Collatio Carthaginensis anni 411: Gesta collationis Carthaginensis Augustinus, Breviculus collationis Augustinus, Ad Donatistas post collationem 3110469677, 9783110469677

Table of contents :
Inhaltsverzeichnis
Allgemeine Einleitung
Gesta collationis Carthaginensis
Augustinus, Breviculus collationis
Augustinus, Ad Donatistas post collationem
Literaturverzeichnis
Abkürzungsverzeichnis
Index

Citation preview

Collatio Carthaginensis anni 411

Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (CSEL)

Herausgegeben von der Arbeitsgruppe CSEL an der Universität Salzburg

Band 104

Collatio Carthaginensis anni 411

Gesta Collationis Carthaginensis Augustinus, Breviculus collationis Augustinus, Ad Donatistas post collationem Ediert von Clemens Weidmann

International Advisory Board: François Dolbeau, Roger Green, Rainer Jakobi, Robert Kaster, Ernst A. Schmidt, Danuta Shanzer, Kurt Smolak, Michael Winterbottom Zur Erstellung der Edition wurde das Programm CLASSICAL TEXT EDITOR verwendet.

ISBN 978-3-11-046967-7 e-ISBN (PDF) 978-3-11-047156-4 ISSN 1816-3882 Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A CIP catalog record for this book has been applied for at the Library of Congress. Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.dnb.de abrufbar. © 2018 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston Druck und Bindung: Hubert & Co. GmbH & Co. KG, Göttingen ♾ Gedruckt auf säurefreiem Papier Printed in Germany www.degruyter.com

Inhaltsverzeichnis Allgemeine Einleitung | 1

Gesta collationis Carthaginensis 1

Einführung | 5

2 2.1 2.1.1 2.1.2 2.2

Überlieferung | 6 Direkte Überlieferung | 6 Abkürzungen | 8 Korrekturen | 10 Indirekte Überlieferung | 13

3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.3

Zum Text der Gesta collationis Carthaginensis | 16 Allgemeine Charakteristik des Texts | 18 Sprache und Stil | 18 Vokabular | 19 Syntax | 21 Ellipsen und Abundanzen | 23 Selbstkorrektur | 25 Bibeltext | 25

4 4.1 4.2

Editionen | 27 Ältere Editionen | 27 Zur vorliegenden Edition | 27

Conspectus siglorum | 31 Edition des Textes | 33 Epistula Marcelli | 33 Capitula Marcelli | 34 Gesta collationis primi diei | 75 Gesta collationis secundi diei | 174 Edictum cognitoris | 187 Gesta collationis tertii diei | 190

Augustinus, Breviculus collationis 1

Einführung | 261

2

Überlieferung | 263

VI | Inhaltsverzeichnis

2.1 2.2 2.3 3

Editionen | 263 Handschrift | 263 Vergleich der Editio princeps und der Handschrift | 264 Editionsprinzipien | 266

Conspectus siglorum | 268 Edition des Textes | 269

Augustinus, Ad Donatistas post collationem 1

Einführung | 311

2

Überlieferung | 312

3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6

Klassifikation der Handschriften | 315 α | 315 β | 316 γ | 317 A | 319 P | 320 Stemma | 320

4

Editionen | 321

5

Editionsprinzipien | 322

Conspectus siglorum | 323 Edition des Textes | 325

Verzeichnisse Literaturverzeichnis | 375 Abkürzungsverzeichnis | 378 Abkürzungen im textkritischen Apparat | 378 Sonstige Abkürzungen und Zeichen | 379 Zeitschriften, Reihen etc. | 379 Index | 380 Bibelstellen | 380 Autoren | 382 Personennamen | 393 Geographische Begriffe | 411

Allgemeine Einleitung In diesem Band werden drei Texte, die auf die Konferenz von Karthago (1.–8. Juni 411) Bezug nehmen, in einer kritischen Edition vorgelegt. Neben den Gesta Collationis Carthaginensis (CPL 724), die in der mit einem Inhaltsverzeichnis und einem Geleitbrief versehenen Edition eines Marcellus überliefert sind, werden zwei Texte des Augustinus ediert: Der Breviculus collationis (CPL 337; = b), eine als objektiv intendierte Zusammenfassung, und das Werk Ad Donatistas post collationem (CPL 338; = d), in dem er die Ereignisse in polemischer Weise zusammenfasst und auf von donatistischer Seite vorgebrachte Beschwerden und Gerüchte reagiert. Das Editionsvorhaben nahm seinen Ausgang mit der Entdeckung des einzigen handschriftlichen Textzeugen des Breviculus collationis, dessen Text bis dahin nur durch Frühdrucke bekannt war. Bei der Vorbereitung einer kritischen Edition stellte sich jedoch immer mehr heraus, dass nicht nur der Breviculus, sondern vor allem die Gesta collationis Carthaginensis einer kritischen Neuedition bedürfen. Dass mit dem Text, den Lancel in seiner monumentalen vierbändigen Edition in der Reihe Sources Chrétiennes und in nahezu unveränderter Form in der Series Latina des Corpus Christianorum vorgelegt hat, noch nicht der Originalwortlaut in bestmöglicher Weise rekonstruiert wurde, geht aus einer Reihe von Verbesserungsvorschlägen hervor, die danach vorgebracht wurden. Hier sind neben den Rezensenten de Veer, Petitmengin und Tengström auch Lancel selbst zu nennen, der in einem Nachtrag viele Korrekturen und Ergänzungen zu seinem kritischen Text vorlegte.1 Darüber hinaus wurden noch von B. Löfstedt, Alexanderson und mir in Aufsätzen einige Emendationen vorgenommen.2 Einige dieser Textänderungen wurden von Rossi in seiner 2016 erschienenen zweisprachigen Ausgabe der Gesta Collationis aufgegriffen.3 Außerdem brachte die mehrmalige Neukollation des Codex unicus das Ergebnis, dass seit der Editio Princeps einige falsche Lesarten von Edition zu Edition tradiert wurden.4

|| 1 DE VEER, Rezension; PETITMENGIN, Rezension; TENGSTRÖM, Rezension; LANCEL IV, 1261–1289. 2 LÖFSTEDT, Notizen; ALEXANDERSON, Gesta collationis; WEIDMANN, Reporting. 3 ROSSI, La conferenza. 4 Besonders im Abschnitt 1,206f. sind einige Umstellungen vorzunehmen, die auf bisher unkorrigierten Fehllesungen der Editio princeps zurückzuführen sind: 1,206,42: habui nec habeo P] habeo nec habui tr. edd; 1,207,32: subscriptionem eius P] eius subscriptionem tr. edd; 1,207,40: a partibus prolatus P] prolatus a partibus tr. edd; 1,207,62: sanctitatis vestrae P] vestrae sanctitatis tr. edd. Dazu kommt noch eine Fehllesung: 1,207,65: gravissimi P ms ro] clarissimi edd. Die Namen der Bischöfe und ihrer Bischofssitze sind bei Lancel im Allgemeinen richtig dokumentiert. Der einzige Lesefehler, der zu korrigieren ist, liegt in 1,207,150 vor. P liest hier nicht Larit., sondern Iarit. Lancels Überlegungen zur Identifikation des Ortes mit Iar Castellum (LANCEL IV, 1405f.) gewinnen somit an Wahrscheinlichkeit.

https://doi.org/ 9783110471564-001

2 | Allgemeine Einleitung

An dieser Stelle sei allen, die diese Edition gefördert haben, herzlich gedankt. Ich danke vor allem der Leiterin des CSEL, Dorothea Weber, und meinen Kollegen Lukas Dorfbauer und Victoria Zimmerl-Panagl, die mit regem Interesse und konstruktiver Kritik das Editionsvorhaben von den ersten Forschungen bis zur Fertigstellung des Manuskripts begleitet haben. Besonderer Dank gilt meinem verstorbenen Lehrer Adolf Primmer, in dessen Nachlass sich Untersuchungen zum Klauselrhythmus in Ad Donatistas post collationem fanden, die wertvolle Hilfe boten. Wichtige Impulse und Fortschritte hat die Edition durch die rege Diskussion und Mitwirkung auswärtiger Freunde und Fachkollegen erfahren. Besonders hervorzuheben sind Bengt Alexanderson und Alessandro Rossi. Ihnen allen gilt mein herzlicher Dank.

Wien/Salzburg, im November 2017

| Gesta collationis Carthaginensis

https://doi.org/ 9783110471564-002

1 Einführung Dem Religionsprozess von Karthago gingen seit Jahren Bemühungen der katholischen Bischöfe voran, mit den donatistischen Bischöfen eine kontradiktorische Konferenz abzuhalten und so den seit fast 100 Jahren andauernden Streit zu schlichten.1 Nach einem ersten erfolglosen Versuch, über den Optatus von Mileve informiert,2 gab es auf Initiative der katholischen Bischöfe um Augustinus unzählige Einladungen zu einem friedlichen Gespräch mit donatistischen Bischöfen und Laien, die jedoch nach Augustins Darstellung allzu wegen der Gesprächsverweigerung durch die donatistischen Bischöfe nicht angenommen wurden.3 Das wichtigste Beispiel dafür ist die aus dem Konzil von Karthago (25. 8. 403) hervorgegangene Initiative, mit behördlicher Unterstützung die donatistischen Bischöfe dazu zu bringen, Rechenschaft für ihren Separatismus abzulegen.4 Das Projekt scheiterte. Die Ablehnung durch den donatistischen Primas Primianus war schroff: Indignum est, ut in unum conveniant filii martyrum et progenies traditorum.5 Nach den antidonatistischen Gesetzen von 405 war es eine Delegation donatistischer Bischöfe, die – erfolglos – am 30. 1. 406 am Kaiserhof in Ravenna um ein Gespräch ersuchte. Endlich von Erfolg gekrönt war die Gesandtschaft katholischer Bischöfe, die, vom katholischen Konzil in Karthago am 14. 6. 410 entsandt, am Kaiserhof eine Konferenz beantragte.6 Mit dem kaiserlichen Reskript vom 14. 10. 410, das am ersten und dritten Verhandlungstag der Collatio Carthaginensis verlesen wurde,7 wurde diesem Ansuchen stattgegeben. Erklärtes Ziel war es, den Irrglauben zu widerlegen (1,4,22f.: ut … superstitionem ratio manifesta confutet). Der mit der Durchführung einer Cognitio8 beauftragte vir clarissimus Flavius Marcellinus berief in seinem Edikt vom 19. 1. 411 alle katholischen und donatistischen Bischöfe des lateinischen Nordafrika zusammen und legte in einem zweiten Edikt vom Mai 411 die Details des Verfahrens-

|| 1 Einen Überblick über die historische Entwicklung bieten LANCEL I, 9–106; ROSSI, La conferenza, 11–119; TILLEY, Dilatory Donatists; HOGREFE, Umstrittene Vergangenheit, 153–227. 2 Optat. 1,4,3 (SChr 412, 178). 3 Vgl. z.B. Aug. c. Cresc. 3,45,49 (CSEL 52, 456,12): respondebant nobis hoc nos cum episcopis suis agere debere conlationemque nostram se vehementer optare, sowie den auf die Jahre 406/411 datierten Brief Aug. epist. 88,10 (CSEL 34, 416,13): primum, si fieri potest, ut cum episcopis nostris pacifice conferatis, ut in quibus fuerit inventus, non homines, sed error ipse tollatur. 4 3,174,12: ut errorem suum cogitando et agnoscendo non neglegant aut, si putant se habere aliquid veritatis, non eam furiosis circumcellionum violentiis contra publicam quietem, sed tranquilla rationis redditione defendant. 5 Gesta 3,116,8; d 1. 6 Die Forderung der Donatisten, die Namen und das Mandat der katholischen Gesandten bekanntzugeben, beherrschte einen großen Teil der Gespräche des 3. Verhandlungstages. 7 Gesta 1,4 und 3,29. 8 VAN NUFFELEN, How Shall we Plead? zeigt, wie die Konferenz im Spannungsfeld zwischen säkularem Cognitionsverfahren und kirchlichem Konzil verortet ist.

6 | Gesta collationis Carthaginensis

ablaufs fest:9 Jede Partei hat durch ein Mandat sieben Verhandler (actores), sieben Berater (consiliarii) und vier Aufseher des Protokolls (custodes chartarum) zu stellen, als Ort bestimmt Marcellinus die Thermae Gargilianae in Karthago, er ruft zur Einhaltung öffentlicher Ruhe auf. Weiters wird der Weg der Protokollierung von der stenographischen Aufzeichnung, der Übertragung in Reinschrift, der Authentifizierung der einzelnen Wortmeldungen (prosecutiones) durch Unterschrift bis hin zur Edition durch die Stenographen und zur Publikation festgelegt.

2 Überlieferung Es gibt keinen anderen Text aus der Antike, über dessen Entstehungsgeschichte wir ähnlich gut informiert wären wie über den der Gesta collationis Carthaginensis.10 Sie liegen uns heute jedoch nicht in der offiziellen Fassung vor, die der Cognitor Marcellinus am 26. Juni 411 publizierte, sondern in einer Edition eines sonst nicht näher bekannten Memorialis namens Marcellus, der im Stab des Marcellinus an der Collatio mitwirkte. Wie dieser in seinem Vorwort seinen sonst unbekannten Adressaten Severianus und Julianus mitteilt, sieht er seine Hauptleistung darin, dem Protokoll ein detailliertes Kapitelverzeichnis vorangestellt zu haben, mit dessen Hilfe die gewünschten Inhalte im Text der Gesta leicht aufgefunden werden können. Wann genau Marcellus seine Edition erstellt hat, liegt im Dunkeln. Man darf aber annehmen, dass einerseits zwischen der Publikation der Gesta und der Edition des Marcellus nicht allzu viel Zeit vergangen ist, da Marcellus mit keinem Wort andeutet, dass Marcellinus nicht mehr am Leben ist. Somit ergibt sich eine Zeitspanne zwischen Juli 411 und dem Tod des Marcellinus am 12. September 413.

2.1 Direkte Überlieferung Für die kritische Edition der Gesta stehen drei Handschriften zur Verfügung, von denen nur eine Überlieferungswert hat und daher mit Recht als Codex unicus bezeichnet werden darf. Einziger für eine kritische Edition relevanter Textzeuge der Gesta ist die Handschrift Paris, BNF lat. 1546 (= P),11 die nach Bischoff in der ersten Hälfte des 9. Jh. in Lorsch entstand,12 aber nicht in den karolingischen Bücherver-

|| 9 1,5 und 1,10. 10 Einen Überblick darüber bieten TENGSTRÖM, Die Protokollierung, und LANCEL I, 337–353. 11 Die Handschrift ist in einem Digitalisat unter http://bibliotheca-laureshamensis-digital.de/view/ bnf_lat1546/ einsehbar. 12 BISCHOFF, Lorsch, 50; BISCHOFF, Katalog, 35 (n. 4026); KAUTZ, Bibliotheca Laureshamensis digital; KAUTZ, Bibliothek und Skriptorium, 412–416; LANCEL I, 363–372; LANCEL, CCSL 149A, XIX–XXV.

Einleitung | 7

zeichnissen aus Lorsch vermerkt ist.13 Die Handschrift befand sich danach, wie ein im frühen 11. Jh. geschriebener Besitzereintrag auf f. 1r zeigt, in Lyon, wo sie bis mindestens ins 15. Jh. blieb. Danach wechselte die Handschrift öfter den Besitzer: Jean Du Tillet, Claude Mondin, Pierre Pithou, Jacques-Auguste de Thou, Étienne Baluze, Colbert, Bibliothèque Royale, Bibliothèque Nationale de France.14 Der Codex enthält auf 144 Blättern mit einer Größe von jeweils ca. 29,5 × 23,5 cm und einem Schriftspiegel von ca. 22 × 16,5 cm den Text der Collatio Carthaginensis bis einschließlich Kapitel 3,281. Der umfangreiche Rest – die Kapitel 3,282–58515 – fehlte wahrscheinlich schon in der Vorlage, denn in P bricht der Text auf f. 143v am Ende von Zeile 20 mitten im Satz ab; die Zahl der Zeilen beträgt sonst gewöhnlich 27. Vier Blätter sind ohne Textverlust am unteren Rand stark beschnitten (ff. 1, 55, 85 und 124). Der Text ist in kalligraphischer karolingischer Minuskel („jüngerer Lorscher Stil“), wohl von einer einzigen Hand, geschrieben. Die Anfangszeilen der einzelnen Kapitel sind rubriziert, ebenso die Kapitelzahlen im Inhaltsverzeichnis (3r–30r), ihnen entspricht im Textteil jeweils eine mit gewöhnlicher Tinte geschriebene Zahl, die von einem rubrizierten Ornament umfasst ist. Ebenso mit rubriziertem Ornament umgeben sind die Lagensignaturen, die jeweils am unteren Rand der ersten Seite einer Lage16 in römischen Ziffern und am unteren Rand der letzten Seite in Buchstabenform vorliegen, also 7v: A/8r: II; 15v: B/16r: III; 23v: C/24r: IIII; 30v (fehlt)/31r: V; 38v: E/39r: VI, und weiter in Achterschritten bis 142v: S/143r: XVIIII. Der Codex ist also vorwiegend aus Quaternionen zusammengesetzt. Eine Ausnahme bilden die erste und vierte Lage, die jeweils nur aus sieben Blättern bestehen, sowie die beiden Blätter am Schluss. Aus einem Bruch im Text, der mit dem Blattwechsel zusammenfällt, und Widersprüchen bei den Angaben der Zahl der Bischöfe lässt sich erschließen, dass zwischen f. 64 und 65 ein heute verlorenes Einzelblatt, das die Namen von 18 oder 19 katholischen Bischöfen enthielt, eingelegt war.17 Neben zahlreichen kleineren Wortausfällen ist aus inhaltlichen Gründen anzunehmen, dass im Reskript der Donatisten (3,258,139) ein Textabschnitt unbekannter Länge verlorengegangen ist.18 Denn der Text springt abrupt vom fragmentarischen Bibelzitat Phil. 1,18 auf drei Testimonien (Os. 2,4f., Is. 14,19–21 und 3 Reg. 2,27), die dem || 13 HÄSE, Bücherverzeichnisse, 319f. ordnet dem Eintrag im Lorscher Katalog Ca 449 (ibid. p. 166) Excerptio canonum et epistulae in uno codice – sicherlich zu Unrecht – dem Codex P zu. 14 Zur Geschichte des Codex s. LANCEL I, 367–369. 15 Dass mehr Text der Gesta des dritten Verhandlungstages verloren gegangen ist, geht aus dem Schichtwechsel der Tachygraphen hervor: In 3,279f. und (cap.) 3,420 machen die Stenographen, nachdem sie ihre Wachstafeln vollgeschrieben haben, jeweils einem neuen Team Platz. Erhalten ist also nur ungefähr der Text der ersten Tafeln (3,1–281), während der wohl ebensolange zweite Teil (3,282–420) und der wohl kürzere Schlussteil (3,420– 585) vollständig fehlen. 16 Ob das erste Blatt eine Lagenzählung enthielt, ist wegen der Beschneidung des Blattes nicht festzustellen. 17 WEIDMANN, Reporting, 93f. 18 Für geringen Textausfall plädiert LANCEL IV, 1562f.

8 | Gesta collationis Carthaginensis

Thema Filius pro patre reus zuzuordnen sind, das im erhaltenen Text nicht behandelt wird, wohl aber von Augustinus im Breviculus (3,17,5) und in Ad Donatistas post collationem (10,4) genannt wird. Die einzelnen Abschnitte (epistula Marcelli, cap. 1, cap. 2, cap. 3, gesta 1, 2, edict. cogn., gesta 3) sind jeweils durch eine rubrizierte Überschrift oder Rubrizierung der ersten Textzeilen hervorgehoben. Abgesehen von den einleitenden Worten der Kapitel werden zur Auszeichnung neuer Abschnitte (etwa bei den langen Abschnitten 1,55 oder 3,258) keine Majuskeln verwendet. Die Interpunktion erfolgt meist durch einen Punkt auf der Zeile bzw. Semikolon. Sie ist oft fehlerhaft (z.B. 3,153,2) und wird im textkritischen Apparat gewöhnlich nicht angegeben.

2.1.1 Abkürzungen Abgesehen von den gebräuchlichen Kürzungen der Nomina sacra (dns = dominus, ds = deus, eps = episcopus, ihs = Iesus, omps = omnipotens, scs = sanctus, sps = spiritus, xps = Christus) finden sich in P nur relativ wenige Kürzungen und Ligaturen, die in der karolingischen Buchschrift geläufig sind, z.B. -b. = bus, & = et, fr = frater, nr = noster, oms = omnes, -q. = -que, qm = quoniam, -tʼ = -tur. Es fehlen z.B. die geläufigen Kürzungen für non, quod, per, pro, prae, qui, -us, die Kürzung des Schluss -m ist relativ selten und findet sich vorwiegend am Zeilenende sowie in Korrekturen von erster oder zweiter Hand. Falsche Auflösung einer ungewöhnlichen Kürzung hat in 3,105,3 für einige Verwirrung gesorgt. Seit der Editio princeps wird im Satz des Possidius quod postulaverunt docem̅ das letzte Wort mit doce me aufgelöst, sodass der vom Kontext der Stelle nicht gestützte Eindruck entsteht, der Sprecher habe die Forderung der Donatisten nicht verstanden und frage nun Marcellinus, was die Gegenpartei wünsche.19 Meiner Meinung nach aber ist die Auflösung docemus zu bevorzugen: Possidius bezieht sich auf die für dessen Partei nachteilige Forderung des Gaudentius (3,102,3: nam doceat sibi omnes gentes communicare, et plenus est catholicus), die im Folgenden von Marcellinus unterstützt (3,103,2: catholici nominis doceatur adsertio), von Emeritus und Petilianus aber sofort als zweitrangig (3,104,1.5: si proponit, doceat) klassifiziert wird, und erklärt sich bereit, den gewünschten Beweis anzutreten.20 In ähnlicher Weise greift Possidius übrigens einige Minuten später in 3,152,1 (quod petistis offerimus) eine andere Forderung der Donatisten auf. Einige weitere antike Suspensionskürzungen der Vorlage lassen sich aus Abschreibfehlern erschließen: Für recitatio und andere Nomina actionis auf -io fand

|| 19 LANCEL III, 1067 Anm. 1 kommentiert: „Possidius semble s’adresser ici au commissaire impérial.“ – Der Satz kann jedoch nicht als indirekte Frage verstanden werden. 20 Vgl. b 3,3,32: quod catholici cum gratissime acciperent et peterent ut hoc probare permitterentur.

Einleitung | 9

sich in der Vorlage wohl nur recita bzw. recusa, was in dieser Form vom Hauptschreiber übernommen wurde und erst von späterer Hand in recitaone bzw. recusatio geändert wurde (cap. 1,188; cap. 2,41). Ebenso war wohl nam gekürzt, denn zweimal wurde es fälschlich mit noster aufgelöst (2,25,2; 3,75,2). Auch die öfters anzutreffende Verwechslung von non und nos könnte auf falsch aufgelöste Abkürzungen aus der Vorlage zurückgehen. Neben gewöhnlichen Kürzungen der karolingischen Buchschrift finden sich im Codex unzählige Abkürzungen aus der spätantiken Kanzleisphäre, deren Deutung nicht immer mit Sicherheit feststeht. Wie das Seitenlayout sprechen auch diese Kürzungen dafür, dass sie über sehr wenige Zwischenstufen auf ein spätantikes Exemplar zurückgehen. Folgende Kürzungen sind gebräuchlich:21 a. = adiecit acc. = accedente a.k. = alma Karthago al. man. = alia manu appell. = appellatio byzc. = Byzacena Carth./Carthag./Kag. = Carthago cd. = cum diceret cr. = cum recitaret civitat. = civitatis cons. = consul cq. = cumque cqa. = cumque accessisset d./dix. = dixit d./dic. = diceret d.n. = dominus noster diac. = diaconus eccl. cath(ol). = ecclesia catholica eff. = effectus except. = exceptor feb. = Februarius ianuar. = Ianuarius imp. = imperator it. = item iun. = Iunius

kl. = Kalendae n.t. = nobilitas tua no./non. = Nonae not. = notarius p.a./pp. Aug. = perpetuus Augustus p.c. = post consulatum p.d. = pars Donati p.t. = praestantia tua pl. = plebs prid. = pridie prov. = provincia q.i. = quo indito q.r. = quo recitato qs. = qui supra rec./recit. = recitavit, recitaret recog. = recognovi sec. = secretarium septb. = September ss. = suprascript(us), subscripsi sublt. t./subt. t. = sublimitas tua subss. = subscripsi trib./trb. = tribunus v.c. = vir clarissimus vv.dd. = viri devotissimi v.n. = vir nobilis

|| 21 Bei Nomina sind prinzipiell auch die obliquen Kasus des Wortes mitzuverstehen.

10 | Gesta collationis Carthaginensis

Unsicher ist die Auflösung der Kürzung rec. Sie wird in den Editionen meist mit recitasset wiedergegeben (z.B. 1,157 passim), was jedoch im Widerspruch zum nicht gekürzten diceret in vergleichbarem Kontext steht.22 Da sich aber einige Male ungekürztes recitaret (1,55,4; 3,4,12; 3,141,3) findet und die Formen dixisset und recitasset in der Handschrift völlig fehlen, scheint eine Auflösung mit recitaret besser. Ebenso unsicher ist die Auflösung von cqa. Sie wird in den Editionen gewöhnlich mit cumque accessisset wiedergegeben, genauso gut möglich wäre aber auch cumque accederet. Ungekürzt findet sich in P nur einmal accessisset (1,215,6; allerdings nicht in der Formel), aber nie accederet; da hier keine Sicherheit zu gewinnen ist, wurde bei den mehr als 200 Bischofsnamen für die Kürzung cqa. (1,186–208) die bisher übliche Auflösung cumque accessisset beibehalten. Bestimmte falsche Schreibungen bezeugen, dass die meisten Abkürzungen schon in der Vorlage vorhanden waren: Im überlieferten Text finden sich oft falsches quare und superius, wofür die Vorlage wohl qr. (= quo recitato) bzw. ss. (= suprascriptus) geboten hat. Je einmal werden fälschlich die Kürzungen nt. für notarius (2,53,9), und not. für nobilitas tua (1,61,4) verwendet. Toponymische Adjektive auf -en. werden im Text gewöhnlich mit -ensis, solche auf -t. mit -tanus aufgelöst. Dass der Schreiber mit diesen Kürzungen der Kanzleischrift ursprünglich nicht vertraut war, geht aus der Fehlschreibung Case non für sicherlich richtiges Casen. (= Casensem) hervor (cap. 3,538).23 Ebenso gab unverstandenes a. (= adiecit) Anlass zu verschiedenen Korrekturen (ad, alius, …).24

2.1.2 Korrekturen Der Text ist im Allgemeinen korrekt geschrieben. Die häufigsten Fehler sind Ausfall einzelner Silben (z.B. 3,258,54: separi für separari, ibid. 72: obmuit für obmutuit), falsche Worttrennung (z.B. 2,51,3 firmatae tamen scripsi] firmata et amen P; firmatae et tamen P2 edd; 3,67,7 verecundiae textu scripsi] verecundia et extu P; verecundia et textu P2 edd; veridicentiae praetextu la; 3,74,9 mandatum publicate cum scripsi] mandatum publica tecum P edd), Unsicherheit in der Schreibung von e/i, b/v, aspiriertem Anlaut (h/0), Schluss-m (m/0), ae und e (z.B. aecclesia [passim]; 1,4,52: inseraetur). Besonders oft werden prae und pre (z.B. prebuisse, aber praeces) sowie quae und que verwechselt – einige derartige Fehler werden in der vorliegenden Edition erstmals korrigiert: 3,153,2: proferant legantque (legant quae P edd). Obiecerunt contra haec huius modi nebulas (obtenderunt add. la), ut vellent acta relegere,

|| 22 Wenn diceret gekürzt wird, findet sich meistens d. (1,170,5; 3,144,5) oder dic. (2,49,8; 3,237,6). 23 WEIDMANN, Reporting, 96–98. 24 1,103,3; 1,115,4; 1,133,3; 1,209,7; 2,13,2; WEIDMANN, Reporting, 92.

Einleitung | 11

quae sunt habita in iudicio praefecturae; hisque (his quae P edd) ego longe praetuli antiquiora; 3,265,3: eaque (ea quae P edd) intellegere conati. Der Text weist zahlreiche Korrekturen auf, die zwei verschiedenen Händen und Epochen zuzuordnen sind.25 Bei der ersten Hand (P1) handelt es sich um einen zeitgleichen Korrektor, der möglicherweise mit dem Schreiber des Codex identisch ist und mit Sicherheit noch Zugang zur Vorlage hatte. Er benutzt für seine Korrekturen dieselbe braune Tinte wie der Hauptschreiber und führt seine Korrekturen diskret aus, indem er fehlerhafte Buchstaben vollständig ausradiert oder expungiert. Der zweite Korrektor (P2) hingegen verwendet schwarze Tinte, tilgt fehlerhafte Buchstaben meist mittels Durchstreichung, schreibt viele seiner Korrekturen an den Rand des Texts, korrigiert Interpunktionen und fehlerhafte Worttrennungen. Aufgrund typischer Buchstabenformen (z.B. Schaftbrechung, ii mit zwei Haarstrichen) ist er wohl in das frühe 12. Jh. zu datieren. Da sich der Codex zu dieser Zeit nicht mehr an seinem wahrscheinlichen Entstehungsort Lorsch, sondern in Lyon befand, ist es äußerst unwahrscheinlich, dass dem Korrektor eine Textvorlage zur Verfügung stand. Das zeigt sich beispielsweise bei den Namen der Bischöfe: Substantielle Korrekturen werden nur von P1, nicht aber von P2 vorgenommen. Einige längere Ergänzungen in P2 haben keine sachliche Grundlage,26 Bibelzitate wurden aus freien Stücken adaptiert: So wurde in 1,55,91 (f. 48v) das durch Homoioteleuton verstümmelte Bibelzitat Act. 1,7f. zu einem sonst nie bezeugten Wortlaut ergänzt; in der vorliegenden Edition wurde hingegen dem bei Augustinus üblichen Wortlaut der Vorzug gegeben. Ebenso wird in 3,242,20 das Zitat 1 Cor. 4,15 einem vorangehenden Beleg desselben Zitats angepasst. Viele Konjekturen von P2 sind exzellent und werden von allen Editoren als richtig anerkannt.27 An einigen Stellen handelt es sich jedoch um offensichtliche Verschlimmbesserungen, durch die ein geringfügiger Fehler der ersten Hand (ae/e, falsche Worttrennung, i/e) weiter entstellt wird. Zwei Beispiele mögen dies bezeugen: (a) In 3,99,7 erklärt der Donatist Emeritus, die Bezeichnung ,katholisch‘ stehe dem Sieger der Konferenz zu, dürfe aber nicht als Präjudiz gegen seine Partei verwendet werden: Quamvis ipsa catholica, quae nunc pro praescriptione partis adversae quasi in fronte q u o d a m a r i t e (quadam rite P2; quodam rite la) adversum nos temperari cognoscitur, medium esse debet. Weder die handschriftlich überlieferten Varianten noch die Konjektur Lancels befriedigen. Der Text der ersten Hand quodamarite legt nahe, den Ausfall eines einzigen Buchstabens anzunehmen und q u o || 25 Ich danke Lukas Dorfbauer für zahlreiche Hinweise zur Unterscheidung der beiden Korrekturhände. 26 Z.B. die mechanische Ergänzung in 1,198,106 oder in 3,4,2 und 3,5,2 die Korrektur des Genetivs Varanis in Varonis nach der fehlerhaften Schreibung in 3,1,1. 27 Einige Beispiele mögen für unzählige andere genügen: 1,9,2: ista elicere P2; istae lic P; 1,70,7: ut prius P2] utrius P; edict. cogn. 14: nox P; noxa P2.

12 | Gesta collationis Carthaginensis

d a m a r i e t e zu konjizieren. Die auf den ersten Blick ungewöhnlich Junktur arietem temperare („einen Rammbock anwenden“)28 hat zwei deutliche Parallelen im Corpus der lateinischen Kirchenväter: Tert. resurr. 5,1 (CCSL 2, 926): ubique primus iste in nos a r i e s t e m p e r a t u r ; Phoebad. c. Arian. 28,1 (CCSL 64, 51): sed non sum nescius … Osii nomen quasi q u e n d a m i n n o s a r i e t e m t e m p e r a r i , quo contradictionis temeritas propulsetur. Allen drei Stellen ist gemeinsam, dass sich der Sprecher jeweils gegen ein von der Gegenseite ständig vorgebrachtes Argument zur Wehr setzt und dieses als einen „gegen uns“ (in/adversum nos) gerichteten Rammbock (aries) bezeichnet.29 (b) In 3,188,3 antwortet Emeritus auf Augustinus, der zuvor (3,187) erklärt hatte, dass die Katholiken ihr Vorgehen von den Donatisten abhängig machen: wenn diese keine staatlichen Dokumente (chartae publicae) vorlegen, würden auch sie nicht mit diesen operieren; andernfalls aber würden sie wie ihre Gegner davon Gebrauch machen. Emeritus beklagt sich nun in seiner Wortmeldung darüber, dass die Katholiken keine klare Position beziehen und weder die Rolle der Petitores noch der Responsores einnehmen wollen: cum optationes a nostris partibus propositas n e u t r e l e c t i o n e (P; ne vel relectione P2; ne vel reiectione la) confundant, ut neque velint esse petitores neque se dicant responsores adstare. Lancels Konjektur bleibt ebenso unklar wie die Lesart von P2, die von den anderen Editoren verteidigt wurde. Die Lesart der ersten Hand ne ut relectione weist hingegen auf den richtigen Text zurück: n e u t r a e l e c t i o n e . Nur mit dieser Konjektur wird exakt das wiedergegeben, was Marcellus in den Capitula zur Stelle notiert (cap. 3,188): Prosecutio Donatistarum, qua dicunt n i h i l c e r t u m d e d u o b u s e l e g i s s e catholicos.30 Andere Verschlimmbesserungen eines leicht korrupten Texts finden sich beispielsweise an den oben S. 10 genannten Stellen 2,51,3 und 3,67,7. Beispiele wie diese mahnen dazu, dem Text und den Korrekturen der ersten Hand höhere Bedeutung beizumessen, als dies bisher geschehen ist; der Überlieferungswert der Korrekturen von zweiter Hand ist hingegen fraglich.31 Korrekturen, die mehrmals auftreten, gehen mit größerer Wahrscheinlichkeit auf Vereinheitlichungen durch einen Korrektor als auf spontane Schreibfehler zurück, weil kaum anzunehmen ist, dass ein Schreiber mehrmals denselben Abschreibfehler begangen hat. Daher ist beispielsweise der Zusatz catholicis im kaiserlichen Reskript, das an beiden Stellen (1,4,22; 3,29,21) vom zweiten Korrektor getilgt wurde, wohl dem ursprünglichen Text zuzu-

|| 28 Vgl. auch Ez. 26,9: et vineas et arietes temperabit in muros tuos. 29 Zur bildhaften, oft dunklen Sprache des Emeritus vgl. auch 1,20,3: infantiam P (instantiam P2 edd); 3,85,20 agoga edd (ago P); 3,157,2: in prima fronte negotii. 30 Zur Stelle s. auch WEIDMANN, Emerito e la «Neutra electio». 31 Weitere Beispiele, an denen P den besseren Text bewahrt, sind: 1,4,52: inseretur] inseraetur P; inseratur P2; 1,93,4: cumque ab officio offerretur] cqu. ab officio offertur P; ab officio offeratur P2; 1,116,15: abante P; ante P1; 2,46,9: vacillat et P; vacillabit P2; edict. cogn. 45: quis necesse est P; quid necesse est … P2; 3,174,17: conveniri P; convenire P2.

Einleitung | 13

rechnen und daher beizubehalten. Ebenso begegnet dreimal das Adjektiv nudustertianus (2,35,2; 2,48,2; 2,72,1), das immer von P2 in nudiustertian(us) korrigiert ist. Offensichtlich enthielt hier die Vorlage die weniger geläufige Nebenform nudustertianus. Dasselbe gilt auch für den Genetiv vicari, der vom Korrektor gewöhnlich in vicarii (1,1,8.11; 2,1,11; 3,1,10.13), sowie für sc(h)ida, das immer in sc(h)eda32 geändert wurde. Mehr als 40 Stellen im Codex hat der für P2 verantwortliche Korrektor mit der Marginalnotiz r (= require) markiert, um den seiner Meinung nach korrupten Text bei Gelegenheit durch Überprüfung eines anderen Textzeugen zu korrigieren, was jedoch in Ermangelung eines Vergleichsexemplars nie geschehen ist: 36r / 1,10,67 36v / 1,10,82 36v / 1,10,84 36v / 1,10,86 38v / 1,16,49 42v / 1,20,12 43r / 1,22,2 45r / 1,40,2 45r / 1,45,3 45v / 1,47,14 54v / 1,69,3 55r / 1,70,7

56r / 1,80,10 60v / 1,126,3 63r / 1,128,43 63r / 1,128,50 64v / 1,133,13 65r / 1,133,46 65r / 1,133,60 66v / 1,133,169 67v / 1,133,245 68v / 1,135,47 69r / 1,135,93 71r / 1,147,1

74v / 1,176,13 82v / 1,207,11 83r / 1,207,38 85r / 1,213,4 90r / 2,32,1 91r / 2,35,4 91r / 2,39,2 92r / 2,46,4 94v / 2,65,2 96v / edict. cogn. 33 98r / 3,1,8 99v / 3,15,4

107v / 3,67,7 108v /3,74,9 108v / 3,75,4 108v / 3,75,9 110r / 3,85,9 110v / 3,85,20 112v / 3,99,7 116r / 3,126,3 120r / 3,153,2 121r / 3,157,3 121v / 3,163,4 134v / 3,249,12

Alle derart markierten Textprobleme sehe ich als gelöst an. Von einer viel jüngeren Hand (= P3) stammen die Ergänzungen bzw. Korrekturen der fehlenden bzw. fehlerhaften Kapitelzahlen in 2,14.46.47.72. Zwei Abschriften des Codex unicus aus dem 16. Jh., Vat. Reg. 993 und 1032, die für die Vorbereitung einer Edition angefertigt wurden, sind ohne Überlieferungswert und wurden für die Edition nicht herangezogen.33

2.2 Indirekte Überlieferung Die Collatio Carthaginensis stellte einen Wendepunkt in der Geschichte des Donatismus dar. Der Text der Gesten stand mit der Bekanntmachung am 26. 6. 411 der Öffentlichkeit in vollem Umfang zur Verfügung. Augustinus setzt in seinen Predig|| 32 1,10,55; 2,28,7; 2,32,7; 2,38,2; 2,41,5; 2,44,7; 2,53,3; 2,59,10; 2,61,10.12.14.16.18; 2,62,1; 2,63,2; 2,64,3. 33 Einzelheiten bei LANCEL I, 369–372. – Ich danke Emanuela Colombi (Udine) für die Durchfürung von Kollationsstichproben der beiden Codices.

14 | Gesta collationis Carthaginensis

ten ihre Bekanntheit voraus und spielt auf einzelne Ereignisse der Konferenz an;34 nirgendwo in seinen Sermones findet sich jedoch ein wörtliches Zitat, das für die Textkonstitution verwertbar wäre. Man darf jedenfalls annehmen, dass der Text der Gesta im 5. Jh. in Nordafrika weithin bekannt war. Nach dem Tod des Flavius Marcellinus (13. 9. 413) ordnet Honorius die Übertragung der Gesta aus dessen Privatarchiv in öffentliche Archive an.35 Augustinus empfiehlt seinen Bischofskollegen immer wieder, die Gesta bekanntzumachen. So bittet er im Jahr 418 seinen Kollegen Deuterius von Caesarea, die Gesta in der Fastenzeit vor der Gemeinde verlesen zu lassen und damit einer Tradition zu folgen, die in Karthago, Thagaste, Cirta und Hippo, also den Bischofssitzen der katholischen Actores Aurelius, Alypius, Fortunatus und Augustinus, bereits eingehalten wird.36 Ein kurzer Ausschnitt des kaiserlichen Reskripts an Marcellinus wurde in den Codex Theodosianus aufgenommen (1,4,1f. 36–39. 49f.). Der Text der Gesta beeinflusste auch spätere Religionsgespräche, unabhängig davon, ob sie tatsächlich stattgefunden haben oder nur als fiktionales literarisches Produkt anzusehen sind. So wird in der pseudoaugustinischen Schrift Adversus Fulgentium Donatistam dreimal aus den Gesta collationis Carthaginensis, die dort als Gesta Marcellini bezeichnet werden, jeweils mit einigen Abweichungen im Wortlaut und der Sprecherzuweisung, zitiert.37 Einzelne Formulierungen des Kanzleistils der Gesta wurden in die pseudo-augustinische Collatio cum Pascentio übernommen.38 Die Religionspolitik des Honorius gegenüber den Donatisten und die Konferenz von Karthago wurden zum Vorbild für die Politik des Vandalenkönigs Hunerich gegenüber den Katholiken.39 Ein unerwartetes Rezeptionsdokument bietet die Predigt Ps.-Fulg. serm. 11 über das Urteil des Salomo. Die Predigt bemüht sich um juristisches Vokabular (libramine, proponitur, iudiciariis motibus) und zitiert den Anfangssatz des Antwortschreibens der Donatisten (3,258,5) wörtlich. Aus welcher Textfassung das Zitat bezogen wurde, lässt sich nicht entscheiden. Ein starkes Schwanken im Wortlaut der Zitate findet sich schon in Augustins späteren antidonatistischen Schriften: Sie weichen mitunter deutlich vom Text der Gesta ab. Zum Beispiel bietet Augustinus im Breviculus (3,5,6) hoc catholici probare debebunt, wofür die Gesta (3,122,3) hoc pars catholica docere debebit überliefern. Ähnlich sind die Abweichungen des Wortlauts von Gesta 3,151 und 3,193 in Ad Donatistas post collationem (43,5f. und 44,17f.) zu beurteilen: Eine harmonisierende

|| 34 Aug. serm. 99,8; Aug. serm. 164,13. 35 TAROZZI, Archivi. 36 Aug. c. Emer. 4 (CSEL 53, 184,26–185,1). – Ähnlich seine Werbung zur Lektüre der Gesta in seinem auf 415–417 datierten Brief an Novatus von Sitifis (Aug. epist. Divj. 28,2,33–39 [BA 46B, 404– 406]). 37 Siehe zu 3,91,1; 3,98,7–9; 3,146,1f. 38 MÜLLER – WEBER – WEIDMANN, Collatio Augustini cum Pascentio, 27f. 39 FOURNIER, Victor of Vita.

Einleitung | 15

Korrektur der Textzeugen wäre höchst problematisch. Besonders schwierig ist die Entscheidung bei dem Zitat aus 1,207,72: quid si se alius pro eodem obposuit?, das sowohl im Breviculus collationis als auch in Ad Donatistas post collationem wörtlich zitiert wird. Der überlieferte Text lautet dort jedoch (b 1,14,20): quid et si alius pro eodem apposuit? bzw. (d 40,14): quid si alius se pro eodem opposuit? In letzterem Beispiel behalte ich den überlieferten Text bei, im ersten folge ich zögernd der Konjektur Petschenigs, der den Text nach dem Wortlaut der Gesta korrigiert. In seinen Gesta cum Emerito lässt Augustinus größere Passagen aus dem ersten Brief der katholischen Bischöfe an Marcellinus (1,16) vorlesen. Auch dieser Text weicht mitunter stark vom Wortlaut der erhaltenen Edition des Marcellus ab. Der Grund dafür liegt wohl darin, dass beide Textfassungen aus unterschiedlichen Quellen stammen. Die anlässlich des Treffens mit Emeritus in Caesarea (Aug. c. Emer. 5.7; 20. 9. 418) vorgetragene Textfassung stammt wohl aus jenem Exemplar der offiziellen Edition, das Deuterius dem katholischen Bischof von Caesarea in seiner Funktion als Custos chartarum zugeeignet wurde. Für die Unterschiede zwischen beiden Textfassungen gibt es also zahlreiche mögliche Gründe, etwa eine mangelhafte Abschrift jenes Exemplars, eine fehlerhafte stenographische Aufzeichnung während des Disputs mit Emeritus sowie die schmale handschriftliche Überlieferung der Gesta Collationis bzw. der Gesta cum Emerito – einziger Textzeuge für diese ist die Handschrift Grenoble, BM 152 (197), s. XII, ff. 129r1–134v1. Dies alles lässt es geboten erscheinen, nicht in den erhaltenen Text der Gesta collationis Carthaginensis einzugreifen. Der Vergleich mit Dokumenten, die anderswo überliefert sind, kann also den in P überlieferten Text nur punktuell verbessern, ihn aber nicht als Ganzen ersetzen. Ähnlich verwirrend ist das wörtliche Zitat in Augustins Contra Gaudentium (2,4,4): non legis aream,40 wofür die Gesta (3,262,1) non legit aream bieten. Man wird daher derartige Zitate in den Schriften Augustins nicht als unmittelbare Textzeugen für die Gesta Collationis beanspruchen dürfen.41 Bei all diesen Testimonien und Anspielungen ist auszuschließen oder zumindest zweifelhaft, dass die Edition des Marcellus verwendet wurde. Sogar die Zitate in den Capitula des Marcellus weichen stark vom Text seiner Edition ab. Die in cap. 1,67 und cap. 1,169 gebotenen Zitate entsprechen zwar weitgehend dem überlieferten Wortlaut der Gesta, aber in 1,44.84 und 92 unterscheiden sich der Wortlaut der Capitula und der Gesta deutlich voneinander. In 1,44,1 korri-

|| 40 Da alle Paralleltexte einen passivischen Ausdruck bieten (cap. 3,262: Donatistae negantes aream in scripturis esse nominatam; b 3,15,11: quod de area non legeretur in evangelio scriptum; d 14,1: temptaverunt sane episcopi vestri negare scriptum in evangelio, quod areae sit ecclesia conparata), ist in Aug. c. Gaud. möglicherweise eine oratio obliqua non legi aream zu konjizieren. – Zur Interpretation dieser Stelle s. ALEXANDER, A note. 41 Z.B. b 3,38,8: certe consulem habere non debuit (3,534); d 3,1: concilium, quod contra Caecilianum profertis, sic non obest absenti Caeciliano, quemadmodum concilium, quod in causa Maximiani factum est, ubi damnatus est Primianus, non obest absenti Primiano (3,370).

16 | Gesta collationis Carthaginensis

gierte Baluzius korruptes dubitavit quod in dubitat quid und stellte so den gleichen Wortlaut wie in den Capitula her: Legem dei repudiat qui dubitat quid debeat profiteri. In cap. 1,92 wird mit omnes adsint, aut causa differatur als Zitat geboten, was in Wahrheit bloß eine Paraphrase des entsprechenden Abschnitts der Gesta ist. Daher kann man auch die als wörtliche Zitate ausgewiesenen Textstellen (cap. 3,295 und cap. 3,367) nicht für die Rekonstruktion des verlorenen Texts heranziehen. Der einzige Textzeuge, der mit Sicherheit aus der von Marcellus erstellten Edition zitiert, findet sich in den Akten des Konzils von Konstantinopel 553, das einen kurzen Auszug aus 3,187,11–16 bietet. Da hier ausdrücklich auf das 187. Kapitel verwiesen wird, ist evident, dass die Ausgabe des Marcellus verwendet wurde und nur dieses Exzerpt als einziger Vertreter der Parallelüberlieferung den gleichen Rang wie der Codex P beanspruchen kann.42 In der Tat lässt sich anhand der Konzilsakten der Text der Gesta collationis korrigieren (3,187,13): Anstelle der Lesart von P ecclesia deperisse ist mit den Konzilsakten ecclesia dei perisse zu bevorzugen.

3 Zum Text der Gesta collationis Carthaginensis Der Anspruch dieser Edition ist die Rekonstruktion jenes Texts, den Marcellus in seiner Edition der Gesten erstellte. Jeder Versuch, über den Text des Marcellus hinaus den ,originalen‘ Wortlaut der offiziellen Gesta zu rekonstruieren, verlässt den sicheren Boden der handschriftlichen Überlieferung. Aus diesem Grund hat zwar zu Recht bisher kein Editor die Capitula des Marcellus entfernt, weil sie nicht zum Original gehörten, oder die in der Handschrift fehlenden Unterschriften des Marcellinus ergänzt,43 aber ebensowenig ist es legitim, Fehler, die Marcellus vorlagen oder von ihm stammen, zu korrigieren. Dies trifft etwa auf das 1,224 überlieferte Edikt zu, in dem die Publikation der Gesten der beiden ersten Tage angeordnet wird: Wie aus den Capitula und der Position in den Gesta zweifelsfrei hervorgeht, fand Marcellus diesen Text zwischen den Gesta des ersten und des zweiten Tages vor. Es ist daher verfehlt, mit Lancel nicht nur den Text, sondern auch den entsprechenden Eintrag in den Capitula an das Ende des zweiten Verhandlungstages zu verschieben, mag auch dies die ursprünglich richtige Position des Edikts gewesen sein.44 Ein weiteres Beispiel für eine unzutreffende Korrektur des Marcellus-Texts durch überkritische Editoren findet sich in 1,113–115: Obwohl cap. 1,115 zweifellos auf den in 1,115 überlieferten Text verweist, hielten es Baluzius und Lancel für angebracht, den entspre-

|| 42 Conc. Const. a. 553 (ed. Straub, ACO IV, 1, p. 103, l. 10–17; sub titulo: eiusdem sancti Augustini ex gestis quae apud Marcellinum virum clarissimum tribunum et notarium acta sunt capitulo centesimo octogesimo septimo); cf. LANCEL IV, 1560sq. 43 Sie werden in 1,10,54 von Marcellinus angekündigt. 44 LANCEL I, 361 Anm. 1.

Einleitung | 17

chenden Satz aus 1,115 nach 1,113 zu verschieben und damit einen Widerspruch zwischen Capitula und Text der Gesta herzustellen.45 Prekär wird diese Nichtbeachtung des überlieferten Texts bei Dokumenten, die in Parallelüberlieferung vorliegen. Mehrmals versuchen die mehr historisch als philologisch interessierten Editoren, den ursprünglichen Wortlaut einzelner Dokumente zu rekonstruieren, und lassen dabei außer Acht, dass die 411 vorgelegte Version nicht der ursprünglichen Textform entsprechen musste. Zwei Beispiele mögen dies illustrieren: (a) In 3,174 werden zwei zu einer Einheit zusammengefasste Dokumente verlesen, das Gesuch der katholischen Bischöfe vom 13. 9. 403 an den Prokonsul Septiminius und (offensichtlich ein Auszug aus) dessen Antwort. In P findet sich die Angabe des Absenders data ab universis episcopis catholicis ex concilio Carthaginensi am Ende des Doppeldokuments, während sie von Baluzius sachlich wohl zutreffend an das Ende des ersten Teils gestellt wurde. Nun ist es aber gut möglich, dass dieses Doppeldokument von den katholischen Bischöfen zu einer Einheit umgeformt und so schon früher bei den Behörden zur Durchsetzung ihrer Ansprüche verwendet wurde. Trotz aller sachlichen Bedenken ist daher die Absenderangabe an der überlieferten Position zu halten.46 (b) Am Ende der Verlesung der so genannten Relatio Anullini vom 15. 4. 313 findet sich die Datierung (3,220,17): dn. Constantino Aug. ter. conss. Die von Lancel und Rossi vorgenommene Ergänzung et Licinio III bzw. et Maximino III mag sachlich richtig sein; wenn aber der Name des zweiten Konsuls fehlt, so beruht dies wohl auf einem Fehler bzw. einer Streichung (damnatio memoriae?), die nicht der handschriftlichen Überlieferung der Gesta zuzuschreiben ist, sondern wohl in den ca. hundert Jahren zwischen der Entstehung des Dokuments und der Konferenz von Karthago anzusetzen ist; dafür spricht auch die Parallelüberlieferung desselben Dokuments in Aug. epist. 88,2, in der ebenfalls nur Kaiser Konstantin als Konsul genannt ist. Ein weiteres Beispiel, das die Edition des Breviculus collationis und von Ad Donatistas post collationem betrifft: Der Brief des Kaisers Konstantin an den Prokonsul Probianus wird von Augustinus vor der Collatio (Aug. epist. 88,4 und Aug. c. Cresc. 3,70,81) in einem anderen Wortlaut zitiert als danach (b 3,41,16–20; d 55,27–30; || 45 LANCEL I, 364. – Baluzius und Lancel verkennen den Ablauf dieser Szene: Alypius fordert, dass auch die Anwesenheit der donatistischen Rivalen der bereits aufgerufenen katholischen Bischöfe überprüft wird (1,113), der donatistische Bischof Adeodatus meldet darauf, dass Felix, der donatistische Konkurrent des Silvanus von Summa, krank sei (1,114), und Alypius kommentiert dies mit einiger Schadenfreude, dass die Donatisten, die das Vortreten der katholischen Bischöfe gefordert hatten, nun ihrerseits wegen der Abwesenheit ihres Bischofs blamiert seien, worauf Marcellinus die zuvor gebotene Entschuldigung der Absenz als glaubwürdig annimmt (1,115). Es gibt keinen Grund, die zwei Wortmeldungen des Alypius zu einer einzigen zu vereinigen. 46 Ähnlich verhält es sich mit dem Titel der so genannten Relatio Anullini, die in 3,215 mit folgendem sicherlich nicht ,originalen‘ Titel vorgelesen wurde: Incipit relatio Anulini proconsulis, ubi ostendit Donatistas Caeciliani causam ad imperatorem Constantinum detulisse.

18 | Gesta collationis Carthaginensis

Aug. epist. 141,10). Die Abweichungen im Text (zweimal atque/et, diurnis/diuturnis, possit/posset, Caeciliano episcopo/Caeciliano) dürfen nicht aneinander angeglichen werden, weil die späteren drei Zitate aus einer anderen Quelle stammen: Das entsprechende Dokument wurde ja bei der Collatio Carthaginensis von den Donatisten vorgelegt (cap. 3,557), und dessen Textform unterscheidet sich offensichtlich von der, die Augustinus früher zitierte, durch die oben genannten Abweichungen;47 diese sind also nicht der handschriftlichen Überlieferung der einzelnen Augustinuswerke zuzurechnen.

3.1 Allgemeine Charakteristik des Texts Bei den Gesta collationis Carthaginensis handelt es sich nicht um einen von einem einzelnen Autor konzipierten fiktiven Dialog, der eine in sich geschlossene Texteinheit geschaffen hätte, sondern um die Aufzeichnung einer tatsächlich stattgefundenen konfliktgeladenen Auseinandersetzung zweier einander feindlich gegenüberstehender Parteien, zwischen denen der Cognitor Marcellinus zu vermitteln hat. Der Text ist daher voll von Kanten und Brüchen, wir finden Stellen, an denen ein Sprecher vom Thema abschweift oder unterbrochen wird, der Fortlauf des Gesprächs durch Missverständnisse oder polemische Verzerrungen behindert wird, die Diskussion in zwei separate Stränge zerfällt, ein Sprecher auf ein schon längst zurückliegendes Ereignis rekurriert uvm. Eine kritische Edition muss solchen Umständen Rechnung tragen und darf nicht eine scheinbar logische Abfolge der Textteile herstellen, die dem tatsächlichen Verlauf der Debatte widerspricht. Zum Beispiel wird in 1,179,10; 1,185,1; 1,200,1; 1,205,1 die Verlesung der Namen der donatistischen Bischöfe jeweils durch eine Wortmeldung unterbrochen, die sich nicht auf den unmittelbar zuletzt verlesenen Namen, sondern auf eine einige Zeit zuvor getätigte Wortmeldung bezieht. Eine Textumstellung, wie sie Lancel aus eben diesem Grund für 1,179f. vornimmt, ist fehl am Platz. Gut möglich scheint, dass Wortmeldungen deswegen mit einiger Zeitverzögerung geäußert werden, weil dazwischen eine kurze Beratung abseits der Hauptdiskussion erfolgt ist.48

3.2 Sprache und Stil Als stenographisch aufgezeichnetes Protokoll einer Diskussion ist die Collatio ein wertvolles Dokument für das gesprochene Latein der Spätantike.49 Die Tachygra-

|| 47 Es ist bezeichnend, dass die donatistische Fassung dem Caecilianus den Bischofsrang abspricht. 48 WEIDMANN, Recording, 94–96. 49 LANCEL I, 289–327; LÖFSTEDT, Notizen; PINKSTER, Word order.

Einleitung | 19

phen und nach ihnen die Edition des Marcellus erfassten aber im Wesentlichen nur die gesprochenen Worte. Non-verbale Kommunikation wie Mimik, Gestik, Lärm (3,142; 3,240f.), Gelächter (b 3,38,19), Sprechpausen (1,213,4) u.a. wurden nur in Ausnahmefällen dokumentiert; es scheint gut möglich, dass die Donatisten durch gezielte non-verbale Provokationen versuchten, Augustinus aus dem Konzept zu bringen; in diesem Sinn ist wohl das von erster Hand geschriebene, von zweiter aber wegen schwerer Verständlichkeit getilgte sufficit in 3,186,5 als Aufforderung, die Provokationen zu unterlassen, zu verstehen. Ebensowenig sind Änderungen im Tonfall der Stimme erkennbar (z.B. sind in 3,74,9 die Worte mandatum publicate als ein der Gegenpartei in den Mund gelegtes Zitat zu verstehen, welches dem Hörer mit Sicherheit als solches erkennbar war).50 Der Text weist darüber hinaus zahlreiche orale Elemente des spätantiken Lateins auf, die in ihrer Eigenart beschrieben werden müssen, aber nicht nach den Regeln klassischer Grammatik und Rhetorik korrigiert werden dürfen. Die folgenden Bemerkungen betreffen vor allem jene Stellen, an denen der Text gegenüber den vorangehenden Editionen geändert wurde.

3.2.1 Vokabular Im aufgezeichneten Text der Gesta finden sich vermehrt umgangssprachliche Formen wie mi anstelle von mihi (1,133,229), zusammengesetzte Präpositionen (z.B. 1,116,15: abante; 1,128,19: econtra; ebenso 1,133,97.100), Dekomposita (z.B. ein Hapax legomenon perconmixtionem in 3,258,7551), hybride Wortbildungen, wie z.B. die aus protelari und dilatari kontaminierte Form protelatari (2,61,6), die wohl so gesprochen und aufgezeichnet wurde und nicht durch Korrektur aus dem Text zu verbannen ist. Morphologisch auffällig sind das Neutrum ipsud,52 der Akkusativ Plural Masculinum duo für duos (cap. 3,513; 1,198,86)53 sowie der Genetiv Plural duum mensuum für duorum mensium (1,30,6).54 Der Genetiv Plural von absens lautet stets absentum. Der ranghöchste Bischof einer Provinz wird in Lancels Edition immer mit primas bezeichnet,55 während der Codex unicus an zwei Stellen primatus bietet (cap. 1,57; 3,247,9). Da diese Form auch im Breviculus (3,9,3) und in Ad Donatistas post collati|| 50 Dazu kommt noch die symbolische Kommunikation, etwa die Weigerung der Donatisten sich zu setzen in Anlehnung an den Prozess Jesu; vgl. GRAUMANN, Upstanding Donatists. 51 Vgl. LÖFSTEDT, Notizen, 329. – Der ThlL kennt einige mit percon- eingeleitete Komposita; bei den meisten dürfte es sich jeweils um spontan gebildete Wörter handeln, die keine weitere Verbreitung gefunden haben; ThlL X 1,1,1217–1219. 52 Cap. 3,254; 1,55,97; 3,79,6; dem stehen 19 Belege des korrekten Neutrums ipsum gegenüber. 53 Vgl. ThlL V 1,2243,1–60. 54 Vgl. ThlL V 1,2242,24–77; VIII 746,40–52. 55 In gesta 1,10,91 ist primatium attributiv neben episcoporum verwendet, in 1,55,10 findet sich der Ablativ primate.

20 | Gesta collationis Carthaginensis

onem (41,17) handschriftlich bezeugt ist, gibt es keinen Grund, den überlieferten Text zu ändern.56 Im Codex unicus finden sich für eine schriftliche Nachricht der Parteien an Marcellinus die Formen notaria und notoria. Da Erstere in den Capitula, den Gesta und im Breviculus collationis vorherrscht, wird sie gegenüber der in den Drucken verwendeten Form notoria bevorzugt; überliefertes notoria wird daher in notaria (1,17,7; 1,18,3.103; 1,29,2; 2,12,6.14; 2,36,5) geändert. In Ad Donatistas post collationem wird das überlieferte notoria beibehalten. Für die Zusammenkünfte der Christen während der Verfolgungszeit wird in den Capitula der Begriff collecta verwendet (cap. 3,412.428.432.441.444.448.449.451. 466), den die Editoren seit Baluzius als Femininum Singular verstehen und durch Konjektur entsprechend verändern. Tatsächlich aber ist die überlieferte Wortform stets als Neutrum Plural zu verstehen, und die zahlreichen Konjekturen der Editoren, die es zum Femininum ändern, sind abzulehnen. Das gilt auch für cap. 3,432 (in collecta se fuisse), wo fuisse analog zu cap. 3,327 (fuisse in exilium) als Verb der Bewegung im Sinn von ,gehen‘ aufzufassen ist und mit in + Akk. konstruiert wird. Auch Augustinus verwendet – abgesehen vom unsicheren Fall des Breviculus collationis – in seinen Predigten das Wort als Neutrum.57 Besonders häufig anzutreffen ist unpersönliches habet im Sinn von „es gibt“ (frz.: „il y a“),58 z.B. 1,126,87: presbyterum illic habet. Es findet sich nicht nur unzählige Male bei der Überprüfung der Bischofsnamen, sondern auch einmal in den Capitula, wo es missverstanden wurde und so Anlass zu einer verfehlten Konjektur gegeben hat (cap. 3,421): prosecutio catholicorum, quae interrogari desiderat Donatistas, utrum nulla habeat martyrum gesta. Die Katholiken wollen hier die Donatisten dazu bringen zu gestehen, dass in manchen Märtyrerakten davon die Rede ist, dass Christen während der Verfolgungszeit zusammenkommen konnten. Daher ist der überlieferte Text (habeat) weder in habeantur (Baluzius) noch in habeant (Lancel nach Pithoeus) zu ändern; Letzteres ließe die Frage der Katholiken sehr naiv erscheinen. Neben all diesen eher umgangssprachlichen Elementen ist in manchen Situationen ein Bemühen um einen erhabenen Ausdruck zu erkennen, z.B. die Verwendung des feierlichen huiusce anstelle von huius in 3,22,2: huiusce rei (vgl. auch –

|| 56 Vgl. auch Aug. epist. Divj. 16,3,5: ad primatum Numidiae; Possid. indic. VI.21: Ianuario primatui partis Donati; Aur. epist. ad Bonif. (CCSL 149, 156,5): Valentinus primatus provinciae. 57 Im prekär überlieferten Breviculus (3,32,33) ist collecta als Femininum bezeugt; in zwei Predigten Augustins ist collecta hingegen als Neutrum überliefert, das von den Editoren wohl zu Unrecht in ein Femininum geändert wird: Aug. serm. Frangipane 6,1 (MiAg 1, 220,2): interrogati responderunt collecta〈m〉 se egisse … congregando se in collecta (das zweite collecta wurde von Frangipane und Morin wohl als Ablativ Singular Femininum und nicht als Akkusativ Plural Neutrum verstanden); Aug. serm. Lambot 7 (PLS 2, 783,52): collecta〈m〉 se fecisse … professi sunt. 58 Vgl. STOTZ, Handbuch, Bd. 4, IX § 111.27.

Einleitung | 21

ebenfalls aus dem Munde des Petilianus – 3,32,2: huius caecitatis episcopum P; huius civitatis episcopum edd; huiusce civitatis episcopum scripsi).59.

3.2.2 Syntax Ein sprachliches Charakteristikum der Capitula des Marcellus ist die Verknüpfung syntaktisch verschiedener Satzteile durch et … et, bei der die Setzung des ersten et später erfolgt als zu erwarten wäre, z.B. cap. 1,188: de episcopo catholico et rebaptizato, et nominum recitatio; cap. 3,51: interloquutio, qua exponitur Donatistis et forma pragmatici et catholicorum professio probabilis iudicatur (das erste et wird von den Editoren seit Baluzius getilgt); cap. 3,197: prosecutio catholicorum, qua se et iam elegisse respondent, quo iure disceptent, et nihil pro se egisse iudicem, sed pro partibus suis (et iam scripsi; etiam P1 edd.; et etiam P); cap. 3,524: ubi respondent catholici et lectum esse ex rescripto diem, et iterum offerunt, ut legatur (et1 del. la). Zur näheren Bestimmung der Begriffe interloquutio bzw. prosecutio verwendet Marcellus in seinen Capitula oft einen mit ablativischem qua eingeleiteten Relativsatz. Ab cap. 3,113 tritt eine bis dahin noch nicht vorgekommene Ausdrucksweise mit quae und persönlich konstruiertem Relativsatz in den Vordergrund (z.B. interloquutio quae … pronuntiat). Da es sich hierbei um eine lectio difficilior handelt, ist bei unklarer Überlieferung im Zweifelsfall zugunsten letzterer Konstruktion zu entscheiden: cap. 3,149: quae … dicunt P; qua … dicunt edd; quae … dicit scripsi; cap. 3,335: quae … desiderant P; qua … desiderant edd; quae … desiderat scripsi; cap. 3,507: quae … dicitur P; qua … dicitur edd; quae … dicit scripsi. Oft tritt, wie im Spätlatein üblich, eine Gerundivkonstruktion an die Stelle eines passiven Infinitivs,60 z.B. 1,5,34: illud etiam scire Donatianae partis episcopos volo … ecclesiam sibi … tradendam; 3,94,1: certum est post habitum conflictum eos catholicos nuncupandos; 3,203,3: si hoc potest esse retinendum (= si hoc potest retineri). Besonders häufig ist ein Nominativus absolutus, der an die Stelle des Ablativus absolutus tritt,61 z.B. 3,74,2: ut ab utrisque partibus e l e c t i e p i s c o p i , veternosum errorem … veritas monstret; 3,128,2: iam proferat, ne superfluis nos accusationibus a g e n s , populus … decipiatur; 3,249,3: si s u p e r f l u a a c t i o adversus Caecilianum i n t e n t a , liberant mores. Diese Erscheinung ist nicht auf spontane Wortmeldungen beschränkt, sondern findet sich auch in zwei schriftlich konzipierten Texten, und zwar in 3,258,66: donec e x t r a c t u m (sc. retiaculum) ad litus, ad purgationem boni seu mali prodantur, und – wegen des auffälligen Hyperurbanismus besonders bemerkenswert – in der Unterschriftenliste der katholischen Bischöfe (1,135,47): Ein

|| 59 Die formelhafte Wendung huiusce civitatis findet sich in zahlreichen Inschriften. 60 Vgl. STOTZ, Handbuch, Bd. 4, IX § 61.4. 61 HSz, 143f.

22 | Gesta collationis Carthaginensis

Bischof Restitutus unterschreibt für seinen abwesenden Kollegen Victor mit folgenden Worten: ego Restitutus episcopus, p e t i t u m de me a Victore episcopo Mamillensi, coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino subscripsi eum suprascripta me mandasse. Die Editoren haben durch verschiedene Konjekturen versucht, einen mehr den Regeln der klassischen lateinischen Grammatik entsprechenden Satz herzustellen. Jedoch lassen sich sowohl das Partizip petitum als absoluter Nominativ als auch der Akkusativ me neben mandasse mit Analogie zu iubere erklären, weshalb kein Eingriff in den überlieferten Text erforderlich scheint. Ein hyperkorrekter Ablativus absolutus findet sich in 3,258,131: denique domino cum discipulis recumbente et dicente … atque respondente eodem Iuda … ut ab eodem domino audiret … detectum se protinus videns, confusus abscessit. Vor allem in oralen Texten sind Verstöße gegen die Regeln des Satzbaus häufig anzutreffen. Unzählige Male werden Sätze nicht korrekt beendet, sondern als Anakoluth mit einer anderen syntaktischen Konstruktion weitergeführt (z.B. 2,28,17; 3,186,3 s.u.).62 Man findet zahlreiche Constructiones ad sensum, in denen die Regeln der Kongruenz aufgebrochen werden. Eine grammatisch inkorrekte, wegen der Ausrichtung nach dem Synonym daemones leicht verständliche Genuskongruenz begegnet in 3,258,167: d a e m o n i o r u m , quia Christum c o n f e s s i (confessa la) sunt.63 Ebenso ist in 3,43,9: quid est quod n o b i s de mora praescribitur et tamquam c a v i l l a t o r i b u s et a cognitione r e f u g i e n t i b u s quasi moras quasdam p e r n o s innecti causantur leicht die syntaktische Anbindung der Dative cavillatoribus und refugientibus mit nobis aus dem vorangehenden Satzteil zu verstehen. Ob man dem donatistischen Primas Primianus in 1,223,4: duos iam dedimus, duos nunc subrogantur, id est Veratianus et Victor, praesentes collegas nostros ein derart auffälliges Schwanken in der Verwendung von Nominativ und Akkusativ zutrauen darf, ist unsicher.64 Im Zweifel behalte ich den von erster Hand überlieferten Text bei und folge nicht den Korrekturen der späteren Hand. Besonders häufig finden sich Schwankungen im Numerus, weil die Parteien sowohl als ein Kollektiv mehrerer Sprecher als auch als Einzelpersonen verstanden werden, z.B. 1,168,5–170,1: significantes insinuantesque … quo diceret; 3,140,27: ut ea, quae v o l u n t , in iudicio v e n t i l e n t , nisi ea, quae de i p s o flagitavi, in iudicio d e p r o m p s e r i t (deprompserint edd); 3,152,1: quod p e t i s t i s offerimus: non v o s paeniteat petisse. Antiqua gesta v o l u i s t i (voluistis ba du ro) recitari; 3,157,2: adeo enim et in prima fronte negotii postulavimus, ut mandatum legatorum suorum luce clarius d e m o n s t r a r e t , ne, cum haec in iudicium mitterentur, forte r e n u e r e n t ; 3,186,3: si p a t i a t u r ! Ecclesiae, quam tenemus – sicut omnes noverunt, quorum s o l e n t animos suis sollicitare criminationibus, et iam sui mandati tenore d e c l a r a r u n t .

|| 62 Vgl. HSz, 729–732. 63 Vgl. STOTZ, Handbuch, Bd. 4, IX § 87. 64 Zum Akkusativ als Subjektskasus s. STOTZ, Handbuch, Bd. 4, IX § 9.1

Einleitung | 23

Mehrmals begegnet quo mit Konjunktiv im modalen Sinn („indem“): 1,170,1; 1,190,3; 3,258,124.164.65 Doppelte Verneinung ist üblich, z.B. 1,203,38: traditorem non habeo nec numquam habui.66 Besonders häufig werden verschiedene syntaktische Konstruktionen miteinander vermengt, vor allem werden mehrmals Infinitivkonstruktionen mit Nebensätzen vermischt,67 z.B. cap. 1,29: prosequutio Donatistarum de adventu suo Carthaginem, et quod iam die transacto fieri non debeat ipsa conlatio, sed in contumaces pronuntiari debere; cap. 3,235: ubi etiam dicitur Caeciliani causam ad ecclesiam minime pertinere, sed tamquam frater innocens defendendus sit; cap. 3,407: quia … non posse concilium congregari; 2,39,2: nec esse, quod pars utraque legat atque recenseat, nec dari aut revocari memoriae paululum possit; 3,39,2: eos, quos legatos esse dixerunt, utrum ex omnium voluntate, utrum ex communi mandato perrexerint, doceant; 3,188,13: dicant se (dicantque la) quo ordine quave actione in iudicio consistant; 3,200,16: dico enim eum utrum petitorem an responsorem stare P (dico enim eum utrum petitor an responsor stet P2 edd); 3,258,86: clarum est adversarios (adversarii edd) qua conscientia patrocinantes erroribus malos nolint. Einmal werden bei einem Vergleich ein Adjektiv im Positiv und quam mit Ablativus comparationis verwendet (1,163,21): presbyteros habet et abundantem populum quam ipso.68

3.2.3 Ellipsen und Abundanzen In gesprochener Rede werden oft aus dem Zusammenhang leicht erschließbare Begriffe ausgelassen, eine konjekturale Ergänzung im Text der Edition scheint daher nicht notwendig, z.B. 1,45,2: ceterum certum est me … omnino non posse (sc. firmare); 1,133,13: sed populos habemus quibus ordinare; 3,181,3: utrum legibus publicis agant an legis divinae conflictu (conflictum eligant pi la);69 3,272,2: et ego possum petere, ut mihi de epistula recitetur, et ipsi possunt (petere add. la), ut illis ex codicibus recitetur. Besonders häufig ist die Auslassung des pronominalen Akkusativs im AcI. Die Editoren haben oft zu Unrecht se, eum, eos o.Ä. eingefügt (cap. 1,47; cap. 1,76; cap. 3,214; cap. 3,476; 1,55,111; 1,184,1; 1,207,21; 2,33,3; 3,52,1; 3,200,11; 3,258,75).70 Vor allem Verben des Sagens fallen der knappen Ausdrucksweise zum Opfer, z.B. 1,207,50: iamdudum: Ipse subscripsit; 3,97,7: vel illud reverentiae ac patientiae

|| 65 Vgl. HSz, 680. 66 Vgl. STOTZ, Handbuch, Bd. 4, X § 24.2. 67 Vgl. STOTZ, Handbuch, Bd. 4, IX § 109. 68 Vgl. HSz, 594. 69 Die syntaktische Balance dieses Satzes ist ähnlich schief wie in 3,191,3: utrum disceptationem legis divinae tenere cupiant an publicas leges. Beide Wortmeldungen stammen vom selben Sprecher. 70 Vgl. HSz, 362.

24 | Gesta collationis Carthaginensis

iudiciorum praestare dignentur (ut dicant add. la), utrum petitoris loco adstant; 3,138,1: conscientia ipsa publica tenet nec tacebo ulterius nec differam (hoc dicere add la), vir nobilis, te ipsum populo fuisse edictis frequentibus pollicitum; 3,144,1: si a principio (cuncta recitanda sunt add. edd), ex quo causam ad imperatorem Constantinum miserunt, criminum Caeciliani 〈libellum〉 iube recitari; 3,253,8: utrum ex nostra persona an ex eorum, qui mandaverunt (proferatur add. ba); 3,281,16: (quod dicimus add. la) ad medicinam ipsorum fieri.71 Oft wird ein Begriff durch ein Synonym erweitert, wodurch manchmal stilistisch unschöne, asyndetische Gebilde entstehen, z.B. 3,99,2: possem enim nunc adserere et clamare adversus istos universum orbem r e l u c t a r i , r en i t i ; 3,101,7: et criminationes, opiniones hominum repudiare; 3,140,9: utrum haec contra nos vera an f a l s a sint, f i c t a . Ebenso unschön ist die Tautologie des Verbs adserere in 3,113,3: a d s e r t u m est enim, quod criminibus nescio quibus ecclesiam, quam tenent, a vobis hodieque a d s e r a n t . Konjunktionen werden mitunter zur Verdeutlichung wiederholt (z.B. 3,79,3: restat, u t , quoniam in unum sanctitas vestra delectis ab utraque parte, qui negotium possent actitare, convenit, – quaeso vos, u t tandem proponere negotium et peragere atque explanare dignemini), ebenso Satzglieder (z.B. 3,164,1: p r o s e c u t i o n e s u a vir venerabilis, si dignatur sanctitas tua diligenter advertere, non adversum te aliquid se mandasse, sed ea, quae ad te non pertineant, p r o p r i a p r o s e c u t i o n e signavit; 3,249,8: multis etiam documentis lex divina diffunditur, q u i b u s inmaculata vita pastoris debeat c a e l e s t i b u s t e s t i m o n i i s adprobari).72 In 3,129,7: si autem non dixisses (dicis la), intellegat is … wird der Irrealis in Analogie zu vorausgehendem si enim ista dixisses, possem … beibehalten. Besonders typisch für orale Texte ist die Wiederholung ganzer Sätze nach einer kurzen Abschweifung, z.B. 1,182,8: h a b e o p r e s b y t e r u m in ecclesia F l o r e n t i n u m . Episcopi fuerunt tres catholici. Iam decesserunt; non potuimus adhuc ordinare. P r e s b y t e r u m i l l i c h a b e m u s F l o r en t i n u m ; 3,74,8: C a t h o l i c a m m o n s t r am u s e c c l e s ia m de lege, de prophetis, d e e v a n g e l i i s , de psalmis, de omnibus divinis testimoniis; contra hoc a vobis profertur: ‘Mandatum publicate’, cum a d e c c l e s i a m d e m o n s t r a n d am e v a n g e l i u m proferamus; 3,236,8: adstipuletur igitur, ut, s i c r i m i n o s u m p a t r e m e i u s c o n s t i t e r i t , eum crimina teneant; si autem innocentem, necesse habeat esse filius innocentis; ita quoque e diverso necesse habeat, ut sit filius criminosi, s i c o n s t i t e r i t c r i m i n o s u m . In diesem Zusammenhang ist auch auf die Prolepse von Satzgliedern zu verweisen, durch die der wichtige Begriff eines Nebensatzes in den übergeordneten Satz vorgezogen wird, ohne dort syntaktisch eingebunden zu sein, z.B. 2,33,5: cum enim n o b i l i t a s t u a (tr. post quae vel iussit edd) ea quae recenseri iussit ab officio fuerint ventilata; 3,253,7: cum actio nobis conpetat, s c r i p t u r a m a n d a t i nihil interest ut-

|| 71 Vgl. HSz, 424. 72 Vgl. STOTZ, Handbuch, Bd. 4, X § 15.4.

Einleitung | 25

rum ex nostra persona an ex eorum). Umgekehrt werden Satzteile, die dem Sprecher zunächst als entbehrlich, danach aber als notwendig erschienen, verspätet nachgetragen, z.B. 3,140,47: clanculo imperatori nihil suggestum esse ad universos iudices datae sanctionis (forma add. ba du la) – e t a d m e a m q u o q u e m e d i o c r i t a t e m – ipsius recitatione monstratum est; 3,187,5: non ut illam causam, quam – t r a d i t i o n i s – … obiciebant, suscipiamus. In all diesen Fällen scheint ein konjekturaler Eingriff die Oralität der Texte zu verkennen.

3.2.4 Selbstkorrektur Vor allem bei Wortmeldungen des Petilianus lässt sich ein gewisser Hang zur Selbstkorrektur erkennen. In 2,39,3 (proinde sublimitas tua, ut quoniam res honesta postulatur) korrigiert er sofort die Konjunktion ut in quoniam. Zweimal kontaminiert er einen Präpositonalausdruck mit einer präpositionslosen Fügung (2,48,6: tantum de temporis P] tantundem temporis edd: Petilianus wollte wohl zunächst eine umgangssprachlich mit de umschriebene Wendung vorbringen, korrigierte sich aber sofort und wechselte zur klassischeren Verwendung eines partitiven Genetivs; das gleiche Phänomen aus dem Munde des Petilianus findet sich in 3,274,4: quis igitur in hominum, wo ebenfalls anstelle von ursprünglich gewolltem in hominibus eine präpositionslose Wendung bevorzugt wurde). Die stenographische Aufzeichnung hat diese Charakteristika gesprochener Sprache festgehalten; sie sollten daher in einer Edition nicht getilgt werden.

3.3 Bibeltext Abgesehen von einigen wenigen Ausnahmen finden sich Bibelzitate nur im Mandat der Katholiken (1,55), dem darauf replizierenden Antwortschreiben der Donatisten (3,258) sowie in der sich daran anschließenden Diskussion über die Deutung des Begriffs mundus, die wegen des Textverlusts allerdings nicht weiter zu verfolgen ist. Die Abfolge und der Wortlaut der Bibelzitate im Mandat der Katholiken lehnen sich besonders eng an das Dossier in Augustins Epistula ad catholicos (un. eccl. 6,11–11,29 [CSEL 52, 243–267]) an: Abgesehen von den drei in umgekehrter Folge angeführten Isaias-Testimonien und den zwei Zitaten aus Psalm 49 und 71 ist die relative Abfolge der einzelnen Stellen identisch. In den Gesta sind meist nur die für die Argumentation wichtigen Verse ausgewählt, wodurch sich der Umfang der Zitate auf die entscheidenden Zeilen reduziert. Den einzigen Überschuss bilden die drei Testimonien aus den Propheten Malachias, Jeremias, Sophonias (1,55,50–65), die in der Epistula ad catholicos fehlen und auch sonst nie bei Augustinus in antidonatis-

26 | Gesta collationis Carthaginensis

tischem Kontext verwendet werden.73 Im Gegensatz dazu gibt es in der Epistula ad catholicos mehrere Stellen, die in den Gesta fehlen. Es fällt auf, dass beide Textsammlungen eine Reihe von gemeinsamen Varianten aufweisen, die auf einen Schreibfehler in der LXX zurückzuführen sind, aber dem bei Augustinus üblichen Bibeltext entsprechen.74 Die Ähnlichkeit beider Textsammlungen ist so groß, dass Fehler des einen Texts durch den jeweils anderen korrigiert werden können.75 Einige von modernen Editoren verworfene Varianten, die der Bibeltext des Antwortschreibens der Donatisten aufweist, können zweifelsfrei dem zugrunde liegenden griechischen Text zugeordnet werden und sind daher im Text beizubehalten: In 3,258,79 tilgt Lancel im Text von Ez. 22,19 überliefertes dic und stellt einen der Vulgata konformen Bibeltext her, obwohl der überlieferte Wortlaut im Text der LXX eine deutliche Stütze im Imperativ εἰπόν findet. Ebenso ist es nicht zutreffend, im Text von Mal. 1,7 (3,258,118) in mensa domini benedicta est (Vulg.: mensa domini despecta est) eine „pieuse inadvertance“ eines lateinischen Schreibers anzunehmen.76 Die vorliegende Textform geht auf griechisches εὐλογημένη oder εὐλογισαμένη, eine Variante zur LXX-Lesart ἠλισγημένη (LXX ἐξουδενωμένη), zurück. Vor allem im Streit um die Interpretation des Begriffs ‚Welt‘ (mundus), in dem Augustinus und Emeritus einander zahlreiche biblische Belege an den Kopf werfen, finden sich mehrere Ungenauigkeiten, Unstimmigkeiten und Auslassungen, die wohl als ungenaue Gedächtniszitate in einer hitzigen Diskussion und nicht als von der handschriftlichen Überlieferung entstellt zu bewerten sind. So verknüpft etwa Augustinus in 3,265,9 die Zitate Io. 12,47 und Io. 3,17 in der Weise miteinander, dass er die Selbstaussage Christi zunächst wie in Io. 12,47 in der ersten Person präsentiert, danach aber wie in der Aussage des Johannes über Christus in die 3. Person abgleitet: Non ut iudicem (iudicet ba du la) mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum. Da es sich mit einiger Wahrscheinlichkeit um eine Zitiervariante Augustins handelt, ist die Lesart des Codex iudicem gegen die Konjektur des Baluzius zu halten. In seiner Antwort lässt Emeritus beim Zitat 1 Io. 4,5 einen Teil aus (3,266,5), was ebenso nicht der handschriftlichen Überlieferung, sondern einem Gedächtniszitat geschuldet ist.

|| 73 Mal. 1,10sq.; Ier. 16,19; Soph. 2,11. – Möglicherweise handelt es sich bei diesen Versen um den Beitrag eines Kollegen Augustins. 74 In 1,55,36 geht die bei Augustinus geläufige Variante multiplicabitur (Gen. 28,14) auf πληθυνθήσεται (anstelle von LXX πλατυνθήσεται; Vulg.: dilataberis) zurück. Ebenso findet sich in 1,55,44 für Is. 54,4 die Form praevalebis, die von der griechischen Variante κατισχύσεις (anstelle von LXX κατῃσχύνθης; Vulg.: confunderis) stammt. 75 So wird einerseits der in P überlieferte Text von 1,55,43 (extende) durch die Parallele in un. eccl. gegen die späte Korrektur extenderis in P2 gestützt, andererseits empfiehlt der Text intima (1,55,49), die gleichlautende Variante in un. eccl. 7,16 (CSEL 52, 250,20) gegen ultima zu bevorzugen; vgl. auch die Korrektur sis in 1,55,50 auf Basis von un. eccl. 7,16 (CSEL 52, 248,13) gegen überliefertes sit. 76 Vgl. LANCEL III, 1209 Anm. 3.

Einleitung | 27

4 Editionen 4.1 Ältere Editionen Die erste Edition der Gesta collationis Carthaginensis wurde im Jahre 1586 von Jean (Papirius) Masson (= ms) vorgelegt. Dabei handelt es sich freilich bloß um eine mehr oder weniger diplomatische Abschrift des Pariser Codex. Viele Abkürzungen blieben unaufgelöst. 10 Jahre später folgte eine Edition von Pierre Pithou (= pi), der vor allem sämtliche Abkürzungen aufgelöst und den Text an vielen Stellen emendiert hat. Ein substantieller Fortschritt wurde mit der Edition des Baluzius (= ba; 1683) erreicht, der die Editionen seiner Vorgänger wesentlich verbesserte und viele seiner bis heute gültigen Textentscheidungen in kritischen Anmerkungen begründete. Die wenig später (1702) erschienene Edition von Dupin (= du) weicht im Text nur geringfügig von der des Baluzius ab. Beide Editionen fanden durch Nachdrucke weite Verbreitung: Der Text des Baluzius wurde von Mansi im 4. Band seiner Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio nachgedruckt,77 Dupins Text wirde in der Patrologia Latina (PL 11, 1231–1418) nachgedruckt. Ein wesentlicher Fortschritt ist mit der magistralen Edition von Serge Lancel erreicht (1972–1975), der einen kritisch neu edierten Text mit einer französischen Übersetzung, begleitet von einer umfassenden Einleitung (LANCEL I) und einem umfangreichen topographischen Index (LANCEL IV), vorlegt; sein Text wird weitgehend unverändert im Band 149A der Series Latina des Corpus Christianorum nachgedruckt.78 Die zweisprachige Ausgabe von Alessandro Rossi nimmt zahlreiche Textverbesserungvorschläge auf und führt für längere Textabschnitte eine Untergliederung in Paragraphen ein.79

4.2 Zur vorliegenden Edition Die vorliegende Edition beruht auf einer mehrmaligen Neukollation des Codex P, die es erlaubt, einige seit der Erstausgabe tradierte Fehllesungen zu korrigieren80 sowie einige Abkürzungen neu zu interpretieren.81 Besonderes Augenmerk wurde auf die Dokumentation und Bewertung der von zeitgleicher (P1) und späterer (P2) Hand vorgenommenen Korrekturen gelegt, was in den bisherigen Ausgaben nur || 77 MANSI, Sacrorum conciliorum, tom. IV, coll. 18–246. 78 LANCEL, Gesta conlationis Carthaginiensis. 79 Obwohl ich anfangs geplant hatte, diese Paragrapheneinteilung in der vorliegenden Edition aufzunehmen, halte ich es nun für besser, im Sinne der eindeutigen Zitierbarkeit auf diese vierte Gliederungsebene (nach Tag, Kapitel und Zeile) zu verzichten. Vgl. ROSSI, La conferenza, 125. 80 S. oben S. 1 Anm. 4. 81 S. oben S. 8.

28 | Gesta collationis Carthaginensis

ungenügend geschehen ist. Dadurch können neben vielem anderen zwei Details, die die Zusammensetzung des donatistischen Verhandlungsteams betreffen, berichtigt werden: (a) Der Name des Victor Tabborensis (1,201,88) befand sich nicht in der Unterschriftenliste des donatistischen Mandats, weil er ursprünglich als Actor bestimmt war, aber schließlich seinen Platz Primianus, dem Bischof von Karthago, überlassen musste. Sein Name wird daher an der entsprechenden Stelle der Unterschriftenliste nicht vorgelesen, sondern er selbst unterbricht an jener Stelle, an der aufgrund seines ‚Dienstalters‘ seine Unterschrift gesetzt werden hätte müssen, die Verlesung und erteilt das Mandat mündlich. Wegen dieser Irregularität darf das Formular des überlieferten Texts nicht an die benachbarten Abschnitte angeglichen werden; es verbietet sich daher, das überlieferte et cum recitet in item recitavit zu ändern (zutreffend ist die Korrektur von P2 et cum recitaret). (b) Am dritten Verhandlungstag wurde allem Anschein nach Protasius durch den nicht näher identifizierbaren Bischof Habetdeum ersetzt. Denn in der zu Beginn des dritten Verhandlungstags gebotenen Liste der donatistischen Bischöfe fehlt der sonst82 immer an vierter Stelle genannte Bischof Protasius Tubuniensis; an seiner Stelle wird in der Handschrift als siebenter Verhandler ein Bischof Habetdeum genannt (3,2,6). Tatsächlich meldet sich Protasius nur am ersten Tag zu Wort (1,121,8; 1,133,229), nie am zweiten oder dritten Tag. Obwohl wir über keine expliziten Informationen verfügen und der Tausch weder von Marcellinus noch von den Katholiken erwähnt oder bestritten wurde,83 scheint es gut möglich, dass Protasius aus unbekannten Gründen seine Teilnahme als Actor am dritten Verhandlungstag absagen musste und an seiner Stelle Habetdeum in den Ring geschickt wurde. Jedenfalls ist es dieser Habetdeum, der sich am dritten Tag bereit erklärt, das Antwortschreiben der Donatisten auf das Mandat der Katholiken (3,258) vorzulesen, was ihm wohl nur möglich ist, wenn er als Actor zugelassen ist. Ein großes Problem bereitet dem Editor die inkonsequente Behandlung formelhafter Ausdrücke in der Handschrift, vor allem bei der Einführung der einzelnen Sprecher und im Bereich der Verlesung der Unterschriftslisten (v.a. 1,120–143; 1,163–210; 1,215). Hier folge ich mit den notwendigen Ergänzungen im Wesentlichen, aber doch mit Vorbehalten der Edition Lancels. Zum Beispiel ergänze ich einerseits zweimal für den katholischen Primas nach dem Vorbild zahlreicher ande-

|| 82 Im Titelblatt der Marcellus-Edition (nom. ep. 13), dem Mandat der Donatisten (1,148,6; 1,207,48), der Teilnehmerliste des zweiten Tages (2,2,5) und im Briefkopf der Notaria der Donatisten (2,12,5) wird er jeweils an vierter Stelle genannt. 83 Augustinus hätte darauf leicht im Zusammenhang mit der Erwähnung der Irregularität des donatistischen Antwortschreibens (d 49,8–15) hinweisen können. – Auf eine Irregularität weist auch der Umstand, dass die Verlesung des Dokuments nicht mit recitavit, sondern mit dixit eingeleitet wird (3,258,1).

Einleitung | 29

rer Stellen84 das Toponymikon Carthaginensis, das nach vorangehendem ecclesiae catholicae leicht ausfallen konnte (1,38,1; 1,60,1); anderseits tilge ich das überaus selten überlieferte Attribut partis Donati in den Sprecherangaben, das meines Erachtens leicht aus der Abkürzung ep. d. (= episcopus dixit) entstanden sein kann. Bei den abweichenden Namensformen der afrikanischen Orte scheint es mir sicherer zu sein, den überlieferten Text beizubehalten. Denn wenn im Codex sogar für gut bekannte und bestens bezeugte Orte wie Hippo Diarrhytus oder Macomadia unterschiedliche Schreibungen wie Hippo und Ippo, Zarit- (1,139,15) und Diarrit- (1,179,5) bzw. Macomadiensis, Macomazensis, Macomaziensis und Magomaziensis vorkommen, die in dieser Varietät von Lancel und anderen Editoren anerkannt werden, ist bei den vielen weniger gut bezeugten Bischofssitzen der jeweiligen Lesart des Codex unicus zu folgen und von einer Angleichung differierender Schreibungen Abstand zu nehmen. Daher werden bei Ortsnamen ‚orthographische‘ Varianten (v.a. b/v, di/z, h/-, c/g, s/z) nicht bereinigt. Ich behalte daher im Gegensatz zu Lancel folgende Varietäten bei: Amphorensis (d111) / Anburensis (c18), Bazaritanus (c135) / Vazaritanus (d75), Bosetanus (c73) / Voset (d203), Dydritanus (c35) / Tusdritanus (d223), Girvitanus (c74) / Girbitanus (d160), Hermianensis (c175) / Ermianensis (d40), Lamasuensis (c124) / Lamasbensis (d33), Lamiggigensis (c140) / Lamigigensis (d132), Maxulitanus (c4) / Mazulitanus (d78), Musertitanus (c171) / Mustitanus (d230), Mutugenensis (c166) / Mutigennensis (d257), Novasinnensis (c20) / Novasennensis (d34), Sillitanus (c99) / Sililitanus (d91), Suboabburitanus (c210) / Zugabbaritanus (d28), Sufasaritanus (c207) / Sifaitanus (cf. d80), Suffetus (c2*) / Sufetanus (d42), Tabaicariensis (c218) / Tabazagensis (d101), Tamamallensis (c131) / Tamallensis (d244), Tebestinus (c28) / Tevestinus (d19), Tigillabensis (c12*) / Tigillavensis (c185), Tigisitanus (c227) / Dusitanus (d95), Tusuritanus (c13) / Tuzuritanus (d73), Undesitanus (c88) / Baiesitanus (d177),

|| 84 1,41.43.46.71.102.132.139.152.154.156.160.162.

30 | Gesta collationis Carthaginensis

Utimmensis (c182) / Utummensis (d140), Vamaccorensis (c118) / Bamaccorensis (d66), Villae Regensis (c120) / Villa Regensis (d242), Zellensis (c230) / Tzellensis (d10). In zusammengesetzten Ortsnamen wird oft nur ein Teil flektiert; daher bleibt in obliquen Casus manchmal der erste Teil unverändert, z.B. Horrea Aniniciensi (1,198,92); Horrea Caeliensis (1,201,42); a Medianas Zabuniorum (1,203,10), manchmal der zweite, z.B. 1,126,5: plebis Macrianensis Maius; 1,133,259: ecclesiae Gisipensis Maius. Auch hier folge ich im Wesentlichen der handschriftlichen Überlieferung. Ebenso werden im Allgemeinen Personennamen in der überlieferten Schreibweise beibehalten. Ich nehme daher von einer mechanischen Angleichung der Varianten Abstand. Der in der Handschrift allein bezeugten Namensform Militiades (cap. 3,318–322.402–404.453–517.539) wird gegenüber der ‚korrekten‘ Form Miltiades der Vorzug gegeben. Der Codex unicus wirft viele Frage betreffend die Orthographie auf. Hier folge ich mit einigen Ausnahmen der Schreibung des Codex unicus. Auffällig ist die Verteilung der Varianten von prosequutio/prosecutio und interloquutio/interlocutio. In capp. 1–2 bietet die Handschrift in überwiegender Mehrheit prosequutio und interloquutio, in cap. 3 herrscht hingegen prosecutio vor,85 während das Verhältnis von interlocutio zu interloquutio 8:166 beträgt. Es scheint, dass die ungleiche Verteilung auf eine unvollständige Revision der Capitula zurückzuführen ist, ob durch den Verfasser selbst oder einen Schreiber, muss offen bleiben. Daher schreibe ich immer interloquutio, aber in capp. 1–2 prosequutio, in cap. 3 prosecutio, ohne im textkritischen Apparat die Details dazu zu vermerken.86 Im Text der Gesta folge ich bei diesen zwei wichtigen Begriffen stets der handschriftlich überlieferten Variante. Das gilt auch für die variantenreiche Schreibung von dioecesis/diocesis, schisma/scisma, scida/schida u.a. Ebenso folge ich bei der Behandlung der Assimilation mit Lancel meist dem Text des Codex, auch wenn dies zu einigen Inkonsequenzen führt (z.B. 1,5,43: affertur / 1,5,34: adfuturum; 1,10,9: commonendos / 1,10,35: conmonitione). Die in P dominierende Schreibung negne und circumcelio wird jedoch stets in necne und circumcellio normalisiert. Der textkritische Apparat ist angesichts der schmalen Überlieferung als positiver Apparat gestaltet. Davon weiche ich nur im Falle kleinerer orthographischer Varianten oder unproblematischer Kürzungen, die von allen Editoren gleich behandelt wurden, ab.

|| 85 In nur ca. 10% der Fälle (cap. 3,7.85.93.128.131.138.149.181.236.282.303.312.366.397.409.511.576. 578.582) ist prosequutio überliefert. 86 Dupin und Lancel bieten gewöhnlich prosecutio.

Einleitung | 31

Conspectus siglorum Handschriften P Paris, BNF lat. 1546, s. IX1 (Lorsch) P1 Korrekturen in P von erster bzw. zeitgenössischer Hand P2 Korrekturen in P von zweiter Hand (s. XI/XII) P3 Korrekturen in P von dritter (neuzeitlicher) Hand G

Grenoble, BM 152 (197), s. XII (gesta 1,16 ≈ Aug. c. Emer. 5.7)

Editionen edd Konsens der (übrigen) Editionen (mit Ausnahme der explizit angeführten) ms pi ba du la lasc ro

MASSON, Gesta collationis (Paris 1588) PITHOU, Gesta collationis (Paris 1596) BALUZIUS, Nova collectio conciliorum (Paris 1683), coll. 117–150 DUPIN, De schismate Donatistarum (Paris 1702), coll. 225–317 LANCEL, Gesta conlationis Carthaginiensis (Turnholti 1974; CCSL 149A) LANCEL II + LANCEL III (SChr 195 +224) ROSSI, La conferenza

Varianten der Editionen ms und pi werden nur dann notiert, wenn sie von P abweichen; Varianten der Editionen lasc und ro werden nur dann notiert, wenn sie von la abweichen. b d

Augustinus, Breviculus collationis (unten S. 259) Augustinus, Ad Donatistas post collationem (unten S. 311)

Augustinus, epist. 88,2 (≈ gesta 3,216.220) e

Augustinus, Epistulae, ed. J. GOLDBACHER, Prag-Wien-Leipzig 1895 (CSEL 34, 408)

Augustinus, epist. 128 (= gesta 1,16) und epist. 129 (= gesta 1,18) go da

Augustinus, Epistulae, ed. J. GOLDBACHER, Wien-Leipzig 1904 (CSEL 44, 30– 34.34–39) Augustinus, Epistulae, ed. K.-D. DAUR, Turnhout 2009 (CCSL 31B, 203–206. 207–211)

Augustinus, c. Emer. 5.7 (= gesta 1,16,1–6.15–50.50–77) pe

Augustinus, Scripta contra Donatistas, ed. M. PETSCHENIG, Wien-Leipzig 1910 (CSEL 53, 185–190)

32 | Gesta collationis Carthaginensis

Rezensionen, Beiträge te TENGSTRÖM, Rezension co COURCELLE, Rezension pm74 PETITMENGIN, Rezension 1974 pm76 PETITMENGIN, Rezension 1976 dv DE VEER, Rezension lö LÖFSTEDT, Notizen laiv LANCEL IV, 1261–1289 al ALEXANDERSON, Gesta collationis we WEIDMANN, Reporting

Weitere Marginalien sc Seitenangaben der Edition LANCEL II und LANCEL III (SChr 195+224) pl Seitenangaben des Nachdrucks von du in PL 11, 1231–1418 Neben den Namen der Bischöfe werden folgende Siglen angegeben: c episcopus catholicus (cf. 1,99–144) c episcopus catholicus absens c# episcopus catholicus praesens sedis incertae c* episcopus catholicus superveniens (cf. 1,215) ca actor catholicus (cf. nom. ep.; 1,136–139) cc consiliarius catholicus (cf. 1,139–143) ct custos chartarum catholicus (cf. 1,143) d episcopus partis Donati (cf. 1,148–210) d episcopus partis Donati absens d# episcopus partis Donati praesens sedis incertae da actor partis Donati (cf. nom. ep.) dc consiliarius partis Donati dt custos chartarum partis Donati Auf Stellen aus den Gesta collationis wird mit Nennung von Tag, Kapitel und Zeile verwiesen (z.B. 3,99,9); Verweisen auf die Capitula des Marcellus wird ein cap. vorangestellt. Für die Epistula Marcelli und das Edictum cognitoris wird mit Angabe der Zeilenzahl verwiesen.

P 1v

Hii episcopi causam susceperunt catholici:

la 3 AURELIUS CARTHAGINENSIS sc 414

ALYPIUS TAGASTENSIS AUGUSTINUS IPPOREGIENSIS VINCENTIUS CULUSITANUS FORTUNATUS CONSTANTINIENSIS FORTUNATIANUS SICCENSIS POSSIDIUS CALAMENSIS et Donatistarum hii: PRIMIANUS CARTHAGINENSIS PETILIANUS CONSTANTINIENSIS EMERITUS CAESARIENSIS PROTASIUS 〈TUBINIENSIS〉 MONTANUS 〈ZAMENSIS〉 GAUDENTIUS 〈TAMOGADENSIS〉 ADEODATUS 〈MILEVITANUS〉

P 2r pl 1231

Dilectissimis fratribus et in Christi nomine venerandis Severiano et Iuliano Marcellus memorialis

nomina episcoporum ca1–7

5

da1–7 11

15

epistula Marcelli

la 4 sc 416

Amplector alacriter iussionem, qua mihi amanter atque in deo fiducialiter imperatis, ut totius membra negotii et articulos actionis – quod per istud volumen actorum prosequutiones partium perlongos explicuere conflictus – modulata per me brevitas distinguat et colligat; atque huic operi sola caritate me sentio fateorque sufficere. Ad omnem quippe delegati muneris obsequelam efficaciores vires habet qui praeceptis 5 amore iubentium quam qui fiducia sui paret. Ac iam quidem in hanc operationem, qua in ecclesiae negotio pro singulorum viribus laboratum est, quantum mea mediocritas potuit, officii mei symbolam dedi, quod a viro spectabili et in quo plurimum insigne probitatis est tribuno et notario Marcellino curarum ascitus in nom. ep.,1 hii inc. P nom. ep.,1‒16 hii … Milevitanus om. ba du ‖ 2 Carthaginensis scripsi; Chartaginensis P; Carthaginiensis la ‖ 3 Alypius la; Alyppius P ‖ 5 Culusitanus (cf. 1,138,5) la; Colusitanus P ‖ 10 Carthaginensis scripsi; Chartaginis P; Carthaginis ms pi; Carthaginiensis la ‖ 12 Caesariensis (cf. 1,143,24) scripsi; Cesariensis P edd ‖ 13 Protasius tr. post Adeodatus ms | Tubiniensis (cf. 1,121,7) add. la; om. P ms pi ‖ 14 Zamensis (cf. 1,121,35; 3,5,3) add. la; om. P ms pi ‖ 15 Tamogadensis (cf. 1,128,67) add. la; Thamogadensis add. ms; Thamugadiensis add. pi; om. P ‖ 16 Milevitanus (cf. 1,65,8; 1,65,11; 1,133,266) add. la; om. P ms pi 5 obsequelam P2 edd; obsequellam P epist. Marc.,1 deo P laiv; domino edd | imperastis P2 edd ‖ preceptis P

34 | Gesta collationis Carthaginensis

10 partem non tam merito meo quam dignatione censentis, communicavi cum iudice

15

20

25

30

librandae disceptationis laborem; sed hoc quoque, quod me facere voluistis, peculiariter adhibere non piguit; quandoquidem mihi non minor in eadem re voluptas et gloria est solvisse nunc fratribus votum quam cognitori tunc praebuisse consilium. Quidquid igitur laxius a partibus peroratum est et quidquid interfatibus iudicantis utrubique signatum est, sedula breviatione succinxi consequenter affigens etiam per ordinem notas cauculantibus familiares, ut inquirentis intentio *indicis secuta brevitatem ad id, quod deprehendere velit in paginis actionis, non absque commoditate compendii numeris ducibus directa perveniat. Abusi videamur fortassis otio, dum ad laborem superflua revocamus (quod nos vere superflue fecisse fateremur, si in tota voluminum serie perlegenda habiles esse vellent homines ad laborem); sed periniquum est eos de istius diligentiae velut quadam inanitate causari, a quibus si in perlegendis iugiter paginis disputationis huiusce non inanis diligentia flagitetur, eam non esse diligentiam, sed molestiam *confitentur. Unde, quantum ego arbitror, non opus inritum lusimus, qui fastidia lectionis remedio brevitatis exclusimus. Certe, si ex ipsius operationis atque utilitatis effectu absolutum esse non poterit, quod vanus labor iste non fuerit, idcirco tamen non ineptum est, quidquid hic egi, quia in hoc vobis iubentibus parui. Nunc oraverim, ut in vicissitudinem meriti pro me orare dignemini. Ita enim fiet, ut, quod sponte facitis, mihi tamen cedat in remunerationem. Omnipotentia trinitatis, id est omnipotentia dei nostri, caritatem vestram iugiter nostri memorem perpetua pietate custodiat, domini merito dilectissimi et in Christi nomine venerabiles fratres. Explicit epistula capitulorum Incipiunt capitula gestorum

sc 418 pl 1232

P 2v

la 5

P 3r pl 1231

cap. 1 1.

2. 3. 4. 5.

De adstante officio De ingressis episcopis la 6 Interloquutio de qualitate negotii, ubi iubet sibi cognitor imperiale praeceptum recitari sc 420 Recitatio imperialis praecepti de habenda conlatione Recitatio edicti, per *quod congregari episcopis iubet

13 prebuisse P ‖ 14 quidquid1 … quidquid2 P; quicquid … quicquid P2 edd | interfatibus P2 edd; interfratribus P ‖ 15 utrubique P; utrobique P2 edd ‖ 16 cauculantibus P la (cf. 1,211,3); calculantibus P2 edd | indicis scripsi (proponente al); indicem P edd ‖ 17 brevitatem] brevitate vel breviter al (p. 417) ‖ 18 compendii edd; compedii P; conpendii la | numeris P1 edd; in humeris (uv.) P 19 vere P2 edd; vero P ‖ 22 causari a P2 edd; causaria P ‖ 23 confitentur edd; confitetur P la 25 si P1 edd; om. P ‖ 27 quidquid P; quicquid P2 edd | iuventibus P ‖ 28 fiet P1 edd; sit (uv.) P tit. explicit … gestorum P edd; capitula gestorum primae cognitionis la; incipiunt capitula gestorum lasc cap. 1,3 negotii edd; negoti P | preceptum P ‖ 5 quod edd; quem P | episcopis P (epis) te (p. 563) laiv; episcopos ba du la

epist. Marc. – cap. 1,33 | 35

6. 7. 8. 9. 10. 11. pl 1232 12. 13. 14. sc 422 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. pl 1233 22. P 3v la 7

23. 24. 25. 26. 27. 28. 29.

sc 424 30.

31. 32. 33.

Interloquutio de alio iudice eligendo Responsio Donatistarum de iudice non postulato Interloquutio, quod conlatio fuerit postulata, non iudex Responsio Donatistarum, ut hii proponerent, qui conlationem petissent Recitatio edicti, ubi dicit, qui modus et locus conlationi sit aptus, et quoteni deberent esse ab utrisque partibus, qui causam peragerent Ubi iubet cognitor recitari quae ante conlationem pars utraque peregerit Prosequutio Donatistarum similis praecedenti Interloquutio, quod suo ordine omnia peragi debent, et iubet recitari quae dixerat Recitatio notariae Donatistarum, in qua sibi edictum asserunt displicere Interloquutio, ut catholicorum epistula legeretur Recitatio epistulae catholicorum, in qua edicto consentiunt et condiciones Donatistis proponunt Recitatio edicti, in quo se omnia publicaturum populo pollicetur Ubi recitatur rescriptum catholicorum respondentium notariae Donatistarum Interloquutio de catholicorum consensione, ubi et illi interrogantur, utrum consentiant Prosequutio Donatistarum de tempore et de personis Interloquutio, ut certus numerus constituatur actorum secundum lectum edictum Donatistarum prosequutio de tempore exempto, ut iam nihil ageretur, instantium Interloquutio, qua excluduntur de tempore constituto et certo numero constituendo Donatistae Ubi Donatistae de tempore vel de die conlationis inquirunt Interloquutio excludens supradictam prosequutionem Prosequutio iterum Donatistarum de die conlationis exempto Interloquutio, ut ad quaesita respondeat officium, et responsio, quando quartus mensis impletus sit Interloquutio de adventu partis utriusque Carthaginem Prosequutio Donatistarum de adventu suo Carthaginem, et quod iam die transacto fieri non debeat ipsa conlatio, sed in contumaces pronuntiari debere Interloquutio refellens superiorem prosequutionem Prosequutio Donatistarum, ut divinis tantum testimoniis causa tractetur Interloquutio, ut numerus constituatur et sic causa dicatur Responsio Donatistarum, ut omnes episcopi ipsorum adsint in iudicio

9 hii P la; ii edd ‖ 10 deberent P1 edd; debent P ‖ 14 notoriae la ‖ 18 notoriae la ‖ 20 de2 P1 edd; om. P ‖ 23 et P edd; de add. la | Donatistae P edd; tr. ante de la ‖ 28 Chartaginem P 29 Chartaginem P

36 | Gesta collationis Carthaginensis

34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60.

Interloquutio multitudinem non habere personam Responsio Donatistarum, ut non iuris lege agatur Interloquutio non ius, sed contentionem cessare debere Ubi Donatistae laudant iudicis integritatem Ubi *offertur catholicorum mandatum *Ubi, ut prosequantur 〈catholici〉, petunt 〈Donatistae〉 Interloquutio, ut profiteantur catholici, utrum divinis 〈legibus〉 *totum agere velint Responsio catholicorum ex mandato cognosci voluntatem suam Interloquutio cognitoris, *quid haberet mandatum Responsio catholicorum ex eius recitatione posse cognosci Ubi dicunt Donatistae: “Legem dei repudiat qui dubitat quid debeat profiteri” P 4r Interloquutio ad supradicta la 8 Responsio catholicorum ad supradicta Ubi dicunt Donatistae non debere esse mandatum, sed ius publicum aut legem dei eligere debere Prosequutio catholicorum per dicta divina ecclesiam se demonstrare, per sc 426 scripta publica hominum crimina purgare Interloquutio adprobans dicta catholicorum Prosequutio catholicorum per mandatum omnia intimari Interloquutio adprobans supradicta Ubi catholicis volentibus legere mandatum dicit cognitor, ut officium recitet Prosequutio Donatistarum permittens recitari mandatum accusans genus *causationis Interloquutio se aliter audire non posse quod imperialibus legibus constitutum est Ubi recitatur mandatum catholicorum, in quo omnem causam complexi sunt Interloquutio adprobans mandatum catholicorum divinis constare testimoniis Recitatio suscriptionum primatuum catholicorum Interloquutio requirens numerum suscribentium, et renuntiat officium Ubi requirunt Donatistae catholicos, qui suscripserunt Ubi respondent catholici, ut mitterent, qui illos agnoscerent

38 offertur scripsi; offerunt P edd | catholicorum P edd dv (p. 349); catholici la te (p. 564) ‖ 39 ubi ut la; ut ubi tr. P edd | catholici add. la; om. P (fortasse melius) edd dv (p. 349) | Donatistae add. la; om. P (fortasse melius) edd dv (p. 349) ‖ 40 legibus addidi; om. P edd | totum (cf. 1,40,2) scripsi; tantum (cf. cap. 1,31) P edd; testimoniis add. ba du la ‖ 42 quid ba du la; qui P ‖ 47 debere2 P edd dv (p. 349); catholicos add. la ‖ 48 aecclesiam P ‖ 53 causationis (cf. 1,53,1) scripsi; accusationis P edd ‖ 54 quod P2 edd; quo (cf. app. ad cap. 3,153) P; quam te (p. 565) al (p. 417) ‖ 57 primatuum P; primatum edd

cap. 1,34 – 87 | 37

61. pl 1234 62. sc 428

63. 64. 65.

P 4v

66.

la 9 67.

68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. sc 430 78.

79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87.

Ubi de numero episcoporum catholicorum movent quaestionem Donatistae, quod supponi potuerint qui episcopi non fuissent Interloquutio contra istam prosequutionem Ubi petunt Donatistae, ut singillatim omnes catholicos episcopos permittantur agnoscere Ubi requirit iudex, si bini ubique possunt esse episcopi Ubi Donatistae laudant iudicem de ipsa inquisitione, et 〈de〉 catholicorum numerositate incongrua conqueruntur Ubi catholici multiloquium reprehendunt Ubi dicunt Donatistae: “Plus scripsisti quam dixi” Prosequutio catholicorum, ut personae constituantur actorum Interloquutio, quod 〈de〉 incompetenter ordinatis mandatum sibi non sit Ubi iterum Donatistae prosequuntur iudicari debere de numero partis utriusque Interloquutio, quod multitudo opus non sit Responsio catholicorum, ubi excusant absentiam suorum Interloquutio, ut venirent omnes Ubi rursus catholici turbas non opus esse respondent Interloquutio cognitoris, utrum loco uno essent episcopi catholici, qui dicebantur absentes Responsio catholicorum nescire, ubi sint, nec debere venire ad conlationis locum nisi eos, de quibus dubitatur *Ubi dicunt Donatistae, quod inpugnet se actio catholicorum, et instant, ut omnes catholici veniant, qui subscripserunt Ubi catholici tumultum vel strepitum cavent Interloquutio confirmans superius dicta Ubi dicunt Donatistae confiteri illos cum tumultu venturos Ubi respondetur a catholicis, quare tumultum formident Iterum Donatistae inde Responsio catholicorum ad eandem rem Ubi dicunt Donatistae: “Si in paucos tumultus fieri non potest, in multos quemadmodum fieri potest?” et respondent catholici: “Iudica” Interloquutio, quod multitudo sacerdotum possit praestare silentium Ubi iterum Donatistae dicunt omnes debere venire Interloquutio, ut de quo dubitatur veniat

65 ipsa inquisitione P2 edd; ipsam inquisitionem P | de2 edd; om. P | conquaeruntur P ‖ 69 de (cf. 1,69,1) edd; om. P ‖ 76 nescire P; se add. ba du la ‖ 77‒83 ba du la; textum capitulorum hoc ordine 78.79.77.82.83.80.81 praebet P ‖ 77 subscripserunt P edd laiv; suscripserunt la ‖ 83 eandem rem P2 edd; eadem re P ‖ 84 multos … fieri2 P edd; plurimos fieri quemadmodum 1,84 | quemammodum P ‖ 85 prestare P

38 | Gesta collationis Carthaginensis

88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119.

Ubi dicitur a Donatistis causa tumultus, ubi vel quomodo episcopi recitati exeant Ubi consentiunt catholici quod petebatur, ut omnes veniant Ubi sibi volunt Donatistae mandatum ostendi catholicorum Interloquutio, ut fiat quod petierunt Ubi dicunt Donatistae: “Omnes adsint aut causa differatur” Ubi respondetur a catholicis, quia non differtur, et petunt, ut actis offeratur mandatum Ubi ad hoc respondent Donatistae Interloquutio ad eam rem Ubi dicunt Donatistae praesentiam eorum, non mandatum se velle Ubi dicunt 〈catholici〉, ut hii, qui inventi sunt, intromittantur, et iubetur fieri Interloquutio satisfactum esse petitionibus Donatistarum Ubi recitari incipiunt singuli episcopi catholicorum, et iubetur, ut exeat qui non suscepit negotium Ubi dicitur a catholicis, ut et illorum episcopi procedant Ubi interrogat cognitor, utrum et Donatistae consentiant Ubi suggeritur a catholicis, ut et Donatistae mandent Ubi inquirit cognitor, utrum, cum mandaverint, exeant et dent locum acturis Ubi ad hoc consentiunt Donatistae Interloquutio de suscriptionibus etiam Donatistarum *iudiciis intimandis Ubi respondent Donatistae apud acta se velle mandare Ubi cognitor quaerit apud quae acta Ubi respondent Donatistae apud eum se velle mandare, sed ei permittere, quid iubeat Ubi quaeritur a Donatistis, quid eligant de mandato catholicorum Ubi respondent Donatistae, ut mandatores potius cognoscantur Ubi iubetur, ut fiat Recitatio et interloquutio de ipsis Prosequutio de ipsis Interloquutio et responsio de episcopo Zummensi Ubi dicitur a catholicis, ut videantur praesentes et absentes, et iussio cognitoris, ut fiat Interloquutio de praesentibus et recitatio de invicem agnoscentibus Responsio Donatistarum de diocesibus Et catholicorum ad eamdem rem Iterum Donatistarum inde

97 catholici ba du la; om. P | hii P la; ii edd | iubetur P2 edd; iuvetur P ‖ 105 iudiciis intimandis ba du la; in iudiciis intimandum P ‖ 114 Zummensi P edd; Summensi (cf. 1,16,79; 1,99,5) la 115 presentes P ‖ 116 presentibus P ‖ 117 diocesibus P la; dioecesibus edd ‖ 118 eamdem P2 edd; eadem P; eandem fortasse melius

P 5r la 10

sc 432

pl 1235

P 5v sc 434

la 11

cap. 1,88 – 153 | 39

120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. sc 436 133. 134. 135. 136. 137. 138. P 6r 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. la 12 147. 148. 149. 150. 151. pl 1236 152. 153.

Interloquutio, quod non pertineat ad actionem praesentem De episcopo ad catholicam converso, et sequentium nominum recitatio Ubi catholici inquirunt de Feliciano Mustitano Responsio Donatistarum inde Iterum catholici inde Iterum Donatistae inde Interloquutio, ut coeptus ordo teneatur, et recitatur Responsio catholicorum de Habetdeo diacono Primiani Interloquutio de ipso Responsio Donatistarum de episcopo *Cufrutensi, cum deesset De alio episcopo Donatistarum de adulterio damnato Interloquutio, si fuit ibi catholica, et respondent Donatistae: “Non” De mutatis exceptoribus et custodibus datis Interloquutio iudicis, ut tabulae a custodibus signarentur, et recitatio episcoporum De episcopo et ecclesia Ceramussense Recitatio sequentium nominum Responsio catholicorum de unitate Tagastensis ecclesiae Et responsio Donatistarum ad ea Recitatio suscriptionum actorum Obiectiones Donatistarum et responsiones catholicorum, cum actores catholici recitarentur Obiectio Donatistarum, quod idem sint actores qui mandatores Interloquutio ad eam rem et recitatio suscriptionum contra obiectionem Donatistarum Interloquutio ad eam rem Interloquutio contra obiecta Victoris episcopi Ipponensium Diarritorum Ubi consessum episcopis *offert iudex Ubi recusantes Donatistae sessionem iudicem laudant Interloquutio, ut soli remanerent actores Ubi mandatum offerunt Donatistae Interloquutio, ut recitetur, et recitat officium Interloquutio, ut *suscriptiones recitet officium Ubi catholici petunt praesentiam Donatistarum Interloquutio de mandato et suscriptionibus Donatistarum Petitio catholicorum, ut singuli accederent etiam Donatistae Interloquutio ad petitionem catholicorum

127 Habetdeo ba du; Abeddeo P; Habetdeum la ‖ 129 Cufrutensi ba du la; Cufreteno P ‖ 134 Ceramussense P edd; Ceramussensi la ‖ 143 Ipponensium Diarritorum la; Ipponien. di. arrit. P; Ippomen. Diarrit. ms pi; Hipponensium Diarrhytorum ba du ‖ 144 epp. P | offert edd; offeret P 149 suscriptiones ba du la; suscriptionem P ‖ 150 presentiam P

40 | Gesta collationis Carthaginensis

154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183. 184. 185.

Prosequutio catholicorum, ut professio pareret Donatistarum Interloquutio *ad eam rem Et catholici ad eam rem Recitatio nominum Donatistarum Responsio catholicorum de Felice episcopo urbico Donatistarum Et Donatistae de eodem nomine Iterum catholici inde Interloquutio de transmarinis non sibi esse praeceptum Item catholici inde Responsio Donatistarum de transmarinis, et sequentium nominum recitatio Interloquutio, ut decem sufficerent ad suscribentium fidem Prosequutio Donatistarum, ut singuli transirent etiam ipsorum propter suam multitudinem commendandam Interloquutio, quod non sit de numero mandatum Responsio Donatistarum unde supra Ubi catholici agunt de numerositate coepiscoporum suorum vanum dicentes praeiudicium Donatistarum Ubi dicunt Donatistae: “Iniuriam facis vane” Ubi catholici prosequutionem, quam Donatistae interruperant, peragunt adserentes, quod nunquam causae agendae defuerint Interloquutio, ut causa tractetur Prosequutio catholicorum, ut multitudo exiret episcoporum Interloquutio, ut singuli transirent recitati Ubi catholici quaerunt professionem Donatistarum Responsio Donatistarum de suscribentibus Interloquutio, ut singuli etiam Donatistae recitentur De episcopo Vagense, de quo dubitabatur Interrogatio cognitoris de ipso Responsio Donatistarum de ipso Interloquutio adprobans quaesita, et sequitur recitatio nominum Suggestio catholicorum, quod hii, qui recitati fuerant, fundorum erant episcopi, non civitatum Et responsio Donatistarum inde Ubi agitur de episcopo, pro quo suscripsit presbyter, cum ipse Carthaginem non venisset, quia caecus erat Catholicorum responsio *inde [et Donatistarum] Responsio Donatistarum ad ea

154 pareret P dv (p. 349); pateret ba du la ‖ 155 ad eam rem (cf. cap. 1,156) scripsi; de eam rem P; de eam re P2; de ea re edd ‖ 172 epp. P ‖ 177 Vagense P edd; Ausuagensi (cf. 1,176,9) la 181 hii P la; ii edd ‖ 183 Carthaginem edd; Chartaginem P ‖ 184 inde scripsi; ad ea (cf. cap. 1,185) fortasse melius | et Donatistarum P edd; delevi

sc 438

P 6v

sc 440 la 13

cap. 1,154 – 210 | 41

P 7r 186.

187. 188. 189. 190. 191. 192. 193. 194. sc 442 195. 196. 197. 198.

pl 1237

199. 200.

la 14 201.

202. 203. 204.

205. 206. P 7v 207. 208. 209. sc 444 210.

Interloquutio inde Et catholicorum inde responsio, et sequitur nominum recitatio De episcopo catholico et rebaptizato, et nominum *recitatio Ubi multa mala in catholicos commemorantur, et ad haec responsio Donatistarum Interloquutio hoc sibi non esse mandatum Responsio catholicorum contra negationem Donatistarum Ubi dicunt Donatistae iniuriam sibi fieri Interloquutio contra supradicta Inquisitio catholicorum de absente, pro quo alius suscripsit Responsio Donatistarum de eo Interloquutio inde Responsio catholicorum unde supra, et sequitur recitatio *nominum Responsio Donatistarum de episcopo rebaptizato, 〈et〉 sequitur nominum recitatio Responsio Donatistarum de episcopo rebaptizato et rebaptizante Ubi quaerit cognitor de absente Felice Summense propter falsitatem suscriptionis Responsio Donatistarum de rebaptizato et in adulterio deprehenso, et recitatio nominum De presbytero catholico interventore, ubi episcopum haberent Donatistae, et nominum recitatio De diacono catholico rebaptizato et facto episcopo *a Donatistis Ubi catholici dicunt non esse Donatistarum episcopum in eo loco, unde esse dicebatur qui recitatus respondit, et ad hoc responsio Donatistarum et interloquutio cognitoris Ubi Donatistae mandatum suum volunt constare Interloquutio ad supradicta, et recitatio nominum Prosequutiones utrarumque partium et interloquutiones de mortuo, quem dixerunt Donatistae in itinere defecisse Interloquutio de eo, quem dixerunt catholici in via ordinatum De suscriptionibus absentum, ubi hoc eis cognitor concedit, quamvis in mandato suo praesentes praesentibus mandaverint Testatio catholicorum, quod non aequatur numerus Donatistarum, quamvis multas proferrent suscriptiones absentum

188 recitatio te (p. 565) (cf. cap. 1,187.201.202.206 et ad cap. 2,41); recita P; recitaone P2; recitatione edd ‖ 197 nominum (cf. cap. 1,201) edd; numeri P ‖ 198 rebaptizato P1 edd; rebaptizata P | et (cf. cap. 1,197) addidi; om. P edd ‖ 200 Summense P edd; Summensi (cf. 1,16,79; 1,99,5) la; Zummense (cf. 1,200,1) fortasse melius ‖ 202 epp. P ‖ 203 a Donatistis edd; adona. P ‖ 209 absentum P; absentium edd ‖ 210 absentum P; absentium edd

42 | Gesta collationis Carthaginensis

211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 218. 219. 220. 221. 222. 223. 224.

