, tory, ose. placidez : tory reko, tory . py 'apytu 'u. plácido: horj;va, ipy 'apytu 'úva. ·plana: kuatia, kuatia rova, k. haipy rá. plana,l llana : pysoha, j ehe'a py soha, j. monaha (aplicadera de mezcla). plana 3 mayor (reunión de la): poguasu aty, mburuvicha aty. aokytyha, aocha 'fpe'aha, cha'f'oha.

plancha :

planchadora: ao kyty ha jarj;i, aokytyhára.

planchar: (a)aoky ty, (a)aocha 'ipe 'a, ( ai)kyty ao, ( ai)pe'a aocha'l.

planeta : (m by ja) kuarahy ra 'y, mb. kuarahy re oj eréva, mbyjava, neo!. (< va: que se traslada). planetario (sistema): mbyja -aty kuarahy ra 'y, k. samby hy ha, mbyja kuarahy poguypegua, kuarahy ruguái plano: f oja, apejoja. planta : yva ra 'y, yvyra 'i, ka'avo (hor-

taliza, verduras); planta trepadora o parásita: ka 'avo tyre y; p. venenosa: k. pochy.

plantación, plantío: temiry, ñory, ñeñory, k óga(ty}, kokL!/ (huerta). plantar: ( a)ñory. planteamiento, planteo; mo( ñemof, tesarenondegua, ose. plantear: (a)mohesarenonde, ( a)mof tesar enondép e.

plant illa: pire pyguyp egua, p. pyguyrehegua; ta'anga, ta 'd (modelo). plantón: 1 yvyra ra y, yvyrará. plantónl (de), de pie: ñembo'y. plañidera: jahe'oha, haséha, hasé re¡: va, hase repyrehegua. plaqué: itaape (forro de metal), apeita. plasmar, idear, formar : (a)ñemoña, ( ai}py aha (componer). plaste: mba'e mboty. myeny heha. plastecer, llenar, tapar hendiduras: (a)jekamboty, ( a)mueny hé tembijeka.. plata : kuarepotitf, itatf (X oro: itaju ). platanal: pakovaty.

plátano-poca en M. y A.1 kupia: glositis exfoliatriz de los niñvs, (a)kurejuka : matar (el) cerdo: hact:r la granito de la lengua, difleria de las 111atanza del cerdo. gall inas(pysangani: que puede ser de tropiezo, peligro o tentación ( = ja'oha: caída y lugar de la caída). (a)ílepysapé'o: cortarse las unas de los pies. (a)ñepyta'á: empinarse, ponerse de puntillas (pyta ii: esfuerzo). ñepytuhé: respiración. (a)ñepytuhl!: respirar (= che pytuhé: mejor que el anterior). ñepytyvó: auxilio, socorro, ayuda.

(a)ñe'e-ñe'engueryru

(a)ñepytyvó: ser auxiliado, ayudado (X añepysyró: ser salvado). (a)ñesé: verbo espúreo por (a)sé: salir. ÑesQ, nombre del indio que martirizó al B. R. González y CC. MM . ftesQ : genuflexión. (a)ñesíl: arrodillarse ; peñesúmba: arrodillaos todos. nes'Ohápe: de rodillas; ñ. oikuave'é Tuposyme imborayhu: de rod. ofrece a la Virgen su amor. (a)ñesupehé: arrodillarse (con una rodilla). (a)ñetetymarnbojo'a (he igual o mejor que te) cruzarse las piernas. ñetf~jején (mosquito muy diminuto). (a)íletinga: caerse de nariz, golpearse la nariz; bajar la cabeza (< tf +ka: nariz + golpe). (a)ñeua por añeñuvti: cubriJse. ñevanga (M.): muñeca , títere, pelele . ñe'á: (= py'a, py 'apy): corazón, entrañas; cabeza, pensamiento, intención; peva iñe'á hína: esa es su in· tendón, su opinión, su idea. (a)ñe'áhera: ensiJnismarse , quedarse absorto, abstraerse (M.); (che)juruj ái (a)pytávo.

(a)ñe'ajeru: suspiJar (M.) (= che dho. che pyahé, más usados). i\e'fvevúi : pulmón (entraña liviana). ile'é palabra, verbo, dicción, vocablo, conversación , lenguaje, idioma, refrán, canto de los pájaros y voz de ciertos animales (como arrullo , goljeo , trino ...); avañe'é, karaifle 'é: el guaraní, el espal'lol (el idioma ...).

