Der Kommentar des Iohannes de Segarellis zu Senecas 'Hercules furens': Erstedition und Analyse [Reprint 2012 ed.] 3110172399, 9783110172393

Mit diesem Band wird die kritische Erstedition eines bisher unbekannten Kommentars zu Senecas 'Hercules furens'

235 17 9MB

German Pages 290 [288] Year 2003

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Der Kommentar des Iohannes de Segarellis zu Senecas 'Hercules furens': Erstedition und Analyse [Reprint 2012 ed.]
 3110172399, 9783110172393

Table of contents :
Vorwort
Einleitung
1. Text
Bemerkungen zur Textgestaltung
Iohannis de Segarellis Epistula
Iohannis de Segarellis Elucidatio Herculis Furentis
2. Indices
2.1. Index auctorum
2.2. Index nominum
3. Kritischer Kommentar
4. Die Beschreibung des Codex unicus
4.1. Datierung und Herkunft
4.2. Inhalt des Codex
4.3. Die Gestaltung des Textes
4.4. Verzeichnis der Abbreviaturen des Codex
5. Zur Person des Autors
6. Der Tragödientext Segarellis (Seg)
7. Die Analyse des Kommentares
7.1. Vorbemerkungen
7.2. Der Paratext: Widmungsbrief, argumentum, Prolog und Epilog
7.3. Die Methode der Exegese
7.4. Die Quellen Segarellis
7.5. Sprache und Stil Segarellis
8. Zusammenfassung: Die historische Einordnung des Kommentares
9. Bibliographie
9.1. Lexica etc.
9.2. Quellen
9.3. Sekundärliteratur

Citation preview

Kerstin Hafemann Der Kommentar des Iohannes de Segarellis zu Senecas ,Hercules furens'

w DE

G

Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte Herausgegeben von Gustav-Adolf Lehmann, Heinz-Günther Nesselrath und Otto Zwierlein

Band 64

Walter de Gruyter · Berlin · New York 2003

Der Kommentar des Iohannes de Segarellis zu Senecas ,Hercules furens' Erstedition und Analyse

von

Kerstin Hafemann

Walter de Gruyter · Berlin · New York

2003

© Gedruckt auf säurefreiem Papier, das die US-ANSI-Norm über Haltbarkeit erfüllt.

Die Deutsche Bibliothek — CIP-Einheitsaufnahme Hafemann, Kerstin: Der Kommentar des Iohannes de Segarellis zu Senecas „Hercules furens" : Erstedition und Analyse / von Kerstin Hafemann. — Berlin ; New York : de Gruyter, 2002 (Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte ; Bd. 64) Zugl.: Halle, Wittenberg, Univ., Diss., 2000/2001 ISBN 3-11-017239-9

© Copyright 2002 by Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, 10785 Berlin Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Ubersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Printed in Germany Umschlaggestaltung: Christopher Schneider, Berlin

Meiner Mutter

Vorwort Vorliegende Arbeit ist die unwesentlich veränderte Fassung meiner Dissertation, die im Wintersemester 2000/2001 von der Philosophischen Fakultät der MartinLuther-Universität Halle-Wittenberg angenommen wurde. Verbunden bin ich der Deutschen Forschungsgemeinschaft für die Förderung der Arbeit durch ein dreijähriges Stipendium im Rahmen des Bochumer Graduiertenkollegs "Der Kommentar in Antike und Mittelalter". Des weiteren danke ich den Herausgebern der Reihe "Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte" für die Aufnahme meiner Arbeit und insbesondere dem Zweitgutachter, Herrn Professor Otto Zwierlein, wie auch Herrn Professor Heinz-Günther Nesselrath für die akribische Durchsicht des Textes. Mein Dank gilt auch Frau Grit Müller und Herrn Christoph Schirmer vom Verlag de Gruyter für die umsichtige Beratung und Unterstützung bei der Vorbereitung der Edition. Ganz besonders zu Dank verpflichtet bin ich jedoch meinem Mentor, Herrn Professor Rainer Jakobi, der das Entstehen der Arbeit stets mit wertvoller Anregung und konstruktiver Kritik begleitet hat. Dresden, im April 2001

Kerstin Hafemann

Inhaltsverzeichnis Vorwort

VH

Einleitung 1.

1 Text

3

Bemerkungen zur Textgestaltung

3

Iohannis de Segarellis Epistula

5

Iohannis de Segarellis Elucidatio Herculis Furentis

13

2.

Indices

115

2.1. 2.1.1.

Index auctorum Im Kommentar namentlich zitierte Autoren

115 115

2.1.2.

Im Apparat angeführte Parallelen

115

2.2.

Index nominum

116

3.

Kritischer Kommentar

123

4.

Die Beschreibimg des Codex unicus

178

4.1.

Datierung und Herkunft

178

4.2.

Inhalt des Codex

178

4.3.

Die Gestaltung des Textes

181

4.4. 4.4.1.

Verzeichnis der Abbreviaturen des Codex Abbreviaturen für Wörter bzw. Wortstämme

183 183

4.4.2.

Partielle Kürzungen im Wort

187

5.

Zur Person des Autors

189

6.

Der Tragödientext Segarellis (Seg)

195

Inhaltsverzeichnis

χ 7.

Die Analyse des Kommentares

201

7.1.

Vorbemerkungen

201

7.2. 7.2.1. 7.2.2. 7.2.3. 7.2.4.

Der Paratext: Widmungsbrief, argumentum, Prolog und Epilog Der Widmungsbrief Das argumentum Der Prolog zum Kommentar Der Epilog zum Kommentar

202 202 209 211 214

7.3. 7.3.1. 7.3.2. 7.3.3. 7.3.4. 7.3.5. 7.3.6. 7.3.7. 7.3.8. 7.3.9. 7.3.10. 7.3.11. 7.3.12.

Die Methode der Exegese Vorbemerkung: Der Kommentar im Mittelalter Der Zweck des Kommentares Die Präsenz des Autors im Kommentar Die Gliederung des Textes Die Form der Paraphrase Methoden der Verständnissicherung Die Vermittlung des Hintergrundwissens Grammatikalische und syntaktische Erklärungen Erläuterungen zu Komposition und Stilistik Die Metrik Textkritische Bemühungen Segarellis Defizite der Kommentierung

215 215 216 218 219 219 221 223 226 228 229 229 232

7.4. 7.4.1. 7.4.1.1. 7.4.1.2. 7.4.1.3. 7.4.1.4. 7.4.1.5. 7.4.2.

Die Quellen Segarellis Die Quellen zu den mythologischen Darstellungen Mythologische Handbücher/Enzyklopädien Die Metamorphosen Ovids Weitere Werke Ovids Die Tragödien Senecas Weitere Autoren Die Quellen zu den Sacherläuterungen

235 235 235 236 W. 242 243 244

7.5. 7.5.1. 7.5.1.1. 7.5.1.2. 7.5.1.2.1. 7.5.1.2.2. 7.5.1.2.3. 7.5.2.

Sprache und Stil Segarellis Der Einfluß des Mittellateinischen Die Lexik Die Orthographie Vokalismus Konsonantismus Veränderungen am Wortganzen Der Gebrauch des Cursus

247 247 W W 251 252 256 256

Inhaltsverzeichnis

7.5.2.1. 7.5.2.2. 7.5.2.2.1. 7.5.2.2.2. 7.5.2.2.3. 7.5.2.2.4. 7.5.3. 8.

Einleitung Der Cursus bei Segarelli Vorbemerkung Der Widmungsbrief Der Kommentar Zusammenfassung Die stilistische Gestaltung

XI

256 257 257 258 261 264 264

Zusammenfassung: Die historische Einordnung des Kommentares

266

9.

Bibliographie

267

9.1.

Lexicaetc.

267

9.2. 9.2.1.

268

9.2.2. 9.2.3.

Quellen Ausgaben und Kommentare zu den Tragödien Senecas In Abbreviatur zitierte Quellentexte Weitere Quellentexte

268 268 269

9.3.

Sekundärliteratur

269

Einleitung Der Rezeption und Kommentierang der Tragödien Senecas im Mittelalter und in der frühen Renaissance wurde im zurückliegenden Jahrhundert einige Beachtung geschenkt1: Von den uns erhaltenen Kommentarwerken2 sind bisher vor allem die Arbeiten Trevets wie auch Mussatos in verschiedenen Ausgaben3 und Untersuchungen4 dokumentiert; daneben liegen uns Editionen sowohl von Lovatis Beschreibung des jambischen Trimeters5 als auch von Salutatis allegorisierender Interpretation der Arbeiten des Herkules6 sowie eines nach 1380 zu datierenden anonymen Accessus zu den Tragödien ('Anon. Salutati')7 vor. Nicht bearbeitet wurden bis heute der in der Florentiner Handschrift Bibl. Naz. Palat. Panciatichi 147 enthaltene Kommentar, der auf 1380 datiert werden kann und Notizen von Lorenzo Ridolfi umfaßt8, des weiteren der auf dem

' Zur Rezeption der Tragödien vgl. etwa Creizenach (1911) sowie speziell für das 14. und 15. Jahrhundert Pastore-Stocchi (1973); einen Überblick über die Tragödienkommentierung im späten Mittelalter und der frühen Renaissance geben die Arbeiten von Franceschini (1938), Marchitelli (1999) und Mayer (1994). 2 Einige namentlich bekannte exegetische Werke zu den Tragödien Senecas sind uns nicht überliefert; so etwa der Kommentar des Dionigi da San Sepolcro (vgl. Marchitelli 88) oder die im Jahre 1382 in Florenz gehaltenen Vorlesungen des Pietro da Moglio, dessen Versargumente zu den Tragödien uns noch erhalten geblieben sind (vgl. Billanovich G., Giovanni del Virgilio. Pietro da Moglio. Francesco da Fiano, in: IMU 7 [1964], 293-297). Auch Luca Manelli (vgl. Käppeli T., Luca Manelli [t 1362] e la sua Tabulatio et Expositio Senecae, in: Archivum Fratrum Praedicatorum 18 [1948] 237-264, 250f.) und der Kardinal Zabarella (vgl. Creizenach 518) scheinen sich der Tragödienerklärung gewidmet zu haben. 3

4

5 6 7 8

So wurde etwa Trevets Kommentar zum 'Hercules furens' durch Ussani veröffentlicht; für Mussato ist auf die Arbeiten von Megas (1967 sowie 1969) und Mac Gregor (1980) zu verweisen. Zu Trevet zuletzt in der Dissertation von Junge; einen Überblick zu Mussato gibt etwa Müller in seiner Arbeit. Megas (1967) 105. Ullman (1951). Marchitelli 101-104 (vgl. dort auch 97-99). Vgl. etwa Marchitelli 89. Pastore-Stocchi (35) nennt einen weiteren, etwas jüngeren Kommentar von Gasparino Barzizza, ohne jedoch dessen Überlieferungsort anzugeben; evtl. bezieht er sich dabei auf die Scholien der Barzizza zugeschriebenen Handschrift Neap. Bibl. Nat. IV D 49 (vgl. Mac Gregor [1985] 1159/1194f.).

2

Einleitung

Trevet-Kommentar basierende ' Anonymus ad Botticellam' 9 , der allegorisierende Kommentar des Codex Barb. lat. 12810 sowie einzelne Glossen verschiedener Handschriften", außerdem die im Codex Vat. lat. 7192 überlieferten Kommentare, darunter der des Petrus Marsus (1440-1512)12.

In der vorliegenden Arbeit soll ein weiteres exegetisches Werk des ausgehenden Mittelalters zugänglich gemacht werden, das bisher nahezu unbekannt geblieben ist: So erfahrt der Kommentar des Iohannes de Segarellis weder in den einschlägigen Werken zur Senecakommentierung noch in der neuesten Arbeit von Marchitelli irgendeine Beachtung; allein Cloetta und Franceschini erwähnen Segarelli als Verfasser eines Tragödienkommentares13. Da die Bearbeitung des Gesamtwerkes den Rahmen einer Dissertation gesprengt hätte, habe ich für die Edition und Analyse den Kommentar zum 'Hercules furens' ausgewählt, dem aufgrund der exponierten Stellung dieser Tragödie im Gesamtcorpus ein exemplarischer Charakter zukommt: Die Beschäftigung mit diesem Drama findet in den philologischen Arbeiten jener Epoche den häufigsten und auch umfangreichsten Niederschlag14, so daß sich hier die besten Vergleichsmöglichkeiten bieten; zudem sind die Kommentare zum 'Hercules furens' in vielen Handschriften noch am ehesten in der ursprünglichen Form überliefert, während die diesem folgenden Kommentare häufiger epitomiert werden15.

* Den zugehörigen Accessus und die Argumenta (vollständig zum Hercules furens und Thyest; alle anderen gekürzt) zitiert Franceschini 63-66. Den in mehreren Handschriften beigefügten Widmungsbrief bietet De Marco M., Sulla fortuna di un commento alle Tragedie di Seneca, in: Aevum 30 (1956) 363-368, 365. Zur Verbreitung des Kommentares vgl. unten Anm. 406. 10 Vgl. Marchitelli 99. " Vgl. die Liste von Mac Gregor (1985) sowie Marchitelli 97. 12 Vgl. Marchitelli 101. 13 Vgl. Cloetta 90f. sowie Franceschini 9. 14 So hat sich etwa Salutati ausschließlich mit der allegorisierenden Deutung der Arbeiten des Herkules befaßt. 15 Dies läßt sich sehr deutlich an der Überlieferung des Trevet zeigen: Während der Kommentar zum 'Hercules furens' in vielen Handschriften vollständig kopiert ist, finden sich zur 'Octavia' häufig nur noch einzelne Auszüge.

1. Text Bemerkungen zur Textgestaltung Im Kommentartext sind die Lemmata der Tragödie kursiv wiedergegeben. Interpunktion sowie auch Groß- und Kleinschreibung wurden - vornehmlich im Hinblick auf die Lesbarkeit des Textes - dem heutigen Sprachgebrauch angepaßt; jedoch sind Interpunktionen gegen die Vorgabe des Codex im textkritischen Apparat vermerkt. Die Versangaben zu den Lemmata habe ich zum Zwecke der Orientierung ergänzt; sie sind eingerichtet nach der Ausgabe von Zwierlein (Oxford 1991). Teile des Lemmas wurden nur dann im Text ergänzt, wenn sie syntaktisch unentbehrlich erscheinen oder wenn sich ihr ursprüngliches Vorhandensein sicher aus dem Wortlaut der Paraphrase erschließen läßt.

Abkürzungen im textkritischen Apparat: < >

Ergänzung

[ ]

Tilgung

( )

Parenthese (ohne textkritische Bedeutung)

t

nicht geheilte Korruptel

a.c. / p.c.

Variante vor/nach einer während des Kopierens vorgenommenen Korrektur

a.c.2 / p.c. 2

Variante vor/nach einer während der späteren Durchsicht des Textes von derselben Hand vorgenommenen Korrektur

p.c.28 / p.c.2b

Variante nach der ersten/zweiten Korrektur bei der späteren Durchsicht des Textes

add.2

ergänzende Bemerkung des Schreibers während der späteren Durchsicht

del.

Tilgung während des Kopierens

4

Text

del.2

Tilgung während der späteren Durchsicht des Textes

in marg.

marginale Ergänzung während des Kopierens

in marg.2

marginale Ergänzung während der späteren Durchsicht des Textes

Jak.

Konjektur Jakobis

Nes.

Konjektur Nesselraths

s.l.

interlineare Ergänzung während des Kopierens

s.l.2

interlineare Ergänzung während der späteren Durchsicht des Textes

Zw.

Konjektur Zwierleins

Enthält eine Note des Apparates sowohl Lemmata als auch zugehörige Erläuterungen, sind die Lemmata durch Unterstreichung gekennzeichnet.

EPISTULA

5

10

15

20

25

30

5

! fol. 1 l r J In nomine patris et filii et spiritus sancti, gloriose Marie Dei genitri < ci > s et semper virginis, Iohannis baptiste et alterius evangeliste, Petri et Pauli et felicis apostolorum cetus ac totius celestis curie paradisi, < in > quo sit in ultimis quies nostra. Amen, amen, amen. Viro spectabili semper amico circumspecto Nicoiao Rubeo de Alatro silentiario secretorumque clavigero magnanimi presidis Honorati Gaytani Fundorum, Campanie et Maritime comitis Parmigena tuus Iohannes de Segarellis vota salutis ac optare iugiter et optinere, que bona sunt. Desiderium tuum laudabile nimis est, quod numquam te rapit, nisi sotia virtute nascatur. Amice mi, miror immodice super insperanda quam de me concepisti spe, quod impotem pungis ad enodandas tragediarum sententias, ut hodie reddita me scriptio tua sollicitat: Queris, ut emendem testus, Latina divulgem poemata figurasque reducam. Super hiis insulsum cor omnino diffidit et mens inops est velud exul ac distracta totaliter a solitis disciplinis. Hoc errore vel affectu deciperis, ut posse credas et in impossibile cogas, in quem nimis afficeris. Multos olim fefellit nimia confidentia, multos amor. Quid est enim, quod amicus ab amico desperat? Rarum vel nullum. Sola, que dedecent vel impossibilia sunt, excusant amicum. Hec amicitie lex: Non libenter indicit, in quibus calupnia vel accusatio nasci potest. Postulationis tue impossibilitas propulsabit me, non tue postulationis indecentia; set rudis excusabit inscitia. Forte, vir amans et amate, non credes, exstimabis potius, ut otiis vacem. Crede, vir, erras. Nam numquam fractus erumpnis aut pompis illectus amicis nec laboribus terga dedi. Nec unquam deses ocia sum secutus. Verum ruditatis et ingnorantie morbus est. Nam dum mecum loquor et me totum percunctor, nil intra me conspicor nisi cordis inscitiam. Quos ergo liquores auriam, qui siti tue convenient? Quibus clavibus aperiam cor me[c]um vel quomodo siccum pectus emungam? Quo madore labia sitientia scaturiente rigabo? Quid iuvat, si me medulitus rimer? Denique non est in viribus ausus, non in membris pulsus, non in precordiis intellectus. Non excutit michi Pegaseus < ictus > Eliconiadas aquas nec siti mee Moysi tridens aperit siccam rupem. Num vides, optime vir, quo me perurges? Quod petis, obsequi conor: Sattagendo nequeo, non exequendo displiceo; quod efflagitas, abnuere rubor est et animo grave. Set quid scopulis allidam caput? Indocilitatem meam frustra temptabo: Primiciabor in vegete sine vino. Esto tandem, vir avide, quod opus hoc sciolus et inhermis aggrediar.

18 amicitie lex: cf. Cie. Lael. 40; Walther 13704 6 magnamini I i.e. Caetani a.c.

7 Maritime i.e.

12 post divulgem dist. cod.

29 Moysi tridens: cf. Vulg. Nm 20

'maritimae

15 post cogas del. c

regionis

' (cf. Blaise1

s.v.)

11 redita

19 postulationis tue: postulationes tuas

29 e.g. (cf. Ovid met. 5,262sqq.: est Pegasus huius origofontis ... factas pedis ictibus undas): Zw.

31 post non del. e\

32 capud a.c.

33 primiciabor i.e.

offeram' (cf. Blaise" s.v. primitior) I vegete i.e. 'dolio ' (cf. Blaise1 s.v. veges)

'primitias

6

5

10

15

20

IOHANNIS DE SEGARELLIS

Et si quid edam deforme vel anomalum, profugum penitus et innominabile nec in patulum producendum, si[t] afflictus et erubescens prodigaliter effudero tantum tempus (et in tanta temporis egestate), tunc id ipsum velud abortivum tibi soli producam. Tu tarnen ut erroris nostri particeps tot effusos dies inflebis et ambages nostras legens erubesces et ingnominiam nostram celabis. Te iubentem meque parentem simul vel penitere vel pudere necesse est. Si quid autem legi dignum vel ascultabile forsitan inter digitos et calamum prodeat, eo vigorabitur animus et in opimiores palmites animam frigidam confortabit. Accipio sepe calamum, sepe repono. Set ne scribam, plura veniunt in certamen: Principaliter animus irrequietus obmissa studendi solertia, carentia librorum, nulla preceptoris audita doctrina, testus exibitus incorrepte, item nullus hie studiosus assistit nec ulla colloquiorum | fol. 1 1 v | frugalitas adiuvat ingnorantem. Glisco, set nescio. Volo, set nequeo. Hos inter angulos artor et inter hec Mars armatus exoritur: Caritas ardens, affectus ingens et amor flamiger exortantur; pulsus trementia, cordis inconfidentia et lectionis insolentia dissuadent. Interim quo tibi magis afficior, eo fortius michi compatior contumaci. Reor, quod excusationibus meis obiectiones repulsorias allegabis. Ad primum dices: Hie animus tuus, quem vocas intranquillum, potius ocio marcet. Et ocia sunt hospitia vitiorum. Quibus ubi quid oblectabilis exercitationis addatur, ocium moritur et virtus excitata subito reviviscet. Utilis enim labor multorum scelerum meditationibus opus aufert et, sicut ocio moritur animi vigor, sic sopitus exercitio revalescit.

Vim video secunde responsionis - impugnando rei[i]cies: Numquam libris 25 egeres, ubi libris intenderes. Non cares illis, at illi te carent. Semper inhermis erit, quisquis arma contempserit. Tertiam nescio quibus argumentis allides. Quis, die, absque doctore docebitur et quis doceat nisi doctus. Hei michi non est hie Padmos, non ille sum Iohannes, qui de Christi pectore secreta potavit. Non sum, cui dicat angelus: Tolle 30 calamum et scribe! Non audio vocem de celo dicentem: Scribe! Non sum Petrus, qui discum sompnians omnigenis epulis opulentum, dum plura respueret, quod omnia < im > munda putaret, audivit ortantem celitus missam vocem. Non sum de Psaulo Paulus, qui vocem Tonantis audiam vel rapiar in archana polorum. Non sum legifer Moyses, cui digitus dei scribat. Non sum Daniel, qui 35 spiritu sapientie Nabuchodonosor elucidavit incongnitam visionem quique

28sqq. Iohannes: cf. Vulg. Ape l,9sqq. 31sq. Petrus: cf. Vulg. Act 10,9sqq. 33sq. Paulus: cf. Vulg. Act 9/22,6sqq./26,12sqq. 34 Moyses: cf. Vulg.Ex31,I8 34sq. Daniel... Nabuchodonosor: cf. Vulg. Dn 2/4 1 siquid 16 trementia i.e. 'tremor' (ut vid.) 19 fort, ad primam (sc. 'excusationem', cf. 1.24.27) 22 opus susp.: fort, soporem 24 secunde (i.e. scde): sede 30 post celo del. scribe

EPISTULA

5

10

15

20

25

30

7

Susanne falsum iudicium retractavit. Non sum de prophetis unus, quorum labia verbo divini neumatis inspirantur. Nec vidi linguas igneas Pentecostes. Hanc celorum proximitatem non habeo nec tantam merui dignitatem. Respondebis ad hue: Hoc egerunt viri sancti, quia speraverunt et firmiter crediderunt. Tu tibi, si vis, hec eadem dare potes et sanctus fieri, si cupis. Non negabitur tibi celum nec illud emitur multo pecuniarum tributo. Cor tuum sufficiet humiliter deo datum. Quo composito, si devote diligas, confidas, speres et credas, illico tecum deus inhabitat. Quo tecum manente prophetizabis, philosophaberis ac docebis. Quo te docente quo doctore carebis? Ille te docebit omnia et, si perseveraveris, habitaculum eius fies. Et sicut ipse feceris, deum habebis proximum vel remotum. Felix est, qui sibi feliciter imperat. Si tibi ipse celum surripis, te reum habes et non alium, de quo iuste queraris. Quis asellam Balaam docuit et in humana verba direxit? Quis Pigmaleonis eburneam statuam, ut, si credere fas est, et verbis et motibus exaudiret amantem? Hec amor, fides et spes obtinuerunt et pietas fuit in miseratione deorum. Quid ista non vicerint? Amor, qui sibi suppeditat omnia, numquid crudum pectus et obtusum ingenium tuum vincet? Vidi sepe rüdes mittracos inhumanos et silvestres rusticos pastoralis amoris acculeo vegetatos cementare balladas, precinere mandrialia, quadrare mottrettos, citharizare suspectus, choraulizare choreas, gesticulari manibus, oculis astrologari, pedibus triturare, personam variis flexibus arcuare, intonare plateas, ambire vicos, rotare theatra, suburbia circuire, totam civitatem perstrepere, silvis et iugeribus insonare, dies ac noctes implere garitibus et multifidis cantilenis. Hos, dum fuerant amoris expertes, Chironis initus, latratus canum, thaurorum mugitus, fremitus aprorum, bubonum vagitus in vocis organo superassent. Hec omnia solers operatur industria, quam mens disposita causat, cor diligens provehit et accensus amor inducit. Adiuvat enim cura vivax ingenium et intellectus frequenter examinatus inspirat. Si sic amas me, te dispones et nil erit bene disposito tediosum, nil grave volenti, nil < in > intelligibile studioso, nil interminabile perduranti. Testum nimis incorreptum dixisti. Modica res est: Scrutare thema, media cum precedentibus et sequentia cum mediis confer, tunc Latinum faciliter et sententiam concordabis. Adhuc excipis non habere, quem consulas aut cui conferendo convenias, quasi

1 Susanne iud.: cf. Vulg. Dn 13 2 linguas ... Pentecostes: cf. Vulg. Act 2,3 12sq. Balaam i.e. Bileam: cf. Vulg. Nm 22,21sqq./II Pt 2,15sq. 2 3 Chironis initus: cf. Sidon. carm. 1,17-20 30sq. media cum ... mediis: cf. Aug. doctr. Christ. 3,2,2 16 suppeditat i.e. 'subicit' (cf. Blaise1 s.v.) 17 post rudes del. micta I mittracos susp. 18 cementare i.e. 'struere' (cf. Blaise1 s.v. caem.) I i.e. madrigalia I i.e. motetos (cf. Blaise1 s.v.) 19 suspectus susp. 20 astrolagari cod.·, i.e. 'oculos ad astra vertere ' (ut vid.) 25 causat i.e. 'efficit' (cf. Blaise1 s.v.)

8

5

10

15

20

25

IOHANNIS DE SEGARELLIS

te solum pronunties in agone. |fol. 12 r | Super hoc itidem satis inaniter te defendis. Dixeras ante, quod me tibi connexuit ingens affectio, clara sinceritas, ardens Caritas, multus amor. Semper ergo duo sumus et in caritate deus est medius inter ambos. Hie bona sectantibus, tractaturis honesta, recta quoque sperantibus labia sicca rigat, linguas exspedit et indoc[t]iles animos circumformat. Eya, bone vir, incipe nec me multo laxa rogatu! Nam satis emitur, quod magnis rogationibus imploratur. Fractus ergo, vir impulsive, tuis instantiis, tuis et ortationibus vegetatus, nulla mei fiducia, set unicam celi spem capiens, quicquid eventurum sit, animosus ingrediar et ordiar in hoc primordio levem telam. Si denique semitexta displiceat frustra, tua recipies, ego mea. Sic laceratum sudorem nostrum sine teste frustratim legemus, prestat enim res informes occultari quam promi. Time Flachum, qui Cassium Parmensem satyrice pupugit; huic non vellem dare nove satyre novam causam nec simul irritare vellem laborem, tempus et laudem. Pulcrius ergo tacerem, si specularer in illo. Ο quantum premeditari necesse est, antequam lingua vel calamus verba licentient, que, si semel evolaverint, sui iuris efficiuntur. Nec illorum correptio seu revocatio retrocedit, quin ymo sparsius labiliusque Phetonteis precipitiis evagantur. Utinam solius Oratii verba mea satyra feriantur. Set iam videre videor paratas officinas, quas livor ac detrahendi superstitio coacervat. Multi surgent improbatores et, quod impatientius est: Multi fient sententiarum, quas non intelligent, correptores. Et si qua forte legerint ordine quoquam vel intellectu composita, per interlabiatum silentium transvolabunt. Omnia tamen incompta vel egrota ruditatis mee verba passim conspicari studebunt et exibebunt in plateis et fori[bu]s in kachinum pluresque presentem laudibus et preconiis tollent, qui linguarum iaculis exprobando mordebunt et agredientur absentem.

Quorum omnium si vitia, si v e r b < e r > a , si pugnas assumpsero ...? Si repercutere, si disceptare , si contentionibus argumentaliter et auctoritatibus dicta mea iurgando protegere? Non satis erunt Ciceronis oratio, 30 modestia Senece, Maronis musa, tuba Lucani, dyalogus Ocham, Spingis problemata, lucidationes Edyppi, appollegetica excusatio, panigerica Sydonii, Chyronis astutia, facundia Ytaci nec hiis addita lingua loquax inconvincibilis Curionis.

6sq. satis emitur: cf. Walther 27548 13 Cass. Parm. (Hor. epist. 1,4,3) cum Cass. Etr. (Hor. sat. 1,10,61) conflatus 16 cf. Hor. epist. 1,18,71 19 videre videor officinas: cf. Boeth. cons. 1,4,46 33 Curionis: cf. Lucan. l,269sqq. e.g. 8 fort, tuis instantiis et tuis l l s q . frustra i.e. frusta; frustratim i.e. frustatim (cf. Nierm. i.V. frustum) 13 an t i m e < ο > ? 14 laborem bis a.c. 16 post verba del. lin 17 retroc(a)edit i.e. 'repellit' (ut vid.) 23 incompta: in cücta 24 plateis et foris cf. p.41,36 25 tollunt 29 < v e l i m > protegere scripsi (cf. p.9,1.6 e.g.): protexero cod. 30 Ocham: i.e. 'Guillelmi de Ockham'

EPISTULA

9

Si luctari cestibus vel viribus uti necesse sit, michi non proderunt Athlantis humeri, non Herculis clava, non cervicositas Ethoris, non dimicator Achilles, non Golie furor, non Sansonis armus, non Libs Antheus, non ornorum Monicus iaculator. 5 Quid si propulsivos calupniatores ut inhumanus, inmictis, acer, torvus, insanus, minax et furibundus exterrere nitar vel ex deformitate confundere? Non adest michi Cerberus, non Medussa, non Gerion, non Aleto, non Thesiphone, non Megera, non Zetus immanis nec orribilitas Ophialtis. Si severus et impius atrocitates exsperiar? Non truculentia Dyomedis, Busiridis 10 insania, cena Thiestis, Procustis austeritas, epule Terrei, Pellopis armus vel prandium Menelippi nec ad hue Arpiarum voracitas tutum facit. Quid si venenis utar? Non sat est aspidum virus, oculus basalisci non sufficit, non seps tabificus, non aconita Medee, non Nessi cruor nec interula Deianire. Quid si fugax bellum telis aut sagittis ingrediar? Non opitulatur 15 Achamenia, non archus Partorum, non Cyclopum fulmina, non spicula Lerne nec teres agmentum levis et fallacis Hyberi. Quid si iactu lapidis hostem petam? Non est michi Davitica funda, non impulsus Ballearis, non fpromotorium Vernabovist, non Oronginus lupus, non Maurorum fabrice neque machine Lombardorum. Non suffragabitur eversus Pellion, non 20 stratus Otrix, non iuga Thauri, non Caucasi strages, non Sissiphi saxum, non Syronee rapes, non Cycheron eversus neque precipitatus Olimpus. Quid si Furiis aut furoribus hostis agatur? Omnes ab artibus meis Eumenides proc[h]ul ibunt, sanabitur Hercules, reviviscet Pentheus, expergiscetur Ag[ch]ave, Cadineydes non errabunt, quiescet Athamas, Learchus exuet leonem, 25 crudelis Inno nullum pelago numen addet. Si philosophis aut astrologis ] fol. 12v | erit opus: non Cicropii, non Egiptii satis erunt. Si vatibus aut vaticiniis indigebo: non Tyresia, non Fineus Traycius, non Arons, non Figulus, non Eritho, non Cadini carathares, non indicia Carmentis, non

3sq. cf. Juv. 1,11 (quantas iaculetur Monychus ornos) 12 oculus basalisci: cf. Plin. nat. 8,77-78. 29,66 e.g. 13 aconita Medee: cf. Ov. met. 7,406sq. 17sq. impulsus Ballearis: cf. Papias s.v. Baleares e.g. 24 Cadineydes (i.e. CadmeidesJ non errabunt: cf. Sen. Herc.f. 758 (errant ... Cadmeides) I Athamas/Learchus: cf. Ovid met. 4,514sqq. 25 Inno ... numen addet: cf. Ovid met. 4,536; fast. 6,543 28 Arons: cf. Lucan. 1,586 e.g. 29 (Nigidius) Figulus: cf. Lucan. 1,638 e.g. I Eri(ch)tho: cf. Lucan. 6,508 e.g. 1 post sit dist. cod. 2 post cervicositas del. h I Ethoris i.e. Hectoris 5 inhuamus 6 p o s t et del. furifii 7 i.e. Alecto 8 i.e. Ephialtis (cf. Papias s.v. Zetus) 9 Bysiridis 10 i.e. Procrustis I armus: armis 11 i.e. Melanippi 16 i.e. Hiberi (i.e. 'Geryonis ') 17 Quod si I impusus a.c. 18 Oronginus lupus cf. Liv. 28,3,2.7: reginus lupus 20 i.e. Othrys 21 i.e. Scironee I i.e. Cithaeron 26 i.e. Cecropii 27 erunt (ert): eet (i.e. esset) 28 post Fineus del. traychus 29 Cadini caratares i.e. Cadmi characteres (cf. DuCs.v. car.; Nierm. s.v. char.) I indicia: iudicia

10

5

10

15

20

IOHANNIS DE SEGARELLIS

Cumana, non Erithea, non Libissa, non Persica, non Delphica, non Samia, non Elespontia, non Frigia, non Chimera, non Tyburta Sibille valebunt. Quid si gestiam detractores omnes et invidos percussores mulsis aut alia potione sopire? Non adiuvabunt me Lethea pocula, non Centaurorum Laphit[t]arumque convivia neque plantator ebrius prime vitis. Si vero gestiam linguas obtrectatorum pervertere, convolvere capita, mentes angariare vel transformare figuras? Non ars Circea succurrit nec industria permutabilis Acheloy. Quid si rumugeruli loquaces possint in saxa converti? Non est michi Gorgonis effigies nec Medusse clippeus convertet Athlantem. Quid si cantu leniendi sint increpatores vel fidibus liricis demulcendi? Non est michi Syrenum melos, non armonia polorum, non Orphei plectrum, non Appollinea lyra nec soporifer calamus Amphionis aut, que vicit Argum, sompnigera virga Cilenii. Cum nulle vires igitur nec ulla defensionis industria vitam promittant, restabit michi, quo fugiam: Seu latebras aut absentiam tutam petam? Si petendus est aer, recusat michi Dedalus alas eius. Si sursum tandem raperer, Arpias vereor ac Dyomedias aves et ne Stinphalides obtenebrent iter meum, quo preccupato stupescerem casus Yrcareos experturus. Relinquitur ideo fuga terrarum. Quid si pedibus non confisus rotis indigeam vel pedibus alienis? Indi dromedarios, equos Thesalici, Pellos redas et currus Ypodomia negabit.

Si pedestris fuga petenda sit: Tigres cursum retrahent, Syringhe Pan tardus ignoscet, curvos non ostendet Actheon anphractus nec aurea cerva cursus. Si per 25 multa tractus invia rigens et sitibundus me pedibus portem meis, Dyrceum fomtem Tantalica siti petam, sum dubius, quod renascens iterum Martius anguis ab amenis et irriguis austibus me repellat. Tunc tarn metu quam füge labore maior arriditas et vehementior sitis accenditur. Ulterius accedenti margo gramineus argentei fomtis radiantes et sonorosos 30 rivulos inter umbras algidas demonstrabat. Hue me claritas aque rivique sonoritas allexerunt, querebam tunc hie mittigare laborem, psedare sitim et evaporare calorem. Surgit illico vociferatrix Echo Narcisi philotium, cessare me iubet, dampnatas increpat aquas, narrat indicium speculi et mortem plorat occidentis et liquescentis ephebi. Tunc alterius malo correptus ab aquis iam pene

l s q . Cumana ... Tyburta Sibille: cf. hid. orig. 8,8,1-7 14 virga Cilenii: cf. Ov. met. 29 argentei fomtis: cf. Ovid met. 3,407 31 psedare sitim: cf. Ovid met. 3,415

1,713.716

2 valebunt Zw.: carebunt 6 obtectratorum 9 i.e. mmigeruli 10 fort, clippeus, qui convertit (cf. I.13sq.) ISsq .fort. rest, michi < q u e r e r e > , quo 18 Dyomeidas 19 p r e < o > c c u p a t o : fort. pre < ο > ccultato Jak. 21 i.e. Pelops 24 hostendet p.c. I Antheon 25 rigens i.e. 'siccus' (cf. p.60,7) 29 argitei 32 philotium i.e. 'meretrix ' (cf. Ter. Hec. 81 e.g.)

EPISTULA

5

10

15

20

25

30

11

receptis abstinui. Distat hie tractus invius, ubi Pierius Elicon scaturigines et floriferas umbras facit. Nitar labra fonte perlui caballino. Totusque rigandus eram, dum Pyeridum c[h]ohors abiecit et increpavit indignum. Reiectus ubi sim, Boetiam tacitus explorabo [aut] procedens ulterius Aghanippem. Quid si tarnen indignitatem meam littus omne refellat? Saltim paucis rigatus aquis divos aggeres humiliatis poplitibus adorabo. Tandem si mille Unguis affingar et omnis tellus abiciens me tranare littora nostra cohibeat? Exulanti terga non dabit vector Europe nec me Friseus aries tut[t]abit in fluctibus nec ulla bos Cadinea vestigia me docebit. Ergo si tot erumpnis acto necubi spes, necubi salus, necubi quies nullique reperiantur applausus, quibus vite parcendum sit aut scripta mea defendam? Tunc proiecta latrantibus totius opens et laboris mei sarcina, quibus in fragmenta spargendis fremitus hyantium sacientur, tunc, dum cartas et verba corrodent, tempus fuge nostre patebit. Sic sic evolans exquiram montium saltus, ruinas rupium, domos Eolias, Trenari spelleum, Spertanum chaos, Ethnam Siculum, Vulcani speluncam ceterosque telluris hyatus, canes Siculos, frementem Sillam Caribdisque voraginem. Non obmittam demum Gades Herculeas, ultima Tyle nec inexplorata manebit. In finem, si cuncta minentur fiamque preda latrantium nec aliquid sat sit ad protegendam virtutem meque non capiant omnes circumdati fines terre, pertesus quoque miserabilis vite nostre pompis vestris et orbe contemptis recipiam Palladis egidem, tallaria petasumque Mercurii, sic invisibilis rapiar sursum et per orbitam Persei ferar in astra deificatam culturus Andromadam, dehinc Ganimedis vestigio magnos jfol. 13 r | adibo celites, ubi Iuppiter, ubi Phebus, ubi Cillenius, ubi plures de superis, quorum precoma sepe diximus, yllariter arridebit. Tunc felicitatus inde prospexero, quam flagitiosa, quam misera, quam sit atra, quam sit indignabilis vallis ista quamque sint inanes hee, quas tanto studio petitis, pompe vestre. Vide, vir bone, quo me trudis, quot periculis, quot arcubus, quot me telis opponis! Prospice, vir sane, in que freta sine remigibus me compellis! Non amas amicum, quem supponis mille linguarum venenis a tergo venientibus feriendum. Hec enim spicula letalius agunt, quoniam non provisa difficultius evictantur. Erumpnis hiis instantibus modum dabo, linguam frenabo. Non volabit eminus

3 labra ... cab.: cf. Pers. prol. 1 16 Trenari (i.e. Taenari cf. Papias s.v. Trenarus) spelleum: cf. Sen. Phaedr. 1201 (Taenari specus) I Spertanum (i.e. Spartanum) chaos: cf. Sen. Herc.f. 662.677 19 ultima Tyle: Sen. Med. 379 2 froriferas 6 quid: quod 8 affingar i.e. affigar ut vid. (cf. p,102,33sq. e.g.) cf. Arnaldi s.v. fingere 9 tutabit i.e. 'tutabitur' (cf. Blaise" s.v. tuto) 17 Siculum: sc. 'montem' (cf. p.38,13) 18 "Cari'disque 21 pertesus: -o 24 post orbitam del. per 27 fort, arridebunt

12

5

10

15

20

25

30

IOHANNIS DE SEGARELLIS

anser noster, circumspiciam lictus, Ceraunia fugiam, cedam Syrtibus. Non tendam carbasa nisi Favoniis, non Aquilonibus malum neque Malee commictam proram nec puppem Simplegades lacerabunt. Non ad Sittas vel Sarmatas navigabo. Semper erit kimba nostra propinqua littoribus, ut, si surgat auster in extum, volatu brevi modica spuma candens me portabit remus in portum. Evictabo multa, que circa librorum principia comuniter queri solent. Et quia magnus orator Seneca diversis modis hoc opus magistraliter veteribus et modernis pedibus ritimavit, occurreret thostestef distinctio, que tragediarum materia sit, qui pedes, qui[s] actus et que verba conveniant: Hec, in quibus tua solicitatio non versatur. Quamvis enim metrorum pedes antiqui centum viginti quatuor fuisse divulgent, videlicet quatuor dissilabos, octo trissilabos, tetrasilabos XVI, pentasilabos XXXII, sessasilabos LXIIII" (quorum nomina etsi facile, tarnen extremum est et remotum materie declarare), set moderni tantummodo tribus ex usu contenti sunt, per quos omne genus tam metricum quam rittimicum venustatur. Non dico tibi multa, que singula dicendi genera iuxta suppositas materias postulant, uti per versus sublimes, medios et pedestres, per editos multifariam ritimos, prosas multiplices et varia dictaminum genera respectu personarum, rerum et temporum suis ministeriis ordinentur, quemadmodum tragediarum, comediarum, tdecharumf, odarum, declamationum, satyrarum, elogarum, poematum, ystoriarum, fabularum, omiliarum, sermocinationum, dyalogorum, appollegiarum, buccolicorum, georgicorum, panigericorum, fastorum, soliloquiorum, commentorum, glosarum, argumentorum, reductionum, allegoriarum, epistularum, exordiorum, variarum, si[n]chomachiarum, politicorum, yconemicorum, lamentationum, elegiarum, canticorüm, parabolarum, proverbiorum, disceptationum, problematum, psalmodiarum, vaticin < i > orum, prophetiarum et aliorum mille modorum loquendi, quorum, si non omnium, tamen multorum nature deo previo sub alio pinguiore globulo tractabuntur. Igitur pro nunc invocato dei suffragio leviter ordiamur. Et si qua loquendo forsitan adoleverit maior seges, tunc inspirati celitus ex levi principio medium laudabilius et optatissimum finem gloriosius exequemur. Ille nos in terris dirigat et interminabilem gloriam prestet in celis, qui sine fine vivit et regnat et cui laus infmita canitur in excelsis. Amen, amen, amen. Deo semper gratias.

2 Malee: cf. Sen. Med. 149; Verg. Aen. 5,191 e.g. Diom. gramm. Ill 475,6sqq. e.g.

10-12 cf. Don. gramm. mai.

1,4p.607,7sqq.;

1 i.e. litus I post lictus del. cer 2sq. Malee commictam proram nec puppem: Maleam commictam nec proram vel puppem cod. 3 i.e. Scythas 5 i.e. aestum 12 tetrasilabos: pentasilabos a.c. 14 quos: quo 17 fort. < p e r > prosas 18 ordinantur 19 quemamodum I an (s)chedarum? (cf. Blaise1 s.v.) I odarum: odaf 20 i.e. eclogarum 21 (h)omiliarum: omeltarum 21 appollegiorum 24 i.e. psychomachiarum I i.e. oeconomicorum

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

13

|fol.l3 v | In nomine patris et filii et spiritus sancti, beatissime virginis et universe curie paradisi

5

10

15

20

25

30

Soror Tonantis: Hec est prima tragediarum Senece, < q u e > dicitur "Hercules fiirens". Cuius nomen est consequenter asumptum. Pro cuius intellectu talis evidentia preferatur: Iuppiter in Amphitrionem versus Alcimene virum dilectam nimis et ymaginis false tegmento proditam vitiavit, ex quo geminate pre gaudio noctis concubitu robustissimus Hercules monstrorum profligator emicuit. Hunc a parvulo Iuno semper insidiosa sattagebat extinguere. Devotumque divinitatis eius Euristeum Trade regem crescenti puero iussorem decrevit, ut interimendum per queque maiora discrimina mitteret innocentem. Set quo periculosius mictebatur, eo victoriosius remeabat et gloriosus imperia facilius exequebatur quam Iunonius preceptor iniungeret, ut legitur ex exspositis infra laboribus. Porro missus in Tartara Proseφinam victo Cerbaro comitantibus ilium Theseo Perithooque rapturus, unde nulla mortis evasio sperabatur, inde fractum testibus Cerbarum vinctumque sospes et victoriosus eduxit, quod Iunonis precordia velud letale vulnus affecit. Et in Herculis ac pellicis Alcumene matris finem cogitaminosa vacavit. Nam pellicibus Iovis et scortorum natis, quos in astra love vocante ferri videbat, preter solum sibi famulantem Mercurium procax emulabatur Iuno mortemque privignis aut vite supplicia procurabat. Set eo vehementius in Herculem seviebat, quo minus illam venerabatur et animo sublimiore maioribusque dotibus grandescebat. Igitur cum nulla vis ilium luctando posset afficere, Lici tyrampni suorumque pseduxit animos, ut occupatis Thebis Herculis absentis natos captivos opprimeret et Almenam coniugem vitiaret. I < n > t e r i m Iuno supplex Eumenides orat et Megeram, cui cetere parent, efficaci prece solicitat, ut Herculis invisi caput, pectus et sensus omnes obsideant et hebetatus ac insaniens uxorem pro Iunone, natos proprios pro Lici natis furens et circumventus interimat. Quod et impletum est. Sceleribus hiis patratis vindex Iuno resuscitat Herculem et angariatum vivificat intellectum. Quo recepto stupefactus Hercules cruenta cadavera et polutas in cede suorum manus angnoscit et Iunonios obtestatur dolos ac impias mortes ut immanis pater in filios et scelestus coniunx in coniugem deploravit. At yronica Iuno Iovem solicitat, ut sanctas Herculis ac pias in celum manus amittat. Hec succinte cum pluribus intersertis testualibus intellectus et lictera plana demostrat. Themate sumpto, omissis divisionibus et aliis principialibus, ut supra (p. 12,6),

32 in celum manus a < d > m i t t a t : cf. p.37,12 (Sen. Herc.f. 122) 6 quo: qua 8 an divinitati? (cf. p.28,13) 11 imperia (cf. Sen. Herc.f. 41sq.)\ΐ patre i.e. textibus cf. p.84,16sq. (cf. Blaise1 s.v. testis) 22 i.e. seduxit 30 obtestatur i.e. (utvid.) 31 fort, deplorat 32 i.e. succincte 34 omissis: multis

14 testibus 'detestatur'

IOHANNIS DE SEGARELLIS

14

5

10

IS

20

que non hedificant, brevitatis causa ad substantialia veniamus: Tragedias istas eddidit ille Seneca famosus vir elegantis ingenii, vite laudabilis, inreprehensibilis habitus, morum doctor et cultor. Hie fuit succintus orator, venustus dictator ac magnus in consiliis et Providentia speculator. Iste dum multa prosayca scripsisset moraliter, voluit excellentius opus per diversos et varia lege ligatos versiculos ordinäre. Reperies hie, quod morales instruat, catholicos edificet, iuvet poeticos, philosophos deceat, astrologos informet et quod omnes omnium scientiarum et artium tractatores admoneat. Opus hoc est auribus delectabile, compassibile cordi et intellectui magistrale. Varias inducit auctor personas variis officiis ad loquendum per actus, quorum legentes et audientes in pluribus moneantur, < u t > virtutibus instent et a sceleribus arceantur. Erat olim tragedia, quicquid [olim] per antiquos de infaustis lugubribusque deorum, regum et magnatum ruinis, mortibus, excidiis et infelicibus casibus mesto carmine scribeba[n]tur. "Tragedi" quidem nominabantur talium recitatores in spectaculis et theatris. "Tragos" enim grece, latine sonat hyrcus, quia talibus hyrcus in ensenium tradebatur. Sunt qui dicant, quod aliquas harum tragediarum Seneca fecerit, alie ab aliis eddite sint, ut sub |fol.l4 r | Senece titulo signarentur. Set a principio usque in finem cernitur eadem perspicacitas, idem ingenium et Latinum. Suspicor, quod, quisquis tale quid eddidisset, mallet notus fieri quam velud obscurus in tenebras mictere Studium et laborem. Nam nimium sibi confideret, qui studiositatem suam collideret ingenio tanti viri, set non minor esset gloria, si non aliorsum venientia, set ut eadem iudicentur. Tandem verum Senecam totum opus et sensus et verba testantur.

De love tangamus et Iunone: Juppiter et Iuno nati sunt e Saturno et Cibele matre 25 deorum, item Neptunus et Pluto. Filii per invidiam Saturnum spoliatum regno pepulerunt, qui veniens in Ytaliam fuit in Latio latens, ideo Latium dicitur. Filii regna sortiti sunt. Celum Iovi cessit, aque Neptuno et inferna Plutoni. Iuppiter aspiciens in Iunonem, formosam congnoscens et celibem, nullum clarius in matrimonium genus inveniens illam sibi copulavit in coniugem. Quod ut 30 licentius faceret, legem statuit, quod cuique liceret, quicquid ratione prolis optaret. Quod Ovidius noster commemorat (epist. 4,133 sq.): "Iuppiter esse pium statuit quodcumque iuvaret. Et fas omne facit fratre marita soror." Idem Semiramis Assiriorum regina fecit. Hec ex Bello viro Ninum filium magne pulcritudinis et virtutis habebat. Ilium concupivit et recepit in suum virum lege 35 composita, quod in prolem, quicquid esset beneplacitum, permicteretur ut

l l s q q . cf. Isid. orig. 18,45; Papias s.v. tragoedia e.g. 1 i.e.

26 Latium: cf. Ov. fast. aedificant (i.e.

l,236sqq.;

'prosunt'

e.g.

14sqq. "Tragedi" ... cf. Isid. orig.

Isid. orig. 14,4,18

cf. Blaise1

s.v.)

I

i n < t r o > d u c i t (cf. p.44,33)

11 C u t > Jak.

25 post invidiam dist. cod.

3 3 i.e. Belo (cf. Papias s.v.

8,7,5

e.g.

causa s.l.

15 i.e. exenium

4 conciliis a.c.

2 4 de ... tangamus: cf.

Semyramis)

9

fort.

p.36,llsq.

(vv. 1-6)

5

10

15

20

25

30

35

15

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

licitum - Dantes (Inf. 5,58sq.): "Quelle e Semiramis etc.". Sic etiam tyrampni multi plures ordinationes precogitant generates, quarum colore premeditata crimina licentiosius exequntur. Actamen indeceptibilis iudex ex eminenti specula cuncta videt nichilque deserit aptis temporibus impunitum. Item Iuno dea castitatis et legitimorum iugalium nuncupatur. Ovidius (epist. 2,41): "Junonemque thoris que presidet alma maritis etc." Iuno enim philosophice dicitur quasi ianua matrum, quia per earn legitimi partus erumpunt. Item Iuno dicitur et ponitur pro terra et aqua. Iuppiter ponitur pro igne et aere. Propterea, quia ista elementa simul conveniunt, dicuntur frater et soror. Et quia ex eis omnia gignuntur et aluntur, dicuntur insimul maritus et uxor. Hiis ita suppositis veniamus ad aperiendum testum: Soror Tonantis (1): Iuno soror et uxor Iovis queritur, quod est soror tantum Iovis, set re dici non potest uxor, quia vir eius legitimo thoro relicto pellicibus imiscetur, quas in Iunonis iniuriam deificat et adducit in celum: Ideo, quia non decet uxorem simul cum meretricibus commisceri. "Pellices"que "celum teneant", propterea derelinquit insimul celum, meretrices et Iovem. Soror Tonantis etc. construe sic: Ego Iuno subintellige soror Tonantis i. Iovis, quia tonare et fulminare spectat ad Iovem solum - (nunc interponit disgressionem comicam dicens:) Enim i. certe hoc solum nomen est michi relictum, s. quia dicor soror Iovis, tamen in celo nichil possum nec uxor dici possum, quia "pellices" thorum meum et "celum tenent". - vidua s. ego Iuno tamquam vidua deserui i. dereliqui cum meretricibus Iovem s. fratrem meum, qui etiam deberet esse maritus, semper alienum s. Iovem cum meretricibus et non mecum versantem ac templa sommi etheris s. deserui i. regiam Iovis et culmina superiorum celorum. Nam aere[m], quem videmus, ether est superius - versus: "Aera die nostrum, set dicas ethera summum." Que pro et pulsa i. expulsa s. ego Iuno celo i. de celo dedi locum i. dimisi celum liberum pellicibus i. meretricibus deificatis apud Iovem. Pellex enim dicitur a "pelicio" i. decipio vel a pelle, quia pellem poliendo et pingendo deceptos alliciunt amatores. Tellus est colenda i. habitanda per me Iunonem, postquam s. pellices i. meretrices tenent celum i. dominantur in celo. Vel yronice loquendo: Pellices tenent i. teneant celum, quomodo volunt, quia non intendo videre pollutiones illarum. Hinc Arthos etc. (6): Hie Iuno plena dolore deificatos ac deificatas et in celum raptas enumerare incipit de struppis et adulteriis Iovis. Primo incoat ab Artho signo plaustri, quod in septemtrionali et altiore polorum spera prope Iovem regnat. Ad cuius intelligentiam fabula talis est: Lichaon rex fuit in Grecia rapax

6sqq. cf. Papias s.v. Iuno 25 cf. Serv. Dan. Aen. 1,394 e.g. 26 Aera ... summum: Eberh. 9,308 28sq. cf. Perotti 2,771 e.g. 6 post Iuno del. a 35 i.e. sphaera

13 re: in re p.c.2: aliter re vera in marg}

28 appelicio

33 deificas a.c.2

16

5

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv. 6sq.)

et immittis, cuius iniquitas celum sepius inquietabat. Cui formosissima Calisto filia fuit. In hanc nimium Iuppiter exardebat, pulsatus itaque Iuppiter sceleribus Lichaonis ac inflamatus in speciem Calistonis celo relicto regiam Lichaonis aulam desiderosus intravit. Impius Lichaon adorantes [et orantes] Iovem multamque rogantium frequentiam videns invidit et, utrum Iuppiter mortalis esset an numen, exsperiri conatus est et noctu sopitum Iovem ferro ferus interimere cogitavit. At deus crimina citra quam fiant ut presentia futura congnoscens in locum suum quendam cubiturum locavit in obsidem, quern I fol. 14" I Lichaon extimans Iovem nocte ciamdestinus iugulavit. Videns postea Iovem salvum iugulati membra partim lixa partim tosta coram mensis epulaturi Iovis apposuit. Cuius immanitate congnita, sicut immanis erat, i m m a n e < m > convertit in lupum et, sicut Lichaon antique, rapax et cruentus fuerat, sic lupus rapax vilis canitiem cedisque rubedinem testantibus est amictus. At Calisto, que tante venustatis et aptitudinis erat, inter Dyan[n]e nimphas asumpta est. Que tanto dee ceteris erat acceptior, quanto moribus et conspicuitate decentior. Hec dum vice quadam velud calore venationis affecta pharetra iaculisque sepositis amena nemoris et secreta parte iacebat, statim Iuppiter explorator totalem pharetrate dee formam recipiens et figuram quietem semisopite virginis insperanter adveniens interrupit. Er[r]ubuit illico virgo reverens et astavit et asumpte quietis interpositum tempus humiliter excusabat. Cui latens in Dyana Iuppiter blandis adulabatur osculis et verencundam patientemque libenter virginem strictis amplexibus catenabat. Dum tarnen immoderantius equo roseas genas basiis premeret et abducto palio vim pararet, virgo statim latere deum congnovit et, vi qua poterat, iniuriam pudicitie refellebat. Diuque virgineum candorem protegendo luctata est. Set nemo potest obstare numinibus. Certe Iuno mittior fuisses, si diuturnam pugnam renitentis virginis aspexisses. Ultimo detectus Iuppiter afflictam vitiavit et uterum deplorantis implevit et celos ascendens insidiantem gratulabatur hoc ingenio delusisse Iunonem. Set nulla deceptio celum tangit. Post hec Dyana prior ante comites Calistonem, < i n > quibus venata sit iugis, interrogat, que suspensa diu timens iterum sub esse Iovis insidias obmut[t]escit. Set visa ferarum preda congnitisque virginibus faciem serenat et interpollatas a labore moras ante deam reverenter excusans et nova dissimulans dolos Iovis occultat. Labitur interea tempus et obtectus tumescit venter. Fitque gravior pes, lentior manus, verbum molestius, hebetior intuitus et gena pallidior et vix crimen ultra celatur seseque viciatus venter accusat. Diva tamen celebs et inexperte virgines occultum scelus et celatum vitium nesciebant.

Ssqq. cf. Ov. met. 1,222-239

16-p.l7,9 cf. Ov. met. 2,418-465

10 lixa i.e. 'elixa'(cf. Arnaldi s.v.) 13 i.e. villis 16 se positis 19 astavit i.e. 'astitit' (cf. Ov. met. 2,428) 29 < i n > : cf. Ov. met. 2,427 32 nova susp.: an notas? Zw.·, fort, noxam (cf. Ov. met. 2,447: 'crimen ')

(vv. 6sq.)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

17

Set cum nulla diu latere queant et in id, quod oblectatio fuerat, sequens criminatio deferatur, accidit una die, quod alma venatrix nostra virgineusque sequatium chorus in extu meridionali feras imitando calescerent. Et ecce loco celato floribus et umbris arborum pendentium spatiato rivus argenteus calefactas virgines ad algidam lotionem corporis invictabat. Prima ceterarum palia tergo Dyana reiecit. Circumdat illam nudarum virginum cohors, at vestes eicere sola criminis conscia Calisto repugnat. Set invicte vestes effibulando divellit frequens et effrenata lassivia sotiarum. Tunc primum violata pudicitia patuit et pollutam statim Lichaoniam chorus immaculatarum virginum segregavit. Paulo post Archade peperit love satum. Dehinc, ut infortunatis frequenter accidit, s. ut inceptis iacturis infeliciora succedant, sic evenit misere Calistoni. Nam Iuno criminis exsplorati vindex pellicem vocat, obicit crimen, excusadam non audit et, cum dolum Iovis in Iovem plectere nequeat, in indefensam minax insomptemque convertitur ac spetiosum puelle corpus deformem convertit in ursam. Set quamvis corporis addatur informitas, cordis tamen intelligentia pro graviore supplicio confirmatur. Sic in quindenio lupos, in quibus pater erat, ceterasque feras, lucos horrentes et silvarum tenebras abhorrebat. I < η > terim crevit Archas et materne conscius artis archu fruebatur et pharetra ferasque per nemora medicato sagittamine sequebatur. Ipse quidem loca venatibus apta dingnoscere, nexilia tendere retia, laqueos intexere, struere decipulas, aves humanare, canes instruere certaque fingere missilia doctus erat. Vidit aliquando Calisto natum per silvas errantem nec visa mater el[l]ungari nec cedere poterat viso nato. Set actentus Archas arcum tetendit et matris immemor in matrem missurus erat adactum missile morte plenum. Tunc misertus Iuppiter ambos deificatos in celum rapuit et in sublimiori firmiorique poli globo iuxta se velud sydus, quod non occidit, collocavit. Hoc enim sydus dicitur Arthos a septemtrionali plaga. Dicitur et Plaustrum, quia sicut plaustrum circuit axem. Dicitur | fol. 15Γ | et Septemtrio, quia septem stellis constat: Quatuor videlicet pro rotis currus, una parum precedens pro temone, alie due pares - altera maior et altera minor - pro bobus. Dicitur etiam maior ursa, aliter dicitur Elix. Set Stella postgrediens est filius eius Archas, aliter Arthophilas, aliter Boetes. Est et alia minor ursa, que dicitur etiam Cinosura. Que fuit nutrix Iovis et in premium stellificata fuit apud Iovem. Dicitur etiam Phenices, quia Phenices illam navigando secuntur. Inter quas stellas Arturus a latere collocatur. Iuno tunc audiens pellicis et nati sublimationem, quorum mortem tractaverat, excandescens

15-26 cf. Ov. met. 2,494sqq.

28sqq. cf. Papias s.v. Arctos

34-p.l8,4 cf. Ov. met. 2,508sqq.

3 i.e. sequacium I imitando: an incitando? Jak. 7 i.e. invitae I i.e. exiibulando 16 i.e. quindennio (cf. Ov. met. 2,497: ter quinque) cf. Stotz (Lautl.) § 298,5 21 i.e. figere 22 i.e. elongari 24 missile (cf. 1.21 e.g.): misille 26 Arthos (cf. p.15,33 e.g.)·. Archos 30 i.e. Helice 31 i.e. Bootes 35 excadenscens

18

s

10

15

20

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w.6-8)

adivit Neptunum, Thetin et maris numina supplicans, quod < n e c > Calistonem pellicem nec Archadem strupo natum recipiant in regno suo nec sicut alia clariora signa sydera inter lucentes et algidas aquas refrigerari seu lavari permictant. Quod cognata maris numina postulationi Iunonis yllariter annuerunt. Set hec illis iudicio meo fuit gratia potius quam iactura. Nam ceteris astris occidentibus Calisto fulget semper cum filio iuxta lovem. Et sic horum duorum versiculorum sententia clara patet. Ergo testum construe sic: Hinc i. ex hac parte Arthos i. illud signum Calistonis vel urse sydus i. signum, quod constat ex multis stellis ut Plaustrum et Plyades, - hie est appositio duorum substantivorum - sublime s. sydus i. altum, quia locatum est in eminentiore polo prope lovem, agit i. conducit, quia per ipsum marinarii navigant, classes Argolicas i. naves Grecas dictas ab Argo prima navi, quam fecit Argus magister Iasoni vellus aureum quesituro, que navis pro memoria locata dicitur in celum et apparere formam eius usque ad medium veris videlicet usque ad Maium et inter astra lucere, alta parte s. ducit i. per altam partem vel ab alta parte speculantibus viam monstrat poli gracialis i. celi septemtrionalis, ubi senper sunt glacies et algores. "Polus" dicitur sublime celum et dicitur a "polio" videlicet ex eo, quod poliatur ex ciclis plaustrorum in alto cacumine. In cuius spera nititur assis i. firmamentum celi, qui positus est in linea recta per mediam pilam spere. Asses enim, quibus celum volvitur, duo sunt: unus, quem videmus ab aquilone, qui Boetus dicitur, alter dicitur affanes grece, quem non videmus, quia terris tegitur, et hie est australis rectilineus aquiloni.

Hinc qua tepenti (8): Sequitur aliud struppum Iovis in taurum mutati, pro cuius 25 intelligentia talis fabula premictatur: Iuppiter Europam Sydoniorum regis Agenoris filiam concupivit. Hec sepe littora maris perambulabat, ut armenta videret, multis virginibus comitata. Contigit, ut Iuppiter illam vagantem videret. Errabant armenta boum valde procul a lictore. Tunc Iuppiter Mercurio nato suo iussit, ut illico boves. a montanis pascuis ad littora coherceret. Quibus hue 30 adductis Iuppiter in niveum taurum conversus inter armenta peculantius tripudiando ludebat. Quem videns Agenore nata proximior illi facta est et illi virentia gramina porrigebat. Cui paulatim Iuppiter appropinquans terga iacens humiliter submictebat. At ilia mansueto serta florum frondiumque cornibus appo[o]nens humili secura consedit. Statim deus optatam predam sustinens de

12sqq. cf. Papias s.v. Argi/Argo Ov. met. 2,841 sqq.

17-23 cf. Isid. orig. 13,5,3-5; Papias s.v. axis/polli

25sqq. cf.

1 Thetis 4 i.e. hilariter 5 astribus a.c. 13 Iasonis p.c. 14 veris: ventris 15 Maium: malum 18 videlicet: vs 21 Boetus i.e. Boreus (cf. Isid. orig. 13,5,5) 23 fort, aquiloni 24sq. aliud stiuppum ... pro cuius in- s.l. 26 comcupivit

(vv. 8-10)

5

10

15

20

25

30

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

19

Sydonia transfetavit in Cretam et in illius amore nimis illectus est: Ideo pro mondi tertia p a r t e < m > vocavit Europam. Taurum vero, cuius in forma dilectam rapuerat, locavit inter XII signa zodiaci. Et iste est vector Europe Taurus, qui dominatur ab Aprilis medio usque ad medium Maii, quo tempore dierum spatia prolixantur. Agenor tunc audiens nate raptum, qua vero mundi parte lateret, ignarus Cadinum filium suum quesiturum numquamque regressurum, nisi compertam reduceret, imperavit. At Cadinus orbe pererrato sorore numquam reperta, quia Iuppiter ilia velud furto delectabatur occulto, quid acturus esset, oracula Phebi consuluit. Cui lex data est, quod bovem, quam per campestria reperiret errantem, que numquam passa iugum sit, illam sequatur et, ubi sistat ilia, nova ibi menia figat ille. Tunc proce | fol. 15v |dens iuvencam vidit per silvestria cursitantem. Quam secutus, ubi vestigia mugiens fixit, ibi colles et plana salutans menia spatiosa plantavit et ibi Thebas - aliter a bovis vestigio Boetiam - nominavit. Et hoc est, quod innuunt isti duo versiculi. Ergo construe sic: Hinc i. ex hac alia parte vector Europe Tyrie i. Iuppiter in forma tauri exsportator Europe de Tyro s. signum Tauri, ut supra, per unda[n]s s. conducens transeundo in Cretam nitet i. fulget et dominatur inter XII signa, qua s. parte celi vel tempore dies laxantur i. elungantur tepenti vere i. tempore veris, quo crescit calor ac dies producuntur, quo tempore sol intrat per Taurum, ut supra ponitur. Scias, quod Tyrus et Sydon opulente et utraque provincia. Tyrus prius Tybursa, postea et iterum Cartago dicta est. Et est civitas Phenicum, qui hedificaverunt earn, in qua tingitur optima purpura Boetius (cons. 3 carm. 4,1): "Tyrio ostro etc." Et Sydon est, in qua fiunt pulcra palia et syndones de sirico et auro. In partibus istis magnus regnabat Agenor. Mictremendumetc. (10): Adintelligentiamistorumduorumversiculorum tales tanguntur oppiniones fabularum: Athlas mire vastitatis corporis et virium et - quod raro contingit in maximis - perspicacis ingenii vir fiiit, rex in Ethiopia, Iapeti filius, Promethei frater, avus maternus Mercurii, doctus in astrologia. Qui concupitam Pleonem maxime pulcritudinis Occeani filiam sibi iunxit in coniugem, de qua VII filias magne virtutis et forme genuit. Que patronomico nomine dicuntur Athlantides i. Athlantis filie sicut Priamides filius vel nepos Priami et Theseydes etc. Sex harum nubiles deis vel magnis viris ex deorum genere proditis coniugio copulavit. Septimam dictissimo, set ingnobili ruricole tradidit. Hee post obitum, quia divinitatis et virtutum participes et venuste

5sqq. cf. Ov. met. 3,2-25 12sqq. cf. Papias s.v. Boetia; Isid. orig. 14,4,11 20sqq. cf. Papias s.v. Tyrus; Isid. orig. 15,1,27.30 29-p.20,15 cf. Papias s.v. Pliades/Hyades 1 i.e. transfretavit lsq. pro cf. p,18,13sq. 3 ista a.c. 9 quam in marg. 13 ibi: fort, urbem 16 post s. del. ut 17 fort, conducens < e a m > transeundo in CFetam I fulget i. nitet 21 Tybursa i.e. Byrsa 24 Agenor (cf. p.l8,26sqq.)\ Anthenor 31 post dicuntur dist. cod.

20

5

ίο

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv.

10-12)

nimium fuerant, intercedente patre stellificate sunt et in hyemale sydus pulcra coglobatione converse. Alii Virgilias nominant, alii Plyades a Pleone matre vel a pluralitate stellarum, quia septem stelle sunt ante Thauri genua corruscantes, quamvis ut plurimum sex tantum videantur, quia septima nupta rustico per verecundiam delitescit. Aliqui nuncupant Hyades, qui syderis f o r m a < m > velud "v" grecum figurant. Quidam Lades appellant velud Haades s. quinque, que consenserunt in nece[m] fratris Haas. Hee nascentes adducunt hyemem et occidentes estatem. Istis regnantibus aquilones, ymbres et extus, qui mare concitant, sepe surgunt. Propterea dicitur sydus "tremendum ratibus et ponto" vel propter Pleonem filiam Occeani. Quidam dicunt illas Gallinullas, nos Lombardi vocamus Ornitem, quia sunt simul collecte sicut pulli post gallinam. Quidam Sulculas descripserunt. Multi dicunt, quod fuerunt septem nutrices Iovis s. Ambrosia, Eudora, Phenice, Coronis, Plixo, Thyene et Phato. Dicunt alii septem nimphas Iovis s. Maga, Electra, Almione, Celleno, Yope, Tagete et Meroppis. Hiis exspositis construe testum sic: Illinc i. ex alia parte Athlantides i. illud sydus filiarum septem Athlantis vagantes passim i. procedentes per celum simul et ordine certo paulatim et successive exerunt gregem i. attollunt suum sydus conglobatum pluribus stellis tremendum ratibus et ponto i. timendum per marinarios, qui mare frequentant: Ponitur hie continens pro contento. (Nonnulli tenent, quod Iuppiter vitiavit Pleonem, que concepit ex eo. Recipe de diversis oppinionibus magis certam!) Hinc fera coma etc. (12): Ad evidentiam huius versiculi talem premicto fabellam: Orion Iovis et Mercurii natus fait, cuius pater predictos deos casu transeuntes in hospitio recepit eosque splendidis epulis honoravit. Sero post epulas ille sobole sterilis pro prole deos oravit. | fol. 16r | Illi bovis corium, quem ille in convivium mactaverat, quesiverunt et ambo simul minserunt in illud. Postea clauserunt urinam intra corium religatum mandantes, ut sic religatum conservet nec aperiat infra certum terminum temporis ordinati. Quo transacto vir ille devotus aperuit corium reverenter et ad lucem puerum traxit multa spetiositate decorum. Puer hie brevi spatio feliciter adolevit et in venationibus eius assidua cogitatio versabatur. Obvians vice quadam Dyane solitarie pererranti illam violare mollitus est. Que nimis indignata iuvenem venenato spiculo sagittavit et illico commigravit. Tunc ortum divino dogmate, ne divum germen tellus haberet, adduxerunt in celum et conversus est in astrum valde

4sq. cf. Ov.fast.

4,175sq.

e.g.

1 yhemale a.c. 3 plularitate Ssq. fort. q u i < a > ... forma ... figura[n]t 7 consenserunt cf. Papias s.v. Pliades I Haas i.e. Hya(nti)s 10 i.e. Gallinelle (ital.) 12 i.e. Suculas 16 Illinc: Illinc tremendum etc. a.c. 19 in marg.: ratibus i. marinariis ac pro et ponto i. mavibus (!) existentibus in ponto i. in man: Ponitur continens pro contento. 30 ad lucem: ad ultum

(vv. 12-13)

5

10

15

20

25

30

35

21

E L U C I D A T I O HERCULIS F U R E N T I S

fulgens ante Thaurum, qui vocatus est Orion ab urina. Cuius tempore commoventur ymbres, pluvie, tronitrua, tempestates et fulgura celum, terras, aerem et maria concitantia per furorem. Stelle cuius etiam dicuntur Oriones, quia vivaces et multe sunt et velud in falcem reflexe sicut ensis vel flameus gladius comitantur. Veniamus ergo ad constructum "Hincfera coma": Hinc i. ex hac alia celi parte Orion i. illud aliud sydus appellatum tali vocabulo exterret deos i. terrefacit numina maris i. tempora, que conturbat, et ventos fera coma i. vivacibus radiis et stellis terribiliter inflamatis. Suasque Perseus aureus etc. (13): Ad evidentiam recipe fabulam: Iuppiter amavit Dampnem virginem filiam regis Accrissii, qui tenebat earn celatam in quadam turri multis virginibus custoditam. Iuppiter in auream pluviam se convertit et fortibus aquilonibus ymbre moto per laquearia subintrans et per intertegulares rimas in gremium virginis instillavit et per secreta penetrans Dampnem Iuppiter simulatus implevit. Ex qua natus est Perseus, qui postea fuit rex Persarum. Hie fuit iuvenis animosus valde et per Polidetem regem, ut opinio quorundam est - et per alios tenetur, quod iussu Minerve -, missus fuit ad interficiendas Gorgones, quarum terribilis aspectus visas ymagines in saxa vertebat. Perseus accepta commissione suasu Palladis adivit et imploravit auxilium Mercurii, ne converteretur in saxum. Mercurius autem pronus in salutem Persei fratris eius concessit sibi tallaria, petasum et galeam, quibus habitis invisibilis ferebatur. Et Pallas egidem suam contulit ad defensam. Qui Perseus ivit, pugnavit et anguineum capud Medusse, quam Pallas vehementer horrebat, dum sopiretur, ex corruscantis egidis repercussione providus amputavit et ad emulam Palladem deportavit. Dum tarnen transiret per Athlantia regna, reperiit in littore maris ligatam Andromadem - quod fecerat furor Amonis - que voranda erat per ballenam monstrum marinum. Apud quam stabat Cepheus rex Ethyopum pater Andromade, qui salvandam filiam Perseo commendavit. Qui pugnavit et interfecit ballenam et liberavit Andromadem pacto, quod illam pater ei traderet in uxorem. Qui cum tradidisset earn et nuptie fierent, Polidetes cum aliis pluribus ex invidia rixam maximam moverunt et letale bellum, ut Perseum interficerent. Qui Perseus in ilia pugna mirabiles fecit virtutes prius ense, postea cum scuto Medusse, ita quod interfectos et conversos in lapides ultra CCC05 Perseus interfecit. Inter quos rex Polidetes saxeus factus fuit. Tandem mortua Andromada Palladis interventu amore Persei, qui Gorgones interfecerat,

lsqq. cf. Papias s.v. Orion 15sq. cf. Isid. orig. 9,2,47 24 repercussione: cf. Ov. met. 4,783 25 Athlantia regna: cf. Ovid met. 4,628 26sqq. cf. Ov. met. 4,669sqq./4,738 32sq. prius ... postea ...: cf. Ov. met. 5,34-176/5,177-235 34 Polidetes: cf. Ov. met. 5,248sq. 2 terras 8 tempora i.e. 'tempestates ' (cf. Blaise1 s.v.) 11 filie emulam Palladem (cf. 1.25) 25 dum tarnen transiret bis a.c.