Inquisitio cognitoris de numero *utrorumque episcoporum De supervenientibus episcopis catholicis Inquisitio de numero Donatistarum et responsio officii Inquisitio de numero episcoporum catholicorum Mandatio supervenientium catholicorum, qui non suscripserunt Interloquutio, ut actores starent et ceteri exirent De his, qui non venerant, vel de plebibus viduatis, quod ab utrisque suggestum est Interrogatio cognitoris, utrum hii remanserunt, qui causam *agerent Interrogatio cognitoris de hora diei et responsio officii Interloquutio cognitoris de die paene iam consumpto et utrum ex communi consensu negotium differatur, ab utrisque placere responsum est Ubi ab utrisque responsum est interiecto die *causam debere finiri la 15 Interloquutio, ut custodes dentur exceptoribus atque codicibus Ubi offerunt catholici custodes, similiter et Donatistae Interloquutio iudicis de conclusione gestorum

Expliciunt capitula gestorum primae cognitionis cap. 2 Incipiunt secundae cognitionis

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

la 16

De adstante officio sc 446 De ingressu partium P 8r De consessu oblato Ubi excusatur a parte Donati consessus Interloquutio, quod stans cognosceret Responsio Donatistarum inde Interloquutio inde Suggestio officii de notaria Donatistarum, ubi petunt sibi edi catholicorum mandatum Iussio, ut recitetur Prosequutio Donatistarum contra id, quod ab officio dicti sunt partis esse Donati Responsio catholicorum ad ea Interloquutio, ut notaria recitetur, et recitat officium Interloquutio de suscriptionibus gestorum

211 utrorumque (cf. cap. 1,207) scripsi; utrumque P; utrimque P1 ms pi la; utrinque ba du 217 plebibus P1 edd; plevibus P | utrisque P2 edd; utriusque P ‖ 218 hii P la; ii edd | agerent scripsi; agent P edd ‖ 221 causam edd; causa P ‖ 224 interloquutio … gestorum P edd; tr. in fine capitulorum secundae cognitionis gestorum (cap. 2,73) la tit. incipiunt ba du lasc; incipit P; capitula gestorum la; capitula add. ba du lasc 8 notoria la ‖ 12 notoria la

cap. 1,211 – 2,47 | 43

pl 1238

sc 448

P 8v

la 17

14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41.

sc 450

42. 43. 44. 45. 46. 47.

Responsio catholicorum de consensu *ipsorum Interloquutio cognitoris de ipso placito Responsio Donatistarum recusantium suprascripta Ubi dicunt catholici illos non consentire edicto Et respondent Donatistae de basilicis non redditis Interrogatio cognitoris, si contenti essent fide gestorum Ubi petunt Donatistae sibi edi gesta, et propter hoc causam differri Responsio catholicorum ad hoc Interloquutio ad hoc Iterata petitio Donatistarum de hoc Interloquutio, ut officium recitet eorum consensum Item ubi gesta a se legenda postulant Donatistae Responsio catholicorum ad eam rem Interloquutio, ut consensus partium legatur Ubi Donatistae dilationem petunt Responsio catholicorum, in qua multiloquium accusant Ubi Donatistae multiloquium excusant Ad hoc responsio catholicorum Recitatio gestorum de consensu partium Iterum ubi petunt Donatistae dilationem Interloquutio resistens petitioni dilationis Iterum Donatistae inde, quod sibi gesta edita non sint Interloquutio contra haec Ubi excusant per exceptores Donatistae Interloquutio, qua interrogantur exceptores de conscriptione gestorum, eorumque responsio Causatio Donatistarum, quod pars gestorum in codicibus habeatur Prosequutio catholicorum, ne causa differatur Interloquutio, ut iterum consensus partium legatur, 〈et〉 recusatio Donatistarum Interloquutio iterum inde Responsio inde Donatistarum Recitatio iterum de consensu partium *Interloquutio non licere contra proprios venire consensus, et ut notarii ecclesiae recitent, si de fide dubitant exceptorum Prosequutio Donatistarum, ubi sibi gesta primitus edi volunt Interloquutio, ut ab ecclesiasticis notariis sicut ab exceptoribus consensus partium recitetur

14 ipsorum (cf. cap. 1,165; cap. 2,24) scripsi; ipso P edd ‖ 18 XVII P; XVIII P1 ‖ 20 causam P2 edd; causa P ‖ 29 qua om. P; sl. P2 | accusant P2 edd; excusant P ‖ 41 et addidi; om. P edd | recusatio P2 edd; recusa P ‖ 45 interloquutio ba du la; iterum loquutio P

44 | Gesta collationis Carthaginensis

48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72.

Prosequutio Donatistarum de dilatione accipienda Interloquutio, quod priore iudicio id, quod nunc flagitant, petere debuerunt Prosequutio catholicorum, qua demonstratur, quo die ad conlationem pars quaeque convenerit Interloquutio confirmans superius iudicatum Prosequutio Donatistarum, ubi nuper actum de die *refragantur Professio partium pro susceptis tabulis, propria signa cognoscunt Ubi dicunt Donatistae sic solere testamenta aperiri Interloquutio cohibens proprias professiones reprehendi Prosequutio catholicorum, ubi permittunt iudici petentibus Donatistis indutias praerogare Interloquutio quaerens ab exceptoribus, ad quem articulum sit dilata cognitio, licet ad dilationem utriusque partis consensus accesserit Responsio Donatistarum, ubi dicunt dilationem non suo vitio praerogari Interloquutio cognitoris, ubi praecipit recitari quod nuper exactum est, et recitatur Post recitationem interloquutio, qua clarescit in praesentem diem consensu partium dilatum fuisse iudicium Prosequutio Donatistarum, ubi agere velle dicunt, si exceptores habent gesta parata prae manibus Ubi Donatistae promittunt se gestis suscripturos De dilatione exceptoribus data Responsio exceptorum de gestis edendis Interloquutio de die *iudicii designando Responsio de hac re Prosequutio Donatistarum, qua postulatur certos ad iudicium se esse venturos Iudicatio cognitoris, qua futuri examinis *dies percepta gestorum *editione definitur Prosequutio catholicorum, qua condicio ista proponitur, ut editis gestis de eorum susceptione et de tempore caveatur a partibus Prosequutio Donatistarum, ubi id se facturos esse promittunt Interloquutio iudicis, ubi etiam praesentia gesta una cum superioribus edere iubetur officium Prosequutio catholicorum, ubi edictum a iudice flagitant proponendum, ut Donatistae dilationem petisse noscantur

52 refragantur edd; refragant P ‖ 56 permittunt P2 edd; permittit P ‖ 65 iudicii designando (cf. 2,61,4) scripsi; in diem signando P edd; in diem designando la dv (p. 349) ‖ 67 postulatur P edd; pollicentur vel promittunt vel profitentur exspectes, sed Marcellus sicut in cap. 2,69 errare videtur 68 iudicatio P; interloquutio fortasse melius | dies ba du la; die P | editione edd; edictione P 69 proponitur P1 edd; propinitur P

P 9r

sc 452

la 18

pl 1239

P 9v

sc 454

cap. 2,48 – 3,21 | 45

73.

Decisio cognitoris, ubi praedictam gestorum propositionem se facturum esse promittit

Expliciunt capitula gestorum secundi conflictus P 10r Incipiunt capitula gestorum tertiae cognitionis la 19

1. sc 456 2.

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. sc 458 15.

16. 17. 18. 19. 20. 21.

De adstante officio De ingressis episcopis Interloquutio de die examinis constituto, qui dies etiam officii responsione signatur Recitatio cautionis, ubi catholici gesta receperunt Recitatio similis cautionis partis alterius Interloquutio, qua statuitur, ut principalis causa dicatur Prosecutio catholicorum, ubi principale negotium olim se agere velle testantur Ubi Donatistae a catholicis exigunt, ut proponant Ubi respondetur propositionem ex mandato suo posse cognosci Prosecutio catholicorum, qua praedicunt, ne morarum inpedimenta nectantur *Interloquutio, ut quod intenditur proponatur Responsio catholicorum, qua dicunt propositionem Donatistarum ex ipsorum colligi posse mandato Interloquutio, qua poscitur, ut principalis causa dicatur Prosecutio catholicorum, qua provocant ut ecclesiae principale negotium peragatur Prosecutio Donatistarum discutiendas esse personas Responsio catholicorum iam confirmatas esse personas Interloquutio, quod prosecutionem Donatistarum catholici non diligenter adverterint Responsio catholicorum, qua dicunt utrumque recitandum esse mandatum Interloquutio, qua Donatistarum prosecutio catholicis aperitur Prosecutio catholicorum, quid ab imperatore petierint a se directa legatione, *et qua flagitant, ut iam causa dicatur Interloquutio, ut recitetur imperiale praeceptum

73 praedictam] cf. cap. 2,68sq. 73 praedictam P2 edd; praedicto (uv.) P; LXXIIII. interloquutio de conclusione gestorum ex fine capitulorum (cap. 1,224) primae cognitionis hic transposuit la tit. gestorum1 P1; om. P | incipiunt om. la | gestorum2 om. lasc 2 epp. P ‖ 7 prosequutio P ‖ 8 Donatistae P1 edd; Donatistas P ‖ 10 praedicunt P edd; praedicant fortasse melius | impedimenta P ‖ 11 interloquutio la (cf. 3,11); prosecutio P edd ‖ 20 directa P2 edd; dilecta P | legatione P2 edd; legatio P | et scripsi; ex P edd ‖ 21 preceptum P

cap. 3

46 | Gesta collationis Carthaginensis

22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

Prosecutio Donatistarum de catholici nominis quaestione et inde contentio Interloquutio de eadem re Recitatio imperialis arbitrii Interruptio Donatistarum, qua interpretantur imperiale praeceptum Catholicorum ad ista responsio Ubi Donatistae a catholicis se dicunt esse laudatos Catholicorum ad ista responsio Recitatio principalis iussionis superius inchoatae Prosecutio Donatistarum de proprii ac paterni nominis ratione Catholicorum ad ista responsio Professio Donatistarum sibi principem fuisse Donatum Ubi a catholicis ad condemnandum Donati vocabulum provocantur Ubi id ipsum de Mensuri nomine a Donatistis in catholicos retorquetur Catholicorum ad ista responsio Interloquutio de lege recitata et discutienda totius erroris origine Ubi preces catholicorum legi sibi postulant Donatistae Interloquutio de rescripto pragmatico Prosecutio Donatistarum de legatorum discutienda persona Ubi catholici contestantur multa agendo nihil velle agere Donatistas Item catholicorum prosecutio de his, quae super legatorum persona Donatistae fuerant prosecuti Interloquutio de superfluis amovendis et negotio proponendo Prosecutio Donatistarum de imperiali rescripto catholicorumque mandato inter se pariter conferendo Ubi asserunt catholici prosecutioni suae Donatistas minime respondisse Interloquutio de lege, qua datus est cognitor, in qua parte sit superstitio constituta Ubi adserunt Donatistae moras potius per catholicos fieri Catholicorum ad ista contentio Interloquutio, quidnam petatur a partibus Prosecutio Donatistarum debere catholicos aut mandati sui aut imperialis praecepti subire iacturam Responsio catholicorum, quod mandatum suum universa contineat

41 de…prosecuti] cf. cap. 3,39 44 prosecutioni suae] cf. cap. 3,41 22 contentio P2 edd; centio P ‖ 23 interloquutio ba du la; interlocutio P ‖ 26 ad ista P2 edd; adsta P ‖ 31 ad ista P2 edd; adsta P ‖ 34 Mensuri P edd; Mensurii fortasse melius ‖ 35 ad ista P2 edd; adsta P ‖ 36 interloquutio ba du la; interlocutio P ‖ 37 praeces P | postulant P2 edd; postulent P 38 interloquutio ba du la; interlocutio P ‖ 42 interloquutio ba du la; interlocutio P ‖ 44 prosecutioni P1 edd; prosecutionis P ‖ 47 contentio P2 edd; contentione P ‖ 49 praecepti … iacturam P2 edd; praeceptis ubi reiacturam P ‖ 50 contineat P2; om. P

P 10v

la 20

pl 1240

sc 460

P 11r

sc 462

cap. 3,22 – 75 | 47

la 21 51.

52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. sc 464 64. P 11v

65. 66. 67. 68.

pl 1241 69.

70. la 22 71.

72. 73. 74. 75.

Interloquutio, qua exponitur Donatistis et forma pragmatici et catholicorum professio probabilis iudicatur Ubi dicunt Donatistae catholicos imperatori esse mentitos Ubi ad haec catholici ex ipsa lege respondent Ubi Donatistae dicunt actionem non se differre Prosecutio catholicorum de ipso imperiali rescripto et de conlatione sua et de testimoniis scripturarum, quibus confirmatur ecclesia Prosecutio Donatistarum unde superius, id est de legatorum suscipienda persona Responsio catholicorum, quod ideo aliud quaeritur, ut causa fugiatur, et inde contentio Interloquutio discutiendas legatorum personas non necessario postulari Prosecutio catholicorum, quid ab imperatore petitum sit quidve concessum Prosecutio Donatistarum de persona iterum legatorum Catholicorum ad ista responsio Iterum Donatistarum contentio de legatorum discutienda persona Contestatio Donatistarum, quod moras catholici innectant, qui personas nolunt prodere legatorum Interloquutio, quod de his personis nihil quaeri voluit imperator Iterum Donatistarum contentio de legatis Interloquutio, ut dicant Donatistae, si ex praesentibus catholicis possunt eos agnoscere, quos dicunt esse legatos, aut, si absunt, praesentari oportere Prosecutio Donatistarum, ubi dicunt praesentandos esse legatos Responsio catholicorum, ubi dicunt iam semel personam suam ab illis esse firmatam Iterum Donatistae de legatorum discussione contendunt Interloquutio, ut de persona legatorum contentione supplosa ad interna negotii veniatur Iterum Donatistae de legatorum persona contendunt Ubi exigunt catholici Donatistas causam oportere propriae separationis ostendere Iterum Donatistarum contentio de legatis Ubi catholici respondent nihil ab imperatore praeceptum de legatorum discutienda persona, sed de erroris initio disquirendo Prosecutio Donatistarum apud se esse potius catholicam, et iterum de legatorum discussione contentio

51 qua P1; quae P | Donatistis P ba du la; a Donatistis P2 ms pi | et1 (cf. cap. 3,197.524) P; om. ba du la 53 respondent P2 edd; spondent P ‖ 54 differe P ‖ 55 aecclesia P ‖ 56 suscipienda P edd al (p. 418sq.) dv (p. 349); discutienda la ‖ 58 interloquutio ba du la; interlocutio P ‖ 63 qui personas P2 edd; quid persona P | legatorum] prosecutio Donatistarum de persona iterum legatorum (= cap. 3,60) add. P1 ms pi la; om. P ba du ‖ 64 interloquutio ba du la; interlocutio P ‖ 66 presentibus P

48 | Gesta collationis Carthaginensis

76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86.

87. 88. 89.

90. 91. 92. 93. 94. 95. 96.

Prosecutio catholicorum, qua sibi testimoniis flagitant comprobari, quod apud se Donatistae dixerunt esse catholicam Interloquutio legatorum nomina superfluo flagitari, quibus omissis iam ad propositionem negotii veniendum Iterum Donatistarum contentio de legatis Interloquutio similis praecedenti Prosecutio catholicorum, qua ad collationem se, sicut voluit imperator, venisse testantur Interloquutio *ibi legatorum discutiendas fuisse personas, ubi officium suum exsecuta legatio est Ubi postulant catholici, ut a Donatistis causa separationis propriae publicetur Iterum Donatistae flagitant edi sibi debere legatos Interloquutio, ubi cognitor dicit a forma legis se deviare non posse, et omnes a legatorum inquisitione debere cessare, sed causam esse dicendam Prosecutio Donatistarum de edendo eo, quod catholici ab imperatore petierint, et per quos petierunt Interloquutio, quod praeceptum non sit inquirere, quidnam catholici ab imperatore petierint, sed confirmatis utrisque personis negotium debere proponi Iterum Donatistarum inde contentio Catholicorum ad ista responsio, qua etiam contestantur prolixa velle gesta facere Donatistas Prosecutio Donatistarum, ubi moras dicunt per catholicos fieri et ubi edi sibi postulant, quid ab imperatore petierint, et ubi quaerunt, utrum iure publico an divinis legibus *velint actitare catholici Interloquutio conlationem tantummodo ab imperatore petisse catholicos Interpellatio Donatistarum, qua se potius catholicos dici oportere testantur Interloquutio eos catholicos esse vocitandos, quos sic vocari voluit imperator Prosecutio Donatistarum catholicum nomen *ei esse servandum, quem victoria declaraverit Christianum Interloquutio ad ista consentiens et formam praecedentis praecepti observans Ubi Donatistae sine praeiudicio suo hoc ipsum interfatum esse iudicem volunt Interloquutio, ut iam causae proponatur initium, si volunt ostendere Donatistae adversariis nomen non convenire catholicum

76 quod…catholicam] cf. cap. 3,75 76 qua sibi P2 edd; quas ibi P ‖ 81 ibi (cf. 3,81) la; ubi P edd ‖ 84 debere sl. P2; om. P (fortasse melius) ‖ 85 prosequutio P ‖ 86 interloquutio ba du la; interlocutio P ‖ 89 velint actitare edd; velit tactitare P (-it1- ir.) ‖ 93 prosequutio P | ei la; eis P edd

sc 466

P 12r

sc 468

la 23

cap. 3,76 – 116 | 49

97. P 12v

98. 99.

100. pl 1242 101. sc 470 102.

103. 104. 105. 106. 107. la 24 108. 109. 110.

111. sc 472 112. P 13r 113.

114. 115. 116.

Prosecutio Donatistarum, ut catholici, qui nolunt satisfacere iudicatis, hoc saltim respondeant, utrum nomen petitoris adsumant Catholicorum ad ista responsio et de ecclesia ubique diffusa Prosecutio Donatistarum nihil se habere cum ecclesiis peregrinis, sed catholicum nomen victori esse servandum, et profiteri catholicos oportere, utrum personam petitoris adsumant Prosecutio catholicorum, quomodo Afri Christiani communionem habeant cum orbe terrarum Item prosecutio catholicorum ibi ecclesiam inquirendam, ubi sponsus ecclesiae, *id est Christus, agnoscitur, et catholici nominis evidens expressio Prosecutio Donatistarum, ubi catholicum nomen interpretari aliter moliuntur et conantur iterum ad transacta recurrere de nominibus legatorum Interloquutio iudicis, ut omissis, quae transacta sunt, catholici nominis promissa ratio demonstretur Donatistarum contentio, ut proponere catholici compellantur Item petitio Donatistarum, quod debeat iudex pronuntiare de singulis Item ubi postulant Donatistae, ut catholici edicant, utrum petitorum an respondentium sibi velint vindicare personam Interloquutio ista confirmans Ubi catholici profitentur ad hoc se ingressos esse iudicium, ut obiectis eorum criminationibusque respondeant Prosecutio Donatistarum, qua requirunt, a quibus fuerint ad iudicium provocati Prosecutio catholicorum, qua ideo se ad conlationem convenisse asserunt Donatistas, ut eorum obiecta refellerent, et qua eosdem Donatistas auditionem in comitatu petisse testantur Interloquutio, ut Donatistae quae solent crimina catholicis obicere iam proponant Prosecutio Donatistarum, ut pronuntiet iudex, utrum recta sint, quae idem postulant Donatistae Interloquutio, quae et illos recte petisse et a catholicis recte responsum esse pronuntiat Prosecutio Donatistarum, in qua conantur catholicos facere petitores Interloquutio iudicis, si catholici aliquid obiciunt Donatistis Prosecutio catholicorum, qua dicunt nihil se obicere, sed obiecta velle diluere, illos autem saepius obiecisse et proprii tenore mandati et verbis episcopi Primiani posse monstrari

97 qui P la; quia ba du ‖ 99 pofiteri P ‖ 101 ecclesiam P2 edd; ecclesia P | id est ba du la; idem P 102 interpraetari P2; interputari P ‖ 108 criminationibusque P1 edd; criminationibus quae P 110 Donatistas1 (cf. 1,14,5: conventos) scripsi; Donatistae P; Donatistarum P2 edd | qua2 P1 edd; quia P ‖ 112 utrum P2 edd; quae P | sint P1 edd; sunt P ‖ 113 a sl. P2; om. P ‖ 116 sepius P | propii P

50 | Gesta collationis Carthaginensis

117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138.

Interloquutio, ut Donatistae traditionis crimen, quod in mandatum suum contulerant adversus catholicos, probationibus *fulciant Postulatio Donatistarum, ut ante iudex pronuntiet de persona et sic eatur in causam Catholicorum ad ista contentio Interloquutio eum esse petitorem, qui crimen intendit Donatistarum petitio, ut catholici doceant conlationem ab utrisque partibus postulatam Catholicorum ad ista promissio Interruptio Donatistarum, per quam sibi catholicum nomen adsumunt, et de nominibus parentum utrimque contentio Ubi offerunt gesta catholici in iudicio habita praefecturae, quibus conprobant, quod promissum est Ubi ad transacta se referunt Donatistae, ne gesta recitentur, et de persona pronuntiari desiderant Interloquutio conlationem solam petisse catholicos, de hac tantummodo iudicandum Ubi Donatistae contendunt, ut iudex de sua primum petitione pronuntiet Prosecutio catholicorum, ut proferant Donatistae, si habent unde sua falsitas convincatur, et ubi gesta ingerunt praefecturae Ubi ad transacta se conferunt Donatistae, ne gesta apud praefecturam habita recitentur Interloquutio, qua supplosis omnibus recitari oportere eadem gesta pronuntiat Prosecutio Donatistarum de persona petitorum et iudicis pronuntiatione promenda Interloquutio, ubi omnibus, quae offerunt, recitandi ordinem pollicetur Interruptio Donatistarum, ne gesta recitentur Interloquutio personam petitoris hinc posse clarescere, si gesta fuerint recitata Contentio Donatistarum, ut pronuntiet cognitor de petitis Petitio catholicorum, ut gesta recitentur Interloquutio non debere ad pronuntiationem adigi cognitorem, cum ex altera parte probationis volumen offerretur Prosecutio Donatistarum, ubi, ne gesta recitentur, aliud prosequuntur et pronuntiari de parte a cognitore desiderant

117 fulciant (cf. 3,117,5) ba du la; fugiant P ‖ 118 postulatio P edd; prosecutio fortasse melius 125 pronuntiari P2 edd; pronuntiare P ‖ 127 Donatistae P1 edd; Donatistas P ‖ 128 prosequutio P ‖ 129 prefecturam P ‖ 131 prosequutio P ‖ 132 offerunt P edd; offeruntur fortasse melius 137 adigi P2 edd; adi P | offerretur P2 edd; offeretur P ‖ 138 prosequutio P | prosecuntur P

sc 474

la 25

P 13v

pl 1243

sc 476

cap. 3,117 – 161 | 51

139. 140. 141.

142. 143. 144. 145. P 14r 146. 147. 148. la 26 149. sc 478 150.

151. 152. 153.

154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. P 14v 161.

Interloquutio, ut gesta eadem recitentur Ubi multis prosecutionibus recitari gesta non sinunt Donatistae, et contra multas pronuntiationes iudicis confligendo personam fugiunt petitoris Ubi eadem gesta incipiunt recitari, et volentes interrumpere Donatistae proconsularia vel vicariana offerunt gesta, per quae sibi monstrant plurima obiecisse catholicos Contestatio catholicorum de tumultuantibus Donatistis Petitio Donatistarum, ut secundum ordinem temporis singularum partium volumina recitentur Catholicorum ad ista responsio Interloquutio, utrum priora sint gesta, quae legi desiderant Donatistae Donatistarum ad interrogata responsio Interloquutio ea, quae antiquiora sunt, gesta primitus recitanda Ubi catholici offerunt ea gesta, quae priora sunt omnibus Prosecutio Donatistarum, quae, ne aliqua gesta recitarentur, catholicos *dicit ad forensia remeasse, cum divinis legibus elegerint universa discingi *Interloquutio, ut ea gesta recitentur quae antiquiora sunt Ubi Donatistae se in causam mirantur induci Ubi catholici respondent gesta se per ordinem recitanda, sicut ipsi postulaverant, obtulisse Prosecutio Donatistarum, ubi aliud, quam quod a catholicis offertur, se petisse respondent et eos provocant, ut aut divinis tantum testimoniis aut publico iure disceptent Interloquutio, ut gestorum dies inter se ab officio conferantur Prosecutio catholicorum, quando debeat divinis legibus, quando publicis causa tractari Interloquutio, qua catholicorum prosecutio probabilis iudicatur Prosecutio Donatistarum, in qua redeunt ad priora, ut mandatum sibi et legatio publicetur Interloquutio adversum Donatistarum prosecutionem Prosecutio Donatistarum de mandato praesentibus defensoribus adtributo et de alio mandato prioribus legatis inposito Catholicorum ad ista responsio, qua dicitur illo mandato, quod legatis inpositum est, aliena quoque negotia, quae ab istis inquiri non debeant, contineri Prosecutio Donatistarum, qua hoc ipsum criminantur, quod catholici dixerunt, illud legatorum mandatum non esse prodendum

139 gesta eadem P2 edd; gestia edem P ‖ 149 prosecutio P | quae P; qua edd | dicit scripsi (cf. cap. 3,252.257.271.289); dicunt P edd | elegerint P1 edd; elegerunt P ‖ 150 interloquutio … sunt ba du la; ubi … obtulissent (obtulisse P2; cf. cap. 3,152) P ‖ 152 obtulisse P2 edd; obtulissent P 154 conferantur P2 edd; conferatur P ‖ 158 adversum (cf. cap. 153 quam P2 edd; quo P ‖ 3,350.493) P; adversus edd

52 | Gesta collationis Carthaginensis

162. 163. 164.

165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183.

Catholicorum ad ista responsio, quae sensum praecedentis prosecutionis exponit Prosecutio Donatistarum similis praecedenti Interloquutio mandatum catholicorum non debere disquiri, sed Donatistas potius oportere profiteri, utrum crimina velint traditionis ostendi an fidei causam ecclesiaeque tractari Donatistarum prosecutio, quod eis persona petitoris inludenter inponitur Interloquutio, quod petitor gestorum poterit recitatione monstrari, et Donatistae respondent ordinem in eorum recitatione servandum Interloquutio, ubi tempora gestorum proconsularium sive praefecturae inter se conferre iubet officium Ubi gesta illis antiquiora a catholicis offeruntur Ubi cognitor iubet volentibus legere Donatistis ab officio potius, quae legenda sunt, recitari Ubi catholici ea, quae ipsi offerunt, gesta antiquiora esse respondent Ubi cognitor percontatur officium, quae priora sint gesta Ubi respondet officium antiquiora esse gesta, quae obtulerunt de codice Donatistae Ubi respondent catholici se antiquiora proferre Ubi cognitor iubet Donatistarum gesta quasi antiquiora recitari, et ab officio recitatur datus a catholicis libellus proconsuli Septimino Ubi Donatistae petitores volunt esse catholicos Prosecutio catholicorum, ubi petunt antiquiora potius recitari, quae apud Anulinum proconsulem gesta sunt agentibus Donatistis Interloquutio, quae iubet probare catholicos scismatis crimen, quod obiciunt Donatistis Catholicorum ad ista responsio Interloquutio, quae iubet universa per ordinem recitari Contendentibus de nomine petitoris interloquitur iudex petitorem melius posse clarescere, cum omnia fuerint recitata Prosecutio Donatistarum, ut eligant catholici, utrum publicis agere velint legibus an divinis Ad haec interloquutio cognitoris, ut gesta per ordinem recitentur, quo possit petitor agnosci Ubi Donatistae, ne gesta apud Anulinum proconsulem habita recitentur, praescriptionem de lapsu temporis *moliuntur inducere

164 ecclesiaeque P1 edd; ecclesiae quae P ‖ 165 persona P1 edd; personam P ‖ 175 volunt esse P1 edd; voluntates se P ‖ 176 Anulinum P edd; Anolinum P2 ‖ 180 contendentibus P edd; partibus add. la ‖ 181 prosequutio P | agere P2 edd; om. P (fortasse melius) ‖ 183 Anulinum P1 edd; Anolinum P2 | moliuntur ba du la; moliantur P

sc 480

pl 1244 la 27

sc 482 P 15r

cap. 3,162 – 203 | 53

184.

185. la 28 186. sc 484 187.

188.

189. 190. P 15v 191. 192. 193. 194. 195. pl 1245 196.

197. 198. sc 486 199.

200. 201. 202. 203.

Ubi ista contendentibus Donatistis interloquitur iudex praescriptionem de lapsu temporis submovendam, cum ad hunc diem partes examen communi voluntate distulerint Ubi Donatistae dicunt ideo se praescriptionem temporis intulisse, quoniam catholici forensi more chartis oblatis agere voluerunt Interloquutio, ut respondeant catholici obiectis Catholicorum ad ista responsio, qua profitentur secundum scripturas se acturos esse divinas, si a criminibus personarum et a legendis cartulis recedatur Prosecutio Donatistarum, qua dicunt nihil certum de duobus elegisse catholicos, nec se esse petitores, qui ad iudicium venerint provocati, sed ipsos potius debere proponere Ubi dicunt catholici eum non adsistere loco petitoris, cui crimen obicitur Interloquutio adprobans supradicta Ubi dicunt Donatistae de oblata condicione forensis divinique tractatus nihil a catholicis esse responsum Catholicorum ad ista responsio Ubi dicunt Donatistae, quod sensim inducuntur in causam, et hoc sibi a patribus esse mandatum, ut nomine respondentis adsistant Interloquutio, ubi dicitur ad unam propositionem Donatistarum ipsum iudicem, ad aliam vero respondisse catholicos Ubi dicunt Donatistae iudicem absentum, non praesentium partes debere defendere Interloquutio, qua se hoc, quod voluerant Donatistae, pronuntiasse respondet Prosecutio catholicorum, qua se *et iam elegisse respondent, quo iure disceptent, et nihil pro se egisse iudicem, sed pro partibus suis Prosecutio Donatistarum non fuisse in sua potestate, quod ad iudicium convenerunt Ubi catholici interrogant Donatistas, utrum a personarum criminatione discedant Prosecutio Donatistarum, qua dicunt huic interrogationi catholicorum se respondere non posse, sed eos loco debere adsistere petitoris Prosecutio catholicorum, per quam se propositis Donatistarum condicionibus respondisse testantur Interloquutio adprobans respondisse catholicos, dicens antiquiora gesta recitari, ut petitor possit ostendi Prosecutio, qua Donatistae negantes unum certum elegisse catholicos ad praescriptionem de lapsu temporis revertuntur

184 ista P1 edd; om. P ‖ 191 divinique P2 edd; divini quae P ‖ 193 inducuntur P; inducantur P2 edd ‖ 195 absentium edd ‖ 196 respondet P1 edd; respondent P ‖ 197 et iam (cf. cap. 3,51.524) scripsi; et etiam P; etiam P1 edd | quo P1 edd; quod P

54 | Gesta collationis Carthaginensis

204. 205. 206. 207. 208. 209. 210. 211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 218. 219. 220. 221. 222.

223. 224.

Catholicorum responsio non occurrisse ad ultimum Donatistas, qui postea mandaverunt Donatistarum inde contentio Prosecutio catholicorum de professione episcopi Primiani, et ubi legendum offerunt per quod conprobant Donatistas transacta repetere Responsio Donatistarum, cur redeant ad peracta Prosecutio catholicorum moratorie agere Donatistas et gesta esse recitanda, quae detegant petitorem Ubi, ne legantur gesta, volunt praescribere Donatistae Interloquutio Donatistas contra suos velle venire consensus et gesta esse recitanda Defensio Donatistarum, quur nolint catholicis proprium servare consensum Interloquutio, ut gesta recitentur, *et ea servans incolomia Donatistis, quae possunt ratione conpetere Ubi dicunt Donatistae consensus proprios servare debere catholicos, qui se divinis legibus acturos esse promiserint Catholicorum ad ista responsio non Caeciliani, sed ecclesiae causam promisisse divinis legibus peracturos Interloquutio, ut gesta recitentur, quibus petitor possit ostendi Ubi lecto titulo relationis quaerunt Donatistae, cur titulus lectus est, et cognitor iubet, ut actis neuter titulus inseratur Ubi exceptore recitante Donatistae quaerunt, unde prolata sint Ubi catholici dicunt recitatis gestis debere a se exigi lectionis ipsius firmitatem Interloquutio ante lectionem praecipiens responderi, unde gesta prolata sint Ubi catholici respondent ex archivo proconsulis haec esse prolata, et recitantur ex ordine Ubi interrupta recitatione gestorum interrogant Donatistae, utrum Caeciliani sit filius his, qui nunc agat Catholicorum ad ista responsio scriptum esse, ne Christianus patrem sibi dicat in terra, nec in Caeciliano spem se ponere, si innocens fuit, nec, si nocens ille fuit, ecclesiam deserendam Ubi interloquente cognitore omnia debere recitari Donatistae postulant, ut prosequi iubeantur Ubi catholici dicunt ex recitatione gestorum petitoris inveniri posse personam

222 ne…terra] cf. Mt. 23,9 204 postea P2 edd; post eam P ‖ 208 moratoriae P ‖ 211 quur P la; cur edd | nolint P1 edd; nolunt P | propium P ‖ 212 et (cf. cap. 3,392) scripsi; ut P; om. edd | incolomia P2 (-a ir.) | Donatistis P2 edd; Donatistas P | ratione (cf. app. ad locum gestorum) P edd; rationi al (p. 419) ‖ 214 promisisse P; se add. edd ‖ 217 prolata edd; prolatae P ‖ 221 Ceciliani P | his P la; is edd | agat P2 edd; agant P 222 Ceciliano P

la 29 P 16r

sc 488

P 16v sc 490 la 30

cap. 3,204 – 245 | 55

225. pl 1246 226.

227. 228. 229. 230. 231. 232. 233. 234. sc 492 235. P 17r

236.

237. 238. 239. la 31 240.

241. 242. 243. 244. 245.

Prosecutio Donatistarum, ubi dicunt non esse discutiendam Caeciliani personam, si et reus manifestissimus deprehensus non potest obesse catholicis Catholicorum responsio ideo se Caeciliani in medium misisse personam, quoniam ipsa catholicae ecclesiae semper obiecta est, de qua si nunc taceant Donatistae, nihil esse iam causae, cur separatio teneatur Ubi interrogant Donatistae, utrum qui agunt Caeciliani sint filii Catholicorum ad ista responsio Iterum interrogatio Donatistarum super eadem re Catholicorum responsio non patrem aut matrem Caecilianum sibi fuisse, sed fratrem, ibi etiam profitentur fidei suae Christum esse principium Iterum Donatistae, utrum pater fuerit Caecilianus, interrogant Catholicorum ad ista responsio, et inde contentio Interloquutio, quae designat ad interrogata respondisse catholicos Ubi iurantes obiciunt iudici Donatistae, quod satis defendat ipse catholicos Prosecutio catholicorum continens de patris ac fratris nomine repetita, ubi etiam dicitur Caeciliani causam ad ecclesiam minime pertinere, sed tamquam frater innocens defendendus sit Prosecutio Donatistarum Caecilianum catholicis radicem fuisse vel caput et necesse esse, ut, si Caecilianus nocens fuerit, etiam propaginem eiusdem, qui in capite fuit, reatus inficiat Ubi catholici respondent caput sibi esse Christum Ubi Petilianus inrumpit et quaerit, quis ordinaverit Augustinum Item quaestio a Donatistis inmissa *de apostolo, in quo dictum est: Ego vos generavi per evangelium Catholicorum contestatio de tumultu partis adversae Interloquutio, quae iubet respondere catholicos ad propositam de apostolo quaestionem Catholicorum ad quaesita responsio cum testimoniis scripturarum unum patrem esse ad salutem deum, dici autem alios honoris gratia, non salutis Ubi interrogant Donatistae, quid vocatur, qui ordinaverit Augustinum Prosecutio catholicorum ad causam minime pertinere, ut ordinator ipsius inquiratur Ubi exprimentibus Donatistis de Augustini ordinatore se quaerere a catholicis respondetur non se defendendam Augustini causam, qualiscumque sit, suscepisse

239 1 Cor. 4,15 225 depraehensus P ‖ 231 fuerit P2 edd; fuerint P ‖ 235 eccl. P; ecclesiae fortasse melius | tanquam la ‖ 236 prosequutio P | Cecilianus P ‖ 238 inrumpit (cf. ThlL VII 2,447,51–65) P; interrumpit edd ‖ 239 de (cf. cap. 3,241) edd; ab P ‖ 243 quid P; quis edd | ordinavit la ‖ 245 respondetur P1 edd; respondentur P

56 | Gesta collationis Carthaginensis

246. 247.

248. 249.

250. 251. 252. 253. 254.

255. 256. 257. 258.

259. 260. 261. 262. 263.

Interloquutio, qua iubetur, ut Augustinus de ordinatore suo ad quaesita respondeat Ubi Augustinus causa ecclesiae in tuto primitus constituta de suo evidenter ordinatore *respondet et ad obicienda, quaecumque putarint, provocat Donatistas Interloquutio, quae Donatistas praecipit respondere, quid conpetat [quod interrogant], licet non differat causam quaestio personarum Prosecutio Donatistarum, qua dicunt vitiis sacerdotum ecclesiam maculari et volumen offerunt cum divinis testimoniis recitandum, quod recitato a catholicis in prima cognitione mandato postea conceperunt Interloquutio, ubi dicit tunc demum quod a Donatistis offertur posse recitari, si velint a publicarum discussione chartarum discedere cognitorem Ubi petunt Donatistae quod offerunt interim recitari, et ab officio recitatur Interloquutio, quae dicit scripturam illam non debuisse ab his penitus concipi, a quibus mandato semel effecto negotium omne transierat Ubi asserunt Donatistae legalibus testimoniis velle se a catholicis prolata in mandato suo legalia testimona refutare et rogant, ut sua audiatur epistula Interloquutio, quae concedit, ut recitetur, quod secundum ius publicum non recte conceptum est, et hoc ipsud, quod indulget, enumerat, ne ius a iudice videatur omissum Exceptore recitante dicunt Donatistae sensus epistulae non bene distingui Ubi catholici concedunt ipsos legere Donatistas, cum *ipsi catholicis, ut legerent, in superioribus denegarent Interloquutio, quae dicit nihil interesse, quis legat Ubi a Donatistarum episcopo recitatur epistula, quam miserunt ad iudicem Donatistae, quae testimoniis referta legalibus illa omnia testimonia quasi contrariis nitatur excludere, quae in mandato suo catholici posuerunt Interloquutio, quae omni epistula recitata praebitam a catholicis pronuntiat esse patientiam et adversus textum eius iubet respondere catholicos Prosecutio Donatistarum, qua petunt, ut testimonia sua testimoniis *revincantur Ubi a catholicis adversus Donatistarum epistulam respondetur Ubi volunt interrumpere Donatistae negantes aream in scripturis esse nominatam Item, ubi asserunt Donatistae de occultis, non evidentibus reis evangelium praecepisse, ut eorum permixtio toleretur

247 respondet edd; respondent P ‖ 248 respondere … interrogant P2 edd (quod interrogant delevi); om. P ‖ 249 aecclesiam P | quod la; quo P edd ‖ 252 paenitus P ‖ 254 ipsud P; ipsum P2 edd | a P1 edd; om. P ‖ 256 ipsi (cf. 3,256,2) ba du la; ipsis P ‖ 259 prebitam P ‖ 260 Donatistarum P1 edd; Danatistarum P | revincantur edd; revincatur P ‖ 263 toleretur P; tolleretur ba du; toleraretur la dv (p. 349)

sc 494

P 17v

pl 1247

la 32 sc 496

P 18r

cap. 3,246 – 282 | 57

264. 265. sc 498

266. 267.

268. la 33 269.

270. 271. P 18v

272.

273. 274. 275. sc 500

276. 277. 278. 279. 280. 281.

pl 1248

282.

Ubi catholici postulant, ut sibi patientia non negetur, quam ipsi recitatae Donatistarum epistulae praebuerunt Prosecutio catholicorum, ubi inter cetera de superioribus repetita et illud infertur mundi nomine ecclesiam contineri Donatistarum contra ista contentio mundi nomine ecclesiam non teneri Ubi catholici postulant, ut admoneantur Donatistae praestare patientiam, quorum epistulae ilico respondetur nullo dilationis spatio postulato, quomodo ipsi petierunt, cum catholicorum vellent respondere mandato Ubi Donatistae respondent ipsum sibi obstrepere, qui longa prosequitur Ubi catholici postulant, ut, si volunt de singulis habere conflictum, removeatur epistula, aut patientiam praebeant, *ut respondeatur epistulae Ubi dicunt Donatistae ideo se non posse praestare patientiam, quod aliter volunt legem interpretari catholici Interloquutio, quae patientiam dicit esse praebendam, quoniam totus epistulae tenor a catholicis patienter auditus est Prosecutio catholicorum, qua ideo scribi universa testantur, ut, si quid in oblivionem venerit, de tabulis repetatur, et ubi dicunt et in malo et in bono mundum scripturarum testimoniis nominatum Interloquutio, quae scriptum esse praecipit perstrepere Donatistas Ubi asserunt Donatistae interpretari ecclesiam non posse per mundum, cum mundum agrum esse, non ecclesiam, ipse Christus expresserit Interloquutio interrogans Donatistas, quis ille sit mundus, qui salvandus est dictus Donatistarum ad ista responsio mundum illum hominem dici Interloquutio, quae requirit, utrum ex isdem hominibus constet ecclesia Donatistarum ad ista contentio Ubi exceptores et notarii suggerunt impletis codicibus se debere discedere et alios subrogari Interloquutio id fieri oportere praecipiens Prosecutio catholicorum, qua prolatae a Donatistis epistulae plena adsertione respondet Prosecutio Donatistarum adversus prosecutionem catholicorum, quam contra epistulam rettulerunt

267 quomodo…petierunt] cf. cap. 2 (passim) 265 caetera P | ecclesiam P2 edd; ecclesiae P ‖ 266 aecclesiam P ‖ 267 ammoneantur P | illico edd ‖ 269 ut2 la; aut P edd ‖ 270 interpretari P2 edd; interpretare P ‖ 271 totus P la dv (p. 349); totius (cf. 3,271,1sq.: universae epistulae) edd ‖ 274 interpraetari P | ecclesiam2] aecclesiam P 275 sit mundus P1 edd; mundus sit (cf. 3,275,1) tr. P laiv ‖ 277 aecclesia P ‖ 281 qua P1 edd; quae P | respondet] iacturam gestorum indicat P in mg.; huc usque gesta, reliqua desunt add. ba du la 282 prosequutio P

58 | Gesta collationis Carthaginensis

283.

284. 285. 286. 287. 288.

289. 290. 291. 292. 293. 294. 295.

296.

297. 298. 299. 300.

Prosecutio catholicorum, qua ostendunt malos in ecclesia seminatos, quod Donatistae fieri posse negaverunt, 〈et〉 qua defendunt, quod se dixisse de duabus ecclesiis dixerunt Donatistae Interloquutio, quae praecipit, ut ex codice recitetur, utrum duas ecclesias dixissent catholici prosequentes Ubi interpretari volunt Donatistae de duabus ecclesiis sensisse catholicos, *quoniam duas eos ecclesias dixisse non constitit Prosecutio catholicorum, qua defendunt, quid dixerint de ecclesia praesentis temporis et futuri Prosecutio Donatistarum, ubi dicunt etiam mortalem ecclesiam dixisse catholicos, cum ecclesiae immortalitas sit promissa Prosecutio catholicorum, ubi adsunt supradictis adsertionibus suis eam ecclesiam inmortalem esse promissam, quae nunc ex iustis mortalibus constat in terra Interloquutio, quae dicit de peracta quaestione in sententia se dicturum esse quod sentiat, et iubet, ut causa pandatur erroris Prosecutio Donatistarum, quae petit, ut de singulis articulis cognitio decursa pronuntiet, et ubi dicunt testimoniis legalibus suis non esse responsum Catholicorum ad haec secundum superiora responsio Interloquutio iudicis, qua dicitur legibus prohiberi, ne sententia pro parte negotii proferatur Donatistarum ad ista *contentio, quae etiam catholicis facit iniuriam, dum illos falsos iactitat sacerdotes Contestatio catholicorum, ubi se ab iniuria dissimulare respondent Prosecutio Donatistarum, quae dicit iudici: “Si Christus non es, cur de sacerdotibus iudicas?”, et quae asserit hoc iudicium Christo esse servandum, et a catholicis quaerit, utrum eis praeceprit Christus hominem iudicem postulare Catholicorum ad ista responsio, quod primi Donatistae in episcopali causa humana iudicia flagitarunt et quod persecutionem non patiantur ipsi, sed faciant Ubi dicunt Donatistae quod circumcelliones faciunt ad sacerdotes minime pertinere Prosecutio catholicorum, quod Donatistae oculos eruendo diabolum superaverint Ubi dicunt Donatistae diabolum a catholicis esse defensum Prosecutio catholicorum Maximianistas Donatistis esse meliores, a quibus persecutionem passi sunt, si tolerata persecutio efficit meliores

283 et (cf. cap. 3,20.110.295.483.570) addidi; om. P edd | aecclesiis P ‖ 285 interpraetari P | quoniam edd; quonam P ‖ 288 adsunt P la; adserunt ba du; addunt fortasse melius ‖ 289 quaestionem P ‖ 293 contentio edd; contio P ‖ 298 superaverint P laiv; superaverunt edd

la 35

P 19r

sc 502

sc 504 P 19v

cap. 3,283 – 317 | 59

301. 302. 303. 304. 305. 306. 307. 308. pl 1249 309. sc 506

310. 311. 312.

*313. P 20r

314. 315.

la 36

316. 317.

Prosecutio Donatistarum, ubi dicitur diabolus rem fecisse peiorem, quod Iob oculos spectatores vulnerum non ademit Prosecutio catholicorum, ubi †consolarium† fecisse Donatistas et dominicos codices combussisse *dicunt Prosecutio Donatistarum ecclesias suas *cruentis adhuc plenas esse corporibus Interloquutio quaerens, an ipsa fuerit causa discidii Donatistarum ad ista responsio Ubi a catholicis dicitur hoc posse Maximianistas obicere *Donatistis Interloquutio similis praecedenti Ubi catholici provocant Donatistas, ut causam veteris discidii fateantur Ubi dicunt Donatistae traditores, id est malam arborem, ex factis suis, id est ex fructibus, posse cognosci Catholicorum ad ista responsio Interloquutio quaerens, quando mala arbor extiterit Prosecutio Donatistarum non sibi ad omnia esse responsum et ad singula iudicem debere ferre sententiam, et a primi hominis culpa hereditarium in omnes transisse delictum Interloquutio de omnibus simul ferendam esse sententiam, ne motus iudicis ante finem negotii publicetur Prosecutio catholicorum postulans, ut chartae, quae recitari coeperant, perlegantur Interloquutio praecipiens recitari, et 〈recitatio〉 relationis ad Constantinum imperatorem ab Anulino proconsule destinatae, qua Maiorinus obstitisse Caeciliano 〈et〉 chartas criminum eius *proconsuli ad principem dirigendas tradidisse signatur Ubi post recitationem servari sibi, quod contra conpetit, postulant Donatistae Item recitatio relationis alterius ab eodem proconsule ad eundem principem destinatae, qua significat idem proconsul Caecilianum cum decem clericis suis et totidem adversarios eius ad urbem pergere se fecisse, sicut praeceperat imperator

301 quod…ademit] cf. Iob 2 309 malam … cognosci] cf. Mt. 7,16–20 302 consolarium P edd; consolatorie (cf. b 3,11,22; Aug. in Iob 1,1) la; consolatorium vel constare vim fortasse melius | Donatistas P edd; Donatistae la | combusisse P | dicunt scripsi; dicuntur P edd 303 prosequutio edd | cruentis edd; crudentis P ‖ 306 Donatistis edd; Donatistas P ‖ 312 prosecutio edd; prosequutio P | singula] CCCXIII add. P ba du ‖ 313‒317 CCCXIII … CCCXIIII … CCCXV … CCCXVI … CCCXVII la; CCCXIIII … CCCXV … CCCXVI … CCCXVII … CCCXVIII P edd ‖ 314 carthae P 315 interloquutio P edd; eas add. ba du la | recitatio (cf. cap. 3,317,1) ba du la; om. P | proconsulae P obstitissae P | et2 la; om. P edd | proconsuli la; proconsulis P edd ‖ 317 proconsul P1 edd; proconsulem P | preceperat P

60 | Gesta collationis Carthaginensis

318.

319. 320. 321. 322. 323. 324. 325. 326. 327. 328.

329. 330. 331. 332. 333.

334.

Item *recitatio epistulae Constantini ad Militiadem Romanum episcopum missae, quae et ceteris sacerdotibus inter Caecilianum et adversarios eius 〈iudicantibus〉 delegatur Prosecutio catholicorum intimans quae lecta sunt cognitori et postulans, ut Militiadis in Caeciliani causa iudicium recitetur Recitatio iudicii Militiadis Ubi Donatistae volunt aliud contra Militiadis iudicium recitare Ubi 〈a〉 catholicis dicitur non omne Militiadis iudicium esse perlectum, quoniam triduo tunc actum est et trina sunt gesta Interloquutio, ubi contra recitata volentibus prosequi Donatistis dicitur, ut patiantur primitus omnia per *ordinem recitari Ubi contendunt contra recitata prosequi Donatistae Ubi a catholicis dicitur adhuc superesse, quod debeat recitari, siquidem non sit lecta sententia Miltiadis Prosecutio Donatistarum, qua se dicunt ideo de exiliis ad iudicium remeasse, quia eis cognitor iuraverat per edictum Responsio catholicorum non fuisse in exilium Donatistas Prosecutio Donatistarum de petitoris persona quae peracta sunt *repetens et dicens Caeciliani purgationem non debuisse recitari, qui adhuc ab ipsis non fuerat accusatus Interloquutio debere chartas, quas Donatistae offerunt, *recitari, ut omnibus recitatis petitoris persona valeat deprehendi Ubi contendunt catholici recitationem chartarum suarum interrumpi penitus non debere, sed omnia per ordinem esse recitanda Ubi Donatistae respondent recitationem de Caeciliano *catholicis non potuisse conpetere Interloquutio ubi contendentibus de continuanda recitatione catholicis iubet cognitor illa potius recitari, quae offerunt Donatistae Prosecutio Donatistarum initium referens causae, quid Mensurius Carthaginensis ecclesiae episcopus unitatis tempore 〈in〉 *persecutione fecerit, unde extitit causa discidii Interloquutio probationem exigens, si Mensurio crimen traditionis inpingitur

318 epistulae] cf. litterae Constantini Miltiadi datae (cf. Maier I, p. 149; non exstat) 319 iudicium] cf. iudicium Miltiadis (Maier I, 18, p. 153–158) 326 quia…edictum] cf. 1,5,20–40 318 CCCXVIII P la; CCCXVIIII edd (abhinc numeri usque ad finem praecedunt) | recitatio ba du la; relatio P | Miltiadem edd | quae et P; qua ei et ba du la | iudicantibus addidi; om. P; cognitio add. ba du la ‖ 319 Miltiadis edd ‖ 320 Miltiadis edd ‖ 321 Miltiadis edd ‖ 322 a edd; om. P | Miltiadis edd ‖ 323 ordinem edd; ordine P ‖ 325 Miltiadis edd ‖ 328 repetens ba du la; repetentes P 329 recitari edd; recitaturi P | depraehendi P ‖ 330 cartharum P | paenitus P ‖ 331 catholicis scripsi; catholico P edd ‖ 333 Carthag. P; Carthaginiensis la | aecclesiae P | in persecutione fecerit scripsi; persecutio effecerit P; persecutionis effecerit ba du; in persecutione effecerit la

sc 508

P 20v

la 37 sc 510

cap. 3,318 – 354 | 61

335. pl 1250

336.

P 21r

337. 338.

sc 512 339.

340. 341. 342. 343.

la 38

344. 345. 346. 347. 348. 349. 350.

sc 514

P 21v

351. 352. 353. 354.

Prosecutio catholicorum, quae salva ecclesiae causa traditionem in Mensurio probari *desiderat Ubi a Donatistis familiaris epistula recitatur a Mensurio ad Secundum episcopum destinata, qua, quidquid circa se actum sit tempore persecutionis, insinuat Prosecutio catholicorum, qua volunt esse testatum familiares epistulas recitari, quarum fides habeatur incerta Item alia familiaris epistula recitatur Secundi ad Mensurium rescribentis Ubi catholici postulant exprimi, qui fuerit hic Secundus Ubi, qui Secundus fuerit, exprimunt Donatistae Recitatio supradicti rescripti, qua vicissim, quid circa se in Numidia gestum sit eo tempore, Mensurio Secundus insinuat Interloquutio praecipiens, ut recitatis epistulis suis patienter audiant Donatistae quae legi a catholicis coeperant Prosecutio Donatistarum, quae superesse sibi dicit, quod de Caeciliano legendum est Interloquutio etiam de Caeciliano quod superest praecipiens recitari Prosecutio catholicorum, quae patienter se habere asserit, ut legatur Ubi offerunt Donatistae conditum a patribus suis de Caeciliani damnatione decretum, et hoc iubente iudice recitatur Recitatione conclusa interloquitur iudex, ut, si quid est adhuc, quod de Caeciliano recitari debeat, intimetur Prosecutio Donatistarum de ceteris quoque personis alia se habere documenta promittens Interloquutio, ut quae a catholicis oblata fuerant perlegantur Prosecutio catholicorum testatum faciens et adversum Mensurium nihil publicis actum esse iudiciis et Caecilianum absentem ab his esse damnatum in concilio sine consule et die, qui sibi invicem confessa traditionis crimina in alio inveniuntur ignovisse concilio Interloquutio hoc ipsum exigens recitari Ubi principio concilii recitato interrumpunt Donatistae negantes consulem et diem ecclesiasticis *adici solere decretis Catholicorum ad ista responsio Interloquutio similis praecedenti

336–341 epistulae Mensurii Carthaginensis et Secundi Tigisitani (cf. Maier I, p. 46 n. 4; non exstant) 346 decretum] cf. concilium Carthaginense an. 312 (Maier I, 10, p. 128–135) 350 concilio1] cf. concilium Cirtense (Maier I, 7, p. 112–118) 335 quae P; qua ba du la | desiderat scripsi; desiderant P edd ‖ 336 quidquid P; quid (cf. cap. 3,341) ba du la ‖ 343 Ceciliano P ‖ 344 Ceciliano P ‖ 346 recitatur P1 edd; recitantur P 347 Ceciliano P ‖ 352 adici solere ba du la; adicis olere P; adici ms pi

62 | Gesta collationis Carthaginensis

355. 356. 357. 358. 359. 360. 361. 362. 363. 364. 365. 366. 367. 368. 369. 370.

371. 372. 373.

Ubi exigunt catholici oportere disquiri, utrum Donatus, cuius modo vocabulum recitatum est, inter Caeciliani fuerit damnatores Interloquutio quaerens ista disquiri, et ita nomina singulorum Ubi Donatistae testantur se praebuisse patientiam vicem petentes, cum coeperint respondere Interloquutio secundum voluntatem Donatistarum exigens de catholicis patientiae *professionem Ubi de praebenda patientia catholici profitentur Ubi *lecta codicis parte totum legi flagitant Donatistae Catholicorum ad ista responsio Prosecutio catholicorum ideo asserens se legisse quae lecta sunt, ut Caeciliani possit valere purgatio Interloquutio adversus illa, quae a catholicis recitata sunt, Donatistas admonens respondere, ut cetera, quae interrupta sunt, recitentur Prosecutio Donatistarum asserens, quod decretum sine consulis adscriptione protulerint ex consuetudine se fecisse maiorum Interloquutio, quae dicit ex hoc *nec catholicos fecisse aliquam quaestionem Prosecutio catholicorum ideo haec agere Donatistas, ut tempora contrahantur Ubi Donatistae dicunt: “Si de sententiis dictis nemo dubitat, Caecilianus iure damnatus est” Prosecutio catholicorum asserens posse monstrari, quid de Caeciliano sit gestum, si quae *interrupta fuerint recitentur Ubi exigunt a catholicis Donatistae, utrum illud verum esse concilium, quo Caecilianus damnatus est, fateantur Catholicorum responsio, etsi verum sit, illud concilium Caeciliano absenti praeiudicare non posse, quomodo Maximianistarum concilium damnantium Primianum praeiudicium non attulit Primiano Donatistarum prosecutio nec *causam causae nec personam praeiudicare personae Interloquutio de Caeciliano, qui a septuaginta damnatus est, respondere catholicos oportere Prosecutio catholicorum inde se mentionem de Primiani damnatione fecisse, quia evangelica regula est adversarios de suis operibus arguendos

355 Donatus] sc. Donatus Masculitanus (cf. Aug. c. Cresc. 3,27,30 [CSEL 52, 436,1]) 364 decretum] cf. cap. 3,346 373 evangelica…arguendos] cf. Mt. 7,16–20 358 professionem edd; professione P ‖ 359 prebenda P ‖ 360 lecta … parte edd; lectam … partem P ‖ 363 interloquutio la; interlocutio P edd ‖ 365 nec scripsi; ne P edd | quaestionem P edd; causationem (cf. cap. 3,393) fortasse melius ‖ 366 prosequutio P ‖ 368 interrupta edd; interruptae P fuerint P edd; fuerant la ‖ 370 Maximianistiarum P ‖ 371 causam … personam edd; causa … persona P

la 39 sc 516

P 22r pl 1251

sc 518

cap. 3,355 – 391 | 63

374.

375.

376. la 40

377.

P 22v

378.

379.

sc 520

380. 381. 382. 383. 384. 385. 386. 387.

388. 389.

P 23r

390. 391.

Prosecutio Donatistarum a primordio repetens, quid Caecilianus admiserit, et promittens ex Optati episcopi catholici scriptis posse monstrari Caecilianum fuisse confessum, quia a traditoribus fuerit ordinatus Prosecutio catholicorum, ut quae interrupta fuerant recitentur, et ubi dicunt ipsos illius temporis Donatistas de suo iudicasse concilio, qui Caecilianum, quem damnaverant, accusare apud Constantinum principem voluerunt Interloquutio, qua requiritur, utrum post hoc concilium *accusationem Caeciliani ad principem Donatistae transmiserunt Ubi quaerunt Donatistae, utrum Caecilianus ab illo episcoporum iudicio appellaverit Catholicorum prosecutio, qua destruitur Donatistarum utroque modo concilium, sive ante factum est quam ad imperatorem Caeciliani crimina *mitterentur, sive postea *congregatum est Interloquutio, quae a Donatistis exigit responderi, utrum ante accusationem Caeciliani an postea illud fuerit concilium celebratum Donatistarum ad ista responsio Catholicorum prosecutio, qua postulant ea, quae acta sunt postea, recitari, ut Caecilianus absolutus et accusatores eius doceantur fuisse damnati Prosecutio Donatistarum, qua volunt *lectione monstrare consuetudinis esse maiorum, quod ecclesiastico iudicio consul non sit adscriptus Ubi catholici dicunt ad causam non pertinere quod volunt legere Donatistae Interloquutio, quae catholicos percontatur, utrum illud decretum, quod sine consule est, falsum esse non aestiment Catholicorum ad ista responsio Interloquutio iubens, ut quae interrupta primitus fuerant recitentur Ubi Donatistae illud concilium, *quo Caeciliani damnatores invicem sua crimina donaverunt, ideo arguunt falsitatis, quia huic contra ecclesiasticum et apostolicum morem consul adiectus est Prosecutio catholicorum postulans, ut superfluis amputatis ea gesta recitentur, quibus absolutus Caecilianus possit ostendi Ubi contendunt Donatistae ecclesiasticis conciliis adscribi consulem non solere et hoc flagitant ex scriptis dominicis *adprobari Ubi postulant catholici purgationis Caeciliani gesta debere recitari Prosecutio Donatistarum catholicos cogens decreti illius subire iacturam, quod adversus damnatores Caeciliani recitaverunt

374 ex…scriptis] cf. Optat. 1,19,2 376 accusationem (cf. cap. 3,379) scripsi; accusationis P edd; libellum accusationis la | transmiserunt P; transmiserint edd ‖ 377 epp. P ‖ 378 mitterentur edd; mitteretur P | congregatum edd; congregatam P ‖ 382 lectione edd; lectionem P ‖ 387 quo edd; quod P ‖ 389 conciliis adscribi (cf. cap. 1,382) P2; conscribi P | adprobari scripsi; adprobare P edd

64 | Gesta collationis Carthaginensis

392.

393. 394. 395. 396. 397. 398. 399.

400. 401. 402. 403.

404. 405. 406. 407.

408. 409. 410.

Interloquutio, ubi dicit ex duobus decretis illud potius dicant posse nutare, cui nomen consulis deest, et praecipiens, ut quae interrupta fuerant perlegantur Prosecutio catholicorum adserens nec *illius se decreti causationem aliquam facere nec tamen alterius decreti se pati debere iacturam Donatistarum ad ista responsio Interloquutio ex maiore *diligentia consulis adiecti fidem non perire decreto Donatistarum ad ista contentio Prosecutio catholicorum Caeciliani purgationem debere 〈in〉 iudicio recitari Ubi Donatistae dicunt non valere catholicos solvere quod obiectum est Catholicorum ad ista responsio, quur in apostolicis conciliis non sit dies adiectus et consul et quod in propheticis libris inveniantur singula tempora suis significationibus fuisse testata Interloquutio praecipiens gesta, quae interrupta fuerant, recitari Interloquutio, qua petentibus Donatistis, ut iudicet, dicit iudicari de negotii parte non posse Recitatio iudicii Militiadis et aliorum similiter sacerdotum, qua Caecilianus ostenditur absolutus Prosecutio Donatistarum, ubi secundum superiora contendunt, ut catholicos cogant decreti, quod adversus Caeciliani damnatores protulerunt, subire iacturam Interloquutio, quae a Donatistis exigit, utrum habeant aliquid proferendum contra recitatum iudicium Militiadis Item interloquutio, quae Donatistas aliud agentes admonet, ut ad quaesita respondeant Catholicorum responsio contra illud, quod a Donatistis decreti a se prolati iacturam facere conpelluntur Ubi Donatistae contendunt illud decretum adversus damnatores Caeciliani a catholicis recitatum ideo nulla veritate fulciri, quia persecutionis tempore non posse concilium congregari Catholicorum similis ad ista responsio persecutionis tempore fieri posse concilium, et hoc legalibus testimoniis edocetur Prosecutio Donatistarum similis praecedenti Catholicorum ad ista responsio posse concilium persecutionis tempore celebrari, si illo tempore quamvis furtim, tamen etiam populus potuit congregari

393 illius ba du la; illis P | aliquam … tamen iter. P ‖ 395 diligentia edd; diligentiam P ‖ 397 prosequutio P | in ba du la; om. P ‖ 399 quur P la; cur edd ‖ 402 Miltiadis edd ‖ 403 cogant P la; cogat ba du ‖ 404 Miltiadis edd ‖ 406 conpelluntur P la; conpellantur edd ‖ 407 posse P; potuit ba la; possit du ‖ 408 posse P; potuisse ba du la ‖ 409 prosequutio P ‖ 410 posse P; potuisse ba du la

sc 522

la 41

pl 1252

P 23v sc 524

la 42

cap. 3,392 – 429 | 65

411. 412. sc 526

413. 414.

P 24r

415. 416. 417. 418. 419.

420. 421. 422. 423. 424. sc 528

425.

pl 1253 426.

427. la 43 428.

429. P 24v

Prosecutio Donatistarum numquam persecutionem passos esse catholicos, qui quanta vis sit persecutionis ignorant Catholicorum ad ista responsio, quae interrogat Donatistas, utrum negent collecta Christianorum persecutionis fieri solere temporibus Interloquutio, quae definit a catholicis hoc probandum, utrum noverint persecutionis tempore concilium celebratum Catholicorum responsio apostolos inter persecutiones Iudaeorum primum fecisse concilium Donatistarum ad ista contentio Interloquutio de catholicis exigens hoc doceri Ubi catholici de actibus apostolorum recitant lectionem, qua probare velint, quod ab ipsis concilium requisitum est Interloquutio, quae designat recitata a catholicis lectione quod quaesitum est non probasse Prosecutio catholicorum asserens persecutionis tempore ab episcopis colligi potuisse concilium, siquidem tunc etiam plebes congregatae reperiuntur, unde martyres facti sunt Interloquutio id exigens conprobari, et ubi exceptores alii subrogantur Prosecutio catholicorum, quae interrogari desiderat Donatistas, utrum nulla habeat martyrum gesta persecutionis tempore in collectis se fuisse fatentium Interloquutio ad interrogata respondere conmonens Donatistas Donatistarum ad quaesita responsio, qua dicunt *nullam domum episcoporum capere potuisse concilium Ubi respondent catholici duodecim episcopis, qui in concilio tunc fuerunt, domum sufficere potuisse Interloquutio, quae requirit, quantus in illo concilio numerus episcoporum fuerit Catholicorum prosecutio similis praecedenti Interloquutio catholicorum dicta confirmans Ubi catholici interrogant Donatistas, utrum tempore persecutionis negent fieri solere collecta Donatistarum prosecutio, quae dicit hoc decretum, quod a duodecim episcopis factum catholici protulerunt, vel hinc falsum esse, quod aliis non est temporibus factum vel quod imperatore in propinquis regionibus posito nemo illic auderet congregare concilium

417 de…lectionem] cf. Act. 1,15–26; 2,1–4; 15,1–33 411 nunquam la ‖ 412 collecta P; collectas ba du la ‖ 416 de P la; a ba du ‖ 418 recitata … lectione P; recitatam … lectionem edd ‖ 419 repperiuntur P ‖ 421 habeat P; habeant pi du la; habeantur ba ‖ 423 nullam edd; nulla P | epp. P ‖ 424 episcopis edd; epi. P ‖ 428 collecta P; collectas ba du la ‖ 429 episcopis factum P (epp. factum) la; episcopis actum edd | aliis P; illis ba du la | imperatore … posito edd; imperatorem … positum P

66 | Gesta collationis Carthaginensis

430. 431. 432. 433. 434. 435. 436. 437. 438. 439. 440. 441. 442. 443. 444.

445. 446. 447. 448.

Ubi catholici dicunt parvum episcoporum numerum facile tunc colligi potuisse Donatistarum ad ista responsio Ubi catholici contestantur non permitti suos exire, quos ad gesta miserant perferenda de martyribus in collecta se fuisse fatentibus Ubi ultro gesta martyrum Donatistae offerunt recitanda Interloquutio praecipiens eadem recitari Ubi recitato de gestis consule et die flagitant Donatistae, ut etiam decreti consul et dies cum eorundem gestorum die vel consule conferatur Interloquutio, quae inter decreti gestorumque tempora *quantum intersit inquirit Ubi aliter de intervallo temporis *pronuntiantibus catholicis, quantum interfuerit, *scriba *respondet Ubi id, *quod de temporis intervallo aliter a catholicis renuntiatum fuerat, tolli de tabulis prohibent Donatistae Ubi hoc ipsum catholici excusant et remanere patiuntur in tabulis Ubi de hoc falsi notant catholicos Donatistae Catholicorum responsio, qua asserunt falsum illud dici non posse decretum, nisi probaverint Donatistae persecutionis tempore collecta fieri non solere Prosecutio Donatistarum non potuisse concilium eo tempore congregari, quo martyres in eculeo dependebant Interloquutio catholicorum repetens ad ista responsum Ubi catholici respondent etiam tempore persecutionis *tantam fuisse Christianorum diligentiam, ut in carceribus baptizati martyres fuerint, 〈et〉 collecta plebis facta ex gestorum posse recitatione clarescere Interloquutio gesta praecipiens recitari Ubi Donatistae dicunt haec ipsa se gesta nuper obtulisse recitanda, quae nunc a catholicis proferuntur Item recitatio gestorum, quibus passiones martyrum continentur Item offerunt alia martyrum gesta catholici, unde collecta plebis tunc facta doceantur, et *recitantur

447 gestorum] cf. Passio martyrum Abitinensium (Maier I, 4, p. 57–92) 432 perferenda P edd; proferenda al (p. 419; fortasse melius) ‖ 435 eorumdem edd | conferatur (ad numerum singularem cf. recitato; cap. 3,527: cui desit consul et dies; d 3,27,1: cuius consul et dies cum legeretur) P; conferantur edd ‖ 436 gestorum quae P | quantum edd; aliquantum P 437 pronuntiantibus ba du la; pronuntiantium P | scriba ba du la; scripta P | respondet edd; respondeat P ‖ 438 quod de ba du la; de quo P (fortasse melius) ‖ 441 collecta P; collectas ba du la 444 tantam edd; tantum P | et addidi; om. P edd ‖ 448 collecta … facta P; collectae … factae ba du la | recitantur edd; recitatur P (fortasse melius)

sc 530

P 25r

la 44

sc 532

cap. 3,430 – 465 | 67

449. 450. 451. 452.

453. pl 1254 P 25v

454. 455. 456. sc 534 457.

458. la 45 459. 460. 461.

462. 463. P 26r

464. 465.

Interloquutio, quae definit ex recitatione gestorum collecta plebis persecutionis tempore celebrata Prosecutio Donatistarum, qua contendunt catholicos decreti istius facere debere iacturam, quia non potuit tunc episcopale concilium congregari Interloquutio, quae definit duodecim episcopos in unam domum tunc colligi potuisse, quando collecta plebis publice fieri potuerunt Prosecutio Donatistarum, qua adhuc decreti *falsitatem contendunt et ipsius decreti sententias et verba discutiunt et Caecilianum contra damnatores suos illo se decreto dicunt *defendere potuisse, si constaret tunc factum hoc fuisse decretum Interloquutio contra Donatistarum prosecutionem, quae dicit duodecim episcopos et congregari tunc et latere facile potuisse, Caecilianum autem non illo duodecim episcoporum decreto, sed Militiadis potius absolutum esse iudicio Ubi iterum Donatistae catholicos cogunt iacturam ipsius subire decreti Ubi alia documenta imperatorii iudicati super absolutionem Caeciliani volunt offerre catholici Interloquutio id ipsum praecipiens recitari Ubi exigunt a iudice Donatistae, ut decreti illius *falsitatem pronuntiet Interloquutio claruisse de gestis fieri tunc potuisse concilium Prosecutio catholicorum, qua tacentibus Donatistis iudicatum Constantini super *absolutionem Caeciliani offerunt recitandum Prosecutio Donatistarum, qua contendunt fieri tunc non potuisse concilium et debere catholicos eiusdem decreti dispendium sustinere Interloquutio tunc de isto decreto enixius inquirendum fuisse, si in hoc Caeciliani absolutio teneretur, nunc Donatistas contra iudicium Militiadis aliud oportere vel dicere vel proferre, quo Caeciliani absolutio destruatur Prosecutio Donatistarum, qua promittunt responsuros se esse contra iudicium Militiadis, fidem tamen illius inquirendam esse decreti Interloquutio exigens intimari aliquid contra iudicium Militiadis et iudicans in persecutione fieri potuisse concilium Catholicorum prosecutio necessariam fuisse causam, cur tunc congregarentur episcopi Interloquutio exigens contra Caeciliani absolutionem a Donatistis aliquid responderi

449 collecta … celebrata P; collectas … celebratas ba du la ‖ 450 CCCCL P1; CCCCXL P ‖ 451 CCCCLI P1; CCCCXLI P | collecta P; collectae ba du la ‖ 452 decreti1 P; de praem. ba du la | falsitatem scripsi; falsitate P edd | defendere edd; se fendere P ‖ 453 Miltiadis edd ‖ 457 decreti P; de praem. edd | falsitatem scripsi; falsitate P edd ‖ 459 absolutionem (cf. cap. 3,455) scripsi; absolutione P edd ‖ 460 CCCCLX la; CCCLXVIIII P1; CCCCLVIIII P; CCCCLXI edd (cf. ad cap. 3,318) ‖ 461 Miltiadis edd ‖ 462 Miltiadis edd ‖ 463 Miltiadis edd

68 | Gesta collationis Carthaginensis

466. 467. 468. 469. 470. 471.

472. 473. 474. 475. 476. 477. 478. 479. 480. 481. 482. 483.

484.

Prosecutio Donatistarum, quamvis collecta tunc facta sint plebis, tamen episcoporum contrahi tunc non potuisse concilium Interloquutio exigens Donatistas *legere aliquid contra iudicium Militiadis Prosecutio Donatistarum non potuisse episcopos suos in eo crimine alterum condemnare, si eo ipsi tenerentur obnoxii Catholicorum de scripturis dominicis ad ista responsio Interloquutio exigens, ut contra absolutionem Caeciliani quid proferatur Prosecutio Donatistarum Caecilianum in Africa, ubi damnatus fuerat, debuisse purgari, Militiadis autem pro eo sententiam non valere, quia simili etiam *crimine tenebatur Prosecutio catholicorum exigens hoc probari 〈quod〉 de crimine Militiadis dixerant Donatistae Interloquutio adprobari praecipiens quod intenditur Militiadi Prosecutio Donatistarum, quae de Militiadis nomine quid sit actum probaturam se gestorum recitatione promittit Ubi catholici petunt de nomine Militiadis res iudicatas debere proferri Ubi Donatistae dicunt de scriptis Optati catholici episcopi monstraturos Caecilianum Brixiae fuisse damnatum Interloquutio Optati testimonio nunc amoto illud potius, quod super nomen Militiadis Donatistae promiserant, proferendum Ubi Donatistae Optati volunt testimonium recitari Interloquutio, quae promittit et Optati testimonium recitandum, si primum quod contra Militiadem promissum fuerat recitetur Prosecutio catholicorum contra evidentes episcoporum sententias unius Optati testimonium suscipi non debere Donatistarum prosecutio nimium verum esse quod contra catholicos Optatus catholicus dixit Catholicorum prosecutio Optati scripta pro scripturis canonicis non haberi Prosecutio, qua exigunt Donatistae, ut aut damnent catholici Optatum aut patiantur eius testimonium recitari, quo Caecilianum Brixiae dicit tum fuisse damnatum, et qua admonent iudicem, ut promissam teneat aequitatem Interloquutio similis praecedenti

476 de…episcopi] cf. Optat. 1,26,1 483 quo…damnatum] cf. Optat. 1,26,1 466 collecta … facta P; collectae … factae ba du la ‖ 467 legere edd; legerere P | Miltiadis edd 468 epp. P ‖ 471 Miltiadis edd | crimine (cf. cap. 3,472) edd; discrimine P; de crimine proposuit L. Dorfbauer ‖ 472 quod edd; om. P | Miltiadis edd ‖ 473 Militiadi P1; Militiadis P; Miltiadi edd 474 quae P la; qua ba du | Miltiadis edd | probaturam P; probaturos ba du la | promittit P la; promittunt ba du ‖ 475 Miltiadis edd ‖ 476 de (cf. cap. 3,458) P; se ba du la ‖ 477 nomen (cf. cap. 3,455) P; nomine ba du la | Miltiadis edd ‖ 479 Miltiadem edd ‖ 481 prosecutio P1 edd; prosecuti P ‖ 483 dampnent P | Brixiae ba du la; Bryxiae P | dicit tum P2 la; dictum P; dicit ba du

sc 536

la 46

P 26v

sc 538

pl 1255

cap. 3,466 – 504 | 69

485. 486. 487. 488. 489. 490. P 27r la 47 sc 540

491. 492. 493.

494. 495. 496. 497. 498.

499. 500. 501. sc 542 502. P 27v

503. 504.

Catholicorum prosecutio contra Militiadem debere Donatistas proferre aliquod iudicatum Interloquutio similis praecedenti Ubi dicunt Donatistae non esse prolixum quod de Optato desiderant recitari Interloquutio ordinem servandum esse definiens, ut primo contra Militiadem aliquid, postea de Optato quantum voluerint recitetur Ubi gesta in urbe habita offerunt Donatistae Ubi gesta eadem recitantur, quibus in urbe Roma 〈a〉 nonnullis aliis et a quodam Stratone rerum ecclesiasticarum traditio perpetrata est Interloquutio in tam prolixis gestis nihil dictum *de nomine Militiadis Ubi dicunt Donatistae adhuc se non finisse totum quod promiserant recitare Catholicorum prosecutio, qua prolixis gestis se patientiam praebuissse testantur et nihil ex isdem adversum Militiadem esse prolatum, unde se debere de absolutione Caeciliani etiam Constantini principis legere iudicatum Prosecutio Donatistarum, qua testantur *traditionem se gestis prioribus recitasse et adhuc se habere quod legant Interloquutio alia circa Militiadis *personam recitari gesta permittens et catholicis servans, ut recitent postea, si quid velint Hic catholici volunt esse testatum, quod non expresserint Donatistae, ubi superiora gesta confecta sint Interloquutio confirmans, quod a catholicis dictum est Item a Donatistis gesta alia recitantur, quibus post redditam agendi licentiam Christianis res ecclesiae, quae traditae fuerant, recuperantur ab Stratone et ceteris, quos ad id negotium Militiades episcopus destinarat Interloquutio, quod etiam secunda gesta nihil de reatu *contineant Militiadis Ubi asserunt Donatistae eum Stratonem quasi diaconum a Militiade directum ad res ecclesiae repetendas, qui invenitur ante tradidisse Interloquutio postulans id *debere 〈doceri〉 Ubi recitatur ex primis gestis Stratonis nomen Interloquutio postulans evidenter ostendi, utrum Straton in primis gestis diaconus fuerit nominatus Ubi Donatistae ex hoc illud interpretari volunt ibi diaconum significatum, quod isdem gestis hortator superstitionis fuerit nominatus

489sq. gesta de Stratone traditore (cf. Maier I, p. 45 n. 1; non exstant) 498 gesta] cf. gesta de rebus ecclesiasticis recuperandis (cf. Maier I, p. 121 n. 20; non exstant) 485 Miltiadem edd ‖ 488 Miltiadem edd ‖ 490 a1 edd; om. P ‖ 491 de edd; do P | Miltiadis edd 493 prebuisse P | Miltiadem edd ‖ 494 traditionem ba du la; traditione P ‖ 495 Miltiadis edd personam edd; persona P ‖ 498 tradite P | Miltiades edd ‖ 499 contineant edd; contineat P | Miltiadis edd ‖ 500 eum] eundem fortasse melius | Miltiade edd | repetendas P edd; eundem esse add. la ‖ 501 debere doceri scripsi; deberi P; doceri ba du; debere adprobari la ‖ 504 interpraetari P

70 | Gesta collationis Carthaginensis

505. 506. 507. 508. 509.

510. 511.

512. 513.

514. 515. 516. 517. 518. 519. 520. 521. 522.

Ubi catholici ex Donatistarum prosecutione colligunt fieri potuisse, ut alter fuerit Straton superstitionis hortator Donatistarum contra ista contentio Interloquutio, quae *dicit utraque gesta isdem temporibus facta et debuisse Stratonem eodem hortatoris nomine utrubique signari Item interloquutio, quae requirit apertum crimen et manifestam damnationem Militiadis esse promendam Prosecutio Donatistarum eundem Stratonem esse, qui primo tradidit, postea res suscepit ecclesiae, nec obesse veritati, quod ibi hortator superstitionis est dictus, quia gentiles diaconum dicere noluerunt, tunc de Militiade oportere iudicari Stratonis consortio maculatum Interloquutio probari oportere, quod idem Straton etiam tunc a Militiade directus sit, quando dicitur tradidisse Donatistarum prosecutio ideo ibi non teneri vocabulum Militiadis, quod adhuc episcopus non fuisset, hinc autem Militiadem fuisse pollutum, quod traditorem Stratonem in numero habuit diaconorum Interloquutio pronuntians partes agere debere quae conpetunt Prosecutio catholicorum duo Stratones tunc esse potuisse nec abhorrere a consuetudine, ut duo uno nomine censeantur, Militiadem vero reum esse non posse, nisi traditionem Stratonis scisse doceatur Interloquutio inter episcopos nihil suspicionibus actitandum et debere Constantini iudicium recitari Recitatio iudicii Constantini, quo apud se quoque Caecilianum fuisse purgatum post Arelatense concilium significat imperator Interloquutio, quae admonet Donatistas, utrum contra haec habeant aliquid recitandum Ubi dicunt iterum Donatistae Militiadem Stratonis societate pollutum Interloquutio similis praecedenti Ubi dicunt Donatistae falsum esse iudicium Constantini auribus intimatum Interloquutio, quod inter partes sententiam tulerit imperator Ubi hoc legi desiderant Donatistae Interloquutio hoc ipsum significari [et] ex rescripto principis superius recitato

515 litterae Constantini Eumalio datae (Maier I, 27, p. 196–198) 3,500

517 ubi…pollutum] cf. cap.

507 quae P; qua edd | dicit scripsi; dicitur P edd | utrubique P1; etrubique P; utrobique edd 508 dampnationem P | Miltiadis edd ‖ 509 Miltiade edd | maculatum P la; maculato ba du 510 Miltiade edd ‖ 511 Miltiadis edd | Miltiadem edd ‖ 513 duo1 P edd; duos la | Miltiadem edd 515 Arelatense edd; Arelatensem P1; Arelatumem P ‖ 517 Miltiadem edd ‖ 522 significari P la; significans ba du | et P edd; delevi (cf. app. ad cap. 3,523) | superius recitato P edd; suprascripti recitatio (cf. b 3,37) la

la 48

pl 1256 sc 544

P 28r

cap. 3,505 – 540 | 71

la 49 523. sc 546 524.

525. 526. 527. 528. P 28v

529. 530. 531. 532. 533.

534. 535. sc 548 536. 537.

la 50

538. 539. 540.

Ubi Donatistae volunt esse testatum ex rescripto principis nec diem esse 〈lectum〉 nec consulem Ubi respondent catholici et lectum esse ex rescripto diem, et iterum offerunt, ut legatur Prosecutio Donatistarum lecto die non esse consulem lectum Catholicorum ad ista responsio, et ut, si de rescripto dubitatur, archivorum inspiciatur auctoritas Interloquutio imperiale rescriptum, cui desit consul et dies, in dubium devocari non posse Ubi Donatistae queruntur episcopale decretum superius a catholicis cum consule esse prolatum et nunc imperatoris *epistulam sine consule recitari Ubi catholici provocant Donatistas, ut dicant *falsam esse imperatoris epistulam Ubi postulant Donatistae, ut, quod sibi servatum fuerat, de Optato proferant lectionem Interloquutio debere respondere primitus Donatistas, utrum falsa sit imperatoris epistula, et ita demum de Optato recitari quod velint Ubi asserunt Donatistae Caeciliano nihil prodesse rescriptum, quia invenitur postea condemnatus, et hoc volunt recitata Optati *lectione constare Ubi catholici contestantur, quod sibi non *obsit error Optati, legi tamen patiuntur Optatum Ubi postea consul invenitur imperiali epistulae Ubi de Optato lectio recitatur Non inventa in Optato damnatione Caeciliani, sed retentione apud *Brixiam *temperantius ab Optato esse dictum asserunt Donatistae Interloquutio debere Donatistas, qui hoc Optatum temperantius posuisse dixerunt, evidentius adprobare Caecilianum ab imperatore fuisse damnatum Prosecutio Donatistarum, qua dicunt alium *Casensem fuisse Donatum Catholicorum ad ista responsio, quod in actis Militiadis Donatus Casensis evidenter expressus sit Ubi Petilianus episcopus partis Donati impedimento raucedinis agere se non posse testatur

535 de…lectio] cf. Optat. 1,26,1 536 in…Brixiam] cf. Optat. 1,26,1 523 ex P; in ba du la | nec diem P1 edd; nec idem P | lectum scripsi; om. P edd ‖ 524 et1 (cf. cap. 527 devocari (cf. 2,42,3) P; revocari edd 3,51.197) P edd; om. la ‖ 525 die P1 edd; dee P ‖ 528 quaeruntur P | epistulam edd; epistula P ‖ 529 falsam (cf. cap. 3,531) edd; falsum P (fortasse melius; cf. b 3,37,24; ThlL VI 1, 198,64–199,12) ‖ 532 lectione edd; lectionem P ‖ 533 obsit error edd; ipsi terror P ‖ 536 apud Brixiam ba du la; abut Bpyzam P; apud Bryzam ms pi | temperantius (cf. cap. 3,537) edd; temperatius P ‖ 538 Casensem (cf. 1,157,1; 1,188,8; 1,198,81; b 3,38,26; cf. we, p. 96–98) scripsi; Case non P; Casensem non Alexander, The Motive, p. 545); Casae non edd 539 Miltiadis edd

72 | Gesta collationis Carthaginensis

541. 542. 543.

544. 545. 546. 547. 548. 549.

550. 551. 552. 553.

554. 555. 556.

Ubi catholici testantur ideo se Petilianum *excusatione subtrahere voluisse, quod ei Donatus Casensis ex gestis evidenter ostensus est Interloquutio, cum septeni adstent, de unius defectu querelam esse posse Prosecutio Donatistarum, 〈qua〉 principi Constantino libellum asserunt *proprios dedisse maiores et eo principem motum agendi eis dedisse licentiam, et ibi Felicis Aptugnitani episcopi, qui Caeciliani fuerat ordinator, causa narratur Interloquutio exigens, ut quod conpetit Donatistis documentorum prolatione monstretur Libelli recitatio, *quem Constantino imperatori dederunt illo in tempore Donatistae Prosecutio catholicorum, qua asserunt pro se facere libellum, quem recitaverunt Donatistae Interloquutio catholicorum dicta confirmans et rescriptum Constantini praecipiens recitari Ubi recitatur epistula Constantini ad vicarium Verinum destinata, qua *libertatem agendi tribuit Donatistis Prosecutio catholicorum, quae dicit pro se magis epistulam facere Constantini, *quia non de Caeciliano aliquid iudicatum est, sed furori suo ipsi permissi sunt Interloquutio catholicorum dicta confirmans Ubi Donatistae petunt, ut iudex de permissa sibi a Constantino arbitrii libertate pronuntiet Interloquutio pronuntians, quod petitum est, et adserens principem Honorium de absolutione Caeciliani hodie praecepisse disquiri Prosecutio Donatistarum, qua interpretantur ideo non videri Caecilianum fuisse purgatum, quia retractata causa Felicis, *ordinatoris eiusdem, Ingentius quidam ad comitatum praeceptus est destinari, et nihil actum ab Ingentio reperitur, quo Felix absolutus esse noscatur Prosecutio catholicorum, qua promittunt se Heliani proconsulis recitata relatione monstrare, quid super Felicis absolutionem fuerit actitatum Ubi Donatistae contendunt Constantini potius litteras recitandas, quibus iussus est Ingentius ad palatium destinari Interloquutio, quae hoc potius *praecipit recitari

543 libellum] libellus Donatistarum Constantino datus an. 321 (cf. Maier I, p. 239sq.; non exstat) 548 epistula] litterae Constantini Verino vicario datae (cf. Maier I, p. 240; non exstant) 541 excusatione la; excusationi P edd ‖ 542 quaerellam P ‖ 543 qua ba du la; om. P | proproprios P ‖ 545 quem edd; quae P | in P; om. edd ‖ 548 libertatem edd; libertate P ‖ 549 quia edd; qui P ‖ 551 libertate edd; libertatem P ‖ 553 interpraetantur P | ordinatoris edd; ordinatoriis P | repperitur P ‖ 554 Heliani P; Aeliani ba du la | absolutionem (cf. cap. 3,455.477) P; absolutione edd 556 praecipit edd; praeciperet P

P 29r pl 1257

sc 550

P 29v la 51

sc 552

cap. 3,541 – 574 | 73

557. 558. 559. 560. 561. 562. 563. pl 1258 564. 565. 566. 567. sc 554 568. P 30r

569. 570.

la 52 571.

572. 573. 574.

Ubi *hae ipsae litterae recitantur Prosecutio catholicorum, ubi dicunt relationem Heliani proconsulis recitandam, qua Felix ostenditur absolutus Recitatio relationis eiusdem Interloquutio, quae deposcit, ut ad pleniorem fidem etiam gesta ipsa, quibus Felix purgatus est, recitentur Ubi Donatistae contendunt illud potius recitandum, si aut directus est aut aliquid apud imperatorem egit Ingentius Prosecutio catholicorum acta potius recitari oportere, ut, quemadmodum Caecilianum constitit absolutum, ita et Felix purgatus fuisse *monstretur Interloquutio gesta praecipiens recitari Gestorum recitatio pro Felice, qui Caeciliani fuerat ordinator Interloquutio exigens, ut quod partibus conpetit intimetur Prosecutio Donatistarum contra gesta pro Felice prolata Interloquutio gesta, quae roboravit antiquitas, nonnisi aliorum prolatione gestorum posse rescindi Prosecutio catholicorum sufficere causae quidquid ab ipsis est recitatum, et, si Caeciliani *purgationem Ingenti persona rescindit, Donatistas hoc potius debere monstrare Interloquutio, quae istud exigit recitari Donatistarum prosecutio, qua dicunt praesentem Felicem debuisse purgari et qua requirunt, utrum aliquid apud imperatorem Ingentius pro Felice responderit Prosecutio catholicorum, qua dicunt, quoniam omnia iam per ordinem recitata sunt, debere cognitorem *summotis tergiversationibus ferre sententiam Interloquutio exigens, ut contra gesta, quibus absolutus est Felix, aliquid recitetur Prosecutio catholicorum maioris esse innocentiae documentum, quod absens purgatus est Felix Prosecutio Donatistarum, qua omnes totius negotii recapitulantur 〈… in〉 articulis superiorum prosecutionum *diverse tractati

557 litterae] litterae Constantini proconsuli Probiano datae (Maier I, 24, p. 189–192) 559 relationis] relatio Aeliani (cf. Maier I, p. 173 n. 18; non exstat) 564 gestorum] acta purgationis Felicis (Maier I, 22, p. 171–187) 557 hae ipsae edd; haec ipse P; haec ipsae fortasse melius (cf. ThlL VI 2,2700,11–37) ‖ 558 Heliani scripsi; Haeliani P; Aeliani ba du la ‖ 561 Ingentius P1 edd; ingentibus P ‖ 562 quemammodum P | monstretur ba du la; monstratur P (fortasse melius) ‖ 568 purgationem ba du la; purgatione P 570 qua1 edd; quam P ‖ 571 iam P la; om. edd | summotis edd; suum motis P ‖ 574 in addidi; lacunam indicavi (fortasse sensus vel sim. addendum) | articulis P; articuli edd | diverse scripsi; diversi P edd

74 | Gesta collationis Carthaginensis

575. 576. 577. 578. 579. 580. 581. 582. 583. 584. 585.

Interloquutio absoluta et consumpta repeti non debere, qua rursus exigitur, ut contra Felicis *absolutionem aliquid recitetur Prosecutio catholicorum postulans, ut, quoniam discussis omnibus superflua repetuntur, iam sententia proferatur Interloquutio contra Felicis absolutionem aliquid recitandum Prosecutio Donatistarum debere iudicem de his, quae prolata sunt, iudicare, sc 556 ut etiam cetera recitentur Interloquutio omnia debere *indicari, ut de omnibus iudicet Prosecutio Donatistarum similis praecedenti Interloquutio similis praecedenti Prosecutio Donatistarum pro arbitrio partis adversae falsatum esse et destructum, quidquid a sua parte prolatum est Interloquutio, si nihil supererst quod legatur, debere partes exire, ut scribi P 30v possit plena sententia Interloquutio convocans partes, ut sententia recitetur Sententia recitata, quae totum complexa negotium, quid observari oporteat pro catholicae unitate, decernit

Expliciunt capitula tertiae cognitionis

575 rursus] cf. cap. 3,572 575 consumta P | debere] et fortasse addendum | absolutionem edd; absolutione P ‖ 576 prosequutio P ‖ 577 absolutionem edd; absolutione P ‖ 578 prosequutio P | ut] DLXXX prosecutio catholicorum qua postulant praem. ba du ‖ 579 DLXXIX P la; DLXXXI edd | indicari scripsi (intimari fortasse melius); iudicari P; recitari ba du la | iudicet P la; iudices ms pi; iudicetur ba du ‖ 580 DLXXX P la; DLXXXII edd (et similiter usque ad finem); cf. dv (p. 349) ‖ 582 prosequutio P | quicquid edd 585 quid P edd; quod la | catholicae la; catholice P; catholica ms pi ba du tit. expliciunt … cognitionis P edd; incipiunt gesta primae cognitionis add. ba du; gesta conlationis Carthaginiensis prima cognitio la

cap. 3,575 – 1,3,4 | 75

P 31r 1. Post consulatum Varanis viri clarissimi Kalendis Iuniis Karthagini in secretario pl 1257 la 53 sc 558 pl 1258 pl 1259

sc 560

P 31v

la 54

sc 562

thermarum Gargilianarum praesentibus Sebastiano, Maximiano et Petro viris devotissimis protectoribus domesticis, adstantibus Urso, Petronio et Liboso ducenariis, Bonifatio et Evasio apparitoribus inlustrium atque eminentium potestatum, Fileto apparitore inlustris comitivae sedis, Exitioso adiutore cornicularii, Possidio, *Quodvultdeo et Colonico adiutoribus commentariorum officii domini nostri viri clarissimi et spectabilis proconsulis, Navigio adiutore numerorum officii domini nostri viri clarissimi et spectabilis vicari, Nampio scriba officii viri clarissimi legati almae Karthaginis, Rufiniano scriba viri clarissimi curatoris celsae Karthaginis, excipientibus etiam Hilaro et Praetextato exceptoribus domini nostri viri clarissimi et spectabilis proconsulis, Fabio exceptore domini nostri viri clarissimi et spectabilis vicari et Romulo exceptore viri clarissimi legati almae Karthaginis, excipientibus quoque Ianuario et Vitale notariis ecclesiae catholicae, Victore et Cresconio notariis ecclesiae Donatistarum, Ursus ducenarius inlustrium atque eminentium potestatum dixit: “Dudum vestra sublimitas secundum imperiale praeceptum et nos et ceteros, qui tam de sacratissimo comitatu quam etiam de Africanis officiis sublimitatis tuae sunt actibus deputati, ad singulas provincias destinavit et edicta etiam per universam *Africam direxit, ut tam catholici quam Donatistae episcopi intra quartum mensem conlationi cuncti adesse deberent; quae tempora hodierna die videntur impleri. Et quia praesto sunt universi, de omnibus scilicet provinciis Africanis, id est de provincia Proconsulari, de provincia Byzacena, de Numidia, de Mauretaneis Sitifensi et Caesariensi, sed etiam et de Tripolitana provincia, si praecipit nobilitas tua, adsint idem venerabiles viri, ut omnia suo ordine peragantur.” 2. Flavius Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Adsint venerabiles viri, quos praesentes esse suggeritis.” Et ingressis universis episcopis partis Donati, ingressis etiam Aurelio, Alypio, Augustino, Vincentio, Fortunato, Fortunatiano et Possidio episcopis ecclesiae catholicae, cum Novato, Florentio, Maurentio, Bonifatio, Prisco, Sereniano et Scyllacio coepiscopis suis, Deuterio, Leone, Asterio et Restituto aeque episcopis et custodibus gestorum, 3. Marcellinus vir clarissimus *tribunus et notarius dixit: “Optarem quidem tantae huius multitudinis sanctitatem, quae sub unius Christi dei religione censetur, nulla a se dissensione seiungi. Sed quia id, quod dudum error antiqui hostis inmisit, deum certum est velle nunc corrigi, ne diutius germana religio concertatione sua

1,1,17sq. edicta…direxit] cf. 1,5.10 1,1,2 Sebastiano P1 edd; Sevastiano P ‖ 2sq. viris devotissimis ba du la; vv dd P ‖ 5 cornicularii (cf. 2,1,5; 3,1,7) la; corniculari P edd (fortasse melius) ‖ 6 Quodvultdeo (cf. 2,1,6; 3,1,7) ba du; Quodvultdeus P la | officii P edd laiv; om. la ‖ 8 vicari P; vicarii P2 edd ‖ 8sq. almae Karthaginis ba du la; a. k. P ‖ 9 Karthaginis2 edd; Karthag. P ‖ 11 vicari P; vicarii P2 edd ‖ 12 almae Karthaginis ba du la; a. k. P ‖ 18 Africam edd; om. P; Affricaniis P2 ‖ 21 Byzacena ba du la; Byzc. P; Burcensi ms pi | Mauretaneis P; Mauretaniis la; Mauritaniis ba du ‖ 2,5 Deuterio (cf. 1,55,272; 132,11; 143,24; 2,2,3; 3,2,4) edd; Deutherio P ‖ 3,1 tribunus edd; trinus P

gesta 1

5

10

15

20

ca1–7 cc3.1.4.5.7.2.6 ct1.3.4.2 6

76 | Gesta collationis Carthaginensis

5 spectaculum gentibus faciat, licet supra meritum meum hoc cognoscam esse iudi-

10

5

10

15

20

cium, ut inter eos videar iudicare, a quibus me potius decuerat iudicari, tamen, quia certum est hanc causam spectante deo et angelis testibus agitandam, quae sub fidei caelestis examine vel probata praemium afferat vel laesa iudicium, ut tandem praesentium disceptationibus episcoporum manifestius veritas elucescat, imperialis primitus sanctio recitetur, ut, in quem modum atque formam sit suscipienda cognitio, ab omnibus possit adverti, licet eam cunctis innotuisse sat clarum sit.” Martialis exceptor recitavit: 4. “ ‘Imperatores Caesares Flavii Honorius et Theodosius pii felices victores ac triumphatores semper Augusti Flavio Marcellino suo salutem. Inter imperii nostri maximas curas catholicae legis reverentia aut prima semper aut sola est. Neque enim aliud aut belli laboribus agimus aut pacis consiliis ordinamus, nisi ut verum dei cultum orbis nostri plebs devota custodiat. Ut etiam Donatistas vel terrore vel monitu olim 〈iam〉 implere *convenerat, qui Africam, hoc est regni nostri maximam partem et saecularibus officiis fideliter servientem, vano errore et dissensione superflua decolorant, nos tamen eadem frequentius non piget replicare, quae omnium retro principum devota in deum definivit auctoritas, ne, temporibus nostris si quid forte in iniuriam legis catholicae fuerit generatum, iusto iudicio hoc nobis possit imputare posteritas. Nec sane latet conscientiam nostram sermo caelestis oraculi, quem errori suo posse proficere scaeva Donatistarum interpretatio profitetur; qui quamvis depravatos animos ad correctionem mitius invitaret, aboleri eum tamen etiam ante iussimus, ne qua superstitionibus praestaretur occasio. Nunc quoque excludendam subreptionem simili auctoritate censemus illudque merito profitemur libenter nos ea, quae statuta fuerant, submovere, ne in divinum cultum nobis se quisquam auctoribus aestimet posse peccare. Et quamvis una sit omnium et manifesta sententia catholicae legis plenam veritatem recto hominum cultu et caelesti sententia conprobatam, studio 〈tamen〉 pacis et gratiae venerabilium virorum episcoporum legationem libenter admisimus, quae congregari Donatistas episcopos ad coetum celeberrimae desiderat civitatis, ut *lectis – etiam catholicis – sacerdotibus, quos pars utraque delegerit, habitis disputationibus superstitionem ratio manifesta confutet.

4,13 sermo…oraculi] non exstat 4,1‒3 imperatores … salutem] cf. Cod. Theod. 16,11,3 (SChr 497, 470) 5 spectaculum P edd laiv; spectacula la ‖ 4,1 Flavii (cf. 3,24,1) la; Fls. P; Flavius edd ‖ 2 Augusti (cf. 3,24,2) edd; Agusti P ‖ 5 aliud] b add. P (ac.) ‖ 7 iam (cf. 3,29,5) la; om. P edd | convenerat (cf. 3,29,5) ba du la; convenerant P ‖ 9 eadem (cf. 3,29,7) P1 edd; et eadem P ‖ 10 quae P1 edd; qua P 14 interpraetatio P ‖ 16 prestaretur P ‖ 17 illudque (cf. 3,29,15) P2 edd; illud quae P | merito P2; merita (uv.) P ‖ 20 tamen (cf. 3,29,18) la; om. P edd ‖ 22 ut (cf. 3,29,20) P2; om. P ‖ 22sq. lectis (cf. 1,5,10; 3,29,20) scripsi; electis P edd ‖ 23 etiam om. ro | catholicis P; om. P2 edd

pl 1260

P 32r

sc 564

la 55

1,3,5 – 4,51 | 77

P 32v sc 566

pl 1261

sc 568

la 56

P 33r

Quam rem intra quattuor menses praecipimus explicari, ut conversos animos populorum etiam nostra clementia, sicut desiderat, celerius possit cognoscere. Quod si intra praestitutum tempus studiose Donatistarum episcopi declinaverint convenire, trini edicti 〈evocationem volumus custodiri, ita ut vicenis diebus in〉 evocatione contumacium tempora concludantur. Quibus emensis atque transactis si provocati adesse contempserint, cedat cum ecclesiis populus, qui doctores suos silentio cognoverint superatos, et victum se aliquando gratuletur sciatque si non praeceptis nostris, vel catholicae legis veris imperiis serviendum. Cui quidem disputationi principe loco te iudicem volumus residere – quidquid etiam ante in mandatis acceperis, plenissime meministi – omnemque vel in congregandis episcopis vel evocandis, si adesse contempserint, curam te volumus sustinere, ut et ea, quae ante mandata sunt et quae nunc statuta cognoscis, probata possis implere sollertia, id ante omnia servaturus, ut ea, quae circa catholicam legem vel olim ordinavit antiquitas vel parentum nostrorum auctoritas religiosa constituit vel nostra serenitas roboravit, novella subreptione submota integra et inviolata custodias. Ut sane adminicula conpetentia actibus tuis deesse non possint, viros spectabiles proconsulem atque vicarium serenitas nostra commonuit, ut, si propriarum dignitatum statum cupiunt retinere, si apparitionem suam extrema declinare supplicia, tam ex propriis officiis quam ex omnium iudicum apparitione abunde necessarios faciant deputari. Erit iam sollicitudinis tuae, si quid ulla cognoveris arte differri, missis relationibus indicare, ut neglegentes puniat digna correctio. Omnia sane, quae vel in unum episcopis congregatis disputatio conpleta firmaverit vel desistentibus forte statuerit circa contumaces lata sententia, te referre conveniet, ut, quid ad confirmandam catholicam fidem praeceptio nostra profecerit, celerius possimus agnoscere.’ Et divina manu: ‘Vale, Marcelline, carissime nobis.’ Data pridie Idus Octobres Ravennae.”

29 contumacium] cf. Hermog. Dig. 42,1,53,1 34 mandatis] non exstat 37‒40 ea … custodias] Cod. Theod. 16,11,3 (SChr 497, 470) ‖ Theod. 16,11,3 (SChr 497, 470)

50sq. data … Ravennae] Cod.

28 evocationem … in (cf. 3,29,26sq.) la; om. P edd ‖ 28sq. evocatione (cf. 3,29,26) P la; vocatione P1 edd ‖ 30 caedat P | aecclesiis P ‖ 31 cognoverint (cf. 3,29,29) P; cognoverit ba du la ‖ 33 principe (cf. 3,29,31) P edd pm74 (p. 460) al; principis (cf. app. ad 1,5,18) P1 (ac.) la | quidquid (cf. 3,29,31) scripsi; quicquid P edd ‖ 39 subreptione P edd; superstitione Cod. Theod. ‖ 40 custodias P edd; custodiri praecipimus Cod. Theod. | sanae P | adminicula (cf. 3,29,38) edd; amminicula P ‖ 42 apparitionem P2 edd; adparitionem P ‖ 43 apparitione P2 edd; apparatione P ‖ 45 neglegentes P laiv; negligentes P2 edd ‖ 46 conpleta (cf. 3,29,44) scripsi; completa P edd ‖ 51 Ravennae] Varane viro clarissimo consule (cf. Cod. Theod.) add. ba du la

25

30

35

40

45

50

78 | Gesta collationis Carthaginensis

5

10

15

20

25

Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Recitata venerabilis lex gestis praesentibus inseretur, cuius definitio evidenter apparuit. Unde nunc edictorum meorum per ordinem forma recitetur.” 5. Martialis exceptor recitavit: “Quid clementissimus princeps dominus noster Honorius pro catholicae fidei confirmatione decreverit, antelatorum apicum tenore monstratur, legationem siquidem venerabilium episcoporum libenter accipiens Africam suo devotam semper imperio vario religionum genere diutius inquietari decolorarique non passus est. Studio namque pacis et fidei tantorum discidia populorum ex antiqua persuasione venientia veritatis voluit manifestatione sedari, ut, quos *sedari principalibus a se sanctionibus prorogatis ac trahi ad unam fidei sententiam non posse pervidit, habita utrarumque partium disceptatione revocaret. Cunctos etenim tam catholicae quam Donatianae partis episcopos in unum voluit congregari, ut lectis ab utraque parte peritioribus viris, certae fidei veritate discussa, superstitionem ratio manifesta convincat, quatenus, quidquid illud est, quod pro suis partibus aestimat unusquisque posse conpetere, proferatur in medium et sic germanae, vel sero, fidei lux clarescat, consona siquidem utriusque partis petitio ad hanc principem sententiam provocavit. Nam sicut a catholicis nuper conlatio postulata est, sic ante brevissimum tempus Donatistarum episcopos in iudicio inlustrium potestatum conlationem postulasse non dubium est. Et quoniam libenter assensum tribuit clementia principalis et concilium fieri intra Africam universale decrevit, *utrisque partibus iuxta poscentibus, huic me disputationi principe loco iudicem voluit residere. Unde cunctos per Africam tam catholicae quam Donatianae partis episcopos huius edicti tenore commoneo, ut intra tempus lege praescriptum, id est intra quattuor menses, qui dies intra diem Kalendarum Iuniarum sine dubio concludetur, ad civitatem splendidam Carthaginensem concilii faciendi gratia convenire non differant, ne eam partem de merito propriae fidei appareat iudicasse, quam defuisse constiterit. Universos etiam cunctarum provinciarum curatores, magistratus et ordinis viros, necnon et actores, procuratores vel seniores singulorum locorum pari admonitione convenio sub propriae existimationis, dignitatis, rei salutisque periculo, quatenus in civitatibus locisque, in quibus consistunt, utriusque partis episcopos convenire vel sub gestorum confectione vel sub cuiuslibet scripturae documento

5,2 antelatorum…tenore] cf. 1,4 3 legationem…accipiens] cf. 1,4,21 4sq. decolorarique] cf. 1,4,8sq. 5 studio…pacis] cf. 1,4,20 8 habita…disceptatione] cf. 1,4,23sq. 10sq. lectis…convincat] cf. 1,4,22–24 18sq. huic…residere] cf. 1,4,33 21sq. intra1 …menses] cf. 1,4,25 53 inseretur te (p. 564); inseraetur P; inseratur P1 edd ‖ 5,2 tenore P2 edd; tenorem P ‖ 7 sedari scripsi; sedare P edd ‖ 10 lectis (cf. 1,4,23; 3,29,20) P; electis ba du la ‖ 17sq. utrisque partibus al (p. 419); utriusque partis P edd ‖ 18 iuxta P edd; iusta P2 | poscentibus P edd al (p. 419); episcopis add. la | principe (cf. 1,4,33) P edd pm74 (p. 460) al; principis P2 la; principi ms | loco P2 edd; om. P 23 Carthaginensem scripsi; Carthaginiensem P edd ‖ 27 rei P pm74 (p. 461) laiv; reatu P2 edd 28 locisque P1 edd; locis quae P

sc 570

P 33v pl 1262 la 57

sc 572

1,4,52 – 7,2 | 79

P 34r

sc 574

pl 1263 la 58

sc 576 P 34v

exstante festinent, ita ut, si ipso in tempore in civitatibus non potuerint inveniri, per rura etiam perquisitis tam imperialis praecepti forma quam tenor huius innotescat edicti, quatenus intra hos quattuor menses ordinum relatione cognoscam singularum partium voluntatem. Illud etiam scire Donatianae partis episcopos volo, si qui eorum adfuturum se esse responderit, ecclesiam sibi primitus cum omni iure suo, quae forte a catholicis iuxta praeceptum imperiale retinetur, sine aliqua dilatione per viros ordinis mox tradendam; si vero omnes vel *singuli in locis suis positi se adfuturos esse responderint, et ecclesias et ea loca, quae eorum fuisse vel eos tenuisse constiterit, per supradictorum ordinum instantiam eorum iuri dominioque reddenda, ut reformato isdem primitus statu disputationis inchoetur initium. Et quoniam tanti mihi negotii summam committere voluit augustissimus princeps, illud me quoque fateor libenter accipere, ut, si de mea persona aliquid cunctationis affertur, alium mecum iudicem, quem ipsi delegerint, Donatianae partis et fidei vel superioris vel similis dignitatis residere non abnuam. Sive autem cum alio sive solus in hoc negotio iudicaturus interero, nihil aliud me, nisi quod allegationes partium examinatae potuerint demonstrare et quod veri invenerit fides, per admirabile mysterium trinitatis, per incarnationis dominicae sacramentum et per salutem supra memoratorum principum iudicaturum me esse promitto. Nec illam sane partem potui reticere, quatenus noverint, sive pro Donatistis sive pro catholicis fuerit lata sententia, in nullo se Donatistarum episcopi aliquam molestiam esse passuros, sed liberos et ab omni iniuriae genere alienos ad propria redituros; quod me et per tremendum iudicii diem et per sacramenta superius memorata ita facturum esse polliceor. Omnes autem, qui ad singulas provincias fuerant destinati, noverint in nullo se quemquam deinceps Donatistarum aliquatenus convenire debere vel aliquam isdem superioris exsecutionis molestiam generare, ni malunt pro contemptu recentioris praecepti subiacere vindictae. Erit autem omnibus Donatianae partis hominibus de eorum, qui missi sunt, concussionibus et depraedationibus, si quas forte admissas esse noverunt, liberum conqueri, ut in eos probata criminum qualitate ultio digna procedat. Et alia manu: ‘Proponatur’.” 6. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Lectum edictum gestis praesentibus adhaerebit, quo constat me evidentius obtulisse, ut, si placeret, electus a vestra parte mecum alius cognitor resideret; qui si praesto est, introire dignetur.” 7. Petilianus episcopus dixit: “Non decet nos cognitorem eligere alterum, qui non petivimus primum.” Et alia manu: “Recognovi.”