(a)ñe'e: hablar, expresarse, comunicarse, conversar, emplear un idioma o lengua ; noñe porái· no habla bien habla mal; noñe 'évéima: ya no ha: bla ; ani reñe reítei: no digas disparates, palabras vanas, no hables por hablar; he'i háicha ku ñe'é: como dice el refrán. (o)r.e'é : gorjear, cantar (pájaros). ñe'e apyti, ñ. apytimby: verso ("sermo ligatus"). fte'éasy: palabra blanda, emotiva, persuasiva, carit1osa, afable . fte'lftypy (= ne'engueryru): diccionario, léxico, vocabulario, tesoro. ñe'éavy: disfacia (equivocarse en el hablar); barbarismo, incorrección de lenguaje. fte'é guasu: palabra orgullosa, jactanciosa: iñe 'éguosúva: es un jactancioso. (a)i\e'éguyguy: susurrar, cuchichear, murmurar. fte'~ heakói: voz de doble significado. (che)ñe'ého: írsele la palabra, escapársele a uno una palabra sin querer. fte'éjera: prosa ("sermo solutus"). fte'fjoa : algarabía , confusión de voces. lle'éjoapy (M.): eco . fle 'éjoapypy: vocerío, griterío, aigazara.

e e

fte 'éjopara: jerigonza, mescolanza de idiomas ( = ñe 'é para). (a )ñe'éjopara: hablar jerigonza, castellanizar el guaraní (lo cual es debido no tanto a la ignorancia del pa-

691

raguayo cuanto a su descuido o negligencia). ñe'éjora: prosa: (v. iie'é jera). ñe 'ekañy: cÜchicheo. ñe'ékuaa : inspiJación; osyry fl.: brota (en palabras) la inspiración. (a)ñe'ekuaa : saber hablar; noñe'ékuO/Íi: no sabe hablar. (che)ñe'emegua: hablar inconvenientemente; levantar, ca lumniar. (a)ñe'emonde (M.) aconsejar (ambotape, ambo 'e). (a)ñ.~'embojevy: contestar, responder (X ambohovái: plantar cara, contestar de mal modo). (a)ñe'embuku : ser charlatán , prolijo en el hablar. (che)ñe'emby'9i: ser hablador, no guardar secretos. ñe'enga: refrán , proverbio; ñ. ryru : refranero. ñe'engai: increpación , maldición, blasfemia (M. A. i < vai). ñe'engatu : 1 charlatán, locuaz, hablador ; aña ñ. oké vakapi: diabla chillona, la puerta de cuero. ñe'engatu: 2 idioma parecido al guaraní del Brasil oriental (v. gram. de Stradelli). ñe'engatypy: refranero(= ne'engary ru) (a)ñe'engo: dejar de hablar (M.). (a)ñe'engopa: equivocarse hablando. ñe'engu: mudo . ñe'engue: palabra (dicha ya), dicho ; doctrina, mandato. ñe'engueryru: vocabulario, léxico.

692

(a)ñe'enguru-(a)ñohe

(a)ñe'enguru {= añe'engururu): refun fuñar, hablar en tri! dientes. (che)ñe'enguasu: ser engreído, pretensioso. (a)ñe'eñemi: hablar a escondidas, en secreto . ñe'epaha : última palabra, dicho definitivo , conclusión. ñe'epapára (palabra defectuosa por fíe'épapahá{ra).

(a)ñe'epa'á: tartamudear; atascarse hablando. (che)ñe'épochy : hablar airadamente, con cólera o violencia. (che)ñe'époguasu: hablar con voz grave , de pecho ; h. palabras mayores. (che)ñe'épo'i : tener o hacer voz eunucoide , atiplada , aguda {= afíemboahy 'opo'i).

(che)ñe 'épyáu: tener la voz ronca, gruesa, doble{= ñe'ekói). (a)ñe'épyguy: hablar bajito. (che)ñe'épyho: hablar indiscretamente, escapársele la palabra, írsele la lengua (v. ñe'ého: mejor). ñe'érape: método, arte de. la lengua; avañe ·~rape: gramática guaraní. ñe'érei: mentira, inexactitud; palabra superflua, vana. (che)ñe'érei: 1 ser chalatán , mentiroso , exagerado; hablar o decir disparates, mentiras . (a)ñe'érei :2 disparatar, desvariar. (che)ñe'éreirei : hablar sin pensar , inconsideradamente , ser indiscreto; hablar por hablar, hablar sin ton ni son.

(a)ñe'éreity: echar indirectas, · alusio· nes. ñe'e takáre: requilorio , rodeo. (che)ñe'etavy : balbucear , padecer de disantría. ñe'éva : metáfora, tropo. (che)ñe'évai: hablar groserías, inconveniencias; decir palabras feas, irrespetuosas. (a)ñe'évo y mejor añe'~mondo, aja 'o: zaherir, reprender, echar en cara. (a)ñe'évyvy: hablar "soto voce", por lo bajo ( guáicha: despierto como soi'iando (G.