22 suum

23 post et del. ad

22

5

10

15

20

25

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv. 13-16)

stellificata fuit et Dampnes mater eius. Et ipse Perseus raptus in astra, propterea dicit versiculus: Suasque Perseus aureas stellas habet. Si dicas, quare Pallas oderat Medussam: Causa est, quia fuit pulcerima virgo et flavissima cesarie capillorum - propter cuius pulcritudinem Neptunus concupivit illam et inventam in templo Palladis vitiavit. Quod Pallas molestissime tulit et in vindictam tanti sceleris omnes capillos Medusse convertit in serpentes turpissime et venenosissime forme. Que postea secessit in loca deserta. Que fuerunt iste Gorgones, infra dicam. Construe sic versiculum "Suasque etc.": que pro et (copulative) Perseus i. ille rex Persarum filius Iovis |fol.l6 v | et Dampne habet s. in celo suas aureas stellas s. Andromadem et matrem stellificatas et alios etc. Hinc clara gemini signa etc. (14): Ad intellectum istorum versiculorum fabula talis est: Iuppiter concupivit Ledam uxorem T y < n > d a r i regis in Grecia, que clarissima et spetiosa erat. Qui conversus in spetiem cygni candidissimi supposuit et implevit earn. Que duo peperit ova: Ex uno Castor et Polux nati sunt in Amicia civitate Lichaonie et etiam mortui uno die, quos ambos Iuppiter admisit in celum et inter XII signa locavit; quod vocatur signum "Gemini" et est tertium in celo et regnat a medio Maii usque ad medium Iunii. De secundo ovo nate fuerunt Elena et Clithemestra, de quibus modo non expedit recitare. Construe sic: Hinc i. ex alia parte gemini Tyndaride i. Castor et Polux filii Tyndari, qui representant signum "Gemini", micant i. splendent inter alia signa clara signa i. nobilia et splendentia signa (Vel aliter, si vis mutare Latinum: clara signa gemini Tyndaride i. gemine prolis Tyndari micant etc.), quibus natis s. Castore et Poluce tellus i. Amicla civitas stetit nobilis i. reputavit se nobilem ex tanta prole etc. (Vel si habes in textu et mobilis, exspone: quia prius fuit ilia provincia et terra plena terremotibus et tumultibus et orta tanta Iovis prole omnia sunt stabiliter tranquillata.)

Nec ipse tantum Bacchus etc. (16): Hie prosequitur Iuno struppa Iovis et stellificatos. Et hie tanguntur fabule Bacchi et Semeles matris ac, quod 30 impatientius tulit Juno: stellificatam Adrianam filiam Minoys regis. Quas fabulas ad evidentiam recitemus: Iuppiter Semelem filiam regis Cadini fundatoris Thebarum dilexit, in cuius forma tantum fervebat, ut celum relinquens ac Iunonis amplexum Semelis oblectabilem thalamum repetebat. In huius necem Iuno severa dolos diebus et noctibus cogitabat. Ultimo seniles induit habitus et 35 maciem, genis rugas addidit et palorem. Tunc ut anus claudicans terga curvabat

3sqq. cf. Ov. met. 4,796-801 13sqq. cf. Mythogr. I 3,1 (64) Z. Amycla 34sq. cf. Ov. met. 3, 275sq.

16 Amicla: cf. Papias s.v.

3 quia: fort, quod 7 secessit Jak.: successit 16 i.e. in Amyclis civ. Laconiae 18 Maii (cf. p.19,4 e.g.)·. Madii 28 Bachus a.c. 30 Mynoys 32 fort. forma (cf. com. crit. ad 32,24) 33 amplexum: χ s.l. I Semeles a.c.

(vv. 16sq.)

5

10

is

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

23

et conabatur baculo sustinere peram. Die quadam velud elimosinaria Semelis fores ingressa solam comperiens inquid: "O spetiosissima nimis et fortunatissima puellarum, si celitus datam tibi sortem congnoscas, non invenietur ulla te dearum felicior. Ardet in te celorum deorumque rector, cui forma tua dominatur. Et argumento si congnoscis asumpto, cunctis, quibus preest ille, qui tibi subicitur, dominaris. Unum restat, ut eterna divinitate fruaris. Hoc tu simplex et innocens puella non impetras: Hoc habito contra te numquam Iunonis ira ledere potens erit, quin tu par illi fies et inter celicolas numen eris." "Quid", inquid puella, "vis, impetrem?" Iuno respondit: "Quod accubiturus tecum Iuppiter, sicut in Iunonem deus agit, sic omne deitatis numen exerceat in Semelem et hoc tibi spondeat adiuratus." Credidit innocens virgo et se facturam iuxta senile consilium iuramento spopondit. Iuno tunc insidiis positis celum petit. Porro Iuppiter more solito paulo post Semelem cupidus visitavit, que sicut indignans a love contempni proposuit. Iuppiter tunc [in] insuetos puelle mores admirans obstupuit et, ut paccaret illam, studiosus intendit. Ilia tunc: "Unum numine tuo michi iurari, quod concedi michi deprecor, et sponderi vehementer efflagito." Consensit Iupiter et inviolabile verbum dixit. Ilia tunc decepta Iunonio documento dixit: "Peto te, Iuppiter, quanta cum Iunone cois, tanta mecum divinitate misceri." Stupuit et penituit Iovem. Rogavitque puellam, quam subito Iunonis insidia perpendit illectam, circa stolidam postulationem desistere. Set ilia, quo rogabatur actentius, tanto procatius insistebat nec ullo poterat retrahy lenimento. Iuppiter tunc promissum nequiens retractare, quo mittiore potuit numine subiectam virginem non voluptuosus, set potius invictus oppressit, que divini caloris impatiens exspiravit. Set imperfectus infans s. Bacchus abditus in ventre matris inspiratione | fol. 17r | divinitatis emicuit et femori Iovis insutus est, ubi tempora materna complevit. Postmodum matertera s. soror matris ilium diutius educavit. Set Iunonis metu dedit eum nymphis Niseybus occultandum, a quibus fuit alitus et adultus finaliter. Et Bacchus et mater deificati sunt apud Iovem. Et non solum Bacchus et mater, set etiam Adriana, que postea uxor fuit Bacchi, est stellificata, ut infra. Fabula notissima est, quomodo Theseus unicus Egei filius vorandus a Minotauro missus fuit in Cretam ad curiam regis Minoys, quia sors tetigerat eum. Minotaurus iste erat semivir et semitaurus - natus, ut infra: Neptunus regem Minoem salutans misit ei thaurum pulcerimum, quem pro victoriis habitis immolaret. Quem propter speciem conservavit. Iste taurus quadam pinguem iuvencam sepe tegebat. Passiphe regis uxor turpi mota

24sqq. cf. Ov. met. 3,310-315

31sq. cf. Tortelli s.v. Ariadne

1 i.e. eleemosynaria (i.e. 'mulier mendicans ' cf. Blaise1 s.v.) 6 dominaberis p.c.2 15sq. unum numen a.c. 20 an insidiis? (cf. 1.12) 26 postmodum Iuno matert. a.c. 28 a: (cf. p.65,33): cum I fort, alitus. Et adultus finaliter [et] Β. 31 est': et

24

5

10

15

20

25

30

35

(vv. 16sq.)

I O H A N N I S D E SEGARELLIS

libidine se tauro supposuit. Nam Dedalus magister vacam ligneam struxit, corio dicte vace texit. Hanc ligneam vacam regina subintrans a tauro decepto sepius tegebatur. Ex quo Minotaurum peperit, quern Dedalus clausit perplessissimo laberintho. Minotaurus iste ferocis < s > imus erat et humanis corporibus vescebatur. Huic Theseus tradendus erat. Set videns eum Adriana virgo filia Minoys et Passiphe iuvenem concupivit et impetravit mortis inducias. I < n > t e r i m clam locuta est cum illo, quod, si velit earn sibi conducere in uxorem, dabit ei vite remedia, quod libens et exileratus ille spopondit. Interim, quicquid erat in iocalibus preciosius, clam collegit et in Thesei nave recondidit. Et captatis remediis picium, medicaminum, siricee cordule ad evictandas laberintales viaculas Theseum munivit, ita quod interfecto Minotauro cum victoria remeavit. Et statim nocte pensata Adriana cum Phedra sorore, quam nimis amabat, navem cum Theseo clam conscendit et velis ac remis, quanto potuerunt otius, navigarunt. Interea Theseus cum Adriana magnis voluptatibus fruebatur. Set, ο vilissime Theseu, quid pensasti, qua te mondus infamia quantaque ingratitudine nominabit. Theseus interim salutis immemor Adrianam sprevit et Phedram sororem, que minor erat, velud sceleratissimus adamavit. Cum tandem pervenisset ad insulam silvestrem, que Chyo dicta est, ap < p >ulit et ex aquarum tedio terram petit. Ibique cum Adriana sub sereno solacia simulans pemoctavit. Mane sopitam videns Adrianam clamdestinus cum Phedra et omnibus navem viciosus intravit et Adrianam solam crudus et ingratus in solitudine dereliquid. Que paulo post expereta fugientem navem pedibus fessis virgineis fletibus sequebatur et se ipsam sumpnosque netibus miserabilibus increpabat. Ingratissimus Theseus evolat, quantum potest, et invictam sibi Phedram subiecit, quam pacto convento dare debebat in coniugem nato suo, ita quod natum prodidit et illam, que fuerat evasio vite sue. Procedunt ventis faventibus versus Athenas et inter gaudia fluitantes nigra vela, que pater Egeus nato sospite mutari et alba reponi mandaverat, tollere sunt obliti. Propterea rex Egeus videns e scopulo nigra vela natum devoratum suspicans in mare desperatus infeliciter se coniecit, ubi moriens Egeum mare suo vocabulo nominavit. Ipse vero Theseus cum Phedra vitam denique miserimam iusto dei iudicio terminavit. Set A[n]driana superis miserantibus pervenit ad insulam Nasos. Quam notam Bacchus magnus in partibus < i s t i s > dominator sibi magnis gaudiis in coniugem copulavit. Cuius omen felicius fuit quam Thesei deceptoris. Nam peroptime vixit et post obitum stellificata < e s t > et in sydus

2 a tauro decepto: cf. Ov. epist. 4,57

3sq. Dedalus ...: cf. hid. orig.

15,2,36

1 stiucxit a.c. 6 impretavit 12 Phedra cum Adriana 18 i.e. Chios (cf. Ov. met. 8,174: "Chiam' codd.; Perotti 6,301; Tortelli s.v. Ariadne e.g.) 22 i.e. experrecta 23 netibus: fort. vocibus I miserabilem a.c. 33 notam: an notatam? I < i s t i s > suppl. Jak. (cf. ρ.19,24)\ vet (cf. p.48,36) 35 < e s t > cf. p.20,lsq.

(vv. 16-23)

5

io

is

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

25

celeste conversa, quod nominatur corona, velud regia Stirpe nata et filio Iovis nupta. Cuius festum colitur in insula Lesbia cum multis gaudiis. Cuius oraculum timo, mirto et aliis odoribus coronatur. Huic etiam viventi, dum nuberet Baccho, Vulcanus coronam preciosam donaverat, que post mortem posita fait ad oraculum suum in perpetuam reverentiam et honorem. Nunc habes intellectum istorum duorum versiculorum. |fol.l7 v | Ergo construe sic: Dicit indignata Iuno: Nec tantum ipse Bacchus i. non solum ipse Bacchus filius Iovis et parens ipsius Bacchi s. Semele mater eius, ut supra, adiere superos i. adierunt et admissi sunt in celum pro mei ignominia, set, ne qua pars vacet probo i. ne aliqua pars celi sit vel remaneat absque vituperio istorum deificatorum de struppis et adulteriis, etiam mondus s. inferior s. insula Nasos, ubi colitur Adriana, gerit i. tenet serta i. habet coronam et alias ghirlandectas florum et herbarum, que ad eius ornamentum ponuntur ad eius festa, puelle Gnosiace i. Adriane de Gnosio opido, quod est in Creta, ubi Minos pater dominabatur. Vel aliter: Mondus i. celum habet serta i. corone signum, in quod conversa est, ita quod in celo lucet et in terra colitur. Set Vetera sero querimur (19): Iuno suprascriptos omnes deificatos et deificatas connumeravit, ut perveniat ad Alcimenam et Herculem, de quibus acrius torquetur. Ad quorum vindictam cor eius aspirat. Quam vindictam, cum nulla mondi pericula valuerunt contra virtutes Herculis, concepit adiuvari ministerio Furiarum. Nunc invehit contra civitatem Thebarum propter multas concubinas, quas Iuppiter habuit ibi sicut Alcimenam, Semelem et plures alias, ut patebit, propter quas impietates multe processerunt. Dicit ergo Iuno: Quid loquamur de veteribus iniuriis? Veniamus ad novas pellices, quarum mater est civitas impia Thebarum. Construe ergo sic: Set sero i. tarde - quasi dicat: frustra - querimur i. conquerimur vetera i. preteritas iniurias. Dicamus de novis, que magis gravant animum noviter sauciatum: Una dira et fera tellus Thebana i. ista una crudelis et inhumana civitas Thebarum sparsa nuribus impiis i. ex omni latere plena crudelibus mulieribus nuptis et concubinatis, propter quas infinita scelera prodierunt, quotiens fecit me novercam? - interrogative, quasi dicat: infinitis vicibus, quia Iuppiter vir meus cum pluribus est polutus et multos genitos habuit, quorum sum noverca sicut Bacchi, Herculis et aliorum etc. tCuius s. mei Iunonist licet i. est licitum, quod Alcimone nova pellex mater Herculis ascendat [s.] locum meum que pro et victrix s. ipsa Alcimone, que obtinet, quicquid vult, supra me, < teneat i. > obtineat s. ipsum locum meum, thorum et celum cum love - loquitur desperanter - et natus s. eius Hercules occupet s.

8 fort. et (cf. p. 75,22: vepro et) 9 post celum del. set I ne quaque a.c. 12 gerit i. tenet in marg.2: tenet a . c . 2 1 i.e. ghirlandettas (ital.) 15 in: i. 19sq. cum nulla mondi pericula valuerunt: fort, cum nulla mondi pericula valerent (cf. p,13,21sq.): an quia n.m.p. valuerunt? Jak. 28 tella a.c. 33-35 fort. Locum s. mei Iunonis ... ascendat s. locum meum

26

s

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv. 23-35)

ex nunc ascendat in celum et occupet ac teneat astra sibi promissa i. deificationem, quod admittatur in celum et me expulsa regnet cum love eius patre, in cuius ortu i. in conceptione cuius < s . > Herculis mondus impendit diem i. dedit et perdidit unam diem s. illam, que sequebatur noctem, qua Iuppiter concubuit cum Alcimone. Quam diem Iuppiter convertit in noctem et sic fuerunt noctes tres successive in generatione Herculis, de quo Sydonius (cam. 6,12): "Suspendit triplici nocte puerperium." Nam nox una non sufficiebat, ut impleretur conceptio tanti viri. Fabulam concubitus Iovis tactam breviter in principio superius habuisti (p.l3,5sqq.). Non abibunt odia sic etc. (27): Iuno commota propter multiplices iniurias receptas a love et pellicibus eius, nunc acrius amaricata propter Herculem, qui non reverebatur earn (nec ilium poterat extinguere, qui potentia Iovis adiutus omnia pericula superabat et minas Iunonis vilipendebat), cogitato remedio Furiarum secum loquitur dicens: Odia < s . > nostra non abibunt sic, i. quia nulla monstra valent contra Herculem, cogitabimus odia nostra non transire frustra, set utilioribus remediis ad saciandas iras utemur, set violentus animus s. noster, qui recepit tot violentas indignationes, aget vivaces iras i. exercebit vivas et acerbas vindictas contra Herculem | fol. 18Γ| et Alcimenam et natos. Et sevus dolor s. noster accensus iniuriis geret etema bella sublata pace i. ego Iuno non pacificabor in eternum, quin persequar semper odiis et bellis non solum Herculem et matrem et suos, verum etiam tractabo lites et excidia contra Thebas. Nunc, ut acerbius accendatur, vilipendit se ipsam dicens ironice: Que bella? - quasi dicat: Que bella potero facere, que Hercules non convincat? quasi dicat: Nulla, quia quecumque pericula maris et terre victor excessit. Construe: Quicquid orridum tellus inimica creat i. quicquid periculosum et terribile nascitur, quod possit ledere in terra, quicquid pontus et ager tulit i. quicquid mare, littora vel insule producunt et quicquid est dirum terribile pestilens atrox ferum {dirum i. crudele ut Busiris, qui trucidabat hospites, terribile s. aspectu ut Cerberus, pestilens i. venenosum et tabidum ut ydra, atrox i. i m < m > anis et rigidus ut leo, ferum i. seviens et asperum ut taurus et cetera similia, que devicit Hercules), est pactum atque domitum i. exspugnatum et convictum per Herculem. Superat et crescit malum. Dicit Iuno: Ego, que celi regina dicor, que deberem prevalere, conor contra ipsum et - quod est maius malum - ipse Hercules vilipendit nos et fruitur ira nostra in laudes suas. - quasi dicat: Ipse iactat se, quod odia nostra nichil valent contra eum, et verum dicit, quia, dum impero nimis seva i. dum paro ei maiora discrimina, ipse Hercules vertit i. evertit et confundit odia nostra i. in omnibus est victoriosus et, quicquid operor ex odio contra eum, ipse superator in laudes eius obtinendo convertit et ego confusa nuncupor, ipse victor.

9 in marg.2 tardusque Echoo ... Occeano iubar (vv. 25$q.)

18 acervas 31 post Hercules dist. cod.

(vv. 36-44)

5

10

is

20

25

30

35

ELUCIDAT10 HERCULIS FURENTIS

27

Patrem probavit etc. (36): Iuno moleste prosequitur virtutes Herculis et dicit, quod ab Oriente in occidentem et e contrario et per utramque Ethiopian! s. orientalem et occidentalem ut per duos angulos principales videatur comprehendere totum orbem, quia per omnes angulos Hercules millitavit et Gades fixit, ultra quas nullus absque morte patet accessus. Quasi dicat: Quicquid est factibile, fecit. Et etiam, que sunt apud homines impossibilia, ipse peregit. Ideo dicit: Probavit patrem i. expertus est, si pater opitulabatur ei contra opposita pericula, que superando probavit Iovem esse sibi patrem, quia ubique patre protegente devicit - modo vult declarare, quod ubique probavit, propterea dicit: inde i. ea parte s. probavit, qua s. parte Thetis i. dea maris i. marepremit lucem i. stringit et concludit diem ab occasu, quia sol videtur immergi in mari, quia ulterior terra non apparet, que pro et ipsa Thetis aperit lucem emictendo solem ab Oriente, et inde s. ea parte, qua i. per quam Tytan i. sol ferens diem quia, ubi solis presentia, ibi dies - tingit i. adurrit et nigrescere cogit binos Ethyopas i. ambas Ethyopiaspropinquaface i. vicino calore, quia in ascensu et descensu est flama et solis extus terre propinquior. Sunt enim due Ethiopie, una in India ab ortu, reliqua in Cigitania ab occasu et in qua nimio fervore solis Ethyopes oriuntur. Prosequitur dedignanter et dicit: Indomita i. invicta virtus colitur! - quasi dicat: Amodo Hercules adoratur ut deus per totum orbem et toto deus narratur orbe, quia vicit omnia monstra mondi. Monstra iam desunt michi, quia omnia, que potui parare pro interim Herculis, ipse potens et intrepidus interemit, que pro et est minor labor Herculi parere quam michi iubere, quia ipse facilius exequitur vincendo quam ego iubeam odiendo. Ipse Hercules letus excipit imperia tyrapni i. gaudenter et impavidus vadit ad pericula, que iubet Euristeus executor et arbiter Iunonis ad Herculis extinctionem, iussa i. imposita sibi per ipsum Euristeum, quo pro ut ipsa fera et violenta s. mandata, s. que sine morte vel maxima virtute perfici non creduntur, queant nocere iuveni s. Herculi. I fol. 18v I Nempe pro telis gerit (44b): Iuno incipit narrare victorias habitas per Herculem de maximis periculis in terra s. duobus: primo de leone, secundo de ydra; de utroque pandamus: In silva Nemea quidam ferocissimus leo morabatur, qui circumstantibus populis terror erat. Ad cuius expugnationem misit eum tyrapnus Euristeus, ut Hercules interiret. Quem iussus Hercules exquisivit et abiectis telis ilium complexus est et ilium tam fortiter inter amplexus artavit, quod evolante spiritu inter ulnas exanimis commigravit. Cuius excoriati corio victor Hercules scutum texit vel, ut alii volunt, levum latus velud scuto leonis extincti spolio circumtexit. Quem

4 millitavit i.e. 'iter fecit' (cf. Blaise1 s.v. milito) 10 inde i. in marg. 13 et inde s. ea: et i. s. ea 17 Cigitania i.e. Tingitania (cf. Isid. orig. 14,5,12.16) 18 i. invicta in marg.2 25 arbiter Iunonis: arbiter noster, dicit Iuno, ... p.c.2 27 s.' s.l. 37 levum: renum

28

5

10

15

20

IOHANNIS DE SEGARELLIS

( w . 44-48)

leonem Iuppiter pro nati memoria in quintum zodiaci signum perpetuum collocavit. Et regnat a medio Iulii usque ad medium Augusti. In Archadia lacuna quedam erat, in qua morabatur metuendissima serpens, que dicebatur ydra. Palus autem seu lacuna vocabatur Lerna: Huic erant capita novem, cuius erat virtus, ut exciso uno capite duo alia nascebantur. Ad hanc ivit Hercules et longa pugna capita detruncando usque in LXX U duo capita crevit ydra. Videns autem Hercules pericula sua semper crescentia serpentem magna sepium strue multisque stipulis circuivit et iniectis flammis renitentem et evasionis vada querentem semper obvius Hercules concremavit. Ex huius cruore, quem primus congressus effudit, quia letale nimis et acutissimum virus erat, omnia sua spicula liniens medicavit et victor ad preceptorem tyrampnum suum Iunonis executorem regem Euristeum cum gloria remeavit. Iste rex Euristeus regnabat in Grecia et erat devotissimus Iunoni. Quem Iuno fecit arbitrum et ultorem suum contra Herculem, qui valde pronus erat dicto regi. Et ipse rex extrinsecus demonstrabat affectionem multe devotionis Herculi et fingebat mictere eum causa magnificandi famam suam per orbem. Set interius mittebat eum, ut moriretur, causa complacendi Iunoni et quia dubitabat de virtute eius, ne sibi libertatem dominii prepediret. Tyrampnum vocat auctor eum, quia antiquitus omnes reges et potentes appellabantur tyranni - potissime crudeles et violenti. Set omnis, qui ius alienum usurpat et insomptes opprimit, tyrampnus est.

Construe sic ergo testum: Nempe i. certe ipse Hercules gerit i. reportat in patriam < c u m > gloria ilium, quern timuit, s. leonem, quem in primo congressu propter ferocitatem orruit, i. spolium leonis, quo se texit, pro telis i. 25 pro armatura et clippeo ad defensionem telorum (vel: pro telis i. loco victorie, que vindicatur per tela, gerit etc.) et quem fudit, s. leonem, < q u e m > superando confudit, et venit armatus leone i. spolio leonis amictus et ydra < i . > telis Lerneis s. medicatis Lerneo veneno i. sanguine ydre de palude Lerna, in qua morabatur ydra. 30 Nec satis terre patent (46b): Prosequitur Iuno et dicit, quod non solum pericula mondi Hercules est contentus evicisse, nisi etiam expugnet inferos. Construe testum, quia satis clare narrat Herculis descensum ad inferos: Nec terre satis patent i. totus mondus non potest parare pericula, que sufficient Herculi. Set ecce ipse Hercules effregit i. violenter effractum aperuit limen i. portam et 35 aditum inferni Iovis i. Plutonis dominatoris inferni et refert ad superos s. ipse

19 tyranni: cf. Papias s.v. tyrannus; lsid. orig. 9,3,19.

1,31

6 LXXIP duo cod. 17 dubitabat i.e. 'timebat' (cf. Blaise" s.v.) 23 < c u m > gloria: cf. 1.12 26 < q u e m > : cf. 1.23 27sq. armatus leone et ydra i. spolio leonis amictus et telis Lemeis a.c.2: arm. 1. i. sp. 1. am. et ydra telis Lerneis p.c.2: fort. arm. 1. et v. i. spolio leonis amictus et (e.g.) telis Lerneis 32 descendum

(vv. 48-59)

s

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

29

Hercules educit sursum extra infernum opima i. opulenta et pinguia spolia victi regis i. Plutonis superati per ipsum Herculem. Parum est reverti i. Herculi videtur parum reverti sursum victo rege et spoliato, nisi rumpat leges infernorum: Fedus umbrarumpent i. lex dampnatorum dissolvitur per Herculem violantem. Vidi ipsa (50): Probat Iuno legem solutam dicens: Ego ipsa s. Iuno vidi inferum discussa node i. inferiorem partem inferni, ubi Pluto habitat, que erat tenebrosior, expulsis tenebris patescere, quia Hercules omnia patefecerat |fol,19 r | et spoliaverat (Scias, quod infernus est pars superior et spatiosior, ubi mittius erant prophete et alii sancti viri. Qui et limbus dicitur, quem Christus aperuit; et patrem primum cum ceteris sursum traxit. Inferus est pars tenebrosior et inferior, ubi Pluto moratur.), et vidi s. ego Iuno Herculem iactantem spolia fraterna patri domito Dythe, i. postquam Hercules verberaverat et confregerat Plutonem fratrem meum, vidi, quod iactabat spolia fraterna patri s. Iovi i. congratulabatur Hercules Iovi, quod spoliaverat fratrem meum et suum. Cur, nisi vinctum trahyt etc. (52b): Conqueritur Iuno, quod debuisset esse satis Herculi confregisse et spoliasse infernum et verberasse Plut[h]onem. Set ei non sufficit, nisi trahat eum ligatum per urbes Argolicas et vilipendat me. Construe sic ergo: Cur s. non sufficiunt Herculi ea, que fecit, ut supra, nisi trahit ipsum s. Plutonem vinctum i. ligatum et oppressum i. gravatum cathenis s. cathena triplici, qua ligat et connectit tria canina capita, sortitum paria Iovi s. Plutonem, qui sortitus fuit pariter cum love et Neptuno (cui sucessit ius inferni, Iovi celum, Neptuno maria), que pro et non sufficit ei, quod Cerbero (sive Herebo) potitur i. dominatur Plutoni et Herebo i. inferno, et retegit Stiga i. etiam detegit et aperit infernum et omnia secreta dissolvit. Et via est patefacta retro ab ymis i. Hercules violenter ap[p]eruit a profundo inferni viam retrocedendi ad superiora, quod est inusitatum et contra legem Herebi, et sacra dire mortis manent in aperto i. archana omnia carceris eterne mortis i. dapnationis crudelissime, a qua nulla salus vel redemptio speratur, manent in patulo Hercule omnia violante. At ille etc. (57): Dicit Iuno: Ad hue hec omnia non sufficiunt Herculi. At pro set ille ferox s. immittis et superbus Hercules triumphat de me i. ludibrium meum iactat et pompam facit rupto carcere unbrarum, i. quia rupit et evicit infernum, et ducit atrum canem per urbes Argolicas manu superbifica i. trahit obscurum Cerberum caninis capitibus ligatum per civitates Grecas, ut videatur

9 cf. Papias s.v. infernus 10 mittius erant susp. I limbus cf. Blaise1 s.v. 11 patrem primum i.e. 'Adam ' 13 fraterna in marg.2·. post Dythe del.2 fraterna 19 ligatum etc. et vilipendat me per urbes Argolicas 21 s. s.l. 29 in aperto 34 i.: et

30

5

io

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv. 60-74)

ab omnibus iniuria mea, manu victoriosa, que facit eum superbum. Et ego Iuno vidi diem labantem i. languidum et paventem viso Cerbaro, qui erat obscurus et abhominandus, et vidi solem pavidum, quia Cerberus aerem tenebrabat et radiis obviabat. Me quoque invasit tremor! - quasi dicat Iuno: Non est mirum, si dies et sol ex aspectu terribili mutabantur, quia etiam me tremor invasit. Et ego Iuno intuens tetra i. obscura colla deiecti mostri s. abiecti Cerbari, qui tam turpiter trahebatur, timui imperasse seva i. dubitavi crudeliter ordinasse cum Euristeo et mandasse, quod Hercules micteretur ad infernum, quia credidi ilium mori. Et ipse contra me et fratrem meum et supra leges Tartareas triumphavit. Levia set nimium queror (63b): Hie Iuno dicit: Quare commemoro talia? Omnia ista levia sunt respectu eorum, que graviora timentur. Audi testum: Set ego Iuno queror i. conqueror levia i. propter ista levia. Est timendum celo i. a superis est tremendum, s. ne Hercules, qui vicit yma i. regna inferiora, occup\p\et summa regna i. violenter expugnet et vincat celum. Ipse Herculespreripiet sceptra patri i. per vim auferet ius et potestatem dominandi in celo a love patre suo. Nec veniet in astra lenta via ut Bacchus i. ipse Hercules non ascendet celum tranquilla et pacifica via, sicut ascendit Bacchus filius Iovis, set iste violentior Hercules queret iter ruina i. per violentiam et furorem volet ascendere et volet regnare in vacuo | fol. 19v | mondo i. volet habere dominium celi liberum et sine sotio et tumet i. superbit ipse Hercules exspanso robore i. ef < f >usis et probatis viribus suis. Et didicit s. ipse Hercules i. probavit alia vice cum Athlante celum posse vinci i. superari et sustineri suis viribus i. humeris et potentia sua et subdidit i. supposuit caput i. Collum et humeros mondo ferendo i. celo sustinendo vice Athlantis nec labor immense molis i. magni ponderis celi flexit humeros i. plicavit vel laxavit potentes armos que pro set medius polus i. spera emisperii nostri, quod videmus supra terram, que est media pars apparens (vel "medius" a meridie), sedit i. quievit sustentatus Herculeo collo i. super humeris Herculis, quando Athlas non poterat sustinere; cervix immota i. virtus et vires Herculis nullo labore commota vel fracta tulit i. supportavit et rexit celum et sydera i. sydereum celum et totam superiorem machinam firmamenti et sustinuit me prementem, i. que conabar opprimere eum et non poteram. Vel aliter: Ipse Hercules querit viam ad superos me prementem i. me renitente conabitur vincere celum, ut me confligat et superos omnes ac liberum celi dominatum obtineat meque deiciat et submergat, et hec sunt magis gravia pertimenda. Fabula, quomodo Hercules tulit celum: |fol.20 r | igantes olim collecto consilio tumultu pleno, cum non invenirent pares in terris, ceperunt superis invidere fierique se deos ymaginati sunt et viribus expugnare celum posse potentia, quam superi dederant, ut stolidorum et ingratorum mos est, in

3 solem: diem a. c. 20sq. exspanso ... s. ipse Hercules in mare. 32 renitentem o.e. 33conflingat a.c. 35 folii 19" media pag. vac.; post celum script.: * Nichil deficit hie. Gigantes etc.: Require!

(vv. 69-76)

5

10

is

20

25

30

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

31

arrogantiam convertentes. Nec suffecit indiscreta meditatio, set rei finem videre moliti sunt. Propterea ceperunt montes evolvere et superpositis montibus ad expugnationem celi deosque convincendos viam aeream per gradus cunctorum montium conscenderunt. Et sublati ceperunt sagittis penetrare celum. Quibus deorum cohors obsistere nequiens in australem celi plagam, in qua suppositus erat Atthalas, reducere se fugiendo compulsa est. Et sic addito tot celicolarum pondere ad perferendum celum cadentes Atthalantis humeri rumpebantur totaque celorum celitumque machina deorsum casura fexum comprimebat Atthalantem. Set summo genitori succurrens Hercules celestis regni paternique numinis ruinam non patiens ab Acthalantis humero ferendum suscepit ruinosum pondus et globum tremulum tante molis et tarn diu pertulit, quod in locum soliti roboris confixa et stabilita sunt iam commota conclavia et assis geminus firmamenti. Tunc spatiose refectus Acthalas ex indulto necessitati superflui ponderis deponendi solita virtute viribusque resumptis vicem deorum grates Herculi dicens et ascribens virtutibus eius vitas celicolarum et omnia mundi climata uti denuo renovata fortificatis humeris imposuit honus. Primum senserat interim Iuppiter assistentem sibi filium, cuius favore vigoratus primam celi supereminentiam defensurus ascendit. Ciclopes evocat, temperat ignes et maioribus fulgoribus vires addi[di]t, denique deorsum fulminat inter montes. Scinditur Olimpus, Caucasus evertitur, erotatur Taurus, evolvitur Pelion, confringitur Otrix, Ossa fatistit et omnium montium strues ac violenta rupium maceria cum suis artificibus conquassatur. Et ex ignibus fulminum sudant Ciclopes. Evacuatur Ethna, siccatur Veseus. Comburitur aer et sic inflamatus Iuppiter tam flammis quam montium ruina Flegreos contrivit hostes et exinanivit superbiam Giganteam. Et quosdam potentiores, qui non ex < s > pi < raverant > , cohercuit et intrusit in antra Vulcani, ne ulterius celum profano semine vexaretur. Et sic suppeditatis hostibus remansit victoria digna Iovi. Propterea de Hercule dixit Iuno dubitans, quod "celum didicit vinci suis viribus etc.". Perge, ira, perge (75): Iuno stimulata furore contra Herculem sollicita[vi]t se ipsam ad vindictam, priusquam celos occupet, ut sequitur in testu. Dicit ergo: Ο ira i. ο irata Iuno, perge, perge i. precede contra Herculem, ut cogitasti, et opprime i. conculca et confunde ipsum meditantem magna i. cogitantem capere celum. Congredere i. pugna tu ipsa cum eo et lacera iam i. amodo tuis manibus

24 Phlegraeos hostes: cf. Sen. Thy. 811 3 cucctoium 4 subtati 5 nequiens: inquiens 6 erat: erant a.c. 12 assis geminus (cf. p.lS,20sq.)\ cassis geminis 13 ex: et 14 vices 16 post primum et post interim dist. cod. 20Causacus 21 fatistit: fasti a.c. 22 ignibus Jak.: imbribus 26 e x < s > p i < r a v e r a n t > suppt.: post expi lacuna sex litterarum 31 priusquam| quam a.c. 34 lacera cum a.c.2: iam i. amodo in marg.2

32

5

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv. 77-80)

i. virtute tua disperge eum! Quid mandas tanta odia? i. cur commictis alicui nisi tibi vin[c]dictas irarum tuarum? Discedant fere i. cessent monstra, quia omnia superavit Hercules. Euristeus fexus imperando vacet i. ille rex commissarius noster, qui mictebat Herculem ad tot pericula, amodo cesset, quia nichil valuit et ego cogitavi alias vindictas etc. Titanas ausos etc. (79): Nunc explorat secum unum de modis vindicte: ut obiciat Herculi fortiores hostes. Et ad clarificandum versiculos occurrunt certe fabelle de ortu Gigantum: Olim Terra, que mater est omnium animalium et frugum, videns celum splendoribus et astris ornatum, se vera suppositam totque germinibus ad mandata superum laborantem non solum non congnosci, set ut indignam premiis ab omnibus celicolis vilipendi pro vindicta nupxit Tytani maximo Giganti, ex quo plurimos Tytanas ymanissimos et fortissimos genuit. Qui, ut superius (p. 30,35sqq.) ostensumest, in superos coniurarunt. Ex quibus Tytan et Dyana superos attentare nullo modo voluerunt, propterea victo per celitos bello conflictis et intrusis Gigantibus in vulcanum, ut supra, pro beneficio premii ambos Iuppiter et superi sursum admictentes eis currus et equos supernorum luminum commiserunt. Per alios filii Iovis et Latone scribuntur. Alii fingunt angelos et spiritus multos asumptis ex aere condempsato corporibus cum terrenis mulieribus inquinatos et ex eis multos prodiisse Gigantes. Qui pro paribus inveniendis celum, ut supra tangitur, invaserunt. Dixerunt nonnulli, quod Tantalus convivium paravit superis ex Pelope filio suo, cuius carnes in epulas multifidas variaverit. Perpendentes hanc immanitatem superi, quam Tantalus latere sperabat, oblatas escas comedere noluerunt. Set otiosa Ceres iam comederat armum. Iuppiter vera compatiens in iniuriam Pelopis < t t t > , qui nato malivolus erat, et pro tedio Cereris vivificavit Pelopem et etiam omnia membra reposuit. Et armum, quem Ceres comederat, ex candidissimo ebore replasmavit. Tunc indignata Ceres ad vindictam suam contra |fol.20vj superos omnibus collectis viribus hos mirabiles Gigantum partus enixa est. Quos ad exspugnandum celum et superos, ut supra posui, animavit. Accipe ergo constructum: Loquitur ad se ipsam Iuno dicens, quod vult adducere Gigantes ad vindictam suam: Ο Iuno, emicte Tytanas i. ex[s]trahe de carcere vulcani Gigantes filios Tytanis in terram ausos erumpere imperium Iovis, i. qui presumpserunt attentare celum, ut supra. Et lassa specum Siculi verticis i. aperi antrum illius montis de Sicilia, qui Eth[e]na dicitur, ubi Vulcanus habitat, ubi intrusi fuerunt Gigantes, et miete eos contra Herculem et extrahe inde Ciclopes

l l s q q . cf. Papias s.v. Tytan

18sqq. cf. Isid. orig.

11,3,14

1 cum s.l.2 post i.1 3 Hercule a.c.2 12 Tytanas (cf. l.31sq.)·. tyrapnos 16 post ambos dist. cod. 20 paribus (cf. p.30,36): patribus 23 odiosa 24 < t t t > : < i n Tartara detrusit Tantalum> add. Zw. e.g. (cf. p,106,2sq.) 25 pro: fort, pre I etiam (i.e. 1): I (i.e. in) 31 Tytanas: tyrapnos a.c.2 32 Tytanis: tyranis a.c.21 terra a.c.2 34 Cicilia I dicitur s.l. 35 post inde dist. cod.

(vv. 80-82)

5

10

is

20

25

30

35

33

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

Iovis, qui habitant cum Vulcano, ut fulminent Herculem, sicut fulminaverunt Olimpum et Gigantes; ita quod in hiis duobus versiculis duos vocat Iuno contra Herculem: et Gigantes et Ciclopes, ut, si velit exspugnare celum, conteratur, sicut actriti fuerunt Gigantes. Tellus Gigante etc. (81): In hiis duobus versiculis Iuno procurat duas novas pugnas contra Herculem, s. quod tellus pariat novos Gigantes in Grecia (sicut alias peperit, in quibus fuit Doris mirabilis et ferus Gigas), qui liberent Cerberum. Et ipsi Gigantes cum Cerbero convertantur super Herculem, qui trahit per Greciam Cerberum ligatum, et sic vindicabitur. De hoc vocabulo "Doris" et "Doris" percipe sic ad intelligentiam versiculorum: Doris fuit mater Nereydum dearum marinarum et ponitur pro ipso mari. Item Doris fuit quidam rex Grecus. Qui dum transfetaret ad certos populos ei subdendos, naufragus fuit cum toto exercitu. Cuius naves converse iuerunt in dictas Nereydes marinas et ipse locus maris dictus est Doris (aliter Oris). Item alius intellectus, qui tangit materiam, talis est: Doris fuit filius Neptuni et Elipsis in Grecia natus, a quo Dorici et lingua Dorica i. Greca. Qui civitatem fundavit et oppidum proximum et vocavit hoc vocabulo "Doris", in quibus sunt ferocissimi populi. Et sunt in Maleo promontorio denominate a Maleo Argivorum rege et extenditur in mare miliaribus quinquaginta. Hec terra peperit Titanas et ilium ferocissimum, qui Doris appellatus est. Et per has partes Hercules traxit Cerberum. Ideo dicit Iuno, quod iterum tellus ilia pariat Gigantes vel Gigantem Doris, qui liberet Cerberum. Et postea Hercules confundatur. Construe sic versiculos: Tellus Doris i. sic nominata (vel: tellus Doris i. illius hedificatoris) tremens s. pariendo, quia, quando peperit, fecit terremotum in ortu Gigantum, excusso Gigante i. emisso illo Doris (vel generaliter: excussis Gigantibus) levet i. alleviet et liberet cum partu suo colla monstri terrifici i. Cerberi, qui trahebatur triplici catena ligatus per tria colla canina, supposita < s . > colla i. supposita, subiecta et submissa Herculi victori Cerberum pompose trahenti, qui terribilissimus erat cum tribus capitibus caninis et propter obscuritatem tenebrarum inferni, propter quod, ut supra (p. 30,lsqq.), dies palluit et sol pavidus extimebat, qui tandem per vomitum fetoris et veneni non potuit in supero climate retineri, set ab Hercule dimissus, quia mundum et aerem venenabat, rediit in inferoum. Quid hec et alia similia huius libri significent, in alio tractatu verificationum et allegoriarum, quem deo favente sumus edituri, plene declarabimus, prout nobis ab excelsa dei Providentia

10-17 cf. Papias s.v. Doris/Dorus

15sq. cf. hid. orig. 9,2,80

17sq. cf. hid. orig. 14,7,3

2 fort, duos (cf. p.32,7) 3 Ciclopum 8 cerebrum o.e. 10 i.e. Doris et Döris (ut vid.) 18 Argivorom (cf. hid. orig. 14,7,3)·. thuorum 19 Ditanas 23 versiculum a.c. 26 allevit a.c. I libere a.c. I post suo dist. cod. 28 supposita fort. del. 31 i.e. extimescebat (cf. p.57,13 e.g.)

34

5

10

15

20

25

30

35

(vv. 82-98)

IOHANNIS DE SEGARELLIS

concedetur. Novella iam sunt bella (123,90): Iuno furore debacchans velud insana semper mutans propositum ex cordis habundantia comminatur contra Herculem de novis bellis. Postquam preterita non timuit et humana pericula sprevit, comminatur ei de Furiis infernalibus, quibus non est dare remedium, que reges et principes in se et suos furiosas cedes exercere per preterita tempora cum minis inreparabilibus compulerunt. Construe sic ergo: Ο Hercules, bella iam sunt novella, s. postquam preterita non timuisti, paro tibi novella et recentia, quibus non resistes, que non timebunt vires, ingenia nec arma tua. Iam dies clarescit i. iam dies ortus est confusionis tue et meditavi de modis in ultionem meam servandis s. per Furias infernales. Tempne humana i. ο Hercules, quamvis despicias humanas vires, iam etiam credis Stiga et manes feros fugisse i., quamvis internum spoliaveris, credis tu Stigales manes et insuperabiles deos infernos omnes fugisse de antris inferni? quasi dicat: Non est sic. Set hie ostendam tibi inferos i. ista vice demostrabo tibi superantes inferiores manes, qui expugnationi tue sufficient. Revocabo in altum (92): Hie incipit declarare manes Herculi nocituros, qui latebant in inferno profundiori, quos Hercules non eduxit. Dicit ergo Iuno: Ο Hercules, ego revocabo in altum i. educam sursum extra infernum contra te deam discordem i. Megeram deam discordiarum et implacabilem conditam caligine i. latentem in tenebris inferni ultra exilia nocentum i. reclusam ultra omnes animas dampnatorum in extremis latebris inferi, quam s. Megeram ingens specus i. magnum antrum et magna latebra oppositi montis i. anteposite rupis maxime munit i. defendit, ita quod non potest adhiri. - quasi dicat: Tu nescivisti nec potuisti |fol.21 r | intrare, ubi erat, quando intrasti infernum. Et educam i. sursum conducam ac extraham s. violenter e i. ex imo regno Ditis i. ex profundiori abisso Plutonis (vel secundum quosdam: filii eius eodem vocabulo nominati), quidquid est relictum i. quidquid reliquisti in inferno, ο Hercules, compellam sursum ad vindictam meam contra te, vel veniet s. sponte in mei servitium omne, quod in inferno remansit, ad confusionem tuam, ut fiat vindicta s. mea et spoliationis inferni (vel: vel pro etiam): scelus invisum i. inauditum facinus labens suum sanguinem i. cum impetuoso desiderio fundens suum proprium sanguinem interficiendo uxorem et filios s. fiat per ipsum Herculem furentem et impietas ferox i. impia ferocitas sit vel fiat in Hercule vel "utatur" ipso "ministerio", s. ut ipse met Hercules tractus in furorem suos perimat, ut supra, que pro et error i. alienatio mentis et furor i. impetus insaniens semper armatus in se i. continue fortificatus et accensus sit in Hercule vel "utatur" ipso

6 suos: s u a s p . c . a.c.

11 meditavi (cf. Blaise" s.v. medito):

16 superantes: sup oma

inferno dist. cod.

3 1 s. in marg.

3 3 sanguinem proprium a.c.: post,

me d'eiavi (i.e. me declaravi)

2 3 post latebra dist. cod. I

mea: fort,

2 4 i.e. adiri

mei, sed cf. odium tuum (58,32)

proprium dist. cod.

35 Herculem

12 huma

2 8 quidquit I I

post

vel': ut

(vv. 99-102)

5

10

15

20

25

30

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTCS

35

"ministerio", donee perficiat cedes predictas non congnoscens, quid agat, donee scelus propriis manibus perficiat furiosus: Et dolor noster utatur hoc hoc ministerio - dicit Iuno: Ira nostra excitata propter iniurias Herculis utatur ipso (et geminat "hoc hoc" propter maiorem expressionem), s. ut ipse met sit executor et ultor in semet de omnibus iniuriis, quas nobis intulit, et vires eius vindicent iras nostras. Incipite, familie Dythis etc. (100): Nunc Iuno post expressionem propositi et conceptionis eius vult festinare executionem eius et ideo invocat et hortatur Furias infernales, per quas melius posse iuvari sperat, quia contra istas nulle valent vires, ymo semper contra magnates et potentes agunt. Et confidit in illas, quia sunt de familia principaliori Dythis fratris eius, quia plura mala causant et plures animas ad inferna transmictunt, quia semper discordias movent, furores et guerras. Hee mentes hominum convolvunt et in desperationes, cedes et precipitia mictunt incautos. Iste dicuntur Eumenides et sunt tres Furie videlicet Alleto, Thesiphone et Megera. Aletho interpretatur luctifica i. luctus et tristitias faciens et fiiria maxima, Thesiphone interpretatur discordia sive lix, Megera maior fiiria et maxima Furiarum. Hee finguntur crinite serpentibus propter nequitias et perturbationes, quas ingerunt. Et hee tres dicuntur habere istos effectus pestiferos: s. vindictas appetere, alienas opes usurpare, libidines et incestus et illicita strupa causare. Igitur Iuno principaliter invocat ut "familias" (vel "famulas") Dythis: "familia" proprie dicitur, que oritur a patre et finitur in trictavo. Et dicitur a "femur", unde stirps et genus nascitur. Unde Cornelia familia, que producta est a Cornelio. Set largo modo "familia" dicitur de omnibus < s u b > eodem tecto, communibus exspensis et sub eadem gubernatione viventibus. Hiis premissis construe testum leviter: Ο familie (sive famule) Dythis i. ο Furie infernales, dicit Iuno, incite i. incitate et commovete fiirorem, incipite s. exerceri ad operas dandas, ut Hercules insaniat, concutite ardentem pinum i. exagitate et accedite facem et flammas irarum vestrarum ad inflamandum Herculem furore contra suos. Iste dicuntur iactare faces, quondam seminant zizanias et furores accendunt. Dicit "pinum", quia lignum piceum est, quod fortiter ardet, et sepe fiunt faces de pinu, ideo transumptive sic dicit. Et Megera ducat agmen horrendum anguibus - nunc Iuno convertitur ad Megeram tamquam principalem Furiam, in qua magis confidit, et dicit, quod ipsa ducat secum alias

15sq. cf. Papias s.v. Alecto 17sqq. cf. Papias s.v. Furiae 21 proprie: cf. Isid. orig. 9,5,12 21sq. cf. Isid. orig. 9,5,10 22 cf. Isid. orig. 9,5,12 22sq. cf. Isid. orig. 9,5,11 31 cf. Isid. orig. 17,7,31 I post predictas dist. cod. 7 Dythis: Dytis a.c.: Dyctis p.c. I exprexionera 8 vult: ult a.c.2 I I Dytis a.c. 18 hee s.l. I istos s.l. 22 i.e. tritavo 1 Cornelia: Cornelici 27 incite cf. incire I commote a.c. 28 insanias a.c.

36

5

ίο

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 102-118)

sorores crinitas anguibus, ut supra, - atque corripiat i. castiget vastam fraudem i. magnam deceptionem Herculis, qui spoliavit infernum, rogo flagrante i. face furoris iniecta in Herculem manu luctifica i. sua manu parante furores, luctum, tristitiam et dolorem (vel: corripiat vastam facem igne accensa super Herculem etc.)· Hoc agite s. ο vos, Furie, succendite Herculem in furorem, petite penas violate Stigis i. ordinate et exigite penas super Herculem, qui violavit infernum: Commemorat iniurias, ut citius inducantur ad vindictam. Concutite pectus i. exagitate et commovete mentem Herculis in insaniam et furorem. Et acrior ignis excoquat i. ignis ardentior furoris adurat et inflammet cor Herculis, s. ignis ardentior sit quam ille ignis, qui furit caminis Ethneis i. qui exstuat ardoribus et flammis, qui flammescunt in antris Ethne montis Sicilie, de quo superius (p. 31,23) tactum est et ad hue infra (p. 75,35sq.) tangetur, ut Alcides captus animum possit agi i. ut Hercules vegetatus et ementatus - per synedocem - furente et fremente animo possit in insaniam provocari, partitus i. divisus ab intellectu proprio magno furore i. magna insania - vel: partitus inter vos, s. ut quelibet vestrum iniciat in eum partem suam furoris. Et, ο famule Ditys, prius est insaniendum vobis i. prius irritate vos met in furorem, ut fortius exagitetis et ementetis eum. Iuno cur non dum furit? Dicit etiam de se ipsa, quia vult furere et insanire, ut omnes insimul fortius torqueant Herculem, et ortatur Furias, ut ipsam trahant in furorem loquens ad eas sic: Ο sorores, [ fol.21v J versate me me primam deiectam mente nostra i. convolvite me extra mentem et in furorem vertite, si apparo facere quidquam dignum noverca, i. postquam videtis me dispositam tamquam sevam novercam ad omnia scelera contra eum, ut congnoscat, quid est ledere celestia numina. lam odia mutentur mea. Dicit Iuno: Hactenus voluissem mortem Herculis, uxoris et filiorum, nunc est mutata voluntas nostra, quia opto, ut ipse revertens ab inferno reperiat sospites et furiosus interficiat omnes et postea recognoscens disperatior fiat et Iuppiter pater eius manus cruentas admictat in celum. Dicit ergo: Ego Iunoprecor, ut Hercules reversus s. ab inferis videat natos incolumes i. salvos et sanos et redeat fortis manu, s. ut sit fortis ad mactandum et lacerandum uxorem et filios. Invent diem, quo virtus [s.] Herculis invisa i. olim odiosa nunc iuvet me i. auxilium erit nobis fortitudo eius, ut extendat fortiter archum et clavam in predictorum necem. Et contentabor, quod pariter i. simul vincat me s. Iunonem et se i. solitam fortitudinem exerceat in hoc die, quem semper exspectavi. Hie s. nunc proderit michi ipsum Herculem esse genitum love, s. ut sit validus et animosus ad scelus perpetrandum. Stabo i. assistam sibi

1 clinitas 2 fragrante 3 post Herculem del. in furorem petite penas (cf. 1.5) I parente 10 i.e. aestuat 13 ementatus i.e. 'mente captus' (cf. DuC s.v.) I synedocen a.c. 15 magno ... insania in marg. 22 vertite: vergite 23 post novercam dist. cod. 24 celesta a.c.2 27 post infemo del. f I fort, reperiat < s u o s > sospites 33 contentabor i.e. 'assentiar' (cf. Blaise1 s.v.) 34 solidam 36 sibi: fort. s.

(vv. 118-127)

s

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

37

ego Iuno, ut emissa tela i. sagitte pervolantes ab archu Herculis exeant certo nervo i. recte recedant a corda. Ego librabo manum i. moderabo et rectificabo manum eius, ut recte feriat, et regam i. sustinebo arma furentis, i. ne propter furorem deficiant. Tandem i. ultimo favebo pugnanti Herculi, s. ut scelus optatum perficiat ante, quam recipiat intellectum, et bene cruentetur in sanguine[m] uxoris et filiorum, licet i. quamvis perfecto scelere i. completis istis cedibus nichillominus Iuppiter genitor s. Herculis admictat illas manus in celum i. propter istas pollutiones manuum non postea recusabit pater eius, quin deificet eum, et sic iniurie mee numquam cessabunt. Vel aliter potest intelligi, quod Iuno yronice loquitur, - quasi dicat: Perfecto scelere, i. postquam Hercules omnia ista mala perfecerit, nichilominus licet i. licitum est, ut pater eius admictat illas manus in celum, que perfecerunt tam scelestum opus, - quasi dicat: Tanto scelere facto esset Hercules dignus inferno, non celo, a[d] quo[d] tamen Iuppiter non avertet. Et sic fuit, quia Iuppiter deificavit Herculem, ut constabit in decima et ultima traiedia (Herc.O.). Recte Iuno loquitur superstitiose velud mulier insana et ut nequiter insidians in privignum. Iam rara micant syderaprono etc. (125): Hue usque locuta est Iuno, que nimio livore persequitur Herculem propter magnas virtutes eius. Nunc auctor tamquam tertia persona sub hoc vocabulo "corus" in hoc carmine mutato stilo loquitur secum dicens curas hominum semper esse laboriosas et ambitiosas. Et duo membra facit: Unum laudat et pro se eligit, que est vita innocua et humilis et absque periculis et invidia - mansueta et quieta. Alia est curiosa, sublimis et pomposa, que querit altos gradus, et hec est intranquilla, periculosa et plena preeipitiis et ruynis, contra quam magni livores et odia semper certant, ut vides in Hercule et Iunone. Et quia labores et exercitia incipiunt a mane, declarat per astrologica signa discessum noctis et lucem nascentem. Dicit ergo chorus: Sydera iam micant rara, quia, que minus lucis habent, citius evanescunt et clariora ad hue apparent, languida i. facta pallida, quia adveniente maiori lumine s. solis, a quo sydera suum lumen accipiunt, minus lumen languet et extinguitur, prono modo i. declinante et quasi consumato cursu noctis. Et nox atra iam contrahyt i. retrahyt et occultat vagos ignes i. mobiles splendores astrorum, que faciunt vagam et exspectabilem noctem, renata luce i. nascente aurora lucis nuntia. Bosforos - i. ilia Stella principalis et capitanea aliarum stellarum, que de mane dicitur Lucifer vel Dyana, que propter maius lumen celatis aliis micans ultra remanet in celo, donee solares radii supervincunt; de sero vero dicitur Hesperus, qui Arthofilax custos Plaustri, qui aliter dicitur

34-36 cf. Papias s.v.

Lucifer/Hesperus

8 postea recusabit: propterea stabit 16 privignum: pvignum (i.e. prevignumj 2 0 post dicens dist. cod. 2 4 p o s t ruynis del. et 26 disscessum a.c. 27 rara (cf. 1.17): raro 32 exspectabilem i.e. 'illustrem' (cf. DuCs.v.) 33 i.e. Phosphoros 3 6 f o r t , qui < e s t ( e t ) > Arthofilax

38

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 128-134)

Archas die ergo: Bosforos i. ilia Stella cogit i. recolligit nitidum agmen i. splendentem gregem aliarum stellarum et Archades urse i. maior et minor ursa, in quibus est Archas, signum glaciale i. Plaustri Arthoi frigissime partis celsi poli i. alti poli s. superioris firmamenti septem stellis i. constans ex S septem stellis vocant lucem i. enutiant diem verso themone i. revolutis stellis, que ponuntur pro themone. Tunc in aurora themo superascendit et quatuor stelle, que ponuntur pro rotis, descendunt. Et iam Tytan i. sol evctus i. sursum raptus equis ceruleis i. rubentibus vel azurinis propter reverberationem et aspersionem aque maris, cui superambulant et in qua poetice mergi dicuntur, 10 prospicit summum Oeta i. apparet et radiat in summitate illius montis sic appellati. Oetes est magnus mons in Grecia et alius mons est in occidente, qui dicitur Oeta, in quo quidam dicunt Herculem sepultum. Alii dicunt Herculem se in Etham Siculum proiecisse. Ceruleus |fol.22 r | color est, qui fit ex cera nigra et viridi, hunc colorem representat unda maris commota, que videtur 15 nigra et viridis, postea percussa radio lune videtur alba et radio solis in aurora videtur rubicunda. Iam Cadineis inclita Bachis (134): Ad istorum duorum versuum declarationem nota fabulam: In monte Cycheronis iuxta Thebas omni anno celebratur festum Bachi, quod erat in tanta reverentia, quod ilia die fiebant convivia, ludi, 20 coree et omnia, que delectabant, cuique licebant, etiam usque ad concubitus matronarum. Ad hoc festum ivit Agave filia Cadini hedificatoris Thebarum cum Pentheo eius filio et cum Anthonoe et Incho sororibus eius et filiabus Cadini, que erant devotissime oratrices Bacchi, que Bacchica sollempnia devotissime celebrabant. Pentheus.autem filius Agave videns ludos, crapulas, ebrietates, 25 luxus et lassivias cepit aspernari festa Bacchi ac obloqui turpiter contra eum. In cuius vindictam sevissime sevit Bacchus et Furias misit in Agavem et sorores, ut videntes Pentheum videre videbantur aprum contra eas furentem et Bacchica festa turbantem. Quem mater Agave cum sororibus insecute sunt per iuga montis Cyceronis. Et attingentes vulneraverunt et straverunt eum et mater eius audatior 30 amputavit capud eius et presentavit Baccho, sorores Agave dilaniaverunt eum et membra traxerunt per montem Cyceronis saxa et fructices cruentando. Propterea fuerunt ultrices Bacchi et cultrices templi sui dicte sunt. "Bacche" tamquam bacchantes et furentes vel tamquam festa Bacchica venerantes. Propterea dicit chorus: Iam s. apparente sole aspera dumeta i. crudeles fructices

13sq. cf. Papias s.v. cerula/ceruleus 20sq. cf. Papias s.v. Bacchanalia Serv. Aen. 4,469 32sq. cf. Prob. Verg. georg. 2,2

30 amputavit capud: cf.

1 Bosforos cf. p.37,33: Bisforos 3 Arthoi (cf. [Sen.] Oct. 233sq.; Stat. Iheb. 5,529): trithoi 4 poli s.: polis 5 enutiant cf. p.59,6 e.g. 7 i2.: in 10 taliter s.l. post sic 18 celebra| tur 20 cuiquc: cuilibet a.c. 22 Anthonoe (cf. p.81,2): Anthione 24 ebretates a.c. 31 et1: per I traxerunt: transserunt

(vv. 134-146)

5

ίο

IS

20

25

30

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

39

et spineta Cyceronis inclita Cadineis Bacchis i. veneranda dictis Agave et sororibus filiabus Cadini cultricibus Bacchi, qui etiam < n u n c > colitur, (vel: aspera et inclita propter Pentheum, quem interfecerunt, s. ipsis Bacchis) rubent i. ruborem recipiunt die i. propter auroram et diem nascentem que pro et soror Phebi i. luna fugit i. abit et offuscatur propter maiorem lucem solis, a quo illustratur nocte, reditura, quia sequenti sua statione venientibus tenebris relucescit. Labor durus etc. (137): Postquam dixit ortum diei, demostrat homines innocue vite, aves et animalia sole letari. Et singula repetunt curas et operas normales, Dicit ergo: Labor durus exoritur s. orto sole et omnis pastor agitat curas i. omnis operator negotia sibi incumbentia exercitat que pro et aperit domos s. quilibet ad operas exiturus et ad emictendos greges que pro et carpit s. ipse pastor pabula s. armenti sui gelida i. frigida cana pruina i. propter canam et albam galavernam sive.nivem dimisso grege i. relaxato ad pascua. Iuvencus liber ludit apertoprato nondum rupta fronte, i. qui iuvenis est et numquam ligatus ad iugum vel nundum productis cornibus vel qui non dum collisit cum alio iuvenco cornupedando amore sue iuvence. Vacue matres, s. que habent filios, reparant ubera i. replent lacte pascendo, que in nocte desiccate et evacuate sunt per filios emugentes. Levis edus i. agilis petulans i. lasciviens et disscurrens errat i. cursitat incerto cursu i. nunc hue nunc illuc in molli herba i. per teneram herbam. Pendet summo stridula ramo (146): Priusquam testum construamus, occurrit fabula talis: Terreus habuit uxorem, que dicta est Prognes. Hec sororem habebat nomine Phylomenam, que erat virgo et nubilis in domo patris sui. Quam cum diu non vidisset, ut conducturus illam pseduliter transfetaret rogatus ille ad socerum usque in Traciam commeavit, uxoris animum patri dixit et ipse suas addidit preces. Pater rogaminibus victus Philomenam virginem natam suam conducendam per generum liberavit. Terreus insano cupidinis furore vexatus attentavit illam renitentemque diu et conclamantem ad superos violavit et, ne crimen aperiret, linguam virginis amputavit et in semota domo in patria sua retrusit a fida custodia sotiatam. Et querenti uxori dixit ipsam subitis doloribus et maris angustia defecisse et sic omnem familiam premonuit relaturam. Credidit uxor et a luctibus conquievit. At Phylomena reclusa palium consuit contestis ymaginibus ac - notas corrupte virginitatis et offensionis illate formans - indiciis

23sqq. cf. Ov. met.

6,438-670

1 post veneranda dist. cod. 2 < nunc > cf. p.l08,34sq.:fort. < n u n c i b i > 4 p o s t recipiunt dist. cod. 5 i.2: et 11 negotia in marg.·. negam a.c. 14 galavernam (ital.) i.e. 'pruinam ' I post nivem dist. cod. 16 nundum: mundum a.c. (ut vid.) 21sq. herbam pendent. Summo a.c.2 2 3 p o s t habuit del. χ I soronem 26 in Traciam cf. p.40,14 31 sotiatam i.e. 'comitatam ' (cf. DuC s.v. sociare) 33 i.e. contextis 34 notas Jak. (cf. Ov. met. 6,577): tota I inditiis

40

5

10

15

20

25

IOHANNIS DE SEGARELLIS

( w . 146-159)

figuratum, quod sorori per clamdestinam nuntiam destinavit. Quo percepto soror tacuit nec tranquilla fuit, donee ingeniöse Phylomenam secum habuit. Cuius aspectu nutuque turbatissimo subitam vindictam concepit et Yctim parvulum communem filium in presentia violate sororis gladio trucidavit. Et simul ambe parvulum membratim laceratum in epulas Terrei condiverunt. Terreus autem post epulas asumptas Yctim parvulum requirebat. Ambe tunc sorores in patulum se exibuerunt et illi dixerunt: "Intus habes, quod extra petis." Et statim capud infantis et alias, quas reservaverant, extremitates coram mensa et in faciem Terrei proiecerunt, qui disperans irruit, ut ambas gladio iugularet. Et utramque percussit in gula et statim miseratione deorum converse fuerunt in volucres, videlicet Prognes in yrundinem, Phylomena in avem sui nominis. Que ad hue habent pennas rubentes circa gulam tamquam vestigia cruoris, que ad hue querulose cantant in diluculo veniente et nuntiant ortum diem. Hiis presumptis intellige constructum: Pellex Tracia i. Phylomena ilia stridula i. canora et modulatrixpendet i. iam appodiatur j fol.22 v | et inheret sommo ramo i. alto et in apice rami que pro et gestit tradere pennas novo soli i. conatur extendere alas ad radium solis, ut calefiat et calefaciat filios, inter querulos nidos i. inter filios tremulos et conquerentes in nido propter frigus nocturnum - ponit hie continens pro contento - que pro et turba s. filiorum confusa circha i. diffusa circa matrem sonat murmure i. resonat murmurando et garulando mox i. statim testando i. nuntiando novum diem. Navita dubius vite, quia omnis vadens per mare arbitrio ventorum est dubius, utrum salvus applicet, credit i. dat et extendit carbasa i. vela ventis, ut naviget, aura i. ventorum spiramine complente sinus < lassos > i. implente et extendente sinuosa et lassa vela et plicaturas eorum, que sunt innanes et vacue sine vento.

Hie exesis (155): Nunc exemplificat de piscatore ad hamum et dicit: Hie i. aliquis piscator pendens i. pendendo inherens exesis scopulis i. super aliquo saxo rupto et anguloso aut instruit i. munit et implet nova esca hamos deceptos, quia forte prius iactaverat hamos et piscis comederat escas et fugerat ab hamis 30 intactus, aut suspensus i. pendens versus aquas vel stans dubius cum spe capiendi aliquem piscem spectat premia i. intuetur in aquas exspectans aliquem piscem capiendum pressa dextra i. depressa et elongata manu versus aquas cum ligiola, ut piscis aptius escam videat et capiatur, tunc linea i. manus, que tenet lineam cum hämo, sentit piscem tremulum inherere hämo, propter quem virgula 35 agitatur. Hec, innocue quibus est vite (159): Hie chorus concludit et commendat vitam

7 Intus habes, ...: cf. Ov. met. 6,655 3 Yctim (cf. 1.6, i.e. Itym): Yrtim 15 iam: icim I appodiatur i.e. 'innititur' (cf. Blaise1 s.v. apodio) I ramo s.l. 17 post filios2 dist. cod. 19 contempto a.c. 23 carbosa a.c.2 24 earum 33 i.e. lignolia (i.e. 'hämo ' cf. DuC s.v.)

(vv. 159-172)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

41

puram et innocuam illorum, qui proprio labore vivunt et in domo propria statu suo quantumcumque humili et parvo contenti sunt. Quorum vitapacifica et beata est sine cupiditate, sine periculo, sine metu. Construe sic: Hec s. est cura et sollicitudo illorum, quibus est quies tranquilla innocue vite, i. qui vivunt innocenter et de proprio sudore, et quibus est domus leta i. contenta suo s. statu humili que pro et etiam quantumcumque parvo. Spes in magnis (162): Superius dixit chorus et actor ad nostra documenta de vita humili et tranquilla illorum, quibus est pacificus status et leta pauperies. Nunc dicit de inquieta et tumultuosa vita illorum, qui magnos gradus et status precipites appetunt et opes terroribus et angustia semper plenas, ut patet ex testu. Construe sic: Spes in magnis s. rebus i. appetendi magnos status et pompas sunt magno turbine i. cum magna tempestate sicut navis, que laborat in fructibus, et iste s. spes sollicite i. ambitiöse cure que pro et metus trepidi i. dubie et pavide suspitiones i. illi, qui talia petunt, errant in urbibus i. tumultuose vagantur et anxiantur per civitates, fora et curias magnatum. Hie superbos (164): Nunc incipit exsponere mores talium et dicit: Ille i. aliquis homo ambitiosus exprs sompni i. semper vigilans et inquietus colit i. veneratur et sequitur superbos additus que pro et duras fores regum i. accessus et servitia potentum plena laboribus ac componit i. cumulat et acquirit opes nullo fine beatas i. divitias, quibus nulla quantitate vel termino satiatur, et inhyans gazis i. insatiabiliter intendens ad acquirendum semper est pauper in congesto auro i., quantumcumque congerat, non sufficit ambitioni sue, set semper videtur egere. Ilium populi (169): Nunc tangit illos, qui delectantur in laudibus et favoribus populorum. Dicit ergo sic: Favor populi i. popularis applausus trahit ilium i. allicit aliquem alium innani aura i. in vana gloria que pro et vulgus mobile i. inferiores vulgares, qui semper sunt instabiles, que pro et magis fluctuum i. magis tumultuosum quam maior populus - subintellige: "trahit ilium" - actonitum i. timidum de vulgi mobilitate. Differunt enim populus, plebs et vulgus: Populus est humane multituditiis iuris consensu et concordi communione sotiatus, populus est civium et seniorum congregatio. Plebs est, que continet alios. Vulgus vero continet turbam omnium vilissimorum, qui sine scientia, sine ratione reguntur. Et dicitur vulgus a "volvo, volvis", quia faciliter ad diversa proposita commovetur. Hie clamosi etc. (172): Nunc loquitur de advocatis et procuratoribus ac mercatoribus, negotiatoribus et omnibus, qui plateas, fora et publica loca

29sqq. cf. Papias s.v. plebs/populus; Isid. orig. 9,4,5

33 cf. Perotti 2,393

6 s. statu p.c.2 post parvo 9 magnos gradus: magno statu a.c. 11 s. s.l. 12 post sunt del. ql 13 i.e. fluctibus I s. s.l. I trepide a.c. 26 in fort. del. 29 plebs: pies a.c.

42

5

10

15

20

25

30

35

JOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 172-182)

secuntur, qui pro pecunia lites emunt, mendacia fingunt et verba vendunt. Construe: Hie i. aliquis alius vendens rabiosa iurgia clamosifori i. locans vel emens lites et rixas aut impugnandas aut protegendas per contemptiones et verba improbus i. importunus et contemptiosus iste talis local iras et verba i. videtur irasci et verba multa loquitur, ut extorqueat et alliciat. Et mercator multa iuramenta facit et mendacia, ut vendat et lucretur; et sie de singulis. Novitpaueos etc. (175): Nunc auetor dicit, quod pauci sunt, qui tute vel secure vivant in hoc seculo, in quo non sunt nisi angustie et fraudes. Et pauci sunt, qui sequantur illam vitam tranquillam et innocuam, de qua supra proxime dictum est. Dicit ergo: Secura quies novit paueos i. pauci sunt, qui secuntur vitam securam. Qui velocis etc. (176): Vult dicere, quod prudentes, qui congnoscunt vitam brevem, donec habent tempus, exercitia faciunt utilia pro corpore et anima. Dic ergo: Illi, qui sunt memores evi velocis i. |fol.23 r | vite nostre velociter labentis, tenent tempora non reditura i. ponunt presens tempus in exercitio corporaliter et spiritualiter utili considerantes, quod non est recuperabile tempus. Dum fata sinunt etc. (178): Nunc auetor ortatur omnes, ut in hoc brevi tempore sciamus eligere vitam letam, de qua supra dictum est, videlicet de hiis, qui propriis laboribus innocuam vitam dueunt et in sua paupertate letantur. Dicit ergo generaliter omnibus loquens: Ο mortales, vivite leti i. contenti in statu vestro sine cupiditate et angustia magnarum occupationum, dum fata sinunt i. dum rerum conditiones permictunt. Vita s. humana properat i. labitur citato cursu i. celeri fuga que pro et rota preeipitis evi i. cursus huius volubilis seculi nostri volvitur i. erotatur et transit volucri die i. veloci tempore, quia vita nostra est veluti brevis dies et exigua hora. Dure peragunt (182): Auetor locutus moraliter nunc loquitur poetice de vita celeriter labente. Et ad intellectum scias, quod in inferno tres sunt sorores, que Parce dicuntur s. Cloto, Lachesis et Antropos. Et appellantur Parce per anthifresim a parcendo, quia numquam parcunt. Iste disponunt fata et vitas hominum, de quibus est versiculus talis: "Cloto colum baiulat, Lachesis trahyt, Antropos occat." - quod sie exsponitur: Cloto net vel filat fila et tempora vite hominis. Lachesis trahyt et convolvit et glomerat fila in glomellos et conservat, quantum vita durat. Antropos divolvit ac dissolvit fila glomerata, s. quando mori debent homines. Vel aliter: Prima orditur vitam hominis, secunda telam texit,

29sq./35sq. cf. hid. orig. 1,37,24/8,11,93

31sq. cf. Papias s.v. Parcae (= AL 792,2 R.2)

1 pecunia in marg.: pnia a.c. I mendacia: mundana I fingunt: fugiunt a.c. 3 post verba dist. cod. 9 proxim1 10 novit: no a.c.2 16 coipolaliter 17 tempus: tpc 25 post veloci del. die 27 dure (cf. p.43,5): dura I nunc est s.l.2post locutus 30 i.e. antiphrasim 32 et': fort. i. Jak. 33 et: fort. i. Jak.