52 superius] cf. 1,5,47 6,2 me…obtulisse] cf. 1,5,41–44 30 exstante P2 edd; extante P ‖ 34 Donatiane P | qui (cf. 1,10,15) P; quis edd ‖ 35 aecclesiam P 36 imperialae P | retinetur P2 edd; retinentur P ‖ 37 singuli pi ba du la; singulis P al (p. 420) 38 aecclesias P ‖ 49 sanae P ‖ 50 episcopi P laiv; episcopos edd ‖ 51 propria P2 edd; propriam P ‖ 56 praecepti P1 edd; praeceptis P ‖ 58 conquaeri P

30

35

40

45

50

55

80 | Gesta collationis Carthaginensis

5

5

5

10

15

20

8. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Evidentissime praeceptionis augustae tenore declaratum est collationem, non cognitorem fuisse postulatum et arbitrio suo meae mediocritatis iudicium delegisse; cui necesse est me omnimodis inservire, cum et sanctitatem vestram ideo convenisse manifestum sit, ut satisfieret imperialibus constitutis.” 9. Petilianus episcopus dixit: “Salvis omnibus, quae conpetunt nobis et de persona et in causa, proponant hii, qui ista elicere meruerunt.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Marcellinus vir clarissimus, tribunus et notarius dixit: “Salvis atque incolomibus universis, quae legibus deferuntur, edictorum per ordinem, sicut prius statui, formae recitentur.” 10. Martialis exceptor recitavit: “Magnitudo huiusce negotii, quod de veritatis ac religionis agnitione suscipitur, etiamsi parum momenti sui libraretur examine, convenerat tamen ipsa disceptantium gravitate atque auctoritate pensari; nulli enim habetur ambiguum, quanti sit ponderis causa, quae inter episcoporum est discutienda personas. Sed cum mihi cognitionem disceptationis huiusce crediderit augusta dignatio eisque iudicem dederit, quibus inferiorem me esse pro tanti nominis veneratione cognosco, fidei sollicitudinis meae hac consideratione prospexi, ut de meo vellem iudicio iudicari. Huius igitur auctoritate propositi omnes utriusque partis episcopos censui commonendos, ut ante cognoscant non amplius quam septenos ambarum episcopos partium mutuae inter se disceptationis habituros esse conloquium, quos in officium disputandi suarum partium *subrogarit electio, siquidem certum deligi ex partibus numerum praeceperit imperialis auctoritas. Aderunt alii quoque septeni delecti iudicio suae cuiusque partis episcopi, qui servata primitus per omne conloquium moderatione silentii ad hoc se tantum intellegant interesse, ut, si qui ex disputantibus utrimque septenis conferre consilium cum suorum quoque voluerit, cum eodem illic secedat in partem atque ibi communicata patienter ratione tractandi proprium revertatur ad locum fidem servaturus officii, ut alter, cui id necesse est, tacendo audienda commendet, alter, cui id munus est, loquendo suscepta confirmet. Erit autem conlationi aptissimus locus in thermarum Gargilianarum, in quem die Kalendarum Iuniarum eosdem episcopos solos, qui designati sunt, oporteat convenire. Ex quo illud profecto perspicuum est eo nullum penitus populi fieri debere

8,2sq. collationem…postulatum] cf. 1,4,22–24 9,5 sicut prius statui] cf. 1,4,53sq. 10,9sq. commonendos] cf. 1,5,21 12sq. siquidem…auctoritas] cf. 1,4,23 8,2 agustae P ‖ 4 omnimodis P la; omnibus modis ba du ‖ 9,2 hii P la; ii edd | ista elicere P2 edd; istae lic P ‖ 4 incolomibus P la; incolumibus edd ‖ 10,9 propositi P2 edd; perpropositi P1; preptropositi P ‖ 12 disputandi P1 edd; disputandis P | subrogarit ba du la; subrogaret P (fortasse melius) 15 intellegant P laiv; intelligant P2 edd ‖ 17 tractandi P2 edd; tractandus P ‖ 20 in1 (scilicet secretario; cf. 1,1,1sq.; 2,1,1sq.; 3,1,1sq.) P; om. P1 edd ‖ 21 die P2 edd; diem P ‖ 21sq. convenire P2 edd; convenirem P ‖ 22 paenitus P | debere P2 edd; devere P (uv.)

sc 578 la 59

P 35r

pl 1264

sc 580

1,8,1 – 10,56 | 81

P 35v

la 60

sc 582

P 36r pl 1265

conventum, quo nec ipsos universos confluere sinatur episcopos. Nam cum patientia disputandi, quae soli amica silentio est, omnem catervatim agminis strepitum perhorrescat, nihil interest, utrum eam congestio populorum an episcoporum turba praepediat. Igitur episcopi memorati soli in praedictum locum tempusque conveniant, ita tamen ut reliqui omnes utriusque partis episcopi ante diem, qui praedestinatus examini est, ratum se habituros quidquid a septenis *utrimque coepiscopis suis fuerit actitatum epistulis ad meam dicationem currentibus utrimque designent; quibus epistulis tamen etiam testimonium omnes apud me propriae suscriptionis adiungant. Aequissimum namque est, ut eorum universa collatio rata futura promittatur ab omnibus, qui eliguntur ab omnibus. Nullus ergo vel laicus vel episcopus ultra numerum praestitutum in illum tranquillissimum concilii locum contra prohibitum moliatur accedere; quin potius etiam plebes suas pia quietis ac modestiae conmonitione conveniant hoc per ecclesias proprias ante tractantes, quatenus a die disputationis ac loco omnis se multitudo contineat, ut religioso patientiae magisterio delinitum Christianae paci populum parent. Non solum enim episcopi, verum etiam rationabilis in hanc sententiam populus ipse consentit disputantibus supradictis et, ubi maior occupatio mentium defixa consistit, de veritate quaerentibus, nihil turbidum, nihil tumultuosum, nihil denique intempestivum debere prorsus obstrepere. Nam ut quod omnium saluti proficiat fiat postea publicum, debet discutientibus veritatem *praestari ante secretum. A me vero ita per omnia promulganda sententia est, ut in publicam dimissa notitiam toto splendidae Carthaginis populo iudice ponderetur. Ita quippe oculis non solum urbis huiusce, verum etiam universae provinciae totus emensae disputationis ordo pandetur, ut tam prosecutiones disputantium episcoporum quam pronuntiationum mearum series subsecuta digestis in publico voluminibus explicetur. Haec enim in iudice securitas fidei est, ut de se non timeat iudicari. Ut igitur in eliciendae veritatis examen non inserpat aliquatenus calumniosa suspicio lucemque perspicuam, *quam 〈in〉 mentibus publicis probationum evidentium fides absoluta purgabit, nullis penitus nebulis causatio cuiuslibet partis obducat, id etiam contra suspicionum fucos et commenta fallendi necessario provisum noverint omnes, non solum oportere, verum etiam expedire servari, scilicet ut interfatibus meis me primitus per omnia subscribente etiam omnes disputantes episcopi suis in schida prosecutionibus universis absque ulla prorsus excusatione subscribant. Exigit enim meritum fidei, ut adversus eum, qui assertionibus

26 praedictum] cf. 20sq. 34sq. plebes…conveniant] cf. Aug. serm. 357;358,6 25 eam P2 edd; ea P ‖ 28 quidquid P; quicquid P1 edd | utrimque du (utrinque) la; utique P; utrique ms ba ‖ 29 utrimque fortasse delendum ‖ 31 adiungant P2 edd; adiungat P ‖ 32 eleguntur P 34 plebes P1 edd; plebs P ‖ 35 conmonitione P; commonitione edd ‖ 37 delinitum P edd; delenitum fortasse melius ‖ 43 praestari edd te (p. 564); praestare P ‖ 44 Carthag. P ‖ 46 emense P 50 quam in mentibus publicis scripsi; quam mentibus publicis P edd; qua mentes publicas al (p. 420) ‖ 51 paenitus P ‖ 55 episcopi P1 edd; episcopis P | schida P; sceda P1 laiv; scheda edd

25

30

35

40

45

50

55

82 | Gesta collationis Carthaginensis

60

65

70

75

80

85

suis *per fidem forte subducere temptarit assensum et *infitias ire quae dixerit, etiam testimonii sui consistat auctoritas, ubi soli proficit victoria veritati. *His autem, qui excipiendi funguntur officio (praeter eos, qui dicationi meae de publicis praestolantur officiis, etiam quaterni de singulis partibus ecclesiastici alternis debebunt adstare notarii), quorum fides ne qua vacillet ambage, quaterni episcopi partium singularum delecti suorum iudicio praeponantur, ut eosdem exceptores atque notarios pervigili ac sollicita observatione custodiant, quatenus cum eisdem exceptoribus ac notariis egressi per vices subinde faciant perspicua digeri descriptione quae dicta sunt, ut nihilominus adhuc episcopis supradictis in disceptatione versantibus transeat in apices evidentes profligatae pars aliqua quaestionis, ut confestim ea, cum a septenis episcopis subnexa 〈fuerit〉 suscriptio, celerem exspectationi publicae tribuant notionem. Post primum autem collationis diem descriptioni subscriptionique gestorum locum diei subsequentis efficiet procrastinata cognitio, ita ut, si quid forte praecedenti collationi supererit, in diem tertium recurrat examen. Omne igitur spatium conferendi vicissim diei unius intercapedo distinguet, quo possint in medio gesta subinde subscribenda describi memoratorum praestolante custodia, qui hoc fine suum metiantur officium, non ut aliquid dicant, sed ut dicta custodiant. Donec autem emenso exitu quaestionum omnes expedita veritas enodet ambages, scidas subinde scriptas pariter atque subscriptas tam mei sigilli quam illorum octo custodum signabit inpressio. Maximianistis etiam edicti huius innotescet auctoritas, qua sibi ab illo concilio intellegant temperandum, quo inter catholicos Donatistasque distingui omnem diiudicarique conflictum clementium principum praeceptio religiosa constituit; nec eis opitulari aliquatenus potest, quod sibi Donatistarum nomine blandiuntur, cum a Donatistis dicantur esse damnati. Si quis ex istis, quae adversus omnes multifariae suspicionis insidias provisa sollicite, constituta fideliter, ordinata diligenter tenor huius propositionis amplectitur, *quodlibet observare noluerit, non solum quid de causa sua sentiat confitetur, verum etiam quid moliatur ostendit. Sufficit interim cognitori talis *praerogativa

57 per fidem scripsi; perfidum P edd | temptarit assensum P2 edd; temtaritas sensum P | infitias ire scripsi; infitiare P2 edd; infitiasse P ‖ 59 his scripsi; hii P la; ii edd | preter P ‖ 60 praestolantur P edd; praestantur la ‖ 61 vacillet ambage edd; vaccillaet ambagae P2; baccillae tambagae P 63 atque P ro; ac edd ‖ 64 digeri edd; degeri P ‖ 67 subnexa P1 edd; subnixa P | fuerit ro; om. P edd | suscriptio P; suscriptione P2 edd ‖ 68 publice P | tribuant] tribuat fortasse melius ‖ 70 praecedentis collationis fortasse melius ‖ 73 praestolante P edd; praestante la | metiantur P2 edd; metia76 signabit P2 edd; signavit P | inpressio la; inpraessio P; tur P ‖ 75 scidas P; scedas P1 edd ‖ impressio edd ‖ 78 intellegant P laiv; intelligant P2 edd | distingui P edd; discingi la ‖ 78sq. diiudicarique edd; diiudicari quae P ‖ 84 quodlibet la; quolibet P; modo quolibet ba du | noluerit P2 edd; noluerint P ‖ 85sq. praerogativa iustitiae ba du la; praerogativae iustitia P1 (fortasse melius) pi; praerogativae iustitiae P ms

sc 584

la 61

P 36v

sc 586

1,10,57 – 14,10 | 83

pl 1266 la 62 sc 588 P 37r

sc 590

iustitiae, huius commonitionis circa universos episcopos fecisse populum *splendidae Carthaginis testem, quem mox habiturus est iudicem. Superest, ut ante concilii diem universum huiusce ordinationis tenorem utriusque partis episcopi amputata penitus mora missis ad dicationem meam litteris suis impleturos se esse promittant, hoc praecipue maturato, ut eaedem, quibus ad omnia huiusce edicti se consensisse profitebuntur, epistulae primatium tantummodo episcoporum subscriptione signentur; sufficit enim illis epistulis universalem, ut ita dixerim, subscriptionem episcoporum omnium cohaerere, quibus totum disputationis ordinem conferentium septenorum *ratum se habituros esse promiserint.” 11. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Hoc quoque edictum suscipiet corpus actorum. Ne quid autem fidei plenorum videatur deesse gestorum, universa, quae a partibus medio tempore vel scripta sunt vel intimata iudiciis, percurrat officium.” 12. Petilianus episcopus dixit: “Egisti partes tuas, vir nobilis, ut et partibus te iustum futurum esse promiseris et auribus publicis popularem. Sed quia haec omnia ante causam sunt, non de causa, id primum tuam petimus potestatem, ut is, qui me acciri edictis, qui me de meis sedibus evocari, qui me laborem itineris pati inquietavit, *petiit aut voluit, proponat, cur meam desiderarit adesse praesentiam, ut noverim, utrum vel quid debeam respondere.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 13. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Haec suo loco et ordine rectius peragentur. Interim quod statui percurrat officium.” 14. Romulus exceptor recitavit: “Exemplum notariae Donatistarum: Post consulatum Varanis viri clarissimi, viii Kalendas Iunias, Flavio Marcellino, viro clarissimo et spectabili, tribuno et notario, Ianuarianus, Primianus, et ceteri sincerae Christianitatis episcopi et catholicae veritatis. Notum facimus sinceritati tuae nos edicto tuo conventos ex diversis partibus Africae convolantes ingressos fuisse Carthaginem xv Kalendarum die Iuniarum, cuius nostri adventus et omnes, quos Carthago continet, testes sunt et tua sinceritas non ignorat. Tanta enim vis iurisiurandi tui edicto tuo expressa est, ut exceptis his, quos aut adversae valitudines corporum in sedibus retinent aut aegritudo in via conprehendit, nec gravissimos senes annositas nec prolixi itineris labor valuerit pro-

12,1sq. ut…popularem] cf. 1,10,7sq. 13,1sq. suo…ordine] cf. e.g. 3,15.109 2 quod statui] cf. 1,11,3sq. 14,5 edicto…conventos] cf. 1,5 9 adversae valitudines] cf. Hermog. Dig. 42,1,53,2 87 splendidae Carthaginis la (cf. 1,5,23.44.69,4); si. p. l. carthag. P; sibi plebis Carthaginensis edd quem P2 edd; que P ‖ 89 paenitus P ‖ 90 precipue P | eaedem P1 edd; eadem P laiv ‖ 92 illis P1; epi P | epistulis P la; epistolis P2 edd ‖ 93 coherere P ‖ 94 ordinem P2 edd; ordinum P | ratum se edd; ratunse P ‖ 12,5 petiit aut scripsi; peti ita ut P; petita ut P1 edd | desiderarit P1 edd; desideraret P | adesse praesentiam P1 edd; praesentiam adesse P laiv ‖ 14,1 notariae P edd; notoriae la | Donatist. P ‖ 2 kl. iun. P ‖ 6 Carthag. P | kl. P ‖ 7 Carthag. P ‖ 8 expraessa P ‖ 9 aut1 P ro laiv; om. edd | egritudo P ‖ 10 valuerit P la; potuerit ba du

90

5

d1 d2 5

10

84 | Gesta collationis Carthaginensis

15

20

c1 c2

5

10

hibere. Quod cum solum edictum ante causam sufficeret, alterum quoque dignatus es edere, in quo cum multa nos moveant, tunc praecipue magnam sollicitudinem facit, quia nos ipsos edicto tuo epistulis nostris adstipulari oportere censuisti, cum hoc nec mos publicus habeat nec iudicum consuetudo. Qua de re sinceritatem tuam plurimum exhortamur: ut prioris edicti fide servata cunctos nos ad te venire praecipias; ut quamprimum de numero nostro constet, quos adversarii paucos esse saepe mentiti sunt; ut rite omnibus ordinatis, quae nostris partibus conpetunt, disceptatio subsequatur; ne aut edicta se tuae sinceritatis inpugnent aut nobis quicquam praeiudicet, ut, cum omnes venire praeceperis, paucos nunc adesse velle videaris. Hoc enim decet et expedit, ut cunctis *praesentibus commune negotium pauci loquantur. Huius notariae parem apud nos retinuimus. Et alia manu: ‘Ianuarianus episcopus subscripsi.’ Item alia manu: ‘Primianus episcopus subscripsi.’ ” *Quo indito 15. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Alterius quoque partis recitetur epistula.” 16. Romulus exceptor recitavit: “Honorabili ac dilectissimo filio, viro clarissimo et spectabili tribuno et notario Marcellino Aurelius, Silvanus, et universi episcopi catholici. Edicto spectabilitatis tuae, quo nostrae collationis tranquillitati quietique servandae et veritati manifestandae muniendaeque consultum est, in omnibus nos consentire, sicut admonere dignatus es, per has litteras intimamus, hoc est de loco et tempore ipsius collationis et de numero eorum, quos praesentes esse oportebit. Consentimus etiam, ut hii, quibus conferendi delegamus officium, subscribant prosecutionibus suis inque illo scripto, quo eis hoc munus inponimus ratumque nos habituros quod egerint pollicemur, subscriptiones omnium nostrum non solum habeas factas, verum etiam cum fiunt ipse perspicias; admonituri quoque domino adiuvante populum Christianum, ut a collationis loco quietis et tranquillitatis gratia suum abs-

11 edictum] cf. 1,5 11sq. alterum…edere] cf. 1,10 13 epistulis…censuisti] cf. 1,10,27–31.10,88–94 15 prioris edicti] cf. 1,5 15sq. fide…praecipias] cf. 1,5,8sq.5,17 16,4 edicto] cf. 1,10 4sq. tranquillitati…servandae] cf. 1,10,20–41 5 veritati…muniendaeque] cf. 1,10,42–58 6 sicut…es] cf. 1,10,88–94 6sq. de…collationis] cf. 1,10,20sq. 7 de…oportebit] cf. 1,10,10–19 8sq. hii…suis] cf. 1,10,54–56 9–11 inque…perspicias] cf. 1,10,27–31 11–13 admonituri…conventum] cf. 1,10,34–36 16,1 honorabili inc. G (Aug. c. Emer. 5) ‖

6 intimamus des. G

12 tunc P laiv; tum edd ‖ 13 epistulis P la; epistolis P2 edd ‖ 14 habeat P2 edd; habet P ro 16 saepe P1 edd; sepe P ‖ 18 inpugnent P la; impugnent edd ‖ 19 videaris P2 edd; videris P 20 praesentibus edd; praesidentibus P ‖ 21 notoriae la ‖ 22 item alia la te (p. 564); it. al. P; et alia edd | quo indito (cf. 1,17,13) scripsi; q. i. P; exp. P2; om. edd ‖ 15,2 recitetur epistula edd; rec. epist. P ‖ 16,4 edicto P edd; dicto G | collationis edd; conlationis G; collationi P ‖ 5 muniendaeque P edd; ac muniendae G pe ‖ 6 et P edd; ac la ‖ 8 hii P la; ii ba du; hi go da ‖ 9 inque edd; in quae P hoc P1 edd; om. P | ratumque P2 edd; ratunque P

P 37v

la 63

sc 592 pl 1267 pl 33, 487 pl 33, 488

P 38r

1,14,11 – 16,40 | 85

sc 594

la 64

pl 33, 489 sc 596 P 38v

tineat omnino conventum, et ea, quae aguntur, non cum aguntur audire festinet, sed conscripta ut cognoscat exspectet, sicut ea te prolaturum omnibus promisisti. Illo etiam veritate confisi nos vinculo condicionis obstringimus, ut, si nobis hii, cum quibus agimus, demonstrare potuerint, cum secundum dei promissa populi Christiani usquequaque crescendo iam magnam partem orbis implerent et in cetera dilatarentur implenda, subito ecclesiam Christi nescio quorum, quos isti accusant, peccatorum perisse contagione et in sola remansisse parte Donati, – si hoc, ut dictum est, demonstrare potuerint, nullos apud eos honores episcopalis muneris requiremus, sed eorum sequemur pro sola aeterna salute consilium, quibus tanti gratiam beneficii pro cognita veritate debebimus. Si autem nos potius valuerimus ostendere ecclesiam Christi omnium, non solum Africanarum, verum etiam transmarinarum provinciarum multarumque gentium spatia feracissima populorum copia iam tenentem et, sicut scriptum est, toto mundo fructificantem atque crescentem nullorum hominum sibi conmixtorum peccatis perire potuisse, – si denique ipsorum, quos tunc accusare voluerunt potius quam convincere valuerunt, quaestionem demonstraverimus esse finitam, quamvis non in eis ecclesiae causa consistat, et Caecilianum innocentem, illos autem violentos et calumniosos esse iudicatos ab eo imperatore, ad cuius examen criminationes suas ultro accusando miserunt, – postremo si, quidquid de peccatis quorumlibet hominum dixerint, vel humanis documentis vel divinis probaverimus aut eorum innocentiam falsis criminibus adpetitam aut Christi ecclesiam, cuius communioni cohaeremus, nullis eorum delictis esse destructam: sic eius nobiscum teneant unitatem, ut non solum viam salutis inveniant, sed nec honorem episcopatus amittant. Neque enim in eis divinae sacramenta veritatis, sed commenta humani detestamur erroris. Quibus sublatis fraternum pectus amplectimur Christiana nobis caritate coniunctum, quod nunc dolemus dissensione diabolica separatum. Poterit quippe unusquisque nostrum honoris sibi socio copulato vicissim sedere eminentius, sicut peregrino episcopo iuxta considente collega. Hoc cum alternis ba-

14 sicut…promisisti] cf. 1,10,42–48 19sq. ut dictum est] cf. 15sq. 25sq. toto…crescentem] cf. Col. 1,6 29sq. Caecilianum…esse] cf. litterae Constantini Eumalio datae (Maier I, 27, p. 196–198) 15 illo inc. G 15 illo P edd pe; illa G | hii P; hoc (fortasse melius; cf. 19) G; ii edd; hi go da pe ‖ 17 implerent P edd; implessent G (fortasse melius)pe ‖ 17sq. cetera … implenda P edd; ceteram … implendam G pe 19 contagione (cf. 1,55,145.55,156) G pe; contagio P da edd | remansisse parte Donati P edd; parte Donati remansisse tr. G pe ‖ 20 episcopalis muneris P edd; episcopatus (cf. 35) G pe ‖ 21 aeterna P edd; om. G pe ‖ 22 cognita P edd pe; congnita G ‖ 24 Africanarum P edd pe; Affricanarum G verum P edd; sed G pe | multarumque P edd; multarum G pe ‖ 26 conmixtorum P edd; commixtorum G (commistorum ac.) go da pe ‖ 27 quos P edd; qui G ‖ 28 demonstraverimus … finitam P edd; definitam G pe ‖ 29 ecclesiae causa P edd; ecclesia G pe | autem P edd pe; om. G ‖ 31 ulto G (ac.) quidquid P la go pe; quicquid da edd; quid G ‖ 33 appetitam G da pe | aecclesiam P ‖ 37 amplectimur P edd; complectemur G pe ‖ 40 considente collega P edd pe; considentem collegam G

15

20

25

30

35

40

86 | Gesta collationis Carthaginensis

45

50

55

60

65

silicis utrimque conceditur, uterque ab alterutro honore mutuo praevenitur, quia, ubi perceptio caritatis dilataverit corda, possessio pacis non fit angusta, ut uno eorum defuncto deinceps iam singulis singuli pristino more succedant. Nec novum aliquid fiet; nam hoc ab ipsius separationis exordio in eis, qui damnato nefariae dissensionis errore unitatis dulcedinem vel sero sapuerunt, catholica dilectio custodivit. Aut si forte Christiani populi singulis delectantur episcopis et duorum consortium inusitata rerum facie tolerare non possunt, utrique de medio secedamus, et ecclesiis singulis damnata schismatis causa in unitate pacifica constitutis ab his, qui singuli in ecclesiis singulis invenientur, unitati factae per loca necessaria singuli constituantur episcopi. Quid enim dubitemus redemptori nostro sacrificium istius humilitatis offerre? an vero ille de caelis in membra humana descendit, ut membra eius essemus, et nos, ne ipsa eius membra crudeli divisione lanientur, de cathedris descendere formidamus? Propter nos nihil sufficientius quam Christiani fideles et oboedientes sumus; hoc ergo semper simus. Episcopi autem propter Christianos populos ordinamur; quod ergo Christianis populis ad Christianam pacem prodest, hoc de nostro episcopatu faciamus. Si servi utiles sumus, quur domini aeternis lucris pro nostris temporalibus sublimitatibus invidemus? Episcopalis dignitas fructuosior nobis erit, si gregem Christi magis deposita collegerit quam retenta disperserit. Nam qua fronte in futuro saeculo promissum a Christo sperabimus honorem, si Christianam in hoc saeculo noster honor impedit unitatem? Haec propterea praestantiae tuae scribenda curavimus et ut per te innotescant omnibus postulamus, ut in adiutorio domini dei nostri, quo admonente ista promittimus et quo adiuvante nos implere posse confidimus, etiam ante collationem, si fieri potest, corda hominum vel infirma vel dura pia caritas aut sanet aut edomet, ac sic iam pacificis mentibus non resistamus manifestissimae veritati et disputationem nostram vel praecedamus concordia vel sequamur. Neque enim desperare debemus,

41 honore…praevenitur] cf. Rom. 12,10 50 episcopi des. G | quid inc. G (Aug. c. Emer. 7) ‖ des. G | nam inc. G

56 faciamus des. G | si inc. G ‖

58 disperserit

41 utrimque P edd pe; utrumque G | uterque … praevenitur P edd; utroque alterum cum honore mutuo praeveniente G pe al (p. 421) ‖ 42 perceptio P go; praeceptio G edd pe al (p. 421) ‖ 43 succedant G edd pe; succendant P ‖ 44 ab P edd; ex G pe ‖ 45 dissensionis G pe; discissensionis P; discissionis P2 edd ‖ 46 Christiani populi P edd; populi Christiani tr. G pe ‖ 47 secedamus P edd; discedamus G pe ‖ 48 ecclesiis singulis G ba du la; aecclesiis in singulis P; ecclesiis in singulis ms pi go da ‖ 48sq. his … invenientur P edd; episcopis singulis in ecclesiis singulis annuentibus G pe 49 unitati factae P G edd; unitate facta ba | loca G ba du la go pe; longa P ‖ 51 humana descendit P edd; descendit humana tr. G pe | ut P1 G edd pe; om. P ‖ 52 ne nos tr. G (ac.) | eius2 P G edd pe; om. la ‖ 53 suficientius G (ac.) ‖ 54 simus P edd pe; sumus G ‖ 56 quur P la; cur G da edd pe 58 magis deposita P edd; deposita magis tr. G pe ‖ 59 futuro P1 G edd; futoro P | saeculo P2 G edd; saeculi P | sperabimus G edd pe; speravimus P ‖ 61 et ut G ba pe; ut et tr. P da edd ‖ 62 isto G (ac.) 63 posse P1 G edd pe; om. P ‖ 65 iam] omnia G (ac.) ‖ 66 nostram P edd; om. G pe

la 65

sc 598

P 39r

pl 33, 490 sc 600

1,16,41 – 17,12 | 87

la 66 si recolunt beatos esse pacificos, quoniam ipsi filii dei vocabuntur, multo dignius et

P 39v

pl 1267 sc 602

la 67

facilius eos velle, ut pars Donati universo orbi Christiano reconcilietur quam universus orbis Christianus a parte Donati rebaptizetur, cum praesertim de Maximiani sacrilego et damnato scismate venientes, quos etiam terrenarum potestatum iussionibus insectando emendare curarunt, tanta dilectione quaesierint, ut nec baptismum ab eis datum rescindere auderent et quosdam eorum damnatos sine ulla honoris eorum deminutione susciperent, quosdam vero in illius discissionis societate inpollutos fuisse censerent. Quorum inter se concordiae non invidemus, sed eos certe oportet advertere quam pie tanto studio ramum a se fractum radix catholica inquirit, si ramus ipse similiter a se parvum fragmen incisum sic colligere laboravit. Et alia manu: ‘Optamus te, fili, in domino bene valere. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Karthaginiensis huic epistulae subscripsi.’ Item alia manu: ‘Silvanus senex ecclesiae Summensis subscripsi.’ ” Item recitavit: 17. “Flavius Marcellinus vir clarissimus et spectabilis tribunus et notarius 〈dicit〉: ‘Quoniam iustitia dictante vel fide *simul me spopondisse commemini quidquid cum utriusque partis episcopis gessero in publicam transmissurum me esse notitiam, causa mihi repetendorum nascitur edictorum. Nam cum superioris forma programmatis ea digesta contineat, quibus ordinata cognitio inoffensum sequatur tramitem iudicandi, necessarium esse censueram, quid super eodem pars utraque sentiret, edicto ab universis episcopis flagitare. Qui dicationi meae partim per notariam, partim per epistulam rescribentes, quid super condicionibus nuper propositis sentiant, intimarunt: cuius vel epistulae vel notariae quemadmodum se forma contineat, offerendum publicis obtutibus iudicavi, ut, quid vel praecedentis edicti textus exegerit vel singularum partium responsione relatum sit, ubi totius populi *considerarit agnitio, qualiter se habeat examinantis intentio perspicue *possit advertere.’ ”

67 beatos…vocabuntur] cf. Mt. 5,9 74 inpollutos fuisse] concilium Bagaiense (CSEL 53, 277,28; Maier II, 56, p. 84–91) 17,2 me…commemini] cf. 1,10,42–48 4sq. superioris…programmatis] cf. 1,10 6sq. quid…flagitare] cf. 1,10,88–94 7sq. notariam] cf. 1,14 8 epistulam] cf. 1,16 10 praecedentis … textus] cf. 1,10 11 singularum…sit] cf. 1,14.16 77 valere des. G 67 beatos … pacificos P edd; esse pacificos beatos tr. G pe ‖ 68 orbi P G edd; orbe da ‖ 68sq. uni69 rebapzetur G (ac.) | Maximiani P1 G edd pe; Maximiano P versus P1 G edd pe; universos P ‖ 70 scismate la; scismatae P; schismate G da edd pe ‖ 71 dilectione P edd; diligentia G ba pe | quaesi73 eorum P edd pe; om. G erint P ba go; quaesierant P2 edd; quaesierunt G pe; quae fierent ms ‖ deminutione P edd; diminutione G pe ‖ 74 inpollutos P edd; impollutos G da pe | fuisse P edd; esse G pe ‖ 75 certe P edd; om. G pe | tanto studio P edd; tr. post fractum G pe ‖ 76 fagmen G (ac.) | laboravit P edd; laboraverit G (-ver- exp.) ‖ 77sq. aecclesiae P ‖ 78 Karthaginiensis la; Kag. P; Carthaginensis G da edd ‖ 17,1 Flavius P te (p. 563); om. edd ‖ 2 dicit (cf. 1,224,1) scripsi; dixit edd; om. P | simul scripsi; semel P edd ‖ 7sq. notariam scripsi; notoriam P edd ‖ 9 notoriae edd 11sq. considerarit edd; consideraret P ‖ 12 possit edd; posit P2; positus P

70

75 c1 c2 80

5

10

88 | Gesta collationis Carthaginensis

c1 c2

5

10

15

20

25

30

Quo indito item recitavit: 18. “Honorabili ac dilectissimo filio, viro clarissimo et spectabili tribuno et notario Marcellino Aurelius, Silvanus et universi episcopi catholicae. Multum nos sollicitos reddidit notaria vel litterae fratrum nostrorum, quos cupimus ad catholicam pacem a perniciosa dissensione converti, quod edicto nobilitatis tuae, quo ipsius disputationis nostrae tranquillitati quietique providisti, consentire noluerunt, ne forte, etiamsi non omnes, aliqui tamen eorum per multitudinis tumultum seu strepitum conlationem, quae pacifica et pacata esse debet, impediant. Atque utinam ipsos non pertentet ista cogitatio et nos potius fallat ista suspicio et ideo se velint omnes esse praesentes, ut, cum eis visum fuerit, congregatis illuc etiam nobis simul inde egrediamur concordes atque pacati et scismatica divisione correcta fraterno unitatis Christi vinculo obstricti, mirantibus et gaudentibus omnibus bonis, dolente autem solo diabolo et similibus eius, pariter in ecclesiam ad gratiarum actionem laudesque deo reddendas ardentissima et lucidissima caritate *pergamus! Quid enim magnum est, si oculus pacatus attendat et cogitatio Christiana non deserat, considerare et videre remotis humanis criminationibus seu veris seu falsis in eis litteris ecclesiam esse quaerendam, ubi Christus redemptor eius innotuit? Nam sicut non audimus contra Christum eos, qui dicunt corpus eius de sepulchro furatum a discipulis, sic non debemus audire contra eius ecclesiam eos, qui dicunt non eam esse nisi in solis Afris et Afrorum paucissimis sociis. Apostolus quippe dicit, quoniam veraces Christiani membra sunt Christi. Sicut ergo non credimus furto cuiusquam perisse carnem Christi mortuam de sepulchro, sic credere non debemus peccato cuiusquam viva eius membra perisse de mundo. Non est itaque difficile, quoniam caput est Christus et corpus ecclesia, simul in evangelio commendatum videre et caput contra calumnias Iudaeorum et corpus contra criminationes haereticorum. Nam quod legitur: Oportebat Christum pati et resurgere a mortuis tertio die, contra eos est, qui dicunt mortuum de sepulchro esse sublatum; quod autem sequitur: Et praedicari in nomine eius paenitentiam et remissionem peccatorum per omnes gentes incipientibus ab Hierusalem, contra eos est, qui dicunt non esse ecclesiam in orbe terrarum, ut uno brevi capitulo paucisque verbis et inimicus capitis et inimicus corporis repellatur et, si fideliter attenderit, corrigatur.

18,3 notaria] cf. 1,14 4sq. edicto…tuae] cf. 1,10 5 ipsius…providisti] cf. 1,10,20–41 5sq. consentire noluerunt] cf. 1,14,15–17 18sq. qui…discipulis] cf. Mt. 27,64; Mt. 28,13 21 quoniam… christi] cf. 1 Cor. 12,27; Eph. 4,25 24 caput…ecclesia] cf. Col. 1,18 26 Lc. 24,46 28sq. Lc. 24,47 13 item recitavit la; it. recitavit P; idem recitavit ba du ‖ 18,2 catholicae P edd; catholici ba du da 3 notaria scripsi; notoria P edd ‖ 7 conlationem quae edd; collationem quae da; conlationemque P debet P2 edd; debent P ‖ 8 pertentet ba; pertemtet P; pertemptet go da ‖ 9 se P2 edd; si P ba go da 10 scismatica P edd; schismatica da ‖ 12 bonis P1 edd; om. P ‖ 14 pergamus edd; peragamus P 17 aecclesiam P ‖ 19 aecclesiam P ‖ 24 aecclesia P ‖ 30 inimicus1 P2 edd; inimica P

pl 33, 490

sc 604

P 40r

pl 33, 491

la 68 sc 606

P 40v

1,17,13 – 18,63 | 89

sc 608

pl 33, 492 la 69 P 41r

sc 610

Nam tenere istas inimicitias fratres nostros tanto magis dolemus, quanto magis eos constat easdem scripturas nobiscum tenere, quibus haec apertissima testimonia continentur. Iudaei quippe, qui negant resurrexisse Christum, saltim non accipiunt evangelium; isti autem fratres nostri utriusque testamenti auctoritate devincti sunt et tamen criminari nos volunt de evangelio tradito et nolunt ei credere recitato. Sed nunc fortasse huius conlationis cura suscepta diligentius perscrutati sunt scripturas sanctas et – quia in eis innumerabilia testimonia reppererunt, quibus promissa est ecclesia futura in omnibus gentibus et toto orbe terrarum (sicut eam reddi et praesentari coepisse in evangelio et in epistulis apostolicis et in actibus apostolorum videmus, ubi et ipsa loca et civitates et provinciae leguntur, per quas crevit incipiens ab Hierusalem, ut inde se etiam in Africam non migrando, sed crescendo diffunderet), non autem invenerunt aliquod testimonium divinorum eloquiorum, ubi dictum est eam perituram de ceteris partibus mundi et in sola *Africana Donati parte mansuram, et viderunt, quam sit absurdum pro illa, quae fuerat peritura, tot testimonia divina recitari, pro ea vero, quae, sicut putant, fuerat domino placitura, nullum eius testimonium reperiri – haec forte cogitantes ad finiendas vanas et perniciosas et saluti aeternae contrarias inimicitias ad locum collationis nostrae omnes convenire voluerunt, non ut tumultus novus oriatur, sed ut vetusta discordia finiatur. Nam et illud, quo in nos solent graviter inritari, quod reges terrae, quos tanto ante praedictum est Christo domino servituros, leges contra haereticos et scismaticos pro catholica pace constituunt, credimus, quod aliquando cogitaverint non esse culpandum, quia et antiqui reges non solum gentis Hebraicae, sed etiam alienigenae, 〈ne〉 quisquam contra deum Israhel, hoc est verum deum, non tantum faceret, sed vel diceret aliquid, omnes regni sui populos praeceptis minacissimis terruerunt et maiores istorum ipsam Caeciliani causam, unde nata est ista dissensio, ad Constantinum imperatorem per Anulinum proconsulem accusando miserunt; quod utique non ob aliud videntur fecisse, nisi ut imperator Constantinus contra eos, qui superati essent, eis, qui superassent, aliquid regali auctoritate decerneret. Totamque ipsam causam potuerunt (et forte fecerunt ipsius collationis necessitate) archivis publicis perscrutatis invenire olim esse finitam post ecclesiastica iudicia, quibus absolutus est Caecilianus, illo etiam imperatore iudicante, ad cuius examen rem totam et primo miserunt et postea perduxerunt; ibi potuerunt etiam causam Felicis

41sq. incipiens…Hierusalem] cf. Lc. 24,47 61 post…iudicia] sc. iudicium Miltiadis (Maier I, 18, p. 153–158) et concilium Arelatense (Maier I, 20, p. 160–167) 62 illo…iudicante] litterae Constantini Eumalio datae (Maier I, 27, p. 196–198) 63–65 causam…proconsule] cf. acta purgationis Felicis (Maier I, 22, p. 171–187) 34 saltim P la; saltem edd ‖ 37 perscrutati P edd; perscrutaturi P2 ‖ 39 aecclesia P ‖ 43 testimo44 Africana (cf. de haer. 69) scripsi; Africa P; Africa in ba du la nium P2 edd; testimonio P ‖ 47 testimonium P2 edd; testimonia P | reperiri scripsi; repperiri P edd ‖ 48 collationis P ro laiv; conlationis edd ‖ 50 quo P1 edd; quod P ro ‖ 54 ne edd; om. P | Israhel P; Israel edd ‖ 57 Anulinum P la edd; Anolinum P2 ‖ 59 decerneret P2 edd; decernerent P ‖ 62 absolutus P2 edd; absolutos P

35

40

45

50

55

60

90 | Gesta collationis Carthaginensis

Aptugnensis, ordinatoris Caeciliani, quem malorum omnium fontem in concilio suo 65 dixerant, cognoscente Aeliano proconsule ex praecepto eiusdem imperatoris in-

70

75

80

85

90

95

venire purgatam. Quamquam et hoc, si attenderunt et, quod facile fuerat, adverterunt in scripturis sanctis ecclesiam Christi permixtis zizaniis et palea et piscibus malis futuram esse promissam usque ad tempus messis, ventilationis et litoris, utique cogitare potuerunt, etiamsi malam causam Caecilianus et coepiscopi eius habuissent, nihil eos praeiudicare potuisse orbi Christiano, quem deus paucis credentibus tanto ante promisit et nunc multis videntibus reddidit, nisi forte plus contra ecclesiam valuit homo peccans quam pro ecclesia deus iurans, et iniquitas quod admisit quam veritas quod promisit; haec sentire quam sit stultum et impium, iam fortasse viderunt. Cogitaverunt quoque damnatos a se Maximianistas, Primiani damnatores, per potestates terrenas 〈se〉 etiam de basilicis curasse pellendos et ibi certius exemplo suo recentiore didicerunt non esse peccatum, si tale aliquid ecclesia contra rebelles suos ab huiusmodi potestatibus postulat. Et quod aliquos ex damnatis postea receperunt, quos cum damnarent, aliis etiam plurimis in eadem societate scismatis constitutis dilationem dederunt, quos in Maximiani sacrilegi surculi communione inpollutos mansisse dixerunt, et baptismum vel a damnatis vel a sociis eorum quamvis foris in scismate datum rescindere atque iterare non ausi sunt, satis utique iudicarunt ea, quae contra nos dicebant, exemplo suo esse damnata. Et credendum est, quod iam intellegant, quam sit indignum, quam intolerabile, ut, cum sedeant in cathedris episcopalibus cum istis et cum ipso simul Primiano damnatores eius et damnati in causa eius, ut sit pax in parte Donati, de Caeciliano infametur orbis Christianus, ne in pace vivat unitas Christi. Haec omnia fortasse cogitantes et dei timore permoti omnes collationis loco adesse voluerunt non tumultus dispositione, sed pacis. Quod enim propterea se universos adesse dixerunt, ut eorum numerus appareat, quoniam eos paucos esse adversarii sui saepe mentiti sunt, hoc si aliquando a nostris dictum est, de his locis dici verissime potuit, ubi nostrorum coepiscoporum et clericorum atque laicorum longe maior est numerus et maxime in Proconsulari provincia, quamquam excepta Numidia consulari etiam in ceteris provinciis Africanis nostrorum numero facillime superentur, aut certe in comparatione omnium gentium, per quas catholica communio dilatatur, eos esse paucissimos rectissime dicimus. Sed nunc si numerum suum innotescere voluissent, nonne ordinatius atque tranquillius innotesceret per eorum

64sq. quem…dixerant] cf. concilium Carthaginense an. 312 (Maier I, 10, p. 128–135) 80 quos… inpollutos] cf. concilium Bagaiense (CSEL 53, 277,28; Maier II, 56, p. 84–91) 89–91 propterea… sunt] cf. 1,14,15–17 64 Aptugnensis P1 la; Aptungensis edd; Saptugnensis P ‖ 65 Aeliano ba du la; Eliano P ‖ 68 aecclesiam P | palea P2 edd; paleam P ‖ 73 aecclesiam P | admisit ba du la; ammisit P; amisit ms pi go 76 se scripsi; om. P edd ‖ 84 intolerabile P2 edd; intolerabilem P ‖ 89 propterea P la go; praeterea edd ‖ 91 sepe P ‖ 93 est numerus P edd ro laiv; numerus est tr. la ‖ 94 facillimae P

P 41v la 70 sc 612

pl 33, 493

sc 614

1,18,64 – 19,6 | 91

subscriptiones, quas ut mandato suo te cernente subiungant, edicto admonuisti? P 42r Quid sibi ergo vult, quod collationis loco omnes adesse desiderant? Si enim pacem

la 71

sc 616

pl 1268 P 42v

non cogitant, quid non perturbabunt locuturi aut quid illic facient tacituri? Nam etiamsi clamor non sit, solus susurrus ipse multorum satis magnum strepitum faciet, quo impediatur illa collatio. Quid est autem quod in notaria sua ponendum putarunt, ideo se iuste flagitasse, ut omnes adessent, quia omnes conventi sunt, ut venirent, quasi possent eligi pauci, qui adesse deberent, nisi ab omnibus, qui venissent, ut eorum electioni te praesente subscriberent ac sic in paucis omnes essent, cum ab omnibus pauci electi essent? Aut ergo tumultus ab eis cogitatur aut pax: quorum illud optamus, illud cavemus. Et ideo, ne forte – quod absit – hoc praeparetur potius quod cavemus quam quod optamus, sic consentimus adesse omnes illos, ut tamen a nobis tantus adsit numerus, quantus tuae spectabilitati sufficere visus est, ut, tumultuosum per turbas si quid emerserit, non nisi eis recte inputetur, in quorum parte praesens fuerit ad rem, quae a paucis agenda est, omnino superflua multitudo. Si autem, quod votis omnibus cupimus, quod ardenter adpetimus, quod suppliciter a domino deprecamur, causa unitatis faciendae illa erit necessaria multitudo, cum voluerint, omnes aderimus et ad tantum bonum illo adiuvante, qui hoc donat, alacriter convolabimus dicentes: Fratres nostri estis, non iam eis, qui nos detestantur, sed qui odio finito amplectuntur, ut nomen domini honorificetur et appareat illis in iocunditate iam nobiscum experientibus, quam bonum sit et iocundum fratres habitantes in unum. Et alia manu: ‘Optamus te, fili, in deo bene valere.’ Item alia manu: ‘Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis subscripsi.’ Item 〈alia manu〉: ‘Silvanus, primae sedis provinciae Numidiae, subscripsi.’ ” 19. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Evidenter apparuit edicto dicationis meae *numero praestituto, quem ex omnium voluntate susciperent, curam negotii peragendam, quoniam id etiam sacratissimam legem voluisse eius recitatio patefecit. Et quia catholicos episcopos ad edicti tenorem consensisse monstratum est, utrum etiam episcopi partis alterius de hac re satisfecerint vel utrum nunc satisfacere velint, intimare dignentur.”

98 quas…admonuisti] cf. 1,10,27–31 103sq. ideo…venirent] cf. 1,14,5; 14,14–16 110 quantus… est] cf. 1,10,10–19 116 eis…detestantur] cf. Is. 66,5 117 Is. 66,5 118 Ps. 132,1 19,2 edicto… meae] cf. 1,10 2sq. numero…peragendam] cf. 1,10,10–19 3sq. quoniam…patefecit] cf. 1,4,22sq. 4 edicti] cf. 1,10 103 notaria scripsi; notoria P edd ‖ 104 quia P2 edd; qui P ‖ 113 adpetimus P1 edd; petimus P depraecamur P ‖ 115 convolabimus P2 edd; convolavimus P ‖ 117 iocunditate P2 edd; iucunditate P ro ‖ 118 iocundum P2 edd; iucundum P ro ‖ 120 aecclesiae P | Carthag. P; Carthaginiensis la 120sq. subscrib. P ‖ 121 alia manu la; om. P edd ‖ 19,2 numero praestituto (cf. 1,10,33) scripsi; numero praestito P2 edd; numerum praestitum P1 | quem P edd; qui eam (scil. numero eorum, qui eam curam; cf. 1,30,10sq.) fortasse melius ‖ 6 dignentur P2 edd; dignetur P

100

105

110

115

c1 c2

5

92 | Gesta collationis Carthaginensis

5

10

15

5

5

5

20. Emeritus episcopus dixit: “Acta est, ut arbitror, causa et adhuc conflictantium non est statuta persona. Tibi enim, iudicum verissime, nihil aliud incumbit quam tenere veritatem. Si enim omnium negotiorum advertamus infantiam, primo de tempore, de mandato, de persona, de causa, tunc demum ad merita negotii veniendum est. Quod si praetermissis istis (secundum forenses fasces iactantiamque illius controversiae, quam tribunalia sibi vindicant) semper legalis nobis ritus ac sermo servandus est, iudica, vir sublimis, in negotio Christiano, quia huic causae iudicat deus, qui et nostra merita et veri iudicis sententiam aequa ponderans libra, ne invergat, adtendit. Edictis enim propositis praestantiae tuae, quantum ad iudicis pertinet voluntatem, nihil temere, nihil incongrue, nihil adversus aliquem videmus esse prolatum; quantum ad responsiones nostras, quoniam ante causam superfluae et ante merita principalis negotii *supervacuae esse noscuntur, neque mihi nostra propositio neque illorum responsio officere potest, cum salvis omnibus ante causam nunc limen ingressi iudicii, quae sint merita negotii, definire valeamus.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 21. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Constat de causa nihil penitus mutilatum, cum ea tantum, quae ante scripta vel gesta sunt, praeceperim recitari. Unde quoniam certus a partibus numerus constitui debere praeceptus est, utrum edicto paritum sit, sicut superius interfatus sum, venerabilitas vestra intimare dignetur.” 22. Emeritus episcopus dixit: “Admoniti quidem integritatis tuae edictis omnia integra et inlibata causae servabimus. Hanc causam si tempus, si dies patitur, intimamus. Scimus enim et edicto spectabilitatis tuae et sacri tenore rescripti intra quattuor menses causam debere finiri. Si iste est dies, veniamus ad causam. Non possumus etenim quicquam de meritis disceptare, nisi primo de die fuerit iudicatum.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 23. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ex edicto secundo diem cognoscere potuisti, qui dies Kalendarum Iuniarum videtur esse constitutus. Quoniam hunc esse hodiernum, etiam suggestio patefecit officii et recitatio monstravit edicti, superest 〈ut〉 utrum de ordinando negotio a vestris partibus eligendisque personis satisfactum sit intimetur, siquidem in confusa multitudine certa non possit esse persona, cum hoc constet etiam legibus definitum.”

20,9 edictis] cf. 1,4.10.17 21,4 edicto] cf. 1,10 | sicut…sum] cf. 1,19,5sq. 22,1 edictis] cf. 1,4.10.17 3 edicto…tuae] cf. 1,4,25 | sacri…rescripti] cf. 1,5,21sq. 23,1sq. ex…potuisti] cf. 1,5,22 3 suggestio…officii] cf. 1,1,19 3sq. recitatio…edicti] cf. 1,5,22 6 cum…definitum] cf. 1,4,22sq. 20,3 infantiam P; instantiam P2 edd ‖ 4 mandato P2 edd; mandatu P | tunc P edd ro laiv; tum la 5 iactantiamque pi ba du la; iactantiam quae P ‖ 9 invergat P la; immergat ms ba du | praestantiae tuae ba la; p. t. P; praesentiae tuae ms pi du ‖ 11 superfluae la te (p. 564); superflue P edd ‖ 12 supervacuae la te (p. 564); supervacua P edd ‖ 22,2 causae P ba du; causa P1 la ‖ 23,4 ut utrum pm74 (p. 461); utrum P edd; ut al (p. 422)

sc 618

la 72 pl 1268

P 43r sc 620

1,20,1 – 29,14 | 93

sc 622

la 73

P 43v

pl 1269 sc 624

24. Emeritus episcopus dixit: “Diem negotii utrum terminus edictalis incluserit an forma imperialis praecepti, nobilitatis tuae debet iudicio definiri.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 25. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ex edicto dies est constitutus secundum formam iudicii principalis. Et quoniam non est in his diutius inmorandum, superest, ut in electione satisfaciatis caelestibus constitutis.” 26. Emeritus episcopus dixit: “Forma praecepti talis est, ut intra quattuor menses causa dicatur. Si secundum hanc formam sublimitatis tuae edictum est constitutum, superest, ut suggerente officio in medium causa mittatur.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 27. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Officium ad quaesita respondeat.” Nampius scriba dixit: “Secundum diem edicti nobilitatis tuae quartus mensis conclusus est die xiiii Kalendarum Iuniarum.” 28. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Cum partes Carthaginem utraeque venissent, in hunc eas diem consensisse non dubium est, siquidem nulla super hac parte videatur aut dilatio postulata aut iudicium flagitatum.” 29. Petilianus episcopus dixit: “Nos ad hanc urbem xv Kalendarum die Iuniarum venisse et notaria nostra signavimus et omnem, non dico Carthaginem, sed Africam fecimus testem. Qui si non adessemus, iam pars adversa sine dubio flagitaret in contumaces dicendam esse sententiam tempusque iam fuisse definitum, quo nec post venientibus agere quicquam aut respondere licuisset. Si igitur, vir nobilis, me- 5 diam semper libram iudicii tui suspensam ita tenes ac regis, ut nullam in partem vergat *aliqua *gratia, illamque tibi condicionem atque praeceptum imperiali auctoritate cognoscis esse permissum, ut ferre possis in contumaces sententiam, nunc te iudiciali illo motu illaque pura *censura animadvertere oportebit contra hanc partem te ferre iudicium, quae destitit, quae non adfuit, quae delectata est 10 laboribus meis, quae in hoc quoque mihi insultavit, ut diu chorus iste sanctissimus senatus caelestis spectaret iudicii tui auctoritatem, excubaret paene cottidie ipsaque dei, quae sacra sunt, sine sollicitudine non gessisset. Feras igitur, quaeso, iudicium promasque sententiam, non dico acriorem quam adversum me ferre potueras, sed

24,1 edictalis] cf. 1,5,22 2 forma…praecepti] cf. 1,4,25 25,1 edicto] cf. 1,5,22 2 formam…principalis] cf. 1,4,25 26,1sq. forma…dicatur] cf. 1,4,25 2 edictum] cf. 1,5,22 27,3 edicti…tuae] cf. 1,5,22 29,2 notaria nostra] cf. 1,14,5–7 3sq. in…sententiam] cf. 1,4,29.4,47 26,1 intra P edd ro laiv; in la ‖ 2 secundum P2 edd; om. P ‖ 28,1sq. Carthag. P ‖ 29,2 notaria scripsi; notoria P edd | Carthag. P ‖ 4 tempusque edd; tempus quae P ‖ 7 aliqua scripsi; aliquid P edd | gratia illamque scripsi; gratiam illam quae P; gratiam illam qua P2 edd; gratia illa qua la 8 cognoscis P2 edd; cognosces P | possis P2 edd; posses P ro ‖ 9 illaque pura censura la; illa quae pura cessura P edd; cf. dv (p. 349sq.) ‖ 12 cottidie P la; quotidie edd | ipsaque P1 edd; ipsa quae P 13 iudicium P edd ro laiv; om. la

94 | Gesta collationis Carthaginensis

15 quam tibi leges et imperiale praeceptum intimant quamque praecipiunt. Non enim

5

10

5

10

5

fas est, ut, qui contra nos posses ferre iudicium, nunc contra adversarios meos sententiam valeas denegare.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 30. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Sanctitatem atque peritiam tuam latere non credo id imperiali praeceptione fuisse constitutum, ut ea pars, quae trini edicti conventione adesse noluisset, sententiam contumacis incurreret. Perpensa enim clementissimus imperator moderatione constituit, ut, si longinquitate itineris quarto mense partes ad constitutum locum venire minime potuissent, duum mensuum indutiae praestarentur; quam quidem rem, ne alicuius partis querela videretur existere, videor custodisse. Unde ‘de tempore’ quoniam magis forensis est quam episcopalis obiectio (quae quidem nec in publico iudicio secundum formam imperialis praecepti praevalere potuisset, cum partes utrasque observasse sat clareat), sicut superius interfatus sum, utrum electi sint qui peragere possint ex omnium voluntate negotium, intimare dignamini.” 31. Emeritus episcopus dixit: “Causae praescriptio est iudicis sermo servari forensem usum consuetudinemque iurgandi inter episcopos non oportere, nutare illam versutiam legum iurisque controversiam, ubi de fidei statu et de totius sanctitatis disceptatione tractatur. Quod quidem castis et bene credulis auribus accipimus, vir spectabilis; sed ne forte in perniciem nostram ista replicentur iusque transeat ad adversarios iterum confligendi adseraturque nobis hoc iuris praecepto servato in hanc formam legis consentire debere, hoc ipsum iudiciaria auctoritate defige episcopalis nos moris regula sanctitati adesse debere, ut non praestigiis iuris neque ligaminibus cuiusque facundiae, sed testamento novo ac veteri, quod instituit deus, quod sacravit dominus Christus, causa possit audiri.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 32. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ne quid inordinate fieri videatur, quoniam hoc et ipsum veritatis regula continetur et legum dictat auctoritas, prius est, ut personarum numerus designetur; tunc demum ea, quae partibus conpetunt, per eos, qui firmati fuerint, rectius peragentur, ne haec inter incertas personas videantur infirma.” 33. Emeritus episcopus dixit: “Cum omnes, qui mandaturi sunt, adstare videantur magisque persona praesentium quam sermo teneatur absentium, quid est quod potest movere iudicia, cum statutis omnibus, quae primo ex lege descendunt quae-

15 leges…praeceptum] cf. 1,4,29.4,47 30,2 praeceptione] cf. 1,4,26–29 6 duum mensuum] cf. 1,4,28sq. 9 formam…praecepti] cf. 1,4,26–29 10 sicut…sum] cf. 1,19,5sq.21,4sq. 32,2sq. legum…auctoritas] cf. 1,4,22sq. 30,2 imperiali P1 edd; imperialis P ‖ 6 duum mensuum P la lö (p. 329); duorum mensium edd 6sq. querela edd; quaerela P1; quaerella P ‖ 9 utrasque P la; utraque ba du ‖ 11 dignamini P la edd; dignemini lasc ‖ 31,1 praescriptio P2 edd; perscriptio P ‖ 2 nutare P1 edd; mutare P ‖ 6 ad7 legis] nos add. ro laiv | debere P2 pm74 (p. 460) laiv; debes seraturque P1 edd; adseratur quae P ‖ edd; debebis P ‖ 8 sanctitati P1 edd; sanctitatis P ro ‖ 32,3 tunc P edd te (p. 563) ro laiv; tum la

P 44r sc 626

la 74

sc 628

P 44v pl 1270

1,29,15 – 43,2 | 95

sc 630 la 75

P 45r

sc 632

pl 1271

que initium causae facere consuerunt, tunc demum ad electionem defensorum secundum edictum sublimitatis tuae arbitrium veniamus?” Et alia manu: “Emeritus 5 episcopus recognovi.” 34. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Numquam habere potuit certam multitudo personam, cum hoc etiam in publicis actionibus atque corporibus soleat custodiri, ut per ordinatas atque firmatas omnia peragantur.” 35. Emeritus episcopus dixit: “Teneo fidem tuam, vir sublimis, nihil mihi de iuris lege praescribi, ubi agitur fide.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 36. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Interloquutione mea non ius cessare debere, sed forensem contentionem apertissime definivi. Neque enim possunt aliqua, quae conpetunt partibus, denegari; sed si hoc utrarumque partium consensus habet, ut nihil de iure publico, sed omnia ecclesiasticis regulis, 5 id est novi et veteris testamenti testimoniis, peragantur, pars utraque designet.” 37. Petilianus episcopus dixit: “Optimus moderator!” Et alia manu: “Petilianus recognovi.” 38. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae 〈Carthaginensis〉 dixit: “Quoniam secundum nobilitatis tuae edictum non omnes nostri collegae adsunt illi obtemperantes edicto et voluntas cunctorum mandato continetur, iube hoc idem mandatum ab officio suscipi et recitari.” Et alia manu: “Recognovi.” 39. Emeritus episcopus dixit: “Si iubes, conpetit causae, per integritatem tuam.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 40. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Aliud constat esse quaesitum, ut, utrum a iure publico recedi velitis et totum divinis legibus agitari vestris professionibus demonstretis.” 41. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Inveniet hoc ipsum sublimitas tua, cum hoc mandatum fuerit recitatum.” Et alia manu: “Recognovi.” 42. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Et hoc mandato evidentissime continetur, ut omissa iuris publici controversia omnia divinis legibus peragantur?” 43. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Recitatio mandati sensus tuos poterit informare.” Et alia manu: “Recognovi.”

33,5 edictum] cf. 1,5 36,1 interloquutione mea] cf. 1,30,7sq. 38,2 edictum] cf. 1,10,10–19 3 mandato] cf. 1,55 | mandatum] cf. 1,55 41,2 mandatum] cf. 1,55 42,1 mandato] cf. 1,55 43,2 mandati] cf. 1,55 33,4 consuerunt P la; consueverunt edd ‖ 5 edictum P edd; edicti la te (p. 564) | sublimitatis P2 edd; sublimitas P ‖ 34,3 firmatas P edd; personas add. ba du ‖ 35,2 fide P; de fide edd ‖ 36,1 interloquutione P la; interloquutio ms ba; interlocutio du ‖ 2 cessare P edd; cessari P2 | definivi P1 pi la; definivit P edd ‖ 3 denegari P2 edd; denegare P ‖ 5 veteris P2 edd; veteri P ‖ 38,1 catholice P Carthaginensis addidi; om. P edd ‖ 40,2 quaesitum ut utrum (cf. cap. 1,40) ba du la; quaesit ûût

96 | Gesta collationis Carthaginensis

5

5

10

15

44. Petilianus episcopus dixit: “Legem dei repudiat, qui *dubitat, quid debeat profiteri.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 45. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ego haec partium volui responsione firmari. Ceterum certum est me, quoniam imperiali praecepto omnia nunc aguntur, per quod iura constituta sunt, omnino non posse.” 46. Aurelius episcopus ecclesiae *catholicae Carthaginensis dixit: “Legem dei non repudiamus, cum hoc mandatum ingerimus legendum, in quo potest omnis nostra assertio perdoceri. Nec enim egredi possumus limitem istius mandati, quod nobis patres vel fratres nostri universalis concilii ecclesiae catholicae hic apud Carthaginem constituti mandarunt.” Et alia manu: “Recognovi.” 47. Emeritus episcopus dixit: “Fidei causa est, quae et sine mandato ipso iure agi potest. Neque enim alibi oculos habet deus aut deseruit caelum, ne intendat causam suam. Quid est quod de mandato vel de obligatione mandati, de subscriptione, de nodo, de formulis quaeritur? quid est quod in hac causa quasi aut refragantis aut non *mandantis iudicialis sponsio arbitrium flagitat, cum singuli quique propriam causam et salutis suae negotium gerant superfluumque sit ceterorum mandatum, cum in uno constet ecclesiae tota persona? Advertat, vir nobilis, integritas tua, quam in ista sede iam quodam lumine coruscare cognoscimus, veritatem ita praesidere debere, ut, si forensis altercatio iurisque conflictus in *medium mittitur, proponatur; sin autem simplex illa veritas, qua datur vita, qua renascitur saeculum, qua liberatus est mundus, in hoc iudicio spiritali altercatione conquiritur, quaeso, vir sublimis, utrumque proponant et de utroque unum eligant. Aut enim merita iuris omittere non possunt *praescriptionemque causarum, aut si de illis sacratissimis legibus, quibus communis reverentia est adhibenda, *patientur, ipsas magis amplectar et teneam et quasi caelestis arae pontificatum adorem semper ac venerer, ut et tibi integro cognitori secundum institutum mentis tuae morisque ordinem certa sit causa iudicandi nec fluctuet iudicium tuum, de quo est deus et populus iudicaturus.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.”

45,2 praecepto] cf. 1,4 46,2 mandatum] cf. 1,55 3 mandati] cf. 1,55 utrum P ‖ 41,1 Carthaginensis edd; Cart. P; Carthaginiensis ro laiv; om. la ‖ 43,1 Carthaginensis edd; Cart. P; Carthaginiensis ro laiv; om. la 44,1 dubitat quid (cf. cap. 1,44) ba du la; dubitavit quod P ‖ 45,3 quod P2 edd; quos P | omnino (sc. firmare) P edd; a legibus deviare (cf. 1,54,4sq.) add. la ‖ 46,1 catholicae edd; cathot. P | Carthaginensis edd; Cart. P; Carthaginiensis ro laiv; om. la ‖ 3 possumus P2 edd; possimus P ‖ 47,3 quod P2 edd; quo P ‖ 4 nodo P; modo ba du la ‖ 5 mandantis (cf. 3,56,11 et app.) al (p. 422) ro; mandatis P; mandati edd ‖ 6 superfluumque P1 edd; superfluumquae P ‖ 8 sede iam P1 edd; sed etiam P choruscare P ‖ 9 medium (cf. 1,26,3; 3,89,17; 3,99,2; 3,225,7) scripsi; medio P edd ‖ 13 praescriptionemque du la; perscriptionemque P edd ‖ 14 communis P2 edd; communi P | patientur (sc. causam agi) scripsi; patientia P edd; patiantur al (p. 424); pendemus patientia dubitanter  du; pendemus la; pendemus patientiam ro ‖ 17 iudicandi P edd; iudicanda la

la 76 sc 634

P 45v

sc 636

la 77

1,44,1 – 51,6 | 97

P 46r

sc 638 pl 1272

sc 640 P 46v

la 78

48. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Catholica ecclesia, quae toto *terrarum orbe, sicut promissa est, diffunditur, cum adversae parti semper de fide obtulisset et de actione, quam nobis criminose obiciunt, conlationem, et scriptis publicis et testimoniis multorum et conventione magistratuum facilius edocebitur. Sed ut omni ex parte tuta sit ipsius conlationis causa, confusa non facit multitudo. Deligant igitur praesentes fratres nostri, quia volunt, ex adverso sistentes aliquos sui ordinis primarios viros, quibus totam actionis summam committant atque adstipulationem faciant praesentium gestorum, ut, si forte in assertione eiusdem causae defecerint, in eorum persona, qui huiusmodi negotium susceperint, absque cunctatione victos eos esse et recitatio demonstret actorum. Et ideo, quia non opus est multifarie ob dilationem causam peragere, deligant personas secundum propositi edicti tenorem, quae collationis causam suscipiant, ut omnibus semper probata veritas luce clarius demonstretur. Nam mandatum nihil iuris et cavillationis forensis habere eius lectione, si pars adversa patiatur, facilius edocebitur.” Et alia manu: “Recognovi.” 49. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Prosecutionem tuam cum imperiali certum est concordare praecepto, quo constitutum est, ut certus a singulis partibus numerus deligatur. Nam sive iuris sive fidei causa tractetur, certae debent adstare personae, ut quidquid actum fuerit integrum robur obtineat.” 50. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Dignetur igitur spectabilitas tua mandatum susceptum officio tradere et recitare, ut ex eo tenore pars adversa, quia dignatur, adhuc instructa valeat obiectis omnibus respondere, unde possit etiam clarescere nihil nos iure publico velle tergiversari.” Et alia manu: “Recognovi.” 51. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Professionem, quam exspectabat, sanctitas vestra evidenter accepit. Patiatur ergo nunc recitari mandatum salvo eo, ut utraque pars agnoscat me imperialis praecepti formam custodire debere.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si iubet spectabilitas tua, recitabo.”

48,11sq. propositi…tenorem] cf. 1,10,10–19 13 mandatum] cf. 1,55 49,2sq. imperiali…deligatur] cf. 1,4,22sq. 50,2 mandatum] cf. 1,55 51,2 exspectabat] cf. 1,47,9–14 2sq. mandatum] cf. 1,55 3 imperialis…formam] cf. 1,4 48,1 aecclesia P ‖ 2 terrarum … est scripsi (cf. 3,14,4sq.); sicut terrarum orbe promissa est tr. P; sicut promissa est terrarum orbe (cf. b 1,10,4) tr. ba du la | parti P edd; partis P1 ‖ 3 actione] traditione fortasse melius | criminosae P ‖ 4 magistratuum P2 edd; magistratum P ‖ 6 praesentes P edd laiv; om. la ‖ 7 totam … committant P2 edd; tota … summa committentes P1 ‖ 7sq. astipulationem P ‖ 11 multifarie ob dilationem scripsi; multifariae obdilationem P; multifaria obdilatione P2; multifaria dilatione edd ‖ 49,3 tractetur P; tractatur edd ‖ 50,2 recitare P; recitari P2 edd; iubere add. 51,2 sanctitas P1 edd; scita. P ‖ 6 recitabo (cf. ba du la ‖ 3 adhuc P ro; ab hoc P2 edd ‖ 3,256,1sq.) Pla; recitetur ba du

5

10

15

5

5

98 | Gesta collationis Carthaginensis

5

10

5

5

c1 c2 11

15

52. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Universa, quae a partibus offeruntur, ut omnis amputetur ambago, ab officio recitentur.” 53. Petilianus episcopus dixit: “Sine praeiudicio nostro legat salvo eo, quia haec causatio forensis est, non legalis. Nam uti mandato, his formulis praesumere non est ecclesiasticae consuetudinis, sed forensis ludi atque certaminis et illius exercitii, quod magis argumentis quam fide aliqua saepe subsistit. Proinde nobilitatis tuae spectabilitatisque censura etiam atque etiam in hoc loco morari dignentur, ut edicant, utrum lege divina causam agi velint et ipsam disceptationem inter partes ventilari an omnino legibus publicis uti velint, quoniam in utroque mihi plurima conpetunt, ut, si a lege discesserit, episcopum se non esse demonstret, si vero legem tenuerit, tunc ei ut illi, qui Christianus esse desiderat, debeam respondere.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 54. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Si nullo potestatis saecularis iudice residente inter episcopos tantum haec contentio tractaretur, tunc demum eorum *esset arbitrii – et forsitan iusti –, ut nihil publico velint iure tractari. Me autem, cum legumlatores hii sint, qui me iudicem delegerunt, a legibus certum est deviare non posse, quamvis professionem partis e diverso venientis apertissime susceperit sanctitas vestra, in qua id expressisse cognoscitur, quod vestra prosecutio postulavit. Unde mandatum per officium recitetur.” 55. Petilianus episcopus dixit: “Legat.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Romulus exceptor recitavit: “Post consulatum Varanis viri clarissimi iii Kalendas Iunias mandatum factum in ecclesia … ” Et cum recitaret, Adeodatus episcopus dixit: “Sine praeiudicio nostro recitet.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Saepius interfatus sum omnia integris responsionibus recitari.” Romulus exceptor recitavit: “Mandatum factum in ecclesia Carthaginensi ab universo concilio episcoporum catholicorum praesidente Aurelio episcopo ecclesiae Carthaginiensis et Silvano primate Numidiae. Quamvis causa ecclesiae catholicae adversus omnes falsas criminationes, quibus eam usquequaque diffusam scismatici et haeretici per suas quasque regiones vel provincias vel divisi atque separati vaniloquis et sacrilegis insectantur erroribus, satis superque divinis testimoniis defendatur, in Africa vero adversus Donatistas etiam ecclesiastico atque imperiali iudicio, sicut oportebat vel necesse fuerat, termi-

54,5 professionem … venientis] cf. 1,48 1,9,4–6; 1,13,1sq.

6 vestra prosecutio] cf. 1,47

55,6 saepius…sum] cf.

53,1 quia P2 edd; qui P ‖ 5sq. edicant P2 edd; edictam P; edictant ro ‖ 54,3 esset scripsi; erat P2 edd; et P ro | iusti P edd; iuste proposuit L. Dorfbauer ‖ 4 hii P la; ii edd ‖ 55,3sq. kalendas Iunias (cf. 1,14,2) scripsi; kl. iun. P; kalendarum Iuniarum edd ‖ 4 aecclesia P ‖ 8 Carthag. P; Carthaginiensi la ‖ 9 aecclesiae P ‖ 10 Carthaginiensis P edd; Carthaginensis fortasse scribendum | Numidiae P1 edd; Numidioe P ‖ 12 heretici P ‖ 13 vaniloquis (cf. 1,55,129) P; vaniloquiis edd

sc 642

pl 1273 P 47r

pl 43, 821

pl 43, 822 la 79 sc 644

1,52,1 – 55,46 | 99

nata sit, tamen, quia id ipsum hominibus, qui ista nesciunt, quo eos ad aeternam salutem Christianae caritatis adquiramus, instantius manifestandum atque declarandum est, placuit nobis ex dei domini voluntate in hanc Carthaginiensis civitatis convenire ecclesiam et eligere idoneos fratres collegasque nostros ad adserendam huius causae defensionem, qui crimina falsissima ecclesiae catholicae, quae toto, sicut de illa divina testantur eloquia, terrarum orbe diffunditur, a parte Donati obiecta redarguant. Ecclesia quippe Christi sanctis patribus nostris Abrahae, Isaac et Iacob et populis omnibus per imitationem fidei posteris et filiis eorum ita divina et veridica voce P 47v promissa est, ut nulla humana et maledica possit voce convinci. Ad Abraham namque ita loquutus est deus: Per me iuravi, dicit dominus, propter quod fecisti verbum hoc et non pepercisti filio tuo amantissimo propter me, nisi benedicens benedicam te et implendo implebo semen tuum tamquam stellas caeli et tamquam harenam, quae secus oram maris est; et hereditatem possidebit semen tuum civitates adversariorum, et benedicentur in semine tuo omnes gentes terrae, quia obaudisti vocem meam. Ad sc 646 Isaac quoque ista de hac re verba sunt domini: Statuam iusiurandum meum, quod iuravi Abraham patri tuo, et ampliabo semen tuum tamquam stellas caeli et dabo tibi et semini tuo omnem terram hanc; et benedicentur in semine tuo omnes gentes terrae pro his, quae obaudivit Abraham pater tuus meam vocem et servavit praecepta mea et iustitias meas et legitima mea. Ad Iacob etiam loquens hoc idem adtestatione praeclarissima pollicetur: Et erit semen tuum sicut harena terrae et multiplicabitur supra la 80 mare et in Africum et in Aquilonem et ad *orientem, et benedicentur in te omnes tribus terrae et in semine tuo. Unde propheta Esaias his vocibus consonans, istam ecclesiam in spiritu sancto futuram praevidens sic alloquitur: Laetare, sterilis, quae non paris; erumpe et exclama quae non parturis, quoniam multi filii desertae magis quam eius, quae habet virum. Dixit enim dominus: Dilata locum tabernaculi tui et aularum tuarum fige palos. Noli parcere, longos fac funiculos tuos et palos tuos confirma. Adhuc in dexteram et sinistram extende, et semen tuum gentes possidebit, et civitates desertas inhabitabis. Ne timeas, quoniam praevalebis, neque verearis, quod detestabilis fueris. Confusionem enim in aeternum oblivisceris, ignominiae viduitatis tuae non eris memor, quoniam ego dominus, qui facio te; dominus nomen illi, et qui liberavit te

26–30 Gen. 22,16–18 31–35 Gen. 26,3–5 apud Aug. un. eccl. 7,19)

36–38 Gen. 28,14

39–47 Is. 54,1–5 (simillimum

17 Christianae caritatis P la; Christiana caritate ba du ‖ 18 Carthaginensis fortasse melius 19 aecclesiam P | ad P2 edd; om. P ‖ 21 divina testantur P1 edd; divinitate stantur P ‖ 25 Abrahaam P ‖ 29 oram P2 edd; ora P ‖ 30 semine P1 edd; semini P ‖ 31 ista P edd ro laiv; ita la 33 et2 P edd; om. ro ‖ 34 pro his quae P la; pro hoc quia ba du; ἀνθ᾿ ὧν LXX ‖ 35 iustitias meas P2 edd; iustitia mea P ‖ 36 multiplicabitur (πληθυνθήσεται legebatur) P edd; πλατυνθήσεται LXX 37 Aquilonem P2 edd; Aquilone P | orientem edd; oriente P ‖ 38sq. aecclesiam P ‖ 39 quae P1 edd; qua P ‖ 41 habet virum P; virum habet tr. edd ‖ 43 extende (ἐκπέτασον LXX) P; extenderis P2 edd ‖ 44 praevalebis (κατισχύσεις legebatur)] κατῃσχύνθης LXX (cf. Vulg.)

20

25

30

35

40

45

100 | Gesta collationis Carthaginensis

50

55

60

65

70

75

deus Israhel universae terrae vocabitur. Item alio loco: Et patefaciet dominus brachium suum sanctum in conspectu universarum gentium, et videbunt omnes nationes usque ad intima terrae salutem, quae a deo est. Item dicit: Posui te in testamentum generis, in lucem gentibus, ut *sis salus usque in fines terrae. Malachi etiam propheta praevidens sacrificium primi populi cessaturum et toto orbe terrarum, id est a solis ortu usque ad occasum, alterum sacrificium glorificato in gentibus nomine domini celebrandum ita loquitur ad Iudaeos: Non est mihi voluntas in vobis, dicit dominus omnipotens, et sacrificium non accipiam de manibus vestris, quoniam ab ortu solis usque ad occasum clarificatum est nomen meum in gentibus et in omni loco incensum offertur nomini meo et sacrificium mundum, quoniam magnum est nomen meum in gentibus, dicit dominus omnipotens. Hieremias quoque gentes ab extremo terrae venturas ad deum damnatis simulacrorum superstitionibus sic praedicit: Domine, virtus mea et adiutorium meum et refugium meum in die malorum, ad te gentes venient ab extremo terrae et dicent: Quam falsa possiderunt patres nostri idola, et non est in eis utilitas. Quia vero non in unum aliquem terrae locum ex aliis locis ad deum gentes venturas esse praedictum est, sed in locis suis eum adoraturas, in quem damnatis simulacris fuerant crediturae, sic Sophonias propheta testatur: Praevalebit dominus adversus eos et disperdet omnes deos gentium terrae et adorabunt eum unusquisque de loco suo omnes insulae gentium. His atque aliis multo pluribus testimoniis legis et prophetarum adserentibus ecclesiam toto terrarum orbe diffundi psalmi etiam divini ita concinunt: Dominus dixit ad me: Filius meus es tu, ego hodie genui te; postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae. Item in alio psalmo de domino Christo in figura Salomonis: Dominabitur a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos finis terrae. Coram illo decident Aethiopes, et inimici eius terram lingent. Reges Tharsis et insulae munera offerent, reges Arabum et Saba dona adducent. Et adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes servient illi. Item in alio psalmo: Deus deorum dominus loquutus est et vocavit terram a solis ortu usque ad occasum; ex Sion species decoris eius. Propterea ipse quoque dominus *Iesus, qui loquutus fuerat antea per ora prophetarum, posteaquam resurrexit a mortuis, iam per os proprium sic promisit eccle-

47–49 Is. 52,10 49sq. Is. 49,6 53–57 Mal. 1,10sq. 67–69 Ps. 2,7sq. 70–73 Ps. 71,8–11 74sq. Ps. 49,1sq.

58–61 Ier. 16,19

63–65 Soph. 2,11

47 Israhel P; Israel edd ‖ 47sq. bracchium edd ‖ 49 usquae P | intima (cf. codd. ad Aug. un. eccl. 7,16 [CSEL 52, 250,20]); ἄκρα LXX ‖ 50 sis (τοῦ εἶναί σε LXX; Vulg.; Aug. un. eccl. 7,16 [CSEL 52, 248,13]) scripsi; sit P edd | Malachi P la; Malachias ba du ‖ 52 alterum P la; aeternum edd 53 caelebrandum P | Iudeos P ro ‖ 59 die P la; diem edd ‖ 60 possiderunt P la; possederunt edd (fortasse melius); possiderent ro; ἐκτήσαντο LXX ‖ 61 ad deum P edd ro laiv; om. la ‖ 67 aecclesiam P ‖ 68 es P edd; est la ‖ 71 finis P2 edd; fines P ro; orbis (iuxta LXX, Vulg., Aug. un. eccl. 8,22) fortasse melius ‖ 73 illi P edd; ei Aug. un. eccl. 8,22 (CSEL 52, 256,6) ‖ 75 Sion P1 edd; Sio P 76 Iesus edd; is P; is. P2 | antea P1 edd; ante P

P 48r sc 648

pl 43, 823

la 81

sc 650 P 48v

1,55,47–110 | 101

sc 652

la 82 P 49r

pl 43, 824 sc 654

siam: Oportebat inquit impleri omnia, quae scripta sunt in lege et prophetis et psalmis de me. Tunc aperuit illis sensum, ut intellegerent scripturas, et dixit eis: Quia sic scriptum est et sic oportebat Christum pati et resurgere a mortuis tertia die et praedicari in nomine eius paenitentiam et remissionem peccatorum per omnes gentes, incipientibus ab Hierusalem, tamquam illud testimonium psalmi, quod recentissimum posuimus, verbis aliis exponeret. Nam quod ibi positum est: Vocavit terram a solis ortu usque ad occasum, hoc dominus ait: Per omnes gentes, et quod ibi positum est: Ex Sion species decoris eius, hoc dominus ait: Incipientibus ab Hierusalem. Quis enim nesciat Sion et Hierusalem unam esse civitatem, unde coepit passio et resurrectio domini Iesu Christi per orbem terrarum populis mundandis atque salvandis inlustrissimo praeconio praedicari? Proinde et ascensurus in caelum praevidens, unde fuissent carnales homines pro suis divisionibus et separationibus litigaturi, cum quaesissent ab eo discipuli audire aliquid de fine saeculi: Non est inquit vestrum scire tempora, quae pater posuit in sua potestate, sed accipietis virtutem spiritus sancti 〈supervenientem in vos〉 et eritis mihi testes in Hierusalem et in totam Iudaeam et Samariam et usque in totam terram. Hanc auctoritatem magisterii caelestis secuti apostoli ecclesiam commendant in toto mundo fructificantem atque crescentem et, ne se in partes membra Christi per hominum nomina dividant, ita carnales, qui iam hoc facere coeperant, apostolus adloquitur: Obsecro vos, fratres, per nomen domini nostri Iesu Christi, ut id ipsud dicatis omnes et non sint in vobis scismata; sitis autem perfecti in eodem sensu et in eadem sententia. Nuntiatum est enim mihi, fratres mei, ab his, qui sunt Cloes, quia contentiones sunt in vobis et unusquisque vestrum dicit: ‘Ego quidem sum Pauli, ego autem Apollo, ego vero Cephae, ego autem Christi.’ Divisus est Christus? numquid Paulus pro vobis crucifixus est aut in nomine Pauli baptizati estis? Unde et istos, quorum contra errorem et pro quorum salute in nomine Christi elegimus qui eorum criminationibus falsis vanisque respondeant, in sacramentis Christi fratres nostros agnoscimus *et eorum detestamur perversitatem, sed ipsa Christi sacramenta in eis adprobamus et rescindere non audemus. Meminimus enim per prophetam esse praeceptum: Audite qui pavetis verbum domini. Dicite: ‘Fratres nostri estis’ his, qui vos oderunt et qui vos detestantur, ut nomen domini honorificetur et appareat illis in iocunditate. Iam quod sequitur, ipsi sibi salubriter dicant vel a propheta potius quam a nobis hoc audiant. Nos leniora dicimus, ut pacem potius cum correctis quam litem cum perversis habeamus: Fratres nostros esse dicimus, ut nomen domini hono-

78–82 Lc. 24,44–47 83sq. Ps. 49,2 84 Lc. 24,47 84sq. Ps. 49,2 85 Lc. 24,47 90–93 Act. 1,7sq. 94 fructificantem…crescentem] cf. Col. 1,6 96–101 1 Cor. 1,10–13 106–108 Is. 66,5 108 quod sequitur] cf. Is. 66,6–24 88 praevidens P la; providens ba du ‖ 90 ab … audire P la; discipuli audire ab eo tr. ba du ‖ 91 accipietis P2 edd; accipientis P ro ‖ 91sq. virtutem … eritis (iuxta Aug.) scripsi; om. P; virtutem spiritus sancti et eritis add. P2 edd ‖ 97 ipsud P; ipsum edd ‖ 99 Chloes edd ‖ 104 et (cf. 1,16,36sq.; Aug. serm. 359,5 [PL 39, 1594,24]) scripsi; nec P edd ‖ 105 profetam P ‖ 108 iocunditate P2 edd; iucunditate P ro ‖ 109 leniora P la; leviora ba du

80

85

90

95

100

105

110

102 | Gesta collationis Carthaginensis

115

120

125

130

135

140

rificetur; quia ideo nos oderunt et detestantur, esse fratres nostros negant, quia nomen hominum ab eis magis quam domini honorificatur. Ac per hoc fratres et coepiscopi nostri, quos ad eorum criminationes redarguendas elegimus, in hac collatione, quae cum eis habenda est, ecclesiam sanctam adversus eorum obiecta defendant. Dicunt enim, quod haec ecclesia, quam in lege et prophetis et psalmis accepimus praenuntiatam, opera salvatoris expressam et sanguine redemptam, apostolorum laboribus disseminatam atque plantatam incipientibus ab Hierusalem, ubi in centum viginti animas simul congregatas sanctus spiritus venit eosque, in quos venit, linguis *omnium gentium loqui faciens evidentissimo signo docuit ecclesiam per omnes gentes futuram et linguis omnium gentium loquuturam – hanc ergo ecclesiam, quae isto modo, ut praedictum et impletum est, ab Hierusalem sumpsit exordium atque inde se in Iudaeam et Samariam aliasque orbis terrae partes apostolorum praedicatione diffudit, in quorum litteris atque actibus civitates et provincias invenimus longe lateque distentas, in quas eam speciosis suis pedibus invexerunt, unde et in Africam cresceret – hanc, ut diximus, ecclesiam dicunt isti, contra quorum errorem collegis nostris collationem defensionemque mandamus, Caeciliani episcopi quondam Carthaginiensis ecclesiae et sociorum eius nescio quibus peccatis perisse pollutam atque in parte Donati eius reliquias remansisse. Hanc vanam et sacrilegam criminationem hii, quibus mandamus, ita redarguant et refellant, ut primitus ecclesiae causam a causa quorumdam hominum distinguant atque discernant, quoniam ecclesia permixtos malos habitura praedicta est, quousque messis tempore a tritico zizania segregentur vel a frumentis palea ventilata discedat vel oves ad dexteram, haedi ad sinistram, qui nunc eisdem pascuis permixti sunt, segregentur vel mali pisces a bonis, qui nunc intra eadem retia simul trahuntur ad litus, in eodem litore, hoc est in fine saeculi, dirimantur. Homines autem quilibet in ecclesia, si boni sunt, triticum vel frumenta eius sunt, oves eius sunt, pisces boni eius sunt; si autem mali sunt, zizania, palea, haedi, pisces mali eius sunt. Non ergo propter eos tota messis, tota area, grex totus, piscatio tota *damnanda est, ne, cum ante tempus audemus quasi de malis temere iudicare et aliis aliorum obiectare peccata, bonos propter malos sacrilega separatione deseramus, cum potius malos propter bonos pia unitate tolerare debeamus. Urguendi ergo sunt isti harum evangelicarum similitudinum et tam perspicuae veritatis inimici, ut do-

117sq. incipientibus…Hierusalem] cf. Lc. 24,47 118sq. ubi…faciens] cf. Act. 2,1–4; Act. 1,15 124sq. speciosis…pedibus] cf. Rom. 10,15; Is. 52,7 131–135 quoniam…dirimantur] cf. Mt. 13,24–30; Mt. 3,12; Mt. 13,47sq.; Mt. 25,32–35 111 quia ideo P; qui ideo la; quia ipsi ba du | esse P; et praem. P2 la; se add. edd ‖ 114 elegimus (cf. 102) P ba du; eligimus la | hac collatione P1; hanc collationem P | aecclesiam P ‖ 115 aecclesia P 119 omnium (cf. 120) scripsi; omnibus P edd ‖ 123 diffudit P2 edd; diffundit P1 ro ‖ 127 Carthaginiensis P edd; Carthaginensis fortasse melius ‖ 129 hii P la; ii edd ‖ 131 aecclesia P | permixtos] bonis addendum proposuit L. Dorfbauer ‖ 133 hedi P ‖ 137 hedi P ‖ 138sq. damnanda la; damnata P edd

P 49v la 83

sc 656

P 50r

1,55,111–174 | 103

sc 658 la 84

pl 43, 825

P 50v

sc 660

ceant quod intendunt ac prius ostendant, si valuerint, quomodo ecclesia, quam incipientem ab Hierusalem in scripturis sanctis, per propinqua et longinqua fructificantem atque crescentem accepimus et tenemus, quorumlibet, quos accusant, contagione perierit et in Donati parte remanserit. Si enim hoc fieri potuisse monstraverint, tunc utique ad causam ecclesiae pertinebit aliam fortasse suscipere atque discutere quaestionem, utrum Caecilianus eiusque collegae, *ut tales fuerint, quales ab istis fuisse dicuntur, sic innotescere potuerint Christianae, quae iam tunc erat, unitati usquequaque diffusae, ut eam usque ad ultimas terras ipsius notionis contagione macularent et perderent. Fatentur quippe etiam ipsi neminem peccatis alienis maculari posse, quae ignorat. Unde si demonstrare potuerint tam latam per tantas terras communionem gentium Christianarum peccatis Caeciliani et sociorum eius contaminari ac perire potuisse, non sufficit, ut ostendant tales eos fuisse, quales accusando criminantur, nisi etiam ostendant vera crimina eorum omnibus innotuisse, quos ipsa contagione perisse contendunt. Si autem non potuerint demonstrare catholicam ecclesiam per omnes gentes, in quibus eam eloquia divina commendant, ullis alienis peccatis destrui potuisse, sequestrata paululum causa Caeciliani et eorum, quos cum illo accusandos esse putaverunt (quae ad ecclesiae causam omnino non pertinet, quoniam, etsi mala fuisset, eam contaminare non *posset), nos quod dicimus ad eorum crimina repellenda, ab eis, quibus officium defensionis huius inponimus, evidentissimis exemplis cumulatius ostendatur, id est ecclesiam Christi nullorum malorum usque in finem sibimet permixtorum, non solum ignotorum, verum etiam cognitorum quasi corruptione pestifera posse inquinari atque deleri: Primum exemplis propheticis, qui populum peccatorem et deum multis execrabilibus abominationibus offendentem tam severis vocibus arguebant et flagellis correptionis duros atque indomitos animos usque ad inimicitias adversum se horribiles excitabant nec tamen se ab eo populo, in quo utique etiam boni inter malos erant, corporali discrimine dividebant melius iudicantes per patientiam ferre malos quam per calumniam relinquere bonos. Ipse dominus Iesus Christus, exemplum singulare patientiae, traditorem suum utique pessimum, non solum cognitum in discipulorum numero pertulit, verum

143sq. incipientem…Hierusalem] cf. Lc. 24,47 144sq. fructificantem…crescentem] cf. Col. 1,6 143 quod P edd; quid la | aecclesia P ‖ 145 quorumlibet P2 edd; quorumlibent P ‖ 149 ut scripsi; vel P edd | sic P; vel sic ba du la al (p. 424) ‖ 151 notionis P2 edd; notitionis P | macularent et perderent P2 edd; macularet et perderet P ‖ 153 potuerint (cf. 158) P al (p. 424); voluerint ba du la 161 putaverunt P edd; putaverint la ‖ 162 posset nos quod scripsi; posse nos quod P2 (fortasse melius); posse nos quos P; posset quod nos ba du la | eorum ba du la; earum P ‖ 162sq. repellenda P edd laiv; om. ro; refellenda la ‖ 163 evidentissimis exemplis P la; evidentissime et exemplis edd 168 abominationibus P1 edd; abhominationibus P ‖ 173 Iesus P edd; Iesu la | singulare patientiae P2 edd; singularem patientiam P

145

150

155

160

165

170

104 | Gesta collationis Carthaginensis

175 etiam praecognitum in discipulorum numerum adsumpsit. Dixit etiam discipulis

180

185

190

195

200

205

suis: Et vos mundi estis, sed non omnes, ut eo modo scirent munditiam suam aliena inmunditia non posse sordescere. Apostolorum temporibus testis est apostolus Paulus inter falsos fratres gemens et quosdam per invidiam, quod utique diabolicum vitium est, Christum adnuntiantes in epistula sua notans, quemadmodum boni malos propter unitatem Christi pietate sollicita conservandam sine ulla sua perditione in sacramentorum communione tolerabant, a quorum malitia longe abhorrebant. Post apostolos etiam episcopi boni quemadmodum propter unitatem Christi non solum quoslibet laicos, verum etiam coepiscopos toleraverint malos, testes sunt litterae martyris Cypriani, ubi gemit avaritiam quorumdam collegarum usque ad crudelitatem foenoris rapinasque fundorum; nec tamen malorum contagione factus est talis, sed bonorum dilectione pertulit tales non tantum id exemplo admonens, verum etiam praecepto instruens. Nam in quadam epistula sua dicit: “Etsi videntur in ecclesia esse zizania, non tamen impediri debet aut fides aut caritas nostra, ut, quoniam esse zizania in ecclesia cernimus, ipsi de ecclesia recedamus.” Ipsorum etiam, qui huic veritati adversantur, iudicio probandum est, quam sit hoc verum, qui, cum Maximianum damnassent merito sacrilegi scismatis, sociis eius, qui cum illo ab istis foras exierant seque ab eorum communione separaverant, dilationem ad redeundum dederunt dicentes eos illius *sacrilegi surculi plantariis non esse pollutos; quod quidem, cum omnes unius scismatis societas conexos teneret, quemadmodum recte dici potuerit, non invenimus. Sed tamen vel sero hinc intellegere cogantur multo potius in unitate catholica malos bonis tamquam paleam frumentis obesse non posse, si in concisione scismatica, ubi palea sola est, putatus est Maximianus eiusdem concisionis suae socios, tantum quia ordinationi eius praesentes non fuerunt, non potuisse maculare, et videant, quam inconsiderate dicant Caecilianum, qualiscumque ille fuerit, et eius quoscumque collegas in tot longinquis gentibus unitatem Christianam perdere potuisse, cum Maximianum arbitrentur nec Afros participes sui scismatis perdidisse. Sic apparebit ad ecclesiae causam, cuius iniungimus defensionem, non pertinere Caeciliani causam, qualemlibet habeat quaestionem.

176 Io. 13,10 178–180 inter…notans] cf. Phil. 1,15 179 per…est] cf. Sap. 2,24 185sq. gemit… fundorum] cf. Cypr. laps. 6 (CCSL 3, 223sq.) 188–190 Cypr. epist. 54,3,1 (CCSL 3B, 253,34–36); cf. Aug. retract. 2,28,26 (CCSL 57, 113) 194sq. eos…pollutos] cf. concilium Bagaiense (CSEL 53, 277,28; Maier II, 56, p. 84–91) 181 sua P edd; sui fortasse melius ‖ 184 toleraverint P la; toleraverunt edd ‖ 185sq. crudelitatem P2 edd; crudelitate P ‖ 188 quadam P2 edd; quandam P ‖ 190 esse zizania (cf. Aug. epist. 108,10 [CSEL 34, 622,13]) P edd; zizania esse tr. Cypr. (et saepius apud Aug.) | ecclesia2] aecclesia P 194 sacrilegi edd; sacrilegii P ‖ 195 scismatis P1; sehii praem. P (ac.) ‖ 197 paleam P edd; palea la ‖ 200 inconsiderate P2 edd; inconsiderare P

la 85

P 51r

sc 662

pl 43, 826

1,55,175–237 | 105

sc 664 P 51v la 86

sc 666

P 52r

la 87

Quod autem accusant baptismum nostrum vel potius baptismum Christi, quem habemus et ministramus, eumque in eis, quos deceperint, ingemescendo errore rescindunt, sic ferendum est, quemadmodum ipsa ecclesia, cuius donum est. Non enim audebunt amplius baptismum accusare, quem damus, si ab eorum criminibus ecclesia purgabitur, quam tenemus. Sed si illud, ut adsolent, obiciendum putaverint, quod baptismum Christi etiam foris a nostra communione traditum agnoscimus potius quam inprobamus nec rescindere audemus, respondeatur eis, quantiscumque rationibus et testimoniis responderi potuerit, divina ecclesiae dona et apud fures vel usurpatores vel etiam raptores inventa agnoscenda esse potius quam neganda. Nam sicut apostolus de quibusdam dicit, quia veritatem in iniquitate detinent, ita omnes, qui extra ecclesiam Christi habent vel ministrant baptismum Christi, veritatem sacramenti divini in iniquitate detinent erroris humani. Unde humana iniquitate correcta non est veritas divina violanda. Qui autem putant negandum esse baptismum Christi, quia eum et haeretici tradunt, possunt putare negandum esse etiam ipsum Christum, quia eum et daemones confitentur. Et ideo ad ecclesiam venire debent qui extra eius communionem baptismum eius habent, non ut quod deerat adsit, sed ut quod inerat prosit. Neque putandum est illos hinc iam diuturnum habituros esse conflictum, quandoquidem etiam de hac re suo iudicio et exemplo poterunt admoneri. Baptismum quippe Christi extra suam communionem in Maximiani scismate datum in eis, quos inde cum illis, quos damnaverant, susceperunt, agnoscere quam rescindere maluerunt. Proinde et illud, quod non recte intellegentes solent dicere: Ne communices peccatis alienis (neque enim hoc corporum segregatione, sed morum dissimilitudine faciendum est), in eis coguntur attendere quemadmodum intellegendum sit, quos cum Maximiano damnato sacramenta communicantes inpollutos fuisse dixerunt; et quod de baptismo solent accipere quod dictum est: Qui baptizatur a mortuo, et cetera huius modi in eis ipsis nosse coguntur quomodo accipienda sint, quando ab illis, quos, cum damnarent, mortuos esse dixerunt, baptismum in scismate datum inprobare atque iterare non ausi sunt. Et quod nobis obicere consueverunt, quod ad eos corrigendos pro unitate Christi apud terrenas potestates aliquid agere cogimur, in ipsis identidem Maximianistis compellendi sunt adprobare, quos cum apud iudices terrenos tamquam scismaticos

215 Rom. 1,18 220 daemones confitentur] cf. Mt. 8,29; Mc. 3,12; Lc. 4,34.41; Lc. 8,28 227sq. 1 Tim. 5,22 230sq. quos…dixerunt] cf. concilium Bagaiense (CSEL 53, 277,28; Maier II, 56, p. 84–91) 231sq. Sir. 34,30 233 mortuos…dixerunt] cf. concilium Bagaiense (CSEL 53, 276,13; 277,7; 278,3; Maier II, 56, p. 84–91) 207 ingemescendo P la; ingemiscendo P2 lasc edd ‖ 208 ferendum] defendendum al (p. 425; cf. 3,258,146sq.) ‖ 221 quod P2 edd; quo P ‖ 223 iam P la; clam edd | diuturnum P2 edd; diuturnam P ‖ 224 hac P2 edd; hanc P | poterunt P edd; potuerunt la ‖ 227 intellegentes P ro; intelligentes P2 lasc edd ‖ 229sq. intellegendum P ro; intelligendum P2 lasc edd ‖ 230 sacramenta P1 edd; sacramento P ‖ 232 sint P2 edd; sit P ‖ 236 ipsis identidem P1 edd; ipsi sedent idem P

210

215

220

225

230

235

106 | Gesta collationis Carthaginensis

240

245

250

255

260

265 ca1–7

suos vel haereticos accusarent, ut de basilicis pellerent, etiam Bagaiense concilium, quo eos damnaverunt, aliquotiens allegarunt. Quae omnia ideo dicenda sunt, ut et suo iudicio commoneantur dissensionem tandem deponere et consumpta vel abiecta falsarum et vanarum animositate criminationum diligere catholicam pacem, amplecti individuam caritatem, sine qua nullus hominum bonus esse poterit, quidquid boni aliud habere potuerit. Quibus peractis nec ipsam Caeciliani causam volumus deserant, sed eam non tamquam ecclesiae matris, sed tamquam episcopi fratris suscipiant, nec sic ut iterum discutiatur finienda, sed ut demonstretur iam olim esse finita ecclesiasticis et publicis documentis, quorum nonnulla *sufficient (si eis, cum a nobis proferuntur, fidem habere *noluerint, poterunt archivis etiam contestantibus declarari), quibus appareat et causam Caeciliani eos per Anulinum proconsulem ad imperatorem Constantinum accusando misisse et eundem imperatorem post ecclesiastica iudicia, quibus Caecilianus fuerat absolutus, causam totam partibus praesentibus cognovisse atque innocentem Caecilianum, illos autem calumniosissimos iudicasse, Felicis quoque Aptugnensis, ordinatoris Caeciliani, innocentiam Aeliano proconsule ex praecepto eiusdem imperatoris cognoscente claruisse, quem malorum fontem in concilio suo ipsi dixerunt. Quaecumque autem crimina quibuslibet collegis nostris non iam more conferentium vel disputantium, sed maledicentium et litigantium obicienda putaverint, respondendum est eis nec eorum causas ad ecclesiae causam, quam nunc defendendam iniungimus, pertinere, nec ipsas tamen eis discutiendas auferri, sed pro temporis, quod nunc instat, necessitate differri, ut, cum ecclesiae *causa, quam nunc clementissimus imperator cognoscendam et demonstrandam recenti praeceptione curavit, fuerit terminata, quaecumque quibuscumque nostris obicienda arbitrantur, apud quos voluerint iudices et nostros et suos, cum iam catholicae unitati fuerint sociati, vel purgata monstrentur vel convicta puniantur. Haec eo modo, quo conscripta sunt, et siquid uberius et firmius eis dominus dederit, exsequenda mandamus fratribus et coepiscopis nostris Aurelio, Alypio,

238 Bagaiense concilium] cf. concilium Bagaiense (CSEL 53, 277,28; Maier II, 56, p. 84–91) 249sq. causam…misisse] cf. relatio Anullini (Maier I, 14, p. 144–146) 250 post…iudicia] cf. iudicium Miltiadis (Maier I, 18, p. 153–158) et concilium Arelatense (Maier I, 20, p. 160–167) 251sq. causam…iudicasse] cf. litterae Constantini Eumalio datae (Maier I, 27, p. 196–198) 252–254 Felicis…claruisse] cf. litterae Constantini proconsuli Probiano datae (Maier I, 24, p. 189–192); acta purgationis Felicis (Maier I, 22, p. 171–187) 254sq. quem…dixerunt] cf. concilium Carthaginense an. 312 (Maier I, 10, p. 128–135) 240 dissensionem P2 edd; dissensione P ‖ 244 ipsam P edd; ipsa ro ‖ 245 nec sic ut P la; ne sicut edd ‖ 247 sufficient edd; sufficientia P; sufficienter P2; sufficient nam fortasse melius ‖ 248 noluerint scripsi; noluerunt P; voluerint P1 edd; et si noluerint add. pi ba du la | declarari P1 edd; declarare P ro ‖ 249 Anulinum P edd; Anolinum P2 edd ‖ 253 Aptugnensis P la; Aptungensis edd | Aeliano ba du la; Heliano P ‖ 254 fontem P2 edd; fonte P ‖ 255 dixerunt P edd; dixerant fortasse melius 260 causa edd; causam P la ‖ 263 et2 P1 edd; om. P

sc 668

pl 43, 827

P 52v

sc 670

la 88

1,55,238 – 61,3 | 107

pl 1273 P 53r sc 672

pl 1274

la 89 sc 674

Augustino, Vincentio, Fortunato, Fortunatiano et Possidio. Quod mandatum se suscepisse testentur subscriptionibus suis, sicut nos mandasse testamur subscriptionibus nostris ratum habituri, quidquid adiuvante domino in hac defensione peregerint. His autem adiungimus, cum quibus, ubi opus fuerit, consilium habeant, Novatum, Florentium, Maurentium, Priscum, Serenianum, Bonifatium et Scillacium; ad custodiendam vero conscriptionem gestorum Deuterium, Leonem, Asterium et Restitutum.” Quo recitato 56. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quoniam ex recitatione mandati, quod gestis praesentibus adhaerebit, claruit divina magis testimonia quam forensia vincula esse prolata et edicti pariter mei tenorem fuisse servatum, in numero scilicet deligendo, et imperialis constitutionis formam nihilominus custoditam – ideoque, quoniam iustitiae ordo hoc postulat, etiam subscriptiones omnium recitentur.” 57. Romulus exceptor recitavit: “ ‘Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino hoc mandatum suscepi et subscripsi.’ Item alia manu: ‘Silvanus primae sedis provinciae Numidiae praesente viro clarissimo Marcellino, tribuno et notario, Carthagini constitutus mandato a nobis facto consensi et subscripsi.’ Item alia manu: ‘*Valentinus episcopus ecclesiae *Vaiensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino mandavi et subscripsi.’ Et reliquae subscriptiones quorum nomina mandato continentur.” 58. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Has quoque subscriptiones cum mandato gesta suscipient.” Et adiecit: “Numerus etiam subscribentium designetur.” Martialis exceptor dixit: “cclxvi sunt.” 59. Petilianus episcopus dixit: “Ubi sunt qui mandaverint?“ Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 60. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae 〈Carthaginensis〉 dixit: “Opus est hoc: Eligant de suis septem et eant ubi constituti sunt in ecclesia et videant illos.” Et alia manu: “Recognovi.” 61. Petilianus episcopus dixit: “Subtilis argumenti res est, ut iudicem facerent testem! Potuerunt etenim etiam quoscumque clericos minoris loci adponere nominibus suis et fingere illum honorem esse, quem apud se summum existimant, cum

268 testentur P; testantur edd ‖ 269 quidquid P; quicquid P2 edd ‖ 271 Scillacium P edd; Scyllacium (cf. ad 1,2,5) la ‖ 56,2 adherebit P ‖ 5 ideoque (anacolouthon) P edd; ideo fortasse melius 57,1 aecclesiae P ‖ 1sq. Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 5 Carthag. P ‖ 6 Valentinus (cf. 1,99,8) ba du la; Valentius P | Vaiensis scripsi (cf. 1,135,5; 1,186,5); Vaianensis edd; Baianen. P | Carthagini P1 edd; Carthaginis P ‖ 7 relique P ‖ 59,1 mandaverint P la; mandaverunt edd ‖ 60,1 Carthaginensis addidi; om. P edd ‖ 2 aecclesia P ‖ 61,3 illum P edd al (p. 425) dv (p. 350); illis illum la honorem P edd; numerum dv (p. 350)

cc3.1.4.7.2.5.6 271 ct1.3.4.2

5 c1 ca1 c2 5 c3

108 | Gesta collationis Carthaginensis

hinc potissimum dubitetur. Proinde veniant in iudicium *nobilitatis tuae, a nobis P 53v 5 singuli cognoscantur. Veremur etenim argumenta saepe diutius requisita, quae in

10

5

5 ca5 c13* 5

c11* c137 c204 12

perniciem simplicitatis nostrae cottidie machinantur. Haec igitur prima res est, de qua per notariam nostram sublimitati tuae intimare 〈neque〉 quievimus neque cessavimus, ut de numero nostro primo constaret, quem esse parvulum semper imperialibus auribus mentiuntur; quidquid enim contra nos semper elicitur, quasi contra paucissimos impetratur.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 62. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Falsi crimen nec obicere condecet sacerdotem, *nec conmittere potuisse credendum est. Illud autem est, quod per vestram venerabilitatem scire desidero, utrum omnes episcopos, contra quos vestra pergit intentio, quorum etiam subscriptio recitata est, possitis agnoscere.” 63. Petilianus episcopus dixit: “Singuli quique sedium nostrarum adversarios facile possumus agnoscere. Sane non falsum obiecimus, sed diligentiae *maximae est, quod volumus et probare.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 64. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Hoc magis de vestra iudico sanctitate diligentiae potius esse quam ullius obiecti criminis, quod in prosecutione dicendum esse credidit sanctitas tua. Sed illud quaero, utrum in omnibus locis et civitatibus utriusque partis bini esse possint episcopi? Sic enim possunt se alterutrum plene cognoscere.” 65. Petilianus episcopus dixit: “Sapientissime ac praescie omnia praevidisti, vir nobilis. Nam in plebe mea, id est in civitate Constantinensi, adversarium habeo Fortunatum. In medio autem diocesis meae nunc institutum habeo, immo ipsi habent nomine Delfinum. Pervidet iam hinc praestantia tua duos in unius plebe fuisse imaginarie constitutos, ut et numerum augeant et tamen plebium numerus non idem sit qui sit illarum scilicet personarum. Et hoc argumenti est maximi, ut videantur nos hoc genere superare, si duo contra unum sunt constituti vel tres. Nam etiam in plebe praesentis sanctissimi collegae ac fratris mei Adeodati, id est in civitate Milevitana, ita commissa res est, ut unum ibidem habeat adversarium, alterum in *Tuccensi civitate (qui ad huius scilicet plebem antiquitus pertinet et ante biennium esse videtur constitutus), tertius vero sit in loco qui dicitur Ceramussa. Ergo cum unus sit Milevitanae civitatis episcopus a partibus nostris, tres videntur ab his constituti fuisse, ut

61,8sq. ut…mentiuntur] cf. 1,14,16sq. 62,4 quorum…est] cf. 1,57 4 nobilitatis tuae (cf. e.g. 1,70,9) scripsi; not. P (cf. ad 2,44,1); notarii edd al (p. 426) ‖ 5 sepe P 6 nostrae P1 edd; om. P | cottidie P la; quotidie edd ‖ 7 notariam P edd; notoriam la | neque1 addidi; om. P edd | quievimus P; curavimus P2 edd ‖ 8 primo P1 edd; primos P ‖ 9 quidquid P; quicquid P2 edd ‖ 62,2 nec edd; ne P | committere edd | illud P2 edd; quod illud P ‖ 63,2 maximae (cf. 1,65,6) scripsi; maxime P edd ‖ 3 et probare P2 edd; exprobrare P; adprobare (cf. 1,77,6) la; exprobare fortasse melius ‖ 64,1 vestra P2 edd; vestro P ‖ 2 quod P2 edd; quo P ‖ 65,4 Delfinum (cf. 1,215,26) P ; Delphinum edd ‖ 6 argumenti est P edd; est argumenti tr. la ‖ 9 Tuccensi ba du la; Tuncensi P ‖ 10 qui P; quae edd ‖ 11 unus P edd; unius la ‖ 11sq. Milevitane P

sc 676

P 54r pl 1275 la 90 sc 678

1,61,4 – 70,6 | 109

P 54v sc 680

la 81 pl 1276

sc 682 P 55r

illorum numerus augeretur aut fortassis excederet numerum veritatis. Requirendum est igitur, quando auctus sit illorum numerus, quam originem habuerit, utrum hoc novitas fecerit an antiquitas dederit, utrum, ut ita dixerim, contra vetustatem canam vitium hoc fuerit novitatis.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 66. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Multiloquio ecclesiae causam agi non debere perspicit mecum dignationis tuae sensus, optime cognitorum … ” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –, 67. Petilianus episcopus dixit: “Plus scripsisti quam dixi.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 68. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Verum vir gravissimus Petilianus, cum ante paululum ecclesiae causam divinis scripturis firmandam esse professus fuerit atque eam divinis testimoniis quaeri debere constituerit, nunc eum per diversa vagari in personis ordinatorum prosecutione eius ostenditur. Atque ideo, ne illi similes videamur, decreti tenorem accepit sublimitas tua, et quid patrum statuta voluerint, eius lectione monstratum est. Convenit praesentes *moratoriis omnibus actionibus repulsis atque prostratis eligere nunc ex parte sua idoneos, qui possint institutae causae praestare rationem omniumque consensum his actis depromere, ut dilucescente veritate nulli possit esse ambiguum, siquidem confirmatis personis nulla pars audebit dicere sententiam non posse debere consistere, quandoquidem eorum consensus actis fuerit depromptus. Et ideo aut subscriptionibus quae gerimus se doceant confirmare aut consensum suum singuli patefaciant, ut actio ecclesiae possit suo ordine inchoari.” Et alia manu: “Recognovi.” 69. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “De inconpetenter ordinatis, quos Petilianus, vir sanctissimus, conprehendit, me certum est, qui ad aliam partem principali auctoritate iudex videor constitutus, non posse cognoscere. Superest, ut, si numerum episcoporum, qui ab officio intra hanc splendidam Carthaginem constitutus est, verum 〈non〉 esse credit venerabilitas vestra, iam nunc intimare dignetur.” 70. Petilianus episcopus dixit: “Non intellexit e diverso consistens, quid fuerim prosecutus. Nam cum de numero mandantium nunc agatur, diligentiae meae *maximae fuit requirere, ubi sunt illi, qui praesentibus mandaverunt; deinde constare non ab re est, quod sum in tuo iudicio, vir nobilis, prosecutus. Quoniam igitur et iacturam fecerunt earum rerum, quas forensibus cancellis ac legibus uti potuerant, et recitaverunt mandatum, quod non magis forense sit, sed legale, hinc agnosco *debe-

68,2 ante paululum] cf. 1,53 5 decreti tenorem] cf. 1,55 70,3 requirere] cf. 1,59,1 66,1 ecclesiae2 P1 edd; aecclesiae P ‖ 2 dignationis tuae P la; tuae dignationis tr. edd ‖ 68,3 constituerit P edd; constiterit (cf. 1,70,3) fortasse melius ‖ 5 sublimitas edd; subt. P ‖ 6 moratoriis (cf. 1,168,4) ba du la; oratoriis P ‖ 8 institute P ‖ 10 dicere P2 edd; dicei dicere P | posse P al (p. 426); nec add. ba du la ‖ 11 depromptus edd; depromtus P2; depromtatus P ‖ 13 possit P2 edd; posse P 4sq. Carthag. P ‖ 5 non addidi; om. P edd | vestra P la; tua edd 69,2 qui P1 edd; quia (uv.) P ‖ 70,2sq. maximae (cf. 1,63,2) scripsi; maxime P edd ‖ 6sq. debere edd; dedere P

15

5

10

5

5

110 | Gesta collationis Carthaginensis

re me illis lege divina *conpetentius respondere. Sed ut prius de mandatorum numero constet et de patribus meis, quanti mandaverint vel quanti sint mandaturi, id primum peto de nobilitate tua, ut superfluum non sit de numero utriusque partis 10 ferre debere iudicium celsitudinem tuam.” Et alia manu: “Petilianus episcopus *recognovi.” 71. 〈Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit:〉 “Evitandae quidem multitudinis causa ad hunc locum de quorum numero dubitatur minime convenisse dicuntur, praesertim cum suffecerit eos praesentibus omne delegasse negotium; sed si quid super hac parte dubitationis adfertur, iudiciis intimetur.” 72. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Nos evitamus tumultum; idcirco non venerunt, sed mandatum firmissimum est, quod lectum est nobilitati tuae. Si de numero dubitatur, eant provinciales ad Mauros, eant provinciales ad Numidas, eant provinciales ad Byzacenos, eant quoque ad Tripolitanos, eant 5 ad provinciae Proconsularis qui praesentes sunt ex numero ipsorum et cognoscant nostros, qui huic mandato subscripserunt.” Et alia manu: “*Recognovi.” 73. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Non patior rem superfluam longa partium obluctatione differri. Unde veniant universi.” 74. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quid opus est turbis? Et nos in civitate deversati sumus et nostri collegae; hii quoque in civitate, ut dicunt, non hodie, sed aliquantis diebus demorati sunt. Legantur subscriptiones et de cuius nomine dubitant, ipse veniat.” Et alia manu “Recognovi.” 75. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “In uno loco sunt omnes aut id non potest liquido designari?” 76. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Nescimus. Posteaquam mandaverunt, quid opus erat, ut concluderentur?” Et alia manu: “Recognovi.” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “De quorum nomine dubitatur, ipsi veniant.” Et alia manu: “Recognovi.” 77. Emeritus episcopus dixit: “Inpugnat se actio, et ex una parte diversa contentio: Unus prosequitur venire debere, alter nescire se utrum possint adesse. Concordent inter se sententiis suis et arbitratu proprio atque secreto quid magis eligant dicant. Opperimur enim pro meritis tuis quidquid isti dixerint, quod magis puta5 verint eligendum. Non enim nos falsitatis crimen obicimus, sed hoc ipsum factum

77,2 unus…debere] cf. 1,76,3sq. | alter…adesse] cf. 1,76,1 7 conpetentius scripsi; competentium P; conpetenter la; competenter edd | ut prius P2 edd; utrius P 8 patribus P la; partibus ba du ‖ 10sq. recognovi edd; recognovit P ‖ 71,1 Marcellinus … dixit edd; om. P ‖ 3 delegasse P1 edd; denegasse P ‖ 72,1 Cartag. P; Carthaginiensis la ‖ 4 Byzacenos ba du la; Bizacenos P ‖ 6 recognovi edd; recognovit P ‖ 73,1 patior P ro; patiar P2 edd ‖ 74,1 catholicae] Carthaginensis fortasse addendum ‖ 2 deversati P la; diversati ms pi; diu versati ba du | hii P la; ii edd ‖ 4 dubitant P1 edd; dubitanti P ‖ 76,1 catholicae] Carthaginensis fortasse addendum 77,4 opperimur du la; operimur P | quidquid P; quicquid P2 edd ‖ 5 obicimus P la; obiecimus edd

sc 684

la 92

P 55v

pl 1277 sc 686

1,70,7 – 80,15 | 111

la 93 P 56r sc 688

sc 690

volumus iudiciis adprobari. Melior est enim adstipulatio, quae praesentibus actis inditur, et veritatis fides instrumentorum veritate firmatur. Agitur enim res de qua quis negare poterit: ‘Non mandavi, non interfui, nescio.’ Non enim ex me ista procedunt, sed ex ipsis potius qui ista confingunt. Habeant inter se consilium suum arbitrioque suo definiant universa, ut, si volunt in praesenti mandare, sicuti nos personam mandantium actis sublimitatis tuae nunc in praesenti insinuamus, habeant in conpendio, tulerint de medio falsitatem. Donamus illis universa, quae potuerant de praescriptione depromi, ut in sublimitatis tuae iudicio possit ex illorum et ex nostris partibus apparere, quod possit esse mandatum.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 78. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Tumultus ne fieret cavendum fuit, et hoc salubriter prudenterque providisti. Et quoniam metuendum est, ne, cum fuerit exorta aliqua perturbatio, nobis potius tribuatur incertumque sit hominibus, a quorum parte potius extiterit, nihil melius et tranquillius putamus decernere nobilitatem tuam, nisi ut recitatis omnibus nominibus, de quo dubitant, veniat.” Et alia manu: “Recognovi.” 79. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Accepistis professionem partis adversae; quae conpetunt peragantur.” 80. Emeritus episcopus dixit: “*Patientia nobilitatis tuae intimumque secretum, quod omnibus *monstras, cunctorum oculis patuit; teneo iudicii tui fidem, teneo testimonium. Paene iam peracto solis curriculo totus transactus est dies, et nullus adhuc exortus tumultus, cum tanta sacerdotum dei multitudo consistat. Quis enim praeter eos, quos iudicii veritas adesse praecepit, vel muttiendo inter se vel balbo sermone respondit? Tacito linguae silentio exspectant veridici cognitoris integram severamque sententiam et adclinibus, ut dixi paene, cervicibus in te ipsum toto ore pendentes, quid de dei causa iudices, sollicite rimantur: Nullus strepitus, sermo nullus, immo ad deum continua oratio et ad caelum privata vox. Unde hic tumultus publicus de privatis scurrilibusque sermonis *vocibus aut facile strepere aut ex ipso usu rixa cottidiana metus iudiciorum non timens possit exsurgere? Ad hoc dei sacerdotes, tot antistites animae suae causam et *fidei suae rationem *audiri cupientes, *tumultu superfluo et quadam rixa turbantes, ad iudicii veritatem nolentes descendere, quaerunt inmissam actionem turpissime perturbare?” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.”

6 astipulatio P ‖ 7 inditur P2 edd; indetur P | fides] quae fortasse addendum ‖ 10 presenti P 11 personam P ro; personas P2 edd | presenti P ‖ 12 conpendio P edd al (p. 428); conpendio quod la ‖ 13 praescriptione P la; praeceptione ms ba du | in P la; om. edd ‖ 78,3 incertum quae P 5 veniat P2 edd; veniant P ‖ 80,1 patientia ba du la; patientiam P ‖ 2 monstras ba du la; monstrans P ‖ 3 pene P | peracto P2 edd; peractis P ‖ 5 mutiendo ba du la ‖ 7 dixi P edd; dixit du; lacunam praecedere suspicatus est ba; ita dixerim te (p. 565) | ipsum] ipso fortasse melius ‖ 10 sermonis P; sermonibus edd | vocibus scripsi; quibus P edd | aut1 P edd co (p. 158) al (p. 428); est la 12 fidei suae edd; fidem suam P | audiri scripsi; audire P edd ‖ 13 tumultu du la; tumultum P

10

15

5

5

10

15

112 | Gesta collationis Carthaginensis

5

5

5

5

81. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ad multa fratris mei videat nobilitas tua quam *pauca respondeam, quod, si nobis voluerint respondere, causa tota cito forsitan peragetur: Metuendum est, ne ideo non fiat tumultus ab hac turba, quae praesens est, quia non hic est alia multitudo, in quam possit referri causatio.” Et alia manu: “Recognovi.” 82. Petilianus episcopus dixit: “Confiteris illos cum tumultu esse venturos. Nam hic tumultus nec fuit nec erit a partibus nostris.” Et alia manu: “*Petilianus episcopus recognovi.” 83. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Non confiteor cum tumultu esse venturos, sed timeo, ne ideo adhuc quiescat multitudo praesens, quia non est in quem referat, si quid forte turbulenter extiterit, dum utraque praesens fuerit multitudo. Petimus, ut quod dictum est fiat: de quocumque dubitatur, praesentetur.” Et alia manu: “Recognovi.” 84. Adeodatus episcopus dixit: “Si in paucos tumultus fieri non potest, in plurimos fieri quemadmodum potest?” Et alia manu: “Recognovi.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Iudica.” Et alia manu: “Recognovi.” 85. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Potest quidem sacerdotalis multitudo divinam considerans utrubique sententiam etiam in quavis populositate praestare silentium; sed illud certum est et ambigi nullatenus potest paucitatem magis silentio posse praebere consensum. Unde, ne superfluis inmoremur, si de subscriptionibus aliqua dubitatio est, eos, quos nec praesentes esse nec subscribere potuisse credit sanctitas vestra, faciam ad iudicium mox venire, ut tandem aliquando confirmatis secundum imperiale praeceptum ex utraque parte personis ad negotii merita veniatur.” 86. Emeritus episcopus dixit: “Ex una parte diversae sententiae concordare debent. Aut enim hic esse suos dicunt, et adesse debebunt; aut si absentes esse profitentur, videat nobilitas tua, quid de absentibus debeat iudicare.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 87. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quod praesentes praesentibus mandaverunt, prosecutione sanctitatis vestrae tenetur expressum, et quod omnes, qui subscripserunt, a vobis et a vestris omnibus facile possint agnosci. Unde, cum subscriptiones per ordinem fuerint recitatae, de quo dubitatur poterit mox venire“

83,4sq. de…praesentetur] cf. 1,78,5 agnosci] cf. 1,63,1sq.

87,2 prosecutione…vestrae] cf. 1,46; 1,70,3

3 quod…

81,2 pauca edd; paucam P ‖ 82,1 Petilianus P edd; Emeritus la ‖ 2 Petilianus scripsi; Emeritus P edd ‖ 84,1sq. plurimos fieri quemadmodum P edd; multos quemadmodum fieri cap. 1,84 ‖ 3 catholicae] Carthaginensis fortasse addendum ‖ 85,2 utrubique P; utrobique P2 edd | etiam P1 edd; om. P ro ‖ 3sq. paucitatem P2 edd; paucitate P ‖ 5 nec1 P1 edd; om. P ‖ 8 veniatur P2 edd; veniantur P ‖ 87,2 et P la; eo edd ‖ 4 recitate P

pl 1278 P 56v

la 94

sc 692

P 57r

sc 694

1,81,1 – 94,3 | 113

la 95 pl 1279

sc 696 P 57v

88. Adeodatus episcopus dixit: “Adfero conpendium diversae parti, ne tumultus posse fieri utrisque partibus praesentibus putent: In uno loco coepiscopi nostri consistant, ad alterum item locum suos faciant venire. Et cum recitata fuerint quaecumque loca, bini mittantur, quo possit omnis causatio, omnis tumultus amputari.” Et 5 alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.” 89. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Nova res nunc a diversa parte flagitatur. Nam nos oboedientes edictalibus praeceptis tot venimus, quot edicto fuerant definiti. Sed quia et hoc non est negandum sollicitudini praesentium, quamquam de numero quaerere non sit nostrae praesentis actionis, tamen qui modo praesentes fratres nostri reperiri potuerint, iube, ut ingrediantur; si qui forte absentes 5 fuerint, crastino eorum *praesentiae tuis etiam obtutibus monstrabuntur, dum tamen, ne ulla dilatio causae nascatur, sicut nos *certo numero adsumus electi 〈de〉 universali catholico concilio, etiam ipsi ad asserendum confirmati iam suscipiant omnem sarcinam causae, ut nulla dilatio quaestioni possit obponi.” Et alia manu: 10 “Recognovi.” 90. Adeodatus episcopus dixit: “Praecipe nobis mandatum eorundem ostendi ubi suscripserunt, quod nunc lectum est ab officio.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.” 91. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Mandatum, quod nunc ab officio recitatum est, in quo subscriptiones omnium continentur, postulantibus ostendatur.” 92. Petilianus episcopus dixit: “Magnam nobis sollicitudinem facit ista varietas; aut hodie repraesentent numerum eorum, quos sibi dicunt mandasse quod agant, aut ipsi causam in crastinum distulerunt.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 93. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Non est dilata causa; hodie agenda est.” Et alia manu: “Recognovi.” Augustinus episcopus dixit: “Actis offeratur.” Cumque ab officio *offerretur, 94. Adeodatus episcopus dixit: “Hoc exspectavimus, hoc desideravimus, ut eadem gesta, quibus subscripserunt in praesentiarum sint, donec mandatores veniant.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.”

89,2sq. nam…definiti] cf. 1,10,9–12 88,1 diverse P ‖ 89,1 Alyppius P ‖ 2sq. edicto fuerant P ba la; fuerant edicto tr. ms pi du ‖ 5 reperiri scripsi; repperiri P edd | potuerint P1 la; potuerunt P edd | qui P edd; quis ro ‖ 6 praesentiae ms ba du la; praesentia P1 (fortasse melius)pi; praesentiam P | optutibus P ‖ 7 certo (cf. cap. 1,21.23; 1,10,12sq.; 1,21,3; 1,49,2sq.; 1,98,3sq.) scripsi; certi P edd | de (cf. Reg. eccl. Carth. exc. [CCSL 149, 217,1212]) scripsi; om. P; ab ba du la ‖ 10 recognovi] Alypius episcopus praem. ro ‖ 92,2 representent P ‖ 93,1 Alyppius P ‖ 4 cumque la; om. P2 ba du; cqu. P; cum quo pi | offerretur (cf. 3,78,2; 3,159,2) la; offeretur P; offeratur P2 edd

114 | Gesta collationis Carthaginensis

5

5 c1

c2 6 c3

95. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Hoc necesse est, ut fiat ita, ut, si sollicitudinis aliquid geritis, a vobis obsignata serventur.” 96. Petilianus episcopus dixit: “Illorum praesentia nobis necessaria est, non mandatum.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 97. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Iam postulavimus fratres et consacerdotes nostros intromitti debere, qui praesentes inveniri potuerunt. Praecipiat nobilitas tua superfluum nodum amputari quaestionis, ut intromissi saltem vel obtutibus eorum fidem debitam ferant.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Hii venerabiles sacerdotes, qui praesentes esse dicuntur, venire dignentur.” Et ingressis episcopis catholicis 98. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “In omni petitioni vestrae satisfactum esse cognosco.” Et adiecit: “Praesentes sunt episcopi, quos ingredi voluistis, qui secundum imperialis praecepti formam et edicti tenorem certum numerum ad peragendam causam elegisse noscuntur. Unde, ne qua ulterius possit esse dubitatio vel forte confusio, singulis subscriptiones propriae *relegantur, ut agnitis isdem exire dignentur.” 99. Martialis exceptor ex mandato recitavit: “ ‘Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino hoc mandatum suscepi et subscripsi.’ Hoc modo omnes reliqui subscripserunt.” Item recitavit: “Silvanus episcopus Summensis ecclesiae catholicae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Silvanus, qui non suscepit collationem, exeat.” Quo egresso item recitavit: “Valentinus episcopus ecclesiae *Vaiensis.” Idem dixit: “Praesto *sum.” 100. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Reddiderunt nos sollicitos; diligentiam nobis primitus ipsi incusserunt. Quomodo nominantur nostri, sic etiam de ipsorum numero dubitemus.” Et alia manu: “Recognovi.” 101. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ita fiet. Consentit tamen pars diversa, ut simul agniti exeant?”

97,1 iam postulavimus] cf. 1,89,4sq. 98,3 secundum…formam] cf. 1,4 | edicti tenorem] cf. 1,10,12sq. 99,1–3 Aurelius…subscripsi] cf. 1,57,1–3 5 Silvanus…catholicae] cf. 1,57,3–5 (sed non verbatim) 97,4 recognovi] Fortunatianus episcopus praem. ro ‖ 5 hii P la; hi edd ‖ 7 episcopis P1 edd; episcopi P ‖ 98,5 relegantur ba du la; se legantur P2; se elegantur P ‖ 6 iisdem edd | dignentur P2 edd; dignetur P ‖ 99,2 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 6 sum P2 edd; sunt P ‖ 9 Vaiensis scripsi (cf. 1,135,5; 1,186,5); Vaianensis ba du la; Vaienen. P | idem P edd; item la | sum edd; sunt P 100,1 Alyppius P ‖ 3 de P2 edd; om. P1 | dubitemus P; dubitamus edd

sc 698

la 96

P 58r

pl 1280 sc 700

1,95,1 – 112,4 | 115

la 97 sc 702 P 58v

sc 704

pl 1281

P 59r

102. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Sed primo mandare habent et ipsi, ut appareat, quia hic sunt.” Et alia manu: “Recognovi.” 103. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ergo placet sanctitati vestrae, ut post impletum mandatum exeant etiam partis vestrae venerabiles viri episcopi et inter paucos causa peragatur?” Et 〈adiecit〉: “Ad quod quaesitum est respondere dignamini.” 104. Primianus episcopus ecclesiae Carthaginensis dixit: “Cum et nos apud acta mandaverimus praesentes, eximus, damus locum actoribus; hic tamen in proximo erimus.” Et alia manu: “Primianus episcopus recognovi.” 105. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ergo vestrae quoque subscriptiones iudiciis intimentur, ut illorum quoque professiones praesentium requiruntur.” 106. Petilianus episcopus dixit: “Apud acta volunt mandare.” Et alia manu: “Petilianus recognovi.” 107. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Apud quae acta sanctitas vestra se asserit mandaturam?” 108. Emeritus episcopus dixit: “In iudicio praestantiae tuae voluntas est nostra, si iubes, ut †…† gestis municipalibus hoc iudicio nobilitatis tuae finiatur.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 109. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Illud nunc est, quod a vestra sanctitate ad amputandas omnes ambages necessario postulatur, ut apertissime designetis, utrum vobis epistula mandati cum subscriptionibus recitata sufficiat; an etiam ipsos quaeritis apud acta mandare?” 110. Petilianus episcopus dixit: “Non ut profiteantur volumus, sed ut recognoscantur a nobis qui mandasse dicuntur.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” 111. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ergo subscribentium nomina per ordinem recitentur.” 112. Honoratus exceptor recitavit: “Numidius episcopus ecclesiae catholicae c4 : d78 Maxulitanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Felix episcopus dixit: “Agnosco illum.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Constat utrumque esse praesentem.”

109,3 epistula mandati] cf. 1,55 102,1 Carthaginensis scripsi; Carthag. P; om. edd; Carthaginiensis la ‖ 2 appareat P2 edd; appareant P1 (fortasse melius) ‖ 103,1 placet P edd; placeat P2 (-a2- del.) ‖ 3 et adiecit (cf. we, p. 92sq.) scripsi; et P edd; om. la ‖ 4 dignamini P la; dignemini lasc edd ‖ 104,1 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 105,3 requiruntur P2 edd; requirantur P ro ‖ 106,1sq. Petilianus2 P edd; episcopus add. la 108,1 praestantiae tuae ba du la; p. t. P; prudentiae tuae ms pi ‖ 2 ut] quod inchoatum est add. la; lacunam indicavi ‖ 110,2 suprascriptum la; ss. P; supra ba du

116 | Gesta collationis Carthaginensis

d158 : c2

c5 : d187 6

c6 : d185 5

c7 : d172 10

15

113. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Illorum etiam duorum, qui iam exierunt, conpares prodeant.” 114. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Cuius civitatis *es tu, vir venerabilis, episcopus?” Adeodatus episcopus dixit: “Felix episcopus Zumensis, nostrae communionis, qui contra Silvanum *agit, male habet.” 115. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ipsi hoc exegerunt. Videantur ergo qui praesentes sunt et qui absentes; hoc volumus constet.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Probabilis excusatio est.” Et *adiecit: “Recitetur.” Et recitavit: “Marinus episcopus ecclesiae catholicae Taborensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Victor episcopus [dixit] civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” 116. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Utrorumque praesentiam gesta retinebunt.” Item recitavit: “Aurelius episcopus ecclesiae catholicae civitatis Magomaziensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Alius eiusdem civitatis episcopus veniat a parte diversa.” Salustius episcopus partis Donati *civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Etiam hos constat esse praesentes.” Item recitavit: “Victor episcopus ecclesiae catholicae Libertinensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Ianuarius episcopus loci suprascripti dixit: “Agnosco illum; dioecesis mea est.” Victor episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Neminem illic habet.” Ianuarius episcopus partis Donati dixit: “Dioecesis mea est.” Victor episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Cum neminem illic habeat neque ecclesiam neque aliquem communicantem, frustra mentitur, quod sit eius dioecesis.” Ianuarius episcopus dixit: “Communicarunt tibi abante vim tuam?” 117. Petilianus episcopus dixit: “In una plebe Ianuarii, collegae nostri praesentis, in una dioecese, quattuor sunt constituti contra ipsum, ut numerus scilicet augeretur.” 118. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quaeratur quot annorum episcopus sit.”

113,2 prodeant] ipsi … constet (1,115,1sq.) hic tr. ba du la (et alia manu recognovi et accedente Adeodato episcopo add.); et accedente Adeodato episcopo add. ro ‖ 114,1sq. es tu (cf. 1,215,7; 3,138,10) scripsi; est P edd ‖ 3 Zumensis scripsi; Zumen. P; Zummensis edd; Summensis (cf. 1,16,79; 1,99,5) la ‖ 4 agit edd; aget P ‖ 115,1 Alypius … dixit P; del. ba du la ‖ 1sq. ipsi … constet (cf. cap. 1,115) P ro; tr. post prodeant (1,113,2) ba du la; et alia manu recognovi add. ro ‖ 4 adiecit (cf. we, p. 92sq.) scripsi; alius P; adiecit alius ba du la ‖ 6 presto P | dixit1 P; del. edd 116,3 item P edd; itemque la ‖ 3sq. Magomaziensis P edd; Magnomaziensis ro; Macomaziensis (cf. e.g. 1,187,73) fortasse melius ‖ 6 Salustius (cf. 1,201,84) P edd; Sallustius la ‖ 6sq. civitatis suprascriptae edd; tr. post dixit P (su add. in ras.) ‖ 10 episcopus P2 edd; episcopus dixit P ‖ 11 mea P edd; meae P2 ‖ 12 mea P edd; meae P2 ‖ 15 abante P; ante P1 edd

la 98 sc 706

pl 1282 sc 708

P 59v

1,113,1 – 121,12 | 117

la 99

sc 710

pl 1283

la 100 sc 712 P 60r

119. Petilianus episcopus dixit: “Quattuor estis contra unum.” 120. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Haec ad praesentem omnino non pertinent actionem. Quae coepta sunt perlegantur.” Item recitavit: “Optatus episcopus plebis Vesceritanae.” Idem dixit: “Praesto sum“. Fortunatus episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Ianuarius episcopus plebis *Tunusudensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Victorianus episcopus civitatis *suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Evangelus episcopus ecclesiae Assuritanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Petilianus episcopus dixit: “Noster ibi defunctus est; ipse dicat.” Item recitavit: “Latonius episcopus ecclesiae plebis Tenitanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Securus episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Aptus episcopus plebis Tigiensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Nec habui nec habemus episcopum Donatistam.” Primianus episcopus Carthaginensis dixit: “Non illic habemus.” Item recitavit: “Asellicus episcopus ecclesiae Tusuritanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Aptus episcopus civitatis *suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Innocentius episcopus ecclesiae Germaniensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Sed adversarium non habeo.” Item recitavit: “Honoratus episcopus Matharensis ecclesiae.” Idem dixit: “Praesto sum. Sed non contra me habeo episcopum.” Item recitavit: “Hilarus episcopus ecclesiae Bofet.” Idem dixit: “Praesto sum. Sed non habeo mecum episcopum.” 121. Petilianus episcopus dixit: “Noster fuit.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Et nos hoc cupimus, ut illum imitemini.” Item recitavit: “Secundus episcopus ecclesiae Ruspitanae.” Idem dixit: “Praesto sum. Sed non habeo contra me episcopum.” Item recitavit: “Donatus episcopus ecclesiae Anburensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Servatus episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Cresconius episcopus ecclesiae Tubiniensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Protasius episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Restitutus episcopus plebis Novasinnensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Felix episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Cresconius episcopus ecclesiae Cuiculitanae.” Idem dixit: “Praesto sum. Habui contra me episcopum; exivit de corpore.”

120,4 episcopus P1 edd; dixit add. P ‖ 5 Tunusudensis (cf. 1,201,78) ba du la; Tunuden. P ‖ 6 suprascriptae ba du la; superius P ‖ 8 episcopus P1 edd; episcopus dixit P ‖ 10 episcopus P1 edd; episcopus dixit P ‖ 12 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 14 Asellicus (cf. 1,207,153) la; Assellicus P edd ‖ 15 suprascriptae ba du la; superius P ‖ 18 Matharensis ecclesiae P edd; ecclesiae Matharensis tr. la ‖ 20 Bofet P; Bofetanae ba du; Bosetanae (cf. 1,126,78) la ‖ 121,5 Anburensis P; Amburensis edd; Amphorensis (cf. 1,198,7) la ‖ 9 Novasinnensis (cf. 1,208,6; 1,208,7) ba du la; Novas inn. P

c8 : d41 c9 : d182 6 c10 : d c11 : d162 10 c12 : d

c13 : d73/dc2 15 c14 : d c15 : d c16 : d 21

c17 : d c18 : d111 6 c19 : da4 c20 : d34 10 c21 : d

118 | Gesta collationis Carthaginensis

c22 : d c23 : d 16 c24 : d137 c25 : d 20 c26 : d c27 : d 25 c28 : d19 c29 : d110 c27.29.196.50 c30 : d210 32 c31 : d231 c32 : da5 36 c33 : d c34 : d47 40 c35 : d223 c36 : d48 c37 : d67 46

Item recitavit: “Lucianus episcopus ecclesiae Guirensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Sed alium contra me non habeo.” Item recitavit: “Tutus episcopus plebis Melzitanae.” Idem dixit: “Praesto sum. Sed alium contra me non habeo.” Item recitavit: “Donatianus episcopus ecclesiae Teleptensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” *Bellicius episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Potentius episcopus plebis Bladiensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Adeodatus episcopus dixit: “Quem ibi nos habemus, oculos dolet, venire non potest.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Utrum hic sit Carthagini?” Item recitavit: “Maximinus episcopus plebis Turensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Sed non contra me habeo episcopum.” Adeodatus episcopus dixit: “Noster fuit.” Item recitavit: “Datianus episcopus plebis Legensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Sed alium contra me non habeo.” Item recitavit: “Urbicus episcopus plebis Tebestinae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Perseverantius episcopus 〈civitatis suprascriptae〉 dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Aspidius episcopus plebis Tacaratensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Verissimus episcopus 〈civitatis suprascriptae〉 dixit: “Agnosco illum. Quattuor sunt in plebe mea: Datianus, Aspidius, Fortunatus et Octavianus.” Item recitavit: “Terentius episcopus Seleucianensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” *Messianus episcopus 〈civitatis suprascriptae〉 dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Servus Dei episcopus plebis Tubursicensis Bure.” Idem dixit: “Praesto sum.” Donatus episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Dialogus episcopus Zamensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Montanus episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Urbicosus episcopus plebis Eguilguilitanae.” Idem dixit: “Praesto sum. Sed catholica est omnis ex vetustate.” Item recitavit: “Silvanus episcopus plebis Perdicensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Rogatus episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Navigius episcopus Dydritanus.” Idem dixit: “Praesto sum.” Honoratus episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Romanus episcopus plebis Leptiminensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Victorinus episcopus civitatis *suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Rufinus episcopus plebis Drusilianensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Restitutus episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” 17 Teleptensis (cf. 1,198,61) edd; Telept. P ‖ 18 Bellicius (cf. 1,198,61) ba du la; Bellicus P 20 oculos P1 edd; oculus P ‖ 22 Maximinus P la; Maximianus edd | Turensis edd; Turen. P; Turrensis la ‖ 26 Tebestinae P edd; Tevestinae la (cf. 1,180,4) ‖ 27 civitatis suprascriptae ba du la; om. P ‖ 29 civitatis suprascriptae ba du la; om. P ‖ 32 Messianus (cf. 1,206,3) la ; Mescianus P edd civitatis suprascriptae ba du la; om. P ‖ 33 plebis P1 edd; om. P | Tubursicensis Bure (cf. 1,206,50) la; Tubursicen. Bure P; Tubursicuburensis ba du ‖ 37 Eguilguilitanae edd; Eguilguilit. P; Igilgilitanae la ‖ 41 Dydritanus edd; Dydrit. P; Tysdritanus la; Tydritanus (cf. Script. Hist. Aug. Gordian. 11,5) fortasse melius ‖ 44 suprascriptae ba du la; superius P

pl 1284

sc 714

la 101

pl 1285

sc 716 P 60v

1,121,13 – 126,16 | 119

pl 1286 sc 718 la 102

P 61r

Item recitavit: “Donatus episcopus Tisilitanus.” Idem dixit: “Praesto sum. Sed non habeo contra me alium episcopum.” Petilianus episcopus Donatista dixit: “Exivit de corpore.” Item recitavit: “Gallus episcopus Ticensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Petilianus episcopus dixit: “Non venit, litteras misit.” Item recitavit: “Donatianus episcopus Montenus.” Idem dixit: “Praesto sum.” Petilianus episcopus dixit: “Aegrotat.” Item recitavit: “Victorianus episcopus plebis Mustitanae.” Idem dixit: “Praesto sum. Habeo Felicianum Mustitanum et Donatum Turensem contra me.” 122. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “De nomine Feliciani, utrum in communione sit Primiani?” Et alia manu: “Recognovi.” 123. Petilianus episcopus dixit: “Quis tibi hoc mandavit aut ex cuius persona hoc exigis? an vis tibi inponere personam eorum, qui foris sunt?” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 124. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Dictum sit. Ad postulata respondeat.” Et alia manu: “Recognovi.” 125. Petilianus episcopus dixit: “Hoc iam internae actionis est.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” 126. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Nunc coeptus ordo teneatur. De his, si visum fuerit rationabile, postea requiretur.” Item recitavit: “Victorianus episcopus plebis 〈suprascriptae〉 pro Paschasio episcopo plebis Anguiensium.” Idem Paschasius dixit: “Praesto sum. Unitatem habeo.” Item recitavit: “Ferox episcopus plebis Macrinianensis Maius.” Idem dixit: “Praesto sum. [Unitatem habeo.]“ Pomponius episcopus *loci suprascripti dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Asmunius episcopus Tigualensis.” Idem dixit: “Praesto sum. In dioecesi mea duo sunt, Gaianus et Privatus.” Gaianus episcopus loci suprascripti dixit: “Agnosco illum.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Animadvertit nobilitas tua etiam in nostrorum dioecesi eos ordinasse episcopos.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Talia ab utrisque partibus constat obiecta. Si haec vultis diligenter inquiri, ad hanc causam superfluo venisse noscemur.” Item recitavit: “Felix episcopus plebis Segermitanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Restitutus episcopus loci suprascripti dixit: “Agnosco illum.”