Serrato). (a)páy: despertar, in tr.: estar despier· to, en vela, volver en sí (amombáy: despertar trans.) ko'é sorópe rula· páyrirémo ( kena) che mombáy:

si de madrugada no me despertare, despiértame tú, ¿quieres?; opáymapa pe hasjlva: ¿ ya volvió en sí el enfermo (operado)?; hakykuerépe opáy: se despierta tarde (lit. detrás): se dice de uno atrasado en su

trabajo. páy 2 (= akutipáy): paca (mamífero de carne muy apreciada). (a)páyvo ha ( a)kekuévo: en todo mo· mento, continuamente (lit. despier· to y durmiendo). pa'a: montón de ramas cortadas como seto o cerco. pa'a , ñepa'á: atascamiento, obstrucción, atrancamiento, restreí'limiento ; hekaka p. : es duro de vientre. (a)pa'a: atascarse, atrancarse, obstruirse, depender; tape ku'ápe opa'á: se atascó a la mitad del carrúno; péva Ñandejára rehénte opa'á: eso de Dios sólo depende; afle'éro ku a· pa'á pya'e, nda che katupyryigui:

al hablar me paro luego, que no soy ducho (Cabrera). pa'iha : atolladero, atascarrúento; el que se para obstaculizado, etc. (a)pa'ipa'i: atascarse cada vez más; no poder salir del mal paso o atolladero.

pa'i-peguara pa'i: sacerdote, padre; don, señor (mero título para ancianos, que va cayendo en desuso, aunque de abolengo tupí A.). pa' ikue : ex-cura o sacerdote; que colgó los hábitos. pa'iri: serrúnarista; estudiante para sacerdote. pa'irangue: ex-serrúnarista, sacerdote fracasado. pa'u: espacio, intermedio, vacío; aike, ahasa ava pa'úme: entro, paso por medio de la gente; ayvu pa'úme nahendúi chupe: no le oí en medio del barullo ; y pa'u: isla en el mar; ka'aguy pa'ú: isla, pelado en la selva; pa'u rei: el vacío absoluto. Compuestos de pa'a (a)mopa'u (ka'aguype): abrir espacio {picada; = amoi pa'ú); (a)ñemopa'ú: abrirse espacio, pasar por en medio; (ai)pa'tu 'o: quitar de en medio, achicar o suprimir el intermedio (v. isla). (ai)pa'ümbeka = (ai)pa'umby: hojear (kuatia: el libro ) (< peka, A.: apartar, abrir). (ai)pa'umby kuatia: hojear un libro. pe, 1 característica de segunda persona plur. (pei para verbos iantes); peju (vosotros) venís; peikuaa: lo sabéis (pe átono y átonos también los tres siguientes). pe,2 sufijo raro de imper.; che rejápe; déjame, déjame hombre. pe3 = upe seguido de sustantivo : ese, el (artículo) en los tres géneros ;

707

pe mitá: ese niño (X plural de pe: umi). pe4 (me con nasales): en; che rógape, che képe: (che akáme: · en (mi) casa, en sueños, en mi cabeza). pes (= py (con acento): ancho; tovape: cara ancha; tape nde péva: carrúno muy ancho; ao ndaipéiri: tela no (muy) ancha ( = peguasu; X po'i: estrecho). pe, 6 temporal de gerundio: iképe, soñando, en sueños; imita'(pe imitáme: siendo él nií'lo. péa = péva: éste, esto, sin sust., pues, "péva" envuelve el sustantivo, en

=

fuena de la desinencia "va".

peamo: allá, allí; el de allí. peambue: ese otro, esto otro. peaü: lobanillo, tumor. pee, pronomb. de 2a pers. plur.: vosotros; p. peikuaa va'erá: vosotros lo sabréis, lo habéis de saber. Pee como los otros pronombres personales se puede omitir antes de pe, pende, pene.

peeme: a vosotros (mero dativo). peemeguari: para vosotros {destinado a vosotros). pégotyo: hacia aquí. pegua (megua con nasales), termina· ción de adjetivos: el de, que viene o procede de; pira ysyrypeg.ta : pez de agua dulce (pez de río). peguara, sufilo con significación de destino; Nandejára p. : para Dios (X cheveguará: para mí : ''e =pe en los pronombres).

709

pendejupe-pesy peguasu-pendejehe

708

peguasu =pyguasu: ancho, anchuroso. pehengue : 1 pedazo, fragmento ; casco, tiesto, rodaja, rebanada, segmento, fracción , porción, parte, herencia, posesión, propiedad; ñande yvy opyta ipehengue: nuestra tierra les queda en herencia, en propiedad. pehengue: 2 pariente próximo, parentela, hermano (en general). tai)pehe'i: partir, dividir, despedazar, descuartizar, fraccionar (sólidos; para líquidos amboja'o). pehé (M.): defectuoso, asimétrico, desproporcionado ; kambuchi p. == k api, k. megua cántaro mal hecho. pei, átono, con verbos iantes;peipota: (vosotros) deseáis (v. pe) péicha, upéicha: de este modo o mane-

ra. péina: he aquí, toma. peina: estáis (haciendo tal cosa); pe· mba'apo peina: estáis trabajando (compara aína. reína... ). péina hína: ahí Jo tienes, mira aquí, ya (Jo) ves. peje, prefijo verbal ..:on reflexivos o pasivos: vosotros: pejepokuaáma: ya estáis acostumbrados; pejehecha: se os ve, sois vistos. pejo, 1 prefijo verbal recíproco de segunda pers. plur.; pejohecha: os veis unos a otros ( = pejuecha). pejo 2 = peju: venid (< aju: vengo) (A.) peju : soplo(= jepeju). (ai)peju : soplar, abanicar, ventilar, airear: oipeju yvytu: sopla el viento;