(vv. 182-192)

5

10

is

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

43

tenia rumpit fila et telam et vitam terminat. Et per ipsas notantur tria tempora: Presens, dum fila trahendo fiunt. Preteritum, dum glomerata reponuntur. Futurum, dum glomerata divolvuntur et rumpuntur vel proiciuntur. Dum nascimur, incipimus. Dum vivimus, sumus. Cum morimur, desinimus. Construe sic ergo: Dure (vel: Dire) i. crudeles sorores s. ille Parce peragunt i. faciunt, glomerant ac dissolvunt pensa i. lanas et fila ac telam i. vitam nostram nec revolvunt retro sua fila i. tempora preterita non revocant nec reducunt, set evolvunt et vitam cito dissolvunt. At gens hominum (183): Vult hie auctor dicere, quod homines nesciunt observare illam vitam pacificam et humilem de modico leti, set ambitione lucrorum exsponunt se periculis et abreviant vitam eorum ante tempus istarum Parcarum, quia ad hue fata fila servabant et vitam eorum. Construe sic: At pro set gens hominum i. multitudo hominum incerta sui i. non contenta sui status et ingnorans pericula futura et semper dubia et cogitaminosa, ut saliat ad sublimia, fertur ovia fatis i. propter cupiditatem conducitur contra ordinem fatorum ad mortem intempestivam, ad quam non venirent, si modico contend vitam ducerent quietam. Stigias ultro petimus umbras i. propria sponte et ex cupiditate pomparum attentamus pericula, ut ante tempus et in peccatis moriamur et in infernum trahamur tales. Nimium, Alcide (186): Super hoc corns arguit Herculem, propter quem hec omnia dixit, quia de illis est, qui propter pompas et laudes sequitur mundi pericula, propter que ante tempus moriturus est et multa mala paxurus, et non debuit ante fata subire Tartara. Hercules dictus est, quia virtuosus et formosus, nam "alee" grece, latine dicitur virtus et "ydea" forma. Ο Alcide i. ο Hercules, nimium forti pectore i. nimia cordis audacia properas i. acceleras visere mestos manes i. visitare inferna et umbras dampnatorum. Parce i. sorores, que vitam dispensant, veniunt certo ordine i. determinate tempore tollunt vitam, set tu occurris eis, ut ante tempus decedas. Nulli iusso cessare licet i. nullus ordine prefixo vocatus ad finem suum potest aufugere nec elongare vitam suam, nulli licet proferre i. producere diem scriptum i. finem determinatum, set ex temeritate potest homo sibi vitam breviare transeundo per pericula, a quibus potest abstinere. Urna i. sepultura s. ultima dies ordinata recipit populos citatos i. vocatos ad extremum terminum constitutum et non ante, nisi per pericula ruant, ut supra. Alium multis (192): Hie actor despicit vitam querentium status et pompas per diversa mundi pericula. Et relinquit ilia petentibus, set pro se vult innocuam

3sq. cf. Isid. orig. 8,11,93

23sq. cf. Papias s.v. Alcides

3 prociuntur a.c. 10 post vitam del. fa 13 post set del. 1 15 i.e. obvia (cf. p.62,23) I fort. fads 17 requietam a.c. I voluntate ί./. 2 /κ>ίί propria 18 attendamus 19 trahamur: tiahantur 20 post Alcide del. nimium I post hoc del. corp 27 sorores i. Parce 35 et: i.

44

5

ίο

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 192-203)

vitam ducere in domo propria pacifice et quiete sua leta pauperie consolatus. Construe ergo: Gloria i. pompa laudantium tradat i. predicet et notum faciat alium i. hoc querentem, quia non sum de illis, multis terns i. per diversa loca et fama garula i. lingue loquaces tollat i. extollat ilium talem parent celo et astris, i. qui ex arrogantia credit tangere celum et non habere parem in terris, per omnes urbes i. laudet fama per totum mundum, quia ego de talibus non euro. Alius eat i. provehatur per urbes sublimis i. eminens et altus curru i. in reda, sicut vadunt imperatores et reges. Set nostra tellus i. mea modica civitas et habitatio tegat me i. conservet velud ingnotum et non immiscentem me rebus publicis secreto tare, i. quod pauci sciant domum meam, ut non veniant concurrentie infestantium, que pro set tuto, si licet, dum modo vivam tutus in quieta et leta pauperie non vexatus inter illecebras mundiales. Venit adpigros etc. (198): Nunc dicit chorus, quod isti, qui per se vivunt suo modico contenti, dyu vivunt, | fol.23 v | set illi, qui sublimia querunt et honorum fastigia, cito vivunt et inter pericula vitam perdunt. Construe sic: Cana senectus venit ad pigros i. illi, qui non sunt curiosi ad ista sublimia, set in otio domus proprie leti et quieti vivunt, efficiuntur canuti, quia diu vivunt, que pro et fortuna sordide domus i. conditio et spera modici hominis et quieti, ut supra, cuius domus est humilis et fumosa et aliquibus bestiolis stercorata et non picta nec tapetis ornata, sicut sunt domus divitum et magnatum, sedet i. conquiescit parva i. modica et tenuis, set certa i. tuta, quia non timet, quod propter invidias diruatur, humili loco s. sedet ista fortuna modici hominis, quia in domo eius non sunt instrumenta sonantium nec strepitus famulantum. Alte virtus animosa cadit (201): Adversatur ad premissa dicens, quod, sicut homo parvus, quietus et contentus in modico dyu vivit securus et pacificus, sic illi, qui ex vigore cordis et alti animi petunt sublimitates ac dignitates, inter illas mortes, precipitia, iacturas inveniunt et ruinas et cito cadunt: Et quanto est ascensus altior, tanto periculosior est descensus. Set mesta etc. (202): Nunc auctor in persona chori (qui supra moraliter locutus est increpans tumultuosam vitam et compatiens Herculi, qui sequitur illam, et quoscumque monens illam evitandam penitus ac laudans et eligens vitam solitariam et quietam) prosequitur materiam principalem. Et quia Lycus tyrampnus invaserat Thebas, dum Hercules descenderat, nunc introducit in sequenti versiculo uxorem Herculis sub vocabulo Megera et Amphitrionem patrem Herculis putativum ad loquendum et conquerendum etc. Et dicit sic: Set ecce Megera venit mesta i. angustiosa soluto crine i. effusa cesarie et sparsis capillis propter absentiam Herculis et invasionem Thebarum comitata parvum

8 in reda in marg.: redeant a.c. 9 post conservet del. ic 10 post publicis dist. cod. 13 venit: veniunt a.c. IS vivit 17 letici a.c. 18 sbera I quietis a.c. 22 humili i.e. 'quieto ' (cf. Blaise1 s.v.) I i n | i n d o m o 24 alte: al a.c.2 26 animi alti a.c. 31 aclaudans

(vv. 203-214)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

45

gregem, quia sequebatur patrem putativum Herculis s. Amphitrionem senem et gravem cum modica et forte nulla alia comitiva, que pro et parens Alcide i. Amphitrion pater putativus Herculis tardus senio i. gravis et piger propter senectutem graditur i. concomitatur et sotiat Megeram nurum suam.

magne Olimpi rector etc. (205): Nunc mutatur stilus carminis. Introducitur Megera uxor Herculis ad loquendum (accentu correpto, ut quidam volunt; quando est furia, tunc profertur accentu producto). Ista Megera supplicat Iovi pro Hercule viro suo, ut ponat remedium periculis Herculis et insidiis Iunonis, que successiva pericula semper parat, et narrat multa pericula parata in necem Herculis, de quibus evasit; set dubitat, quod ultimo moriatur, etiam, quod non revertatur ab inferno ad succurrendum sibi et Thebis, quas Licus invasit (et rapere vult ipsam Megeram). Omnia videbis in textu. Construe ergo sic: Dicit Megera: Ο magne rector Olimpi et mundi ambitus i. ο Iuppiter dominator et gubernator celi et orbis terrarum, iam statue modum gravibus erumpnis i. amodo concede finem vexationibus et malis, que parantur contra Herculem virum meum, que pro et "statue" i. iube finem claudi i. conclusionem dare hiis miseriis. Nulla lux unquam fiilsit michi secura i. nulla die unquam fui tuta de vita Herculis, qua non laboraret in periculis. Finis alterius mali gradus est futuri, i. quando Hercules evasit ab uno periculo, statim paratur aliud, ita quod finis unius est principium alterius. Et protinus i. immediate novus hostis paratur Herculi reduci, i. quando Hercules redit cum victoria ab uno hoste convicto, statim paratur alius convincendus. Et Hercules ipse iussus i. astrictus mandato Euristei commissarii Iunonis exit i. regreditur velit nolit ad aliud bellum i. ad novam pugnam, antequam contingat i. actingat letam domum i. domum letantem, quando revertitur cum victoria ab aliquo periculo. Nec ulla dies aut ullum tempus i. spatium quietis datur i. permictitur Herculi, nisi dudum iubetur, i. non quiescit, nisi quantum durat narratio novi mandati, quia ipsi libenter mandant, ut moriatur, et ipse libenter vadit, quia nichil timet et honorem desiderat. Infesta luno sequitur < statim > ad primum i. in continenti luno post unum periculum subsequitur infestando, quod mictatur ad secundum post precedens. Numquid immunis fuit infantis etas? (214b) Nunc incipit narrare pericula Herculis a cunabulis in eius necem parata per Iunonem, que non pepercit infantie. Nam cum Hercules infans iaceret in cunabulis, luno misit duos angues, ut interficerent eum. Set auxilio paterno, licet non congnosceret, cepit ambos ambabus manibus et tarn dyu guttura strinxit et capita cunabulis allixit, donee ambo exspirantes a cunabulis ceciderunt. Quod luno sciens est gravius indignata

6sq. cf. Trev. Herc.f. p.4,13sqq.

U.; Tortelli s.v. Megaera

8 Herculis in m a r ; . 13 ambitus cf. p. 72,29 16 claudi: fort, cladi 19 est s.l. I quando (cf. 1.21): quia 25 aliquo: a* 26 dies: fort, requies 27 Herculi:-es 30 in in marg.2 37 aspirantes a.c.

46

5

io

is

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 214-227)

semperque fuit avida necis eius. Construe ergo: Numquid etas infantis s. Herculis parvulifuit i. transivit immunis i. custodita a periculis propter teneram innocentiam? - quasi dicat: Non, nam ipse Hercules prius superavit i. convicit monstra i. illos angues, quam posset nosse, i. potuit superare et non potuit congnoscere et eos non timuit non congnoscens. Illi duo angues cristati caput - per synodocem - i. habentes quilibet vel uterque caput cum crista ferebant i. elevabant gemina ora i. geminos morsus supra puerum, contra quos s. angues infans obvius i. contra ipsos ex opposite intuens igneos oculos serpentum i. rubeos et lucentes reputavit i. admirando consideravit remisso ac placido pectore i. humili ac sinplici admiratione respiciendo (vel: infans intuens, ut supra, Jfol.24r| reptavit i. per terram eundo, ut parvuli faciunt). Ferens i. substinens tulit i. sublevavit a terra artos nodos i. strictas convolutiones serpentum vultibus i. capitibus erectis et elidens i. excutiens et conquassans elixit i. effregit tumida guttura i. inflata et venenosa guttura constrinxit et artavit ydre - ponit unam pro ambobus - s. illorum anguium teriera manu i. puerili stringendo et allidendo, donee defecerunt. Menali pernix fera (222b): Nunc commemorat alium laborem: In Menalo nemore erat quedam cerva cum cornibus aureis tante velocitatis, quod ne dum cursu, set nec visu poterat comprehendi. Et plures illam contingere - lucri cupidine, set magis glorie - frustatorie sunt conati. Ivit Hercules, vidit, cucurrit, attingit, comprehendit et cornibus aureis spoliavit. Construe: Pernix i. veloxfera s. cerva Menali i. illius nemoris, in quo morabatur, proferens i. extollens caput decorum i. decoratum multο auro i. cornibus auratis est i. fuit deprehensa cursu i. capta velocitate per Herculem. Leo maximus timor Nemeepressus i. compressus Hercules lacertis gemuit i. constrictus cum gemitu vitam exsufflavit. Habes fabulam supra in tragedia ista in versiculo "leone et ydra" (46"). Quid stabula memorem etc. (226): Alius labor Herculis: Dyomedes fuit rex Tracie crudelissimus. Hie nobiles transeuntes invitabat ad pugnam post epulas, quos, si renuntiabant vel resistere non poterant, mactabat; et capita figebat ante fores et corpora spargebat equis edenda. Transivit Hercules et simile fecit ei. Construe sic: Quid memorem i. cur memoriam faciam dyra i. crudelia stabula regis Bistonii i. Dyomedis regis Bistonum de Tracia, qui pascebat equos carnibus humanis, que pro et ipsum regem datum pabulum i. victum et interfectum ab Hercule, datum in eibum suis armentis i. equis assuefactis ad comedendum homines, qui etiam comederunt dominum suum?

2 immunis: immuniter 10 placito 15 post artavit dist. cod. 18 parnix a.c. 21 gloria I fort. fnistatorie 22 pemix: pernis p.c.: pamis a.c. 29 merorem a.c. 30 invinctabat a.c. 33 merorem a.c.

(vv. 228-234)

5

10

is

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

47

solitumque yspidum etc. (228): Tangit alium laborem Herculis: In Archadia Menalus mons (et aliter Hermantus dicitur) cum multis cupressiferis silvis habebat plura ferocia animalia, que erant metus circumstantium populorum, inter que fuit aper immanissimus, qui agros et segetes devastabat et, quot homines poterat interficere, perimebat, quern nullus attentare audebat. Ivit Hercules et interfecit et partes illas ab eius infestationibus liberavit. Construe: que pro et quid commemorem Menalum suem i. aprum illius nemoris yspidum i. asperum et yrsutum solitum quatere i. calcare nemora Archadia i. silvas Archadie in iugis Hermanti i. in alpibus illius principalis montis Archadie - quasi dicat: interfectum ab Hercule? taurumque etc. (230): Tangit alium laborem: In eisdem nemoribus erat silvester et ferocissimus thaurus, qui centum populorum terror et turbatio erat. Transivit Hercules, afflixit, stravit et interemit et populos liberavit. Construe: Quid referam taurum non levem populorum centum metum - supple: interfectum ab Hercule? Quasi dicat: Non exspedit ista commemorare, quia notoria sunt. Inter remotos etc. (231): Sequitur alius labor: Gerion fuit quidam rex Yspanie monstruosus habens tria capita, potentissimus divitiarum et virium, qui omnes aspectu terrefaciebat et adversantes viribus convincebat. Nec ullus audebat eidem se opponere, quia luctantes cum eo tarn visus terribilitate quam viribus confundebat. Hie opulentissimus erat in omnibus opum facultatibus et maxime delectabatur in animalibus et armentis, quorum maximam copiam possidebat, cuius potentie et divitiarum maxima fama erat. Hue accessit Hercules et ilium convicit et interfecit et omnia eius armenta rapuit et ab ultimis Yspanie et occidentis partibus usque Thebas adduxit et in montem Ciceronis iuxta Thesaliam posuit ad pascuandum. Iste rex Gerion dictus est habere tria capita, quia fuerunt tres fratres unius animi et unius voluntatis nec rex ad aliquid movebatur sine fratrum consensu sive consilio: Propterea dictus est triceps. Set hec et similia in alio tractatu plenius exsponentur. Construe: Pastor triformis i. iste Gerion, qui habebat tria capita, lictoris Carthesii i. dominator illius portus vel fluminis fuit peremptus ab Hercule inter remotos greges Hesperie i. inter ilia pascua armentorum Yspanie. (Hesperie due sunt: Una ponitur pro Ytalia, alia pro Yspania ulteriori ab Hespero rege. Et Hesperus est S t e l l a , quam Greci servant in Yspaniam navigando.) Pecus i. illud armentum raptum ab Hercule pavit Cyceron i. ilium montem - methaforice notum Occeano, i. quia ille mons magna preheminentia preest man et a remotis

2 cupressiferis: cf. Ov. epist. 9,87 14,4,19/3,71,19

25sqq. cf. Isid. orig. 11,3,28

31sqq. cf. hid. orig.

1 solidumque a.c. 2 Her_mantus/>.c.J: Erimatus a.c.21 dicitur s.l.2 5 audebat in marg. 14 vel memorem in marg. post referam I supplle 17 trio a.c. 25 Thesaliam: fort. Thebas (cf. p.38,18) 30 perentus 31 greces

48

5

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 234-243)

marinarii vident < e u m > . Vel volve Latinum: Cyceron pavit pecus notum Occeano i. ill! mari Yspanie, in cuius litore vel portu pascebant. Penetrare iusus etc. (235): Ecce alius labor Herculis, ad cuius intelligentiam: Athlas Ethiopum rex fingitur habuisse filias septem, que dicte sunt Hesperides. Que converse fuerunt in insulas eiusdem nominis. Hee dicuntur habuisse nemus au[e]reum et arbores aurea poma port antes. Ad huius nemoris custodiam deputatus erat ymmanis dracho numquam dormiens. Et iste Hesperides etiam finguntur fuisse custodes et antistites Iunonis ad custodiam nemoris antedicti. Et hee Hesperides sunt in partibus maris inaccessibilis et innavigabilis. Et est ibi mare vertiginosum, quod |fol.24 v | semper in se retorquetur tamquam dracho tortuosus. Et in circuitu sunt montes vastissimi, per quos non est transitus. Hue missus fuit Hercules, qui montes oppositos divisit et abrupit et viam vertiginoso mari fecit, ita quod humiliatum fuit ac declinatum. Et tunc peditando et natando transivit ad Hesperides per viam insuetam, ita quod eas decepit, et ivit et sopivit drachonem et nemus auro spoliavit et incolumis remeavit. Construe ergo: Hercules iussus s. ab Euristeo penetrare i. pertransire plagas extivi solis i. partes magni extus in meridie < et > regna adusta i. ferventia, que medius dies i. calor solis australis torret i. adurit, solvit i. dirupit et aperuit montes s. oppositos utrinque i. ab utroque latere dividendo abrupto obice i. evoluto obstaculo et fecit viam Occeano ruenti i. viam aperuit, ut efflueret. Post hec i. postea ipse Hercules adortus i. agressus auriferas domos, i. ubi stabant Hesperides cum drachone, opulenti nemoris, i. ubi erant aurea poma, tulit i. exsportavit spolia vigilis serpentis i. poma, que serpens custodiebat. Quid leva etc. (241): Ecce alius labor. Habuisti fabulam supra in versiculo "leone et ydra" (46") secundum poetas. Alii dicunt, quod fuerunt hyatus eruptantium aquarum, que claudi non poterant. Et una gula clausa alibi plures eruptabant et omnes agros ex inundationibus immergebant. Hercules hue accessit et effossis magnis mollibus et obicibus omnes aquarum vomitus obturavit, ita quod nulla scaturigo postea respiravit. Construe: Quid s. exprimam leva i. sinistra et periculosa mostra s. ydram Lerne i. illius paludis Archadie numerosum malum (malum appositive), quia, quo[t] plura capita trucidabat, plura crescebant, ut supra: None vicit i. superavit illam ydram et docuit i. ostendit ei modum, quo moriretur, s. igne circumposito, quo cremavit illam? Solitas etc. (243): Ecce alius labor: Stimphalides erant aves in partibus orientis

10sq. cf. Isid. orig. 14,6,10

26sqq. cf. Isid. orig. 11,3,34 e.g.

13 abrupit: arrupit p.c.: anlpit a.c. 17 Euristeo: Auriste 18 extus: hestus I post meridie del. s. I post regna del. d 19 dirumpit a.c. 30 exprimam (cf. p.47,7.14 e.g.): ex prima I post ex prima dist. cod. 32sq. fort, trucidabat, < e o > plura 34 circumpositus

(vv. 243-248)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

49

maxime et periculose, que volantes insimul exspansis alis occupabant aerem et tenebrabant terrain medio die non permictentes radios solis infra splendescere, ita quod impediebant hominum labores. Hercules invocatus accessit et sagittis interfecit et aerem liberavit. Construe: Ipse Hercules petiit i. sagittis percussit et deiecit Stimphalides i. illas aves ab ipsis nubibus i. ab aere, quern nubilabant, solitas condere i. obscurare diem obductis pennis i. exspansis et condempsatis invicem alis contra solem. Non vicit ilium (245): Ecce alius labor: Regina Amazonum fuit magnarum virium, cuius fama vulgabatur undique propter eius audatiam et vigorem. Iste sunt mulieres bellatrices maxime virtutis, que includuntur in quadam insula circumdata paludibus et flumine Tremodonte. Iste < a d > certum tempus anni recipiunt viros earum et miscentur cum eis, postea exspellunt eos extra insulam. Sique remanent pregnantes et si habent masculos, ad viros mictunt, si feminas, retinent secum et in actibus bellicis instruunt. Mamillam dexteram cremant, ne crescat et impedia[n]t manum trahentem archum vel infestantem lancea[m]. Et iste dicuntur fuisse mulieres, quas Gothi, dum errabant expugnando provincias, reliquerunt, que, quia habuerunt multos invasores, effecte fuerunt animosissime ac doctissime bellatrices et expugnaverunt viros revertentes et interfecerunt et alios acceperunt i. aliis nupserunt. In hanc insulam transivit Hercules et cum maxima difficultate reginam et insulam devicit et baltheum, clippeum et monile abstulit et in fine eisdem regnum reliquid et cum victoria remeavit. Construe: Regina vidua gentis Tremodontie i. regina casta Amazonum prope fluvium Tremodontem non vicit ilium s. Herculem celibis semper thori, quia sunt castissime nec unquam [miscuntur vel] miscentur nisi cum viris < earum > et raro; et regina non habet virum. Nec ad omne clarum facinus etc. (247): Alius labor: Busiris iniqus tyrapnus et rex fuit in Egipto, qui nobiles transeuntes prima fronte blandissime recipiebat et splendidis epulationibus celebrabat, postea noctu sepultos epulis et vino capiebat et mactabat, bona subripiebat, capita locabat in foribus et corpora suis ydolis ymolabat et aliquos in stabulis obruebat. Audivit Hercules nequitiam talis regis, accessit et precautus exspectavit invasionem noctis. Cum Busiris accederet, ut interficeret, surrexit Hercules et clava mactavit eum. Et prout aliis fecerat, Hercules fecit ei. Construe: Nec turpis labor Angei (a loco vel gente) i. illius iniqui regis, qui interficiebat hospites, fugavit i. terruit vel fugere fecit stabulis i. ab hospitio eius audaces manus s. Herculis ad omne clarum facinus i. ad omnem strenuam

14sq. cf. Isid. orig. 9,2,64

16sqq. cf. Papias s.v. Amazones

2 infra: in terra p.c.2 13 et si: si s.l. I habent: aliter pariunt in marg. 15 infestantem: ϊ restätem 16 Gocthi p.c. 20 batheum a.c. 24 cf. 1.12 26 alius labor in marg. (cf. 1.8 e.g.) 30 talis: fort, talem

50

5

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 248-261)

punitionem et interemptionem. Quid ista prosunt? (249) Nunc Megera conqueritur, quod Hercules alios a periculis liberavit et nunc non habet, qui adiuvet earn vel filios ab invasione Lici. Dicit ergo: Quid ista prosunt michi, s. que fecit Hercules vir meus. Ipse caret orbe defenso i. non est in toto orbe, quem ipse defendit, qui adiuvet eum absentem vel familiam suam in tribulationibus suis. Terre sensere auctorem sue pads s. Herculem abesse terns, quia ivit ad infernum et, si esset superius, non essent iste turbationes nec Licus presu < m > psisset invadere Thebas, apud quem Licum tyrampnum prosperum acfelix scelus vocatur virtus, i. quia, quicumque facit impune magna mala, reputatur strenuus et virtuosus. | fol.25 r | Boniparent i. acquiescunt somptibus i. malis hominibus. lus est in armis, i. qui potentior est in armis, dicitur habere iustitiam. Timor opprimit leges i. violentia, que incutit timorem, pessundat iustos, quia non est defensor in orbe. Ante ora vidi etc. (254): Incipit Megera commemorare impietates Lici dicens: Ego vidi ante ora nostra i. ante presentiam meam natos i. filios patris mei iudices regni patemi, i. qui debebant succedere et representare patrem, que pro et vidi ipsum eundem s. patrem meum ultimum stirpem nobilis Cadini, i. qui remaserat ultimus de genere Cadini fundatoris Thebarum, occidere i. interemptum cadere in terrain. Et vidi regium decus capitis i. dyadema regale capitis patris mei raptum cum capite i. simul cum capite detruncato ablatum et coronam cum capite evulsam truculenta manu i. violenta manu. Quis satis fleat etc. (258*): Dicit uxor Herculis: Que lacrime sufficient ad tot scelera deploranda? Nunc conqueritur et invehyt contra Thebas, que est mater deorum et modo premitur a vili et iniquo tyrampno. Dicit ergo: Terra ferax i. habundans et plena deis, quem dominum tremit i. timet? interrogative, quasi dicat: vilem invasorem, cum deberet esse bellicosa, quia nata de ferro: Ε i. ex arvis cuius i. in cuius campo que pro et e fecundo sinu cuius i. subito et pleno partu iuventus orta cum stricto ferro i. iuvenes armati nati de dentibus serpentum seminatis in terrain stetit i. remansit, ubi nata fuit, quia pugnando invicem, ubi nati sunt, ibi se invicem interfecerunt exceptis quinque, ut infra videbis. Quomodo Cadinus hedificavit Thebas, habuisti supra in versiculo "Tirie per undas" (9). Et nunc dicamus de istis fratribus belligeris: Cum Cadinus applicuisset illuc, ubi vestigio Thebas edificaturus erat, fessus erat cum sotiis. Et requiescens ad umbram sitiebat, ideo misit certos sotios eius ad explorandum aquam, qui ibi prope in monte Castellio invenerunt fomtem Dirceum, quem Maitis anguis

1 interremptionemp.c. 6 post sensere del. si 7 terras a.c. 8 apud: ap a.c.2: apd p.c.2 11 pofitior 12 post que del. Τ I incuti a.c. 16 iud. i.e. 'principes ' (cf. Blaise? s.v.) 19 interepntum 21 true. ... manu 1 in marg. 24 ferasp.c. 26 invasere 26sq. quia n.d.f.: exspect. e.g. cui n.d.f. iuventus Zw. 27 de: fort, cum I arvis: armis 28 post partu dist. cod. 36 i.e. Castalio: cum Cithaerone conflat. (cf. Ov.met.3,14) I post anguis del. interfecit eos et sic sec. et tertio missos (cf. p.51,2)

(vv. 261-273)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

51

prope latens custodiebat. Dumque predicti vellent aurire aquas, Maitis anguis interfecit eos et sic secundo et tertio missos. Denique Cadinus exquirens invenit sotios interemptos, qui cum aliis sotiis exspugnavit et interfecit serpentem Martis. Ideo Mars semper fuit emulus Cadino et sequacibus et semper Thebas bellis ac tribulationibus affecit et propterea < Cadinus > postea conversus fuit in serpentem cum uxore. Denique Cadinus m o < n i > t u Phebi seminavit serpentis dentes et statim nati sunt homines armati, qui se insimul peremerunt exceptis quinque, quos habuit Cadinus adiutores ad hedificandum Thebas. Propterea dixit "iuventus orta < c u m > ferro etc.". Cuius muros (262): Ad evidentiam: Amphion a quibusdam fmgitur frater Iovis, ab aliis filius et rex Thebanorum, alii dicunt fuisse sinplicem Thebanum, set omnibus modis singularissimum cytaristam, ad cuius modulamina lapides et arbores c o m m o v e b a < n > t < u r > . Et hie cytarizando composuit lapides et cementa et univit insimul in structuram murorum Thebanorum. Construe sic: Cuius s. civitatis Thebarum muros Amphion natus love struxit i. composuit trahens i. conducens saxa i. lapides et cementa canoro modulatu i. resonante dulcedine cythare. In cuius urbem s. Amphionis regis Thebarum parens deum i. Iuppiter pater et rector deorum [ac Iuno et plures dei] non semel, set pluries, venit relicto celo, ut sollatiaretur in terris. Hec s. eadem civitas Thebarum, que fecit celites i. ex qua plures celicole orti sunt et que recepit s. iam factos ut Bacchum ex Semele et plures alios et adhuc forte faciei i. producet - si est fas hoc loqui i. si licet michi hec dicere: sperabat Herculem deificandum et alios etc. -, premitur sordido iugo i. opprimitur per vilem tyrampnum s. Licum. Cadinea proles i. ο successores Cadini ac ο civis Ophionius i. ο cives nati de gente serpentum s. de illis quinque, qui superfuerunt ex illis fratribus terrigenis, vel a Cadino, qui cum uxore conversi fuerunt in serpentes - "ophis" enim grece, latine dicitur coluber -, quo recidistis i. ad quantam miseriam devenistis? Ponitur nominativus pro vocativo causa maioris expressionis. Tremitis ignarum exulem i. timetis ingnotum et errabundum tyrampnum s. Licum carentern suis finibus i. expulsum de suis terris, gravem i. molestum et infestum nostris s. finibus! Qui scelera (271): Nunc uxor Herculis conqueritur, quod Hercules, qui consuevit alios liberare, nunc est positus sub tyranno. Construe: Hercules, qui persequitur (vel: quiprostat[ur\) scelera i. sceleratos terra que pro et mari ac pro et qui confregit seva sceptra i. qui prostravit iniquos reges s. Busiridem, Dyomedem, Gerionem et alios etc., nunc servit absens, i. dum est in inferno, nos et omnes sui sumus in Servitute que pro et fert i. recipit et patitur ea, que

26sq. cf. Papias s.v. ophis 3 aliis in marg.2 6 post serpentem dist. cod. I mo < ni > tu Zw./Jak. (cf. Ον. met. 3,127) 18 post deonim dist. cod. 24 prolex I ac: at I civis: civi a.c.2 25 gente: dente 33 prostrat i.e. 'prostemit' (cf. Blaise" s.v. prostro) I mari: mare 34 ac pro in marg.21 sdeva a.c.2

52

s

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 273-290)

vetat fieri, quia ubilibet tyrampnos deposuit. Tenetque Thebas Herculeas Licus exul: Declarat hie oppresorem suum. Set non tenebit. (275): Nunc ortatur se ipsam sperans in reditu |fol.25 v | Hereulis. Dieit ergo: Ipse Hercules aderit et penas petet i. reveniet et ulciscetur que pro et subitus emerget ad astra i. statim de tenebris evolabit ad lucem. Inveniet viam aut faciei i. per viam factam veniet aut per vim faciet. Adsis etc. (277*): Nunc ortatur < e t > invocat eum, ut resiliat. Dicit ergo: Ο Hercules hospes, i. qui erras per aliena loca, adsis i. statim esto presens et remees tuis i. remeans ad tuos que pro et tandem venias victor, i. quamvis aliquantulum moreris ultra animum, saltern venias cum victoria ad domum victam, i. quam Licus occupavit. Emergere, coniux! (279): Iterum ortatur, ut prodeat ab inferno: Atque abrumpe tenebras s. inferni depulsas i. evictas et repulsas manu i. viribus tuis! Si ulla via atque iter est clausum venturo i. si datur obstantia tuo reditu, redi i. revenias orbe deducto i. violenter evicto. Et emicte tecum i. extra infernum deferas, quidquid possessum latet atra nocte i., quidquid vicisti vel absconditum est, asporta. Dirruptis qualis etc. (283b): Facit comparationem dicens: Redi preceps, qualis tu, Hercules, quondam venisti i. redivisti, quando tu querens i. exquirens/erisri iter citati i. excitati et violenter dirrepti ad sursum fluminis, cum pro quando Tempe i. ilia saxa scissa i. dissotiata vasto impetu i. magno impulsu virium tuarumparuere i. obedierunt cedendo viam et mons impulsus tuo pectore hue et illuc i. ad dexteram et sinistram concidit divisus i. separatus et torrens Thesalus i. ille fluvius currens noviter apertus cucurrit nova via i. novo alveo violenter per Herculem exspedito rupto agere i. confractis et apertis rupibus et monte, qui iter fluminis obturabat. In Thesalia erat quedam palus multis lacunis et stagnis plena, que, dum tumescebat, aliquotiens inundabat et campos et segetes inmergebat, que a parte, unde debuisset excurrere sine dampno patrie, habebat montem et saxa. Hue Hercules ivit, rupes < e t > montem confregit et, unde numquam fuerat fluvius, viam fecit et sic agros fertiles exspedivit. Et hoc dixit. Talis etc. (289): Dicit uxor Herculi, quod talibus viribus exspediat sibi viam exitus ab inferno, ut revertatur ad suos, qualibus erupit istos montes et saxa. Construe: Ο Hercules, erumpe i. exi ab inferno petens i. revisitans parentes i. patrem, matrem et actinentes tuos, liberos i. filios et patriam i. Thebas occupatas a Lico talis, s. qualis fecisti iter fluminis etc., eferens s. tu Hercules tecum terminos rerum i. spolia inferni, que sunt in remotioribus finibus a deo

1 Hercules a.c.2 13 depulasas a.c. 14 i.2: et IS emicte: miete a.c. 18 preceps: precepit 21 Tempe scripsi: impetu in marg.2·. repeti a.c.21 vasta a.c.2 22 post tuarum dist. cod. I post i. del. ρ I impussus a.c. 25 post exspedito dist. cod. 28 excurrere p.c.: excutere a.c. I danpno p.c.: däpto a.c. 30 hoc (i.e. h): ή (i.e. hie) 33 visitans a.c. 36 a deo i.e. 'a domo Ditis'

(vv. 291-309)

5

10

15

20

25

30

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

53

distantibus. Et rede i. reporta tecum, quidquid avida etas i. aviditas longa preterita ascondit s. in inferno per tot gradus annorum i. per tot annos gradatim elapsos, et age i. conducas ante te populos oblitos sui i. manes dapnatos, qui, quando descendunt in infernum, bibunt in Letheo flumine et austis aquis in continenti obliviscuntur omnia preterita que pro et pavidos lucis s. populos dapnatos in tenebris, qui orrent videre lucem propter tenebras diuturnas, sicut qui semper est in luce, veniens ad tenebras perorrescit. Indigna te sunt spolia, si tantum refers, quantum imperatum est, i. nisi reportes plus, quam tibi sit iniunctum, non sufficiunt pro tanto labore. Magna set nimium loquor i. ego uxor tua ex cordis habundantia nimis iactor i. plus, quam conveniat, loquor ad hue ingnara nostre sortis i. video meas oppressiones et nescio, quid sit de te viro meo et quid futurum sit de me. Unde i. quando et ex quo successu videbo ego ilium diem, amplectar te tuamque dextram in reditu tuo felici que pro et querar i. conquerar lentos reditus, i. quod nimium tardaveris, et querar te nec i. non fuisse memorem mei, quia tantum non tardasses. Loquitur sicut mulier tribulata: Talibus verbis et ymaginationibus mitigat et refrigerat mestam mentem. Et dicit, quod in adventu suo sacrificabit sibi tamquam deo, prosequitur ergo: Ο ductor deorum i. ο Hercules, qui conduces deos inferos, ra«ri indomiti i. iuvenci sine iugo ferent i. exibebunt tibi centena colla s. lictanda in reverentiam tuam et pro festo, item ego potens frugum i. copiosa fructuum et opum redam tibi sacra seereta i. sacrificia occulta tamquam deo et victori deorum. Eleusis i. ilia civitas nostra iactabit tibi i. porriget longas faces i. magna luminaria multa fide i. multa devotione. Tum pro tunc, s. cum redibis, rebor i. exstimabo animas restitutas meis fratribus i. < t e > eos resuscitasse et exstimabo ipsum pat rem s. meum florere i. ad hue prospere vivere tamquam moderantem i. gubernantem sua regna. - quasi dicat: Si recupero te solum, nichil videbor ammisisse, quia omnia vindicabis et restaurabis. Set ex averso: Si qua maior potestas, s. cui resistere non possis, tenet te clausum i. astrictum, quod non possis revenire, sequimur i. omnes sequimur te in infernum. Aut defende omnes tuo reditu tu sospes i. aut tu reveniens cum victoria sospes protege nos aut trahe nos omnes ad locum, ubi es.

Trahes (308): Nunc facit peius cogitamen, ut faciunt mesti: Et tu trahes nos nec ullus deus eriget fractos i. nulla divina potentia eriget nos prostratos! - loquitur 35 desperanter.

sotia nostri sanguinis etc. (309): Hie introducitur Amphitrion ad consolandum nurum s. uxorem Herculis Megeram predictam, quia in ultima oppinione videbatur desperata de reditu Herculis, ut supra in fine carminis: "nec ullus deus etc." |fol.26 r | Dicit ergo Amphitrion: Ο Megera, sotia nostri

10 i.2 s.l.

14 reditu: reditui a.c.

37 Herculis s.l.

54

5

10

is

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 309-327)

sanguinis i. uxor Herculis filii nostri, servans thorum et natos magnanimi Herculis i. custodiens pudicitiam et conservans filios Herculis casta fide, concipe meliori mente i. melius credas et non disperes de reditu Herculis atque pro set excipe animum i. resume vires animi, quiaprofecto i. certe ipse Hercules aderit i. reveniet maior i. gloriosior, qualis solet venire ex omni labore i. ex omni sua victoria. Refert Megera dicens: Miseri facile credunt, quod minus volunt, i. angustiati magis suspicantur de malo quam de bono. Refert Amphitrion: Ymo miseri numquam putant posse ammoveri nec tolli illud, quod nimis metuunt, quasi dicat, quod per vilitatem non putant posse iuvari a malis, que timent. Megera refert: Fides i. ilia, que amat ex fide, semper est prona timori in peius i. inclinans ad timendum peiora. Demersus ac defossus et oppressus toto orbe quam viam habet ad superos? - quasi dicat: Nullam. - i. Hercules, qui est in inferno, supra quem tota mundi molles premit, quomodo sursum redibit? - quasi dicat: Non potest. Quam tunc rem habebat etc. (319): Amphitrion ortatur Megeram dicens, quod Hercules evadet ex hoc periculo, sicut evasit a Syrtibus, et dicit: Quam rem i. quod auxilium habebat Hercules, cum abiit i. quando transivit per arrentem plagam i. per Libiam arenosam et per arenas fructuantes more turbati maris, i. quia ibi est convolutio arenarum sicut fluctuum maris, et abiit per fretum bis discedens et bis recurrens que pro et ipse Hercules deprehensus s. inter aquas hesit i. remansit in medio deserta rate i. derelicta et fixa s. rate i. firmata brevibus vadis i. transitibus Syrtium i. illorum vadorum partim profundis aquis et partim scopulis et partim terris limosis, ut infra, pedes superavit maria i. pedentim pertransivit. In partibus Libie sunt loca periculosa alicuius maris nunc pleni nunc desiccati; item Syrtes, que sunt loca incerta maris, ubi [i.] in quibusdam locis sunt concavitates profundarum aquarum, < i n > aliquibus locis sunt saxa, alicubi sunt limose terre, que nichil sustinent. Item sunt alia deserta profundis arenis et que per ventos commoventur et fluctuant sicut mare et fiunt velud montes arenarum et moventur de loco ad locum iuxta spiramina ventorum. Et per hec omnia loca transivit Hercules. Et inter extus fluctuum dicti maris proiecta et rupta fuit navicula eius, inter Syrtes pedes exivit. Sic dicit Amphitrion Herculem nunc evadere posse et eme < r > gere propriis virtutibus ab inferno. Respondet ei Megera: Fortuna raro parcit maximis virtutibus iniqua, quia semper persequitur virtuosos. Nemo tuto se diu potest offerre i. opponere periculis tarn crebis. - quasi dicat: Oportet, quod, qui obicit se inter pericula multa, oppositus aliquando pereat: Sic

9 iuvari: an relevari? (cf. p.108,21) 15/17 habebat: häbat (i.e. hababatj 16 post rem del. etc. 21sq. fort, in medio vel in medio < maris > 22 post transitibus del. sy I vadorum 26 incerta (cf. A partim (lacunam per id signum designat cod.)·, cf. p.52,26sq. e.g. Sen. Phaedr. 570; Sern. Aen. 6,60 e.g.): mortua 33 se s.l. post emegere 34 parcit: potest a.c.-. vl' parcit in marg. 35 diu s.l.2

(vv. 328-350)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

55

dubitat de Hercule. Nunc hoc exsponit dicens: Casus i. contrarius eventus aliquando i. aliqua vice invenit i. percutit ilium, quem sepe transit i. cui sepe pepercit. Set ecce etc. (329): Hiis dictis videt Megera venientem Licum, ideo dicit: Set ecce Licus sevus gerens i. ostendens minas i. arrogantiam minacem vultu i. aspectu venit talis incessu i. superbe veniendo, qualis est animo i. secundum interiorem conceptual, concutiens i. confundens aliena sceptra i. regna manu dextra i. potentia violenta ibi regens opulenta etc. (332): Nunc declarat ipsum regnum dicens: ibi i. in illo regens s. ipse Licus i. gubernans opulenta i. pinguia loca Thebane s. civitatis et regens omne i. totum regnum et omne ius, quidquid pro quod oliqua Foces i. ilia civitas curvata cingit (vel: vallis cum rivo tingit i. rigat) uberi solo i. habundanti campo, et silicet regens, quicquid Ymenos i. ille fluvius rigat i. inundat et quicquid Cytheron i. ille mons altissimus videt s. videtur ex illo celso vertice i. alto cacumine et quicquid Hysmos exilis i. subtilis ut quedam lingua terre scyndens i. separans bina freta i. duo maria, quia dividit mare Yonium ab Egeo, s. videt: Hoc totum regit et occupat Licus tyrannus predictus. Non Vetera etc. (337): In hoc carmine tres introducuntur persone s. Licus, Megera et Amphitrion. Et Licus incipit loqui cogitans pro suo statu accipere Megeram in uxorem. Et examinat se ipsum, utrum sit dignus vel ilia velit etc. Construe testum: Dicit Licus contra se ipsum: Ego s. Licus ignavus heres i. incongnitus occupator et illicitus non possideo vetera iura patrie domus i. non habeo paterna bona et etiam hec occupatio Thebarum non est licita, nobiles avi non sunt michi nec est michi genus inclitum altis titulis i. magnis laudibus vel memoriis, set clara virtus i. animus nobilis est michi. Qui iactat suum genus, laudat aliena. - quasi dicat: Melior est propria virtus quam laus predecessorum. Set sceptra rapta i. imperium obtinetur trepida manu i. cum timore perdendi. Omnis salus est in ferro i. conservatur vi armorum res rapta. Scias, quod ensis tenet i. tenendus est strictus ab illo, qui tenetur i. qui recipitur in dominum ab invictis civibus i. contra animos civium. Regnum haud i. non est stabile in alieno loco i. | fol.26v | in extraneis partibus et sine iure. Nunc cogitat remedium dicens: Set una potest fundare nostras vires s. Megera iuncta regali face i. teda matrimoniali, ergo ipsa, que est e genere regali, ducatur i. iungatur matrimonialer thalamis s. nostris et novitas nostra s. noviter apprehensum dominium ducet colorem i. capiet vigorem. Non equidem reor fore, ut recuset aut spernat nostros thoros, quod s. coniugium nostrum abnuet i. recusabit

10 urbis in marg. post Thebane 12 Phoces in marg. I cingit: tingit 14 ille2: alius 15 post illo dist. cod. I alius mons in marg. post Hysmos 18 pidictus a.c. 27 laudat: lauda a.c. 34 fort. regali 36 Non equidem ..., ut in marg.2; testus iste deficit hie in glosa add.2

56

5

10

is

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 350-367)

pertinax i. dure animo impotenti i. arrogantia invalida, quia tandem resistere non potent. Stat i. in animo meo propositum est tollere i. abolere omnem domum Herculeam i. omnem specialem stirpem Herculis. Invidia ac sermo popularis premetfastum i. invidi populäres oppriment earn et obstabunt, quod non annuat nobis. Prima ars regni i. regnanti est posse pati ad invidiam i. scire resistere morsibus invidorum, ergo temptemus i. actentemushoc! Sorsdedit nobis locum i. spatium loquendi, quia videbat earn orantem in templo: Namque i. certe ipsa vellata caput i. capite tecto et obscuro obtectu i. operimento tristis vestis i. lugubris tamquam vidualis astat ante presides deos i. stat, ut superi dent ei presidium, qui sunt presides omnium, que pro et verus sator i. verus pater Alchide i. Herculis s. Amphitrion, quia non vult dicere natum Iovis, adheret lateri i. stat iuxta latus Megere, nam ipsam numquam fidelis Amphitrion relinquebat, ne a Lico vel suis calumpniam pateretur. Quid nam etc. (358): Megera videns Licum proximum et velud suspecta subaudiens verba, que dicebat, loquitur sibi met dicens: Quid nam est istud exitium i. vituperium mortale istius oblocutoris Lici ac que lues novi generis i. abhominatio novi invasorisparatur i. parari videtur nobis, quid teptat i. quid attentat iste Licus trahens clarum i. examinans de genere et loquens de nobilitate. De Stirpe etc. (360): Hie approximans Licus incipit aperte loqui Megere et dicit: Ο s. Megera nomen de Stirpe regia i. publice et nominaliter regaliter orta excipe facilis et parumper verba mea aure patienti i. non sis dura in abscultando me paululum et verba patienter intellige, que volo tibi aperire. Incipit humiliter subintrare, ut alliciat earn ad audiendum et exaudiendum. Nunc illa tacente dicit Licus: Si mortales i. homines agent i. facient inter se et conservabunt etema odia i. perpetuas inimicitias nec furor ceptus i. incoatus et conceptus numquam cedat i. recedat vel mitigetur in animis < s . > obstinatis semper novis iniuriis iurgia provocando et non sit, qui pacem procuret, sifelix i. victoriosus teneat arma, s. quam potest, infelix paret i. eum, qui resistere non potest, oportet infestanti propulsori parere. Tunc bella i. potentiores oppressores nichil relinquerent, quia vincendo semper cresceret animus plus vincendi. Tum pro tunc s. hoc modo ager i. omnis locus cultivus squalebit i. arescet et infruetuosus fiet vastis arvis i. devastatis omnibus culturis (vel: vastis omnibus amplis planitiebus erit sterilitas) et alter cinis i. alternum incendium hinc inde ingestum obruet gentes sepultas i. destruet et emerget habitacula et habitatores subdita face tectis i. iniectis flammis super tecta. Hec omnia dicit Licus ad emolliendum

1 pertinax i. dure in marg.2 4 premet: prebet a.c. I populäres in marg.: pple et ppol'es a.c. 5 fort, regnandi I posse in marg.2 9 fort. ante 16 i.1: et a.c. 22 abscultando i.e. auscultando (cf. Blaise" s.v.) 26 post inimicitias dist. cod. I incohatus p.c. 29 post potest dist. cod. 32 cultivus i.e. 'cultus ' (cf. Arnaldi s.v.) I post arescet del. in 33 post vastis del. ex 35 emerget i.e. 'demerger' (cf. p.63,23/p.94,12.16) 36 super: aliter inter in marg.

(vv. 368-376)

5

10

15

20

25

30

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTCS

57

cor durum Megere, ut recipiat eum in virum, quo facto demostrat velle arma deponere et in pace populum tranquillare. Tunc dicit Licus: Si velles dicere, quod dubitas accipere me propter Herculem, refero, quod non est verisimile, quod unquam revertatur ab inferno, et, quamvis vincat regem inferni, quod non est presumendum, et sursum eferatur, erit exspediens ei acquiescere michi propter potentiam maiorem: Si renitens fuerit, compelletur. Dicit ergo: Exspedit i. est utile Herculi reduci victori i. cum victoria revertenti velle pacem s. mecum me dominante et, si recuset, eidem Herculi victo i. convicto et coacto est necesse s. velle potius gratiam meam quam mortem suam. Ideo, ο Megera, vent particeps regno i. annue michi et eris regina. Sotiemus animos s. in unum consensum, tu uxor et regina et ego rex et vir. Cape hoc pingnus i. robur fidei s. tibi servande. Continge dexteram, s. per quam trado tibi fidem. Tunc ilia superbior obmutebat, dicit ergo Licus: Ο Megera, quid i. cur siles i. taces vultu truci i. crudeli aspectu? Nunc bene et animose respondet Megera dicens: Ego ne i. an contingam i. patiar tangere manum s. tuam asperam i. cruentatam sanguine parentis s. patris mei, quem nunc interfecisti, et aspersam gemina nece duorum fratrum s. meorum, quos etiam trucidasti? Antequam faciam hoc, prius ortus extinguet diem et occasus referet s. ipsum diem i. prius nascetur nox ab Oriente et dies ab occidente, quod est contra naturam, et ante erit fida pax flammis et nivibus i. invicem convenient ignis et aqua ac calor et firigus invicem compatientur, prius Silla i. ille mons Sicilie iunget i. coniunget lictus Siculum s. suum, cui adheret, Ausonio s. litori Ytalie, que litora sunt semota et separata ab invicem. Silla est quidam mons Sicilie circa fines, quem vident certi fines Ytalie interpositacertadistantia. Cacumen huius | fol.27 r j habet eminens saxum, quod marinariis a remotis intuentibus monstruosam formam hominis representat. Et hec ymago dicitur poetice fuisse Sillam filiam Forci, que conversa fuit in nimpham illius maris, cuius femoris capilli erant canes rabiosi. Et faciebat ibi periculum navibus, quia ibi semper vehemens extus maris et fructus rupem montis allidentes emictunt strepitus terribiles veluti canum latratus audibiles a remotis et, cum fructus percusso monte in maria reliduntur, videntur insequi naves, que caute dictos fructus evitant. Set si quas occupent revertentes fructus, vel vorantes demergunt vel allisas rupibus dilacerant et confrigunt, ita quod ibi est triplex terror: extus numquam quiescens, latratus et strepitus terribiles et inglutientes voragines navigia convolventes. Canes latrant, undat

24sq. cf. Isid. orig. 13,18,4

25 monstruosam formam hominis: cf. Papias s.v. Scylla

4 infemi quod] quod a.c. 6 renitens: retinens 9 s. s.l. post meam 11 robur fidei i.e. 'documentum fidei' (cf. Arnaldi s.v. 'robur') 13 i.e. obmutescebat (cf. p.64,29: adoleretj 17 s. s.l. 21 compatientur i.e. 'coniungentur' (cf. Blaise1 s.v.) I post prius dist. cod. I lictus: litus a.c. 26 fort. Silla filia vel Sille filie 32 confligunt a.c. 32sq. ita quod: fort, itaque 34 undat: vadat

58

5

10

is

20

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 376-382)

Silla voratque Caridis. Ibique < s e > submersit Sillacanibus mordacibus agitata, ex qua dicta pericula prodierunt. Conversio femoris in canes fuit, quia Silla et Cyrces venefica simul amabant Glaucum deum marinum. Et quia Glaucus magis adherebat Sille, Cyrces ordinavit odoriferum pingmentum carmine medicatum et apposuit iuxta lectum Sille. Que reperiens extimans esse saponem unsit sibi femoralia et statim pili omnes conversi fuerunt in canes latrabiles et mordaces. Tunc ipsa Silla doloris impatiens ex illo monte - ob hoc Silla denominate - se se convolvit et precipitavit in mare. Alia Silla veratior fuit hospitatrix in illo litore formosissima, set meretrix garula et clamosa maxime cupiditatis et rapacitatis. Et marinarii propter eius pulcritudinem nesciebant inde recedere semper allegantes proximam tempetatem, donee ibi naves et mercimonia consumebant. Tertia Silla fuit filia Creteydos regis Grecie, quam rex Minos patris inimicus amavit. Et obsidens non poterat evincere patrem propter capillum aureum, quem habebat pater in capite. Tunc ilia patrem prodidit et capillum furans amasio suo patris emulo destinavit, unde pater captivus fuit filie sue dolo. Tamen Minos rex magne virtutis vilipendit earn et captivavit earn cum patre. Tunc pater irritatus irruit, ut interficeret earn. Tunc ilia superos orans conversa fuit in alaudam volucrem et pater eius in smirillum seu (per alios) in alietum proditricem filiam persequentem.

Et sic Sillarum fabulas multas habes. Set Silla mons, de quo agitur, immobilis est et Ausonio litori iungi non potest. Nunc ultra procedit ad impossibilia dicens: Et Euripus i. illud brachium vel pars maris inquieta semper extuans iuxta Athenas fugax altemis vicibus i. nunc undas 25 mictens nunc retrahens multo prius stabit piger i. quietus sicut unda Euboica. Eubois est pars Grecie, ubi est pars maris quietissima - contraria Eurippo. Concludit Megera: Omnia ista impossibilia et obiecta nature prius erunt, quam accipiam te Licum in virum. Et ad auferendum Lico spem commemorat iniurias per ipsum sibi illatas dicens: Abstulisti patrem interficiendo, regna occupando, 30 germanos s. duos fratres meos perimendo, larem i. propriam habitationem usurpando, patriam i. Thebas opprimendo - quid ultra s. super est? Una res super est michi cariorfratre, parente, regno ac lare: s. odium tuum, quia carius est michi te constanter orrere et servare omnia displicibilia votis tuis, quam si

9sqq. cf. Isid. orig. 2,12,6

18sq. cf. Papias s.v. Scyllae

1 fort. Silla < a > canibus 3 Cyrce a.c.2 I post venefica dist. cod. 6 femoralia i.e. 'feminalia' (cf. DuC s.v.) 11 post allegantes del. χ 13 Creteydos cum matre alius Scyllae conflat. (cf. Ov. met. 13,749: 'Crat-'; Serv. Aen. 3,420; Papias s.v. Sylla): regis Eteydos a.c.2: Cr- s.l.2: Creteydos regis Grecie in marg.2 15 post suo del. destinavit 19 smirillum (cf. Papias s.v. Scyllae: smirilium) i.e. simrilium (cf. DuC s.v.: accipitris species) I seu per alios in alietum (cf. Ovid met. 8,146): senper ab I anteam cod. I prodidicem 24 post Athenas dist. cod. 25 post retrahens dist. cod. 30 meo a.c.

(vv. 382-390)

5

10

is

20

25

30

ELUCIDATIO HERCULIS FUREhfflS

59

recuperarem omnia predicta parendo tibi, quod s. odium tuum ego doleo esse michi commune cum populo, quia nollem aliquem esse participem mecum, quia populo participante quota i. modica pars odii tui ex ista, s. quam populus participat, est mea? - quia sola vellem tuum odium et plus ego sola facerem vindicte, si possem, quam omnes odiorum tuorum participes. Nunc Megera vult ei incutere terrorem et annutiare solita fata regni. Dicit ergo: Ο Lice, audacter dominare timidis i. istis Thebanis, qui nunc protectore carent, gere altos spiritus i. reputes te superbum ex hoc regno: Deus victor i. omnium correptor sequitur superbos a tergo i. sceleratos post scelera punit, quando credunt omnia oblivioni tradita. Vult dicere: Istud regnum habet dulce principium et exitus infelices. Exemplificat dicens: Ego novi Thebana regrta i. infortunia et scelera regum et regni Thebanorum. Quid matres loquorpassas et ausas scelera, sicut de Iocasta, que paxa fuit concubitum filii sui Edippi, < d e > Agave filia Cadini, interfecit Penteum filium suum cum auxilio sororum etc., et alias etc. Incipit aliqua declarare dicens: Quid loquor geminum nefax i. multiplex s. nomen mixtum i. involutum et implicitum coniugis, nati, patris s. Edippi, qui fuit filius et coniux Iocaste et ex ea habuit filios, quorum erat frater et pater, ut prolixius tangetur in tragedia quinta, que dicitur Edippus. Quid loquor bina castra fratrum i. exercitus et cune[n]os armatorum Ethioclis et Polinicis fratrum et filiorum Edippi et Iocaste convocatos ad pugnam invicem, quia I fol.27v | excecato Edippo propriis manibus propter scelus matris Ethiocles et Polinices sortiti sunt regnum, ut un[n]us regnaret uno anno et alius alium annum: Primo anno sorte regnavit Ethyocles et Polinices exulavit et interim accepit in uxorem filiam regis Adrasti. Completo anno negavit Ethyocles admictere fratrem ad regnum, ex quo Polinices auxilio soceri venit et invasit Thebas. Ultimo ambo pugnaverunt insimul et se mutuis vulneribus interfecerunt. Et ambo cadavera posita fuerunt in uno rogo, set lingna et flamme secesserunt in duas partes et, sicut erant animorum diversorum, sic sunt rogi et flamme ab invicem separate. Et hoc seriosius habebis in tertia tragedia, que dicitur Thebays. Sequitur ergo: Quid loquor totidem rogos fratrum s. Ethyoclis et Polinicis separatos, ut supra. Nunc tangit fabulam Niobe filie Tantali, que propter multos filios et filias, quas habebat, nimis erat arrogans et verbis infestabat et vilipendebat Latonam matrem Phebi et Dyane, que solos duos filios haberet. Cumque diu Latona tollerasset,

22sqq. cf. Mythogr. 11,79. 2,50 Z. 27 secesserunt: cf. Stat. Theb. 12,436 Sen. Oed. 321

28 in duas partes: cf.

1 post predicta del. votis tuis 3 quota: quodam 6 annutiare cf. p.38,5 e.g. 8 correptor i.e. 'punitor' (cf. p.108,20 e.g.) 15 dicens: die (i.e. dicit; I s. in marg. post, quid 19 s. s.l. post quid 19sq. Ethiocles et Polimoisa.c. 2 23/25 Polices a.c.2 26simula.c. 28post rogi dist. cod. 31 separates: separate rum 32 post fabulam dist. cod. 34 diy I Latone

60

5

10

is

20

25

30

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 390-398)

ultimo facta impatiens conquesta fuit ex tot improperiis Phebo filio suo. Qui graviter indignatus tetendit archum et ex pharetra tot sagittas explicuit, quot Niobes erant nati, et singula singulum interfecit, ita quod orbata remansit Niobe omnibus natis eius. Et ipsa tandem magis invehens contra Latonam conversa fuit in saxeam ymaginem, que filiorum dolore assidue lacrimabatur. Dicit ergo: Tantalis i. Niobe filia Tantali superba parens i. arrogans propter multam sobolem riget i. arescit conversa in lapidem ac desiccatur luctu i. ploratu filiorum que pro et mestus lapis i. forma lapidea ipsius Niobe manat i. stillat et humet lacrimis in Frigio Spilo i. in loco sic dicto. Nunc tangit aliam fabulam: Cadini primi regis et hedificatoris Thebarum, qui, quia interfecit ad fontem Dyrcem Martium serpentem, ultimo cum Hermone uxore et quinque sotiis ex militibus terrigenis, qui remanserunt cum Cadino ad hedificandum Thebas, conversi fiierunt in serpentem. Et ipse Cadinus orrens se ipsum aufugit in Ytaliam usque Venetias et ad Illiricum mare. Dicit ergo: Quid loquor: Quin ipse Cadinus s. primus rex et hedificator Thebarum subrigens torvum caput i. factus asper et squameus torvo capite s. serpentino crista erecta in capite est permesus i. perambulavit Illirica regna i. Lombarda vel Ytalica fuga i. fugiendo terribilem formam suam et reliquit longas notas i. longas orbitas tanti corporis i. tante longitudinis ipsius serpentis. Yliria enim est, unde dicitur mare Illiricum, ac est regio quedam iuxta Ytaliam et Lombardiam apud Adriaticum mare, per quod itur Venetias. Et Ylirus dicitur maior Venetia, que est in Lombardia et Ytalia, quamvis propter civitatem Trivisii, que est in Lombardia, denominetur marchia Trivisina. Nunc dicit Megera Lico: Gaude bene in hoc regno, quia hec exempla s. talium infelicitatum te manent i. expectant. Dominare, ut libet, i. fruere tali regno, ut placet, dum i. dum modo solita fata i. infortunia nostri regni s. Thebani vocent te i. conducant ad funestas neces: Hanc magnanimitatem et audaciam loquendi dabat sibi spes et confidentia Herculis otius reversuri. Nunc Licus audiens acerbitatem Megere ad hue firmius instat dicens: Age dum (i. adverbium ortandi ad eius propositum), ο mulier rabida i. iracunda et furiosa, ammove i. dimicte voces effrenatas i. verba tua inconsulta et excessiva! Et disce ab Alcide i. ab Hercule viro tuopati imperia regum i. annuere et parere regibus!

X9sqq. cf. Papias s.v. Illyria 3 Noybes (item 1.3.6.8 Noybe, sed cf. p.59,32) 6 Tanthalis p.c. I Tantali: Tanthali p.c.·. Tanthalia a.c. I multum 9 humat a.c. I post lacrimis dist. cod. 10 primis a.c. 11 i.e. Hermione (cf. Mythogr. 12,18,6 Z. e.g.) 13 post orrens del. ai 14 quid s.l.2 (cf. p.59,19.30) 15 quin scripsi: qn (i.e. quandoj a.c.2: quid p.c.2 16 post serpentino dist. cod. 17 post perambulavit dist. cod. I Illirca a.c. 18 post Ytalica dist. cod. I reliquit: requerit (ut vid.) 20 est1 in marg. I ac s.l.2 21 Adriacum a.c. 23 marchia cf. Blaise1 s.v. 25 exspectant te vel manent a.c. 28 reversura 31 ammove: admö a.c.

(vv. 398-417)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

61

- quasi dicat: Hercules paret Euristeo regi. Nec credas me regem profugum, set ego geram i. retinebo et michi conservabo sceptra i. regna ista quamvis rapta i. noviter apprehensa, quamvis non propria, dextra victrici s. tenebo et geram cuncta s. exspedientia pro conservando michi regno sine metu legum, i. non euro, utrum per fas vel nefas, quas s. leges arma vincunt, quia plus potest violentia quam iustitia. Loquar pauca pro causa nostra. - quasi diceret: Non egemus exemplis. Nam pater tuus cecidit cruento bello i. armis meis interem

tus, fratres tui ceciderunt s. armis meis et arma non servant domum s. tuam, quia nullam potentiam habes. Et, quamvis habeas ius, nichil valet tibi. Nunc vult ipsam exterrere quasi subaudens, quod faciat velle suum ante, quam seviat in iram. Dicit ergo: Ira stricti ensis non potest facile temptari i. attentari et psedari neque reprimi i. mitigari, postquam sevit ensis in iram, quia cruor delectat bella, i. bellicosi, postquam sunt armati, nesciunt cessare a cedibus et vulneribus. Vel potes alium intellectum dare s.: Ira stricti ensis non potest facile temptari i. provocari ad scelus, set postquam est provocata, sic non facile potest reprimi. Ad hue fortificat dictum prius, quod plus possint arma quam iura, dicit ergo: Ille s. pater tuus pugnabat semper pro suo regno et de iure et succubuit, nos acti i. dedueti improba cupidine s. occupandi aliena pugnavimus et obtinuimus. Subdit: Hodie queritur exitus, i. quis vincat, non queritur causa, s. quis habeat iustitiam. Set, ο Megera, omnis memoria nunc pergat i. verus intellectus non perdatur a te nec persistas in hoc odio nec provoces nostrum animum iam tranquillum. Et considera, quod, cum |fol.28 r | pro quando victor posuit i. deposuit arma i. bellicum furorem, tunc etiam decet victum i. subactum deponere odia et vivere in pace sua parendo maiori: Sic exspedit tibi et sie exspediet viro tuo. Nunc alludit blandius dicens: Nonpetimus a te, s. ο Megera, ut adores regnantem s. nos inflexo genu i. genu flectendo coram nobis, set placet nobis hoc ipsum, quod capis i. alte suffers tuas ruinas i. casus tuos ruinosos magno animo i. sublimi corde, i. quamvis perdas statum, tenes animum non inflexum et ob hoc magnanima < e s > . Et es digna coniux rege i. digna regina et rege viro: Ergo, ο Megera, sotiemus thoros i. coniugium copulemus. Respondet Megera: Gelidus tremor vadit per artus exangues i. tremisco et sanguis relinquid membra: Quodfacinus i. abhominabile verbum pepulit i. percussit aures meas! Dicit hoc, quia dixit Licus in fine "sotiemus thoros". Ego haud i. non orrui i. tunc non tantum trepidavi, cum pro quando bellicus fragor i. perstrepens tumultus circumsonaret muros i. intonaret circa muros rupta pace i. quiete[m] per invasionem Lici.

I paret:-it 6 diceret: fort, dicat 10 subaudiens i.e. 'significant' (cf. Blaise1 s.v. subauditio) I I ira tristi ensis a.c. 12 temptari i. attentari et psedari susp. 17 possint in marg. I semper: supp 19 fort, exitus < b e l l i > 21 nunc: non I persistes 3 2 artus p.c.: arti a.c. (ut vid.) 3 4 fort. < e q u i d e m i. > e g o

62

5

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 417-436)

Tunc omnia ilia terribilia pertuli i. tolleravi intrepide i. forti animo. Set nunc tremisco thalamos, i. quia audivi nominari alios thalamos quam Herculis, nunc videor michi capta i. captiva in manibus hostium. Set propterea non speret Licus, quia, licet cathene gravent cor

us i. astringar gravibus cathenis et lenta mors protrahatur i. elongetur longa fame dando michi raros et modicos cibos, nulla vis i. violentia vincet nostrum fidem i. potent vincere fidem datam legitimo thoro Herculis mei. 0 Alcide, ego moriar tua s. uxor nemini alii copulanda! Nunc iterum Licus instat Meiere volens ei auferre spem et confidentiam, quam habebat in Herculem, et dicit: Ο Megera, Hercules coniux tuus mersus inferis i. ad hue retrusus in inferno ne i. an facit animos i. roborat audatiam tuam? Respondet Megera: Ipse vir meus Hercules tetigit inferna i. adivit infernum tamquam animosus, ut posset assequi superna i. ut mereretur superius famam, gloriam et honorem. Dicit Licus: Pondus immensum telluris premit ilium i. moles totius terre comprimit eum. - quasi dicat: Vide, quomodo revertetur. Respondet Megera: Ille, qui tulit celum, s. Hercules meus ruillo s. modopremetur honere. Dicit Licus: Tu cogere s. velis nolis facere velle meum. Megera: Ille, qui nescit mori, [non\ potest cogi, i. qui non timet mortem, non potest cogi! - quasi dicat: Non coges me, quia mortem tuam non timeo. Respondet Licus: Effare i. aliter loquere et potius velis parere novis thalamis s. meis munus regale i. regalem sobolem. Dicit Megera: Ego pariam aut tuam mortem aut meam et hoc erit munus meum. Licus respondet: Ο demens s. Megera, tu moriere, s. nisi annuas michi. Megera respondet: Ego occurram meo coniugi s. Herculi, si facis me mori, quia oviam ero sibi ante, quam reveniat ab inferno. Dicit Licus: Quoque pro set famulus i. alii parens sicut Hercules Euristeo est potior tibi i. utilior sceptro nostro i. mavis tu Herculem famulum quam me regem? Megera indignans refert: Iste famulus i. Hercules, quem famulum vocas, quot reges tradidit neci i. meliores te Lico! < Dicit Licus: > Cur ergo regi sevit et patitur iugum i. alterius imperium? [dicit Licus] Megera respondet: Tolle dura imperia i. summove asperos preceptores rerum gravissimarum: Quid erit virtus? - quasi dicat: Nichil, si non imperarentur nisi levia. Quid valerent operosi alios excedentes? Non congnoscerentur. Dicit Licus: Putas virtutem obiciferis que pro et monstris? quasi dicat: Non est virtus hominem exsponere vitam suam [cum] feris. Respondet Megera: Est virtus domare, que cucti timent. Dicit Licus: Tenebre Tartareepremunt i. recludunt loquentem magna i. Herculem iactatorem.

12 i.1: et 14 q(uasi) d(icat): i. a.c.2 IS post revertetur del. q(uasi) d(icat) 16 s.1 s.l. 17 gui1 s.l. I cogi: cogere a.c. I post i. del. no 19 loquerere (loqrSJ 22 s.1 s.l. 23 oviam cf. p.43,15 24 quoque pro set in marg.2 25 nostro inmarg.2 28 s. Hercules in marg.2 post iugum 29 asperos preceptores (preceptöesj: an -as preceptiones (-Oes)? 32 Dicit Licus in marg.21 gue pro et monstris in marg.2 33 d(icat) s.l. I exsponere vitam suam feris cf. p.87,14sq. 34 an < p a v e n t i . > timent?

(vv. 437-451)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

63

Non est mollis i. levis via ad astra s. extolli e terra i. ex infimo centra terre. quasi dicat: Hercules non poterit faciliter sursum ab inferis resilire. Dicit Megera: Ille, qui est genitus eo patre, quo s. patre est genitus Hercules filius Iovis, nedum domos inferorum, set penetrat domos celitum i. superum. Hie Amphitrion pater putativus Herculis dubitans, quod Licus non prorumpat contra Megeram tarn ferociter disputantem, interponit se loquendo ad Megeram et dicit: Miseranda s. Megera coniux magni Herculis, sile i. tace! Non dicas de love patre: Hee sunt mee partes i. ad me spectat redere patrem Alcide i. declarare veram originem Herculis et verum genus eius, i. quamvis dicar pater putativus Herculis, quis possit negare eum filium Iovis post tot memoranda facta, s. quot fecit Hercules? Et post paccatum i. perdomitum omne monstruosum periculum, quodcumque i. quod Titan ortus et labens videt? - i. ab ortu usque ad occasum omnia perdomuit. Post monstra tot perdomita i. ab Hercule convicta? Post Flegram i. illam vallem sparsam i. madefactam impio cruore s. Gigantum, qui voluerunt superos expugnare, quos deus obruit inter montium fulminatorum ruinas, quos erexerant contra celum? Que pro et post deos defenses, quia Hercules tulit celum, quod relinquebatur ire in ruynam per Athalantem, qui non poterat pati pondus celi et omnium superum, qui concurrerant in illam partem australem |fol.28 v | metu Gigantum, qui iam sagittis penetrabant polum? Et Hercules ortatus fuit superos et celum tulit tam diu[m], q u o < a > d Iuppiter in alto celo suasu Herculis eius filii reasumpsit bellum et reiecit Gigantes iam scandentes et fulminavit maioribus fulminibus montes coniec[s]tos et ipsos emersit et Gigantes contrivit. Sic virtute Herculis superis victoria est adepta. Postea refectis viribus Athalantis Hercules ei reposuit suum pondus. Ergo post hec non dum liquet i. est manifestum de patre s. love? Et meraimur Iovem? quasi dicat: Non, quia labor humanus hec non potuisset nec Hercules, nisi fuisset sanctissimo love natus. Et si ad hue propter ista non crederes, crede odio Iunonis, que persequitur eum tamquam privignum. Licus respondet Amphitrioni dicens: Quid violas Iovem i. cur profanas numen eius adiciendo sibi Herculem ex adulterio procreatum? Nescis, quod mortale genus non potest iungi celo i. humana conditio non potest pati accubitum nec mixturam cum superis, quia mortale multum distat ab immortali? Amphytrion: Ista est communis causa pluribus deis. - quasi dicat: Qui coluntur ut dii, sic nati sunt ut Phebus, Bacchus, Mercurius etc. Licus: Ne i. an fuerunt famuli ante, quamfierent dii, sicut est Hercules famulus Euristeo? Amphytrion: Delius i. Phebus ferus pastor pavit greges i. custodivit armenta regis Admeti, quando fuit indignatus ex fulminatione filii et latuit et renuntiavit currus pluribus diebus. Et effectus

1 e: a a.c. 3 s. s.l. post eo 4 nedum a.c. (ut. vid.y. nondum p.c. 8 post spectat dist. cod. IS obiuit: oriuit 17 Acthal'antemp.c. 19 penefrabant a.c. 20 q u o < a > d Jak. 21 reiecit: rece a.c. 25 hec: hie (h) 35 Delius: Dolius a.c. 36 Admeti: Cuneti

64

5

10

15

20

25

30

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 451-460)

pastor, ut supra, tamen postea mitigatus a superis, quorum nullus audebat gubernare currum (et sic mundus languebat in tenebris), currus Phebeos iterum reasumpsit. Licus: Sic est, set non erravit exul per omnes terras, sicut errat Hercules. Amphytrion respondet: Ymo quem s. Phebum mater profuga s. Latona, que pregnans ex love metu Iunonis aufugit in insulam Delos, que erat in medio Cycladum, et ibi latuit, donee peperit Phebum et Dyanam, quos postea resignavit Iovi, dedit errantem i. fugitivumpatri s. Iovi. Licus: Set Phebus non timuit monstra aut feras i. non persecutus fuit sicut Hercules. Amphytrion: Primus dracho s. Phyton primum monstrum, quod post diluvium terra produxit, imbuit i. implevit sagittas Phebi, i. quia Phebus eum sagittis affecit. Et fuit prima victoria Phebi, quam sortitus est arcu et in cuius Phitia i. ludi pro Phytone interfecto celebrati fuerunt. Et ingnoras tu, ο Lice, quam gravia mala Bacchus filius Iovis et Semeies filie Cadini puer parvulus eiectus fiilmine e utero i. ventre matris s. morientis tulerit i. portaverit? Mox i. postea stetit proximus i. affixus femori patri fulminanti i. Iovi, qui mictit fulgura. Fabula: Iuppiter concubuit cum Semele filia Cadini, quod Iuno insidians exploravit. Et in anum tremulam transformata, celum relinquens intravit edem Semeies, cui blandiens ait: Ο mulierum formosissima, sie et felicissima, si tecum Iuppiter Iunonio concubitu frueretur, dea fieres et Iunoni consimilis et equalis. Pete munus ab illo iuramento vallatum nec ipse tibi, quod affectu multo petieris, interdicet. Ipsa simulate Iunoni non congnoscens latentes insidias grates egit actestans se salubribus monitis parituram. Accedente demum love letalem gratiam tuta sponsione f medial ab ipso love petendi muneris inscio postulavit. Aperta fraude spopondisse penitens, quantum poterat, voluntatem pestiferam puelle repressit. At ilia promissa servari prorsus oravit. Ingemiscens tunc Iuppiter cum ipsa, set quam mitius potuit, ut deus et divo calore concubuit. At ilia tante flamme tantique numinis impatiens exspiravit. Iuppiter tunc Bacchum conceptum a maternis visceribus fülminis humili virtute deduxit et femori sibi, donee adoleret, inseruit. Hoc est, quod supra (p. 22,31sqq.) dixi. Ad hue dat aliud exemplum de love dicens: Quin Iuppiter, qui gubemat astra, qui quatit nubes i. qui dominatur celo, num i. an, dum fuit infans, latuit specu i. spelunca exese rupis s. in Yda? - quasi dicat: Sic. Saturnus videns Cybelem plenam love

32sqq. cf. Mythogr. II 26 K. 2 currus a.c. 3 fort. < piagas i . > terras 9 terra p.c.: in terra a. c. 10 i.2 s.l. 11 < honorem > e.g. : an < insigne > ? (cf. Isid. orig. 8,11,55) 14 e utero i. ventre: e ventre cod.: vel utero s.l.1 I s. s.l.2 I tulerit i. portaverit in marg.2 (portaverit i.e. 'tolerauerit': cf. Arnaldi s.v.) 17 transformavit a.c. 19 post frueretur del. cum 20 nec: ne a.c. 23 media: fort, mediatam Zw. 25 post servari del. pro 28 an humilis? I femori: semei vel semet 29 adoleret i.e. adolesceret (cf. MLW s.v.) 30 love quin dicens Iuppiter cod. I quad a.c.2 32/p.65,3 in Yda: myda 32 love: -i

(vv. 461-475)

5

10

15

20

25

30

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

65

previdit filium nasciturum se de regno pulsurum et mandavit Cybeli, ut partum necaret vel ei exiberet, quod promisit. Set nascente puero videns eum formosum nimis fecit eum exsportari et in archano nutriri in antro in Yda silva per nynphas et nemorum deas. Et sic eum a patris ira salvavit. At ille postea crescens patrem a regno exspulit, qui fügiens in Latio latitavit etc. Concludit Amphytrion dicens: Tanti natales i. origines tantorum deorum habent sollicitapretia i. curas magnas custodiarum propter multos insidiantes et aliquem deum nasci semper constitit magno i. magne res nascuntur cum magno periculo et adhibenda est magna sollicitudo. Licus replicat dicens: Quemcumque videris miserum s. oppresum et deiectum, scias ilium esse hominem et non deum: Sic est Hercules. Aphytrion: Quemcumque fortem videns s. omnia vincentem, neges ilium esse miserum et Hercules est talis. Licus: Vocemus nos ilium fortem s. Herculem, ex humero cuius leo i. pellis leonis, quem vicit, excid.it i. occidit factus donum puelle i. Yoles |fol.29 r | dilecte sue et cuius clava s. excidit ex humeris (et puella recepit) et cuius latus fulsit i. resplenduit veste Sydonia i. de purpura[ta] vel syrico, quia Tyrus et Sydon sunt loca, ubi ista tinguntur et fiunt, pictum i. ornatum muliebri veste? Et vocemus fortem s. Herculem, cuius come i. capilli orrentes i. asperi ma[n]duere i. aspersi fuerunt nardo i. unguento nardi odoriferi, quo unguntur capita puellarum? Laudem s. ego ilium, qui movit manus ignotas i. non aptas nec assuetas ad sonum non virilem i. non spectantem ad virum tympani i. zinbali muliebris premens s. Hercules ferocem front em s. suam yrsutam et rigidam barbara mitra i. corona vel serto ingnoto et puellari. Dicit hoc, quia Hercules captus amore insano Yoles hec omnia faciebat: Armabat illam suis armis et ilia ipsum suis cultibus redimebat. Respondet Amphytrion et exemplificat de Baccho dicens: Bacchus non erubescit sparsisse i. effu[n]disse per colla vagantes crines i. capillos et cesariem tener i. puer ipse Bacchus fusos i. dissolutos (vel: sparsisse i. irrigasse nardo, quia utrumque fecit) nec erubescit vibrasse i. agitasse mollem tyrsum i. levem virgam et ramum arbusti vel herbe tyrsi levi manu i. agili et gracili (tyrsus enim frutex arboris vel herbe, quia omnis arbor prius est herba, de qua tyrso Bacchus gerit cuspidem mixtam cum palmite vitis), cum etiam ipse Bacchus trahit i. adducit cum muliebri veste syrma barbaricum i. vestem barbaram candidam decorum i. munitum auro. Bacchus insidiante Iunone morti proximus per certas nynphas adductus fuit ad

5 in Latio: cf. p.14,26

16 ubi ... fiunt: cf. p,19,23sq.