48 Donatista P1 edd; Donatistae P ‖ 52 Montenus P edd; Montensis la ‖ 54 Mustitanae edd; Mustit. P1; Mustitas P ‖ 55 Turensem edd; Turen. P; Turrensem la ‖ 126,3 suprascriptae scripsi; om. P; Mustitanae ba du la | Paschasio (cf. 1,126,4) scripsi; Pascasio P edd ‖ 3sq. episcopo P edd; episcopus P2 ‖ 4 Paschasius (cf. 1,126,113) P; Pascasius ba du la ‖ 5 Macrinianensis scripsi; Macrinianen. P; Macrianensis (cf. 1,176,5) ba du la ‖ 6 unitatem habeo P edd; del. la | loci … dixit edd; dixit loci suprascripti tr. P ‖ 10 Alypius P2 edd; Elypius P | animadvertit edd; anima advertit P ‖ 13 si P la; ut si ba du

c38 : d

c39 : d 51 c40 : d c41 : d d234 55

c41 c42 : d c43 : d13 6 c44 : d46 d15 10

c45 : d150 16

120 | Gesta collationis Carthaginensis

c46 : d125 c47 : d 20 c48 : d# c49 : d69/dc3 c50 : d 26 c51 : d

c52 : d 31 c53 : d215 c54 : d 35 c55 : d187

c56 : d 40 c57 : d c58 : d72 c59 : d 46 c60 : d45/dt c61 : d217 50 c62 : d59

Item recitavit: “Secundus episcopus plebis Magarmelitanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Felix episcopus loci suprascripti dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Vincentianus episcopus plebis Feraditanae Maioris.” Idem dixit: “Praesto sum. Unitatem habeo.” Item recitavit: “Placentinus episcopus plebis Madaurensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Donatus episcopus loci suprascripti dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Rusticianus episcopus plebis Tabracensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Clarentius episcopus loci suprascripti dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Octavianus episcopus plebis Ressianensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Unitatem habeo.” Item recitavit: “Benenatus episcopus plebis Simittensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Nec habet alium nec haereticos.” Petilianus episcopus dixit: “Exivit de corpore.” Item recitavit: “Timianus episcopus plebis Utmensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Petilianus episcopus dixit: “Habet Felicem, sed absens est.” Item recitavit: “Filolocius episcopus plebis Adrumetinae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Victorinus episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Adeodatus episcopus plebis Belalitanae.” Idem dixit: “Praesto sum. Non habeo nec episcopum nec haereticos. Unitatem habeo.” Item recitavit: “Felix episcopus plebis Visicensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Episcopum contra me non habeo.” Victor episcopus civitatis Taborensis dixit: “Proxime recessit. Ego ibi intervenio.” Item recitavit: “Victor episcopus plebis Iufitanae.” Idem dixit: “Praesto sum. Unitatem habemus.” Item recitavit: “Fuscinullus episcopus plebis Eliensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Non contra me habeo episcopum.” Item recitavit: “Honorius episcopus plebis Cellensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Castus episcopus 〈civitatis suprascriptae〉 dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Maximianus episcopus Aquensium Regiorum.” Idem dixit: “Praesto sum. In patria mea non habeo alium episcopum.” Item recitavit: “Antonius episcopus plebis Carpitanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Veratianus episcopus 〈civitatis suprascriptae〉 dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Fortunatianus episcopus plebis Neapolitanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Ampelius episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Pannonius episcopus plebis Puppitanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Victorianus episcopus *civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.”

23 Tabracensis (cf. 1,187,85) edd; Tabrac. P ‖ 28 habet P; habeo P2 edd ‖ 31 dixit P2 edd; om. P 32 Adrumetine P ‖ 36 Visicensis edd; Visicen. P; Bisicensis la ‖ 37 Taborensis (cf. 1,201,88) edd; Tabore. P ‖ 39 Iufitanae scripsi; Iufit. P; Iufitensis ba du; Giufitanae la ‖ 44 civitatis suprascriptae la; om. P edd ‖ 48 civitatis suprascriptae la; om. P edd ‖ 51 Pannonius P1 edd; Panonius P 52 civitatis … dixit edd; dixit civitatis suprascriptae tr. P

sc 720 pl 1287

la 102

pl 1288 sc 722

P 61v

1,126,17–85 | 121

Item recitavit: “Ianuarianus episcopus plebis Tubulbacensis.” Idem dixit: c63 : d pl 1289 “Praesto sum. Unitas est catholica. Non contra me habeo episcopum in civitate

sc 724

la 104

pl 1290

sc 726

mea.” Item recitavit: “Gratianus episcopus plebis Metensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Fortunatianus episcopus partis Donati civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Victor episcopus plebis Bahannensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Unitatem habeo.” Item recitavit: “Quodvultdeus episcopus plebis Centuriensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Cresconius episcopus partis Donati civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Fortunatus episcopus plebis Capsensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Celer episcopus partis Donati civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Cresconius episcopus plebis Temonianensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Ibi in eodem loco, ubi ago, non contra me habeo episcopum.” 〈Item recitavit〉: “Montanus episcopus ecclesiae *catholicae Auguritanae.” Idem dixit: “Praesto sum. Unitatem habeo.” Item recitavit: “Iocundus episcopus plebis Sufetulensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Titianus episcopus partis Donati civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Victor episcopus plebis Bartanensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Honorius episcopus partis Donati civitatis suprascriptae dixit: “In mala, quae mihi fecit, modo illum didici.” Item recitavit: “Victor episcopus Cullitanus.” Idem dixit: “Praesto sum.” Fidentius episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Palatinus episcopus Bosetanus.” Idem dixit: “Praesto sum.” Felix episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Quodvultdeus episcopus Girvitanus.” Idem dixit: “Praesto sum.” Evasius episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Silvanus episcopus Carianensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Unitas est illic.” Item recitavit: “Emilianus episcopus Aggeritanus.” Idem dixit: “Praesto sum.” Candorius episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.”

54 catholica P2 edd; atholica P; katholica P1 ‖ 61 recitavit P2 edd; om. P ‖ 65 Celer (cf. 1,206,46) edd; Caeler P ‖ 68 item recitavit edd; om. P; maiorem lacunam statuit la | aecl. P | catholicae Auguritanae ba du la; cathaugurit. P; Cathauguritanae fortasse melius ‖ 70 Iocundus P1 edd; Iucundus P Sufetulensis (cf. 1,207,134) edd; Sufetul. P ‖ 73 Bartanensis edd; Bartan. P; Vartanensis (cf. 1,197,7)la ‖ 74 quae P2 edd; quem P ‖ 78 Bosetanus P la; Boset edd ‖ 80 Quodvultdeus P2 edd; Quovuldeus P | Girvitanus scripsi; Girvit. P; Girbitanus (cf. 1,199,6) ba du la ‖ 82 recitavit P2 edd; om. P ‖ 84 recitavit P2 edd; recitet P

55 c64 : d54

c65 : d 60 c66 : d#

c67 : d229 65 c68 : d c69 : d c70 : d262 71 c71 : d87 75 c72 : d173 c73 : d203 c74 : d160 81 c75 : d c76 : d6 85

122 | Gesta collationis Carthaginensis

c77 : d c78 : d c79 : d136 91 c80 : d202 c81 : d 95 c82 : d236 c83 : d 100 c84 : d c85 : d c86 : d264 106 c87 : d239 c88 : d177 110 c89 : d c90 : d c91 : d 116 c92 : d

Item recitavit: “Privatus episcopus plebis Usilensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Non contra me habeo episcopum, presbyterum illic habet.” Item recitavit: “Maius episcopus plebis Amudarsensis.” Idem dixit: “Praesto sum. In patria mea catholica est.” Item recitavit: “Victor episcopus plebis Uvazensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Secundinus episcopus plebis suprascriptae 〈dixit〉: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Cresconius episcopus plebis Tituli.” Idem dixit: “Praesto sum.” Victor episcopus loci suprascripti dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Milicus episcopus plebis Tagamutensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Omnes catholici sunt.” Item recitavit: “Speratus episcopus plebis Ammederensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Crescentianus episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Aurelius episcopus plebis Numnulitanae.” Idem dixit: “Praesto sum. Non habeo contra me episcopum.” Habetdeum diaconus episcopi Primiani Carthaginensis dixit: “Exivit de corpore.” Item recitavit: “Venustus episcopus plebis Turudensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Adeodatus episcopus dixit: “Non ibi habemus.” Item recitavit: “Honoratus episcopus Abiddensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Episcopum contra me non habeo ibi.” Item recitavit: “Gududus episcopus Ancusensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Donatus episcopus eiusdem loci dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Sabratius episcopus plebis Turre Tamallumensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Iurata episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Fortunatus episcopus ecclesiae Undesitanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Cresconius episcopus dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Severus episcopus plebis Utimari.” Idem dixit: “Praesto sum. Unitas est illic.” Item recitavit: “Paschasius episcopus plebis *Tibiucensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Sed unitas est illic.” Item recitavit: “Valerius episcopus plebis Utinisensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Episcopum non habeo.” Habetdeum diaconus dixit: “Fuit illic; exivit de corpore.” Item recitavit: “Urbanus episcopus plebis Theodalensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Catholica est, unitas est.”

87 episcopum] Petilianus episcopus dixit add. ba du | habet P edd; habeo la ‖ 90 Uvazensis (cf. 1,198,59) edd; Uvazen. P; Ubazensis la ‖ 91 dixit edd; om.P ‖ 92 Tituli P edd; Titulitanae fortasse melius ‖ 98 Numnulit. P; Numlulitanae laiv ‖ 99 episcopi P1 edd; episcopum P ‖ 100 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 103 Abidden. P; Aviddensis la ‖ 105 Ancusensis (cf. 1,207,138) ba du la; Aniusensis P ‖ 109 Undesitanae edd; Undesit. P; Vadesitanae (cf. 1,201,68) la ‖ 112 unitas P1 edd; unita P ‖ 113 recitavit P2 edd; recitet P | Paschasius P laiv; Pascasius edd | Tibiucensis la; Tiiucen. P; Tiiucensis edd ‖ 115 recitavit P2 edd; recitet P | Utinisensis edd; Utinisen (sic!) P; Tinisensis la ‖ 117 Theodalensis edd; Theodal. P ‖ 118 est1 P la; om. edd

pl 1291

P 62r

la 105 sc 728

pl 1292

sc 730

1,126,86 – 128,28 | 123

la 106 pl 1293 P 62v

sc 732

pl 1294

Item recitavit: “Victor episcopus plebis Migirpensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Gloriosus episcopus loci *suprascripti dixit: “Agnosco illum.” 127. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Cum episcoporum sit petita conlatio, miramur nescio qua inpudentia praesentem diaconum episcopi personam velle suscipere et conlationem, quam deo favente coepimus inchoare, studio contentionis perturbare. Unde cohibeat se a tali actione, quia non decet rebus seriis non necessaria commiscere.” Et alia manu: “Recognovi.” 128. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Superflua prosequitur sanctitas tua, cum constet praesentem ad id fuisse delectum, ut cognosceret singulos, non studium disputationis arriperet.” Item recitavit: “Lucianus episcopus plebis Tuneiensis.” 〈Idem〉 dixit: “Praesto sum. Unitas est illic.” Item recitavit: “Donatus episcopus plebis Saiensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Unitas est illic.” Item recitavit: “Rufinianus episcopus plebis Muzuensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Omnis catholica est.” Item recitavit: “Victor episcopus plebis Trisipensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Felicianus episcopus dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Adeodatus episcopus plebis Bencennensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Catholica est ab origine.” Item recitavit: “Faustinus episcopus plebis Sillitanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Possidonius episcopus loci suprascripti dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Felix episcopus plebis Aptugnitanae.” Idem dixit: “Praesto sum. Catholica est omnis.” Item recitavit: “Geta episcopus plebis Iubaltianensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Non habeo *econtra alium.” Item recitavit: “Ianuarianus episcopus plebis Cenculianensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Non est illic episcopus alius. Catholica est.” Item recitavit: “Iulianus episcopus plebis Tasfaltensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Unitas est. Catholica est illic omnis.” Adeodatus episcopus dixit: “Annus est ex quo mortuus est.” Item recitavit: “Crescentianus episcopus plebis Arenensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Unitas est apud me.” Item recitavit: “Licentius episcopus plebis Zattarensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Catholica est ibi.”

120 suprascripti ba du la; superioris P2; superius P ‖ 127,4 seriis P2 edd; serii se P; seriis se ro 128,4 idem edd; om. P ‖ 8 Muzuensis P edd laiv; Muzucensis la ‖ 11 episcopus P; loci suprascripti add. ba du la ‖ 15 Possidonius P edd; Possidius (cf. 1,197,15) la ‖ 18 recitavit P2 edd; recitet P 19 econtra (cf. 1,133,97; 1,133,100) scripsi; eo contra P; contra al (p. 428); contra me ba du la 22 recitavit P2 edd; recitet P | Tasfaltensis edd; Tasfalten. P; Tasbaltensis la ‖ 23sq. ex quo P2 edd; exeq P

c93 : d131 120

5

c94 : d 5 c95 : d c96 : d c97 : d# 11 c98 : d c99 : d91 15 c100 : d c101 : d c102 : d 21 c103 : d

c104 : d 26 c105 : d

124 | Gesta collationis Carthaginensis

c106 : d175

Item recitavit: “Malcus episcopus plebis Masculitanae.” Idem dixit: “Praesto sc 734

30 sum.” Vitalis episcopus *loci suprascripti dixit: “Agnosco illum.” c107 : d c108 : d38 c109 : d152 36 c110 : d c111 c205 c112 : d36 42 c113 : d c114 : d106 46 c115 : d

c116 : d55 51 c117 : d c118 : d66 56 c119 : d204

Item recitavit: “Marianus episcopus plebis *Rufinianensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Unitatem catholicae habet.” Item recitavit: “Tertiolus episcopus plebis Cillitanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Donatus episcopus loci *suprascripti dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Sopater episcopus plebis *Tambaiensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Faustinus episcopus 〈loci suprascripti〉 dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Paulus episcopus plebis Uzittarensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Non habeo ex illa parte.” Habetdeum diaconus dixit: “Exivit de corpore.” Item recitavit: “Ianuarius episcopus plebis Aptucensis.” Domnicus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Hic est. Commotus est corporis infirmitate.” Item recitavit: “Victor episcopus ecclesiae Uticensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Gedudus episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Qui supra pro Cericio episcopo plebis Uculensis.” Quo accedente idem dixit: “Praesto sum. Omnis catholica est.” Item recitavit: “Basilius episcopus plebis Altiburitanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Augustalis episcopus 〈loci suprascripti〉 dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Victor episcopus plebis Vinensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Habetdeum diaconus dixit: “Non ibi habemus. Exivit de corpore ante annos quinque.” Item recitavit: “Fructuosus episcopus plebis Abziritanae.” Vincentius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Hic est Carthagini. Sensit sibi.” Adeodatus episcopus dixit: “Diocesis est Feliciani Utinensis. Presbyterum ibi habet.” Item recitavit: “Publianus episcopus plebis *Bazari Didae.” Idem dixit: “Praesto sum. Unitas est.” Item recitavit: “Cassianus episcopus plebis Vamaccorensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Donatus episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum. Presbyter meus fuit.” Item recitavit: “Cresconius episcopus plebis Zaraitanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Rogatus episcopus *loci suprascripti dixit: “Agnosco illum.”

29 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 30 loci … dixit edd; dixit loci suprascripti tr. P ‖ 31 recitavit P2 edd; recitet P | Rufinianensis ba du la; Rufinianus P ‖ 33 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 34 suprascripti ba du la; superioris P2; superius P ‖ 35 Sopater P1 edd; Sapater P | Tambaiensis (cf. 1,198,94) ba du la; Tambalen. P ‖ 36 loci suprascripti ba du la; om. P ‖ 39 recitavit P2 edd; recitet P | Domnicus P1 edd; Dominicus P ‖ 40 est2 P1 edd; om. P ‖ 41 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 42 Gedudus (cf. 1,187,9) P la; Gedulus ba du ‖ 45 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 46 loci suprascripti ba du la; om. P 48 ante P2 edd; an P ‖ 51 Carthag. P | sibi] subaudiendum fortasse mortem prope esse ‖ 52 dioecesis edd | Utinensis (cf. 1,187,50) edd; Utin. P ‖ 53 Bazari Didae scripsi; Bazarididac P; Bazarididacensis ba du; Vazari Didae la | presto P ‖ 59 loci edd; locis P

la 107

pl 1295

P 63r

sc 736

pl 1296

1,128,29 – 129,3 | 125

la 108 sc 738

pl 1297

P 63v

sc 740

Item recitavit: “Felix episcopus Villae Regensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Non habeo contra me episcopum. Modo exivit de corpore.” Victor episcopus 〈loci suprascripti〉 dixit: “Constat me modo fuisse ordinatum.” Item recitavit: “Primulus episcopus plebis Tamagristensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Saturninus episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Adeodatus episcopus plebis Satafensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Urbanus episcopus loci suprascripti dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Faustinianus episcopus plebis Tamogadensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Gaudentius episcopus loci *suprascripti dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Avitus episcopus plebis Lamasuensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Ianuarius episcopus civitatis suprascriptae dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Sextilius episcopus plebis Assabensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Marcianus episcopus 〈civitatis suprascriptae〉 dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Marcianus episcopus Idicrensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Martialis episcopus 〈civitatis suprascriptae〉 dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Crispulus episcopus ecclesiae Volitanae.” Idem dixit: “Praesto sum.” Quodvultdeus episcopus 〈civitatis suprascriptae〉 dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Germanus episcopus Gypsariensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Fidentius episcopus 〈civitatis supradictae〉 dixit: “Agnosco illum.” 〈Item recitavit〉: “Rogatus episcopus Gaguaritanus.” Idem dixit: “Praesto sum. Unitatem habet.” Adeodatus episcopus dixit: “Noster fuit. A nobis illo transiit.” Item recitavit: “Quadratus episcopus plebis Gegitanae.” Idem dixit: “Praesto sum. Numquam ibi fuit episcopus *Donatista.” Item recitavit: “Gregorius episcopus Tamamallensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Lucius episcopus 〈civitatis suprascriptae〉 dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Lucius episcopus civitatis Tagaratensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Quintus episcopus 〈civitatis suprascriptae〉 dixit: “Agnosco illum.” Item recitavit: “Felicianus episcopus plebis Cufrutensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Episcopum alium non habeo.” 129. Primianus episcopus dixit: “Ille, qui fuit, damnatus est et a nobis et ab illis, cum scirent illum reum. Et ipsi confirmaverunt. Adhuc alter non est ordinatus.” Et alia manu: “Primianus episcopus recognovi.”

60 Villae Regensis scripsi; Villae Regen. P; Villa Regensis (cf. 1,207,94) edd ‖ 61sq. loci suprascripti ba du la; om. P ‖ 68 suprascripti ba du la; superius P ‖ 69 Lamasuensis edd; Lamasuen. P; Lamasbensis (cf. 1,187,3) la ‖ 69sq. idem … sum om. ro ‖ 71 recitavit P2 edd; recitet P | Assabensis (cf. 1,198,25) P edd; Assavensis la ‖ 72 civitatis suprascriptae la; om. P edd ‖ 74 civitatis suprascriptae la; om. P edd ‖ 76 Quodvultdeus P2 edd; Quodvuldeus P | civitatis suprascriptae la; om. P edd ‖ 77 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 78 episcopus P edd; civitatis supradictae add. la | civitatis supradictae addidi; om. P edd ‖ 79 item recitavit ba du la; om. P ‖ 82 Donatista scripsi; d. (= dixit) P; om. P2 edd ‖ 83 Tamamallensis scripsi; Tamamallen. P; Tamallensis (cf. 1,207,98) ba du la 84 civitatis suprascriptae la; om. P edd ‖ 85 Lucius P1 edd; Leucius P | civitatis P edd; om. la 86 civitatis suprascriptae la; om. P edd ‖ 129,1 et1 P laiv; om. edd

c120 : d242 61 c121 : d107 c122 : d37 66 c123 : da6 c124 : d33 70 c125 : d120 c126 : d35 c127 : d233 76 c128 : d# c129 : d 80 c130 : d c131 : d244 c132 : d245 86 c133 : d

126 | Gesta collationis Carthaginensis

c134 : d89

Item recitavit: “Bonifatius episcopus Cenensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” la 109

5 Vindemius episcopus 〈civitatis suprascriptae〉 dixit: “Agnosco illum.” c135 : d75

c136 : d 10

c137 : d 5

c138 : d c139 : d93 6

5

10 ct1 ct2

Item recitavit: “Adeodatus episcopus plebis Bazaritanae.” Idem dixit: “Praesto sum. Est quidem in corpore constitutus Calipodius; sed, cum videret universum populum ad ecclesiam catholicam fuisse conversum, discessit.” Item recitavit: “*Iuventius episcopus Tunugabensis.” Idem dixit: “Praesto sum. Non ibi habeo contra me episcopum.” 130. Primianus episcopus dixit: “Damnatus est in causa adulterii; tamen illic fuit usque ad annum praesentem.” Item recitavit: “Sabinus episcopus Tuccensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Adeodatus episcopus dixit: “In dioecese mea est ordinatus, ex presbytero meo est.” Sabinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Cum saepe a civibus meis peterer, ut eos in communionem ecclesiae catholicae suscepissem, rogaverunt eam, ut eis episcopus daretur. Petiverunt me, et ordinatus sum.” Adeodatus episcopus dixit: “Quem habuit decessorem? Edicat in cuius locum successit.” 131. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Constat non ibi fuisse catholicam?” Adeodatus episcopus dixit: “Non.” Item recitavit: “Marianus episcopus Utzipparitanorum.” Idem dixit: “Praesto sum. Numquam ibi habui alium.” Item recitavit: “Victorinus episcopus plebis Larensis.” Idem dixit: “Praesto sum.” Honoratus episcopus 〈civitatis suprascriptae〉 dixit: “Agnosco illum.” 132. Hilarus exceptor dixit: “Quoniam codices implevimus et alii nobis subrogandi sunt exceptores, iubeat nobilitas tua e corpore nostro alios subrogari nobis custodibus datis.” Vitalis notarius ecclesiae catholicae dixit: “Hoc et ego suggero quod et exceptor nobilitati tuae.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Dentur nunc notariis, qui codices se implesse confirmant, et exceptoribus ab utraque parte custodes.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Iam nos delegisse custodes mandato ipso narravimus. Ex ipsis etiam duos offerimus custodes.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Eorum nomina, qui nunc offeruntur, edicito.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Deuterium et Restitutum.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Congruum est, ut,

5 civitatis suprascriptae la; om. P edd ‖ 6 Bazaritanae P edd; Vazaritanae (cf. 1,188,6) la ‖ 7 Calipodius (cf. 1,188,6) la; Calipotius P edd ‖ 9 Iuventius (cf. Aug. epist. 175, tit. [CSEL 44, 653,7]) scripsi; Niventius P edd ‖ 130,2 presentem P ‖ 4 ex presbytero (cf. e.g. Greg. M. epist. 5,17,19 [CCSL 140, 284]) P al (p. 428sq.); presbyterio edd ‖ 6 eam P1 edd; eum P ‖ 131,3 recitavit P2 edd; recitet P | episcopus P2 edd; om. P | Utzipparitanorum edd; Utzipparitanor P; Uzipparitanorum la 5 Victorinus P la laiv; Victorius lasc edd ‖ 6 civitatis suprascriptae la; om. P edd ‖ 132,4 nobilitati tuae (cf. 3,279,5) edd; n.t. P; nobilitatis tuae fortasse melius ‖ 7 Carthag. P; Carthaginiensis la 8 mandato P2 edd; mandatu P | ipso] i- exp. P2 ‖ 10 nunc P1 edd; nuc P ‖ 11 episcopus edd; om. P; add. post ecclesiae P2

pl 1298

sc 742

P 64r

sc 744

la 110 pl 1299

1,129,4 – 133,27 | 127

P 64v sc 746 pl 1300

la 111

sicuti et alii subrogati sunt exceptores, sic dentur et ab alia parte custodes.” Primianus episcopus Carthaginensis dixit: “Damus custodes Victorem Hipponiensem et Marinianum *Oeensem, collegas nostros.” 133. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quoniam ex utraque parte episcopi custodes videntur adpositi, singulorum, sicut coeperat, officium nomina subscriptionesque recitare debebit.” Et *adiecit: “Susceptas tabulas ad maiorem diligentiam alterutrum signet sollicitudo custodum, ut hisdem praesentibus reseratae describi possint atque ea, quae gesta sunt, scidarum serie contineri.” Cumque ab utrisque partibus tabulae susciperentur atque signarentur, recitatum est: “Innocentius episcopus Lamiggigensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Praesto sum.” Iunianus episcopus dixit: “Nec ego illum novi nec ipse me.” Et recitavit: “Rufinianus episcopus Bonustensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Numquam illic fuerunt Donatistae.” Primianus episcopus Carthaginensis dixit: “Ipse fuit noster, sed populos habemus quibus ordinare.” Rufinianus episcopus 〈ecclesiae〉 catholicae Bonustensis dixit: “Numquam habuit.” Et *recitavit: “Laodicius episcopus plebis Clypiensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E parte adversa est Geminius.” 〈Geminius episcopus dixit: “Agnosco illum.”〉 Et recitavit: “Donatus episcopus plebis *Buritanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” *Quo recitato idem dixit: “Non illic habent Donatistae neminem.” Et recitavit: “Candorius episcopus plebis Mullitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato Marcellinus episcopus dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Isaac episcopus plebis Utinensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” 〈Quo recitato〉 Felicianus episcopus dixit: “Agnosco illum.”

14 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 15 Oeensem (cf. 1,201,28)ba du la; Oensem P ‖ 133,2 episcopi P1 edd; episcopos P | adpositi P1 edd; adpositis P ‖ 3 adiecit scripsi (cf. we, p. 92sq., sequente ro); ad P2 edd; a P ‖ 5 possint P2 edd; possit P | scidarum P; scedarum P2 edd ‖ 6 ab P edd; ad la 12sq. Carthaginensis edd; Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 14 ecclesiae edd; om. P ‖ 15 recitavit scripsi; recitatum est P edd ‖ 16 suprascripta P2 edd; superius P1 ‖ 17sq. Geminius2 … illum la; om. P edd ‖ 19 Buritanae edd; Buritani P ‖ 20 quo recitato la; qr. cum recit. P; quare cum recitavisset ba du ‖ 23sq. recitato] idem dixit habeo Marcellinum contra me add. la ‖ 26 quo recitato scripsi; om. P edd; quo recitato idem dixit habeo Felicianum contra me la

d17 d164

5 c140 : d132

c141 : d 11

c142 : d119 16

c143 : d 20 c144 : d126

c145 : d55 26

128 | Gesta collationis Carthaginensis

c146 : d205 30 c147 : d

c148 : d 35 c149 : d

40 c150 : d

Et recitavit: “Qui supra pro Victore episcopo Tuburbitanorum Minorum coram sc 748 viro clarissimo tribuno et notario Marcellino subscripsi eum suprascripta mandasse praesentem Carthagini.” 〈Quo recitato〉 Maximinus episcopus dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Felix episcopus Tubiensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi 〈Carthagini.” Quo recitato〉 idem dixit: pl 1301 “Catholica est sola.” Et recitavit: “Felix episcopus Abbir Maius coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Catholica est sola.” Et recitavit: “Augendus episcopus plebis Villae Magnensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Catholica est tantum.” Primianus episcopus Carthaginensis dixit: “Ipse est, qui iamdudum ad illam partem transiit.” Et recitavit: “Lucidus episcopus plebis Marcellianensis et Bazitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Catholica est.” 〈…〉

c151 : 〈Et recitavit: “… episcopus plebis … coram viro clarissimo tribuno〉 et notario P 65r d220?d270? Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: sc 750 47 “E diverso est 〈Restitutus〉.” Restitutus episcopus dixit: “Agnosco illum.” c152 : d256 50 c153 : d#

c154 : d 56

Et recitavit: “Aufidius episcopus plebis Tignicensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” *Quo recitato idem dixit: “E diverso habeo Iulianum.” Iulianus episcopus dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Fortunatus episcopus plebis Abensensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo reci- pl 1302 tato idem dixit: “Unitatem habeo.” Optatus episcopus dixit: “Non habemus epi- la 112 scopum, presbyterum habemus.” Et recitavit: “Trifolius episcopus plebis Aborensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Nomen si illic auditum fuerit Donatistarum, lapidatur.”

30 praesentem P2 edd; praesente P1 | quo recitato scripsi; om. P edd; quo recitato et accecedente Victore episcopo idem dixit habeo Maximinum contra me la ‖ 32 Carthagini … recitato la; om. P edd ‖ 34 Abbir Maius P la; Abbiritanorum Maiorum ba du ‖ 37 Villae Magnensis scripsi; Villae Magnen. P; Villaemagnensis edd ‖ 39 Carthaginensis edd; om. P; Cartha. P2; Carthaginiensis la 41 Bazitanae edd; Bazit. P; Vazitanae la 40 ipse P edd laiv; ille la | illam P lasc edd; illa la ‖ 45 et1 … tribuno la; om. P edd; unum folium nomina undeviginti fere episcoporum continens deesse arbitror; cf. we, p. 93sq. ‖ 46 Carthagini om. ro ‖ 47 Restitutus1 ba du la; om. P ‖ 49 quo recitato ba du la; qua re P ‖ 51 Abensensis edd; Abensen. P; Avensensis la

1,133,28–91 | 129

sc 752

pl 1303

P 65v

sc 754 la 113

Et recitavit: “Qui supra pro Paulino Zurensi praesente litteras nesciente coram viro clarissimo *tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” *Quo recitato et accedente episcopo Paulino catholico idem dixit: “Catholica est.” Habetdeum diaconus Primiani episcopi dixit: “Presbyter est illic noster. Diocesis est nostra.” Et recitavit: “Lucrus episcopus plebis Nigrensium Maiorum coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Unitas est.” Habetdeum diaconus dixit: “Presbyterum habet.” Et recitavit: “Fidentius episcopus plebis Cefalensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Unitatem habeo.” Valentinianus *diaconus Primiani episcopi dixit: “Modo exivit de corpore; Fidentius dicebatur.” Et recitavit: “Cresconius episcopus plebis Rusucensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Unitatem habeo.” Habetdeum diaconus dixit: “Non habemus.” Et recitavit: “Ambibius episcopus plebis Pisitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Habeo Felicem e diverso.” Valentinianus diaconus dixit: “Felix dicitur; litteras misit excusationis senectutis causa.” Et recitavit: “Rogatianus episcopus *plebis Tigimmensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso mihi est Victorianus.” Et accedente Victoriano episcopo 〈idem〉 dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Stephanus episcopus plebis Sinnaritanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino, suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Unitas est illic, ecclesia est illic.” Habetdeum diaconus dixit: “Diocesis *ea est Cypriani a Siccenni. Cyprianus dicitur episcopus, qui illic intendit ad Sinnar.” Et recitavit: “Serotinus episcopus plebis Turuzitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Numquam habuit nec habet.” Habetdeum diaconus dixit: “Presbyter est illic Cattus.” Serotinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Illic est, sed superfluo.”

59 tribuno … Marcellino la; Marcellino tribuno et notario tr. P edd ‖ 60 quo recitato ba du la; qua re P ‖ 62 dioecesis edd ‖ 69 diaconus … episcopi ba du la; dixit Primiani episcopi P; om. P2 74 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 78 plebis Tigimmensis (cf. 1,197,5) ba du la; Tigimma pl. Tigimmen. P ‖ 81 idem ba du la; om. P ‖ 82 Sinnaritanae (cf. 86) la; Sinnuarit. P; Sinnuaritensis edd 84 illic1 P2 edd; illic nec P; illic nam fortasse melius ‖ 85 ea ba du la; mea P | illic P1 edd; illoc P 86 Sinnar P la; Sinuar ba du

c155 : d 60

c156 : d 65 c157 : d

70 c158 : d

c159 : d# 75

c160 : d86 80 c161 : d#

85 c162 : d

90

130 | Gesta collationis Carthaginensis

c163 : d

c164 : d 96 c165 : d219 100 c166 : d257

105 c167 : d38

110

c168 : d154 115

c169 : d 121

c170 : d192 125

Et recitavit: “Maiorinus episcopus plebis Zemtensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Catholica est; nec habuit nec habet.” Et recitavit: “Thomas episcopus plebis Cubdensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Econtra neminem 〈habeo.” … dixit: “Non〉 habemus.” Et recitavit: “Restitutus episcopus plebis Muzucensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino 〈suprascripta〉 mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Econtra Idaxius nobis est.” Et accedente Idaxio episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Antonius episcopus plebis Mutugenensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” *Quo recitato idem dixit: “E diverso Splendonius est.” Et accedente Splendonio episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Privatianus episcopus plebis Vegeselitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso est mihi Donatus Cillitanus.” Et accedente Donato Cillitano episcopo idem dixit: “Diaconos illic habeo; vicina plebs agit; diocesis mea est.” Privatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ubi conveniunt?” Donatus episcopus dixit: “Et loca et memorias martyrum tamen prohibuisti. Candidum non habui presbyterum inde?” Privatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Et ubi agebat?” Et recitavit: “Emilianus episcopus ecclesiae Bennefensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” *Quo recitato idem dixit: “Non habeo neminem e diverso.” *Valentinianus diaconus dixit: “Maximianus dictus est. Hodie de corpore exiit.” Emilianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Triennium habeo ex illo, quo ordinatus sum, nullum illic scio.” *Valentinianus diaconus dixit: “Mittatur, et videant illum.” Et recitavit: “Litorius episcopus plebis Suavensis, coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” *Quo recitato idem dixit: “Unitas est illic, omnis catholica est.” Habetdeum diaconus *Primiani 〈episcopi〉 dixit: “Non habemus.” Et recitavit: “Benenatus episcopus plebis Hospitensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo reci96 suprascripta P2 edd; superius P ‖ 97 habeo … non (cf. 1,133,73.123.157sq. 173.200sq. 250.261) scripsi; om. P edd ‖ 99 suprascripta la; om. P edd ‖ 102 recitavit P2 edd; recitet P | Mutugenensis la; Mutugenen. P Mutugennensis edd ‖ 103sq. quo recitato ba du la; qua re P ‖ 106 Vegeselitanae edd; Vegeselit P ‖ 113 agebat P la; agebatur edd ‖ 115sq. quo recitato ba du la; qua re P ‖ 116 non P la; om. ba du | Valentinianus edd; Valentianus P ‖ 118 habeo P1 edd; ab eo P 119 Valentinianus edd; Valentianus P | videant P edd; videat fortasse melius ‖ 121 quo recitato ba du la; qua re P ‖ 122sq. Primiani episcopi (cf. 1,126,99; 1,133,61.264) scripsi; partis P; partis Donati ba du la

pl 1304

sc 756

pl 1305 la 114 P 66r sc 758

1,133,92–158 | 131

pl 1306 sc 760

la 115

P 66v

tato idem dixit: “In loco meo alius non est episcopus.” Lucullus episcopus dixit: “Persequutio semper me fugavit.” Et recitavit: “Leontius episcopus plebis Musertitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato 〈idem dixit: “Habeo neminem e diverso.”〉 Habetdeum diaconus *Primiani 〈episcopi〉 dixit: “Cresconius nunc ordinatus est contra.” Et recitavit: “Silvanus episcopus plebis Macrianensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Non habet neminem. Catholica est.” Et recitavit: “Eunomius episcopus plebis Marazenensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso est mihi Habetdeum.” Habetdeum episcopus dixit: “Praecessor meus ad Marazanensem locum ordinatus est. Is, postquam cathedram sedit, expulsus est.” Eunomius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Numquam sedit.” Habetdeum episcopus dixit: “Ego etiam non admissus in tertio miliario in civitate conquievi.” Eunomius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Numquam fuerunt Donatistae nec sunt nec aliquando sederunt cathedram.” Habetdeum episcopus dixit: “Modo oppressi sunt.” Et recitavit: “Barbarus episcopus plebis Hierpinianensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta 〈mandavi et subscripsi〉 Carthagini.” 〈Quo recitato〉 idem dixit: “Non habeo neminem contrarium.” Valentinianus diaconus dixit: “Moecopius dicebatur episcopus. Exivit de corpore.” Et recitavit: “Secundianus episcopus plebis Hermianensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Contra mihi est Maximianus episcopus.” Et accedente Maximiano episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Postumianus episcopus plebis Tagorensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” *Quo recitato idem dixit: “*Catholicae est unitatis.” Et recitavit: “Barbarianus episcopus plebis Creperulensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi *Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Catholica est tantum.” Valentinianus diaconus dixit: “Non habemus.”

128 Musertitanae edd; Musertit. P; Mustitanae (cf. 1,206,48) la ‖ 130 idem … diverso ba du la; om. P ‖ 130sq. Primiani episcopi (cf. ad 1,133,122sq.) scripsi; partis P; partis Donati ba du la 135 Marazenensis edd; Marazenen. P; Marazanensis (cf. 1,133,138) la ‖ 138 cathedram P2 edd; cathedra P ‖ 144 Hierpinianensis edd; Hierpinianen. P; Hirpinianensis la ‖ 145 mandavi … subscripsi ba du la; om. P ‖ 145sq. quo recitato ba du la; om. P ‖ 153sq. quo recitato ba du la; qua re P ‖ 154 catholicae ba du la; catholica P ‖ 156 Carthagini ba du la; Carthagine P

c171 : d230 130 c172 : d

c173 : d# 136

140

c174 : d 145

c175 : d40 150 c176 : d

c177 : d 156

132 | Gesta collationis Carthaginensis

c178 : d

Et recitavit: “Felix episcopus Caniopitanorum coram viro clarissimo tribuno et sc 762

160 notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato

c179 : d52 165 c180 : d141

170 c181 : d

c182 : d140 175

c183 : d188 180 c184 : d# d# 185 c185/c*12 : d d68

〈idem dixit: “Catholica est tantum.”〉 Valentinianus diaconus dixit: “Presbyterum habemus nomine Restitutum.” Et recitavit: “Victor episcopus plebis Tibaritanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso est Victorianus episcopus.” 〈Et〉 accedente Victoriano episcopo idem dixit: “Agnosco eum.” Et recitavit: “Gennadius episcopus plebis Membressitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino *suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso mihi est Restitutus.” 〈Et accedente Restituto episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “…〉 episcopus plebis Simingitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato 〈idem dixit: “Catholica est tantum.”〉 Habetdeum diaconus dixit: “Non habemus.” Et recitavit: “Octavius episcopus plebis Utimmensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E contrario mihi est Bonifatius.” Et accedente Bonifatio episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Victorinus episcopus plebis *Tabudensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso est Argutus.” Et accedente Arguto episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Maximinus episcopus plebis Enerensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Catholica est. Unitatem habeo.” Quodvultdeus episcopus dixit: “Habet episcopum, sed male habet.” Et recitavit: “Reginus episcopus plebis Tigillavensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” *Quo recitato 〈idem dixit: “E diverso mihi est Donatus.”〉 *Flavianus episcopus dixit: “De itinere revertit Donatus causa aegritudinis.”

159 recitavit P2 edd; recitet P | Caniopitanorum edd; Caniopitanor. P; Canopitanorum la 161 idem … tantum la; om. P edd ‖ 162 Restitutum P2 edd; Restitutus P ‖ 165 diverso] mihi add. du | et ba du la; om. P ‖ 166 eum P edd; illum la ‖ 168 suprascripta ba du la; superius P 169‒171 Restitutus … episcopus (cf. 1,198,69) scripsi; Restitutus episcopus P; Restitutus episcopus. Et accedente Restituto episcopo idem dixit: Agnosco illum. Et recitavit: Restitutus episcopus ba du la ‖ 173 idem … tantum la; om. P edd ‖ 174 Utimmensis P edd; Utummensis (cf. 1,198,67) fortasse melius ‖ 178 Tabudensis (cf. 1,133,226; 1,201,92) ba du la; Tabudesen. P ‖ 179 suprascripta P2 edd; superius P ‖ 187sq. quo recitato ba du la; qua re P ‖ 188 idem … Donatus ba du la; om. P | Flavianus edd; Flavianis P

pl 1307

la 116 sc 764

pl 1308

1,133,159–223 | 133

P 67r

sc 766

pl 1309 la 117

sc 768

Et recitavit: “Qui supra pro Cresconio episcopo Centenariensi, praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino [suprascripta mandavi et subscripsi Carthagine], eo quod infirmitatis causa praepediatur, mandante ipso subscripsi Carthagini.” Quo recitato Quodvultdeus episcopus dixit: “Etiam ipse male habet.” Et recitavit: “Felix episcopus plebis Izirianensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino *suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso est mihi Saturus.” Et accedente Saturo episcopo idem dixit: “Presbyter meus erat.” Et recitavit: “Felicianus episcopus plebis Feraditanae Minoris praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Catholica est.” Valentinianus diaconus dixit: “Non habemus.” Et recitavit: “Romanus episcopus plebis Meglapolitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso non habeo.” Felix episcopus dixit: “Presbyterum habemus Maximianum, praesto est.” Et recitavit: “Restitutus episcopus plebis Cincaritanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso mihi est Campanus episcopus.” Et accedente Campano episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Nados episcopus plebis Sabratensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso habui, modo non habeo.” Et recitavit: “Cultasius episcopus plebis Mataritanensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Unitas est.” Habetdeum diaconus dixit: “Habuimus Rusticianum. Modo exivit de corpore.” Et recitavit: “Octavianus episcopus plebis Uci Maius coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino *suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Unitatem habeo.” Salvianus episcopus dixit: “Senis Victoriani diocesis est. Presbyterum habet Ianuarium.” Et recitavit: “Safargius episcopus plebis Lampuensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” 〈Quo recitato idem dixit: “E diverso habeo Cartherium.”〉 Valentinianus diaconus episcopi

190 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 191sq. suprascripta … Carthagine (Carthagini edd) P edd ; delevi (cf. 1,133,226‒228) ‖ 193 recitato] lacunam indicavit ba (e.g. idem dixit: “E diverso est …”) ‖ 195 suprascripta ba du la; superius P ‖ 202 Meglapolitanae P edd; Megalapolitanae ro ‖ 210 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 213 Mataritanensis scripsi; Mataritan. P; Mataritanae edd ‖ 217 Uci Maius P la; Uci Maioris ba du ‖ 218 suprascripta ba du la; superius P ‖ 219sq. dioecesis edd 222sq. quo … Cartherium la; om. P ‖ 223sq. episcopi Primiani P2; episcopo Primiani P; Primiani episcopi tr. edd

c185 c186 : d 191 d# c187 : d144 195

c188 : d 200 c189 : d d# 205 c190 : d81

c191 : d 211 c192 : d 215 c193 : d9 d259 220 c194 : d

134 | Gesta collationis Carthaginensis

Primiani dixit: “Senis Cartheri est plebs, sed absens est. Pedibus laborat. Propterea 225 venire non potuit.” c183 c195 : Et recitavit: “Victorinus episcopus plebis Tabudensis pro Gorgonio consacerdote d# meo, qui infirmitate detinetur, plebis Liberaliensis coram viro clarissimo tribuno et c195

notario Marcellino mandante ipso subscripsi *Carthagini.” Quo recitato idem Gorgo-

da4 nius dixit: “Basilicam mi deposuerunt haeretici. Solus sum.” Protasius episcopus 230 dixit: “Habemus illic Victorem episcopum.” c196 : d110

c197 : d 236 d259 c198 : d 240

c199 : d# 245 c200 : d

250 c201 : d

c202 : d201 255

Et recitavit: “Fortunatus episcopus Loci Casensis Calanensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Solus sum.” Verissimus 〈episcopus〉 dixit: “Presbyter est ibi Victorinus.” Et recitavit: “Theasius episcopus plebis Memblositanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” *Quo recitato idem dixit: “Sola unitas est illic ecclesiae catholicae.” Salvianus episcopus dixit: “Tempore persecutionis succubuit illic episcopus, qui illic fuit.” Et recitavit: “Probantius episcopus plebis Trofimianensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Solus sum.” Valentinianus diaconus dixit: “Presbyterum habet.” Et recitavit: “Dulcitius episcopus plebis Tacapitanae praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: 〈“Habeo alium contra me.”〉 Valentinianus diaconus dixit: “Felix dicitur. Hic est, sed male habet.” Item recitavit: “Catulinus episcopus plebis Gittensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Unitas est.” Valentinianus diaconus episcopi Primiani dixit: “Non habemus.” Et recitavit: “Villaticus episcopus plebis Sinnipsensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Unitas est.” Et *recitavit: “Hilarianus episcopus plebis Hiltensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” *Quo recitato 〈idem dixit: “Solus sum.”〉 Et accedente Victore episcopo idem dixit: “Modo sum illic ordinatus, non me novit.” Hilarianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Non habet.”

226 consacerdote P2 edd; consecer. P; consacer P1 ‖ 228 Carthagini la; Carthagine P ‖ 229 mi P; mihi P2 edd ‖ 232 suprascripta P2 edd; superius P ‖ 233 episcopus ba du la; om. P ‖ 235 recitavit P2 edd; recitet P | Memblositanae edd; Memblosit. P; Memblonitanae la ‖ 236sq. quo recitato ba du la; qua re P ‖ 243 Tacapitanae edd; Tacapit. P ‖ 245 habeo … me ba du la; om. P ‖ 254 recitavit edd; recitet P | Hilarianus P1 edd; Ilarianus P ‖ 255sq. quo recitato ba du la; qua re P 256 idem1 … sum1 la; om. P edd ‖ 257 catholicae P1 edd; ecclesiae P | dixit P2 edd; om. P

pl 1310 P 67v

sc 770 la 118

pl 1311

1,133,224 – 135,13 | 135

sc 772

la 119 P 68r

sc 774

pl 1312

Et recitavit: “Ianuarianus episcopus ecclesiae Gisipensis Maius coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: 〈“Solus sum.” … dixit:〉 “Non habemus.” Et recitavit: “Severianus episcopus *Ceramussensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Catholica est omnis.” Habetdeum diaconus episcopi Primiani dixit: “Habemus senem Adeodatum.” Severianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ostendat illum.” Adeodatus episcopus dixit: “In plebe mea est Milevitana Ceramussa.” 134. Severianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Omnis ab origine catholica est ibi; numquam ibi fuerunt Donatistae.” Adeodatus episcopus dixit: “In plebe mea est. Per *violentiam inde exclusit omnes, et presbyteros.” Severianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Mentitur teste deo.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Illud sanctitas tua simpliciter dignetur edicere, utrum in ea plebe episcopus nunc sit.” Adeodatus episcopus dixit: “In plebe mea est, circum circa meum est totum. *Et iam mei terrore succubuerunt omnes, qui in eodem loco constituti erant.” Severianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Mentitur.” Et recitavit: 135. “Domnicus episcopus plebis Bullensium Regiorum praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso mihi est Felix, sed unus est, qui *illi communicat.” Et accedente Felice episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “*Valentinus episcopus Vaiensis pro consacerdote meo Regino ecclesiae Vegeselitanae, qui hic apud Carthaginem infirmitatis causa detinetur, praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino subscripsi.” Quo recitato Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Male habet.” Habetdeum diaconus dixit: “Gavinius praesto est.” Et recitavit: “Reparatus episcopus plebis Sufasaritanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Non habet, fuit ibi.” Habetdeum diaconus dixit: “Modo recessit.”

259 Ianuarianus P laiv; Ianuarius edd | Maius P (cf. 1,126,5; 1,133,34.217); Maioris P2 edd 261 solus … dixit2 (cf. 1,133.73.97.123.157sq. 173.200sq. 250) scripsi; om. P edd ‖ 262 Ceramussensis (cf. cap. 1,134; 1,65,11; 1,133,267) la; Ceramun. P; Ceramunensis edd ‖ 134,3 violentiam edd; violentia P | omnes P; clericos add. edd ‖ 7sq. et iam scripsi; etiam P edd ‖ 8 erant P1 edd; sunt P ‖ 135,3 illi edd; illic P ‖ 5 recitavit P2 edd; recitet P | Valentinus (cf. 1,99,8) ba du la; Valentinianus P | Vaiensis (cf. 1,186,5) ms pi; Vaien. P; Vaianensis (cf. 1,57,6; 1,99,9) ba du la ‖ 6 Carthag. P ‖ 8sq. Gavinius P; Gavinus (cf. 1,187,26) edd; Gabinius la ‖ 10 Sufasarit. P

c203 : d 260 c204 : da7

265

5

10 c205 : d237

c3 c206 : d44 6

c207 : d 11

136 | Gesta collationis Carthaginensis

c208 : d

Et recitavit: “Proculus episcopus plebis Loci Serrensis coram viro clarissimo tri-

15 buno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recic209 : d#

20 c210 : d28

c211 : (d277) 26 c212 : d12 30 c213 : d

c214 : d 36

c215 : d92 40

c216 : d263 45 c# c217 : d258

tato idem dixit: “Unitatem habeo.” Valentinianus diaconus dixit: “Non habemus.” Et recitavit: “Publicius episcopus Gratianopolitanae plebis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso Deuterius est, solus sine plebe.” *Deuterius episcopus dixit: “Quia et domus deiecisti et persecutionem mihi fecisti.” Et recitavit: “Maximianus episcopus plebis Suboabburitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso habeo Germanum.” Et accedente Germano episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Pompeianus episcopus Sucardensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Hic est, sed aegrotat.” Et recitavit: “Fortunatus episcopus plebis Rusuccuritanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso mihi est Optatus.” Et accedente Optato episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Victor episcopus plebis Bartimisiensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Catholica est.” Habetdeum diaconus dixit: “Non habemus.” Et recitavit: “Restitutianus episcopus plebis Sululitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” *Quo recitato idem dixit: “Omnis catholica est, omnes catholicos habemus.” Valentinianus diaconus dixit: “Non habemus.” Et recitavit: “Helpidius episcopus plebis Aquensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso mihi est Reparatus episcopus.” Et accedente Reparato episcopo idem dixit: “Ipse est. Agnosco illum.” Et recitavit: “Victor episcopus plebis Malianensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso est Nestorius.” Et accedente Nestorio 〈episcopo〉 idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Ego Restitutus episcopus, petitum de me a Victore episcopo Mamillensi, coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino subscripsi eum supra-

14 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 16 Valentinianus P1 edd; Valentinus P ‖ 19 Deuterius2 edd; Deutius P ‖ 20 domus P; domos P2 edd ‖ 21 Suboabburitanae scripsi; Suboabburit. P; Zugabbaritanae (cf. 1,182,11) ba la; Sugabbaritanae du ‖ 36sq. quo recitato ba du la; qua re P ‖ 41 Reparato P1 edd; Repparato P ‖ 45 diverso P; mihi add. edd | episcopo ba du la; om. P ‖ 47 petitum de me a P1; petitum demea P; petitum me ba du; petitus a la ‖ 48sq. suprascripta P2 edd; superius P

sc 776

la 120

pl 1313

P 68v

sc 778

1,135,14–83 | 137

pl 1314

la 121

sc 780

P 69r

sc 782

pl 1315

scripta me mandasse.” Quo recitato idem dixit: “E diverso est Serenianus.” Et accedente Sereniano 〈episcopo〉 idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Victor episcopus plebis Tabaicariensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso est Marcianus.” Et accedente Marciano episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Victor episcopus plebis Timicitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Habeo Optatum e diverso.” Et accedente Optato 〈episcopo〉 idem dixit: “Ipse est.” Et recitavit: “Bonifatius episcopus plebis Vallitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi *Carthagini.” *Quo recitato idem dixit: “Non habeo.” Valentinianus diaconus dixit: “Defunctus est ante annos septem. Restitutus dictus est.” Et recitavit: “Qui supra subscripsi pro Limeniano episcopo plebis Taprurensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta eum praesentem Carthagini mandasse.” Quo recitato idem dixit: “Catholica est.” Habetdeum diaconus dixit: “Contra non habemus.” Et recitavit: “Proculus episcopus plebis Giutsitanae Salariae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Catholica est.” Habetdeum diaconus dixit: “Habet presbyterum Lillybium.” Et recitavit: “Auxilius episcopus plebis Nurconensis coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “Unitatem possidemus, quod omnes sciunt Caesarienses. Hic est Severinus, dicat.” Severinus episcopus dixit: “Numquam habuit.” Et recitavit: “Mensurius episcopus plebis Medefessitanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato 〈idem dixit: “Neminem habeo contra me.”〉 Valentinianus diaconus dixit: “Modo exivit de corpore.” Et recitavit: “Honorius episcopus pro Ianuario fratre et coepiscopo meo plebis Casas Medianensium Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta *mandante ipso subscripsi.” Quo recitato et accedente Ianuario episcopo catholico idem dixit: “E diverso est mihi Aemilianus.” 〈Et accedente Aemiliano episcopo idem dixit: “Agnosco illum.”〉

49 me P; mihi edd ‖ 50 episcopo ba du la; om. P ‖ 57 episcopo ba du la; om. P ‖ 60 Carthagine P ‖ 60sq. quo recitato ba du la; qua re P ‖ 62 annos P2 edd; ante P ‖ 71 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 72 suprascripta P2 edd; superius P ‖ 75 Medefessit. P; Menefessitanae la ‖ 77 idem … me ba du la; om. P ‖ 81 mandante ipso (cf. 1,133,192; 1,133,228) scripsi; mandavi pro eo P; mandavi et pro eo P2 edd ‖ 81sq. accedente P2 edd; acta P ‖ 82sq. et … illum la; om. P edd

50 c218 : d101

c219 : d85 56

c220 : d 60

c221 : d 65 c222 : d

70 c223 : d22

c224 : d 76

c58 c225 : d146 81

138 | Gesta collationis Carthaginensis

c226 : d

Et recitavit: “Adeodatus episcopus plebis Simidiccensis coram viro clarissimo

85 tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo c# c227 : d95

90 c228 : d155

c229 : d176 96

c230 : d10 100

ca2 : d

ca3 : d190

ca4 : d 6

recitato idem dixit: “Catholica est.” Habetdeum diaconus dixit: “Non habemus.” Et recitavit: “Ego Restitutus episcopus pro Solemmio *collega meo plebis Tigisitanae praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso est Paschasius.” Et accedente Paschasio 〈episcopo〉 idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Lampadius episcopus plebis Tiseditanae coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso 〈est mihi Donatus.” Et accedente Donato episcopo idem dixit:〉 “Agnosco illum.” Et recitavit: “Cyprianus episcopus plebis Tuburbitanorum Maiorum praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino *suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso est Rufinus.” Et accedente Rufino 〈episcopo〉 idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Donatianus episcopus plebis Zellensis praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi Carthagini.” Quo recitato idem dixit: “E diverso habeo Natalicum.” Et accedente Natalico episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” 136. 〈Et recitavit:〉 “Alypius episcopus ecclesiae catholicae *Tagastensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino hoc mandatum suscepi et subscripsi.” Quo recitato idem dixit: “Utinam, quemadmodum Tagastis antiqua unitate gaudet, ita etiam de ceteris locis gaudeamus!” 137. Petilianus episcopus dixit: “Mala est unitas innocentiae et criminis; non *possunt utraque iuxta misceri.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Et recitavit: 138. “Augustinus episcopus ecclesiae Ipponiensium Regiorum Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino hoc mandatum suscepi et subscripsi.” Quo recitato 〈idem dixit: “E diverso habeo Macrobium.”〉 Et accedente Macrobio episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Vincentius episcopus ecclesiae Culusitanae Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino hoc mandatum suscepi et subscripsi.” Quo recitato idem dixit: “Catholica est.” Habetdeum diaconus dixit: “Habuit, sed modo communicavit ipsis.”

84 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 87 Solemmio P; Solemnio edd | colleca P ‖ 87sq. Tigisitanae] Dusitanae (cf. 1,197,25) fortasse melius ‖ 88sq. mandavi et] mandante ipso (cf. 1,133,192; 1,133,228; 1,135,81) fortasse melius ‖ 90 episcopo la; om. P edd ‖ 93sq. est … dixit (cf. 1,198,100) ba du la; om. P ‖ 96 suprascripta ba du la; superius P ‖ 98 episcopo la; om. P edd ‖ 136,1 et recitavit ba du la; om. P | Tagastensis ba du la; dixit Tagastenus P ‖ 137,2 possunt ba du la; posse P 138,1 Ipponiensium la; Ypponien. P; Hipponiensium ba du | Regiorum ba du la; Regior. P; dixit add. P2 ‖ 3 idem … Macrobium la; om. P edd ‖ 6 presente P

la 122

sc 784

pl 1316

P 69v

sc 786 la 123

1,135,84 – 141,8 | 139

pl 1317

sc 788

P 70r

la 124

sc 790

Et recitavit: “Fortunatus episcopus ecclesiae Constantinensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino hoc mandatum suscepi et subscripsi.” *Quo recitato idem dixit: “E diverso habeo Petilianum.” 139. Petilianus episcopus dixit: “Ipse est ecclesiae persecutor in eadem civitate, ubi ego episcopus sum.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Et paulo ante iaculatus es iniuriam et non recepisti.” Fortunatus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “In eadem civitate ab haereticis omnia altaria confracta sunt.” Petilianus episcopus dixit: “Persecutorem te esse acta contineant. Loco suo audies quae mereris.” Et recitavit: “Fortunatianus episcopus ecclesiae Siccensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino hoc mandatum suscepi et subscripsi.” Quo recitato idem dixit: “Unitatem ecclesiae Siccensis novi; episcopum quidem tantum nomine audivi.” Et recitavit: “Possidius episcopus ecclesiae catholicae Calamensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino hoc mandatum suscepi et subscripsi.” 〈Quo recitato idem dixit: “Catholica est.”〉 Petilianus episcopus dixit: “Crispinus proximo tempore exivit de corpore.” Et recitavit: “Florentius episcopus ecclesiae catholicae Hipponensium Zaritorum Carthagini constitutus coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi.” *Quo recitato idem dixit: “E diverso est Victor.” Habetdeum diaconus dixit: “Custos datus est codicum.” 140. Petilianus episcopus dixit: “Iamdudum inter defensores, quibus mandatum est, adverti nomen Fortunatiani et Fortunati retineri. Nunc quoque ipsos mandatores esse recitari percipio. Quae est ista diversitas? Nemo umquam sibi mandavit.” 141. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Utrum eorum, qui causam peragendam susceperunt, par ac similis sit subscriptio recitetur.” Et recitavit: “Fortunatus episcopus ecclesiae Constantinensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino hoc mandatum suscepi et subscripsi.” Quo recitato item recitavit: “Fortunatianus episcopus ecclesiae Siccensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino hoc mandatum suscepi et subscripsi.” Quo recitato

139,3 paulo ante] cf. 1,137,1sq. 141,3–5 Fortunatus…subscripsi] cf. 1,138,9–11 5–7 Fortunatianus…subscripsi] cf. 1,139,7–9 9 Constantinensis (cf. 1,65,2; 1,141,3) scripsi; Constantiniensis P edd ‖ 11 quo recitato ba du la; qua re P ‖ 139,2 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 4 hereticis P ‖ 5 persecutorem P1 edd; persecutiorem P ‖ 10 nomine P2 edd; in nomine P ‖ 13 quo … est la; om. P edd ‖ 15 Hipponensium Zaritorum la; Hipp. Zaritor. P; Hipponiensium Zaritorum ba du ‖ 17 quo recitato ba du la; qua re P 140,2 Fortunatiani edd; Furtunatiani P ‖ 141,3 Constantiniensis (cf. ad 1,138,9) la ‖ 8 rec. P

ca5 : da2 10

5 ca6 : d133

10 ca7 : d

cc1 : d17/dt 16

ca6 ca5

ca5 ca6 6

140 | Gesta collationis Carthaginensis

cc2 : d 5 d42 d17/dt cc1 10

cc3 : d79 5 cc4 : d161

10 cc5 : d196

cc6 : d213 16

cc7 : d 20

142. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Pervidet sanctitas vestra subscriptionibus suis eos de suscepto mandato fuisse professos. Unde cetera per ordinem relegantur.” Et recitavit: “Serenianus episcopus Miditanus Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi.” Quo recitato *idem dixit: “Catholica est.” Peregrinus Sufetanus episcopus dixit: “Presbyterum illic habeo Victorem. Diocesis mea est.” Victor episcopus dixit: “Adsum. Scriptum sit si ipse Florentius bene me agnoscit, qui me persecutus est innocentem, quem adprehendit, in custodiam officii dedit necandum, ubi triennium temporis feci.” 143. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ista suo ordine, cum putaveris, peragentur.” Et recitavit: “Novatus episcopus ecclesiae Sitifensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi.” Quo recitato idem dixit: “E diverso habeo Marcianum.” Et accedente Marciano episcopo idem dixit: “Agnosco persecutorem meum.” Et recitavit: “Maurentius episcopus ecclesiae Tubursicensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino suprascripta mandavi et subscripsi.” Quo recitato idem dixit: “E diverso *Ianuarium habeo.” Et accedente *Ianuario 〈episcopo〉 idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Bonifatius episcopus ecclesiae Cataquensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino *suprascripta mandavi et subscripsi.” *Quo recitato idem dixit: “E diverso Speratus est mihi.” Et accedente Sperato 〈episcopo〉 idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Squillacius episcopus ecclesiae Scilitanae Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino *suprascripta mandavi et subscripsi.” Quo recitato idem dixit: “E diverso Donatum habeo.” Et accedente Donato episcopo idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Priscus episcopus ecclesiae Quidiensis *Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino *suprascripta mandavi et subscripsi.” Quo recitato idem dixit: “Non habeo Donatistas. Qui illic fuit cum paucis

142,4 Miditanus scripsi; Midit. P; Miditensis edd; Mididitanus la ‖ 6 idem edd; item P ‖ 9 adprehendit scripsi; adpraehendit P; et add. P2; apprehendit et edd | triennium P2 edd; triennio P (fortasse melius) ‖ 143,1 numerum et rubricam in codice omissa recte restituit ba ex cap. 1,143 (la) ‖ 5 accedente P2 edd; actu P ‖ 9 Ianuarium (cf. 1,201,22) scripsi; Iamuarianum P; Ianuarianum edd 10 Ianuario scripsi; Iamuariano P; Ianuariano edd | episcopo la; om. P edd ‖ 11 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 12 suprascripta ba du la; die ss. P; die superiori ms pi ‖ 13 subscripsi] Carthag. add. P; Carthagini add. ms pi ba du | quo recitato ba du la; qua re P ‖ 14 episcopo la; om. P edd ‖ 15 Squillacius P edd; Scyllacius (cf. 1,2,5) la; Scillacius fortasse melius ‖ 16 suprascripta ba du la; die ss. P; die superiori ms pi ‖ 19 Carthagine P ‖ 20 suprascripta ba du la; die ss. P; die superiori ms pi

pl 1318

sc 792

la 125 P 70v

1,142,1 – 145,8 | 141

sc 794 pl 1319

la 126 sc 796

P 71r

parentibus suis, cum ipsis conversus est.” Honoratus episcopus dixit: “Episcopus noster *Quiziensibus succubuit in persecutione. Presbyteri nostri sunt illic.” Et recitavit: “Deuterius episcopus Caesariensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino *suprascripta mandavi 〈et subscripsi〉.” Quo recitato Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Custos est tabularum.” Valentinianus diaconus episcopi Primiani dixit: “Emeritus est illic.” Et accedente Emerito 〈episcopo〉 idem dixit: “Agnosco eum.” Et recitavit: “Restitutus episcopus Tagorensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino *suprascripta mandavi 〈et subscripsi〉.” Quo recitato Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Etiam ipse custos est tabularum.” Valentinianus diaconus episcopi Primiani dixit: “Non habemus.” Et recitavit: “Leo episcopus municipii Moptensis Carthagini constitutus praesente viro clarissimo tribuno et notario Marcellino *suprascripta mandavi et subscripsi.” Quo recitato idem dixit: “Habeo Felicem.” Et accedente Felice 〈episcopo〉 idem dixit: “Agnosco illum.” Et recitavit: “Asterius episcopus plebis Vicensis Carthagini constitutus coram viro clarissimo tribuno et notario Marcellino 〈suprascripta〉 mandavi et subscripsi.” 〈Quo recitato〉 idem dixit: “In ipso loco mecum alius episcopus non est.” Et accedente Urbano episcopo idem dixit: “Deus videt, quia non illum novi.” 144. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Iamdudum me obtulisse sanctitati vestrae sat certum est, ut conpetenti reverentia sedentes omnia tractaretis, siquidem mihi onerosum esse non nescio tot venerabilibus viris stantibus residere. Unde vel nunc multitudine sequestrata sedere dignamini.” 145. Petilianus episcopus dixit: “Agimus gratias honorificentiae tuae, vir nobilis, quod talis ac tanta est tua *praestantia, ut benemeritis viris antiquissimisque sacerdotibus et tot persecutionum palmis florentibus hanc benignitatem praestare digneris, ut gravissima senectus, quae ornata est et annis et meritis suis, sedendo sese reficiat, ne stando diutius laborare videatur, ne hic quoque labor oneret vires modicas senectutis. Sed quoniam vires dominus subministrat ipsamque reverendam senectutem facit esse fortiorem, non erubescimus, non veremur, non evitamus te residente, vir nobilis, libenter *adsistere; siquidem hoc nec dominus noster Christus

144,1sq. iamdudum…vestrae] ubi ? 145,8sq. dominus…est] cf. Mt. 27,11 23 Quiziensibus la; Quizicensibus P; Quizicensis ba du ‖ 25 suprascripta ba du la; die ss. P; die superiori ms pi | et subscripsi ba du la; om. P ‖ 27sq. accedente P2 edd; actu P ‖ 28 episcopo la; om. P edd ‖ 29 Tagor. P ‖ 30 suprascripta ba du la; die ss. P; die superiori ms pi | et subscripsi ba du la; om. P ‖ 33 Moptensis (cf. 1,180,14) edd; Mopt. P; Moptanus fortasse melius ‖ 34 suprascripta ba du la; die ss. P; die superiori ms pi ‖ 35sq. et … dixit P2 edd; om. P ‖ 38 suprascripta ba du la; om. P ‖ 39 quo recitato ba du la; om. P ‖ 144,2 sedentes P2 edd; sedente P ‖ 4 dignamini P la laiv; dignemini lasc edd ‖ 145,2 praestantia la; praesentia P; pietas ba du | antiquissimisque edd; antiquissimis quae P ‖ 3 prestare P ‖ 4 et1 P laiv; om. edd ‖ 5sq. vires modicas P la; modicas vires tr. edd ‖ 8 adsistere edd; adistere P; adstare proposuit laiv

d# ct1 : da3 25

ct2 : d 30

ct3 : d24 35 ct4 : d214

40

5

142 | Gesta collationis Carthaginensis

vitaverit, cum ante praesidem stetisse dignatus est, quanto magis nos non recusa10 mus, cum tu honorificus, tu iustus, tu reverens, tu benignus hanc offeras gratiam,

5

d1.2.3.4.6.12. 14.7.9.11 da1.2.3.4.5.6. 7 8 10

quae tibi a domino remuneratore dignissimis praemiis frequentissime referatur? Id autem nobis expedit, id necesse est, ut, cum causa peroratur, cum prius incipitur, ut etiam personae constent, stare singulos deceat, quibus subire contigit disceptationis examen.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 146. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quoniam oblata recusat sanctitas vestra, pars illa tractanda est, ut, quia, sicut voluit vestra religio, universorum, qui subscripserant, demonstrata praesentia est, secundum formam caelestis oraculi, sponsionis quoque vestrae memores deligatis idoneos vestrae scilicet assertionis actores, quibus disputantibus atque multitudinis, sicut ante placuit, confusione seclusa plene possint universa cognosci.” 147. Emeritus episcopus dixit: “*Res in vado est: mandantium persona praesens est, mandatum quoque ferimus; sed ut actorum fides etiam cum nostra subscriptione adstipuletur, et professio recitabitur et quae in placito subscripta sunt actis haerebunt.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 148. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Susceptum mandatum ab officio recitetur.” Et cum tradidissent, Rufinianus *scriba recitavit: “Post consulatum Varanis viri clarissimi viii Kalendas Iunias Carthagini Ianuarianus, Primianus, Felix, Donatus, Candorius, Optatus, Donatianus, Antonianus, Victorianus, Fortis et ceteri, Primiano, Petiliano, Emerito, Protasio, Montano, Gaudentio, Adeodato coepiscopis nostris praesentes praesentibus salutem. Mandamus vobis ecclesiae dei causam defensoresque vos facimus adversus traditores persecutoresque nostros, qui nos in iudicio viri clarissimi spectabilis tribuni et notarii Marcellini per supplicationem suam proposito edicto inquietare voluerunt, ut eorum intentionibus respondeatis. Quidquid egeritis pro statu sanctae ecclesiae, ratum nos habituros nostra subscriptione profitemur. Et alia manu: ‘Optamus vos in domino bene valere et nostri memores esse.’ ” Quo recitato 149. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Subscriptiones huius quoque mandati relegantur.”

146,3sq. secundum…oraculi] cf. 1,4,13; 1,4,23 4 sponsionis…memores] cf. 1,14,19sq. 12sq. ut2 … constent P edd; et … constant la ‖ 13 contingit ba du la ‖ 146,3 subscripserant P1; subscripserunt P edd ‖ 147,1 res in vado (cf. Ter. Andr. 844) ba du la; resinuando P; res iuvanda ms pi ‖ 148,3 scriba ba du la; subscriba P ‖ 3sq. kalendas Iunias (cf. 1,207,44) scripsi; kl. iun. P; kalendarum Iuniarum edd ‖ 8 defensores quae P ‖ 11 quidquid P la; quicquid lasc edd | statu P2 edd; stato P ‖ 149,1 subscriptiones P2 edd; subscriptionibus P

pl 1320 sc 798

la 127 P 71v

sc 800

1,145,9 – 157,4 | 143

pl 1321 sc 802

la 128

P 72r

sc 804

Rufinianus scriba recitavit: “ ‘*Ianuarianus episcopus Casensium Nigrensium huic mandato nostro subscripsi.’ Item alia manu: ‘Primianus episcopus Carthaginensis huic mandato subscripsi.’ Item alia manu: ‘Felix urbis Romae episcopus huic mandato subscripsi.’ Item alia manu: ‘Donatus episcopus Botrianensis huic mandato subscripsi.’ Item alia manu: ‘*Florianus episcopus Putiziensis subscripsi.’ Item alia manu: ‘Candorius episcopus Aggeritanus subscripsi.’ Item alia manu: ‘Antonianus episcopus Lamsortensis subscripsi.’ ” Quo recitato 150. Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Noverimus etiam ipsorum praesentiam.” 〈Et alia manu〉: “Recognovi.” 151. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Tam mandatum quam subscriptiones eidem cohaerentes gestis praesentibus inserentur. Ad pleniorem autem fidem pars utraque designet, utrum nihil de mutuis mandatis vocetur in dubium.” 152. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Secundum subscriptiones mandati singuli accesserunt nostrorum et professi sunt mandasse se nobis. Etiam ipsi hoc faciant, ut subscriptionibus recitatis singuli profiteantur mandavisse se huicque mandato subscripsisse.” Et alia manu: “Recognovi.” 153. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ideo transire iussi sunt singuli, ut de praesentia, non de professione constaret. Subscriptiones enim tantum posse sufficere nulli vocatur in dubium. Unde nunc illud quaeritur, utrum utrarumque partium mandata *utrisque partibus placere videantur.” 154. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Sed volumus, ut suis subscriptionibus respondeant, per incolomitatem tuam, cognoscant mandavisse se. Quia non interfuit sublimitas tua, cum isti subscriberent, quod clanculo fecerunt, publice profiteantur.” Et alia manu: “Recognovi.” 155. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Iusta poscuntur, licet subscriptiones certum sit posse sufficere.” 156. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Ipsi nos sollicitiores reddiderunt.” 157. Rufinianus scriba recitavit: “Ianuarianus episcopus *Casensium 〈Nigrensium〉.” Et cum recitaret, Ianuarianus 〈episcopus dixit〉: “Ego et mandavi et subscripsi. Scriptum sit itaque me non habere adversarium aliquem de parte ipsorum in plebe mea.” 3 Ianuarianus (cf. 1,148,4; 1,157,1; 1,157,2; 1,207,46) edd; Ianuarius P | Casensium Nigrensium edd; Casen. Nigren. P ‖ 4sq. Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 7 Florianus ba (cf. 1,163,8) du la; Florinus P ‖ 9 Lamsortensis edd; Lamsort. P; Lamsort(it)anus fortasse rectius ‖ 150,2 et alia manu ba du la; om. P ‖ 151,2 coherentes P ro ‖ 152,1 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 3 singuli P1 edd; singulis P ‖ 153,4 utrisque pi ba du la; utriusque P ‖ 154,1 Carthag. P; Carthaginiensis la 156,1 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 157,1sq. Casensium Nigrensium (cf. 1,149,3) ba du la; Casen. d. P ‖ 2 recitaret (hinc usque ad d31 passim) scripsi; recit. P; recitasset edd | episcopus dixit ba du la; om. P

d1 d2 d3 d4 d5 d6 d7 9 10

d1 : c

144 | Gesta collationis Carthaginensis

d2

Rufinianus scriba recitavit: “Primianus episcopus Carthaginensis.” Et 〈cum〉 re-

6 citaret, Primianus episcopus Carthaginensis dixit: “Mandaveram; sed ego hoc mand3 10

5 d4 : c d5 : c 10

datum suscepi.” Rufinianus scriba recitavit: “Felix episcopus urbis Romae.” Et 〈cum〉 recitaret, Felix episcopus urbis Romae dixit: “Et mandavi et subscripsi.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ubi est Felix?” Et alia manu: “Recognovi.” 158. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Esto quia urbis Romae episcopum se dicit. Quare praeiudicatur absenti?” Et alia manu: “Recognovi.” 159. Petilianus episcopus dixit: “Quae ratio huc eum detulerit, nullus ignorat. Nobilitatem omnem hic esse Romanam nec ipsi nescitis. Idem igitur turbo eademque necessitas eum huc detulit. Ut non dissentire videretur a nobis, et ipse mandavit.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 160. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Potuimus et nos transmarinos conducere, quorum nomina adderemus mandato.” Et alia manu: “Recognovi.” 161. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Licet et sanctitas vestra plenius recognoscat et imperiali sit auctoritate definitum inter Africanarum provinciarum episcopos me tantum debere cognoscere, tamen hoc quoque sine praeiudicio episcopi urbis Romae licet ex superfluo libenter indulgeo.” 162. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Abundat *vos absenti praeiudicasse.” Et alia manu: “Recognovi.” 163. Petilianus episcopus dixit: “In omnibus hoc sequantur et teneant se pro absentibus ac transmarinis nihil esse loquuturos.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Abundat nos Innocentium dixisse urbis Romae esse episcopum.” Et alia manu: “Recognovi.” Rufinianus scriba recitavit: “Donatus episcopus Botrianensis.” 〈Et cum recitaret,〉 idem dixit: “Et mandavi et subscripsi. Scriptum sit me non habere contrarium.” Rufinianus scriba recitavit: “Florianus episcopus Putiziensis.” Et cum recitaret, Primianus episcopus Carthaginensis dixit: “Hic apud Carthaginem infirmatus est. Timens exitum suum perrexit. Iam subscripserat.”

157,6sq. mandaveram…suscepi] cf. 1,201,88–90 161,2sq. imperiali…cognoscere] cf. 1,4,8 5 Carthag. P; Carthaginiensis la | cum ba du la; om. P ‖ 5sq. recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 6 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 8 cum ba du la; om. P | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 158,1 catholicae] Carthaginensis fortasse addendum ‖ 160,1 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 162,1 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 2 vos al (p. 429); nos P edd; non add. post absenti du la ‖ 163,3 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 4 Innocentium P edd; innocentem P2 (ac.) ‖ 6sq. et cum recitaret scripsi; et cum recitasset la; om. P edd ‖ 8 Putiziensis (cf. 1,149,7) ba du la; Putzien. P | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 9 Carthaginensis edd; Carthag. P; Carthaginiensis la

pl 1322 la 129 sc 806 P 72v

sc 808

1,157,5 – 165,14 | 145

Et recitavit: “Candorius episcopus Aggeritanus.” Et cum recitaret, idem dixit: d6 : c76 P 73r “Mandavi et subscripsi. Habeo contrarium.” la 130

pl 1323 sc 810

sc 812 la 131 P 73v

Et recitavit: “Antonianus episcopus Lamsortensis.” 〈Et cum recitaret,〉 idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Non illic habeo adversarium.” Et recitavit: “Datianus episcopus Tamicensis.” 〈Et cum recitaret,〉 idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium ibi non habeo.” Et recitavit: “Victorianus episcopus Abissensis.” Et cum recitaret, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium 〈non〉 habeo in diocese mea.” Et recitavit: “Natalicus episcopus Tzellensis.” Et cum recitaret, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Maximinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Diocesis est Mizoni episcopi. Presbyteros habet et abundantem populum quam ipso.” Et recitavit: “Fortis episcopus Cediensis.” Et cum recitaret, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” 164. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quoniam longum est ire per singulos, hi decem, qui se mandasse professi sunt, actis edicant, utrum coram ipsis omnium sit facta subscriptio et praebeant in ea, quae sunt gesta, consensum.” 165. Petilianus episcopus dixit: “Magno quidem compendio utitur magnificentia tua, vir nobilis, ut decem patres collegaeque nostri, qui iam se mandasse subscripsisseque professi sunt, etiam ceteros patres subscripsisse testentur (equidem hoc ad eam rem vel maxime proficit, ne tempus huiusce diei ulterius producatur); sed tamen hoc expedit causae, ut singuli quique se et mandasse et subscripsisse profiteantur propterea, ut etiam illud non taceant se aemulos non habere. Lucrum enim videtur his cedere, qui multos se adversum nostros habere per hanc provinciam ostenderunt, si in provincia Numidia non ostendamus eos penitus non habere aut habere certe, sed raris locis. Omnis enim intentio nostra, vir nobilis, sicut meminisse dignaris, de numero saepissime causata est atque in eodem vehementissime haeret. Et quamquam nobis multitudinem pax nutriat et conservet, illis multitudinem bella conquirant, dum absentibus nobis aut in locis aut in civitatibus nostris aut in diocesibus passim multas imagines erigunt, ut numerosi esse videantur, tamen, etsi par sit utriusque adversitatis numerus, maior meus debet videri,

165,9sq. sicut…dignaris] cf. e.g. 1,14,16sq.; 61,6–10; 65,5sq.; 70,2sq. 11 recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 12 contrarium] Emilianum fortasse addendum 13 Antonianus (cf. 1,149,8) P la; Antonius edd | Lamsortensis edd; Lamsort. P; Lamsort(it)anus fortasse rectius | et cum recitaret scripsi; et cum recitasset la; om. P edd ‖ 15 et cum recitaret scripsi; et cum recitasset la; om. P edd ‖ 17 Abissensis edd; Abissen. P; Apissensis la | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 18 non addidi; om. P edd ‖ 19 Tzellensis scripsi; Tzellen. P; Zellensis (cf. 1,135,99) ba du la | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 21 Mizoni P; Mizonii ba du; Musoni la populum] magis add. la | ipso P; ipse P2 edd ‖ 22 recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd 164,3 prebeant P ‖ 165,1 conpendio la ‖ 2sq. subscripsisse quae P ‖ 8 ostendamus P la; ostendimus ba du ‖ 12 aut2] at ro

d7 : c d8 : c 16 d9 : c d10 : c# c# 21 d11 : c c

5

10

146 | Gesta collationis Carthaginensis

15 qui et me absente perstitit *et sic persistit et, cum ipse sit cardinalis atque authenti-

cus, nec aemulatione multiplici superatur.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 166. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Desiderio vestro satisfacere volui in omnibus inquirendis. Ceterum constat nullam mihi de numero cognitionem fuisse mandatam.” 167. Petilianus episcopus dixit: “Nobis hoc salvum sit, quod non debuimus reticere.” 168. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Potuimus quidem numerosiores catholicae ecclesiae toto orbe diffusae, quantum ad causam pertinet, in Africa demonstrare, *si in hoc totum actionis pondus consisteret. Verum quia nescio quibus moratoriis actionibus vir gravissimus utitur Petilianus, amputatis super5 fluis ad causae iam initium veniatur! Significantes insinuantesque nobilitati tuae vanum in nos praeiudicium sua prosecutione voluisse depromere …” Et cum diceret – 〈et〉 alia manu: “Recognovi.” –, 169. Petilianus episcopus dixit: “Iniuriam facis vane, reponetur tibi. Et quamquam reponere non liceat, tecum habeto.” Et alia manu: “Recognovi.” 170. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “… quo diceret excusationis tendiculas praetendens ante diem cognitionis se quasi caelorum senatum partis Donati *episcopos observasse, diuturno labore fuisse confectos, cum a nostra parte omnino semper audientia flagitata sit. Sed idcirco diem tempusque observavi5 mus, ut et in hoc oboedientia catholicae ecclesiae monstretur.” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –, 171. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Secundum edicti tenorem utraeque partes his tantum in iudicio remanentibus, quibus constitit cognitionem ab omnibus fuisse mandatam, iuxta professiones suas causam tractare debebunt.” 172. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ut causa cognosci possit, decernat sublimitas tua superfluam et circumstantem nobis exire multitudinem.” Et alia manu: “Recognovi.” 173. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Hoc fieri necesse est. Illud autem prius est, ut decem ab utraque parte fateantur se in subscribentium consensisse personas; et licet ad vestram petitionem eorum fuerit praesentia procurata, tamen, ne quid vobis denegatum esse videatur, universorum subscriptiones ex 5 ordine relegantur.”

170,2 caelorum senatum] cf. 1,29,12 15 et sic persistit scripsi; et si persistit add. P; om. P2 edd ‖ 166,2 nullam P2 edd; nulla P ‖ 3 mandatam P2 edd; mandatum P ‖ 168,3 si in ba du la; nisi P ‖ 7 et la; om. P edd ‖ 170,1 quo] cum al (p. 430) ‖ 1sq. excausationis P ‖ 3 episcopos ba du la; episcopi P ‖ 4sq. observavimus P2 edd; observabimus P ‖ 5 diceret] d. P ‖ 171,3 causam P1 edd; causa P

sc 814

pl 1324

P 74r

sc 816

la 132

1,165,15 – 177,8 | 147

sc 818 P 74v

pl 1325

la 133

sc 820

174. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Respondeant, utrum omnium subscriptiones, quae mandato continentur, hic apud Carthaginem sint conscriptae.” Et alia manu: “Recognovi.” 175. Emeritus episcopus dixit: “Quantum ex prosecutione cognovi, opus erat, ut e nostris partibus professio promeretur. Patientia iudiciorum tuorum, quae manum dat omnibus, libenter annuit, ut et hii, qui subscripserunt, professionem suam praesenti adstipulatione inserant gestis. Petimus praestantiam tuam, ut, cum subscriptio coeperit recitari, eosdem digneris audire.” Et alia manu: “Emeritus recognovi.” 176. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Subscriptiones omnium, sicut iusseram, recitentur.” Rufinianus scriba recitavit: “Optatus episcopus Rusuccuritanus.” Et cum recitaret, Optatus episcopus dixit: “Mandavi et subscripsi.” Et recitavit: “Pomponius episcopus Macrianensis.” Et cum recitaret, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” *Et recitavit: “Donatianus episcopus Bagaiensis.” Et cum recitaret, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Et recitavit: “Privatus episcopus *Ausuagensis.” Et cum recitaret, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium in plebe mea non habeo.” Ampelius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Perfectam unitatem ex conversione sua cognoscens rectissimam fidem mecum frater meus Primulus *sequitur episcopus. Episcopus enim tunc fuit partis Donati. Nunc conversus demonstrat cum *plebe integram fidem ex conversione sua. Unitas illic perfecta est, non solum in ipsa civitate, verum etiam in omnibus diocesibus.” 177. Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Rogamus recitentur nomina, quae iamdudum de subscriptione recitavit, Donatianum *dico Bagaiensem et Privatum Vagensem.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Denuo haec nomina, de quibus dubitatio nascitur, recitentur.” Et recitavit: “Donatianus episcopus Bagaiensis, Privatus episcopus Vagensis.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Absit fallacia.” Rogatus episcopus dixit: “Ianuarianus dicitur, non Privatus.”

176,2 sicut iusseram] cf. 1,149,1–3 175,3 hii P la; ii edd ‖ 4 astipulationi P ‖ 176,3sq. recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd 5 Macrianensis] Maius add. ro | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 7 et recitavit ba du la; et cum recit. P (del. P2) | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 9 Ausuagensis la (cf. 1,177,3; 1,179,11); Azugen. P; Auzagensis ba du; Vagensis fortasse melius | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 12 sequitur scripsi; loquitur P edd ‖ 13 plebe edd; plebem P ‖ 177,1 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 2 dico ba du la; d. P (exp. P2) ‖ 3 Vagensem (cf. cap. 1,177; 1,215,21) edd; Vagen. P; Ausuagensem la ‖ 6 Vagensis (cf. cap. 1,177; 1,215,21) edd; Vagen. P; Ausuagensis la

5

d12 : c212 d13 : c43 6 d14 : c d15 c9* 11 c10*

15 d14 d15 5 d14 d15 c#

148 | Gesta collationis Carthaginensis

c# d16 : c c d17/dt : cc2 6 d18 : c

10 d15

d19 : c28 5 d20 : c d21 : c15* d22 : c (c223) 11 d23 : c d24 : ct3 15 d25 : c

178. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “*Vultu tamen ipsum esse cognoscis?” 179. Rogatus episcopus dixit: “Ianuarianum scio, Privatum nescio.” Et recitavit: “Donatus episcopus plebis Celerinensis.” Et 〈cum〉 recitaret, idem dixit: “Ego mandavi et subscripsi. Adversarium omnino nec habui nec habeo in plebe mea.” Et recitavit: “Victor episcopus Ipponiensium Diarritorum.” Et cum recitaret, idem dixit: “Et mandavi et subscripsi.” Et recitavit: “Sarmentius episcopus *Ternamusensis.” Et cum recitaret, idem dixit: “Et mandavi et subscripsi. Teneant gesta, quia in plebibus meis adversarium non habeo.” Primianus episcopus ecclesiae Carthaginensis dixit: “Iamdudum de duobus fuit causa, idcirco et illi non sunt mentiti nec nostri. Nam est *Ausuaga ubi fuit Ianuarianus, qui nunc defunctus est, alia *Ausuaga ubi est Privatus, qui nunc vivit.” Et alia manu: “Primianus recognovi.” 180. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Satis episcopali veritate rem, de qua error fuerat natus, iudiciis intimare dignatus es. Unde nunc cetera perlegantur.” Et recitavit: “Perseverantius episcopus Tevestinus.” Et cum recitaret, idem dixit: “Et mandavi et subscripsi.” Et recitavit: “Pancratius episcopus Badiensis.” Et 〈cum〉 recitaret, idem dixit: “Et mandavi et subscripsi.” Et recitavit: “Maximianus Serteitanus episcopus.” Et cum recitaret, idem dixit: “Et mandavi et subscripsi.” Et recitavit: “Severinus episcopus Castellanus.” Et cum recitaret, idem dixit: “Et mandavi et subscripsi.” Et recitavit: “Colonicus episcopus Tinistensis.” Et cum recitaret, idem dixit: “Et mandavi et subscripsi. Et traditores apud me non habeo.” Et recitavit: “Felix episcopus Moptensis.” Et cum recitaret, idem dixit: “Et mandavi et subscripsi.” Et recitavit: “Secundinus episcopus Iucundianensis.” Et cum recitaret, idem dixit: “Et mandavi et subscripsi. Adversarios in ecclesia non habeo.”

178,1 vultu scripsi; vultum P edd ‖ 179,2‒9 et1 … habeo P; tr. post perlegantur (1,180,3) ba du la; cf. we, Recording, p. 94–96 ‖ 2 cum ba du la; om. P | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd 5 recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 7 Ternamusensis ba du la; Cernamusen. P | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 10 Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 11 Ausuaga la; Auzagga P 12 Ausuaga la; Auzagga P ‖ 13 Primianus P; episcopus add. edd ‖ 180,4 recitavit P2 edd; recitet P | Tevestinus (cf. ad 1,121,26) edd; Tevest. P | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 6 cum ba du la; om. P | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 8 recitaret scripsi; rec. P; recitasset edd 10 recitaret scripsi; rec. P; recitasset edd ‖ 12 recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 14 Moptensis (cf. 1,143,33) edd; Mopt. P; Moptanus fortasse melius | recitaret scripsi; rec. P; recitasset edd 16 recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd

sc 822

P 75r

pl 1326

la 134

1,178,1 – 184,4 | 149

sc 824

P 75v

pl 1327 sc 826

la 135

Et recitavit: “Donatus episcopus Vageatensis.” Et 〈cum〉 recitaret, idem dixit: “Et mandavi et subscripsi.” 181. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Scriptum sit istos omnes in villis vel in fundis esse episcopos ordinatos, non in aliquibus civitatibus.” 〈Et alia manu:〉 “Recognovi.” 182. Petilianus episcopus dixit: “Sic etiam tu multos habes per omnes agros dispersos. Immo crebros ubi habes, sane et sine populis habes.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Scripta sint quae ab utrisque partibus insinuata videntur esse iudiciis.” Et recitavit: “Rogatianus episcopus Idassensis.” Et 〈cum〉 recitaret, idem dixit: “Et mandavi et subscripsi. Non habeo adversarium.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Habeo presbyterum in ecclesia *Florentinum. Episcopi fuerunt tres catholici. Iam decesserunt; non potuimus adhuc ordinare. Presbyterum illic habemus Florentinum.” Et recitavit: “Germanus episcopus Zugabbaritanus.” Et cum recitaret, idem dixit: “Ego mandavi et subscripsi.” Et recitavit: “Rogatianus episcopus Villa Magnensis.” Et cum recitaret, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” Et recitavit: “Presbyter Manilius *Baziensis pro episcopo meo.” Et cum recitaret, 183. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Pro quo episcopo?” Petilianus episcopus dixit: “Lumine captus est.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Respondeatur, utrum praesens sit pro quo subscriptum est.” Et alia manu: “Recognovi.” Primianus episcopus dixit: “Loquamur veritatem: oculis captus est, venire non potuit, presbyterum suum direxit.” Et alia manu: “Primianus episcopus recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Sed nomen ipsius debuit subscriptione teneri.” 184. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Testatum sit etiam absentum nomina velle inserere, ut etiam nobis liceat omnes catholicos episcopos, qui per infirmitatem vel per aliquam occupationem adesse non potuerunt, gestis inserere.” Et alia manu: “Recognovi.”

18 Vageaten. P; Bagatensis la | cum ba du la; om. P | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd 181,2sq. et alia manu ba du la; om. P ‖ 182,4 sint P2 edd; sunt P ‖ 4sq. utrisquae P ‖ 6 cum ba du la; om. P | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 8 Florentinum (cf. 1,182,10) ba du la; Florentianae P ‖ 11 Zugabbaritanus P edd; Zugabbarit. P; Zugabbarritanus la | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 12 ego P; et edd ‖ 13 Villa Magnensis scripsi; Villa Magnen. P; Villamagnensis edd | recitaret scripsi; rec. P; recitasset edd ‖ 15 Baziensis scripsi; Bazienus P edd; Vaziensis la episcopo edd; episco P | recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 184,1 sit] eos add. ba du la | absentum P ba lö (p. 329); absentium du la ‖ 3 occupationem P la; occasionem ba du

d26 : c

5 d27 : c

10 d28 : c210 d29 : c d30

5

150 | Gesta collationis Carthaginensis

d31 : c

Et recitavit: “Donatus episcopus Apissanensis.” Et cum recitaret, idem dixit: “Et

6 mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.”

5

d32 : c3 6

d33 : c124 d34 : c20 6 d35 : c126 d36 : c112 10 d37 : c122 d38 : c108 d39 : c 16 d40 : c175

185. Petilianus episcopus dixit: “Quoniam prosecutio partis adversae contestata *monstrat aliquos se absentes habere, nos quoque non tacemus aliquantos nostros multis necessitatibus aut adversis valetudinibus praepeditos non venisse, aliquantas etiam cathedras nunc esse viduatas, quibus adhuc episcopi ordinati non esse monstrantur. Etiam hoc acta contineant.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 186. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quantum ad confirmationem mandati pertinet, sufficit in utraque parte eorum numerus sacerdotum, qui eidem mandato subscripsisse monstrantur. Unde reliqua perlegantur superfluis absentum causationibus sequestratis.” Et recitavit: “Quintasius episcopus Vaiensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” 187. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Oblitteretur ergo subscriptio absentum.” Et alia manu: “Recognovi.” Et recitavit: “Ianuarius episcopus Lamasbensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Felix episcopus Novasennensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Martialis episcopus Idicrensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Gedudus episcopus Uticensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Urbanus episcopus Satafensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatus episcopus Cillitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Liberalis episcopus Loci Nasaitani.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Nec habui adversarium nec habeo adversarium nec habebo permittente deo.” Item recitavit: “Maximianus episcopus Ermianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.”

185,3 multis…praepeditos] cf. Hermog. Dig. 42,1,53,2 5 recitaret scripsi; recit. P; recitasset edd ‖ 185,1 prosecutio P edd; prosecutione la ‖ 2 monstrat (cf. 1,207,67) scripsi; monstratur P la; monstravit ba du ‖ 186,4 absentum P ba du lö (p. 329); absentium la ‖ 5 Vaiensis (cf. 1,99,9; 1,135,5) ms pi; Vaien. P; Vaianensis ba du la ‖ 187,1 oblitteretur la; obliteretur P edd ‖ 2 absentum P edd; absentium la ‖ 5 Novasennensis scripsi; Novasennen. P; Novasinnensis (cf. 1,121,9; 1,208,6; 1,208,7) ba du la ‖ 15 Loci Nasaitani scripsi; loci Nasait. P; loci Nasaitensis edd ‖ 18 Ermianensis scripsi; Ermianen. P; Hermianensis (cf. 1,133,148) edd

sc 828 P 76r

pl 1328

la 136

sc 830

1,184,5 – 187,55 | 151

sc 832

P 76v

la 137 pl 1329

Item recitavit: “Fortunatus episcopus Vesceritanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Peregrinus episcopus Sufetanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatus episcopus Merferebitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Gavinus episcopus Vegeselitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Veratianus episcopus Carpitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi, qui sum successor Faustiniani, qui in unitate veritatis fuerat ordinatus a Donato; postmodum vero, temporibus Macarii, illic emerserunt traditores.” Item recitavit: “Gaianus episcopus Tigualensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Rogatus episcopus Perdicensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Victorinus episcopus plebis *Leptiminensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Martinianus episcopus Loci Tibuzabetensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Quintianus episcopus a Lacu Dulce.” Valentinianus diaconus episcopi Primiani dixit: “Male habet.” Item recitavit: “Pelagius episcopus Vanarionensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” Item recitavit: “Victorianus episcopus Tibaritanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Primulianus episcopus Mandasumitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Consensi et subscripsi.” Item recitavit: “Fortunatianus episcopus Metensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Felicianus episcopus Utinensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Florentinus episcopus a Tubusubtu.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Marcus episcopus Midicensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” Alypius episcopus ecclesiae

24 Merferebit. P1; Meferebit. P ‖ 26 Gavinus P edd; Gabinius la; Gavinius (cf. 1,135,8) fortasse melius ‖ 29 sum P2 edd; sim P ‖ 30 Macarii pi ba du la; Macharii P ‖ 32 recitavit P2 edd; recitet P 36 Leptiminensis (cf. 1,121,43) ba du la; Eptiminen. P ‖ 41 episcopi P2 edd; episcopo P ‖ 46 Mandasumit. P; Madarsumitanus la ‖ 49 mandavi P edd; consensi ro ‖ 50 cumque accessisset edd; c.q.a. P1; c.q.u. P ‖ 55 aecclesiae P

d41 : c8 21 d42/dc1 : c2* d43 : c 25 d44 : c206 d45 : c60 30 d46 : c44 d47 : c34 35 d48 : c36 d49 : c d50 : c 41 d51 : c d52 : c179 45 d53 : c d54 : c64 d55 : c145 51 d56 : c d57 : c 55

152 | Gesta collationis Carthaginensis

catholicae dixit: “Unde es? quae est autem civitas tua?” Marcus episcopus dixit: c221 “*Secus Tapruram, a Midicca. Novit me *Limenianus a Taprura.” d58 : c d59 : c62 61 d60 : c

d61 : c 66 d62 : c d63 : c 70 d64 : c

d65 : c 76 d66 : c118

80 d67 : c37 d68 : c d69/dc3 : c49 86 d70 : c

Item recitavit: “Donatus episcopus Cresimensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” Item recitavit: “Victorianus episcopus Puppitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Dativus episcopus Nova Petrensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Et adversarium non habeo, quia illic est domnus Marculus, cuius sanguinem deus exiget in die iudicii.” Item recitavit: “Maximinus episcopus *Dicitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius episcopus Legensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium ibi nec habui nec habeo.” Item recitavit: “Valentinianus episcopus Iuncensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Gaudentius episcopus Zertensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomaziensis dixit: “Est ibi presbyter catholicorum.” Gaudentius episcopus dixit: “Non habeo adversarium in plebe mea.” Item recitavit: “Bonifatius episcopus Urugitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatus episcopus Bamaccorensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Et nullum habeo adversarium in plebe nisi solum Abessalonem.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Hic est episcopus praesens Cassianus.” Item recitavit: “Restitutus episcopus Drusilianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Flavianus episcopus Pauzerensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Clarentius episcopus Tabracensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item *recitavit: “Argentius episcopus Lamiggigensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” Aurelius episcopus Macomadiensis dixit: “Illic est Crescentianus presbyter.”

57 secus Tapruram a scripsi; secustaprura a P; secus Tapruram ba du la | Limenianus a Taprura (cf. 1,135,63) ba du la; limelimenia nusata prura P ‖ 62 Nova Petrensis scripsi; Novapetren. P; Novapetrensis edd ‖ 64 die P2 edd; diem P ‖ 65 Dicitanus scripsi; dicit P la; dixit P2 edd ‖ 75 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 77 Bamaccorensis edd; Bamaccoren. P; Vamaccorensis (cf. 1,128,55) la 79 Abessalonem] non episcopi nomen, sed traditoris appellatio mihi videtur (cf. 2 Sam. 15) ‖ 87 recitavit Argentius la; Recargentius P; recitavit Recargentius edd

sc 834

sc 836

pl 1330 P 77r la 138

1,187,56 – 188,24 | 153

sc 838

pl 1331 sc 840

la 139

Item recitavit: “Paschasius episcopus Tuggensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Castus episcopus Cellensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Aptus episcopus Tuzuritanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Victor episcopus Rotariensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Episcopum illic habuimus; occidistis illum et invasistis.” 188. Adeodatus episcopus dixit: “Dicit episcopum occisum. Accuset, doceat, intendat.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Et rebaptizaverunt illum hominem nonagenarium episcopum.” Victor episcopus Azurensis ecclesiae catholicae dixit: “Dicit se non habere. Ego ecclesiam illic habeo, quod te non fugit.” Item recitavit: “Calipodius episcopus 〈plebis〉 Vazaritanae.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Benenatus episcopus Casensium Bastalensium.” 〈Cumque accessisset, idem dixit:〉 “Mandavi et subscripsi. Et non habeo adversarium.” Item recitavit: “Honoratus episcopus *Aquae Sirensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Felix episcopus Mazulitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Marcianus episcopus Sitifensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Ianuarius episcopus Numidiensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Et traditores non habeo.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae Siccensis dixit: “Unde es?” Ianuarius episcopus dixit: “Numidia est; Mauretanea est Caesariensis.” Reparatus episcopus ecclesiae catholicae Sifaitanae dixit: “Diocesis mea est. Illic presbyterum habeo, illic tecum vigilavit.” Item recitavit: “Campanus episcopus Cincaritanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius episcopus Caesarianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Aemulum non habeo.”

94 Tuzurit. P; Tusuritanus (cf. 1,120,14) la ‖ 188,4 Azurensis (cf. 1,215,14) edd; Azuren. P; Auzurensis la | dicit se P edd; dicis te fortasse melius ‖ 6 plebis (cf. 1,129,6) scripsi; om. P edd | Vazaritanae scripsi; Vazaritane P; Vazaritanus ba du la ‖ 8 Casensium Bastalensium ba du la; Casen. Bastalen. P ‖ 8sq. cumque … dixit ba du la; om. P ‖ 10 Aquae Sirensis scripsi; Aquaesirensis la; Adquaesiren. P; Adquesirensis ba du ‖ 12 Mazulitanus scripsi; Mazulitan. P; Maxulitanus (cf. 1,112,2) ba du la ‖ 19 Mauretanea P; Mauretania la; Mauritania ba du ‖ 19sq. Sifaitanae scripsi; Sifait. P; Sufasaritanae (cf. 1,135,10) ba du la ‖ 20 dioecesis edd

d71 : c 91 d72 : c58 d73/dc2 : c13 95 d74 : c3*

c3* 5 d75 : c d76 : c d77 : c 11 d78 : c4 d79 : cc3 15 d80 : c

c207 20 d81 : c190 d82 : c

154 | Gesta collationis Carthaginensis

5

d259

d83 : c d84 : c

d84

d85 : c219

189. Novatus episcopus Sitifensis ecclesiae catholicae dixit: “Habet contra se catholicum presbyterum, clericos abundantes et populos ex coetu Donatistarum. Hic est presbyter et diaconus, hic, in hac civitate Carthaginensi, quem praedavit, quem torsit, quem suspendit. Ecclesiam autem catholicam praedavit, pecuniam sustulit, frumenta deportavit, carpenta duxit, ut norit iste, quia est illic ecclesia catholica. Hoc sum prosecutus.” Adeodatus episcopus dixit: “Haec omnia documentis agenda sunt. Faciat periculum, qui mendacium in iudicio promit.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.” Novatus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Iube presbyterum loci intromitti.” 190. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ad praesentem cognitionem ista non pertinent, quae mihi mandata est; reliquorum subscriptio relegatur.” Salvianus episcopus dixit: “Nobis praescriptum est dudum, quo dicerent: ‘De episcopis agitur, non de presbyteris.’“ 191. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “A nostris partibus propterea respondetur, quia ibi catholica denegatur. Unde inpudentiae vestrae satisfactum fuisse praesentia gesta loquentur.” Et alia manu: “Recognovi.” 192. Adeodatus episcopus dixit: “Agimus tibi gratias, quod semper facis iniuriam.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.” 193. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ista in tempus aliud reserventur; nunc quod delegatum est sacro iudicio peragatur.” Item recitavit: “Felicissimus episcopus Obbensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Rufinus presbyter pro episcopo meo Iuliano Midlensi subscripsi.” 194. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Respondeatur, utrum pro praesente subscripserit.” Et alia manu: “Recognovi.” 195. Adeodatus episcopus dixit: “Iulianus aegritudine praepeditur; sed, ne videretur aliquo pacto defuisse, presbyterum misit, per quem suam absentiam excusaret et ipse pro illo subscriberet.” Et alia manu: “Recognovi.” 196. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Probabilis et rationabilis excusatio est.” 197. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Etiam hoc testatum esse volumus, quia pro absente subscripsit.” Et alia manu: “Recognovi.” Item recitavit: “Optatus episcopus Timicitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.”

190,3 nobis…dudum] cf. 1,183sq. 197,1 etiam hoc] cf. 1,184 189,1 CLXXXVIIII ba du la; tr. post prosecutus (6) 177 ‖ 2 habundantes P | coetu edd; cessus P; cetu P2 ‖ 3 civitate P2 edd; civitatem P | Carthag. P; Carthaginiensi la ‖ 4 ecclesiam P2 edd; ecclesia P | cathol. P | predavit P ‖ 5 norit ba du la; norit. P; Noritensis ms pi ‖ 6 Adeodatus] CLXXXVIIII praem. P ‖ 190,1 presentem P ‖ 3 quo P edd; quum la ‖ 193,5 Midilensi la ‖ 195,3 subscriberet scripsi; subscrib. P; subscribit la; subscripsit ba du

P 77v

sc 842

pl 1332 la 140

sc 844 P 78v

1,189,1 – 197,40 | 155

sc 846

la 141

pl 1333

sc 848

Item recitavit: “Victorianus Tigimmensis episcopus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Honorius episcopus Vartanensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Martinus episcopus Siccesitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Vindemius episcopus a Cenis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatus episcopus Tanudaiensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “*Possidonius episcopus Sililitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Reparatus episcopus Aquensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Honoratus episcopus Larensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Proficentius episcopus Macomazensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Licet non habeam adversarium, mandavi et subscripsi.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “De qua Macomadia?” Proficentius episcopus dixit: “Rusticiana.” Item recitavit: “Paschasius episcopus Dusitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Antonianus episcopus Druensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Ianuarius episcopus Aquae Albensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Crescens episcopus Icositanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Pascasius episcopus Turensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Victor episcopus Oriensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Marcianus episcopus Tabazagensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius episcopus Siguitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo, sic numquam habeam.”

197,15 Possidonius (cf. 1,128,15) scripsi; Possidius P edd | Sililitanus scripsi; Sillilit. P; Sililit. P1; Sillitanus (cf. 1,128,14) edd ‖ 23 de qua P la; ex qua ba du | Macomadia P2 edd; Macomadibus P 25 recitavit P2 edd; recitet P | Dusitanus edd; Dusit. P; Tigisitanus (cf. 1,135,87) la ‖ 33 Turen. P; Turrensis la ‖ 37 Tabazagensis edd; Taba Zagen. P (ras. 1 litt. ante z); Tabaicariensis (cf. 1,135,51) la ‖ 39 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 40 adversarium P; sicut praem. P2 edd

d86 : c160 6 d87 : c71 d88 : c 10 d89 : c134 d90 : c d91 : c99 16 d92 : c215 d93 : c139 20 d94 : c

d95 : c227 26 d96 : c d97 : c 30 d98 : c d99 : c d100 : c 36 d101 : c218 d102 : c 40

156 | Gesta collationis Carthaginensis

d103 : c d104 : c d105 : c 46 d106 : c114 d107 : c121 50 d108 : c

d109 : c d110 : c29 6 d111 : c18 d112 : c 10 d113 : c d114 : c d115 : c 16 d116 : c14* d117 : c 20 d118 : c d119 : c142

Item recitavit: “Dativus episcopus Visensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “*Quodvultdeus episcopus Nebbitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Constantius episcopus Rusubbicariensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Augustalis episcopus Altiburitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Saturninus episcopus Tamagristensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Simplicius episcopus Tibilitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Iste est episcopus, qui rebaptizatus est et factus est audiens.” 198. Adeodatus episcopus dixit: “Hoc cognitioni servandum est. Agnovit veritatem.” Item recitavit: “Verianus episcopus a Turre Alba.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Verissimus episcopus Tacaratensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Servatus episcopus Amphorensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Martialis episcopus Vatarbensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” Item recitavit: “Donatus episcopus Tamascaninensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Quadratianus episcopus plebis Sicilibbensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Saturnus episcopus Sitensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Iunior episcopus Rusiccadiensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Miggin episcopus Edistianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Fidentius episcopus Dianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Geminius episcopus Clypiensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.”

43 Quodvultdeus edd; Quodvuldeus P | Nebbit. P; Neptitanus la ‖ 53 iste P la; ipse edd 198,5 recitavit P2 edd; recitet P1 ‖ 7 recitavit P2 edd; recitet P1 ‖ 11 Tamascaninen. P; Tamascaniensis la ‖ 13 plebis om. la

P 78v

pl 1334

sc 850 la 142

1,197,41 – 198,62 | 157

pl 1335

sc 852

P 79r

la 143

sc 854 pl 1336

Item recitavit: “Marcianus episcopus Assabensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Rogatianus episcopus a Vico Ateri.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatus episcopus Bucconiensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” Item recitavit: “Donatus episcopus Tegulatensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatus episcopus Zicensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Felix episcopus Magarmelensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Marcellinus episcopus Mullitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Benenatus episcopus a Casis Silvanae.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Rufinus episcopus Labdensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Victor episcopus Dionisianensis.” Primianus episcopus Carthaginensis dixit: “Aegrotat.” Item recitavit: “Benenatus episcopus Mesarfeltensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Et adversarium non habeo.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Habes. Persecutio tua plurimos cives evertit. Lucianus ibi fuit episcopus; adhuc ordinari habet.” Item recitavit: “Gloriosus episcopus Migirpensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Iunianus episcopus Lamigigensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Paulus episcopus Siccensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Felicianus episcopus Aquae Novensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Aemilianus episcopus Verronensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Secundinus episcopus Uvaziensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Bellicius episcopus Teleptensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.”

25 Assabensis (cf. 1,128,71) P edd; Assavensis la ‖ 43sq. Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 51 Lamigigen. P; Lamiggigensis (cf. 1,133,7) la ‖ 57 Verron. P ‖ 59 Uvazien. P; Ubaziensis (cf. 1,126,90) la ‖ 61 Bellicius P edd; Bellicus (cf. 1,121,18) fortasse melius

d120 : c125 26 d121 : c d122 : c 30 d123 : c d124 : c d125 : c46 36 d126 : c144 d127 : c 40 d128 : c d129 : c d130 : c 46

d131 : c93 50 d132 : c140 d133 : ca6 d134 : c 56 d135 : c d136 : c79 60 d137 : c24

158 | Gesta collationis Carthaginensis

d138 : c d139 : c 66 d140 : c182 d141 : c180 70 d142 : c

d143 : c 76 d144 : c187 d145 : c 80 d146 : c225 d147 : c d148 : c170 86 d149 : c d150 : c45 91 d151 : c d152 : c109 95 d153 : c

Item recitavit: “Lucius episcopus Zabensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Bebianus episcopus Dusensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Bonifatius episcopus Utummensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Restitutus episcopus Membressitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius episcopus Aquensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Et traditorem in plebe mea non habeo.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Habemus ibi presbyterum. Nam et episcopus ibi fuit. Modo defunctus est et in loco eius necdum est ordinatus.” Item recitavit: “Victor episcopus Curubitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Saturus episcopus Bizaciensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Florentius episcopus Furnitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Aemilianus episcopus Casensium Medianensium.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Victor episcopus Gatianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Lucullus episcopus ab Hospitiis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Duo adversum me habeo, et ordinaverunt modo unum.” Item recitavit: “Romanus episcopus Lesvitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Restitutus episcopus Segermitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius episcopus ab Horrea Aninicensi.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Faustinus episcopus Tambaiensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Primulianus episcopus Luci Magnensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.”

63 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 67 Utummensis la; Utummen. P; Utimmensis (cf. 1,133,174) ba du 75 cumque accessisset edd; c.q.acc. P ‖ 81 Casensium Medianensium edd; Casen. Medianen. P 85 Lucullus (cf. 1,133,126) la; Luculus P ‖ 86 duo P; duos edd ‖ 88 Lesuit. P; Lesbitanus la 92 Aninicensi scripsi; Aninicen. P; Aniniciensi ba du; Anicensia la ‖ 94 recitavit P2 edd; recitet P 96 recitavit P2 edd; recitet P | Luci Magnensis scripsi; Lucimagnen. P; Lucimagnensis edd

sc 856

pl 1337 la 144 P 79v

1,198,63 – 201,15 | 159

sc 858

sc 860 la 145 pl 1338 P 80r

Item recitavit: “Maximianus episcopus Bennefensis.” Primianus episcopus Carthaginensis dixit: “Hodie exivit de corpore.” Item recitavit: “Donatus episcopus Tiseditanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Et mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Urbanus episcopus Talensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Innocentius episcopus Guzabetensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” Item recitavit: “Felix episcopus *Zummensis.” *199. Item recitavit: “Leontius episcopus Rusticianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” Terentius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Iste rebaptizabat post partem Donati. Rebaptizatus est postea et sic est ordinatus.” Adeodatus episcopus dixit: “Serva partibus quae conpetunt.” Item recitavit: “Evasius episcopus Girbitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” 200. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae Siccensis dixit: “Felix Zummensis quomodo absens subscribere potuit, doceatur.” Et alia manu: “Recognovi.” 201. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Videtis, quid a partibus vestris flagitetur. Quaeritur enim, quis nomine istius, qui in praesentiarum videtur minime constitutus, subscripserit mandato.” Adeodatus episcopus dixit: “Exspecta, hoc quaeritur.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.” Optatus episcopus dixit: “Felix Lambiensis infirmatur.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Cuius loci Felix episcopus subscripserit, officium aperte demonstret.” Et recitavit: “Felix Zumensis.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Subscriptionis falsitatem deprehensam fuisse testatum sit.” Et alia manu: “Recognovi.” Adeodatus episcopus dixit: “Hic error est, non falsitas.” Et alia manu: “Recognovi.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Magnus error! Nescivit unde esset.” Et alia manu: “Recognovi.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quis sub eius nomine subscripserit, saltim hoc notarius eorum edicat.” 〈Et alia manu:〉 “Ut suprascriptum.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Sufficit *nos non praetermisisse ista.” 〈Et alia manu:〉 “Ut suprascriptum.” Petilianus episcopus dixit: “Felix quidam Lambiensis,

98sq. Carthag. P; Carthaginiensis la ‖ 106 Zummensis (cf. 1,200,1; 1,201,7) ba du; Tuzummen. P; Summensis (cf. 1,16,79; 1,99,5) la; cumque accederet idem dixit mandavi et subscripsi add. P2 199,1 numerum huc transtulit ro (cf. cap. 1,199); post ordinatus (1,199,4) habetur in P edd ‖ 5 serva P1 edd; servata P ‖ 6 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 200,1 catholicae] dixit add. P (del. P2) | Felix P2 edd; Filis P ‖ 1sq. Zummen. P; Summensis (cf. 1,16,79; 1,99,5) la ‖ 201,1 a P1 edd; ad P 2 presentiarum P ‖ 7 recitavit P2 edd; recitet P | Zumensis scripsi; Zumen. P; Zummensis edd; Summensis (cf. 1,16,79; 1,99,5) la ‖ 12 nomine eius tr. la ‖ 13 et alia manu la; om. P edd ‖ 14 nos non la; non nos tr. P edd | pretermisisse P2; pretermisse P ‖ 14sq. et alia manu la; om. P edd

d154 : c168 d155 : c228 101 d156 : c d157 : c 105 d158 : c2 d159 : c c30

5 d160 : c74 d158

d# d# d158 8 10

d#

160 | Gesta collationis Carthaginensis

d# d277

20 d161 : cc4 d162 : c11 25 d163 : c d164 : c d165 : c 31

d166 : c 35 d167 : c d168 : c d169 : c 41 d170 : c d171 : c 45

50

collega noster, hic aegrotat. Sed et alii duo, id est Flavianus et Donatus, idem non mediocri aegritudine retinentur. Credo, quod alicui mandaverit pro se subscribi ille Felix, et in nomen sedis vel loci factus est error; quem aut simpliciter accipiant, aut facimus huius nominis iacturam.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi“ Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Accepistis prosecutionem, quam vobis aestimo posse sufficere. Unde patimini, ut reliqua perlegantur.” Et recitavit: “Ianuarius episcopus de Tubursicu Numidiarum.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Securus episcopus Tenitanae urbis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Hic sum; et mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatus episcopus Arensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Et traditores in plebe mea non habeo.” Item recitavit: “Marinianus episcopus ab Oea.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Montanus episcopus a Cemerinianu.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium non habeo.” Fortunatus episcopus ecclesiae catholicae Constantinensis dixit: “Habemus illic ecclesiam et presbyterum Terentium.” Item recitavit: “Donatianus episcopus Carcabianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Iustus episcopus Nicibensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Felix episcopus Tagaraiensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Victor episcopus Equizetensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Ianuarius episcopus Horrea *Caeliensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius episcopus Pudentianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Traditores vero in plebe mea et in omni diocesi mea non habeo.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Episcopum ibi habebamus Memmianum, reverentissimum virum. Postea alterum Memmianum illic ordinavimus. Defuncti sunt; ordinamus alium.” Adeodatus episcopus dixit: “Cui?” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Remotis vobis ordinamus. Ipsi deposuerunt basilicas, ipsi tulerunt ornamenta ecclesiae. Ille, qui loquitur, quattuor basilicas deposuit uno loco.”

16 idem P la; ibidem ba du; item fortasse melius ‖ 18 in nomen P la; in nomine edd ‖ 22 Ianuarius (cf. 1,143,9) P lasc edd; Ianuarianus la edd laiv | Numidarum la ‖ 30 Cemeriniano ba du ‖ 32 Constantinensis dixit scripsi; Constantiniensis dixit ba du la; d(ixit) Constantinum P1; d(ixit) Constantinus P ‖ 36 Niciben. P; Nicivensis la ‖ 42 Caeliensis ba du; Acelien. P; Caeliensium la

sc 862

la 146

pl 1339 sc 864

P 80v

1,201,16–87 | 161

sc 866

pl 1340 la 147

sc 868

Item recitavit: “Ianuarius episcopus Aptucensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Victor episcopus ecclesiae catholicae Libertinensis dixit: “Unitas est illic. Publicam non latet conscientiam.” Item recitavit: “Fidentius episcopus Cullitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Saturninus episcopus Gazabianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Vitalis episcopus Masculitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Iste Vitalis diaconus fuit catholicus in civitate Sitifensi. Rebaptizatus factus est presbyter. Proiectus est causa adulterii et factus est postea episcopus.” Petilianus episcopus dixit: “Accusatoris loco stare voluisti.” Et alia manu: “Recognovi.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Non accusatoris loco, sed *purgatoris.” Item recitavit: “Rufinus episcopus Tuburbitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius episcopus Baiesitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Saturninus episcopus Victorianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Lucianus episcopus Burugiatanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Maximus episcopus Abitinensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Victor episcopus Gibbensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Victorianus episcopus Tunusudensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius 〈episcopus〉 Ausugrabensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item 〈recitavit:〉 “Fortunatianus episcopus a *Senemsala.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Salustius episcopus Zertensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Hilarus episcopus Sullitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.”

53 Libertin. P ‖ 65 purgatoris la; purgationis P edd ‖ 68 Baiesitanus edd; Baiesit. P; Vadesitanus (cf. 1,126,109) la ‖ 72 Burugiatanus scripsi; Burugiat. P; Burugiatensis edd ‖ 80 episcopus ba du la; om. P ‖ 82 recitavit ba du la; om. P | Senemsala la; Senemsal. P; Senemsalis ba du ‖ 84 recitavit P2 edd; recitet P | Salustius (cf. 1,116,6) P edd; Sallustius la

d172 : c7

d173 : c72 56 d174 : c d175 : c106 60

65 d176 : c229 d177 : c88 d178 : c 71 d179 : c d180 : c16* 75 d181 : c d182 : c9 d183 : c 81 d184 : c d185 : c6 85 d186 : c

162 | Gesta collationis Carthaginensis

d187 : c5 90 d188 : c183 d189 : c 95 d190 : ca3 d191 : c d192 : c 101

d193 : c 5 d194 : c d195 : c d196 : cc5 11 d197 : c d198 : c 15 d199 : c d200 : c

Et cum recitaret, Victor episcopus Tabborensis dixit: “Susceperam quidem mandatum, sed quia beatissimus pater et princeps noster Primianus nunc suscepit, me necesse est mandare his actis.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Voluntatem tuam gesta retinebunt.” Item recitavit: “Argutus episcopus Tabudensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Felix episcopus Manazenensium Regiorum.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Macrobius episcopus Ipponinensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Maximinus episcopus Uzabirensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius episcopus Silemsilensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Traditores non habeo in plebe mea.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Presbyterum habemus, qui intervenit.” 202. Adeodatus episcopus dixit: “‘Intervenit’ dixisti. Si ubique vestros spargere velitis, iam videmini habere nobiscum partem in his locis, ubi Christiani sunt.” Et alia manu: “Recognovi.” Item recitavit: “Gaudentius episcopus Nigizubitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius episcopus Sinitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Turrasius episcopus Fissanensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Speratus episcopus Cataquensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Fortunatus episcopus Vensanensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Ianuarius episcopus Centurionensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Comparator episcopus Mactaritanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius episcopus Banzarensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Traditorem non habeo in plebe mea.”

88 et cum recitaret P2; et cum recitet P; item recitavit (cf. ad 1,176,7) ba du la | Tabborensis P; et cum recitasset Victor episcopus Tabborensis add. ba du la | dixit P2 edd; om. P ‖ 94 Manazenensium edd; Manazenen. P; Marazanensium (cf. 1,133,138) la ‖ 96 Ipponinensis scripsi; Ipponinen. P; Hipponiensis (cf. 1,138,1) edd; Ipponiensis la ‖ 202,6 Sinitanus scripsi; Sinit. P; Sinitensis edd 12 Fortunatus P la; Fortunatianus edd

P 81r

pl 1341 sc 870

la 148

sc 872

1,201,88 – 205,2 | 163

pl 1342 P 81v

sc 874 la 149

Item recitavit: “Victor episcopus Hiltensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Victor episcopus Titulitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Felix episcopus Voset.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” 203. Palatinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Diaconus fuit et rebaptizatus est.” Adeodatus episcopus dixit: “Serva partibus quae conpetunt.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.” Item recitavit: “Rogatus episcopus Zaraitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Cresconius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Diaconus catholicus erat et rebaptizatus est.” Adeodatus episcopus dixit: “Serva partibus quae conpetunt.” Item recitavit: “Maximinus episcopus *Tuburbitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatus episcopus a Medianas Zabuniorum.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” 204. Victor episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Probet se accessisse ad unam domum, quam dicit …” Novatus episcopus ecclesiae catholicae Sitifensis dixit: “Scriptum sit me Medianas *Zabuniorum habere presbyterum. Ipse hodie tenet plebem et basilicam. Unitatem habeo; nullus illic est Donatistarum. Supra corpus episcopi catholici presbyterum ordinavi et deo volente ordinabitur illic episcopus. Episcopus autem Donatistarum in eodem loco non est.” Adeodatus episcopus dixit: “Contra haec serva quae conpetunt.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quae partibus conpetunt salva erunt.” Item recitavit: “Felix episcopus Uzalensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Servandus episcopus 〈a〉 Casis Favensibus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Traditorem non habeo.” Item recitavit: “Felix episcopus Putiensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” 205. Petilianus episcopus dixit: “De mandato constet, non de causa, quae postea est ventilanda.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.”