che peju yvytu: me dio un aire ; oi· peju pe mbohupápe (o)k.arnhápe: abanica al huésped mientras come pejuha : abanico, pantalla, fuelle. (ai)peka : separar, apartar, hojear (ka· pi'ipe: el pasto); aipeka (= aipoúmby) kuatia: hojeo el libro; pynandimi ñuatindyre - ku aipeka ha aiporavo, mandi'o amondoro: descalzo por entre pinchos, aparto y escojo y arranco la mandioca ; ai· peka che akárague, kumanda ra'j¡j vai: aparto el cabello, separo Jos porotos ruines. pekói: doble, duplo, mellizo; pakova p.: plátano doble. peky: tierno, verde; jovencito, jovencita. (a)pena, h.isp. innecesario por ajepy'· apy, (che) angata; y para el negativo ( a)hechagi {= napenái}, nama'éiri, nda che py'angatái, nda che py'apyi penara: rótula (X tenypy'á: rodilla). pene, con nasales por pende: vosotros; pene resáimbápa: ¿estáis todos bien? penemba'e: cosa vuestra; peva piko penemba'e: ¿es vuestro eso? peno (= apeno): roncha, cardenal, equimosis. pende (pene con nasales): vosotros; peé pende reta: v. sois muchos; pende rory: estáis contentos. pendehegui: de vosotros, procedente de vosotros. pendejehe: por vosotros mismos, a v.

/

m.; pema' (p.: miráis por vosotros mismos, atendéis a v. m. pendejupe : a vosotros mismos: ndapejecluíi p.: no os veis a vosotros mismo s. penderehe: a vosotros, por vosotros, os; os mira (a vosotros): oma'é hi· na penderehe penderehe'y : sin vosotros; s. v nada podemos: penderehe y, ore ndaikatúi mba 'eve. (a)penga: abollar. pengue: roto, destrozado; y vyra p. : palo roto; so'okangue pengz.¡.e: hueso roto; maché te p.: machete roto. peñe, con nasales reflexivo por peje; peñeha'akena: esforzaos (v. peje}. peño con nasales por pejo, prefijo recíproco; peñorairb: os peleáis (v. pejo). pépe (= upépe): ahí, allí ; pepe te: allí mismo, ahí mismo (X ko'apete: aquí mismo). (a)pepe: aletear, estremecerse, palpi· tar. (ai)pepi: alzar o levantarse la falda, el vestido; correr cortina, telón, per· siana (X arregazarse, arremangarse : ( a)jepepi); oipepi ijao: le levanta el vestido; se levanta el vestido: ojepepi = oipepi ao. pepo: ala ; ipepo ha ndovevéi piko: ¿es que tiene alas y no vuela?: nda ipepóiri ha oveveséva: no tiene alas y quiere volar. pepoak.anguypy: hueso del ala junto a la axila.

pepoaka renyvanga: codo del ala. (ai)pepy: doblar, torcer. arquear, encorvar ; oipepy ihu'y yva: dobla el arco de su flecha ; más usado ajepepy: me doblo o yergo para atrás. pere: marca, cicatriz, manchón, señal. vestigio, peladura, marchamo. perepere: a manchones; arai p. hína; nubes con cielo aborregado, cirroso. perera: comida paraguaya, especie de mbeju con typyraty. (a)perere: 1 aletear, batir (con) las alas : yvyrehe operere: toca la tierra con las alas. (a)perere:2 latir con fuerza y ritmo acelerado; vibrar, titilar == (a)sysyi pereñ: delgado; ao p. : tela delgada ; ipire pereri: es un cobarde ipy'a mandyju. perevy: bazo, hipocondrio izquierdo ; che p. pu'á: me duele el bazo. No se confunda perevy con peterel'Y árbol de excelente madera. perevy pu 'á: dolor del llipocondrio o región epigástrica. pero (A.): portugués (= purntuej. pero, hisp.: pelado; akaperó, it1akil· peró: de cabeza pelada, calvo. pesengue, raro por pellengue: hermano. trozo. pese'a, pesengue formas del tupí. que prodiga la s en vez de la h (vea pehe'á, pehengue). Esta última forma (pesengue) aún se usa por el N. del Paraguay. pesy, apesy, apesyi: de superficie lisa.

=

710

~ai)pete-(ai)pe'avy

Son formas derivadas de syi: liso lúbrico, resbaladizo, suave. (ai)pete: dar palmaclitas, acariciar; pe· gar, abofetear, aplastar, tender; oipete mimi ichupe: le da palmaditas caril'\osas. petei : uno;petefnte: uno solo; peteive: otro (uno más); peteíete, peteíeténte: uno y gracias, uno escasamente, Uno apenas. petétha: primero. petei jevy: una vez; "peteí jevy, na pereí jevyvéi", he'i pako aleman; "una vez es ninguna vez", dice el alemán; oiko peteí jevy: hubo una vez... (empieza el cuento). peteicha: (es lo) mismo, es igual, da lo mismo; p. oñome'éme ñaimemba: vayamos todos a una. - Como se ve, se usa peteícha pleonásticarnente con las recíprocos. peteicbagua: de una (sola) clase o especie ; de la misma clase; similar, parejo. peteiño: uno, uno por uno, uno a uno, uno solo. petei reheve: con uno (solo) ; de una vez. petei tei: de uno en uno, uno a uno. (ai)petepete : dar palmaditas, acariciar. peti, raro: descolorido, pálido ; hova peti: cara pálida (X Stike, hesake: de luz tenue, pálida). pet)': tabaco; petyhúgui irovéva: más amargo que la retama {lit. que el t. negro).