29sq. cf. Papias s.v. thyrsus

1 post nascituium dist. cod. 4 crescens susp.: fort, adolescens (cf. Mythogr. II26 K.: 'adultus ') 6 sollicitia a.c. I curamm magnarum cod. 13 occidit: an decidit? Zw. 14/23 Yoles: immo Omphales 14 post clava del. cla I s.: i. IS umeris a.c. 16 i.e. serico 18 post i.2 del. a*p I aspersi: aspi (i.e. aspen) 19 odoriferop.c. 2 1 s. s.l. 21 i.e. cymbali 22 frontem in marg. post rigidam I barbara: barbam a.c. 23 Yones 24 redimibat 30 post gerit del. g 33 insydiante I post insydiante dist. cod.

66

5

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 475-489)

insulas ingnotas et loca latentia, quas Iuno insidiatrix explorare non posset, que mortem eius cupiebat, sicut ordinaverat mortem matris, et longo tempore conversans cum nynphis induebat ornatus et habitus muliebres: Propterea dixit, ut supra. Concludit ergo notabiliter pro Hercule, quia post multa laboriosa aliqua recreatio sequi debet. Dicit ergo notabiliter: Virtus solet laxari i. fastidire et languere post multa opera. Licus nunc nesciens, quid ultra obiciat, dicit contra Herculem, quia suo motu fecerat infra scripta: Domus Hericis eversi fatetur hoc i. virtutes Herculis, quem dicis deum vel Iovis filium, que pro et greges virginum oppressi ritu i. more pecorum, i. que fuerunt oppresse et deducte impudenter. Erix fuit pater Yoles, quem, quia Herculi se obiecit, ne Yolem haberet, ipse Hercules obsedit, oppressit, convicit ac diruit. Et filiam et alias virgines sibi et aliis supposuit. Alius Erix fuit filius Veneris < e t > Butte, frater Enee, quem etiam convicit Hercules, a quo denominatur Erix mons Sicilie. Dicit ergo Licus: Hec s. enormia scelera[ta] nulla Iuno et nullus Euristeus iubet s. Herculi, set ex proprio scelera perpetravit. Amphytrion respondet: Hec sunt opera ipsius s. Herculis, set ad hue non nosti omnia s. opera Herculis. Iste Erix, quem dicis, fuit fractus i. confractus et mactatus et Antheus Libes i. Libicus fuit iunctus huic Erici. Antheus fuit Gigans fortissimus in Libia - populorum terror: Ad quem Hercules pugnaturus accessit et diu luctatus est cum ipso. Et, quia erat filius terre, quotiens mergebatur et amplectebatur terram, geminabantur eius vires. Hoc prevides Hercules Antheum substinuit inter ulnas, donee exspiravit. Ad hue ponit aliud opus Herculis dicens: Et foci i. ignes manantes i. stillantes et effluentes cede inhospitali i. ex cede hospitum, qui bibere i. biberunt iustum sanguinem Busiridis i. illius regis Egipti, cuius cruoris effusio iusta et meritoria fuit, s. fuerunt opus suum. Busiris fuit rex Egipti, qui nobiles venientes ad aulam eius grate recipiebat, ut magis confiderent, noctu capiebat eos, interficiebat et suis ydolis ymolabat et omnia, que habebant, in thesauros proprios recondebat. Sensit hoc Hercules, accessit et interfecit et, sicut ipse aliis fecerat, fecit ei. Et Gerion ille rex Yspanie, qui habebat tria capita, obvius ferro s. Herculis pugnando cum eo coactus pati mortem s. per Herculem ante Geriones i. cum omnibus eius capitibus, que dicebantur Geriones propter triplicitatem, nec i. non unus Gerion, set plures, ut supra, tamen victus una manu s. Herculis est opus eius inultum, s. quem nullus contra Herculem vindicavit. Et ultimo, ο Lice, tu ad hue eris inter istos, quia Hercules interficiet te, qui s. interfecti ab Hercule nullo struppo lesere thalamos, i. non

12sqq. cf. Papias s.v. Eryx 1 latensia 5 fastidire: fort, faciscere 6 post p.c.a: 2"tta p.c.2"·. j>[ ] a.c.2 7 Heuricisp.c. 2 10 obiecit se a.c. 14 hec: hie 15 scelera: -e 17 mathatus 21 fort, pervidens 25 Egippi 29 ipse aliis| aliis a.c. 32 Gergiones 34 inultum: multum 36 stiupplesere a.c.

(vv. 489-500)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS F U R E f f f l S

67

attentaverunt isti violare thorum Herculis, sicut tu attentas, et tarnen interfecit eos: Quanto ergo animosius te necabit. Nunc loquitur Licus calumpniose Amphytrioni dicens: Illud licet regi s. michi, quod licuit Iovi: Tu dedisti coniugem Iovi, i. Iuppiter genuit Herculem ex uxore tua et tu ipse testatus es. Etiam dabis michi regi, si consilio tuo annuet michi Megera. Et nurus tua s. Megera discet hoc non novum s. in domo tua, quia uxor tua concubuit cum love te magistro i. te auctore, qui consensisti, ut supra, et etiam te viro s. Almene probante i. laudante sequi meliorem, quia uxor tua adhesit Iovi meliori te: Sic I fol.29v I nurus tua consilio et exemplo tuo adherebit michi prestantiori Hercule. Nunc atrocius loquitur Licus Megere dicens: Sin i. certe si tu pertinax i. obdurata nega[n]s copulari i. coniungi thedis i. coniugiis nostris, ego feram nobilem partum i. habebo egregiam sobolem ex te, Megera, vel pro etiam et prorsus coacta, i. si non voluntariam, te coactam habebo. Hoc audito Megera disperata nominat infelicia coniugia predecessorum suorum innuens, quod ita quiescat hoc coniugium, si violenter compellatur, sicut incessit de aliis precedentibus domus sue. Dicit ergo Megera: Ο umbre Creontis s. fratris mei, adeste huic coniugio nostra! Creons dedit Creusam filiam suam in uxorem Iasoni vivente Medea prima uxore Iasonis. Medea incantamenta fecit, quod in domo igne inextinguibili combuxit Creontem et Creusam novam sponsam et omnia tecta et filios Iasonis trucidavit, ut in tragedia septima (Med.) plenius patet. Ο pennates Lapdaci, adeste! Lapdacus fait rex Thebanorum pater Creontis, Megere et Iocaste, cuius filia Iocasta nupxit Edippo eius filio et concepit ex eo Ethyoclem et Polinicem. Edippus congnito scelere se excecavit, Iocasta se interemit, predicti eius filii se mutuis vulneribus interfecerunt. Et ο nuptiales faces impii Edippode i. Edippi s. adeste! Et nunc, ο vos precedentia coniugia, date solitafata i. similia infortunia nostro coniugio s. mei et Lici. Et, ο cruente nurus Egipti s. sorores quinquaginta filie Danay, que interfecistis quinquaginta viros vestros filios Egipsti excepta Ypermesta, que noluit interficere Linum virum suum, set fecit eum aufugere et ipsa per patrem captivata fuit ex adhibita pietate, infecte i. polute manus - per synodoce < m > multo sanguine s. virorum vestrorum per vos iugulatorum in lecto, nunc nunc adeste s. nostro coniugio: UnaDapnays s. Ypermestrade est numero, que noluit interficere virum. Ego loco ipsius exsplebo nephas, quia audacter interficiam hunc violentum et emulum virum meum. Patres s. istarum et istorum s. Danaus et Egistus fuerunt fratres et inimici filii Belli etc. Que sorores dicuntur

23sq. cf. p. 59,21 sqq. 3 s. s.l. post illud 7 Almene: anicue 15 quiescat: fort, vilescat Zw. I sicut incessit scripsi: sicuti cessitp.c.: sicuti cessita.c. 16 fratris cf. 1.21 sq. (immo patris cf. p.75,1) 19 novma.c. 2 21 post pennates del. d 29 Linum: immo Lynceum 33 nephas scripsi·. nepfas a.c.: nephfasp.c. 34 fort. viri mei I pater a.c. 35 i.e. (A)egiptus (cf. l.27sq.)

68

5

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARHLLIS

(w. 500-519)

Danaydes et posite sunt in inferno semper in urnis ruptis portantes aquam bullientem < e t > eas adhurentem nudas ad implendum vegetes sine fundo: Et sic ille semper cruciantur et numquam veges impletur. Iterum Licus atrocius instat Meiere comminando ei dicens: Ο Meiera, tu pertinax i. indurata et implacabilis abnuis i. renuntias nostra coniugia et terres regem i. incutis michi timorem! - ut ex precedentibus liquet. Set tu scies, quidpossint sceptra i. quid valeat ira regis! Et complectere aras, i. quantum vis: Nullus deus eripiet te michi, s. quinhabeamte, nec, siAlchides i. Hercules victorpossit vehy i. reduci ab inferno ad supera i. ad hunc mundum superum remolito orbe i. per violentiam revoluta terrarum machina ab inferiori ad summum, s. poterit te eripere a me. Nunc Licus minatur concremare ipsam et templum dicens ad familiares et satellites suos: Congerite silvas i. conducite et accumulate hue multa ligna! Et templa i. templorum lignamina iniecta s. in rogum ad ignem fiendum flagrent i. ardeant et inflamentur cum suis supplicibus i. cum Meiera et cum Amphytrione et suis sequacibus orantibus in templo. Nunc melius specificat dicens: Unus rogus i. idem ignis consumet i. comburat et in cinerem reducat coniugem s. Meieram uxorem Herculis et totum gregem i. filios et omnem consanguini[ei]tatem subiecto igne i. suppositis vel impositis flammis. Amphytrion audiens minas paratas invocat Herculem tamquam deum dicens: Ο Alcide i. ο Hercules fili mi, ego genitor tuus peto a te hoc munus s. scire rogare, quid deceat s. me, a Lico: ut prius cadam i. ut magis subito moriar. Dicit ei Licus: Ille nescit esse tyrannus i. uti modis tyrannicis, qui iubet cunctos s. odiosos in eius manu positos luere supplicium morte i. pati mortem sine aliis penalibus inflictionibus, quia tyrannus citra mortem debet reum suum afficere multis penis. Set si vis tyrannus esse, irroga diversa i. multifida supplicia, antequam irroges ultimum finem mortis. Miserum i. in miseria viventem et mortem cupientem da vite i. compelle, ut invictus vivat! Iubefelicem perire i. eum, qui vitam felicem ducit et optaret vivere, compellas mori. Amphytrion dicit: Ego rogem i. adorem et deprecer pro salute mea Neptunum regentem maria sacro voto - s. adorem interim, dum rogus i. ignis accrescit trabibus crema[ma]ndis i. augetur trabibus superiectis ad augendum ignem? - quasi dicat: Non invocabo nec adorabo. Proh minimum i. ο auxilium nichil valens! Iuppiter rector et parens, summa vis i. virtus celestium i. deorum celi, cuius telis i. fulminibus excussis i. vibratis yma imperia s. huius inferioris climatis tremunt i. trepidant, |fol.30 r | invoco te: Compesce dextram i. reprime potentiam regis Lici querentis cremare ac delere domum et sanguinem Herculeum.

3 post sic del. 1 7 eripiet scripsi (cf. l.ll): aripiet a.c.: arripiet p.c. Sfort. possit 12 conducite: coaducite 13 lignamina cf. DuC s.v. I ad: et 16 fort, consumat 18 consanguiniei I tatem: -ei- p.c. (utvid.) llfort. deceat me. s. aLico 23 morte p.c.·. mortis a.c. 26 i. in miseria: -Tmiseria 35 fort. < o r o i. > invoco te

(vv. 519-545)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

69

Nunc dicit, quod nichil op[p]itulantur ei invocationes deoram, set vult Herculem filium invocare, in quem magis confidit quam in omni turba deorum. Dicit ergo: Quidfrustraprecor deos i. invoco sine fructu non exaudientes? Set, ο nate i. fili mi Hercule, ubicumque es, audi s. voces meas et succurre ad hanc primam invocationem! Sub[b]ito sentit accurrere Herculem et sursum ferri. Dicit ergo Amphytrion: Curtempla labant i. agitantur subito motu i. tremitu? Cur solum mugit i. obmurmurat? Inf emus fragor i. inferior sonitus sonuit i. statim intonuit e fundo ymo i. in infimo profundo. Et est auditus sonus i. solita perambulatio gradus Herculei i. incessus Herculis. fortuna viris etc. (524): In hoc carmine loquitur auctor contra fortunam, que numquam redit premia, set immeritis et indignis favet et alia etc. Dicit ergo: Ο fortuna invida i. malivola fortibus viris i. robustis et animosis hominibus, quam nequam i. pexima premia dividis i. distribuis bonis i. virtuosis! Nunc conqueritur, quod Euristeus quiescit et regnat et mictit Herculem ad labores. Dicit ergo: Euristeus regnat in facili otio i. in quiete pacifica. Et Hercules genitus ex Almena uxore Amphytrionis exageret i. exercitet manum celiferam i. gerentem celum mostris i. periculis monstruosis per omnia bella i. per omnia mundi discrimina? Et resecet ferocia colla serpentis i. ydre? Et referat i. reportet mala i. aurea poma deceptis sororibus i. illis virginibus custodibus Iunonis ad poma aurea Hesperidum, cum dracho prepositus divitibus pomis i. aureis, ut supra, dederit sopno pervigiles oculos i. lenitus per Herculem? Et intravit ipse Hercules domos multivagas Sitie - Site sunt populi semper errantes et feroces sub nivibus septemtrionis, quos conculcavit Hercules - et ad gentes hospitas i. diversis locis motas patriis sedibus, quia in propriis regionibus semper errant, que pro et calcavit terga rigentia freti i. pedes transivit illud mare congelatum et calcavit ipsum mare taciturn i. quietum multis litoribus. Illic i. < i n > illis partibus dura equora carent fructibus, quia quiescunt et frigore stringuntur. Et semita i. via pedestris et equestris ter[r]itur i. calcatur intonsis Sarmatis i. illis crinitis ea parte, qua rate prius tenderant plena carbasa, i. ubi prius navigabatur, postea perambulabatur. Pontus i. illud mare stat i. perstat - certis vicibus mobilis i. disscurrens amnis i. fluvius: nunc i. aliquando facilis i. habilis pati navem i. navigari et nunc i. aliquando facilis pati equitem i. peditari et equitari. Iste sunt partes Amazonum, [ad] quas intravit Hercules et subegit. Dicit ergo: Hercules detraxit i. abstulit nobile spolium i. illud iocale corpori i. a corpore illius regine et peltam i. scutum et vinculo nivei i. candidi pectoris i. monile vel aliud iocale circa Collum (ista omnia erant iocalia

5 sensit I accurrere et Herculem sursum 11 immeritis: emeritis 12 malvola a.c.2 13 nefl (i.e. nequamj in marg. 16celeferam 17 gerentem: regentem 21 fort. < genas i. > oculos 24 patriis p.c.2·. per agris a.c.2 25 terga: terra 27 dura: dira 28 intensis 31 post vicibus del. ut I amnis: annis

70

5

10

15

20

25

30

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 545-558)

strenuitatis et ornamenta, que regina portabat in arma) illi regine detraxit predicta Hercules, que imperat i. dominatur viduis gentibus i. illis Amazonibus, que pro maiori parte vivunt sine viris - vel quia relicte fuerunt a viris vel quia postea revertentes interfecerunt viros, ut habuisti supra de istis Amazonibus in carmine "Magne Olimpi rector etc." in versiculo "Non vicit ilium" (245), suscipiens s. ipsa, que imperat, te Herculem victorem posito genu i. cum reverentia genuflexionis. Qua spe i. quanta spe rapiendi Proserpinam tu, Hercules, actus i. deductus ad inferos audax i. grandi animo audens ire i. ingredi vias inremeabiles s. inferni, unde non est reditus, vidisti regno Sicule Proserpine i. intrasti infernum, ubi Proserpina Plutonis uxor est regina, que fait fllia Cereris. Quam colligentem flores et spatiantem Pluto raptor detulit ad infernum (ex insula Delo), s. qui est in Sicilia. Illic i. in descensu et transitu in infernum nulla equora consurgunt noto i. illi vento, per quem veharis in infernum auxilio ventorum, et nulla equora consurgunt favonio i. illi alii vento tumidis fructibus, i. altis undis non consurgunt. Notus est ventus aliter dictus auster, pluviosus et aerem malis morbis inficiens, exurens flores et tenera arbusta. Etiam nothus dicitur bastardus ota culpa natus ex homine nobili et serva. Et not[h]us etiam dicitur congnitus et bonis natalibus notatus. Favonius est ventus mitis valde favens germinibus - aliter dictus Zephirus - inter Africum et Chorum. Favonii etiam dicuntur spurii quasi spurci nati ex nobili muliere et incerto vel vilissimo patre. Geminum genus Tindareum i. signum "Gemini" factum ex Castore et Poluce fratribus et filiis Tyndari regis non succurrit timidis navibus, s. quo diriguntur naves in tempore tempestatis. - quasi dicat: Nullo auxilio dirigente intravit Hercules infernum nisi magna audatia et animi vigore. Stat s. in inferno pelagus i. obscurus fluvius Accherontis languidum i. lentum et opacum nigro gurgite i. aquis piceis |fol.30 v | et sordidis. Et Mors pavida i. pavorem inferens avidis dentibus i. morsu insatiabili, quia nemini parcit et semper consumit, intulit i. immisit manibus i. ad manes inferni gentes innumeras i. animas infinitas incessabiliter descendentes. Vult dicere, quod est ibi umbrarum numerus infmitus, quia ampla est via, que ducit ad mortem, set arta, que ducit ad vitam. Totpopuli i. tantus numerus animarum transeunt s. flumen Accherontis uno solo remige i. nauclerio et conductore s. Cheronte sene. Nunc tangit laborem, quem habuit Hercules in intrando < e t > transeundo

ISsqq. cf. Papias s.v. notios/notus/favonius/spurius

31 ampla etc.: cf. Vulg. Mt 7,13sq.

6 post imperat del. et I post Herculem dist. cod. 12 Delo s. qui: Delos que I illic Ί descensu 13 veharis p.c.: vegaris a.c. 14 auxilio ventorum fort. del. Jak. 15 aliter: alter a.c. I post dictus del. fa 17 barstadus I nota cf. Papias s.v. notus I post natus dist. cod. 20 chorum (i.e. coram): ehoram 27post inferens dist. cod. 33 Cheronte a.c.: Accherontep.c. I sene del. p.c. 34sq. intrando transeundo Stigem et fluvium a.c.: intrando Λ transeundo Stigem fluviump.c.

(vv. 558-580)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

71

Stigem fluvium invicto Cheronte contra ordinem Parcarum, quia vivus intravit, et expugnando ac Cerberum convincendo. Dicit ergo: Ο Hercules, et ut i. quamvis vincas vada fere Stigis s. per violentiam transeundo et vincas colos Parcarum non revocabiles i. vincas ordines non permutabiles Parcarum, quia non intrat hue aliquis, cuius vitam rupendo fila Parce non solverint, nunquam de cetera rediturus, et tu vivus intrasti etiam rediturus, ad hue plus habuisti agere: Nam hie rex s. inferni Cerberus, qui imperax pluribus populis i. maioribus multitudinibus animarum quam peterent i. quam fuerunt illi, qui bello petierunt expugnare et evincere Philon Nestoriam i. illam fortissimam et inexpugnabilem roccham illius Nestoris, contra quam fuerunt exercitus et multitudines infinite, conseruit manus tecum < i . > implicuit se tecum ad luctamina et gravem pugnam, quia sciebat, quod veneras illuc spoliaturus infernum et rapturus uxorem, et ferens i. durans s. pugnam contra te tandem effugit i. cessit et elongatus fuit a te sautius i. percussus et vulneratus gemina cuspide i. clava trinodi tenui vulnere i. non apparente, quia est umbra sine nervis et ossibus. Et ipse s. rex inferni dominus mortis i. regni perpetue dampnationis pertimuit mori s. manibus tuis, ο Hercules. Loquitur < n o n > materialiter, quia non poterat ultra mori, set modo poetice locutionis. Nunc chorus ortatur Herculem, ut, postquam convicit regem inferni, ita vincat omnia fatalia et ad egressum pro suorum liberatione solitis viribus aperiat sibi viam. Dicit ergo chorus: Ο Hercules, rumpe fatum i. fatalem ordinem inferorum! Et prospectus lucis i. videre lucem tristis inferis, qui non assueti sunt videre, pateat i. aperiatur tua manu i. tua fortitudine. Et limes invius i. nova via per te violenter facta det faciles vias ad superos, i. ut possis ad superna climata revenire. Nunc exemplificat dicens: Orpheuspotuitflectere i. humiliare cantibus i. modulamine soni dominos umbrarum i. presides infernales immittes i. asperos et crudeles et supplici prece i. supplicibus precibus, dum recipit suam Euridicem i. donee optinuit reducere uxorem. Ars i. magnum ministerium pulsandi, que s. ars et scientia traxerat i. cohartaverat ad ascultandum silvas, aves et saxa remorantia ad audiendum et queprebuerat moras fluminibus s. ad ascultandum, ad sonitum cuius i. dulcedinem fere constiterant i. silvestria animalia morabantur. Et difficiles dei i. infernales moti lacrimis Orphei deflent i. etiam moventur ad lacrimas et humiliantur, qui s. dei crudeles querunt i. examinant et puniunt tetra crimina i. obscura peccata fronte i. terribili aspectu et minis i. orribilibus intonationibus et excutiunt i. exagitant et excitant deos veteres i. antiquos manes - vult dicere: iudices infemi, qui sunt Eacus et Minos. Et etiam

5sq. non ... nunquam cf. com. crit. ad56,26 7 Cerberus i.e. 'Pluto ' (cf. p.29,21sqq./p.73,llsq. e.g.) 9 petierunt: perienint 11 post infinite dist. cod. I tecum-implicuit 13 s.: in 18 modo: modus 27 supplica 30 post ascultandum del. cuius 34 tetra: si testus habet tecta i. occulta in marg. I peccata: peccatores a.c. 35 deos veteres p.c. : deos et letores a.c. 36 iudices: iudicibus I Eacus (cf. p.79,21 e.g.): Cachus

72

5

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

( w . 577-604)

nurus Traytie i. Danaydes ille, que interfecerunt viros, deflent Euridicem recedentem. Tandem arbiter mortis i. rex inferni ait motus cantu et precibus antedictis: "Nos vincimur ad voces Orphei et tu, Euridice, vade ad superos cum viro tuo tarnen hac lege data i. imposita: Tu, Euridice, perge comes s. sotietatem sequendo post terga tui viri s. Orphei. Et tu, Orphee, non ante respice tuam coniugem s. Euridicem, quam cum clara dies obtulerit deos s. superos, et ante, quam ianua Spertani Trenari adherit tibi!" Hec dicit, quia est Spertanum chaos et via incipiens labi ad inferos, ut infra videbis in narratione Thesey. Tunc hac lege Orpheus egreditur cum uxore. Set verus amor odit moras, que differunt corporis voluptatem, nec illas patitur et, dum properat cernere i. videre munus s. Euridicem suam ante tempus, illud perdidit s. ipsam. Nunc notabiliter concludit: Que regia et maxime deorumpotuit vinci viribus? quasi dicat: Nulla, quia superi non possunt violari nec decipi. Set modo viso carmine deficiente construe sic: Hec regia s. Plutonis, que potuit vinci cantibus id est dulcedine soni et precum, poterit vinci viribus s. Herculis inpugnantis. I fol. 31r J Lucis eterne rector etc. (592): Hercules exurgens ab inferis postulat veniam a superis de eductione Cerberi se excusans, quod iussus et coactus fecit. Et conqueritur de Iunone, que semper urget, ut moriatur. Et miratur, quod regnum invenit occupatum et familiam tribulatam. Et introducuntur ad loquendum Hercules, Amphytrion et Theseus etc. Dicit ergo Hercules primo ad solem, quem iuvabat videre, quia manes reliquerat tenebrosas: Ο Appollo sive Phebe i. sol rector i. conductor eterne lucis et decus i. splendor et ornamentum celi, qui ambiens i. circumdans terram i. omnia climata nostra curru flamigero i. lucem et ardorem portante[m] exeris i. erigis capud illustre i. splendidum letis terns, que letificantur Oriente sole, da veniam i. parce michi Herculi, si tui vultus i. aspectus videre nunc quid i. al[l]iquid illicitum i. indecens et inusitatum s. Cerberum per me eductum, quia ego iussus i. coactus extuli in lucem i. adduxi hue sursum secreta mundi i. Cerberum et spolia latentia in inferno! Et ο Iuppiter ambitus i. ordo et forma que pro et parens i. pater et dominus celestium i. deorum celi, tege visum i. vela faciem et absconde, ne videas hoc monstrum! Et ο tu Neptune, qui regis maria secundo sceptro i. sorte secundi regni tibi cedentis, pete imas undas i. cela caput inter aquas algidas! Et quisquis ex alto i. ex celo aspicit s. infra metuens pollui i. infici et obumbrari nova terna facie i. noviter apparente monstro Cerberi tricipitis, reflectat aciem i. removeat et avertat oculos ab eius aspectu et erigat i. elevet ora i. intuitum in celum fugiens portenta i. non patiens videre monstruosa! Hoc nephas s. hunc terribilem canem i. Cerberum tribus capitibus caninis cernant duo i. due persone: s. ille, qui advexit i. eduxit, s. ego et ilia, que vexit i. impulit me illuc, s. Iuno, que

11 illud: illo vel ille a.c.2 17 coaactus a.c. 19 post occupatum dist. cod. 28 post sursum dist. cod. 29 ambitus cf. p.45,13 32 imas: unas 37 post caninis dist. cod. 38 que T| vexit a.c.

(vv. 604-624)

5

10

15

20

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

73

iussit me in penas meas atque in meos labores, i. ut ibi perirem in penis et angustiis. Terre non satis pavent odia Iunonis. - i. satis deberet sufficere odio Iunonis obicere michi pericula huius mundi superioris et non mictere me ad pugnas inferorum. Ego vidi regna s. inferni iussus et impulsus inaccessa omnibus, i. ad que ob causam similem nullus ivit s. occasione spoliandi, que pro et ingnota Phebo, qui circuit totum mundum, set illuc non accedit, et que obscura spatia i. inferni regni deteriorpolus i. obsenior plaga concessit s. tertia sorte diro Iovi i. crudeli Plutoni tertio fratri. Et, si ipsa regna tertie sortis, s. que tertia sorte cesserunt Plutoni, placerent i. placuissent, ego potui regnare i. ibi dominari. Et ego quodam i. nunc vici chaos eterne noctis i. infernum perpetuo tenebrosum et vici deos graves et tristes nocte i. obscuritate lugubres s. Cerberum, Cherontem et omnes alios trepidantes et vici fata i. Parcas et fatales dispositiones inferni omnia violando et redii morte contempta i. despecta et vilipensa, quia non solent intrare nisi quos mors prius resolvit - et ego vivus intravi et redii fatis invitis. < 0 > Iuno infestissima, quid aliud restat s. imperandum michi? Ego vidi et ostendi inferos i. intravi Tartara et pro testimonio eduxi Cerberum etc. Da i. exibe michi et iniunge, si quid ultra est i. restat agendum. Ο Iuno, tarn diu pateris manus nostras cessare i. requiescere et non ad aliquas pugnas ire? Precogita, quid iubes vinci! - quasi dicat: lube et ego exequar et amodo michi nichil obstabit.

Nunc Hercules circumspiciens perpendit et videt occupatam civitatem et rogum, quem parabat Licus in templo pro Meiera et Stirpe Herculis delenda, ut supra. Admirans ergo dicit: Set video, quod milles infestus requirens i. hinc inde discurrens tenet templa i. occupat et inhabitat que pro et obsidet i. circuit 25 sacrum limen i. ingressum templi centorum avorum i. predecessorum meorum: Hie erat Licus infestans Meieram et Amphytrionem etc., qui faciebat strui rogum. Time Amphytrion, qui invocaverat Herculem, congnovit subitum accessum Herculis et aspectum eius ad hue pallentem propter infernas tenebras intuens dicit: Est ne verum, quod ille sit Hercules meus, an vota i. magna 30 desideria decipiunt meos visus i. exibent hanc ymaginem nostris oculis et non est verum? An ille domitor orbis s. Hercules deliquid i. reliquid domum silentum i. infernam stationem dampnatorum tristi nubilo i. aspectu squalido et sine colore vivaci solito. Iterum magis instat dicens: Est ne ille natus i. filius meus Hercules? - quasi dicat: Sic. Mebra stupent letitia s. subita. Ο nate certa 35 salus i. redemptor Thebarum, quas vere liberabis a novo tyrapno, set sera |fol.31 v | i. tarda propter dampna iam recepta, ne i. an cerno verum corpus s. Herculis an fallor i. decipior tua umbra i. tua apparentia non vera? An ne es s.

4 post impulsus dist. cod. 7 post regni dist. cod. I obsevior 10 quondam i.e. 'nuper' (cf. Blaise1 s.v.) 12 trepidantes cf. p.83,28 14 quos: quod a.c. 15 fatis invitis s. Iuno inf. I s. s.t.2 17sq. ultra est i. inmarg.2 19 precogita.c. 29 dicit: dixit 3 7 f o r t , fallor i. decipior

74

5

10

is

20

25

30

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv. 624-643)

verus natus? Ego angnosco thoros i. grossos et fortes musculos membrorum et angnosco humeros i. armos et animosa membra et manum nobilem s. Herculis in alto troncho i. pleno et rotundo brachio. Nunc Hercules videns lugubrem Amphytrionem dicit: Ο genitor, unde est tibi iste squalor i. ista lugubritas et mestitia et coniux s. mea amicta i. vestita lugubribus i. funereis vestibus? Unde sunt nati s. mei obsiti i. circumdati tamfedo pedore i. tam obseno fetore pedum et membrorum, tamquam si fuissent retrusi et captivi? Que clades i. adversitas gravat domum i. opprimit familiam nostram? Amphitrion respondet: Socer est peremptus i. pater Megere et Licus possidet regna i. occupavit regnum et petit leto i. minatur interficere natos s. tuos, parentem s. me patrem tuum et coniugem s. uxorem tuam Megeram. Nunc conqueritur Hercules dicens: Ο tellus ingrata i. munde ingrate, nemo venit ad auxilia dorms Herculee? - quasi dicat: Ego adiuvi totum mundum in periculis et nemo succurrit in invasores domus mee? Orbis defensus s. a me videt hoc nephas i. patitur videre et non succurrere? - quasi dicat: Mirum et ingratitudo magna est. Set ego me met iuvabo. Dicit ergo: Cur tero diem questu i. cur verbero verbis aerem querulosis et inutilibus [verbis]? Veniamus ad facta! Hostis mattetur i. subito interficere volo Licum! Nunc Theseus videns Herculem irruere velle in Licum dicit: Feret virtus s. Herculis hanc notam i. labem, ut Licus flat summus hostis Alcide i. ut Hercules polluat manum suam < irruendo > in eum velud in eminentem hostem, qui non est dignus Herculea manu mori. Set permicte me, ego Theseus feror i. cedo vel rapior ad auriendum sanguinem eius. Respondet Hercules: Ο Theseu, siste i. desiste, ne vad[e]as, ne qua subita vis i. gentium subitus tumultus ingruat i. superinvadat te, cui forte non posses resistere! Set ego volo ire: Bella poscunt me i. hoc factum requirit personam meam! Tunc pater et uxor congnoscentes volebant eum amplecti pre gaudio, set pronus ad vindictam dicit: Ο parens, differ amplexus et tu, coniux, differ i. sustinete, donee ulciscar! Licus nuntiet Lico me iam redisse i. mors per me data Lico nuntiet et sit testis, quomodo sum reversus. Nunc loquitur Theseus Meiere et Amphytrioni cohortando eos dicens: Ο regina i. ο Meiera coniunx Herculis, fuga i. exspelle nebulam i. mestitiam ex oculis i. ex aspectu! Et tu, Amphytrion, reprime i. restringe lacrimas cadentes i. effluentes ab oculis! - quasi dicat: Non habeatis amodo luctum, [quia] si pro quia novi Herculem animosum et ferocem. Licus novus occupator dabit i. patietur et recipiet per manus Herculis penas debitas Creonti, i. per quas erit

1 post i. del. fortes 2 animosa Zw.: armosa 3 in: et 6 podore a.c. I post fetore dist. cod. 8 Amphitrion respondet in marg.2 9 occupavt 12 i.: s. 13 adiuvi Nes./Zw.: audivi I in invasores: invasoribus 15 est p.c. post mirum I magna in marg. 16 questum a.c. 20 < irruendo > e.g. (cf. 1.18) 21 permicte i.e. 'dimitte ' (cf. DuC s.v. permitto) 22 fort, sanguinem eius 23 subitus: subitarum 24 superinvadat susp.: fort, superinundet (cf. p.57,34) I ego in marg. 26 pre: pro a.c. 27 nuntiet: nuntie a.c. 28 Lico: Dithi p.c. 29 Meiere in marg.2

(vv. 643-660)

5

10

is

20

25

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

75

satisfactum vindicte et umbris parentis tui Meiere s. Creontis perempti. Amphytrion dicit: Lentum est "dabit" i. tardum est hoc verbum "dabit", quia respicit in futurum! Theseus dicit: Nunc dat. Amphytrion: Hoc quoque lentum est, quia vellem audire: "Dedit." Theseus respondet: Deus, qui potest, secundet i. properet votum nostrum s. super ultione emulorum et adsit i. succurrat rebus lapsis i. minis nostris. Nunc Amphytrion instat Theseo, ut narret sibi gesta in inferno et, quomodo intraverunt. Dicit ergo: Ο Theseu comes i. assotiator magnanime magn[anim]i nati s. Herculis, pande i. declara michi ordinem virtutum i. modum virtuosum, quem tenuistis intrando et stando in inferno et in regressu. Et primo die, quam longa via ducat mestos i. peccatores dampnatos ad manes i. ad umbras infernales! Et pande, ut i. qualiter canis Tartareus i. Cerberus convictus tu lent dura vinculo i. passus fuit se sursum trahi vinctum cathena triplici! Theseus respondet: Tu cogis me, ο Amphytrion, commemorare i. narrare acta i. gesta in inferno quoque i. etiam horrenda i. timenda et gravia menti secure, i. quia est extra ipsa pericula et tarnen ad hue ex ipsa narratione pavescit. Vix est ad hue michi certa fides Vitalis i., quod evaserim a morte, vix credo fide i. videns per verum testimonium me esse salvum. Actes luminum i. pupilla et acuitas visus torpet i. ad hue est umbrosa que pro et visus ebetes i. oculi tenebrati et languidi vix ferunt i. patiuntur inspicerediem insuetum i. lucem diu non visam. Amphytrion ortatur, quod dicat, dicens: Ο Theseu, permicte i. relinque et despice alto pectore i. sublimi animo, quidquid pavoris remansit, quia amodo est frivolum timere preterita, que substinuisti presentia, ve pro et ne tu frauda i. ne occultes ea, que tollerastis, optimo fructu laborum, quia s. post labores secutus est fructus salutis et honoris, quia est dulce i. delectabile stando in loco salutis meminisse i. commemorasse inter amicos ea, que fuit durum i. periculosum |fol.32 r | et angust < i >osumpati: Ergo, ο Theseu, fare i. exspone horridos casus, quos evicistis!

Nunc Theseus victus precibus Amphytrionis invocat totum mundum superiorem et omnia iura eius et solem omnia hec superiora videntem et Iunam, que etiam 30 dicitur Proserpina, ut sint testes et faventes narrationi sue. Dicit ergo: Ο fas omne mundi i. quodcumque est iustum et licitum in mundo et quod possum licite invocare, precor etc. et precor te Phebum dominantem regno capaci i. amplo et aperto celo, aeri et omnibus terrenis: precor i. invoco te, quia omnia vides, et Proserpina regina inferni, quam mater tua Ceres mesta quesivit i. exploravit, 35 si posset reperire, tota Ethna i. per omnia loca Sicilie, ubi est mons Ethna (vel etiam: tota Ethna i. per infernum, ubi inventa fuisti, quia Pluto te rapuerat ac

1 an Meiera? Zw. 3 lentum: lectum 4 Theseus respondet in marg.2 6 lapsis: lapyis 9 modum: ordinem a.c. 14 horrenda: horrida 16 vix': vis 18 acuitas cf. DuCs.v. 19post languidi dist. cod. 20 permicte i.e. 'relinque' (cf. Blaise* s.v. permitto) 22 ve: ut 23 occultas cod.: fort. occulta 24 post salutis dist. cod. 30 fas p.c.: pol[ ] a.c. 33 i. p.c.2: et a.c.2

76

5

10

15

20

25

30

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv. 660-673)

in suam coniugem tulerat in infernum), precor i. invoco te, ut liceat michi Theseo loqui impune i. dicere sine omissione et absque criminatione mendacii iura abdita i. ordinationes et leges ac observantias celatas, clausas et archanas in inferno et que s. iura sunt operta i. intrusa et immersa terns i. intra centrum terrarum, ubi est infernus. Nota, quod variis et diversis effectibus et rationibus varia et diversa sunt nomina, que apropriantur lune: Quandoque dicitur Luna, quandoque Phebe, quandoque Dyana, quandoque Lucina, quandoque Ceres, quandoque Ops i. copia, quandoque Cincia, quandoque Proserpina, de qua modo est sermo. Fabula nota est: Pluto reperiens Proserpinam legentem flores vernos cum certis puellis rapuit in infernum, quam mater Ceres orbe pererrato secuta est in infernum ibique reperiens a Plutone requisivit. Ille negavit, ipsa reclamavit Iovi, qui iuxit, ut restitueretur, si nichil ederet in inferno. Et sic acceptatum fuit. Set dum restitueretur Cereri, Aschalaphus accusavit, qui solus viderat earn comedentem granati grana septem, et sic remissa fuit ad inferos. At disperans mater adhivit iterum Iovem, qui composuit, quod medietatem temporis esset cum viro apud inferos, aliam medietatem cum matre apud superos. Ideo luna quandoque apparet, quandoque non apparet. Nunc incipit Theseus describere ingressum ad infernum dicens: Tellus Spartana i. apud civitatem Sparte, quam Spertus edificavit, attollit i. producit et elevat nobile iugum i. pulcrum collem, ubi i. apud quem collem Trenarus i. ille Licaonie mons nemorosus premit equor i. superstat mari densis silvis i. tenebrosis. Hie i. in hoc loco domus invisi Dythis i. exalatio inferai solvit ora i. aperit ingressum et alta rupes Mat i. scinditur et aperit magnum hyatum et ingens vorago i. magna apertura et tenebrosa profiinditas patet i. aperta videtur vastis faucibus i. latis concavitatibus et immenso specu i. magno et cavernoso profundo et hie latum iter i. amplum ingredi patet i. dilatatur omnibus populis, i. quo caperent omnes populi - tanta est vastitas et vorago. Via non incipit cecha i. obscura primo i. a principio tenebris i. obscuritatibus, set tenuis i. subtilis nitor i. splendor lucis relicte a tergo i. remanentis post terga intrantium et dubiusfulgor [solis] i. velud radius interdum apparen[ti]s interdum latens solis afflicti i. pallidi et impotentis cadit i. deficit et ludit aciem i. deludit intuitum s. nunc scintillando nunc non apparendo. Non dubie i. certe primus dies, i. quando incipit in diluculo, autserus i. in crepusculo occasus soletprebere tale lumen s. incertum. Hinc i. per hanc voraginem ampla spatia lassantur i. extenduntur vacuis locis

6sqq. cf. Isid. orig. 8,ll,56sqq. 13sq. cf. Ov. met. 5,537sqq. orig. 15,1,47 20 cf. Papias s.v. Trenarus

19 Spertus (i.e. SpartusJ: cf. hid.

1 i.: et 4 operta: opaca 5 nota (i.e. no): nc (i.e. nunc) 6 apropriantur: appiätur (i.e. aproproiantur) 9 legentes 10 mater: matr a.c.: mat p.c. 11 a Zw.: cum 12 ederet: ederat 16 esset (i.e. e3): e3 20 Licaonie cf. p.22,16 21 i. 2 : et a.c.2 22 Dytis a.c. 24 aperta: -e 29 relicto 32 primus: puras 34 hinc: huic

(vv. 673-697)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

77

i. locorum vacuitatibus, in que s. vacua spatia omne numerosum humanum genus pereat i. immergatur. Non est labor ire i. descendere, quia ipsa via deducit i. infra trahit per declinium: Ut i. sicut sepe extus trahitpuppes s. advehit, sic hie pronus aer i. ipsa descensio urget i. infra deducit et avidum chaos i. attrahens obscuritas actrahit. Et umbre tenaces s. inferni retinentes haud i. numquam sinunt flectere gradum retro i. proibent retrocessum. Intus i. in profundo huius voraginis in inmenso sinu i. ampla sinuositate et latitudine labitur Lethes i. ille fluvius obliviosus quiete i. sopnolenter et sine strepitu placido vado i. blando meatu et demit cur as i. aufert memoriam et cogitamina omnium relictorum. Et involvit amnem i. convolutionibus reflectit cursum gravem i. implicitum multis flexibus i. tortuositatibus variis, ne amplius pateat facultas remeandi s. ne transeuntes unquam revertantur. Talis est iste Lethes, qualis vagus i. flexuosus Meander fluvius ludit incerta unda i. dubia, quo fluat per tot flexuras, et cedit sibi, quia videtur currere per unam partem et retorquetur in aliam, et instat dubius i. incertum est, an litus petat fontem i. an aque retrocedant, quia tam flexuosus est alveus et quia est videntibus dubius certus cursus. Ad hue feda palus inhertis Conciti i. illius tabidi et limosi fluvii infernalis illic iacet. Hie i. in ista palude vultur avis mesta, que sequitur mortacinia, gemit i. dolenter conqueritur fame et illic gemit i. ululat bubo luctifer i. ilia avis annutians tristitias et merores. Nigrantes come |fol.32 v | i. obscura fructeta istius paludis orrent i. orrorem et fetorem emictunt opaca fronde i. nigris frondibus et omne animal infauste Stigis i. illius lugubris et orrende pal[l]udis resonat triste i. facit gemitum tristitie et infelicitatis tasso immi[ni]nente i. illo tabido et inherti animali stante ibi, que segnis sopor i. ingnavia som

nolenta tenet, quia quasi semper dormit, et mesta fames < s . > eum tenet, quia tanta est eius sengnities, quod sepe cadit fame et matie; et iacens ipse tassus tabido rictu i. obseno gestu, quia dormiens mingit et stercorizat, et serus pudor i. tarda rescipiscentia post longum dormire gerit i. demostrat vultus conscios i. artus et membra tabida et obsena. In ista Stige est omnis mestitia tribulationum s. metus, pavor, funus et dolorfrendens i. stridens et luctus sequitur i. ploratus assiduus et morbus gemens i. gemitus infirmantium et languentium et bella cincta ferro i. strepitus ac terrores bellicosi et inkers senectus abdita i. abscondita et retrusa in extreme i. ex angulo post istas adiuvat gradum bacculo i. vadunt Ultimi et graves baculi inherendo. Ad hue plus interrogat Amphytrion dicens: Est ne s. in inferno aliqua tellus tenax Cereris aut

3 declivium 6 retro: recto 14 et cedit| et cedit a.c. 16 quia2: q (i.e. quodj 18 post infernalis, non post iacet dist. cod. I fort, vultur < i . ilia> avis (cf. I.19sq.) 19 i.e. morticinia (cf. Blaise1 s.v. morticinium) 20 annutians cf. p.38,5 e.g. 21 fructeta i.e. frutecta (cf. Blaise1 s.v.) 23post infelicitatis dist. cod. 23sqq. tassus cf. ital. 'tasso' (i.e. 'metes') cf. Latham s.v. 24 sapor 27 i.e. ritu I mingit a.c. 28 i.e. resipiscentia 31 gemens: sequens 33 istas sc. 'tribulationes' (cf. 1.30)

78

5

ίο

15

20

25

30

35

I O H A N N I S D E SEGARELLIS

(vv. 697-724)

Bacchi i. tenens vel producens panem vel vinum? Dicit Theseus: Letaprata non germinant ibi leta fronte i. florida demostratione, seges adulta i. alta non fructuat i. non eventat et tremit leni Zephiro i. illo humili ac tepido vento. Ulla silva non habet ramos pomiferos. - hoc est: Nulla arbor portat ibi fructum. Vastitas i. amplitudo sterilis profundi i. infructuosi squalet i. languescit omni fructu sicca. Et feda i. fetida tellus torpet i. pigrescit eterno situ i. perpetuo squalore loci fedissimi: mestus finis rerum, quia ibi dantur supplicia pro peccatis, et ultima mundi i. finalis conclusio et terminus vite et perpetua mors. Aer immotus i. gravis et turgidus heret i. stat et torpescit et nox a[s]tra i. condempsa obscuritas sedet i. statpigro modo i. inherti situ inferni. Cuncta sunt ibi orrida merore i. molesta et fastidiosa incessabili dolore. Locus mortis i. eterne dampnationis s. infernus est peior i. orridior ipsa morte i. ipsa inflictione penarum. Interrogat Amphytrion: Quid i. qualis et quomodo stat ille, qui regit opaca i. tenebrosa loca sceptro i. auctoritate et imperio dominandi? Qua sedepositus s. ipse rex inferni teperat i. moderator et corrigit leves populos i. umbras incorporeas? Theseus respondet: Est quidam locus in obscuro secessu i. spatio remoto Tartari i. inferni, quem s. locum spissa caligo i. condempsa obscuritas alligat i. conclutinat gravibus umbris i. grossis et inhertibus tenebris. Hie manat i. influit latex i. lacus torpens discors ab ymo fonte i. ab inferiore fonte, quia unus elabitur, alius pigrescit. - dicit ergo: Est alter s. fluvius similis quieto i. quasi stans - hunc s. talem fluvium Stigalem iurant dei et, quando per hunc iurant et actestantur dei, non possunt revocare promissa per illud iuramentum sicut Phebus, quando iuramento promisit currus Phetonti - devehens s. hie fluvius sacram Stiga[m] i. infernam paludem tacente fluvio i. tacite labente. At hinc i. ex alia parte Acceron invius i. ille fluvius inaccessibilis rapitur i. ruinöse labitur et ferox s. Accheron volvit saxa i. precipitat ingenti tumultu i. magno strepitu, ne possit navigari. Et cingitur i. circudatur duplici vado adversa regia Ditys i. Plutonis. Et ingens domus s. ipsa Plutonis tegitur luco umbrante i. silva tenebrosa. Hie pendent limina tyranni i. ingressus ad Plutonem vasto specu i. magna spelunca et voragine. Hie est iter i. ingressus umbris i. animabus transeuntibus ad examen. Hec est porta et campus regni s. Plutonis, hie iacet cura i. timor et cogitamen animarum, que ad regis iudicium aducuntur. In quo s. campo ipse rex sedens vultu superbo i. crudo aspectu dirigit i. examinat et ad penas adiudicat animas recentes i. noviter venientes. Dira maiestas i. crudelis austeritas est deo i. illi Plutoni regi. Frons est torva i. aspectus oblicus et ferox illi Plutoni, tarnen gerit i. ostendit in aspectu specimen i. dignitatem et auctoritatem fratrum s. Iovis et Neptuni ex eminent! prospectu tante gentis i. tante sublimitatis. Et vultus i. aspectus Iovis

1 panem p.c.2: pacem a.c.2 3 eventatur i.e. 'afflatur' (cf. Blaise'/DuC s.v.) Tcessabili a.c. 18 conclutinat (i.e. conglut.): concluctinatp.c. 24 täcete Isfort.

11 fastidiosa i| et

(vv. 7 2 4 - 7 4 4 )

5

10

15

20

25

30

35

79

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

est illi s. Plutoni, set fulminantis i. tunc, cum terribilis est in actu vindicte maxime. Ipse deus i. Pluto sic aspectu terribilis est magna pars trucis regni i. de magnis penis inferni est terror et orribilitas eius, aspectus cuius i. trucidantem visum et minacem apparentiam timet omne, quidquid i. quod timetur, i. terribilius omni re terribili et timenda. Ad hue Amphytrion plus interrogat dicens: Ο Theseu, ne i. an est verafama i. vulgare loqui tam sera i. tarn diu deliberata et ruminata iura i. etiam tarda et ultima, quia melius fuisset in mundo penituisse quam hie, ubi non valet confexio nec penitentia, reddi in | fol.33 r | f e n s i. ministrari cadentibus in infernum et nocentes i. dampnatos manes oblitos i. immemores factos propter potum aque Lethee dare i. pati debitas penas i. digna supplicia sui sceleris i. suorum delictorum? Et quis est iste rector i. iudex et terminator veri i. veritatis et iustitie atque arbiter equi i. arbitrans secundum equitatem, ita quod videtur ibi rigor et equitas? Theseus respondet: Non unus s. solus Pluto quesitor i. examinator peccatorum sedens alta sede s. tamquam rex sortitur i. dividit atque determinat sera iudicia i. ultimam sententiam reis trepidis i. pavidis umbris exspectantibus crudas et eternas penas, set iste rex habet iudices ei determinates, s. ut hie: Gnosius Minos < i . > rex Cretensium, ubi est Gnosium opidum, qui propter eius immensam iustitiam, quam semper coluit in regno suo, asumptus est in iudicem inferni, auditur illoforo i. in illo iudicio tamquam iudex et executor criminum. Et alius iudex s. Eacus pater Pelei patris Acchillis filii dee Thetidis Radamantus a loco socer Thet[h]idis, quia pater Pelei viri eius, audit hec s. iudicia et diffinit tamquam iudex secundus in illo s. foro. Quisque patitur, quod fecit, i. penam luit pro commissis et scelus i. pena pro scelere repetit auctorem i. affligit, ut peccator pravus deliquid, et nocens i. quisque peccatorpremitur i. punitur suo exemplo i. per ea, per que peccavit. Nunc loquitur de certis penis dicens: Ego ipse vidi cruentos duces i. dominos homicidas et sceleratos includi carcere i. in arto retrudi et terga impotentis tyranni, < i . > qui nunc non potest se tueri, scindi i. dylaniari et gladiis trucidari manu plebeia i. armis popularium, quos ipse prius oppresserat. Nunc ipse concludit notabiliter ad commune exemplum viventium: Quisquis est dominus etpotensplacide vite i. bone norme vivendi servat manus innocuas s. a sceleribus et peccatis et mitis i. pius et mansuetus regit i. gubernat Imperium i. dominium et regnum suum incruentum i. sine cedibus et crudelitatibus et parcit anime i. servat animam innocentem dyu permensus i. examinans mature longa spatia felicis evi s. future vite hominis innocentis, hie talis vite sanctus cultor vel petit celum i. unitur superis vel ipse

1 est: et

4 trucitantem

s. del. huic vel huit 'constituit'

5 suppl. e.g.: terribili < or est aspect > us Jak. 2 0 illo': ille

(cf. Blaise1 s.v.)

animam dist. cod.

I

s. s.l.2

35 longa: loca

2 1 dee Jak./Zw.: 2 5 post

dne (i.e.

deliquid dist. cod.

16 trepis a.c2

domine)

17 post

2 3 diffinit

2 8 tyräni· q 2

i.e.

34 post

80

5

10

15

20

25

30

IOHANNIS DE SEGARELLIS

( w . 744-756)

felix petit leta loca Elisii nemoris i. ilia spatia delectabilia et vernantia quietis et consolationis. Quidam dicunt ista loca piorum, qui vitam presentem brevem negligunt, ut eternam et interminabilem sortiantur, esse ex certo semoto spatio supra circulos infemi. Alii dicunt esse insulas fortunas amenitate plenas, ad quas piorum anime transferuntur. Alii dicunt, quod est quedam spera puri aeris iuxta lunarem regionem. Nunc dat notabile documentum: Ο tu, quisquis es futurus iudex i. administraturus et iudicaturus alios, et tu, quicumque regnas, abstine humano sanguine, i. quantum potes, evita sanguinis effusionem, quia scelera vestra tassantur maiore modo i. pro una pena, quam inferes aliis, in eterna punitione recipies plures et atrociores et eterniores! Per hec verba monet tarn officiates quam dominos principal es. Iterum Amphytrion interrogat dicens: Certus locus i. specialiter deputatus tenet nocentes inclusos et numquid seva supplicia i. crude < le > s penarum inflictiones domant i. afficiunt impios i. sevos peccatores, ut i. sicut fama fert i. communiter et publice fertur, perpetuis vinculis i. assiduis et interminabilibus torturis? Respondet Theseus: Ysion volucer i. ille Centaurus magne velocitatis, qui voluit strupare Iunonem, rapitur i. convolvitur et rotatur rota i. super rotam eum confringentem. Et grande saxum sedet cervice Syssiphea i. super collo et humeris Syssiphi, qui prodidit Iovem et homines interfectos ac derobatos de montibus ruynabat, propterea rotatur a saxo et confringitur etc. Et senex i. Tantalus sectatur i. sequitur undas i. aquas, ut bibat, in medio amne siccis faucibus, quia semper sitit et semper est inter aquas et numquam potest bibere, quia aque a sitientibus labiis rapiuntur. Ideo dicit: Latex i. fluvius abluit mentum i. irrigat eum usque ad labia et, cum ipse sepe deceptus fugientibus aquis iam dedit fidem i. speravit posse bibere, tunc unda perit in ore i. fugit a proximo ore et poma destituunt famem, quia semper famescit et semper habet poma usque ad os pendentia et numquam potest capere. Iste interfecit Pelopem filium suum et fecit prandium superis, ut eum comederent, set perpenderunt et humanas epulas orruerunt. Et Iuppiter eum replasmavit excepto armo, quem Ceres comederat, et Iuppiter ilium ex ebore reformavit. Ideo Tantalus eterais fame et siti torquetur. Volucer Ticius i. ille gigas magne velocitatis, avide libidinis et orride crudelitatis, qui voluit violare Latonam concubinam Iovis et vescebatur humanis dapibus, prebet eternas dopes s. vulturibus, qui semper comedunt et effodiunt iecur eius, et semper reficitur

4sqq. cf. Serv. Aen. 5,735/6,638; Sisiphus

Papias s.v. Elysii campi e.g.

18 prodidit: cf. Papias

s.v.

3 se moto 4 insulas p.c. : in silv a.c. 12 post deputatus del. an 13 crudes cod. : fort, crude (cf. p. 79,17) 16 magne velocitatis post Iunonem cod., sed cf. l.30sq. I fort, rapitur < tortus> 17 rotatur cf. Blaise1 s.v. 19 derobatos i.e. 'despoliatos ' (cf. DuC s.v.) I i.e. ruinabat i.e. 'praecipitabat'(cf. DuC s.v.) 20 rotatur cf. 1.17 I saxo: sasso 2 1 sicis a.c. 24 desperavit p.c.2 25 destiunt a.c.2 30 famis a.c. 31 gigax

(vv. 756-769)

5

ίο

15

20

25

30

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

81

et semper corroditur. Omnes has fabulas habes extensius in secunda tragedia (Thy.) circa principium. Et impie Cadyneides i. Agave, Anthonoe et Yncho, que ad festa Bacchi in monte Cyceronis interfecerunt et decapitaverunt Pentheum filium Agave predicte, semper errant |fol.33 v | furentes i. debacchantes rapiuntur per infernum - fabulam superius habuisti supra in carmine "iam rara micant" in versiculo "iam Ca[n]dineis etc." (134). Et Dapnaydes i. ille quinquaginta sorores filie Dapnay, que interfecerunt viros suos filios Egisti patrui earum excepta Yperimesta, que pepercit Lino viro suo, frustra i. frustratorie ferunt urnas plenas, quia semper portant aquam in ydriis sive lancellis ad implendum vegetem sine fundo, que nichil tenet: Habuisti fabulam supra in carmine "non vetera etc." in versiculo "nunc nunc cruente etc." (498). Et avis Phynea i. Arpia Fyn < e > i terret mensas avidas s. Phiney famescentis. Fineus erat rex Tracie, qui despexit deos et excecavit filios eius noverca eos de strupo mendaciter accusante: Fabulam habes infra in secunda tragedia in carmine "Argos de superis" in versiculo "Phineis avibus etc." (Thy. 154). Hie semper famescit: Quando mensa est parata et plena epulis, ante, quam aliquid possit tangere, Arpie veniunt et omnes epulas arripiunt et exsportant et mensam post commestas epulas stercorizant. Et sic perp8tua fame torquetur. Iterum Amphytrion interrogat de pugna Herculis dicens: Ο Theseu, nunc ede i. declara nobilem pugnam mei nati s. Herculis volentis minus per vim i. volentis ducere Proserpinam: An refert munus sive spolium, ad quod missus fuit, ut moriretur? Nunc respondet Theseus dicens: Ferale saxum i. orribile imminet tardis vadis i. pigris ingressibus, ubi i. in quo loco segne f return i. inhers stagnum unde stupentis i. torpentis aque torpet i. languescit. Hunc amnem i. fluvium servat i. custodit squalidus senex s. obsenus Cheron orridus i. lugubris et funestus cultu i. habitu et gestu persone et aspectu i. vultu terribili et ipse Cheron nauclerius gestat i. transportat ultra fluvium pavidos manes i. timidas animas descendentium in infernum. Barba impessa i. yrsuta sine pectine istius Cherontis pendet i. deorsum iacet et nodus i. nexus et ligatura cohercet i. restringit deformem sinum i. orrentem globum ipsius barbe. Et gene concave propter maciem et senectutem lucent i. albent pallore glauco. Ipse s. Cheron portitor i. conductor animarum regit i. dirigit ratem s. cum umbris transferendis longo concto i. longo dardo ad modum pertice. Hie s. Cheron applicans litori i. religans ad litus puppim vacuam honere i. animabus in alia ripa relictis

13sq. cf. Mythogr. III p,173,33sqq.

B.

4sq. errant i. |fol. | debacchantes et furentes rapiuntur per infernum cod.: i. s.l. post furentes 5 superius ... supra susp. 7 i.e. (A)egipti (cf. p.67,27.28.35) 10 lancellis cf. Blaise" s.v. tancetta 13 post eius dist. cod. 21 quod: quos 24 torpet: fort, torpescit I i.3: s. 26 vultu i. aspectu 28 istius: fort, ipsius Jak. 29 iac (i.e. iacitj 30 post restringit dist. cod. 31 s. s.l. 33 dardo i.e. 'iacuto ' (cf. DuC s.v. dardusj 34 in: ab

82

5

10

15

20

25

30

IOHANNIS D E SEGARELLIS

(vv. 770-779)

repetebat undas i. volebat cum aliis umbris iterum transmeare. Set Alcides i. Hercules poscit viam i. transit ad navem violenter turba cedente i. nemine resistente. Tunc dirus Cheron i. crudelis navita videns audaciam Herculis exclamat i. vociferat in tertia persona loquens per maiorem indignationem dicendo: Quo per git audax i. quo vadit iste temerarius? Nunc ei comminatur dicens: Siste gradum properantem i. remorare et ne contingas navem! Tunc Hercules natus Almea s. uxoris Amphytrionis non passus ullas moras i. nichil tardans domat i. verberat navitam s. Cherontem coactum i. castigatum ipso cuncto i. dardo, quo gubernabat navem, et ipse Hercules invito navita scanditpuppim i. ascendit naviculam. Cimba i. ilia navicula capaxpopulorum, i. que solebat sustinere animas innumeras, subcubuit uni i. trepidavit sub Hercule solo et ratis sed.it gravior i. oppressior et bibit Letem utrimque latere titubante i. enatavit et evolavit ab una ripa ad aliam trementibus lateribus ipsius navicule propter grave et insolitum pondus. Tunc s. in transitu Herculis truces Centauri, qui erant trans fluvium, - vasta monstra i. informia et miraculosa corpora (appositive) - trepidant s. viso Hercule que pro et Laphite i. aliud simile genus mostrorum succensi mero i. calefacti vino in bella i. in dissidium et controversiam etiam trepidant propter Herculem. Occurrit commemorare fabulam talem: Pinthios natus Ysionis genitoris Centaurorum recipiens uxorem de genere Laphitarum plurimos ex utroque convocavit ad nuptias, ad quas casualiter Hercules transiens est vocatus. Et Centauris ac Laphitis cibis, verbis et vino flammatis Monicus Centaurorum maior sponsam per capillos eduxit in ingnominiam Laphitarum. Tunc prelio letali utrinque commisto turbatus Hercules in Centauros multos oppugnantes interfecit, inter quos interempti sunt fortissimi duo Centauri s. Hyleus et Pholus. Reliquos aufugientes per montes Thesalicos multos interficiens est secutus. Hii pluribus denominationibus describuntur: Quandoque "Ypocentauri" ab "impos", quod est sub, et "Centauros" equus grece, quandoque dicuntur Paletronii, per alios Laphite: Hii fueruntprimi homines visi | fol.34 r | equites in Thesalico fluminepo[r]tare equos per pastores, qui retulerunt vidisse homines medios, et inferius equos medios. De quibus fuit sagacissimus Chiron filius Saturni et Phylire, qui docuit Esculapium et Acchillem, qui finaliter una ex sagittis Herculis interemptus

28sq. dicuntur Pal., per alios Laph.: cf. Papias s.v. Centauris 29 equites/Thes.: cf. Isid. orig. 11,3,371 flumine potare: cf. Papias s.v. Centauri 30 inferius equos: cf. Papias s.v. Centauri 9 ipso in marg. 10 cimba: rimba 12 latere: litore 14 s. s.l. 16 corporpora p.c. 19 i.e. Pirithous I natus: pater 22 Monicus: immo 'Eurytus' (cf. Ov. met. 12,224) 27sq. fort. quandoque "Ypocentauri" ab "ippos", quod est equus grece, et "Centauros" (cf. Papias s.v. Centauri) 28 Paletonii a.c. (i.e. Pelethronii) 29 potare cf. Papias s.v. Centauri 30 equos et inferius cod. 31 sagacissimus: sacassimus I Cchiron a.c. I docuit scripsi (cf. Serv. Dan. georg. 3,550 e.g.): domavit cod.: educavit Zw. 32 post sagittis del. e

(vv. 779-799)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

83

conversus est in celo in signum sagittarii cum sagittis et archu, quia sub eo sunt infesta tronitrua et condempsa fulgura inferioribus comminantur: Ita quod isti Centauri et Laphite viso Hercule trepidabant. Et Lerneus labor i. ydra Lern[i]e, cuius capita geminabantur, victa ab Hercule querens Ultimos sinus i. extremos angulos paludis Stigie, in quibus latebat, viso Hercule domitore suo mergit i. abscondit fecunda capita i. semper crescentia, ut supra, ne iterum interficiatur ab Hercule: Fabulam habuisti supra in primo carmine traiedie in versiculo "nempe pro telis etc." (44b). Post hec i. istis transcursis domus avari Dythis i. tenacis, quia omnia degluctit et nichil remictit, apparet i. videtur. Hie sevus canis s. iste rex, qui habet tria capita canina, irritat i. vexat umbras i. animas, qui concutiens i. exagitans tria capita s. predicta vasto sono i. magno strepitu cathenarum et latratus tuetur regnum i. defendit ingressum domus regalis. Nunc describit, qualis est, dicens: Colubre i. serpentes labunt capudi. lingunt involutecapitisordidumi. labefactumet obsenum tabo i. venenoso ritu et afflatu ipsarum colubrarum conspuentium. lube i. longi crines ipsius canis orrent viperis i. aliis pemitiosi[bu]s serpentulis et longus dracho s. admistus istis serpentibus et ipsi Cerbero sibilat i. exufflat et vomit venenum torta cauda i. in girum reflexa. Ira est par forme i. terribilis furor et terribilis forma. Ut i. postquam sensit motus pedum s. Herculis gravis et ponderosi, quia corporeus, attolit i. erigit in altum comas irtas i. iubas yrsutas et elevatas angue minante i. illis colubris, viperis et drachonibus stridentibus et capiat i. abscultat sonum i. motum missum i. procedentem a pedibus ex tactu pedum subiecta aure i. prona et submissa, ut melius audiat, solitus s. ipse canis sentire umbras i. animas leves et incorporeas: Ideo mirabatur de motu pedum Herculis. Ut i. postquam natus love s. Hercules stetit propior antro i. propinquior illi ianue cavemose, canis i. Cerberus sedit incertus, i. utrum invaderet vel non. Et uterque timuit s. alter de altera. Ecce canis terret i. [in]trepidat loca muta s. silentis inferni et ascultantis. Et serpens minax sibilat contra Herculem per tortos armos i. per extensa contorta bracchia et fragor i. insonans obmurmuratio vocis orrende s. canis et drachonis cum aliis colubris missus per tema or a i. per tria capita exterret i. exspavescere facit quoque i. et felices umbras i. beatos spiritus, qui nullam penam exspectant sicut umbre piorum, ut supra. Tunc natus Almena s. Hercules ferox i. exasperatus et irritatus solvit ritus i. demonstra[vi]t solitum rigorem, quando parat se contra monstra, et opponit s. contra canem Dodoneum capud i. duram et robustam

1 celo: -um I sunt fort. del. 2 post fulgura dist. cod. I ita quod: fort, itaque 9 Dy| Dythis a.c. 11 animas sive umbras a.c.2: i. animas in marg.2 13 serpentes: serpens a.c. 15 i.e. rictu I longi: -e 19 post motus del. fe 22 ex: et 23 audiat p.c.: aude a.c. 27 post canis del. trepidat 28 trepidat i.e. 'territat' (cf. p.73,12/p.91,32) I fort, trepidat loca 29 tortos: torvos 31 terna: tertia 33 Melius sic: Tunc ipse s. Hercules ferox i. irritatus Almena i. filius uxoris Amphitrionis solvit rictus etc. in marg.2 post supra 34 ritus a.c.: rictus p.c.

84

5

10

15

20

25

30

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv. 799-819)

cervicem robore Iovis, quia Dodones ponuntur pro quercubus et quercus dicitur arbor Iovis, que consuevit astare in Capitolio coram love. Ac clepit i. tegit se ingenti tegmine i. magno scuto vel cooperimento gerens magnum robur i. clavam vel grossum fiistem victrice dextra i. victoriosa manu, qua consuevit alia monstra vincere, et rotat i. demergit et convolvit ipsum canem nunc hue nunc illuc < verbere assiduo i. assidue > verberando eum et ingeminat ictus i. assidue conduplicat percussiones, donee resistentiam demostrat. Tandem canis domitus i. convictus ab Hercule infregit minas i. deposuit arrogantiam et lapsus i. confractus ipse canis submisit cunta capita i. sua tria capita canina (et dracho cum dracunculis quieverunt) et cessit toto antro i. ianuam dereliquid et secessit in partem. Et uterque ipse sedens s. vires reassumens extimuit s. inchoare novam pugnam. Et post modicam horam Hercules dominus meus - dicit Theseus - iubet ilium canem educi i. extrahi solio i. e sede sua et ipse Alchides dedit i. assignavit eum in munus i. in custodiam me petente i. requirente. Tunc ipse Herculespermulcens i. blanda manu poliens ac tangens gravia colla mostri i. Cerberi canis adamante teste i. clava dura et ferrea senper altera manu retenta ad reverberandum, si resisteret, - vel aliter: teste vincit i. religat cathenis ipsa colla, quibus trahatur. Tunc canis pervigil custos i. ianitor et observator opaci regni i. tenebrosi inferni componit i. remittit et humiliat aures timidas propter Herculem domitorem ac patiens tangi i. |fol.34 v | non audens refragari et permictens se duci et fassus erum i. per metum et patientiam confitens Herculem victorem et obsequens i. optemperans ore submisso i. prono et humili aspectu pulsat utrumque latus i. ferit se ab utroque latere anguifera cauda i. serpentina. Post quam est perventum s. per nos cum Cerbero ad ora Trenari i. ad fauces ingressus Spertani Trenari et nitor i. splendor superni aeris percussit oculos i. verberavit insuetos oculos canis dono lucis ignote i. iubare, quod non assueverat videre ipse canis, resumit animos, quamvis victus prius, i. iterum querit obsistere, ne perveniat ad lucem, et furens i. seviens quassat i. excutit vastas cathenas, s. quibus trahebatur, ut retrocederet in infernum. Et pene abstulit i. quasi exemit se victorem a manibus meis et vexit i. impulit mepronum i. quasi cadentem retro s. versus infernum et movit s. me gradu i. ab itinere et egressu Trenari. Tunc Alcides respexit meas manus s. impulsas et invalides ad retinendum ipsum canem et uterque < s . > Hercules et ego Theseus insimul

1 cf. Papias s.v. Dodoneues 2 arbor: albor 3 ma robur a.c.: gnum s.l. 5 vincere a.c.·. convincere p.c. 6 post assidue2 del. in 7 demostrat: fort, deponat Zw. 9 capita2 in marg. l l s q . uterque ipse sedens s. vires reassumens extimuit s. inchoare a.c.2·. uter que pro et sedens s. Hercules et canis extimuit s. canis inchoare p.c.2 12 novam: nonam I post horam dist. cod. 16sq. teste cf. p. 13,14 17 adamante in marg.2 post aliter 19 oblitus sui in marg.2 post infemi 20 tangi: aliter trahi in marg.2 21 hemm p.c. 22 post aspectu dist. cod. 24 Cerbero: cerebro 32 Tenari a.c.