24 Voset P; Vosetanus edd; Bosetanus (cf. 1,126,78) la ‖ 203,4 Zaraitanus (cf. 1,128,58) la; Zarait. P; Zaraitensis edd ‖ 7 conpetunt la; competunt P ‖ 8 Tuburbitanus (cf. 1,133,28) edd; Tuburbita. P ‖ 10 Medianas P edd; Medianis ro ‖ 204,2 quam dicit P edd; quum diceret la al (p. 430) | Sitifensis (cf. 1,143,3; 1,188,14; 1,189,1; 1,201,61) scripsi; Sitifi P edd ‖ 3 Zabuniorum edd; Zabunior P 7 conpetunt la; competunt P edd ‖ 12 a ba du la; om. P

d201 : c202 21 d202 : c80 d203 : c73 25 c73

d204 : c119 5

d205 : c146 d206 : c 11 c# cc3

5

d207 : c 11 d208 : c d209 : c 15

164 | Gesta collationis Carthaginensis

d210 : c30 d211 : c 6 d212 : c d213 : cc6 10 d214 : ct4 d215 : c53 d216 : c 16 d217 : c61 d218 : c 20 d219 : c165 d220 : c151? d221 : c 26 d222 : c d223 : c35 30 d224 : c

206. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ista frequentius interloquutus sum; superflue in his creditis inmorandum.” Item recitavit: “Messianus episcopus Seleucianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Liberantius episcopus Tisanianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius episcopus Advocatensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatus episcopus Scilitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Urbanus episcopus Bicensis.” cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” 〈Item recitavit:〉 “Victorinus episcopus Adrumetinus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Maximus episcopus Canianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Ampelius episcopus Neapolitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Maximus episcopus Macrensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Idaxius episcopus Muzucensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Restitutus episcopus Flumen Piscensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi 〈et subscripsi〉.” Item recitavit: “Tertullus episcopus Cilibiensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” 〈Item recitavit:〉 “Ianuarius episcopus Narensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Honoratus episcopus Tusdritanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Crescentilianus episcopus Lambiritanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Et profiteor me traditores non habere.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Superflue profiteris. Episcopus ibi fuit, proxime defunctus est. Ordinandus illic erit alius.”

206,1sq. ista…sum] cf. 1,85,4; 126,12–14; 128,1–3; 161,3sq.; 186,3sq. 206,3 Messianus P edd; Mescianus (cf. 1,121,32) fortasse melius ‖ 11 Bicensis scripsi; Bicen. P; Vicensis (cf. 1,143,37) ba du la ‖ 13 item recitavit edd; om. P | Adrumetinus (cf. 1,126,32) edd; Adrumet. P ‖ 15 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 17 recitavit P2 edd; recitet P | Neapolitanus edd; Neapolit P ‖ 23 Flumen Piscensis scripsi; Flumen Piscen. P; Flumenpiscensis edd ‖ 24 et subscripsi edd; om. P ‖ 27 item recitavit edd; om. P ‖ 31 Lambiritanus scripsi; Lambirit. P; Lambiritensis edd; Lambiriditanus la

sc 876

pl 1343

P 82r la 150

sc 878

1,206,1 – 207,17 | 165

pl 1344 sc 880

la 151

P 82v

sc 882

Item recitavit: “Habetdeum episcopus Aurusulianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Burcaton episcopus Gemellensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Traditorem non habeo nec numquam habui.” Item recitavit: “Ianuarius episcopus Betagbarensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatianus episcopus Lamzellensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Traditorem autem nec habui nec habeo nec habiturus sum.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Macomadiensis dixit: “Rufus episcopus ibi fuit noster. Lamzelli in basilica nostra positus est Gildo, scriptum sit, dum exspectatur electio. Ceterum in nomine Christi ordinatur illic episcopus.” Item recitavit: “Celer episcopus Capsensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius episcopus Mustitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi 〈et subscripsi〉.” Item recitavit: “Donatus episcopus Tubursicensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “*Quodvultdeus episcopus *Cissitanus …” 207. Petilianus episcopus dixit: “In itinere defecit.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Qui in itinere dicitur defecisse quemadmodum invenitur subscripsisse doceatur.” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Non de ipso dictum est, calumniose agis, de altero suggestum est.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “De quo?” Petilianus episcopus dixit: “Qui decessit in via.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Recitentur nomina, ut eadem agnoscat.” Et alia manu: “Recognovi.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si in via defecit, quomodo subscripsit?” Et alia manu: “Recognovi.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Clericus pro mortuo subscripsit?” Et alia manu: “Recognovi.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Eligat sibi, ut ostendam, quomodo mentiatur.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Doceatur, quomodo is, qui in itinere dicitur defecisse, subscripserit.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Recitetur, utrum clericus ex nomine suo subscripserit an ex nomine defuncti.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Recitetur, cuius nomine sub-

38 numquam P; umquam P2 edd ‖ 39 Betagbarensis ms pi la; Betagbaren. P; Betagbaritanus ba du 42 habui nec habeo P; habeo nec habui tr. edd ‖ 43 sum P2 edd; om. P ‖ 45 ordinatur P; ordinabitur P2 edd ‖ 48 Mustitanus la; Mustit. P; Musertitanus (cf. 1,133,128) ba du ‖ 49 et subscripsi ba du la; om. P ‖ 52 recitavit P2 edd; recitet P | Quodvuldeus P | Cissitanus la (cf. 1,207,18); Cessit. P; Cessitanus edd ‖ 207,3 invenitur] me add. P (del. P2) ‖ 11 Carthag. P; Carthaginiensis la; Carthaginis ro

d225/dc4? : c173 d226 : c 38 d227 : c 40 d228 : c

45 d229 : c67 d230 : c171 d231 : c31 51 d232 : c

5

10

15

166 | Gesta collationis Carthaginensis

d232 scripserit qui in itinere dicitur defecisse.” Et recitavit: “*Quodvultdeus episcopus Cis-

sitanus aeger subscripsi.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: 20 “Animadvertit nobilitas tua nullius clerici nomen pro defuncti nomine subscripsisse,

25

30

35

40

45 d1.2.3.4.6.12. 14.7.9.10 da1.2.3.4.5.6. 7

sed tamquam vivi mortui nobis, qui in via iuxta eorum *professionem dicitur defecisse, subscriptionem obtulisse.” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Quid si et iste moriatur, qui aeger subscripsit? quasi hodie non unus defecit.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis dixit: “Sed in itinere defecisse dixisti.” Et alia manu: “Recognovi.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Sufficiant ista deprehensa. Cetera subsequantur.” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Nihil deprehendisti; argumentaris contra veritatem.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Tu dixisti.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Si verum est, ut asseritis, quod in itinere defecit, constat subscriptionem eius falsissime recitatam; sin vero ipse subscripsit, non potuit in itinere deperire.” Petilianus episcopus dixit: “Non est humanum mori? non etiam morientes testamentis suis subscribunt?” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Humanitatis est mori, sed inhumanitatis est fallere.” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Non est hoc fallere, quia potuit revertens in itinere mori. Mandatum adhuc modo accipio; dico quid *moneat.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Mandatorum dies a partibus prolatus recitetur, ut appareat de nomine defuncti, quae pars in mendacium prosilierit.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Mandati diem pandat officium.” Rufinianus scriba dixit: “*Recitabo sicut praecepit sublimitas tua diem mandati.” Et recitavit: “Post consulatum Varanis viri clarissimi viii Kalendas Iunias Carthagini.” Et cum recitaret, Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Cetera perlegantur.” Rufinianus scriba recitavit: “Ianuarianus, Primianus, Felix, Donatus, Candorius, Optatus, Donatianus, Antonianus, Victorianus, Fortis et ceteri Primiano, Petiliano, Emerito, Protasio, Montano, Gaudentio, Adeodato, coepiscopis nostris praesentes praesentibus salutem.” Et 〈cum〉 recitaret,

207,23 non…defecit] cf. 1,133,117; 198,99 25 sed…dixisti] cf. 1,207,1 31 ut asseritis] cf. 1,207,1 43sq. post…Carthagini] cf. 1,148,3sq. 46–49 Ianuarianus…salutem] cf. 1,148,4–7 18 Quovuldeus P ‖ 19 aeger P2 edd; aegrius P; fortasse delendum (cf. 1,206,52) ‖ 21 professionem edd; professione P ‖ 21sq. defecisse P edd; eos add. la ‖ 25 Carthag. P; Carthaginiensis la 26 aecclesiae P ‖ 28 deprehendisti P2 edd; reprehendisti P ‖ 31 Marcellinus P; CCVIII praem. ba du ‖ 32 eius subscriptionem tr. edd ‖ 38 moneat la; moveat P edd ro ‖ 40 prolatus a partibus tr. edd ‖ 43 recitabo ba du la; recitato P | diem P1 edd; die P | recitavit P2 edd; recitet P ‖ 44 kl. Iun. P recitaret (cf. 1,55,4) ba du; recit. P; recitasset la ‖ 45sq. Rufinianus] 3 litt. eras. P ‖ 46 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 49 cum recitaret ba du; rec. P; cum recitasset la

pl 1345

la 152

sc 884

P 83r

sc 886

1,207,18–81 | 167

la 153 pl 1346 P 83v

sc 888

Aurelius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Iamdudum: ‘Ipse subscripsit’, modo dixit: ‘Clericus subscripsit’, modo: ‘Episcopus’.” Et cum *diceret – et alia manu: “Recognovi.” –, Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Advertitis praesentes praesentibus peragendi negotii dedisse mandatum. Quomodo igitur hic, qui praesens in hac urbe se inter ceteros sine dubio mandasse professus est, et in itinere dicitur defecisse et in hac urbe subscripsisse mandato?” Adeodatus episcopus dixit: “Octo dies emensi sunt, ut mandatum confectum est. His, qui mandavit, de cuius nomine nunc agitur, cum aegrotare coepisset, ad propria remeans in itinere defecit.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.” Vincentius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Dicat, quo in loco defecit.” Et alia manu: “Recognovi.” Adeodatus episcopus dixit: “Non novi locum.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quoniam probabilis est sanctitatis vestrae prosecutio, qua eum hic fuisse et aegrum ad *propria remeantem defecisse testaris, saltim hoc docere te convenit, ut, utrum in hac urbe fuerit, sub dei testificatione designes.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si praecipit sublimitas tua, Petiliani viri gravissimi prosecutio recitetur, ut ex lectione cognoscant universi, quam non vere nunc dicatur eum reppedantem de Carthagine in itinere defecisse, quia aliter eum eius prosecutio demonstravit.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Legatur prosecutio postulata.” Cumque ex codice legeretur, Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Nihil mihi videtur amplius de hac parte quaerendum, nisi ut sub testificatione divina, utrum hic praesens fuerit de quo agitur, simplici professione pandatur.” Emeritus episcopus dixit: “Quid si se alius pro eodem obposuit?” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “De hoc dei erit etiam sine sacramenti interpositione circa fallentes omni ex parte iudicium. Unde reliqua subscribentium nomina relegantur.” Et recitavit: “*Quodvultdeus episcopus Volitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatus episcopus a *Turre Rutunda.” 〈Cumque accessisset,〉 idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Victorinus episcopus Selendetensis.” Crescentianus episcopus dixit: “Hic est. Aegrotat.”

50 iamdudum] cf. 1,207,23 51 modo1] cf. 1,207,11.15.20 | modo2] cf. 1,207,23 62 sanctitatis… prosecutio] cf. 1,207,56–58 65 prosecutio] cf. 1,207,37 67 eius prosecutio] cf. 1,207,56–58 50 catholicae] Carthaginensis fortasse addendum | subscripsit edd; subscribsit P1; subscribit P 51 diceret edd; dicit P ‖ 54 presens P ro ‖ 56 his P la; is edd ‖ 62 vestrae sanctitatis tr. edd propria edd; propriam P ‖ 63 saltem ro ‖ 65 precipit P ro | gravissimi P ro; clarissimi edd 69 cumque edd; c.q. P2; c.q.a. P1 ‖ 72 obposuit P la; apposuit edd ‖ 74 interpositione P2 edd; interpositionem P ‖ 76 Quodvuldeus P ‖ 78 Turre Rutunda (cf. 1,121,55) la; Turren. Rutunda P; Turre Rotunda ba du ro | cumque accessisset ba du la; om. P ‖ 80 Victorinus P la laiv; Victorius lasc edd

50

55

60

65

70

75 d233 : c127 d234 : c41 d235 : c d236

168 | Gesta collationis Carthaginensis

d236 : c82 d237 : c205 85 d238 : c d239 : c87 d240 : c 91 d241 : c d242 : c 95 d243 : c d244 : c131 d245 : c132 101 d246 : c d247 : c 105 d248 : c d249 : c d250 : c 111 d251 : c d252 : c 115 d253 : c

Item recitavit: “Crescentianus episcopus Ammederensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Felix episcopus Bullensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Cresconius episcopus a Cibaliana.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Iurata episcopus a Turre Tamallemensi.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Liberalis episcopus Milidiensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatianus episcopus Auzagerensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Victor episcopus Villa Regensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatus episcopus Buzensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Lucius episcopus Tamallensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Quintus episcopus Tagaratensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Datianus episcopus Teleptensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Megasius episcopus Tuccaborensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Honoratus episcopus Iommitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Vitalis episcopus Ucrensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Plutianus episcopus Masclianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Faustinus episcopus Naraggaritanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Felicianus episcopus Viltensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Felix episcopus Boncarensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.”

86 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 88 recitavit P2 edd; recitet P | Tamallemensi scripsi; Tamallemen. P; Tamallenensi la; Tamallumensi (cf. 1,126,107) ba du ‖ 92 Donatianus P la; Donatus edd ‖ 104 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 106 Iommitanus la; Iommit. P; Iommitensis edd ‖ 108 recitavit P2 edd; recitet P ‖ 114 Vilten. P; Biltensis la

la 154 sc 890

P 84r

pl 1347

sc 892

1,207,82–153 | 169

la 155 pl 1348

sc 894

P 84v

Item recitavit: “Felix episcopus Telensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Secundus episcopus Arensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi. Adversarium in plebe mea non habeo.” Item recitavit: “Iulianus episcopus Tignicensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Splendonius episcopus Mutigennensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Serenianus episcopus Mammilensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Salvianus episcopus Leptitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Reparatus episcopus Vindensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Leontius episcopus Praesidiensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Titianus episcopus Sufetulensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Nestorius episcopus Malianensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatus episcopus Ancusensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Flavosus episcopus Cissitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Maximinus episcopus *Turreblandensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Miggin episcopus Vagalitanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Donatianus episcopus Capsensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Marcianus episcopus Cebarsussensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Licet adversarium non habeam, tamen mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Restitutus episcopus Iaritanus.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Victorinianus episcopus Aquensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Mandavi et subscripsi.” Asellicus episcopus ecclesiae catholicae municipii

124 Mutigennensis scripsi; Mutigennen. P; Mutugennensis (cf. 1,133,102) edd ‖ 126 recitavit P2 edd; recitet P | Mammilensis scripsi; Mammilen. P; Mammillensis ba du; Mamillensis (cf. 1,135,47) la ‖ 130 Vinden. P; Bindensis la ‖ 140 Cissit. P; Cicsitanus la ‖ 142 Turre Blan. P; a Turre Blanda la ‖ 144 item recitavit P1 edd; om. P ‖ 150 Iaritanus scripsi; Iarit. P; Laritanus la (cf. Lancel IV, p. 1405sq.); Laritensis edd ‖ 152 Victorianus ro

d254 : c d255 : c 121 d256 : c152 d257 : c166 125 d258 : c217 d259 : c d260 : c 131 d261 : c d262 : c70 135 d263 : c216 d264 : c86 d265 : c 141 d266 : c d267 : c 145 d268 : c d269 : c d270 : c151? 151 d271 : c13

170 | Gesta collationis Carthaginensis

Tusuritani dixit: “Sub testificatione omnipotentis dei et Iesu Christi salvatoris nostri 155 dico nos sic esse de Arzugibus profectos die iii Kalendarum Maiarum. Presbyter fuit, sc 896 d#

d272 : c d273 : c d34 6

d35 d274 d275 : c 6 c126 d274 d102 d276 : c 11

d277 : c211 d164

non episcopus; in via ordinatus est. Sed hac factione, qua valet, est illic episcopus, in adulterio detectus. Adhuc pendet cognitio.” 208. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Episcopum sufficit ordinatum. Hac parte transita reliqua percurrat officium.” Et recitavit: “Faustinus episcopus Nationensis.” Cumque accessisset, idem dixit: “Adversarium non habeo. Mandavi et subscripsi.” Item recitavit: “Marcianus episcopus *Eminentianensis in itinere remansit; Felix Novasinnensis 〈episcopus〉 subscripsi pro eo.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quomodo praesentes praesentibus mandaverunt?” Felix Novasinnensis episcopus dixit: “Ipse me rogavit in itinere, et ego pro ipso subscripsi.” 209. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Licet hoc lectum atque dictum sit, quod praesentes praesentibus mandaverunt, tamen, ne mora superflua conteratur, reliqua percurrat officium.” Et recitavit: “Martialis episcopus *Idicrensis pro Felice Garbensi et Iusto Formensi, qui in itinere causa infirmitatis detenti sunt, pro eis subscripsi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Etiam hoc superiori constat esse consimile.” Et adiecit: “[aliud] Recitetur.” Marcianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Felix episcopus Garbensis de domo sua non exivit.” Et recitavit: “Cresconius episcopus 〈plebis〉 Siguitanae, *quod Gaudentius col_lega noster episcopus Loci Tigisitani infirmitatis causa in itinere remansit, pro eo subscripsi.” 210. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Testatum sit actis sublimitatis tuae ideo haec fieri, ut maior videatur eorum numerus episcoporum, quamvis nec sic catholicis possunt aequari.” Et alia manu: “Recognovi.” Item recitavit: “Donatus episcopus Sucardensis.” Marinianus episcopus dixit: “Hic est in civitate, sed aegrotat.” 211. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ut statui, lecta in seriem referentur actorum. Quoteni autem sunt utriusque partis episcopi, quorum subscriptio recitata est, cauculatim pandat officium.”

208,7 quomodo…mandaverunt] cf. 1,148,6sq.; 207,48sq. 209,2 praesentes praesentibus] cf. 1,148,6sq.; 207,48sq. 6 superiori] cf. 1,208,5sq.‡ 211,1 ut statui] cf. 1,11,2 155 presbiter P ‖ 208,2 ac P | reliqua (cf. 1,186,3; 1,201,21; 1,207,75; 1,209,3) P2 edd; relicum P 5 Eminentianensis ba (app.) la; Eminentius episcopus dixit P; Eminentius episcopus P1; Eminentius edd ‖ 6 Novasinnensis episcopus scripsi; Novasinnensis P ba; episcopus Novasinnensis ba (app.) la ‖ 209,4 Idicrensis (cf. 1,128,73; 1,187,7) edd; Idicricen. P ‖ 5 eis P2 edd; eos P ro ‖ 7 aliud recitetur P edd; aliud delevi (cf. we, p. 92sq.) ‖ 9 Cresconius P; Gaudentius episcopus Tigisitanus praem. ba du la | plebis add. la; om. P edd | Siguitanae P; Siguitanae (cf. 1,197,39) la; Siguitanus edd quod (cf. 1,133,192; 1,208,5sq.‡) scripsi; dixit P edd ‖ 210,3 possunt P; possint P2 la; possit edd ro 211,2 sunt (cf. 1,215,1; 1,216,1) P ro; sint P2 edd ‖ 3 cauculatim P1 edd; cauculatum P

pl 1349

la 156

sc 898

P 85r

1,207,154 – 215,19 | 171

pl 1350 la 157 sc 900

P 85v

sc 902

la 158

212. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Adhuc sunt praesentes collegae nostri, qui subscriptiones suas mandato non indiderunt. Occupati enim fuerant vel infirmitate vel necessitate vel etiam postea supervenerunt. Hii etiam iube ut cogniti accedant.” Et alia manu: “Recognovi.” 213. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Interim eorum numerus, qui subscripserunt, ab officio demonstretur.” Rufinianus scriba dixit: “*Excepta ea pagina, quae errorem habet, in subscriptione Donatistarum invenimus nomina contineri –.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ipsa autem pagina quot nominibus continetur?” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Sed annumeratis etiam absentibus.” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –, Rufinianus scriba dixit: “Sex, ac sic efficiuntur omnes cclxxviiii.” 214. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Alterius quoque partis quot episcopi recitati sunt, intimetur.” Rufinianus scriba dixit: “Catholicae partis episcopi secundum subscriptionem huic brevi insertam efficiuntur cclxvi, exceptis his, quos dicunt necdum subscripsisse.” 215. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Nunc quot sunt hii, quos non subscripsisse testantur, edicere non morentur.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Transeant et cognoscantur; xx sunt.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ergo si adsunt, suam debent singuli demonstrare praesentiam.” Cumque Apronianus episcopus accessisset, Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Cuius es civitatis episcopus?” Apronianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Mazacensis.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Mandato, cui per absentiam non subscripsisti, consentis?” Apronianus episcopus ecclesiae catholicae Mazacensis dixit: “Consentio *et 〈mando〉.” Item accedente Maximino Suffeto episcopo Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Consentis tu quoque mandato?” Idem dixit: “Consentio et mando.” Item accedente Victore episcopo *Azurensi idem dixit: “Mando et consentio.” Item accedente Felice episcopo Ficensi idem dixit: “Mando et consentio.” Item accedente Felice episcopo Macrianensi idem dixit: “Mando et consentio.” Item accedente Lucio episcopo Olivensi idem dixit: “Mando et consentio.” Item accedente Tertulliano episcopo Hirenensi idem dixit: “Mando et consentio.”

212,3 hii P la; hi edd; ii ro ‖ 213,2sq. excepta ea edd; exceptae a P ‖ 3 errorem P2 edd; errore P 4 contineri P edd; cclxxiii add. la ‖ 5 quot P2 edd; quod P ‖ 6 sed P edd; sex ba du la 214,3 cclxvi P1 edd; excclxvi P ‖ 215,1 hii P la; ii edd ‖ 2 non1 P la; om. edd ‖ 3 cognoscantur P2 edd; cognoscuntur P ‖ 10sq. et mando item scripsi; item et P edd ‖ 11 Suffeto P; Suffetano ba du; Sufetano (cf. 1,142,6; 1,187,22) la ‖ 13 mando P1 edd; mandato P ‖ 14 Azurensi (cf. 1,188,4) scripsi; Aiuren. P; Ajurensi edd; Auzurensi la ‖ 16 Felice P edd; Feroce (cf. 1,126,5) fortasse melius Macrian. P

5

5 c1* : d

10 c2* : d42

c3* : d74 c4* : d c5* c43? : d c6* : d c7* : d 19

172 | Gesta collationis Carthaginensis

c8* : d c9* : d c10* : d c11* : da7 24 c185/c12* : d c13* : d c14* : d116 c15* : d21 c16* : d180 c17* : d c18* : d 32 c19* : d c20* : d

5

5

10

Item accedente *Iohanne Gummitano episcopo idem dixit: “Mando et consentio.” Item accedente Ampelio Vagensi 〈episcopo〉 idem dixit: “Mando et consentio.” Item accedente Primulo episcopo Vagensi idem dixit: “Mando et consentio.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Diu observavit Severus, sed nunc infirmitate discessit.” Item accedente Regino episcopo Tigillabensi idem dixit: “Mando et consentio.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Delfinus episcopus hic est, sed infirmitate detinetur. Nam et Faustinianus episcopus Rusiccadensis hic est in hac civitate, sed male habet, et Felix Serteitanus pedem dolet.” Item accedente Victore episcopo Abitinensi idem dixit: “Mando et consentio.” Item accedente *Aenea episcopo a Tuburnice idem dixit: “Mando et consentio.” Item accedente Annibonio episcopo Abbiritano idem dixit: “Mando et consentio.” Item accedente Felice episcopo Novensi idem dixit: “Mando et consentio.” Item accedente Argyrio 〈episcopo〉 Sitipensi idem dixit: “Mando et consentio.” 〈216.〉 Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quot sunt isti, quorum professio nunc processit, edicat officium.” Nampius scriba dixit: “xx sunt.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Omnium episcoporum partis *utriusque claruit et certa esse mandata et firmas adstare personas. Et ideo debent egredientes reliqui eis iam praestare secretum, quibus omne negotium crediderunt.” 〈217.〉 Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Scriptum sit cxx esse absentes, quos aut infirmitas aut aetas aut certe necessitas detinuit.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Scriptum erit.” Petilianus episcopus dixit: “Scriptum sit multo plures absentes esse, etiam cathedras viduatas, quibus episcopi ordinandi sunt.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Hoc quoque gesta retinebunt.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae Siccensis dixit: “Quia de viduatis cathedris dixit sanctissimus Petilianus, nos quoque lxiiii vacuas habere his gestis intimamus.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Etiam hoc haeret publicis monumentis.” Et *adiecit: “Exeant.” Quibus egressis 218. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Utrum hii tantum adsint, qui a partibus secundum imperiale praeceptum electi esse noscuntur, edicat officium.” Rufinianus scriba dixit: “Partis ecclesiae catholicae secundum formam

218,2 secundum…praeceptum] cf. 1,4,22–24 20 Iohanne la; Iohanno P; Ioanne edd ro ‖ 21 episcopo la; om. P edd ‖ 25 Tigillaben. P; Tigillavensi (cf. 1,133,186) la ‖ 26 Delfinus (cf. 1,65,4) P; Delphinus edd ‖ 27 Rusiccaden. P; Rusiccadiensis (cf. 1,198,17) la ‖ 30 Aenea edd; Aenean P | Tuburnica la ‖ 34 episcopo la; om. P edd 216,1 CCXVI ba du la; om. P (rubrica deest) ‖ 4 utriusque edd; utrisque P ‖ 217,1 CCXVII ba du la; om. P (rubrica deest) ‖ 4 plures (cf. 1,217,1sq.) P; nostros add. ba du la ‖ 10 adiecit la; a. P; adiecit: Remaneant utriusque partis episcopi qui electi sunt et alii add. ba du ‖ 218,1 hii P la; ii edd

pl 1251

sc 904

P 86r

la 159 sc 906

pl 1352

1,215,20 – 223,5 | 173

P 86v sc 908

la 160

sc 910

edicti tot stant, id est decem et octo, id est septem actores, septem consiliarii et quattuor ad cartas. Etiam ex parte Donati adstant xviii, vii actores, vii consiliarii et iiii ad cartas.” 219. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Edicat officium, quantum diei iam videatur emensum.” Rufinianus scriba dixit: “Exemptae sunt horae undecim diei.” 220. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quoniam diei paene omnem partem constat emensam, idcirco, utrum ex communi consensu differri negotium placeat, intimetur.” Ab utrisque partibus dictum est: “Placet, quoniam iam iste dies videtur emensus.” 221. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “In quem diem haec ipsa comperendinatio differatur, pars utraque designet.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Sicut edicto *nobilitas tua praescripsit, crastino intermisso propter descriptionem scidarum perendie, si praecipis, observabimus.” Et alia manu: “Recognovi.” Adeodatus episcopus dixit: “Etiam nos consentimus, ut perendino die negotium peragatur.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.” *222. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Sicut partibus placuit, interiecto die negotium repetetur. Illud autem utraeque partes observare debebunt, ut designatos custodes exceptoribus atque codicibus in describendis scedis invigilare faciant, quatenus fideliter omnia conscribantur. Alios quoque binos, ut quaterni sint, sicut dispositum est, his, qui nuper exceperunt, adhibete custodes.” 223. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Alii duo praesentes sunt, sicut iam et officium suggessit, id est fratres nostri Leo et Asterius.” Et alia manu: “Recognovi.” Primianus episcopus dixit: “Damus etiam nos custodes tabularum quattuor. Duos iam dedimus, duos nunc subrogantur, id est Veratianus et Victor, praesentes collegas nostros.” Et alia manu: “*Primianus episcopus recognovi.” Mar-

222,5 sicut…est] cf. 1,10,59–68 223,2 sicut…suggessit] cf. 1,218,4sq. 219,1‒222,2 edicat … repetetur] cf. 2,59,3‒12 ‖ 2,44,1‒9

220,1‒222,2 quoniam … repetetur] cf. 2,32,1‒9;

4sq. quatuor ro ‖ 5 ex P2 edd; et P ‖ 219,2 iam diei tr. 2,59,3 | scriba] viri clarissimi curatoris add. 2,59,4 ‖ 220,1 pene ro ‖ 2sq. differri negotium (cf. 2,32,2sq.; 2,44,3; 2,59,6) P ro; negotium differri tr. edd ‖ 3 utrisque partibus] utraque parte 2,59,6 | iam] cf. 2,32,4; 2,44,4 (om. 2,59,7) 4 dies] -i- ir. P ‖ 221,3 edicto (cf. 2,32,6; 2,44,6; 2,59,9) P edd; edictum P2 | nobilitas tua ba du la; n. t. t. P | praescripsit P edd; perscripsit (fortasse melius) 2,32,6; 2,44,6; 2,59,9 ‖ 4 scidarum P; scedarum P2 edd | observemus 2,32,7; 2,44,7; observamus 2,59,10 ‖ 222,1 CCXXII ba du la; tr. ante Alypius (221,2) P ‖ 2 interiecto P edd; interiecta ro; perendino 2,32,9; 2,44,9; 2,59,12 | repetetur (cf. 2,32,9; 2,44,9; 2,59,12) P2 la; repetitur P1; repetatur edd ‖ 3 scedis P2 edd; scidis P 223,4sq. duos … nostros] incertum an sanum ‖ 4 subrogantur P; subrogamus P2 edd | Veratianus …  Victor P ro; Veratianum et Victorem P2 edd ‖ 5 Primianus la; Petilianus P edd

5

5

5 ct3 ct 4 d45 d17 5

174 | Gesta collationis Carthaginensis

cellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Etiam istis *adservantibus id, pl 1353 quod postea exceptum est, signatis nunc tabulis crastino describetur.” Et alia manu: “Edantur.” Item alia manu: “Hilarus et Martialis exceptores *edidimus.” Explicit gesta primae cognitionis Incipiunt gesta secundae cognitionis cum edicto

P 87r

224. Flavius Marcellinus vir clarissimus et spectabilis tribunus et notarius dicit: “Omnium conscientia retinetur id me dudum edicto proposito fuisse pollicitum, ut, quidquid inter utriusque partis episcopos ageretur, subinde in publicam notitiam perveniret. Unde ea, quae interim gesta sunt, sanctitati vestrae demonstrare curavi, la 176 5 quatenus habiti partem conflictus etiam oculis iudicetis.” Et alia manu: “Proponatur.” gesta 2 1. Post consulatum Varanis viri clarissimi iii Nonas Iunias in secretario thermarum la 161

Gargilianarum Carthagini adstantibus Sebastiano, Maximiano et Petro viris devotissimis protectoribus domesticis, Urso, Petronio et Liboso ducenariis, sed et Boni- sc 922 fatio et Evasio apparitoribus inlustrium atque eminentium potestatum, Fileto appari5 tore inlustris comitivae sedis, Exitioso adiutore cornicularii, Possidio, *Quodvultdeo et Colonico adiutoribus commentariorum officii domini nostri viri clarissimi et spectabilis proconsulis, Navigio adiutore numerorum 〈officii〉 domini nostri viri clarissimi et spectabilis vicari, Nampio scriba officii viri clarissimi legati almae Karthaginis, Rufiniano scriba viri clarissimi curatoris celsae Karthaginis, excipientibus etiam 10 Hilaro et Praetextato exceptoribus domini nostri viri clarissimi et spectabilis proconsulis, Fabio exceptore domini nostri viri clarissimi et *spectabilis vicari et Romulo exceptore viri clarissimi legati almae Karthaginis, excipientibus quoque Ianuario et Vitale notariis ecclesiae catholicae, Victore et Cresconio notariis ecclesiae Dona- P 87v tistarum, Libosus ducenarius inlustrium potestatum dixit: “Quoniam in hodiernum sc 924

224,2 id…pollicitum] cf. 1,10,42–48 6 adservantibus (cf. 2,12,19) scripsi; adversantibus P edd ‖ 9 edidimus (cf. 2,73,4)ba du la; edicimus P tit.,1 expliciunt P2 ‖ 1sq. explicit … edicto] secunda cognitio la; gesta conlationis Carthaginiensis secunda cognitio lasc ‖ 2 cum edicto om. ba du 224,1 numerus deest P (sed cf. cap. 1,224) ‖ 1‒6 Flavius … proponatur P edd te (p. 563); sub numero LXXIIII in fine secundae cognitionis tr. la ‖ 1 dicit P te (p. 563); dixit P2 edd 5 Quodvultdeo edd; Quodvuldeo P; 2,1,4 atque … potestatum (cf. 1,1,4; 3,1,5) P2 edd; om. P ‖ Quodvuldeus P2; Quodvultdeus pi la ‖ 7 officii (cf. 1,1,7; 3,1,9) scripsi; om. P edd ‖ 8 vicari (cf. 1,1,8; 3,1,10) scripsi; vicarii P edd | officii P2; off. P | ak. P ‖ 9 Kag. P ‖ 10 spectabilis P2 edd; spectabili P ‖ 11 Fabio (cf. 1,1,11; 3,1,12) ba du la; Favio P | spectabilis edd; spectabili P | vicari P; vicarii P2 edd ‖ 12 ak. P ‖ 13 ecclesiae1] aecclesiae P | notariis2 edd; not. P1; nott. P

1,223,6 – 2,7,5 | 175

la 162

pl 1354 sc 926

P 88r

comperendinata cognitio est et pro velo sunt utriusque partis episcopi, si iubet sublimitas tua, intromittentur.” 2. Flavius Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Veniant.” Et ingressis Aurelio, Alypio, Augustino, Vincentio, Fortunato, Fortunatiano, Possidio, Novato, Florentio, Maurentio, Prisco, Sereniano, Bonifatio, Scillacio, Deuterio, Leone, Asterio et Restituto episcopis ecclesiae catholicae, ingressis etiam ex alio latere Primiano, Petiliano, Emerito, Protasio, Montano, Gaudentio, Adeodato episcopis partis Donati, 3. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Et superiore iudicio saepe me obtulisse certissimum est et nunc deprecor, ut sedere dignemini.” Cumque catholici episcopi consedissent, Petilianus episcopus dixit: “Quod priore iudicio factum non est, facere non audemus.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Licet et superiore iudicio me obtulisse meminerim, tamen illa arbitror tunc minime factum esse ratione, quia multis sacerdotibus convenientibus locus considendi esse non poterat. Unde quia nunc definitas video convenisse personas, deprecor, ut vel nunc sedere dignemini.” 4. Petilianus episcopus dixit: “Patribus nostris absentibus non sedemus, maxime cum lege divina consessus prohibeatur, ne cum huiusmodi adversariis nostris considere velimus.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 5. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Si petitionem meam sanctitas vestra audire neglexit, ut considere dignaretur, hoc mihi extorqueri non poterit, quominus stando cognoscam.” Cumque episcopi catholici surrexissent atque sessus iudicis auferretur eiusdem iudicis iussione et dominus noster vir clarissimus et spectabilis Marcellinus [vir clarissimus] tribunus et notarius stetisset, 6. Petilianus episcopus dixit: “Scriptum sit hoc tuae voluntatis esse, non nostrae.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 7. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Decet me vobis stantibus habere huiusmodi voluntatem, quae ad reverentiam tantorum pertinet sacerdotum.” Petilianus episcopus dixit: “Honorifice feceris.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.”

3,1 superiore iudicio] cf. 1,144,1 6 superiore iudicio] cf. 1,144,1 4,2sq. lege…velimus] cf. Ps. 25,4sq.; Aug. serm. 99,8 (PL 38, 599,38): scriptum est nobis cum talibus non sedere 15 pro velo P la; praesentes ba du | episcopi P1 edd; eppi. P ‖ 2,3 Scillacio P edd; Scyllacio (cf. 1,2,5) la ‖ 4 episcopis P2 edd; epi. P | ecclesiae P2 edd; aecclesiae P ‖ 5sq. episcopis P2 edd; episcopos P 3,7 ratione P2 edd; rationem P ‖ 4,2 consessus P1 edd; consensus P ‖ 5,3 stando P edd te (p. 564sq.) ro dv (p. 350); sedendo la ‖ 5sq. vir clarissimus2 del. edd ‖ 7,4 honorifice P edd laiv; honorice la

15

ca1–7 cc3.1.4.7.2.5.6 ct1.3.4.2 da1–7 6

5

5

5

176 | Gesta collationis Carthaginensis

5

da1–7 5

10

15

20

8. Martialis exceptor dixit: “Cuiusmodi notariam episcopi *partis Donati hesterno die nobilitati tuae obtulerint, hanc in manibus habemus; si praecipit nobilitas tua, recitamus.” 9. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ne quid celatum parti *alteri videatur, recitetur.” 10. Petilianus episcopus dixit: “Episcopos nos veritatis Christi domini nostri et dicimus et saepe actis publicis dictum est. Donatum autem sanctae memoriae, martyralis gloriae virum, praecessorem scilicet nostrum, ornamentum ecclesiae istius civitatis, loco suo meritoque veneramur.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 11. Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Episcopos veritatis probare opus est, non iactare.” Et alia manu: “Recognovi.” 12. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Utrarumque partium prosecutiones gesta retinebunt.” Et adiecit: “Quod praeceptum est recitetur.” Martialis exceptor recitavit: “Post consulatum Varanis viri clarissimi iiii Nonas Iunias Flavio Marcellino viro clarissimo et spectabili tribuno et notario Primianus, Petilianus, Emeritus, Protasius, Montanus, Gaudentius, Adeodatus episcopi et defensores ecclesiae veritatis per notariam haec dicunt: ‘Hesterna die Kalendarum Iuniarum inter nos et adversarios nostros spectabilitas tua audire dignata est. Et quoniam evoluto paene die partibus patientiam praebens aliquanta, quae principia negotii fuerant, audire dignatus es opusque est ad causam, ut mandatum, quod adversarii nostri obtulerunt, nobis in notitiam perferatur, quoniam series actorum propter sui prolixitatem non potest explicari, ne inparati ad iudicium venire videamur, id mandatum, quod adversarii nostri legendum dederunt, in exemplaribus nobis hodie, quod est iiii Nonarum die Iuniarum, dari praecipias, ut instructi negotio nobis iniuncto adesse valeamus.’ Et alia manu: ‘Primianus episcopus huic notariae subscripsi iiii Nonas Iunias Carthagini.’ Flavius Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: ‘Quoniam ea, quae instructionis gratia postulantur, concedi debere perspicuum est, ut nulla cognitionem futuram morarum inpedimenta suspendant, mandatum a catholicis episcopis datum sub ea, quae comminus constituta est, custodum adservatione descriptum vobis tradere maturabit officium.’ ” Quo recitato

12,9 mandatum] cf. 1,55 8,1 exept. P | notariam scripsi; notaria P; notoriam P2 edd | episcopi P1 edd; episcopus P | partis Donati (cf. 2,10,2) scripsi; d(ixit) P; om. P1 edd; donatistae la ‖ 9,2 alteri edd; alter. P ‖ 10,2sq. martyralis (cf. d 16,20) P; martyrialis P2 edd ‖ 12,3‒5 Martialis … Petilianus P1; lnp. P ‖ 5 episcopi P1 edd; episcopus P ‖ 6 notariam scripsi; notoriam P edd ‖ 6sq. kalendarum Iuniarum la; kl. ianuar. P; kl. ianuariis pi; kalend. iuniis ba du ‖ 8 pene P | prebens P ‖ 10 perferratur P ‖ 15 notariae scripsi; notoriae P edd | non. Iun. P ‖ 20 quo recitato scripsi; q. rec. P; cumq. rec. P2; cumque recitasset edd

sc 928 la 163

P 88v sc 930

pl 1355

2,8,1 – 25,2 | 177

la 164

sc 932

P 89r

sc 934

pl 1356 P 89v

13. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Lecta gestis indentur.” Et *adiecit: “Quoniam inter multas condiciones, de quibus superiore iudicio definitum est, unam illam constat fuisse dilatam, ut, sicut ego interloquutionibus meis, ita prosecutionibus suis unusquisque subscriberet, quid de hoc videatur 5 sanctitati vestrae, debetis edicere.” 14. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Nos in hoc consensisse litteris nostris expressimus.” Et alia manu: “Recognovi.” 15. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quid etiam voluntas partis alterius habeat, intimetur.” 16. Petilianus episcopus dixit: “Multum nos sollicitos facit, quod de nobis id quaeritur idque praecipimur facere, quod usus numquam habere consuevit.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 17. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Testatum sit partem adversam noluisse, quod edicto nobilitatis tuae publicatum est.” Et alia manu: “Recognovi.” 18. Petilianus episcopus dixit: “Testatum sit vos adhuc ecclesias plerasque non reddidisse nec fecisse satis priori eius edicto.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” 19. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ergo ad integram gestorum fidem contenta est sanctitas vestra custodibus ab utraque parte delectis, qui notariis et exceptoribus videntur adpositi?” 20. Petilianus episcopus dixit: “Edantur nobis primitus gesta, tunc respondebimus.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 21. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Dubitatur ergo vel de fide officii vel de fide custodum.” Et alia manu: “Recognovi.” 22. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ad hoc etiam consensisse sanctitatem vestram superiorum gestorum fides evidenter ostendit.” 23. Petilianus episcopus dixit: “Legamus et recenseamus.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” 24. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Et de custodibus ab utrisque partibus delectis et ad quam partem fuerit dilata cognitio, ab officio recitetur.” 25. Emeritus episcopus dixit: “Si iubes …” Petilianus episcopus dixit: “Edantur nobis primitus gesta, relegantur a nobis, recenseantur verba; *nam et adversariorum

la 165

13,2sq. de…est] cf. 1,10,54–56 14,2 litteris nostris] cf. 1,16,7sq. 17,2 edicto nobilitatis] cf. 1,10,55sq. 18,2 priori…edicto] cf. 1,5,38sq. 22,1sq. ad…ostendit] cf. 1,220,1–4 24,1sq. de…delectis] cf. 1,222,2–223,7 2 ad…cognitio] cf. 1,221,1–6 13,2 adiecit (cf. we, p. 92sq.) edd; ad a. P | multas P2 edd; multis P ‖ 14,1 XIIII P3 edd; om. P (rubrica deest) ‖ 20,1 edantur P2 edd; edentur P1 ‖ 25,1 Emeritus … iubes del. la | Petilianus … dixit2 del. ba du ‖ 2 nam (cf. 3,75,2) scripsi; nostra P edd

178 | Gesta collationis Carthaginensis

5

10

15

20

instructio sic legibus semper concessa est, haec est humanitas rerum.” Et alia manu: “〈Petilianus〉 episcopus recognovi.” 26. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quamvis recens actio nullum potuerit praeterire, tamen ex hoc sensus nobilitatis tuae volumus esse edoctos, ut intellegantur iam dilatione quadam ad causae negotium nolle venire.” Et alia manu: “Recognovi.” 27. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Legatur quod praecepi, ut noverim ad quem articulum sit dilata cognitio.” Emeritus episcopus dixit: “Si iubes, ad hoc conpetit mihi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Age.” 28. Emeritus episcopus dixit: “Sunt quidem humana ingenia ita velocitate sui prompta, ut vel visu vel auditu *facile cuncta capiant, quae in eorum notitiam perferuntur. Sed hoc doctis forte aut eruditis viris pro *rei ipsius qualitate *permissum sit; me autem ad hanc rem minus idoneum esse profiteor. Quis enim levem vocem et facilem sermonem ipso paene apice transeunte aut sensu retinere aut concipere potest, vir nobilis, cum ad tractatum omnem disceptationemque et verba et sensus et interiora sint negotii pertractanda? Ergo, cum de scida legitur et leves voces aura quodammodo ventilantur, sensus nostri capere et retinere non possunt. Ubi hoc aut cui concessum est? Si hac felicitate ingenii gaudent, non se iactent de arrogantia memoriae suae. Mihi autem non conpetit nisi saepius repetere et diuturna lectione edoceri, ut fidem veri et quae dixerim relegam et quae adversarius obiecit advertam. Intellegis ita rem esse gestorum: Adeo memoria scripturarum per litteras digeruntur, ne sola memoria, quae capax esse non potest, oblivione decepta quid gesserit nesciat. Neque enim aliter sapientia providente scripturarum *notitia monumentisque publicis provisa est, nisi ut ex lectione quae per silentium forte aut per longum tempus aut per ipsorum actuum continuationem minus capiam, quod minus intellegi potest, – et ex lectione et ex ipso assiduo tractatu possit agnosci, quid sit in iudicio ventilatum. Vides ergo, vir nobilis, iusta nos deposcere nec per transitum causam debere *ventilare, sed editis gestis in notitiam nostram datis, universis pertractatis, causam debere cognoscere.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.”

27,1sq. quod praecepi] cf. 2,24 3 concessum ba du la ‖ 4 Petilianus la; om. P; Emeritus edd ‖ 26,3 intellegantur P2 edd; intellegatur P (fortasse melius) ‖ 27,3 Emeritus] XXVIII praem. ba du la ‖ 28,1 XXVIII P; tr. ante Emeritus (2,27,3) ba du la ‖ 2 promta P | facile ba du la; facili P ‖ 3 rei edd; re P | qualitate P2 edd; qualitatem P | permissum ba du la; permixtum P ‖ 4 quis P edd; quid lasc ‖ 5 pene P | transeunte aut P2 edd; transeunt ea ut P ‖ 7 scida P; sceda P2 la; scheda edd ‖ 11 fidem (sc. iudicium; cf. 1,5,46) P edd; ad fidem la | veri] inveniam add. du ‖ 12 intellegis P; intelligis P1 edd | adeo (cf. 2,33,1) P lö (p. 329); ideo ba du la | memoria P; memoriae P2 edd ‖ 14 notitia pi ba du la; notitiam P | monumentis quae P ‖ 17 lectione P2 edd; lectionem P ‖ 19 ventilare scripsi; ventilari P edd ‖ 20 cognoscere P edd; cognosci la te (p. 564)

sc 936

sc 938 P 90r

la 166

2,25,3 – 33,7 | 179

pl 1357 sc 940

P 90v

la 167 sc 942

29. Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Scriptum est: Ex multiloquio non effugies peccatum. Hoc quoniam nos ante oculos habemus, deo inspirante verbosi videri nolumus. Itaque, si placet, ad causam veniatur, quae proxime agi poterit et definiri. Moratorias autem prosecutiones …” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi” –, Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Legatur quod praecepi.” 30. Emeritus episcopus dixit: “Sicut de scriptura proposuit, scriptum est nobis: Sapientia abscondita 〈et〉 thesaurus invisus: Quae utilitas in utroque?” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 31. Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “In multiloquio numquam fuit sapientia.” Et alia manu: “Recognovi.” 32. Martialis exceptor ex codice recitavit: “Nobilitas tua dixit: ‘Quoniam diei paene omnem partem constat emensam, idcirco, utrum ex communi consensu differri negotium placeat, intimetur.’ Ab utrisque partibus dictum est: ‘Placet, quoniam iam iste dies videtur emensus.’ Nobilitas tua dixit: ‘In quem diem haec ipsa conperendinatio differatur, pars utraque designet.’ Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: ‘Sicut edicto nobilitas tua perscripsit, crastino intermisso propter descriptionem scidarum perendie, si praecipis, observemus.’ Adeodatus episcopus dixit: ‘Etiam nos consentimus, ut perendino die negotium peragatur.’ Nobilitas tua dixit: ‘Sicut partibus placuit, perendino die negotium repetetur.’ ” Et cum recitaret, Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Videt sanctitas vestra contra *proprios vos venire non posse consensus. Unde causa dicatur.” 33. Emeritus episcopus dixit: “Non adeo inmemores sumus, ut contra nostra veniamus nec ego hic incuriam officii aut exceptorum neglegentiam damno, ubi intellego prolixitate gestorum 〈ad〉 diem minime occurrere potuisse. Quod si factum est et explicitis omnibus gesta res est, quur non in notitiam nostram quae acta sunt perferuntur? Cum enim nobilitas tua ea quae recenseri iussit ab officio fuerint ventilata, necesse est, ut acceptis universis tractem discutiamque, quibus causis quibusve modis debeam respondere. Tantam etenim ex mandato illorum confusionem causae

29,1sq. Prov. 10,19 5sq. quod praecepi] cf. 2,24 30,2 Sir. 20,32 (20,30 LXX); Sir. 41,17 (41,14 LXX) 32,10sq. videt…consensus] cf. 2,45,2sq.; 3,210,2; cf. Liebs, Lateinische Rechtsregeln, V nr. 5, p. 241 32,1‒9 quoniam … repetetur] cf. 1,220,1sq.; 2,44,1‒9; 59,5‒12 29,2 deo P edd laiv; domino la ‖ 2sq. verbosi P2 edd; verbo si P ‖ 4 dicer. P ‖ 30,2 sapientia abscondita P1 edd; sapientiam absconditam P | et1 scripsi; om. P edd ‖ 32,2 pene P ‖ 4 iam P edd ro laiv dv (p. 350); om. la ‖ 6 perscripsit (cf. 2,44,6; 2,59,9) P ro; praescripsit (cf. 1,221,3) edd ‖ 7 scidarum P; scedarum P2 la; schedarum edd | observemus (cf. 2,44,7) P edd; observabimus 1,221,4; observamus 2,59,10 ‖ 9 recitaret scripsi; rec. P; recitasset edd ‖ 11 proprios edd; propios P 33,2 incuriam P2 edd; incuria P ‖ 2sq. intellego P; intelligo P2 edd ‖ 3 ad diem ba du; diem P; eos ad diem la ‖ 4 quur P la; cur edd ‖ 5 nobilitas tua P; tr. post quae ba du; tr. post iussit la ‖ 7 tantam P2 edd; tanta P | mandato P1 edd; mandatum P

5

5

10

5

180 | Gesta collationis Carthaginensis

5

5

5

5

esse cognovi, ut et de praeteritis instrui debeam et agnoscam de praesentibus, cui debeam respondere.” Et alia manu: “Emeritus 〈episcopus〉 recognovi.” 34. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Licet professio sanctitatis vestrae sola sufficiat, tamen quidquid vobis ad instructionem plenissimam credidistis posse sufficere hesterna die et postulasse vos et accepisse non dubium est. Unde nunc ad causae meritum veniatur.” 35. Petilianus episcopus dixit: “Advertit sublimitas tua exceptorem ex codicibus legisse, quid nudustertiana die vel promissum fuerit vel pronuntiatum. Ex qua re magis agnosco acta adhuc exposita non fuisse. Quod si exposita sunt et parata, idem exceptor respondeat, proferat gesta, subscribe, tractamus; postea respondemus.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 36. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Studium dilationis agnosco et mutatae voluntatis indicium. Potuerat enim sanctitas vestra ex magnitudine gestorum, ut hodie negotium differretur, superiori iudicio postulare. Huc additur, quod ea, quae vobis ad plenissimam instructionem sufficere credidistis, hesterno die edi vobis data notaria postulastis.” 37. Petilianus episcopus dixit: “Dicant exceptores, utrum exponere una die potuerint quod una die videtur esse confectum.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” 38. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Exceptores, utrum hesterno die omnia potuerint in scidis gesta describi, apud acta designent.” Martialis exceptor dixit: “Adhuc partem in codicibus habemus, siquidem etiam hii episcopi, qui nobis custodes dati sunt, non nesciunt.” 39. Petilianus episcopus dixit: “Accepit sublimitas tua ex responsione officii acta adhuc digesta non esse in paginas nec esse, quod pars utraque legat atque recenseat, nec dari aut revocari memoriae paululum possit. Proinde sublimitas tua, ut quoniam res honesta postulatur, largiri dignetur quod petimus, ut gesta ex more edantur; legamus, ut respondere possimus.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 40. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Longitudo gestorum magis in numero et responsione utriusque partis episcoporum est quam in aliqua commendatione negotii. Nihil ergo est unde causetur pars diversa aut hodie cognitio differatur, praecipue quia etiam ipsi professi sunt ad hodiernum diem differendum fuisse negotium.” Et alia manu: “Recognovi.”

36,5 data notaria] cf. 2,12,3–15 39,1 ex…officii] cf. 2,38,3sq. 9 episcopus la; om. P edd ‖ 34,2 quidquid P; quicquid P2 edd ‖ 35,2 nudustertiana P1; nudustertianae P; nudiustertiana P2 edd ‖ 3 et parata P2 edd; exparata P ‖ 4 subscribe P1 edd; subscribere P; subscribe retractamus fortasse melius ‖ 36,5 notaria scripsi; notoria P edd ‖ 37,2 ut suprascriptum la; ut ss. P ‖ 38,2 scidis P; scedis P2 la; schedis edd ‖ 4 hii P la; ii edd ‖ 39,2 esse1 P edd; isse fortasse melius ‖ 3 ut P al (p. 431) ro; om. ba du la ‖ 40,2 responsione P edd; recitatione fortasse melius | aliqua P2 edd; aliquam P ‖ 3 aut P edd al (p. 431) ro; ut la

P 91r

sc 944

pl 1358

la 168

sc 946 P 91v

2,33,8 – 45,5 | 181

sc 948

la 169

P 92r pl 1359

sc 950

41. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ut iterum partibus evidenter appareat, venerabilium virorum denuo professio recitetur.” Petilianus episcopus dixit: “Unde recitabitur?” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” Montanus episcopus dixit: “De schida nobis hoc recitetur.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” 42. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ergo quae codicibus tenentur inserta, cum tanti sacerdotes custodes adpositi fuerint, in dubitationem aliquam existimas devocanda?” 43. Petilianus episcopus dixit: “Notas non novimus, neque ea natura rerum est atque ipsarum, ut ita dixerim, litterarum, ut quisquam notas legat alienas. In codicibus legere non possumus. Nisi edita fuerint gesta in paginas, non habeo quod tractem, non habeo quod legam.” Et alia manu: “Ut *suprascriptum.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ut dictum est, iterum venerabilium virorum professio recitetur.” 44. Martialis exceptor ex codice iterum 〈recitavit〉: “Nobilitas tua dixit: ‘Quoniam diei paene omnem partem constat emensam, idcirco, utrum ex communi consensu differri negotium placeat, intimetur.’ Ab utrisque partibus dictum est: ‘Placet, quoniam iam iste dies videtur emensus.’ Nobilitas tua dixit: ‘In quem diem haec ipsa conperendinatio differatur, pars utraque designet.’ Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: ‘Sicut edicto nobilitas tua perscripsit, crastino intermisso propter descriptionem schidarum perendie, si praecipis, observemus.’ Adeodatus episcopus dixit: ‘Etiam nos consentimus, ut perendino die negotium peragatur.’ Sublimitas tua dixit: ‘Sicut partibus placuit, perendino die negotium repetetur.’ ” Et cum recitaret, Petilianus episcopus dixit: “Unde *legit?” 45. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quid super hac parte legum sit auctoritate definitum, sanctitatem vestram arbitror non latere, cum contra proprios non liceat venire consensus. Unde ne qua forte [de exceptoribus officii] fraude suspecti sint, ex tabulis notariorum ecclesiasticorum haec eadem condicio relegatur.” 43,5 ut…est] cf. 2,41,1sq. 45,2sq. cum…consensus] cf. ad 2,32,10sq. 44,1‒9 quoniam … repetetur] cf. 1,220,1sq.; 2,32,1‒9; 59,5‒12 41,2 appareat edd; adpareat P1 ro; ad parte at P | recitetur edd; rec. P ‖ 5 schida P; scheda P2 edd 6 suprascriptum la; ss. P; supra edd ‖ 42,2sq. dubitationem aliquam P2 edd; dubitatione aliqua P 3 existimas P la; existimant ba du | devocanda P2 edd; devocandam P ‖ 43,3 paginas (cf. 2,39,2) P; paginis P2 edd ‖ 4 suprascriptum ro; superius P la; supra edd ‖ 44,1 recitavit nobilitas tua pm76; notarum praem. ba du la; not. (cf. ad 1,61,4) P ‖ 2 pene P ‖ 6 perscripsit (cf. 2,32,6; 2,59,9) P; praescripsit (cf. 1,221,3) edd ‖ 7 schidarum P; schedarum P2 edd | observemus (cf. 2,32,7) P edd; observabimus 1,221,4; observamus 2,59,10 ‖ 9 repetetur P2 edd; repetitur P | recitaret P2 edd; recitet P ‖ 10 legit ba du la; leget P ‖ 45,2 auctoritate P2 edd; auctoritatem P ‖ 3 de exceptoribus officii P edd; ut glossam delevi ‖ 3sq. de … fraude] de fraude exceptores officii la

5

5

5

10

5

182 | Gesta collationis Carthaginensis

5

10

5

10

46. Emeritus episcopus dixit: “Ingredientibus nobis nobilitas tua ita interfari dignata est, si edictis propositis adhiberemus adsensum et utrum subscriptiones nostras adcommodaremus propriis prosequutionibus. Cui rei satisfaciam non adverto. Tenet me enim propositum nobilitatis tuae, quo me subscriptionem indere gestis et universa, quae publice acta sunt, publice proponi promisisti. Nunc autem cogor agere et ante agnitionem gestorum in negotium praecipitari. Quae ista sunt? Quid primum eligam nescio, quod votum tuorum iudiciorum teneam non agnosco. Si subscribendum est paginae, edatur pagina, ut subscribi possit. Si huius rei est facienda iactura, edictum tuum omne vacillat et quidquid proposuisti in publicam conscientiam destruetur. Dixisti enim ex subscriptione nostra et ex sublimitatis tuae adnotatione cuncta, quae gesta sunt, in notitiam publicam debere *deferri. Prius est ergo, ut ea, quae gesta sunt recitentur et publicentur et agnoscantur, ut ex iudicio sublimitatis tuae ad cetera, quae sunt negotii, veniatur.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 47. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Sicut interloquutus sum, ab ecclesiasticis notariis ea, quae ab exceptoribus officii recitata sunt, percurrantur.” 48. Petilianus episcopus dixit: “Tene modum tuum, vir nobilis, tene promissam saepe iustitiam. Nam cum a parte nostra nudustertiana die fuisset obiectum, quod dies legitimus causae iam videretur fuisse transactus et *causa cecidisse eos, qui nos in iudicium vocaverunt, coacti sumus id velle, ut recedentes ab eadem condicione in tempus praesens consentire videremur. Nemo mihi sit in hac parte ingratus, vir nobilis; nam si ego concessi tantum de temporis salvis his tamen, si illi adstipulationibus suis non fuerint refragati, quur mihi breve non conceditur tempus, ut scribantur gesta, ut subscribatur a sublimitate tua, videamque ac perlegam, cui rei subscribere debeam, percipiamque ac recipiam meos scilicet sensus, adversariorum quoque calliditatem subtilemque argutiam, ut scilicet plenissime instructus intentionibus eorum valeam respondere. Humanum esse arbitror atque iustum. Ne dederis, vir nobilis, huic rei atque huic iustissimae petitioni aliquid, quod in sollicitudinem habeam, siquidem te iustissimum promiseris et nos id credere sit necesse, si tamen iusta nobis nullatenus denegentur!” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.”

46,1sq. nobilitas…est] cf. 2,13,3–5 2 edictis propositis] cf. 1,10,55sq. 4sq. quo…gestis] cf. 1,10,54–56 5 universa…promisisti] cf. 1,10,67sq. 10sq. dixisti…deferri] cf. 1,10,54–56; 1,10,67sq. 47,1sq. sicut…sum] cf. 2,45,4sq. 48,2–5 a…videremur] cf. 1,20,1–31,11 4sq. coacti…videremur] cf. 1,28,1–3 13 siquidem…promiseris] cf. 1,10,86; 1,12,1sq. 46,1 XLVI P3 edd; om. P (rubrica deest) | ita P la; om. edd ro ‖ 3 prosecutionibus edd ‖ 4 quo P1 edd; quod P ‖ 5 publice1 edd; publicae P ‖ 9 vacillat et P; vacillabit P2 edd ‖ 11 deferri ba du la; differri P ‖ 47,1 XLVII P3 edd; XLVI P ‖ 2 aecclesiasticis P ‖ 48,2 nudustertiana P; nudiustertiana P2 edd ‖ 3 causa scripsi; causam P; a causa P2 edd ‖ 6 tantum de temporis (cf. 3,274,4) P ; tantumdem temporis edd ‖ 7 quur P la; cur edd ‖ 8 subscribatur P2 edd; scribantur P; subscribantur P1 la | videamque P1 edd; videam quae P ‖ 12sq. habeam P la; abeam ba du

la 170

P 92v sc 952

pl 1360

2,46,1 – 53,8 | 183

sc 954

P 93r

la 171

sc 956

49. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Haec rectius et iustius praeterito iudicio debuerant postulari, in quo ex consensu utriusque partis in hunc diem dilata cognitio est. Unde ab ecclesiasticis notariis, ad quam partem fuerit dilata cognitio, recitetur.” Petilianus episcopus dixit: “Ergo circumventi sumus.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Non est nostra causa factum, quod nobis volunt inputare fratres nostri e diverso sistentes …” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi” –, Petilianus episcopus dixit: “Iniuriam nobis facis.” Et alia manu: “Ut *suprascriptum.” 50. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Edictum nobilitatis tuae sic se habet quartum mensem concludi ad diem *Kalendarum Iuniarum. Ante autem nos venimus et ipsi, qui videntur nobis hinc facere invidiam, viii Kalendas Iunias mandaverunt, cum utique, si ante diem venerant, ante ipsum diem mandare debuerunt. Legatur etiam ipsius Primiani professio, ad quem diem se pollicitus est occursurum, et solvatur ista quaestio, de qua nobis iam apud populum magna invidia concitata est.” Et alia manu: “Recognovi.” 51. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Haec superiore iudicio determinata iam constat, praesertim cum personae ab utraque parte videantur esse *firmatae. Tamen si, cum causa coeperit retractari, putaverit haec sanctitas tua releganda, tunc rectius relegentur, quamvis superfluum sit, ut post confirmationem personarum haec denuo retractentur. Unde, ut interfatus sum, ab ecclesiasticis notariis quod praeceptum est recitetur.” 52. Emeritus episcopus dixit: “Scriptum sit tunc nos in diem consensisse, cum isti suam retinuerint voluntatem.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” 53. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Susceptae tabulae ab ecclesiasticis notariis recitentur.” Cumque intra sabanum volumen schidae membranacium pro parte descriptum et codices tabularum pariter obsignati iudiciariis offerrentur aspectibus, Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Custodes edicant, utrum signa cognoverint.” Leo episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Agnosco sigillum meum.” Marinianus episcopus dixit: “Agnosco sigillum meum.”

50,1sq. edictum…Iuniarum] cf. 1,5,22 3,206,1sq. 51,5 ut…sum] cf. 2,49,3sq.

5 professio Primiani an. 411 (non exstat); cf. 3,123,4sq.;

49,2 praeterito P2 edd; et add. P ‖ 8 diceret edd; dic. P ‖ 10 suprascriptum scripsi; superius P la; supra edd ‖ 50,2 kalendarum Iuniarum la; kl. ianuar. P; kalend. ianuarii ms pi; kalendarum iunii ba du ‖ 3 VIII P1 edd; VIIII P ‖ 4sq. debuerunt P; debuerint ba du ‖ 51,3 firmatae tamen scripsi; firmata et amen P; firmatae et tamen P2 edd | si P1 edd; sic (uv.) P ‖ 53,3 schidae P; schedae P2 edd membranacium P ba; membranaceum du la; membranarum ms pi ‖ 4 offerrentur edd; offerentur P adspectibus edd ‖ 7 Marinianus P1 edd; Marianus P

5

10

5

5

5 ct3 d164/dt

184 | Gesta collationis Carthaginensis

Marcellinus vir clarissimus tribunus et *notarius dixit: “Quoniam ab utraque P 93v 10 parte inpressionem signorum agnitam constat, ea, quae praecepi, a notariis re-

legantur.” 54. Petilianus episcopus dixit: “Sic solent testamenta, non gesta reserari.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” 55. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quod propter sollicitudinem partis utriusque factum est et ex communi consensu, non decet reprehendi.” Petilianus episcopus dixit: “Non reprehendo cautelam, sed peto consuetudinem 5 rerum, ut gesta legitime exponantur, ut legi ac pertractari possint. Quae res urguet? quid festinatur?” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 56. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Hoc solum constet ipsos rem velle differri. Et concedat sublimitas tua, petimus te. Humanum est. Considerare volunt, discutere volunt, paratiores volunt venire. Ne nolentes differre prolixiora gesta faciamus et ipsa gestorum prolixitas maiores nobis moras incutiat!” Et alia 5 manu: “Recognovi.” 57. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Et ut in hunc diem cognitio differretur, utriusque partis constat fuisse consensum; quod video hodie prodesse non posse. Interim, ut praecepi, ab ecclesiasticis notariis, ad quam partem fuerit dilata cognitio, recitetur.” 58. Petilianus episcopus dixit: “Scriptum sit hoc non nostro vitio fieri, sed tantum, quod notarii occurrere non potuerunt vel exceptores.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 59. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Recita.” Ianuarius, notarius ecclesiae Sitifensis, partis Donati, ex codice recitavit: “Nobilitas tua dixit: ‘Edicat officium, quantum iam diei videatur emensum.’ Rufinianus scriba viri clarissimi curatoris dixit: ‘Exemptae sunt horae undecim diei.’ Nobilitas 5 tua dixit: ‘Quoniam diei paene omnem partem constat emensam, idcirco, utrum ex communi consensu differri negotium placeat, intimetur.’ Ab utraque parte dictum est: ‘Placet, quoniam iste dies videtur emensus.’ Nobilitas tua dixit: ‘In quem diem haec ipsa conperendinatio differatur, pars utraque designet.’ Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: ‘Sicut edicto nobilitas tua perscripsit, crastino intermisso

53,10 quae praecepi] cf. 2,45.47.49.51 57,3 ut praecepi] cf. 2,45.47.51.53 59,3‒12 edicat … repetetur] cf. 1,219,1sq. ‖

5‒12 quoniam … repetetur] cf. 2,32,1‒9; 44,1‒9

9 notarius edd; n.t. P ‖ 54,1 reserari P2 edd; reseram P ‖ 55,2 et P1 edd; om. P ‖ 4 consuetudinem P edd; secundum praem. ba du ‖ 5 urguet P la; urget edd ‖ 56,2 differri P; differre P2 edd | et P; ut edd ‖ 4 et1 P edd; ut la ‖ 59,2 p. d. P ‖ 4 horae P2 edd; horte P ‖ 7 placet P2 edd; placeat P | quoniam P; iam (cf. 1,220,3) add. la ‖ 8 differratur P ‖ 9 perscripsit (cf. 2,32,6; 2,44,6) P; praescripsit (cf. 1,221,3) edd

sc 958

la 172 pl 1361

sc 960 P 94r

2,53,9 – 62,2 | 185

la 173

sc 962

pl 1362 P 94v

propter descriptionem schidarum perendie, si praecipis, observamus.’ Adeodatus episcopus dixit: ‘Etiam nos consentimus, ut perendino die negotium peragatur.’ Sublimitas tua dixit: ‘Sicut partibus placuit, perendino die negotium repetetur.’ ” Et cum recitaret, 60. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Utrarumque partium professione monstratum est in hunc diem cognitionem fuisse dilatam, ita ut hodie negotium tractaretur.” *61. Petilianus episcopus dixit: “Si perfecerunt gesta exceptores, agatur.” Et alia manu: “Ut suprascriptum.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Licet apertissimis fuerit professionibus designatum in hunc diem dilatum esse iudicium, tamen, ne quid ei parti, quae dilationem postulat, negatum esse videatur, cognitio differetur, ita ut edicat, in quem diem debeat iudicium protelatari.” Petilianus episcopus dixit: “Dicant exceptores, quando edituri sunt gesta.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Exceptores, quando possunt in schidis gesta conscribi et edenda compleri, edicere non morentur.” Hilarus exceptor dixit: “Sicut consensus accessit utrarumque partium, dum in schida prosecutiones suas subscripserint, tunc demum diem edendorum gestorum possumus edicere.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Possunt hodie schidae vel ab officio compleri vel ab utraque parte subscribi?” Hilarus exceptor dixit: “Hodie schidas complemus.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quoniam suggessit officium hodie se schidas posse complere, edicat sanctitas vestra, utrum hodie vel crastino die sit parata subscribere.” *62. Adeodatus episcopus dixit: “Cum nobis schida oblata fuerit, subscribemus.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.”

61,3sq. apertissimis…professionibus] cf. 1,220; 2,32.44.59 10 schidarum P; schedarum P2 edd; scedarum la | observamus P edd; observabimus 1,221,4; observemus 2,32,7; 2,44,7 ‖ 13 recitaret scripsi; rec. P; recitasset edd ‖ 61,1 Petilianus] cap. LXI praem. ba du la | perfecerint fortasse melius | exceptores P2 edd; excepto rec P ‖ 2 ut suprascriptum la; ut ss. P; ut supra edd ‖ 3 Marcellinus] LXI praem. P ro ‖ 6 protelatari (hapax legomenon) P ba; protelari du la ‖ 7 Petilianus] LXII praem. P ‖ 10 schidis P; schedis P2 edd ‖ 12 schida P; schedas P2; scheda ba du la ‖ 14 Marcellinus] LXIII praem. P | schidae P; schedae P2 edd ‖ 16 Hilarus P edd ro; Hilarius la | schidas P; schedas P2 edd ‖ 17 Marcellinus] LXIIII praem. P ‖ 18 schidas P; 62,1 LXII ba du la; tr. ante Petilianus (2,61,7) P schedas P2 edd | complere P edd; compleri P2 ‖ schida P; scheda P2 edd ‖ 2 alia P1 edd; illia P

10

5

10

15

186 | Gesta collationis Carthaginensis

5

10

5

5

*63. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Edicat nunc officium post subscriptionem schidarum etiam in editione gestorum quot dierum sufficere possit sine ulla excusatione dilatio.” *64. Hilarus exceptor dixit: “Si crastino die subscripserint vel hodie, possumus die noctuque invigilantes post tertium diem gesta edere, ita ut notarii eorum nobis de schida subscripta dictent.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quis iste dies sit, ab officio designetur.” Rufinianus scriba viri clarissimi curatoris dixit: “Hodiernus dies est iii *Nonarum Iuniarum.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Diem quaero, quo edi gesta, promissum est.” Hilarus exceptor dixit: “Possumus gesta edere vii Iduum *Iuniarum die.” *65. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Licet iam de professionibus dubietas mihi magna nascatur, tamen denuo, utrum vi Iduum Iuniarum die omnibus ambagibus amputatis negotium sit principale tractandum, pars utraque designet.” *66. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Nos et hodie volumus, et si fieri posset vellemus. Tamen, quia humanum fuit hoc concedere fratribus nostris, quod nobis non iniuste videntur postulasse, ad diem vi Iduum Iuniarum adiuvante domino deo nostro adfuturos nos ad peragendum principale negotium ecclesiae pollicemur.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Etiam pars alia, quid voluntatis habeat, dignetur edicere.” 67. Emeritus episcopus dixit: “De professionibus nostris nulla est ambiguitas. Quantum autem ad instructionem, quam fieri debere in iudicio flagitavimus, advertit nobilitas tua nos iusta et legitima postulasse. Diem autem statutum, hoc est vi Iduum Iuniarum, si deus iusserit, observabimus, ita tamen ut acceptis gestis nobis largiatur aliquid aequissimus iudex, quo possit esse tractatus.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “vii Iduum Iuniarum die matutinis horis vobis gesta tradentur. Edicite, utrum alia die, id est vi Iduum Iuniarum, adesse dignemini, ut principale negotium peragatur.”

67,2 quam…flagitavimus] cf. 2,25,3 63,1 LXIII ba du la; LXV P; LXIII tr. ante Marcellinus (2,61,14) P ‖ 2 schidarum P; schedarum P2 edd ‖ 64,1 LXIIII ba du la; tr. ante Marcellinus (2,61,17) P ‖ 3 schida P; scheda P2 edd ‖ 6sq. nonarum Iuniarum la; non. ianuar. P; nonas iunias pi ba du ‖ 10 Iuniarum ba du la; ianuar. P; ianuarii ms; iunii pi ‖ 65,1 LXV ba du la; LXVI P; LXV tr. ante Marcellinus (2,63,1) P | iam P1 edd; etiam P 2 Iuniarum P; ianuariarum P2 (del.) ‖ 66,1 LXVI ba du la; tr. ante Marcellinus (2,65,1) P | volumus P edd; voluimus la dv (p. 350) ‖ 6 alia quid P1 edd; aliquid P ‖ 67,3 statutum P1 edd; tutum P

sc 964

la 174

sc 966

P 95r

2,62,1 – edict. cogn.,6 | 187

la 175 pl 1363 sc 968

P 95v

sc 970

Emeritus episcopus dixit: “Aderimus ad iudicium, si quae statuit nobilitas tua 10 habuerint effectum.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 68. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Memores periculi et professionis propriae exceptores constituto die, matutinis horis, id est vii Iduum Iuniarum, gesta edere festinabunt, ita ut notarii partis utriusque in dictando non desint. Sciet autem utraque pars officio se cavere debere de perceptione gestorum hora pariter designata. Sacerdotale vero est, ut amputatis ambagibus nulla morarum 5 inpedimenta nectantur.” 69. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Secundum praeceptum nobilitatis tuae, cum gesta susceperimus, de *susceptione et de tempore consequenter cavebimus.” Et alia manu: “Recognovi.” 70. Emeritus episcopus dixit: “Cum oblata nobis fuerint gesta, satisfacimus iudicatis.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 71. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Etiam istius diei gesta, ne qua possit denuo esse causatio, eadem die edere vobis festinabit officium.” 72. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Multa nudustertiana die falsa iactata sunt. Ne huiusmodi inlusionibus populus perturbetur, petimus, ut ipsos petisse dilationem nobilitatis tuae edicto noscatur.” Et alia manu: “Recognovi.” 73. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ea, quae populus loquitur, sanctitatem vestram *permovere non condecet. Tamen, sicut edicto meo definitum est, gesta proponentur.” Et infra: “Hilarus et Martialis exceptores edidimus et haec similiter ut supra *emendavimus.” 5 Expliciunt gesta secundae cognitionis ubi Donatistae dilationem poposcerunt

Flavius Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Vellem quidem, quod edictum et omni devotorum intentione nunc cupio, ut, quanta ex demonstratione veritatis et cognitoris tandem proditi erroris orta laetitia est, tanta ex conversione superstitionis antiquae la 177 et in melius mutatae sententiae gratulatio nasceretur. Magna enim gaudia esse quis dubitet, cum inveteratae aegritudini provenit insperata curatio causamque exultatio- 5 sc 972 nis in talibus maiorem facit sanitas restituta quam semper retenta? P 96r

pl 1418

10 quae…nobilitas] cf. 2,67,7sq. 73,2 edicto meo] cf. 1,10,42–58 4 ut supra] cf. 1,223,8sq. 68,4 sciet P la; sciat edd ‖ 69,2 susceptione (cf. cap. 2,69) la; subscriptione P edd ‖ 70,1 satisfacimus P edd; satisfaciemus du dv (p. 350) ‖ 72,1 LXXII P3 edd; om. P (rubrica deest) | nudustertiana P; nudiustertiana P1 edd ‖ 73,2 permovere ba du la; promovere P ‖ 5 emendavimus ba du la; emendavi P; Flavius Marcellinus … proponatur (id est edictum prius cognitoris sive 1,224,1‒6) hic tr. la tit. expliciunt la; explicit P | expliciunt … poposcerunt del. la | secundae P; secunde P1 edict. cogn.,1 Flavius] edictum cognitoris praem. la ‖ 1‒61 Flavius … Iulias P la; falso (cf. edict. cogn. 12) tr. sub fine partis exstantis tertiae cognitionis ba du ‖ 1 dixit P edd; dicit (fortasse melius; cf. 1,224,1) te (p. 563) ‖ 2 devotorum P; de votorum edd

188 | Gesta collationis Carthaginensis

10

15

20

25

30

35

Sed quia obstinatio mentium perditarum, quas pravae simul persuasionis vincula nexuerant, ad viam salutis ostensae aut redire dissimulat aut, quod est deterius, inpudentia reformidat, exserenda iam legum est et exercenda sententia, ut, quos ad bonam valetudinem leniora post apertam *comminus veritatem medicamina non revocant, acrior restituat curationis intentio. Cui enim ratio proxima, sicut gestorum series subiecta demonstrat, sicut divinorum quoque voluminum indita exempla testantur, non liquido declaret alieni, etiamsi probari potuisset, sceleris noxa alium fieri reum omnino non posse et universalis ecclesiae statum Caeciliani insimulatione, de quo nihil reprehensibile potuit approbari, non debere subverti nec *absenti eorum, qui se a corpore ecclesiae separant, *latam adversus eum praeiudicare valuisse sententiam, sicut nec a *Maximianistis recenti tempore in absentem Primianum prolata damnatio eidem nocere praevaluit? cui etiam illud ad correptionis causam non omni ex parte sufficiat: tot iudiciis patefacta Donato auctore schismatis conprobato Caeciliani persolutio atque purgatio ultimaque sententia triumphabilis memoriae Constantini, qua evidentius doceretur expressa et Caeciliani innocentia et Donati sociorumque eius calumniosa criminatio, Felicis quoque Aptugnensis, ordinatoris eius, proconsularis sententiae documentis ostensa purgatio? Unde si haec tam perspicua atque manifesta inveterato mederi nequeunt morbo, putris est vulneris sanies reprimenda, ut libertate praeclusa sibi tantum nocere, quia hoc potius elegit, incipiat; per haec enim fiet, ut velit aliquando sanari. Declaratae igitur veritati detecta falsitas colla submittat. Unde universos ordinis viros, dominos etiam fundorum, actores, conductores tam domus divinae quam etiam privatarum possessionum senioresque omnium locorum huius edicti auctoritate commoneo, quatenus memores legum, dignitatum, aestimationis salutisque propriae Donatistarum conventicula in omnibus civitatibus et locis prohibere contendant, ita ut ecclesias, quas eis humanitate mea *absque imperiali praecepto usque ad diem sententiae constat indultas, catholicis tradere sine ulla dilatione festinent, ni malunt tot sanctionum laqueis inretiri; quas quidem, si unitati catholicae

edict. cogn.,22 et1 …criminatio] cf. litterae Constantini Eumalio datae (Maier I, 27, p. 196–198) 28–34 unde…indultas] cf. 1,5,25–33 7 prave P ‖ 10 valetudinem P1 edd; valitudinem P2; valet libidinem P | laeniora P | comminus edd; quominus P ‖ 11 revocant P2 edd; revocat P ‖ 13 declaret P1 edd; declaretur P ‖ 14 noxa P2 edd; nox P ‖ 15 reprehensibile P1 edd; inreprehensibile P ‖ 16 absenti al (p. 431) ro; absentia P; absen16sq. separant P; separarunt ba du; separarant la tiam (cf. cap. 3,370) P2; etiam ba du la ‖ 17 latam … sententiam la; lata … sententia P edd ‖ 17sq. Maxianistis P ‖ 20 auctore P1 edd; auctores P | conprobato P; conprobatio edd ‖ 21 ultimaque sententia P1 edd; ultima quae sententiam P 23 proconsularis sententiae P2 edd; proconsulari sententia P doceretur P; docetur P2 edd ‖ 24 mederi P1 edd; medere P ‖ 28 submittat du la; summittat P edd ‖ 32 prohibere P2 edd; praebere P ‖ 33 absque (cf. b 1,3,2: sine iussione principies) edd; ab his quae P ‖ 35 laquaeis P | si P2 edd; om. P

sc 974

P 96v

la 178 pl 1419

sc 976

edict. cogn.,7 – 61 | 189

P 97r

sc 978 pl 1420

la 179

P 97v

consentire voluerint, eorum esse sat certum est. Maiore autem causa atque sollertia post detectam modis omnibus vanitatem superstitionemque convictam a proprii debent facinoris intentione depelli. Hii autem, qui post vetita legum eorum se coetibus miscuerint, indubitanter intellegant poenam se imperiali arbitrio praestitutam ulterius vitare non posse, quos principe loco post agnitae catholicae reverentiam legis ad profanos eorum coetus communionemque redisse sat clarum est. Quod ut ante non fieret, patientiae tantum consideratione et spe correctionis aliqua ex parte distuleram. Hactenus igitur inimicos fidei Christianis legibus insultasse sufficiat, maxime cum eorum notas certum sit esse personas; quis necesse est tot sanctionum, quoniam nulla emendatio subsecuta est, nexibus subdi. Ipsam vero catholicorum episcoporum, etiam post victoriam veritatis, noverint Donatistae manere sententiam, ut conpletis conlationibus 〈…〉, quas eis et ante oblatas publica conscientia retinetur et nunc offerri sine dubitatione sat certum est, sese suscipi posse cognoscant. Superioris autem edicti fidem in omnibus certum est reservari. Unde unusquisque Donati communionis episcopus ad loca propria sine ulla debet inquietudine ac molestia remeare, quatenus in propriis constitutus aut ad unam veramque ecclesiam revertatur aut satis legibus facere sine dissimulatione non differat. Hii autem, qui in *praediis suis circumcellionum turbas se habere cognoscunt, sciant, nisi eorum insolentiam omnimodis conprimere et refrenare gestierint, maxime ea loca fisco mox occupanda, siquidem tam catholicae legi quam quieti publicae, ut eorum conquiescat insania, in hac parte consulitur. Gestorum autem relectio, quae profertur, superius memoratum a Donatistis errorem schismatis exstitisse atque *Caecilianum et ceteros, quos inprobe crediderant accusandos, fuisse purgatos sanctitatem vestram plenissime poterit edocere.” 〈Et alia manu:〉 “Proponatur. Post consulatum Varanis viri clarissimi vi Kalendas Iulias.” Explicit edictum

48 sententiam] cf. 1,16,34sq. 50 edicti] cf. 1,5,49–53 58 superius] cf. 3.19–24 37 post P2 edd; quos P | vanitatem P la; unitatem edd | proprii P2 edd; propriis P ‖ 39 hii P la; ii edd his … miscuerit fortasse melius ‖ 40 intellegant P2 edd; intellegit P | quos P2 edd; quem P (fortasse melius) ‖ 41 agnitae catholicae P2 edd; agnita catholica P1 ‖ 43 correctionis P2 ba du la; correptionis P ‖ 44 Christianis (cf. 56: catholicae legi)P; Christianae ba du la ‖ 45 quis (id est quibus) P; quid P2 edd | nulla emendatio edd; nullae mendacio P; nulla emendacio P2 ‖ 48 ut P edd ro; et la lacunam indicavi (acceptis eorum pollicitationibus vel sim. inserendum) ‖ 50 cognoscant P2 edd; cognoscat P ‖ 51 episcopus P2 edd; episcopi P ‖ 53 aecclesiam P ‖ 54 hii P la; hi edd | praediis ba du la; praesidiis P | circumcelionum P (fortasse melius) ‖ 56 quam P2 edd; om. P (fortasse melius) ‖ 57 quieti P; quam fortasse melius ‖ 58 quae P; qua P1 edd | profertur P edd; proferuntur la ‖ 59 Caelianum P ‖ 60 sanctitatem P edd; sanctitatemque P2 ‖ 60sq. et alia manu ba du la; om. P ‖ 61 proponatur] datum Carthagini add. ba du la | post … Iulias om. ms tit. explicit … cognitionis P edd; tertia cognitio la; gesta conlationis Carthaginiensis tertia cognitio lasc

40

45

50

55

60

190 | Gesta collationis Carthaginensis

gesta 3 Incipiunt gesta tertiae cognitionis

5

10

15

ca1.2.3.4.5.6. 7 cc3.1.4.5.7.2.6 ct1.3.4.2 da1.2.3.5.6.7 d# d42 d73 d69 d#

1. Post consulatum *Varanis viri clarissimi vi Idus Iunias Carthagini in secretario thermarum Gargilianarum adstantibus Sebastiano, Maximiano et Petro viris devotissimis protectoribus domesticis, adstantibus etiam Vincentio et Taurillo viris devotissimis agentibus in rebus, Urso, Petronio et Liboso ducenariis inlustrium potestatum, Bonifatio et Evasio apparitoribus inlustrium atque eminentium potestatum, Fileto et Octaviano apparitoribus inlustris comitivae sedis, Restuto et Exitioso adiutoribus *cornicularii, Possidio, *Quodvultdeo et Colonico adiutoribus commentariorum officii domini nostri viri clarissimi et spectabilis proconsulis, Navigio adiutore numerorum et Peregrino adiutore subadiuvarum officii domini nostri viri clarissimi et spectabilis vicari, Nampio scriba officii viri clarissimi legati almae Carthaginis, Rufiniano scriba viri clarissimi curatoris celsae Carthaginis, excipientibus etiam Hilaro et *Praetextato exceptoribus domini nostri viri clarissimi et spectabilis proconsulis, Fabio exceptore domini nostri viri clarissimi et spectabilis vicari, Romulo exceptore viri clarissimi legati almae Carthaginis, excipientibus quoque Ianuario et Vitale notariis ecclesiae catholicae, Victore et Cresconio notariis ecclesiae Donatistarum, Ursus ducenarius inlustrium potestatum dixit: “Praeterito iudicio Donatianae partis episcopi in hodiernam diem, causa scilicet gestorum, ut exinde instructi in iudicio sublimitatis tuae responderent, causa sibi edendorum gestorum indutias postularunt. Nunc *utraeque partes pro foribus sunt; si praecipis, intromittentur.” 2. Flavius Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Veniant.” Et, ingressis episcopis catholicis Aurelio, Alypio, Augustino, Vincentio, Fortunato, Fortunatiano et Possidio, cum Novato, Florentio, Maurentio, Bonifatio, Prisco, Sereniano et Scillacio coepiscopis suis, Deuterio, Leone, Asterio et Restituto aeque coepiscopis et custodibus gestorum; item e diverso ingressis episcopis Donatistarum Primiano, Petiliano, Emerito, Montano, Gaudentio, Adeodato et Habetdeo, cum Peregrino, Apto, Clarentio et Habetdeo, coepiscopis eorum, 3. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Certum est ob hoc dilatum fuisse negotium, ut hodierno die gestis editis principalis actio tractaretur. Quod utrum factum sit, edicat officium.”

3,1,1 Varanis edd; Varonis P ‖ 6 inlustris P2 edd; inlustrium P | Restuto P; Restituto edd ‖ 7 cornicularii ba du la; corniculariis P | Quodvultdeo edd; Quodvuldeo P; Quodvultdeus la | Colonico P edd; Colonicus ro ‖ 8 domini nostri edd; d. m. P ‖ 9 domini nostri edd; d. m. P ‖ 10 vicari P; vicarii P2 edd ‖ 12 Praetextato ba du la; Praestato P | domini nostri edd; d. m. P ‖ 13 domini nostri edd; d. m. P | vicari P; vicarii P2 edd ‖ 16 Donatiane P ‖ 17 hodiernam diem P2 edd; hodierna die P causa scilicet gestorum P; om. P2 edd ‖ 19 utraeque edd; utraque P ‖ 2,4 Scillacio P edd; Scyllacio (cf. 1,2,5) la | aeque (cf. 1,2,6) P2 edd; eaque P ‖ 6 Emerito P edd; Emerito, Protasio la (Protasius a tertia cognitione videtur afuisse, pro quo Habetdeum incertae sedis episcopus interfuisse videtur, qui Donatistarum epistulam recitavit; cf. 3,257sq.) | et Habetdeo P; et Habetdeu P2; et Habetdeum ms pi; om. ba du la ‖ 7 Habetdeo P; Habetdeum P2 edd

P 98r pl 1363 la 180 sc 980

sc 982

pl 1364

P 98v

la 181

3,1,1 – 7,3 | 191

sc 984

P 99r sc 986

la 182

pl 1365

sc 988

Martialis exceptor domini nostri viri clarissimi et spectabilis proconsulis dixit: “Constat *iuxta praeceptum nobilitatis tuae gesta ante eum diem edita, quam parvitas nostra fuerat professa. Quod, si iubet nobilitas tua, ad plenam fidem ex cautionibus partis utriusque monstrabimus.” 4. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Recitentur.” Martialis exceptor recitavit: “Post consulatum Varanis viri clarissimi viii Idus Iunias Fortunatianus episcopus catholicus civitatis Siccensium scripsi me gesta geminae cognitionis pariter suscepisse, habita primum die Kalendarum Iuniarum, item habita die tertia Nonarum earundem; et suscepi tradente Martiale exceptore sedis proconsularis, qui sit deputatus Flavio Marcellino, viro clarissimo, tribuno et notario, die viii Iduum Iuniarum, hora diei quinta, in ecclesia catholica Restituta. Et quamvis exceptores vii Iduum Iuniarum gesta promiserint edituros, melius tamen eorum festinavit industria, ut nobis ante diem promissum acta cognitionum duarum pariter traderentur. Quibus perceptis loco et tempore suprascripto instructos nos ad peragendum negotium die, qui actis expressus est, pollicemur esse venturos.” Cumque recitaret, idem dixit: “Lego aliam, si praecipit nobilitas tua.” 5. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Lege.” Martialis exceptor recitavit: “Post consulatum Varanis viri clarissimi viii Idus Iunias Montanus episcopus civitatis Zamensium Regiorum scripsi vobis, Hilare et Praetextate exceptores, me accepisse a vobis gesta geminae cognitionis, in quibus una cum traditoribus et persecutoribus nostris confliximus, habita primum die Kalendarum Iuniarum, et alia habita die iii Nonarum earundem, quae vos, exceptores suprascripti sedis proconsularis, *tradidistis nobis coram patribus et coepiscopis nostris, die viii Iduum Iuniarum, hora diei tertia, in ecclesia Theoprepia. Quibus perceptis loco et tempore suprascripto profitemur nos ad agendum negotium die actis expressa ordine integro esse venturos.” 6. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Lectae cautiones gestis praesentibus adhaerebunt.” Et adiecit: “Quoniam constat ante diem editionem factam esse gestorum, superest, ut principale negotium proponatur.” 7. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Principale negotium iam diu est ut cupimus terminari. Proinde si vel sero conceditur, probent, quoniam ex parte adversa esse desiderant, totiens obiecta ecclesiae sanctae catholicae toto orbe

3,5 iuxta…tuae] cf. 2,68,1–3 4,8 exceptores…edituros] cf. 2,64,10 10 loco…suprascripto] cf. 3,4,7 11 qui…est] cf. 2,65,2; 2,66,3; 2,67,3sq. 5,7 suprascripti] cf. 3,5,3sq. 9 loco…suprascripto] cf. 3,5,8 3,4 domini nostri ba du la; d. m. P ‖ 5 iuxta edd; iusta P | quam scripsi; qua P edd; quem la 7 monstrabimus P2 edd; monstravimus P ‖ 4,2 Varanis P edd; Varonis P2 ‖ 4 die P2 edd; diem P 5 earundem P la; om. edd ‖ 12 recitaret P; recitasset ba du la ‖ 5,2 Varanis P edd; Varonis P2 4 Praetextate ba du la; Praetestate P ‖ 6 habita P edd; hata la | que P ‖ 7 suprascripti la; ss. P; suprascriptae edd | tradidistis edd; tradistis P ‖ 8 Theopraepia P ‖ 10 expraessa P ‖ 6,1 cautiones P2 edd; cautionis P ‖ 2 adherebunt P ‖ 7,3 aecclesiae P | orbe P2 edd; orbi P

5

5

10

5

10

192 | Gesta collationis Carthaginensis

diffusae crimina et numquam probata …” Et cum diceret – et alia manu: “Re5 cognovi.” –,

8. Adeodatus episcopus dixit: “Proponant; sciamus, quid agunt.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus salva appellatione recognovi.” 9. Vincentius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Propositionem ex mandato non didicisti?” Et alia manu: “Recognovi.” 10. Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Morarum tendiculas nullus interponat. Si de causae nostrae defensione aliquam habemus fiduciam …” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –, 11. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Si quid intenditur, proponatur.” 12. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Mandatum ipsorum legatur, et intentionem ipsorum inde agnoscet nobilitas tua.” Et alia manu: “Recognovi.” 13. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Amotis omnibus moris, quoniam constat omnia, quae ad principia negotii pertinebant, superiore iudicio terminata, causa dicatur.” 14. *Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Duo in mandato suo obiecisse monstratur pars adversa: traditionem et persecutionem. Si igitur causam ecclesiae volunt ut peragamus, iam iamque te iudicante finiatur. Nefas est enim, ut exspectatione populus in errorem mittatur. Si agnoscenda est ecclesia toto terrarum, 5 sicut promissum est, orbe diffusa, testimoniis scripturarum doceatur; sin vero solitis praestigiis solitisque *ambagibus id intendit pars adversa, ne ad veritatem veniamus, dicatur, ut hoc omnibus innotescat.” Et alia manu: “Recognovi.” 15. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quid his refertur?” Emeritus episcopus dixit: “Numquam memini in iudicio condemnatam esse patientiam. Quin immo semper id laudi est, ut secretum retinens lingua obiectis, si potest, dilucide respondeat. Ergo quoniam omnium actionum debent esse principia 5 totiusque negotii initia semper ex se sumere consueverunt, quid praeteritorum dierum actus involvimus et, quasi non fuerint peracta, iterum refricamus, cum praesentis diei propositio suam debeat sumere accipereque personam? Unde, si propositio eorum et responsio nostra in iudicium mittitur, personarum primum est discutienda qualitas, quis in iudicium adduxit, quis conveniri fecit, quis principes sae10 culi convenit, quis legatos misit, quis supplicavit, quis legem meruit, quis iudicium

9,1 ex mandato] cf. 1,55 12,1 mandatum ipsorum] cf. 1,148 14,2 traditionem…persecutionem] cf. 1,148,8sq. 10,2 defensione P2 edd; defensionem P ‖ 11,2 proponatur P1 edd; propanatur P ‖ 12,2 inde 14,1 Fortunatianus la; Fortunatus P edd agnoscet P2 edd; inde agnoscit P1; in die agnoscit P ‖ 5 promissum P; promissa (cf. 1,48,2; 3,16,3; 3,98,7) edd ‖ 6 ambagibus edd; ambagimus P 15,2 Emeritus] XVI praem. P | condempnatam P ‖ 4 dilucide P2 edd; dilucidare P; dilucida fortasse melius | debent esse P2 edd; debentes se P ‖ 8 mititur P ‖ 9 conveniri (cf. 3,174,17) P; convenire ba du la

P 99v

sc 990

la 183

P 100r sc 992

3,7,4 – 21,2 | 193

pl 1366

sc 994

la 184 P 100v

sc 996

postulavit, ut, cum eorum intentionibus docti fuerimus, respondere valeamus.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione recognovi.” *16. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Diffidentia est causae personas velle discutere, quas priore conflictu visus est confirmasse. Et ideo causam ecclesiae peragamus, quae, sicut promissa est, toto terrarum orbe diffunditur.” Et alia manu: “Recognovi.” *17. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Sanctitas tua propositionem, quantum arbitror, non diligenter advertit. Alia enim constat esse quaesita.” *18. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ad id ergo, quod quaesierunt, iube recitari partis utriusque mandata, et instruentur ad id, quod desideraverunt.” Et alia manu: “Recognovi.” *19. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quaesitum est, per quos haec sit conlatio postulata, quive episcopos, qui e diverso consistunt, ad iudicium postularit. Unde ad haec sanctitas vestra respondere debebit.” *20. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si ad rem iudicas pertinere, prudentiae tuae est considerare. Catholicis episcopis vel legatis catholicorum episcoporum concessum esse habendam conlationem tenor rescripti imperialis ostendit. Venimus utrique, hic sumus, et deus nos disputatores et conlatores magis quam litigatores esse praecepit, et nihil aliud voluit deum timens et deo serviens 5 clementissimus imperator. Adstitisse legitimas personas et confirmata esse mandata primo die conflictus nostri iudicavit sublimitas tua. Non interponantur quae ad rem necessaria non sunt. Ecclesia est, quam adserimus testimoniis scripturarum divinarum, omnibus nota, in monte, sicut scriptum est, altissimo constituta, ad quam veniunt omnes gentes. Si est aliquid contra istam ecclesiam quod dicatur, iam dica- 10 tur et nullae morae interponantur; si nihil est quod dicatur, cedat veritati qui criminationem suam adfirmare et ostendere et probare hominibus non potest. Quamdiu ista tanta populi exspectatio suspensa est! De anima sua homines cogitant: et nos moratorias praescriptiones ad hoc interponimus, ut ad finem cognoscendae veritatis 15 numquam veniatur!” Et alia manu: “Recognovi.” *21. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ut adverti possit, in quem modum sit delegata cognitio, imperialis praecepti forma relegatur.”

19,1 quaesitum est] cf. 3,15,9–11 21,2 imperialis…forma] cf. 1,4

20,3 tenor…imperialis] cf. 1,4,21

9sq. in…gentes] cf. Is. 2,2

16,1 XVI ba du la; XVII P | diffidentia P edd; diffidentiae fortasse melius ‖ 2 priore conflictu P edd; prior conflictus la ‖ 17,1 XVII ba du la; XVIII P ‖ 18,1 XVIII ba du la; XVIIII P ‖ 2sq. desideraverunt P la; desiderarunt edd ‖ 19,1 XVIIII ba du la; XX P ‖ 20,1 XX ba du la; XXI P ‖ 2 prudentiae P la; praestantiae ba du ro ‖ 11 dicatur P1 edd; dicitur P | caedat P ‖ 13 homines P; omnes P2 edd 21,1 XXI ba du la; tr. ante Augustinus (3,20,1) P

194 | Gesta collationis Carthaginensis

22. Petilianus episcopus dixit: “Catholicos se sine praeiudicio nostro dixisse hoc actis signatum est. Huiusce rei serva conflictum.” Et alia manu: “Petilianus episcopus salva appellatione recognovi.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quod praeceperas recitetur.” Et 5 alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Apud nos est enim vera catholica, quae persecutionem patitur, non quae facit.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi salvo appellationis effectu.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Hoc probare opus est, non 10 iactare.” Et alia manu: “Recognovi.” 23. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Hoc utrarumque partium conflictus inveniet.” Et adiecit: “Imperialis sanctio interim relegatur.” 24. Martialis exceptor recitavit: “ ‘Imperatores Caesares Flavii Honorius et Theodosius, pii, felices, victores ac triumphatores, semper Augusti, Flavio Marcellino suo salutem …’ ” Et cum recitaret, 25. Petilianus episcopus dixit: “Terreri me imperator voluit, non occidi, non persecutionem pati, non pertrahi, non spoliari.” Et alia manu: “Petilianus episcopus salva appellatione nostra recognovi.” 26. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quod amplius est, nec territus es.” Et alia manu: “Recognovi.” 27. Petilianus episcopus dixit: “Laudasti constantiam bonae fidei et verae catholicae disciplinae.” Et alia manu: “〈Petilianus episcopus〉 salva appellatione recognovi.” 28. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “ ‘Nec territus’ dictum est; non timuisti.” Et alia manu: “Recognovi.” 29. Martialis exceptor recitavit: “ ‘Inter imperii nostri maximas curas catholicae legis reverentia aut prima semper aut sola est. Neque enim aliud aut belli laboribus agimus aut pacis consiliis ordinamus, nisi ut verum dei cultum orbis nostri plebs devota custodiat. 5 Ut etiam Donatistas vel terrore vel monitu olim iam implere convenerat, qui Africam, hoc est regni nostri maximam partem et saecularibus officiis fideliter servientem, vano errore et dissensione superflua decolorant, nos tamen eadem frequentius non piget replicare, quae omnium retro principum devota in deum definivit aucto-

22,2 actis] cf. 2,10,1sq. 4 quod praeceperas] cf. 3,21,2 28,1 nec territus] cf. 3,26,1 24,1‒3 Martialis … salutem] cf. 1,4,1‒3 ‖

23,2 imperialis…relegatur] cf. 1,4

29,1‒49 inter … Ravennae] cf. 1,4

22,1 hoc P la; his ba du ‖ 2 est (cf. 2,10,1sq.) P edd; sit la ‖ 24,3 et … recitaret mg. P ‖ 27,1 verae (cf. 3,22,6) edd ro; vere P la ‖ 2 Petilianus episcopus ba du la; om. P ‖ 28,1 territus P al (p. 432); es ut add. ba du la | non P edd; nec ba du la ‖ 29,5 monitu (cf. 1,4,7) P2 edd; munitu P1; munitum P 7 dissensione superflua P2 edd; dissensionem superfluam P ‖ 8 principum P1 edd; principium P

pl 1367 P 101r la 185

sc 998

sc 1000

3,22,1 – 29,42 | 195

P 101v

la 186

pl 1368

sc 1002 P 102r

ritas, ne, temporibus nostris si quid forte in iniuriam legis catholicae fuerit generatum, iusto iudicio hoc nobis possit inputare posteritas. Nec sane latet conscientiam nostram sermo caelestis oraculi, quem errori suo posse proficere scaeva Donatistarum interpretatio profitetur; qui quamvis depravatos animos ad correctionem mitius invitaret, aboleri eum tamen 〈etiam〉 ante iussimus, ne qua superstitionibus praestaretur occasio. Nunc quoque excludendam subreptionem simili auctoritate censemus illudque merito profitemur libenter nos ea, quae statuta fuerant, submovere, ne in divinum cultum nobis se quisquam auctoribus aestimet posse peccare. Et quamvis una sit omnium et manifesta sententia catholicae legis plenam veritatem recto hominum cultu et caelesti sententia conprobatam, studio tamen pacis et gratiae venerabilium virorum episcoporum legationem libenter admisimus, quae congregari Donatistas episcopos ad coetum celeberrimae desiderat civitatis, ut lectis – etiam catholicis – sacerdotibus, quos pars utraque delegerit, habitis disputationibus superstitionem ratio manifesta confutet. Quam rem intra quattuor menses praecipimus explicari, ut conversos animos populorum etiam nostra clementia, sicut desiderat, celerius possit agnoscere. Quod si intra praestitutum tempus studiose Donatistarum episcopi declinaverint convenire, trini edicti evocationem volumus custodiri, ita ut vicenis diebus in evocatione contumacium tempora concludantur. Quibus emensis atque transactis si provocati adesse contempserint, cedat cum ecclesiis populus, qui doctores suos silentio cognoverint superatos et victum se aliquando gratuletur sciatque, si non praeceptis nostris, vel catholicae legis veris imperiis serviendum. Cui quidem disputationi principe loco te iudicem volumus residere – quidquid etiam ante in mandatis acceperis plenissime meministi – omnemque vel in congregandis episcopis vel evocandis, si adesse contempserint, curam te volumus sustinere, ut et ea, quae ante mandata sunt et quae nunc statuta cognoscis, probata possis implere sollertia, id ante omnia servaturus, ut ea, quae circa catholicam legem vel olim ordinavit antiquitas vel parentum nostrorum auctoritas religiosa constituit vel nostra serenitas roboravit, novella subreptione submota integra et inviolata custodias. Ut sane adminicula conpetentia actibus tuis deesse non possint, viros spectabiles proconsulem atque vicarium serenitas nostra commonuit, ut, si propriarum dignitatum statum cupiunt retinere, si apparitionem suam extrema declinare supplicia, tam ex propriis officiis quam ex omnium iudicum apparitione abunde necessarios faciant deputari. Erit iam sollicitudinis tuae, si quid ulla cogno-

9 in P2 edd; om. P ‖ 10 concientiam la ‖ 11 scaeva (cf. 1,4,13) pi du la; sceva P; saeva ms ba 12 interpraetatio P ‖ 13 etiam (cf. 1,4,15) scripsi; om. P edd | qua P1 edd; quam P ‖ 15 illudque (cf. 1,4,17) P2 edd; illucque P ‖ 18 conprobatam P2 edd; conprobata P ‖ 19 liberter lasc ‖ 20sq. lectis (cf. 1,4,23) P edd; electis la ‖ 21 catholicis P; om. P2 edd ‖ 25 studiose P1 edd; studiosae P 26 ut P1 edd; om. P ‖ 28 aecclesiis P ‖ 29 cognoverint (cf. 1,4,31) P; cognoverit ba du la | se (cf. 1,4,31) P1 edd; sed P ‖ 31 principe (cf. 1,4,33) P edd pm74 (p. 460) al; principis la ‖ 41 subplicia P

10

15

20

25

30

35

40

196 | Gesta collationis Carthaginensis

veris arte differri, missis relationibus indicare, ut neglegentes puniat digna correctio. Omnia sane, quae vel in unum episcopis congregatis disputatio conpleta firmaverit 45 vel desistentibus forte statuerit circa contumaces lata sententia, te referre conveniet, ut, quid ad confirmandam catholicam fidem praeceptio nostra profecerit, celerius possimus agnoscere.’ Et divina manu: ‘Vale, Marcelline, carissime nobis. Data pridie Idus Octobres Ravennae.’ ” 30. Petilianus episcopus dixit: “Donatistas *nos appellandos esse credunt, cum, si nominum paternorum ratio vertitur, et ego eos dicere possum, immo palam aperteque designo Mensuristas et Caecilianistas esse eosdemque traditores et persecutores nostros.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi sine praeiudicio appella5 tionis nostrae.” 31. Vincentius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Et hoc recusas, quod in praefectorum iudicio pro voto conplexus es?” Et alia manu: “Recognovi.” 32. Petilianus episcopus dixit: “Nec nunc abnuo esse mihi principem ac fuisse beatissimae sanctaeque memoriae Donatum, *huiusce civitatis episcopum, eiusque tanta merita floruisse, ut et illius temporis gloria vetustas ipsa …” Et cum diceret – et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi salvo appellationis effectu.” –, 33. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Damnent nomen Donati, et deinceps non appellabimus illos Donatistas.” Et alia manu: “Recognovi.” 34. Petilianus episcopus dixit: “Damna nomen Mensurii et Caeciliani, et non diceris Caecilianista.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi sine praeiudicio appellationis nostrae.” 35. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Feci enim mentionem Mensurii?” Et alia manu: “Recognovi.” 36. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Haec omnia utrisque partibus salva erunt.” Et adiecit: “Evidenter apparuit episcopis postulantibus disputationem a venerando principe me disceptante fuisse mandatam, ut causa primi discutiatur erroris; quae iam in medium proferatur.” 37. Emeritus episcopus dixit: “Lectum est rescriptum. Legantur et preces, ut causa possit audiri.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 38. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Peritiam sanctitatis vestrae arbitror non latere pragmaticis rescriptis preces inseri non solere; quas

31,1sq. in…iudicio] petitio Donatistarum an. 406 (cf. Maier II, p. 147); cf. 3,141,1–3 36,2sq. episcopis…mandatam] cf. 3,29,19–22 37,1 lectum…rescriptum] cf. 3,29 43 neglegentes P la; negligentes P2 edd | correctio (cf. 1,4,45) P la; correptio P2 edd ‖ 44 sanae P 49 Ravennae P2 edd; Ravenna P; Varane viro clarissimo consule (cf. ad 1,4,51) add. la ‖ 30,1 nos 32,2 sancteque P | huiusce civitatis ba du la; non P ‖ 2sq. aperteque P2 edd; aperte quae P ‖ scripsi; huius caecitatis P; huius civitatis edd | episcopum P2 edd; episcopus P ‖ 3 gloria P; gloriam P2 edd ‖ 4 salvo P2 edd; salva P ‖ 33,2 appellabimus P2 edd; appellavimus P ‖ 37,1 praeces P 38,2 praeces P

la 187 sc 1004

P 102v

pl 1369 sc 1006

la 188 P 103r

3,29,43 – 43,6 | 197

sc 1008

sc 1010

P 103v pl 1370 la 189

quidem ab episcopis, qui collationem postulaverant, sicut eiusdem sanctionis textus ostendit, *processisse non constat. Unde tandem aliquando negotium proponatur.” 39. Emeritus episcopus dixit: “Si pragmatico rescripto preces inseri non solere praestantiae tuae interlocutione signatum est, eos, quos legatos esse dixerunt, utrum ex omnium voluntate, utrum ex communi mandato perrexerint, doceant, ut, si non in *precibus, certe vel in legatis possit stare persona.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi sine praeiudicio appellationis meae.” 40. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Advertat nobilitas tua, quanta aguntur, ut nihil agatur.” Et alia manu: “Recognovi.” Montanus episcopus dixit: “Ordine integro causa peragenda est.” Et alia manu: “Montanus episcopus recognovi salva provocatione.” 41. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Praesentes sunt. Utrique convenimus. Locus iste episcopis paene refertus est. Mandata recitata atque firmata sunt. Non negatur a partibus nostris postulatam esse conlationem, ut in ea conlatione tandem aliquando vel probent vel probare non potuisse monstrentur quae solent non nobis, non unicuique nostrum, sed universo orbi Christiano obicere crimina; qui Christianus orbis non opinione humana, sed divinis testimoniis et promissus est et inpletur. Quid adhuc nescio quae *tergiversationes moratoriae ab eis interponuntur, qui se episcopos Christi dici volunt? Exspectatio non dico huius civitatis, sed universi paene generis humani suspensa est, aliquid de ecclesia cupit audire: et nos adhuc forenses formulas discutimus et miserrime litigamus! Iam advertat nobilitas tua, quid agatur; iam aliquando nos de hoc negotio amputatis omnibus morulis adiuvante deo liberare dignare!” Et alia manu: “Recognovi.” 42. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ad omnem confirmationem sufficere posse non ambigo universorum subscriptiones superiore iudicio mandato insertas atque digestas. Unde quoniam omnium consensus expressus est, amotis superfluis aliquando negotium proponatur.” 43. Emeritus episcopus dixit: “Duo sunt in iudicium missa, a quibus deviari nullo modo potest: unum quod secundum imperiale praeceptum, aliud quod secundum mandati tenorem agere se iudicio demonstrarunt. Igitur si utraque conexa sunt, debet edoceri; si autem separata atque seiuncta sunt, unius necesse est faciant iacturam, qui utrumque nolunt ad probationem in iudicium mittere. Convenire enim debet cum rescripto mandatum et ad formulam statuti imperialis mandatorum debet

38,3 ab…postulaverant] cf. 3,29,19–22 39,2 praestantiae…interlocutione] cf. 3,38,2 | legatos] cf. 3,20,2 41,2 mandata recitata] cf. 1,55.148 43,2 secundum1 …praeceptum] cf. 1,4; 3,29 2sq. secundum2 …tenorem] cf. 1,55 4 processisse ba du la; praecessisse P ‖ 39,1 praeces P ‖ 2 interlocutione P2; interlocutionem P; interloquutione ba du la ‖ 4 precibus ba du la; praecipibus P ‖ 41,7 inpletur P2; inplentur P; impletur edd | quae P; qua ba du la | tergiversationes moratoriae al (p. 432); tergiversatione moratoria P1 edd; tergiversatione moratoriae P ‖ 9 pene P ‖ 42,3 expraessus P ‖ 43,3 tenorem P2 edd; tenore P | iudicio P edd; in iudicio la

5

5

10

5

198 | Gesta collationis Carthaginensis

10

15

5

5

5

sensus adstringi. Quod si neutrum est, intellegit praestantia tua neque moratoriis nos velle agere neque nos a causae actione suspendere, sed constitutis primitus fundamentis ecclesiasticum negotium velle definire. Quid est quod nobis de mora praescribitur et tamquam cavillatoribus et a cognitione refugientibus quasi moras quasdam per nos innecti causantur, cum utique, si advertant, magis his, qui proponunt, incumbere aut necessarium esse dicimus, ut omnibus moris amputatis ad negotii instrumenta arcemque veniatur, ut ostendatur ex adversa parte, quis petierit, quemadmodum petierit vel quid petierit, ut, cum de mandato vel de rescripto utraque concordantia conplexus fuero, et ea, quae in rescripto sunt confirmata, et ea, quae ex ipsorum petitione suggesta sunt, possint iudiciis adprobari.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 44. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Tuae sunt partes, vir nobilis: Si respondit ad ea, quae diximus, opus est, ut respondeamus; si autem pervidet prudentia tua nihil eum respondisse ad id, quod iuste flagitamus, sed moris superfluis alias moras superfluas addidisse, iudica ut videtur.” Et alia manu: “Recognovi.” 45. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Certum cognitionis tenorem principali constat auctoritate definitum. Hoc enim relectae sanctionis series demonstravit, ut convocatis episcopis atque partibus delectis ‘superstitionem’, ut ipsius legis verbis loquar, ‘ratio manifesta confutet’. Unde dignabitur sanctitas vestra clarius demonstrare, in qua sit parte superstitio constituta.” 46. Petilianus episcopus dixit: “Advertit sublimitas tua magnam diffidentiam eos habere magnumque mendacium, si ea, quae petimus, prodere noluerint. Etenim ante de sua conscientia iudicat qui petitionem suam timuerit publicare. Non igitur moram aliquam facimus, sed per ipsos moras fieri sublimitas tua …” Et cum diceret – et alia manu: “Petilianus episcopus *salvo appellationis nostrae merito recognovi.” –, 47. Vincentius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Non sufficit quod tibi respondit iudex?” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Aut legant quod petimus aut negent.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi salva appellatione nostra.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quid ad rem pertinet quod pars adversa est prosecuta? Et non propter moras quasdam …” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –,

44,2 quae diximus] cf. 3,41 45,2 relectae…series] cf. 3,29 3 convocatis…delectis] cf. 1,4,23 sq. 3sq. superstitionem…confutet] cf. 1,4,24 47,1sq. respondit iudex] cf. 3,42. 44 7 si neutrum P2 edd; sine utrum P | est P; esse P2 edd | intellegit edd; intellegit. P; intellegitur du | p. t. P ‖ 10 cavillatoribus P2 edd; cavillationibus P ‖ 15sq. ea quae2 P2 edd; eaque P ‖ 44,3 prudentia P la; praestantia ba du ‖ 4 alias P2 edd; ad alias P ‖ 45,2 tenorem P2 edd; tenore P ‖ 46,4 sublimitas tua scripsi (subaudiendum e.g. videt); sublt. t. P; sublimitati tuae edd ‖ 5 salvo edd; salva P 47,5 aecclesiae P ‖ 6 est P1 edd; est et P

sc 1012

P 104r

sc 1014

la 190

pl 137

3,43,7 – 52,4 | 199

P 104v sc 1016

la 191

sc 1018 P 105r

Petilianus episcopus *dixit: “Iudica.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi salvo nostrae appellationis effectu.” 48. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Evidentius sanctitas vestra, quid postulet, designare debebit.” 49. Emeritus episcopus dixit: “Longo volumine praeterito iudicio quasi mandati tenorem pars adversa prodidit; cui rei si vera adstipulatur adsertio, id in iudicio publicare ac prodere debent tantummodo se sequi hoc ipsum, iacturam autem facere imperialis rescripti, ad cuius promulgationem neque tenorem precum neque mandatum legatorum monstrare voluerunt. Igitur, quia nihil ab re est, quod in iudicio postulamus, petimus, ut primitus aut rescripti iacturam aut mandati sui faciant cessionem, ut ad causam venire valeamus.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi sine praeiudicio appellationis.” 50. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Legatur mandatum nostrum, et intellegent, quam cuncta contineat.” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus [partis Donati] dixit: “Patere, praesta iudici patientiam quam nobis praestat.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi sine praeiudicio appellationis nostrae.” 51. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Nihil aliud praecipue principali sanctione adverti esse constitutum, nisi ut convenientibus episcopis, disputatione habita causa primi inveniatur erroris; cui disputationi me iudicem voluit residere. Accepit autem sanctitas vestra prosecutionem partis e diverso sistentis, in qua evidenter ostensum est atque promissum, ut ecclesia toto orbe diffusa divinis testimoniis demonstretur, cum videatis ex mandati serie et ex praesenti professione id fuisse declaratum, ut legis exemplis atque documentis omnia conprobentur. Nec enim clementissimus princeps formam conlationi dedisse monstratus est, sed tantum conlationem debere fieri iudicavit. Unde quoniam secundum desiderium vestrum divinis testimoniis se agere eorum professio declaravit, quid amplius desideretis ignoro.” 52. Petilianus episcopus dixit: “Apertissime intellegitur ea diffidentia vel sero pudore id agere, ne petitionem suam omnibus publicent, quoniam eos constat clementissimo imperatori mentitos.” Et alia manu: “Petilianus episcopus sine praeiudicio appellationis nostrae recognovi.”

49,1sq. mandati tenorem] cf. 1,55 4 imperialis rescripti] cf. 1,4 50,1sq. mandatum nostrum] cf. 1,55 51,2sq. convenientibus…habita] cf. 1,4,22–24 3sq. cui…residere] cf. 1,4,33 4sq. prosecutionem…sistentis] cf. 3,14,4sq.; 3,20,8–10 8 dixit scripsi; p. d. P; partis Donati dixit ba du la ‖ 9 nostrae P2 edd; nostro P | apellationis P 49,2 tenorem P2 edd; tenore P ‖ 3 se P ba du lasc ro; om. la ‖ 4 promulgationem P2 edd; promulgatione P | praecum P ‖ 8 preiudicio P ‖ 50,2 intellegent P la; intelligent P2 ‖ 3 partis Donati edd; p. d. P; delevi ‖ 51,1 praecipuae P ‖ 4 autem P1 edd; om. P | e (cf. 2,49,8; 3,113,2; 3,115,2; 3,117,2; 3,194,3; 3,195,2; 3,247,2; 3,261,3) scripsi ro; ae P; a edd ‖ 5 aecclesia P ‖ 6 serie P2 edd; seriae P | presenti P ‖ 52,1 intellegitur P la; intelligitur P2 edd | ea P; eos ba du la

5

5

5

10

200 | Gesta collationis Carthaginensis

5

10

5

10

53. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Conlatio petita est a legatis nostris: lex ipsa hoc continet, quae ad tuam nobilitatem data est …” Et alia manu: “Recognovi.” 54. Petilianus episcopus dixit: “Non differimus agere.” Et alia manu: “〈Petilianus episcopus〉 salva appellatione nostra recognovi.” 55. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “… data est. Omnes fatemur petisse nos conlationem, quoniam eam recusabatis, ut tandem sic saltim ad hunc locum vel ad hoc tempus conlationis et disputationis et demonstrandae veritatis gratia veniremus. Factum est, venimus; et nihil vultis prodesse quod venimus. Confitemur nos conlationem petisse. Nihil aliud imperator quam nos conlationem petisse suis verbis expressit. Iam fiat ipsa conlatio. Videamus, quid dicatur contra ecclesiam toto orbe diffusam, quam demonstramus divinis testimoniis et promissam esse et nunc ita exhiberi, ut caecorum oculos feriat, surdorum aures inrumpat. Ad hanc demonstrandam nolunt pervenire fratres nostri, ut demonstretur quod latere non potest. Edicant crimina! Videamus quibus criminibus *perierit quod promissum est Abrahae: In semine tuo benedicentur omnes gentes. Quae crimina istam promissionem iurantis dei delere potuerunt? Audiamus, discamus, noverimus, sequamur. Si autem nihil est quod contra dici possit, aut pronuntia aut tolle omnes moras, et aliquando negotium finiatur.” Et alia manu: “Recognovi.” 56. Emeritus episcopus dixit: “Magno argumento veritas occultatur, ut, cum ad inquisitionem nostram modicum quid ex parte adversa prolatum sit, cetera sileantur. Dixit enim suos isse legatos, quorum neque nomina neque ordinem neque mandatum vult iudicio publicare. Igitur aut huius rei iacturam faciat, quia non potest adprobare, aut, si valet hoc legibus edocere, vel qui legati fuerint vel quando missi sint vel quid pertulerint legati mandati, in iudiciorum notitiam adserere debebunt. Videt praestantia tua nihil nos absque re petere, quippe cum ipsorum sit causa, quur non ad interna negotii veniamus. Proposuerunt enim ex mandati sui tenore nescio quibus se allegationibus adversum nos stare debere; has ipsas allegationes et nos possumus legalibus testimoniis superare. Prius est ergo, ut initio actionis *exposito personam suam sive suscipientis sive mandantis in iudicio approbare valeat, tunc demum ad negotii merita descendatur.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione recognovi.”