pet)'ku' i: polvo de tabaco y mejor petjmgu'i petfku'iryru: tabaquera, cajita de rapé (ku = ngu). pet)'ndy : tabacal. pet)'ngu' i: rapé. pet)'ngu'iryru: tabaquera, petaca. (a)pecysu' u : mascar tabaco (v. petjl); ndaha'éi p. s.: no es de poca mon ta. (che)péu : tener pus, materia ; estar purulento, pútrido. (i)peuno'o: formarse absceso o pus en los tejidos orgánicos. péva, péa: ése, eso (sin sustantivo). pevaete : ese, eso p recisamente; eso solo (= pevaeténte, pevaiténte). pevaite, pevaete: eso mismo. ni más ni men os(= peichaite). peve (meve con nasales): hasta; Paraguay peve: h. Asunción ; apeve: hasta aquí (X ííamano meve: h. morir). peyvy: camino recto{< tape yvy). (ai)pe'a : quitar, retirar, abrir, destapar, suprimir, apartar, sacar : oipe'a chehegui: me lo quitó; eipe'a kóva: retira esto ; eipe'a pe oké: abre la puerta (X emboty: ciérraJa). pe' aha : abridor; persona, instrumento que abre, y por tanto: llave, llave falsa (X portero : okéjára). pe'apy : abierto (y todos los participios de los verbos bajo aipe'a); pe'apy puede indicar "plagiado': (ai)pe'arei : despojar, tomar porque sí, arbitrariamente ; deposeer, expropiar. (ai)pe'avy : entreabrir, abrir a medias

(ai)pe'e-(ai)pichy /

(X ambojuruvy: entornar (la puer· ta). (ai)pe'e, como simple, desusado ; se usa sólo el reflexivo ajepe'e: calentarse (X calentar: (a) jope, {a)mpyaku (by= boh). pe' i: angosto. (ai)pe' o: quitar la corteza o costra ; despellejar, descascarar, descorte· zar, escamar (un pez o pescado), deshollejar (quitar el hollejo o piel delgada). Aipiro es más usado, pero no más clásico y castizo. (ai)pe' o: (raro) picotear ; che pe'o: me picó; tuká oipe'opa sandía: el tu· cán se come a picotazos la sandía ; oipe·o pe'o ápe ha pépe: anda picoteando aquí y allá ; oipe'o pe'o ava· ñe'e: aprende el guarani. (a)pé :l romper, fractu rar: apé che re· tymdme, = opé che retymá: me fracturé una pierna(= ojeka eh r. ). (o)pé, 2 imp. : se me encarga ; opé che rehe ra 'e okára typei: estoy encar· gado de barrer el patio; opémba hese: está encargado de todo. (o)pi,l imper. : escampar, calmar(se), terminar (ama, yvy tu, a!ainundu : la lluvia, el viento, la fiebre). pil (en vez de pire): cuero piel ; vaJca.. pi: piel de vacuno, cuero. · pP (por rupi); che áripi: por sobre mi por encima de mí. (o)pia (una sola sílaba, la i sin acento) ; desviarse, apartarse ; amóme ndai· katúi japiaseha gotyonte japia: a veces no podemos desviamos a

711

pesar nuestro (lit. de donde quisiéramos). piári : en busca ; oime oúva nde piári: hay uno que viene a buscarte: che Jára ejo che p. : Señor mío, venid en busca mía (che rekávo). (a)pii : 1 escaparse, evadirse (para volver como del cuartel, colegio, etc. ). (o)pia: 2 canta el pio pío (el pollito). (a)picha: confundir, acobardar, fasti· diar, hacer quedar mal, avergonzar o abatatar; che picha uvei eréva che rerohory rangue: lo que dices me confunde, en vez de gustarme (< picháma, A.). pichado, h.isp.: tímido, vergonzoso (= hi'oti. ojepoyhúva,ojepicháva). (ai)pichai : pellizcar, picotear, pinchar ; pe lorito che pichai: el lorito me picoteó. picha'i:1 rizado, caracolado; áva p. kambáicha: cabello ensortijado como el del negro. picha'i2 = cha'i: arruga, arrugado; pi· re cha'i: piel arrugada. piche, apiche, mbiche; (ijapiche; es vocablo impropio del léxico, pues es forma construida que significa "está soquemado"); chamuscado, soquemado o ahumado. (a)pichoro : estar medio borracho, estar alegre, achispado (v. bebido y achisparse). pichúka, chichO: la ch.inche. (ai)pichy : fregar, frotar, friccionar, dar masaje ; halagar, acariciar, adular.