(vv. 819-839)

5

ίο

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

85

intulimus orbi i. eduximus sursum ad aerem et clima nostrum extra specum Trenari ipsum canem tractum s. per violentiam geminis manibus s. uterque nostrum ambabus manibus fiirentem ira, s. quia trahebatur ad lucem superioris mundi, et temptantem bella irrita i. vana, quia non potuit resistere. Ut i. postquam vidit clarum ethera s. ipse Cerberus et conspex.it pura spatia nitidi poll i. claritatem emisperii nostri, statim nox est oborta i. obtenebratus et palefactus est dies ex apparentia tetri mostri (vel vis dicere: nox est orta s. ex reverberatione lucis non patiebatur aerem et obtenebrati sunt eius oculi) et dedit lumina in terram i. deflexit in terram intuitum et comprexit oculos i. clausit et impulit i. reiecit diem invisum i. claritatem solis odiosam. Et flex it retro aciem i. revolvit intuitum in oppositam partem et submissam atque petit terram omni cervice i. immergit se pronum terre toto intuitu. Tunc abscondit capud sub Herculea umbra, i. ubi non erat claritas ita fiilgens. Tunc viso Hercule cum mostro densa turba s. concurrentium ad videndum leto clamore s. vocum exultantium gerens s. turba laurum frontibus i. coronas et serta lauri in capite in signum victorie. Et canit ipsa turba meritas laudes i. digna precoma magni Herculis, qui prius mostra terrena confregerat et nunc ab inferis predam tam mirabiliter defert. Motus Euristeus (830): In hoc carmine glorificat auctor Herculem. Et facit metrum iubilationis, quam turbe cantent ad Herculis laudem super nova et mirabili victoria regis Tartari superati. Invehens contra Euristeum Iunonis arbitrum, qui post mundi pericula superata misit eum pro raptu Proserpine sperans ibi frnire labores et numquam de cetera rediturum, dicit ergo chorus: Euristeus i. ille rex Grecie Iunonis executor et preceptor Herculis motus properante partu i. furioso et precipiti animo iuxerat Herculem penetrare infandum chaos i. mergi, subire et exire tenebras infernales et regem coniuge[m] spoliare. Hoc solum deerat numero laborum s. Herculis videlicet spoliare regem tertie sortis s. inferni, quod tertia sorte tetigit Plutonem tertium fratrem Iovis dominatoris celorum et Neptuni dominatoris aquarum. Set ipse Hercules animosus est ausus inire i. intrare cecos a[b]ditus i. obscures hyatus et ingressus inferni ea parte, qua via ducit ad remotos manes s. inferioris inferni tristis et metuenda s. via - nigra silva i. obscura -, set frequens i. spissa silva vel frequentata via magna turba comitante s. animarum descendentium in infernum. Nunc facit comparationes multas de multitudine animarum descendentium etc. dicens: Tanta turba animarum descendit etc.: Quantus populus incedit per urbes i. cum magna frequentia ad ludos s. mirabiles et festivos aditus i. incessus novi

1 eduximus p.c.: exudi a.c. 2sq. geminis s. manibus uterque s. nostrum p.c.2 5 spatia p.c.: satia a.c. 6 oborta: aborta I ottenebratus 9 complexit 14 s.': i. I s. 2 s.l.2 18 tam: cum 20 quam: quem I fort, cantant 21 Heuristeum 27 deerat: dederat 28 tertie p.c.: ttie a.c. I tetigit Plutonem cf. p.23,33 36 post incessus dist. cod.

86

5

ίο

15

20

25

30

35

I O H A N N I S D E SEGARELLIS

(vv. 839-860)

theatri i. novi spectaculi, ubi multi conveniunt ad audiendum et videndum actus et cantus aut recitationes delectabiles, ut fuit Athenis. Et in urbe theatrum est locus amplus, eminens et luminosus, in quo includebatur scena i. alius locus disputationum et delectabilium recitationum, cuius forma fuit a primo rotunda ut amphiteatra. Et qualis turba pro quanta currit ad Cleum Tonantem i. ad festum Iovis, qui in Cleo monte colitur | fol.35 r |, cum pro quando quinta estas i. quinquenale festum ipsius Iovis revocavit i. renovavit sacrum i. ipsam solepnitatem Iovis, ad quam - sicut nunc ad iubileum - multitudines concurrebant. Et quanta turba frequentat i. in frequentia visitat secretam Cererem i. nocturnam solepnitatem Cereris et citi Acciti i. solliciti Athenienses properant i. accelerant celebrare i. celebrando visitare noctem s. solepnitatem nocturnam mixtam s. multitudinibus diversorum iocorum tam virorum quam mulierum, (nunc describit tempus dicti festi dicens:) cum pro quando hora longe i. elongate noctis redit i. regreditur post equinoctium autumnale cupiens quietos sompnos crescere s. elongata nocte et Libra equa i. illud signum libre, quod regnat a medio Se[m]ptembris usque ad medium Octubris, cum iusta bilance ponderans illud tempus paritatis diei cum nocte, quo equinoctio elapso crescit nox et dies abreviatur, tenet Phebos currus, quia tunc sol transit per earn: Et tunc erat illud festum. Nunc facit reditivum precedentibus dicens: Tanta turba agitur i. discurrit per campos silentes i. per illud iter ad infernum, ad cuius hospitia transit assidue innumera multitudo. (Non credo, quod tanta multitudo pulset ad ianuam paradisi.) Nunc distinguit gradus intrantium et vult ostendere, quod < s u n t > ex omni conditione et etate. Dicit ergo: Pars tristis s. umbrarum predictarum gradiens i. incedens tarda senecta et sotiata longa vita s. currit tangit senes - et alia pars melioris evi i. fortioris et iunioris etatis s. iuventutis plene ad hue currit etc. (nunc ponit adolescentes dicens:) et virgines non dum iugate thalamis i. non dum iuncte viris et ephebi i. adolescentes et impuberes non dum positis comis s. non dum florente barba s. currunt (nunc descendit ad infantes dicens:) et in/ans modo i. nunc nunc doctus nomen matris i. vocare matrem: Hits solis s. infantibus est datum i. permissum ex innocentia et puritate relevare noctem i. alleviare tenebras prelato igne i. pretensa aliqua luce, ut minus timerent, s. quia non vexantur penis, set ad campos Elisios transferuntur. Ceteri s. peccatores vadunt tristes i. trepidi et mesti per opaca loca i. per tenebras. Qualis animus est nobis? - quasi dicat: trepidus et mestus -, cum pro quando quisque mestus sensit capud suum obrutum i. submersum tota terra i. in viscera et opacas tenebras terre remota luce i. negata, ex toto relicta, tamquam

2sqq. cf. Papias s.v. theatrum; hid. orig. 18,42,lsqq. 3 alius: fort, altus 5 Cleum p.c.: deum a.c. 10 i.e. Attici 12 iocorum a.c.: Iocorum p.c. 14 elogäde 19 red(d)itivum i.e. 'apodosin ' (cf. Souter s.v.) 24 fort, satiata I post sotiata del. via 27 iuncte: victe 33 fort, per opaca < s . > loca i. 36 fort, negata < e t > ex

(vv. 860-883)

5

10

is

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

87

qui mergatur in hyatum putei tenebrosi. Stat s. in inferno dempsum chaos i. comixtio tenebrarum et turpes tenebre i. terribiles per istam viam et malus color noctis i. squalidus et obscenus ac otium i. mesta et lugubris accidia mundi silentis i. inhertis inferni remoti ab omni nostra auditione et ubi est impositum silentium penitudinis vel reclamationis ad superos que pro et nubes vacue s. pluvia vel rore vel luce, set plene tenebris, angustia et langore. Nunc rogat, quod ad tam infelicem locum numquam trahamur vel quam tardius esse potest. Dicit ergo: Sera senectus referat nos illo i. temporis diuturnitas tardet portare nos illuc. Subdit dicens: Nemo tarde venit ad id i. ad ilium locum, unde numquampotuit reverti i. retrocedere, cum i. postquam semel venit i. sola vice applicuit, set tempestivum est ei, quandocumque applicet illuc, unde nunquam reverti non potest. Quid iuvat properare i. ante tempus actentare dirum fatum i. crudam mortem, que nemini parcit? - quasi dicat: Nos debemus fugere proposse pericula mortis et non inquirere sicut Hercules, qui exsponebat omnibus criminibus vitam suam. - quasi dicat: Omnes transibunt tempore ordinato. Vel potes dicere vocative: Ο dirum fatum i. mors, quid iuvat properare, quia transibunt per manus tuas, quicumque nascuntur. Declarat dicens: Omnis vaga turba s. hie et in magnis terns existens ibit ad manes s. mediante morte transibit ad inferos et faciei vela inherti Cocito i. transibit per ilium pigrum fluvium inferni. Et, ο mors, omne crescet tibi i. omne, quod nascitur, moritur. Et quodcumque ortus et occasus videt, paratur tibi, s. ut per te solvatur. Setparce Venturis i. subsequentibus nasciturus! - dicit yronice, quia seit, quod nulli parceret. Subiungit: Ο mors, non exspedit tibi festinare, quia nos ipsi properamus ad te, licet i. quamvis prima hora, que dedit vitam s. nascentibus, sit segnis i. tarda et pigra carpsis i. hiis, quos mors carpit vel habet sub falce sua et eius imperio constitutos. jfol.35 v j Thebis leta dies etc. (875): Hie Meiera audito coniugis redditu cum gloria et honore Thebanos ortatur, ut exultent et pro sospite viro sacra munera deis parent. Dicit ergo: Ο Thebani, let[h]a dies adest Thebis, s. postquam defensor noster cum gloria remeavit. Ο supplices i. gratias agentes deis auxiliantibus, cingite aras i. altaria circumdate votis et solempnibus ornamentis! Cedite i. mactate et immolatepingues victimas s. tauros, arietes etc.! Et nurus i. puelle et coniugate permiste maribus agitent i. saltu deducant solempnes coreas i. iubilationum tripudia. Et incole i. cultores fertilis agri cessent s. a labore et tripudient iugo deposito s. a collo bovum propter letitiam generalem, quia pax est s. acquirenda nobis inter auroram et vesperum i. uno die a mane

2 turbes a.c. 3 accidia i.e. 'tristitia' (cf. Blaise1 s.v. acedia) 6 angustie 9 fort. tarde l l s q . nunquam ... non cf. com. crit. ad 56,26 14 proposse (pro posse) i.e. 'quantum potest' (cf. Blaise1 s.v.) 19 mediante: media a.c. 21 fort. < q u o d i . > quodcumque 23 parceret: fort, parcet I exspedit p.c.: exspdit a.c. 25 carpsis (i.e. carptisj p.c.: crapsis a.c. 27 post Meiera del. ad 36 post nobis dist. cod.

88

5

10

15

20

25

30

35

(vv. 882-903)

IOHANNIS DE SEGARELLIS

usque ad vesperam manu Herculea i. virtutibus et fortitudine Herculis. Est data pax orbi per ipsum inter auroram et vesperum i. ab ortu usque ad occasum ea parte, qua sol tenens medium i. ambulans per meridionalem zonam in altitudine celi negat umbras corporibus, quia [ita] respicit per directum, ita quod in nullam partem umbra portenditur. Et labor Alcide i. Herculis domuit, quodcumque solum aluitur i. irrigatur et circumdatur longo ambitu i. circuitu Thethyos i. Thetidis i. maris omnia circumdantis. Nunc, quod est gloriosius, ipse Hercules transvectus i. translatus ultra vada Tartari i. ultra fluvios et meatus inferni reddit s. victoriosus paccatis inferis i. superatis inferis et confractis, ita quod iam i. amodo nullus timor super est s. nobis et nil iacet ultra inferos, quia Hercules transmeasset et omnia domuisset. Victrice dextra etc. (895): Hie auctor exsponit victoriam Herculis cum interlocutoribus ita dicens: Licus i. noster invasor Thebarum (loquitur in persona[m] Herculis) fusus i. prostratus cecidit terram i. percussit ore i. facie contractus dextera victrice s. mei Herculis; tum pro etiam, quisquis fuerat ei comes i. sibi assistens, iacuit i. similiter interemptus et comes pene i. sotius eiusdem mortis. Dicit Hercules post vindictam factam: Ego nunc victor i. triumphator hostium meorum feram sacra i. exibebo sacrificiapatri s. meo Iovi et superis i. aliis celicolis ex obtenta victoria et colam aras i. immolabo ad altaria digna sacrificia cesis victimis i. mactatis tauris, arietibus etc. Nunc invocat Palladem dicens: Ο belligera Pallas < s . > propitiatio mea adiutrix et sotia i. fautrix laborum i. ad labores sustinendos et evicendos, in cuius leva i. sinistra brachio egis i. Palladis clippeus ciet i. commovet et incutit feroces minas ex ipso aspectu ore sassifico i. apparentia, qua singuli intuentes convertebantur in saxa. Iuppiter misit egidem Palladi, quando debuit pugnare contra Gorgones, que ipso aspectu convertebant intuentes in saxa. Que Pallas misit Perseum pugnaturum pro ea, cui hunc clippeum concessit. Qui interfecit Medussam, que se ipsam videns in egide[m] cepit languere, et subito Perseus amputavit ei capud et apposuit clippeo, cuius intuitu postea convertebantur intuentes in saxa: Plenius habes supra in principio tragedie in versiculo "suasque Perseus aureas stellas" (13). Ergo dicit Hercules: Adsis michi propitia ad ymolationes meas. Et adsit Bachus frater meus ex love et Semele filia Cadini gerens cuspidem i. virgam tectam mero et virenti tyrso (Bacchus fingitur portare virgam de tyrso et palmite vitis) domitor i. punitor Ligurgi i. illius regis rubri i. rubicundi ex

1 post vesperam dist. cod. p.c.:

i. amodo nullus scripsi:

p.c.2

3 post occasum dist. cod.

circuitu i. Thetidis o . e . : aliter Thethyos in mare.2 amodo nullus a.c.2:

13 post interlocutoribus del. ut

p.c. : me a.c. et fautrix

21 Pallas-propitiatio I

2 9 cuius intuitu bis a.c.

4 post celi dist. cod. 9 fluuuos I s. s.l.

iam s.l.2 post

amodo I

s. s.l.2

7 circuitu Thetidis 1 0 conflactis I iam I

timor post

nobis

15 tum (i.e. tü): tn (i.e. tarnen) I pro in marg. 18 meo propitiatio: fort,

3 1 dicit in marg.

propitia sis

2 1 s q . mea et adiutrix sotia

32 post propitia del. et

(vv. 9 0 3 - 9 2 2 )

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

89

nimio potu vini. Ligurgus fiiit rex modestissimus, legum morumque lator, qui semel sensit vini temulentia < m > , ex quo nimis erubuit: Propter quod et alia scelera, que congnoscebat ex vini calore nimio prodiisse, fecit omnia regni sui vineta truncari, ex quo Bacchus in iracundiam vegetatus furore suo tetigit 5 < eum > et compulit insanire adeo, quod sibi crura propriis manibus amputavit.

Et adsit geminum numen s. Phebus et soror Phebi s. Dyana, fratres mei s. ex

love et Latona - soror s. Dyana venatrix aptior sagiptis, quia senper gerit archum et pharetram, et Phebus aptior lire (propterea dicitur liricus Appollo) -

et quisquis meus frater incolit celum, non, dico, ex Iunone noverc[h]a frater.

10 Nunc facta invocatione predicta loquitur Hercules ad suos domesticos et Thebanos dicens: Appellite i. aducite opimos i. pingues greges s. ymolandos et

conferte in aras s. ad sacrificia predictorum, quicquid seges Indorum s.

producit, qui sunt propriis segetibus opulenti, et quicquid odoris i. spetierum et odorum Arabes i. de Arabia legunt i. colligunt arboribusl Hii Arabes habent 15 aromata infinita. Et pinguis vapor i. odorifer fumus et liquor esudet i. odorem et redolentiam emictat in aras! Et arbor populea i. serta jfol.36 r | ramorum et frondium populee arboris excutiat i. comprimat et circumdet vestras comas i. vestros capillos! Nunc convertitur ad Theseum dicens: Ο Theseu,

nostra manus adorabit Tonantem i. Iovem, ramus olee i. olive tegat te fronde

20 gentili i. nobili ramo. Tu, ο Theseu, adorabis conditores urbis s. Thebarum et antra silvestra trucis Zeti i. illius immanis Gigantis fratris

Ophialtis, qui incolebat certa antra iuxta Thebas et Thebanis multos terrores ac dispendia inferebat. Propter quod orante Baccho pro Thebanis Iuppiter ipsum fulminavit et omnis iuventus Thebana ivit ad videndum mirabile corpus Zeti et 25 precipitaverunt eum per quandam ripam et in < a n > t r o eius consecraverunt aram Baccho. Et adorabis dulces aquas s. fomtis Dircei et alias sacras aquas etc.

Et adorabis larem Tyrium regis advene s. Cadini, qui venit de partibus Tyri et

Sydonis missus ab Agenore eius patre ad querendum Europam raptam per Iovem, qui non inveniens earn restitit et hedificavit Thebas. Hec plenius habes 30 in principio tragedie in versiculo "Tyrie per undas etc." (9). Concludit Hercules:

Date thura flammis! Amphitrion dicit: Ο nate, expia i. expurga et ablue prius manus s. tuas manantes i. cruentas et pluentes cruenta et hostili cede s. Lici et sequacium. < Dicit Hercules: >

Utinam possem libare i. sacrificare deis

cruorem invisi capitis i. odiosi et nequissimi hostis mei s. Euristei preceptoris

35 Iunonii! Ullus mictior i. suavior liquor i. humor tinxisset i. placasset aras i.

4 vegetatus p.c. : concitatus a.c.

9 frater 2 s.l.

12 seges p.c.:

geges a.c.

I Indorum: tridorum

an e < x > s u < n > d e t ? 18 comas: crinas 2 0 gentili i.e. 'nobili, pulchra ' (cf. Blaise1 s.v.) I Thesee 21sq. Zeti: Zetus cum Oto fratre Ephialtis (Oph- cf. p.9,8) conflatus (cf. Papias s.v. Zetus) 25 in < a n > tro Jak. (cf. 1.22): intro 2 6 Dircei in marg.1: Di a.c.: Dyroci p.c. I et 2 del. p.c.2 2 8 Sidonisp.c.: Gidonis a.c. 3 2 pluentes: fort. (ef)fluentes (cf. p.66,24 13 propriis: pp

e.g.)

I et 2 : ex

IS

35 tinsixet

90

5

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv. 922-937)

superos? Ulla victima pinguior aut magis opima i. fertilis et fecunda haud pro non potest mattan i. ymolari lovi patri meo quam iniqus rex s. Euristeus, qui mittit me semper ad labores desperatos ut persecutor et avidus necis mee. Alius forte intelligeret contra Licum, set poterat ymolare, si voluisset. Amphitrion loquitur Herculi dicens: Tuus genitor s. Iuppiter finiat optata i. suppleat vota nostra. Et aliquando detur otium i. tranquillitas labori, ut omni die non iubearis exire ad nova pericula, et quies detur fexis i. michi et tuis, qui semper angustiamur ex absentia tua, ne in uno post multa pericula decidat fexa virtus. Dicit Hercules: Ego ipse concipiam preces dignas love s. ut gubematore superum et patre meo que pro et me s. Hercule nato eius. Celum stet suo loco nec labatur aut fluat et tellus et ether subeant et eant suis ordinibus et astra eterna, s. que condita fuerunt a principio mundi cum suis motibus eternaliter observandis, agant i. perseverando deducant cursus inoffensos i. motus non divertentes nec prevaricatos ab ordine certo. Alta pax i. summa tranquillitas alat gentes, s. ut possint vivere de sudore suo sine molestia turbatorum. Labor inrtocui thuris i. dei paccati et sacrificati thure, victimis et aliis sacrificiis teneat ferrum i. refrenent malos et guerras ac scelera submoveant et compescant. Enses lateant i. omnia instrumenta cedis et guerre deponantur et exurgant ferramenta culture. Nulla tempestas violenta i. exagitatio vel impulsio ventorumtubet fretum i. moveat tranquillitatem maris et inducat extuationem - methaforice loquitur - i. mali non insurgant in bonos. Nullus ignis exiliat irato love i. non dent scelerati causam turbationis lovi, ut iterum mittat ignes et fulgura sicut fecit in Gigantes etc. Nullus amnis i. fluvius ruitritus i. tumefactus et exundansyberna nive i. liquefactionibus hyemalium nivium tempore veris vel alia tepiditate celi reversus i. super ageres ex plenitudine repulsus trahat agros i. immergat et rapiat cultures et alia queque fructifera. Dixit de turbatione celi, aeris et maris propter potentes delirantes, ut cessent et a facinoribus conquiescant, ne turbent Iovem. Nunc dicit de fluminibus agrorum propter communem gentem, ne [exorbitent] metas excedant a modestia bone vite. Veneria cessent s. aconita[te] et letalia pocula non fiant et nulla herba tumescat i. pullulet in tumorem crescendi gravis s. herba pestifera succo nocituro i. infectivo morbo vel morte, quia de sucis herbarum conficitur pars maxima venenorum. Hoc est scelus ignavorum, qui non audent hostes armata manu confringere, set extinguere pusillanimiter appetunt fraudibus, veneficiis et venenis, sicut faciebat Medea: Hoc enim est vile scelus et officium muliebre. Tyranni sevi et truces non regnent, set potius quieti et mansueti. Et si tellus est

1 fort. pinguior I i. s.l. 10 stet p.c.: subet a.c. 11 subeant p.c.: subent a.c. 17 compescant Jak.: tepescant 23 amnis p.c. : annns a.c. 24 post liquefactionibus del. y 29 < e t exorbitent> a modestia cf. p.98,6 31 post, pestifera dist. cod. 35 enim (el)p.c.: eum feuj a.c. I vilep.c.: iube a.c. (ut vid.)

(vv. 937-957)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

91

latura i. paritura aliquod scelus i. aliquos sceleratos, sicut quando peperit Gigantes contra celum, propalet i. exibeat michi castigaturo et non turbet alios pacificos et quietos. Et si quod monstrum i. periculosum vel monstruosum animal parat s. producere ipsa tellus, istud etiam sit victum, quia deiciam et conftingam, ut non terrefaciat mansuetos. Set quid etc. (939''): Suprascripta verba Herculis a versiculo infra "ipse concipiam preces" (926b) hue usque, quamvis notabilia sint et bona, procedunt a iam nutante cerebro et nascentis furoris impulsu. Nunc magis invasus incipit fortius verba insanie demonstrare. |fol.36 v | Dicit ergo: Set quid hunc medium diem cinxere tenebre i. unde hoc, quod video tenebrescere clarum diem? Sic ei videbatur et non erat. Et Phebus meat obscuro vultu i. quasi obtenebratus et eclipxatus sine mibe i. sub celo sereno. Quisfugat diem retro i. quis revolvit in cursum retrogradum currum solis et, cum deberet antecedere, agit in ortus i. retrovertit in oriens? Unde s. procedit, quod nox ignota i. mirabilis et non visa obscuritasprofert caput i. emictit tenebras ante tempus? Unde est, quod tot stelle diurne implent polum i. medio die sole tenebrato stelle micant? En i. ecce noster primus labor leo s. signum Leonis refulget non minima parte celi, set iam alte scandit, et totus s. ipse leo fervet ira i. furore calefit et morsus parat i. aperit fauces et iam rapiet aliquod sidus s. sibi propinqum et stat minax < s . > ipse leo ingenti ore i. apertis faucibus et efflat ignes i. evomit flammas et rutilat i. flamescit iactans i. excutiens iubam i. pilos iubarum cervice i. ex collo vibrans. Autupnus gravis i. fecundus frugibus quid refert i. demostrat et hyens frigida gelido spatio s. quid refert (quid dicat: non obstante interpositione autumpni et hyemis, quibus inter Leonem et Taurum sunt media hec signa: Virgo, Libra, Scorpius, Capricora[i]us, Sagittarius, Aquarius, Pisses et Aries), nichilominus ipse leo fremens transilliet uno impetu i. uno saltu ultra hec signa transgredietur et petet i. aggredietur ac franget i. rumpet colla Tauri verni s. signi Tauri, quod regnat in vere s. a medio Apreli < s > usque ad medium Maii. Nunc Amphitrion pater Herculis putativus audiens insana verba Herculis dicit: Ο nate mi, quod est hoc subitum malum s. furoris et insanie salientis et quo refers i. retorques acres oculos s. turbatos et incertos et vides falsum celum, s. quia apparet tibi illud, quod non est, timenda acie i. trepido intuitu? Nunc ascendente furore dicit Hercules: Tellus est perdomita i. effregi omnia monstra terre et turbida freta cesserunt, quia enatavi et pedes excessi, ut supra habuisti, et inferna senserunt nostros impetus, que expugnavimus et exspoliavimus, ut supra: Set adhuc celum est immune, s. quia illud non invasimus; quod celum est dignus

2 propalet: proparet 7 post preces del. u 14 oriens i.e. orientem (cf. p.99,1) 17 labor s. signum leonis ]eo I setp.c.\ sed a.c. 19 minax-ipse 23 quid2: fort, quasi 23-25 non ... nichilom. cf. com. crit. ad 56,26 25 nilhominus 26 transgredr (i.e. transgreditur.) 28 usque a.c. 32 trepido i.e. 'terribili' (cf. p.83,28)

92

5

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv. 957-979)

labor Alcide. - quasi dicat: Superatis aliis dignum est, petamus ergo! Ego sublimis ferar in alta spatia mundi i. rapiar in connexa celorum. Petatur ether i. ascendamus polum, qaiapaterpromictitastrai. deificareme. Quid, sinegaret s. promissa? Terra non capit Herculem! - quasi dicat: Omnia terrena submisi, ergo necessarium est, quod quomodocumque petam celum, sive permictatur sive negetur, quia tandem ipsa terra reddit me superis s. propter perpetuas laudes adeptas in terris et quia ipse Iuppiter in terras descendens genuit me: Ergo celum debet repetere germen suum. En i. ecce omnis cetus deorum i. universale consilium deorum vocat me, s. ut ascendam, et relaxat fores i. michi patefacit ingressum. Set, ο Iuppiter, tu recipis unam vetantem i. admictis verba Iunonis instantis, ut non admictar in celum? Set si reseras i. recludis michi polum ad petitionem Iunonis, ego an i. non traham i. reiciam in ruinam ianuam mundi contumacis i. portam celi michi denegati? - quasi dicat: Si non concedatur michi ingressus, ego michi aperiam! Dubitatur s. hoc? Ymo plus faciam, quia etiam exuam vinculo Saturni, quem Iuppiter captivavit, et resolvam i. in libertatem reducam ovum s. Saturnum avum meum contra regnum imp[er]iipatris s. Iovis me admictere recusantis impotens s. regnum, quia non poterit michi resistere. Et si hoc non sufficiat ad invasionem meam, Gigantes parent bella s. iterum contra celum furentes i. insanientes contra superos me duce i. me principaliter assistente. Ego tunc feram saxa cum silvis i. montes cum arboribus acervabo contra superos et rapiam i. traham iuga plena Centauris s. contra celum dextra s. mea i. iuga et Centauros insimul elevabo. Iam agam i. construam limitem i. semitam scandendi gemino monte s. conglobatis et suppositis montibus cum Centauris et silvis ad superos s. agam limitem et Pellion i. mons Thesalie videat suum Cyron i. alium montem sibi contiguum sub Ossa i. sub illo alio monte. Et Olimpus i. ille mons altissimus positus i. collocatus tertio gradu s. superpositione tertia perveniet i. attinget aut mictetur s. violenter adducetur in celuml Nunc Amphitrion audiens verba furoris dicit: Ο Hercule pectoris magni, tamen parum sani i. non modice disgressionis, set pauce discretionis, averte procul i. remove de pectore tuo sensus infandos i. cogitationes impossibiles et compesce i. restringe dementem impetum i. irrationabilem voluntatem! Iterum Hercules loquitur dicens: Quid i. cur Gigantes movent hue arma pestifera? Prius ymaginabatur, nunc videtur videre. Titius i. ille Gigasprofugit umbras i. exivit ab inferno ac gerens pectus jfol.37 r | lacerum et inane i. exesum et absque iecure quam prope fiiit a celo s. scandens ad pugnam contra superos. Cytheron i. ille mons labat i. titubat, quia capitur per Gigantes, ut efferatur, alta Pattern

1 fort, dignum < o p u s > Nes. 2 connexa i.e. 'convexa ' (cf. MLWs.v. connexus) 11 reseras i.e. 'claudis' 12 i.2 s.l.2 I rehiiciam p.c.: rephiiciam a.c. 14 dubitant a.c. 18 invasionem: suasionem 27 mictent a.c.2 28 adducent a.c.2 35 exesum: effexum

(vv. 979-995)

5

10

15

20

25

30

35

93

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

i. ilia iuga tremit, quia etiam rapitur, et Tempe i. ilia loca silvosa marcent i. corrugantur et fatiscunt, dum montes eorum attolluntur. Hie i. aliquis alius Gigas rapuit i. exsportavit iuga Pindi i. illius montis, hie i. alius Gigas rapuit Oethen i. ilium alium montem. Nunc videt furias pestiferas executrices Iunonis impugnantes pectus eius, ut eum prorsus alienent ad infrascriptum scelus. Dicit ergo Hercules furens: Orrens et minax Erinis flamifera i. oribilis furia gerens flameam facem ad inflamandum pectus Herculis in furorem sevit s. contra me et sonat i. resonat excusso verbere i. ex agitatione crinium serpentinorum, qui minantur Unguis et sibilis, et tendit i. dirigit in ora s. mei Herculis sudes i. truncos et torres igneos magis ac magis et propius i. proximum adustas i. inflamatos, ut adurrat me. Et seva Thesiphone s. alia secunda furia vallata caput < serpentibus > - per synodocem - i. circumdata crinibus serpentinis < opposita face> clausit i. reclusit portam vacantem s. regie inferni, que remansit absque custodepost raptum canem, i. postquam ego Hercules pugnavi, convici, reduxi Cerberum de inferno, nunc ista Thesiphone reclusit fores et opposuit facem, ut adversum me renovet novum bellum. Nunc Hercules ex toto furiis alienatus et furore pseductus mente perdita, sicut Iunonis fraudes instruxerant, videns natos proprios videtur videre per insaniam et contraversionem filios Lici hostis eius, quem nuper interfecerat. Et volens addere necem neci, ne ex hoste suo remaneat ulla proles, parat interimere natos eius. Dicit ergo Hercules: Set ecce proles regis inimici latet s. Lici invasoris mei et attentatoris uxoris mee (hii tamen filii eius erant, quos prolem suspicabatur hostilem) s. nephandum semen Lici (appositive). Hec dextra s. mea reddet vos patri vestro inviso i. emulo meo et, sicut ilium stravi, sic perimam semen eius. Ergo nervus s. corda arcus mei Herculis excutiat i. eiciat et immictat in istos parvulos leves sagittas i. levia et agilia missilia contra hoc infestum semen. Decet i. convenit Herculea tela i. sagittas venientes a manu Herculis sic micti i. ita fortiter et recte dirigi: Hoc dicit, quia dicit se percussisse unum. Nunc Amphitrion loquitur videns Herculem ita furiose sevire, dicit: Cechus furor quo se mergit i. in quantum hominem et in quantum scelus iniectus est furor? Narrat ipsum scelus dicens: Hercules flexit arcum vastum s. suum coactis cornibus i. adductis capitibus in flexuram tendendo ipsum et solvit pharetram i. aperuit carcaissum sagittarum et unam imposuit arcui fortiter exspanso et arundo i. sagitta emissa i. impulsa impetu i. animoso repulsu stridit i. stridorem volando per aera mictit et spiculum i. ipsa sagitta fugit medio collo i. per penetratum Collum evolavit relicto vulnere, quia fugiente spiculo vulnus illatum remansit.

2 corrugantur: corrugunt

6 furens: currens I

17 pseductus (i.e. seductusj: sepductus (ά') s.I.2: fort,

videt

3 5 perpenetratum

3 3 carcaissum i.e.

Erinis: ermis

2 4 i. e | e m u l o a.c. 'pharetra'

3 6 vulnus remansit illatum

a.c.

(cf. DuC

1 0 adustos

1 5 reclusit: recludit

2 7 Hercula a.c.'l s.v.)·.

carcasium

saggitas 2 8 dicit 3 4 repusu

a.c.

IOHANNIS DE SEGARELLIS

94

(vv. 995-1009)

A d hue furore ereseente et interfecto uno filio suo dicit Hercules: E g o eruam i. consternam et delebo ceteram prolem

i. alium filium L i c i (quia credebat esse

natos L i c i et erant sui, ut supra) et omnes latebras i. omnia loca, in quibus ipsa proles latet, evertam. Quid moror i. quare tardo hoc subito facere? Maius 5

rest at

s. agendum per me Micenis

unde venerat Licus, ut saxa Ciclopea regis,

bellum

i. in ilia magna civitate Grecie,

i. muri, turres et palatia Ciclopis i. illius

qui fuit hedificator Micenarum et fuit primus inventor sacrificandi

victimas in honore superum, eversa

i. dirruta concidant

in ruinam

nostris

manibus i. nostris viribus. Aula i. palatium principale civitatis et omnis habitatio 10

obice

i.

d i s < t > r u c t i s columpnis et sustentaculis ac fundamentis et ronpat postes

magna

eat

hue

at que

illuc

i.

corruat

ex

omni

latere disiecto

i.

molles ruine cadentis proiiciat et emergat firmamina valvarum: Portarum postes enim sunt, qui ponuntur post valvas portarum ad robur et firmamentum, et antes, qui ante ponuntur. Culmen i. tectum et omnia superiora domus 15

i.

commotum

in

procubat

ruinam

labet

i.

concidat

et evolvatur

impulsum

et omnis

regia

s. emergatur habitatio Lici et cetera menia civitatis!

Nunc

invenit alium filium suum, quem putat esse L i c i , dicit ideo Hercules: E g o video abditum patris 20

i. latentem et velatum hie i. in hoc angulo gnatum i. filium

scelesti

i. scelerati Lici hostis mei. Nunc Meiera uxor Herculis videns, quod

volebat interficere secundum filium, qui remanserat, arripuit eum, ut salvaret, et rogat Herculem dicens: En i. ecce, vide, miseranda coniunx, cui deberes misereri,

tendens

ample < c > tenda

i.

extendens

rogat

i.

manus

supplicat

blandas te,

i.

Hercules,

humiles voce

ad

genua

miseranda

s. i.

c o m p a s s i < o n a > b i l i et miserabili. 25

Nunc auctor interponit comam exclamationis dicens: Ο scelus nephandum, et orridum precantem

aspectu!

Ipse Hercules rapuit

i. avulsit a genibus suis

triste dextram

s. uxoris exorantis pro nato et abstulit ei natum et fur ens circha

hinc | f o l . 3 7 v | inde furendo misit i. proiecit ad murum ilium puerum

i.

,

ter et quater rotatum i. evolutum et allisum. At i. certe caput sonuit i. increpuit 30

et sonitum dedit illi s. puero ad murum confracto et tecta i. muri et loca domus, quibus effractus erat puer, madent cerebro furenti

35

i. hument et stillando manant

i. sparso et partim e f f u s o . At pro set en i. statim misera Meiera i. laniata et insaniens pre dolore protegens

disperse similis

i. recipiens et abscondens

parvum

natum s. minorem, qui remanserat, synu i. gremio involutum fligit in

latebras

< i. > causa salvandi filium se contraxit in secreta loca domus et etiam

12-14 postes/antes: cf. Isid. orig. 15,7,9 (antes cf. cod. K) 1 Hercules in marg.2 5 per me p.c.: ρ ρ a.c. 11 disructis (i.e. destruens,): fort, dirutis vet distractis 12 molle a.c. 15 omnis: omnia 18 post velatum dist. cod. 21 vides a.c. 24 compassibili i.e. miserabili' (cf. Blaise1 s.v.) 25 comam i.e. ital. 'partem orationis ' 32 partim: partes 34 post remanserat dist. cod.

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

(vv. 1010-1026)

95

dubitans de se ipsa. Tunc Hercules videns illam fugientem persequitur earn dicens: Licet Tonantis te etferet 5

i. quamvis tu profiiga

condaris

i. recipiaris et intrudaris sinu

i. inter ulnas et gremium Iovis, hec dextra s. mea petet i. exsportabit et eripiet temet i. te ipsam undecumque

i. insequetur

i. e x omni loco,

quo lateas. Nunc Amphitrion videns earn fugientem dicit ei: Ο misera, pergis

i. quo vadis? Quam fugam aut latebras petis?

manus Herculis aut iram. Nullus Hercule

locus salutis

quo

- i. non poteris evictare

i. sperandi salutem est s. alicui

infesto i. ab Hercule furioso vel irato. Set, ο M e g e r a , amplectere

potius

ipsum s. Herculem et tempta i. conare lenire i. mictigare eum blanda prece 10

i.

mollibus et dulcibus verbis! Tunc M e g e r a ad consilium soceri rogat Herculem dicens: Ο coniunx

i. ο Hercule vir mi, precor,

iam i. a m o d o p a r c e i. desiste ab

hoc furore et salva superstites, agnosce Megeram

s. me uxorem tuam! Hie natus

s. tuus parvus, qui remansit, reddit i. representat tuos vultus et tuos habitus

i.

similitudinem visus tui et actus et gestus persone tue. Cernis i. nonne vides, ut 15

i. qualiter tendit i. protendit manus s. eius tibi supplices. Tunc Hercules magis furens videns uxorem suam videtur videre Iunonem tantum sibi molestam, ideo sevit in M e g e r a m et apprehendens earn dicit: Nunc teneo novercam persecutricem meam. Sequere

s. Iunonem

i. velis nolis traho te, da penas michi i. nunc, si

potes, da michi penas assuetas per te et commissarium tuum Euristeum! - quasi 20

dicat: N o n potes. (vel: Da penas michi i. nunc recipias a me dignas penas ex omnibus iniuriis illatis et causatis contra me per tempora retroacta.) Et lovem

s. patrem meum moriendo pressum

libera

i. oppressum turpi iugo i. honere

superstitiosi coniugii tui, que senper insidiaris et emularis ei, et functa te deinceps vivet pacificus et quietus. Set ante matrem auferam 25

monstrum

hoc

parvulum

s. interficiendo eum: Tunc parabat extinguere filium suum non

congnoscens. T u n c M e g e r a loquitur dicens Herculi furioso: Ο amens mente et ratione, quo tendis i. ad quid festinas fundens sanguinem

i. sine

tuum s. natum

proprium perimendo. Set ipse tunc nato magis asper et furiosus incubuit, ideo infans s. ipse puer pavefactus 30 patris,

qui

propter

demostrabat, pent

i. invasus et percussus terrore e x igneo

accensum

furorem

aspectum

terribilem

vultu

igneum

i. exspirat ante vultus patris i. ante faciem furialem et timor

s. incussus puero ex errore patris flamigeri rapuit spiritum evolare puerili corpusculo derelicto. statim migrante puero gravis

i. dirigitur et vibratur in coniugem

s. in M e g e r a m

u x o r e m suam, quam furens et extra < mentem tra > ctus putabat esse Iunonem, perfregit

ossa i. ex ictu clave ponderose, deinde caput s. M e g e r e ab est i.

abscinditur et separatur corpori truco

i. persone mutilate et accephale nec

2 post quamvis del. tu progu 8 Hercule': Herculi 9 linire 12 superstitos 13 parvus in marg. 23 insidiaris p.c. : indi- a.c. I fücca 29 ex: et 31 post i.' del. a 32 errore: fort, furore 35 extra ctus (cf. p.34,35/p.36,21sq.)·. extractus 37 i.e. acephalae

96

5

10

15

20

25

30

35

(vv. 1026-1041)

IOHANNIS DE SEGARELLIS

est usquam hoc s. caput, quia erat elisum ac actritum clava et plombeis vel ferreis nodis pendentibus, ita quod nichil erat integrum. Nunc auctor invehit < contra > Amphytrionem, qui se opposuit Herculi, ut interficeret eum post peremptos filios et uxorem, dicit ergo auctor vel Theseus, de quo potes conicere: Ο senectus vivax i. vigorosa Amphytrionis, nimis audes i. obicere te Herculi furioso! Si piget s. te Amphytrionem luctus i. lugere Megeram et filios interemptos, habes mortem paratam i. tu cito potes mori, si Herculem inquietes. Tunc Amphytrion obicit se Herculi furioso optans mori dicens Herculi: Indue pectus in tela i. infinge sagittas tuas in pectus meum, sicut fecisti de aliis, vel converte s. contra me istum stipitem tuum i. clavam illitum i. pollutum et cruentatum cede monstrorum s. Gigantium et aliorum animalium, que mactasti, et remove i. dele de mundo falsum parentem s. me Amphytrionem, qui dicor pater tuus et non sum, et turpem nomini tuo, quia ex mei appellatione surgit infamia magnis laudibus tuis, quia sic tuus postponitur Iuppiter verus pater (Ergo interfice me et sic hec vilis patris nominatio dilluetur!) et ne hec infamia obstrepat tue laudi i. faciat murmura surgere tibi post terga in ignominiam fame tue. Nunc loquitur Theseus increpans audaciam Amphytrionis, qui se nimis audacter exibet coram Hercule, dicit: Ο Amphytrion genitor s. Herculis (vel vocat eum genitorem ratione honoris), quo tu ipse ingeris te i. quanto periculo te exsponis obvium |fol.38 r | morti i. proximum, dum appropinquas Herculi furibundo? male mentis, quo pergis? - quasi dicat: Abscede! Profuge s. ab Hercule et tu obtectus i. aliquibus tenebris immersus late i. clam te eripe et auf er unum scelus a manibus Herculeis i., si cedis, non interficiet te et, si occurris, interimet te et novum scelus aliis addetur. Nunc Hercules videns interemptam Megeram cum filiis credens interemisse Iunonem et filios Lici dicit: Bene habet i. consumata est vindicta nostra et domus regis pudendi i. pudorosi et ignavi Lici est excisa i. eradicata et submersa. Ο coniunx Iovis i. ο Iuno noverca, ego dicatum tibi hunc gregem < cecidi > i. imolavi tibi Licum et filios interemptos in sacrificium tuum. Ego libens i. voluntarius absque aliqua vi vel tuo iussu persolvi vota i. feci desiderose sacrificia digna te i. convenientia deitati tue. Et, ο Argos i. alia civitas, dabis alias victimas i. similiter faciam de multis tuis civibus, qui venerunt in favorem Lici. Nunc iterum ingerit se morti Amphytrion dicens Herculi: Ο nate, nundum lictasti i. non complevisti victimas, nisi addas me aliis! Ecce sacrum stat ad aras s. paratum sacrificium cum summa hostia i. ultima victima lictanda s. ego Amphytrion adhuc [superstans vel] superstes et hec hostia exspectat manum s. tuamprona cervice i. humili capite! Egoprebeo s. me in victimam, converto s.

2 invehit: invenit (InveTtJ 1.33): mergis vel dicam a.c.2:

5 conicere Zw.: convincere

2 1 post furibundo del. a litavi p.c.1:

2 4 et': fort,

sive littavi in marg.2

set

9 i.e. infige 2 7 puderosi

3 0 desiderosa

1 6 i. s.l.

1 9 ingeris (cf.

2 8 dicatum scripsi:

3 1 alia: fort,

ilia

ditam

(vv. 1041-1061)

5

10

15

20

25

30

35

E L U C I D A T 1 0 HERCULIS FURENTIS

97

me ad te, ut extendas manum, et insequor s. te, ut exuas hanc senectutem tediis huius vite. Macta ergo me! Tunc Iunonis animo cedibus saturato incipit furor demicti et cadit Hercules in soporem, de quo perpendens Amphytrion dicit: Quid est hoc? Acies luminum i. lux oculorum meorum an errat i. falso videt et meror i. dolor occupat visus s. meos an video ego s. vere manus Herculis trementes i. languentes et graves? Et vultus s. ipsius Herculis cadit in sompnum i. prolabitur in soporem, cervix fessa i. facies languidasubmissa capiti i. supposita et suppressa sub capite labat i. titubat et vanescit et iam totus acterruit i. languescens inflexus et accurvatus est flex ο genu i. trementibus et submissis poplitibus, (nunc facit comparationem dicens:) ut i. sicut ornus i. ilia arbor eminens sicut quercus cesa i. incisa silvis s. incurvatur et albescit ut arescens aut sicut molles i. magna rapes aut murorum strues datura portus i. accessum residendi mari i. errantibus per mare dedit s. portus vivis i. evadentibus aut leto i. periclitantibus, s. qui remanserunt inter metum mortis et spem vite semimortui, trepidi et palentes: Sic erat Hercules live < η > s et exanimis propter agitationem furoris. Ο Hercule, idem furor, qui misit tuos ad mortem, est sopor: Vultus s. Herculis agit i. deducit spiritus reciprocos i. afflatus et anhelitus successivos et mutuo respirantes. Ergo detur tempus quieti, s. ut Hercules tam actus furiis conquiescat, ut spiritus agitati viribus restaurentur, ut gravis morbi vis i. violentia victa i. superata sompno i. quiete soporis level i. alleviet pectus s. Herculis oppresum i. impugnatum furore et vegetatione sensuum obsessorum. Interim, ο famuli, removete tela i. abscondite et exsportate hinc tela i. arcum, sagittas, clavam et < a l i a > arma Herculis, ne ipse fur ens, i. si cum furore excitetur, iteram repetat ipsa. Lugeat etc. (1054): Nunc exclamat chorus, quomodo Iuppiter et alii superi[i], quomodo aer, terra et maria sentientia casus oribiles Herculis possunt oculos a lacrimis cohercere et hec omnia provocat ad plangorem. Dicit ergo chorus: Ether i. superior polus lugeat i. moveatur ad luctum propter casus Herculis et magnus parens alti etheris s. Iuppiter dominator eminentis < p o l i > et superum lugeat et deploret et tellus ferax i. fertilis et exibitrix omnium frug[i]um lugeat et vaga i. semper u n d a < n > s unda mobilisponti i. maris assidue fluctuantis s. lugeat! - quasi dicat: quia in celo, aere, terra et mari demostravit virtutem eius. Et ο tu fervide Titan frater Herculis, ante omnes s. lugeas et merorem demostres, qui s. Titan fundis radios i. lumen spargis et noctem fugas i. expellis decoro ore i. aspectu flamigero et facie radiante per terras i. per terrenas plagas et per tractus maris i. per sinus et ambitus maris! Ipse Alcides vidit tecum

8 acterruit i.e. 'terram tetigit' 'concitatione ' cf. p.36,13/p.89,4 ο famuli bis 2 4 repeta a.c.2 I tellux 31 vaga a.c.: v a d a p . c .

(ut vid.) 9 fort, inflexus [et] ac curv. 21 vegetatione i.e. I obsessorum: oppressorum vel obsessorum p.c.2 22 interim arma in marg.1 post ipsa 29 < p o l i > cf. 1.28 30 et2: i. I 32 terre 34 et noctem ... expellis in mare.2

98

5

10

15

20

25

30

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv. 1061-1086)

pariter i. simul tuos obitus i. occasus et tuos ortus i. oriens tuum et novit tuas utrasque domos, s. ubi oreris et ubi recumbis. Ο superi, solvite i. liberate, iterum solvite i. enodate et restituite animum s. impugnatum tantis curis i. tot ymaginibus et rancuris (vel: tantis monstris i. fantasmatum et erroram) et flectite i. reducite mentem Herculis rectam i. rectificatam in melius i. in veram congnitionem, a qua exorbitavit. Nunc invocat sompnum dicens: Ο tu Sompne domitor malorum, quia dormitione quiescit corpus, reficiuntur virtutes et mitescunt merores, requies animi, tu Sompne, et melior pars humane vite, quia sine dormitione vita non jfol.38 v j staret, volucre genus matris Astree, quia sompnus est agilis vadens et veniens et homo dormiens per ymagines et sopnia cito fertur in loca incongnita et remota. Astrea fuit filia Astiri et Aurore et fingitur mater Sompni, quia in aurora sompnus obrepit et unumquemque[m] seducit. Et durefrater i. ο Sompne languide mortis, quia dormiens pro mortuo reputatur, miscens falsa veris futuri, quia sompnia quandoque verum nuntiant, quandoque falsa de futuris eventibus, certus es auctor quandoque vera dicens et tu idem es pessimus auctor futuri, ο pater rerum i. omnium ymaginationum et portus vite, quia per sompnum natura fortificatur et vita nutritur, requies lucis i. recreator in die et comes noctis, quia nocte quilibet debet quiescere, qui par i. pariter venis regi et famulo, quia tam parvis quam magnis est sopnus communis et equaliter se exibet universis, tu placidus s. Sompnus fove i. refice et conforta Herculem/exw/n i. obsessum et fatigatum furore et tu lenis i. suavis fove i. assecura et recrea ipsum Herculem pavidum leti i. timidum et stupefactum metu supervenientis invasionis! Tu cogis, ο Sompne, humanum genus discere longam mortem, quia, qui adiscit dormire, adiscit mori, quia quasi similia sunt. Ο Sompne, preme i. fortiter tene sopitum Herculem convictum gravi corpore s. angustiato et opprexo. Et sopor s. longus alliget i. comprehendat et occupet artus indomitos i. membra Herculis nullis actenus laboribus superata. Nec linquas prius torva pectora i. obliquatos intellectus Herculis, ο Sopor, quam mens pristina s. sana et recta repetat cursum s. prioris sensus.

Nunc videt chorus, quod Hercules iacens se excutit, ideo dicit: En i. ecce Hercules fusus humi i. iacens et exspansus in terram voluptat i. convolvit seva sompnia feroci corde, quia furor adhuc vexabat cor eius per insompnia. Pestis tanti mali i. tanti furoris virtus nundum est superata i. convicta per soporem 35 neque digesta. Et ipse Hercules solitus mandare caput i. recommendare sopori (vel: solitus mactare caput) fessum i. frustatum gravi clava i. exercitio gravis

1 oriens cf. p.91,14 4 rancuris i.e. 'taediis' (cf. DuC s.v.) 5 i. irectificatam 11 Astiri i.e. Astraei 13 i. s.l. 22 assecura i.e. 'serva ' (cf. Blaise1 s.v.) 25 fort. convictum 31 dicit: vicit 32 i.e. volutat 33 sompnia: corda 36 mactare a.c.: mandare p.c. I frustatum i.e. fatigatum ' (cf. Blaise1 s.v. frusto) I post frustatum del. gl

(vv. 1087-1111)

5

10

15

20

25

30

35

ELUC1DATIO HERCUL1S FURENTIS

99

clave querit s. per sompnum vacua pondera s. clava absente dextra s. attemptando per sompnium, ut capiat clavam, que erat inde exsportata, iactans s. Hercules brachia sua vano motu i. inutili, quia sompniabat, nec adhuc Hercules exspulit i. digessit et abiecit omnes extus s. furiales tumultus, set ut i. sicut unda i. exundatio maris vexata i. commota et exagitata ingenti notho i. illo forti vento servat longos tumultus i. diuturnas extuationes et iam i. finaliter cessante vento adhuc tarnen turnet i. stat et durat undarum tumultuatio, sic est de Hercule, quem diu furor exagitavit, et adhuc animus eius tumultuat. Ο Sompne, pelle insanos tumultus animi i. tranquilla mentem vexanam! Pietas i. solita benignitas et virtus reddeat viro i. resolidetur in virtutibus et sui congnitione! Nunc desperate loquitur dicens: Si non potest resipiscere, potius mens Herculis sit concita vexano motu i. perduret in furore et etiam maiori et error cecus s. ipsius Herculis, qui non videt, quid faciat, eat, qua cepit, < i . > ita, sicut fecit, ita faciat adhuc peius! (Loquitur ut doloratus.) Ο Hercule, solus furor potest prestare te insomptem, quia, dum furis, non congnoscis, quid agas, et scelera tua sub mactationibus furialibus excusantur, ita quod melius est tibi furere quam videre, quid fecerit manus tua. Nunc concludit: Hominem nescire nephas i. inscienter et indeliberate facere est sors proximo puris manibus i. est excusatio quasi velud hominis innocentis. Hie chorus videt Herculem excitatum non furentem, set velud hebetatum circumspicientem, ideo super sceleribus Herculis incipit fletum, ut citius resipiscat. Dicit ergo: Nunc i. amodo pectora Herculis percussa palmis i. ipsis manibus eius, que tot scelera commiserunt, sonent i. resonent ictibus et flagellis! Et verbera pulsent i. feriant et conterant victrice dextra i. sua propria manu correptrice lacertos i. humeros eius fortes solitos ferre mundum i. substinere celum, quando adiuvit Athlantem, ut supra (p. 30,35sqq.), etc. Ether i. celum audiat vastos gemitus s. Herculis et suorum et regia atripoli i. Plutonis nigri regis audiat s. gemitus Herculis afflicti ad eius consolationem. Et ferox Cerberus audiat, qui latitans in ymo antro inferni gerit colla victa i. compressa vastis cathenis i. magnis. Et chaos i. infernus resonet mesto clamore i. intonet ex Herculeis rugitibus transcendentibus in infernum et unda lati profundi i. aqua magni maris parens s. unda i. tibi obediens, quam superasti pedes et per |fol.39 r | quam aurea poma tulisti et < q u a m > Gadibus terminasti, et ether i. aer noster audiat, qui melius senserat tua tela i. tuas sagittas, quando stravisti Stinphalides aerem tenebrantes. Vult dicere, quod ubique virtutes eius Hercules demostravit: Celum tulit, aerem < a > Stinphalidibus liberavit, terras monstris

9 i. 1 : et I vexanam i.e. vesanam 13 cepit-ita 14 ita2: fort. etiam I doloratus i.e. 'dolens' (ut vid.) : fort. doloratus (cf. p.107,4) 15 post furor del. poste 24 dextra: vel manu s.l.2 25 correptrice cf. p.59,Η 27 i. altos sive magnos plantus in marg.2 post gemitus 1 s. s.l. 30 post infernus del. et unda laci profundi (cf. 1.31) 31 lati: laci

(w. 1111-1134)

IOHANNIS DE SEGARELLIS

100

absolvit, inferna devicit et maria Gadibus limitavit. Nunc dicit, quod corpus, in quo sunt cumulata tot scelera, debet excuti gravibus verberibus. Dicit ergo: Pectora

s. Herculis obsessa

sceleribus non sunt ferienda 5

i. circumdata tantis malis

i. tot furoribus et

i. excutienda levi ictu i. facili verbere, set gravibus

percussionibus ad eiciendos furores et scelera punienda, set tria regna sonent i. resonent et perstrepant uno plantu

i. uno stridorum fragore s. regna Iovis,

Neptuni et Plutonis! Et tu s. leo vel spolium leonis decus suspensum collo pro signo victi leonis ac tu telum s.fortis

arundo i. sagitta diu suspenso i. pendens,

dum Hercules < l e o n e m > domuit, et vos leves pharetre 10

s. Herculis, quibus

consuevit animalia et monstra sternere ac interfecit filium suum, convertamini in eum et datefera

verbera i. crudelia vulnera/ero tergo s. Herculis! Et robora

i. fortes fustes et grossi de robore cedant i. feriant et effringant fortes s. Herculis et pot ens stipes i. grandis troncus arboreus honeret incutiat pectora 15

humeros

i. premat et

s. Herculis duris nodis i. asperis et pungentibus gibis sive

gruppis (vel potes intelligere de clava cum gravi fuste et palloctis ferreis). Et omnia arma Herculis plangant

tantos dolores s. tante cedis.

Nunc chorus ingemit super filiis Herculis interemptis, antequam docti sint audacias et virtutes patrias imitari. Dicit: Ο parvi nati magni Herculis, vos non estis comites laudis patrie i. patris vestri nec estis docti a patre vestro vincere 20 sevos

reges vulnere

i. armorum more patris vestri nec estis docti fleet ere

membra i. crura et brachia agiliter ludendo Argiva palestra i. illo Greco ludo, quo exercitabantur athlete magnis luctationibus et exercitiis personarum, fortes s. vos cestu et fortes

manu i. in illo ludo, qui fiebat in corio, quod dicitur

cestus, quod habetur in ipso ludo ad interponendum inter ludentes agilitate 25

pedum et fortitudine manuum. Huius ludi dicitur Prometheus fuisse repertor. Tantum estis ausi vibrare i. deducere pueriliter telum

< leve >

i. illud leve

iaculum Scitici gorici i. illius ligni levis et vacui sicut canna missum s. telum certa dextra i. recte sagittando (vel: Scitici

Ghoricci

i. illius generis sagittarii

populi) et non estis docti fingere i. ferire cervos citos i. celeres fuga i. cursu et 30

nondum estis docti fingere i. vulnerare terga iubate fere i. leonis, ursi vel apri et similium. Ο umbre s. pueriles et felices, postquam sic acerbe exivistis, ite ad portus

Stigios

i. infernales, ο umbre, ite innocue

i. sine aliquo scelere

perpetrato, ite i. descendite ad pias umbras, quas s. vos umbras pueriles scelus s. furiale patris vestri Herculis oppressit

2 1 - 2 5 cf. Papias 2 comulata

s.v.

palestra/caestus

9 < l e o n e m > e.g.

I palloctis i.e.

'globis/silicibus

1 2 effrangant

1 5 gruppis i.e.

' (cf. DuC s.v. pallocta)

2 0 / o r t . i. < v i > a r m o r u m / a * . certa del. de*tr

i. migrante corpore morte violenta

2 9 s q . i.e. figere

2 1 Argina

2 3 vos: nos

3 3 v o s : nos

'nodis

18 dicit: fort,

' (cf. DuC s.v. d i c e n s vel dicit

2 7 scitici: scritti a.c.

(ut vid.)

gruppus)

28

post

(vv. 1134-1154)

5

10

15

20

25

101

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

exallare iussit et furor paternus s. iussit ante tempus evolare. Et, ο pueri genus infaustum i. infelici casui destinatum et pariter i. etiam genus triste noti laboris s. Herculis congniti in inferno, unde modo revenit, ite et visite i. visitate iratos manes s. inferai ad hue iratos propter Herculis descensum et invenietis alios iratos manes s. Lici et suorum noviter peremptorum et aliorum regum, principum et magnorum, quos Hercules interemit. - quasi dicat: Hie infelices habuistis exitus et ibi reperietis orridiores aspectus! Quis hie locus etc. (1138): Hie Hercules exuto furore, set ad hue extante stupore nescius, quid egerit, et ad hue omnibus virtutibus alteratis, membris quoque collapsis admirans et circumspiciens velud ad hue ementatus intra se loquitur dicens: Quis hie locus s. est, ubi sum, que est regio, s. quam video, non congnosco, que pla[n]ga mundi s. est ista? Ubi sum s. ego? An sub ortu solis i. ab Oriente an sub cardine i. sub axe et firmamento urse gratialis i. sub artho septemtrionis? Numquid [est] hec tellus extrema i. ultima maris Hesperii i. ultime Yspanie ab occasu dat hunc modum Occeano s. ulterioris descensus? Quas auras trahimus i. quarum partium aerem videmus? Quod solum sub est michi fesso i. que est hec terra, quam calco spiritibus fatigatis? Nunc incipit recordari dicens: Certe redivimus s. ab inferno: Quis ergo venit ad nostras iniurias? Unde procedit, quod video corpora cruenta strata domo i. sparsa et lacerata per domum iacentia? Mens an nondum exivit inferna simulacra i. ad hue video fantasmata inferna? Et quoque i. ad hue tubaferalis i. clamor infernalis oberrat i. obambulat et circumducit meos oculos, s. quod videar videre non vera, etiam nunc post redditus s. ab inferno? - i. ego redivi et ad hue videntur instare fantasmata. Me pudetfateri s. hoc, quod paveo i. extimesco, et animus meus presagit i. predicit et enuntiat michi nescio quid grande malum i. aliquod magnum facinus novi |fol.39 v | meroris.

Nunc vult videre facta domus principalia, de quibus magis curat. Dicit ergo: Ubi est parens i. pater meus Amphytrion et ubi est ilia coniunx animosa ex grege natorum s. Megera nobili et numerosa Stirpe fecunda? Cur latus levum i. 30 sinistrum vacat i. caret et est nudum spolio leonis? Et meum tegmen s. scutum, quo me tegere soleo, et idem < s. > tegmen - corium vel scutum - mollis thorns i. sepe delectabilis lectus Herculeo sompno, quia sepe quiesco et dormio super eo? Quis est ausus molliri i. collectis viribus inferre tanta mala Thebis, s. quanta video corporum iacentium etc.? Ubi tela i. ubi sagitte? Ubi arcus s. meus? Quis 35 potuit arma detrahere michi vivo i. quis habuit audaciam tangendi et auferendi arma me vivente? - quasi dicat: Non timuit iras meas? Quis abstulit tanta spolia

1 i.e. exhalare I fort,

paternus < i n primo limine v i t e > s. iussit

5 peremtorum a.c. I regum:

regnum 7 exitus p.c.: existe a.c. 8sq. extante ... egerit s.l. 12 s. s.l. p o s / p l a n g a a.c. I s. 1 s.l. I s. 2 s.l. 14 s. s.l. post numquid 15 modum: mundum I s. s.l. 16 videmus: fort, ducimus Zw.

17 spiritibus fatigatis cf. p.97,19

2 2 oberrat: obtrectat

2 3 i.: et

31 fort.

corium

102

5

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv. 1154-1171)

i. omnia arma mea? Et etiam domum video spoliatam! Et quis non orruit sompnum Herculis i. quis fuit tanti cordis, ut non timeret Herculem etiam dormientem? Libet michi videre meum victorem i. omnino volo videre spoliatorem et aggressorem meum, iterum libet! - ingeminat ex affectu. Ο victor, exurge i. detege te coram Hercule! - quasi dicat: Quis obstabit nisi novus Hercules? - propterea dicit: Pater s. meus Iuppiter quern novum s. Herculem genuit s. in terris celo relicto, sicut reliquid, quando descendit ad Almenam matrem meam, cuius incestu i. adulterio vel concubitu cuius mulieris stetit nox longior quam nostra, quia Iuppiter ad generandum tantum virum, quantus fuit Hercules, putavit unam noctem non sufficere et convertit diem in noctem, ut supra habuisti in principio tragedie in versiculo "in cuius ortu mundus impendit diem" (24). Vult dicere: Si genuisset pater meus alium Herculem, veniat in pugnam mecum, quia libenter pugnabo. Nunc congnoscit filios iacentes, ideo dicit: Quod i. quantum nephas cerno i. video? - s. hoc: Nati s. mei iacent cruenti i. cruenta nece strati cede confecta i. diversa inculcata penalitate et strage. Et etiam coniunx s. mea est perempta! - nescio, per quem. Quis Licus obtinet regnum? - quasi dicat: Surexit novus Licus, quia alium interfeci. Quis est ausus tanta scelera Thebis Hercule reverse? - quasi dicat: Nescio, quis fuerit tanti cordis, ut me presente audeat invadere Thebas. Nunc petit promi sibi hostem: Quisquis Anthea arva et loca Ysmeni colis i. habitas illas partes, in quibus morabatur Antheus Gigas filius terre iuxta Y < s > menum fluvium vel montem, qui omnes illas provincias perturbabat et quem ego Hercules prostravi, comprexi et exspirare coegi (et vos incolas liberavi), succurre i. nunc michi et indica i. manifesta auctorem i. factorem seve cladis < i . > tante cedis et exterminati piaculi! Et etiam qui colis regna Pelopis Dardanii i. filii Tantali et post eum regis in Grecia pulsata s. regna i. irrigata et tacta gemino mari s. coherente a duabus partibus s. mari Ionio et Egeo! Ira s. mea ruat in omnes i. indifferenter exercebo iram meam in omnes, qui non patefaciunt hostem meum, - ideo dicit: Quisquis non monstrat michi hostem, qui intulit michi tanta mala, est hostis michi! Ο victor Alcide, lates i. tu, quisquis evicisti Herculem et stravisti domum meam, cur lates? Procede ad pugnam, si tu vindicas truces currus cruenti Tracis i. si venisti forsan in ultorem Diomedis regis, qui interficiebat nobiles transeuntes, qui non potuerant ei resistere, capita foribus affingebat et ceteros artus equis in epulas apponebat, sive vindicas pecus Gerionis i. illius triplicis regis Yspanie, quem convici (et armenta eius adduxi), sive vindicas dominos Libie s. Antheum, quem stravi et inter ulnas compressum

3 dormiete p.c. : dolente a.c. 4 post et del. g 12 dicere si genuisset p.c.1: dicere Hercules 2 2 genuisset a.c. 14 cerno i. in marg. 15 p(o)enalitate i.e. 'supplicio ' (cf. DuC s.v.) 16 s. s.l.2 I peremta a.c. 18 fort, ausus < m o l l i r i > (cf. p.101,33) 20 santhea a.c. I arvap.c.: aura a.c. I colis del. p.c. 24 tante cedis a.c.2: vel seve cladis in marg.2 25 exterminati susp.: an e x t e r m i n a t e ο π > ί ? (cf. Arnaldi s.v.) cf. p.103,24 29 inintulit 34 i.e. affigebat 36 sivem a.c.

(vv. 1171-1195)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

103

exspirare coegi; et Athlantis aureum viridarium spoliavi: Exi ad pugnam, quisquis es, oppressor meus! Nulla morapugnandi est, quia subito sum paratus. En ego asto nudus i. inermis, tamen pugnam non renuo, vel pro etiam licet i. quamvispetas i. invadas me inhermem meis armis, que michi ablata sunt, tamen non efugio. Set meus Theseus cur fiigit et pater meus Amphytrion cur fugit, quia neminem video? Et cur condunt i. celant vultus et ora sua? Ipsi enim tempore furoris aufugerant et nunc se detegunt lugubri vultu propter scelera Herculis furiosi. Et pleni erant luctu, dicit ergo Hercules: Differte fletus i. abicite luctus et dicite i. pandite, quis dedit meos neci i. quis interfecit uxorem et filios meos s. omnes simul? Ο genitor, prophare i. eloquere omnia! Cur fles i. cur lacrimaris? Ac tu, ο Theseu, ede i. declara michi omnia accidentia ac tu specialiter, Theseu, die michi tua fide i. per tuam fidem! Nunc videns Hercules eos obmutescere loquitur dicens: Uterque tacitus obtegit ora pudibunda s. Theseus et Amphytrion et fundit lacrimas furtim i. clam, ut non perpendam. Tunc ad hue instat Hercules patri dicens: Ο Argive parens i. ο Amphytrion ex egregia Stirpe Grecadominator urbis i. gubernator Thebarum, die omnino michi: Quid est pudendum in tantis malis? - quasi dicat: Est aliquid obprobrii vel ingnominie domus nostre? Numquid infestum agmen pereuntis Lici obruit i. immersit nos tanta clade, quantam video? Vel alia pudenda? Ο genitor, ego precor te per laudem i. per gloriam et famam meorum facinorum i. meorum scelerum et laborum et per numen tui nominis s. paterni semper secundum michi, quia numen Iovis est michi primum j fol.40 r | et tuum est michi secundum, fare i. die michi: Quisfudit i. ita confu[n]dit domum s. nostram tot cedibus et ruinis? Cui preda iacui i. quis exsposuit domum meam tanto exterminio? Respondet Amphytrion: Hec mala sic abeant i. obmictantur et pretereant tacita i. sine a l i < q u > a revelatione! Hercules: Ut sim inultus i. preteribunt absque digna vindicta? Respondet Amphytrion: Vindicta sepe obfuit i. nocuit attentanti. Hercules dicit: Ne i. an quisquam segnis i. desidiosus et vilis tolleravit tanta mala i. preteriit absque vindicta? Amphytrion: Quisquis timuit maiora, s. tolleravit impatientia. Hercules dicit: Ο pater, etiam maiora hiis < s . > malis? quasi dicat: Quis vidit maiora? Potest quicquam timeri maius aut gravius? quasi dicat: Non credo. Amphytrion dicit: Ista est quota i. parva pars tue cladis, quam nosti i. quam vides! Hercules dicit: Ο genitor, miserere! - quasi dicat: Quid dicis? Ego tendo tibi supplices manus! Dicit: Quid s. est hoc: Hec manus refugit et orret scelus? - quasi dicat: Manus mee tremunt ex orrore tanti sceleris velud conscie et infecte. Unde hie cruor, quem video sparsum? Quid enuntiat ilia arundo i. sagitta madens i. cruore manans letο parvuli s. nati mei iacentis

4 invadas Jak.: mandas 5 efugio p.c.: fugio a.c. 7 ligubri 10 cur': fort, quid 11 lacrimas p.c. 23 quis p.c.: quid a.c. (ut vid.) 28 post quisquam del. se 30 in patientia: an impatienda ? 34 quid e hoc Quid s. est hec manus cod. 36 velut p.c.

104

5

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

( w . 1195-1208)

tincta s. arundo Lernea nece i. letali veneno ydre Lernee? item video tela nostra i. clavam, sagittas, archum etc. Nunc quero manum s. interfectoris, postquam mala sunt commissa nostris telis: Quis potuit arcum fleetere i. plicare et tendere aut que dextra potuit sinuare nervum i. actrahere cordam et contorquere sagittam (quasi dicat: Nullus nisi ego!) vix recedente michi s. nervum, ad cuius actractionem et remissionem ego ipse laboro? Ο genitor, ego reddo ad vos, s. ut certificetis ex toto me: Hoc est ne nostrum scelus? - i. pandite penitus, si nos hec scelera commisimus! Amphytrion et Theseus tacuere quasi confirmantes esse scelus manuum suarum. Hercules perpendens dicit: Hoc scelus est nostrum i. per nos factum. Amphytrion nunc ex toto detegit scelus ab Hercule procesisse dicens: Iste luctus est tuus i. dolor huius tui sceleris tangit te, set crimen est noverce s. Iunonis, ad cuius votum furiis actus es et furens ac nesciens in hec facinora corruisti. Hie casus caret culpa, quia nulla cogitatione mala fecisti. Hercules certificatus in hoc scelere, quod commisit, exclamat ad patrem dicens: Ο genitor s. Iuppiter, nunc tona ab omni parte i. fulgura totum mundum tu iratus s. per hec tanta mala! Ο oblite nostri, saltern vindica nepotes s. filios meos innocentes manu sera! - quasi dicat: Amodo omnis tua vindicta est tarda. Mundus stelliger i. celum sydereum sonet i. instrepat tronitruis et fulgoribus super Herculem sceleratum. Hie et ille polus i. omnis igneus globus superior et inferior iaculetur flammas s. super me scelestum. Rupes Caspie i. ilia saxa, que sunt in Asia, rigida, scopulosa et spongosa, que natant et moventur per mare et omnes naves, quas attingunt, ex asperitate nimia et assidua concussione dirripiunt et corrodunt, quas marinarii sagaces a remotis evitant, - dicit Hercules: [ut] Hee rupes, < u t > non possim effugere, trahant i. abstrahant ac dilanient corpus meum ligatum s. ad illas rupes atque alles avida s. Arpie rapaces, que semper famescunt et, quo plus comedunt, minus implentur, quia subito stercorizant, vel vultures, qui comedunt iecur Titii, trahant me! Cur scopuli Promethey vacant i. cur non diripiunt me aquile ligatum ad rupem Caucasi montis, sicuti diripiunt Prometheum? Hie Prometheus, de quo alibi supra habes (p. 100,25), fait magnus philosophus et eminentior astrologus. Et fingitur, quod hominibus igne carentibus super ascendit in altum et in tantum apropinquavit soli, quod quandam faculam, quam gerebat, ad flammam solis accensam tulit et hominibus ignem dedit. Alii dicunt, quod auxilio Minerve et alis Mercurii translatus fuit ad superos, quem superi libenter viderunt. Set cum descensurus esset, furatus fuit ignem de celo et apportavit in terram, ex quo

29sqq. cf. Papias i.V.

Prometheus

1 t i n t a p . c . 7 i. s.l. 9 dicit: dixit 12 p a c t u s p . c . I es: es 16 s. per: super 17 post innocentes dist. cod. 21 fort. s p o n g < i > o s a 23 quas sc. 'rupes' 24 ut s.l. post Hercules 24sq. fort. Hee rupes t r a h a n t . . . ad illas rupes, ut non possim effugere Jak. 29 post rupem del. causa 3 1 post carentibus del. magnis ei 33 tulit p.c. ·. gerebat a.c.

(vv. 1208-1218)

5

10

15

20

25

30

E L U C I D A T I O H E R C U U S FURENT1S

105

superi decepti fecerunt eum ligari ad rupem montis Caucasi et apposuerunt aquilam cordi eius, que assidue corrodit eum. Et ipsi superi, quia homines ignem receperant, febres, morbos et alias pydimias in homines fulminarunt. Harum et aliarum fabularum fructiferos mores et sententias utiles in alio pinguiori globo allegoriarum, quem auctore deo sum iuxta paucitatem ingenii post hoc rude pro pueris commertium positurus subtilioris actaminis ventilatione legentis in utiliorem frugem, poteritis conspicari. Nunc aliud supplicium petit Hercules pro pena sceleris videlicet evertere se ab alto Caucaso per rupes, ut infra deiectus per mille framina laceretur. Dicit ergo: Paretur michi i. exibeatur latus Caucasi abruptum i. exesum ab exteriori parte et ruinosum pascens s. latus feras et volucres immenso vertice i. alto apice et nudum silvis, quia ibi non sunt nisi abrupte rupes. Vult dicere: Hue deiciar, ut fere et volucres me devorent aut infra precipiter. Aliud periculum petit dicens: Et ilia Simplegas i. illud genus pumicei lapidis, quod cum magnis framentis deducitur mixtum cum fluctibus deorsum et sursum. Et quando alliduntur duris rupibus, in aera cum fluctibus efferuntur et, quicquid I fol.40 v I immergunt, dilacerant ac resolvunt: Istud periculum est in quodam alto sinu inter duos montes maris Assyrie prope quandam civitatem, que dicitur Sichen, quam hedificavit Emor: A nomine filii sui Sichen et nunc dicitur Neapolis civitas Samarie. Hue petit Hercules precipitari, dicit ergo: Ilia Simpleas, que artat i. codempsat ponticum Sichen i. ilium sinum maris extuantis admixtis Simplegadibus, distent ei alte i. altis fluctibus eferat ac deducat hinc et hinc i. in diversas partes manus s. meas vinctas i. ligatas et astrictas, ne possim divertere, donee sim disiectus. Et cum saxa s. ille Simplegades cohi[be]bunt se i. insimul commiscebuntur et adunabuntur vice irrevocata i. nondum remeantibus undis, expriment i. reicient relevabiliter in celum i. in altum medium mare i. undas in medio remanentes actis i. reductis rupibus utrinque i. ab ambobus lateribus: Tunc ego lateam i. intrusus remaneam inter aquas et saxa inquieta mora montium i. in spatio inter ambos posito maris assiduis motibus extuantis.