53,2 lex…continet] cf. 1,4,21 55,5sq. nihil…expressit] cf. 1,4,21 11 in…gentes] Gen. 22,18 56,3 dixit…legatos] cf. 3,20,2; 3,53,1 8 ex…tenore] cf. 1,55 9sq. nos2 …superare] cf. 3,258 54,1sq. Petilianus episcopus2 ba du la; om. P ‖ 55,2 petisse nos P la; nos petisse tr. edd ‖ 6 ex10 perierit scripsi; perit P; periit ba du la praessit P ‖ 7 promissam P2 edd; promissa P ‖ 56,2 caetera P ‖ 4 publicare P1 edd; publicari P | potest P2 edd; potes P ‖ 6 mandati P; mandatum P2 edd | asserere ro ‖ 7 p. t. P | quur P la; cur edd ‖ 8 non P edd al (p. 432sq.); nos la ‖ 10 exposito edd; est posito P ‖ 11 suscipientis … mandantis P edd; suscipientes … mandantes proposuit al (p. 418) | mandantis P2 edd; mandatis P | valeat P; valeant la

pl 1372

sc 1020

la 192

P 105v

sc 1022

3,53,1 – 62,13 | 201

la 193 P 106r

sc 1024 pl 1373

sc 1026

P 106v

*57. Vincentius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quid est aliud causam dimittere et personas quaerere nisi effugere velle, quare venisti?” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “A personis incipit omnis causa.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi salvo nostrae appellationis effectu.” Vincentius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Non tibi forum tuum designavit quae omissa sunt repeti non posse?” Et alia manu: “Recognovi.” 58. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Collationem fuisse postulatam et collationem fuisse concessam caelestis sanctionis forma declaravit. Quur nunc legatorum personae in medium veniant, necdum diligenter *adverti.” 59. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si negaremus nos petisse conlationem, imperatoris testimonio convinceremur. Habemus imperatorem testem petisse nos, confitemur. Venimus, ut fiat quod et nos petivimus et ille concessit, et adhuc nescio quae dubitationes vel morae interponuntur.” Et alia manu: “Recognovi.” 60. Emeritus episcopus dixit: “Ecce iam professus es partem. Dic quando petisti, dic per quos petisti.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione nostra recognovi.” 61. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ad demonstrandam veritatem personarum non est necessaria inquisitio.” Et alia manu: “Recognovi.” 62. Montanus episcopus dixit: “Quoniam pars adversa ad clementissimum imperatorem confugit, oportet eandem et mandatum edere et legationem, ut, cum haec potuerimus advertere, in iudicio nobilitatis tuae noverimus, quid possimus respondere.” Et alia manu: “Montanus episcopus 〈recognovi〉 salva appellatione.” Vincentius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Satis longum est a causa et praeter hanc causam illa velle repetere, quae huius iudicati tenor in *statu inquisitionis suae omnino non quaesivit.” Et alia manu: “Recognovi.” Montanus episcopus dixit: “Tuae actionis est quod flagito.” Et alia manu: “Montanus episcopus recognovi salvo provocationis effectu.” Vincentius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Definitiva est iudicis, qui praesidet, sententia. Ad quid nos ad hodiernum diem distulit? satis pudoris esse debere hoc, si transimus. Quid de causa iudicamus nos ipsi …” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –,

58,1sq. collationem…declaravit] cf. 1,4,20–24 62,6 huius…tenor] cf. 1,4

59,2 imperatoris testimonio] cf. 1,4,20–24

57,1 LVII ba du la; tr. ante Vincentius (3,57,6) P | aecclesiae P ‖ 5 salvo nostrae P2 edd; salva nostra P ‖ 58,3 quur P la; cur edd | adverti (cf. 3,77,5) edd; advert. P; advertitur dubitanter lasc 62,2 eamdem edd ‖ 4 recognovi addidi; om. P; add. post appellatione ba du la ‖ 6 statu ba du la; statum P ‖ 10 definitiva P1 edd; definita P ‖ 11 quid P edd al (p. 433); quod la | satis P edd al (p. 433); satisque la ‖ 12 quid P al (p. 433); quod edd

5

5

5

10

202 | Gesta collationis Carthaginensis

Montanus episcopus dixit: “Tuae actionis est quod flagito; tu fundamentum la 194 15 causae constituisti, tu ad imperatorem confugisti. Oportet ergo me et mandatum

20

25

5

5

10

repetere et legationem, quibus usus sis verbis, ut, cum haec omnia in iudicio nobilitatis tuae a nobis fuerint pertractata, tum demum, quid utilitati nostrae conveniat, valeam respondere.” Et alia manu: “Montanus episcopus salvo *provocationis effectu recognovi.” Vincentius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Professionem tuam tu superare non potes. Unde recessisti cognosce; omissa repetere non potes.” Et alia manu: “Recognovi.” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quid flagitas quando petierim, cum videas quando venerim? quid quaeris utrum petierim, cum universum catholicum praesens in hac urbe concilium mandatum dederit, mandato subscripserit, subscriptiones praesens te instante cognoverit? Nihil hic aliud quam morae inquiruntur, quia contra ecclesiam universam dei testimoniis commendatam nihil est quod dicatur.” Et alia manu: “Recognovi.” 63. Montanus episcopus dixit: “Scriptum sit partem adversam moratoria innectere, cum quod a nostris partibus flagitatur non produnt. Ac per hoc si volunt eandem moram de medio tolli, prodant quod flagitamus: prodant mandatum, prodant et legationem; tum deinde ad negotii merita veniemus.” Et alia manu: “Montanus episcopus 〈recognovi〉 salvo provocationis effectu.” 64. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Non hoc quaeri voluit clementissimus imperator. Causam discidii et erroris iussit inquiri.” 65. Montanus episcopus dixit: “Sed clementissimus imperator rescripto suo eosdem publicavit legationem inservisse. Unde quia etiam ipse hanc facultatem nobis tribuere voluit pro clementia sua, ut hoc in iudicio requiramus, oportet eosdem et mandatum proferre et legationem, ut sciamus, quid idem in eodem textu fortasse fuerint ementiti, ut tum demum his omnibus pertractatis noverimus personae meritum an valeant honoribus suis integro ordine respondisse.” Et alia manu: “Montanus episcopus salvo provocationis effectu recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Legationi eos concessisse universi concilii et subscriptionis tenor evidenter ostendit. Denique ad integram confirmationem cum omnium subscribentium nomina legerentur, sanctitas vestra dixit

65,2 eosdem…inservisse] cf. 1,4,21 10 cum…legerentur] cf. 1,57 10sq. sanctitas…advenissent] cf. 1,59 18 provocationis edd; provocatione P ‖ 21 omissa P2 edd; omissam P ‖ 23 aecclesiae P 26 quam P2 edd; qua P ‖ 27 aecclesiam P ‖ 63,1 moratoria P2 edd; moratoriam P ‖ 5 recognovi ba du la; om. P ‖ 65,2 legationem] legationi fortasse melius ‖ 4 proferrae P ‖ 5sq. personae P 6 respondere la ‖ 8 concessisse P; concedisse (sic!) al (p. pm74 (p. 460); personarum P2 edd ‖ 433sq., qui lacunam esse arbitratur hisque verbis complere conatur: manifestum est; personam mandati cui universum concilium subscripsit …); consensisse ba du la ‖ 9 concilii P edd al (p. 434); mandati add. la

sc 1028

pl 1374

P 107r

sc 1030

la 195

3,62,14 – 68,9 | 203

sc 1032 P 107v

pl 1375 la 196

sc 1034

sibi hoc plene non posse sufficere, nisi etiam omnes advenissent, ut in praesentiarum positi, utrum ipsi subscripsissent atque mandassent, propriis professionibus indicarent.” Montanus episcopus dixit: “Personas eorum flagito, qui mandatum dederunt ad clementissimum imperatorem, non eorundem, qui hodie ad hoc iudicium pervenerunt. Unde, vir sublimis, oportet istos, quam refugiunt actionem in iudicio nobilitatis tuae prodere. Iam ergo prodant mandatum, prodant et legationem, ut, cum his *recensitis adverterimus, qui hisdem commendarint, valeamus eorum obiectionibus respondere.” Et alia manu: “Montanus episcopus recognovi salvo provocationis effectu.” 66. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Eos, quos legationem peregisse dicis, si praesentes esse vel in praesentiarum mandato subscripsisse cognoscis, evidenter ostende; sin vero absentes, necesse est, ut veniant, quatenus omne possit negotium pertractari.” 67. Montanus episcopus dixit: “Ergo, vir sublimis, eorum praesentia facienda est, qui ad clementissimum imperatorem per maria volaverunt. Ipsorum ergo et persona adstans doceat sibi aliquid ab istis esse mandatum, ut de ipso mandato intellegam, quid in sua causa voluerint innectere, quid deinde forsitan in eadem legatione contra nos ementiri. Est enim studium semper adversariorum incerta de adversariis auribus sacratissimis innectere. Ergo unde probabo episcopalem, quam sibi iactant esse, personam sub *verecundiae textu aliquid imperatori suggerere potuisse, nisi eandem legationem vel mandatum sibi creditum potuero perlegere et de eodem iudicare?” Et alia manu: “Montanus episcopus salvo appellationis effectu recognovi.” 68. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Eadem superfluo repeti etiam nobilitas tua nobiscum considerat. Sufficit persona adsertorum praesentis mandati auctoritate firmata. Iam nunc remotis superfluis ad negotium veniamus, cuius firmamentum nullam poterit habere dubitationem, quando persona nostra, quibus universale concilium mandavit disputationem ab imperatore praeceptam, ita *firma est, ut ne ipsi quidem dubitare possint, in quorum aspectibus processerunt omnes, qui mandaverunt.” Et alia manu: “Recognovi.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Petisse nos conlationem quis negare potuit aut potest?” Et alia manu: “Recognovi.”

11 plenae P ‖ 18 recensitis edd; recensetis P | qui P edd; quid la | hisdem P la; iisdem edd 67,3sq. intellegam P la; intelligam P2 edd ‖ 4sq. eadem legatione edd; eadem legationem P; eade legatione P2 ‖ 7 iactant esse P2 edd; iactantes se P | verecundiae textu scripsi; verecundia et extu P; 68,3 auctoritate P2 edd; auctoritatem P verecundia et textu P2 edd; veridicentiae praetextu la ‖ 4 nullam P2 edd; nulla P ‖ 5 firma est scripsi; firmavit P edd ‖ 6 adspectibus du la

15

20

5

10

5

204 | Gesta collationis Carthaginensis

5

5

5

5

69. Emeritus episcopus dixit: “Quid petisti? quem misisti? Dic nomen. Quae mandasti?” Et alia manu: “Emeritus episcopus salvo appellationis effectu recognovi.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “De causa loquere, mandatum audisti. Recitetur identidem et responde, si habes quod dicas. Superfluis inmoraris.” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Quem misisti, quid mandasti, quid egisti advertere debeo. Non enim clanculo tibi licet *suggerere, quod postea non debeat publicari.” Et alia manu: “Petilianus episcopus sine praeiudicio appellationis nostrae recognovi.” 70. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Qua ratione legatorum nomina postulentur ignoro, cum conlationem tantum postulatam esse et conlationem fuisse concessam, sicut superius interfatus sum, principalis sanctio diligenter ostenderit. Unde sanctitas vestra iam ad negotii interna venire dignetur, quatenus veritas elucescat.” 71. Montanus episcopus dixit: “Sed clementissimus imperator me magis instruere voluit, quid de adversariis nostris requiramus, dum utique legationem eorum publicat.” Et alia manu: “Montanus episcopus recognovi salvo provocationis effectu.” 72. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Separationis et dissensionis tuae ab ecclesia universali, quae toto orbe diffunditur, causas expone.” Et alia manu: “Recognovi.” 73. Montanus episcopus dixit: “Legatur ad locum, si legationem eorum non publicavit clementissimus imperator. De hac re, de hac causa me voluit disputare, eorum legationem in iudicio voluit publicari. Ab statutis clementissimi imperatoris non est deviandum; faciendum est satis in hoc loco clementissimo imperatori, siquidem de eorum legatione in iudicio publicata nos voluit pertractare.” Et alia manu: “Montanus episcopus manente appellationis nostrae effectu recognovi.” 74. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Hoc clementissimus non censuit imperator, sed id partibus dignatus est statuere, ut ab utrisque partibus electi episcopi, veternosum errorem tandem aliquando propter salutem populorum et animarum in medium prolata veritas monstret.” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Lege, utrum hoc petiveris.” Et alia manu: “Petilianus episcopus salva appellatione nostra recognovi.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ceterum superfluis immoramini. Catholicam monstramus ecclesiam de lege, de prophetis, de evangeliis, de

69,4 mandatum] cf. 1,55 70,3 sicut…sum] cf. 3,51,1–11 | principalis sanctio] cf. 1,4 73,1sq. si… imperator] cf. 1,4,21 74,2–4 ut…monstret] cf. 1,4,22–24 3 veternosum errorem] cf. 1,4,9 69,1 quae P2 edd; quem P ‖ 8 suggerere edd; suggere P ‖ 70,3 concessam P2 edd; concessum P 72,2 aecclesia P ‖ 73,2 voluit P2 edd; volavit P ‖ 5 legatione P2 edd; legationem P ‖ 74,3 electi episcopi P; electis episcopis P2 edd | tandem P2 edd; tantundem P

P 108r

sc 1036

la 197

P 108v

sc 1038

3,69,1 – 76,11 | 205

psalmis, de omnibus divinis testimoniis; contra hoc a vobis profertur: ‘Mandatum pl 1376 *publicate’, cum ad ecclesiam demonstrandam evangelium proferamus.” Et alia 10

manu: “Recognovi.” 75. Petilianus episcopus dixit: “Ecclesiam catholicam penes me esse et pura observatio nostra facit et vitia vestra atque flagitia. *Nam omnis ecclesia dei pura, sancta, sine macula et ruga esse debebit. Quare igitur, ut ad huius disputationem rei possimus descendere et congruo tempore testimoniis dominicis *uti, prius est – quod de te flagito, si non diffidis, maxime cum id agat causae iustissimus cognitor – ut, quidquid agendum sit, populo publicetur. Mentitum te igitur clementissimo imperatori sat constat, cum dubitas proferre, quid dixeris, quid egeris, quid mandaveris, quid susceperit ille legatus, quod mandatum acceperit, quid peregerit. Noverit haec conscientia populi, sciat universa provincia, hoc acta istaque controversia plene contineant, sciant vos apertissime de mendacio vestro diffidere morasque innectere actioni, ne ad veritatem aliquando vestris praestigiis nebulisque obstantibus veniatur.” Et alia manu: “Petilianus episcopus salva appellatione nostra recognovi.” sc 1040 Vincentius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quod nescis an petiverim, quomodo in mendacio *deprehendis?” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Petisse se confessus est.” Et alia manu: “Petilianus la 198 P 109r episcopus salva appellatione nostra recognovi.” 76. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ecclesiam catholicam apud se esse testatus est. Hanc volumus residente nobilitate tua testimoniis edoceri. Publicet quod promittit, ut aut in eius apertam veritatem noster consensus accedat aut patiatur monstrari luce clarius veritatem et tandem aliquando ab errore desciscens cedat veritati congruae pro salute, qui cogitat vincere in errore contra salutem.” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Ut possimus haec facere, prius fac, quod de te flagitamus.” Et alia manu: “Petilianus episcopus sine praeiudicio appellationis nostrae recognovi.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si ordo flagitat gestorum, publicamus.” Et alia manu: “Recognovi.”

75,3 sine…ruga] cf. Eph. 5,27 6 ut…publicetur] cf. 1,17 76,2 testatus est] cf. 3,75,1sq. 10 publicate cum (cf. 3,56,3sq.) scripsi (sequente ro); publica tecum P edd; publicare cum pm76 75,2 nam (cf. 2,25,2) scripsi; nostra P edd; vestra du la ‖ 4 uti ms pi la; utr P; ut edd ‖ 6 quidquid P; quicquid P2 edd ‖ 9 hoc P edd; haec fortasse melius | istaque la; ista quae P edd ‖ 9sq. plenae P ‖ 11 obstantibus P2 edd; obstanibus P ‖ 14 in mendacio P; om. ba du; ut mendacium la | deprehendis scripsi; reprehendis P edd ‖ 76,2 esse P lasc edd pm74 (p. 460) ro; om. la | volumus P la; voluimus ba du | testimoniis (cf. cap. 3,76) P edd; divinis testimoniis la ‖ 5 caedat P | congruae scripsi; congrue P2 edd; qui congrue P ‖ 7 haec facere P la; facere haec tr. edd ‖ 8 praeiudicio P1 edd; praeiudici P | nostrae P2 edd; nostra P ‖ 10 flagitat gestorum P la; gestorum flagitat tr. ba du

5

10

15

5

10

206 | Gesta collationis Carthaginensis

5

5

5

10

77. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Cum legationis formam demonstraverit augusta praeceptio, quur legatorum nomina postulentur, ignoro. An invictissimum principem aliquid contra rationem dixisse vestra sanctitas putat? Cum ad causam peragendam personae videantur expressae atque firmatae, quur nunc legationis mentio fiat, necdum potui diligenter advertere vel, quur legatorum nomina postulentur, ignoro. Unde tandem aliquando *amotis superfluis negotium *proponatur.” 78. Emeritus episcopus dixit: “Mandatum, quod in recenti negotio recitatum est, actis videtur insertum; quid autem per legatos suos mandaverint insinuare noluerunt.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salvo effectu *appellationis *nostrae recognovi.” 79. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Conlationem postulatam evidenter recitata principalis sanctio declaravit hancque fuisse concessam. Restat, ut, quoniam in unum sanctitas vestra delectis ab utraque parte, qui negotium possent actitare, convenit, – quaeso vos, ut tandem proponere negotium et peragere atque explanare dignemini.” Emeritus episcopus dixit: “Hoc ipsud dicant, quod praestantia tua sua interlocutione signavit.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione nostra recognovi.” 80. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Hoc olim clamamus, ut fiat. Conlatio postulata est, conlatio concessa est, causa conlationis utrique venimus. Iam tandem fiat, quod et petitum fatemur et concessum esse ipsa concessio declaravit.” Et alia manu: “Recognovi.” Emeritus episcopus dixit: “Postulatam esse dicit. Per quem petit?” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione nostra recognovi.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Finem superfluis inponere noluit.” Et alia manu: “Recognovi.” Montanus episcopus dixit: “Tu ad actionem moras innectis.” Et alia manu: “Montanus episcopus recognovi salvo provocationis effectu.”

77,1sq. cum…praeceptio] cf. 1,4,21 78,1 mandatum] cf. 1,55 79,2 principalis…declaravit] cf. 1,4,22–24 80,1 hoc…clamamus] cf. 3,20,2–4; 3,41,1–12; 3,53,1sq.; 3,55,1–6; 3,59,1–3 77,2 formam P2 edd; forma P | demonstraverit P la; demonstrarit edd | quur P la; cur edd ‖ 3 rationem P2 edd; ratione P ‖ 4 expraesse P ‖ 5 quur1 P la; cur edd | quur2 P la; cur edd ‖ 6 amotis (cf. 3,42,3sq.) ba du la; motis P ‖ 7 proponatur (cf. 3,42,3sq.) ba du la; provocatur P ‖ 78,3 appellationis edd; appellat P | nostrae edd; nostra P ‖ 79,2sq. restat (cf. 3,6,2sq.; 3,164,4sq.) P; constat (cf. 3,84,2; 3,117,3; 3,120,2)ba du la ‖ 3 ut P; et P2 edd | delectis Pla; de delectis ba du ‖ 6 ipsud P; ipsum P2 edd | dicant P la; dicat edd ‖ 6sq. interloquutione la ‖ 80,5 dicit P lasc ro; dixit P2 la edd petit (cf. 3,110,4) P; petiit P2 edd ‖ 7 ecclesiae catholicae P edd; om. la ‖ 8 noluit P; nolunt ba du la

sc 1042

P 109v pl 1377

la 199

sc 1044

3,77,1 – 85,13 | 207

sc 1046 P 110r

la 200

pl 1378

sc 1048

81. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Legatorum personae ibi fuerant exigendae, ubi peracta legatio est. Cum autem de nominibus legatorum clementissimus tacere voluerit imperator, quur hic desiderentur ignoro.” Emeritus episcopus dixit: “Ipsi non taceant, si tacuit imperator.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione nostra recognovi.” 82. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Causam dicant, ut iam diximus, separationis et divisionis ab ecclesia toto terrarum orbe promissa, lege firmata, testimoniis prophetarum luce clarius demonstrata, evangelio usque hodie magna firmitate perducta, et discedant moratoriae tergiversationes, et separationis crimen vel sero cognoscant.” Et alia manu: “Recognovi.” 83. Montanus episcopus dixit: “Cum edideris ea, quae postulamus, adsertionibus nostris non deerimus.” Et alia manu: “Montanus episcopus prosequutiones meas *salvo appellationis effectu recognovi.” 84. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Legationem a catholicis susceptam imperialis sanctionis tenor ostendit, in qua conlationem constat fuisse postulatam, cui me iudicem idem clementissimus princeps voluit residere. Unde, quoniam de personis legatorum nihil inquirere praeceptus sum, nec excedere me posse praecepti formam vestra sanctitas mecum melius recognoscit, dignamini tandem aliquando negotium proponere, ut et ipsi veritati et principali iussioni satisfactum esse in omnibus videatur.” 85. Emeritus episcopus dixit: “Quid secreto agatur, intellegis, vir spectabilis, dum rem in medio positam et paene ipsa luce clara volunt nebulis *obliquare. Conlationem imperiale praeceptum inter partes fieri pro sua censuit voluntate. Nos quoque secundum eorum petitionem, ut dicunt, quam nunc in iudicio negant, quam adprobare nolunt …” 〈Et cum diceret〉 – et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione nostra recognovi.” –, Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Non negamus.” Et alia manu: “Recognovi.” Emeritus episcopus dixit: “… quam publicare *detrectant, e provinciis nostris acciti conflictum, quod se proponere pollicentur, refugere nos non debere omnimodo profitemur. Igitur, quoniam nihil de re, nihil de causa, nihil de persona actum est, cum primitus illud debeat ventilari, utrum petierint, per quos petierint vel quid petierint, quare id sileant, quare non publicent advertit sublimitas tua. Si concordant

82,1sq. ut…diximus] cf. 3,72,1sq. 84,1sq. legationem…ostendit] cf. 1,4,21 1,4,33 85,4 ut dicunt] cf. 3,41,3 et saepius

3 cui…residere] cf.

81,3 quur P la; cur edd ‖ 83,2 prosequutiones scripsi; proseq. P; prosecutiones edd ‖ 3 salvo edd; salva P ‖ 84,5 formam P2 edd; forma P ‖ 7 videatur P1 edd; om. P ‖ 85,2 pene P; in addendum proponit R. Kaster | clara (sc. positam) P; clariorem edd; claram fortasse melius | obliquare (cf. ThlL IX 2,99,37) scripsi; obligare P edd; oblimare la ‖ 5 et cum diceret ba du la; om. P ‖ 9 detrectant e la; detrectare P1; detrectant P2 edd ‖ 10 quod P; quem edd; quo fortasse melius ‖ 11 profitemur P2 edd; profitemini P1 ‖ 13 advertit (cf. 3,85,1: intellegis) P edd; advertat la

5

5

5

5

10

208 | Gesta collationis Carthaginensis

petitiones, *debet in iudicio ventilari. Si *neutrum nolunt, unius debent facere cessi- P 110v 15 onem. Si ad prioris mandati volunt nos tenere consensum, non negamus secundum

imperiale praeceptum adesse nos conflictationi debere; si autem secundum praesens mandatum volunt agere, debent cognitionem eiusdem quoque rei, profiteantur *adstipulationem, si dubitant proponere, ut nos eorundem propositionibus respondere valeamus. Videat praestantia tua non e nostris partibus nasci, quominus negotium 20 ventiletur, quippe cum hac *agoga et hac quodammodo ianua ad negotii merita descendendum sit. Intellegit praestantia tua vel negare saltim eos vel reticere vel contemnere respondere propositionibus nostris, ut, cum haec adverteris, iudicare digneris.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salvo effectu appellationis nostrae recognovi.” 86. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quid petierint vel quid pertulerint, inquirere me debere non iussit clementissimus imperator. Quare autem petita conlatio sit, apertissime demonstratum est, id est ‘ut superstitionem ratio manifesta confutet’. Hoc hodie fieri posse non dubium est, siquidem delectas 5 ab utraque parte personas convenisse cognosco. Unde iam, sicut saepius interfatus sum, negotium proponatur.” 87. Emeritus episcopus dixit: “Petierunt aut non petierunt? Si petierunt, dicant, per quos vel quid petierunt.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione nostra recognovi.” 88. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Sufficit iam rescripti recitatio: Agnoverunt, quid voluerit inter nos discuti clementissimus imperator. Removeantur superflua, ad causam veniamus. Considerandum est enim, quid agat pars diversa, ut quemadmodum priore iudicio longitudine praeteritorum gestorum praetendit dilati5 onem, ita etiam hodie desiderat superfluis codices onerare, ut *iterum causentur de mora describendorum vel edendorum gestorum.” Et alia manu: “Recognovi.” Montanus episcopus dixit: “Tu moras innectis, cum non profers quod nos a te flagitamus.” Et alia manu: “Montanus episcopus prosecutionem meam recognovi salvo provocationis effectu.” 89. Petilianus episcopus dixit: “Proxime, praeterita cognitione atque controversia, quamvis ante causae principium ventilatum, non nostro vitio neque nostra

86,3sq. ut…confutet] cf. 1,4,22–24 5sq. sicut…sum] cf. 3,6,3; 3,11,2; 3,38,4; 3,42,3sq.; 3,77,6sq.; 3,79,2–5; 3,84,5sq. 88,1 rescripti recitatio] cf. 1,4; 3,29 14 debet la; debent P edd | ventilari P edd; ventilare (cf. 3,89,10) fortasse melius | neutrum nolunt scripsi (sequente ro) neutrum volunt P edd; utrumque nolunt in iudicium mittere la (cf. 3,43,5); non utrumque volunt al (p. 435sq.) ‖ 15 mandati P edd; formam add. la ‖ 17sq. adstipulationem edd; abstipulationem P ‖ 20 agoga ba du la; ago P | ianua P2 edd; ianuam P ‖ 21 p. t. P ‖ 21sq. contempnere P ‖ 23 nostrae P2 edd; nostra P1 ‖ 87,1 si petierunt P la; om. edd ‖ 88,3 ut P al (p. 436) ro; om. la; videlicet ba du ‖ 5 desiderat P edd; desideret fortasse melius | onerare edd; honerare P iterum (cf. 3,206,6) scripsi; item P edd | causentur P lasc edd ro; causetur la

sc 1050

la 201

P 111r

pl 1379 sc 1052

3,85,14 – 93,2 | 209

petitione dilationem provenisse manifestum est, sed humanitate iudiciorum tuorum, quam non poteras denegare, quippe cum exceptores onerati longitudine controversiae ac prolixitate id etiam professione sua responderint. Unde quoniam ista peracta sunt, sed fecit inde hodie mentionem, ideo haec volui replicare. At nunc eosdem nunc moras innectere, eosdem in praesenti actione obtendere nebulas, ne ad eorum mendacia veniamus, ipsa eorum taciturnitas monstrat. Loquuntur enim, cum tacent, se vereri id proferre, quod clementissimo imperatori mentiti sunt. Si igitur freti sunt *bona petitionis voluntate atque ordine, quid eam dubitant ventilare? Et quoniam potestas tua meminisse dignatur id priore *controversia agitatum, ut aut iure publico agerent aut legis dominicae auctoritate descenderent disputare, idque suo mihi la 202 promisere consensu, nobilitas autem tua id sibi exceperit a legibus tolli se minime oportere, tuarum partium est, vir nobilis, id tenere, quod legum est, illorum autem P 111v est promissa necessitas, ut lege divina debeant experiri. Si igitur apud te legibus publicis agitur, quoniam tu hisdem praesidere te professus es, exige quod leges habent; si autem disputatio legalis in medium mittitur, interrogo te, his qui desideras disputare, quid petieris, quid egeris, quid contra me dixeris. Quem si invenero vera sc 1054 dixisse, necesse habeo eius legis disputationem committere; si autem cognovero a perfidia atque mendacio te coepisse, necesse est, ut tuam personam longe prorsus evitem. Quid enim mihi prodest docere mendacem? quid mihi prodest refragatori ac refragaturo reddere rationem?” Et alia manu: “Petilianus episcopus sine praeiudicio appellationis nostrae recognovi.” 90. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Conlationem a catholicis tantum postulatam fuisse relecta imperialis sanctio declaravit.” 91. Petilianus episcopus dixit: “Catholicos nos esse acta contineant.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 92. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Necesse est me *eo nomine appellare, quo eos appellari voluit clementissimus imperator.” 93. Petilianus episcopus dixit: “Ante causam inane nomen est illis. Etiam de ipso nomine erit *disputatio nobis atque contentio. Tum demum obtinebit hoc

89,5 professione] cf. 2,38,3 6 fecit…mentionem] cf. 3,88,4sq. 10–12 et…disputare] cf. 1,31–70 12sq. idque…consensu] cf. 1,38–48 13sq. nobilitas…oportere] cf. 1,54 90,2 relecta…declaravit] cf. 1,4,22–24 91,1 catholicos … contineant] cf. Ps.-Aug. c. Fulg. 5 (RBen 58, 1948,215,2), sed ibi Adeodato tribuitur (cf. 3,123) 89,3 petitione P2 edd; petitionem P1 ‖ 4 onerati edd; honerati P ‖ 10 bona la; bonae P edd | ordine P2 edd; ordinem P ‖ 11 contraversia P | iurae P ‖ 12 descenderent P2 edd; discenderent P ‖ 16 te P2 edd; om. la; esse add. P ‖ 17 his (sc. legibus publicis) P; hic ba du la ‖ 18 petieris P2 edd; petiberis P ‖ 90,2 relecta P2 edd; relectam P ‖ 91,1 catholicos nos esse P edd; nos esse catholicos tr. Ps.-Aug. c. Fulg. ‖ 92,1 eo scripsi; eos P; eos eo ba du la ‖ 93,1 causam P2 edd; causa P ‖ 2 disputatio edd; disputio P | optinebit P

5

10

15

20

210 | Gesta collationis Carthaginensis

5

10

5

10

nomen, qui fuerit inventus esse Christianus.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 94. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Certum est post habitum conflictum eos catholicos nuncupandos, apud quos veritas fuerit deprehensa. Ego autem etiam in hac parte formam necesse habeo sequi praeceptionis augustae, in qua catholicos eos appellare dignata est.” 95. Petilianus episcopus dixit: “Sine praeiudicio nostro hoc interfari dignata fuerit praestantia tua.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi salvo nostrae appellationis effectu.” 96. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Sanctitas vestra, si eos falso hoc nomine adserit nuncupandos, negotium proponere tandem aliquando dignetur, quatenus de praesumpto nomine, si potuerit conprobari, pars e diverso consistens in omnibus confutetur.” 97. Emeritus episcopus dixit: “Magnis actum est voluminibus et respondere noluerunt tenentes apud se quodam praeiudicio voluntatem, ne satisfacerent iudicatis.” Et cum diceret – et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione recognovi.” –, Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quibus iudicatis?” Et alia manu: “Recognovi.” Emeritus episcopus dixit: “Vel illud reverentiae ac patientiae iudiciorum praestare dignentur, utrum petitoris loco adstant, utrum ipsi proponant, utrum ipsi nos in iudicium vocent, ut, cum ex eorundem responsione vel hoc cognitum fuerit, ad eorum propositiones respondere valeamus.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione recognovi.” 98. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Respondeatur obiectis.” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ecclesia – quod audire non vultis, *sed necesse est audiatis – quoniam tot testimoniis et divinis eloquiis proclamatur toto terrarum orbe diffusa, cuius communionem videmur tenere, falsis criminationibus a vobis appetita est; unde exstitit vestra separatio quam dolemus. Utrum istae criminationes, quibus insectari soletis ecclesiam toto, sicut promissa est, orbe diffusam, hodie audire volumus, utrum verae sint. Si enim verae sunt istae criminationes, quas ecclesiae memoratae obicere consuestis, si eam pollutam, maculatam, eversam, destructam et exstinctam nescio quibus *nostris criminibus demonstrare

94,3 formam…augustae] cf. 1,4 98,9 ecclesiae memoratae] cf. 3,98,3–5 95,2 p. t. P | nostrae P2 edd; nostro P ‖ 96,2 nuncupandos (gerundivum pro infinitivo passivi cf. 8 dignentur] ut 3,203,3) P ro; nuncupatos ba du la ‖ 97,3 diceret et edd; die et P; diceret P2 ‖ dicant add. la; ut respondeant add. ba du (del.) ‖ 9 responsione P2 edd; responsionem P 98,3 quod P edd; quam la ‖ 4 sed (cf. Quodv. temp. barb. 4,11 [CCSL 60, 476]) scripsi; et P edd 5 communionem P2 edd; communem P ‖ 6 exstitit P2 edd; adstitit P | utrum P; om. P2 edd ‖ 8 verae2] vere P ‖ 10 extinctam P | nostris ba du la; vestris P

sc 1056 P 112r pl 1380

la 203

sc 1058

P 112v

3,93,3 – 100,4 | 211

la 204 sc 1060

pl 1381

P 113r

sc 1062

potueritis, supererit, ut quaeramus, utrum apud vos remanserit quam ubique perisse clamatis; si autem illa perire non potuit, superest, ut eam vos agnoscatis et litem tandem aliquando finiatis.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Accepistis prosecutionem partis adversae, cui respondere dignamini.” 99. Emeritus episcopus dixit: “Puto inportunum esse alienam causam velle defendere et id in medium negotium mittere, quod praeter ruborem non potest unusquisque sine mandato in iudicio ventilare. Possem enim nunc adserere et clamare adversus istos universum orbem reluctari, reniti: ‘Non vobis mandavi. Ab huius cognitionis eventu longe mea posita est conscientia. Ego agnosco victorem: quicumque iustis legitimisque ex causis Christianus fuerit approbatus, ille meus est catholicus, illi hoc nomen inponitur, ille debet sibi hanc regulam vindicare.’ Quamvis ipsa catholica, quae nunc pro praescriptione partis adversae quasi in fronte *quodam ariete adversum nos temperari cognoscitur, medium esse debet et in iudicio ita constitui, ut hoc nomen victor accipiat, *intellegit praestantia tua nihil nobis de peregrinis, nihil nobis de longe positis praeiudicari posse, cum inter Afros hoc negotium ventiletur, sed magis hoc exspectari, ut, quicumque ex veridica cognitione fuerit superatus, his ab orbe videatur esse reiectus. Intellegant e diverso venientes propositionibus nostris se respondere debere, ut, adstantes aut non *adstantes quid personae gerant, dicere non morentur, ut eorum intentionibus respondere valeamus.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salvo effectu appellationis nostrae 〈recognovi〉.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quid refertur?” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Personas primo die iudicii esse firmatas et sequenti etiam die interloquutionis tuae …” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –, Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Aliud quaesitum est.” 100. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “… interloquutionis tuae forma declaravit. Sed quia dicit cum peregrinis Christianis non se habere aliquam rationem, sed hoc totum quod agitur inter Afros agi, Afrorum Christianorum catholicorum haec vox est: ‘Nos universo orbi Christiano communione cohaeremus; hanc 100,1sq. interloquutionis…declaravit] cf. 2,51,1–3 2sq. dicit…agi] cf. 3,99,10–12 99,7 hoc nomen] cf. Ps.-Aug. c. Fulg. 5 (RBen 58, 1948,215,3) ‖ Fulg. 5 (RBen 58, 1948,215,3)

9 medium … debet] cf. Ps.-Aug. c.

11 supererit P1 edd; supecerit P ‖ 99,2 id in P2 ba du la; in id tr. P | praeter P edd al (p. 436) dv (p. 350); propter la ‖ 5 conscientia P1 edd; cosscientia P ‖ 6 legitimis quae P ‖ 8 praescriptione P2 edd; praescriptionem P ‖ 8sq. quodam ariete (cf. Tert. resurr. 5,1 [CCSL 2, 926]: primus iste in nos aries temperatur; Phoebad. c. Arian. 28,1 [CCSL 64, 51]: Osii nomen quasi quendam in nos arietem temperari) scripsi; quodamarite P; quadam rite P2 edd; quodam rite la ‖ 10 intellegit la; intellegitur (cf. ad 3,43,7) P; intelligitur P2; intelligit edd | p. t. P ‖ 11 praeiudicare ba du ‖ 13 his P la; is edd ro | intellegant P la; intelligant P2 edd ‖ 14 adstantes2 edd; abstantes P ‖ 16 recognovi ba du la; om. P ‖ 18 die P2 edd; diei P ‖ 100,4 coheremus P

15

5

10

15

20

212 | Gesta collationis Carthaginensis

5 ecclesiam elegimus retinendam, quam in eis scripturis invenimus, …” 〈Et cum dice-

5

10

5

10

ret –〉 et alia manu: “Recognovi.” –, Emeritus episcopus dixit: “Sic semper eligere et mutare consuesti.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione recognovi.” 101. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “… nos eam ecclesiam retinemus, quam in illis scripturis invenimus, in quibus etiam cognovimus Christum. Scripturae quippe nostrae, quarum auctoritati utrique subdimur, Christum et ecclesiam tamquam sanctum commendant coniugium, Christum sponsum, illam sponsam. Ubi illum cognoscimus, ibi et illam invenire debemus. Si itaque nunc exorti essemus et cogitaremus, in Africa cui communioni Christianorum sociari deberemus, procul dubio eam tenere debuimus, quam in scripturis inveniremus, et criminationes, opiniones hominum repudiare, ad sola eloquia divina, quae mentiri nesciunt, nos tenere.’ Hoc fecerunt Christiani Afri, et appellantur et merito sunt catholici, ipsa sua communione nomen testantes. Catholon enim ‘secundum totum’ dicitur; qui autem a toto separatus est partemque defendit ab universo praecisam, non sibi usurpet hoc nomen, sed nobiscum teneant veritatem.” Et alia manu: “Recognovi.” 102. Gaudentius episcopus dixit: “Catholicum nomen putant ad provincias vel ad gentes referendum, cum hoc sit catholicum nomen, quod sacramentis plenum est, quod perfectum, quod inmaculatum, non ad gentes. Nam doceat sibi omnes gentes communicare, et plenus est catholicus. Sed prius est tamen, ut doceant, quid petant, quid meruerint.” Et alia manu: “Gaudentius episcopus salva appellatione nostra recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Utrum debeant edere quae poposcimus necne, statuere dignare, ut scilicet …” 〈Et〉 cum diceret – et alia manu: “Petilianus episcopus sine appellationis *nostrae praeiudicio recognovi.” –, Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Aut interloquere aut iube nos satisfacere postulatis.” Et alia manu: “Recognovi.” 103. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ad transacta recurritur.” Et adiecit: “Catholici nominis doceatur adsertio, et illud, quod pars e diverso sistens credidit prosequendum, utrum in omnibus gentibus eadem catholica esse ostendi possit ecclesia.” 104. Emeritus episcopus dixit: “Si proponit, doceat.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Dignare pronuntiare de supra conprehensis.” Et alia manu: “Petilianus episcopus salva appellatione nostra recognovi.”

102,11 postulatis] cf. 3,102,3sq. 5sq. et cum diceret ba du la; om. P ‖ 101,7 debuimus P la; deberemus ba du ‖ 7sq. criminationes P; criminatrices P2 edd; vel fortasse addendum ‖ 12 teneant P; teneat pi ba du la ‖ 102,5 petant P; petierint P2 edd ‖ 8 et1 ba du la; om. P ‖ 9 nostrae edd; nostra P ‖ 10 Alipius P

la 205

sc 1064

P 113v

pl 1382 sc 1066

la 206

3,100,5 – 110,10 | 213

P 114r

sc 1068

la 207 sc 1070

P 114v pl 1383

Emeritus episcopus dixit: “Si proponit, doceat. Nam, si proponere noluerit, quemadmodum docebit?” Et alia manu: “Emeritus episcopus salvo effectu appellationis interpositae recognovi.” 105. Petilianus episcopus dixit: “Pronuntia de singulis.” Et alia manu: “Petilianus episcopus sine praeiudicio appellationis nostrae recognovi.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quod postulaverunt *docemus.” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Hoc nobis debet tua persona.” Et alia manu: “Petilianus episcopus sine praeiudicio appellationis nostrae recognovi.” 106. Emeritus episcopus dixit: “Petimus, ut nulla sit mora, ut aut proponentis aut respondentis possit *stare persona. Igitur, quoniam adprobandum est et de causa iam in iudicio ventilandum, edicant, utrum petunt an respondent, ut, cum eorum intentionem in iudicio videro, valeam respondere.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione nostra recognovi.” 107. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Iusta poscuntur. Sanctitas vestra dignetur edicere, utrum petitoris loco in iudicio adstare videatur.” 108. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Tuae sublimitatis est iudicare. Nos ad eorum criminationes refellendas ingressi sumus. Solent ecclesiam, quam tenemus, crimine traditionis arguere.” Et alia manu: “Recognovi.” 109. Emeritus episcopus dixit: “Quis me in iudicium vocavit? ad cuius suggestionem conflictum voluit fieri imperator?” Et alia manu: “Emeritus episcopus salvo effectu appellationis recognovi.” 110. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Solent ecclesiae, quam tenemus, crimina traditionis obicere et nescio quorum peccatis eam contendere esse destructam et exstinctam …” 〈Et cum diceret〉 – et alia manu: “Recognovi.” –, Emeritus episcopus dixit: “Non hoc a te peti; fac satis iudicatis.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salvo effectu appellationis recognovi.” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “… atque his criminationibus fallere corda simplicium, de quorum salute satagimus. His nos permoti convenimus eos, ut nobiscum conferrent et, quod intendunt utrum probare possent in ecclesiam, cui intendunt, ostenderent. Quam conventionem nostram quoniam recusaverunt – cum autem nuper in comitatum venissent quidam illorum, apud acta etiam prae-

105,3 quod…docemus] cf. 3,102,3sq. 110,9 quam…recusaverunt] conventio Donatistarum an. 403 (Maier II, 69sq., p. 121–124); cf. 3,174 10 nuper] petitio Donatistarum an. 406 (cf. Maier II, p. 147); cf. 3,141,1–3 105,2 nostrae P2 edd; nostro P ‖ 3 docemus (cf. 3,102,3sq.; 3,122,1; 3,152,1) scripsi; docem. P; doce me edd ‖ 106,2 stare (cf. 3,39,4) scripsi; ista P1; esse P2 edd | quoniam P edd; hoc add. la 4 intentionem P2 edd; intentionum P ‖ 108,2 aecclesiam P ‖ 3 arguere P edd; et cum diceret add. ro ‖ 110,2 contendere P2 edd; condere P ‖ 3 extinctam P | et cum diceret la; om. P edd ‖ 4 peti (cf. 3,80,5) P; petii edd ‖ 9 intendunt P2 edd; intundunt P | quoniam P edd; quondam fortasse melius | recusaverunt P; recusaverant P2 edd ‖ 10 comitatum P2 edd; comitato P

5

5

5

5

10

214 | Gesta collationis Carthaginensis

15

5

5

10

fectoria dixerunt audiri se *vel discuti velle –, amplectentes nos aliquando eorum de conlatione consensum petendum ab imperatore credidimus, ut conlatio ad hoc fieret, ut ea crimina, quae solent dicere in universam ecclesiam, aut probarent, ut veritas appareret, aut non probarent, ut nihilominus veritas appareret. Haec crimina, si volunt aut possunt ostendere, proferantur et demonstrentur; si autem non possunt aut nolunt, iam tuae sublimitatis est de re tota, sicut ratio ipsa indicat, iudicare.” Et alia manu: “Recognovi.” 111. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Accepistis prosecutionem partis adversae. Si quid obicitis, iam iamque proponite.” 112. Petilianus episcopus dixit: “Pronuntiet prius nobilitas tua, utrum recte petamus quae petimus necne; tum demum eis ad singula respondebimus.” Et alia manu: “Petilianus episcopus sine praeiudicio appellationis nostrae recognovi.” 113. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Recte vos petere prosecutionis vestrae textus ostendit, et recte respondisse partem e diverso sistentem eorumdem similiter prosecutionibus declaratum est. Adsertum est enim, quod criminibus nescio quibus ecclesiam, quam tenent, a vobis hodieque adserant *insectari; quae, si qua sunt, debetis edicere; si vero non sunt, necesse est, ut ad haec respondere dignentur.” 114. Emeritus episcopus dixit: “Sic agitur causa! haec iudicii forma est! sic veritas inquiritur, ut de persona taceatur! Dicit me nescio quo auctore crimina in ecclesiam ventilare et quasi per famam quandam honorem suum meritumque destruere. Quidquid velit, quo nomine velit, quo potest argumento huic ipsi causae nomen inponat, necesse est, ut qui alterum provocat petitor adsistat. Utrum ego dixerim necne, utrum vere dixerim anne *confinxerim: cum ipsius *propositionem cognovero, cum ea, quae mihi obicit, vera esse et ex me prolata constiterit, tunc demum necesse est eorundem me intentionibus respondere. Videt ergo praestantia tua sine provocante respondentis superfluam esse personam nec posse quemquam dici respondentem, nisi primo fuerit provocator. Ergo si provocatoris loco, hoc est quod dicitur petitoris, adsistit, instituat actionem, cui respondere debeam. Saepissime enim dicunt nos superfluis moratoriis uti, ne ad negotium veniatur. Ergo cum iste cardo sit causae, ut is, qui alterum in iudicium vocat, instituere actionem debeat et provocare ad responsionem, advertat praestantia tua eos prosequi debere, utrum

113,3–5 adsertum…insectari] cf. 3,98 3,69,5; 3,74,7sq.; 3,80,7; 3,82,4; 3,86,4

114,12 dicunt] cf. 3,20,14; 3,41,7; 3,44,3sq.; 3,68,3;

11 vel scripsi; velle P edd; et (cf. b 3,4,20) add. ba du la ‖ 12 conlatione P2 edd; conlationem P 113,3 eorum d. P | similiter P2 edd; iter. P 14 appareret1 P2 edd; apparet P | ut P2 edd; aut P ‖ 4sq. insectari (cf. 1,55,13; 3,98,7) scripsi; 4 quibus P2 edd; om. P | adserant P edd; adseritur la ‖ incestari P la; infestari ba du ‖ 6 dignentur P; dignemini ba du la ‖ 114,2sq. ecclesiam P2 edd; ecclesia P ‖ 3 quamdam edd ‖ 5 qui alterum P la; quia iterum edd ‖ 6 necne P2 edd; negne P confinxerim pi ba du la; confixerim P | propositionem scripsi; propositione P edd

sc 1072

la 208 P 115r

sc 1074

3,110,11 – 121,2 | 215

pl 1384

P 115v

sc 1076

la 209

sc 1078

nobis vel quam instituant actionem, ut respondere possimus.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salvo effectu appellationis *nostrae recognovi.” 115. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Edicat pars catholica, utrum e diverso sistentibus obiciendum aliquid credit.” 116. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Nos conlationem poposcimus, ubi obiecta diluamus, non ubi obiciamus diluenda, quandoquidem cum illi obiecta probare non potuerint, quid sint, quid remaneant, nobis non dicentibus manifestum erit omnibus et a tua sublimitate iudicabitur. Nunc ingressi sumus diluere criminationes eorum, quas solent ecclesiae, quam tenemus, obicere. Mandatum quoque ipsorum hoc continet: ‘Adversus traditores et persecutores nostros’. Quondam autem Primianus, si dignatur, frater noster, conventus est pro ipsa conlatione, respondit: ‘Indignum est ut in unum conveniant filii martyrum et progenies traditorum’. Haec crimina diluenda suscepimus, ut haec crimina diluantur istam conlationem poposcimus. Concessa est: aut probentur aut purgentur.” Et alia manu: “Recognovi.” 117. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Mandati series traditorum partem e diverso sistentem esse profitetur. Conlationem vero, si tamen prosecutio catholicae partis veritate subnixa est, ab utrisque partibus constat esse postulatam. Unde nunc id, quod mandato videtur expressum, sanctitas vestra probationibus fulcire dignetur. Accepistis enim ex eorum prosecutionibus magis a vobis aliqua obici et ea obiecta se velle diluere.” 118. Petilianus episcopus dixit: “Pronuntiare dignare de persona. Tunc itur in causam.” Et alia manu: “Petilianus episcopus sine praeiudicio appellationis *nostrae recognovi.” 119. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Iam non est nostrarum partium de hoc aliquid superfluo respondere.” Et alia manu: “Recognovi.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Interloquutiones superiores sublimitatis tuae recitentur et agnoscant quod postulant.” Et alia manu: “Recognovi.” 120. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Si conlationem ab *utrisque partibus constat esse postulatam, constat eum esse petitorem, qui crimen intendit.” 121. Emeritus episcopus dixit: “Doceat ab *utrisque partibus conlationem esse in iudicio flagitatam.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.”

116,6 adversus…nostros] cf. 1,148,8sq. 8sq. indignum…traditorum] professio Primiani an. 403 (Maier II, 71, p. 124–126) 117,2sq. prosecutio…partis] cf. 3,110,10sq. 5sq. a…diluere] cf. 3,116,1sq. 16 nostrae edd; nostra P ‖ 116,7 est P; om. P2 edd ‖ 7sq. conlatione P2 edd; consolatione P 117,4 expraessum P ‖ 118,2sq. nostrae edd; nostra P ‖ 119,4 quod P la; quid edd 120,2 utrisque edd; utriusque P ‖ 121,1 utrisque edd; utriusque P

15

5

10

5

5

216 | Gesta collationis Carthaginensis

5

5

5

5

122. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Doceamus.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Hoc pars catholica docere debebit.” *123. Adeodatus episcopus dixit: “Catholicos *nos esse scriptum sit.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus prosecutionem meam *salvo appellationis effectu recognovi.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Donatistas vos esse ex mandato Primiani docemus.” Et alia manu: “Recognovi.” Adeodatus episcopus dixit: “Caecilianistas vos esse scriptum sit.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus prosecutionem meam salva appellatione recognovi.” 124. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si praecipis, gesta recitamus in iudicio habita praefecturae, ubi se pars adversa audiri tantopere flagitavit. Et ideo, si praecipis, recitentur.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Gesta habita in iudicio inlustrium potestatum suscepta ab officio recitentur.” *125. Petilianus episcopus dixit: “Contra haec serva quae conpetunt.” Et alia manu: “Petilianus episcopus sine praeiudicio appellationis *nostrae recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Salva erunt.” Petilianus episcopus dixit: “De persona pronuntia. Quid petierint, quid suggesserint clementissimo imperatori quidve mentiti sint, hoc prodatur hic. Pronuntia, utrum id superflue flagitem necne; tum demum itur in causam.” Et alia manu: “Petilianus episcopus salvo merito appellationis *nostrae recognovi.” 126. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Conlationem fuisse postulatam missis legatis sermo caelestis ostendit, hanc fieri evidenti sanctione praecepit, *meque iudicem residere pariter constitutum est. Excedere me huius praeceptionis formam etiam sanctitas vestra omnino non posse mecum melius recognoscit.” 127. Petilianus episcopus dixit: “Pronuntiare te constanter convenit, vir nobilis, utrum proferri debeant illa, quae clanculo habentur, quae rubore conpressa sunt

123,4sq. mandato Primiani] professio Primiani an. 411 (non exstat); cf. 2,50,5; 3,206,1sq. 126,2 missis…ostendit] cf. 1,4,21 3 meque…est] cf. 1,4,33 122,1 doceamus P; docemus P2 edd ‖ 123,1 CXXIII ba du la, ante Adeodatus (3,123,6) P | nos (cf. cap. 3,123) pi ba du la; non P ‖ 2 salvo edd; salva P ‖ 124,2 tantopere P2 edd; tanto opere P 3 recitentur P la; recitantur ba; om. du ‖ 125,1 CXXV ba du la, ante Marcellinus (3,125,3) P 2 nostrae edd; nostra P ‖ 5 sint P ba du ro; sunt la ‖ 6 flagitem P edd; agitem la | necne P2 edd; negne P ‖ 7 nostrae edd; not. P ‖ 126,2 sanctione P2 edd; sanctionem P ‖ 3 meque (cf. 1,4,33; 1,5,18; 3,29,31; 3,51,3; 3,84,3) scripsi; que (cf. 1,10,6) P; cui me ba du la (me tr. post iudicem) 4sq. recog. P ‖ 127,2 conpraessa P; compresso al (p. 436)

P 116r

la 210 pl 1385 sc 1080

sc 1082 P 116v

3,122,1 – 132,3 | 217

la 211

sc 1084

pl 1386 P 117r

mentientium; aut certe si superflue petimus, hoc pronuntia.” Et alia manu: “〈Petilianus episcopus〉 sine praeiudicio appellationis nostrae recognovi.” 128. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si quid est quod contra nos, ubi mentitos esse pars adversa designat, proferre poterit, iam proferat, ne superfluis nos accusationibus agens, populus adhuc usque, cui consulere volumus, decipiatur. Et ideo, si nobilitas tua praecipit, apud praefecturam gesta habita recitentur.” Et alia manu: “Recognovi.” 5 *129. Petilianus episcopus dixit: “Ordine suo cuncta legantur. Legantur primo quae petimus.” Et alia manu: “Petilianus episcopus sine praeiudicio appellationis nostrae recognovi.” Emeritus episcopus dixit: “Hoc est, quod volebamus in iudicio prodi: utrum imperialibus auribus intimarint nos in iudicio praefecturae vel voluntarios adstitisse 5 vel quaesisse conflictum. Si enim ista dixisses, possem te *de gestorum fide in iudicio confutare; si autem non dixisses, intellegat is, qui cognitor datus est, de omnibus se imperatoriae notioni referre oportere. Igitur, quoniam evidentissime conprobamus istos docere minime valuisse vel ea, quae imperatoris auribus intimasse se dicunt vel utrum ierint vel quando ierint vel cum quo mandato ierint, hoc ipsum potestas tua 10 iudicare dignetur, ut, si putant personam nostram tamquam petitorum de actorum confectione, quae apud illustrissimas potestates sunt habita, in iudicio conprobare, cum ex recitatione gestorum fuerit adprobatum, iudicare digneris.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione nostra recognovi.” 130. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ad ea, ex quibus constat esse transitum, regressum fieri minime oportere sat clarum est. Unde ut evidenter petitoris persona monstretur, inlustrium potestatum gesta relegantur.” 131. Petilianus episcopus dixit: “Nebula est ista, quae obtenditur. Nam ab initio ipsos esse petitores certo loco monstrabimus, cum *dignaberis de his, quae iamdudum petivimus atque petimus, pronuntiare.” Et alia manu: “Petilianus episcopus sine praeiudicio appellationis nostrae recognovi.” 132. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Etiam sanctitas vestra quae offert *per ordinem relegentur.” Et adiecit: “Patimini nunc interim quae postulata sunt ab officio recitari.”

129,9 dicunt] cf. 3,20,2–4 et saepius 3sq. Petilianus episcopus ba du la; om. P ‖ 4 nostrae P2 edd; nostra P ‖ 128,3 nos P edd; in nos la ‖ 4 praecipit P2 edd; praecepit P ro | praefecturam P2 edd; praefectura P ‖ 129,1 CXXVIIII ba du la; tr. ante Emeritus (3,129,4) P ‖ 3 nostrae edd; nostra P ‖ 4 Emeritus] CXXVIIII praem. P 5 intimarint P2 edd; intimari P ‖ 6 de gestorum ba du la; digestorum P ‖ 7 dixisses P edd; dicis la 8 notioni P2 edd; notitioni P intellegat is ba la; intellegatis P; intelligat is P2; intelligatis du ‖ 9 intimasse P2 edd; intimare P ‖ 12 confectione P2 edd; confectionem P ‖ 130,3 persona P2 edd; personam P ‖ 131,2 monstrabimus P2 edd; monstravimus P | dignaberis scripsi; dignaveris P edd 4 nostrae P2 edd; nostra P ‖ 132,2 per (cf. 3,179,1) edd; pro P

218 | Gesta collationis Carthaginensis

133. Petilianus episcopus dixit: “Pronuntia, et patior recitari.” Et alia manu: “Petilianus episcopus salvo merito appellationis *nostrae recognovi.” 134. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Petitoris persona tunc aperte poterit demonstrari, cum hoc gestis evidentissimis fuerit approbatum.” 135. Petilianus episcopus dixit: “Pronuntia me recte an non recte petisse quod diutius flagitavi. Res enim nobis cum populo est 〈et〉 tecum; tu quoque cum populo voluisti habere rationem, qui de iudicio tuo voluisti iudicari.” Et alia manu: “Petilianus episcopus sine praeiudicio appellationis *nostrae recognovi.” 136. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Legantur gesta.” Et alia manu: “Recognovi.” 137. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Pronuntiare me postulat sanctitas tua, cum ab aliqua parte gesta necessaria probationibus publicentur. Unde hoc fieri patiatur sanctitas tua. Tum demum, utrum de parte negotii pronuntiari debeat, existimabo.” 138. Petilianus episcopus dixit: “Aliud ostendit, cum aliud postulem. Conscientia ipsa publica tenet nec tacebo ulterius nec differam, vir nobilis, te ipsum populo fuisse edictis frequentibus pollicitum quidquid auditurus esses inter disceptantes scilicet partes te rursum edictis subsequentibus prolaturum. Tu hoc vide5 ris, tuae existimationis est causa, utrum tam facile me cogere debeas de causae meritis disputare, cum id mihi adversarius meus negaverit, quod ego magnopere postulo esse prodendum; ipse videris, ipse hoc quomodo volueris extimes; ego tamen tuam desidero providere pronuntiationem, quid hoc loco sentias. Mihi hoc expedit. Nolo a populo denotari, quod praetermiserim id et eundem locum praetermiserim, ubi 10 occulte video tegi mendacium, quod debeat publicari. Proinde tu, vir nobilis, qui mediam tenes hoc loco personam, adsume illam puram innocentemque constantiam nec dubites pronuntiare quod licet. Neque enim fas est, ut, cum mihi satisfactum non fuerit, ego cogar ad intima causae descendere. Unde quidem magnopere praesumo; sed ea, quae expeto, non debeo praeterire.” Et alia manu: “Petilianus epi15 scopus salvo merito appellationis nostrae recognovi.” 139. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ut diligentius adverti possit, quid debeat iudicari, patimini gesta recitari.”

135,3 qui…iudicari] cf. 1,10,7sq. 138,3sq. fuisse…prolaturum] cf. 1,10,43–49 133,2 nostrae edd; nostra P ‖ 135,2 et scripsi; om. P edd | tecum P; om. ba du la ‖ 3 qui P2 edd; quid P ‖ 4 nostrae edd; nostra P ‖ 137,2 aliqua P la; alia edd al (p. 437) ‖ 3 fieri P1 edd; feeri P 138,1sq. conscientia P2 edd; conscientiam P ‖ 2 nobilis P edd; hoc dicere add. la ‖ 3 quidquid P; quicquid P2 edd ‖ 6 magnopere edd; manopere P ‖ 7 hoc P edd ro; om. la | extimes P la; aestimes edd ‖ 8 pronuntiationem P la; praestantiam ba du ‖ 13 intima P2 edd; intime P ‖ 14 expeto P edd ro laiv; exspecto la ‖ 15 nostrae P2 edd; nostra P ‖ 139,2 patimini P la; patiamini ms ba du

sc 1086 la 212

P 117v sc 1088

pl 1387 la 213

3,133,1 – 140,32 | 219

sc 1090

P 118r

sc 1092

la 214

140. Petilianus episcopus dixit: “Non his est ordo gestorum, ut haec primitus *recitentur.” Et alia manu: “Petilianus episcopus salva nostra appellatione recognovi.” Marcellinus vir clarissimus 〈tribunus〉 et notarius dixit: “Nihil debet partibus denegari.” Adeodatus episcopus dixit: “Si nihil partibus denegandum est, tandem nobis cedendum est, quod flagitavimus. Ostendant legationem. Neque enim nudis verbis haec potuit concipi legatio. Scripta sunt: demonstrentur, prodantur in publicum; videamus utrum haec contra nos vera an falsa sint, ficta.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus prosecutionem meam salva appellatione recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Iam pronuntiavi atque iudicavi formam me excedere non posse imperialis oraculi. Nec enim in iudicio meo legatorum certum est discuti debere personas. Unde gesta relegantur, ut quis petitoris loco adsistat, clarius demonstretur.” Adeodatus episcopus dixit: “Hoc imperator non praecepit, ut gesta inlustrium potestatum in iudicio prodantur, et tamen datur adversae parti licentia prodendi. Produnt ipsi quae volunt, nobis non sinitur accipere quod poscimus.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus prosecutionem meam salva appellatione recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Et sanctitas tua quaecumque gesta obtulerit vel prolaturam se esse promittit necesse est, ut eadem relegantur.” Adeodatus episcopus dixit: “Quaecumque causae necessaria sunt negari non debent.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus prosecutionem meam salva appellatione recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Patere igitur, ut hoc, quod causae propriae necessarium dicit pars e diverso sistens, ab officio recitetur.” Adeodatus episcopus dixit: “Concedere non possum, ut ea, quae volunt, in iudicio ventilent, nisi ea, quae de ipso flagitavi, in iudicio deprompserit.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus prosecutionem meam salva appellatione recognovi.” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Nos ista de archivis accepimus. Si quid est, quod et tu accipere potuisti, si recitandum poposceris et a nobis fuerit contradictum, iniquos deputa et vicem redde.” Et alia manu: “Recognovi.”

140,11 iam pronuntiavi] cf. 3,84,4sq.; 3,126,3–5 12 imperialis oraculi] cf. 1,4 140,1 his P la; is edd ro ‖ 2 recitentur pi ba du la; retinentur P ‖ 4 tribunus edd; om. P ‖ 6 nobis 7 cedendum P la; concedendum ba du ‖ 13 relegantur P edd; religantur P2 P2 edd; vobis P ‖ 14 demonstretur P2 edd; demonstrentur P ‖ 20 optulerit P ‖ 26 propriae ba du la; proprie P2; proprium P ‖ 28 ipso P; ipsis ba du la | deprompserit scripsi; depromserit P1; depromiserit P; deprompserint ba du la ‖ 30 arcivis P ‖ 32 iniquos] nos fortasse addendum

5

10

15

20

25

30

220 | Gesta collationis Carthaginensis

35

40

45

50

5

10

15

Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Suspicionem iudiciis facis, quod ea non pateris, cum et tibi fas sit universa, quae ingesseris, publicare. Unde tandem aliquando ea, quae oblata sunt, recitentur.” Petilianus episcopus dixit: “Noluisse pronuntiare potestatem tuam quod petimus acta contineant. Ulterius non possumus aliquid dicere, maxime cum videam potestatem tuam aliud velle, cum ego aliud flagitem. Pronuntia superflue me postulare quod peto; sit quod teneam, sit quod populus noverit. Tum demum ad necessaria causae descendam.” Et alia manu: “Petilianus 〈episcopus〉 prosecutionem meam appellatione incolomi recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Non possum de eo iudicare, quod necdum est adprobatum.” Petilianus episcopus dixit: “Utrum recte petam prodi oportere id, quod clanculo imperatori suggesserint, hoc pronuntia.” Et alia manu: “Petilianus episcopus hanc prosecutionem meam appellatione incolomi recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Clanculo imperatori nihil suggestum esse ad universos iudices datae sanctionis – et ad meam quoque mediocritatem – ipsius recitatione monstratum est. Unde cum ex lectione gestorum agnovero, quid debeam iudicare, sine dubio iudicabo.” 141. Martialis exceptor recitavit: “Exemplum actorum habitorum sub die iii Kalendarum Februariarum Ravennae, domino nostro Arcadio perpetuo Augusto 〈vi〉 et Probo *viro clarissimo consulibus …” Et cum recitaret, Petilianus episcopus dixit: “Si iubes, contra hoc advertit sublimitas tua non adhuc satisfactum petitionibus nostris, ut exceptione eorum constaret ipsos esse petitores ipsosque intendere oportere, quae obicienda esse putaverunt.” Et alia manu: “Petilianus episcopus prosecutionem meam appellatione incolomi recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Iam nunc ex lectione gestorum, qui petitor adsistat, evidenter aperteque monstrabitur.” Petilianus episcopus dixit: “Sunt longe primitus gesta confecta, quibus spectabilis viri proconsulis …” Et cum diceret – et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” –, Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Prosecutiones suas formidat, ideo gesta recitari non permittit.” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –,

141,1–3 exemplum…consulibus] petitio Donatistarum an. 406 (cf. Maier II, p. 147) 33 iudiciis P1 edd; iudicis P ‖ 38 superflue P2 edd; superfluis P ‖ 40 episcopus ba du la; om. P 48 sanctionis] forma add. ba du la ‖ 48sq. mediocritatem P2 edd; mediocritate P ‖ 49 recitatione P2 edd; recitationem P | lectione P2 edd; lectionem P ‖ 141,2 kalendarum Februariarum scripsi; kl. 2sq. Arcadio … consulibus (cf. Feb. P; kalendas Februarias edd | Ravennae P2 edd; Ravenna P ‖ 3,170,5sq.; 3,173,5) la; Archadio p. a. et Probo iiii conss. P; Arcadio PP Augusto et Probo iv consulibus ba du ‖ 4 advertit P edd ro; advertat la ‖ 5 eorum P edd ro; earum la ‖ 6 oportere P2 edd; iter. post quae P ‖ 7 incolomi P2 edd; incolome P

P 118v

pl 1388 sc 1094

la 215 sc 1096

P 119r

3,140,33 – 145,3 | 221

sc 1098

pl 1389

la 216 P 119v sc 1100

Petilianus episcopus dixit: “Sunt gesta habita in iudicio proconsulari, habita etiam in iudicio vicariae praefecturae, quibus nobis plurima intendisse *monstrantur; sunt etiam alia, quae de clementissimo imperatore idem, scilicet mentientes, longe ante petiverunt *adsistente ac supplicante scilicet Theasio et Euodio, illos scilicet, quos praecursores ac navigatores semper habent furiaeque suae legatos, qui expetant sanguinem, expetant proscriptiones, incutiant metus, pericula ingerant, homines per provincias diversas occidant. Haec omnia igitur principio praecipe recitari; tum demum eos invenies petitores.” Et alia manu: “Petilianus episcopus prosecutionem *meam appellatione incolomi recognovi.” 142. Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Qua inpatientia et tumultu agant, sit *testatum his gestis interloquutione nobilitatis tuae. Causam enim satis timent, ad cuius meritum omnino descendere nolunt. Non sint vacua omnia, quae a partibus nostris in prosecutionibus tanta dicta sunt de ecclesiae dei promissionibus et exhibitionibus. Quid tergiversantur, quid nescio quae forensia rimantur? Iam dignetur nobilitas tua pronuntiare faciem defensionis eorum.” Et alia manu: “Recognovi.” 143. Petilianus episcopus dixit: “Ordine suo a principio cuncta recitentur; tum demum invenies petitorem.” Et alia manu: “Petilianus episcopus prosecutionem *meam appellatione incolomi recognovi.” 144. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si a principio, ex quo *causam ad imperatorem Constantinum miserunt, criminum Caeciliani 〈libellum〉 iube recitari.” Et alia manu: “Recognovi.” Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quia voluistis de prioribus gestis mentionem facere …” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –, 145. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Haec gesta, quae recitari postulat sanctitas vestra, posteriora sunt his gestis, quae obtulit pars catholica, an priora?”

16–18 sunt…monstrantur] conventio Donatistarum an. 403 (Maier II, 69sq., p. 121–124); cf. 3,174 18 alia] petitio catholicorum an. 404 (cf. Maier II, p. 135; non exstat) 17sq. monstrantur ba du la; monstratur P2; monstrata P ‖ 18 imperatore P edd; imperatori P2 19 adsistente scripsi; adsistentem P; adsistentes P2 edd al (p. 437); per praem. ba du la | supplicante scripsi; supplicantes P edd al (p. 437) | Theasio P al (p. 437); Theosio P2; Theasium ba du la | Euodio al (p. 437); Euuodio P; Euvodium ba du; Euodium la | illos] illis fortasse melius ‖ 21 expetant2 P2 edd; exspectant P ‖ 22 principio P edd; a praemittendum proposuit L. Dorfbauer ‖ 24 meam edd; mea P | appellatione incolomi P edd; salva appellatione ro ‖ 142,2 testatum edd; testatutum P 5 quae P2 edd; qua P ‖ 6 faciem P edd; ante faciem la ‖ 143,3 meam edd; mea P ‖ 144,1 principio P; cuncta recitanda sunt add. ba du la ‖ 2 causam edd; causa P | libellum om. P edd; addidi (cf. 3,220,15); Anullini proconsulis relationem add. la ‖ 5 d. P ‖ 145,2 optulit P

c197 c 20

5

5

222 | Gesta collationis Carthaginensis

146. Petilianus episcopus dixit: “Non est equidem pars catholica, nisi quae huius conflictationis sumpserit palmam. Igitur cupimus recitari, quae in iudicio proconsulari et *vicariae praefecturae ab ipsis sunt ante longius prompta atque petita.” Et alia manu: “Petilianus episcopus prosecutionem meam appellatione in5 colomi recognovi.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si de causa praesumeres, ad causae meritum venires.” Et alia manu: “Recognovi.” 147. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Sine praeiudicio catholicos dico sequens nuncupationem clementissimi principis. Unde ea gesta, quae antiquiora sunt, si placet, ab officio recitentur.” 148. Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Offerimus antiquissima, quae petimus suscipi ab officio praecipiat nobilitas tua et recitari.” 149. Petilianus episcopus dixit: “Si hoc potestati tuae mandatum est, si non recesserunt ab his, quae iamdudum promiserant, se legaliter agere oportere, redde nobis illam primam obiectionem, cuius visi quodam modo sumus sub huius exceptionis ratione fecisse iacturam. Si igitur ad legem se *retinent, pervidet praestantia 5 tua nullatenus eos harum cartularum, quas proferunt, facere posse mentionem. Et nunc etiam atque etiam flagito, ut promant, quid eligant, utrum forensi actione mecum agant an legali concertatione disceptent.” Et alia manu: “Petilianus episcopus prosecutionem *meam incolomi appellatione recognovi.” 150. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Suscipiat officium quae ab utrisque partibus offeruntur et conferat tempus, ut, quae priora esse constiterint, eadem recitentur.” 151. Petilianus episcopus dixit: “Sensim in causam inducimur!” Et alia manu: “Petilianus episcopus prosecutionem meam appellatione *incolumi recognovi.” 152. Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quod petistis offerimus: non vos paeniteat petisse. Antiqua gesta voluisti recitari: haec in manibus habemus. Iubeat nobilitas tua quod offerimus recitari.” Et alia manu: “Recognovi.”

146,2–4 igitur…petita] conventio Donatistarum an. 403 (Maier II, 69sq., p. 121–124) 149,2 quae…promiserant] cf. 1,43.46.50 146,1sq. non … palmam] Ps.-Aug. c. Fulg. 5 (RBen 58, 1948,215,3sq.) ‖ mur] d 44,17

151,1 sensim … induci-

146,1 non est equidem P edd; illa erit Ps.-Aug. c. Fulg. | nisi P edd; om. Ps.-Aug. c. Fulg. ‖ 2 sumserit Ps.-Aug. c. Fulg. (cod. T) | palmam P2 Ps.-Aug. c. Fulg. edd; palmae P ‖ 3 vicariae edd; vicinariae P 3sq. atque petita edd; adquetita P; adque petita P2 ‖ 147,2 nuncupationem edd; nunccupationem P2; nunccupatione P ‖ 148,2 suscipi P1 edd; suscipio P | et (cf. 3,176,6sq.; 3,178,1sq.; 3,206,5) P; ea ba du la ‖ 149,1 non P edd; om. la ‖ 4 retinent la; retinet P edd ‖ 4sq. p. t. edd ‖ 6 actione P2 edd; actionem actione P ‖ 8 meam edd; mea P ‖ 150,2 conferat P2 edd; conferant P 2sq. constiterint P la; constiterit edd ‖ 151,1 inducimur in causam tr. d 43,5 et d 44,17 ‖ 2 incolumi edd; incolumis P ‖ 152,2 peniteat P | voluisti P edd; voluistis ba du ro

sc 1102

P 120r

la 217

sc 1104

3,146,1 – 156,6 | 223

pl 1390

P 120v sc 1106

la 218

sc 1108

153. Petilianus episcopus dixit: “Me id petisse adhuc recalent gesta, ut ea, quae imperatori mentiti sunt, proferant *legantque. Obiecerunt contra haec huius modi nebulas, ut vellent acta relegere, quae sunt habita in iudicio praefecturae; *hisque ego longe praetuli antiquiora. Igitur, vir nobilis, si tenor se ita habet causae, sicut ab initio videtur esse *firmatus, aut iacturam cartularum istarum publicarum faciant et ad legalem disceptationem veniant, aut, si his rebus uti desiderant, faciant legis divinae iacturam.” Et alia manu: “Petilianus episcopus *prosecutionem meam appellatione incolumi recognovi.” 154. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Proconsularia gesta et habita in iudicio inlustrium potestatum officium diligenter inspiciat, ut ea, quae priora sunt, primitus recitentur.” 155. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ad ea, quae prosecuta est modo pars diversa, paucis advertat sublimitas tua. Nos ecclesiam catholicam retinere ipsa nostrae communionis testificatione monstramus; quam ecclesiam probare *descendimus, si permittant, non rumoribus humanis neque errantibus opinionibus, sed divinis eloquiis declaratam. Ut autem leges vel gesta vel quaecumque de archivis prolata offeramus in hac conlatione recitanda, ipsi cogunt, qui talibus agunt. Nam si remotis huiuscemodi omnibus chartis nollent ecclesiam nisi in scripturis adverti, nihil vellemus, nihil aliud optaremus. Crimina dicunt traditionis: ea crimina traditionis aut non probant archivis et nihil dicunt, aut probant et archivis nos vicissim agere conpellunt. Itaque *pervidet prudentia tua distinguendas esse causas, quando cogamur publicis legibus agere, quando autem velimus et optemus negotium ecclesiae non nisi divinis eloquiis terminare.” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Quid elegerit dicat. Ambo enim tenere non poterunt.” Et alia manu: “Petilianus episcopus prosecutionem meam incolomi appellatione recognovi.” 156. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Apertissimam *prosecutionem partis adversae fuisse sat clarum est, in qua id videtur ostensum, ut, si traditionis crimen obicitur, quod sine dubio legibus divinis non potest approbari, sed gestorum fide diligentius inveniri, tum demum gestis publicis omnia peragantur; sin vero causa fidei coeperit agi, tunc ad ea, quae veteris et novi testamenti exemplis docenda sunt, venietur. Unde sanctitas vestra, si petitionem suam prosecutionem-

153,1 adhuc…gesta] cf. 3,141,16–23 4sq. sicut…firmatus] cf. 1,31–56 153,2 legantque (cf. infra l. 3) scripsi et aliter distinxi; legant quae P edd ‖ 3 nebulas] obtenderunt add. la | hisque al (p. 439); his quae P edd ‖ 4 longe P edd; ante add. la | praetuli P edd; protuli al (p. 439) ‖ 5 firmatus scripsi; formatus P1 edd; formatur P ‖ 7 prosecutionem edd; sec. P ‖ 155,4 descendimus edd; discedimus P dv (p. 350) | rumoribus P2 edd; ruboribus P ‖ 6 arcivis P | conlatione P2 edd; conlationem P ‖ 7 carthis P ‖ 10 pervidet ba du la; providet P | prudentia tua P la; praestantia tua ba du ‖ 11 quando2 … optemus P edd; dubium ‖ 12 aecclesiae P ‖ 13sq. poterunt P2 edd; potuerunt P ‖ 156,1sq. prosecutionem edd; persecutionem P ‖ 3 approbari P1 edd; approbare P

5

5

10

15

5

224 | Gesta collationis Carthaginensis

10

5

5

5

5

que adversae partis vult professionibus roborari, evidenter ostendat, utrum traditionis crimen, quod probari nullatenus potest nisi quibusdam evidentissimis documentis, agi in iudicio desideret, an tantum fidei causam cupit in iudicio mediocritatis meae disquiri atque terminari.” 157. Emeritus episcopus dixit: “Quae ad causam pertinent, saepius me replicare non pudet. Adeo enim et in prima fronte negotii postulavimus, ut mandatum legatorum suorum luce clarius demonstraret, ne, cum haec in iudicium mitterentur, forte renuerent. Possunt enim dicere: ‘Alia mandavimus, non eadem censuimus nec petenda ab imperiali praecepto consensimus.’ Sicut enim nunc …” Et cum diceret – et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione recognovi.” –, 158. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Haec universorum subscriptionibus constat esse mandata.” 159. Emeritus episcopus dixit: “Quoniam duo sunt negotia, duo debent esse mandata. Mandatum quod in negotio praesenti recitatum actis insertum est; mandatum vero, quod legatis videtur traditum, nullo modo recitatum est. Debemus ergo advertere, utrum et hoc ante, ut imperialibus auribus deferretur, ab isdem videtur esse conscriptum, ut, cum utraque mandata in iudicio fuerint recitata, utrum unam habuerint voluntatem, iudicare digneris.” Et, alia manu: “Emeritus episcopus salvo effectu appellationis recognovi.” 160. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Iam totiens conclamavimus. Mandatum, quod iniunctum est legatis episcoporum ab episcopis, flagitant sibi recitari: hoc est aliena requirere ad causam non *pertinentia. Mandatum, quod nobis propter collationem cum his faciendam iniunctum est: hoc recitatum est, hoc eis sufficiat. Quid si enim aliqua legatis mandata sunt ad causam quidem istam non pertinentia, sed quae ipsos scire nolumus? Sufficit quod imperator conlationem nos petisse suo testimonio declaravit. Haec concessa est, ad hanc venimus, haec aliquando agatur, si veritati aures hominum patent.” Et alia manu: “Recognovi.” 161. Adeodatus episcopus dixit: “Confessus es quae olim tacuisti. Ostendisti te multa adversus nos mandasse, quae scire non facile debeamus. Unde advertit sublimitas tua, quid ex eius prosecutione debeamus advertere. Quid illud mandatum continet, quod contra nos mandatum scire non facile debeamus?” Et alia manu: “Adeodatus episcopus prosecutionem *meam salva appellatione recognovi.” 162. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Non hoc dixi, non advertisti aut dissimulas te audisse quod dixi. Audi, planius hoc dicimus, ne forte culpa mea non intellexeris, dum id obscurius aliquantum dixi studio brevitatis, quod 157,2 in…postulavimus] cf. 3,37.39.43 et saepius 3 cum…mitterentur] cf. 3,43,1 159,2 mandatum1 …est] cf. 1,55 160,3sq. mandatum…est2] cf. 1,55 157,3 demonstraret P; demonstrarent edd; demonstraretur fortasse melius ‖ 4 rennuerent P 159,2 recitatum P edd; est add. la ‖ 3 nullo P edd; in add. ro ‖ 4 isdem P; iisdem edd 160,3 pertinentia edd; pertitia P2; pertitiam P ‖ 8 si P la; om. ms ba du ro ‖ 161,2 multa P2 edd; multam P ‖ 3 illud P2 edd; illum P ‖ 5 meam edd; mea P

P 121r pl 1391

sc 1110

la 219

P 121v

sc 1112

3,156,7 – 165,6 | 225

pl 1392

sc 1114 P 122r la 220

percipere nequiveris. Notum est omnibus multas causas habere ecclesiam, et suam et privatarum personarum sibimet conmissarum, et potest fieri, ut ad episcoporum intercessionem multa pertineant. Secreta nobis conmittuntur negotiorum et causarum alienarum, in quibus nostra interventio saepe postulatur, propter quae auxilium ab ecclesia poscitur; haec prodenda non sunt, ne proditores inveniamur. Sufficit tibi, quod conlationem me petisse in causa tua ipse testis est clementissimus imperator; nihil ultra quaeras, si negotia aliena non quaeris. Negotio tuo sufficit quod de ipsa imperatoris lege recitatum est, quod nostro mandato subscriptionibusque firmatum est.” Et alia manu: “Recognovi.” 163. Adeodatus episcopus dixit: “Non possunt in uno mandato diversa mandari negotia. Sed si forsitan eadem, quae adversus nos mandastis, etiam adversus alias provincias mandasse te constat, bene facis non prodere. Non te cogo in medium proferas. Quoniam me primum insequi desideras, servas hoc aliis provinciis. Ostendisti quid fecisti, ostendisti quid celes; teneo tuum mendacium, teneo falsitatem.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus *prosecutionem meam salva appellatione recognovi.” 164. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Prosecutione sua vir venerabilis, si dignatur sanctitas tua diligenter advertere, non adversum te aliquid se mandasse, sed ea, quae ad te non pertineant, propria prosecutione signavit. Illud tantum evidenter confessus est conlationem se omnimodis postulasse et hanc fuisse concessam. Unde illius mandati, ne excedere videamur imperialis praecepti formam, mentionem fieri video non debere. Quapropter ad ea, quae *quaesivi, sanctitas vestra respondere dignetur, utrum traditionis crimen, quod archivis publicis poterit monstrari, agi in iudicio velitis an ecclesiae et fidei tantum causam cupiatis inquiri.” 165. Petilianus episcopus dixit: “Urbane nobis *inluditur, ut, cum ipsi sint petitores semperque nostram pacem inquietaverint atque turbaverint, nos loco petitorum constituamur, cum pacis et ecclesiae dei possessores semper fuerimus ac simus. Peto igitur nobilitatem tuam, ut hunc ordinem serves; ostendant quid egerint: ibi invenies petitores.” Et alia manu: “Petilianus episcopus salva appellatione recognovi.”

162,11 quod1 …est] cf. 1,4 11sq. quod2 …est] cf. 1,55 164,1 prosecutione sua] cf. 3,160.162 3 propria prosecutione] cf. 3,160.162 5 imperialis…formam] cf. 1,4 6 quaesivi] cf. 3,156,6–10 162,6 intercessionem P2 edd; intercessione P ‖ 8 aecclesia P ‖ 163,2 mandastis P1 edd; mandatis P ‖ 3 cogo P la; non te ergo ba du ‖ 4 insequi P2; in se qui P | servas P edd; serva la ‖ 6 prosecutionem meam edd; prosecutione mea P; om. ro ‖ 164,3 prosecutione P2 edd; prosecutionem P 4 omnimodis P la; omnibus modis ba du ‖ 6 quaesivi (cf. 3,156,6‒10) scripsi; quaesivit P edd 165,1 inluditur ba (cf. cap. 3,165: inludenter) du la; eluditur P ‖ 2 turbaverint P edd; perturbaverint la

5

10

5

5

5

226 | Gesta collationis Carthaginensis

166. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Si sanctitas tua permitteret vel permisisset gesta recitari, iam olim, qui petitoris loco adsisteret, potuisset ostendi. Unde vel nunc antiquiora, ut interfatus sum, gesta recitentur.” Petilianus episcopus dixit: “Ordinem serva gestorum.” Et alia manu: “Petilianus 5 episcopus prosecutionem meam appellatione incolumi recognovi.” 167. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Eorum gestorum, quae a partibus offeruntur, id est proconsularium et inlustrissimae sedis, tempora recitentur.” 168. Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Offerimus chartas antiquiores nostris definitionibus profuturas.” Et alia manu: “Recognovi.” Montanus episcopus dixit: “Si iubes, de codice lego.” Et alia manu: “Montanus episcopus prosecutionem *meam appellatione incolumi recognovi.” 169. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Sicut statui, ab officio recitetur.” Navigius, adiutor numerorum, recitavit: “Post consulatum domini nostri Theodosii, perpetui Augusti Idus Septembres Carthagine …” 5 Et cum recitaret, 170. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Antiquiora proferimus.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Interim ista, quae antiquiora sunt, gesta in sede inlustrium habita potestatum, patimini relegantur.” 5 Navigius, adiutor numerorum, recitavit: “Domino nostro Arcadio Augusto 〈vi〉 et Probo viro clarissimo consulibus …” Et cum recitaret, 171. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quae priora sunt, ab officio *suggeratur.” 172. *Rufinianus scriba viri clarissimi curatoris dixit: “Ea sunt priora, quae in codice oblata continentur …” 173. Alypius episcopus ecclesiae [ecclesiae] catholicae dixit: “Ecce antiquiora proferimus.” Et alia manu: “Recognovi.”

166,3 ut…sum] cf. 3,147,2sq. 167,2 proconsularium] conventio Donatistarum an. 403 (Maier II, 69sq., p. 121–124); cf. 3,174 | inlustrissimae sedis] petitio Donatistarum an. 406 (cf. Maier II, p. 147); cf. 3,141,1–3 169,1 sicut statui] cf. 1,52,1sq. 3sq. post…Carthagine] cf. 3,174,18sq. 170,4 gesta…potestatum] petitio Donatistarum an. 406 (cf. Maier II, p. 147); cf. 3,141,1–3 166,5 meam P2 edd; mea P ‖ 167,2 inlustrissimae P2 edd; inlustrissima P ‖ 168,1 carthas P 4 meam edd; mea P ‖ 169,3sq. post … Augusti P edd; sed cf. 3,173,4; 3,174,18sq.: domino nostro Theodosio, perpetuo Augusto, et Rumorido viro clarissimo ‖ 3sq. Theodosii edd; Theodosi P 4 perpetui Augusti la; pp. aug. P; perpetuo Augusti ms pi; PP Augusti ba; Augusti du | idus Septembres la; idus septb. P; idibus septembris ba du | Carthagine (cf. 3,174,19) edd; Carthag. P 170,5 Arcadio edd; Archadio P | vi (cf. 3,173,5) ba du la; om. P ‖ 6 cons. P ‖ 171,2 suggeratur laiv; suggerantur P la edd ro ‖ 172,1 Rufinianus ba du la; Rufinus P ‖ 2 oblata (cf. cap. 3,172: gesta quae obtulerunt de codice Donatistae) P; oblato ba du la ‖ 173,1 ecclesiae2 P; del. edd

sc 1116

P 122v

la 221

pl 1393 sc 1118

3,166,1 – 174,24 | 227

sc 1120 P 123r

la 222

sc 1122

Rufinianus scriba viri clarissimi curatoris dixit: “… siquidem, sicut suggessimus, *consulatum contineant Theodosii Augusti et Rumoridi viri clarissimi, alia vero consulatum contineant domini nostri Arcadii vi et Probi viri clarissimi.” 174. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ea, quae antiquiora sunt, recitentur.” Navigius adiutor numerorum officii viri clarissimi et spectabilis vicari recitavit: “ ‘Aequitatem tuam petimus, Septimine, vir clarissime, proconsulum summe *sublimissime. Multa contra divinas humanasque leges ab haereticis de parte Donati ecclesia catholica sustinet; quae si vel anterioribus vel recentioribus imperialibus iussis prohibenda et tollenda *postulare vellemus, nequaquam audere deberent de nostris actionibus conqueri scientes se, cum nulla tali lege adiuvarentur, scismaticos tamen suos Maximianistas per iudicum iussa locis ac sedibus eorum pellendos exturbandosque curasse. Verumtamen nos saluti eorum et nostrae extimationi pacifice consulentes propter caritatem, qua Christiani sumus, leniter eos volumus admonere, ut errorem suum cogitando et agnoscendo non neglegant aut, si putant se habere aliquid veritatis, non eam furiosis circumcellionum violentiis contra publicam quietem, sed tranquilla rationis redditione defendant. Unde petimus sublimitatem tuam, ut, cum eos de hac re per magistratus sive in civitatibus sive in pertinentibus territoriis admonere voluerimus, copiam nobis praeberi gestorum et eos ex allegatione nostra honeste conveniri praecipias. *Quod consecuti agamus excellentiae tuae apud deum uberes gratias. Domino nostro Theodosio, perpetuo Augusto, et Rumorido viro clarissimo consulibus Idus Septembres Carthagine.’ Septiminus vir clarissimus proconsul dixit: ‘In quolibet loco antistitibus legis venerabilis ob *quietem imperii gestorum conficiendorum tribuitur facultas hoc etiam tenore huius praeceptionis limitato, ut intellegant se deviae plebis magistri salubriter petentibus propriae persuasionis ratiocinia persolvere, ut rebus in medio prolatis amica legis moderatio servetur, superstitione supplosa.’

173,3 sicut suggessimus] cf. 3,169,3sq. (sed cf. discrepantiam consulum) et 3,170,5sq. 4 consulatum1 …clarissimi] anno 403 4sq. alia…clarissimi] anno 406 174,4–19 aequitatem…Carthagine] conventio Donatistarum an. 403 (Maier II, 69, p. 121–123) 20–24 in…supplosa] conventio Donatistarum an. 403 (Maier II, 70, p. 123sq.) 4 consulatum1 ba du la; consulem P ‖ 4sq. consulatum2 consolatum P ‖ 5 domini nostri edd; d.n. P; dni. P2 | Arcadii pi ba du la; Archadii P2; Archadio P ‖ 174,3 vicari P; vicarii edd ‖ 4sq. summe sublimissime la; summae sub. P; summe sublimis ba du ‖ 5 hereticis P ‖ 7 postulare la; postulanda P edd ‖ 8 conquaeri P | scismaticos P la; schismaticos lasc edd ro ‖ 9 iudicum P1 edd; iudicium P ‖ 10 curasse P2 edd; curassent P | extimationi P la; existimationi edd | pacificae la 11 qua P2 edd; quia P ‖ 12 agnoscendo P edd; corrigere add. la | neglegant P ro; negligant P2 edd 13 furiosis P2 edd; furiosius P | circumcelionum P (fortasse melius) ‖ 16 ammonere P | copiam P2 edd; copia P | adlegatione la ‖ 17 conveniri (cf. 3,15,9; b 3,5,6; d 44,4) P; convenire P2 edd | quod edd; quo P ‖ 18 perpetuo Augusto ms pi la; pp. Aug. P; PP Augusto ba; Augusto du ‖ 19 idus Septembres (cf. 3,169,4) la; idus septb. P; idibus Septembris ba du ‖ 21 quietem imperii du la; quietis imperium P edd ‖ 22 intellegant P1 edd; intelligant P | magistri P la; magistris ba du

5

5

10

15

20

228 | Gesta collationis Carthaginensis

Data ab universis episcopis catholicis ex concilio Carthaginensi.” Quo recitato 175. Petilianus episcopus dixit: “Petitor est, qui petit, an quid vocabitur?” Et alia manu: “Petilianus episcopus prosecutionem meam appellatione incolumi recognovi.” 176. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Haec postulavimus, sed praecedentibus vestris criminationibus et accusationibus. Nam proferimus antiquissima gesta, quibus vestri maiores tunc in tempore ad Anulinum venerunt proconsulem et illi chartas, in quibus dicerent maiorum nostrorum crimina esse conscripta, 5 obtulerunt et rogaverunt, ut easdem ad Constantinum imperatorem misisset. Has offerimus et petimus nobilitatem tuam, ut eas suscipi ex officio et ex ordine recitari praecipias.” Et alia manu: “Recognovi.” 177. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Libellus datus a vobis evidenter ostendit schismatis et haereseos crimen obiectum, quod probare vos convenit.” 178. Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Omnia probabuntur, si ea, quae obtulimus et suscipi et ex officio recitari praecipere fueris dignatus.” Et alia manu: “Recognovi.” 179. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Universa per ordinem recitentur.” *180. Emeritus episcopus dixit: “Ergo *loco es petitoris.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Cum chartae fuerint recitatae, petitor facilius invenietur.” Et alia manu: “Recognovi.” 5 Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Licet ex his gestis petitorum loco adstare videantur, tamen melius et evidentius approbabitur, cum omnia fuerint recitata.” 181. Petilianus episcopus dixit: “Si in forensem conflictum revertimur, constat eos legis divinae fecisse iacturam. Respondeant igitur etiam atque etiam quod exegi, utrum legibus publicis agant an legis divinae *conflictu. Eligant alterum de duobus; utrumque enim tenere non possunt.” Et alia manu: “Petilianus episcopus salva ap5 pellatione recognovi.”

25

25 ex…Carthaginensi] concilium Carthaginense an. 403 (Maier II, 68, p. 118–121) 176,2sq. antiquissima gesta] relatio Anullini (Maier I, 14, p. 144–146) 3–5 tunc…misisset] cf. 3,220,9–12 177,2 haereseos] cf. 3,174,5 181,2 quod exegi] cf. 1,53; 3,89.153 25 data … Carthaginensi P; tr. post Carthagine (3,174,19) ba du la | Carthaginensi scripsi; Carthaginiensi P edd ‖ 175,1 quid vocabitur P edd al (p. 439); qui advocatur la ‖ 2 incolumi P edd ro; incolomi la ‖ 176,3 Anulinum P edd; Anolinum P2 ‖ 4 carthas P ‖ 6 ex1 P la; ab edd ‖ 177,2 hereseos P ‖ 178,2 optulimus P ‖ 180,1 CLXXX ba du la, tr. ante Marcellinus (3,180,5) P | loco edd; ioco P | es la; ex P; est edd | manu P2 edd; mana P ‖ 3 carthae P | recitate P ‖ 6 adprobabitur la 181,3 conflictu ba du; conflictum P; conflictum eligant pi la

pl 1394 P 123v

sc 1124 la 223

sc 1126

P 124r

3,174,25 – 185,2 | 229

la 224

sc 1128 pl 1395

P 124v

sc 1130

182. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Haec, quae sanctitas vestra obtulit relegenda, non ambigitur, quia in iudicio *viri spectabilis proconsulis acta sunt, ad forensem disceptationem absque dubio pertinere. Unde, sicut interfatus sum, ut diligentius ostendatur, qui loco petitoris adsistat, etiam illa patimini recitari.” 183. Petilianus episcopus dixit: “Contra ista praescribo. Si forensis est actio, huius temporis causam audire praeceptus es, vir nobilis; si simpliciter et ecclesiastico more res geritur, adquiescam in ea, quae lege divina proferuntur vel a me vel a parte diversa. Si autem annosas antiquasque cartulas cupiunt recitare, habeo pro me validas praescriptiones: recito illud tempus, cuius sub contestatione praetermissionem interim feci. Lapsum causa incurrit, non potest rursus audiri.” Et alia manu: “Petilianus episcopus *salva appellatione recognovi.” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Crimina traditionis obiciunt …” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Hoc causae est.” Et alia manu: “Petilianus episcopus salva appellatione [incolumi] recognovi.” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Redde vicem: auditus es, cum prosequereris, nobis patientibus. Crimina traditionis ecclesiae, quam tenemus, obicere consueverunt …” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Legaliter agit an more forensi?” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Prior chartas obtulisti.” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Redde mihi tempus. Cauculetur officium de temporibus, utrum hodierna die causa dicenda sit, si ad forenses descendimus actiones.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 184. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Etiam vestra sanctitas in hac parte *iudicari deberet. Constat enim ex consensu utriusque partis iudicium fuisse dilatum. Quur nunc superfluo temporis praescriptionem obiciendam esse *creditis, cum eam constet ex consensu partium fuisse seclusam? Unde nunc ea, quae ad causam pertinent, peragi debere manifestum est.” 185. Petilianus episcopus dixit: “Quia ipsi se ad forensia contulerunt, ideo forensia postulavi. Respondeatur mihi ad ea, quae postulo: Forensi more agit an

182,1sq. quae…relegenda] cf. 3,174 3sq. sicut…sum] cf. 3,130,2sq.; 3,134,1sq.; 3,140,13sq.; 3,141,9sq.; 3,166,2sq.; 3,180,5–7 183,5 sub contestatione] cf. 1,29sq. 182,2 optulit P | viri edd; vir P ‖ 183,4 antiquasque P2 edd; antiquas quae P ‖ 7 salva edd; salvo 17 carthas P P ‖ 11 incolumi del. edd ‖ 15 agit an (cf. 3,185,2) edd; agitan P1; agitant P ‖ 19 calculetur ms du ‖ 21 recog P ‖ 184,2 iudicari scripsi; iudicare P edd ‖ 3 quur P la; cur edd praescriptionem P2 edd; praescibtionem P ‖ 4 creditis ba du la; credetis P | constet P2 edd; constat P ‖ 5 pertinent P2 edd; pertinet P ‖ 185,2 agit an P2 edd; agianec P

5

5

10

15

20

5

230 | Gesta collationis Carthaginensis

5

5

10

15

ecclesiastico?” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 186. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Respondeatur obiectis.” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si patiatur! Ecclesiam, quam tenemus – sicut omnes noverunt, quorum solent animos suis sollicitare criminationibus, sufficit, et iam sui mandati tenore declararunt –, ecclesiae, inquam, quam tenemus, crimina solent traditionis *obicere …” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus [partis Donati] dixit: “Profiteantur ad quaesita; professionem petivimus, non conflictum.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 187. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si horum criminum iacturam faciunt, de chartis publicis nihil proferimus; si autem in eadem criminatione persistunt, chartis publicis docemus hanc causam olim esse finitam nec tamen eos ab huiusmodi obiciendis criminibus cessavisse. Unde nunc conlationem istam poposcimus, non ut illam causam quam – traditionis – Caeciliano et eius collegis obiciebant, suscipiamus denuo finiendam, sed demonstremus olim esse finitam, ut hoc cognoscentes populi, qui nesciunt et istorum adhuc criminationibus commoventur, tandem aliquando cognoscant, in qua ecclesia Christianae salutis viam requirant. Si ergo de ecclesia quaeritur quae sit, quanta sit, qualis sit, sola divina testimonia ad eandem demonstrandam sufficiunt; si homines appetunt, si hominibus crimina intendunt, quamquam ecclesiae causa ab hominum causa distinguenda est, nec in hominibus spes ponenda est ecclesiae, si boni sunt, neque, si mali sunt, iudicanda est ecclesia dei perisse, sed tamen etiam ipsorum causam tamquam fratrum nostrorum suscipimus et, si nobis ostendi potuerint criminosi, hodie illos anathemamus, non tamen propter illos ecclesiam a deo promissam et exhibitam deserimus aut relinquimus. Ipsi ergo eligant quod volunt. Non obiciunt crimina hominibus: et chartae cessabunt, sola divina loquetur auctoritas, sola dei scriptura, cui utrique subdimur, in medium proferetur.” Et alia manu: “Recognovi.”

186,5 sui…declararunt] cf. 1,148,8 7sq. professionem petivimus] cf. 3,181,2; 3,183,15; 3,185,2 187,11‒16 nec … relinquimus] conc. Const. a. 553 (ed. Straub, ACO IV, 1, p. 103, l. 10–17; sub titulo: eiusdem sancti Augustini ex gestis quae apud Marcellinum virum clarissimum tribunum et notarium acta sunt capitulo centesimo octogesimo septimo); cf. Lancel IV, p. 1560sq. 186,3 patiatur P; patiantur ba du la | ecclesiam P; ecclesiae P2 edd ‖ 5 sufficit P pm76; om. P2 edd | et iam P; et praem. ba du la ‖ 6 obicere edd; obiceret P; obicere et cum diceret ro | et (cf. 3,183,9; 3,183,14) P edd; et cum diceret praem. la ‖ 7 partis Donati edd; par. don. P; (partis donati iter. P2 mg.); delevi dubitanter | quesita P ‖ 187,2 carthis P | criminatione P2 edd; criminationem P 3 carthis P ‖ 5 quam traditionis P; traditionis quam tr. ba du la ‖ 8 Christianae P edd ro laiv; christianiae la ‖ 10 eandem P; eam edd ‖ 13 dei perisse conc. Const. a. 553 (ed. Straub, ACO IV, 1, p. 103) ba du la; deperisse P ‖ 14 anathemamus P edd; anathematizamus conc. Const. a. 553 ‖ 15 et P2 edd; om. P ‖ 16 obiciunt P; obiciant P2 edd ‖ 16sq. carthae P

la 225

sc 1132

P 125r

pl 1396

sc 1134

3,185,3 – 190,8 | 231

Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quid his refertur?” 188. Emeritus episcopus [partis Donati] dixit: “Prolixae orationi respondere non possum; tamen summatim, ut valeo, quae superflue in iudicium missa sunt ventilabo, cum optationes a nostris partibus propositas *neutra electione confundant, ut neque velint esse petitores neque se dicant responsores adstare, intulerintque nostris partibus prosecutionem, ut, si forensis regulae ordinem tenent, condicionalis diei non omittam internis sensibus notionem; si autem legalibus magis cupiunt in P 125v iudicio conluctari, divinis scripturis nos eis necesse est respondere. Primum est autem, quod in iudicio flagitamus, ut – quoniam de mandatorum suorum allegatione in iudicio vacillant, quippe cum unum legentes aliud negent dicantque tamen se legatos ad imperiales aures antea destinasse, secutumque est identidem, ut ex *recitatione gestorum dilucide claruisset, utrum nos inquietatores essemus an inquietati ad iudicium veniremus, his tot propositionibus respondere nolentes ad alia se nescio sc 1136 qua argumentatione deiciunt, – quaeso, vir nobilis, constituant gradum, dicant se quo ordine quave actione in iudicio consistant. Nos enim, qui adducti sumus ad disceptationem, petitoris loco adstare non possumus. Ipsos necesse est proponere, ut eorum propositionibus pars nostra valeat respondere.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione recognovi.” 189. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si petitoris loco adsistunt, qui crimina obiecta defendunt, tuae nobilitatis est pronuntiare.” Et alia manu: “Recognovi.” 190. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Etiam prosecutione viri venerabilis Petiliani id constat fuisse signatum, ut, utrum pars catholica – quod nomen sine praeiudicio dicere me multis interlocutionibus patefeci – iure publico agi vellet an certe divinis testimoniis, evidenter ostenderet. Sed denuo ad quaesita responsum est, ita ut evidentissime monstraretur, si crimina non obicerentur, a documentis publicis discedendum, quae probari non posse aliter nisi publicorum certum est adtestatione gestorum; sin vero causa ecclesiae tractaretur, legalia la 227 tantum testimonia proferentur. De quibus quid placeat evidentius designetur.” la 226

188,9 unum legentes] cf. 1,55 | dicantque] cf. 3,20,2–4 et saepius 190,1 prosecutione] cf. 3,181,2–4 2sq. quod…patefeci] cf. 3,94.96; 3,147,1sq. 5 responsum] cf. 3,187,1–4 (cf. 3,155sq.) 19 his refertur P la; refertur his ba du ‖ 188,1 partis Donati del. la ‖ 3 neutra electione scripsi (sequente ro; cf. cap. 3,188: nihil certum de duobus elegisse catholicos); ne ut relectione P; ne vel relectione P2 edd al; ne vel reiectione la ‖ 4 intulerintque P2 edd; intulerint quae e P ‖ 5 prosecutionem P2 edd; prosecutio P ‖ 6 internis sensibus] ante internos sensus vel in internis sensibus al (p. 441); 10 idemtidem P praescribere add. la ‖ 9 vaccillant P | dicantque P2 edd; dicantque quae P ‖ 10sq. recitatione (cf. 3,202,3) scripsi; responsione P edd ‖ 11 dilucide P2 edd; dilucido P ‖ 12 veniremus P edd; et add. ro ‖ 13 se P edd; que la ‖ 190,1 prosecutione P2 edd; prosecutionem P 3 interloquutionibus la ‖ 8 proferentur (cf. 3,187,18) P; proferrentur ba du la

5

10

15

5

232 | Gesta collationis Carthaginensis

5

5

10

15

5

191. Petilianus episcopus dixit: “Duo sunt, quae praeter cetera a diei huius principio coepimus ventilare: unum, ut ipsi legissent, quid imperatori clementi suggesserint; aliud, utrum disceptationem legis divinae tenere cupiant an publicas leges. De utroque nihil mihi aperte responsum est.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 192. Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ad omnia esse responsum superiora testantur gesta.” Et alia manu: “Recognovi.” 193. Petilianus episcopus dixit: “Pervidet igitur sublimitas tua sensim nos ad causae interna deduci; pervidet illa tua praestantia atque vivacitas sensus magis mihi interloquutionibus nobilitatis tuae quam responsionibus adversariorum fuisse responsum. Igitur evidentius aliquid decernatur, evidentius constet, noverim, quid debeam respondere. Mihi enim, sicut tua meminit nobilitas, id a patribus meis mandatum est, ut obiectis respondeam, non ut obiciam aliquid. Non enim loco petitoris adsisto, sed responsuri. Qui saepius apud imperatoris aures et coram omni populo – sane apud se constituto – in crimen nos invidiamque deducunt, ut haereticos nominent, ut schismaticos quoque appellent, hoc doceant: hoc diluo, huic rei responsurus sum, si modo se ad legalia convertant ipsiusque legis quaerant responsa atque iudicia; si vero utraque miscent, evidentius designetur: Noverim genus actionis, nemo me reprehendat in publico, nemo causae bonae infirmum esse iudicet defensorem, nemo iudicet obliquum, nemo adversarium dolosum ac licentiosum, cui omnia permittantur, ut, cum de his iusta atque evidentia requirantur, libeat illis delicate, quomodo voluerint, nebulas ac tenebras obtendere, ut veniri non possit ad cardinem veritatis.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 194. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Duo sunt, quae sanctitas tua credidit postulanda: unum, ut mandatum, in quo legati delecti sunt, a parte e diverso sistente relegeretur; aliud, 〈ut〉 utrum a divinis legibus recederent, evidentissime demonstrarent.” Petilianus episcopus dixit: “Respondeant breviter ad utrumque.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.”

191,2sq. unum…suggesserint] cf. e.g. 3,125,4sq. 3 aliud…leges] cf. 3,153.181.183 193,3 interloquutionibus…tuae] cf. 3,126.140.156.158.164.190 5sq. mandatum…respondeam] cf. 1,148,11 8 haereticos] cf. 3,174,5 193,1 pervidet inc. d43,5; 44,18 ‖

2 deduci des. d

191,1 cetaera P | diei P2 edd; die P ‖ 2 clementi P la; clementissimo edd ‖ 193,1 igitur sublimitas P edd; potestas d 43,5 et d 44,18 | ad] in d ‖ 5 id a patribus P la; idem a patribus ms ba; idem a partibus du ro ‖ 8 sanae P ‖ 11 si P edd; sin la | miscent evidentius P2 edd; miscente videntius P 13 oblicum P ‖ 14 permittantur P la; permittuntur ba du ‖ 14sq. delicatae P ‖ 15 obtendere P2 edd; ostendere P ‖ 194,3 e diverso P2 edd; diversa P | ut la; om. P edd

sc 1138 P 126r pl 1397

sc 1140

P 126v

la 228

3,191,1 – 197,10 | 233

sc 1142

pl 1398

P 127r

sc 1144

Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Uni rei, quoniam mea intererat, ipse respondi; nec enim de his legatis poteram dubitare, de quorum legatione pronuntiaverat clementissimus imperator, ne in eius iniuriam refricari aliquid videretur. Aliud vero eorum constat prosecutionibus definitum, quibus id evidenter ostensum est velle se a publico iure sub ea condicione discedere, si de personarum criminibus taceretis. Unde, quoniam hinc conflictus tantum remansisse cognoscitur, ut, qui petitoris loco adsistat, evidentissime demonstretur, quoniam gesta a vestra parte oblata recitata sunt, patimini denuo etiam ea, quae a diversa parte offeruntur, ab officio recitari.” 195. Petilianus episcopus dixit: “Cuius gesta sunt, quae a partibus meis recitata sunt? Si absentes essent e diverso sistentes, licuit tibi, vir nobilis, absentum partes iudiciario animo defensare; nunc praesentes sunt: ipsi mihi respondeant, ipsi edicant, ipsi ad utraque, quae proposui, respondere non differant.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Nec respondere nos permittis.” Petilianus episcopus dixit: “Tuum est pronuntiare quid audias, illorum est agere causam, qui adversus me loco petitoris …” Et cum diceret – et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” –, 196. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Hoc pronuntiavi, ut ex gestorum lectione haec omnia possint diligenter agnosci.” Petilianus episcopus dixit: “Ipsi dicant, ipsi profiteantur.” Et alia manu: “Petilianus episcopus incolumi appellatione recognovi.” 197. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Iam diximus. Unde agamus, potius, id est utrum publicis documentis an divinis testimoniis, in vestra est positum potestate: si enim a criminibus hominum cessatis, et nos cessabimus a publicis documentis et solam causam ecclesiae divinis testimoniis asseremus; si autem ab hominum criminibus non desistitis, necesse est nos et a vobis publica documenta flagitare et contra vos publica documenta proferre. Hoc autem cum cognitori insinuaremus, quia illi de corde non est excussum multiplicibus et superfluis prosecutionibus vestris, ideo vobis iam a nobis haec acta esse ipse respondebat non partes nostras agens, sed suas, cui iam insinuavimus eiusque cordi penitus infiximus, quid dicamus.” Et alia manu: “Recognovi.”

194,8 ipse respondi] cf. 3,77,1–4; 3,81,1–3; 3,84,1–3; 3,126,1–5; 3,140,11–13 10 constat prosecutionibus] cf. 3,155.187 13sq. gesta…sunt] cf. 3,174 195,4 ad…proposui] cf. 3,191,1–4 196,1 hoc pronuntiavi] cf. 3,130,2sq.; 3,134,1sq.; 3,140,13sq.; 3,141,9sq.; 3,166,2sq.; 3,180,5–7; 3,182,3–5; 3,194,13–15 197,1 iam diximus] cf. 3,155.187 6sq. hoc…insinuaremus] cf. 3,155.187 8 ideo…respondebat] cf. 3,156.164 7 uni P1 edd; veni P ‖ 11 conditione ro ‖ 14 diversa P1 edd; diverso P ‖ 197,3 cessabimus P2 edd; cessavimus P ‖ 4 asseremus P1 edd; acseremus P ‖ 7 excussum P2 edd; excessum P

10

15

5

5

10

234 | Gesta collationis Carthaginensis

5

5

10

15

20

25

198. Adeodatus episcopus dixit: “Quo ordine agere debeas, in nostra non est positum potestate, cum ipsum venire in potestate nostra non fuerit.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus salva appellatione recognovi.” 199. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ergo ad interrogata respondete: Receditis a criminibus traditionis? Respondeant ad breve interrogatum nostrum. Facitis iacturam criminum, quae soletis obicere Caeciliano et collegis eius, an in eadem criminatione persistitis?” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ad quaesita respondete.” 200. Emeritus episcopus dixit: “Breve suum dicit esse postulatum, breve nostrum debet esse responsum. Omnis actio duas solet suscipere personas, et *petitoris et e diverso respondentis. Cum haec causa suum ordinem teneat conflictumque desideret, quid est, quod ante principia negotii quasi quaedam mihi electio ex adversa parte proponitur, ut dicam, utrum criminibus intentatis *Caeciliano refrager atque ab hisdem, quae obieceram, sileam an obiecta in iudicio valeam confirmare? Memento, iudicum summe, sicut adsoles, qui sit ordo dicendi. Nemo enim adversum se adstanti dicit: ‘Elige tibi, utrum me accuses necne’; nemo dicit: ‘Intentaturus es crimen an nihil mihi in iudicio oblaturus es, *ut intentionibus tuis mutum quoddam silentium inponens inanis ac sine ratione de tam longinquis regionibus venisse dicaris?’ cum ad hoc ego adsistam, ut, si me ipse dixerit illa dixisse, quae graviter ferre aut imperialibus auribus aut in suo mandato subscripsit, tum demum eligam atque respondeam, utrum velim intentionibus eiusdem secundum prosecutionis suae tenorem legum confirmatione robustus accedere an me ab hac actione removere. Videt praestantia tua me respondere non posse, cum incertum dixerit, cum nihil tale proposuerit, cui debeam revocare responsum. Dico enim eum utrum petitorem an responsorem stare. Ille mihi dicit: ‘Si Caeciliani causam intermiseris, tunc petitor sum; si autem non praetermiseris, necesse est me respondere ad ea, quae videntur obiecta.’ Si times Caeciliani causam metuisque tibi aliquid obiectum, tu proponere, tu instituere actionem in iudicio debebis. Adtrahe me et in publicum conloca. Dic me aliquod tibi crimen, quod ad aures imperatorias detulisti, per publicam conscientiam commendasse. Cum ego autem de te magis expetam quid audieris, quid me dixisse, quid me insinuasse iudiciis intimes, quur metuis, quur vereris actionem istam in iudicio firmare? Nimirum illud adtendis, ne petitoris suscipiens personam ea, quae in iudicium mittis, aut accepta aut dicta aut ab aliquo promulgata docere in

198,1 debeas P lasc ro; debeamus ba du la ‖ 199,4 criminatione P2 edd; criminationem P ‖ 5 quae200,1 postulatum P2 edd; postulatam P ‖ 2 et P edd; om. ba du sita P1 edd; quaesitas P ‖ 2sq. petitoris edd; petito P ‖ 3 conflictumque P2 edd; conflictum quae P ‖ 5 Caeciliano la; Caeciliani P edd ‖ 6 hiisdem la; iisdem du | an P2 edd; ab P ‖ 7 iudicum P1 edd; iudicium P ‖ 8 adstanti 9 ut P2 edd; adistanti P | necne P2 edd; agnegne P; an necne (fortasse melius) pm76 (p. 409) ro ‖ scripsi; et P edd ‖ 11 ad P2 edd; om. P; ob fortasse melius | illa P2 edd; ille P | quae P edd; se add. la 12 mandato P2 edd; mandatum P ‖ 14 tenorem P2 edd; tenore P ‖ 15 p. t. P ‖ 16sq. petitorem an responsorem stare P pm76 ro; petitor an responsor stet P2 edd ‖ 22 quid2 P edd; om. la ‖ 23 quur1 P la; cur edd | quur2 P la; cur edd ‖ 24 personam P2 edd; persona P

la 229

P 127v

sc 1146

pl 1399

sc 1148 la 230 P 128r

3,198,1 – 206,2 | 235

sc 1150

P 128v

pl 1400 la 231

sc 1152

iudicio conpellaris. Adtende, vir nobilis, in quo statu sit ista causa, cum ego, qui pulsor, petitionem illorum promi in iudicium petam eosque qua possum postulatione deprecer semper, ne moratoriis ad negotii cardinem venire minime permittamur. Non ergo ex nostra parte est, quod adhuc usque nihil de negotio gestum est, cum, si personam suam iudiciis adstruere voluissent, necesse nos erat obiectis ilico 30 respondere.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione recognovi.” 201. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “O breve responsum! quam multum dicitur, ubi inveniri non potest quid dicatur! Breviter respondi ego postulationibus tuis. Voluisti ex me scire, utrum legalibus testimoniis divinis agam an publicis gestis. Respondi: ‘Si recedis a criminibus, quae non possunt nisi gestis publicis declarari, recedo a publicis gestis et solis divinis testimoniis adseram 5 causam ecclesiae, quam defendo; si autem tu ab illis criminationibus non vis recedere, nec ego recedam ab eis documentis, quibus te ostendam falsa crimina vel nobis vel ipsi ecclesiae, quam retinemus, obicere.’ ” Et alia manu: “Recognovi.” 202. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ad haec plene constat esse responsum. Quae autem pars loco petitoris adsistat, sciri omnino non poterit nisi ex recitatione gestorum; quae, ut statui, quoniam a parte vestra quae oblata sunt constat esse recitata, tandem aliquando perlegantur.” 203. Petilianus episcopus dixit: “Nemo duo eligit de duobus. Cum ego proposuerim, ut alterum elegisset, ille sibi ambo evidentius vindicavit; non timeo, non recuso. Si hoc potest esse retinendum, serva mihi primitus tempora legum, statuatur dies, respondeat officium de die causae, cognoscatur lapsus fuisse. Hinc iudica, hinc debes ferre sententiam, siquidem contra me sententiam ferres, si forte defuissem.” 5 Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 204. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si die xv venerunt, ut ad quartum decimum occurrerent, quare viii Kalendas mandatum constituerunt?” Et alia manu: “Recognovi.” 205. Petilianus episcopus dixit: “Non inquietasti; scivi te lapsum, superflue ingressus sum iudicium, qui intrare non debui post diem lapsi negotii.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 206. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quare ad Kalendas se promisit adfuturum esse Primianus?” Et alia manu: “Recognovi.”

201,3sq. voluisti…gestis1] 3,149.181.183 4 respondi] cf. 3,155.187 202,3 ut statui] cf. ad 3,196,1 3sq. quae2 …recitata] cf. 3,174 203,1sq. cum…elegisset] cf. 3,149,5–7; 3,181,3sq. 2 ille…vindicavit] cf. 3,155.187 4sq. hinc1 …defuissem] cf. 1,29,3–5.13–15 206,1sq. quare…Primianus] professio Primiani an. 411 (non exstat); cf. 2,50,5; 3,123,4sq. 26 conpellaris P2 edd; conpelleris P ‖ 27sq. postulatione P2 edd; postulationem P ‖ 28 depraecer P; deprecor ba du | ad P2 edd; ad id P ‖ 30 illico edd ro ‖ 202,1 plenae P ‖ 4 constat P2 edd; constant P ‖ 203,1 ego P la; ergo edd ro ‖ 3 recuso P1 edd; recusa P | si … serva distinxit ro ‖ 5 sententiam1 P2 edd; sententia P ‖ 6 episcopus P edd; salva add. ro ‖ 205,3 incolumi P2 edd; incolumis P

236 | Gesta collationis Carthaginensis

Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Hoc iube recitari. Quamvis ista transacta sint, quamvis ad inlusionem populorum has nebulas iniciat pars diversa, 5 tamen etiam hoc petimus praecipias recitari, ut sic saltim cognoscant, quam inpudenter haec iterum repetant, quae iam ante transmissa sunt.” Et alia manu: “Recognovi.” 207. Petilianus episcopus dixit: “Dum non vis designare alterum de duobus, ambo tenens, facis me eadem repetere.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 208. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Sciunt se in causa ecclesiae nihil habere, ideo moratoriis agunt. Quapropter, quoniam *illa iam transacta sunt, ut cognoscatur, qui sit petitor, iube antiqua gesta recitari.” Et alia manu: “Recognovi.” 209. Petilianus episcopus dixit: “Si legibus publicis uti vis, praescribo ne legas.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 210. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Contra consensus proprios, quod legibus inhibetur, venire desideras. Ex consensu enim partium constat primum dilatum fuisse iudicium, ut alio die vel tertio vel certe post editionem gestorum negotium tractaretur. Unde ut, quis loco petitoris adsistat, diligentius de5 claretur, gesta recitentur.” 211. Petilianus episcopus dixit: “Servarem consensum, si et ipsi servarent.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” *212. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Recitentur gesta.” Adeodatus episcopus dixit: “Contra haec serva quae conpetunt.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus appellatione incolumi recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ea, quae ratione et aequi5 tate conpetere potuerint, salva erunt.” 213. Adeodatus episcopus dixit: “Si enim consensus servandus est et retinendi sumus ad consensum nostrum, debent etiam nobis ipsi fidem sui consensus, qui se legibus divinis acturos esse promiserunt.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus salva appellatione [incolumi] recognovi.” 214. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Sed causam ecclesiae, non causam Caeciliani et conlegarum eius, quibus crimina intenditis. Ecce pollicemur et totiens pollicemur, quotiens exactum fuerit a nobis, et, cum non exigitur, offerimus: Ecclesiae causam non nisi testimoniis divinis firmamus, docemus, osten-

210,2 quod…inhibetur] cf. ad 2,32,10sq. 213,2sq. qui…promiserunt] cf. 1,48 206,4 iniciat pi ba du la; initiat P ‖ 207,1 vis P1 edd; bis P ‖ 208,2 illa pi ba du la; illam P ‖ 3 qui (cf. 3,141,10; 3,166,2; 3,182,4; 3,194,13; 3,275,1) P edd; quis (cf. 3,43,13; 3,140,13; 3,210,4; 3,224,1; 3,250,2) la ‖ 210,4 ut P2 edd; om. P ‖ 212,1 CCXII ba du la, ante Marcellinus (3,212,4) P ‖ 4 eaque P ‖ 4sq. ratione et aequitate (cf. app. ad cap. 3,212) P; rationi et aequitati P2 edd 213,3 salva P edd; fortasse delendum ‖ 4 incolumi del. edd

P 129r sc 1154

la 232

sc 1156

pl 1401

P 129v

3,206,3 – 220,8 | 237

sc 1158

la 233

sc 1160

P 130r

dimus; Caeciliani autem et quorumlibet hominum non nisi his documentis, quibus solent ista vel demonstrari vel purgari.” Et alia manu: “Recognovi.” 215. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ista frequentius dicta sunt. Unde quoniam constat primitus petitoris personam debere disquiri, gesta recitentur.” Martialis exceptor recitavit: “Incipit relatio Anulini proconsulis, ubi ostendit Donatistas Caeciliani causam ad imperatorem Constantinum detulisse.” Et cum recitaret, 216. Montanus episcopus dixit: “Utquid iste titulus legitur?” Et alia manu: “Montanus episcopus salva appellatione recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Neuter titulus actis inseretur.” Martialis exceptor recitavit: “Augustis nostris Anulinus, vir clarissimus, proconsul Africae. Scripta caelestia maiestatis vestrae accepta atque adorata Caeciliano et hiis, qui sub eodem agunt quique clerici appellantur, devotio mea apud acta parvitatis meae insinuare curavit …” Et cum recitaret, 217. Petilianus episcopus dixit: “Unde hoc profert, ex publico scrinio an de suo?” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 218. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Legat, et tunc de nobis exigat huius lectionis firmitatem.” Et alia manu: “Recognovi.” 219. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ante lectionem unde proferas, evidenter ostende.” 220. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si inde dubitant, archiva proconsulis requirantur.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quoniam in archivis publicis ea, quae recitantur, inesse dixistis, sicut coeperat, officium omnia relegere debebit.” Martialis exceptor ex superioribus gestis recitavit: “… eosdem hortata est, ut unitate consensu omnium facta munere maiestatis vestrae liberati esse videantur, catholica custodita sanctitati legis debita reverentia ac divinis rebus inserviant.

215,1sq. frequentius…sunt] cf. 1,48; 3,155.187. 214 216,5–220,17 Augustis…consule] relatio Anullini (Maier I, 14, p. 144–146) 220,4 dixistis] cf. 3,220,1sq. 216,5 Augustis inc. e = Aug. epist. 88,2 (CSEL 34, 408) ‖

9 curavit des. e ‖

220,6 eosdem inc. e

215,4 Anulini P la; Anolini P2 edd | proconsulis edd; proconl. P ‖ 216,5 recitavit edd; recitav. P2; 5sq. proconsul edd; proconsl. P; pro consule go recog. P | Anulinus P la; Anolinus P2 edd ‖ 7 hiis P la; his edd ‖ 8 appellantur P2 edd; appellentur P ‖ 9 recitaret P2 edd; recog. P ‖ 218,1 legat P edd; legatur la ‖ 220,1 archiva P2 edd; archiba P ‖ 4 dixistis P; dixisti P2 edd ‖ 6 eosdem P; eosdemque (cf. e) edd ‖ 7 munere P; cum omni omnino munere indulgentia (indulgentiae go e) ba du la go e ‖ 8 catholica P edd; catholicae go | sanctitati P edd; sanctitate go

5

5

5

5

238 | Gesta collationis Carthaginensis

Verum post paucos dies extiterunt quidam adunata secum populi multitudine, qui 10 Caeciliano contradicendum putarent quique fasciculum in aluta signatum et libel- sc 1162

15

5

10

5

lum sine signo obtulerunt dicationi meae atque inpendio postularunt, ut ad sacrum ac *venerabilem comitatum numinis vestri dirigerem; quae manente Caeciliano in statu suo, subiectis eorundem actis, quo cuncta maiestas vestra possit dinoscere, parvitas mea dirigere curavit. Transmisi libellos duos: unus in aluta signatus ita: ‘Libellus ecclesiae catholicae criminum Caeciliani traditus a parte Maiorini’; item alius sine sigillo cohaerens eidem alutae. Datum die xvii Kalendarum Maiarum Carthagine, domino nostro Constantino Augusto iii consule.” Quo recitato 221. Petilianus episcopus dixit: “Quis est iste, qui agit? Caeciliani filius est an non?” Et alia manu: “Petilianus episcopus salva appellatione recognovi.” 222. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ne vobis dicatis patrem in terra; simul audivimus, simul legimus, simul populis praedicamus. Quid de me quaeris, utrum sim filius Caeciliani? Caecilianus, si innocens fuit, gaudeat de innocentia sua me congaudente, non in eius innocentia me spem meam ponente; si autem nocens fuit, quod fortasse discussa causa vel sic vel aliter declarabit, sustinuit eum ecclesia, quam teneo, ut a similitudinibus dominicis non recedam, sicut paleam in area, sicut in eisdem pascuis haedos, sicut in eisdem retibus pisces malos; non tamen propter malos nos aut aream dominicam deserere debemus aut retia dominica nefaria animositate dissensionis abrumpere et in mare ante tempus litoris prosilire.” Et alia manu: “Recognovi.” *223. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Sicut statutum est, omnia relegantur.” Emeritus episcopus dixit: “Iube nos prosequi.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Agite.” Emeritus episcopus dixit: “Recitata scriptura, quam pars adversa protulit …” Et cum diceret – et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” –,

222,1sq. Mt. 23,9 6sq. paleam…malos] cf. Mt. 13,24–30; Mt. 3,12; Mt. 13,47sq. 223,1 sicut…est] cf. ad 3,196,1 17 iii des. e 10 contradicendum P2 edd; contradicendo P ‖ 11 optulerunt P ‖ 12 venerabilem edd; venerabile P ‖ 14 transmisi libellos duos P edd; transmissi libelli duo go ‖ 14‒16 unus … signatus (suprascriptus go)… alius (alium ro)… cohaerens (coherens P) P la go; unum … signatum … alium … cohaerentem edd ‖ 16 datum edd; dat. P; data la; datus go | kl. maiarum P; kalendas Maias go 16sq. Carthagin. P ‖ 17 Augusto iii ba du la; Aug. ter. P | consule edd; conss. P; et Licinio iii consulibus la; et Maximino iii consulibus ro ‖ 222,2 terra P2 edd; terram P ‖ 4 ponente P2 edd; ponentem P ‖ 5 declarabit P2 edd; declaravit P ‖ 6 aecclesia P ‖ 7 area P2 edd; aream P | hedos P 8 nos P edd; om. la | retia dominica P2 edd; retiam dominicam P ‖ 223,1 CCXXIII ba du la, ante Emeritus (3,223,3) P

pl 1402 la 234

sc 1164

P 130v

3,220,9 – 228,2 | 239

sc 1166 la 235

P 131r

pl 1403

sc 1168

224. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quis possit esse petitor, his gestis poterit inveniri.” Et alia manu: “Recognovi.” 225. Emeritus episcopus dixit: “Recitata scriptura, quam pars diversa protulit, consors meus iusta prosecutione signavit nomen sibi inponere debere eum, qui causam defendit in iudicio Caeciliani. Sed artatus his nobis veniens e diverso quasi quodam lubrico fugere atque elabi conatur duas in iudiciis inserens personas et geminas actiones. Dicit enim: ‘Si Caeciliani persona pro obiectis criminibus poterit destrui, ecclesiae’ inquit ‘nihil *oberit, cum unius hominis persona destructa adstare videatur in fide.’ Quid ergo opus est, vir sublimis, Caeciliani causam in medium mittere, si nihil obest his, si nihil adversus eos facit? aut quur in iudicio defenditur vel accusatur? Cum enim dicat neque sibi obesse eiusdem reatum neque posse aliquam nebulam vel maculam ecclesiae innectere, vides ergo superflue Caeciliani nomen in iudicium missum, cum hac quasi peremptoria praescriptione excusatus esse videatur, ut, si reus sit, ab ecclesia videatur extraneus, si innocens, quasi obiectis criminibus purgatus atque liberatus bene in ecclesia sua stetisse videatur. Iudica, vir sublimis, unum eos tenere debere: Si Caeciliani causam defendunt, superbire se et prosequi ea, quae in iudicio adversus Caecilianum de veritate promuntur; si autem dicunt obesse sibi omnino non posse quod fecerit Caecilianus, quid opus est Caeciliani causam in medium mittere, cum eis obesse non possit, si fuerit in iudicio reus manifestissimus deprehensus?” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Doceatur a parte diversa quod quaeritur.” 226. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Caeciliani causam vel collegarum eius solent ipsi ecclesiae catholicae obicere vel, ut sine controversia loquar, ipsi ecclesiae, quam tenemus. Proinde, ut video, magnum volunt adferre conpendium. Si hanc causam non obiciunt ecclesiae, quam tenemus, dicant, quid ei obiciant. Si enim nihil, quare separamur? si aliquid praeter causam Caeciliani, id ipsum offerant, id ostendant.” Et alia manu: “Recognovi.” 227. Petilianus episcopus dixit: “Tu quis es? Filius es Caeciliani an non? Tenet te crimen Caeciliani an non? Si fuerit …” Et cum diceret – et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” –, 228. Augustinus episcopus [in] ecclesiae catholicae dixit: “Ego in ecclesia sum, in qua Caecilianus fuit.” Et alia manu: “Recognovi.”