712

pichiguy-piraro'o

pichiguy: reservado, felón , vengativo. pichyry (= pichyvy ): severo, serio, rí· gido, fiero. piguy: en voz baja, en secreto;ahendu p. ko mba'e: tengo noticia confi· denc:ial del asunto(= suguy ). (a)piguy: marearse con bebida, 3(:hisparse ; opiguy hiTUJ: está bebido. (che)pijoha: tener comezón, sentir picazón, picor, malestar corporaJ o espiritual(= py 'ajoha). pijy: 1 cuero resistente(= pirejyt pijy: 2 gastado. quebrantado, curtido, inútil; kuña, guaigui ipijyva: mujer, viejecita de piel curtida. pijy: 3 perezoso, lerdo; tardo en pagar ; name'e mo'tivéi mba'eve hepyre, ipiiJirehe: no le venderá más, por ser mal pagador ( = pirejy ).

piko : partícula interrogativa y de admiración o estraí'leza; ndoúi piko: ¿no viene, es que no viene? (= pio vulgar). piky: 1 pececillo, pez chico. piky :2 pequeño, chico; ka'a p.: yerba chica, rastrera. pikypa: mojarra (un pez). pí1cha, jokuapy: bártulos. bultos; amand!lyvi omyakymba ñande p. : la llovizna empapó nuestros bártulos. pinda: anzuelo. (a)pindapoi (= aipirakutu): pescar. pindapoiha = pirakutuha: pescador. pindaremb)u : cebo (del anzuelo). pinda }'va: caña de pescar. pindo: cierta palmera ; p. karai: palma bendita;pindoty: palmeral.

pindokure: frangollo, trigo cocido: guiso maJht>.cho. pipí: irritación. (ai)pipi :1 irritarse. (ai)pipi:l nrenear, blandir; oipipi tu/cumbo henda ári: agita el látigo sobre el caballo. pipo (y más frecuente nipo) para el interrogativo-admirativo o potencial; aimé pipo mburnvicha guasu oguógape: ¿estará en casa (tal vez) el presidente? pira: pel, pescado (son varias las dc::e· nas de peces con su nombre propio guaraní). pira ape: escama de pescado. pira apekue: escamas desprendidas. pira guasu (= mangumju): un pez. pira guyra: pez volador. piraju : pez dorado. pirakua: cardumen, criadero de peces. (ai)pirakutu: pescar (lit. pinchar pe· ces). pirakutuha: 1 pescador. pirakutuha: 2 el que cabecea por el sueño. pira para : pez del mar, p. de agua saJada. pira pire: 1 escama de pescado. pira pire :2 dinero, plata(= viro} (ambos del lenguaje popular por tembirepyklle}.

(a)pirapire' o : escamar. quitar las escamas. pirarati: espina de pescado. piraro'o: carne de pescado.

piraty-pintcbi piraty: sitio abundante en pescado (= piravy'a, piraraity ). piravera: pescadillo de plata (insecto de los libros} pin'uha: ictiófago, que come peces o pescado. pirii :1• piraña (pez). pirái :2 pícaro, pillo; mordaz (=juntaka); hova pirái: cara de pillo. pire: piel, corteza, cutis, hollejo, cuero, película (pire'i), tegumento (ñuváha, ho'iha).

pireapeno: urticaria (car , detener la respi· ración (más 1:1sado: ajepytujoko). pytukytá'i: respiración jadeante , fatigosa. (che)pytukytá'i : respirar anheloso, jadeante . (che)pytumbo: padecer de asma. (che)pytumbyky: padecer de as:na o respiración corta . entrecortada . pytune: aliento fétid o. pytupa: ahogo . ahoguío grave. (che)pytupa (= apa): morir (lit. se terminó la respiración).

730

pyturape: la tráquea (X rembi'u rape: esófago , detrás de la tráquea). pytusé: expiración, respiración. (che)pytusé {forma del tupí s en vez de la h guaraní, pytuht): respirar, expirar (inspirar sería pytuike, pytureike).

pytu'u : descanso, sosiego, quietud , reposo; omba 'apo p.: trabaja sin cansarse. (a)pytu'u: descansar, reposar, recrearse , vacar o tener vacación ; aliviarse , sosegarse ; holgar, tener tregua. pytu 'uporá {omba 'apo ): trabajan descansadamente, sin matarse . pytO = ypyta: oscuridad , tinieblas; pytú hína: está oscuro; che pyta aikóvo: ando en tinieblas; pe mba e iñypyta chehegui : es oscuro esto para mí, no lo acabo de ver. pytii aja ; por la noche, de noche ; mientras está oscuro. pytOjave; al anochecer, a boca de noche . py«lmby: crepúsculo ; sernioscuro. pytiimbyjave: al oscurecer, a boca de la noche. pytúngue ruvicha : el príncipe de las tinieblas (Belial). pyttlnguy : semioscuro , medioscuro. pytilmguype: en la semioscuridad, entre dos luces. pyttlramo: de noche, a la noche . pytúvove: luego de oscurecer, a boca de noche , al anochecer. (che)pyt~: atrangantarse (= py 'aka, ajepy 'aka).