Nunc aliam mortem sibi instruit dicens: Quin i. ymo potius ego ipse acervans i. accumulans vastum aggerem i. altam struem lignorum congesto nemore i. adunatis multis lignis cremem i. comburam in cinerem corpus meum sparsum 35 i. eventato pulvere multο orrore s. scelerate cedis filiorum meorum. Sic, sic i.

20sq. cf. Papias s.v. Sichern; Isid. orig.

15,1,21

7 actaminis i.e. 'perfectionis ' (ut vid.j 8 in: et I fort, poteris 10 framina (i.e. fragminaj p.c.: flamina a.c. 13 rupes p.c. : lup- vel lap- a.c. 16 i.e. fragmentis 18 alto: alio 20 fort. Emor < e t appellavit> a (cf. Isid. orig. 15,1,21) 27 reicient relevabiliter: an eicient elevabiliter Zw. 34 comburem 35 eventato i.e. 'sparse ' (cf. Blaise1 s.v.)

106

5

10

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 1218-1240)

per hunc modum est agendum i. exequendum per me et hoc genus pene placet. Ego ipse reddam me Herculem inferis i. ego met ero ultor meus et ego ipse in Tartara me detrudam. Nunc Amphytrion dicit: Pectus Herculis actonitum i. adhuc exagitatum furore nondum caret tumultu i. mentis exagitatione et mutavit iras i. in aliud propositum et furor furit in se ipsum i. in semet excandescit, quod i. quam rem furor habet proprium·. Dum cessat contra alios, convertitur in se ipsum. Nunc Hercules querit alia supplicia dicens: Ο dira Furiarum loca et carcer inferorum et plaga decreta i. deputata turbe sompti i. ad supplicia iniquorum et si quod exilium i. si quis locus tormentorum latet ulterius Herebo i. remotius inferno incongnitum Cerbero i. tarn execrabile et semotum, quod sit extra congnitionem Cerberi, ο tellus s. talis extranea et penalis, abde me hue i. recipe et intrude me hue! Ego ibo ad ultimum finem Tartari i. in Ultimos exiliorum fines mansurus s. non regressurus ut alia vice. Nunc ad se ipsum convertitur dicens, quod est nimis duri pectoris ad plorandum. Dicit ergo: Ο pectus nimis ferum s. meum inflexibile et, ο liberi s. mei, quis poterit digne deflere, i. quantum convenit, vos sparsos i. effusos et disiectos per omnem domum, quia per totam domum sunt framenta vestra. Hie vultus s. meus durus malis i. assuetus et obduratus inter mala nescit lacrimare. Nunc dicit: Non tantum debeo lacrimare, ymo debeo me interficere. Dicit ergo Amphytrioni: Date michi hunc ensem et date sagittas et date michi hunc vastum stipitem i. robur vel clavam! Ο detra, egofrangam tibi tela i. per te [super te] ipsam rompam tela, quibus effregisti et stravisti domum meam! Et ο puer i. fili mi, q u e < m > sagitta peremi, rompamus tibi nostros arcus! Et gravis stipes i. troncus ipsius arcus grossus et ponderosus ardebit tuis umbris i. cremabitur in rogo tuo pro aliqua mitigatione umbre tue! Et ipsapharetra frequens Lerneis telis i. plena sagittis ibit in tuos rogos i. similiter cremabitur! Arma s. mea dent penas i. luant pro sanguine, quem fuderunt. Et ο vos manus novercales s. mee, que fuistis executrices ire Iunonis et meum sanguinem effudistis, ideo ego cremabo vos infaustas meis telis, quibus tanta scelera commisistis! Theseus nunc loquitur Herculi dicens: Quis unquam addidit i. imputavit nomen sceleris i. culpam vel infamiam sceleris errori i. hiis, que facta sunt per errorem? - quasi dicat: Non debes te dicere sceleratum, quia non fuit in scelere deliberatio nec voluntas! Respondet Hercules: Ingens i. excessivus error sepe obtinet locum sceleris, i. qui inconsulte rapitur in magnum errorem, non est excusatus a scelere. Dicit Theseus: Nunc est opus Hercule: per hanc mollem mali i. fortitudine magni cordis in tollerantia tot malorum! Respondet Hercules: Pudor

8 carcere a.c. I plaga: planga a.c. 10 fort. incongnitum 16 spersos 17 < s p a r s a > e.g. (cf. I.16/p.l01,19) 19 post dicit del. set quasi I non tantum in marg. 23 fort. rompemus 25 frequ. Lerneis p.c.2·. lacuna a.c.2 (frequens in lac.2, Lemeis in marg.2) 29 infaustas: infrustra 34 post sceleris del. i. culpam vel infamiam ... per errorem (cf. l.30sq.)

(vv. 1240-1265)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

107

i. reverentia debiti et honoris mei non cessit i. recessit a me extinctus i. ex toto mortificatus furore s. diu vexante sic i. in tantum non abiit, ut fugem omnes populos i. persequar et in fugam convertam omnes! - quasi dicat: Ymo recognosco pudorem et honorem. Nunc dolore stimulatus exclamat: Ο Theseu, arma, arma s. mea subtracta michi prope, s. que herebant iuxta me, efflagito i. desiderose postulo michi reddi i. resignari. Si sana mens est michi i. si videtis me sane mentis et si furor < remanet i. n o n > cessat, s. ut ledam alios, referte i. reportate michi tela s. arma mea manibus s. meis, quia ego inveniam viam mortis; actamen pro tutiori, ο pater, recede, ne complerem omnia scelera! Nunc Amphytrion loquitur |fol.41 r | dicens Herculi: Ο unicum firmamen i. substentaculum et columpna deserte lasse domus, ego te precor per sancta[m] sacra[m\ i. reverentiam tui nominis i. tue fame et maximarum virtutum et per utrumque ius nostri nominis - sive vocas me actor em sive parentem i. sive dicas me preceptorem et nutritorem tuum sive patrem - et per canos meos venerandos a piis i. ab hominibus mansuetis: Parce deserto s. michi ab omnibus destituto et parce annis fessis i. conquassate senectuti mee, s. ut non perimas te, et reserva te met unum lumen s. michi afflictο malis i. confracto et victo inter mala! Nullus ad hue fructus laborum s. tuorum contingit michi s. in consolationem meam, quia semper ego timui aut dubium mare aut monstra, quia semper errasti per pericula et numquam quievisti mecum. Quisquis fuit in orbe rex sevus manibus i. homicidiis et crudelitatibus vel aris i. abhominosis litationibus sicut Dyomedes et Busiris, timetur a me, quia omnes tales persequeris et dubito, quod moriaris. Ego pater semper peto fructum, tactum et aspectum tui absentis, quia senper sto in carentia et anxietate tue presentie. Respondet Hercules: Cur detineam amplius hanc animam in hac luce i. quid volo ultra vivere? Et nichil est, cur morem s. in hac vita, quia ego ammisi cuncta bona animi i. animum consolantia s. perdidi: Mentem, arma, famam, coniugem et manus, quia in nullo horum possum de cetero commendari, quia scelera mea nunc omnia deleverunt. Et iam perdidi furorem, s. sub quo poteram excusari. Nemo queat mederi animopoluto i. sceleribus infecto, quia, dum sim conscius malorum meorum, numquam potero consolari. Set scelus meum est sanandum morte, quia, si interficio me, labes facinoris expiabo et cede mea terminabo dolores. Dicit Amphytrion: Perimes paretem s. me, quia, si interficis me tecum, non euro! Dicit ergo < Hercules > : Occidam i. me interficiam, nefaciam i. ut non interficiam te, sicut interfeci uxorem et filios! Dicit Amphytrion: Interficies te coram genitore? Dicit Hercules: Ego docui hunc s. genitorem meum cernere nephas, quia plura nunc feci coram eo. Dicit A m < p > h y t r i o n : Ego pot ius intuens facta s. tua memoranda omnibus i. ab

2 post vexante dist. cod. 5 herebam 9 complerem: fort, compleam 12 i.' s.l.2 13 fort, dicis 17 lumen: numen I conflacto 21 homicroiis 22 timetur (timet) ι timeret (timet,)

108

5

io

15

20

25

30

35

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(w. 1265-1287)

omnibus celebranda inter alia ego peto a te veniam unius criminis, quod tibi pandam. Dicit Hercules: Dabit sibi veniam, qui nulli dedit? - quasi dicat: Non dabo! Ego iussus s. ab Euristeo missus feci laudanda s. eius iussu, hoc unum scelus est meum s. interficere me. Ο genitor, succurre i. imple votum meum et effer arma s. mea, ut efficiam, quod intendo, sive pietas movet te sive triste fatum sive decus violate virtutis, quia debes esse pius et michi compati, ne vivam in fato, infortunio et obprobrio virtutis extincte! Et fortuna vincatur mea dextra! - quasi dicat: Si moriar manu mea, nullum ius restat ei super me. Nunc loquitur Herculi Theseus dicens: Quidem i. certepreces patrie s. Amphytrionis sunt satis efficaces s. ad reprimendum propositum mortis, quam videris appetere: Set tarnen, ο Hercule, etiam movere i. inflectere nostro fletu i. nostris precibus lacrimosis! Surge i. animum erige et perfringe adversa i. convince contraria solito impetu i. audacia consueta! Et resume animum tuum nunc nulli malo imparem, set evicentem quelibet adversa animo superante! Nunc i. in hiis maximis malis est agendum tibi magna virtute, ut sit maior tollerantia quam sint mala. Et veta Herculem irasci i. prohibe te cedere malis, set ingenti virtute perversa consterne! Respondet Hercules: Si vivo, ego feci scelera, quia patior me sceleratum transire sine pena, ergo semper arguar annuisse. Si morior, ego tuli i. pro delicto supplicium potius alterius quam meo et magis imputabitur causanti quam michi, qui delicto congnito me correpsi. Ergo ego propero pur gare terras i. terras relevare manu mea ab homine scelerato s. me, ne mei tellurem pudeat. Quodam monstrum impium, sevum et immite ac ferum iam dudum oberat < michi > s. intra cor meum agendum i. perficiendum s. interficiendo me tali modo, quod vocabitur monstrum crudum, enorme, abhominabile ac ferale, dextra i. propria manu. Ortatur se ipsum ad subitam executionem dicens: Ο Hercule, conare aggredi ingens opus i. exequere, quod concepisti, opus dico amplius i. maius bisseno labore i. duodecim tuis ingentibus laboribus, quibus eternaliter nominaris, quos omnes habuisti superius per extensum. Ο ignave s. Hercules, cessas? - quasi dicat: Non cesses nec differas! Nunc improperat sibi scelera puerorum etc. dicens: Tu non fuisti/oriw inpueros et in pavidam eorum matrem, quos tam subito et tam crudeliter peremisti? Nunc magis irascitur dicens: Nisi arma dentur michi i. restituantur, aut ego trahens i. adducens traham omne nemus Pindi i. illius silvosi montis Thesalici, excidam et cumulabo etiam lucos Bachi i. quedam nemora, in quibus Bachus vene < ra > batur et nunc colitur, et etiam iuga Ciceronis s. excidam et cumulabo in rogum et hec omnia cremabo mecum s. me in medium incendium collocato!

1 inter alia susp.: fort, inter talia lsq. quod tibi pandam: fort. < s. > quod tibi parcas Zw. 3 post zbdel.au 4 succurre: si locu ire 11 fort. etiam 12 perfringe: prestringe 16 sint: fort, sunt I post te del. irasci 20 correpsi (i.e. correxi) i.e. 'punivi' (cf. Blaise1 i.v. corrigo) Ε post propero del. me 34 Bacchi a.c. 35 vene < ra > batur cf. p. 39, lsq.

(vv. 1287-1305)

5

10

15

20

25

30

35

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

109

Et excipiam supra meum corpus i. congregabo in struem tota tecta Thebana cum domibus et dominis suis < s. > in rogum traham et omnia templa cum suis deis s. traham et cremabo mecum et in rogum meum excipiam atque condar eversa urbe i. in medio omnium simul cumulatorum et, si pondus horum sit leve fortibus humeris s. meis, incidet me immisso s. ipsum pondus omnium predictorum j fol.41 v j cum me immisso incidet i. gravabitur et in ruinam magnam corruet super me. Iterum ultra gravamina totius civitatis pressus i. tectus et ingravatus Septem portis ipsius civitatis non satis adhuc premar i. non ero sufficienter gravatus additis et superiectis in rogum septem portis Thebarum. Et ad hue hiis non prementibus ego omnis i. toto corpore et totis viribus vertam i. convolvam et immergam in meum caput i. super me ipsum omne s. pondus et celum existens media parte mundi, s. ubi laborat Athlas nec poterat sustinere celum tempore belli Gigantum, qua s. parte ego sedi i. constiti loco Athlantis et celum pertuli, quod celum dirrimit superos i. segregat et semotos celat deos ab inferiori climate terrenorum. Ο genitor, redde armal - loquitur vacillando, prout agitatur in varia proposita mens turbine furoris et ingentis doloris impulsa. Hiis auditis concipit Amphytrion sublimes animos Herculis penitus in mortem mentis et ipse deliberat velle etiam mori (et accipit arondinem Lerneam, qua filius Herculis extinctus est, cuius avus erat): "Iste forte Hercules videns me desperatum revocabit se a proposito moriendi et ego similiter vivam. Si autem se interficiat, ego ante ipsum finiam morte dolorem." Dicit ergo: Vox Herculis comminantis evertere Thebas et celum super se digna est genitore s. love, quia, si non esset eius filius, non esset animi tam potentis. Nunc accipit spiculum dicens Herculi: En puer s. filius tuus cecidit peremptus hoc spicule, quod in manu teneo. Unum telum i. spiculum fuit emissum tuis manibus s. in necem filii tui! Et ego nunc utar hoc s. hoc perimam me ante, quam moriaris, nisi revoces propositum moriendi. Dicit Hercules: Ecce quam pro quantum miserum cor s. Amphytrionis patris palpitat i. exagitatur ac tremit metu s. mortis, ad quam intendit, et ferit i. concutit sollicitum corpus i. trepidum et intentum neci! Arondo est aptata s. in manu sua, ut se feriat. Ergo convertitur ad patrem dicens: Ecce iam fades scelus volens et sciens i. interficies te voluntarie et deliberate! - quasi dicat: Mea scelera furore et non animo processerunt. Ο pater, non facias hoc, setpande s. michi, quid iubes [s.] fieri < s . > per me, ut vivas? Dicit Amphytrion: Ο nate, amodo nichil rogamus, quia noster dolor est in tuto, s. quia mori deliberavimus et sic de nullo dolebimus. Nunc Amphytrion convertitur ad Theseum, ut reducat Herculem, ne ad verbum se necet. Dicit ergo: Ο Theseu, tu solus potes servare natum michi i. retrahere potes a proposito malo. Ego ipse nec dum i. non dum evasi maximum metum, quia dubito, quod se perimat, quamvis dixerit facere velle meum. Tu, Theseu, haud

3 condat

12 laborabat p.c.

3 1 i.: -ut

36 ad v e r b u m se necet: illud (idJ v e r b u m seniret

110

5

10

15

20

25

30

35

(w. 1305-1321)

IOHANNIS DE SEGARELLIS

i. non potesfacere me miserum, quia sum in ultima miseria, set potes facere me felicem, s. si conserves natum meum! Set statue, quicquid statuis, sic i. per talem modum de filio meo, ut scias i. consideres tuam causam et famam stare in arto i. in stricto passu et ancipiti i. dubio. Aut vivis aut occidis i. sive vivas sive moriaris, quia, si Hercules te medio salvetur, et ego salvabor auxilio tuo, si moritur, et ego moriar desidia et obmissione tua: Ex primo perpetuo nominaberis, ex alio perpetua infamia pollueris. Set quicquid sit, ego teneo in primo ore i. in egressu a ianua labiorum hanc vitam (vel animam) levem i. agilem ad volatum et fessam senio i. diuturnitate nimia tediosam et quassam malis i. ultra senium multis angustiis conquassatam. Nunc Amphytrion videns Theseum esse tepidum in retrahendo Herculem ad animum tranquillum et ipsum vivere recusantem dicit: Tam tarde dat aliquis vitam patri s. michi, quia non certificor de vita sibi custodienda per Herculem? Ego nonferam ulterius moram i. non differam mori, set induampectus s. meum impressum i. transfixum letali ferro s. arondinis venenate, qua implebo pectus ipsam totam arondinem intrudendo. Hie, hie i. tali modo in morte mea iacebit i. imputabitur scelus Herculis sani i. non furentis, quia obicietur ei non proibita occasio mortis mee. Nunc Hercules patrem videns instare morti dicit: Ο genitor, iamparce, parce geminat ex affectu -, iam revoca manum a sagitta letali! Nunc semet ortatur dicens: Ο virtus s. mea sueta, succurre, s. ne sequaris iram, set fer Imperium patris i. fac voluntatem Amphytrionis et vive cum eo: Et hie quoque est labor s. laudabilis virtus adiuncta ad alios precedentes labores s. vincere iram et redimere vitam nostram. Ideo, ο pater Amphytrion, vivamus s. tu et ego et sceleratum animum deponamus! Modo ex alio latere convertitur ad Theseum dicens: Ο Theseu, alleva solo i. erige de terra afflictos artus s. tuum corpus humi demersum (vel:) erige afflictos artus parentis s. Amphytrionis patris mei merore deiecti, quia scelera dextra s. mea refugit pios contactus, quia nescit nisi scelerosa contingere et non audeo tangere patrem meum. Nunc Amphytrion consolatus in verbo filii deliberati ad vitam ante, quam Theseus capiat eum, vadit ad filium et manum eius amplectitur dicens: Dixisti, quod nolebas me tangere, set ego libens i. < c u m > magno desiderio amplectar hanc manum s. Herculeam. Ego ibo nixus hac i. inherens et roboratus per hanc manum. Ego admovens i. adducens et apponens hanc manum pectori i. ad pectus meum pellam jfol. 42 r | dolores i. deponam omnes tristitias et animam recreabo. Modo Hercules dimisso penitus animo desperate cedis ex patratis facinoribus verecundus querit ab humanis conversationibus absentari et locis obrui tenebrosis extimans nullos amnes, nullas aquas posse denigrationem

8 fort. vitam deliberans

9 senio: semo

3 0 p o s t dicens del. di'sti

33 admonens

11 et: in 20 fort, assueta

29 deliberati susp.: fort.

31 nolebas: volebas I < c u m > cf. p.34,32

35 recreabo p.c. : revocabo a.c.

32 hac: hanc

(vv. 1321-1334)

ELUCIDAT10 HERCULIS FURENTIS

111

suorum reatuum dealbare. Dicit ergo: Ego profugus quem locum petam s. remotum et penitus ignotum, ubi i. in quibus latebris me recondam et qua tellure s. obscura hyante obruar i. intrudar? Quis Thanays aut quis Nillus aut quis Tigris violentus i. rapidus unda Persica (vel: de Persia) aut quis Renusferox i. ferociter labens et quis Tagus turbidus fluens Ybera gaeza < i . > divitiis auree arene s. potent abluere dextram s. meam tot sceleribus labefactam? - quasi dicat: Omnes aque istorum fluviorum non possent abluere labes meas. Et adhuc licet Meotis i. ilia gelida et magna palus transfundat in me mare Arthoum i. septemtrionale[m] et tota Thetis i. omnis aqua simul collecta currat per meas 10 manus i. spargatur et effluat per meas manus, tarnen altumfacinus herebit i. non ideo a manibus meis pollutio criminum dilluetur. 5

15

20

25

30

[Nunc hec flumina declarat:] Tanays (al < i > ter Tanus) fluvius ex Ripheis montibus cadens descendit in mare cum nomine suo, qui pleno meatu dividit Asyam ab Europa. Alius Thanarus ex Yperboreis montibus Scitie ortum trahyt. Nillus est flumen Egipti vere et autumpno campos limosis aquis immadidans et impinguans; huius ortus incongnitus est, quamvis afferant quidam a paradiso terrestri per vias incongnitas scaturire. Hie in certo loco de summis apicibus montium mens incolas partium surdos facit. Tigris est fluvius rapidissimus < denominatus > ab eiusdem nominis velocissimo animali, cadit e paradiso terrestri et labens per Mesopothamiam in mare Mortuum per anfractus varios casum facit. Tigris etiam est fluvius Parthie et Armenie. Tagus labitur per Yspaniam, cuius arenas auri piscatores excutiunt et ex tali piscatione multi ditantur. Poetice fingitur, quod quidam faber Tages nomine natus fuit inter sulcos aratoris Yspani, in cuius ortu Tagus fluvius emicuit. Hie artem culture occiduos populos docuit, qui locuplectati victualia ad egentes populos per Tagum fluvium deferebant et venditionum monetas aureas reportabant: Propterea dictus est aureus etc. Meotis est palus in Sitia valde frigida iuxta S i t i < c > u m mare. Thetis fuit uxor Occeani, mater Nereydum, dea maris. Ο Hercule, tu impius in quas terras recedes? - quasi dicat: Nescio. Petes ortum an occasum? - Certe non, quia ego notus ubique perdidi locum exilio, quia, si non perambulassem mundum, haberem loca, in quibus ingnotus laterem. Orbis me refugit tamquam sceleratum, a[b]stra obliqua i. r e t r o g < r > a d a agunt transversos cursus, ut me non videant, sicuti sol scelus Acrei non patiens retrocessit. Ipse Tytan vidit Cerberum meliore vultu s. quam ipse sol et totus

12sqq. cf. Papias s.v. Tanais 18sq. cf. Papias s.v. Tigris; Isid. orig. 13,21,9 s.v. Tages 27 cf. Papias s.v. Meotis 33 scelus Acrei: cf. Sen. Thy. 776sqq.

23sq. cf. Papias

1 dicit ergo bis 2 et2: fort. < v e pro> et 3 fort, obscura < e t > hyante 4 fort. Persica i. de Persia (cf. p.89,14) 5 et: fort. < v e p r o > e t I gaeza i.e. gaza (cf. p.113,17) 10 tamen: eum I herebit (fiebitj: habebit (hebit) 12 fort, nunc hec flumina declaremus (cf. p.50,33 e.g.) 19 < denominatus > e.g. 28 uoxor

112

5

10

15

20

25

30

IOHANNIS DE SEGARELLIS

(vv. 1334-1344)

orbis videbit me. Ο Theseu fidum caput i. fidus dux et fidum michi consilium, quere latebram i. specum et latibulum longinquam et abditam i. remotam et occultam, ubi possim vivere in archano. Nunc convertitur ad inferos, quibus indicat se tradendum. Dicit ergo: Ο tu, quisquis es arbiter i. congnitor alieni sceleris i. peccatorum alicuius sicuti Eacus et Minos iudices inferni et qui amas nocentes i. graves peccatores, refer gratiam mentis s. mei Herculis et rede vicem i. dignum premium meritis meis, quia, si habuisti unquam aliquem sceleratum, ego sum de illis. Ego precor et te, infernus i. inferior infernus, restitue me Herculem red[d\uctum tuis umbris et ulterius non remeaturum et me subiectum i. parentem et coactum tuis vinculis i. ligaminibus et cathenis! Ille locus s. inferior et tenebrosior inferni abscondet me in latebras acriores, set pro quin et ille idem locus novit me, quia nuper ipsum infernum spoliavi. Nunc Theseus ortatur Herculem, quod non meretur exilia, set potius deitatem, quia celum cum superis collo, ne ruerent, sustentavit, mundum a monstris, inquietatoribus et periculis quietavit et scelera presentia manibus insciis et innocentibus perpetravit. Et, quia per alienas terras erravit, nunc reservatur in terra propria quieturus et ab omnibus perturbationibus defensurus, demum post evi cursum in patrie pugilem et ut dignissimum Iovis germen ad superos evocandus. Dicit ergo Theseus: Ο Hercule, nostra tellus exspectat te s. Thebe et Grecia total Illic s. in hac tua civitate Gradivus i. Mars, cui semper eg[g]regie militasti, restituit manum tuam solutam a cede i. a pugnis et cedibus alienis armis s. te restituit ad hanc patriam protegendam. Ο Alcide, ilia tua terra vocat te i. exspectat ut pugilem atque deum, que terra solet facere i. producere et educere ac efficere homines et urbis protectores innocent es i. non offendentes celum finaliter esse superos i. deorum numero congregatos sicut de Baccho, Phebo, Mercurio fratribus tuis et aliis etc., qui omnes votis communibus te prestolantur celicolis aggregandum, inter quos ut eminentior et gloriosior elucebis! Deo gratias. Amen. fAppustellarisf et rudis elucidatio prime tragediarum Senece, que dicitur Hercules furens, iuxta testuale Latinum ad vocem rogantis amici leviter et feliciter explicit. Deo gratias.

8 et te: ut tu 12 quin: quia 2 4 post protectores dist. cod.

19 tellus a. c.: tellum p. c. 2 0 Gradinus 30 appustellaris susp. : an apostillaris?

21 i.: et

2 3 i. 1 : et

ELUCIDATIO HERCULIS FURENTIS

5

10

15

20

25

30

113

I fol.42 v I Epicharis et colende vir, quisquis Alcidem legis, vaca tibi pa[u]rumper et percipe! Maximo quidem timori sunt inculcate superum mine nec usquam tutus est, quem torva subspiciunt astra cuique truciter imminent accumulati furores et ultrices ire celorum. Hee quidem celsos nimis et mente superbos deiectos procul suppeditant et libenter evertunt, quibus ars erat obiurgari maioribus et superstitionibus incorreptis irritare celicolas, cum quibus pariter disceptare non trepidant. Set effrenanter insaniunt et mortalitatis obliti iactant se ipsis celitibus digniores. Actamen hii mictes inflictiones penarum diu librant et sustinent. Set suspensa diu iudicia contra tumidos atrocius exacerbant. Fulmina siquidem sublimiores apices feriunt, turres erotant aereas et humilibus parcunt casis: Quantum prestabat Herculi non arrogare Iovem nec impulsare novercam! Tandem quid profuit infanti sibi et adhuc pene nato Iunonios angues extinguere? Quid ephebus ipse ferocem locandum < in > celo nixus est excoriare leonem? Cur apprehensam fuga[m] < c u m > cornibus aureis Menali carpsit cervam? Cur yrsutum < i n > iugis Archadicis Menalum fixit suem? Cur thaurum stravit intuentibus gravem metum? Cur Tonantem tulit et exhoneravit Athlantem? Quid Sirtes invasit et perambulare rigentia freti terga non stupuit? Quid aurea gaeza fraudatas depauperavit Hesperides? Quid, ut uni placeret Euristeo, tot reges infregit? Trucem Tracem trux pabu[bu]lum trucibus equis apposuit? Lit < at > orem Memphiticum funebribus immolavit altaribus? Yberam Gerionis pompam delevit? Boves advexit Hesperias? Et Latium trivit furem? Tremodontia pelta denudavit et baltheo? Regnum simul et vitam cum spoliis Herix ingemuit? Cur Acheloy siccavit aquas et munus Opis comu frontis evulsit? Cur Anthey molles intacta matri frugifere luctus fuit? Cur ethereas voluit sauciare Stimphalides? Quid crescentes in necem cervices obtruncavit anguineas vel vomentes in altum scaturigines obturavit? Cur impulit montes ac Thesalicis meatibus nascentia vada fecit? Cur Centauros domuit? lEt exterruit nuptias Laphitarum? Cur Cironem, cur Nexum sagittis infecit? Cur educto Cerbero dies expaluit? Cur binas Ethiopias oberrans utramque Phebi domum paravit? Austri tepentis ac nivosi Boree flatus rupit? Maria quoque tumentia Gadibus coartavit? Quid ultra polum, quid ultra maria, quid ultra sinus Tartareos est volendum? Cense nunc, fortis Alcide domitor orbis, que digna premia pro tot laboribus exigis! Si supra vel infra te vel ab angulis existentia metiaris, nichil ultra te vacat. Superi tui sunt, subactus orbis non sufficit,

9sq. cf. Sen. Ag. 96/Phaedr. 1123sqq.; Hor. carm. 2,10,10sqq. f . 535 23sq. cornu frontis evulsit: cf. Ov. met. 9,85sqq.

17 rigentia freti terga: Sen. Here,

5 suppeditant/.e. 'subiciunt, calcant'(cf. Blaise! s.v.) 11 impulsare i.e. 'aggredi' (cf. Blaise1 s.v.) 13 post quid del. effe 18 Euristro 23 Herix (cf. p.66,7): herexit I cur: qur a.c. I munus Opis i.e. 'cornu Copiae ' (cf. Ov. met. 9,88) 24 matri: macri 25 sauciare Stimphalides: sauclaes timph. 29 oberrans: obereas 29sq. Phebo ... paravit cod.: fort. Phebi ... pacavit Jak.

114

5

10

15

20

25

IOHANNIS DE SEGARELLIS

occupasti Tartara: Nichil te capit. Ad hue [init] in victoriis tuis Licus est, gnatorum neees et maetata coniunx in tuis magnanimitatibus numerantur! Hec est ultima tuarum laudum memoria! Nichil ergo ultra nisi solus Alcides victor Herculis victoriis tuis de est. Non cesset ergo furor nec abscedant E < u > m e n i d e s , donee e x t i < n > c t i s filiis infelix dextera dignum premium patrem reddat, ut superi sint ab athlete mundi stipendio liberati. Ite, fortes, evincite celos, occupate mundum! Calcate pios et erigite sceleratos! Ο flagitiosa, pernitiosa, contemptiosa, pseditiosa et ruinosa, simul ac tumultuosa vita sublimium! Quid cogitatis, miseri? Dii non estis! Hominum dignitatem contempnitis. Opus est, ut immemores vestri mutemini viventes in belluas et infeliciter obeuntibus inveniat Cerberus vobis domum? Ο felix Hercules, si cedente love solo contentus Amphytrione fuisses et parentis Alcmene partus dici: Nundum te teneret Ethna, gnati viverent et coniunx animosa floreret. Ο generosa, gaudiosa, spatiosa, delitiosa, orthodosa et gloriosa vita humilium! Ο viros innocue vite sanctos! Ο dulces rivos, ο felices quercus, ο mictia poma, ο florens tellus, ο Satumia tempora et sapidas et absque lite dapes, quibus amene fruitur vir solitarius, virtuti comes, dives in modico, pacificus, letus et liber! Hii, dum pretereunt, leves accipiunt alas et armati virtutibus absque machinis obsident et rapiunt humiliter sibi celum. Vale, vir bone, dominare tibi! Bonos ama, fuge scelestos! Duratura quere, sperne ruentia! Sursum rapere et, ut animeris ad atria salvandorum spesque tibi fiat instantior, vernantes inspice rosas, vide florum colores omnigenos et animalium mille picturas! Affla redolentia poma! Dulces avium concentus asculta! Speculare[s] ridentes agros! Ac i n s p i r a < n > s in omnia sydereum cerne polum! Denique, qui superior est et creator omnium, bene directa mentis acie lauda deum! Ipse tandem nos in semitam suam dirigat nec aliorsum pseductos ulterius exorbitare permictat! Amen.

13 te teneret Ethna: cf. p.38,12sq. 13 Alemene 22 post instantior dist. cod. 24 inspiras: an inspectans? Zw.

2. Indices 2.1. Index auctorum 2.1.1. Im Kommentar namentlich zitierte Autoren Boeth. cons. 3 carm. 4,1 (19,23) Dante Inf. 5,58f. (15,1) Ov. epist. 2,41 (15,5f.); 4,133f. (14,31f.)

Sen. Thy. 154 (81,15) Sidon. carm. 6,12 (26,6f.)

2.1.2. Im Apparat angeführte Parallelen AL 792,2 R. 2 (42,3 lf.) Aug. doctr. Christ. 3,2,2 (7,30f.) Boeth. cons. 1,4,46 (8,19) Cie. Lael. 40 (5,18) Diom. gramm. HI 475,6ff. (12,10ff.) Don. gramm. mai. 1,4 p.607,7ff. (12,10ff.) Eberh. graec. 9,308 (15,26) Hor.carm. 2,10,10ff. (113,9f.) Hör. epist. 1,4,3 (8,13); 1,18,71 (8,16) Hör. sat. 1,10,61 (8,13) Isid. orig. 1,31 (28,19); 1,37,24 (42,29f.); 2,12,6 (58,9ff.); 3,71,19 (47,31ff.); 8,7,5 (14,14ff.); 8,8,Iff. (10,lf.); 8,ll,56ff. (76,6ff.); 8,11,93 (42,35ff.); 9,2,47 (21,15f.); 9,2,64 (49,14f.); 9,2,80 (33,15f.); 9,3,19 (28,19); 9,4,5 (41,29ff.); 9,5,10ff. (35,21ff.); 11,3,14 (32,18ff.); 11,3,28 (47,25ff.); 11,3,34 (48,26ff.); 11,3,37 (82,29); 13,5,3ff. (18,17ff.); 13,18,4 (57,24f.); 13,21,9 (111,18f.); 14,4,11 (19,12ff.); 14,4,18 (14,26/65,5); 14,4,19 (47,31ff.); 14,5,12ff. (27,17); 14,6,10 (48,10f.); 14,7,3 (33,17f.); 15,1,21 (105,20f.); 15,1,27.30 (19,20ff./65,16); 15,1,47 (76,19); 15,2,36 (24,3f.); 15,7,9 (94,12ff.); 17,7,31 (35,31); 18,42,Iff. (86,2ff.); 18,45 (14,1 Iff.) Juv. 1,11 (9,3f.) Liv. 28,3,2ff. (9,18) Lucan. l,269ff. (8,33); 1,586(9,28); 1,638 (9,29); 6,508 (9,29)

Mythogr. I 3,1 (64) Z. (22,13ff.); 1,79/2,50 Z. (59,22ff./67,23f.); 2,18,6 Z. (60,11) Mythogr. II 26 K. (64,32ff.) Mythogr. ΙΠ p,173,33ff. B. (81,13f.) Ov. epist. 4,57 (24,2); 9,87 (47,2) Ov. fast. 1,236ff. (14,26/65,5); 4,175 (20,4f.); 6,543 (9,25) Ov. met. 1,222ff. (16,5ff.); l,713ff. (10,14); 2,418ff. (16,16ff.); 2,494ff. (17,15ff.); 2,508 (17,34ff.); 2,841ff. (18,25ff.); 3,2ff. (19,5ff.); 3,14 (50,36); 3,275f. (22,34f.); 3,310ff. (23,24ff.); 3,407 (10,29); 3,415 (10,31); 4,514ff. (9,24); 4,536 (9,25); 4,628 (21,25); 4,669ff./4,738 (21,26ff.); 4,783 (21,24); 4,796ff. (22,3ff.); 5,34ff. (21,32f.); 5,248f. (21,34); 5,262ff. (5,29); 5,537ff. (76,13f.); 6,438ff. (39,23ff.); 6,655 (40,7); 7,406f. (9,13); 8,146 (58,19); 8,174 (24,18); 9,85ff. (113,23f.); 13,749 (58,13) Papias Elem.: Alcides (43,23f.); Alecto (35,15f.); Amazones (49,16ff.); Amycla (22,16); Are tos (17,28ff.); Argi/Argo (18,12ff.); axis (18,17ff.); Bacchanalia (38,20f.); Baleares (9,17f.); Boetia (19,12ff.); caestus (100,21ff.); Centauri(s) (82,28ff.); cerula/ceruleus (38,13f.); Dodoneues (84,1); Doris/Dorus (33,10ff.); Elysii campi (80,4ff.); Eiyx (66,12ff.); favonius (70,15ff.); Furiae (35,17ff.); Hesperus (37,34ff.); Hyades

116

2. Indices

(19,29ff.); Illyria (60,19ff.); infernus (29,9); Iuno (15,6ff.); Lucifer (37,34ff.); Meotis (111,27); notios/notus (70,15ff.); ophis (51,26f.); Orion (21,Iff.); palestra (100,21ff.); Parcae (42,31f.); plebs (41,29ff.); Pliades (19,29ff.); polli (18,17ff.); populus (41,29ff.); Prometheus (104,29ff.); Scylla (57,25); Scyllae (58,18f.); Semyramis (14,33); Sichern (105,20f.); Sisiphus (80,18); spurius (70,15ff.); Sylla (58,13); Tages (111,23f.); Tanais ( l l l , 1 2 f f . ) ; theatium (86,2ff.); thyrsus (65,29f.); Tigris ( l l l , 1 8 f . ) ; tragoedia (14,1 Iff.); Trenarus (76,20); tyrannus (28,19); Tynis (19,20ff./65,16); Tytan (32,1 Iff.); Zetus (9,8) Perotti 2,393 (41,33); 2,771 (15,28f.); 6,301 (24,18) Pers. prol. 1 (11,3) Plin. nat. 8,77f./29,66 (9,12) Prob. Verg. georg. 2,2 (38,32f.) Sen.Ag. 96 (113,9f.) Sen. Herc.f. 41f. (13,11); 122 (13,32); 535 (113,17); 758 (9,24); 662ff. (11,16) Sen. Med. 149 (12,2); 379 (11,19)

2.2. Index

Sen. Oed. 321 (59,28) Sen. Phaedr. 570 (54,26); 1123ff. (113,9f.); 1201 ( 1 1 , 1 6 )

Sen. Thy. 811 (31,24); 776ff. (111,33) [Sen] Oct 233f. (38,3) Serv. Aen. 3,420 (58,13); 4,469 (38,30); 5,735 (80,4ff.); 6,60 (54,26); 6,638 (80,4ff.) Serv. Dan. Aen. 1,394 (15,25) Serv. Dan. georg. 3,550 (82,31) Sidon. carm. l,17ff. (7,23) Stat. Theb. 5,529 (38,3); 12,436 (59,27) Tortelli Ariadne (23,31f./24,18); Megaera (45,6f.) Trev. Herc.f. p.4,13 U. (45,6f.) Verg. Aen. 5,191 (12,2) Vulg. Act 2,3 (7,2); 9 (6,33f.); 10,9ff. (6,30f.); 22,6ff./26,12ff. (6,33f.) Vulg. Ape l,9ff. (6,28ff.) Vulg. Dn 2/4 (6,34f.); Dn 13 (7,1) Vulg. Ex 31,18 (6,34) Vulg. Mt 7,13f. (70,31) Vulg. Nm 20 (5,29); 22,21ff. (7,12f.) Vulg. U P t 2 , 1 5 f . (7,12f.) Walther 13704 (5,18); 27548 (8,6f.)

nominum

Die Eigennamen werden in klassischer Schreibung zitiert. Nicht aufgeführt sind Namen, die als Teil des Tragödientextes auftreten, sowie Hercules, der auf nahezu jeder Textseite mehrfach genannt wird. Von Personennamen abgeleitete Adjektive sind dem entsprechenden Substantiv subsumiert.

Achaemenius 9,15 Achelous 10,8; 113,23 Acheron 70,26.32; 78,26 Achilles 9,2; 79,21; 82,32 Acrisius 21,11 Actaeon 10,24 Admetus 63,36 Adrastus 59,24 Adriaticus 60,21 Aeacus 71,36; 79,21; 112,5 Aegaeus 24,30; 55,17; 102,27 Aegeus 23,31; 24,27.29 Aegyptus 49,27; 66,25f.; 111,15

Aegyptus (rex) 67,28.35; 81,7 Aegyptius 9,26 Aeneas 66,13 Aeolius 11,16 Aesculapius 82,32 Aethiopes 21,28; 27,18; 48,4 Aethiopia 19,27; 27,2.15f.; 113,29 Aetna 11,16; 31,23; 32,34; 36,11; 38,13; 75,35; 114,13 Africus 70,19 Aganippe 11,6 Agaue 9,24; 38,21ff.; 39,1; 59,13; 81,2.4 Agenor 18,26.31; 19,5.24; 89,28 Alcides 43,23; 113,1.32; 114,3

2 . 2 . Index n o m i n u m Alcmene 13,5ff.; 25,18ff.; 26,5.18; 67,7; 102,7; 114,13 Alcyone (Almione) 20,14 Alecto 9,7; 35,15 Amazones 49,8.22; 69,33; 70,2.4 Ambrosia 20,13 Amnion 21,26 Amphion 10,13; 51,10.17 Amphitryon 13,5; 44,34; 45,1.3; 53,36ff.; 54,7.15; 55,20; 5 6 , l l f . ; 63,5.28ff.; 64,4.8; 65,5ff.; 66,15; 67,3; 68,15ff.; 69,6.16; 72,20; 73,26f.; 74,4ff.; 75,2ff.; 77,35; 78,13; 79,6; 80,11; 81,19; 82,7; 89,31; 90,4; 91,28; 92,29; 93,29; 95,5; 96,3ff.; 97,3; 101,28; 103,5ff.; 104,8.10; 106,3.20; 107,10.33ff.; 108,9; 109,17ff.; 110,10ff.; 114,12 Amyclae 22,16.24 Andromeda 11,24; 21,26ff.; 22,11 Antaeus 9,3; 66,18.22; 102,21.36; 113,24 Apollon 10,13; 72,21; 89,8 Aquarius 91,25 Aquilo 12,2 Arabes 89,14 Arabia 89,14 Arcadia 28,3; 47,1.8f.; 48,31 Arcadicus 113,15 Areas 17,10ff.; 18,2; 38,1.3 Arctophylax 17,31; 37,36 Arctos 17,26; 38,3 Arcturus 17,34 Argivus 33,18 Argo 18,12 Argolicus 29,19 Argus' 10,13 Argus 2 18,13 Ariadne 22,30; 23,30; 24,5ff.; 25,12.14 Aries 91,25 Armenia 111,21 Amins 9,28 Ascalaphus 76,13 Asia 104,21; 111,14 Assyria 105,19 Assyrii 14,33 Astraea 98,11 Astraeus 98,11 Athamas 9,24 Athenae 24,27; 58,24; 86,2 Athenienses 86,10 Aüantides 19,31 Adas 9,1; 10,10; 19,26.31; 20,17; 21,25;

117

30,21ff.; 31,6ff.; 48,4; 63,17.24; 99,26; 103,1; 109,12f.; 113,16 Atreus 111,33 Atropos 42,29ff. Aurora 98,11 Ausonius 58,22 Auster 113,30 Autonoe 38,22; 81,2 Β Baccha 38,32 Bacchus 22,29; 23,24ff.; 24,33; 25,4.7.33; 30,17; 38,19ff.; 39,2; 51,21; 63,34; 64,13.27; 65,25ff.; 81,3; 88,33f.; 89,4.23ff.; 108,34; 112,26 Balearis 9,18 Belus' 14,33 Belus2 67,35 Bileam 7,12 Bistones 46,34 Boeotia 11,5; 19,14 Boethius 19,23 Bootes 17,31 Boreus 18,21; 113,30 Busiris 9,9; 26,28; 49,26.31; 51,34; 66,26; 107,22 Butes 66,12 Byrsa (Tybursa) 19,21 C Cadmeides 9,24 Cadmus 9,29; 11,10; 19,6f.; 22,31; 38,21f.; 39,2; 50,18ff.; 51,2ff.; 59,13; 60,10ff.; 64,13.16; 88,33; 89,27 Callisto 16,Iff.; 17,7ff.; 18,Iff. Capitolium 84,2 Capricornus 91,25 Carmentis 9,29 Carthago 19,21 Cassius Parmensis 8,13 Castalius 50,36 Castor 22,15ff.; 70,22 Caucasus 9,20; 31,20; 104,29; 105,1.10 Cecropius 9,26 Cecrops (Ciclops?) 94,6 Celaeno 20,14 Centauri 10,4; 80,16; 82,19ff.; 83,3; 92,22.24; 113,27 Cepheus 21,27 Ceraunia 12,1 Cerberus 9,7; 13,13.15; 26,29; 29,36;

118

2. Indices

30,3.6; 33,8ff.; 71,2.7; 72,17ff.; 73,12.17; 75,12; 83,17.26; 84,16.24; 85,5; 93,15; 106,11; 113,29; 114,11 Ceres 32,23ff.; 70,11; 75,34; 76,7ff.; 80,29; 86,10 Charon 70,33; 71,1; 73,12; 81,25ff.; 82,8 Chaiybdis 11,18; 58,1 Chios 24,18 Chiron 7,23; 8,32; 82,31; 113,28 Christus 6,29; 29,10 Cicero 8,29 Cimmeria (Sibylla) 10,2 Circe 10,7; 58,3f. Cithaeron 9,21; 38,18ff.; 39,1; 47,24; 81,3 Cloto 42,29ff. Clytaemnestra 22,19 Cornelius 35,22f. Coronis 20,13 Corns 70,20 Crataeis 58,13 Creon 67,17ff.; 75,1 Creta 19,1.17; 23,32; 25,14 Cretenses 79,18 Creusa 67,17.19 Cumana (Sibylla) 10,1 Curio 8,33 Cybele 14,24; 64,32; 65,1 Cyclades 64,6 Cyclops (-pes) 9,15; 31,18.23; 32,35; 33,3 Cyllenius 10,14; 11,26 Cynosure 17,32 Cynthia 76,8 D Daedalus 10,17; 24,1.3 Danae 21,11.15; 22,1.10 Danaides 68,1; 72,1 Danaus 67,27.34; 81,7 Daniel 6,34 Dante 15,1 David 9,17 Deianira 9,13 Delos 64,5; 70,12 Delphica (Sibylla) 10,1 Diana 16,14ff.; 17,6; 20,32; 32,14; 37,34; 59,34; 64,6; 76,7; 89,6f. Diomedes 9,9; 10,18; 46,29.34; 51,35; 102,32; 107,22 Dirce 10,25; 50,36; 60,11; 89,26 Dis 35,11.21; 36,16

Dodonis 84,1 Doricus 33,16 Doris (Oris)/Dorus 33,7ff. Ε Echo 10,32 Electra 20,14 Eleus (Cleus) 86,6 Elipsis (mater Dori) 33,15 Elysius 86,32 Emor 105,20 Ephialtes (Oph-) 9,8; 89,22 Erebus 29,25.28 Erichtho 9,29 Erymanthos 47,2 Erythraea (Sibylla) 10,1 Eryx {cf. Eurytus) 66,12.13 Eteocles 59,19ff.; 67,23 Eubois 58,26 Eudora 20,13 Eumenides 9,22; 13,24; 35,14; 114,5 Euripus 58,26 Europa 11,9; 18,25; 19,2ff.; 89,28; 111,14 Eurydice 72,3ff. Eurysteus 13,9; 27,25ff.; 28,12f.; 30,8; 45,23; 48,17; 61,1; 62,25; 63,35; 69,14; 85,21; 89,34; 90,2; 95,19; 108,3; 113,18 Eurytus (Erix/Herix) 66,10; 113,23 F Favonius 12,2; 70,18 Figulus (Nigidius) 9,29 Furia(e) 9,22; 25,21; 26,14; 34,5.11; 35,9ff.; 36,5.20; 38,26; 45,7; 93,4ff.; 97,19; 104,12 G Gades 11,18; 27,5; 99,33; 100,1; 113,31 Gallinellae 20,10 Ganymedes 11,25 Gemini 22,17.21; 70,22 Geryon 9,7; 47,16ff.; 51,35; 66,32f.; 113,20 Gigas (-ntes) 30,35; 31,25; 32,8ff.; 33,2ff.; 63,14ff.; 66,18; 89,21; 90,23; 91,2; 92,18ff.; 93,3; 96,11; 102,21; 109,13 Glaucus 58,3f. Gnosius 25,14; 79,18 Goliat 9,3 Gorgo(nes) 10,9; 21,18.35; 22,8; 88,26 Gothi 49,16

2.2. Index nominum Graecia 22,13; 28,13; 33,6ff.; 38,11; 58,13.26; 85,24; 94,5; 102,26; 112,20 Graecus 18,12; 29,36; 33,12.16; 47,33; 100,21; 103,16 Η Harpyia(e) 9,11; 10,18; 81,12.17; 104,26 Hector 9,2 Helena 22,19 Heiice 17,30 Helicon 5,29; 11,2 Hellespontia (Sibylla) 10,2 Hermione 60,11 Hesperia 47,31 Hesperides 48,5ff.; 69,20; 113,18 Hesperius 113,21 Hespems 37,36; 47,33 Hesperus (rex) 47,32 Hippocentauri 82,27 Hippodamia 10,22 Hispania 47,16ff.; 48,2; 66,30; 101,15; 102,35; 111,22 Hispanus 111,24 Horatius (Flaccus) 8,13.18 Hyades (Haades/Lades) 20,5f. Hyas (Haas) 20,7 Hydra 26,29; 27,31; 28,4ff.; 48,31.33; 83,4 Hyleus 82,25 Hyperboreus 111,14 HypermnestTa 67,28.32; 81,8 I Iapetus 19,28 Iason 18,13; 67,18.20 Iberus 9,16; 113,20 Icarus 10,19 Ida 64,32; 65,3 niyria 60,19 Illyricus 60,14.20 Illyris (-us) 60,21 Indi 10,21 India 27,17 Ino 9,25; 38,22; 81,2 Iocasta 59,12ff.; 67,22.24 Iohannes 6,28 Iole 65,14.23; 66,10f. Ionius 55,17; 102,27 Ismenus 102,21 Italia 14,26; 47,32; 57,22.24; 60,14ff. Italicus 60,18 Ithacus (Odysseus) 8,32

119

Itys 40,3.6 Iuno 13,8ff.; 14,24.28; 15,4ff.; 16,25.28; 17,12.34; 18,4; 22,28ff.; 23,7ff.; 25,17ff.; 26,1 Off.; 27,1.25ff.; 28,12ff.; 29,6ff.; 30,Iff.; 31,28ff.; 32,31; 33,2ff.; 34,2.18; 35,3ff.; 36,25ff.; 37,10ff.; 45,9ff.; 48,8; (51,18); 64,5ff.; 65,33; 66,1; 69,20; 72,18.38; 73,3.15; 80,16; 85,21.24; 89,9.35; 92,10.12; 93,4.18; 95,16ff.; 96,25.28; 97,2; 104,12; 106,28; 113,12 Iuppiter 11,25; 13,5ff.; 14,24ff.; 15,8ff.; 16,2ff.; 17,10ff.; 18,24ff.; 19,8.15; 20,12ff.; 21,10ff.; 22,10ff; 23,10ff.; 25,Iff.; 26,2ff.; 28,1; 29,15.23; 30,15.17; 31,17ff.; 32,16ff.; 33,1; 36,28; 37,7.14; 45,8.14; 51,18; 56,11; 63,4ff.; 64,5ff.; 66,8; 67,4; 68,32; 72,29; 76,12.15; 78,37; 80,19ff.; 84,lf.; 85,28; 86,6ff.; 88,18ff.; 89,7ff.; 90,5ff.; 92,7ff.; 95,3; 96,14; 97,25.29; 100,6; 102,9; 103,22; 104,15; 109,22; 112,18; 113,11; 114,12 Ixion 82,19 L Labdacus 67,21 Lachesis 42,29ff. Laconia (Lichaonia) 22,16; 76,20 Lapithae 10,4; 82,20ff.; 83,3; 113,28 Latium 14,26; 65,5 Latius 113,21 Latona 32,17; 59,33f.; 60,4; 64,5; 80,32; 89,7 Learchus 9,24 Leda 22,13 Leo 91,17.24 Lerna 9,15; 28,4.29; 83,4 Lernaeus 28,28; 104,1; 109,18 Lesbius 25,2 Lethe 10,4; 77,12 Lethaeus 53,4; 79,10 Libra 91,24 Libya 54,18.24; 66,19 Libycus 66,18 Libyssa (Sibylla) 10,1 Lombardia 60,2 Iff. Lombardus 9,19; 20,11; 60,17 Lucanus 8,30 Lucifer 37,34 Lucina 76,7

120

2 . Indices

Luna 76,6 Lycaon 15,36; 16,3fff. Lycaonia (Callisto) 17,9 Lycurgus 89,1 Lycus 13,22.26; 44,32; 45,11; 50,4ff.; 51,23.29; 52,11.35; 55,4ff.; 56,13ff.; 57,2.13; 58,28; 59,6; 60,24.29; 61,34.36; 62,4ff.; 63,5.28ff.; 64,3ff.; 65,9.12; 66,6ff.; 67,2ff.; 68,3ff.; 73,22.26; 74,18.28; 89,32; 90,4; 93,19.21; 94,2ff.; 96,25ff.; 101,5; 102,17; 103,18; 114,1 Lynceus 67,29; 81,8

Nemea 27,32 Neptunus 14,25.27; 18,1; 22,4; 23,34; 29,23f.; 33,15; 68,29; 72,31; 78,37; 85,29; 100,7 Nereides 33,11.13; 111,28 Nessus 9,13; 113,28 Nestor 71,10 Nilus 111,15 Ninus 14,33 Niobe 59,32; 60,3ff. Notus 70,15 Nyseides 23,27

Μ Maenalus 46,18; 47,2; 113,14f. Maeotis 111,27 Maia 20,14 Malea 12,2; 33,18 Maleus 33,18 mare Mortuum 111,20 Mars 6,14; 10,26; 50,36; 51,1.4; 60,11; 112,20 Mauri 9,18

Ο Oceanus 19,29; 20,10; 111,28 Ockham 8,30 Oedipus 8,31; 59,13ff.; 67,22ff. Oeta (-e) 38,1 If. Olympus 9,21; 31,20; 33,2 Ops 76,8; 113,23 Orion 20,24; 21,1 Oriones 21,3 Omis 20,11 Oronginus 9,18 Orpheus 10,12; 71,32; 72,3ff. Ossa 31,21 Othrys 9,20; 31,21 Otus (Zetus) 89,24 Ovidius 14,31; 15,5

Medea 9,13; 67,18; 90,35 Medusa 9,7; 10,10; 21,23.33; 22,3.6; 88,28 Megaera 9,8; 13,24; 34,20.22; 35,15ff. Megara 44,34; 45,4ff.; 50,2.14; 53,37.39; 54,6ff.; 55,4.20f.; 56,12ff.; 57,Iff.; 58,27; 59,5; 60,24.29; 61,20ff.; 62,8ff.; 63,3ff.; 67,5ff.; 68,4ff.; 73,22.26; 74,9ff.; 75,1; 87,27; 94,19; 95,8ff.; 96,6.25; 101,29 Melanippus 9,11 Memphiticus 113,20 Mercurius 11,23; 13,18; 18,28; 19,28; 20,24; 21,20; 63,34; 104,34; 112,26 Merope 20,15 Mesopotamia 111,20 Minerva 21,17; 104,33 Minos 22,30; 23,32.34; 24,6; 25,14; 58,13.16; 71,36; 112,5 Minotaurus 23,32f.; 24,3ff. Monychus 9,3; 82,22 Moses 5,29; 6,34 Mycenae 94,7 Ν Narcissus 10,32 Naxos 24,33; 25,11 Neapolis 105,21 Nebucadnezar 6,35

Ρ Padmos 6,28 Pallas 11,23; 21,19ff.; 22,2.5; 88,21ff. Pan 10,23 Paradisus 111,16.19 Parcae 42,29; 43,5.12; 71,Iff.; 73,12 Parthi 9,15 Parthia 111,21 Pasiphae 23,36; 24,6 Paulus 6,33 Pedile (Phenice) 20,13 Pegasus 5,29 Pelethronii 82,28 Peleus 79,21f. Pelion 9,19; 31,20 Pelops 9,10; 10,21; 32,21ff.; 80,27 Pentheus 9,23; 38,22ff.; 39,3; 59,14; 81,3 Perithous 13,14 Persae 21,16; 22,10 Perseus 11,24; 21,15ff.; 22,1; 88,27.29

2 . 2 . Index n o m i n u m Persica (Sibylla) 10,1 Petrus 6,31 Phaedra 24,12ff. Phaethon 8,18; 78,24 Philomela 39,24ff.; 40,2ff. Philyra 82,31 Phineus 9,28; 81,12f. Phlegreus 31,24 Phoebe 76,7 Phoebus 11,25; 19,9; 51,6; 59,34; 60,1; 63,33.35; 64,2ff.; 75,32; 78,23; 112,26; 113,29 Phoenices 17,33; 19,22 Pholus 82,25 Phorcus 57,26 Phosphoros 37,33 Phrixus 11,9 Phrygia (Sibylla) 10,2 Phyto 20,13 Pierides 11,3 Pierius 11,2 Pirithous 82,19 Pisces 91,25 Plaustrum 17,27; 18,9; 37,36; 38,3 Pleione 19,29; 20,2ff. Pliades 18,9; 20,2 Pluto 14,25.27; 28,35; 29,2ff.; 34,27; 70,10f.; 72,14; 73,8f.; 75,36; 76,9.11; 78,28ff.; 79,Iff.; 85,28; 99,27; 100,7 Pollux 22,15ff.; 70,22 Polydectes 21,16ff. Polynices 59,20ff.; 67,23 Polyxo 20,13 Priamides 19,31 Priamus 19,32 Procne 39,23; 40,11 Procrustes 9,10 Prometheus 19,28; 100,25; 104,29 Proserpina 13,13; 70,7.10; 75,30.34; 76,8f.; 81,21; 85,22 Pygmalion 7,13 Pythia 64,11 Python 64,9.12

Samson 9,3 Sarmatae 12,3 Satumus 14,24f.; 64,32; 82,31; 92,16; 114,16 Saulus 6,33 Scironius 9,21 Scorpius 91,25 Scylla 11,18; 57,23.26; 58,Iff. Scythae 12,3; 69,22 Scythia 111,14.27 Scythicus 111,27 Semele 22,29ff.; 23,Iff.; 25,8.22; 51,21; 64,13ff.; 88,33 Semiramis 14,33; 15,1 Seneca 8,30; 12,7; 13,3; 14,2ff.; 112,30 Septemtrio 17,28 Sibylla 10,2 Sichern 105,20 Sicilia 32,34; 36,11; 57,21.23; 66,14; 70,12; 75,35 Siculus 11,17; 38,13 Sidon 19,1.20ff.; 65,16; 89,28 Sidonii 18,25 Sidonius (Apollinaris) 8,31; 26,6 Sirenes 10,12 Sisyphus 9,20; 80,18 Somnus 98,8ff.; 99,9 Sopor 98,29 Sparta 76,19 Spartanus 11,16; 72,8; 84,25 Spartus 76,19 Sphinx 8,30 Sterope 20,14 Stygialis 34,14; 78,21 Styx 71,1; 77,29 Stymphalides 10,18; 48,36; 99,35ff.; 113,25 Suculae 20,12 Susanna 7,1 Symplegades 12,3; 105,23.26 Syrinx 10,23 Syrtes 12,1; 54,16ff.; 113,17 Τ

R Riphaeus 111,12 S Sagittarius 91,25 Samaria 105,21 Samia (Sibylla) 10,1

121

Taenarus 11,16; 84,25.32; 85,2 Tages 111,23 Tagus 111,2 Iff. Tanais (Tanarus) 111,12.14 Tantalus 10,26; 32,21.23; 59,32; 60,6; 80,20.30; 102,25 Tartareus 30,9; 113,32 Tartarus (-a) 13,13; 43,23; 73,16; 85,21;

122

2. Indices

106,3; 114,1 Taunis' 19,4ff.; 20,3; 21,1; 91,24.27 Taurus 2 9,20; 31,20 Taygete 20,14 Tereus 9,10; 39,23.28; 40,5.9 Terra 32,8 Thebae 13,23; 19,13; 22,32; 25,21.29; 26,22; 38,18.21; 44,33.37; 45,11; 47,24; 50,8ff.; 51,4ff.; 52,34; 55,24; 58,31; 59,26; 60,10.13; 88,13; 89,21ff.; 102,19; 103,16; 109,9.22; 112,20 Thebais 59,30 Thebanus 51,11.14; 59,7.12; 60,27; 67,21; 87,28f.; 89,1 Iff. Thermodon 49,11.23 Thermodontius 113,22 Theseus 13,13; 23,31; 24,5ff.; 72,9.20; 74,18ff.; 75,3ff.; 76,2.17; 78,1.16; 79,6.14; 80,15; 81,19.22; 84,13.33; 89,18.20; 96,4.17; 103,14; 104,8; 106,29.35; 108,9; 109,36.39; U O . l l f f . ; 112,13.19 Thesides 19,32 Tisiphone 9,7; 35,15f.; 93,15 Thessalia 47,25; 52,26; 92,25 Thessalicus 10,21; 82,26.29; 108,33; 113,27 Thetis 18,1; 27,12; 79,21; 88,7; 111,28 Thracia 13,9; 39,26; 46,30.34; 81,13 Thrax 113,19 Threicius 9,28

Thyestes 9,10 Thyone 20,13 Tiburtina (Sibylla) 10,2 Tigris 111,18.21 Tingitania (Cigitania) 27,17 Tiresias 9,28 Titan (-es) 3 2 , l l f f . ; 33,19; 97,34 Tityos 104,27 Tonans (Deus) 6,33 Tonans (Iuppiter) 113,16 Trevisinus 60,23 Trevisius 60,23 Tyle 11,19 Tyndareus 22,13ff.; 70,23 Tyrius 19,23 Tyrus 19,16ff.; 65,16; 89,27 V Venetia(e) 60,14ff. Venus 66,12 Vergilius (Maro) 8,30 Vesuvius 31,23 Virgiliae 20,2 Virgo 91,24 Vulcanus 11,17; 25,4; 31,26; 32,34; 33,1 Ζ Zephyrus 70,19 Zethus (cf.Otus) 9,8

3. Kritischer Kommentar 5,3 - quo: Adverbielles quo ist sonst nur in der Bedeutung "wohin" gebraucht, "wo" wird durch ubi wiedergegeben. Nach der vorangehenden Endung auf -i erscheint der Ausfall von in (/") nicht ungewöhnlich. 5,29 - Pegaseus : Da Adjektiv und Substantiv im weiteren Verlauf des Kommentares richtig gebraucht sind16, ist auch hier nicht von einer fehlerhaften Verwendung im Sinne von Pegasus auszugehen. Eine Verschreibung von Pegasus zu Pegaseus ist unwahrscheinlich; vielmehr wird das Bezugswort zu Pegaseus - etwa ictus oder auch eq(u)us17 - ausgefallen sein. 5,31 - sattagendo nequeo non exequendo displiceo: Zum (auch bei Segarelli sehr häufig anzutreffenden") verstärkten Gebrauch des Ablativs vom Gerundium als Äquivalent zum Partizip Präsens im Mittelalter sind etwa Stotz (Syntax) § 111.26 oder auch Mantello/Rigg (191) zu vergleichen. 6,21f. - Utilis labor... opus auferti Die Wendung kann übersetzt werden mit "die nützliche Arbeit beseitigt die Mühe (d.h. macht sie unbemerkt)" oder "... trägt einen Nutzen davon" (vgl. Blaise1 zu opus). Zu erwarten wäre indes im Rahmen der Argumentation (nachdem ocium moritur vorangeht und et sicut ocio moritur animi vigor folgt) eher ocium anstelle von opus: "Die nützliche Beschäftigimg (mit dem Tragödientext) beseitigt durch das Nachdenken über die vielen (in den Tragödien dargestellten) Verbrechen den Müßiggang". Paläographisch näher läge jedoch soporem (meditationibus opus) - "die nützliche Beschäftigung beseitigt durch Nachsinnen über die vielen Verbrechen die Trägheit (des Geistes)" -; der Begriff entspräche folgendem sie sopitus (sc. vigor animi) exercitio revalescit (6,23). Einen ganz ähnlichen Gedanken äußert etwa Frechulf von Lisieux19: Dum torpentia quorumdam ingenia curiositas prudentium excitare soleat, ne ignavie depressa sopore otio languentia inutiliter contabescant, sed caligine detersa somnolentiae expergescantur, ...

16

Etwafol. 122',9f.: gradu Pegaseo i. volatu velocissimo. Pegasus .... de quo supra habuisti, ... Zwierlein verweist auf Pers. prol. 14; Ov. fast. 5,7f./3,450ff.; pont. 4,8,79f. Zur Orthographie vgl. zu 16,12. " Vgl. etwa noch 7,33 oder 8,25.29. " An Helisachar, MGH Epp. 5, 317. 17

124

3. Kritischer Kommentar

7,17 - mittracos wohl für mitratos ("Barbaren"). Dieser Ausdruck wurde jedoch im Mittelalter vornehmlich für kirchliche Würdenträger verwendet (vgl. etwa Blaise'), so daß die Möglichkeit nicht auszuschließen ist, daß Segarelli hier gegen die mangelnde Bildung des Klerus polemisiert20; dabei wäre pastoralis amoris acculeo vegetatos (7,17f.) doppeldeutig sowohl auf rüdes mittracos inhumanos als auch auf silvestres rusticos zu beziehen. 7,19 - suspectus: Dem Wortsinn ("Bewunderung, Verehrung") entsprechend muß es sich wohl um "Preislieder" handeln. Eine solche Bedeutung konnte allerdings nicht nachgewiesen werden; auch in den Karteien des Lexicon musicum Latinum (München) und des Handwörterbuchs der musikalischen Terminologie (Freiburg) fand sich kein Beleg. 8,15 si specularer in illo: "Wenn ich in jenem erblickt werden könnte (d.h. wenn ich mit jenem verglichen werden könnte), würde ich besser schweigen." 8,23 - incompta: Die Handschrift bietet sinnloses in cücta\ mit incompta ist ein in diesem Zusammenhang typischer Begriff hergestellt (vgl. Curtius 414). 8,27 - Quorum... assumpsero ...?: Falls hier nicht Textausfall anzunehmen ist, wird man die Aussage elliptisch fassen: "Wenn ich die Fehler (die sie mir vorwerfen), die (verbalen) Hiebe und die Anfechtungen all derer vernommen haben werde (d.h. wenn ich von ihnen, die ja nur in meiner Abwesenheit ausgesprochen werden [8,25f.], erfahren haben werde), ..." - zu ergänzen ist etwa: "Was soll ich dann tun ? Zu welchen Mitteln der Verteidigung soll ich dann greifen?" 8,28ff. - Si ... protegere: Im folgenden werden nun die einzelnen Möglichkeiten der Abwehr derartiger Angriffe in Erwägung gezogen und der Reihe nach mit der Begründung verworfen, es fehle an den zur Durchführung nötigen Mitteln bzw. diese seien nicht ausreichend. Zunächst wird eine Verteidigung mittels der Redekunst erwogen: "Wenn ich (mit Worten) zurückschlagen, wenn ich verhandeln, wenn ich durch Debatten unter Anführung von Beweisen und durch gewichtige Belege im Redestreit meine Worte verteidigen wollte, werden nicht genügen die Beredsamkeit Ciceros, der maßvolle Ausdruck Senecas, der Gesang des Maro etc." protexero (cod.) wurde offenbar - aufgrund der schwer durchschaubaren elliptischen Konstruktion des vorangehenden Satzes sowie der ähnlichen

20

inhumanos wäre dann parallel zu rüdes im Sinne von "unkultiviert/ungebildet" zu fassen.

3. Kritischer Kommentar

125

Aneinanderreihung von dreifachem si - bei der Abschrift an assumpsero (8,27) angeglichen. Benötigt wird jedoch analog zu den folgenden Beispielen (si necesse sit + Inf.. non proderunt in 9, Iff. und quid si nitar + Inf.. non adest in 9,5ff.) ein Konjunktiv Präsens im Ji-Satz (velim); mit protegere ist der fehlende Infinitiv zum dritten si hergestellt. 8,31 - appollegetica excusatio: Im Vergleich mit den vorangehenden und folgenden Beispielen scheint hier die Zuordnung zu einer bestimmten Person zu fehlen; jedoch ist dieser Begriff - im Unterschied zu jenen - durch ein Attribut erweitert, so daß unsicher bleibt, ob an dieser Stelle ein Eigenname ausgefallen ist. 9,14 - wurde der Parallelität wegen ergänzt; es ist jedoch nicht ganz auszuschließen, daß aus der vorangehenden Frage sagitta zu Achamenia zu ziehen ist (vgl. Prop. 2,13,1: Achaemeniis sagittis). 9,18 - tpromotorium Vernabovist: Es muß sich wohl - wie bei der zuvor genannten Balearischen Schleuder und dem folgenden Oronginus lupus - um eine Maschine zur Belagerung handeln, die augenscheinlich beweglich war (vgl. promovere als terminus technicus im Militärwesen), promotorium ist in diesem Zusammenhang wohl auszuschließen. 9,29 - Cadini carathares: Unter Cadmi characteres versteht man im allgemeinen die von ihm in Griechenland eingeführten Buchstaben (vgl. etwa Boccaccio21: Cadmus ... excogitaverat literarum caracteres): Eine solche Deutung ergibt jedoch in der hier vorliegenden Aufzählung von Prophetien kaum einen Sinn; gemeint sind also offenbar die dem Cadmus gegebenen Orakel (vgl. Niermeyer zu character: "magical sign"). 10,2 - valebunt: Den für das verderbte carebunt zu setzenden Ausdruck im Sinne von "sie werden helfen/zur Verfügung stehen/genügen" fand Zwierlein mit valebunt (vgl. etwa 25,20 oder 32,4). 10,15f. - restabit michi, quo fugiam: Finales quo ist im Kommentar nicht belegt. Die vorliegende Variante ist daher allenfalls im Sinne von "es bleibt mir übrig, wohin22 ich fliehen soll" zu deuten; ein derartig verkürzter Ausdruck erscheint jedoch für Segarelli ungewöhnlich. Die einfachste Änderung wäre die

21

22

Boccaccio G., De casibus virorum illustrium 1,6,3 (vgl. Branca V. [Hrsg.], Tutte le opere di Giovanni Boccaccio 9, Milano 1983, 30). quo ist (abgesehen vom Relaüvum) zumeist in der Bedeutung "wohin" gebraucht (vgl. zu 5,3).

126

3. Kritischer Kommentar

zu quo ("daß"); im Hinblick auf die darauf folgende Frage, ob eher ein Versteck oder die gänzliche Abwesenheit angestrebt werden sollte, wäre allerdings auch die Ergänzung zu restabit michi , quofugiam: Seu latebras ... in Betracht zu ziehen. 10,17 - alas eius: Vgl. zu 21,21. 10,23f. - Syringhe ... ignoscet: "..., ein langsamer (d.h. langsam laufender) Pan wird Syrinx begnadigen (d.h. wird sie entkommen lassen)". 10,29-11,4: Nachdem schon relinquitur (10,20) und accenditur (10,28) eher Tatsachen als Annahmen zu bezeichnen schienen, fallt Segarelli nunmehr vollends aus der hypothetischen Struktur: Offenbar soll das Beschriebene als gleichsam schon geschehen dargestellt werden. Von einer sekundären Änderung des gesamten Abschnittes ist wohl kaum auszugehen. 11,5 - [auf]: Offenbar wurde Boetiam nicht als Attribut zu Aghanippem erkannt und daher sekundär aut ergänzt. Gegen die zunächst naheliegende Änderung von aut zu haut (haud) spricht der Umstand, daß sich kein weiterer Beleg für die Verwendung von haud im Kommentartext findet; Segarelli erläutert konsequent das von Seneca gebrauchte haud durch i. non oder pro non, ohne das Wort jemals selbst zu benutzen. 11,9 - tutabit: Auf den ersten Blick scheint eine Änderung zuportabit plausibel. Jedoch wird tutabit ("schützt, bewahrt mich" - vgl. Blaise" zu tutö) durch in fluctibus gestützt; zu portabit wäre eher eine Richtungsangabe zu erwarten. 11,21 - pertesus: Überliefertes perteso wäre allenfalls als ein von der unpersönlichen Konstruktion pertesum est miserabilis vite nostre oder von der persönlichen Konstruktion (ego) pertesus unter Ellipse von me gebildeter Ablativus absolutus aufzufassen. Beide Varianten erscheinen jedoch sprachlich kaum möglich; zumal ein weiterer Ablativus absolutus (pompis ... contemptis) folgt. Zu lesen ist vielmehr pertesus als Participium coniunctum zu recipiam (11,22); in der Handschrift ist die abbrevierte Endung -us von -o oft schwer zu unterscheiden. 12,7f. - veteribus et modernis pedibus: In spätmittelalterlichen Metriktraktaten wird unterschieden zwischen Versfüßen, die die Alten benutzt haben, und den drei pedes, die auch die modernen Autoren (nos, moderni. iuniores) noch

3. Kritischer Kommentar

127

verwenden23. In gleicher Weise ist offenbar hier die Wendung veteribus et modernis pedibus zu verstehen: "mit alten und modernen" d.h. "mit (nur) von den Alten und (auch noch) von den Modernen gebrauchten Versfüßen". 12,8 - fhostestet: Eine überzeugende Verbesserung konnte nicht gefunden werden. Denkbar ist etwa eine Verschreibung aus honeste ("nach Brauch") oder hoc testu ("durch diesen Text24 würde sich die Bestimmung anbieten, ..., solche Dinge sollen aber sub alio pinguiore globulo [12,28] behandelt werden."). Jedoch scheint der Vorlauf et quia ... Seneca ... hoc opus magistraliter veteribus et modernis pedibus ritimavit eher auf die Erklärung der erwähnten Versmaße zu verweisen; Lösungsversuche wie etwa occurreret hos (sc. pedes) testari et distinctio ... scheitern daran, daß sowohl distinctio als auch testari auf occurreret zu beziehen wären: "..., würde es sich anbieten, diese darzustellen und die Bestimmung (würde sich anbieten), was ..." Offenbar ist mit längerem mechanischem Ausfall zu rechnen. 12,13 - set: Nach der Einleitung des vorangestellten Nebensatzes durch quamvis erscheint der Anschluß des Hauptsatzes durch set unpassend. Offenbar hatte Segarelli (oder ein Kopist?) nach dem längeren Einschub den Beginn des Satzes aus den Augen verloren. 12,17 - prosas: Unter Umständen ist zu prosas zu ergänzen, da mit per versus ..., per editos ..., prosas eine Dreiteilung in metrische und rhythmische Dichtung sowie Prosa vorzuliegen scheint. 12,19 - tdecharumt: Eine Verschreibung aus (s)chedarum erscheint zwar möglich, jedoch bietet der Begriff, wenn auch Urkunden aller Art für das Mittelalter von großer Bedeutung gewesen sein mögen, an so exponierter Stelle der Aufzählung keine befriedigende Lösung. Im Vergleich zu ähnlichen Katalogen des Mittelalters25 fehlen die Epoden; eine dahingehende Änderung läßt sich jedoch schwer vorstellen. 12,24 - (p)si[n]chomachiarum: Die 'Psychomachia' des Prudenz erfreute sich im Mittelalter großer Beliebtheit; wie bei den 'Fasti' oder 'Variae' wurde hier offenbar der Titel eines Werkes zum Gattungsbegriff erhoben26.