225,1 recitata…protulit] cf. 3,216.220 2sq. consors…Caeciliani] cf. 3,221 225,1 diversa P; adversa edd ‖ 3 nobis P la; nodis P2 edd ‖ 4 inserens P edd; inferens fortasse melius ‖ 6 oberit edd; obierit P ‖ 8 quur P la; cur edd ‖ 9 reatum P2 edd; reatu P ‖ 17 causam P2 edd; causa P ‖ 226,1 causam P2 edd; causa P ‖ 227,2 cum diceret P2 edd; cd. P ‖ 228,1 in1 del. edd | eccl. cathol. P

5

10

15

20

5

240 | Gesta collationis Carthaginensis

229. Petilianus episcopus dixit: “Unde coepisti? quem habes patrem? Alioquin si patrem tuum damnaveris, haereticum te esse profiteris, qui nec originem vis habere nec patrem.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 230. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “In ecclesia sumus, in qua Caecilianus episcopatum gessit et diem obiit. Eius nomen ad altare recitamus, eius memoriae communicamus tamquam memoriae fratris, non tamquam patris aut matris. Quaeris autem a me, unde communio mea sumat exordium. Dominus ipse 5 Christus adserit exordium communionis meae dicens: Oportebat Christum pati et *resurgere a mortuis tertio die et praedicari in nomine eius paenitentiam et remissionem peccatorum per omnes gentes, incipientibus ab Hierusalem. Coepit ista praedicatio ab Hierusalem, inde se ab inlustrissimo exordio diffudit ecclesia, diffundens ecclesiam, quam tenemus, primo per vicina, deinde per longinqua, etiam in Africam 10 venit. In hanc oculos aperuimus, hanc in divinis eloquiis et testimoniis sicut ipsum dominum Christum et redemptorem nostrum conperimus; ab illo deo patre, ab hac ecclesia matre nullius me hominis crimina, nullius calumniae separabunt.” Et alia manu: “Recognovi.” 231. Petilianus episcopus dixit: “Caecilianus tibi pater aut mater est, ut dixisti.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 232. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Iam audisti, quia frater erat.” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Frater non est qui generat filios.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 233. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Nec patrem nec matrem sibi esse Caecilianum apertissima prosecutione signavit.” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Caecilianus non est pater meus. Si bonus est, frater meus est bonus; si malus est, frater est malus. Tamen 5 propter sacramenta frater est, sive bonus sive malus.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ut nec patrem suum nec matrem Caecilianum fuisse diligentius demonstretur, eiusdem prosecutio superior relegatur.” 234. Petilianus episcopus dixit: “Satis illos defendis per deum!” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 235. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ecce dico, quotiens voluerint dico: Caecilianus non *est pater meus, quia audio dominum meum dicentem:

230,5–7 Lc. 24,46sq. 232,1 iam audisti] cf. 3,230,3sq. 3,230,3sq. 7 prosecutio superior] cf. 3,230,3sq.

233,1sq. nec1 …Caecilianum] cf.

229,2 hereticum P ‖ 230,5 asserit ro ‖ 6 resurgere edd; resurge P ‖ 8 ecclesia P; om. P2 edd 10 aperuimus P la; aperimus edd ro 9 ecclesiam P edd | longinqua P2 edd; longinquam P ‖ 234,1 defendis P2 edd; defendes P ‖ 235,2 est edd; es P

la 236

sc 1170 P 131v

sc 1172

pl 1404 la 237 P 132r

3,229,1 – 239,3 | 241

sc 1174

P 132v

sc 1176 la 238

pl 1405

Ne vobis patrem dicatis in terra, unus est pater vester deus. Dico Caecilianum fratrem: bonum fratrem si bonus, malum fratrem si malus est, quoniam propter communia sacramenta frater meus est. Si autem iudicium de illo meum vis audire, etiam innocentem credo, appetitum falsis criminationibus existimo, sed tamquam homo de homine existimans, non tamquam certum aliquid credens. Tu si obicis ecclesiae crimina Caeciliani, adsisto, defendo tamquam fratris ostendens non pertinere ad ecclesiam nec ad eius causam nec ei praeiudicare; et sic demonstro nihil te obicere ecclesiae catholicae, etiamsi vera fortasse – quod nullo modo poteris demonstrare – sint crimina Caeciliani. Si autem nec ipsa vera potueris demonstrare, etiam te iudice vides, ubi remanseris et quid reiecta tandem animositate erroris eligere debeas, ut nobiscum teneas veritatem, nobiscum amplectaris damnato errore caritatem.” Et alia manu: “Recognovi.” 236. Petilianus episcopus dixit: “Ipsa sunt illa ambigua, quibus ab hodierni diei percurrit principio nec tamen se alterum tenere aliquando professus est, cum utraque magno amplexu retineat, utrumque metuens dimittere vel tenere. Tandem aliquando expressius dicat, utrum patris loco habeant Caecilianum, ex quo deducta est ista progenies. Non enim potest aliqua res sine generatore suo nasci aut sine capite incipere aut sine radice sua crescere. Videt igitur nobilitas tua se originem non habere saepius protestatum. Si igitur originem non habet, ipse est magis haereticus, qui non habet patrem, qui habitum patrem iudicio suo damnavit. Adstipuletur igitur, ut, si criminosum patrem eius constiterit, eum crimina teneant; si autem innocentem, necesse habeat esse filius innocentis; ita quoque e diverso necesse habeat, ut sit filius criminosi, si constiterit criminosum.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” 237. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Habeo caput, sed Christus est …” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Diligentius demonstretur, utrum patrem vestrum Caecilianum aut matrem, sicut quaesitum est, esse dicatis.” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Habeo caput, sed est, per cuius apostolum audio …” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –, 238. Petilianus episcopus dixit: “Quis te ordinavit, ut episcopus esses?” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi salvo appellationis effectu.” 239. Montanus episcopus dixit: “Et quid est quod dicit apostolus Paulus: Et si decem milia *paedagogorum habueritis in Christo, sed non multos patres; per Christum enim ego vos generavi per evangelium?” Cumque streperent,

235,3 Mt. 23,9 236,7 saepius] cf. 3,222.226.230.235 239,1–3 1 Cor. 4,15

237,4 sicut…est] cf. 3,221.227.229.235

13 dampnato P ‖ 236,4 expraessius P ‖ 7 hereticus P ‖ 8 adstipuletur ba du la; artipuletur P; astipuletur P2 ‖ 11 sit P1 edd; si P ‖ 237,5 est per P; Christus est ba du la ‖ 6 diceret edd; dic. P 239,2 paedagogorum edd; pedagorum P

5

10

5

10

5

242 | Gesta collationis Carthaginensis

5

10

15

20

25

240. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “De tumultu testatum sit.” Et alia manu: “Recognovi.” 241. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ad quaesita responde.” 242. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Habeo caput, sed Christus est, cuius apostolum audio dicentem: Omnia vestra, vos autem Christi, Christus vero dei. Nam et ubi se patrem dixit apostolus, ne ipsius paternitatis velut basem humanam infirmitatem crederemus, addidit: Per evangelium ego vos genui. Semen ergo et vena seminis mei de evangelio ducitur. Honorificentiae causa patres appellamus eos, qui nos vel tempore vel meritis praecesserunt. Aliud est, cum quaerimus ad fidem quem habeamus *patrem, ad salutem aeternam quem habeamus patrem, ad retinendam ecclesiam et percipienda dei promissa quem habeamus patrem. Nam illud honoris est, ut cottidie senibus dicamus ‘pater’; cottidie etiam quibusdam non nobiscum in una ecclesia nec in eisdem sacramentis constitutis dicimus ‘frater’. Sodomitis etiam dixit Loth ‘fratres’, utique ad leniendum eorum animositatem, non ad cognitam fraternitatem et quasi unius *hereditatis consortium. Tollantur ergo ista, distinguamus vocabula, quae hominibus propter honorem debentur, et vocabulum, quod propter salutem requirimus. Pro salute aeterna, pace apostoli dixerim, immo iubente apostolo dixerim: ‘Non pater meus apostolus est ad salutem aeternam, qui mihi dicit: Ego plantavi, Apollo rigavit, sed deus incrementum dedit. Itaque neque qui plantat est aliquid neque qui rigat, sed qui incrementum dat deus.’ De hoc dominus dixit: Nolite vobis dicere patrem in terra. Utique scivit dicturum apostolum: Per evangelium ego vos genui. Non enim domino *dicenti: Ne vobis dicatis patrem in terra contrarius futurus erat apostolus dicens: Non multos habeatis patres, per evangelium ego vos genui. Sed quia distinxit, ad quam rem patrem nobis constituerit dominus et pro qua honorificentia eum apostolum possemus patrem accipere, ideo sic locutus est, ut eius oratio non esset contraria dominicae veritati. Patres igitur quoscumque agnosco in terra, honorificentiae causa agnosco. Patrem salutis meae non teneo nisi deum, de quo mihi dominus dixit: Ne vobis patrem dicatis in terra, et cui cottidie dicimus: Pater noster qui es in caelis.” Et alia manu: “Recognovi.” 243. Petilianus episcopus dixit: “Quis dicitur qui eum ordinavit? Dicat, quis eum ordinaverit.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.”

242,2sq. 1 Cor. 3,22sq. 3 ubi…apostolus] cf. 1 Cor. 4,15 4 1 Cor. 4,15 11 Sodomitis…fratres] cf. Gen. 19,7 16sq. 1 Cor. 3,6sq. 18 Mt. 23,9 19 1 Cor. 4,15 19sq. Mt. 23,9 20sq. 1 Cor. 4,15 25sq. Mt. 23,9 26 Mt. 6,9 242,4 basem P2 edd; vasem P ‖ 7 patrem edd; partem P ‖ 9 ut P2 edd; om. P | cottidie1 P la; quotidie edd | cottidie2 P la; quotidie edd ‖ 11 frater edd; fr. P1; om. P ‖ 12 hereditatis la; hereditate P edd ‖ 13 ista P2 edd; istae P ‖ 18 terra P1 edd; terram P ‖ 19 dicenti la; dicente P2 edd; dicentem P ‖ 20 terra P2 edd; terram P | non P1 pm76 ro; et si (cf. 3,239,1) P2 edd ‖ 21 distincxit P ‖ 26 cottidie P la; quotidie edd | es P1 edd; est P ‖ 243,2 ordinaverit P la; ordinavit ba du ro

sc 1178

P 133r

la 239 sc 1180

P 133v

3,240,1 – 247,10 | 243

sc 1182

pl 1406 la 240

sc 1184 P 134r

sc 1186

Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ordinator eius inquiritur. Unde quis eum ordinaverit, evidentius designetur.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quem?” 244. Fortunatianus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quid ad causam pertineat veritatis uniuscuiusque episcopi ordinator, non satis agnoscimus. Testimoniis divinis pater deus est edoctus.” Et alia manu: “Recognovi.” Petilianus episcopus dixit: “Qui vocatur qui eum ordinavit, edicat.” Et alia manu: “Petilianus episcopus appellatione incolumi recognovi.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ordinavit quem? Multi adstamus, multi adsertionem causae secundum tenorem mandati suscepimus. Cuius ordinatorem quaerit aut quare quaerit, exponat pars diversa, ut videamus, utrum dignum sit, ad haec respondere.” Et alia manu: “Recognovi.” 245. Adeodatus episcopus dixit: “Augustinus haec dixit. Dicat, quis eum ordinavit.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus salva appellatione recognovi.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Non modo Augustini causam suscepimus defendendam, qualemcumque ipse habet.” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –, Adeodatus episcopus dixit: “Hoc est *indicium causae desperatae, ut, cum nos alia flagitemus, alia respondeantur, ut, quoniam obiectis respondere non possunt, quaerant alia, quibus nebulas innectant. Dicat igitur Augustinus, qui eum ordinaverit.” Et alia manu: “Adeodatus episcopus salva appellatione recognovi.” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Superflua quaeri video …” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –, 246. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ad interrogata respondere dignare.” 247. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Superflua quaeri video a fratribus nostris e diverso sistentibus et ad ipsa superflua non denego responsionem, dum tamen ecclesiae causa, cui responderi nihil potest, in fundamento tutissimo conlocetur. Ego, cuius ordinatorem requiris, homo sum Christianus, fidelis, quod deo teste loquor, catholicus, unde adhuc ambigimus quis *dignius hoc nomine vocitetur; ego illam ecclesiam defendo, hanc adsero qualicumque voce; in qua quidquid fuero, illa ecclesia est. Video quo tendas; humanas calumnias consectaris et quae soleatis iactare et dicere non alienum est ab auribus vel a cordibus nostris. Megalius me ordinavit, primatus ecclesiae Numidiae catholicae, eo tempore, quo ille me potuit ordinare. Ecce respondi. Prosequere, profer quae praeparas, ibi etiam calumniosus

244,3 pater…edoctus] cf. 3,222,1sq.; 3,235,3.; 3,242,2sq.; 3,242,16sq.; 3,242,18; 3,242,26 7 secundum…mandati] cf. 1,55 244,8 quare P la; quem ba du ‖ 245,4 qualemcumque P2 edd; qualecumque P | cd. P ‖ 6 indicium ba du la; in iudicium P ‖ 8 qui P; quis edd ‖ 11 cd. P ‖ 247,5 catholicus P1 edd; catholecus P dignius scripsi; dignus P edd ‖ 6 ego P2 edd; ergo P ‖ 9 primatus P; primas ba du la

5

5

5

10

5

10

244 | Gesta collationis Carthaginensis

5

10

15

5

appareas. Ecce dixi ordinatorem meum; profer iam calumnias tuas.” Et alia manu: “Recognovi.” 248. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Accepisti prosecutionem. Unde quid conpetat, respondere dignare, licet haec, quae de personis aguntur, cognitionem differre non debeant.” 249. Emeritus episcopus dixit: “Si nulla est actio personarum, quur Caeciliani in iudicio faciunt mentionem? Aut enim iuste timent, quod eum desiderant excusare, aut, si superflua actio adversus Caecilianum intenta, liberant mores, *vitia purgant, hoc ipsum debent legalibus testimoniis adprobare. Dicimus etenim multis legalibus documentis sacerdotum vitia ac *probrosos mores et nefariam conversationem maculam aut rugam ecclesiae semper inferre. Unde enim est, quod apostolus ait: Non habentem maculam neque rugam, et iterum: Oportet episcopum inreprehensibilem esse? Multis etiam documentis lex divina diffunditur, quibus inmaculata vita pastoris debeat caelestibus testimoniis adprobari. Sed ne per longitudinem prosecutionis audientiae fastidium faciam aut forte praeteream quae conpetunt causae, quoniam habemus in manibus divinorum sacramentorum conlectam undique uniformitatem, id ipsum potestas tua adversum eorum mandatum, quod legaliter se scripsisse dixerunt, iubeat recitari, ut post adsertionem nostrae prosecutionis lectionemque libelli sive litterarum, quas in iudicio petimus recensendas, universa, quae nostris partibus conpetunt, spiritaliter peragamus.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione recognovi.” 250. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Constare quidem primitus volueram, ut, quis loco petitoris adstaret, ex recitatione gestorum evidentissime monstraretur. Sed si vultis ab hac me parte discedere, evidenter ostendite, ut ea, quae offertis, debeant recitari.” 251. Montanus episcopus dixit: “Interim iube recitari, et respondebimus.” Et alia manu: “Montanus episcopus salva appellatione prosecutionem meam recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Recitentur.” Romulus exceptor recitavit: “Flavio Marcellino, viro clarissimo et spectabili tribuno et notario, Ianuarianus et ceteri episcopi veritatis catholicae, quae persecutionem patitur, non quae facit.

249,6sq. Eph. 5,27 7sq. 1 Tim. 3,2 12 adversum…mandatum] cf. 1,55 1,41.43.46 250,2 primitus volueram] cf. ad 3,196,1

12sq. dixerunt] cf.

248,3 differre P2 edd; differri P ‖ 249,1 quur P la; cur edd ‖ 2 excusare P2 edd; excusari P ‖ 3 intenta] est add. al (p. 441sq.) | liberant … purgant P al (p. 441sq.); liberat … purgat ba du la | vitia (cf. 3,249,5) scripsi; vitam P edd ‖ 4 dicimus (cf. 3,43,12) P du lasc; didicimus ba la ‖ 5 probrosos ba 11 conlectam undique P2 edd; conlecta du la; probros P ‖ 10 audientiae P2 edd; audientia P ‖ mundi quae P ‖ 15 spiritaliter P la; specialiter ba du ‖ 250,2 recitatione P2 edd; recitationem P

la 241

P 134v pl 1407

sc 1188

la 242 P 135r

3,247,11 – 256,10 | 245

sc 1190

sc 1192 pl 1408

P 135v la 243

Quia apud acta nobilitatis tuae fratribus conlegisque nostris defensionem mandavimus …” Et cum recitaret, 252. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Quantum ex istius epistulae, quae profertur, principiis demonstratur, denuo aliud video processisse mandatum, cum post confirmationem personarum ea omnia, quae partibus *conpetunt, vestro nomine *debuerint iudiciis intimari, quoniam ab illis post mandatum semel factum constat transisse negotium.” 253. Emeritus episcopus dixit: “In mandato suo legalia quaeque se posuisse dixerunt. Haec eadem legalia nos scripturis legalibus convincimus. Nihil absque mandato est; immo ut audientiam praestantia tua praebeat, hoc rogamus.” Et alia manu: “Emeritus episcopus appellatione salva recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Non haec proferri prohibui, sed rectius erat, ut vestro nomine, qui adsistitis, proferrentur.” Emeritus episcopus dixit: “Cum actio nobis conpetat, scriptura mandati nihil interest utrum ex nostra persona an ex eorum, qui mandaverunt, dummodo hoc ipsum iubeas recitari.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione recognovi.” 254. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Recitentur. Ego enim, ne quod iuris esset omitterem, id videor interfatus.” Romulus exceptor recitavit: “Magnum iusti cognitoris indicium est quod uni parti concesserit …” Et cum recitaret, 255. Emeritus episcopus dixit: “Non legit, non distinguit sensus.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 256. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ipsi legant. Concedamus eis, quod ipsi nobis concedere noluerunt.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ecclesiastici notarii ea relegant, ut apertius designetur quae a venerabilibus viris constat oblata.” Possidius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Scriptum sit ipsos petisse, ut a suis notariis gesta, quae proferunt, recitentur.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Nihil interest, a quo relegantur.” Petilianus episcopus dixit: “Non de fide dubitatur officii, sed de pronuntiatione.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.”

251,8sq. mandavimus] cf. 1,148 253,2 dixerunt] cf. 1,41.43.46 3,253,5sq. 256,2 quod…noluerunt] cf. 1,53 5 ipsos petisse] cf. 3,255

254,2 id…interfatus] cf.

251,8 quia (cf. 3,258,4) P2 edd; quae P ‖ 9 et cum recitaret P2 edd; ec r P ‖ 252,3 confirmationem P2 edd; confirmatione P ‖ 3sq. conpetunt ba du la; conpetitorum P ‖ 4 debuerint ba du la; debuerant P (fortasse melius) ‖ 253,3 mandato P2 edd; mandatum P | p. t. P ‖ 8 mandaverunt P al (p. 442); proferatur add. ba du la ‖ 254,1 CCLIIII P2 edd; CCLIII P ‖ 3 indicium (cf. 3,258,5) P2 edd; iudicium P ‖ 256,3 notarii edd; notari P ‖ 9 pronuntiatione P2 edd; pronuntiationem P

5

5

10

5

10

246 | Gesta collationis Carthaginensis

5

5

10

15

20

257. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Superflua est ista causatio. Unde, ut diligentius omnia cognoscantur, ab ecclesiasticis notariis quod oblatum est recitetur.” Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “*Legant concedentibus nobis quod ipsi nobis concedere noluerunt.” Habetdeum episcopus dixit: “Ego lego.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Lege.” 258. Habetdeum episcopus dixit: “ ‘Flavio Marcellino, viro clarissimo et spectabili tribuno et notario, Ianuarianus et ceteri episcopi veritatis catholicae, quae persecutionem patitur, non quae facit. Quia apud acta nobilitatis tuae fratribus conlegisque nostris defensionem mandavimus, magnum iusti cognitoris indicium est, quod uni parti concesserit alteri non negare, ne uni parti favere, alteram premere videatur. Quod te pro tua prudentia et longe prospicere et longius condecet praecavere, maxime cum populos edictis invites de audientiae tuae libramine iudicare. Adversarii igitur traditores persecutoresque nostri cum elucubratum volumen sui mandati diuque conceptum et expositum actis ingererent, sine praeiudicio equidem nostro libenter audisti; quod ut huic epistulae nostrae concedas inpendio postulamus, non quo illorum prava perversaque doctrina nos terreat, sed ne labor sit defensoribus nostris contra librum illorum prolixum et contra prosecutiones eorum confligere, cum nec dies totus causae sufficiat nec vox aut latera defensioni, ut liber cum libro et defensio cum defensione concertet. Quare igitur hanc epistulam nostram petimus accipi atque inseri iubeas, tunc deinde causam audire digneris. Adversarii enim nostri decursis testimoniis, quibus ecclesia cum laude sui ubique *diffundi dicitur, id prius mandant suis defensoribus peragendum, ut contra nos, qui ecclesiae defendimus puritatem isto modo agant, ut eandem ecclesiam habituram in se permixtos simul bonos et malos usque in finem saeculi dicant esse praedictam. Cuius rei *causa nos magis ostendimus ecclesiam domini in scripturis divinis sanctam et inmaculatam fore ubique nuntiatam: Per Esaiam: Exsurge, Sion,

257,5 quod…noluerunt] cf. 1,53 258,4sq. mandavimus] cf. 1,148 7sq. edictis…iudicare] cf. 1,10,43–45 9 volumen…mandati] cf. 1,55 17sq. decursis…diffundi] cf. 1,55,23–93 17 cum… sui] cf. 1,55,93–112 18–21 id…praedictam] cf. 1,55,129–132 22–24 Is. 52,1 258,6 ne … videatur] cf. Ps.-Fulg. serm. 11 (PL 65,872D): iustissime regum, optimam et condignam protulisti sententiam, ne uni favere, alteram premere videreris 257,4 legant la; legantur P; legatur ba du ‖ 6 Habetdeum pi ba du la; Habeddeum P ‖ 258,1 Habetdeum pi ba du la; Habeddeu P | dixit P edd; recitavit fortasse melius | Marcellino P2 edd; Marcellinus P ‖ 4 conlegisque (cf. 3,251,8) la; collegisque edd; conlegis quae P ‖ 6 favere P2 edd; faveret P | praemere P ‖ 11 perversaque P2 edd; perversa quae P ‖ 17 ecclesia P2 edd; ecclesiam P 18 diffundi dicitur scripsi; diffunditur (cf. 3,249,8) P edd; diffundi monstratur la ‖ 21 causa ba du la; causam P ‖ 22 fore P2 edd; forae P

sc 1194

sc 1196 P 136r

la 244

3,257,1 – 258,51 | 247

pl 1409 indue fortitudinem tuam, Hierusalem, civitas sancta. Non adiciet transire per te in-

sc 1198

P 136v

la 245 sc 1200

circumcisus et inmundus. Et iterum: Dic filiae Sion: Ecce tibi salvator adveniet habens mercedem et opus ante faciem suam et vocabit illum populum sanctum, redemptum a domino; tu autem vocaberis desiderata civitas et non derelicta. Et iterum: Confortamini, manus dissolutae et genua debilia. Confortamini, qui estis pusillanimes, nolite timere. Deus noster iudicium retribuet et ipse veniet et salvos faciet nos. Tunc aperientur oculi caecorum et aures surdorum audient, plana erit lingua mutorum et claudus saliet sicut cervus, quoniam rupta est in deserto aqua et fons in terra sitienti. Et adiecit: Illic via munda et via sancta vocabitur et non transibit illic inmundus neque erit illic via inmunda. Etiam illic non erit leo neque ex bestiis malis ascendet in illa neque invenientur in illa, sed ambulabunt illic redempti et electi. De qua in Canticis canticorum ex persona domini scriptum est: Tota speciosa es, soror mea, et reprehensio non est in te. Quod Paulus apostolus apertissime demonstravit dicens: Christus dilexit ecclesiam et semet ipsum tradidit propter eam, ut eam sanctificaret purgans eam lavacro aquae in verbo et adiungens sibi gloriosam ecclesiam, non habentem maculam aut rugam aut aliquid eiusmodi, sed sanctam et inmaculatam. Et iterum: Desponsavi enim vos uni viro virginem sanctam adsignare Christo. His ergo tot et tantis documentis de ecclesiae puritate, quae per spiritum promittebatur, spretis atque contemptis malos in illa inter bonos esse mansuros per zizaniorum similitudinem inconpetenter adfirmant, cum ipsam similitudinem dominus interpretatus sit apostolis suis dicens: Qui seminat bonum semen, filius est hominis. Ager autem est hic mundus; bonum autem semen hii sunt filii regni; zizania autem filii sunt maligni; inimicus autem, qui seminat ea, diabolus est; messis autem consummatio saeculi; messores autem angeli sunt, et cetera. Ager inquit est mundus; non ergo ecclesia, sed mundus, in quo boni simul et mali usque 〈in〉 messem, id est usque ad divinum iudicium, reservantur, quia nec potest a domino interpretata homo corrumpere, quoniam, si apostoli, ipsius domini comites, in ecclesia zizania, id est filios diaboli pullulantes, in sanctorum communione dimittendos esse didicissent, numquam Simonem, Erastum, Filetum, Alexandrum, Deman, Hermogenem ceterosque

24–26 Is. 62,11sq. 26–30 Is. 35,3–6 31sq. Is. 38,8 32sq. Is. 35,9sq. 34sq. Cant. 4,7 35–38 Eph. 5,25–27 38sq. 2 Cor. 11,2 41sq. malos…adfirmant] cf. 1,55,132; 1,55,137 43–46 Mt. 13,37–39 46 Mt. 13,38 51 Simonem] cf. Act. 8,18–24 | Erastum] cf. Act. 19,22; 2 Tim. 4,20 | Filetum] cf. 2 Tim. 2,16sq. | Alexandrum] cf. 1 Tim. 1,20; 2 Tim. 4,14 | Deman] cf. 2 Tim. 4,9 | Hermogenem] cf. 2 Tim. 1,18 23 induae P | tuam P edd; et indue gloriam tuam fortasse addendum (iuxta LXX) ‖ 24 adveniet P1 edd; veniet P ‖ 25 vocabit P2 edd; vocavit P ‖ 37 adiungens P edd; adsignans fortasse melius (cf. 39 ubi verbum Graecum παραστῆσαι Latine adsignare vertitur, et hic Graecum παραστήσῃ Latine adsignans vertendum esse videtur) ‖ 43 interpraetatus P ‖ 44 hii P la; ii edd ‖ 45 ea P2 edd; eam P ro ‖ 47 ecclesia P2 edd; ecclesiam P | in2 (cf. 3,258,63) scripsi; om. P la; ad edd ‖ 48 interpraetata P | homo la; immo P edd ‖ 50 communione P2 edd; communionem P | esse P edd; non add. ro (sed cf. ThlL V 1,1217,26)

25

30

35

40

45

50

248 | Gesta collationis Carthaginensis

55

60

65

70

75

80

consimiles ecclesiae liminibus eiecissent; immo, si ita esset, vacaret totum praeconium scripturarum divinarum, quo iubentur polluti e medio sanctorum sacerdotum diligentia *separari dicente domino per Moysen: Legitimum inquit aeternum in progenies vestras dividere inter sanctos et profanos, inter mundos et inmundos. Quod alibi neglectum in persona sacerdotum spiritus increpat dicens: Sacerdotes eius repulerunt legem meam, profanabant sancta mea, inter mundum et inmundum non dividebant et inter sanctum et pollutum non separabant. Ad hanc parabolam illud quoque adversarii subiungunt paleas cum frumentis debere simul in ecclesia permanere. Quod Hieremias repercutit dicens: Quid paleis ad frumentum? et Paulus apostolus: Quae particula est fideli cum infidele aut quae communio luci ad tenebras? et Salomon: Si communicabit lupus agno aliquando, sic peccator iusto. Pisces etiam bonos et malos uno retiaculo usque ad litus, id est iustos et iniustos usque in finem saeculi, simul contineri et protrahi confirmant non intuentes hoc de reis latentibus dictum, quoniam retiaculum in mari positum quid habeat a piscatoribus, id est a sacerdotibus, ignoratur, donec extractum ad litus, ad purgationem boni seu mali prodantur. Ita et latentes et in ecclesia constituti et a sacerdotibus ignorati, in divino iudicio proditi, tamquam pisces mali a sanctorum consortio separantur, sicut dominus in evangelio de latenti reo, qui per obreptionem sacerdotes fefellerat, per figuram loquitur dicens: Intrans inquit rex videre recumbentes vidit illic hominem non habentem vestimentum nuptiale et ait illi: Amice, quomodo huc venisti? Ille autem *obmutuit. Et dixit rex ministris suis: Auferte illum manibus et pedibus et mittite illum in tenebras exteriores; illic erit ploratio et stridor dentium. Secundum hanc igitur rationem frustra dixerunt bonos propter malos sacrilega separatione non deseri, sed malos propter bonos pia unitate tolerari, cum propter hanc profanam perconmixtionem conmoveri et seiunctionem maximam provocare alio loco dominus indignatus ostendat: Pro eo inquit quod facta est mihi omnis domus Israhel permixtio, omnes aeramentum, argentum, ferrum, stagnum et plumbum in medio camini ardentis permixtum, propterea dic: Haec dicit dominus: Propter quod facti estis omnes in permixtione una, ideo ego recipio vos in medio Hierusalem. Sicut recipitur aeramentum et ar-

54sq. Lev. 10,9sq. (LXX) 56–58 Ez. 22,26 59sq. paleas…permanere] cf. 1,55,132.136.137 60 Ier. 23,28 61 quae1 …tenebras] 2 Cor. 6,15.14 62 Sir. 13,21 (13,17 LXX) 62–64 pisces… confirmant] cf. Mt. 13,47sq.; cf. 1,55,134sq. 64–67 hoc…prodantur] cf. Aug. c. Gaud. 2,4 (CSEL 53, 259,28–260,1) 70–73 Mt. 22,11–13 74sq. dixerunt…tolerari] cf. 1,55,140sq. 77–84 Ez. 22,18–22 53 quo iubentur P2 edd; quod iuventur P | pulluti P ‖ 54 separari edd; separi P ‖ 56 neclectum P 57 repulerunt P edd; reppulerunt fortasse melius ‖ 61 fideli (iuxta Vulg.) P la; fidei edd ro | infidele (iuxta Vulg.) P; infideli P2 edd ‖ 62 communicabit P2 edd; communicavit P ‖ 63 retiaculo P la; reticulo ba du ‖ 65 retiaculum P la; reticulum ba du ‖ 67 ecclesia P2 edd; ecclesiam P ‖ 70 videre P2 edd; vide P ‖ 71 habentem P2 edd; habens P | nuptiale P2 edd; nuptialem P ‖ 72 obmutuit edd; obmuit P ‖ 75sq. perconmixtionem (hapax legomenon) P lö (p. 329); permixtionem edd; se add. la 77 Israhel P; Israel edd ‖ 78 stannum du ‖ 79 dic P; εἰπόν LXX (cf. et Vulg. ad Ez. 17,9; Ez. 30,2; Ez. 36,3); om. la (iuxta Vulg.); dicit edd

P 137r

pl 1410

sc 1202

la 246

P 137v sc 1204

3,258,52–107 | 249

la 247 pl 1411 sc 1206 P 138r

gentum et ferrum et stagnum et plumbum in medio camini ad insufflandum in igni ut confletur, ita recipiam vos in ira mea et concremabo et insufflabo in vos *insufflationem ignis irae meae, et conflabimini in medio eius; et scietis, quia ego sum dominus, qui effudi iram meam super vos. Contra haec et talia, quibus ecclesia dei a contaminatione permixtorum inmundorum defenditur, clarum est, adversarios qua conscientia patrocinantes erroribus malos nolint a bonorum communione discerni. Sequuntur enim apertissime blasphemantes, ut dicant ecclesiam malorum *delictis etiam manifestorum non posse maculari adhibentes exempla prophetarum, qui, licet eos increparent pro delictis, tamen se ab eis corporaliter non separarunt. Cum ostendamus longe aliud fuisse illud tempus, in quo frequentare baptismum totiens, quotiens peccabant, permittebantur, tamen etiam sic inveniuntur idem prophetae a malorum communione se abstinuisse, quando Sophonias propheta, qui ad Hieroboam in schismate positum missus nec panem nec aquam iubetur accipere, qui circumventus violato praecepto a leone confectus est, Helias etiam et Heliseus altaribus schismatis Samariae numquam communicaverint neque consenserint, qui magis in solitudine morabantur. Osee quoque propheta ostenditur non interfuisse mysteriis eorum, quorum sacrificia detestatur et damnat dicens: Sacrificia eorum tamquam panis luctus, omnis qui tetigerit ex eis inquinabitur. Amos denique quando potuit Samariae mysteriis misceri? de quo pseudopropheta ita regi invidiam facit dicens: Conglobationes facit adversum te Amos in medio domus Israhel. Non potest terra subportare sermones eius, et ob hoc insuper expellitur. Iam vero in ipsa Hierusalem quomodo poterant prophetae sacrificiis peccantium hominum communicare, quae ipsi divino spiritu pleni damnabant Esaia dicente: Quo mihi *multitudinem sacrificiorum vestrorum? dicit dominus; plenus sum. Holocaustomata arietum et adipem agnorum et sanguinem taurorum et hircorum nolo, nec sic veniatis in conspectu meo. Quis enim exquisivit ista de manibus vestris? Calcare aulam meam non adicietis; si adtuleritis similaginem, vanum. Incensum ab-

88sq. ecclesiam…maculari] cf. 1,55,167–172 92–95 tamen…est] cf. 3 Reg. 13,11–28 94 circumventus] cf. 3 Reg. 13,18 95sq. Helias…morabantur] cf. 3 Reg. 19 98sq. Os. 9,4 100sq. Am. 7,10 101sq. et…expellitur] cf. Am. 7,12 104–112 Is. 1,11–15 81 stannum du ‖ 82 insuflabo P ‖ 82sq. insufflationem ba du la; insuflatione P ‖ 83 conflabimini (iuxta LXX et Vulg.) P2 edd; conflamini P ‖ 86 adversarios P al (p. 442); adversarii pi ba du la 88 ecclesiam P2 edd; ecclesia P | delictis edd; dilectis P ‖ 90 separarunt P2 edd; separare P1; sepa93 Sofonias P rara P ‖ 91 frequentare P1 edd; frequentaret P | peccabant P2 edd; peccabit P ‖ 94 iubetur (cf. 98: detestatur et damnat; 100: facit; 102: expellitur) P edd; iubebatur la | qui P edd; om. la ‖ 96 communicaverint neque consenserint P edd; communicaverunt neque consenserunt la 98 damnat P2 edd; damnans P ‖ 98sq. tetigerit P edd; manducabit (cf. LXX et Aug. c. Petil. 2,52,119 (CSEL 52, 89,7) fortasse melius ‖ 99 quando P edd al (p. 442sq.); quomodo la ‖ 101 Israhel P; Israel edd ‖ 104 multitudinem (iuxta Vulg.) edd; multitudine P ‖ 105 holochaustomata P adipem … sanguinem P2 edd; adipe … sanguine P1 ‖ 106 sic (cf. Ambr. Iob 4,9,22 [CSEL 32,2, 293,14]) P edd; si (cf. ἐάν LXX) fortasse melius ‖ 107 incensum P2 edd; est add. P

85

90

95

100

105

250 | Gesta collationis Carthaginensis

110

115

120

125

130

135

ominatio est mihi. Neomenias vestras et sabbata et diem magnum non sustineo. Ieiunium et ferias et dies festos vestros odit anima mea. Facti enim estis mihi in abundantia multa. Iam non parcam peccatis vestris; cum extenderitis manus, avertam oculos meos a vobis; et si multiplicaveritis preces, non exaudiam vos: manus enim vestrae sanguine plenae sunt. Et iterum: Facinerosus autem, qui sacrificat mihi vitulum, quasi qui canem occidat, et qui *similam offert quasi sanguinem porcinum, et qui thus in memoriam quasi blasphemus. Aggeus etiam non modo sacrificia, sed ipsam gentem peccatricem penitus exsecratur dicens: Sic et populus iste et sic gens ista, et si quis illuc accesserit, inquinabitur. Et Malachiel: Vos, o sacerdotes, qui profanatis nomen meum et dixistis: In quo profanavimus nomen tuum? Et ponentes in altario meo panes pollutos et dixistis: In quo polluimus illos? in eo ut diceretis: Mensa domini benedicta est, et quae super ponebantur annullastis. Et ita in omnibus prophetis invenies, quoniam, si communicassent eis, quos tantis vocibus condemnabant, praevaricationis crimen incurrerent. Quod ergo inter eos erant, commorationis fuit, non communionis. In defensionem deinde sceleris sui auctoritatem sibi exemplo Iudae traditoris adsumunt, quo eum dicant a domino et praecognitum adsumptum et *cognitum toleratum, cum utique sine praeiudicio praescientiae suae dominus Christus Iudam in apostolorum numerum adsumpserit, cognitum autem sibi, non hominibus, hac ratione pertulerit, qua et hodie perferre videtur occultos. Scriptum est enim: Quae occulta sunt mihi? quae manifesta vobis et filiis vestris? In psalmis: Nonne deus inquiret ista? Ipse enim scit latentia cordis. In regnorum: Homo videt in *facie, deus autem videt in corde. *In apocalypsi: Et scient omnes ecclesiae, quoniam ego sum scrutator renum et cordis. Denique domino cum discipulis recumbente et dicente: Unus ex vobis me tradet, atque *respondente eodem Iuda: Numquid ego sum, domine? *ut ab eodem domino audiret: Tu dixisti, detectum se protinus videns, confusus abscessit, sed cum ipsa postmodum turba ad tradendum dominum venit. *Vadant ergo cum suo Iuda patrono inimici dominicae veritatis, qui suo more defendere reos manifestissimos elaborant!

112–114 Is. 66,3 115sq. Agg. 2,14 (LXX) 116–119 Mal. 1,6sq. 123–125 in…toleratum] cf. 1,55,173–175 127sq. Deut. 29,29 (29,28 LXX) 128sq. Ps. 43,22 129sq. 1 Reg. 16,7 130sq. Apoc. 2,23 132 Mt. 26,21 132sq. Mt. 26,25 133 Mt. 26,25 133sq. confusus abscessit] cf. Io. 13,30 134 sed…venit] cf. Mt. 26,47; Mc. 14,43; Lc. 22,47; Io. 18,3 108 neomoenias P ‖ 111 meos (iuxta LXX et Vulg.) P edd laiv; om. la | praeces P ‖ 112 facinerosus P la; facinorosus ba du ‖ 113 similam ba du la; similiam P ; similem ms ‖ 117 altario P la; altari ba du ro ‖ 118 benedicta P edd; ἐξουδενωμένη LXX (var. ἠλισγημένη; lectio benedicta ex var. lect. εὐλογημένη vel εὐλογισαμένη orta esse videtur) ‖ 119 annullastis P edd; ἐξουδενώμενα LXX (var. ἐξουδενώσατε) ‖ 120 condempnabant P ‖ 123 deinde P1 edd; inde P ‖ 124 cognitum (cf. 1,55,174; 3,258,126) pi ba du la; cognitu P ‖ 127 qua et hodie edd; quaetodie P ‖ 128 mihi P edd; κυρίῳ τῷ θεῷ LXX | vobis P edd; ἡμῖν LXX (ὑμῖν vl.) ‖ 129 facie ba du la; faciem P ‖ 130 in2 scripsi; et P; et in ba du la ‖ 132 respondente edd; respondentem P ‖ 133 ut scripsi; et P edd; cum la 134 vadant ba du la; vacant P

sc 1208

P 138v la 248

sc 1210

pl 1412

3,258,108–166 | 251

P 139r sc 1212

la 249

sc 1214 P 139v

Item ad defensionem pollutae permixtionis suae verba apostoli obiciunt quibus ait: Sive per *occasionem sive per veritatem 〈Christus adnuntiatur … Filiorum illius non〉 miserebor, quoniam filii fornicationis sunt, quia fornicata est mater ipsorum, dedecoravit eos quae peperit eos. Et in Esaia: Quomodo vestimentum conspersum in sanguine non erit mundum, ita nec tu eris mundus, quia terram meam perdidisti et plebem meam occidisti; non manebis in aeternum tempus, semen nequa; para filios tuos interfici peccatis patris sui, ut non exsurgant. Et in regnorum libro tertio: Et deposuit Salomon Abiathar de sacerdotio domini, ut impleatur verbum domini, quod loquutus est de domo Heli in Selom. Iam vero quod dicunt baptismum Christi ita defendi, sicut defenditur ipsa catholica ubique et apud omnes esse, decretis patrum nostrorum, martyrum beatissimorum conpendio brevitatis excluditur. Illud autem quam incaute inmemores sui inimici veritatis obpugnant apud fures et raptores quoslibet extraneos datum baptisma suscipi debere adhibito inconpetenti ad hanc rem testimonio Pauli apostoli, quod scriptum est: Qui veritatem dei in *iniustitiam detinent! Hoc in loco furtum furtivo voluerunt defendere testimonio. Apostolus enim de gentilibus agens et incredulos increpans ita locutus est dicens: Revelabitur enim ira dei de caelo super omnem impietatem et iniustitiam hominum eorum, qui veritatem dei in *iniustitiam detinent, quoniam quod cognoscibile est dei manifestum est in illis: Deus enim illis manifestavit. Etenim quae invisibilia sunt eius a constitutione mundi per ea, quae facta sunt, intellecta conspiciuntur, sempiterna quoque virtus eius et divinitas, ita ut sint inexcusabiles, quia, cum cognovissent deum, non ut deum honorificaverunt aut gratias egerunt, sed evanuerunt in cogitationibus suis et intenebratum est insipiens cor illorum. Dicentes enim se esse sapientes infatuati sunt et inmutaverunt claritatem dei incorrupti in similitudine imaginis corruptibilis hominis et volucrum et quadrupedum et serpentium. Propter quod tradidit illos deus in concupiscentia cordis illorum in inmunditiam. Unde secundum hunc sensum etiam gentilium inquinata mysteria se suscipere profitentur. Secuti autem sunt errorem suum evidentissimis adcumulare blasphemiis, quo dicant eos, qui haereticorum baptisma reprobant, posse Christum reprobare, quod eum daemonia confessa sunt. Hoc loco non solum sanctorum martyrum decretis in-

137sq. item…veritatem] cf. 1,55,178–182 ubi adumbratur Phil. 1,15 138 Phil. 1,18 138–140 Os. 2,4sq. (2,6sq. LXX) 140–143 Is. 14,19–21 (LXX) 143–145 3 Reg. 2,27 146sq. iam…esse] cf. 1,55,206–208 151 Rom. 1,18 153–162 Rom. 1,18–24 164–166 secuti…sunt] cf. 1,55,218–220 165sq. quod…sunt] cf. Mt. 8,29; Mc. 3,12; Lc. 4,34.41; Lc. 8,28 138 occasionem edd; occasione P ‖ 138sq. Christus … non scripsi lacunam ampliorem statuens (cf. d 10); om. P edd; Christus adnuntiatur, et in hoc gaudeo sed et gaudebo. Quod et nos Osee prophetae verbis redarguere possumus dicentis: Filiorum illius non la (cf. Lancel IV, p. 1561) ‖ 142 nequa (cf. CSEL 103, 96) P; nequam edd ‖ 151 iniustitiam la; iustitiam P; iniustitia (iuxta Vulg.) ba du ro 154 iniustitiam2 la; iustitiam P; iniustitia (iuxta Vulg.) ba du ro ‖ 161 similitudine (ἐν ὁμοιώματι LXX) P edd; similitudinem (iuxta Vulg.) la | serpentium (iuxta Vulg.) P; serpentum edd ‖ 165 hereticorum P

140

145

150

155

160

165

252 | Gesta collationis Carthaginensis

170

175

180

185

190

195

sultant, sed magis parati sunt daemoniorum, quia Christum confessi sunt, communioni misceri. Quod autem subtili brevitate ita dixerunt eum, qui foris baptizatus fuerit, suscipi debere, non ut quod *deest adsit, sed ut quod inest prosit, in utroque se ipsos circumvenisse monstrantur. Omnia enim haec, ut supra dictum est, sanctorum martyrum sententiis evacuantur. Unde enim fieri potest, si una est ecclesia et indivisus est Christus, ut foris positus baptismum consequatur? Quod vero sibi a nobis obici dicunt: Manus cito nemini inposueris neque communicaveris peccatis alienis, et quasi respondentes occurrunt moribus potius debere homines quam corpore separari, ad hoc non modo moribus, sed etiam corpore 〈a〉 malis debere disiungi multis admodum testimoniis legalibus approbamus: In Numeris: Discedite a tabernaculis hominum istorum durissimorum et ne tetigeritis ab omnibus, quae sunt eis, ne simul pereatis et vos in omnibus peccatis eorum; item Esaias: Discedite, discedite, exite inde et inmundum nolite tangere; discedite de medio eorum qui fertis vasa domini; item apostolus: Vos enim estis templum dei vivi. Dicit enim ipse: Quoniam habitabo in eis et in eis ambulabo et ero illorum deus, et ipsi erunt mihi populus; propter quod discedite de medio eorum et separamini et inmundum ne tetigeritis, et ego recipiam vos et ero vobis in *patrem, et vos eritis mihi in filios et filias, dicit dominus omnipotens. Illud vero quale est, ut, cum nos eis obiciamus persecutiones et inmanes crudelitates, quibus ipsi et maiores eorum nos patresque nostros per annos centum vel amplius sine cessatione adflixerint atque vexaverint, illi isto non erubescant uti suffugio, quod dicant ab aliquibus nostrorum Maximianistis fuisse persecutiones inlatas, cum utique longe aliud sit usurpata ecclesiastica et conpauperum civiliter repetere voluisse nec ullum ad communionem nostram nolentem invitumque coegisse et aliud sit aperto furore per universum populum Christianum omnia mala crudeliter exercere? Quis enim nesciat istos traditores persecutoresque nostros ab ipso exordio condemnatae traditionis conmenticiis precibus cunctis in nostram necem huius saeculi principibus supplicasse atque ad suam communionem contra dei praecepta minis et proscriptionibus coartasse? Nam, ut omittamus, quantus sanguis Christianus effusus sit per Leontium, Ursacium, Macarium, Paulum, Taurinum, Romanum ceterosque exsecutores, quos in sanctorum necem a principibus saeculi meruerunt, quando plurimi venerabiles sacerdotes occisi, alii in exilium relegati, Christianitas late vexata, sacrata stuprata virginitas, proscripti divites, spoliati pau-

168sq. quod…prosit] cf. 1,55,220–222 170 ut…est] cf. 3,258,147sq. 173sq. quod…alienis] cf. 1,55,227sq. 173sq. 1 Tim. 5,22 174sq. et…separari] cf. 1,55,228sq. 177sq. Num. 16,26 179sq. Is. 52,11 180–184 2 Cor. 6,16–18 (Lev. 26,11sq.) 196sq. Leontium…Romanum] cf. e.g. Optat. 3,1,1; 3,4,5sq.12; 3,10,7.9 167 confessi (cf. 1,55,220: daemones confitentur) P edd; confessa la ‖ 168 ita P edd; ista ro 169 deest (cf. 1,55,221) pi ba du la; est P ‖ 175 a ba du la; om. P ‖ 179sq. discedite3 … domini P edd ro; om. la ‖ 183 patrem edd; patre P ‖ 187sq. suffugio P la; suffragio ba du ‖ 193 praecibus P ‖ 198 exsilium ro ‖ 199 latae P

pl 1413 la 250

sc 1216

P 140r

sc 1218

la 251

3,258,167 – 261,16 | 253

P 140v pl 1414

sc 1220

la 252 sc 1222 P 141r

peres, ablatae basilicae atque acti in fugam profugi sacerdotes: nostro nunc tempore quanta commiserint nullus ignorat: episcopis ingesserunt exilia, Christianis fugientibus praecipitia, oppresserunt populos, praedati sunt clericos, invaserunt basilicas, intulerunt consentire nolentibus plagas, postremo in uno tantum oppido Bagaiensi eorum causa multorum Christianorum sanguis effusus est et nec sic satiati in hodiernum cessare contenti sunt. Unde, quia ad *hos tantae inmanitatis eorum acerbissimos titulos de scripturis divinis, quibus ista flagitia prohibentur, superfluum sit documenta subnectere, cum talia nec mundanis legibus permittantur, satis sit eorum nos errori respondisse et quae superfluo *recitaverunt divinis testimoniis eluisse.’ Et alia manu: ‘Dominus te incolomem conservet, quod optamus.’ ” 〈Quo〉 recitato 259. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Id, quod lectum est, gestis praesentibus adhaerebit.” Et adiecit: “Et quoniam in hoc praebitam patientiam constat, ea, quae dudum sunt oblata, recitentur, et ad haec omnia pars e diverso sistens respondere *cogatur.” 260. Emeritus episcopus dixit: “Prius testimoniis testimonia revincant; tunc ad ea, quae sublimitas tua iudicaverit, veniendum est.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione recognovi.” 261. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Permitte nos, vir sublimis, pro causa ecclesiae non diutius superfluis inmorari. Atque utinam fratres nostri e diverso sistentes hanc epistulam ante illos omnes moratorios sermones suos protulissent, ut iam de ecclesia, unde causa vertitur, aliquid ageremus! Animadvertit ergo nobilitas tua in hac epistula duo quaedam genera vel obiectionum vel rerum inserta, quibus respondere debeamus: unum de divinis scripturis et sanctae legis eloquiis, alterum de criminationibus humanis, quae obicienda nescio qui invidiosius potius quam verius putaverunt. Ad haec duo paucis, si dominus adiuverit, respondebimus, ne prolixum sermonem tantae prolixitati reddamus. Quaestio est de ecclesia, utrum permixtos malos usque in *finem habitura praedicta est an omnino omnes bonos, omnes sanctos atque inmaculatos in hoc saeculo, isto etiam tempore usque ad finem ultimum saeculi. Utraque testimonia divina sunt, et utique repugnantia esse non debent nec omnino possunt, si intellectorem inveniant. Aream esse ecclesiam non ego dixi, non quisquam nostrum, sed evangelium loquitur, ubi scriptum est venturum, qui ventilabrum ferat in manu sua, et mundaturum aream suam; frumenta recondet in horreo …” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –,

203sq. postremo…effusus] cf. Optat. 3,4,2sq. rum…horreo] cf. Mt. 3,12; Lc. 3,17

259,3 quae…oblata] cf. 3,141

261,15sq. ventu-

201 exsilia ro ‖ 205 contenti sunt P edd al (p. 443); contempserunt la | hos la; hoc P edd 205sq. acervissimos P ‖ 208 recitaverunt scripsi; responderunt P edd ‖ 210 quo recitato la; r. P; recitavi ms ba du; recognovi pi ‖ 259,2 adherebit P ‖ 4 cogatur ba du la; cogantur P ‖ 261,10 finem edd; fine P; saeculi add. la ‖ 16 d. P

200

205

210

5

10

15

254 | Gesta collationis Carthaginensis

262. Emeritus episcopus dixit: “Non legit aream.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Iohannes dixit: Mundabit aream suam, frumenta recondet in horreo.” Et cum diceret – et alia manu: “Re5 cognovi.” –, Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Hoc quod postulat relegatur.” 263. Petilianus episcopus dixit: “De occultis reis hoc dixit evangelista, non de evidentibus, quos tu vis tecum esse permixtos.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 264. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Prosecutio nostra pro ipsorum epistula habeatur: Legi coepit, nullus a nobis relatus est strepitus, nulla interturbatio, nulla interruptio. Permittar, ut finiam quod coepi eloqui et sic respondeat. Quare non nobis rependitur quod praerogavimus? Animadvertit nobilitas 5 tua patientiam nostram, cum tam longa recitaretur epistula …” Et cum diceret – et alia manu: “Recognovi.” –, Emeritus episcopus dixit: “Nos gravat, cum se dicit esse patientem et non debet de se referre sententiam, de quo alius iudicat.” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 265. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “O si esses et tu patiens, donec finiam quod prosequor! Ergo, ut dicere coeperam, divina sunt testimonia de zizaniis et tritico, *eaque intellegere conati verum *tandem de retibus aliquando confessi sunt, quod malos et bonos habitura est ecclesia, sed eos dixerunt sacerdoti5 bus esse incognitos et ideo non praeiudicare bonis, quoniam ignorarentur. Ego autem possem qualibuscumque facultatulae meae adsertionibus ostendere illum esse veriorem intellectum, quod ecclesia habeat et bonos et malos, zizania scilicet et triticum, mundumque ipsum appellatum esse pro ecclesiae nomine, quandoquidem

262,3sq. Mt. 3,12; Lc. 3,17; cf. c. Gaud. 2,4 (CSEL 53, 260,8) 263,1sq. de1 …permixtos] cf. c. Gaud. 2,4 (CSEL 53, 260,13sq.): continuoque dixisse (sc. Emeritum), quod nomine paleae mali significarentur occulti 265,2 ut…coeperam] cf. 3,261,12 4sq. eos…ignorarentur] cf. 3,258,64–67 262,1 legit (sc. evangelium; cf. 3,261,14) P edd al (p. 443) dv (p. 350); legis (cf. Aug. c. Gaud. 2,4,4) la; legitur fortasse melius (cf. cap. 3,262: negantes aream in scripturis esse nominatam; b 3,8,15: quod de area non legeretur in evangelio scriptum; Aug. c. Gaud. 2,4,4 [CSEL 53, 260,6]: cum Emeritus urgeretur, negasse illum atque dixisse non legis aream, ubi non legi aream scribendum puto) 263,1 Petilianus P edd; Emeritus (cf. Aug. c. Gaud. 2,4,4) ba (dubitanter) du (dubitanter) la ‖ 2 Petilianus P edd; Emeritus la ‖ 264,3 permittar P al (p. 444) ro; permittat edd ‖ 265,1 CCLXV P1 edd; CCLXVI P ‖ 3 eaque scripsi; ea quae P edd | conati] ne conati quidem sunt la | verum tandem (cf. 7: veriorem; d 8,17: victi evidentia veritatis malos in ecclesia usque in finem saeculi permixtos esse confessi sunt) scripsi; verumtamen P edd; verum tantum fortasse melius ‖ 8 mundum quae P

sc 1224

pl 1415

la 253

P 141v

3,262,1 – 270,10 | 255

sc 1226 dominus ipse dicit: Non ut iudicem mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum, cum

sc 1228

la 254 P 142r

pl 1416

sc 1230

sciamus dominum non salvare nisi ecclesiam.” Et alia manu: “Recognovi.” 266. Emeritus episcopus dixit: “Mundus te non cognovit. Ergo deum ecclesia non agnovit, si mundus ecclesia est. Et iterum dixit: Ut reus fiat totus mundus deo. Et iterum dixit: Si de mundo essetis, mundus quod suum esset amasset; sed nunc, quoniam de mundo non estis, propterea odit et persequitur vos mundus. Et iterum: Ipsi de mundo sunt et mundus obaudit eis. Et iterum: Si quis dilexerit mundum, non est caritas patris in illo.” Et alia manu: “Emeritus episcopus salva appellatione recognovi.” 267. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Omnia ista possemus et nos dicere et velut contraria primo proposita solvere. Itaque sine causa interrumpunt isto strepitu, quia epistulae ipsorum possemus talia facere, ne recitaretur. Patienter audiant; admoneantur 〈a〉 sublimitate tua facere quod sponte facere debuerunt; patienter audiant. Non est res levis, quae tractatur a nobis. Suscepimus hodie respondere, si deus adiuverit, prolixae epistulae eorum, nec rogare, ut edatur nobis et consideremus et postea respondeamus, sicut ipsi de mandato nostro fecerunt. Praebeant nobis aliquam patientiam per incolomitatem tuam.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Iusta postulantur. Patientiam eiusdem prosecutioni certum est debere commodari.” 268. Emeritus episcopus dixit: “Ipse sibi obstrepit, dum longa prosequitur!” Et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” 269. Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Si respondere volunt, removeatur epistula, et *singulis respondemus; sin autem, permittant responsionem.” 270. Adeodatus episcopus dixit: “Possumus praebere patientiam …” Et cum diceret – et alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.” –, Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Quando legebatur epistula, sic habebamus, tamquam ipsi prosequerentur. Prosecutioni ipsorum praebuimus silentium (nolo enim dicere patientiam, quia id calumniantur): praebeant nobis et ipsi silentium.” Et alia manu: “Recognovi.” Adeodatus episcopus dixit: “Possumus praebere patientiam; quam quidem praebemus, si ea, quae pars diversa adserit, *habeant firmissimam rationem. Nam cum aliter lex interpretetur quam est, quis ferat, quis patiatur silentio adferri praeiudicium?” Et alia manu: “Adeodatus episcopus recognovi.”

9 non…ipsum] Io. 12,47 + Io. 3,17 266,1 Io. 17,25 2 Rom. 3,19 3sq. Io. 15,19 5 1 Io. 4,5 5sq. 1 Io. 2,15 267,7 sicut…fecerunt] cf. 2,20sq. | mandato nostro] cf. 1,55 270,5 quia…calumniantur] cf. 3,264,7sq. 9 iudicem P (cf. Io. 12,47; cf. 3,261,15sq.); iudicet ba du la ‖ 267,4 a1 ba du la; om. P ‖ 6 rogare P la; rogamus ba du ‖ 268,1 ostrepit P ‖ 269,2 singulis (cf. cap. 3,269: de singulis) la; singuli P edd | respondemus Pla; respondeamus ba du ‖ 270,8 habeant edd; habeat P ‖ 9 interpraetetur P

10

5

5

10

5

10

256 | Gesta collationis Carthaginensis

15

5

10

15

Vincentius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Serva tibi quod reprehendas, si aliquid contradicitur.” Et alia manu: “Recognovi.” Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Promissa patientia praebeatur.” Montanus episcopus dixit: “Quando omnia in animo retinentur, si non ad singula respondeamus?” Et alia manu: “Montanus episcopus recognovi.” 271. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Tenorem universae epistulae patienter constat auditum. Consequens est, ut *responsionem ad singula patienter audire dignemini.” 272. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ideo et illa conscripta sunt et haec excipiuntur. Si quid memoriam fallit, et ego possum petere, ut mihi de epistula recitetur, et ipsi possunt, ut illis ex codicibus recitetur. Praebeatur silentium. Agamus aliquid. Ut ergo dicere coeperam, ipsis admonentibus invenimus in scripturis mundi nomen in malo, mundi nomen in bono. Nam mundi nomen in malo, sicut ipsi dixerunt: Et mundus eum non cognovit, et: Si *quis dilexerit mundum, non est caritas patris in illo, et cetera. Mundi autem nomen in bono: Ut credat mundus, quoniam tu me misisti; non enim credere malorum est. Mundi nomen in bono: Non venit, ut iudicet mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum: non salvabitur nisi ecclesia in mundo. Cum ergo et in bono mundus et in malo mundus (unde ista scripturarum rixa, si intellectore careat), adhibe lumen intellegentiae: Vide mundum in malo omnes dilectores temporalium per universas gentes; vide mundum in bono omnes fideles et spem gerentes aeternae vitae per universas gentes. Deus erat in Christo inquit mundum reconcilians sibi: si reconciliari potest deo detestatus ille mundus, de quo dictum est, quia non est caritas Christi in eo qui dilexerit mundum, iudicent qui loquuntur. Audiat ergo patienter nobilitas tua. Video scripturam sanctam conmixtos bonos et malos, sicut ipsi de retibus iam confessi sunt, praesignasse ecclesiam …” Et cum diceret cumque streperetur, Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Scriptum sit quia *perstrepunt.” 273. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: 〈…〉.

272,4 ut…coeperam] cf. 3,265,2 | ipsis admonentibus] cf. 3,266,1–6 6 sicut…dixerunt] cf. 3,266,1–6 | Io. 1,10 (sed cf. 3,266,1: Io. 17,25) 6sq. 1 Io. 2,15 7sq. Io. 17,21 9 Io. 3,17 13sq. 2 Cor. 5,19 15 quia…mundum] cf. 1 Io. 2,15 17 sicut…sunt] cf. 3,258,64–67; 3,265,3sq.; cf. etiam 3,281,7sq. 15 quando P edd al (p. 442sq.); quomodo la ‖ 271,2 responsionem la; responsione P; responsiones ba du ro ‖ 272,3 possunt P edd al (p. 444); petere add. la | praebeatur P la; praebere ba du ‖ 6 quis (cf. 3,266,5) ba du la; qui P ‖ 10 unde P edd; inde la dv (p. 350) ‖ 11 careat P edd; careant la dv (p. 350) ‖ 17 sanctam] per add. ba du la ‖ 19 perstrepunt edd; perstrepeunt P; perstreperunt pm76 273,1 dixit] episcopos donatistas perstrepere scriptum sit add. la; ipsos perstrepere acta contineant add. ba du; lacuna P

la 255 P 142v

sc 1232

sc 1234

3,270,11 – 281,3 | 257

pl 1417

la 256 P 143r

sc 1236

sc 1238

la 257 P 143v

Alypius episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Ubi est promissa patientia quaeve vicissitudo rependitur? Nonne indicant, quemadmodum diffidant?” Et alia manu: “Recognovi.” 274. Petilianus episcopus dixit: “Quid sit mundus, quid sit ecclesia apertissime definitum est ab ipso auctore mundi atque factore, per quem omnia facta sunt et sine quo nihil est factum. Ipse enim dominus dixit: Mundus hic ager. Posset dicere: ‘Mundus ecclesia est.’ Quis igitur in hominum audet definire, quid mundus sit, cum ipse dominus eius factor atque opifex iam dignatus fuerit definire?” Et alia manu: “Peti- 5 lianus episcopus recognovi.” 275. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Qui mundus sit, qui salvandus dicitur, evidenter ostendite.” 276. Petilianus episcopus dixit: “Homo dictus est mundus, ubi dixit: Mundum reconcilians sibi. Non enim sibi deus beluas, sed homines voluit reconciliari.” Et alia manu: “Petilianus episcopus recognovi.” 277. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Ex his hominibus, qui mundi nomine nuncupantur, dicis ecclesiam posse constare postea declaratam an certe renuis?” 278. Emeritus episcopus dixit: “Tollis nos a manifesta praescriptione. Ait dominus Christus in evangelio: Ager mundus est.” Et cum diceret – et alia manu: “Emeritus episcopus recognovi.” –, Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Patimini ergo, ut ad omnia, quae epistulae textus continet, respondeant, et tunc plenissime de omnibus 5 iudicabo.” 279. Hilarus exceptor dixit: “Quoniam a diluculo partes egerunt et codices binos implevimus, si iubet praestantia tua, alii nobis exceptores subrogentur, ut ad conferendum exeamus datis nobis custodibus.” Vitalis notarius ecclesiae catholicae dixit: “Hoc et ego suggero quod et exceptor 5 nobilitati tuae adstans suggessit.” 280. Marcellinus vir clarissimus tribunus et notarius dixit: “Sicut etiam superiore iudicio factum est, hi, qui se tabulas inplesse commemorant, cum custodibus exeant in eorum loco aliis subrogatis.” Cumque id fieret, 281. Augustinus episcopus ecclesiae catholicae dixit: “Mundus ergo (non enim aliter et nobis videri potuit) in hominibus intellegitur. Non utique ita *stulti sumus, ut beluas etiam et quaecumque inrationabilia animantia ad salutem, quam Christus 274,2sq. Io. 1,3 3 Mt. 13,38 276,1sq. 2 Cor. 5,19 278,2 Mt. 13,38 280,1sq. superiore iudicio] cf. 1,133,1–5 2 commemorant] cf. 3,279,1sq. 281,1sq. non…potuit] cf. 3,276 274,4 in (cf. 2,48,6) P; om. edd ‖ 275,1 qui1 (cf. ad 3,208,3) P; quid edd; quis la (cf. cap. 3,275) 277,1 hominibus P la; omnibus edd ‖ 3 rennuis P ‖ 279,2 p. t. P ‖ 4 quod (cf. 1,132,4) P1 edd; quo P ‖ 5 nobilitati tuae (cf. 1,132,4) edd; n.t. P; nobilitatis tuae fortasse melius ‖ 280,2 implesse edd ‖ 281,2 stulti sumus ba du la; stultissimus P

258 | Gesta collationis Carthaginensis

promisit, pertinere dicamus. Prorsus hoc dicimus: Mundus in maligno positus est: 5 homines sunt; ut credat mundus, quia tu me misisti: homines sunt; mundum recon-

cilians sibi: homines sunt; et cetera, quae in malo dicta sunt: homines illi, homines illi. Per totum enim mundum utrique, mali mixti bonis: Sic et ecclesia, quam confessi sunt retium nomine declaratam habere malos, sed dixerunt latere piscatores, constat iam *quod habeat bonos et malos. De latendo et de non latendo quaestio est, 10 utrum pertinuerit ad pietatem bonorum etiam malos cognitos tolerare, ne desererent bonos, an propter malos totum deserere voluerint, quibus mali *quidam in ecclesia pl 1418 apparuerint. Ipsa quaestio est; hoc probemus. Dicimus enim nos non neglegendam sc 1240 quidem ecclesiasticam disciplinam et, ubicumque fuerint proditi mali, coercendos eos esse, ut corrigantur, non solum sermone *correptionis, verum etiam excommuni15 cationibus 〈et〉 degradationibus, ut humilem locum salutis in *ecclesia quaerant, 〈…〉 ad medicinam ipsorum fieri, non odio, sed studio salutis fraternae, sicut quodam loco etiam ipse apostolus evidentissime declarat dicens: Si quis non obaudit verbo nostro per epistulam, hunc notate et nolite commisceri cum eo, 〈ut erubescat; et non ut inimicum existimetis, sed corripite ut fratrem〉 … .

4 1 Io. 5,19 5 Io. 17,21 17–19 2 Thess. 3,14sq.

5sq. 2 Cor. 5,19

7sq. quam…sunt] cf. 3,258,64–67; 3,265,3sq.

281,18 eo des. P 4 prorsus] quando add. la ‖ 8 piscatores P edd; peccatores du ‖ 9 quod edd; que P ‖ 11 quidam scripsi; quid P edd; aliquid la ‖ 12 apparuerint P; apparuerit edd | probemus P la; probamus edd 14 correptionis (cf. b 3,16,5; d 6,22) la; correctionis P edd ‖ 15 et ba du la; om. P | ecclesia ba du la; ecclesiam P ‖ 15sq. lacunam statui; quod dicimus add. ante ad la ‖ 18sq. ut1 … fratrem (cf. d 6,25–27) la; om. P edd

| Augustinus, Breviculus collationis

https://doi.org/ 9783110471564-003

1 Einführung In seiner Vorrede (b praef.) und in den Retractationes (2,39) informierte Augustinus über seine Motive zur Abfassung des Breviculus collationis: Da die Gesta der Konferenz von Karthago aufgrund ihrer Länge nicht leicht zu lesen sind (b praef.,7: ut quod actum est non facile legeretur) und den Leser ermüden (retract. 2,39,8: quoniam fatigant illa nimia prolixitate lectorem),1 hielt er es für nützlich, eine Kurzfassung zu erstellen (b praef.,7: unde visum est isto breviario cuncta complecti; retract. 2,39,5: idque opus utile existimavi), die dem Benutzer einerseits Informationen über den Ablauf der Konferenz bietet, andererseits durch ein nummerisches Verweissystem das Auffinden des betreffenden Abschnitts in den Gesta erleichtern soll. Von diesem Verweissystem ist nur eine verbale Komponente im Text des Breviculus erhalten (primo loco, secundo loco, …), die die Ereignisse der drei Verhandlungstage in 15, 3 bzw. 5 Abschnitte teilt; die nummerischen Verweiszeichen, wie sie in Vorwort und Retractationes beschrieben werden (b praef.,8: signa numerorum; retract. 2,39,7: numeris quos rebus singulis annotavi), fehlen im überlieferten Text des Breviculus. Sie werden in der vorliegenden Edition nach dem Vorbild anderer Augustinuswerke an entsprechender Stelle ergänzt.2 Die eher unökonomische Verteilung der einzelnen Abschnitte3 lässt vermuten, dass Augustinus die Nummerierung nicht selbst eingeführt hat, sondern jene Zählung benutzt hat, die in der offiziellen Publikation der Gesta vorlag. Aus den uns zur Verfügung stehenden Informationen ist keinesfalls zu erschließen, dass Augustinus selbst eine Edition der Gesta angefertigt und dem Breviculus vorangestellt hätte.4 Dagegen sprechen zwei gewichtige Gründe: Einerseits hätte eine solche Edition auf jeden Fall in der Praefatio oder in den Retractationes erwähnt werden müssen – dies ist nicht der Fall –, andererseits ist es auch aus dem Grund sehr unwahrscheinlich, weil Augustinus mit der Voranstellung des überlangen Texts der Gesta die eifrig beworbene Verbreitung seiner Kurzfassung erheblich behindert hätte.

|| 1 Vgl. auch d 57,16: ut gesta tantis voluminibus onerata paene omnes pigeret evolvere et quemadmodum acta causa sit legendo cognoscere; Aug. epist. 139,3 (CSEL 34, 152,20): sicut mihi fuit breviatio gestorum conlationis nostrae satis operosa, cum viderem neminem se velle tanto aggeri litterarum legendo committere. 2 Zu ähnlichen Verweissystemen bei Augustinus s. WEIDMANN, Zur Verbreitung, 302–306; WEIDMANN, Prolog und Verweissystem, sowie die Praefatio zur Edition von Aug. in psalm. 15–32 in CSEL 93/1A, 23–25. 3 Die langen Abschnitte 3,8–23 und 3,24–43 sind jeweils nur unter einer einzigen Verweiszahl erfasst. Die moderne Kapitelzählung stimmt bis zum zweiten Abschnitt des dritten Verhandlungstages (b 3,2) mit den Verweiszahlen überein; die verbleibenden drei Verweiszahlen finden sich in b 3,8,1; 3,10,7; 3,24,1. 4 So LANCEL I, 354f.

262 | Augustinus, Breviculus collationis

Zu datieren ist der Breviculus mit einiger Wahrscheinlichkeit auf die Zeit von Herbst und Winter 411/412. Zum einen sind nach der Publikation der Gesta (26. Juni 411) mit Sicherheit einige Monate vergangen, in denen Augustinus feststellen musste, dass sich kaum jemand der mühevollen Lektüre unterzog; zum anderen blickt der in die selbe Zeit zu datierende Brief 139 auf die Fertigstellung des Breviculus zurück.5 Für die Datierung unbrauchbar ist die Position beider Werke in den Retractationes (b = Aug. retract. 2,39; d = Aug. retract. 2,40), die dort von den ca. 413 entstandenen Werken De fide et operibus (2,38) und De videndo deo (= epist. 147; 2,41) gerahmt werden. Im Indiculus des Possidius werden beide Werke zwischen dem wohl vor der Collatio entstandenen, heute verlorenen Werk De Maximianistis contra Donatistas und dem um 416/417 entstandenen Brief De correctione Donatistarum (= Aug. epist. 185) genannt (Possid. indic. VI.14–17).6 Augustinus verweist in den folgenden Jahren oft auf sein Werk und wirbt für dessen Lektüre: Aug. epist. 139,3; Aug. epist. Divj. 28,2: scripsimus etiam unum librum de ipsis gestis tractantes … quem si nondum habetis, habere debetis; Aug. epist. 185,6 (CSEL 57, 6,4): breviarium eorum tibi legi forsitan poterit. Einen Titel im eigentlichen Sinn erhält das Werk jedoch erst mit der Abfassung der Retractationes, in denen Augustinus ausdrücklich den Titel festlegt (Aug. retract. 2,39,9): Huius autem operis titulus est: Breviculus conlationis.7 Der Breviculus collationis bemüht sich zwar um eine objektive Präsentation, gleitet aber immer wieder in eine sehr subjektive Darstellung ab, die die Ereignisse nicht nur zusammenfasst, sondern auch die tatsächlichen oder vermuteten Motive präsentiert und in immer größerem Ausmaß wertet und kommentiert. Schon in der Praefatio (praef.,4: sed qui causam bonam non se habere sciebant id egerunt primum, quantum potuerunt, ut ne ipsa collatio fieret et ut prorsus causa ipsa non ageretur) hatte Augustinus den Donatisten eine mala causa und somit eine obstruktive Haltung unterstellt. Im Text sind daher tendenziöse Wörter (z.B. redierunt, ad id se converterunt, nescientes, velut …) sehr häufig anzutreffen. Besonders auffällig ist die kompakte Sprache, die den Breviculus zu einem syntaktisch einzigartigen Dokument der lateinischen Literatur macht. Wahrscheinlich weist er von allen Augustinuswerken die im Durchschnitt längsten Sätze auf; Perioden, die über mehr als zehn Zeilen reichen (z.B. 3,43,4–15), sind keine Seltenheit,

|| 5 S. oben Anm. 1. 6 Possid. indic. VI.15: Breviationes gestorum de conlatione facta contra supra scriptos libri tres. Die vom Editor Wilmart in den Text aufgenommene Angabe libri tres ist wegen singulärer handschriftlicher Bezeugung zu streichen. Wenn Augustinus seinen Breviculus erwähnt, spricht er immer von einem einzigen Buch. 7 Ich bevorzuge diesen auktorialen Titel gegenüber dem in der Überschrift der Retractationes gebotenen Zusatz cum Donatistis libri tres. Zur Buchzahl s. oben Anm. 6 und WEIDMANN, Zur Überlieferung, 311f.

Einleitung | 263

ebenso wie überlange Digressionen (z.B. 3,33,1: cum ergo hinc diuturna conflictatio fieret … haec cum assidue … dicerentur et responderentur … inter haec ergo … cognitor interlocutus … compulit), durch die die Sätze mitunter sogar auf bis zu 20 Zeilen anschwellen. Als kaum zu parallelisierendes Charakteristikum des Breviculus ist auf die wuchernden Ablativi absoluti hinzuweisen, die mitunter durch Infinitivkonstruktionen und Kaskaden von Nebensätzen, ja sogar durch weitere Ablativi absoluti syntaktisch aufgebläht und erweitert werden (3,2,5: catholicis recusantibus et ut remotis superfluarum morarum tergiversationibus ad causam veniretur vehementer instantibus).8

2 Überlieferung Obwohl sich Augustinus bemühte, sein Werk weit zu verbreiten,9 ist die handschriftliche Tradition des Breviculus collationis sehr gering. Bis zur Entdeckung des Codex unicus im Jahr 1997 war kein einziger handschriftlich geschriebener Textzeuge bekannt.

2.1 Editionen Alle auf die Editio Princeps des Amerbach (= am; Basel 1506) folgenden Editionen hatten keinen handschriftlich geschriebenen Textzeugen mehr zur Verfügung und konnten den Text nur durch Konjekturalkritik korrigieren. Sukzessive verbessert wurde der Text im Rahmen der großen Editionsunternehmungen: Auf Erasmus (= er; Basel 1528/1529) folgten die Theologi Lovanienses (= lo; Antwerpen 1576), die Mauriner (= ma; Paris 1688), Petschenig im CSEL (= pe; Wien-Leipzig 1910) und zuletzt Lancel im CCSL (= la; Turnhout 1974).

2.2 Handschrift Der einzige handschriftliche Textzeuge findet sich in der Papierhandschrift Prag, Národní Knihovna Ms. XXIII D 177 (590), ff. 20v–38v (= P), der aus dem späten 15. bzw. frühen 16. Jh. stammt und in einer sehr gleichmäßigen, flüssigen Bastarda

|| 8 Kurz hingewiesen sei auf die Verbindung von quamvis und AcI (1,8,19) sowie auf ein Oszillieren zwischen quod und AcI in 3,17,2: responderunt catholici quod unum templum fuerit quo universi utebantur, nec quemquam prophetarum … constituisse … 9 Vgl. WEIDMANN, Zur Überlieferung, 306–311.

264 | Augustinus, Breviculus collationis

geschrieben ist.10 Über die Provenienz dieses Codex liegen keine Informationen vor. Nicht nur in zeitlicher Hinsicht, sondern auch in der Textgestalt kommt diese Handschrift dem Erstdruck sehr nahe.

2.3 Vergleich der Editio princeps und der Handschrift Der Codex enthält exakt dieselben vier Augustinuswerke wie die Edition Amerbachs und ordnet sie entsprechend der Abfolge in den Retractationes: De fide et operibus, Breviculus collationis, Ad Donatistas post collationem und De natura et gratia. Darüber hinaus stellen beide Textzeugen jedem Werk eine Liste mit Capitula voran; diese haben wie alle anderen Inhaltsverzeichnisse, die Amerbach den von ihm edierten Augustinustexten voranstellt, keinen Überlieferungswert. Obwohl beide Textzeugen, wie zahlreiche von späteren Editoren vorgenommene Emendationen zeigen, viele gemeinsame Fehler aufweisen, hängen sie nicht direkt voneinander ab, sondern gehen auf einen gemeinsamen Archetypus zurück, der wohl mit einem parallel zu Erstellung der Amerbach-Edition geschriebenen Manuskript (im modernen Sinne) gleichzusetzen ist. Über die Vorstufen dieses Archetypus lässt sich wenig Sicheres sagen. Es dürfte sich aller Wahrscheinlichkeit nach um eine nachkarolingische Minuskelhandschrift gehandelt haben, die Anlass zu zahlreichen charakteristischen Buchstabenverwechslungen gab (z.B. Amillinus/Anullinus; 3,26,19: nullum/in illum).11 Sie wies zahlreiche Kürzungen auf: Das lassen die unzähligen Verwechslungen von Singular und Plural bei Verbalformen vermuten (z.B. 1,12,14: baptizaverat am; baptizaverant P; 3,41,14: legerint am; legerit P). Auf eine nicht verstandene Kürzung ec͞ce (für ecclesiae) geht die Fehllesung esse (1,10,18) zurück, mit der spätere Editoren wenig anzufangen wussten und sogar auf deren Dokumentation im textkritischen Apparat verzichteten. Der Archetypus oder einer seiner Vorgänger enthielt wohl auch Marginalnotizen: Beispielsweise ist in 3,3,13 überschüssiges falsum wohl so zu verstehen, dass ein Benutzer die in noluissent catholici obtemperare iudicatis insinuierte Behauptung der Donatisten als unrichtig ablehnt. Je einmal geben am und P für Anullinus (Amillinus) als varia lectio Marcellinus (Mercellinus) an, die möglicherweise schon aus der Vorlage übernommen wurde.12 Der Text des Breviculus ist zwar mit größter Wahrscheinlichkeit ohne Berührung mit anderen Dokumenten zum Donatistenstreit überliefert – denn unzählige Eigennamen sind in beiden Textzeugen entstellt und nicht korrigiert; es findet sich Amillinus (anstelle von Anullinus), Aptuginensis (Aptugnensis), Certensis (Cirtensis), Eumelius (b 3,37,3) bzw. Romalius (d 56,15) (Eumalius), Gargilianis (Gergilionis), Helianus (Aelianus),

|| 10 Zu einer genaueren Beschreibung siehe WEIDMANN, Zur Überlieferung, 313f. 11 Die Verschreibung von in illo/um zu nullo/um findet sich auch in d 37,27; 57,13. 12 Vgl. 3,6,9; 3,8,1.

Einleitung | 265

Maiorum (Maiorini), Megallius (Megalius), Musticanus (Mustitanus), Vagaitanus (Bagaitanus), Vigentius (Ingentius) –, ein Vergleich eines wörtlichen Optatzitats in 3,38 zeigt aber, dass der von P und am tradierte Text dem ältesten Textzeugen der Optatüberlieferung (P = Sankt Petersburg Q. v. I. 2, s. V/VI) sehr nahe kommt und wohl auch der von Augustinus benutzten Fassung entspricht.13 Schwierig ist es, das genaue Verhältnis zwischen den beiden Textzeugen P und am zu bestimmen. Amerbachs Text enthält einige Fehler, die sich in P nicht finden. Dabei handelt es sich aber nicht nur um offensichtliche Druckfehler, die leicht zu korrigieren sind (z.B. 1,10,6: ignoranter am; ignorantur P ma; 1,12,19: ividia am; invidia P er; 1,14,48: aliis am; alii P er; 2,3,16: die am; diei P er; 3,3,7: causum am; causam P er; 3,6,36: in oratoriis am; moratoriis P er; 3,11,23: utrumque am; utcumque P er; 3,25,7: abtulisse am; abstulisse P er), sondern auch um plausible Varianten, die, wie die folgenden Beispiele zeigen, mitunter erst von späteren Editoren korrigiert wurden: 1,2,8: contineretur am; continentur P er; 1,14,51: aegrotasse am; aegrotare P ma; 2,3,3: quisquis am; quisque P er; 3,4,7: inserere am; ingerere P pe; 3,4,7: pervenietur am; perveniretur P er; 3,33,18: legebantur am; legebatur P er; 3,35,14: hic am; haec P pe; 3,41,21: atque am; apud P lo. Die Textfassungen beider Überlieferungsträger weichen oft nur durch insignifikante Varianten voneinander ab, die kaum eine definitive Entscheidung zugunsten des einen oder anderen Textzeugen erlauben. Besonders häufig sind Umstellungen (z.B. 1,3,4: pars utraque am; utraque pars P; 1,3,4: comprehendit edicto am; edicto comprehendit P; 1,7,3: tamen illic am; illic tamen P; 1,9,3: publico iure debere am; debere publico iure P; 1,10,14: ibi est am; est ibi P; 1,14,33: etiam illi am; illi etiam P; 1,14,43: episcopis vacuas apud se am; apud se vacuas episcopis P; 3,2,27: ipse cognitor am; cognitor ipse P; 3,2,30: discutere se am; se discutere P; 3,3,6: esse catholicos am; catholicos esse P; 3,3,15: legatorum mandato am; mandato legatorum P; 3,6,27: eis fuerat am; fuerat eis P; 3,7,5: illius editione am; editione illius P; 3,14,12: mandato catholicorum am; catholicorum mandato P; 3,16,23: dictum esse am; esse dictum P; 3,21,9: iudicare de illa causa am; de illa causa iudicare P; 3,21,19: clericis ducibus illi am; illi clericis ducibus P; 3,27,22: se omnino am; omnino se P; 3,30,15: suorum maiorum am; maiorum suorum P; 3,31,13: hinc eos P; eos hinc am; 3,40,16: posse a praesente cognitore am; a praesente cognitore posse P; 3,43,5: iam pigeret eadem am; pigeret eadem iam P). Ebenso zahlreich sind synonyme Ausdrücke ohne größeren semantischen Unterschied, z.B. 1,8,14: quasi am; tamquam P; 1,10,22: permissi am; admissi P; 1,11,15: ostendebantur am; videbantur P; 1,14,10: qui fuerat in itinere am; cum in itinere esset P; 1,14,32: hi P; illi am; 1,14,46: fuisse am; esse P; 3,1,2: eis am; illis P; 3,2,38: || 13 Vgl. auch 3,34,3 ≈ Optat. 1,24,1; die Wortgruppe in Caecilianum wird im Breviculus und im Codex G des Optatus (= Paris, BNF lat. 13335, s. XV) vor bzw. nach non habere gestellt; die anderen Handschriften fügen hingegen die Wortgruppe in den folgenden Nebensatz quod in Caecilianum dicerent ein.

266 | Augustinus, Breviculus collationis

ab imperatore praeceptum est am; imperator praeceperat P; 3,6,19: recitari am; legi P; 3,12,24: vel suorum am; suorumque P; 3,15,23: id am; hoc P; 3,24,22: terminarentur am; finirentur P; 3,24,27: eos am; illos P; 3,25,22: criminarentur am; arguerent P. Hier zeigt sich immer wieder, dass P eher die einfachere Variante bietet und das Prinzip des Error facilior für die Priorität von am spricht; das gilt auch für einige verbale Fügungen, wo P eher banalisiert (wie z.B. 1,8,15: absentes essent am; abessent P; 3,5,6: probare debebunt am; probabunt P) oder das Verbum simplex bevorzugt (3,2,28: converterunt am; verterunt P; 3,6,34: confiteri am; fateri P [cf. 3,10,27: fassi sunt]; 3,21,12: perpeti am; pati P). Seltener bietet am ein Verbum simplex, wo P ein Compositum überliefert (1,7,3: venerant am; convenerant P; 3,27,13: daret am; traderet P; 3,27,28: fecit am; confecit P). Im Falle von Auslassungen zeigt sich, dass es kaum eine Lücke in am gibt, die durch P zwingend geschlossen werden könnte;14 bei den meisten überschießenden Lesarten von P handelt es sich um offensichtliche Dittographien (z.B. 1,12,2: sunt add. P; 3,1,5 hora diei P; eodem die am; in diesem Beispiel ist der Text von P zwar näher an gesta 3,5,8, ist aber wohl als Perseverationsfehler15 aus dem schon unmittelbar zuvor verwendeten hora diei zu werten); es gibt – vielleicht abgesehen von 1,14,38 (impediti essent P; impediti am), wo P ein aus dem Kontext leicht abzuleitendes essent ergänzt – keinen einzigen Textausfall in am, der durch P behoben werden könnte. Umgekehrt finden sich sehr wohl einige kleinere Omissionen in P, die durch am gefüllt werden können (1,8,10: ipsa om. P; 1,9,3: ergo om. P; 1,10,9: et iudicio ipsorum om. P; 1,10,11: et om. P; 1,14,40: sua om. P). Es scheint also, dass P geringen Überlieferungswert als unabhängiger Textzeuge besitzt.

3 Editionsprinzipien Für die Edition folgt daraus, dass im Zweifelsfall dem Text der Editio princeps der Vorrang eingeräumt wird und P vorwiegend als kritisches Korrektiv und als Konjekturquelle herangezogen wird. In Hinblick auf die Orthographie folge ich dem Usus der beiden Textzeugen, sofern er mit der Praxis der Augustinuseditoren vereinbar ist. Dies gilt insbesondere für die Eigennamen Cirtensis (3,27–33) und Miltiades (3,24.31–38), für die sich in P immer Certensis, in am und er immer Zertensis, bzw. Melchiades (P am er lo ma) findet. Mittelalterliche Schreibungen wie obiicere werden stillschweigend zu obicere normalisiert.

|| 14 Anders verhält es sich bei Ad Donatistas post collationem; dort findet sich in 41,19 eine Lücke in am, die durch den richtigen Text von P geschlossen werden kann. 15 Ein Perseverationsfehler von P liegt wohl auch in 3,32,33 vor: confitebantur in passionibus am; confitebantur in confessionibus P.

Einleitung | 267

Zum Zweck der einheitlichen Zitierbarkeit wurde in der vorliegenden Edition die alte Kapitelzählung in römischen Ziffern aufgegeben, die im Kern auf Amerbach zurückgeht, aber von späteren Editoren geringfügig modifiziert wurde.16

|| 16 Sie wird am inneren Rand der Edition (bei Abweichungen unter Angabe der jeweiligen Edition) angeführt.

268 | Augustinus, Breviculus collationis

Conspectus siglorum Handschrift P Praha, Národní Knihovna Ms. XXIII D 177 (590), s. XV/XVI, ff. 20v–38v

Editionen edd consensus editionum am er lo ma pe la am

la

Amerbach, Sexta pars librorum divi Aurelii Augustini, quos iam episcopus scripsit, Basel 1506 Erasmus, Aurelii Augustini Hipponensis episcopi omnium operum … Septimus tomus operum … continens reliquam partem “ton polemikōn”, id est pugnas adversus haereses Donatistarum et Pelagianorum, Basel 1528/1529 Theologi Lovanienses, Tomus VII. operum d. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi, Antwerpen 1576, 215–229 Maurini, Sancti Augustini Hipponensis episcopi operum tomus octavus, Paris 1688, 545–580 (Ndr. PL 43, 613–650) PETSCHENIG, M. (ed.), Sancti Aureli Augustini scripta contra Donatistas Pars III, Wien-Leipzig 1910 (CSEL 53), 39–92 LANCEL, Gesta collationis, 261–309 (CCSL 149A)

dv

DE VEER, Rezension

er

lo ma pe

Stellenangaben am äußeren Rand verweisen auf den entsprechenden Abschnitt der Gesta collationis (p. 75) bzw. der Capitula (p. 33). Mit der Sigle AU wird signalisiert, dass eine ergänzende Deutung durch Augustinus vorliegt.

Breviculus collationis

pe 39 cc 261

praef. Cum catholici episcopi et partis Donati iussu imperatoris disputando inter se gestis apud tribunum et notarium Marcellinum cognitorem habitis contulissent, multum prolixa eorundem gestorum est facta conscriptio, quamvis posset totum multo brevius agi. Sed qui causam bonam non se habere sciebant id egerunt primum, quantum potuerunt, ut ne ipsa collatio fieret et ut prorsus causa ipsa non ageretur. Sed quia hoc obtinere minime potuerunt, id effecerunt multiplicitate gestorum ut quod actum est non facile legeretur. Unde visum est isto breviario cuncta complecti, ut ad signa numerorum quae et in isto breviculo et in ipsis gestis annotantur sine difficultate quisque inveniat quod voluerit. 1.6.411 1. 〈I〉 Ingressis itaque utrisque partibus primo loco recitatum est rescriptum imperatoris, quo iussit collationem inter memoratos episcopos fieri, ut superstitionem manifesta ratio confutaret. 2. 〈II〉 Secundo loco recitatum est edictum ipsius cognitoris, quod per provinciam misit, ut convenirentur utriusque partis episcopi et intra diem Calendarum Iuniarum conferendi causa congregarentur Carthagine. In eo edicto basilicas sine iussione imperatoris reddidit Donatistis qui se pollicerentur esse venturos, ut eo modo eos ad conferendum etiam beneficiis invitaret. In eodem etiam edicto obtulit eis, ut alium, quem vellent, cum illo iudicem constituerent, iuravitque se hoc iudicaturum quod veritas suasisset, et cetera quae ad exhortationem congregationis illorum eodem continentur edicto. 3. 〈III〉 Tertio loco recitatum est alterum cognitoris edictum, quod proposuit iam pe 40 praesentibus apud Carthaginem utriusque partis episcopis qui locus et qui modus collationis futurus esset supradicto die itidem commemorato et constituto, et admonuit ut ei pars utraque rescriberet utrum placerent *quae comprehendit edicto. cc 262 4. 〈IIII〉 Quarto loco cum partis Donati episcopi exigerent proponi sibi ab adversariis qua causa fuissent congregati, cognitor distulit, ut ex ordine prius omnia recitarentur quae ante diem collationis acta fuerant. Et recitata est notaria Donatistarum, in qua dixerunt non sibi placere quod in edicto suo posuit, ut hi soli ex episcopis convenirent ad collationis locum quos ad ipsam causam peragendam ceteri delegissent, qui omnes triginta sex complebantur, decem et octo hinc et decem et octo inde, id est *septeni qui inter se disputarent, et alii septeni qui *consilio, si opus esset, adhiberentur, et alii quaterni qui gestis custodiendis et conscribendis prae-

3,3 supradicto] cf. 1,2,2sq. tit. breviculus collationum cum Donatistis P (in capitibus foliorum) praef.,1 se om. P ‖ 2 Mercellinum P am ‖ 5 ne] nec pe 1,1,1 I addidi (cf. p. 261) ‖ 2,6 illo] eo P ‖ 8 contineretur am ‖ 3,4 utraque pars tr. P | quae er lo ma pe la; quos P; quas am | edicto comprehendit tr. P ‖ 4,3 recitaretur P (uv.) | notaria P am lo; notoria er ma pe la ‖ 7 septeni1 … septeni2 pe la; septem … septem P am er lo ma | consilio la; concilio P am er lo ma pe

5

primus dies 1,2.4

1,5

AU 5

1,10

1,12 1,13 1,14 1,10,9 5

1,10,59

270 | Augustinus, Breviculus collationis

1,14,14 essent; sed petiverunt se omnes potius qui venerant adesse debere, ut eorum nu1,14,10

merus appareret, dicentes quod eos adversarii paucos esse mentiti sint. Ibi dixerunt

11 ita se omnes venisse usque ad gravissimos senes, ut hi soli deessent quos adversa 1,16 1,16,15 5

1,16,46 10 1,16,69

1,17

1,18

5 1,18,15 1,18,67 10 1,18,57

valitudo corporis impedisset, et cetera quae ipsa notaria continentur. 5. 〈V〉 Quinto loco recitatae sunt litterae catholicorum quas rescripserunt cognitori, sicut edicto commonuerat, insinuantes consentire se ad omnia quae illo edicto fuerant ordinata. In eisdem litteris etiam se obstrinxerunt et polliciti sunt, [quod] si in parte Donati veritas eis demonstraretur ecclesiae, non se illic episcopalem honorem quaesituros, sed *consilium eorum secuturos pro salute Christiana; si autem in sua communione potius veritas ostenderetur ecclesiae, honores episcopales eis non se negaturos, et hoc a se fieri bono pacis, ut intellegerent hi quibus hoc praestaretur quod in eis catholici non Christianam consecrationem, sed humanum detestarentur errorem. Quodsi plebes duos in una ecclesia episcopos ferre non possent, utrisque pe 41 de medio *secedentibus singuli constituerentur episcopi ab eis episcopis ordinandi qui in suis plebibus singuli invenirentur. In eisdem litteris commemorata est etiam causa Maximianistarum, ex quibus a se damnatis propter pacem partis Donati quosdam in honoribus integris susceperunt et ab eis datum in sacrilego schismate baptismum non resciderunt, et cetera quae in memoratis litteris continentur. 6. 〈VI〉 Sexto loco recitatum est etiam edictum ipsius cognitoris, quod proposuerat cum supradicta notaria Donatistarum et supradictis litteris catholicorum, insinuans populo quae illi pars utraque rescripserit. 7. 〈VII〉 Septimo loco recitatae sunt litterae catholicorum ad cognitorem datae, cc 263 quibus Donatistarum notariae responderunt concedentes eis quod petierant, ut universi qui venerant praesentes essent in eo loco ubi erat futura collatio, cum tamen illic ex catholicis episcopis illi soli adessent quos edicto suo cognitor definierat, ut si aliquis tumultus existeret, quod catholici valde metuebant, non illis imputaretur qui paucissimi adessent, sed eis potius qui multitudinem suam praesentem esse voluissent. In eisdem litteris etiam tota ipsa causa comprehensa est, ut ostenderetur ecclesia catholica non esse pars Donati, sed illa potius quae per totum mundum fructificaret et cresceret incipiens ab Hierusalem secundum sacram scripturam, sed quia nihil ei praeiudicarent quicumque in ea mali fuissent divino in fine iudicio separandi, et quia nec in ipsum Caecilianum maiores eorum aliquid probare potu-

7,8sq. quae…cresceret] cf. Col. 1,6 9 incipiens…Hierusalem] cf. Lc. 24,47 10 sint] -nt lnp. P ‖ 12 valitudo P am la; valetudo er lo ma pe | notaria am er lo ma; notoria P pe la 5,3 quod P am er lo ma; del. pe la ‖ 5 consilium lo ma pe la; concilium P am er ‖ 8 in om. P ‖ 9 errorem] lacuna fortasse subiacet sic fere explenda: posse quippe unumquemque catholicorum coepiscopo copulato sedere, donec uno eorum defuncto singuli singulis succedant, quod iam factum sit in eis, qui discissionis damnaverint errorem (cf. gesta 1,16,40–44) ‖ 10 secedentibus (cf. gesta 1,16,48: utrique de medio secedamus) scripsi; recedentibus P edd ‖ 14 resciderunt P er lo ma pe la; rescinderunt am ‖ 6,2 notaria P am er lo ma; notoria pe la ‖ 7,2 notariae P am er lo ma; notoriae pe la ‖ 3 venerant edd; convenerant P ‖ 3sq. illic tamen tr. P ‖ 9 sed P am er; et lo ma pe la

1,4,9 – 8,20 | 271

erunt, qui iudiciis ecclesiasticis et maxime imperatoris, apud quem ab eis fuerat accusatus, innocens inventus et pronuntiatus est. Et quod de iussionibus imperatorum quae pro catholica constituuntur solent facere invidiam, commemoratum est etiam de sancta scriptura reges decrevisse in regno suo gravissimas poenas eis qui pe 42 blasphemassent deum. Commemorata est etiam causa Maximianistarum quos et iudiciis ipsi publicis insectati sunt et ex quibus damnatis quosdam in honoribus integris susceperunt nec ab eis in schismate datum baptismum destruxerunt, quod *eos quibus dilationem dederunt Maximiano communicantibus dixerunt illius contagio non fuisse pollutos, et cetera quae eisdem litteris continentur. Haec autem omnia ideo ibi commemorata sunt, ne forte ipsi 〈si〉 secum cogitassent Donatistae et viderent quam malam causam haberet pars Donati, ad hoc voluissent omnes qui venerant ingredi locum collationis, ut pax atque unitas fieret. 8. 〈VIII〉 Octavo loco cum cognitor inquisisset utrum, sicut a catholicis videbat, ita etiam a parte Donati electi iam essent qui susceptam causam peragerent, responsum est a parte Donati quod iam esset acta a catholicis causa, antequam esset cc 264 confligentium statuta persona, propter illas catholicorum litteras quae totam causam breviter continebant. Deinde instare coeperunt ut prius ageretur de tempore, de mandato, de persona, de causa, tunc ad negotii merita veniretur. Et cum cognitor interlocutus esset nihil de causa esse mutilatum et rursus inquisisset utrum de constituendo numero disputantium edicto eius *paritum fuerit, quia per *hos oporteret agi omnia quae agenda essent, coeperunt Donatistae agere de tempore, quoniam causa ipsa agi non posset, *quia dies praeterisset; quarto decimo enim Calendarum Iuniarum die completi fuerant quattuor menses ex die edicti cognitoris quod ad provinciam miserat, sicut interrogatum respondit officium. Et quoniam inter quattuor menses agi causam praeceperat imperator, ideo diem iam transisse dicebant et petebant ut tamquam in contumaces catholicos sententia proferretur, quasi catholici absentes essent aut Donatistae aliquando ad agendam causam illis absentibus intravissent aut admoniti catholici vel evocati defuissent. Ista ergo calumniose et tergiverpe 43 satorie, quae nec in foro iure agerentur, dicebant nolentes ut aliquid ageretur. Sed ad hoc eis respondit ipse cognitor, quod in Calendas Iunias pars utraque consenserit, quamvis, etiamsi quaelibet pars adhuc usque non occurrisset, duos alios menses superesse potuisse, quos imperator adiunxit trinis edictis fuisse servandos.

17sq. honoribus integris] cf. concilium Bagaiense (CSEL 53, 278,8; Maier II, 56, p. 84–91) 8,4 litteras] cf. 1,7,7 11 edicti] cf. 1,2 13 quod P am; quia er lo ma pe la ‖ 16 est om. pe ‖ 17 quibus] a se addendum proposuit L. Dorfbauer (cf. 1,5,12; 3,11,27); sed cf. e.g. Aug. c. Cresc. 4,32,39 (CSEL 52, 539,20) ‖ 19 eos lo ma pe la; eis P am er ‖ 21 si er lo ma pe la; om. P am ‖ 22 voluissent P am; voluisset lo; noluissent er ma pe la ‖ 8,7 esset edd; fuisset P ‖ 8 paritum er lo ma pe la; partum P; partium am | hos lo ma pe la; hoc P am er ‖ 9 agi] -i ir. P ‖ 10 ipsa om. P | quia lo ma pe la; quin (fortasse melius) P am er ‖ 12 inter P am er lo pe la; intra ma ‖ 14 quasi] tamquam P ‖ 15 absentes essent edd; abessent P ‖ 20 adiunxit P am er lo ma pe dv (p. 352); iniunxit la

1,18,50 15 1,18,75

1,18,47 21

1,19 1,20

5 1,21 1,22 10 1,27; 1,22,3 1,29 AU 15 1,28 1,30 20

272 | Augustinus, Breviculus collationis

1,30,7 1,31 1,36 1,38 6 1,38–53 1,54 10 1,55 1,55,23 1,55,129 5 1,55,132.167. 173.178.183. 191 1,55,244 11 1,55,206 1,55,235 1,55,191 15 1,55,256

AU 20

9. 〈VIIII〉 Nono loco *quoniam cognitor superius dixerat de tempore praescribere, ut causa non ageretur, non esse episcopalis, sed forensis potius [esse] obiectionis, invenit occasionem pars Donati qua diceret nihil ergo secum agi publico iure debere, sed tantum divinis scripturis. Unde cum quaesisset cognitor quid utrique parti de hac re placeret, responsum est a catholicis ut iuberet mandatum catholici concilii recitari, ubi electis disputatoribus agendi modus iniunctus est; ibi posse melius apparere, quod non forensibus tergiversationibus, sed magis divinis testimoniis ageretur. Et aliquamdiu conflictio producta est, cum catholici instarent recitare mandatum, illi autem recusarent. Sed postea remotis omnibus moratoriis contentionibus recitari mandatum cognitor iussit. 10. 〈X〉 Decimo loco mandatum catholici concilii recitatum est, quo electis ad disputandum episcopis catholicae ecclesiae est iniuncta defensio adversus criminationes Donatistarum. Hoc mandato iterum, sicut in superioribus litteris, breviter tota causa comprehensa est, prius ut causa ecclesiae, quae toto, sicut promissa est, terra- cc 265 rum orbe diffunditur, a causa Caeciliani, qualiscumque *ille fuisset, sic distingueretur, ut ostenderetur malos in ecclesia, qui vel ignorantur vel pro unitate pacis tolerantur a bonis non eis ad mala consentientibus obesse non posse: similitudinibus evangelicis et exemplo prophetarum et ipsius domini Christi et apostolorum et episcoporum et iudicio ipsorum etiam Donatistarum propter Maximianistas; deinde ipsius Caeciliani causa non mala fuisse certis documentis demonstraretur, quibus et ipse et ordinator eius Felix Aptugnensis, quem in concilio suo criminosius accusaverunt, probaretur esse purgatus, et cetera quae mandato eodem continentur sive de pe 44 baptismo sive de persecutione quae solet catholicis obicere pars Donati. Nam commemorata ibi est iterum, sicut in superioribus litteris, causa Maximianistarum, qua demonstrarentur Donatistae suo iudicio cuncta diluisse quae obicere catholicis vel de baptismo vel de persecutione vel de communionis contagione consueverunt. Adiectum est etiam ut, si qua etiam nunc episcopis catholicis morarum interponendarum gratia voluissent crimina obicere, propter finiendam quae prius urgeret *ecclesiae causam audienda et discutienda postea *differrentur. Hoc autem, id est ut tota causa et superioribus litteris et isto mandato comprehenderetur, eo consilio a catholicis factum est, ne forte, *si ut fama iactabat aliquas moratorias praescriptiones Donatistae ingerere conarentur et forsitan non permissi ab ipsa collatione resilirent,

10,3 litteris] cf. 1,7,7 11 concilium Carthaginense an. 312 (Maier I, 10, p. 128–135) 14 litteris] cf. 1,7,16 20 litteris] cf. 1,7,7 9,1 quoniam lo ma pe la; quem P am er ‖ 2 esse1 P am er; del. lo ma pe la | esse2 delevi ‖ 3 ergo om. P | publico iure debere edd; debere publico iure tr. P ‖ 8 recitare (cf. gesta 1,51,5) P am; recitari er lo ma pe la ‖ 10,5 ille (cf. gesta 1,55,204) scripsi; illa P edd ‖ 6 ignorantur P ma pe la; ignoranter am er lo ‖ 7 non1 … mala P am er lo ma pe dv (p. 352); eis ad mala non tr. la ‖ 9 et … ipsorum om. P ‖ 11 et om. P | Aptugnensis pe la; Aptuginensis P am er ma; Abtuginensis lo ‖ 14 ibi est edd; est ibi tr. P ‖ 18sq. ecclesiae scripsi; esse P am; del. er lo ma pe la ‖ 19 differrentur lo ma pe la; differreretur P am; differerentur er ‖ 21 si ut pe la; sicut P am er lo ma ‖ 22 permissi edd; admissi P

1,9,1 – 12,16 | 273

acta licet breviter ecclesiae catholicae causa in conscriptione gestorum legenda 〈non〉 *remaneret, quam timuisse intellegerentur et ideo noluisse conferre. 11. 〈XI〉 Undecimo loco cum cognitor interlocutus esset in mandato catholicorum magis divina testimonia quam forensia vincula esse prolata et iussisset etiam subscriptiones omnium recitari, conflictus exortus est et aliquamdiu productus est, cum Donatistae exigerent eorum praesentiam qui mandato subscripserant, obicientes quod eis suppositis, qui episcopi non fuerint, potuissent fallere cognitorem, quo praesente subscripsisse legebantur, et quod antiquis cathedris alios episcopos addiderint, ut numerus augeretur. Catholici autem ne sui praesentarentur resistebant cc 266 verentes ne illi tumultum aliquem praepararent, per quem prorsus abrumperetur ipsa collatio quam fieri Donatistae nolle omnino videbantur, maxime quando de tempore, quasi iam causa lapsa esset et audiri non posset, praescribere voluerunt; quem tumultum ideo putabantur nondum fecisse, quia, si fieret, videbant non posse pe 45 imputari catholicis, qui paucissimi aderant, sed sibi potius, quorum praesens fuerat multitudo. Sed voluntati eorum cedentibus catholicis ut omnes qui subscripserant ingrederentur, apparuit postea hoc ideo voluisse Donatistas, quia aestimabant non convenisse Carthaginem tot catholicos quot subscriptiones ostendebantur. Hoc autem propterea credidisse putati sunt, quia catholici non ea pompa qua illi Carthaginem fuerant ingressi, et ob hoc eos paucos venisse suspicabantur. 12. 〈XII〉 Duodecimo loco ingressis episcopis catholicis quorum praesentia petebatur, omnes singillatim recitati et in medium procedentes a Donatistis recogniti sunt vel vicinis suis vel cum quibus in uno loco erant; et quicumque recitabantur catholici episcopi ex his locis ubi non erat pars Donati, satis et ipsis Donatistis notum erat se ibi non habere collegas vel communionem suam, et esse illic catholicos vel quos noverant vel de quibus audierant in suae vicinitate regionis. Ita factum est ut omnino nullius catholici recitaretur subscriptio de cuius praesentia dubitarent. Sane cum ventum esset ad nomen Victoriani Mustitani catholici episcopi et in medium procedens respondisset se habere contrarios duos, Felicianum in civitate Mustitana et Donatum in Loco Turrensi, exegerunt catholici ut actis constaret Felicianum in communione esse Primiani; ipsum enim inter alios cum Maximiano damnaverant damnatorem Primiani et ordinatorem ipsius Maximiani, quem postea in integro honore receperant nec destruxerant baptismum in eis quos in Maximiani schismate baptizaverat. Sed ad interrogationem catholicorum respondere noluerunt, dicentes non debere hoc ab eis exigi et, cum iterum pressius exigeretur, dixerunt iam internae actionis hoc esse. Et secundum eos interlocutus est cognitor, ut hoc quod 12,13 integro honore] cf. concilium Bagaiense (CSEL 53, 278,8; Maier II, 56, p. 84–91) 23 acta] non praem. pe la ‖ 24 non remaneret scripsi; remanerent P am er; remaneret lo ma pe la 11,3 est1 P am er lo ma la; om. pe ‖ 10 audire la (perperam) ‖ 14 aestimabant P am la; existimabant er lo ma pe ‖ 15 ostendebantur] videbantur P ‖ 12,2 recitati] sunt add. P ‖ 7 est edd; et P 8 Mustitani lo ma pe la; Musticani P am er ‖ 10 Mustitana lo ma pe la; Musticana P am er ‖ 14 baptizaverat edd; baptizaverant P

1,56

1,59 1,61 1,57 1,65 1,72.74 1,78 10 1,81 1,89 AU 15

1,97,7 1,112–143

5

1,121,54 1,122 AU 12 1,123 1,124 1,125 1,126

274 | Augustinus, Breviculus collationis

AU

20 1,144 1,145 5 1,145,10 AU 1,148 1,150–154 1,165 1,176 6 1,207

10

1,207,56 15 1,207,64

1,207,72 21 1,211 1,213

coeptum fuerat ageretur et illud, si opus esset, postea quaereretur. In ipsa autem diocesi Mustitana apparuit et ipsos episcopum alium antiquae cathedrae addidisse, quod inani invidia catholicis obiecerant; hoc et in aliis locis eos fecisse postea declaratum est. 13. 〈XIII〉 Tertio decimo loco recensitis et recognitis praesentibus catholicis qui subscripserant, cognitor obtulit petens ut considentes potius agerent quam stantes. Donatistae autem recusaverunt gratias tamen agentes, quod talibus senibus obtulisset consessum, et in ea recusatione multa dicentes in laudem suam et in laudem ipsius cognitoris, quae legat qui voluerit in conscriptione gestorum. Pertinet enim ad rem, quomodo quem sic laudaverunt ut dicerent ‘honorificum, iustum, reverentem, benignum’, causam tamen, propter cuius actionem tam multi convenerant, apud eum agi nolebant. 14. 〈XIIII〉 Quarto decimo loco mandatum etiam Donatistarum prolatum et recitatum est breviter factum, ut hi quos elegerant agerent velut ‘adversus traditores et persecutores suos’. Recitata sunt etiam eorum nomina, cum hoc catholici fieri petissent, ut constaret utrum apud Carthaginem praesentes subscripserant; sed Donatistae multo instantius hoc ut fieret cognitori extorserunt, ut eorum quoque numerus appareret, quod se magna intentione velle monstrabant. In ea sane recitatione inventi sunt quidam pro quibus absentibus alii subscripserunt. Inventus est etiam unus, qui cum suo nomine recitato non responderet, dixerunt eum in itinere esse defunctum. Et cum quaererent catholici quomodo potuerit apud Carthaginem subscribere qui fuerat in itinere defunctus, illi diu fluctuaverunt perturbati et nescientes quid responderent. Nam primo dixerunt non de ipso, sed de alio fuisse suggestum. Et cum catholici putassent de alio, id est de clerico, eos dicere, qui pro mortuo subscribere potuit, quaesitum est utrum clericus suo nomine an illius pro mortuo subscripserit. Sed postea responderunt ipsum quidem subscripsisse praesentem, cum octavo Calendas Iunias mandatum fieret, sed, quoniam aeger subscripserat, remeantem ad propria in itinere defecisse. Quo audito catholici petierunt superiora eorum verba recitari, ut ipsa varietas deprehensa claresceret. Quod cum factum fuisset et appareret, quaesivit cognitor utrum saltem sub dei testificatione firmarent eum fuisse Carthagini, quando praesentes praesentibus mandaverunt ut subscriberent; ubi vehementius perturbati responderunt: “*Quid si se alius pro eodem *opposuit?” Hanc eorum falsitatem deprehensam iudicio dei relinquens iussit cetera nomina recitari; quibus recitatis quaesivit de numero episcoporum partis utriusque. Respondit officium nomina Donatistarum episcoporum esse ducenta septuaginta

14,6sq. in…subscripserunt] cf. gesta 1,182,15; 1,193,5; 1,201,17; 1,208,5; 1,209 18 dioecesi lo ma | Mustitana lo ma pe la; Musticana P am er ‖ 19 ividia am ‖ 13,2 cognitor] consessum add. la (sed cf. gesta 1,144,2) ‖ 3 autem] tamen ma ‖ 14,4 subscripserint Engelbrecht (pe in app. crit. ) ‖ 10 qui … itinere] cum in itinere esset P | et om. P ‖ 20 quid si se pe la (cf. gesta 1,207,73); quid et si P; quid si et am er lo ma | opposuit pe la; apposuit P am er lo ma

pe 46 cc 267

pe 47

cc 268

1,12,17 – 15,2 | 275

novem, annumeratis etiam illis pro quibus absentibus alii subscripserant, computato et illo defuncto; catholicorum autem omnium praesentium nomina esse constitit ducenta octoginta sex. Viginti enim non subscripserant, qui tamen suam exhibentes praesentiam et in medium procedentes, nisi quos infirmitas corporis illic apud Carthaginem tenuit, praesentibus gestis se mandare et consentire professi sunt. In loco ergo collationis, hoc est in thermis *Gargilianis, quia ipse postea locus placuerat, ex his catholicis qui mandato subscripserant et qui praesentes gestis mandaverant, hi soli defuerunt qui illic apud Carthaginem incommoda valitudine tenebantur; ex his autem quorum nomina Donatistarum subscriptio continebat, non solum hi deerant quos apud Carthaginem aegrotare responderant, sed etiam illi pro quibus absentibus, id est apud Carthaginem non constitutis, alii subscripserant. Quoniam itaque se Donatistae de numerositate iactabant, excepto eo quod catholicos plures venisse Carthaginem constitit, dictum est a catholicis alios episcopos centum viginti non venisse Carthaginem, quod quidam eorum senectute, quidam infirmitate, quidam diversis necessitatibus impediti essent. Quod cum audissent Donatistae, responderunt etiam suos multo plures non venisse Carthaginem et multas esse apud se cathedras viduatas episcopis, cum in sua notaria, quam cognitori dederant, apertissime dixerint usque adeo se omnes venisse Carthaginem, ut nec gravissimos senes aetas et labor potuerit deterrere, eosque solos non venisse, quos adversa valitudo in suis sedibus vel in itinere tenuisset. Sane propter cathedras quas episcopis vacuas apud se esse dixerunt, responsum est etiam a catholicis sexaginta 〈quattuor〉 esse quibus successores episcopi nondum fuerant ordinati. Ac per hoc in istis utriusque partis subscriptionibus et falsitates in Donatistis constitit fuisse deprehensas et eorum numerum episcoporum minorem, quandoquidem soli aegroti non venerant Carthaginem pro quibus tamen in itinere aegrotantibus alii subscripserant. Et omnium nomina cum ipsis etiam pro quibus alii subscripserant ducenta septuaginta novem subscriptio continebat, neque ullo modo credibile sit multo plures quam centum viginti, hoc est tertiam partem omnium eorum, in suis sedibus aegrotare potuisse et ideo non venisse Carthaginem. 15. 〈XV〉 Quinto decimo loco egressis omnibus, qui iam superfluo praesentes cc 269 erant, et remanentibus eis quos necessarios utrique delegerant, in perendinum diem

40 notaria] cf. 1,4,3 29 Gargilianis lo ma pe la; Gergilionis P am er ‖ 31 valitudine P am la; valetudine er lo ma pe 32 hi P ; illi edd ‖ 33 illi etiam tr. P ‖ 38 impediti essent P; impediti am er lo; essent impediti tr. ma; sint impediti pe la ‖ 40 sua om. P | notaria P am er lo ma; notoria pe la ‖ 42 valitudo P am; valetudo er lo ma pe la ‖ 43 quas sl. P ‖ 43sq. apud se vacuas episcopis tr. P ‖ 44 quattuor la (cf. gesta 1,217,8); om. P am er lo ma pe ‖ 46 fuisse edd; esse P ‖ 48 alii] aliis am ‖ 49 nomina] etiam add. P (ac.) ‖ 50 sit P am er lo ma; fit pe la | quam] viginti septem add. P (ac.) ‖ 51 aegrotare P ma; aegrotasse am er lo pe la

1,214 1,215 27

30

35 1,217

40

1,217,7 AU 46

50

1,218 1,220

276 | Augustinus, Breviculus collationis

collatio dilata est utrorumque consensu, quoniam dies praesens iam videbatur emensus. secundus 1. 〈I〉 Primo loco cum die intermisso ad memoratum locum, sicut placuerat et 3.6.411 dies constitutum fuerat, conveniretur, obtulit consessum iterum cognitor deprecans ut 2,1.3sq. fieret. Et mox catholici consederunt, Donatistae autem recusaverunt; in qua recusaAU 2,5 7 2,12 2,58 2,12 2,13 2,14–16 2,19–20 6 2,21 2,32.44.59 2,43 2,45 2,32.45 2,35 2,36 14 2,48 16 2,50

tione inter cetera id quoque dixerunt quod scriptum sibi esset cum talibus non sedere. Ad hoc catholici, ne morae fierent, tunc non responderunt, sed opportuniore loco in tertii diei collatione. Tunc ergo etiam ipse cognitor stando se cogniturum esse respondit. 2. 〈II〉 Secundo loco recitata est notaria quam pridie dederant petentes ut sibi mandatum catholicorum ederetur, quo considerato possent in diem constitutum pe 49 instructi adesse, eo quod exceptores cum conscriptione gestorum occurrere non valerent, et responsio *cognitoris, qua iussit fieri quod *in eadem notoria petebant. 3. 〈III〉 Tertio loco cum quaesisset cognitor, quid etiam de subscriptionibus responderent, id est utrum eis placeret quod edicto proposuerat, ut prosecutionibus suis quisque subscriberet, et respondissent catholici iam se in hoc consensum suum litteris expressisse, illi se multum moveri dixerunt, quod haec consuetudo non haberet. Et cum cognitor interrogasset utrum eis sufficeret quod dati fuerant gestorum conscribendorum ex utraque parte custodes, dilationem petere coeperunt, ut sibi conscripta gesta ederentur et tunc responderent. Hic ortus est diuturnus conflictus cum eis, cum consensus eorum, quo placuerat ut illo die res ageretur, saepe recitaretur ex tabulis. Et cum se notas ignorare dicerent petentes ut prius eis ederentur gesta conscripta, cognitor iussit, ut, quod eorum notarii exceperant, *prolatis codicibus, qui signati custodiebantur, eis recitaretur, ne contra suum consensum venirent. cc 270 Cumque et ipsi saepe de gestorum editione causarentur quod exceptores non occurrissent gesta conscribere, etiam hoc eis responsum est, quod notaria sua ideo se petisse dixerant edi sibi catholicorum mandatum, ut ad praesentem diem instructi occurrerent, quia exceptores occurrere cum gestorum editione non possent. Ubi non invenientes quod dicerent voluerunt iterum praescriptionem diei refricare, de qua fuerat eis satis superque responsum et inde iam fuerat primo die transitum. Sed tunc

2,1,4sq. scriptum…sedere] cf. Ps. 25,4 5sq. opportuniore loco] cf. 3,18,5sq. 3,2 edicto] cf. gesta 1,10,54–56 4 litteris] cf. 1,5 8sq. consensus…tabulis] cf. 1,15 13 notaria] cf. 2,2 16 praescriptionem] cf. 1,8,5 15,4 emensus] explicit collatio primae diei eiusdem Augustini episcopi collatio secundae diei add. P 2,2,1 notaria P am er lo ma; notoria pe la; Donatistarum fortasse addendum ‖ 4 cognitoris lo pe la; cognitorum P am er ma | in eadem notoria scripsi; post cognitoris P am er lo; in eandem notoriam post cognitoris ma pe la ‖ 3,3 quisque P er lo ma pe la; quisquis am ‖ 4 haec P am; hoc er lo ma pe la 5 sufficerent quot pe ‖ 10 prolatis Petitmengin, Recherches, p. 4; perlatis P edd ‖ 11 recitaretur edd; recitarentur P am ‖ 13 notaria P am er lo ma; notoria pe la ‖ 16 quod P am er lo pe la; quid ma diei P er lo ma pe la; die am

1,15,3 – 3,2,17 | 277

eis catholici etiam ad hoc responderunt, quod non solum in edicto cognitoris Calendarum Iuniarum dies constitutus legeretur, sed etiam ipsi octavo Calendas Iunias suum mandatum conscripsissent, cum iam transisset dies quo dicebant agi debuisse causam, id est quarto decimo Calendas Iunias. Dictum est etiam ipsum Primianum pe 50 ad Calendas Iunias se pollicitum occurrere. Quae omnia ideo a catholicis dicta sunt, quod audierant eos etiam in populo suo de hac re invidiose locutos; et tamen inter haec omnia illi in petenda dilatione vehementissime perstiterunt. Quod cum vidissent catholici ad hoc eis diu negari, ut gesta multis verbis onerarentur, petierunt cognitorem, ut eis quam petebant dilationem concederet. Et concessa est sex dierum dilatio, respondentibus exceptoribus quando editio gestorum posset occurrere, et illis promittentibus, cum gesta edita fuerint, se suis prosecutionibus subscripturos.