py'a-py'ajopy

pyturape-py'a pytyai: holgazanería, gandulería , vagancia ; vago, holgazán. (ai)pytyvó : ayudar, socorrer, auxiliar. Algunos dicen potyvó, pero potyvó es la forma antigua del guaraní y tupí, en los grandes maestros Montoya y Anchieta . Distinto de py tyv6 es pysyró: salvar (que conviene usar). pytyvóba(ra): ayudador (X pysyróhára: salvador). pyu : flojo , no tenso o tirante . pyu (michf): por nada (v. hyu). (ai)pyuvá: forrar por dentro . (che)pyva: ser patituerto, de pies torcidos. pyvevúi: ligereza de pies. (che)pyvevúi: ser ágil de pies, buen andador, andarín (= akuO. iñakud). pyvoi: patada , puntapié ; coz. (a)pyvoi: patear, dar una patada (hese: a él) ; cocear. (ai)pyvu: batir, agitar, revolver, remover (líquidos huevos. comida); ipyvuha, hetaluipe, mbaipy jepeve nahatávai: muchos cocineros estropean la comida (lit. aun el mbaipy

no sale duro, no sale bien). pyyke: borde del pie . py'a: 1 estómago, barriga, entrañas (X tye: vientre). py 'a: 2 corazón ( = py 'apy = ñe 'a); che py 'aite guive: de todo corazón (X korasó, vocablo reprochable para un poeta guaraní).

py'a3 (= apytu 'fl): ánimo, espíritu, conciencia ; che py'ápe ha'e: digo entre mí, pienso entre mí, digo para mis adentros, para mi capote; nda che py 'ái akiririvo: no me sufre el corazón callar. (che)py'a :4 (= ama'é, che mandu'a): atender, preocuparse ; nde rehénte ipy 'a: en ti sólo piensa. py'a angata: preocupación, solicitud , ansia. cuidado. (che)py'a angata: estar solícito , preocupado (v. py'angata). (che)py'achivi: sentir náuseas (= che py 'avai, che py 'a jere).

py'agualala: bazuqueo del estómago o intestinos (bazuquear: mover la vasija para remover el líquido). py'aguapy:1 paz, tranquilidad ; sosiego, serenidad, propio dominio. py'aguapy :2 buena digestión (py'ápe ojy porá}.

(che)py'aguapy: l tener, haber paz, a estar tranquilo sin sobresalto; ta pende p. kena: estad tranquilos, sosegados, haya paz. py'llguasu: valentía , decisión coraje, audacia. (che)py'aguasu: ser valiente, corajudo, intrépido, audaz. py'ahái: agriera, acidez del estómago, acedia . (che)py'ahái: tener acidez, agriera ; es· tar agriado; sentir desagrado , displicencia, antipatía, aversión (= añeko 'ói, ajahéi, che joha).

.731

(che)py'ahata; ser de corazón duro, inhumano, cruel. (che)py'ahe: tener· gusto en comer, te· ner apetito {:: che juruhe; akaruse, che varea: tener hambre, aprtito). py'aheta : indecisión, duda, vacilación

(=py 'amokói).

{che)py'aheta: dudar , tener duda o vacilación, estar indeciso (= che py 'a mokói; (X che py 'a pete!: estar re· suelto, decidido). py'aho: recuerdo, pensamiento, me· moría . (che)py'aho : írsele a uno el corazón, recorda r; venir a la mente, suspi· rar por ( hese) (=che áho: recordar) (che)py'ajera = ajepy'apyjera: tranquilizarse ; despreocuparse, calmarse, sosegarse (= ajoráma che py 'apy: salí de la pena,lit. solté l. p .). (che)py'ajere: tener el estómago revuelto, con náuseas. py_'ajoha: desazón, intranquilidad, desasosiego. py'ajoja : equilibrio mental, carácter reflexivo, sin altibajos, "acquanimitas"; ndaipy 'ajojái: es desigual de carácter, atolondrado. py'ajoko: tentempie, bocado ( = jepy 'ajoko).

(ai)py'ajoko : dar, ofecer un bocado o tentempié (X ajepy'ajoko: yo tomo un pequeño refrigerio , para engal'lar el hambre). py'ajopy (= py 'apy): quebranto , pena , desolación, pesadumbre (ajopy: apretar).

732

(ai)pyajopy-py'amomarandu

(ai)py'ajopy , preocupar, inquietar, apenar, atribular (== ai py'apy): che py 'ajopy

= che py 'apy upe ojapóva:

me apena lo que está haciendo (= me da cuidado) . py'ajoyvy: traición, felonía (X hlpo· cresía: py 'amokOi, hovamok.ói). (che)py'aju : ser miedoso, cobarde (< py 'a mandyju: corazón de algo. dón). (aí)py'ajuka : afligir, matar (a disgustos); hacer desmayar. py'ajuru : boca del estómago. pyaka : metacarpo (hueso de la mano). py'aka (= jepy'aka): golpe en el abdomen . (ai)py'aka : golpear en el vientre , dejar sin respiración ; atorar, atragantar; che py 'aka: me dejó sin respiración. (che)py'akane'ó : fatigarse , respirar, anhelante, afligirse, apenarse. (che)py'akangy: desfallcer, sentirse abatido, aplanado, desalentado; hambrear; estar débil , decaído. (che)py' akañy: sentir desmayo , flaqueza , des liento, lirnotimia .(py 'amano).