23

24 25 26

Vgl. etwa Johannes Iacobus de Buccabellis, De arte metrica libri IV: quot deinde sunt pedes, quibus tarn veteres quam iuniores sunt usi (zitiert nach dem Codex Vat. lat. 1504, fol. 3' von Leonhardt [223, A 5.6]) sowie unten Anm. 266. Für eine solche Bedeutung wäre jedoch eher die Konstruktion mit in zu erwarten. Vgl. Anm. 270 und 271. Vgl. dazu S. 207f.

128

3. Kritischer Kommentar

13,3 - habe ich in Analogie zu den argumenta der übrigen Tragödien ergänzt; vgl. etwa die Einleitung zum Thyest (fol. 43'): Hec est secunda tragedia, que dicitur Thiestes. 13,5 - preferatur. Es wurde nicht zu proferatur geändert, da proferre im gesamten Kommentar nur in der Bedeutung "verlängern, ausdehnen" gebraucht ist und zudem aus Formulierungen zu Beginn der anderen Tragödien hervorgeht, daß die Inhaltsangabe der eigentlichen Kommentierung vorangehen soll; vgl. etwa fol. 74v (Ypolitus): ..., pro cuius evidentia ... premictipotest, quod ... 13,14 - testibus'. Die ungewöhnliche Form wird gestützt durch das Lemma teste27 in 84,16f.: Eine Änderung aus dem geläufigeren fustibus bzw. fitste an zwei Textstellen28 ist sehr unwahrscheinlich. 13,17 - cogitaminosa: "gedankenvoll, fieberhaft nachsinnend" - das auch in mittellateinischen Wörterbüchern nicht belegte Adjektiv wird von Segarelli noch in 43,14 gebraucht. 13,31 - yronica: Aufgrund von vier weiteren Stellen, die yronice (ironice) bieten (vgl. yronice loquendo in 15,31 sowie 26,22; 37,10 und 87,22), könnte auch hier eine Änderung zum Adverb in Erwägung gezogen werden; jedoch steht yronice (ironice) in den genannten Fällen immer unmittelbar bei einem Verbum dicendi, während hier die Stellung des Wortes eher auf eine attributive Erklärung zu luno zu verweisen scheint. 13,34 - omissis: Durch ut supra (wie auch durch den wörtlichen Anklang in principialibus) ist der Verweis auf 12,6 (evictabo multa, que circa librorum principia comuniter queri solent29) gegeben. Es muß daher an das Auslassen von divisiones30 und anderen in Einleitungen üblichen Gegenständen gedacht sein. Offenbar wurde omissis zu paläographisch ähnlichem multis31 verschrieben; multis will in diesem Zusammenhang keinen rechten Sinn ergeben, da ja nicht "viele" divisiones fehlen, sondern jegliche Gliederung des Textes an dieser Stelle ausgespart wurde.32

27 28 29 30 31

32

teste steht für das in Vers 808 einheitlich überlieferte texto. Vgl. den kritischen Kommentar zu 84,16f. Vgl. dazu S. 206. Vgl. Anm. 287. Der Ausfall des anlautenden o- erscheint bei vorausgehender Endung auf -o (sumpto) nicht verwunderlich. Andernfalls hätte - unter Beibehaltung von multis - anstelle von omissis auch evi(c)tatis (in Anlehnung an 12,6) als diagnostische Ergänzung eingesetzt werden können.

3. Kritischer Kommentar

129

14,09 - inducit: Wenn Segarelli darauf aufmerksam machen will, daß neue Personen auftreten, verwendet er späterhin im Verlauf der Texterklärung ausschließlich den t.t. introducere (vgl. etwa 44,33; 53,36; 55,19 und-ebenfalls in Verbindung mit ad loquendum - 45,6 und 72,19f.); dadurch wird eine Ergänzung zu inducit sehr wahrscheinlich. Da inducere aber an sich in derselben Bedeutung verwendet werden kann, wird man besser bei der Überlieferung bleiben. 14,32ff. - Eine vergleichbare Aussage zu diesem von Semiramis erlassenen Gesetz findet sich in einem lateinischen Kommentar des 14. Jahrhunderts zur von Segarelli zitierten Dante-Partie; vgl. Vincenzo Cioffari, Anonymus Latin Commentary on Dante's Commedia. Reconstructed text, Spoleto 1989, 44: Habebat enim ex Nino fillium nomine Ninum, pulcerrimum sed nullius valoris ...; cum quo fornicata fiiit Semiramis, mater eius. Volens hoc scelere inreprehensibilis uti, decrevit et statuit legem Iquod]33 unicuique liceret facere quodque appetebat. 14,33 - Bello: Im Gegensatz zu allen umstehenden Eigennamen ist bello in der Handschrift klein geschrieben; augenscheinlich hat der Kopist den Namen Bel(l)usM in Angleichung an das über den Sohn ausgesagte magne pulcritudinis zum Adjektiv bello werden lassen. 15,06 - philosophice gilt der allegorischen Bedeutung, die der Darstellung der Dichter - secundum poetas (poetice) - gegenübergestellt wird; vgl. etwa Mythogr. III 6,2 (p. 175,8 B.): ergo ut poetica tractemus, et philosophica tradamus, ... 15,14f. - Ideo ... bezieht sich auf in Iunonis iniuriam: "Deshalb (ist es ein gegen Iuno begangenes Unrecht), weil ..." 15,16 - teneant statt tenent - so das Lemma - steht hier gemäß der Ausdeutung in 15,31; dagegen celum tenent in 15,21 sowie 15,30f. 16,4 - adorantes [et orantes]: et orantes ist offenbar Dittographie zu adorantes und daher zu tilgen. An eine Verbesserung zu ovantes wird man wegen der damit verbundenen syntaktischen Probleme nicht denken können.

33

34

Das von Cioffari getilgte quod ist m.E. notwendig; anstelle von quodque ist offenbar quodcumque zu setzen. Zu Belus als Gemahl der Semiramis vgl. Papias zu Semyramis.

130

3. Kritischer Kommentar

16,8 - locavit in obsidem: Die gesamte Passage bietet eine starke wörtliche Anlehnung an die Darstellung des Mythos in den Metamorphosen. Das bei Ovid (met. 1,227) in einem ganz anderen Sinn verwendete obsidis ist in der Verbindung in obsidem - "an seinen Platz, als Stellvertreter" - der Erzählung eingepaßt worden. Zur mittellateinischen Verwendung von in mit Akkusativ im Sinne von "als/zu" ist Stotz (Syntax) § 111.21 zu vergleichen. Bei Segarelli finden sich neben vielfältigen Wendungen mit der Bedeutung "jemanden als Gatten/Gattin annehmen" (z.B. 14,34; 19,29f.) noch die folgenden Beispiele: 70,1: omamenta, que regina portabat in arma; 75,36f.: Pluto te ... in suam coniugem tulerat in infernum; 79,18ff.: Minos ... asumptus est in iudicem inferni; 84,14: dedit... eum in munus und 102,32: si venisti forsan in ultorem Diomedis. 16,12 - antiqus: Offenbar ist hier mit antiqus nicht "der frühere (d.h. Lykaon vor seiner Verwandlung in einen Wolf)" gemeint, sondern tatsächlich "alt an Jahren"35. Es entsprechen sich nämlich in der Gegenüberstellung (sicut36 ... sie ...) jeweils das Adjektiv rapax; sodann cruentus und cedis ... rubedinem sowie augenscheinlich antiqus und canitiem: Der Wolf ist grau, weil Lykaon bei seiner Verwandlung schon alt war. Es ist anzunehmen, daß Segarelli selbst antiqus geschrieben hat: Es findet sich im Text zweimal iniqus (49,26; 90,2), in 91,19 propinqum und ansonsten kein weiteres Adjektiv auf -qu(u)s. iniqus scheint von der Schreibung in der Textvorlage (vergleiche die Handschrift Q zu Vers 924) beeinflußt zu sein. Die Graphien equs in fol. 122r,10 (jedoch 82,28: equus) sowie exequntur (15,3) lassen auf eine allgemeine Tendenz schließen. 16,17 - amena ... parte·. Analog zu Seneca selbst (vgl. etwa die Zitate in 18,15 und 109,12) verwendet Segarelli für Ortsangaben den bloßen Ablativ parte (z.B. noch 19,5f. und 27,10). 16,32 - nova·. Der Ausdruck "Neuigkeiten" scheint nicht in den Zusammenhang zu passen. Zwierlein schlägt notas - "Zeichen (der Vergewaltigung)" - vor; eine weitere Möglichkeit liegt in der Änderung zu noxam, wobei noxam dissimulans ovidischem crimen non prodere (met. 2,447)37 entspräche. 17,3 - feras imitando: Auch wenn Segarelli das Ovidische venatu (met. 2,454) im Sinn hatte, sollte das auffallige imitando nicht zu venando geändert werden:

35 36 37

Zum Gebrauch von antiquus in Bezug auf das Lebensalter vgl. MLW unter 1. antiquus. Die Aufzählungsform x.yetz findet sich bei Segarelli auch an anderer Stelle; vgl. etwa 108,7. Auch das folgende dolos könnte in Ov. met. 2,446 seinen Ursprung haben.

3. Kritischer Kommentar

131

Dieser Teil der Erzählung bietet auch sonst kaum wörtliche Anlehnungen an die Metamorphosen, sondern stellt eher eine freie Inhaltswiedergabe dar. Jakobi schlägt incitando ("beim Treiben der Tiere") vor, da damit die Erhitzung (calescerent) der Jägerinnen erklärt wäre. Jedoch kann auch mit imitando "beim Wetteifern mit den Tieren (in der Schnelligkeit)" - eine ähnliche Vorstellung verbunden werden. 18,23 - aquiloni: Zu erwarten wäre - analog zu australis (assis) - eher das Adjektiv aquilonio; jedoch wurde die vorliegende Form unter Umständen im Hinblick auf den Cursus (rectilineus aquiloni - velox δ) gewählt, den der Satzschluß rectilineus aquilonio vermissen ließe. 19,lf. - pro mondi tertia parte vocavit Europam: Segarelli verwendet bei vocare in der Bedeutung "nennen" sonst regelmäßig den doppelten Akkusativ (bzw. Nominativ beim Passiv); die eigenartige sprachliche Fassung des Codex kann daher kaum als original angesehen werden, pro steht am Zeilenende, offenbar wurde memoria (vgl. 18,13f.) bei der Abschrift vergessen (Augensprung zu mondi) und später der Kasus (tertia parte) an pro angepaßt. 19,11 - ... ille. Tunc ...: Von einer Änderung der Interpunktion zu ... menia figat. Ille tunc ...38 wurde abgesehen, da auf diese Weise der Cursus des Satzschlusses39 zerstört würde. 19,13 - ibi Thebas: Die Wiederholung von ibi mutet seltsam an, zumal zu Thebas ... nominavit gedanklich menia zu wiederholen wäre. Eventuell ist urbem anstelle von ibi zu lesen - "er errichtete Mauern und nannte die (so entstandene) Stadt Theben." (Ähnlich ist in Segarellis Tragödientext zu Vers 332 ibi anstelle von urbis gesetzt; eine derartige Verwechslung erscheint daher naheliegend.) 19,16 - per unda[n\s: Bei per undans handelt es sich eventuell um eine Angleichung an das Partizip conducens innerhalb der folgenden Erklärung. Abgesehen davon, daß ein Verb perundare nicht belegt ist, deutet die Graphie υ des ersten Buchstabens von undans auf einen Wortanfang; im Wortinneren wäre u zu erwarten. Zudem ist der Vers in 50,32 nochmals zitiert und bietet dort ebenfalls undas. conducens ist Erklärung zu exsportator (vector) Europe·, dem Genitiv Europe

3

» Vgl. dazu 23,17: ... dixit. Ilia tunc Cursus velox (äf): menia figat ille.

39

132

3. Kritischer Kommentar

entsprechend wäre hier ein Objekt - etwa conducens Cretam -zu erwarten40.

transeundo in

20,7 - consenserunt in nece fratris: Das überlieferte necem bezöge sich auf eine Verschwörung zum Brudermord; verstanden werden muß aber - gemäß der Überlieferung bei Papias41 - "die dasselbe fühlten beim Tod ihres Bruders". 20,11 - Ornitem: Es handelt sich hier offenbar um eine Verwechslung mit dem Sternbild des Schwans (Ornis), das bei den Arabern "Huhn" bzw. "Henne" hieß und daher im Mittelalter den Namen Gallina erhielt42. Gallina ist aber im Italienischen auch eine volkstümliche Variante zur Bezeichnung Gallinelle ("Hühnchen") für die Plejaden43; die folgende Erklärung quia sunt simul collecte sicut pulli post gallinam deutet ebenfalls darauf hin, daß hier bei Ornis an ein Huhn (mit Küken) gedacht ist. 20,20f. - Nonnulli tenent...: Es ist nicht möglich, sicher zu entscheiden, ob es sich bei dieser Variante zu 19,26ff. (Iuppiter anstelle von Atlas als Vater der Pleiaden), deren Stellung im Anschluß an die Textparaphrase ungewöhnlich erscheint, um einen Nachtrag des Autors handelt oder um einen späteren Zusatz. Für den Autor selbst spricht die Aufforderung an den Leser, sich aus den verschiedenen Meinungen die wahrscheinlichste herauszusuchen. Im Hinblick auf diese Bemerkung wäre es auch denkbar, daß die Passage ursprünglich am Ende der mythologischen Erklärungen gestanden hat (etwa nach Meroppis in 20,15), bei der Abschrift vergessen und später an falscher Stelle nachgetragen worden ist. 20,30 - ad lucem·. Die Handschrift bietet unverständliches ad ultum, das auch in der Graphie adultum wenig sinnvoll erscheint: Selbst wenn man für adultum44 eine Bedeutung wie "fertig entwickelt/als vollständiger Mensch ausgebildet" annehmen könnte, wäre der Gedanke wohl kaum durch adolevit (20,31) fortgesetzt worden. Zum anderen fehlt zu traxit die Angabe, woher oder

40

41

42 43 44

Möglich wäre auch earn ducens anstelle von conducens; jedoch ist die Verwendung von conducere für das Mit-sich-Führen von Personen typisch für den Kommentar (vgl. etwa 39,25.28). Pliades a pluralitate ..., quorum quinque Hyades dictae a fratre suo Hyas, quia in eius morte defecerunt; de quarum numero Septem (?) mortem conscisse sibi dicuntur, unde Pliades (Paliades bei Mombritius) dicte, quiaplures consenserunt...; vgl. auch Hygin astr. 2,21 p. 64,899 V.: quod plures idem senserint. Vgl. dazu den Artikel zu Ornis von Gundel W., RE XVIII 1 (1939), 1128, 13ff. Vgl. Battaglia unter Gallina und Gallinelle. adultus ist sonst bei Segarelli immer in seiner üblichen Bedeutung "erwachsen" verwendet; dazu stellt puerum einen Gegensatz dar.

3. Kritischer Kommentar

133

wohin der Junge gezogen worden ist, die von Segarelli zumindest durch ein Kompositum ("hervorziehen") verdeutlicht worden wäre. Beide Probleme lassen sich beseitigen durch die Änderung zu ad lucem, das von Segarelli mehrfach im Sinne von "ans Tageslicht" verwendet ist (vgl. etwa 52,5). Zwischen dem Schriftbild von lu- und ul- besteht ein Unterschied nur in der Länge der Hasten; c und t sind oft nicht zu unterscheiden: Eine solche Verschreibung ist daher nicht unwahrscheinlich. 20,35 - adduxerunt: Das Subjekt zu adduxerunt - dei - muß aus divino dogmate (20,34) erschlossen werden. 21,18 - visas ymagines: Offenbar geht Segarelli davon aus, daß Medusa die Dinge zu Stein werden läßt, die sie ansieht (visas ymagines), daß es also der Blick aus ihren Augen ist, der verwandelt. Eine Änderung analog zu Ovid (met. 4,781: visa Medusa) ist daher nicht nötig. 21,21 - fratris eius concessit sibi...: Reflexive und nichtreflexive Pronomen werden von Segarelli - wie auch sonst im Mittellateinischen45 - häufig verwechselt; das betrifft den Dativ des Personal- bzw. Reflexivpronomens ei/sibi (reflexiv statt nichtreflexiv z.B. 53,18; 60,28; 113,12 und umgekehrt 33,12; 79,17) sowie auch das Possessivum der dritten Person Singular und Plural (refl. statt nichtrefl. z.B. 104,9 und umgekehrt 10,17; 13,9; 26,2; 43,11; 49,12; 81,8).

21,29 - pacto: Eventuell ist hier analog zu 24,25 (pacto convento) ein Partizip oder aber zu pacto (Jak.) zu ergänzen. 22,32 - forma: Es ist eventuell formam herzustellen; vgl. die Note zu 32,24. 23,11 - adiuratus: "durch Eid gebunden" (vgl. MLW unter adiuro). 23,14f. - [in] insuetos ... admirans: Da an keiner weiteren Stelle des Textes ein Objekt zu admirari genannt ist, kann nicht gänzlich ausgeschlossen werden, daß Segarelli admirans hier wie ein Verb der Gefühlsregung behandelt hat (vgl. die Note zu 32,24); in diesem Fall wäre in im Text zu belassen. 23,28" - a quibus: α sieht bisweilen der Abbreviatur für das überlieferte cum (9) recht ähnlich. Aus 65,33f. wird deutlich, daß Bacchus von den Nymphen aufgezogen wurde.

45

Vgl. dazu Stotz (Syntax) § 38.

134

3. Kritischer Kommentar

23,28 b - α quibus fuit alitus et adultus finaliter: Für das Verständnis der überlieferten Textfassung ist es nötig, fuit auch zu adultus zu ziehen: "und schließlich war er erwachsen"46; diese Formulierung läßt sich jedoch schwerlich sinnvoll mit α quibus (oder auch - in der überlieferten Variante - mit cum quibus) verbinden. Das Problem wäre durch Änderung von adultus zu educatus zu lösen. Somit wäre der doppelte Gebrauch von educare an dieser Stelle sowie in 23,27 intendiert, um hier die Betonung auf finaliter zu legen: "Zuerst hat ihn die Tante erzogen ..., zu Ende geführt wurde die Erziehung jedoch durch die Nymphen." Vermutlich ist jedoch zu lesen ... alitus. Et adultus finaliter [et] Bacchus et mater...: "der letztlich erwachsene Bacchus und seine Mutter wurden zu Göttern erhoben", d.h. Iuno konnte ihm nichts mehr anhaben, er mußte daher nicht länger versteckt werden. 24,4 - laberintho: Die hier vorliegende Schreibung des Wortes hat Segarelli offenbar aus seiner Isidor-Handschrift übernommen; vgl. die Adnotatio von Lindsay zu orig. 15,2,36. 24.23 - netibus: nete ist hier offenbar in der Bedeutung "Klagelaut" gebraucht; dieser Sinn ist für das Wort allerdings nicht belegt, das vielmehr ausschließlich als terminus technicus der Musikwissenschaft ("die unterste Saite/der höchste Ton") Verwendung findet. Naheliegend wäre Verschreibung ausfletibus; jedoch findet sich das Wort schon zuvor im selben Satz. Auch vocibus bietet ein ähnliches Schriftbild und zu increpabat einen guten Sinn; jedoch ist eine Verschreibung aus dem viel geläufigeren Wort zum selten gebrauchten netibus sehr unwahrscheinlich. Es wurde daher überliefertes netibus im Text belassen. 24.24 - evolat: Auf den ersten Blick erwartet der Leser - den umstehenden Formen appulit (24,18), petit" (24,19); pernoctavit (24,20); intravit (24,21); dereliquid (24,22) und subiecit (24,25) entsprechend - ein Perfekt; jedoch verfahrt Segarelli auch im folgenden nicht konsequent (procedunt in 24,26, aber sunt obliti in 24,28). 25,33f. - tcuius s. mei Iunonist...: Die Form cuius ist im Codex als Lemma gekennzeichnet und erklärt, gehört jedoch nicht zum genuinen Tragödientext (Vers 21 f.)48 und fügt sich kaum in den Zusammenhang. Das Relativum könnte

46

47 48

Eine Auffassung von adultus fuit im Sinne von "er ist aufgezogen worden" steht dem Sprachgebrauch Segarellis entgegen. petit für petiit; vgl. 23,12. Zwierlein bemerkt, daß cuius aus Vers 24 hierher verschlagen worden sein könnte.

3. Kritischer Kommentar

135

zwar auf novercam (25,31) bezogen werden49, stellte jedoch damit eine inhaltliche Doppelung zu meum (25,35) dar; zudem wäre in diesem Falle der unmittelbare Anschluß von locum an cuius zu erwarten. Eventuell ist die Form cuius bei der Kopie des Textes aus (lo)cum s. entstanden (vgl. die im textkritischen Apparat angegebene Variante): s. locum meum in 25,35 wäre dann wie in 25,36 erläuternde Wiederholung50, die erst bei der späteren Korrektur im Vergleich mit einem weiteren Tragödientext zum Lemma gemacht worden wäre. Jedoch stellt sich dabei die Frage, warum Segarelli in der Paraphrase des Textes locum vorangestellt haben sollte, während er sonst zur Erleichterung des Textverständnisses die Prosawortfolge herstellt. Da ich keine überzeugende Lösung finden konnte, habe ich Cruces gesetzt. 27,26ff. - quo ... queant nocere iuveni: Das in den Handschriften der ATradition anstelle von quae (Vers 43) überlieferte quo hat Segarelli - abhängig von iussa - final aufgefaßt: "Gern nimmt er die Befehle des Tyrannen entgegen, die befohlen werden (iussa), damit sie, die hart und grausam sind, dem Jüngling Schaden zufügen können." 28,16f. - causa magnificandi... causa complacendi: Segarelli verwendet causa meist dem Genitiv vorangestellt (vgl. etwa 51,28 und 94,35); nachgestellt dagegen nur in 14,1 (brevitatis causa). 28,27f. - venit armatus leone...: In den Text wurde die korrigierte Fassung der Handschrift aufgenommen, weil diese Variante bis auf die Ergänzung eines i. keine Änderung verlangt. Es ist jedoch auch möglich, daß dem Kopisten der Text in der vorerst abgeschriebenen Form (armatus leone et ydra i. ...) vorlag; somit hätte er diesen im Anschluß umgestellt, weil ihm amictus als Bezugswort zu telis unpassend erschien. Für diesen Fall wäre der Ausfall einer entsprechenden Erklärung zu armatus - wie etwa instructus - anzunehmen. 28,28 - telis ... medicatis ... veneno: Die gleiche Wortverbindung findet sich bei Silius Italicus (7,453: tela medicata veneno); Die Punica wurden allerdings erst im Jahre 1417 während des Konzils von Konstanz von Poggio gefunden; nach Italien ist der Text noch später gelangt, er kann also Segarelli kaum bekannt gewesen sein.

49

30

Dazu erscheint die Erklärung s. mei lunonis inhaltlich passend. (Der Genitiv des Personalpronomens mei wird von Segarelli mehrfach in possessiver Bedeutung verwendet - etwa in 25,9; 67,26; 88,15 und 93,9; vgl. dazu auch Stotz [Syntax] § 111.8.) Daraus erklärte sich auch das s. nach ascendat. das zwischen den beiden Lemmata ascendat und locum meum unpassend erscheint. Allerdings müßte dann nicht nur locum, sondern auch meum schon zuvor als Lemma genannt worden sein.

136

3. Kritischer Kommentar

29,9f. - ubi mittius erant: Die Wendung ist offenbar im Sinne von "wo sich die Propheten ... auf angenehmere Weise (als im unteren Teil der Unterwelt) aufhielten" zu verstehen. 29,17ff. - Cur, nisi...: Die Seneca-Vorlage Segarellis muß für den Vers 52 nisi anstelle von non enthalten haben. Segarelli faßt also cur als elliptischen Hauptsatz "Warum (nämlich genügt Herkules nicht das, was er vollbracht hat), ..." (29,20) und nisi trahit als Nebensatz in der Bedeutung "..., wenn er nicht auch ... davonzerrt". Da Segarelli nisi in dieser Bedeutung normalerweise mit dem Konjunktiv verbindet, setzt er ihn in der Erklärung auch hier ein (nisi trahat eum in 29,19); im Lemma (29,17.21) beläßt er jedoch die überlieferte Form trahit (-yt). 29,21f. - Plutonem ... tria canina capita: Segarelli scheint Pluto mit Cerberus gleichgesetzt zu haben, wie einige Textstellen belegen: Hier ist es Pluto, dessen drei Hundeköpfe gebunden werden; in Zeile 24f. heißt es Cerbero ... potitur i. dominatur Plutoni. Ebenso wird Cerberus in 71,7 als rex inferni bezeichnet, in 7 3 , l l f . mit Charon unter die deos graves gezählt (ohne daß Pluto genannt ist) und in 83,10 ist sevus canis erklärt durch iste rex, qui habet tria capita canina. 30,12 - a superis: Eventuell ist α zu tilgen oder sogar per superos herzustellen: Das logische Subjekt beim Gerundivum wird von Segarelli sonst in der Erklärung konsequent durch per mit Akkusativ51 wiedergegeben; so bietet der Text beim Gebrauch derselben Verben in 20,19f. tremendum ratibus et ponto i. timendum per marinarios. (In der marginal angegebenen Alternative, bei der es sich sicher um eine Schreibervariante handelt, ist auch in der Erklärung der Dativ verwendet: ratibus i. marinariis acpro et ponto i. navibus ...) 30,20f. - exspanso ... probatis viribus suis: probatis scheint darauf zu verweisen, daß ursprünglich die Α-Lesart ex(s)penso (Vers 68) erklärt worden ist. effusis et wäre dann erst nach der Änderung zu exspanso zur Erklärung hinzugesetzt worden, da diese nunmehr unpassend erschien. 30,31 - vel aliter bezieht sich auf die unterschiedliche Zuordnung von me prementem als Objekt zu tulit ("trug mich, die ich ihn bedrängte") oder als Participium coniunctum zu viam52 ("er wird einen Weg zu den Göttern suchen,

51 52

Ebenso das logische Subjekt in Passivkonstruktionen; vgl. etwa 14,12f. und 21,16f. Auch wenn die folgende Formulierung me renitente (30,32) dazu verführen könnte, darf in dieser zweiten Variante nicht zu me premente geändert werden, da durch vel aliter (30,31) immer die alternative Auslegung desselben Wortlautes eingeleitet wird (vgl. etwa 22,22f.;

3. Kritischer Kommentar

137

der mich in Bedrängnis bringt, das heißt ... er wird versuchen, den Himmel zu bezwingen, um mich zu schlagen ..."). 30,35 - igantes: Nach einer Schreibpause53 wurde mit igantes eine neue Seite begonnen. Der Kopist hält es für nötig zu erklären, daß auf der vorhergehenden, nun zur Hälfte leergebliebenen Seite (fol.l9 v ) nichts fehlt und daß der Text nach dem Umblättern mit Gigantes fortläuft (vgl. den Apparat zu 30,35).54 Offenbar hat an dieser Stelle auch in der Vorlage eine neue Seite begonnen, auf der für das erste Wort ein größerer oder farblich abgesetzter Anfangsbuchstabe vorgesehen war, der deshalb hier ausgelassen ist.55 Es wäre auch möglich, daß aus dem G von Gigantes das im Schriftbild ähnliche Absatzzeichen vor Igantes geworden ist. 31,13 - ex indulto necessitati: Überliefert ist et indulto necessitati. Der Sinn ist klar ("Dem Atlas wurde verziehen, da die Notwendigkeit, die übermäßige Last abzulegen, offenkundig war."); die Konstruktion bietet Schwierigkeiten. Die geringste Änderung ist die von et zu ex56; der Dativ necessitati wird dann offenbar -in Analogie zum Verb indulgere - vom Substantiv indultum regiert ("aus Nachsicht für die Notwendigkeit ...", d.h. "weil ihm wegen der Notwendigkeit ... verziehen worden war"). 31,22 - ex ignibus fulminum: Die Handschrift bietet ex imbribus fulminum: Gewiß ist imber in der Bedeutung eines Regens (d.h. Hagels) von Geschossen belegt (vgl. etwa Verg. Aen. 12,284: imber ferreus)\ jedoch wäre hier eine Deutung im Sinne von "die Kyklopen schwitzen durch den (von Iuppiter beauftragten) Regen von Blitzen" sehr gezwungen. Jakobi konjiziert daher ignibus - "durch die Hitze (bei der Herstellung) der Blitze". Seine Vermutung wird dadurch gestützt, daß der Kommentar ansonsten für "Regen" nur die Schreibung ymber bietet.

33

54

55

56

25,15f.; 84,17); alternative Lesarten sind auf andere Weise gekennzeichnet. Der Schreiber benutzt ab fol.20r andersfarbige Tinte, mit der auch Korrekturen in den bis dahin kopierten Text eingetragen worden sind; vgl. dazu S. 181. Ein solcher Hinweis wäre wohl nicht für notwendig erachtet worden, wenn - wie von Jakobi vermutet wurde - auf der leeren Blatthälfte eine Atlas-Abbildung vorgesehen gewesen wäre. Der codex enthält auch sonst bis auf einige sehr einfach dargestellte Sternbilder (vgl. Anm. 171) keinerlei Abbildungen. Es war üblich, beim Kopieren von Texten die in anderer Farbe einzutragenden Buchstaben vorerst auszulassen und in der Schreibfarbe klein am Rand zu vermerken; bei der folgenden Ergänzung konnte eine solche Lücke leicht übersehen werden. ex wurde leicht zu et verschrieben, vgl. etwa 95,29. Zum kausalen Gebrauch von ex mit Ablativ vgl. 60,1; 63,36f.; 67,30.

138

3. Kritischer Kommentar

31,26 - expi'. Die Schreibung expirare wäre für das Mittellateinische nicht ungewöhnlich, jedoch ist das Wort im Kommentar konsequent mit s geschrieben. 31,30 - sollicita[vi]t: Die Handschrift bietet das Perfekt sollicitavit. Die Verbform ist jedoch Teil der Inhaltsangabe für den nächsten Textabschnitt; diese Einleitungen werden von Segarelli regelmäßig im Präsens wiedergegeben (vgl. etwa 29,6.17.32; 30,10; 32,6). Zudem wird durch occupet im Nebensatz die präsentische Form des Hauptsatzes gesichert, sollicitavit wurde offenbar im Tempus an das vorangehende dixit (31,28) angeglichen, das nach umfangreichen mythologischen Erklärungen auf die frühere Aussage Iunos, Herkules habe den Himmel getragen, zurückverweist: "Deshalb hat Iuno (oben) über Hercules gesagt, daß ..." Ähnliche Angleichungen im Tempus haben in 73,29 und 104,9 stattgefunden. 32,17f.: Während sich per alios ... scribuntur noch auf Tytan et Dyana (32,14) bezieht, setzt mit alii fingurtt die Erörterung einer weiteren Erklärung zum Ursprung der Titanen ein. 32.24 - compatiens in iniuriam: Bei Verben, die Gefühlsregungen ausdrücken, gibt Segarelli oft die Sache oder Person, auf die das Gefühl gerichtet ist, durch in mit Akkusativ an; vgl. z.B. 16,2: in hanc ... Iuppiter exardebat oder 16,3: inflamatus in speciem Calistonis. 32,24f. - Iuppiter vero compatiens in iniuriam Pelopis < t t t > , qui: Die Formulierung bleibt unklar. Will man nicht mehrfach ändern zu Iuppiter vero nonpatiens [in] iniuriam Tantali, qui... bzw. zu non compatiens ergänzen und qui mit kausalem Nebensinn57 auf Iuppiter beziehen - "Iuppiter aber, der Mitleid empfand in Bezug auf das dem Pelops geschehene Unrecht, der (weil er) dem Sohn nicht übel gesonnen war (zu verstehen ist: dem Sohn nicht, wohl aber dem Vater Tantalus, den er bestrafte)..." -, muß mit Zwierlein von einem längeren Ausfall im Sinne von gerechnet werden. 32.25 - pro tedio Cereris: Gemäß dem Mythos wäre eher pre tedio Cereris "aus Ekel vor (der Tat der) Ceres" - zu erwarten; da jedoch in diesem Abschnitt der Grund für den Zorn der Ceres auf die Götter angegeben werden soll (vgl. tunc indignata Ceres in 32,27), muß offenbar die vorliegende Formulierung pro tedio Cereris - "um Ceres Verdruß zu bereiten" - beibehalten werden.

57

Möglicherweise wäre dann qui

zu lesen.

3. Kritischer Kommentar

139

33,10ff. - Doris et Doris: Auf den ersten Blick ist man versucht, die Doppelung Doris et Doris zu beseitigen - etwa durch Änderung zu Dorus hier sowie in den Zeilen 11 und 1558. Jedoch sichert in 33,23f. die Erklärung /'. illius hedificatoris den Genitiv (und damit auch Nominativ) Doris für den in 33,15ff. genannten Gründer der Stadt Doris-, so daß die Fassung des Codex beibehalten werden muß. Eventuell waren die beiden Namen ursprünglich nach der Quantität des ο in Doris und Doris unterschieden. 34,2: In den Handschriften der Α-Tradition ist der Vers 123 nach 82 versetzt59, außerdem fehlen die Verse 83-89; es ergibt sich also nach der Verszählung von Zwierlein für Segarelli eine Abfolge von 82.123.90ff. 34,5 - quibus non est dare remedium offenbar im Sinne von "denen kein Gegenmittel zu geben ist", d.h. "für die kein Gegenmittel existiert". 34,11 - meditavi de: Die überlieferte Fassung lautet me declaravi de. Abgesehen davon, daß declarare im Kommentar sonst ausschließlich transitiv gebraucht ist, hat Iuno an dieser Stelle noch nichts über die Art der von ihr geplanten Rache kundgetan, wohl aber darüber nachgedacht (vgl. Blaise" zu meditare). Die abbrevierte Form von me declaravi (me d'clavi) ist dem Schriftbild von meditavi sehr ähnlich. 34,16 - superantesm: Die "übriggebliebenen" Manen, die nämlich verborgen waren (34,17f.), als Herkules in der Unterwelt weilte, und daher nicht von ihm besiegt werden konnten (vgl. auch 34,24f. sowie 34,28-30). Paläographisch naheliegendes super omnia - "dieses Mal werde ich dir über alles (andere) hinaus die in der Unterwelt weilenden Manen zeigen" - erscheint unpassend, da Hercules zu diesem Zeitpunkt schon die Unterwelt besucht hatte. 34,27f. - vel secundum quosdam ...: Für die Vorstellung, es handele sich bei Pluto und Dis um Vater und Sohn, sei Papias angeführt: Pluton deus infemi pater Ditis fiiit. 34,30f. - vindicta s. mea et spoliationis: Unter Umständen ist mea zu mei zu ändern ("die Rache, nämlich für mich und für die Beraubung der Unterwelt"). Betrachtet man jedoch das als "der Haß auf dich" gedeutete odium tuum in

58 59 60

Auch Papias, der offenbar als Vorlage gedient hat, bietet beide Namen. Vgl. dazu Zwierlein (Kritischer Kommentar) 30. Die im Codex gebotene Abkürzung wäre als super omnia aufzulösen.

140

3. Kritischer Kommentar

58,3261, erscheint die oben vorgenommene Auslegung auch ohne Änderung möglich. Für eine Beibehaltung des überlieferten Wortlautes spricht außerdem der Umstand, daß mea an dieser Stelle im Kontrast zu tuam (34,30) gesetzt scheint. 34.31 - vel: vel pro etiam: Die Fassung der Handschrift ut vel pro etiam ist unverständlich; ut muß durch vel ersetzt werden, dessen Abbreviatur {ut) von ut kaum zu unterscheiden ist. In 34,29 hat Segarelli vel als "oder" verstanden, das dem violenter in 34,26 das sponte in 34,29 gegenüberstellen soll ("... entweder zerre ich es gewaltsam hervor ... oder es kommt freiwillig ..."). Mit vel: vel pro etiam wird nun als Alternative fur vel die Bedeutung "auch" vorgeschlagen; vel verbindet dann quidquid est relictum in 34,28 und scelus invisum in 34,31 ("Ich werde hervorholen, was immer zurückgeblieben ist ... und auch ein noch nie gesehenes62 Verbrechen wird kommen ..."). 34.32 - labens: Auch in 83,14 hat die Handschrift labunt statt lambunt, so daß - da sich kein Gegenbeispiel findet - eine bewußte (eventuell aus der Tragödienhandschrift übernommene) Schreibung ohne m nicht ganz ausgeschlossen werden kann, zumal die Erklärung durch fundens fast vermuten läßt, daß Segarelli hier labens transitiv als "fließen lassend" verstanden hat. In 83,14 ist jedoch durch lingunt eindeutig lambunt erklärt; da außerdem Nasalstriche sehr leicht und oft bei der Kopie übersehen werden, habe ich an beiden Stellen m ergänzt. 35,10 - confidit in illas: Die Rektion von confidere schwankt zwischen Akkusativ (hier) und Ablativ (35,34); in 69,2 stehen sogar beide Varianten in einem Satz nebeneinander. 35,27 - incite: Das in der Α-Tradition überlieferte incite (Vers 100) hat Segarelli offenbar von einem Verb incire - in und ci(e)re - abgeleitet. 36,22f. - apparo facere ... i. postquam videtis ...: Die Erklärung videtis erweckt den Anschein, als hätte Segarelli eine Lesart appareo facere63 vorgefunden; jedoch ist sie auch zu dieser Textfassung verständlich.

61

62 63

An beiden Stellen ist das Possessivum anstelle eines objektiven Genitivs vom Personalpronomen verwendet; umgekehrt setzt Segarelli auch den Genitiv des Personalpronomens in possessiver Bedeutung (vgl. Anm. 49). Vgl. inauditum als Erklärung zu invisum. Vergleiche MLW zu appareo mit Infinitiv: "etwas zu tun scheinen".

3. Kritischer Kommentar

141

36,31 - [s.] Herculis: Herculis ist Lemma (Vers 115); offenbar wurde die Form erst nach Wegfall der Unterstreichung durch s. als Erklärung ausgewiesen. 36,32f. - extendat ... archum et\ clavam: Es bleibt ungewiß, ob hier (am Zeilenende!) ein entsprechendes Prädikat zu clavam wie etwa vibret (vgl. 95,34) ausgefallen ist oder ob extendat auf beide Objekte bezogen werden soll. 36,35 - proderit war eventuell ursprünglich Erklärung zu prosit (vgl. Vers 117), könnte aber auch schon in der Textvorlage Segarellis aus einer Interlinearnote zum Lemma geworden sein. 37,8 - postea recusabit: Die Handschrift bietet propterea stabit. Mit propterea folgte jedoch nach propter illas pollutiones eine eigenartige Wiederholung; stabit, quin ergibt vollends keinen Sinn. Vonnöten ist hier eine Wendung wie "zögern/davon abstehen/sich weigern": recusare, quin. In Abbreviatur sind postea und propterea leicht zu verwechseln; inhaltlich bezieht sich postea auf die erst später stattfindende Vergöttlichung des Herkules, auf deren Darstellung in der zehnten Tragödie Segarelli im Anschluß verweist (37,14f.). 37,20f. - duo membra facit: Die Formulierung duo membra gilt offenbar zwei Abschnitten innerhalb des Chorliedes. Der eine beschreibt - so Segarelli - das ruhige Leben, das Seneca für sich auswählt (Vers 137ff.); der andere stellt das gefährliche Dasein derer dar, die nach Macht oder Geld streben (Vers 162ff.). Uttum (membrum) laudat et pro se eligit... ist folglich auf die im ersten der beiden Abschnitte beschriebene Lebensweise zu beziehen. 38,31 - traxerunt: Die überlieferte Graphie transserunt erklärt sich aus der häufigen Schreibung von ss für χ im Mittellateinischen; die Handschrift hat jedoch ansonsten konsequent trax-. Das η wurde offenbar im Anschluß an eine Änderung zu trasserunt im Gedanken an trans- ergänzt. 40,3 - nutu: Der Ausdruck scheint sich auf die stumme Verständigung zwischen den beiden Schwestern64 zu beziehen; das Attribut turbatissimo erklärt sich daraus, daß durch das Nicken der Schwester als Antwort auf die gestellten Fragen die furchtbaren Ahnungen der Progne bestätigt wurden. Eine Vereinfachung zu vultu erscheint daher unnötig. 40,24 - < lassos > : Die Ergänzung wird durch die folgende Erklärung lassa vela gesichert.

64

Vgl. Ov. met. 6,609: pro voce manusfitit sowie auch 6,579: gestu rogat.

142

3. Kritischer Kommentar

41.26 - in vana gloria als Erklärung zu innani aura mutet seltsam an: Eventuell ist in durch die Ähnlichkeit zwischen man- und vuan- (unter Einbeziehung des vorangehenden i.) in den Text gelangt. 41.27 - fluctuum (Vers 170) steht offenbar für das in Ox (und V) anstelle von fluctu überlieferte fluctum und wurde von Segarelli, wie aus der Erklärung tumultuosum hervorgeht, als Adjektiv aufgefaßt. 41,28f. - actonitum i. timidum: Eventuell lautete die ursprüngliche Fassung actonitum et timidum. wobei timidum für das sonst fehlende tumidum in Vers 171 gestanden hätte und erst später als Erklärung zu actonitum gefaßt worden wäre. 43,15 - ovia fatis: Hier ist unter Umständen im Lemma das Adjektiv rapidis (Vers 183) zu ergänzen, das sich in intempestivam (43,16) zu spiegeln scheint. 43,17 - petimus: Der Senecatext bietet in Vers 185 das Lemma quaerimus, das entweder schon in der Tragödienhandschrift Segarellis oder auch bei der Abschrift des Kommentares durch petimus (offenbar ursprünglich Erklärung zu quaerimus) ersetzt wurde. 44,4ff. - fama earula ... i. laudet fama: Vor tollat in 44,4 ist eventuell das fehlende Lemma laudet (Vers 194) zu ergänzen (etwa: ... loquaces tollat ...), da die Form in der späteren Erklärung (44,6) zusammen mit fama wiederaufgenommen scheint. 44,4 - extollat: Eventuell ist entsprechend zu lingue loquaces ein Plural extollat zu setzen; vgl. die Noten zu 65,17f. sowie 90,15ff. 44,24 - adversatur ist offenbar im Sinne von "er sagt das Gegenteil/stellt das Gegenteil dar" aufzufassen. 45,6 - accentu correpto: Es scheint hier - etwa im Vergleich mit der betreffenden Stelle bei Trevet66 - die Angabe zu fehlen, auf welche Silbe des Namens diese Aussage zu beziehen ist; jedoch hat die mittellateinische Verslehre

45

Die zu Beginn der Exegese noch regelmäßig vorgenommene Erklärung que pro et wird später mit zunehmender Häufigkeit zu et verkürzt. " Trevet Here. f. p. 4,13sqq. U.: producit mediam, ... corripit mediam. Segarelli verweist mit ut quidam volunt (45,6f.) auf die Quelle seiner Erkenntnis; eine solche Vorlage könnte auch Trevet benutzt haben, jedoch stellen corripere und producere die üblichen Fachtermini in diesem Zusammenhang dar.

3. Kritischer Kommentar

143

offenbar die Begriffe (accentus) correptus/productus immer auf die Paenultima bezogen67, so daß sich eine dementsprechende Bemerkung erübrigte. Eine parallele Angabe zu quando est furia wird durch den vorherigen Hinweis auf die Gattin des Herkules ersetzt68. 45,13 - ambitus: ambitus anstelle von arbiter (Vers 205) wird durch die Erklärung orbis (45,14) gesichert; diese Verwechslung (offenbar durch falsche Auflösung der entsprechenden Abbreviatur) findet sich nochmals in 72,29 (Vers 597). 45,16f. - iube finem claudi i. conclusionem dare hiis miseriis: Das anstelle von cladi (Vers 207) verwendete claudi sollte im Text belassen werden, da sich in der folgenden Erklärung sowohl der Wortstamm (conclusionem) als auch die Form eines Infinitivs (dare69) wiederfinden. Die Ergänzung hiis miseriis ist somit als Rückbezug auf erumpnis (45,15) anzusehen. Freilich ist nicht auszuschließen, daß die ursprüngliche Fassung iube finem cladi70 i. hiis miseriis gelautet hat und erst nach Verschreibung zu claudi auch die Erklärung diesem Sinn angepaßt wurde. Zur Angleichung einer Erklärung an das zuvor geänderte Lemma vergleiche auch die Note zu 30,20f. 45,29 - ergänzt.

habe ich in Anlehnung an die Erklärung in continenti

46,2 - immunis: Im Lemma sollte gemäß der übereinstimmenden Tradition der Seneca-Handschriften immunis für immuniter hergestellt werden, zumal auch die Erklärung custodita auf ein Adjektiv verweist. 46,26 - Leo maximus ...: Es fehlen hier die Gliederungsangabe und die Einleitung zum neuen Mythos; analog zu den umstehenden Beispielen wäre in etwa zu ergänzen: .

67

Vgl. etwa Klopsch 43ff. Es handelt sich bei der Unterscheidung der beiden Namen offenbar um dem mittelalterlichen Leser recht geläufiges Lexikonwissen; so führt auch Tortelli zu Megaera ähnliche Informationen an: Megaera: prima cum e absque diphtongo, secunda cum ae diphtongo scribitur, cum pro furia ponitur, primamque semper corripit et secundam producit, Vir. Ii. XII Aeneidos ... Megara: prima cum e absque diphtongo, sequens cum g sequente α scribitur et primam semper producit ac secundam corripit; fuit filia Creontis dicente Homero Ii. XI Odyseae. Eadem fuit uxor Herculis ... 69 Evtl. ist dari herzustellen. 70 Alle von Giardina erfaßten Tragödienhandschriften bieten zu Vers 207 cladi. 68

144

3. Kritischer Kommentar

Da jedoch der recht kurze Absatz keine neuen Informationen zu diesem schon zu Beginn des Kommentares (27,32ff.) behandelten Mythos bringt, ist nicht auszuschließen, daß er ohne eigene Gliederung an das vorangehende Exemplum angehängt wurde. 48,lf. - volve Latinum: "drehe das Latein um"; es sollen nämlich Subjekt und Objekt der ersten Variante vertauscht werden: Statt pecus pavit Cyceron ("das Vieh weidete den Kithairon ab") ist dann zu lesen Cyceron pavit pecus ("der Kithairon ließ das Vieh weiden"), wodurch sich auch der Bezug von notum ändert. 48.21 - et ist als Lemma gekennzeichnet und ersetzt offenbar das in der ATradition überlieferte etiam (in Abbreviatur fast identisch) in Vers 238. 48,30 - exprimam: Aus der überlieferten Fassung ex prima ist parallel zu memoriam faciam (46,33), commemorem (47,7) sowie referam (47,14) der Konjunktiv exprimam - "warum soll ich aussprechen ..." - herzustellen. 49,24 - [miscuntur vel]: Der Kopist hat augenscheinlich zuerst miscuntur71 gelesen und geschrieben und sofort im Anschluß die Form seiner Vorlage (gesichert durch 49,12) mit vel ergänzt. Genauso verfährt er in 96,36, wo er seiner Variante superstans das richtige superstes (vgl. 95,12) anschließt. 49,24f. - cum viris < earum > et raro: nisi cum viris ergibt für sich keinen Sinn; ich habe daher parallel zu 49,12 zu cum viris ergänzt, et raro ist somit im Sinne von "und (auch mit diesen nur) selten" - nämlich ad certum tempus anni (49,11) - zu deuten. Eventuell ist aber et raro aufgrund des ähnlichen Schriftbildes aus earum verschrieben worden; so daß earum nicht zu ergänzen, sondern an die Stelle von et raro zu setzen wäre. 49,26 - iniqus: Vgl. zu 16,12. 50.22 - fleat etc.: etc. ist eventuell durch Thebis (so die Α-Tradition der SenecaÜberlieferung) zu ersetzen, da später nicht noch einmal der vollständige Satz wiedergegeben wird, sondern sofort die zugehörige Erklärung folgt (so auch Vers 201 in 44,24). 50,26f. - quia nata de ferro·. Wie Segarelli zu der Meinung gelangt ist, die thebanische Erde sei aus Eisen hervorgegangen (und sollte daher eigentlich

71

Zur Form vgl. Blaise" unter misco.

3. Kritischer Kommentar

145

kriegerisch sein), ist nicht festzustellen. Um eine falsche Ausdeutung von orta cum ferro kann es sich kaum handeln, da diese Aussage im Anschluß richtig auf iuventus bezogen und durch armati erklärt wird. 51,12f. - ad cuius... commoveba t : Die Änderung betrifft nur zwei (fehlende) Abbreviaturzeichen über dem Wort; jedoch ließe sich die überlieferte Form notfalls beibehalten, wollte man verstehen: ... cytaristam, ad cuius (sc. cytare) modulamina ... commovebat. 51,25 - gente: Die Handschrift bietet dente: Ganz abgesehen davon, daß die Vertauschung von Singular (dente) und Plural (serpentum) für den Kommentartext seltsam anmutet, paßt die zweite, als Variante angegebene Erklärung (51,26: vel a Cadino ...) nicht zu dente, sondern verweist auf das allgemeinere de gente serpentum - "aus Schlangengeschlecht". Die Änderung zu dente resultiert offenbar aus der folgenden Erwähnung der fünf erdgeborenen Brüder, die aus der Saat der Drachenzähne hervorgegangen waren. 51,33 - prost at[ur]: Die sachlich notwendige Änderung besteht nur in der Verschiebung eines Häkchens (Abbreviatur für r oder u f ) über dem Wort. Bei prostrare handelt es sich um eine geläufige Variante des Mittellateinischen für prosternere; die Form wird aus einer interlinearen Erklärung zupersequitur zur Textvariante geworden sein (vgl. auch die Erklärungprostravit in 51,34). 52.9 - remeans: Auf den ersten Blick erscheint die Erklärung durch ein Partizip (remeans) zum Konjunktiv remees unpassend, so daß man versucht ist, analog zu adsis i. statim esto (52,8) den Imperativ remea[ns] herzustellen. Die Lesart des Codex kann jedoch beibehalten werden, wenn man remeans als Erklärung zu et remees faßt, so daß syntaktisch adsis et remees durch adsis remeans ersetzt wird. 52.10 - ultra animum: "länger als beabsichtigt". 52,18 - dirruptis: Der neue Abschnitt wird durch das Lemma dirruptis qualis etc. eingeleitet; in der folgenden Paraphrase fehlt jedoch ein Hinweis auf dirruptis iugis. Aufgrund ihrer Stellung am Satzanfang72 könnte die Junktur von Segarelli bei der Konstruktion des Textes vergessen worden sein; andernfalls

72

Das syntaktisch unentbehrliche qualis wurde gleich zu Beginn der Paraphrase in den Text einbezogen; damit verblieb von Vers 283 nur noch die Junktur dirruptis iugis, die für eine sinnvolle Konstruktion des Satzes nicht benötigt wird und daher leicht übersehen worden sein kann.

146

3. Kritischer Kommentar

hätte man zu folgern, daß das Lemma mitsamt der zugehörigen Erklärung ausgefallen ist. 52,19 - quondam venisti ... fecisti: Segarelli scheint einen Tragödientext als Vorlage benutzt zu haben, in dem neben fecisti (in den Handschriften K, Q und e belegt) auch die Variante venisti enthalten war. Keine der beiden Lesarten kann hier ohne weiteres ausgeschlossen werden (an fecisti schließt sich iter als Objekt an; venisti ist von quondam abhängig gemacht und durch redivisti erklärt); Segarelli hat also offenbar beide Verben in seinem Tragödientext vorgefunden und in die Erklärung aufgenommen. 52,30 - et hoc dixit: Für das sinnlose hic ist hoc zu lesen73: "Und das hat sie gemeint (als sie oben davon sprach, daß der Fluß in einem neuen Bett dahinfloß)". Es handelt sich hier offenbar um die Kurzform einer Formulierung, wie sie etwa in 31,28f. (propterea de Hercule dixit Iuno dubitans, quod "celum didicit vinci suis viribus etc.") vorliegt. Durch derartige Wendungen74 wird nach ausführlicheren mythologischen Erklärungen auf den Ausgangspunkt der Erläuterungen zurückverwiesen. Alternativ käme allenfalls noch eine Änderung zu hec in Frage; die gleiche Verwechslung zwischen hec und hic liegt in 63,25 und 66,14 vor. 54,3 - meliori: Segarelli bildet den Ablativ Sg. der Komparative häufig auf -z; die Herstellung von meliora gemäß der Seneca-Überlieferung (Vers 311) ist daher nicht nötig, zumal meliori mente durch adverbielles melius wiedergegeben zu sein scheint; bei Bezug von melius (Akk.) auf meliora wäre eine gesonderte Erklärung zu mente zu erwarten. 54.15 - rem ist nicht Bestandteil des genuinen Tragödientextes, wird jedoch in 54.16 wiederaufgenommen und erklärt; die Form muß daher wohl schon in Segarellis Textvorlage (offenbar aus einer Interlinearnote) zum Lemma geworden sein. 54,17ff. - cum abiit... que pro et... hesit: Das zu hesit (54,21) fehlende cum aus Vers 322 habe ich nicht ergänzt, da hier der in 54,17 begonnene cum-Satz (verbunden durch -que) fortgesetzt werden kann.

73

74

hic und hoc sind in Abbreviatur sehr leicht zu verwechseln; von einer Beibehaltung von hic ("hier") durch eine Ergänzung in der Art von et hic dixit ist abzusehen, da für eine solche Bedeutung nicht hic, sondern supra zu erwarten wäre. Vgl. noch 51,9 und 66,3f. (propterea dixit, ut supra - ebenfalls ohne wörtlichen Verweis auf die Stelle, die gemeint ist) oder auch 64,29 (hoc est, quod supra dixi).

3. Kritischer Kommentar

147

55,9 - ibi: Segarellis Tragödientext bietet in Vers 332 ibi anstelle von urbis, wie aus der zweifachen Nennung des Lemmas ibi in 55,9 deutlich wird. Bei dem nach Thebane (55,10) marginal vermerkten urbis muß es sich daher um eine beim Vergleich mit einer weiteren Tragödienhandschrift vorgenommene Ergänzung durch den Kopisten handeln. 55,12 - cingit: Aus der Erklärung civitas curvata ist für das Lemma die Lesart cingit (tingit cod.) zu erschließen. 55,34 - que est e eenere reeali: Bei que könnte es sich um das in den Handschriften der Α-Tradition überlieferte -que aus Vers 347 handeln, das somit als Relativum qu(a)e aufgefaßt worden wäre; das Wort ist jedoch in der Kommentarhandschrift nicht als Teil des Tragödientextes gekennzeichnet (d.h. nicht unterstrichen). Da Segarelli in der Paraphrase gern aus Appositionen Relativsätze bildet und zudem angehängtes -que sehr oft ausgelassen ist, habe ich die Variante der Handschrift beibehalten. 55,34ff. - ducatur... ducet: Wie in 52,19 liegt auch hier der Fall vor, daß das gleiche Wort des Tragödientextes im Kommentar doppelt als Lemma fungiert. So erscheint das ducet der Seneca-Handschriften einmal in ducatur (verbunden mit thalamis) und in der Folge in seiner eigentlichen Form als Prädikat zu novitas. Beide Formen sind fest im Text verankert, so daß ein späterer Zusatz unwahrscheinlich erscheint. Ob Segarelli dasselbe Lemma zweimal verschieden gedeutet und in die Erklärung aufgenommen hat oder ob es sich um eine schon in seiner Textvorlage enthaltene Doppelung handelt, ist schwer zu entscheiden. 55,36 - Non eauidem ... ut (testus iste deficit hic in glosa): Diese bei der späteren Korrektur75 marginal vermerkte Ergänzung des Lemmas wurde offenbar vom Kopisten durch Vergleich mit einem weiteren Senecatext vorgenommen, da durch Textausfall eine Lücke entstanden war. In der ursprünglichen Fassung Segarellis waren höchstwahrscheinlich Erklärungen in den Text eingefügt. 56,11 - vult dicere natum: Nach dicere ist möglicherweise Herculem oder eum ausgefallen; da der Bezug jedoch unstrittig ist, habe ich keine Ergänzung vorgenommen. 56,26 - nec ... numauam: Zur (psychologisch erklärbaren) doppelten Verneinimg vergleiche noch71,5f.; 87,llf. sowie 91,23-25. Zwierlein verweist dazu auf Heyne zu [Verg.] catal. 8,3.

75

Zu Schreibereingriffen in den Kommentartext vgl. S. 181f.

148

3. Kritischer Kommentar

56,33f. - vel vastis ...: Im Gegensatz zur ersten Auslegung als Ablativ soll hier vastis (arvis)76 als Dativ verstanden werden. 57,34 - undat: In der Handschrift überliefertes vadat ergibt keinen Sinn; zu lesen ist vielmehr undat ("schickt Wellen aus"); die Form entspricht inhaltlich der Wendung extus numquam quiescens (57,33). Ebenso wird durch latrant vorhergehendes latratus et strepitus terribiles und durch vorat früheres inglutientes voragines navigia convolventes wiederaufgenommen. Da u und ν teilweise gleich wiedergegeben sind77, umfaßt die Änderung zu undat nur die beiden recht ähnlichen Buchstaben η und α; die gleiche Verschreibung liegt eventuell auch in 74,24 vor. 58,1 - submersit: Die Ergänzung von se erscheint notwendig, da Segarelli (-)mergere sonst ausschließlich transitiv verwendet; vgl. etwa 30,34; 86,35; 87,1 und vor allem 85,12 sowie 93,30. 58,9 - alia Silla: Aus dem wörtlichen (in illo litore) und inhaltlichen Bezug (der Verlust der Schiffe; vgl. 57,31ff.) auf den zuvor dargestellten Mythos sowie aus dem Vergleich mit Isidor78 geht hervor, daß hier eigentlich keine weitere Silla, sondern vielmehr die hinter der Sage (57,26: dicitur poetice fuisse) stehende Realität (veratior79) beschrieben sein soll. Eventuell wurde alia aus illa (vgl. in illo litore) und dementsprechend aus alia in 58,13 tertia hergestellt. 58,19 - seu per alios in alietum: Der Codex bietet sinnloses senper ab fanteam; hinter f anteam verbirgt sich offenbar gemäß der Darstellung bei Ovid die Junktur in alietumm, die - eingeleitet durch seutl - eine Variante zu dem bei Papias (unter Scyllae) genannten smirilius bildet. Die Junktur per alios82 ("nach der Meinung anderer") ist im Text mehrfach belegt; vgl. neben 82,28 (iquandoque dicuntur Paletronii, per alios Laphite) auch 21,17 und 32,17.

76

77

78

79 80

81 82

Da arvis in der Erklärung durch amplis planitiebus wiedergegeben ist, könnte der Text ursprünglich vel: vastis arvis i. omnibus amplis ... gelautet haben. Im Wortinneren steht für beide u; am Wortanfang werden zumeist ν und u unterschieden, jedoch ist auch hier des öfteren "v" durch u wiedergegeben und ebenso "u" durch υ. Vgl. Isid. orig. 2,12,6: ... finxerunt: ut Scyllam non marinam, sed maritimam feminam, nec succinctam canibus, sed rapacem aliquam et inhospitalem venientibus extitisse. Vgl. Anm. 274 zu verificatio. In der handschriftlichen Tradition zu Ov. met. 8,146 findet sich neben halietos die Schreibung alietus. Anstelle von sen-. Anstelle von -per ab.

3. Kritischer Kommentar

149

59,31 - ut supra ist bisweilen im Sinne von "wie gerade gesagt"83 gebraucht: Hier bezieht es sich auf die zuvor (59,27f.) getätigte Aussage lingna et flamme secesserunt in duaspartes .... 59,32ff. - Niobe: Da sich der Name bei seiner ersten Erwähnung in 59,32 in der klassischen Graphie Niobe findet, kann wohl davon ausgegangen werden, daß die in 60,3.6.8 überlieferte Schreibweise Noybe(s) auf den Kopisten und nicht auf den Autor des Kommentares zurückgeht. Daher habe ich an diesen Stellen zu Niobe(s) geändert. Auch die Deklinationsendungen bleiben fraglich; vgl. den Genitiv Niobe (.Noybe) in 59,32 und 60,8 mit dem Genitiv84 Noybes in 60,3. 60,19f. - Yliria enim est,ac est regio: Sowohl est als auch ac sind sekundär in den Text eingefügt: Bei der Abschrift des Kommentares wurde est marginal ergänzt; ac bei einer späteren Durchsicht des Textes (interlinear mit andersfarbiger Tinte). Diese Änderung in zwei Schritten legt die Vermutung nahe, daß die ursprüngliche Lesart des Kommentares Yliria enim, ..., est regio ... gelautet hat. 61,10f. - faciat velle suum: Zur erweiterten Nutzung des Infinitivs im Mittellateinischen vgl. etwa Stotz (Syntax) Mantello/Rigg 85. Es sei noch auf die folgenden Beispiele im 62,16f./109,39 (velle meum)\ 77,28 (post longum dormire); loqui) und mit Präposition 87,14 (proposse = pro posse).

substantivierten § 111,23 oder Text verwiesen: 79,6f. (vulgare

61,1 Iff· - sevi(a)t in iram: Der Zusammenhang scheint eine Änderung zu sevi(a)t in ipsam85 nahezulegen, jedoch ist die Wendimg offenbar zu verstehen im Sinne von "wütet bis hin zu einer Zornestat": Zwierlein verweist dazu auf Stellen wie Sen. Phoen. 583 (saevumque in iraspectus) oder Stat. silv. 2,1,141 (nec fera crudeles Colchis durasset in iras). 61,12ff. - temptari: Die widersinnigen Erklärungen zu temptari - i. attentari et psedari - erwecken den Anschein, als sei eine ursprüngliche (also

83

84 85

Vgl. dazu etwa 63,37f. (effectus pastor, ut supra bezieht sich auf die unmittelbar vorangehende Aussage ferus pastor ... custodivit armenta regis Admeti) sowie 66,33; 67,7 und 69,21. Bei derartigen Bezugnahmen auf kurz zuvor Dargestelltes habe ich nicht auf die erwähnte Stelle verwiesen; sie sind jedoch in Anm. 339 zusammengestellt. Zu erwarten wäre hier eher der Dativ. Die überlieferte Lesart ist wahrscheinlich beeinflußt durch das Lemma ira (61,11); zudem sind ira3 und ipa3 leicht zu verwechseln.

150

3. Kritischer K o m m e n t a r

herzustellende) Lesart temperari'6 i. psedari erst nach Verschreibung zu temptari durch die zweite Erläuterung attentari et erweitert worden.87 Dem steht jedoch entgegen, daß in 61,14 eine zweite Erklärung der Stelle mit den Worten vel potes alium intellectum dare (das heißt: denselben Worten kann ein anderer Sinn gegeben werden) eingeleitet ist und daß auch hier das Lemma temptari (neque) reprimi lautet - vom Interpreten folgendermaßen gedeutet: "Der Zorn des Schwertes ist schwer zu provozieren, aber nachdem er provoziert ist, ist er schwer zu beruhigen." Offenbar werden also temptare und attentare im Sinne von "antasten/durch einen Angriff besiegen" (d.h. also in Bezug auf den Zorn: "vermindern") aufgefaßt, so daß sich kein Widerspruch zu psedari, andererseits aber ein Bedeutungsunterschied zur ersten Erklärung ergibt. 61,30 - : Es bestünde die Möglichkeit, den Satz fortlaufen zu lassen und magnanima zum folgenden es zu ziehen, jedoch wäre eine derartige Wortstellung - zumal es Teil des Tragödientextes ist - für den Kommentar untypisch. Der Ausfall von es erklärt sich leicht aus der vorliegenden Häufung monosyllabischer Wörter (es et es). 62,16f. - velle meum: Vgl. zu 61, lOf. 62,24 - auoaue pro set: quoque als Lemma ist in der Tragödienhandschrift Q nachgewiesen, die der Vorlage Segarellis nahesteht. set ist im Sinne von "aber (auch)" zu fassen; vgl. auch die Note zu 112,1 lf. 64,1 - ut supra: Vgl. zu 59,31. 64,23 - fmediat: Überliefertes media wäre allenfalls im Sinne von "neutral/ unbestimmt/zweideutig" zu verstehen (Iuppiter schwört, ohne zu wissen, wozu er sich verpflichtet). Es fehlt indes eine syntaktische Einbindung des Ablativs tuta sponsione media·, für ein gesichertes Verständnis wäre zudem tuta sponsione, set media ("durch einen sicheren, aber unbestimmten Schwur") vonnöten. Die Korrektur zu tuta sponsione medi < tat > α ("nach Ersinnen eines sicheren Schwures") bzw. tuta sponsione media ("mit einem sicheren Schwur als Vermittler") böte eine nur unvollkommene Lösung des Problems. Zu erwarten wäre eher - analog zu munus ... iuramento vallatum (64,20) - ein Partizip zu gratiam im Sinne \onfirmatam oder sanctam, das von Zwierlein mit

" temperari ist Lesart in allen von Giardina berücksichtigten Tragödienhandschriften. Eine derartige Ergänzung, die der Anpassung der Erklärung an die verschriebene Textvariante dient, scheint auch in 30,20f. sowie 45,16f. vorzuliegen (vgl. jeweils die Note zur Stelle).

87

3. Kritischer Kommentar

151

media ("eine Gunst, vermittelt durch8® einen sicheren Schwur") gefunden scheint. 65,17f. - come ... orrentes i. asperi ...: asperi wie auch in derselben Zeile folgendes aspersi beziehen sich im Genus nicht auf come, sondern auf die zugehörige Erklärung capilli. Im Kommentar unterscheiden sich des öfteren die Lemmata von den zugehörigen Erklärungen in Genus oder auch Numerus (vgl. dazu etwa 90,15ff. oder 93,9ff.). 65,30 - de qua tyrso: t(h)yrsus wird offenbar als Pflanze betrachtet (vgl. 65,29) und daher wie ein Femininum behandelt. 66,5 - fastidire: fatiscere?9 oder auch fatigari90 mögen eine bessere Erklärung zu laxari darzustellen, jedoch erscheint durch den Zusatz et languere auch fastidire nicht unpassend: "... nach vielen Werken Überdruß empfinden und (daher vorerst) untätig sein". 66,34 - inultum: Überliefert ist multum. Die Erklärung quem millus ... vindicavit weist auf inultum·, diese Lesart hat offenbar vultum (Vers 485) ersetzt, das in der Tragödienhandschrift S91 nachgewiesen ist. 67,7f. - te maeistro ...et etiam te viro s. Almene probante: Die Handschrift bietet sinnloses anicue anstelle der im Schriftbild ähnlichen Form Almene. Segarelli hat den Ablativus absolutus te magistro, etiam viro probante (Vers 491f.) inhaltlich von seiner Erklärung uxor tua concübuit cum love (67,6) abhängig gemacht und in Hinsicht auf diese vergangenen Ereignisse beide Ablative auf Amphitryon bezogen: "weil du als Lehrer d.h. als Ratgeber, da du zugestimmt hast und auch du als Gatte nämlich der Alkmene es gutgeheißen hast". Nur in diesem Zusammenhang wird der Genitiv Almene klar, der unverständlich erscheinen muß, wenn man den Ablativus absolutus - wie von Seneca intendiert - auf discet nurus (und dabei viro auf Herkules) bezieht. 67,15* - quiescat: Wenn nicht Zwierleins Konjektur vilescat in den Text zu setzen ist, muß quiescat im Sinne von "es würde aufhören/es würde zu Ende gehen" verstanden werden.

** Souter s.v. medio(r) scheint ein solches Verständnis des Partizip Perfekt Passiv zu belegen. " Auch in 31,21 ist fatistit zuerst fasti- begonnen worden; jedoch ist fatiscere im Kommentar ausschließlich in der Bedeutung "Risse bekommen/gespalten werden" gebraucht (2x). 90 fatigatum ist oft im Sinne von fessum verwendet. " Und wahrscheinlich auch in Q (von Giardina nicht aufgeführt); die anderen Handschriften bieten vulneri.

152

3. Kritischer Kommentar

67,15b - sicut incessit de: cedere wird im Kommentar ausschließlich in der Bedeutung "weichen" oder (mit Dativ) "(jemandem) zufallen" verwendet; dagegen tritt incedere mehrfach im Sinne von "kommen" auf (vgl. etwa 55,6) hierzu fügt sich der Anschluß mit de: "wie es über die Vorgänger gekommen ist", d.h. "wie es den Vorgängern erging". Zudem verweist die primäre Schreibweise der Junktur sicuti cessit auf ein ursprüngliches sie teessit, da sicuti in der Handschrift - im Gegensatz zu sicut (sie) - niemals abgekürzt wird. Eventuell fehlte in der Vorlage des Kopisten die Haste über dem i, so daß eine Änderung der Worttrennung zu sicuti cessit nahelag. 67.34 - hunc violentum et emulum virum meum: "diesen meinen gewalttätigen und nebenbuhlerischen Mann", das heißt Lycus, nachdem ich ihn geheiratet habe; eventuell ist jedoch zu lesen hunc violentum [et] emulum viri mei ("diesen gewalttätigen Nebenbuhler meines Mannes"): So bezeichnet auch Hercules in 93,24 Lycus als emulus meus. 68,12 - conducite: Die Handschrift hat coaducite. Da ein Verb coadducere nicht belegt ist, sich die Buchstaben α und η sehr ähneln und auch sonst im Kommentar in ähnlicher Bedeutimg conducere verwendet ist, habe ich zu conducite geändert. 68,16 - consumet: Eine derartige Drohung kann durchaus im Futur ausgesprochen und (da sie eine Absicht bzw. einen Wunsch darstellt) im Konjunktiv erklärt sein; daher habe ich von einer Änderung des Lemmas consumet zum Konjunktiv abgesehen. Jedoch haben alle von Giardina eingesehenen Tragödienhandschriften consumat, so daß die Möglichkeit nicht auszuschließen ist, daß Segarelli diese Form vorgefunden und entsprechend durch comburat et... reducat erklärt hat. 68,20f. - s. scire roeare: "... dieses Geschenk, nämlich daß ich zu erbitten vermag, was mir ansteht" - d.h. "daß ich stark genug bin, um meinen Tod zu erbitten"; zur Konstruktion vgl. etwa 56,5: scire resistere. 68,27 - da vite ist Lesart der Codices Μ und F(varia lectio) anstelle von veta bzw. vita in Vers 513. 68.35 - invoco te: Unter Umständen handelt es sich bei invoco te um eine ursprüngliche Erklärung zu oro (vgl. etwa die Handschrift Q zu Vers 516); jedoch hätte man in diesem Fall bei proh (68,32) von einer Doppellesart zu oro bzw. von einer sekundären Ergänzung aus einer anderen Tragödienhandschrift auszugehen.

3. Kritischer Kommentar

69,2 - confidit...:

153

Zur Rektion vergleiche die Note zu 35,10.

69,13 - quam nequam: Bei der vorliegenden Lesart quam nequam ("wie unnütze/nichts taugende") anstelle von quam non (a)equa in Vers 525 handelt es sich um einen Sonderfehler des Codex Ox92, mit dem Segarellis Textvorlage durch weitere gemeinsame Lesarten gegen Q verbunden ist93. 69,16 - exageret: Von einer Änderung zu exagitet, das in fast allen Tragödienhandschriften überliefert ist und zudem besser zur Erklärung i. exercitet zu passen scheint, wurde abgesehen, da auch exaggeret als Lesart kursierte (γ) und damit nicht auszuschließen ist, daß auch Segarellis Vorlage diese Variante bot. 69,31 - amnis: Das im Lemma anstelle von annuis (Vers 540) überlieferte amnis ist (verbunden mit mobilis) als Apposition zu pontus gefaßt und bezeichnet das Meer im flüssigen Zustand (im Gegensatz zum gefrorenen). 69,33 - [ad\ quas: ad quas führt zu Schwierigkeiten beim Anschluß von subegit; auch bezieht sich intravit eindeutig auf partes: ad ist offenbar durch Bezug von quas auf Amazonum in den Text gelangt. 70,1 - in arma: "als Bewaffnung"; vgl. zu 16,8. 70,6 - suscipiens: Aus der Lesart Uli anstelle von illic innerhalb des Lemmas (Vers 542) resultiert die eigenartige Einbindung von suscipiens in den Nebensatz. 70,12 - qui est in Sicilia: Daß die überlieferte Fassung Delo, s. que est in Sicilia94 nicht von Segarelli stammen kann, beweist 64,5f.: Hier ist Delos richtig inmitten der Kykladen lokalisiert. Das feminine Relativum que ist offenbar als eine spätere unüberlegte Angleichung an das vorangehende Delo anzusehen. Auch die verbesserte Variante ad infernum ..., s. qui est in Sicilia mag auf den ersten Blick problematisch erscheinen. Aber Segarelli sieht offenbar nicht Sizilien als den Ort des Raubes der Proserpina an, sondern Delos; Sizilien dagegen ist für ihn der Sitz der Unterwelt, in die Proserpina gebracht wurde: Weil sie sich nun dort aufhält, hat sie den Beinamen Sicula, der hier erklärt werden soll. So ist auch in 75,36 bemerkt, Ceres habe ihre Tochter tota

92 93 94

Vgl. Billerbeck 67. Vgl. dazu S. 198. Delos que est in Sicilia cod.

154

3. Kritischer Kommentar

Ethna i. per infernum gesucht. Die Auffassung, die Unterwelt befinde sich in (unter) Sizilien und speziell im Ätna, scheint dem Mittelalter nicht fremd gewesen zu sein; wie etwa das Kapitel De Aetna des Bartholomaeus Anglicus95 belegt: ...In hoc etiam monte saepe dicuntur apparere quaedam figurae & audiuntur saepe ab incolis terrae circa montem Aetnae gemitus & voces querulosae: unde a plerisque creditur, quod ibi sint loca poenalia, in quibus animae aliquae puniuntur, quod tarnen non assero, sed beatus Gregorius in dialogo suo videtur de hoc facere mentionem. 70,33 - Cheronte sene: Die Handschrift bot ursprünglich Cheronte96 sene; der Name wurde dann - wohl in Anlehnung an das vorangehende Accherontis - zu Accheronte geändert; im Anschluß erfolgte offenbar die Tilgung des nunmehr unverständlich gewordenen sene. 70,34f. - intrando transeundo Stigem fluvium: Zu dem vom Kopisten nach intrando gesetzten Auslassimgszeichen fehlt am Rand des Codex die notwendige Ergänzung; die naheliegendste Lösung besteht darin, das in der korrigierten Fassung nach Stigem getilgte et hierher vorzuziehen. Allerdings ergeben sich dadurch zwei Probleme: Erstens ist Charon gerade erst als nauclerius des Acheron genannt worden (während hier die Styx gegen seinen Willen überschritten würde) und zweitens wird das Gewässer Styx sonst immer als palus erklärt (vgl. etwa 77,22f.), nicht aber als Fluß. Jedoch wird offenbar durch Stigem fluvium das Lemma vada fere Stigis (71,3) vorweggenommen (ebenso entsprechen sich transeundo ... invi(c)to Cheronte und per violentiam transeundoso daß die Lesart der Handschrift (ergänzt durch et) beibehalten werden kann. Andernfalls käme eine Änderung zu in intrando Stigem (d.h. die Unterwelt) et transeundo fluvium (d.h. den zuvor genannten Acheron) als doppelte Auflösung zu vada fere Stigis in Frage; es wäre dann bei der Abschrift Stigem zusammen mit dem später wieder getilgten et nach hinten verschoben worden. 71,2f. - ut i. quamvis: Segarelli liest im Lemma ut anstelle von utinam (Vers 55898); der durch ut eingeleitete Nebensatz wird in 71,6f. durch den vom Kommentator hinzugefügten Hauptsatz ad hue plus habuisti agere ergänzt: "Selbst wenn du ... besiegst (besiegt hast?), mußtest du noch mehr vollbringen."

M

Bartholomaeus Anglicus, De rerum Proprietatibus, Frankfurt 1601 (16640, 599f. Zur Schreibung des Namens mit e vergleiche etwa 73,12 und 81,25ff. " Ebenfalls parallel angeordnet folgen jeweils in Ankündigung und Text die überwundenen Parzen (71,1 und 71,3ff.) sowie der Sieg über Cerberus (71,2 und 71,7ff.). ®8 et vincas ist in einigen Handschriften anstelle von evincas überliefert. 96

3. Kritischer Kommentar

155

71,7 - rex s. inferni Cerberus'. Daß hier mit rex infemi eigentlich Pluto gemeint ist, geht aus rapturus uxorem (71,13) hervor; zur Gleichsetzung mit Cerberus vgl. auch die Note zu 29,21f. 71,28 - pulsandi: Absolutes pulsare ist offenbar nicht belegt; daher ist die Ergänzung zu ministerium 99 pulsandi zu erwägen (vgl. etwa Sen. Oct. 815). 72,13f. - set modo viso carmine deficiente ...: Bei dieser Bemerkung handelt es sich offenbar um eine Ergänzung des Kopisten100: Segarelli verwendet den Begriff carmen sonst ausschließlich zur Gliederung der Tragödie in einzelne Lieder101; ein fehlender Vers wäre durch eine Formulierung wie versiculo deficiente angezeigt worden. Auch deutet die Angabe modo viso eher auf den Kopisten des Textes. Dieser hat den Tragödientext mit einer weiteren Handschrift verglichen; so bemerkt er an anderer Stelle das Fehlen zweier Verse102 oder versucht (wie in 55,36103), zumindest die fehlenden Teile des Tragödientextes zu ergänzen. Allerdings vervollständigt er sonst in diesen am Rand104 vorgenommenen Ergänzungen nur den Tragödientext selbst, ohne diesen - wie es hier geschehen ist - zu erklären. 73,4 - regna gehört nicht zum genuinen Tragödientext und ist wahrscheinlich als ursprüngliche Interlinearnote zu inaccessa in den Text geraten. Da der Begriff erklärt wird, ist er im Lemma nicht zu tilgen. 73,12 - trepidantes: Hier wie in 83,28 ist trepidare im Sinne von territare gebraucht; vgl. auch trepidus in der Bedeutung "schrecklich" in 91,32. 73,15 - fatis invitis. Iuno infestissima: Die Handschrift bietet fatis invitis s. Iuno infestissima -, für den Bezug von Iuno infestissima auf fatis invitis wäre neben dem Ablativ Iunone eher i. als Einleitung der Erklärung zu erwarten. Zudem wurden die fata invito kurz zuvor durch vici fata i. Parcas et fatales dispositiones (73,12f.) identifiziert; bei Iuno infestissima muß es sich daher um

w

101 102

103 104

Wortausfall durch Haplographie:

ministerium liram.

Das am Rand des Textes angebrachte Ergänzungszeichen f + J verweist offenbar auf diese Einfügung. Vgl. etwa 37,19; 55,19 oder 69,10. Die Verse 25f. wurden auf folio 17* bei der späteren Korrektur am Rand ergänzt, allerdings ohne daß sie erklärt worden wären. Vgl. die Note zur Stelle. Daß hier die Ergänzung in den Text selbst eingefügt wurde, könnte durch ihre Stellung am Seitenende bedingt sein.

156

3. Kritischer Kommentar

den Vokativ zur folgenden Frage quid aliud restat s. imperandum michi handeln. Die Änderung ist offenbar durch Verwechslung des Trennzeichens (·/·) nach invitis mit der recht ähnlichen Abkürzung für scilicet zustandegekommen; daran anschließend hat man das für die Vokative der Paraphrase übliche, nun aber überflüssig gewordene ο ausgelassen. 73,29 - dicit: Anstelle des überlieferten dixit ist das im Kommentar für die Einleitung der Redepassagen übliche Präsens zu setzen105, dixit ist offenbar bei der Abschrift im Tempus an cognovit angeglichen worden, das die der Rede des Amphitryon vorausgehenden Ereignisse beschreibt: "Amphitryon ... hat die plötzliche Ankunft des Herkules bemerkt und ... sagt (nun) ...". (Zu ähnlich gelagerten Tempusangleichungen vergleiche die Noten zu 31,30 sowie 104,9.) 74,13" - adiuvi: Das überlieferte audivi läßt sich im Sinne von "ich habe (die ganze Welt) erhört" verstehen, jedoch weisen folgendes succurrit wie auch iuvabo (Z.16) eher auf die konjizierte Variante. 74,13 b - succurrit in invasores: Überliefertes nemo succurrit invasoribus domus mee? ("niemand kommt den Angreifern zu Hilfe?") steht dem zu erwartenden Sinn entgegen. Vielmehr muß sich Herkules fragen, warum "niemand gegen die Angreifer (in invasores) seines Hauses zu Hilfe kam". Die Änderung zu invasoribus erfolgte offenbar im Hinblick auf die übliche Rektion von succurrere ("jemandem zu Hilfe eilen"). 74,20 - : Der fehlende Anschluß von in eum erfordert eine Ergänzung des Textes; irruendom wurde im Hinblick auf die Verwendung des Wortes in der Inhaltsangabe zum Vers (74,18: irruere) gewählt, da Segarelli des öfteren das Vokabular der allgemeinen Einleitungen und mythologischen Darstellungen später in der eigentlichen Kommentierung der Verse erneut benutzt. Eine Alternative bestünde im Hinblick auf mori (74,21) in der Korrektur zu polluat manum suam in < terficiendo > eum velud [in] eminentem hostem\ jedoch hätte man eine Verderbnis in zwei Schritten vorauszusetzen (1. Wegfall von terficiendo, 2. Ergänzung von in analog zum ersten Teil des Vergleichs). 74,24 - superinvadat: Das Wort scheint nicht belegt107, jedoch ist eine derartige Bildung ("von oben her überfallen") nicht auszuschließen, zumal hier

103 106 107

Vgl. die Fortführung durch iterum magis instat in 73,33. Zum Ablativ vom Gerundium als Äquivalent zum Partizip Präsens vgl. die Note zu 5,31. Eventuell ist zu super invadat zu trennen.

3. Kritischer Kommentar

157

invadat sehr gut zum erklärten Lemma ingruat paßt; anderenfalls käme begünstigt durch vorangehendes ne vad[e\as - eine Verschreibung aus superinundet (vgl. zu 57,34) in Frage. 74,27f. - Licus nuntiet Lico: In der Handschrift wurde ursprüngliches Lico zu Dithi verbessert. Auf den ersten Blick ist man daher versucht, das sinnvollere Dithi der korrigierten Variante in den Text aufzunehmen; jedoch ist nuntiet Lico Licus als Lesart in S2 und Κ nachgewiesen108, so daß sich eine derartige Verbesserung verbietet, zumal die zugehörige Erklärung keinen Hinweis auf Dithi enthält109. Offenbar hat Segarelli die vorgefundene Lesart Licus nuntiet Lico bestmöglich zu erklären versucht110, während der Kopist die Verbesserung Dithi einer weiteren Tragödienhandschrift entnommen hat. 75,8 - magnanime magn[anim]i: Ein doppeltes magnanim- schon in der Textvorlage Segarellis ist wohl auszuschließen. 75,17 - fide steht offenbar für aurae (Vers 652). 75,23 - tu (Vers 655) ist in den Tragödienhandschriften S und Κ überliefert; da te nicht explizit erklärt wird, habe ich die Lesart des Codex beibehalten. 75,34 - mesta: Aus Vers 659 fehlt in der Kommentierung inrita, das eventuell zu mesta verschrieben sein könnte, mesta ist jedoch im Codex nicht als Lemma gekennzeichnet (d.h. nicht unterstrichen). 76.11 - a Plutone: Dem überlieferten reperiens cum Plutone - "als sie diese (dort) mit Pluto vorfand" - ist aufgrund der Wortstellung die Konjektur Zwierleins {a Plutone requisivit - "forderte sie diese von Pluto zurück") vorzuziehen111. 77.12 - iste Lethes: Im Text findet sich kein weiteres Beispiel, aus dem sich das Geschlecht von Lethes ableiten ließe. Da also die Möglichkeit besteht, daß Segarelli entweder das Substantiv für ein Maskulinum gehalten oder das Genus des Attributes vom Überbegriff (fluvius) abhängig gemacht hat (vgl. Ethnam Siculum in ll,16f. und 38,13), habe ich die maskuline Form iste beibehalten.

108

S1 bietet die Lesart Lici Licus. Als Erklärung zu nuntiet Dithi wäre etwa nuntiet Plutoni zu erwarten. 1 "' Es ist kaum anzunehmen, daß bei der Abschrift des Kommentares sinnvolles Dithi zu Lico geändert worden sein sollte. 1,1 Zur Verwechslung von cum mit α vgl. die Note zu 23,28". 109

158

3. Kritischer Kommentar

Π,22 - omne animal: omne (anstelle von omen in Vers 688) ist offenbar ursprünglich durch animal erklärt worden. Ob schon Segarelli eine solche interlineare Note in den Tragödientext einbezogen hat (animal ist im Codex als Lemma gekennzeichnet) oder ob es sich um seine Erklärung zu omne handelt (zu lesen wäre dann: omne animal infauste), läßt sich nicht entscheiden. 77,28 - post longum dormire: Vgl. zu 61,10f. 78,6 - omni fructu sicca: Zur Verbindung von siccus mit einem Ablativ vgl. etwa Prop. 4,10,12; Verg. Aen. 8,261 und 9,64 sowie Lucan. 7,854. Hier wurde offenbar die sonst nur auf Flüssigkeiten ("blutleer/ohne Blut") bezogene Wendung allgemeiner im Sinne von "leer/ohne" gebraucht: "ohne jegliche Frucht/ertraglos". 78,10 - modo: Auch die überlieferte Lesart modo könnte durch situ ("Verwahrlosimg") erklärt sein112. Die Verbindung situs infemi ("die Gegend der Unterwelt") in der Paraphrase deutet jedoch eher auf mondo; zudem ist mondo (imundo) die einheitliche Lesart der (von Giardina berücksichtigten) Tragödienhandschriften. 79,2f. - i. de magnis penis inferni est terror. Von einer Ergänzung zu i. de magnis ... (wie etwa 32,6: unum de modis vindicte) wurde abgesehen, da esse de mit Ablativ des öfteren im Sinne von "zu etwas gehören" gebraucht ist; so etwa in 43,21: quia de Ulis est - "weil er zu diesen (vorher beschriebenen Menschen) gehört"; in 82,31: de quibus fiiit ... Chiron - "zu denen gehörte Chiron"; des weiteren in 112,8: ego sum de Ulis - "ich gehöre dazu". Dementsprechend ist der hier vorliegende Ausdruck wiederzugeben durch "zu den schlimmen Strafen der Unterwelt gehört der Schrecken ...". 79,6f. - vulgare loqui: Vgl. zu 61,10f. 79,17" - iudices ei determinates·, "ihm zugeteilte Richter". 79,17b - s. ut hic: "nämlich wie dieser (einer ist)". Hinter dem nach s. getilgten huic könnte sich eventuell hunc verbergen, zu lesen wäre dann: habet iudices ei determinatos s. (ut) hunc: ... Zur Vorsicht gemahnt freilich, daß es sich bei huit auch um habuit113 - als inhaltliche Wiederholung zu vorausgehendem habet - handeln könnte.

112 113

In Text und Erklärung entsprechen sich die Attribute pigro und inherti. Die Abkürzung für habuit wäre halt; c und t sind im Codex oft kaum zu unterscheiden.

3. Kritischer Kommentar

159

79,22 - Radamantus a loco: Segarelli hält Aeacus und Rhadamanthus für ein und dieselbe Person und behauptet daher, ersterer hieße nach seinem Herkunftsort Radamantus. 81,5 - superius habuisti supra: Es werden bei ähnlichen Verweisen üblicherweise zwei Informationen gegeben: die erste zur Lokalisierung der Verweisstelle (etwa durch supra, superius oder infra), die zweite zum Umfang der dort gemachten Aussagen (z.B. breviter, per externum, plenius). superius ist in diesem Zusammenhang immer in der Bedeutung "weiter oben" gebraucht, so daß sich hier eine Doppelung zu supra ergäbe. Es bestünde die Möglichkeit, entweder superius hier als "umfangreicher, vorzüglicher" (Komparativ zu supra in der Bedeutung "mehr") aufzufassen oder aber eine Verschreibung aus plenius (ebenfalls in der Bedeutung "ausführlicher"; vgl. etwa 89,29) anzunehmen. Wahrscheinlicher ist jedoch, daß superius allgemein "weiter oben" ausdrücken soll, während supra in carmine ... die Textstelle näher bezeichnet: "zu Beginn des Chorliedes ..." 81,20f. - munus per vim114 ... munus sive spolium: munus (Vers 761) ist in zweifacher Weise in die Erklärung aufgenommen; vgl. die ähnlich gelagerten Fälle in 52,19 und 55,34ff. 82,1 - undas: repetebat undas ist erklärt durch volebat iterum remeareil5. Die beschriebene Situation ist folgende: Charon hat die zuletzt transportierten Seelen am anderen Ufer zurückgelassen116 und mit seinem nun leeren Kahn am diesseitigen Ufer, an dem sich Herkules befindet, angelegt. Nun will er gerade wieder aufs Wasser hinaus (repetebat undas), als Herkules ihn aufhält. Durch cum aliis umbris ist in der Erklärung lediglich der Grund angegeben, warum Charon wieder ablegen will: weil er neue Schatten ins Boot geladen hat. Somit verbietet sich eine Änderung des Lemma zu umbras (Ε-Tradition der Tragödienhandschriften), wie sie durch die Formulierung cum aliis umbris nahelegt werden könnte, zumal alle Handschriften der Α-Tradition, der auch Segarellis Textvorlage angehört, undas bieten.

1,4 115 116

per vim ersetzt das Lemma patrui desselben Verses. Ähnlich ist in 19,16f. per undas sehr frei durch transeundo in Cretam wiedergegeben. Die Änderung aus in zu ab (81,34) beruht offenbar auf dem Mißverstehen der Situation: Nicht die "vom (ab) anderen Ufer geholten Seelen" wurden zurückgelassen - denn Charon befindet sich mit seinem Boot auf der Seite, an der Herkules mitgenommen werden will -, sondern Charon hat die schon transportierten "Seelen am (in) anderen Ufer zurückgelassen" und mit leerem Boot wieder diesseits angelegt, als Herkules ihn anspricht.

160

3. Kritischer Kommentar

82,7 - natus Almea s. uxoris Amphytrionis: Es besteht keine Notwendigkeit, zu uxore zu ändern; uxoris ist vielmehr ebenfalls als von natus (in der Bedeutung "Sohn") abhängig aufzufassen. 82,27f. - "Ypocentauri" ab "impos", quod est sub, ...: Die Überlieferung wurde trotz einiger Zweifel beibehalten, da ihr Inhalt in sich logisch und im weiteren Verlauf (82,30) durch inferius equos (vgl. sub) gestützt scheint. Da jedoch von Segarelli nachweisbar auch zu dieser Stelle das Lexikon des Papias benutzt worden ist (vgl. den Apparat zu 82,28-30), der das Wort von hippos ableitet, und da außerdem die Schreibung tpos eher auf (h)ippos weist, kann nicht ganz ausgeschlossen werden, daß die ursprüngliche Variante der Darstellung des Papias folgte117 und erst später - eventuell unter dem Einfluß der folgenden Erklärungen (inferius equos) - zur überlieferten Form geändert worden ist. 82,31 - docuit ähnelt der abbrevierten Form döauit für domavit. 83,1 - sunt: Mit sunt - "gibt es" - wäre parallel zu comminantur (83,2) ein recht blasser Ausdruck gebraucht. Der Codex interpungiert falsch nach fiilgura (83,2); eventuell ist aus diesem Grunde für das scheinbar fehlende Prädikat die Ergänzung von sunt vorgenommen worden. Anderenfalls wäre im Anschluß eher comminantia zu erwarten. 83,14 - labunt:

Vgl. zu 34,32.

83,28" - [iri]trepidat: intrepidare ist m.W. nicht belegt; zudem wird die Lesart trepidatm durch das nach canis vorgezogene und dann wieder getilgte trepidat gesichert. Der Zusatz von in- (i) erklärt sich leicht aus vorangehendem /. 83,28b - trepidat... loca ...: Aus der folgenden Erklärung ascultantis ist zu schließen, daß im Lemma fehlendes latratu gravi (Vers 793) ursprünglich im Kommentartext enthalten gewesen sein könnte; zu einer möglichen Ergänzung vergleiche den textkritischen Apparat zur Stelle. 83,33 - Almena stand offenbar in Segarellis Vorlage anstelle von a l(a)eva (Vers 797); aus diesem Grund wurde die Ergänzung von natus im Tragödientext nötig, um dem Ablativ Almena eine syntaktische Verankerung zu geben.

117

118

Zu lesen wäre dann in etwa: Quandoque "Ypocentauri" ab "ippos", quod est equus grece, et "Centauros", quandoque ... Zu trepidare in der Bedeutung "erschrecken" vgl. die Note zu 73,12.

3. Kritischer Kommentar

161

ipse ist in der marginal angegebenen Variante zum Text, die ebenfalls die Lesart Almena bietet119, enthalten und wurde daher im Text ergänzt. 83,34 - demonstra[vi\t: Es ist sehr unwahrscheinlich, daß Segarelli die Form solvit innerhalb der Folge terret ... sibilat... exterret ... solvit ...et opponit (83,27ff.) als Perfekt gedeutet haben sollte: Demzufolge ist auch in der Erklärung die präsentische Form demonstrat herzustellen; die Änderung zum Perfekt demonstravit erfolgte wohl - begünstigt durch tunc - im Gedanken daran, daß es sich um vergangene Ereignisse handelt, die Theseus hier berichtet. 84,6 - < verbere assiduo i. assidue> verberando: Die Partie ist offenbar durch Augensprung (verber-) ausgefallen; ihr ursprüngliches Vorhandensein wird nicht nur durch die Paraphrase verberando, sondern auch durch das folgende assidue (conduplicat ...) gesichert, das den Wortlaut der Erklärung wiederaufhimmt. 84,16f. - teste i. clava: Während sich cathenis (84,17) als zweite Erklärungsvariante zu teste aus dem Text selbst (13,14) und der Gebrauch von testis für textus aus mittellateinischen Wörterbüchern wie etwa Blaise1 belegen läßt, findet sich für die Auslegung teste i. clava keine Parallele; sie wird wohl nicht ohne Willkür von Segarelli nach dem ihm passend erscheinenden Sinn vorgenommen worden sein. Hätte ihm eine zweite (einfachere) Variante wie etwa fuste vorgelegen, wäre diese Form auch in das aus dem Tragödientext zusammengestellte Argumentum (vgl. die Note zu 13,14) übernommen worden. vel aliter bezieht sich nicht auf eine alternative Lesart, sondern auf die verschiedene syntaktische Eingliederung von teste in den Satz120: als instrumentaler Ablativ einmal zu permulcens und dann zu vincit. Die Konstruktion des übrigen Satzes wird dabei ohne Unterbrechung fortgeführt. 84,20 - tangi: Die Annahme, daß es sich bei tangi um die Variante handelt, die Segarelli in seinem Text vorgefunden (oder konjiziert?) hat, und daß das später am Rand als Alternative angegebene trahi durch den Vergleich des Textes mit einer weiteren Tragödienhandschrift ergänzt sein muß, wird dadurch nahegelegt, daß die Lesart tanei schon zuvor in der Paraphrase zu permulcens - tangens (84,15) - vorbereitet ist. Auf diese Weise bezieht Segarelli patiens tangi inhaltlich auf permulcens: "Herkules streichelt d.h. berührt die Hälse des Cerberus ...; der Hund läßt zu, daß er berührt wird ..."

1,9

120

natus ist in der marginalen Variante - offenbar durch den ähnlichen Wortausgang des vorangehenden irritatus - ausgelassen, scheint jedoch durch die Erklärung filius auch hier gesichert. Vgl. Anm. 52 zum Gebrauch von vel aliter.

162

3. Kritischer Kommentar

Eventuell ist also auch der zweite Teil der zu tangi gehörigen Erklärung et permictens se duci - als sekundäre Erläuterung zu trahi in den Text geraten. 85,6f. - nox est oborta: Der Codex bietet nox est aborta; benötigt wird hingegen, wie die Paraphrase obtenebratus et palefactus est dies belegt, ein Ausdruck im Sinne von "entstehen", oborta ist unter anderem Lesart der Handschrift Q, die der Textvorlage Segarellis nahesteht. Die Änderung zu aborta beruht möglicherweise darauf, daß der Subjektwechsel zwischen Lemma (nox) und Erklärung (dies) nicht wahrgenommen wurde; die Lesart ist jedoch auch für die Tragödienüberlieferung belegt (vgl. e2) und könnte aus der vom Kopisten zum Vergleich herangezogenen Handschrift stammen. Für die zweite Auslegungsvariante (85,7f.) wurde offenbar das hier unpassende aborta kurzerhand zu orta gekürzt. 85,18 - tarn·. Das unverständliche cum der Handschrift ist bisweilen im Schriftbild kaum von tarn zu unterscheiden. Die Verbindung von tarn mit einem Adverb (hier mirabiliter) ist im Kommentar sehr häufig anzutreffen (vgl. etwa 27,35; 30,6f.; 63,6); es ist daher wohl kein Wortausfall nach cum (wie etwa cum ) anzunehmen, sondern zu tarn zu ändern. 85,24f. - motus ... animo: Die verderbte Lesart motus im Lemma führte hier zu einer eigenartigen Auslegung, die man wohl nur so auffassen kann, daß zu früh Geborene ein wildes, hitziges Gemüt besitzen. 85,28 - inferni, quod: Den unzähligen Belegen für infernus steht mit inferna (cesserunt) Plutoni in 14,27 eine weitere Stelle gegenüber, an der das Neutrum gebraucht ist; das Relativum ist daher nicht zu qui zu ändern. 85,32 - nigra silva ist von Segarelli augenscheinlich als Apposition zu via gefaßt, da er im folgenden erklärt, frequens sei entweder auf silva oder auf via zu beziehen. 86,3 - alius: Die Formulierung alius locus disputationum et ... recitationum würde voraussetzen, daß schon zuvor ein solcher Ort genannt ist. Das Theater ist aber nur ganz allgemein als Ort von Aufführungen genannt, an dem die Menschen zusammenkommen, während hier mit der scena die Stelle im Theater benannt werden soll, von der aus vorgetragen wird. Eine solche Stelle ist aber zuvor nicht beschrieben. Dies führt zu der Annahme, daß alius aus altus verschrieben sein könnte; in der Bedeutung "erhöht" entspräche der Ausdruck

3. Kritischer Kommentar

163

den Angaben in den mittelalterlichen Lexika121, die auf den Bühnenaufbau mit seinem pulpitum verweisen. 86,4 - cuius ist auf theatrum (86,2) zu beziehen; vgl. Isid. orig. 18,42,1: Theatrum est quo scena includitur, semicirculi figuram habens, in quo stantes omnes inspiciunt. Cuius forma primum rotunda erat, sicut et amphitheatri. 86.24 - sotiata longa vita: Die Handschrift bietet als Lemma zu Vers 850 sotiata anstelle von satiata; diese Lesart läßt sich deuten im Sinne von "geeint/verbunden durch ein langes Leben" (vgl. die ähnliche Wortbedeutung in 41,29f.: populus est ... consensu et concordi communione sotiatus). Die Lesart sotiata ist somit nicht auszuschließen, zumal auch die Tragödienhandschrift Ρ sociata bietet, und muß daher im Text belassen werden. Jedoch läßt die vormalige Verschreibung von vita zu via (vgl. den Apparat zur Stelle) vermuten, daß ursprüngliches satiata vom Kopisten zu sotiata geändert wurde, da die Formulierung satiata via keinen Sinn ergab. 87,18 - hic et in maenis terns'. Es ist fraglich, welcher Ort mit hic ("hier") im Gegensatz zu in magnis terris gemeint sein sollte. Aus Vers 868 fehlt das Lemma haec; hic könnte stattdessen Teil des Tragödientextes sein122, damit wird jedoch das inhaltliche Problem nicht gelöst. Eventuell ist et zu tilgen bzw. zu i. zu ändern123: hic (i.) in maenis terris - "hier, (das heißt) auf der weiten Erde".124 87.20 - crescet ist Lesart der mit Segarellis Textvorlage verwandten Handschrift Ox und wurde daher nicht durch crescit (so die Α-Tradition) ersetzt. 87.25 - carpsis: Segarelli liest carpsis anstelle von carpsit, der Lesart der ATradition zu Vers 874, und legt die Form seinen Bedürfnissen entsprechend im Sinne von carptis aus. 88.21 - propitiatio: Der abstrakte Begriff propitiatio mutet hier seltsam an; zudem wäre damit - für Segarelli untypisch - die Erklärung dem Lemma

121

122 123 124

Vgl. etwa Isid. orig. 18,43: Scena autem erat locus infra theatrum in modum domus instructa cum pulpito, qui pulpitus orchestra vocabatur: ubi cantabant comici ... Dicta autem scena Graeca appellatione, eo quod in speciem domus erat instructa. Auch magnis terris ist in der Handschrift nicht als Lemma gekennzeichnet. Die Abbreviatur für et sieht dem /'. der Handschrift recht ähnlich. Für eine Änderung zu turba s. hec in magnis terris existens müßte man annehmen, daß ursprüngliches hec geteilt und zu h (für hic) und et verschrieben worden wäre (Die Buchstaben c und t sind in der Handschrift oft kaum zu unterscheiden).

164

3. Kritischer Kommentar

(adiutrix ...) vorangestellt. Im Lemma fehlt te teprecor (Vers 900) und damit die syntaktische Einbindung von Pallas. Offenbar hat Segarelli das in 88,33 folgende adsit auch als Prädikat zu Pallas gezogen, wie die Paraphrase adsis michi propitia in 88,3 lf. belegt. Unter Umständen verbirgt sich also auch unter propitiatio - und zwar mit propitia sis125 - eine solche Umschreibung des Prädikats, die später in 88,3lf. nach dem Exkurs zum Mythos nur nochmals zusammenfassend wiederholt wird. In diesem Fall könnte der Kopist auch das folgende mea aus der ursprünglichen Lesart michi geändert haben (vgl. 88,31 f.: adsis michi propitia). 88,34 - mero steht für maris (Vers 903). 89.14 - Arabes i. de Arabia: Zur Formulierung vgl. die Note zu 96,21 sowie den textkritischen Apparat zu 111,4. 89.15 - esudet: Diese Graphie entspricht dem in S2 und Κ überlieferten exudet; möglich wäre auch - der Lesart exundet in den Handschriften Q und e entsprechend - die Ergänzung zu esudet. 89,17 - excutiat i. comprimat et circumdet: excutiat war offenbar ursprünglich Erläuterung zu einem exQi)oneret, das für exornet (exhornet C) im Tragödientext erschien. Als Parallele fand Zwierlein in 100,13f. honeret i. premat et incutiat. In circumdet wäre somit eine aus dem Zusammenhang erschlossene sekundäre Erläuterung zu sehen. 89,26 - dulces aquas: Eine Änderung zu Dirces aquas (so die Α-Tradition der Tragödienhandschriften) verbietet sich trotz der zugehörigen Erklärung s. fomtis Dircei aufgrund der Fortführung derselben durch et alias sacras aquas. 90,2 - iniqus: Vgl. zu 16,2. 90,15ff. - labor ... i. dei...

teneat...

i. refrenent...:

Vgl. zu 65,17f.

91,6f. - a versiculo infra "ipse ... " hue usque: "ab dem Vers nach ipse ... bis hierher". 91,30 - insanie salientis: "des (plötzlich hervorspringenden Wahnsinns" (vgl. 91,8 nascentis furoris); der Ausdruck ist später gesteigert zu nunc ascendente furore (91,32f.).

125

Die Endung -tio und die Form sis sind sich im Schriftbild recht ähnlich.

3. Kritischer Kommentar

165

91,32fr. - timenda acte... turbidafreta: Die Senecaüberlieferung bietet turbida acie in Vers 954 und tumida freta in 955. Offenbar waren in der Textvorlage Segarellis die beiden Attribute vertauscht: Er liest turbida freta in Vers 954; tumida wurde zu acie gezogen und - schon in der Textvorlage oder von Segarelli - wohl aus inhaltlichen Gründen zu timenda geändert. Zur Bedeutung von trepido vergleiche die Note zu 73,12. 92,11 - set si reseras i. recludis: Segarelli verbindet unam vetantem recipis (Vers 963) und liest offenbar set anstelle von et (recipis et): reseras ergibt dadurch in seiner eigentlichen Bedeutung keinen Sinn und wird daher kurzerhand zu "du verschließt" umgedeutet. 92,18 - invasionem: Nicht zu seiner Empfehlung (ad [uasionS cod.) soll die Befreiung des Saturn genügen, sondern zu seinem (d.h. dem von ihm geplanten) Angriff (ad luasioni) auf den Himmel. Die Verschreibung ist offenbar auf die ähnliche Graphie zurückzuführen. 93,9ff. - sudes i. truncos ... adustas i. inflamatos: Vgl. zu 65,17f. 93,12f. - wird in der Erklärung durch opposuitfacem (93,15) wiederaufgenommen (ebenso clausit portam durch reclusit fores) und ist daher im Lemma zu ergänzen. 94,6ff. - Ciclopis ..., qui fuit ... primus inventor sacrificandi victimas in honore superum: Es handelt sich hier offenbar um eine Verwechslung mit Cecrops, von dem Isidor berichtet, er habe den Opferritus erfunden (orig. 8,ll,9f.: Apud Graecos autem Cecrops, .... Hie primus ... victimas immolavit ...); die übrigen Angaben sind offenbar Erfindung Segarellis zur Erklärung des Attributs Ciclopea. 94,24 - compassibili: Als Erklärung zu miseranda erscheint überliefertes compassibili unpassend; den benötigten Sinn "bemitleidenswert" bietet dagegen compassionabili (vgl. Blaise'), das offenbar aus einer Abbreviatur zum gebräuchlicheren compassibili aufgelöst worden ist. 94,32 - partim: Überliefertes partes ergibt keinen Sinn; mit partim wurde die im Kommentar übliche Wendung für "teilweise" hergestellt126. Eine Alternative bestünde in einer längeren Ergänzung wie etwa < in omnes > partes

126

Am Wortende sehen sich m und s bisweilen recht ähnlich, so daß eine derartige Verschreibung naheliegt.

166

3. Kritischer Kommentar

(analog zu den Junkturen in duas partes in 59,28 oder in diversas partes in 105,24). 95,32 - ex errore patris: Die Wendung ex errore patris kann auf die Verblendung des Hercules bezogen werden, der den eigenen Sohn für den des Lycus hält. Da jedoch diese Erklärung als Begründung für die Angst des kleinen Jungen (timor incussus puero) ungewöhnlich abstrakt erscheint, ist wohl von einer Verderbnis des Textes auszugehen. Eine nur geringfügige Änderung bestünde in der Ergänzung zu erroreni (vgl. 95,29); jedoch läge mit timor ...ex terrore eine inhaltliche Doppelung vor. Im Textverlauf entspricht die Formulierung infans ... pavefactus i. invasus etpercussus terrore (95,29) gedanklich der Aussage timor s. incussus puero (95,31f.); mit ex ... wird dann jeweils (95,29/95,32) der Grund für die Furcht angegeben, wobei igneo seine Entsprechung in flamigeri findet. Aus solchen Überlegungen heraus wäre eine Änderung zu furore naheliegend (vgl. propter accensum furorem in 95,30 sowie ante faciem furialem in 95,31). 95,35 - extra ctus: Die Handschrift überliefert unverständliches extractus; benötigt wird - parallel zu jurens - ein Ausdruck im Sinne von "wahnsinnig". Die Wendung extra mentem tractus (vgl. Hercules tractus in furorem in 34,35 und convolvite me extra mentem et in furorem vertite in 36,21f.) bietet diese Bedeutung und könnte durch Augensprung zu extractus verkürzt worden sein. Paläographisch erklärbar und für den Sinn passend wäre auch externatusm\ das Wort ist jedoch im Kommentar nicht belegt. Im Sinne von furens ist mehrfach ementatus gebraucht (vgl. 36,13 und 101,10), jedoch ist Verschreibung zu extractus selbst aus der Abbreviatur (emtatus) heraus schwer zu begründen. 96,2f. - invehit < contra > : Anstelle der unverständlichen Überlieferung auctor invenit Amphytrionem ist dem Inhalt der folgenden Partie entsprechend auctor invehit contra Amphytrionem herzustellen: "der Autor tadelt Amphitryon, der (weil er) ..." Die Vertauschung der ähnlichen Buchstaben h und η ist schnell geschehen; das bei invehere ("jem. schelten/auf jem. schimpfen") sonst konsequent

127

128

Aufgrund der häufigen Verwechslung von et und ex im Kommentar kann von einer Ähnlichkeit der Buchstaben χ und t in der Textvorlage des Codex ausgegangen werden; so könnte der Ausfall des t durch vorangehendes ex begründet sein. er wird wie r oft nur durch ein Häkchen über dem Wort abgekürzt; η und α sind sich oft sehr ähnlich.

3. Kritischer Kommentar

167

gebrauchte contra (vgl. etwa 25,21; 50,23 oder 60,4) ist hier offenbar nach der Verschreibung zu invenit ausgefallen. 96,4f. - de quo potes conicere: Segarelli will offenbar zum Ausdruck bringen, daß nicht oder nur schwer zu entscheiden ist, ob der folgende Redeabschnitt dem Autor (für den nach Segarellis Meinung der Chor spricht) oder Theseus zugeordnet werden muß; die überlieferte Fassung de quo potes convincere bleibt unverständlich. Ein entsprechender Sinn ("worüber man keinen schlagenden Beweis führen kann") würde durch die Ergänzung von non errreicht; jedoch ist convincere sonst ausschließlich in der Bedeutung "besiegen" gebraucht. Somit ist Zwierleins Konjektur de quo potes conicere - "worüber man (jeder selbst) Vermutungen anstellen kann" - der Vorzug zu geben. 96,21 - male mentis: Die Erklärung des Vokativs durch einen Genitiv mutet seltsam an. Jedoch muß male mentis offenbar im Sinne eines Genitivus qualitatis bei esse129 (d.h. bei einem angenommenen Partizip von esse) - "der du von übler Sinnesart bist" - aufgefaßt werden. Ahnlich verkürzte Ausdrücke finden sich in 89,14 (Arabes i. de Arabia)·, 95,26f. (o amens i. sine mente et ratione) sowie 107,6f. (si videtis me sane mentis). 96,36 - [superstans veZ]: Vgl. zu 49,24. 97,8 - acterruit: Es ist nicht auszuschließen, daß Segarelli die Form acterruit vorgefunden hat - vgl. Blaise1 unter atterro, -are ("die Erde berühren/anlegen [Schiffahrt]/im Sand versinken"): Von diesem Verb könnte Segarelli ein Perfekt acterruit abgeleitet haben. Von einer Korrektur zu ad terram ruit wurde daher abgesehen, zumal die folgende Paraphrase languescens inflexus et accurvatus est eher ein langsames Sich-zur-Erde-Neigen als ein Zu-Boden-Stürzen ausdrückt und daher als Erklärung zu ad terram ruit zu schwach erscheint. 97,17f. - aeit... sviritus reciprocos i. afflatus et anhelitus successivos et mutuo respirantes: Beschrieben wird hier - als Erklärung zu spiritus reciprocos - das regelmäßige Ein- und Ausatmen des Herkules, reciprocos ist durch successivos wiedergegeben, das sich auf beide Teile der Aussage bezieht. Da Segarelli afflare in der Bedeutung "einatmen/einsaugen" gebraucht130, ist also in afflatus anhelitus ("die Atemzüge des Einatmens") der gesuchte Gegensatz zu (anhelitus) mutuo respirantes ("im Wechsel wieder ausatmende Atemzüge") zu sehen; durch et... et... sind die beiden Ergänzungen zu anhelitus verbunden.

1M 130

Zur Konstruktion vgl. etwa erernt animorum diversorum (59,28) und fuit tanti cordis (102,2). Vgl. etwa affla redolentia poma - "atme den Duft der Äpfel ein" - in 114,23.

168

3. Kritischer Kommentar

98,36 - vel solitus mactare caput: Die Lesart mactare erscheint nicht sehr sinnvoll und ist wohl auch aus diesem Grund vom Kopisten zu mandare geändert worden; jedoch bietet diese korrigierte Fassung nicht den durch vel angezeigten Unterschied zur ersten Variante, die ebenfalls solitus mandare caput lautet.131 mactare könnte aufgrund der Lesart clava ("mit der Keule") als Variante in den Tragödientext geraten sein, da mandare ohne den Dativ clavaeni keinen rechten Sinn ergab. 99,27 - gemitus: Die bei der späteren Korrektur am Rand ergänzte Erläuterung zu gemitus erscheint mir aufgrund der Doppelerklärung altos sive magnos für den Autor untypisch und sollte daher nicht in den Text aufgenommen werden. Es ist jedoch nicht gänzlich auszuschließen, daß es sich um eine vom Kopisten beim späteren Vergleich des Textes mit der Vorlage vorgenommene Ergänzung handelt; der Ausfall wäre durch Augensprung von gemitus zu plantus zustandegekommen. 99,31 - lati: Obwohl für diese Stelle die Graphie lad dadurch gesichert ist, daß die Wortverbindung et unda lad profundi verfrüht nach infernus (99,30) eingeschoben und wieder getilgt wurde, habe ich dennoch lati hergestellt, da das Wort im Kommentar sonst konsequent mit t geschrieben ist. Die unübliche Graphie läßt sich aus der großen Ähnlichkeit der beiden Buchstaben sowie aus dem im Mittellateinischen üblichen Ersatz von t durch c erklären. 100,9 - domuit: Absolutes domuit erscheint für den Kommentar ungewöhnlich; zu erwarten ist ein Akkusativobjekt. Da die Waffenlosigkeit des Hercules bei der Bezwingung des Löwen oft betont wird, bietet sich hier die Ergänzung von leonem an133. Da sich s und m (3) am Wortende mitunter sehr ähnlich sehen, könnte leonem (abbreviert leöe3) durch Augensprung (Hercules) ausgefallen sein. 100,19 - vincere: Der Kommentartext bietet im Lemma zu Vers 1123 vincere anstelle von ulti. Es wäre denkbar, daß vincere aus vindicare, der zu ulti zu erwartenden Erklärung, verschrieben und später zum Lemma gemacht worden ist. Da jedoch auch schon die Textvorlage Segarellis vincere enthalten haben könnte, habe ich die Überlieferung der Handschrift beibehalten.

131

132

133

Der durch vel angezeigte Unterschied zur ersten Variante könnte allerdings auch in einer abweichenden Erklärung derselben Lesart (mandare) bestanden haben, die dann in unserem Text fehlen würde. In Segarellis Textvorlage war clavae durch clava ersetzt; in seiner Erklärung zur ersten Variante kompensiert Segarelli den fehlenden Dativ durch die Erklärung sopori. Da der Löwe zuvor erwähnt wird, würde auch die Ergänzung von eum genügen.

3. Kritischer Kommentar

169

101,1 - ante tempus: Die Erklärung ante tempus scheint darauf zu verweisen, daß das Lemma in primo limine vite (Vers 1133) in der Textvorlage des Kommentares enthalten war; die Junktur läßt sich jedoch an keiner Stelle problemlos in den Kommentartext einfügen (vgl. den Apparat zur Stelle). 101.14 - [esfl: Das Lemma dat bildet das Prädikat des Satzes; est wurde offenbar in Anlehnung an die Konstruktion der vorangehenden Sätze - vgl. 101,11 (2x est) sowie 101,12 (est und sum) - ergänzt und ist als überflüssig zu tilgen. 101.15 - dat hunc modum Occea.no s. ulterioris descensus·. In Verbindung mit dem im Codex überliefertem Lemma mundum (Vers 1141) bleibt der Genitiv ulterioris descensus gänzlich unverständlich, während die Wendung modumm ... ulterioris descensus im Sinne von "eine Grenze für die weitere Ausbreitung (das weitere Herabfließen - wegen der Krümmung der Erde) des Ozeans" gedeutet werden kann. Da im Mittellateinischen neben mundus auch die Graphie mondus sehr geläufig war, ist eine Verwechslung naheliegend, zumal von einer inhaltlichen Angleichung an tellus ausgegangen werden kann. 101,33 - Quis est ausus ...: Der Vers 1162 ist - mit Änderung von scelera zu mala (eventuell vormals Interlinearnote zu scelera) - hierher (an Vers 1152 anschließend) versetzt, findet sich aber nochmals an seiner ursprünglichen Stelle (102,17f.) in unabgeänderter Form135 und mit Anschluß von Hercule reverso. 102,24 - seve cladis ...: Ob das bei der späteren Korrektur marginal ergänzte seve cladis (Vers 1166) die ursprüngliche Fassung Segarellis darstellt oder erst beim Textvergleich mit einer weiteren Tragödienhandschrift ergänzt wurde, ist schwer zu entscheiden. Einerseits ist tante cedis im Kommentartext als Lemma gekennzeichnet (seve cladis wird durch velm als Variante zu diesem Lemma ausgewiesen), andererseits aber sind tante cedis und exterminati piaculi nicht wie Lemma und Erklärung durch i. verbunden, sondern durch et wie etwa zwei parallele Erklärungen. exterminati bietet als Erklärung zu beiden möglichen Varianten keinen passenden Sinn; auch ist das Wort im Kommentar sonst nicht belegt. Eine Lösung bestünde in der Ergänzung zu exterminati - "vernichtend,

134 135

136

modum ist zudem Überlieferung aller von Giardina berücksichtigten Tragödienhandschriften. Allerdings fehlt an dieser Stelle mol(J)iri, das wegen der sonstigen Abweichungen nicht sicher (analog zu 101,33) ergänzt werden kann. Der Schreiber des Textes scheint jedoch bisweilen die Lesart seiner Vorlage mit vel anzuschließen, nachdem er eine eigene Variante in den Text aufgenommen hat; vgl. zu 49,24 sowie 96,36.

170

3. Kritischer Kommentar

totbringend" - als Erklärung zu cladis bzw. cedis; vgl. etwa tanto exterminio in 103,24. 103,9 - dicite i. pandite: dicite gehört nicht zum genuinen Tragödientext; es muß jedoch unentschieden bleiben, ob es sich bei i. pandite um einen späteren Zusatz handelt oder ob schon Segarelli ein ehemals interlineares dicite in das Lemma einbezogen bzw. in den Tragödientext einbezogen vorgefunden und daher auch erläutert hat. 104,9 - dicit: Die inhaltlichen Einleitungen zu den einzelnen Textabschnitten werden von Segarelli im Präsens wiedergegeben (vgl. etwa in 104, lOf. folgendes detegit ... dicens)·, dementsprechend ist auch hier dicit herzustellen. Das Perfekt dixit beruht offenbar auf Angleichung an tacuere (104,8); vgl. dazu auch die Noten zu 31,30 und 73,29. 105.7 - actaminis: Das Wort ist m.W. auch in mittellateinischen Wörterbüchern nicht belegt, wird aber durch eine weitere Textstelle im Nachwort zum Kommentar der dritten Tragödie (fol. 74r) in der Bedeutung "Ausfertigung, Vollendung" gesichert.137 105.8 - poteritis conspicari: Der Satzschluß ist in der Handschrift explizit als solcher gekennzeichnet; es wäre daher ein Cursus zu erwarten. Eine mögliche Lösung liegt in der Änderung zu poteris conspicäri (velox b), da der Leser des Kommentares sonst konsequent (72x) in der 2.Ps.Sg. angesprochen ist. 105,20f. - α nomine filii sui Stehen et nunc dicitur Neapolis: Es fehlt das Prädikat zu α nomine filii sui Sichen, das jedoch notfalls aus dicitur erschlossen werden kann. Andernfalls ist mit dem Ausfall einer entsprechenden Wendung wie etwa ... α nomine ... (vgl. 33,17) oder - in Anlehnung an den offenbar zur Stelle benutzten Text des Isidor (orig. 15,1,21) - ... α nomine ... zu rechnen. 105,23 - distentet: Die Seneca-Handschriften bieten distentatm (Vers 1212); die Erklärungen eferat ac deducat sichern jedoch hier den Konjunktiv, der offenbar von Segarelli oder dem Schreiber seines Tragödientextes analog zu paretur (105,11) gebildet worden ist. Zum Gebrauch von distentare für distendere vgl. ThLL V 1517,77f.

137

131

Vgl. dazu Anm. 273. distendat haben nur E, C*c· und r.

3. Kritischer Kommentar

171

105,26 - cohi[be]bunt se: In keiner der von Giardina berücksichtigten Handschriften findet sich zu Vers 1213 die Form cohibebunt; auch passen die folgenden Erklärungen schwerlich zu dieser Variante, cohibunt für coibunt ist Lesart in einigen Handschriften (darunter Q), die der Kopist augenscheinlich fälschlicherweise als Form von cohibere gedeutet und im Tempus an die zugehörigen Erklärungen angeglichen hat; in diesem Zusammenhang wird auch das nunmehr überflüssig gewordene in getilgt worden sein. 106,21 - detra

steht für nostra in Vers 1231.

106,23 - rompamus: Analog zu frangam (106,21), rompam (106,22), ardebit, cremabitur (106,24), ibit und cremabitur (106,26) wäre das Futur rompemus zu erwarten, das auch in allen von Giardina berücksichtigten Handschriften überliefert ist. Jedoch war die Form möglicherweise schon in Segarellis Textvorlage - etwa in Angleichung an ein als Konjunktiv Präsens gelesenes frangam - zu rompamus geändert. 107,llf. - sancta[m] sacra[m\·. Ein Femininum sacra ist nicht belegt; da außerdem sancta in der Abkürzung [ca leicht mit sanctam zu verwechseln ist und eine derartige Änderung durch die folgende Erklärung reverentiam begünstigt scheint, habe ich sancta sacra hergestellt. 107,13 - actorem: Da das überlieferte actorem (für auctorem; vgl. etwa 41,7 sowie 43,35) durch preceptorem et nutritorem erläutert wird, ist von einer Änderung zu altorem abzusehen. 107,20 - fuit: Offenbar bot schon Segarellis Vorlage fiiit (Vers 1254); eine Änderung zu furit wäre zwar minimal, jedoch wäre die Form furit wahrscheinlich erklärt worden. 107.26 - morem: Im Mittelalter wurde anstelle von morari verstärkt morare gebraucht (vgl. Blaise1 unter moro); daher sollte morem als vielleicht schon in der Textvorlage Segarellis enthaltene Form im Text belassen werden. 107.27 - animi (abgekürzt at) ersetzt im Tragödientext Segarellis das in Abbreviatur sehr ähnliche iam (lä). 107,28: Das metrisch notwendige gnatos (Vers 1260) fehlt in der A-Tradition (vgl. Giardina zur Stelle) und wurde daher nicht ergänzt. 107,33 - perimes: Dem Inhalt der Paraphrase entsprechend wäre eher der Konjunktivperimas zu erwarten ("du sollst mich töten, weil ich mich dann nicht

172

3. Kritischer Kommentar

mehr sorgen muß"); jedoch bietet auch die Seneca-Überlieferung einhellig das Futur (Vers 1263), zu dem die vorliegende Erläuterung ebenfalls verstanden werden kann. 107,34 - Dicit ergo < Hercules >: Nach der Rede des Amphitryon ist hier der Sprecherwechsel anzuzeigen und daher Hercules zu ergänzen. Möglicherweise wurde die Abkürzung für Hercules falsch zu ergo aufgelöst, so daß der Name nicht zusätzlich zu ergo zu ergänzen, sondern analog zu den umstehenden Beispielen dicit Hercules zu lesen wäre. 108.1 - inter alia: Die Wendung läßt sich nur in der Weise sinnvoll deuten, daß das Sich-selbst-Verzeihen als eine weitere große Tat des Hercules angesehen wird - inter alia {facta tua) ego peto a te veniam: auf eine solche Auslegung scheint auch 110,21ff. zu verweisen: "Und dies ist auch eine Arbeit ... neben den anderen vorangegangenen Arbeiten, nämlich den Zorn zu besiegen." Eher zu erwarten wäre ein Rückbezug auf die genannten facta ... memoranda omnibus (107.38). der etwa durch inter alia hergestellt werden könnte. 108.2 - pandam: Überliefertes pandam wird man wohl halten können, da Herkules nach seinem Entschluß, weiter zu leben, den Vater mit pande s. michi, quid iubes fieri (109,33) anspricht139 und damit auf die hier vorliegende Äußerung Amphitryons - quod tibi pandam - einzugehen scheint. Eventuell bezieht sich aber folgendes dabit sibi veniam auf das von Zwierlein konjizierte quod tibi parcas. 108,32/109,5/109,10: Der Tragödientext Segarellis bietet trahens statt Thracis (Vers 1285); me immisso statt m(o)enia immissa (Vers 1291) und omnis anstelle von onus (Vers 1293). 109,36 - reducat Herculem, ne ad verbum se necet: Der codex bietet unverständliches illud verbum seniret anstelle von ad verbum se necet. Die Wendung reducat Herculem, ne ... ist später in der eigentlichen Kommentierung zum Vers durch retrahere ... a proposito malo (109,37f.) wiedergegeben; Herkules soll also vom Selbstmord abgehalten werden. Der Gedankengang ist folgender: Auf die Frage des Herkules, was er ihm befehle (109,33), antwortet Amphitryon, er bitte um nichts mehr, da sein Schmerz zur Ruhe gekommen sei (109,34). Daraufhin wendet er sich an Theseus, er möge Herkules zurückhalten,

139

Vgl. auch 104,8.

3. Kritischer Kommentar

173

damit dieser nicht auf seine Worte hin {ad verbum1*0) - nämlich die Aussage Amphitryons, er bitte um nichts mehr - doch den geplanten Selbstmord begehe: se necet. Ursprüngliches se necet ist offenbar über die Zwischenstufe einer Kontraktion zu seniret verschrieben worden; aus ad wurde leicht die Abkürzung id für illud. 109,39 - velle: Vgl. zu 61,10f. 110,6 - moritur habe ich im Modus nicht an salvetur (110,5) angeglichen, da hier unter Umständen eine inhaltliche Nuance wiedergegeben werden sollte: Während die Rettung des Herkules von Amphitryon eher als möglich betrachtet wird (Konjunktiv), erscheint ihm wohl sein Sterben - als feste Absicht des Herkules - sehr real (Indikativ). 110,20 - sueta: Da Segarelli ansonsten ausschließlich assuet- gebraucht, ist hier mit Ausfall von as- (begünstigt durch das α im Auslaut von mea) zu rechnen. 110,29 - deliberate: Eine Deutung des Partizip Perfekt Passiv im Sinne von "der sich (für das Leben) entschieden hat" ist nicht belegt; wahrscheinlich ist zu deliberans zu ändern und der gesamte Ausdruck auf Amphitryon zu beziehen, von dem etwa in 109,18 gesagt ist deliberat velle etiam mori, was er mit mori deliberavimus in 109,35 bekräftigt. Nun also, durch die Rede seines Sohnes getröstet, entscheidet er sich für das Leben. 111,10 - tarnen: Unverständliches eum ist durch tarnen zu ersetzen; in Abbreviatur ist in dem eü der Handschrift sehr ähnlich. 111,12-28: Der Abschnitt weist einige Besonderheiten auf: Seine Einleitung (in der dritten Person: declarat) ist singulär und läßt vermuten, daß eine am Rand vermerkte Ergänzung in den Text aufgenommen wurde. Jedoch liegt unter Umständen Verschreibung aus declaremus vor; ähnlich wird in 50,33 der Exkurs zur Aussaat der Drachenzähne durch die Formulierung et nunc dicamus de istis fratribus belligeris eingeleitet. Auch der unvermittelte Übergang zur weiteren Paraphrase des Textes in 111,29 mutet seltsam an: Segarelli leitet sonst nach längeren Exkursen gewöhnlich neue Kapitel141 ein, die durch Hervorhebung des Lemmas kenntlich gemacht werden, oder bietet zumindest

140

141

Zu dieser Bedeutung von ad bei Segarelli vgl. etwa ad mandata superum (32,10) und ad hanc primam invocationem (69,4f.). So ist etwa in 51,10 nach dem oben erwähnten Exkurs (50,33ff.) der Beginn des nächsten Textabschnittes durch das hervorgehobene Lemma cuius muros gekennzeichnet.

174

3. Kritischer Kommentar

eine kurze Überleitung zum nächsten Textabschnitt nach dem Schema nunc {iterum o.ä.)... dicens (vgl. 68,3f. oder 76,17f.) bzw. nunc ...; ideo dicit/dicit ergo (vgl. 102,13f. oder 105,9f.). Jedoch finden sich auch hierfür gegenteilige Beispiele wie etwa in 70,22 nach den Erläuterungen zu den Winden142 oder in 83,4 nach dem Exkurs zu den Kentauren. Somit habe ich die Passage trotz gewisser Zweifel an ihrer Echtheit im Text belassen. 112,8 -precor et te, infernus: Die in der überlieferten Fassungprecor, uttu ... restitue vorliegende Verbindung von ut mit einem Imperativ bleibt im Text singulär und widerspricht den sprachlichen Gewohnheiten Segarellis, der finales ut sonst konsequent mit dem Konjunktiv verbindet143. Die von mir hergestellte Formulierung precor et te erklärt sich daraus, daß zuvor schon die iudices inferni (112,4ff.) angesprochen wurden; die Änderung zu ut tu erfolgte offenbar in Angleichung an die sehr geläufige Wendung precor, ut... 112,llf. - set pro quin·. Segarelli erklärt zwar an einigen Stellen Konjunktionen recht unorthodox nach dem für seine Interpretation erwünschten Sinn (vgl. 62,24: quoque pro set und 74,32f.: sipro quia), weicht aber dabei nie so weit vom eigentlichen Wortsinn ab, daß sich hier set pro quia, der Wortlaut des Codex, rechtfertigen ließe, zumal eine Erklärung wie "jener Ort wird mich verbergen, weil auch er mich kennt" dem zuvor Gesagten (111,29ff.) entgegenstünde und mit set in der Handschrift ein neuer Satz einsetzt. Es ist daher quin aus quia herzustellen. 112,30 - appustellaris: Das Verständnis dieses Ausdrucks bereitet Schwierigkeiten, denn apostolaris kann wohl kaum gemeint sein. Zu erwarten wäre etwa ein Pendant zu rudis. Eine Verschreibung aus puerilis (vgl. felicit er, set pueriliter explicit in fol. 74r und hoc rude pro pueris commertium in 105,7) ist sehr unwahrscheinlich. Eher möchte man eine Herleitung aus apostillaris erwägen. Ein Adjektiv zu (a)postillam, für das man hier eine Bedeutung wie "glossenhaft" (d.h. "schnell niedergeschrieben und noch nicht ausgefeilt") vorauszusetzen hätte, scheint jedoch nicht belegt. Einen ähnlichen Sinn böte

142

143

144

Allerdings stammen diese eventuell ebenfalls nicht von Segarelli: Die hier gesammelten Angaben zu den weiteren Bedeutungen der Begriffe not(h)us und favonius stehen in keinerlei Zusammenhang zum kommentierten Text und entsprechen somit nichtdem Vorgehen Segarellis. Ein mit einem Imperativ verbundenes "ut adverbiale modale", wie es für liturgische Texte und Staatserlasse des Mittelalters etwa von Pluta A. (Ergänzende Bemerkungen zur Verbindung eines ut mit einem Imperativ, in: Wiener Studien 2 [1968], 218-224) beschrieben wird, kann für den vorliegenden Text wohl ausgeschlossen werden. Zu postilla in der Bedeutung "Anmerkung, Glosse" vgl. Blaise1; Hoven führt apostilla als Nebenform zu postilla an.

3. Kritischer Kommentar

175

epistolaris ("als Brief", d.h. "in Kürze verfaßt"), das dem Schriftbild der überlieferten Form ebenfalls recht nahe kommt. Segarelli erweckt in den zwischen die Erklärung zu den einzelnen Tragödien eingeschobenen Bemerkungen den Eindruck, als habe er die Kommentare in einem fort und ohne größere Vorbereitung geschrieben (vgl. etwa fol. 113': Node preterita sub gallicinii conticinio quintam tragediam complevi. Novo surgente diluculo sextam ventilandam recepi, ...) und sie nicht erst als vollendetes Corpus, sondern sofort nach ihrer Niederschrift Stück für Stück seinem Auftraggeber zukommen lassen, so daß die Formulierung epistolaris ("als Brief verfaßt") passend erscheint.145 Eine solche Entstehungsweise des Kommentares scheint sich an Textstellen zu bestätigen, zu denen Segarelli kurzfristig - im Hinblick auf den scheinbar eben erst erfaßten folgenden Text - seine Interpretationsweise ändert146 und das teilweise in der Weise, daß die folgende Auslegung nur zu dieser zweiten, nicht aber zur ursprünglichen Erklärung paßt.147 Derartige Widersprüche148 hätten bei einer späteren Überarbeitung des Kommentares beseitigt werden können. Da jedoch keine der vorgeschlagenen Verbesserungen gänzlich überzeugt, habe ich im Text Cruces gesetzt. 113,llff.: Die gesamte folgende Aufzählung ist gespeist mit einer Vielzahl von mehr oder weniger wörtlichen Zitaten aus den entsprechenden Partien der Tragödien Senecas und der zugehörigen Paraphrase Segarellis149; es werden deshalb keine einzelnen Parallelen nachgewiesen. 113,12 - adhucpene nato: "dem gerade erst Geborenen". 113,14 - fuga[m] : Die überlieferte Fassung apprehensam fugam comibus ergibt keinen Sinn, während apprehensam fuga dem Lemma deprehensa cursu (46,24) entspricht. Die Änderung zum Akkusativ fugam

143

144 147

148

149

So äußert er etwa im Widmungsbrief (8,llf.), man werde den entstehenden Kommentar stückweise lesen und erst dann über sein Schicksal entscheiden. Die zwischen die Kommentare zu den einzelnen Tragödien eingeschobenen, mit dem Namen Segarellis signierten Schlußworte sowie die nochmalige Anrede an seinen Auftraggeber vor jeder neuen Tragödie lassen vermuten, daß es sich bei diesen "Stücken" jeweils um den Kommentar zu einer Tragödie gehandelt hat, der einzeln ("als Brief") an den Adressaten gesandt wurde. Dabei wird die neue Variante durch Formulierungen wie vel oder vel aliter eingeleitet. Vgl. etwa 110,25ff.: Hier ist afflictos artus vorerst auf Theseus bezogen; durch vel eingeleitet folgt dann als Variante die Zuordnung zu Amphitryon. Die folgende Erklärung quia non audeo tangere patrem meum bezieht sich ausschließlich auf diese zweite Auslegungsmöglichkeit. Vgl. auch die in 22,7f. angekündigte, dann jedoch nicht ausgeführte Information zu den Gorgones. Vgl. etwa 113,15 (yrsutum iugis ... Menalum ... suem) und 47,7f. (Menalumsuem ... yrsutum ... in iugis).

176

3. Kritischer Kommentar

erfolgte offenbar in Angleichung an apprehensam, dessen eigentliches Bezugswort cervam erst am Satzende zu finden ist. Dabei scheint die Abbreviatur für das folgende cum1S0 zur Endung m verschrieben worden zu sein. 113,15 - iugis: Vgl. 47,8. 113,22f. - Tremodontia ... Herix ingemuit: Jakobi vermutete hinter der verderbten Form herexit einen Eigennamen und damit - beginnend mit regnum ein neues Exemplum. Dazu fügt sich die aus 66,7 zu erschließende Namensform Herix (für Eurytus)·, als spolia sind offenbar "die Tochter und die anderen Jungfrauen" (66,llf.) anzusehen. 113,29f. - utramque Phebi domutn paravit: Der überlieferte Wortlaut Phebo ... paravit ist zwar syntaktisch in sich stimmig, jedoch inhaltlich nicht mit dem Tragödientext zu vereinbaren: In der entsprechenden Aussage Senecas Alcides vidit tecum pariter ... obitus et ortus et novit tuas utrasaue domos (97,36ff. zu Vers 1062) liegt die Betonung darauf, daß Herkules im Gegensatz zu anderen Menschen die Gebiete weit im Osten und Westen der Welt kennengelernt hat. Für das Verb ist daher wohl eher nach einer Bedeutung zu suchen, die dem in der Tragödie erwähnten Sehen und Kennenlernen entspricht. Diesen Sinn erfüllt peraravit (in der Abkürzung paravit nur durch den Abbreviaturstrich von paravit zu unterscheiden); das Verb ist zwar im Kommentar nicht belegt, findet sich aber in Sen. Med. 650 (perarate pontum). Die Form setzt die Vorstellung voraus, daß sich die beiden Häuser der Sonne im Meer befinden151. Der anstelle von Phebi überlieferte Dativ Phebo ist somit als Angleichung an die Rektion von paravit zu fassen. Ebenfalls im Schriftbild ähnlich und durch Parallelen"2 gestützt ist das von Jakobi vorgeschlagene pacavit; nur aufgrund der größeren inhaltlichen Nähe zum "Kennenlernen" der betreffenden Tragödienstelle habe ich paravit den Vorzug gegeben.

150 ,s
9.2.3. Weitere Quellentexte, S. 269 Ijsewijn J., Lorenzo Vallas "Sprachliche Kommentare", in: Buck/Herding (1975), 89-97. Janson T., Latin Prose Prefaces. Studies in Literary Conventions ( = Acta Universitatis Stockholmiensis: Studia Latina Stockholmiensia 13), Stockholm 1964. Junge R., Nicholas Trevet und die Octavia Praetexta. Editio princeps des mittelalterlichen Kommentars und Untersuchungen zum pseudosenecanischen Drama (= Studien zur Geschichte und Kultur des Altertums. N.F. 114), Paderborn 1999.

9.3. Sekundärliteratur

271

Kelly H.A., Aristotle - Averroes - Alemannus on Tragedy: The Influence of the "Poetics" on the Latin Middle Ages, in: Viator 10 (1979), 161-209. ders., Tragedy and Comedy from Dante to Pseudo-Dante, Berkeley/Los Angeles/ London 1988. Kenney E.J., The Character of Humanist Philology, in: Bolgar (1971), 119-128. Klopsch P., Einführung in die mittellateinische Verslehre, Darmstadt 1972. Krautter K., Philologische Methode und humanistische Existenz. Filippo Beroaldo und sein Kommentar zum goldenen Esel des Apuleius, München 1971. Kristeller P.O., Der Gelehrte und sein Publikum im späten Mittelalter und in der Renaissance, in: Jauss H.R./Schaller D. (Hrsg.), Medium aevum vivum. Festschrift für Walther Bulst, Heidelberg 1960, 212-230. Langosch K., Lateinisches Mittelalter. Einleitung in Sprache und Literatur, Darmstadt 1963. Lawler =»9.2.3.

Weitere Quellentexte, S. 269

Leonhardt J., Dimensio syllabarum. Studien zur lateinischen Prosodie- und Verslehre von der Spätantike bis zur frühen Renaissance ( = Hypomnemata 92), Göttingen 1989. Lindholm G., Studien zum mittellateinischen Prosarhythmus. Seine Entwicklung und sein Abklingen in der Briefliteratur Italiens ( = Acta Universitatis Stockholmiensis: Studia Latina Stockholmiensia 10), Stockholm 1963. Mac Gregor A.P., Mussato's Commentary on Seneca's Tragedies. New Fragments, in: ICS 5 (1980), 149-162. ders., The Manuscripts of Seneca's Tragedies: A Handlist, in: ANRW Π 32.2, Berlin/New York 1985, 1134-1219. Mann N./Munk Olsen Β. (Hrsg.), Medieval and Renaissance Scholarship. Proceedings of the Second European Science Foundation Workshop on the Classical Tradition in the Middle Ages and the Renaissance (London 1992) ( = Mittellateinische Studien und Texte 21), Leiden 1997. Marchitelli S., Nicholas Trevet und die Renaissance der Seneca-Tragödien, MH 56 (1999), 36-63 und 87-104. Marshall M.H., Theatre in the Middle Ages: Evidence from Dictionaries and Glosses, in: Symposion 4 (1950), 1-39, 366-89.

272

9. Bibliographie

Martellotti G., La questione dei due Seneca da Petrarca a Benvenuto, in: IMU 15 (1972), 149-169. Mathieu-Castellani G./Plaisance M. (Hrsg.), Les commentaires et la naissance de la critique litt6raire: France/Italie (XlVe-XVIe siecles). Actes du Colloque international sur le commentaire (Paris 1988), Paris 1990. Mayer R., Personata Stoa: Neostoicism and Senecan Tragedy, in: JWI57 (1994), 151-74. Megas A.Ch., The Pre-humanistic Circle of Padua [Lovato Lovati - Albertino Mussato] and the Tragedies of L.A. Seneca, Thessalonicae 1967. ders., Argumenta tragoediarum Senecae. Commentarii in L.A. Senecae tragoedias fragmenta nuper reperta, Thessalonicae 1969. Minnis A.J./Scott A.B., Medieval Literary Theory and Criticism c.1100 - c.1375. The Commentary-Tradition, Oxford rl998 (11988). Müller Η., Früher Humanismus in Oberitalien. Albertino Mussato: Ecerinis ( = Studien zur klassischen Philologie 31), Frankfurt am Main 1987. Önnerfors A. (Hrsg.), Mittellateinische Philologie. Beiträge zur Erforschung der mittellateinischen Latinität ( = Wege der Forschung 292), Darmstadt 1975. Pastore-Stocchi M., Un chapitre d'histoire littöraire aux XlVe et XVe siecles: 'Seneca poeta tragicus', in: Jaquot J. (Hrsg.), Les tragedies de S6n6que et le theatre de la renaissance, Paris 1973, 11-36. Prete S., Observations on the History of Textual Criticism in the Medieval and Renaissance Periods, Collegeville (Minn.) 1970. Quadlbauer F., Die genera dicendi bis auf Plinius d. J., in: WSt 71 (1958), 55-111. ders., Die antike Theorie der genera dicendi im lateinischen Mittelalter (SbAk Wien, phil.-hist. Kl. 241,2), Wien 1962. Rädle F., Literatur gegen Literaturtheorie? Überlegungen zu Gattungsgehorsam und Gattungsverweigerung bei lateinischen Autoren des Mittelalters, in: B. Frank/T. Haye/D. Tophinke (Hrsg.), Gattungen mittelalterlicher Schriftlichkeit (=ScriptOralia 99), Tübingen 1997, 221-234. Reynolds L.D. (Hrsg.), Texts and Transmission: A Survey of the Latin Classics, Oxford 3 1990, Ί 9 8 3 . Reynolds L.D./Wilson N.G., Scribes and Scholars. A Guide to the Transmission of Greek and Latin Literature, Oxford 1974.

9.3. Sekundärliteratur

273

Sandkühler Β., Die frühen Dantekommentare und ihr Verhältnis zur mittelalterlichen Kommentartradition ( = Münchner Romanistische Arbeiten 19), München 1967. Schalk F., Das Publikum im italienischen Humanismus ( = Schriften und Vorträge des Petrarca-Instituts Köln VI), Krefeld 1955. Schottenloher K., Die Widmungsvorrede im Buch des 16. Jahrhunderts Reformationsgeschichtliche Studien und Texte 76/77), Münster 1953

(=

Simon G., Untersuchungen zur Topik der Widmungsbriefe mittelalterlicher Geschichtsschreiber bis zum Ende des 12. Jahrhunderts (Ι-Π), in: Archiv für Diplomatik 4 (1958) 52-119 und 5/6 (1959/60) 73-153. Stotz, P., Beobachtungen zur lateinischen Kommentarliteratur des Mittelalters: Formen und Funktionen, in: Das Mittelalter 3, Heft 1 (1998), 55-72. Strecker K., Einfuhrung in das Mittellatein, Berlin 1928. Trillitzsch W., Seneca tragicus - Nachleben und Beurteilung im lateinischen Mittelalter von der Spätantike bis zum Renaissancehumanismus, in: Philologus 122 (1978), 120-136. Ullman =» 9.2.3.

Weitere Quellentexte, S. 269

Villa C., I commenti ai classici fra ΧΠ e XV secolo, in: Mann/Munk Olsen (1997), 19-32. Vollmann B.K., Artikel 'Kommentar: I. Mittellatein', in: Lexikon des Mittelalters, Bd. 5 (1991), Sp. 1279f. Weiss R., Notes on the Popularity of the Writings of Nicholas Trevet, O.P., in Italy during the First Half of the Fourteenth Century, in: Dominican Studies 1 (1948), 261-265. Wieruszowski H., Rhetoric and the Classics in Italian Education of the Thirteenth Century, in: Wieruszowski H., Politics and Culture in Mediaeval Spain and Italy, Rom 1971, 589-627. Zimmermann Β., Antike Dramentheorien und ihre Rezeption ( = Drama. Beiträge zum antiken Drama und seiner Rezeption, Bd.l), Stuttgart 1992. Zwierlein O., 'Interpretation' in Antike und Mittelalter, in: Funke G./Riethmüller A./Zwierlein 0 . (Hrsg.), Interpretation, AAWM, Geistes- und Sozialwiss. Klasse, 1998, Nr. 6), Stuttgart 1998, 31-54.

Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte Herausgegeben von Gustav-Adolf Lehmann, Heinz-Günther Nesselrath und Otto Zwierlein Band 59 Gerrit Kloss

• Erscheinungsformen komischen Sprechens bei Aristophanes 2001. VIII, 317 Seiten. Leinen. ISBN 3-11-017000-0

Band 58 Christine Schmitz

• Das Satirische in Juvenals Satiren 2000. XII, 305 Seiten. Leinen. ISBN 3-11-016925-8

Band 57 Otto Zwierlein

• Die Ovid- und Vergil-Revision in tiberischer Zeit Prolegomena 1999. XV, 685 Seiten. Leinen. ISBN 3-11-016635-6

Band 56 Tilman Schmit-Neuerburg

• Vergils Aeneis und die antike Homerexegese Untersuchungen zum Einfluß ethischer und kritischer Homerrezeption auf imitatio und aemulatio Vergils 1999. X, 381 Seiten. Leinen. ISBN 3-11-016558-9

Bitte bestellen Sie bei Ihrer Buchhandlung oder direkt beim VerLtg.

www.deGruyter.de

Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte Herausgegeben von Gustav-Adolf Lehmann, H e i n z - G ü n t h e r Nesselrath und O t t o Z w i e r l e i n Band 63 Andreas Markantonatos

• Tragic Narrative A Narratological Study of Sophocles' Oedipus at Colonus 2002. XIV, 296 Seiten. Leinen. ISBN 3-11-017401-4

Band 62 Marcus Deufert

• Textgeschichte und Rezeption der plautinischen Komödien im Altertum 2002. XIII, 422 Seiten. Leinen. ISBN 3-11-017336-0

Band 61 Christian Körner

• Philippus Arabs Ein Soldatenkaiser in der Tradition des antoninischseverischen Prinzipats 2002. XV, 435 Seiten, 2 Abbildungen. Leinen. ISBN 3-11-017205-4

Band 60 Michael Lipka

• Language in Vergil's Eclogues 2001. XII, 324 Seiten. Leinen. ISBN 3-11-016936-3

I

w DE

G

de Gruyter Berlin · New York

www.deGruyter.de

Biete bestellen Sie bei Ihrer Buchhandlung oder direkt beim Verlag.