(ai)py'akar.ii: causar remordimiento, escrúpulo, inquietar, alarmar; me inquieta : che py 'ak.anii == che py 'an-

=

gekoi che py 'a angekói py'a angata.

= che

(cbe)py'akororo : tener borborigno o. ruidos intestinales.(= che py 'a guilili = che py 'agululu). py'ako'ó: resentimiento , rencor. odio, ofensa (pasiva).

(che)py'ako'6: estar resentido, ofendido. En vez de ko'ó se usa tan bien o mejor ko 'ói. Py i:z intensifica el significado . (ai)py'akuaa: comprender o congeniar, simpatizar con uno (chupe). py'akue : asadura, bofes, hígado de la res. (che)py'akutu: sentir punzadas en el corazón, padecer de embolia (obstrucción de un vaso sanguíneo). py'akutu: puñalada en el epigastrio. (che)py'aku'i : sentíase con el corazón contrito, afligido, destrozado. py'akyr}'i: cosquilleo de gozo anticipado. (che)py'akyrji : estremecerse , gozarse ; sentir como cosquilJas en el epigastrio. py' amano: desmayo,Jimotimia . (che)py'amano: desmayarse, desvanecerse, tener un ataque. (che)py'amandyju: ser cobarde , sentir miedo, o apocamiento (Ht. corazón de algodón). (che)py'amarae'y (= marane 'j): ser casto, de corazón puro, incontaminado (M.). (che)py'amegua: resentirse , sentirse ofendido, estar disgustado. (che)py'amiri: ser miedoso , pusilánime, cobarde. (cbe)py'amichi: ser humilde, modesto, sin pretensiones (X chentese, chesénte: ser altivo, egoísta , soberbio) . py' amomarandu : presentimiento, aviso previo subconsiente.

(ai)py'amomarandu-{ai)py'ar~a

(ai)py'amomarandu: hacer presentir, avisar de antemano. py'arnongeta: pensamiento, reflexión; ne ñe'~ o heja chéve heta che py'a· mongetará : tus palabras, tus conse-

jos me dieron mucho que pensar, . fueron objetos de serias reflexio· nes . (ai)py'amongeta: inspirar, dar que pensar; hablar al corazón (X ajepy'amongeta: pensar, reflexionar). py'ambojei : desunión de corazones, discordia, rivatidad : manzana de la discordia. (ai)py'ambojei : sembrar discordia, desunión. (che)py'andyi :estremecerse , impresionarse, conmoverse ; hese nde resahóvo, nde py 'ancJ.yi voi: al mirarle , uno se estremece , se impresiona. py'angata : preocupación, cuidado. (che)py 'angata: preocuparse, afligirse, pasar pena; ip. hl'na: anda preocupado. py' angeko (ko = kói): congoja, aflic· ción, pena. (che)py'angareko (ge = ga): (casi idéntico al anterior): afligirse , pasar pe· na. py'añaró: bravura , furia. (che)py'añaró: sentirse agresivo . bravo. furioso, brav io . py'añe'é: ruido intestinal, especie de estertor borborigmos gástricos. py'aperere : taquicardia; inquietud. py 'apichyvy: náuseas ( = py 'ajere}.

733

py'apohyi : pesadez de estómago, indigestión, gastritis. (che)py'apopo: sobresaltarse, impresionarse, asustarse , espantarse ; sufrir de taquicardia. py'apota : deseo del coraión, secreto, anhelo, ansia innata . py'apy: 1 alma, espíritu, interior. py'apyl (= py'a): corazón, fondo del corazón (v. py'a 2 3). py'apy: 3 pena, quebranto, peso o losa u opresión del coratón (< py'a + jopy: corazón + opresión) (= jepy 'a . py).

(ai)py'apy: 4 apenar, quebrantar, cau· sar malestar; "che py'apy che memby ", he'i isy: me quebranta mi hijo, dice la madre. py'apyby: melancolía, debilidad; comprensión, darse cuenta . (ai)py'apyby: comprender, calar. (ai)py'apytu 'u : calma de espíritu, sosiego (del ánimo), descanso; ausen· cia de movimiento o agitación interior, calma, paz. (che)py'apytu'u: gozar de calma inte· rior, estar despreocupado, libre de ansias o codicias. (che)py'apytú : pasar-por tristeza, murria , desolación, oscuridad del alma. py'araku: calor interior ; herpes bucal : acaloramiemo , apa5ionamiento, en· tusiasmo ( = aktiraku). (che)py'araku : sentir el calor estomacal; acalorarse, apasionarse. (ai)py'arasa: 1 prevalecer. dominar. hipnotizar.

734

(ai)py' aras a-{