20 AU 2,56 25 2,61,3 2,61,11;64 2,62

I. 1. 〈I〉 Tertio die collationis, id est sexto Idus Iunias, ingressis partibus primo loco, tertius dies 3,1–3

8.6.411 utrum edita eis gesta fuerint, cognitor inquisivit. Respondit officium se ante diem

quam promiserat edidisse, quod ex utriusque partis cautionibus probaretur; et recitatae sunt cautiones, quibus constitit catholicos accepisse gesta octavo Idus Iunias hora diei quinta, Donatistas autem hora diei tertia. II. 2. 〈II〉 Secundo loco cum cognitor iussisset principale negotium iam proponi, dictum est a catholicis olim se agere velle principale negotium et hoc esse ut crimina quae solent Donatistae dicere in ecclesiam toto orbe diffusam si possent probarent. Responsum est a Donatistis ut prius quaereretur qui essent qui agerent, ut morae cc 271 fierent de discussione personarum. De qua re cum diu confligeretur catholicis recusantibus et ut remotis superfluarum morarum tergiversationibus ad causam veniretur vehementer instantibus – contra Donatistae obnixissime contendebant ut personae discuterentur, et flagitabant ut exprimerentur qui petissent ab imperatore istam fieri collationem; volebant enim ut constaret catholicos esse petitores, ut ex forensi iure possent discutere personas petitorum, cum iam in actione prima recitatum fuisset catholicorum mandatum, ubi se ostendebant non petitores esse, sed pe 51 defensores adversus crimina quae illi eorum communioni obicere solent, cum ipsi prius exegerint ut ecclesiae causa non forensibus formulis, sed magis divinarum scripturarum testimoniis ageretur, confessique fuerint lecto catholicorum mandato scripturis sanctis eos ecclesiae causam firmare voluisse, seque ex eadem divinae legis auctoritate vicissim acturos esse promiserint; tunc ergo quasi obliti *quid exegerint et quid etiam ipsi polliciti fuerint, cum de ecclesiae criminatione et purga-

18 edicto] cf. 1,2 20 mandatum] cf. 1,4 2,10sq. in…mandatum] cf. gesta 1,55 12 defensores…solent] cf. gesta 1,55,20 12–14 cum…ageretur] cf. gesta 1,47.53 14–16 confessique…promiserint] cf. gesta 1,70 25 eis … negari P am ma; eos diu nugari er lo pe la ‖ 28 subscripturos] explicit collatio secundae diei. Eiusdem Augustini operis breviculi collationum. Collatio tertii diei add. P am 3,1,2 eis edd; illis P ‖ 5 hora diei2 (cf. gesta 3,5,8) P; eodem die edd ‖ 2,5 cum P edd dv (p. 352); ne la ‖ 16sq. quid … quid er lo ma pe la; quod … quod P am

3,4 3,5 3,6 3,7 3,15 3,15–22 6

AU 10

15

278 | Augustinus, Breviculus collationis

20 3,29 AU 3,36 3,37 3,38 3,39 29 30 3,40 3,41.44.47 3,53.55. 59.70.84.86 3,84.86 3,79 39 3, 75 3,91 3,92.94 5 3,96 3,70.77.79.84. 86 10 3,84

tione catholici proposuissent agi oportere, coeperant personas quaerere petitorum, ut eas possent ex forensi iure discutere; contra ergo catholici resistebant et propter praescindendas moras quas eos et praeparare audierant et innectere iam videbant perseveranter instabant ut ecclesiae causa potius ageretur – in conflictu perventum est, ut imperatoris praeceptum quo collationem iussisset fieri legeretur, ut eo modo petitorum persona constaret. Videbatur enim et cognitori, ne quid Donatistis etiam de ipso iure forensi veluti iusta poscentibus negaretur, prius petitorum constituendas esse personas. Praecepto ergo imperiali recitato collationem petisse catholicos declaratum est eamque esse concessam. Tunc Donatistae etiam preces, quibus ab eis illa collatio petita est, postulare coeperunt. Hic, cum eis ipse cognitor responderet in pragmatico rescripto preces inseri non solere, ad id se converterunt, ut mandatum catholicorum, quo mandaverant peti ab imperatore collationem, eosdemque legatos, quos ad hoc impetrandum miserant, sibi ederent atque proderent, asserentes discutere se debere quae mandata sunt atque ibi invenire posse *mendacia catholicorum quae de illis imperatori locuti sunt. Hoc cum intellegerent catholici ad hoc inquiri ut invenirentur occasiones quibus prolixi temporis morae ac dilationes ingererentur, asserebant omnino quod peterent ad causam non pertinere, quandoquidem collationem ab eis petitam ipse imperator apertissime ostenderet, cui cognitorem de- cc 272 derat ut superstitionem manifesta ratio confutaret, et [ut] vehementer *urgebant, ut pe 52 remotis omnibus morarum interpositionibus et aliarum interponendarum inquisitionibus id potius ageretur quod ea collatione agi ab imperatore praeceptum est, quam et petitam ab illo et concessam esse constabat. 3. Inter haec etiam de catholico nomine, apud quos potius esset, pauca ab utra- III. que parte invicem dicta et obiecta sunt, et iussum est principali causae potius reservari. Et post aliquanta, identidem cum catholici nominis facta mentione dicerent Donatistae apud se potius esse catholicam, interlocutus est cognitor se interim sine cuiusquam praeiudicio non posse aliter appellare catholicos quam eos appellavit imperator a quo cognitor datus est, illos autem, quanto magis se esse catholicos dicerent, tanto magis iam causam ipsam remotis morarum interpositionibus agere debere, in qua probare possent se potius esse catholicos. Hic Donatistae post tantas moras et tot interlocutiones cognitoris contra eos prolatas exigentis ut causa potius ageretur atque testantis de legatorum personis vel [a] mandato quod eis iniunctum est nec ad causam aliquid pertinere nec sibi aliquid ut hinc requireret fuisse prae-

36 ut1 …confutaret] gesta 1,4,21–23 18 coeperant P am er; coeperunt lo ma pe la ‖ 21 in conflictu superioribus adnectunt edd ‖ 27 cognitor ipse tr. P ‖ 28 converterunt edd; verterunt P ‖ 30sq. se discutere tr. P ‖ 31sq. mendacia catholicorum scripsi (cf. gesta 3,46,2; 3,52,3; 3,65,6; 3,67,5; 3,75,6.10.15; 3,89,8sq.20sq. et saepius); mandata catholicorum P am er lo ma; del. pe la ‖ 35 cui P am lo; qui er ma pe la ‖ 36 ut2 P am; del. er lo ma pe la | urgebant pe la; urgebantur P am er lo ma ‖ 38 ab … est edd; imperator praeceperat P ‖ 3,6 catholicos esse tr. P ‖ 7 causam P er lo ma pe la; causum am ‖ 10 a P am er lo; del. ma pe la

3,2,18 – 4,8 | 279

pe 53

cc 273

IIII.

pe 54

ceptum dixerunt, ut, si in legatis vel mandato quod eis datum est manifestando [falsum] noluissent catholici obtemperare iudicatis, saltem hoc responderent utrum loco petitorum consisterent, multum mirantibus catholicis cur eos Donatistae dixerunt in edendo legatorum mandato non parere iudicatis, cum potius contra ipsos tam multis interlocutionibus cognitor pronuntiaverat. Interrogaverunt ergo catholici quibus iudicatis non paruerint, et Donatistis ad hoc non respondentibus interlocutus est cognitor, 〈ut〉 ad illud quod de loco petitoris Donatistae quaesierant catholici responderent. Et responderunt se hoc proponere ut crimina quae solent Donatistae communioni eorum obicere vel probentur vel diluantur, ut possit Donatistarum separatio vel defendi vel corrigi. Tunc cognitor cum responsionem a Donatistis exigeret, *responderunt Afros qui se catholicos dicerent alienam causam velle defendere, hoc est totius orbis *ecclesiae, de qua sibi nihil debere praeiudicari, cum inter Afros hoc negotium ventiletur, et expectare potius ecclesiam transmarinam ut qui vicerint ipsi ad eam pertinere videantur et ipsi habeant catholicum nomen; sed in fine prosecutionis suae rursus de persona petitoris ut sibi responderetur postulaverunt. Hic catholici ad utrumque breviter responderunt, et quia de personis iam primo et secundo iudicio quaestio fuerit terminata, et quia ecclesiae toto orbe diffusae, cui testimonium perhibet scriptura divina, ipsi, non Donatistae communicant, unde catholici merito et sunt et vocantur. Donatistae autem responderunt non catholicum nomen ex universitate gentium, sed ex plenitudine sacramentorum institutum et petiverunt ut probarent catholici sibi communicare omnes gentes. Quod catholici cum gratissime acciperent et peterent ut hoc probare permitterentur, rursus illi de mandato illo, quod legatis iniunctum [est] edi sibi petiverant, quaestionem refricare coeperunt et a causa ecclesiae quae iam in medium discutienda pervenerat iterum resilire, modo mandatum supradictum petendo, modo de petitoris persona ut constaret instando, modo ut de his ipsis quae petierant iudicaret cognitor exigendo, de quibus iam totiens fuerat interlocutus et eos illa frustra petere pronuntiaverat. 4. Sed cognitor, quamquam viderentur non recte petere edi sibi mandatum quod legatis iniunctum est quia id, quod sufficiebat ad causam, collationem petitam concessamque, constabat, non ei tamen videbatur iniuste illos petere ut petitoris persona constaret. Catholici autem videntes (quod iam sibi fuerat antea nuntiatum, et hoc eorum intentione satis intellegebant) non ob aliud Donatistas personas quaerere petitorum nisi ut liceret eis personarum discussione longissimas temporum et dilationum moras ingerere, quoniam vehementer nolebant ut perveniretur ad causam, in qua se nihil habere quod dicerent, sicut res ipsa *vel sero postea patefecit, plenissi3,36 supradictum] cf. 3,2,28 13 falsum P am er; del. lo ma pe la ‖ 15 legatorum mandato am er lo ma pe; mandato legatorum tr. P 18 ut add. la; om. P am er lo ma pe ‖ 22 responderunt lo ma pe la; respondit P am er ‖ 23 ecclesiae ma pe la (dubitanter); ecclesiam P am lo pe ‖ 24 expectare P am er lo pe la; exspectari ma ‖ 28 secundo] loco add. P (del. uv.) ‖ 34 est (cf. 3,4,2) P am; om. er lo ma pe la ‖ 4,7 ingerere P pe la; inserere am er lo ma | perveniretur P er lo ma pe la; pervenietur am ‖ 8 vel er lo ma pe la; ut P am

3,97 3,97,7 3,97,5 AU 3,97,5 3,98 18 20 3,99

25

3,100 3,102 31 3,102,10 3,104–106 35

3,107

AU 5

280 | Augustinus, Breviculus collationis

3,108.110. me sciebant – hoc ergo videntes catholici noluerunt personam suscipere petitorum 116 asserentes non se obicere crimina, sed obiecta defendere; quae cum defendissent et 11 falsa esse demonstrassent, consequenter eos apparere qui sint et quanta iniquitate 3,114 se ab unitate *diviserint. Hic Donatistae asserebant, quocumque modo etiam de ipsis 3,116 15

3,110 20 3,111.113. 117 AU 3,112.118 3,120–124 6

3,125.127. 133.135 AU 13 3,125–140 15 3,127.140

3,141 20 3,141,9

criminibus quae vellent diluere ultro catholici cogerent sibi adversarios respondere, petitorum eos habere personam. Sed catholici respondebant ad hoc se petisse collationem, non ubi *obicerent diluenda, sed ubi obiecta diluerent, quoniam et mandatum Donatistarum adversus traditores et persecutores factum erat et verba Primiani, quando prius a catholicis de collatione conventus est, crimen eis eum obicere testabantur, ubi dixerat: “Indignum est ut in unum conveniant filii martyrum et progenies traditorum;” et quamvis tunc conferre noluissent, postea tamen in iudicio cc 274 praefectorum se audiri et discuti velle *dixerant. Quem eorum de collatione consensum tenentes catholici hoc ut fieret ab imperatore petiverant. 5. Tunc iussit eos cognitor obiecta a se crimina iam probare nec de petita collatione personam petitoris ostendi, si etiam utrique petisse probarentur. Hic Donatistae identidem petere coeperunt ut de persona pronuntiaret; et pronuntiavit cognitor dicens, si collationem pars utraque petivisset, eum esse petitorem qui crimina obiceret. Et exegerunt Donatistae ut probaretur a catholicis utrum collationem utrique petiverint. Ubi cognitor cum dixisset: “Hoc catholici probare debebunt”, ortus est iterum moratorius conflictus de catholico nomine et Donatistarum et Caecilianistarum. Deinde obtulerunt catholici gesta habita in iudicio praefecturae, quibus probarent etiam Donatistas collationem petisse. Quae cum iussisset cognitor recitari, rursus illi ad praeterita redierunt et, de his ut pronuntiaret cognitor, flagitare coeperunt, de quibus totiens pronuntiaverat, id est de persona et de mandato legatorum, pe 55 quod sibi ut ederetur totiens superfluo postulaverant. Hoc autem agebant, quantum intellegebatur, timentes ne gesta praefectoria legerentur, ubi suam causam quibusdam inconsideratis et temerariis responsionibus vulneraverant. Diu itaque conflictatum est ab eis et maxime cum ipso cognitore, cum ipsi peterent edi sibi mandatum legatis iniunctum aut pronuntiaret eos hoc superfluo petivisse, ille autem et pronuntiasse se diceret et pronuntiaret hoc omnino ad praesens non pertinere iudicium, ubi declararetur imperialibus litteris quid petitum esset quidve concessum. Et tandem aliquando ad iussum eius coeperant gesta praefectoria recitari; quorum gestorum cum dies et consules fuissent recitati, continuo rursus Donatistae interruperunt et eadem illa praeterita poscere coeperunt. Sed cum cognitor interloqueretur debere gesta recitari, ut de petitoris persona constaret, illi contra ab initio coepe-

4,15sq. mandatum] cf. 1,14 18sq. professio Primiani an. 403 (Maier II, 71, p. 124–126) 12 diviserint er lo ma pe la; diviserunt P am ‖ 15 obicerent (cf. gesta 3,116,2: ubi obiciamus diluenda) er lo ma pe la; obicienda P am ‖ 19 noluissent P am; noluisset er lo ma pe la ‖ 20 dixerant (cf. gesta 3,110,11) scripsi; dixerat P edd ‖ 5,6 probare debebunt edd; probabunt P ‖ 16 aut] ut fortasse addendum ‖ 19 recitari edd; legi P

3,4,9 – 6,34 | 281

runt dicere esse gesta priora, quae deberent potius recitari. Contra a catholicis dictum est ideo illos nolle ut gesta praefectoria legerentur, quod in eis prosecutiones proprias formidarent. V. 6. Obtulerunt ergo Donatistae gesta proconsularia et vicariae praefecturae, ubi catholici petierant eos actis municipalibus conveniri, ut collatione utrorumque facta error de medio tolleretur, longe antequam ipsam collationem ab imperatore petivissent; et his gestis catholicos volebant ostendere loco assistere petitorum, quia illic eos dixerant haereticos multa contra divinas leges humanasque committere. Contra hoc catholici dicebant ideo se etiam tunc flagitasse collationem ut contra eorum cc 275 crimina pro ecclesia responderent. Itaque petiverunt saepius, ut, si ea gesta recitanda essent quae priora esse constaret, illa potius legerentur, ubi Donatistae primitus causam Caeciliani ad imperatorem Constantinum per Anullinum proconsulem accusando miserunt. Recitatisque gestis, quae ipsi proferebant, non sunt recitata illa pe 56 quae apud praefectos habita iam coeperant recitari; et coepit esse conflictus ut, si propterea gesta quae Donatistae protulerant praelata sunt gestis quae a catholicis prolata fuerant quia priora reperta sunt ut ipsa potius recitarentur, saltem post ipsorum recitationem recitarentur etiam illa longe priora, ubi eos appareret in hac tota causa quae agebatur primitus accusatores extitisse per proconsulem apud imperatorem. Ista ergo ne recitarentur vehementer Donatistae obluctabantur multis et multiplicibus prosecutionibus resistentes, sicut obluctati fuerant et extorserant, ne illa praefectoria legerentur. In hac autem obluctatione saepe repetebant illud iam detritum et tot interlocutionibus cognitoris repulsum de mandato legatorum sibi edendo; repetebant etiam quaestionem quae fuerat iam ante transacta, utrum testimoniis legis an publicis gestis catholici agere mallent, et dicebant ut, si testimonia divinae legis eligerent, facerent omnium legum publicarum gestorumque iacturam, si autem publicis legibus et gestis agere potius vellent, omitterent divina documenta. Et tamen, si hoc eligerent catholici ut publicorum gestorum documentis potius agerent, dicebant se Donatistae nec hoc permissuros ut ea quae a catholicis offerebantur gesta legerentur, eo quod haberent validam temporis praescriptionem, illam scilicet de qua eis fuerat sufficienter et a catholicis et ab ipso cognitore responsum, quia ipsam causam lapsam et agi iam non posse dicebant, quia dies transierat quo menses quattuor complerentur. Vehementer enim eos timere apparebat ne gesta legerentur, quibus doceretur a maioribus eorum Caecilianum apud imperatorem primitus accusatum et deinde iudiciis et ecclesiasticis et imperialibus absolutum atque purgatum, hoc est ne ipsa causa omnino propter quam ventum fuerat ageretur, ubi se evidentissime superari posse sentiebant. Sic autem nolebant et timebant ut hoc etiam confiteri cogerentur, dicentes quod sensim, id est paulatim, inducerentur

6,4 illic] gesta 3,174,5 6,9 Anullinum pe la; Amillinum P am (AL. Mercellinum add. mg.) er; Anulinum lo ma ‖ om. ma ‖ 22 eligerentur P (uv.) ‖ 27 fuerat eis tr. P ‖ 34 confiteri edd; fateri P

12 a P edd;

3,141,11 3,141,13 25 3,141,16

3,155.176 6 3,144.148. 152.168.170. 173.176 3,174 3,144–220 12

15 3, 141 3,157–163 3, 149.153. 181.183.185. 191 23 3,183 25

AU 30

AU 3,151,1;193,1

282 | Augustinus, Breviculus collationis

35 in causam et ad causae interna deducerentur, quod utique optare deberent, si non de

3,208 3,194 5 3,160 3,164

10 3,155.187. 197.201

3,187,2 16

3,190.194 20 3,152 3,194.202. 212.215 AU AU 26 3,215.220 3,217 3,220

5 3,221 3,222.235

inanibus et moratoriis praescriptionibus, sed de ipsius causae veritate confiderent. 7. Contra ergo catholici cum vehementer conarentur ut ad causam perveniretur, quo eos prorsus nolle pervenire cernebant, respondebant tamen iterum atque iterum eisdem ipsis quae illi totiens iam transacta repetebant. Et quoniam duo erant quae in medium venerant, unum de editione mandati quod legatis iniunctum est, alterum utrum divinis testimoniis an gestis publicis catholici agere mallent, de mandati illius editione et catholici responderunt non ad eos neque ad praesentem causam omnino pertinere, 〈et〉 ipse cognitor quod saepius pronuntiaverat iterum pronuntiavit, legatorum personam et mandatum quod susceperunt omnino se non posse discutere et ab eo quod sibi iniunctum est non debere discedere, quandoquidem satis apparebat imperialibus litteris quibus iudex huic causae fuerat constitutus collationem ab imperatore concessam; de illo autem altero, ubi quaerebant quid eligerent catholici, utrum divina documenta an gesta publica, saepius catholici responderunt, si Donatistae hominum crimina non obicerent quae velut traditoribus obicere consueverunt, sed tantummodo id quaereretur quae vel ubi esset ecclesia, nihil se acturos publicis gestis, sed scripturarum divinarum tantummodo testimoniis; si autem in illa hominum accusatione et criminatione persisterent, quia et ipsi ista nisi talibus gestis demonstrare non possent, sine dubio et catholicos huiusmodi crimina gestis publicis defensuros; aliter enim ista nec accusari poterant nec defendi. Haec eis saepius et a catholicis et ab ipso cognitore repetita et inculcata sunt, multis et variis modis multarum prosecutionum illis ad eadem redeuntibus et eadem repetentibus ne ageretur causa et ne gesta legerentur quae iam in manibus esse cernebant. Sed aliquando evicit cognitor tam longas obstinationes et iussit recitari quae a catholicis data sunt; et coepit tandem agi causa propter quam tot episcopi partis utriusque convenerant. Quod mirabiliter factum est ut, cum Donatistae propterea quaererent petitoris personam ne perveniretur ad causam, ipsa inquisitio petitoris subito in medium mitteret causam. 8. 〈III〉 Tertio ergo loco haec acta sunt: Lecta est relatio Anullini proconsulis ad imperatorem Constantinum; quam quaerentibus Donatistis unde prolata sit catholici responderunt in archivo proconsulis, si dubitarent, esse quaerendum. In qua relatione evidentissime continetur ipsos primitus ad imperatorem Constantinum per memoratum proconsulem ea quae Caeciliano crimina obiciebant accusando misisse. Qua perlecta Donatistae quaerere coeperunt quem sibi catholici dicerent patrem. Quibus cum ab eis esset responsum secundum evangelium, ubi scriptum est: Ne 8,7sq. Mt. 23,9 35 deducerentur] ut add. P ‖ 36 moratoriis P er lo ma pe la; in oratoriis am ‖ 7,5sq. editione illius tr. P ‖ 6 et edd; om. P ‖ 7 et ma pe la; om. P am er lo ‖ 11 catholici] saepius catholici responderunt add. P (ac.) ‖ 18 poterant P edd; poterunt Engelbrecht (pe in app. crit.) ‖ 22 evicit P am er la; vicit lo ma pe ‖ 8,1 Anullini pe la; Amillini P am (vl.); Mercellini P (vl.) am er; Anulini lo ma ‖ 3 archivo P er lo ma pe la; arcivo am | quaerendum] quaerendam fortasse melius

pe 57 VI. cc 276

pe 58

VII.

cc 277

3,6,35 – 10,9 | 283

vobis dicatis patrem in terra; unus est enim pater vester deus, etiam hoc audito nihilominus quaerere coeperunt utrum eis Caecilianus pater esset an mater, cum iam dictum fuisset a catholicis nec patrem sibi eum esse nec matrem, sed fratrem sive bonum si bonus esset, sive malum si malus esset, quia et malus propter sacramenta communia frater esset; hinc aliquanto diutius conflixerunt Donatistis eadem repetentibus et catholicis eadem respondentibus. Nam et hoc obiecerunt Donatistae, quomodo diceret apostolus: Et si multos paedagogos habetis in Christo, sed non multos patres; in Christo enim Iesu per evangelium ego vos genui, et responsum est a catholicis hoc honorificentiae causa dictum propter evangelicum ministerium, quod dispensabat apostolus; nam patrem ad fidem salutemque aeternam non esse nisi deum. Neque enim posset contrarium Christo apostolus loqui ut, cum ille diceret: Ne vobis dicatis patrem in terra; unus enim pater vester deus, contra apostolus tamquam pe 59 resistens *verbis Christi patrem se diceret eorum quibus annuntiaverat evangelium, nisi esset utique distinguendum quid divinae gratiae, quid humanae honorificentiae causa diceretur. 9. Quaesierunt etiam quis ordinaverit Augustinum nescio quas sicut iactabatur calumnias praeparantes. Ubi cum eis intrepide responderet a Megalio se ordinatum, qui tunc fuerit primatus episcoporum in Numidia ecclesiae catholicae, et urgeret instanter ut iam proferrent quae praeparaverant, ut ibi etiam calumniosi demonstrarentur, illi intentionem in aliud detorserunt redeuntes ad Caeciliani personam, quam *dicebat catholicae ecclesiae non obesse, etiamsi vera eius crimina monstrarentur, et tamen etiam ipsa non posse vera monstrari. VIII. 10. Tunc itaque Donatistae protulerunt litteras quas ab universo concilio suo se accepisse dicebant, quibus responderetur mandato catholicorum, quod primo die actionis fuerat allegatum et die sequenti, antequam ad secundam actionem die tertio veniretur, data notaria Donatistae edi sibi poposcerant, ut instructi possent ad cc 278 cognitionem venire. Et fortasse propter has litteras diligenter scribendas etiam ipsa secunda actione dilationem petiverunt, quae illis sex dierum concessa est. 〈IIII〉 Quarto itaque loco haec acta sunt: Lectae sunt supradictae litterae Donatistarum quibus conati sunt respondere mandato catholicorum quod gestis primae actionis insertum est. Cui mandato non eos potuisse respondere inveniet qui utraque

14sq. 1 Cor. 4,15 16sq. propter…apostolus] cf. 1 Cor. 4,1 10,2sq. mandato…allegatum] cf. 1,10 7 supradictae] cf. 3,10,1 8sq. quod…actionis] cf. 1,10 8 dicatis … terra edd; in terra dicatis patrem tr. P; patrem dicatis in terra gesta 3,235,3 ‖ 10 esse edd; om. P ‖ 16 ministerium P am er lo ma; mysterium (cf. 1 Cor. 4,1) pe la ‖ 20 verbis er lo ma pe la; verbi P am ‖ 9,2 eis edd; om. P | Megalio lo ma pe la; Megallio P am er ‖ 3 qui P am er lo ma pe; cui la | primatus P am er la; primas lo ma pe ‖ 4 praeparaverant P; praeparaverunt edd ‖ 6 dicebat scripsi; dicebant P edd | catholicae P am er lo ma; catholici pe (secundum Morel) la ‖ 10,4 notaria P am; notoria er lo ma pe la ‖ 7 itaque om. P ‖ 9 inveniet ma pe la; inveni et P am er lo

3,231 3,232 10 3,234–236 3,239 3,242,5 16 3,242,7 3,242,19 20

3,238. 243–245 3,247

3,249 3,235,7 7 3,249

2,12 5 3,251.254. 258 3,258,8

284 | Augustinus, Breviculus collationis

10 legere et considerare voluerit: [quam] Primum, quia testimonia ex lege et prophetis

AU 16

AU 21 3,258,16–39 3,258,62 25

3,258,40 30 3,258,58 3,258,60 AU 35 AU 3,258,64 40

et psalmis et *apostolicis atque evangelicis litteris deprompta, quibus ostenditur ecclesia catholica per totum mundum diffundi incipiens ab Hierusalem, unde in propinqua et longinqua crescendo etiam in Africam venit et in alia loca et civitates, per quas primitus *dilatata est, in quibus multae ecclesiae ad ipsam unicam pertinentes apostolico labore fundatae sunt, quibus Donatistas non communicare manifestum est, non solum *non pertractare, sed omnino nec attingere voluerunt nec aliquod pe 60 testimonium in tam prolixa epistula sua proferre ausi sunt de scripturis sanctis, *quo assererent ecclesiam partis Donati esse praedictam et praenuntiatam, sicut tam multa catholici protulerunt pro ecclesia cui communicant, quae incipiens ab Hierusalem toto orbe diffunditur. Has ergo partes testimoniorum tantorum cum omnino non attigissent, sed tamquam in illo mandato catholicorum cui respondere videbantur dicta non fuerint praeterissent, illud ostendere temptaverunt prolatis multis testimoniis divinarum scripturarum, quod ecclesia dei non cum malorum hominum commixtione futura praedicta sit. Et tamen postea cum ad evangelicam similitudinem venissent quam catholici in mandato suo posuerant de retibus in mare missis, quibus congregari dixit dominus omnia genera piscium et bonos a malis in litore, hoc est in fine saeculi, separari, etiam ipsi fassi sunt in ecclesia esse permixtos saltem occultos malos, zizania vero inter triticum non in ecclesia, sed in ipso mundo permixta dixerunt, quoniam dominus ait: Ager est hic mundus. De area sane, cui paleam catholici dixerant usque ad tempus ventilationis admixtam, tamquam omnino in evangelio nihil tale scriptum sit, exponere similitudinem istam *ne conati quidem sunt, sed quasi hoc a se ipsis catholici dixerint, eam tantummodo reprehenderunt velut ex testimonio Hieremiae prophetae, qui ait: Quid paleis ad triticum?, cc 279 non attendentes unde hoc ille dixisset; non enim *agebat de ecclesia, sed de divinis prophetarum visionibus et humanis somniis, ne ullo modo compararentur. Illam quoque similitudinem de ovibus et haedis qui simul pascuntur et in saeculi fine segregabuntur, quam inter alias catholici ex evangelio posuerant, omnino attingere noluerunt; neque enim poterant illic dicere etiam haedos a pastoribus in communi- pe 61 bus pascuis ignorari, sicut dixerant *intra retia pisces malos in mari a piscatoribus non videri.

10 lege] cf. gesta 1,55,23 | prophetis cf. gesta 1,55,38 11 psalmis] cf. gesta 1,55,66 | apostolicis] cf. gesta 1,55,93 | evangelicis] cf. gesta 1,55,76 11–15 quibus…sunt] cf. gesta 1,55,113 12 incipiens…Hierusalem] cf. Lc. 24,47 18–20 sicut…diffunditur] cf. gesta 1,55,23–112 19sq. incipiens…Hierusalem] cf. Lc. 24,47 25–27 in1 …separari] cf. gesta 1,55,137 25–27 de…separari] cf. Mt. 13,47–50 29 Mt. 13,38 33 Ier. 23,28 35–37 illam…posuerant] cf. gesta 1,55,132 10 quam primum P am; comperiet er; om. lo; primum ma pe la ‖ 11 apostolicis er lo ma pe la; apostolis P am ‖ 13 Africam edd; Affricam P ‖ 14 dilatata lo ma pe la; dilata P am er ‖ 16 non pertractare sed er lo ma pe la; pertractare sed non tr. P am ‖ 17 quo er lo ma pe la; quod P am ‖ 31 ne pe la; nec (fortasse melius) P am er lo ma ‖ 34 agebat (cf. d 10,13) scripsi; aiebat P edd ‖ 39 intra (cf. 3,14,9; 3,16,18) scripsi; inter P edd

3,10,10 – 11,29 | 285

11. Item cum catholici in mandato suo volentes ostendere toleratos a bonis in ecclesia malos nec bonos malorum contagione pollutos commemorassent exempla prophetarum et ipsius domini Christi et apostolorum et post haec etiam bonorum episcoporum et *iudicium ipsorum quoque Donatistarum, qui quosdam suorum in Maximiani schismate positos negaverunt Maximiani contagione pollutos, illi in suis litteris ad haec respondere conati de prophetis et de domino Christo et apostolis quodcumque dixerunt, de episcopis autem et Maximianistis siluerunt. In episcopis enim premebantur auctoritate Cypriani cuius verba ex epistula eius prolata catholici in suo mandato posuerunt, quibus manifestissime ostendebatur et praecepisse ut pro unitate in ecclesia mali tolerarentur nec propter ipsos ecclesia relinqueretur, et quosdam collegas suos etiam ipsum, a quorum malis moribus longe abhorrebat et de quorum factis pessimis non tacebat, in ecclesia tolerasse. Huius ergo auctoritate oppressi Donatistae cum de prophetis et domino Christo et apostolis aliquid dixissent, ad hoc tamen, non tolerandos in ecclesia permixtos malos, de episcopis omnino nihil dicere voluerunt. Et tamen etiam de Iuda traditore et de his, quos Paulus toleravit per invidiam Christum annuntiantes, ipse Cyprianus sic intellexit, sic scripsit, quemadmodum ea catholici in suo mandato posuerunt, quod et dominus Iudam ad exemplum malorum in ecclesia tolerandorum pertulerit et Paulus eos, de quibus talia dixit, non extra, sed intra ecclesiam sustinuerit. cc 280 De Maximianistis autem quid responderent, cum adhuc homines viverent de quibus possent apertissime facillimeque convinci? Proinde ad illud quod in mandato pe 62 suo catholici dixerant, eosdem Maximianistas a Donatistis per iudicia publica basilicis pulsos, utcumque respondere conati sunt non se criminaliter accusasse aut ad communionem suam invitum aliquem coegisse, sed res suas vel suorum civiliter repetisse, obliti quod Primianus aliquando dicendum apud acta mandavit: “Illi auferunt aliena, nos intermittimus ablata.” Ad illa vero quae de Maximianistis in catholicorum mandato dicta sunt, quod a se damnatos in integro honore susceperint, quod Maximiani socios ab illo pollutos esse negaverint, quod baptismum ab eis in schismate datum approbare potius quam rescindere atque iterare maluerint, nec

11,1–3 ostendere…prophetarum] cf. gesta 1,55,138 3 ipsius…Christi] cf. gesta 1,55,173 | apostolorum] cf. gesta 1,55,178 4 episcoporum] cf. gesta 1,55,183 | iudicium…Donatistarum] cf. 1,55,191 8 cf. Cypr. epist. 54,3,1 (CCSL 3B, 253,34–36) 8sq. cuius…posuerunt] cf. gesta 1,55,188 10–12 ut…tolerasse] cf. gesta 1,55,183 15sq. de2 …annuntiantes] cf. gesta 1,55,178 16 per…annuntiantes] cf. Phil. 1,15–17 22sq. eosdem…pulsos] cf. gesta 1,55,223 25sq. professio Primiani an. 403 (Maier II, 71, p. 124–126) 27 in integro honore] cf. concilium Bagaiense (CSEL 53, 278,8; Maier II, 56, p. 84–91) 28 quod1 …negaverint] cf. gesta 1,55,191–196.230 28sq. quod2 …maluerint] cf. gesta 1,55,206.225.231 11,4 iudicium pe la; iudicio (cf. 1,10,9) P am er lo ma | quoque (cf. 1,10,9) edd; om. P ‖ 6 de2 edd; om. P (cf. 3,11,13) ‖ 8 eius P am er lo ma pe; eis la (perperam) ‖ 15 voluerunt P edd; valuerunt fortasse melius (sed cf. 3,14,4) ‖ 23 utcumque P er lo ma pe la; utrumque am ‖ 24 vel suorum edd; suorumque P ‖ 27 susceperint edd; susceperunt P

5 3,258,87.123. 137 AU

10 3,258,123– 145.178–184 AU 15 AU

AU 21 3,258,189 AU 26 1,55,223 AU

286 | Augustinus, Breviculus collationis

30 leviter respondere temptaverunt, sed illa omnia miro quodam silentio, tamquam

AU 3,258,146. 152.163 AU 8 10 AU 3,258,166 AU 3,258,166 AU 17 3,258,3.8.185. 192 AU AU 5 3,258,203 AU

AU

3,258,62 6

dicta non fuerint, transierunt. 12. De ipso etiam baptismo quod in illo mandato a catholicis dictum est apostolum de quibusdam dixisse: Veritatem in iniquitate detinent, ut ostenderetur fieri posse ut non destruenda veritas in destruenda iniquitate teneatur, aut non intellexerunt aut id quod ipsi intellexerant, ne ab aliis intellegeretur, verbis suis obscurare voluerunt, dicentes hoc apostolum de gentilium errore dixisse, quasi ad rem pertineat de quorum errore dixerit, cum tamen ostenderit posse veritatem in iniquitate detineri, ut haec duo cum in uno homine inventa fuerint, et approbetur veritas et iniquitas corrigatur, sicut catholica facit, cum agnoscit in Donatistis et amplectitur sacramenti veritatem, detestatur autem in eis et corrigit haereticam iniquitatem. Et illud quod a catholicis in mandato dictum est non ideo destruendum baptismum Christi, quia *eum etiam haeretici tradunt, sicut non ideo negandus est Christus, quia eum etiam daemones confitentur, similiter aut non intellexerunt aut obscurare voluerunt, dicentes catholicos contra martyres locutos, non tamen exprimentes quos martyres dicerent, dicentes etiam eos daemoniis velle communicare, quasi haereticis pe 63 communicetur quando eorum anathematizatur iniquitas, quamvis in eorum consecratione inventus baptismus non destruatur, sicut anathematizatur iniquitas daemonum, quamvis in eorum confessione auditum nomen domini non negetur. cc 281 13. De persecutionibus etiam quas perpeti se queruntur multa in suis litteris posuerunt nec tamen respondere ausi sunt ad illud quod 〈in〉 mandato catholicorum dictum est, quod ipsi primitus apud Constantinum imperatorem accusaverunt Caecilianum, qui de imperatorum legibus conqueruntur, 〈in〉 invidiam catholicorum exaggerantes sive mortes quas eorum circumcelliones sibimetipsis inferunt, sive omnia quae non pro communione Donati, sed pro sceleribus quibus violenter saeviunt nefarieque vivunt, per leges publicas disciplinasque patiuntur, sicut etiam de oppido Bagaitano commemorasse ausi sunt, ubi manifestatum est quanta mala commiserint et quam minora perpessi sunt. 14. Ad illud quoque in catholicorum mandato quod dictum est de purgatione et absolutione Caeciliani et Felicis Aptugnensis, de quorum criminibus apud imperitos solebant catholicis magnam invidiam concitare, cum illic tota causa propter quam venerant versaretur, nihil omnino respondere in tam prolixis litteris voluerunt, quia et in eo, quod dicebant et divinis testimoniis velut astruebant, non esse malos in ecclesia tolerandos, sed ab eis recedendum propter contagium peccatorum, ita se

12,1 de…est] cf. gesta 1,55,206 1–3 apostolum…teneatur] cf. gesta 1,55,215 2 Rom. 1,18 9–12 et2 …confitentur] cf. gesta 1,55,218 12 quia…confitentur] cf. Mt. 8,29; Mc. 14,43; Lc. 4,34.41; Lc. 8,28 13,2sq. quod…est] cf. gesta 1,55,248 14,1sq. in…Aptugnensis] cf. gesta 1,55,250 12,11 eum er lo ma pe la; eam P am ‖ 15 anathematur pe ‖ 16 anathematur pe ‖ 13,2 in ma pe la; om. (fortasse melius) P am er lo ‖ 4 in pe (secundum Morel) la; om. P am er lo ma ‖ 5 omnia] damna vl. lo ‖ 7sq. oppido Bagaitano pe la; opido vagaitano P am er; oppido Vagaitano ma 14,2 Aptugnensis pe la; Aptuginensis P am er ma; Abtuginensis lo

3,11,30 – 15,24 | 287

pe 64

VIIII. cc 282

pe 65

dicere demonstrabant ut tamen ignoratis peccatis alienis neminem maculari posse faterentur. Hoc enim et de malis piscibus dixerant quod, sicut illos latentes in fluctibus quamvis iam intra retia non vident piscatores, sic latentes malos in ecclesia nesciunt sacerdotes et ab eis ideo minime polluuntur. Nec tamen vel leviter vel tenuiter in tam prolixis et tanta dilatione accepta conscriptis litteris probare conati sunt quod maxime in mandato catholicorum commemoratum est, ut probarent non solum vera esse crimina Caeciliani – nam hoc parum est –, sed etiam ecclesiae quae per omnes gentes usque ad terrae terminos dilatatur ea probari et innotescere potuisse, ut consequenter saltem secundum ipsos posset cognitorum peccatorum contagione maculari. 15. Cum itaque litterae Donatistarum recitatae fuissent, voluit cognitor ut etiam quae catholici recitanda dederant legerentur. Sed Donatistae ad ea quae scripserant ut responderetur flagitare coeperunt, quod et catholici magis volebant, ne illae litterae sic manerent, quasi eis non potuerit responderi. Incipientibus ergo catholicis respondere Donatistae interrumpere et obstrepere coeperunt, ne perpetuus respondentis sermo decurreret, sicut eorum litterae nullo interpellante fuerant recitatae. Volentibus ergo catholicis divina testimonia quae ipsi posuerant et ea quae *illi commemoraverant ostendere quemadmodum essent accipienda, ne inter se deprehenderentur esse contraria, cum essent utraque divina et utique consona, non dissona esse deberent, primitus de areae similitudine coeperunt dicere. Tunc Donatistae interrumpentes dixerunt quod de area non legeretur in evangelio scriptum, cumque expressius a catholicis locus evangelii commemoraretur, rursus *interrumpendo dixerunt occultos malos dictos esse paleam postea ventilandam. Inde inter strepitus et interruptiones eorum de zizaniis et tritico dissensio nata est propter mundi nomen, quod Donatistae nolebant intellegi ecclesiam, quia scriptum est: Ager est hic mundus; et multa testimonia protulerunt, quibus sancta scriptura mundum non nisi malos commemorasset, sicuti est: Qui dilexerit mundum, non est caritas patris in illo, et cetera talia, ut quasi ex hoc ostenderent mundi nomine ecclesiam significari minime potuisse. Contra catholici alia testimonia proferebant quibus in bono mundi nomen esse positum ostenderetur, sicuti est: Deus erat in Christo mundum reconcilians sibi, et cetera huiusmodi, ubi ostenderetur ecclesia, quoniam ipsa utique per Christum reconciliatur deo. Et haec agebantur catholicis sermonem suum prosequendo perpetuare conantibus, illis autem ne id fieret perstrepentibus, cum suam responsionem non reservarent, sicut catholici fecerant cum eorum epistula

11–16 quod…maculari] cf. gesta 1,55,152 15,15sq. Mt. 13,38 17sq. 1 Io. 4,5 20sq. 2 Cor. 5,19 9 intra P am lo ma la; inter er pe ‖ 12 catholicorum mandato tr. P ‖ 15,8 illi ma pe la; illic P am er lo ‖ 9 consona] et add. P ‖ 12sq. interrumpendo lo ma pe la; irrumpendo P am er ‖ 14 dissensio edd; dissentio P ‖ 15 quod P am er lo pe; quo ma la ‖ 20 nomen P lo ma pe la; nomine am er 23 id edd; hoc P

AU 11

15 3,259 3,260 3,261 AU 3,261 3,262.263 3,264 3,261,12 9 3,262 11 3,263 3,265 3,274 3,266 17 3,272 20 3,261–273 3,267

288 | Augustinus, Breviculus collationis

25 legeretur, sed crebras contradictiones interponendo ne catholicorum prosecutio 3,264.265. 267.270 3,270,13.271. 273.278 3,281 3,281,12 huc usque gesta exstant 8 10

15

20

25

imperturbata procurreret impedirent. 16. Flagitantibus itaque patientiam eorum catholicis et per multas cognitoris interlocutiones vix impetrantibus responderunt litteris eorum ostendentes multis sanctarum scripturarum testimoniis et exemplis malos in ecclesia *sic nunc esse cc 283 permixtos, ut quamvis debeat vigilare ecclesiastica disciplina ad eos non solum verbis, sed etiam excommunicationibus et degradationibus corripiendos, tamen non solum in ea latentes nesciantur, sed plerumque propter pacem unitatis etiam cogniti tolerentur, sic ostendentes divina testimonia consonare, ut et illa, quibus commendaretur ecclesia cum malorum commixtione, hoc tempus eius significarent, qualis est in praesenti saeculo, et illa testimonia, quibus *commendaretur non habere commixtos malos, illud eius tempus significarent, qualis venturo saeculo in aeternum futura est: sicut nunc mortalis est, id est ex mortalibus hominibus constat, tunc autem immortalis erit, quando in ea nemo morietur; sicut ipse Christus isto tempore fuit pro illa mortalis, post resurrectionem autem iam non moritur et mors illi ultra non dominabitur, quod etiam ecclesiae suae in fine saeculi praestiturus est. Haec duo tempora ecclesiae, *qualis nunc est et qualis tunc erit, significata esse etiam duabus piscationibus, una ante resurrectionem Christi, quando mitti iussit retia nec sinistram nec dexteram nominans partem, ut nec solos malos nec solos bonos, sed pe 66 commixtos bonis malos intra retia suorum sacramentorum futuros doceret, post resurrectionem autem, quando iussit retia mitti in dexteram partem, ut post resurrectionem nostram bonos solos in ecclesia futuros intellegeremus, ubi ulterius haereses et schismata non erunt, quibus modo retia dirumpuntur; nam et evangelium non tacuit in prima piscatione commemorare retia esse dirupta et in novissima dictum 〈est〉: Et cum tam magni essent pisces, retia non sunt dirupta. De tali ecclesia dictum esse quod per illam non erat transiturus incircumcisus et immundus; ad immundos enim pertinere schismaticas separationes, *quae tunc non erunt, quia retia non sunt dirupta. Hoc etiam significasse quod corvus, avis immunda, exierit de arca et non redierit; quae tamen arca exeunte corvo non utique omnibus immundis animalibus caruit, sed in ea fuerunt et munda et immunda usque ad *diluvii, sicut in ecclesia boni et mali usque ad saeculi finem. Sed sicut non de immundis, sed de mundis

16,13sq. Rom. 6,9 16sq. una…partem] cf. Lc. 5,4–10 18sq. post…partem] cf. Io. 21,6–11 22 retia…dirupta] cf. Lc. 5,6 23 Io. 21,11 24 per…immundus] cf. Is. 52,1 26sq. corvus…redierit] cf. Gen. 8,6 29sq. de2 …sacrificium] cf. Gen. 8,20 16,3 sic nunc lo pe (in app.) la; nunc sic tr. ma pe; sic non P am er ‖ 9 commendaretur (cf. supra 7) scripsi; commendatur P edd ‖ 15 qualis1 (cf. d 10,3) scripsi; quae P edd | esse P am er lo pe la; est ma ‖ 19 autem] altera vel alia fortasse melius ‖ 22sq. dictum est ma pe la; dictum P am er lo; dicit fortasse melius ‖ 23sq. esse dictum tr. P ‖ 24 erat P am er lo ma; erit pe la ‖ 25 quae ma pe la; quia P am er lo ‖ 28 diluvii scripsi monente Alexanderson; diluvium P edd | ecclesia] et fortasse addendum

3,15,25 – 18,9 | 289

cc 284 animalibus Noe obtulit sacrificium, ita non hi qui mali sunt in ecclesia, sed hi qui 30

boni sunt perveniunt ad *deum. 17. De prophetis etiam, quia dixerant Donatistae in litteris suis non eos *communicasse illis in quos mala tanta dixerunt, responderunt catholici quod unum templum fuerit quo universi utebantur, nec quemquam prophetarum qui tanta dixerunt in malos constituisse sibi aliud templum, sacrificia, sacerdotes. Et quod Donatistae in litteris suis posuerant testimonia scripturarum quibus ostenderent ad peccata parentum etiam filios pertinere, cum hoc utique numquam recte intellectum sit nisi de his filiis qui parentum iniquitates imitarentur, responderunt catholici: Cum *tanta in illum populum et 〈tam〉 acerba dicta sint divinis eloquiis, quae etiam ipsi in suis pe 67 litteris commemoraverunt, ut quasi nullus illic remansisse videretur bonus, non solum ibi fuerunt idem ipsi prophetae sancti, verum etiam ex ipso populo exorti erant quos ipse dominus in suae carnis adventu laudabiles repperit, sicut fuerunt Zacharias et Elisabeth et sicut Iohannes filius eorum, sicut Simeon senex et Anna vidua. Unde apparet quam impie, quam calumniose obicerentur catholicis toto orbe diffusis crimina Caeciliani, cum Simeoni et Annae et ceteris talibus obici non possent crimina illius populi in quo nati fuerant sacramentis eiusdem populi consecrati, quae crimina eidem populo non humana opinio, sed sermo divinus obiecerat. Commemoratum est etiam testimonium propheticum, ubi signati sunt, ne cum malis perirent, qui gemebant facinora quae fiebant in medio eorum, nec tamen corporaliter separati sunt. 18. Deinde ubi commemoratum est, qualis separatio bonis hoc tempore ab impiis et malis fieri debeat, *ne communicetur peccatis alienis, corde videlicet et vitae morumque dissimilitudine, nec aliter intellegi debere quod scriptum est: Exite de medio eorum, recedite inde et immundum ne tetigeritis, id est ‘discernimini aliter vivendo et immunditiae non consenseritis’, ibi etiam opportunissimo loco responsum cc 285 est Donatistis ad illud quod dixerant, cum eos peteret cognitor ut sederent, scriptum sibi esse ut cum talibus non sederent. Dictum est enim a catholicis, cum eorum litteris responderent, non sic intellegendam esse separationem a malis hoc tempore, quemadmodum illi intellexerant qui secum tamquam cum impiis non sederunt, quia

17,1sq. dixerant…dixerunt] cf. gesta 3,258,85–122 4–6 Donatistae…pertinere] cf. gesta 3,258,138 12 Zacharias…eorum] cf. Lc. 1,5–80 12sq. Simeon…vidua] cf. Lc. 2,25–38 17sq. ubi…eorum] cf. Ez. 9,4 18,2 ne…alienis] cf. 1 Tim. 5,22 3sq. Is. 52,11 6 cum…sederent] cf. gesta 2,3,6 6sq. scriptum…sederent] cf. gesta 2,4 30 hi1 … hi2 P am er la; ii … ii lo ma pe ‖ 31 deum ma pe la; eum P am er lo ‖ 17,1sq. communicasse pe la; communicare P am er lo ma ‖ 4 sacrificia edd; sacrificium P ‖ 5 posuerant P am er lo pe la; posuerunt ma ‖ 7 his P am er la; iis lo ma pe | tanta lo ma pe la; tantum P am er ‖ 8 tam pe la; om. P am er lo ma ‖ 10 idem P am pe la; iidem er lo ma ‖ 11 repperit P; reperit edd ‖ 12 Elisabeth ma; Elizabet P; Helizabet am er lo pe la | Simeon P edd; Symeon fortasse melius ‖ 14 Simeoni P edd; Symeoni fortasse melius ‖ 18,1 ubi P am er lo la; ibi ma pe ‖ 2 ne lo ma pe la; nec P am er ‖ 5 non P edd; ne proposuit Alexanderson

5 AU

10

15

5

290 | Augustinus, Breviculus collationis

10 scriptum est: Non sedi in *concilio impiorum, cum utique, si impios putarent, nec

15

3,282.290

3,265.272.281 5

3,282 3,283.285 11

3,283.286 3,282 3,283.286 5 AU 3,288 10

illud quod in eodem psalmo consequenter prohibetur facere debuerunt; nam ibi sequitur: Et cum iniqua gerentibus non introibo. Cum ergo illi intrassent cum eis quos impios putarent, quare non etiam sederunt, ut in utroque non corporalem, sed spiritalem consessum et ingressum devitasse viderentur? Ibi commemorata est etiam causa Maximianistarum totiens iam illis obiecta, ubi et se et illos quibus dilationem dederunt in Maximiani schismate positos eiusdem in damnatione Primiani socios, tamen illius contagio dixerunt non esse pollutos, qui Caeciliani criminibus orbem Christianum usque ad terminos terrae perisse contenderent. 19. Ad haec Donatistae cum validissimis scripturarum documentis et exemplo suo de Maximianistis respondere non possent, ad illud quod iam peractum fuerat redierunt dicentes mundum non bene intellegi ecclesiam in qua simul et triticum et zizania iussa sunt crescere, cum catholici et tot testimonia divina iam commemorassent, quibus ostenderetur mundus etiam in bona significatione positus et in ea non nisi ecclesia *posse intellegi; et quomodolibet acciperetur mundus, quando utrumque semen per mundum cresceret, non debere propter zizania totius mundi triticum deseri. Cum ergo haec iam dicta fuissent et quaestio ipsa iam terminata videretur, ad eam rursus summa inopia redierunt eadem per eadem replicantes, quaerentes quomodo potuerit diabolus in ecclesia seminare zizania, deinde calumniantes quod duas ecclesias catholici dixerint, unam quae nunc habet permixtos malos, aliam quae post resurrectionem eos non esset habitura, veluti non iidem futuri essent sancti cum Christo regnaturi qui nunc pro eius nomine, cum iuste vivunt, tolerant malos. 20. Ad haec catholici responderunt etiam ipsos iam fuisse confessos esse in ecclesia vel occultos malos, et vicissim quaesierunt quomodo eos in ecclesia diabolus seminaverit, quod illi, quasi fieri non posset, de zizaniis requirebant. Repetierunt etiam catholici testimonium Cypriani, qui eandem evangelicam similitudinem non aliter intellexit quam ut in ecclesia diceret esse zizania, nec latere, sed cerni. Contra quod testimonium illi omnino nihil ausi fuerant respondere, cum auctoritatem Cypriani tanti habeant ut per illam conentur defendere quod male de iterando baptismo sentiunt et faciunt. De duabus etiam ecclesiis calumniam eorum catholici refutarunt identidem expressius ostendentes quid dixerint, id est non eam ecclesiam, quae nunc habet permixtos malos, alienam se dixisse a regno dei ubi non erunt mali commixti, sed eandem ipsam unam et sanctam ecclesiam nunc esse

10 Ps. 25,4 12 Ps. 25,4 16sq. eiusdem…pollutos] cf. concilium Bagaiense (CSEL 53, 277,28; Maier II, 56, p. 84–91) 19,3sq. simul…crescere] cf. Mt. 13,30 20,4sq. testimonium…cerni] cf. Cypr. epist. 54,3,1 (CCSL 3B, 253,34–36) 10 concilio lo ma pe la; consilio P am er ‖ 11 facere P am er lo ma la; tacere pe ‖ 13 putarent] putabant fortasse melius ‖ 19,6 posse pe la; posset P am er lo ma | et] iam dixissent add. la ‖ 11 nunc P (pc.) lo ma pe la; non P (ac. uv.) am er ‖ 12 iidem P am er lo ma; idem pe la ‖ 20,1 haec edd; hoc P (ho) ‖ 2 vel edd; om. P | occultos] -os ir. P (occulte uv. ac.)

pe 68

X.

cc 286

pe 69

3,18,10 – 21,13 | 291

aliter, tunc autem aliter futuram, nunc habere malos mixtos, tunc non habituram, sicut nunc mortalem quod ex mortalibus constaret hominibus, tunc autem immortalem quod in ea nullus esset vel corpore moriturus, sicut non ideo duo Christi, quia prior mortuus postea non moriturus. Dictum est etiam de homine exteriore et interiore, quae cum sint diversa, non tamen dici duos homines, quanto minus dici duas ecclesias, cum iidem ipsi, qui nunc boni tolerant permixtos malos et resurrecturi moriuntur, tunc nec mixtos malos habituri sint nec omnino morituri. De ipso quoque numero, quoniam Donatistae scripturarum testimonio unam ecclesiam commendaverunt velut contra duas quas catholicos affirmasse iactabant, responsum est a catholicis etiam multas ecclesias in scripturis inveniri dictas et septem ad quas Iohannes scribit, quae tamen multae illius unicae membra esse intellegerentur, ut hinc appareret multo minus sibi debere obici duas, cum eandem ipsam unam dixerint non talem nunc esse qualis in resurrectione futura esset, quandoquidem apostolicis litteris non obiciantur multae ex quibus ipsa una constaret. Ad haec Donatistae rursus eadem replicare non destiterunt insuper adicientes et invidiose iactantes quod ecclesiam mortalem catholici dixerint, et ideo negantes eam mortalem esse, quia trinitas immortalis est cuius gratia consecratur ecclesia, et quia Christus ideo pe 70 pro ea mortuus sit, ut eam faceret immortalem; quasi catholici dixerint non eam fieri cc 287 immortalem gratia dei et effuso pro ea sanguine salvatoris. Sed tempora esse discernenda dixerunt, praesens videlicet quo moriuntur omnes sancti sicut mortuus est ipse Christus, et futurum quo resurgent et nullo morituro vivent cum illo qui iam resurrexit. XI. 21. Haec inter eos cum agerentur et quamvis manifesta atque dilucida Donatistis certantibus superflua replicarentur, promisit cognitor de his se quae satis audisset extrema sententia iudicaturum et iussit illud agi potius, unde extiterit prima causa discidii. Tunc Donatistae urgere coeperunt ut de his quae audisset primitus iudicaret. Quod cum etiam catholici exigerent et ille in eo quod dixerat permaneret iuberetque illud agi potius, ut causa primi discidii monstraretur, petierunt catholici ut quae offerebant recitarentur. Quod cum fieri praecepisset, obnixius Donatistae resistere coeperunt et cogere, ut iam de cognitis iudicaret, eadem quae transacta fuerant repetentes et addentes quod omnino iudicare de illa causa non deberet, quam *nolebant agi recitatione eorum quae a catholicis oblata fuerant recitanda, dicentes huius causae Christum iudicem esse debere et invidiam facientes catholicis quod hominem petiverant iudicem, dicentes etiam solita de persecutionibus quas perpeti viderentur. Ad hoc catholici responderunt nec de homine iudice postulato eos de-

21sq. ad…scribit] cf. Apoc. 1,4 12 malos] 3 litt. del. P ‖ 15 prior P am er lo pe la; prius ma ‖ 16 dici2 edd; om. P ‖ 17 iidem P am er lo ma; idem pe la ‖ 26 eadem edd; eandem P ‖ 30 sanguine edd; saguine P ‖ 21,2 superfluo fortasse melius | replicarentur edd; repeterentur P ‖ 9 de illa causa iudicare tr. P ‖ 10 nolebant scripsi; volebant P; volebat edd ‖ 12 perpeti edd; pati P

15

3,282.287 3,281.283. 286.288.291 22

3,287 26

AU 3,288.291 31

3,289 3,290 3,291 3,292 3,314 3,315 3,312 3,295 11 3,296

292 | Augustinus, Breviculus collationis

bere facere invidiam, qui et de causa Maximianistarum iudicaverunt nec eam Christo 15 iudici servaverunt et ipsam Caeciliani causam primitus ad hominem, hoc est ad im-

3,297 3,298 3,299 AU 3,300 6

10 AU 3,299 3,301 3,302 16

3,303

3,308 5 3,309 3,312 3,310 11

peratorem Constantinum, accusantes miserunt, nec de persecutionibus, quod aliquid ab imperatoribus pro ecclesia catholici peterent, cum eorum circumcelliones ducibus clericis tam horrenda mala committerent. Ubi frustra responderunt nihil hoc ad sacerdotes pertinere, cum clericis ducibus illi talia fecisse *asserebantur. 22. Ibi etiam cum dictum esset quod calce et aceto humanos oculos persecuti sint, in quo scelere diabolum crudelitate pervicerunt, qui hoc in sancti viri carne non pe 71 fecit quam in potestatem acceperat affligendam, hic Donatistae quaesiverunt utrum qui faciunt filii essent diaboli an qui patiuntur, quasi catholici aliud quam passiones suas dixerint immanissimas a clericis et circumcellionibus eorum. Verumtamen etiam hic non praetermiserunt catholici occasione oblata eis Maximianistas obicere et dixerunt secundum eorum sententiam meliores esse Maximianistas, quos apud tres vel eo amplius proconsules *persecuti sunt; illi enim si passi sunt *vim, isti fe- cc 288 cerunt. Et urgebant catholici ut responderent utrum ex ipsis quos damnaverant et persecuti sunt non susceperint Felicianum et utrum non eum habeant in collegio suo. Ad quod illi obiectum sicut semper omnino obmutescentes in aliud ierunt obiciendo catholicis quod diabolum defendissent, quia dixerant eum sancti Iob oculis pepercisse, unde illum isti crudelitate vicissent. Et susceperunt accusare diabolum velut defensum a catholicis dicentes eum magis crudeliter in carne Iob oculis pepercisse, ut manerent ad spectaculum vulneris quod universo corpori inflixerat; quod multum mirum est quare hoc pro magno dicere voluerint, nisi forte ut intellegerentur pie fecisse qui oculos in hominibus persecuti sunt, ne cruciarentur videndo vulnera sua quae ab eis per totum corpus acceperant. 23. Sed cum iterum Donatistae persecutiones quas patiuntur exaggerantes suorum quasdam mortes commemorarent in oppido Bagaiensi, responsum est a catholicis eos hoc passos esse, dum eorum violentiae resisteretur, quam et iudici inferre conati sunt. In illo oppido commemoraverunt catholici ab eis horrenda esse commissa, ita ut etiam basilica esset incensa et in ignem missi codices sancti; mortes autem illorum magis esse ex consuetudine quam habent, ut se ipsi praecipitent. Cumque his Donatistae respondentes exaggerarent identidem velut persecutiones quas paterentur, tamquam ex his fructibus suos adversarios malam esse arborem iactitantes et petentes identidem ut de agro et zizaniis et de una et immortali ecclesia pe 72 iudicaretur, contra autem catholici fructus eorum commemorarent schismata et rebaptizationes et quod ipsi primitus maiores suos apud imperatorem accusassent 22,12sq. eum…pepercisse] cf. Iob 2 14 iudicaverunt] iudices postulaverunt fortasse melius ‖ 19 illi clericis ducibus tr. P | asserebantur pe la; asserebant P am er lo ma ‖ 22,3 quaesiverunt P am; quaesierunt er lo ma pe la ‖ 6 hic edd; h’ P ‖ 8 persecuti er lo ma pe la; prosecuti P am | si] persecutionem add. la (cf. PL 43, 636 n. 1) | vim isti scripsi; victi P am er lo ma; isti pe la ‖ 9 damnaverant P am; damnaverunt er lo ma pe la 13 crudelitate] vicissunt add. P (ac.) ‖ 23,2‒4 oppido … oppido lo ma pe la; opido … opido P am er

3,21,14 – 24,27 | 293

cc 289 XII.

pe 73

cc 290

atque in huiusmodi mutuis obiectis diu conflictio versaretur, maluit cognitor haec omnia cohibere promittens de his iudicium posteriore sententia et recitari iussit quod a catholicis oblatum iam legi coeperat et fuerat interruptum. Sic peracta est causa ecclesiae quam magnopere catholici curaverant a Caeciliani causa distinguere, quoniam ei non posset cuiuslibet praeiudicari criminibus, quae contra omnes humanas criminationes tot testimonia divina meruisset. Ex hoc iam coepit agi etiam causa Caeciliani. 24. 〈V〉 Quinto ergo loco haec acta sunt: Recitatae sunt duae relationes Anullini proconsulis ad Constantinum imperatorem, una quae iam superius erat recitata, *qua ostendit maiores Donatistarum, id est de parte *Maiorini, dedisse sibi chartas criminum Caeciliani et postulasse Constantino mittendas seque illas memorato imperatori misisse, altera autem, qua ostendit ex eiusdem imperatoris iussione denos ex utraque parte ad agendam causam ut mitterent eos se convenisse atque illos promisisse facturos. Tum deinde lectae sunt etiam litterae supradicti imperatoris ad episcopos datae, ubi eis causam Caeciliani iniunxit audiendam. Atque inde ex ordine legi coepit etiam episcopale iudicium Miltiadis Romani episcopi et aliorum cum illo Gallorum et Italorum episcoporum in eadem urbe Romae factum; cuius iudicii prima parte, id est gestis primae diei recitatis, ubi accusatores Caeciliani qui missi fuerant negaverunt se habere quod in eum dicerent, ubi etiam Donatus a Casis Nigris in praesenti convictus est adhuc diacono Caeciliano schisma fecisse Carthagine (de Carthaginis enim schismate exorta est adversus ecclesiam catholicam pars Donati), ubi etiam promiserunt iidem adversarii Caeciliani alio die se repraesentaturos quos causae necessarios subtraxisse arguebantur (et hoc mentiti ulterius ad iudicium accedere noluerunt), – hac ergo iudicii parte recitata cum coepisset recitari *quid alio die gestum sit, interruperunt Donatistae et petere instantissime coeperunt ut prius ea quae offerebant recitarentur, asserentes non esse ordinis ut prius absolutio Caeciliani quem nondum accusaverant legeretur, et de hoc aliquanto diutius conflixerunt, cum catholici dicerent non debere interrumpi quod legi iam coeperat, donec eiusdem iudicii omnia gesta terminarentur, illi autem e diverso assererent ea quae interrumpebantur nec incipi debuisse ut legerentur, quoniam non competeret prius defendi hominem quam accusari. Ad hoc catholici respondebant, cum causa schismatis a cognitore quaereretur, petisse ut illa legerentur quae oblata fuerant ad legendum, cum ageretur de persona petitoris; duas itaque ob res *illa voluisse recitari, ut appareret eos primitus in hac causa hominem iudicem postulasse, qui faci-

24,2 superius] cf. 3,8,1sq. 24,1 Anullini pe la; Amillini P am er; Anulini lo ma ‖ 3 qua (cf. infra 5) ma pe la; quae P am er lo Maiorini lo ma pe la; maiorum P am er ‖ 9 Miltiadis pe la; Melchiadis P am er lo ma; (passim) 10 Romae P edd; Roma fortasse melius ‖ 11 primae P am la; primi er lo ma pe ‖ 15 promiserunt] se praem. am; se add. P | iidem P am er lo ma; idem pe la ‖ 15sq. praesentaturos pe ‖ 18 quid ma pe la; quod P am er lo ‖ 22 terminarentur edd; finirentur P ‖ 25 petisse] se add. la ‖ 26 illa lo ma pe la; illas P am er ‖ 27 eos edd; illos P

3,313 3,315 3,220 15

3,315

3,317 6 3,318 3,320 10

15

3,321 3,328 20 3,322.325. 330 3,328.331 3,305 3,314 26

294 | Augustinus, Breviculus collationis

3,322.330 3,332.323 3,329.332 32 3,333 3,336 5

10

15

20 3,338

25

ebant catholicis invidiam quod in hac collatione homo cognitor residebat, et ut petitoris persona constaret; 〈et〉 quoniam legi coepta fuerant, non debere interrumpi, sed usque ad finem recitando perduci. Inter haec cognitor cum hoc primo voluisset quod a catholicis petebatur, ut ea quae recitari coeperant finirentur, postea tamen ei Donatistae extorserunt ut ea quae ipsi offerebant dilatis illis legi permitterentur. 25. Tunc Donatistae aliquantum praelocuti sunt quod Mensurius, qui fuerat XIII. ante Caecilianum ecclesiae Carthaginensis episcopus, tempore persecutionis tradiderit persecutoribus sanctas scripturas et hoc ut probarent legerunt eius epistulam ad Secundum Tigisitanum datam, qui tunc habebat primatum episcoporum Numidiae. In qua epistula videbatur Mensurius velut de suo crimine confiteri, qui tamen non scripserat se sanctos codices tradidisse, sed potius ne a persecutoribus invenirentur abstulisse atque servasse, dimisisse autem in basilica *Novarum quaecumque pe 74 reproba scripta haereticorum; quae cum invenissent persecutores et abstulissent, nihil ab illo amplius postulasse; verumtamen quosdam Carthaginensis ordinis viros postea suggessisse proconsuli quod illusi fuerant qui missi erant ad Christianorum scripturas *auferendas et incendendas, quia non invenerant nisi nescio quae ad eos non pertinentia, ipsas autem in domo episcopi custodiri, unde deberent proferri et incendi; proconsulem vero ad hoc eis consentire noluisse. In eisdem etiam litteris lectum est eos qui se offerrent persecutionibus non comprehensi et *ultro dicerent se habere scripturas quas non traderent, a quibus hoc nemo quaesierat, displicuisse Mensurio et ab eis *honorandis eum prohibuisse Christianos. Quidam etiam in eadem epistula facinorosi arguebantur fisci debitores, qui occasione persecutionis vel carere vellent onerosa multis debitis vita vel purgare se putarent et quasi abluere cc 291 facinora sua vel certe adquirere pecuniam et in custodia deliciis perfrui de obsequio Christianorum. Crimen tamen Donatistae non ingerebant Mensurio nisi de codicibus traditis: mentitum eum quippe dicebant, quod illi non fuerint codices sancti, et peccatum suum tegere voluisse, quamvis et ipsam fictionem criminarentur. Recitarunt etiam rescripta Secundi Tigisitani ad eundem Mensurium pacifice data, ubi et ipse narravit in Numidia persecutores quae egerint et, qui comprehensi et scripturas sanctas tradere nolentes et multa mala passi et gravissimis suppliciis excruciati et occisi sunt, *eosdem honorandos pro martyrii sui merito commendavit laudans eos non tradidisse scripturas sanctas illius mulieris exemplo quae duos exploratores in

25,3–23 epistulae Mensurii Carthaginensis et Secundi Tigisitani (cf. Maier I, p. 46 n. 4; non exstant) 27 illius…exemplo] cf. Ios. 2 28sq. petitori er ‖ 29 persona P lo ma pe la; om. am er | et ma pe la; om. P am er lo ‖ 25,2 Carthaginensis P am er ma; Carthaginiensis lo pe la | episcopus] tp add. P (ac.) ‖ 7 abtulisse am | Novarum la; Novorum (fortasse melius) P am er lo ma pe ‖ 9 Carthaginensis P am er lo ma; Carthaginiensis pe la 11 auferendas er lo ma pe la; offerendas P am | quae P am er lo ma; qua pe la | eos] eas pe (sc. scripturas Christianorum) ‖ 14 persecutoribus pe (in app.) | ultro er lo ma pe la; ultra P am ‖ 16 honorandis er lo ma pe la; honorandum P am ‖ 17 arguebantur P am er lo la; et add. ma pe ‖ 22 criminarentur edd; arguerent P ‖ 26 eosdem scripsi; eosque P edd

3,24,28 – 26,19 | 295

pe 75

XIIII.

cc 292

pe 76

Hiericho, in quibus figurarentur duo testamenta, vetus et novum, tradere persecutoribus noluit. Quod quidem exemplum si sub hac figura est intellegendum, Mensurium potius adiuvabat. In suis enim litteris Mensurius reprehendebat eos qui scripturas sanctas, quamvis eas non traderent, se tamen habere faterentur, quod mulier illa non fecit; neque enim eos exploratores qui quaerebantur apud se esse confessa est, sed negavit. Scripsit etiam Secundus et ad se ipsum missos *a curatore et ordine centurionem et beneficiarium, qui peterent divinos codices exurendos, eisque respondisse: ‘Christianus sum et episcopus, non traditor’, et cum ab eo vellent aliqua egbola aut quodcumque accipere, neque hoc eis dedisse exemplo Eleazari Macchabaei qui nec fingere voluit suillam carnem se manducare, ne aliis praeberet praevaricationis exemplum. Hae litterae Mensurii et Secundi donec legendo terminarentur, catholici patienter audierunt, quamvis testati fuerint eas esse familiares nec ad causam ecclesiae pertinere. 26. Cognitor ergo commonens Donatistas ut patientiae vicem redderent iussit perlegi quae oblata a catholicis iam ex parte fuerant recitata. Hic Donatistae poposcerunt ut prius etiam legeretur quod de causa Caeciliani offerebant. Hoc quoque sine ulla difficultate catholicis permittentibus et commendantibus quam patienter hoc permitterent, ut hoc eis et illi rependerent, iussit quod offerebatur cognitor recitari. Et recitatum est a Donatistis concilium ferme septuaginta episcoporum contra Caecilianum apud Carthaginem factum, ubi eum absentem damnaverunt, quod ad eos venire noluerit tamquam a traditoribus ordinatus, et quia, cum esset diaconus, victum afferri martyribus in custodia constitutis prohibuisse dicebatur. Nominati sunt etiam quidam collegae Caeciliani qui traditores asserebantur publicis gestis, quae tamen gesta non legebantur. Inter hos autem maxime Felix Aptugnensis acerbius accusatus est, ita ut fons malorum omnium diceretur. Deinde sententiae a singulis dictae sunt, primitus a Secundo Tigisitano qui eorum princeps fuit, deinde a ceteris, quibus expresserunt se Caeciliano et collegis eius non communicare. Hoc itaque concilio recitato catholici responderunt illas litteras Mensurii et Secundi ad invicem datas satis demonstrasse pacatos, nihil postea criminis de facto Mensurii vel accusatum vel iudicatum; concilium vero, quod contra Caecilianum factum legerant, non quidem habere consulem et diem, sed hinc se *nullum crimen obicere, quod magis neglegentiae quam fraudis esse potuerit.

36 Macchabaei] cf. 2 Macc. 6 26,12 fons…omnium] cf. concilium Carthaginense an. 312 (Maier I, 10, p. 128–135) 28 Hiericho P am er lo pe la; Iericho ma ‖ 33 a … ordine (cf. 3,27,16sq.)er lo ma pe la; curatorem et ordinem P am ‖ 35sq. egbola P am; ecbola er lo ma pe la ‖ 36 Macchabaei pe la; Machab(a)ei P am er lo ma ‖ 26,5 illi] permitterent add. P (ac.) ‖ 11 Aptugnensis pe; Abtugnensis P am er lo ma la 12 malorum omnium edd; omnium malorum tr. P ‖ 16 demonstrare pe ‖ 18 nullum (cf. 3,27,26) lo ma pe la; in illum P am er

AU 30

3,338 35

3,337 40 3,342 3,343 3,345 3,344 3,346 7

10 3,348 3,346

3,350 15

296 | Augustinus, Breviculus collationis

3,350

27. Sed obtulerunt iidem catholici aliud concilium sub eodem Tigisitano ha- XV.

3,352 bitum in civitate Cirtensi; cuius consul et dies cum legeretur, Donatistae dixerunt 3,353 nec consulem nec diem talia solere habere decreta. Hic catholici responderunt 3,354 6 3,355 3,356 10

3,338 16

20

3,362 26

3,368 3,346

illorum esse istum forsitan morem qui concilia sua nollent in aliqua falsitate convinci, catholicorum autem concilia consules et dies semper habuisse. Deinde coepit identidem concilium quod catholici attulerant recitari, ubi Secundus quosdam, de quorum traditione audierat, et singillatim interrogabat et eos confessos a consessu removebat. Quod eo modo recitabatur ut, cum ex Cirtensi concilio lecta esset confessio *traditoris, legeretur etiam de concilio Carthaginensi nomen eius velut *traditores in Caeciliani causa damnantis. Deinde ventum est ad ipsius Secundi Tigisitani a Purpurio Limatensi crimen obiectum, cui Purpurio idem Secundus occisos ab eo in carcere Milei filios sororis eius obiecerat; ubi ille vicissim ei crimen traditionis obiecit dicens detentum eum fuisse a curatore et ordine ut scripturas daret, nec eum potuisse dimitti, nisi aliquid tradidisset. Hoc autem quod ei obiecit Purpurius detentum eum fuisse a curatore et ordine ut scripturas daret, idem Secundus in litteris quas Mensurio rescripserat paene confessus est, ubi ait missum ad se fuisse a curatore et ordine centurionem et beneficiarium et a se scripturas petitas vel quaelibet cc 293 egbola, quae quidem se non tradidisse dixit; sed cum ipse illic commemoraverit tot martyres, qui *cum tradere noluissent excruciati et occisi sunt, *quomodo ipse detentus et convictus et nolens aliquid tradere nihil pati et dimitti potuerit, nec Men- pe 77 surio scripsit nec Purpurio respondit. Non enim centurioni et beneficiario dixit se scripturas non habere, sed respondit se omnino non tradere. Quod illi auditum quomodo illo dimisso renuntiare potuerint sine suo exitio non apparet, praesertim quia idem Secundus non quoslibet *infimos, sed etiam patres familias, cum hoc idem persecutoribus respondissent, crudelissimis mortibus dixit occisos. Sed de hac re catholici nullum Secundo crimen obiecerunt, sed tantummodo quid ei Purpurius obiecit et propter quod pacem, ne schisma fieret, omnia illa deo dimittens cum traditoribus fecit, recitari voluerunt, ut quales homines in absentem Caecilianum sententias dixerint appareret. 28. Hoc autem recitato petierunt catholici ut etiam illa quae dilata fuerant lege- XVI. rentur 〈…〉 de concilio Carthaginensi, in quo lectum fuerat absentem Caecilianum a

27,1 concilium Cirtense (Maier I, 7, p. 112–118) 27,1 iidem P am er lo ma; idem pe la | Tigisitano] Secundo praem. pe la ‖ 2 Cirtensi lo ma pe la; Certensi P; Zertensi am er (passim) ‖ 9 traditoris la; traditorum P am er lo ma pe | Carthaginensi P am er lo; Carthaginiensi ma pe la ‖ 9sq. traditores in Caeciliani causa damnantis pe la dv (p. 352); traditoris in Caeciliani causa damnati P (causa om.) am er lo ma ‖ 11 Limatensi P am er lo ma la; Liniatensi pe ‖ 13 daret (cf. infra 15) edd; traderet P ‖ 18 egbola P; hegbola am; ecbola er lo ma pe la ‖ 19 cum lo ma pe la; c- lnp. P; eum am er | quomodo lo ma pe la; quo P am er ‖ 22 omnino se tr. P ‖ 24 infimos lo ma pe la; infirmos P am er ‖ 26 quid P am er; quod lo ma pe la ‖ 28 fecit edd; confecit P ‖ 28,1sq. legerentur] lacunam indicavi; de iudicio Miltiadis Donatistae autem fortasse

3,27,1 – 29,11 | 297

multis episcopis fuisse damnatum, [hoc] 〈…〉 illud concilium, quia catholici recitaverant relationes Anullini proconsulis, quibus appareret chartas criminum Caeciliani Constantino imperatori esse transmissas; quod utique agentes confirmaverunt a maioribus suis Caecilianum apud imperatorem accusatum. Responsum est autem a catholicis illud Carthaginense concilium sic non praeiudicare absenti Caeciliano, quemadmodum non praeiudicavit absenti Primiano concilium eorum a quibus in Maximiani causa damnatus est, quoniam magis tenuit pars Donati quod actum est postea pro Primiano quam illius concilii auctoritatem quo fuerat ante damnatus; sic ergo et in Caeciliani causa debere attendi quod postea gestum est. Hic Donatistae de Maximiani causa coartati dixerunt nec causam causae nec personam praeiudicare pe 78 personae; quam sententiam in ore habere solent omnes catholici, cum Donatistae cc 294 aliorum crimina aliis obicientes suam separationem defenderent et orbem Christianum nescio quibus Afrorum criminibus accusarent. Nam et ista collatione totum quod egerant catholici ut ecclesiae causam a causa Caeciliani distinguerent, asserentes in ecclesia permixtos malos non obesse bonis nec eos suis maculare peccatis, hoc utique egerant ut nec causa causae praeiudicaret nec persona personae; quod ab adversariis, dum aliud ageretur, voce apertissima confirmatum est. Sed cognitor cum quaesisset quid de Carthaginensi concilio catholici responderent, iterum responderunt non esse contemnendam similitudinem causae Primiani, quia et dominus Christus Iudaeos de factis eorum convincens perducebat ad verum. 29. Deinde Donatistae longa prosecutione agebant ut ex illius auctoritate Carthaginensis concilii confirmaretur Caeciliani damnatio, quod ad tot sacerdotes venire noluerit – quasi non et Primianus ad eos a quibus damnatus est, cum eorum factionem cognosceret, simili voluntate non venerit –, et quod non exspectaverit Caecilianus ut princeps a principe ordinaretur, cum aliud *habeat ecclesiae catholicae consuetudo, ut non Numidiae, sed propinquiores episcopi episcopum ecclesiae Carthaginis ordinent, sicut nec Romanae ecclesiae ordinat aliquis episcopus metropolitanus, sed de proximo Ostiensis episcopus. Hoc autem dicentes de sua consuetudine, quam nescio quando instituerunt, ecclesiae catholicae praeiudicare conabantur; quae consuetudo si antiqua esset, hoc ipsum obiecissent Caeciliano, quando eum absentem damnaverunt. Dixerunt etiam scripsisse Optatum quod Caecilianus

addendum; inde asserentes posse monstrari quid de Caeciliano gestum sit quidve sentiendum (cf. cap. 3,368) add. ma (mg.) pe la ‖ 2 Carthaginensi P lo; Carthaginiensi am er ma pe la 3 hoc P am er lo ma (del. mg.) dv (p. 352; ablativum esse putat); lacunam indicare videtur; catholicos urgebant ut verum esse faterentur fortasse addendum; contra Donatistae catholicos urgebant ut verum esse faterentur (cf. cap. 3,369) ma (mg.) pe la ‖ 4 Anullini pe la; Amillini P am er; Anulini lo ma ‖ 7 Carthaginense P lo; Carthaginiense am er ma pe la ‖ 20 Carthaginensi P lo; Carthaginiensi edd ‖ 29,1sq. Carthaginensis P (tr. post concilii) lo; Carthaginiensis am er ma pe la ‖ 5 habeat er lo ma pe la; habebat P am ‖ 7 ecclesiae P am er lo ma; episcopum add. pe la ‖ 9 praeiudicare edd; praedicare P

3,369 3,315.317 AU 3,370 7

10 3,371 AU 15

3,372 3,373 21 3,374 AU 3,374 5

10

298 | Augustinus, Breviculus collationis

AU

15 3,375

5

3,376 3,378 11

3,382.387 15

AU 3,386 21 3,387

5

dixerit: “Si traditores sunt qui me ordinaverunt, ipsi veniant et ordinent me.” Quod quidem *si dictum est, ideo dici potuit ad illos *irridendos quibus hoc mandasse perhibetur, quoniam certus erat ordinatores suos non esse traditores. Non enim ait: ‘Quia traditores sunt’, sed: “Si traditores sunt”, ut innocentia eorum probanda restaret ubi probari recte *potuisset. 30. Ad haec 〈et〉 si qua alia prolixa prosecutione dixerunt, breviter responderunt catholici non sufficere ad causam Caeciliani Carthaginense concilium ipsos etiam iudicasse, qui eam ad imperatorem accusando miserunt et sic demonstrarunt hoc potius esse *spectandum quo res pervenerit, *utique ad imperatoris sententiam, cui eandem causam mittendam *duxerunt. Hoc enim catholici instabant ut omnibus morarum umbraculis amputatis illa potius legerentur, quibus lectis olim causa finita et Caeciliani innocentia manifestata luce clarius appareret, quae Donatistae ut legerentur omnino nolentes *quidlibet aliud interponendo impediebant. Nam cum cognitor quaesisset utrum prius esset factum Carthaginense concilium et postea missa fuerit ad imperatorem causa Caeciliani, dixerunt catholici, quoniam consulem et diem illud concilium non haberet, ad utrumque se respondere quia, si prius causa ad imperatorem missa est, quo exitu terminata sit *spectari oportere, si autem postea, nihilominus non istorum, sed illius iudicium esse quaerendum quo eam post iudicium suum mittendam putarunt. Sed cum multa Donatistae *ingererent de consule et die cur in suorum maiorum concilio non legeretur, ne hinc falsitatis arguerentur, et assererent hanc esse ecclesiasticam consuetudinem, ne dies et consules decretis episcoporum conscriberentur, legi volentes etiam concilium Cypriani ut hoc probarent, quia nihil aliud nisi morae quaerebantur (neque enim catholici in eo causam suam constituerant quando ad utrumque responderant, sive prius sive posterius esset illud concilium quod contra Caecilianum apud Carthaginem fecerant), iussit cognitor catholicis instantibus ut ista potius quae dilata fuerant legerentur. 31. Tunc Donatistae aliam quaestionem interposuerunt morarum plenissimam, sed revera in qua pro se laborare voluerunt, si possent ostendere quod volebant, illud scilicet Cirtense concilium falsum esse, ubi lectae fuerant confessiones traditorum invicem sibi ignoscentium ne schisma fieret, quia ipsi legebantur inter ceteros contra Caecilianum absentem sententias protulisse. Hoc ergo falsum demonstrare

29,12 si…me2] cf. Optat. 1,19,2 (SChr 412, 212) 12 ordinent me edd; me ordinent tr. P; aliter Optat. ‖ 13 si (cf. 3,25,29) lo ma pe la; sic P am er irridendos lo ma pe la; irridentes P am er ‖ 16 potuisset lo ma pe la; potuissent P am er ‖ 30,1 et lo ma pe la; om. P am er | qua P er lo pe la; quae am ma ‖ 2 Carthaginense P lo; Carthaginiense edd 4 spectandum quo scripsi; exspectandum quo P am er lo ma; spectandum quod pe la | pervenerit] quod (uv.) add. P (ac.) | utique scripsi; usque P edd ‖ 5 duxerunt lo ma pe la; dixerunt P am er 8 quidlibet er lo ma pe la; quodlibet (fortasse melius) P am ‖ 9 Carthaginense P; Carthaginiense edd ‖ 12 imperatorem] causa add. P (ac.) | spectari pe la; exspectari P am er lo ma ‖ 14 putarunt edd; putaverunt P | ingererent la; insererent P am er lo ma pe ‖ 15 suorum maiorum edd; maiorum suorum tr. P

pe 79

cc 295

XVII. pe 80

3,29,12 – 32,12 | 299

conantes multa dixerunt, sed alia levia esse ipsi iudicantes duo quaedam in ea quaestione multum commendaverunt et in eis multum immorati sunt, unum quia contra ecclesiasticam consuetudinem ipsum Cirtense concilium diem et consulem haberet, alterum autem quod persecutionis tempore non posset concilium concc 296 gregari. Exigebant ergo Donatistae a catholicis ut vel alia concilia proferrent antiqua episcoporum, ubi ostenderent consules et dies etiam conscriptos, vel de ipsis sanctis scripturis tale aliquid recitarent. Ubi catholici cum viderent de re inanissima moras mirabiles et inexplicabiles interponi – quis enim hinc eos falsitatem crederet obiecturos, ubi ad maiorem diligentiam temporum attestatio praenotata legeretur, ne forte per hanc esset aliquando necessaria indagatio veritatis? quis ergo eos crederet hoc obiecturos, ut praepararet antiqua concilia quibus hanc consuetudinem demonstraret? aut quis tunc iret et vetusta ecclesiastica archiva revolveret? – , cum hoc viderent catholici, et in Miltiadis concilio diem et consulem demonstrabant et de ipsis sanctis scripturis commemoraverunt prophetas indicia antiquissimorum temporum suis litteris praenotasse, quoto anno cuiusque 〈regis, quoto〉 mense anni, quoto die mensis factum esset super eos verbum domini. Cognitor autem illud de die et consule obiectum contemnendum et removendum existimans iussit gesta apud Miltiadem habita cetera recitari, et recitata sunt. Quibus apparuit omnium qui tunc consederant episcoporum sententiis et ipsius Miltiadis Caecilianum absolutum pe 81 atque purgatum, Donatum vero damnatum, qui praesens in prima fuerat actione convictus, ille scilicet Donatus a Casis Nigris, quem praesentem fuisse tunc constitit. 32. Sed hoc recitato cum quaereretur a Donatistis quid responderent, ad illud Cirtense concilium redierunt conantes falsum esse monstrare. Tunc dixerunt tempore persecutionis congregari non potuisse concilium. Quod cognitor non contempsit et validum existimans a catholicis responsionem poposcit atque inter haec quaesivit unde probaretur tempus fuisse persecutionis. Tunc Donatistae protulerunt martyrum gesta, ubi auditi et pro confessione passi sunt. Iussit etiam cognitor computare officium et renuntiare consideratis utrisque consulibus et diebus, et qui de concilio Cirtensi et qui de gestis martyrum legebantur, quia dictum fuerat a catholicis post illorum martyrum passionem unde persecutionis tempus probabatur prope cc 297 annum consecutum fuisse usque ad consulem et diem concilii Cirtensis. Responsio autem computantis officii mensem interfuisse suggesserat. Voluerunt ergo catholici de tabulis tolli quod dixerant, ut hoc solum gesta retinerent quod officium respon-

31,23sq. omnium…sententiis] cf. Optat. 1,24,2 (SChr 412, 226) 32,6 martyrum gesta] passio martyrum Abitinensium (Maier I, 4, p. 57–92) 31,13 hinc eos P; eos hinc tr. edd ‖ 14sq. ne forte P am er lo ma pe; nisi forte ne la ‖ 16 concilia P er lo ma pe la; consilia am ‖ 17 archiva P er lo ma pe la; arciva am | hoc] ergo P (ac.); ergo hoc fortasse melius ‖ 19 prophetas] sanctos praem. P ‖ 20 quoto1 P am er lo ma pe dv (p. 352); quo la (cf. d 19,17) | cuiusque P am er lo ma; cuius pe la | regis quoto pe la ‖ 32,2 redierunt conantes P am er lo ma pe; eo redierunt ut conarentur la | tunc P am la; cum pe; tum er lo ma ‖ 7 utrisque P am pe la; utriusque er lo ma

3,389 11 AU 15 3,399? 3,399 20 3,400 3,402 25 3,404.405 3,403 3,407 3,413.416.41 8.420 3,433 3,436 8 3,437 3,438 12

300 | Augustinus, Breviculus collationis

derat; hoc enim verius esse crediderant. Sed Donatistae quod a catholicis dictum 3,439 erat noluerunt de tabulis tolli; unde catholici non contenderunt, ut eorum in hoc AU 16

20

25

3,408.410. 412.419.424. 426.428.430. 441 32 3,437 3,444? 36

40

AU 45

calumniosus animus appareret. Porro autem illud erat verius quod catholici dixerant; officium autem in computando errans falsum renuntiaverat, quod postea conscripta et diligentius considerata gesta docuerunt, sicut potest probare quem libuerit legere et non piguerit computare. Nam gesta martyrum quibus ostendebatur tempus persecutionis consulibus facta sunt Diocletiano *novies et Maximiano octies pridie Idus Februarias, gesta autem episcopalia decreti Cirtensis post eorundem consulatum tertio Nonas Martias, ac per hoc tredecim menses interesse inveniuntur, plures utique quam undecim quos prius catholici minus diligenter computando responderant; sed officium ut falleretur et mensem interesse responderet, eundem pe 82 consulatum putavit, postconsulatum autem non advertit, ubi annus iam alius agebatur. Proinde catholici tamquam ex vera officii responsione cogebantur ostendere tempore persecutionis illos undecim vel duodecim episcopos in domum privatam convenire potuisse, Donatistis instantibus ut hoc ex aliis conciliis ostenderent si aliquo tempore persecutionis facta episcoporum concilia reperire potuissent. Quod catholici quoniam tunc inquirere et ad horam veteres chartas in archivis ecclesiasticis discutere non poterant, respondebant multo facilius duodecim homines in domum convenire potuisse eo tempore, quo etiam congregationes plebium fieri solebant quamvis persecutione fervente, sicut ipsis gestis martyrum monstrabatur qui confitebantur in passionibus suis se collectam et dominicum egisse. Hoc autem catholici dixerant, et antequam supputaret et responderet officium. Dictum est etiam a catholicis episcopalia gesta illa Cirtensia, quae diligentia maiorum usque ad haec tempora servari et inveniri potuerunt, sic habenda quemadmodum illae epistulae Mensurii et Secundi, quas Donatistae recitaverunt; concilium quippe Carthaginense, ubi absentem Caecilianum septuaginta damnaverunt, commemoratum est etiam 〈in iudicio〉 a Miltiade *habito, ubi Caecilianus est absolutus; litterae vero illae Mensurii et Secundi nusquam alibi commemoratae dicebantur, unde nullo alio testimonio cc 298 veritas earum asserebatur, nec tamen ideo dicebant catholici falsas esse. Dictum est etiam hoc a catholicis ut probarent Donatistae si possent tempore persecutionis sic ad se invicem scripsisse episcopos, quemadmodum Mensurium et Secundum scripsisse proferebant. Quod non ideo dicebant catholici ut hinc illas Mensurii et Secundi litteras falsas esse monstrarent, quae seu verae seu falsae essent causae nihil officerent, sed ut hinc intellegerent Donatistae quam vana tergiversatione catholicos co-

19sq. Diocletiano…Februarias] 12.2.304 20sq. post…Martias] 5.3.305 33 collectam…egisse] cf. passio martyrum Abitinensium 5 (Maier I, 4, p. 65, l. 175): collectam sive dominicum celebrassent 19 novies ma pe la; nonies P am er lo ‖ 29 archivis P er lo ma pe la; arcivis am ‖ 33 passionibus edd; confessionibus P | collectam P edd; collecta fortasse melius ‖ 34 et1 om. la ‖ 36 potuerunt P am; potuerint er lo ma pe la ‖ 37 Carthaginense P; Carthaginiense edd ‖ 38sq. in iudicio add. la (cf. PL 43, 644,n.1); om. P am er lo ma pe ‖ 39 habito la; habitum P am er lo ma pe ‖ 41 dicebant catholici edd; catholici dicebant tr. P ‖ 42 hoc edd; om. P ‖ 46 hinc edd; hic P

3,32,13 – 34,8 | 301

pe 83

XVIII. (lo) cc 299

XVIII. (pe) pe 84

gerent alia proferre concilia persecutionis tempore congregata, quia si eis simili obstinatione diceretur: ‘Proferte et vos alias epistulas persecutionis tempore sic scriptas et missas’, quae si aliquo modo deprehenderentur, et codices occultati exigi possent et ordo et curator et centurio et beneficiarius ad discrimen capitis pervenire qui Secundum tradere nolentem impunitum dimisisse prodebantur, nullo modo ad horam reperirent alias epistulas tempore persecutionis ab episcopis ad episcopos in tam longinqua terrarum similiter datas. 33. Cum ergo hinc diuturna conflictatio fieret, saepe repetentibus Donatistis non potuisse tempore persecutionis concilium congregari ad episcopum ordinandum, quia in apostasia erat mundus nec erant quibus ordinaretur et cetera talia, catholicis autem respondentibus quod et episcopi facile congregarentur tam pauci ut nec concilium dici debeat, quando plebes congregabantur, sicut gesta martyrum testarentur (et erant sine dubio quibus ordinarentur episcopi, ipsae utique plebes quas tunc solitas congregari gesta martyrum loquebantur), – haec cum assidue multis et variis modis dicerentur et *responderentur (nam et domum privatam Christianis *congregandis praestitam constitit tempore persecutionis, sicut in quibusdam gestis martyrum legebatur, quia Donatistae dixerunt fieri non potuisse ut illo tempore domum suam quisquam praeberet; et commemoratum est usque adeo non esse incredibile quod in privatam domum pauci illi episcopi persecutionis tempore convenerunt, ut fervente persecutione etiam in carcere doceantur baptizati martyres et illic a Christianis celebrata sacramenta ubi Christiani propter eadem sacramenta tenebantur inclusi), inter haec ergo tandem aliquando saepe etiam cognitor interlocutus fieri potuisse illum conventum ab episcopis, quando et plebes congregatae probabantur, compulit Donatistas ut contra concilium iudiciumque Miltiadis quo Caecilianus purgatus atque absolutus legebatur si haberent aliquid dicerent, quoniam illic potius quam in illo Cirtensi concilio causa consisteret. 34. Tunc Donatistae ipsum Miltiadem coeperunt crimine traditionis arguere et dicere maiores suos propterea illius iudicium refugisse quod traditor fuisset, quasi non *in iudicio eius assisterent et *responderent se in Caecilianum non habere quod dicerent. Sed tamen facto iudice intento, utrum de traditionis crimine Miltiadis aliquod iudicium vel publicum vel ecclesiasticum proferretur, ipsisque catholicis id ut probaretur expectantibus et exigentibus legerunt Donatistae gesta quaedam prolixissima apud praefectum, ubi nec praefectus ipse cuiusmodi esset apparebat nec locus legebatur ubi haec agebantur. Sed gesta ipsa multos multa ecclesiastica tradentes

34,3sq. se…dicerent] cf. Optat. 1,24,1,5 (SChr 412, 224): se non habere quod in Caecilianum dicerent 49 occultari fortasse melius ‖ 50 pervenire P am er lo ma; pervenirent pe la ‖ 51 tradere iter. P 33,8 responderentur er lo ma pe la; responderent P am ‖ 8sq. congregandis er lo ma pe la; congregandum P am ‖ 18 legebatur P er lo ma pe la; legebantur am ‖ 34,3 non1] nunc vel modo vl. lo | in1 scripsi; iam P am er lo ma; etiam pe la | assisterent et P am er lo ma pe; adstissent ubi la | responderent pe; responderant P am er lo ma la

50

3,407.409. 415.423 3,408.410. 414.417.419. 424.426 3,419.421 7 3,447.448 10 3,444

3,427.449. 451.453.458. 463 3,461.463. 465.467.470 3,462.471 AU 3,473 3,472 3,490 7

302 | Augustinus, Breviculus collationis

longissima recitatione sonuerunt, ubi nomen Miltiadis omnino non sonuit. Quibus 3,491 peractis cum cognitor miraretur aliud promissum et aliud recitatum, illi adhuc eius 3,492.498 patientiam deposcentes gesta alia recitarunt in quibus legebatur Miltiades misisse 12 diaconos cum litteris Maxentii imperatoris et litteris praefecti *praetorio ad prae-

fectum *urbi, ut ea reciperent quae tempore persecutionis ablata memoratus impe3,499 rator Christianis iusserat reddi. Et cum his quoque gestis nullum Miltiadis crimen et AU 3,500 17

3,501.503 3,502.504 22

3,505

3,504 3,505 6

10

3,506.509.511 15 AU 3,498 3,490 AU 5

cognitori et catholicis defensoribus appareret, dixerunt Donatistae Stratonem diaconum, quem cum aliis Miltiades ad recipienda loca ecclesiastica miserat, superioribus gestis recitatum esse traditorem; et ideo volebant etiam Miltiadem crimine traditionis aspergere, quod diacono illo non degradato uteretur. In prosecutione autem sua dixerunt Miltiadem tertium episcopum fuisse ab illo qui tunc erat cum traditio illa facta esset. Hic cognitor requisivit utrum saltem in illis traditionis gestis esset expressum quod Straton diaconus fuerit, et recitatum est eum hortatorem vanissimae superstitionis appellatum, quod non solum ipse, sed etiam ceteri qui tradebant appellabantur. Sed Donatistae respondebant a gentilibus persecutoribus in contumeliam religionis et diaconos et presbyteros ita vocitatos. 35. Ergo catholici responderunt, cum mirum non esset essetque in rebus humanis usitatissimum ut non duo tantum, verum etiam plures homines uno nomine pe 85 vocarentur, fieri quidem potuisse ut ille traditor Straton presbyter fuerit, iste autem cc 300 alius Straton diaconus, quoniam Donatistae dixerant et diaconos et presbyteros hortatores vanissimae superstitionis a gentilibus appellari, quamquam omnes clericos isto contumelioso nomine gentiles appellare potuerint et multo esset incertius cuius gradus clericus ille traditor fuerit, verumtamen etiamsi eum diaconum fuisse posset ostendi, neque hoc esse incredibile aut mirum, cum ante parvum tempus in ipsa urbe Roma duo Petri diaconi *fuerint. Illud quoque additum est a catholicis quia, etsi demonstraretur quod omnino non demonstrabatur, eundem Stratonem diaconum tradidisse quem postea Miltiades ad recipienda loca ecclesiastica cum aliis diaconis misit, non continuo Miltiadem isto crimine aspergi quem potuit persecutio longe facere absentem, ut hoc omnino nesciret eumque innocentem putaret quem nemo reum accusando monstraret. Contra haec frustra Donatistae eadem per eadem diutissime clamaverunt. 36. Post collationem sane etiam de Cassiano Miltiadi calumniati sunt, quia etiam hoc nomen et in diaconis invenitur quos ad praefectum misit Miltiades et in illis gestis ubi facta traditio recitata est. Quod si in collatione dicerent, facile potuit a catholicis responderi in tanta turba Romanorum clericorum nihil mirum fuisse, si duo vel plures non solum Stratones, sed etiam Cassiani reperirentur, cum in duodecim apostolis non solum duo Iudae, sed etiam duo Iacobi legerentur; nisi forte

10 peractis P edd; perlectis fortasse melius ‖ 12 praetorio (cf. d 17,6) ma pe la; praetorii P am er lo 13 urbi (cf. d 17,6) pe la; urb. P; urbis am er lo ma ‖ 23 respondebant P am er; responderunt lo ma pe la ‖ 35,9 fuerint er lo ma pe la; fuerunt P am ‖ 14 haec P pe la; hic am er lo ma

3,34,9 – 37,23 | 303

pe 86

XVIIII. cc 301

pe 87

ipsis licuisset Casensem a Donato Carthaginensi distinguere, cum timerent ne maior auctor ipsorum Donatus Carthaginensis damnatus in Miltiadis iudicio putaretur, et catholicis non liceret in tanta multitudine clericorum Romanorum habere plures similibus nominibus appellatos. Falsum enim erat quod Donatistae dixerant convenire personas, convenire loca, convenire regiones, quando nec loca nec regiones nec ipsae expressae personarum dignitates de utrisque gestis, sed sola nominum convenientia legebatur quam in diversis personis generis humani consuetudo frequentare non cessat. 37. Spernens itaque cognitor incertissimas suspiciones iussit aliquid manifestum contra illa gesta proferri aut certe Constantini iudicium, cuius mentio iam facta fuerat, recitari. Et recitatum est iudicium Constantini, quemadmodum *ad Eumalium vicarium Africae scripsisset, *quo se inter partes causam Caeciliani cognovisse et remotis omnibus arbitris Caecilianum innocentem, illos calumniosissimos cognovisse testatus est, commemorans etiam in Arelatensi oppido pro Caeciliano factum episcopale iudicium; cui iudicio iam plurimi ex dissensione consenserant reliquis adhuc resilientibus et discordantibus, unde ipse de re tota inter partes coactus est iudicare. Post harum imperialium litterarum recitationem quaesivit cognitor a Donatistis quid contra dicerent. Ibi Donatistae rursus ad Miltiadis calumniosam criminationem redire conati sunt; unde cum essent cognitoris interlocutione depulsi et ab eis esset flagitatum ut contra iudicium Miltiadis vel imperialem sententiam si haberent aliquid recitarent, responderunt etiam imperatorias aures pravis suggestionibus inflatas. Ibi eis cognitor respondit quod attentissime adverterat inter partes fuisse iudicatum. At illi exigere coeperunt ut hoc legeretur, utrum inter partes iudicaverit imperator. Quod cum fuisset cognitore iubente recitatum, nihil invenientes quod dicerent coeperunt de consule memoratis imperialibus litteris calumniari, quod sine consule fuerant recitatae. Hinc exorto conflictu, cum Donatistae invidiose dicerent episcopale concilium cum consule fuisse recitatum et imperatoris litteras consulem non habere et catholici responderent non ibi causam consistere, cognitor etiam interlocutus est evidentissimis legibus definitum imperialia constituta, etiamsi consules non legerentur, in dubium non 〈posse〉 vocari. Deinde catholici urgebant ut aperte dicerent falsum esse quod lectum est; possent enim archiva *conquiri.

37,2sq. cuius…fuerat] cf. 3,30,4.12 3 litterae Constantini Eumalio datae (Maier I, 27, p. 196–198) 6sq. in…iudicium] concilium Arelatense (Maier I, 20, p. 160–167) 21 legibus] cf. Cod. Iust. de cod. comp. 2 (Krüger, p. 1); sed cf. Cod. Theod. 1,1,1 36,7 Casensem ma pe la; Cassiensem P am er lo | Carthaginensi P; Carthaginiensi edd ‖ 8 Carthaginensis P; Carthaginiensis edd ‖ 37,3sq. ad … quo (cf. d 20,17) transposui; habent ante remotis P edd ‖ 3sq. Eumalium (cf. Aug. c. Cresc. 3,71,82 [CSEL 52, 487,11]; d 56,15) lo ma pe; Eumelium (cf. cod. Theod. 9,40,2) P am er la ‖ 4 Africae edd; Affricae P | quo pe la; quod P am er lo ma ‖ 5 et P am er; om. lo ma pe la ‖ 6 in edd; de P | oppido lo ma pe la; opido P am er ‖ 7 dissensione edd; dissentione P ‖ 22 posse (cf. cap. 3,527) la; om. P edd ‖ 23 possent P am er; posse lo ma pe la | conquiri er ma la; conqueri P am lo; inquiri pe

3,500.504. 506.509 12

3,514 3,515 5

3,516 3,517 3,518 12 3,519 3,520 3,521 3,522 3,523 3,523–528 19 3,527 21 3,529

304 | Augustinus, Breviculus collationis

3,530 3,476.478 3,477.479 3,531 3,523–528 3,530.532 3,534 AU 3,527 10 3,535

3,536 3,536 16

20 3,536 3,537 3,538 25 3,539 3,515 3,516

38. Sed hinc repulsi velut aliquid validissimum prolaturi petierunt Optatum legi, quod et ante petiverant, unde se probaturos dicebant Caecilianum ab imperatore damnatum, et promissum eis fuerat, sed dilatum. Prius ergo volebat cognitor ut exprimerent utrum litteras imperatorias arguere falsitatis auderent. Quod quidem illi minime audebant; tamen nihilominus consulem deesse invidiosissime causabantur, Optatum vero legi multo instantius flagitabant. Haec cum diutius agerentur, in alia charta illarum imperialium litterarum inventus est consul. Quod cum esset suggestum, Donatistae dixerunt: “Certe consulem habere non debuit”, quasi hoc aliquando dictum esset quod habere non debuerit, ac non, etiamsi consul defuisset, non impediri imperialis constituti veritatem. Quod cum eis cognitor identidem respondisset, recitatus est et Optatus recitantibus Donatistis, ubi ait: “Eodem tempore idem Donatus petit ut ei reverti licuisset et ad Carthaginem accederet; tunc a Philomeno suggestore eius imperatori suggestum est ut bono pacis Caecilianus Brixae teneretur, et factum est.” In quibus verbis Optati cum omnino nulla Caeciliani damnatio, sicut illi demonstraturos se esse promiserant, reperiri potuisset, iussit cognitor totam paginam recitari, ut de superioribus et inferioribus verbis voluntas eius qui scripserat nosceretur. Et ex officio recitatum est: “Caecilianus omnium supra memoratorum 〈sententiis〉 innocens est pronuntiatus”; quod cum recitaretur, Donatistae dixerunt hoc se non petisse recitari stomachantes adversus eos qui risum tenere non potuerant, cum audissent quam apertam contra semet ipsos paginam protulissent. Deinde cum illis verbis quae ipsi recitaverant extenuasse dicerent Optatum damnationem Caeciliani et exprimere noluisse, flagitatum est ab eis ut aliunde manifestum legerent quod ab illo dicerent extenuatum. Quod cum minime potuissent, etiam inde post aliquantas morarum inanium perplexitates, cum et de Donati nomine contendissent quod non Carthaginensis, sed Casensis Donatus in iudicio Miltiadis adversus Caecilianum adstitisset, quod et catholici concedebant, aliquando transitum est. 39. Deinde *quia Constantini litteris, quibus eum inter partes cognovisse et pro Caeciliano contra illos iudicasse constabat, cognitor eos si quid haberent respondere

38,11–14 eodem…est] Optat. 1,26,1,1–4 (SChr 412,226–228) 15 sicut…promiserant cf. Aug. c. Gaud. 1,11,12; Aug. epist. 185,6 17sq. Caecilianus…pronuntiatus] Optat. 1,24,2,7sq. (SChr 412,226) 39,1 litteris] cf. 3,37,3sq. 38,11 et edd; om. P ‖ 12 petit P am Optat. (codd P G); petiit er lo ma pe la Optat. (edd) | et] nec Optat. cod P; et nec (fortasse melius) ma Optat. (cod G); et ne Caecilianus Turner, Adversaria critica, p. 292 accederet P am er lo ma Optat.; accedere pe la ‖ 12sq. Philomeno P am er lo ma pe; Philumeno la; Filumino Optat. ‖ 13 suggestore P am er ma pe; suffragatore lo la Optat. | Brixae P am er pe Optat. (codd); Brixiae lo ma la Optat. (edd) ‖ 14 teneretur P edd; retineretur Optat. ‖ 18 sententiis lo ma pe la Optat.; om. P am er | est pronuntiatus edd Optat.; pronuntiatus est tr. P ‖ 20 potuerant P am lo ma la; poterant er pe ‖ 25 Carthaginensis P; Carthaginiensis edd ‖ 39,1 quia er lo ma pe la; qui a P am

XX.

cc 302

pe 88

XXI.

3,38,1 – 41,5 | 305

cc 303

XXII.

pe 89

XXIII.

cc 304

cogebat, petiverunt suum libellum esse recitandum quem dicebant datum Constantino a maioribus suis. In quo libello satis aperteque monstrarunt quam falsum dixerint de damnatione Caeciliani apud Brixam; idem quippe libellus ostendit quemadmodum contra eos senserit Constantinus. Nam ibi dicunt nullo modo se communicaturos antistiti ipsius nebuloni paratosque esse perpeti quidquid eis facere voluisset; quem Constantini antistitem nebulonem utique Caecilianum intellegi volebant. Quomodo ergo eum Constantini antistitem dicebant cui se contra Constantinum loquentes non communicare confirmabant, si eum apud Constantinum superaverant ita ut ab illo Brixae scirent esse damnatum? 40. Cum ergo catholici dixissent hoc eos contra se ipsos recitasse, hoc idem ipse etiam cognitor esset interlocutus, addiderunt etiam illi suae falsitati convincendae magnum aliud firmamentum recitantes ipsius Constantini litteras scribentis ad Verinum vicarium ut libero eos dimittat arbitrio se iussisse insinuans ut de exilio remearent. In quibus litteris Constantinus sic eos detestatur ut nihil illa indulgentia possit deformius inveniri; quos *utique non ita culpasset, sed magis laudasset, si ab eis Caecilianus apud illum victus ab eoque damnatus Brixae relegaretur. Ac per hoc *ista contra se ipsos proferentes atque recitantes et a Caeciliano se superatos memorati imperatoris iudicio manifestissime monstraverunt et suam falsitatem, qua eum dicebant esse damnatum, apertissime convicerunt, et *qui catholicos persecutionem facere, se autem pati gloriabantur, Caecilianum tamen per suas accusationes ab imperatore damnatum etiam falso gloriari voluerunt. His itaque recitatis, cum catholici dicerent et cognitorem breviter admonerent, quod etiam ipse cernebat, pro se illa, hoc est pro innocentia Caeciliani, contra illos fuisse recitata et hoc idem etiam ipse fuisset interlocutus, Donatistae responderunt dicentes: “De libero arbitrio nihil dicit potestas tua.” Hoc enim putantes secundum Constantini litteras sibi posse a praesente cognitore concedi eas etiam contra se pro Caeciliani causa recitandas existimaverunt. Hic cum eis cognitor respondisset aliud sibi esse a praesentis temporis imperatore praeceptum, ierunt in aliud quod contra se identidem multo mirabilius protulerunt. 41. Recitaverunt *enim alias litteras eiusdem Constantini imperatoris ad Probianum proconsulem datas, quae quidem consules non habebant; sed nihil quasi de obiectione mutua catholici agere voluerunt, quamvis et hinc se ipsos Donatistae convincerent quam calumniose catholicis id obiecerint cum prior chartula, ex qua recitatum est iudicium Constantini quo absolutus est Caecilianus consules non haberet,

3 libellus Donatistarum Constantino datus an. 321 (cf. Maier I, p. 239sq.; non exstat) 40,3 litterae Constantini Verino vicario datae (cf. Maier I, p. 240; non exstant) 5 Brixam P am er pe; Brixiam lo ma la ‖ 11 Brixae P am er pe; Brixiae lo ma la ‖ 40,6 utique er lo ma pe la; itaque P am ‖ 7 Brixae am er pe; Brixiae lo ma la; apud Brixam P ‖ 8 ista ma pe la; ita P am er lo ‖ 9 manifestissime P er lo ma pe la; manifessime am ‖ 10 qui pe la; quia P am er lo ma 12 gloriari] glor (uv.) praem. P (ac.) ‖ 16 posse tr. post cognitore P ‖ 41,1 enim pe la; etiam P am er lo ma ‖ 4 cum P am er lo ma pe dv (p. 352); quod la

3,543 3,545 5

10 3,546 3,547 3,548

5 AU

10 3,549 3,550 3,551 AU 17 3,552 AU 20 3,557 AU 3,523 5

306 | Augustinus, Breviculus collationis

3,534 qui tamen mox in alia chartula inventi sunt. Istae itaque litterae ad Probianum pro3,557 consulem datae continent imperatoris iussionem, qua praecepit ut ad se Ingentius

10 3,515 3,557 3,553 AU 3,557 16

AU 21 3,558 3,562 3,559.564 3,565 3,566 8 10 3,566 3,568

15

mitteretur, cuius confessione in proconsulis Aeliani iudicio Felix Aptugnensis ordinator Caeciliani a crimine traditionis fuerat absolutus. Hoc autem imperiale praeceptum ideo Donatistae se recitare dicebant, ut quasi ostenderent Caeciliani causam adhuc fuisse suspensam etiam post illud iudicium quo se Constantinus inter partes omnia terminasse iam scripserat, cum et in ipsis litteris quas ad Probianum proconsulem datas recitaverunt, quibus quasi ostenderent adhuc pendere iudicium, quoniam ad se mitti iusserat imperator Ingentium, tanta contra se legerint, ut omnino mirum sit, quibus illa oculis aspicere vel quo ore pronuntiare potuerint. Ibi enim Constantinus dixit ab Aeliano proconsule audientiam praestitam competentem Felicemque innocentem ab exustione codicum divinorum constitisse, illos autem esse in praesentia confutandos qui diuturnis diebus eum interpellare non quiescerent, ut eis liquido appareret frustra eos Caeciliano invidiam comparare et adversus eum violenter insurgere voluisse. Hic ergo per illas litteras non solum Caecilianum, sed etiam Felicem purgatum seque innocentium persecutores apud imperatorem extitisse docuerunt. 42. Hac autem accepta opportunitate catholici recitandam protulerunt et ipsius Aeliani tunc proconsulis relationem de hac re ad Constantinum datam, ubi se causam Felicis audisse et finisse commemorat, et ipsa gesta proconsularia quibus absolutus est Felix et omnium necessariarum personarum testimonio a traditionis crimine innocens comprobatus. Quibus recitatis quid contradici posset cognitor inquisivit. Tunc Donatistae, quod et ante dicere coeperant, identidem repetierunt quaerentes utrum ex praecepto imperatoris directus ad comitatum fuisset Ingentius, et quid postea gestum esset ut ostenderetur a catholicis exigentes, et gesta proconsularia quibus possent verbis refellere conantes quibus absolutus est Felix, obicientes gratiam iudicis vel suppositas fuisse personas et cetera, quae solent homines contra gesta quibus vincuntur suspiciosa querimonia iactitare; dicebant etiam non recte Felicem absentem fuisse absolutum. Ad ista responsum est a catholicis omnia quae lecta sunt ad absolutionem Caeciliani et Felicis apertissime pertinere; si quid autem Donatistae arbitrarentur misso ad comitatum Ingentio pro se fuisse iudicatum et mutatum esse iudicium, quo Constantinus inter partes cognoscens purgato Caeci-

41,12 litteris] litterae Constantini proconsuli Probiano datae (Maier I, 24, p. 189–192) 42,1sq. relatio Aeliani (cf. Maier I, p. 173 n. 18; non exstat) 7 Ingentius lo ma pe la; Vigentius P am er ‖ 8 Aeliani ma pe la; Heliani P am er lo | Aptugnensis pe; Abtugnensis P am er lo ma la ‖ 10 dicebant edd; dixerunt P ‖ 14 Ingentium lo ma pe la; Vigentium P am er | legerint edd; legerit P ‖ 15 quo] -o ir. P ‖ 16 Aeliano ma pe la; Heliano P am er lo 18 praesentia (cf. d 55,12: in praesentia confutari) P am er lo ma pe; praesentiarum la | diuturnis (cf. d 55,28) P am er lo ma; diurnis (cf. Aug. epist. 141,10 (CSEL 44, 244,16) et locos supra memoratos) pe la ‖ 21 apud P lo ma pe la; atque am er ‖ 42,2 Aeliani ma pe la; Heliani P am er lo ‖ 7 Ingentius lo ma pe la; Vigentius P am er ‖ 14 Ingentio lo ma pe la; Vigentio P am er

pe 90

XXIIII.

cc 305

pe 91

3,41,6 – 43,19 | 307

liano illos calumniosissimos iudicaverat, ipsos debere proferre. Quando autem haec catholici dicebant, in illa temporis brevitate non poterant considerari consules; quorum ordinem in ipsis gestis qui voluerit considerans inveniet posterius ab imperatore Constantino absolutum esse Caecilianum quam Felicis causam ab Aeliano proconsule discussam atque purgatam, post aliquot etiam annos Constantinum scripsisse ad Verinum vicarium quas litteras ipsi recitaverunt, ubi sibi asserebant liberum arbitrium ab illo imperatore concessum, in quibus litteris eos tamquam pessimos et Christianae pacis inimicos ostendit. Quod utique non fecisset, si aliquid pro illis contra Caecilianum iudicasset, cum ad comitatum missus esset Ingentius. Cognitor ergo interlocutus est non posse gesta quae tanta roboravit antiquitas removeri nisi aliis posterioribus gestis e contrario recitatis. Dictum est etiam a catholicis magis ad declarandam Felicis innocentiam profuisse quod absens fuerat absolutus, quia gratiae suspicio si praesens esset potius oriretur. 43. Urgere deinde cognitor coepit ut, si qua posteriora gesta Donatistae haberent XXV. contra absolutionem Caeciliani vel Felicis, iam iamque proferrent. Hic illi ad ea quae iam totiens dixerant et catholicis totiens ad omnia respondentibus transacta iam fuerant rursus quasi a capite redire et ea replicare conati sunt. Ubi cum interlocutus esset cognitor admonens ut eos iam pigeret eadem repetere quae peracta et transacta iam fuerant et identidem proferre compelleret si quid recitandum haberent adversus Caeciliani et Felicis sic evidentissimas absolutiones, et illi nihil omnino adversus illa proferentes eadem repetere non cessarent ut de illis quae dixerant iudicaretur, et contra cognitor illud potius flagitaret ut legerent si haberent quod legi posset adversus imperiale et proconsulare iudicium, ut posset de omnibus pronuntiari, pe 92 quoniam legibus prohibetur semiplenam proferre sententiam, instarent etiam catholici ut rebus omnibus cognitori manifestatis et Donatistis quid respondeant non invenientibus eadem repetentibus tandem aliquando causa finiretur, in ultimo cognitor dixit: “Si contra nihil est quod legatis, exire dignamini, ut possit plena de omnibus scribi sententia.” Et utrisque exeuntibus sententiam scripsit quam rursus cc 306 intromissis partibus recitavit, qua complexus est omnia quae de prolixa trium dierum actione potuit recordari. In quibus quaedam non *eodem ordine quo gesta sunt commemoravit, omnia tamen veraciter posuit, confutatos a catholicis Donatistas omnium documentorum manifestatione pronuntians.

43,11 legibus] cf. Cod. Theod. 4,17,2 16 haec P; hoc edd ‖ 19 Aeliano ma pe la; Heliano P am er lo ‖ 24 Ingentius lo ma pe la; Vigentius P am er ‖ 43,5 iam pigeret eadem edd; pigeret eadem iam tr. P ‖ 11 prohibetur P edd; prohiberetur pe (in app.) ‖ 17 eodem scripsi; eorum P am; eo er lo ma pe la

AU

20

3,567 3,573 27 3,572 3,574 3,575.577 5 3,578.580 3,579.581 10 3,576 3,583 3,584 3,585 17

| Augustinus, Ad Donatistas post collationem

https://doi.org/ 9783110471564-004

1 Einführung Das Motiv für die Abfassung dieses Werks liegt darin, dass sich Augustinus gezwungen sah, einigen Behauptungen, die von donatistischer Seite nach der Konferenz gestreut wurden, entgegenzutreten und sich direkt an die donatistischen Laien zu wenden (Aug. retract. 2,40,5: ne ab eis seducerentur ulterius, ubi respondi etiam quibusdam vanitatibus eorum, quae ad nos pervenire potuerunt). Bereits im Breviculus kommen immer wieder subjektive Bemerkungen zum Vorschein, denen aber der Anspruch einer objektiven Zusammenfassung enge Fesseln anlegte. Im vorliegenden Pamphlet jedoch konnte Augustinus seiner Polemik freien Lauf lassen und rhetorisch wirkungsvoll sich an die donatistischen Laien wenden und auf nach der Collatio von donatistischer Seite geäußerte Kritikpunkte reagieren. In deren Mittelpunkt stehen der gegen Marcellinus erhobene Vorwurf der Bestechlichkeit (20,8) und die Auseinandersetzung um das für die Donatisten wenig vorteilhafte Dictum nec causa causae nec persona personae praeiudicat (cf. cap. 3,371), das die Donatisten nach Augustins Meinung nur ungenügend verteidigen (25,4).1 Zu datieren ist das Werk mit einiger Sicherheit unmittelbar nach der Fertigstellung des Breviculus, also etwa in den Winter 411/412. In dieselbe Zeit fällt auch die Abfassung von Epistula 141, einem Brief, der vom katholischen Konzil in Zerta (14. 6. 412) als Rundschreiben der Katholiken angenommen wurde. Abgesehen vom Eintrag in den Retractationes (2,40) findet sich die einzige sichere Nachricht Augustins über Ad Donatistas post collationem in epist. 139,3, unmittelbar nach der Nennung des Breviculus: Aug. epist. 139 (CSEL 44, 152,20): sicut mihi fuit breviatio gestorum conlationis nostrae satis operosa, cum viderem neminem se velle tanto aggeri litterarum legendo committere, sicut mihi fuit etiam epistula ad ipsos laicos Donatistas de hac eadem conlatione nostra, quam modo aliquot lucubrationibus terminavi. Augustinus nennt hier sein Werk zwar eine epistula (in den Retractationes nennt er es einen librum … grandem satis, ähnlich Possidius im Indiculus VI.16: Post conlationem contra supra scriptos liber unus), dennoch scheint sicher, dass er darunter den offenen Brief Ad Donatistas post collationem versteht und nicht etwa epist. 1412 im Auge hat. Das Werk wird in den Handschriften und in moderner Literatur unter verschiedenen Titeln angeführt: (a) Contra partem Donati post gesta, (b) Ad Donatistas post collationem, (c) Contra Donatistas. Die ältesten Textzeugen überliefern Titel a; zwar finden sich die Worte Contra partem Donati auch in Titeln zweier anderer Werke Augustins (Aug. retract. 1,20; 2,5), aber die Wortfolge post gesta ist bei Augustinus

|| 1 Vgl. auch 16,7; 17,23; 26,1.12. 2 So die Meinung von Goldbacher in CSEL 58, 38. – Mit seinen 12 Druckseiten im CSEL 44 (235–246) scheint der Brief zu kurz zu sein, um dafür mehrere Lucubrationes (aliquot lucubrationibus) in Anspruch genommen zu haben.

312 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

nicht belegt und daher kaum authentisch. Titel b ist handschriftlich nicht bezeugt, sondern wird erstmals von Erasmus verwendet, der ihn aus Augustins Nennung des Werks in den Retractationes ableitet (Aug. retract. 2,40: librum etiam scripsi grandem satis quantum existimo diligenter ad ipsos D o n a t i s t a s p o s t c o n l a t i o n e m).3 Titel c ist in modernen Referenzwerken (ThlL, Augustinus-Lexikon, LLT) gebräuchlich, hat jedoch keine Grundlage in Augustins Schriften; denn die Überschrift in den Retractationes, Post conlationem contra Donatistas, geht wohl ebensowenig direkt auf Augustinus zurück wie der Titel des Breviculus.4 Ich bevorzuge daher den Titel Ad Donatistas post collationem.

2 Überlieferung A = Paris, BNF lat. 13367, s. VI, ff. 78r–125v Diese in Halbunziale geschriebene Handschrift ist der älteste und bei weitem wichtigste Textzeuge (CLA V 658).5 Sie stammt vermutlich aus Italien, befand sich, wie zahlreiche Marginalien und Federproben zeigen, spätestens im 8. Jh. in Nordfrankreich, gelangte im 17. Jh. von Corbie nach Saint-Germain-des-Prés (f. 1: Sancti Germani a Pratis n. 762, olim 223) und danach in die heutige Bibliothèque nationale de France. Die Handschrift enthält ein Corpus von acht Augustinuswerken: De opere monachorum, De fide et operibus, Ad Donatistas post collationem, De sancta virginitate, Do bono coniugali, De bono viduitatis, Sermo 215 und Sermo 56. Auf f. 125v lautet der Titel: explicit liber beati Augustini contra partem Donati post gesta, derselbe Titel wird auf f. 78r über der Zeile nachgetragen: incipit liber beati Augustini contra partem Donati post gesta. Viele kommentierende Marginalnotizen einer vorkarolingischen Hand begleiten den Text (dieselben Notizen finden sich auch in C und P1): 6,22: de correptionibus ecclesiasticis dicit 6,27: qualiter disciplina servare patientiam et patientia temperare debeat disciplinam 7,4: spiritaliter a malis segregantur boni cum ab his vitae dissimilitudine et morum diversitate discedunt 8,3: illi communicant malis qui consentiunt factis malorum

|| 3 In dieselbe Richtung weist Augustinus selbst in epist. 139,3, wo er von einer epistula ad ipsos laicos Donatistas de hac eadem conlatione nostra spricht. 4 Der Titel des Breviculus (Aug. retract. 2,39), Breviculus conlationis cum Donatistis libri tres, steht nicht nur im Widerspruch zu Augustins einige Zeilen später erfolgender expliziter Titelnennung (Breviculus collationis), sondern spricht auch fälschlich von drei Büchern; s. oben S. 262 Anm. 6 und 7. 5 Kollationiert wurde die Handschrift nach einem Mikrofilm und dem Digitalisat http://gallica.bnf. fr/ark:/12148/btv1b9066709z/f78.item.r=13367.zoom.

Einleitung | 313

9,7: mundum pro ecclesia aliquando scriptura ponit 9,15: unde supra ad Probam (inde scriptura approbat C P1) 9,18: filius non constringitur pro peccatis patris nisi eum fuerit in malis imitatus 9,23: optime 11,5: magnifice 11,10: ita mundi nomine ecclesia dicitur significare 14,13: sicut sagina usque ad litus malos cum bonis sic area usque ventilabrum communiter retinet 17,35: nota (om. C P1) 26,13: non corporalis contactus, sed spiritalis consensus polluit hominem 31,34: aliquando pro tempore tolerantur mali 31,41: ille accedit ad vitium corruptionis qui consenserit vitio (om. P1) 41,21: elegantissime (om. C P1) C = Avranches, BM 35, s. IX/X, ff. 236v–261r Die Handschrift stammt aus Mont-Saint-Michel (74r: ex monasterio sancti Michaelis in periculo maris) und enthält auf ff. 198r–316v dasselbe augustinische Corpus wie A und B.6 Die enge Verwandtschaft mit A zeigt sich auch an den zahlreichen identischen Marginalnotizen, zu denen zwei weitere nur hier bezeugte hinzukommen: 8,2: prime satis 45,10: faceto et vere B = Bern, Burgerbibl. 162, s. XI, 34v–57r Die in später karolingischer Minuskel geschriebene Handschrift stammt aus Fécamp, Trinitas, und enthält dieselben Werke wie A.7 Der Text ist durch viele Individualfehler entstellt und weist viele Korrekturen mehrerer späterer Hände auf. Große Unsicherheit herrscht vor allem bei der Gemination: Man findet allii, occulus, peccora, aber acusare, apellare, atigere, commitunt, invidiosisime, ocultus, tranquilitas, vaca. P1 = Paris, BNF lat. 1977, s. XII/XIII, ff. 17r–31r (Colbertinus 4321; Regius 4003 2.2) Die Miszellanhandschrift stammt vermutlich aus dem Zisterzienserkloster Savigny in der Normandie.8 Sie enthält zu Beginn Augustins Expositio ad Galatas (1r–17r) und Ad Donatistas post collationem (17r–31r). Dem zweiten Werk ist der entsprechende Abschnitt der Retractationes nachgestellt (31r mg.: haec sententia in principio libri ponenda est). Die Handschrift enthält dieselben Marginalien wie A; der Schreiber bevorzugt die Schreibung von qu anstelle von c (persequutio, quotidie). || 6 Die Handschrift wurde in einem Mikrofilm und in einem Digitalisat (https:// www.unicaen.fr/ bvmsm/img-viewer/IMG/Avranches_BM/MSS/Avranches_BM_35/viewer.html? np=Avranches_BM_ 035_vue001_1C. jpg&ns=Avranches_BM_035_vue001_1C.jpg) eingesehen. 7 Die Handschrift wurde in einem Mikrofilm und in einem Digitalisat (http://www.e-codices. unifr. ch/de/bbb/0162/) eingesehen. 8 MARTIN, Œuvres, XXV–XXXI.

314 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

H = Hereford, Cath. Lib. O. 2. VI, s. XII, ff. 18r–48v Die Handschrift enthält nur Augustins De bono viduitatis (1r–17v) sowie Ad Donatistas post collationem, dessen Text durch Blattverlust zu Beginn des Schlusskapitels mitten im Wort abbricht. b = Paris, BNF lat. 12206, s. XII, ff. 36r–53r Die Handschrift stammt aus Bec und enthält neben zwei Epistulae ad Sextum Augustins De bono viduitatis (wie A), den pseudo-augustinischen Dialogus quaestionum, Ad Donatistas post collationem, Sermo 58 ad fratres in eremo und Augustins Adnotationes in Iob. M = Cesena, Biblioteca Malatestiana D. X. I, s. XV (an. 1454), ff. 225v–238r Die Handschrift enthält sechs antimanichäische und drei antidonatistische Werke Augustins, am Ende Ad Donatistas post collationem. Durch einen Schreibervermerk am Schluss ist die Fertigstellung der Handschrift auf den 29. Juli 1454 zu datieren: Scriptus per Iacobum Pergolitanum Mco et p. dno. d. Malateste novello d’ Malatestis et c. et perfectus die XXVIIII° mensis Iulii MCCCCLIIII°. c = Valenciennes, BM 158, s. XII, 157r1–172v1 Die Handschrift stammt aus Saint-Amand und enthält Contra Faustum, Contra Adimantum, Ad Donatistas post collationem und Locutiones in Heptateuchum. D = Douai, BM 263, s. XII, ff. 176r1–192v2 Die aus Anchin stammende Handschrift enthält ein aus vier Texten zusammengestelltes antihäretisches Corpus: Contra Faustum, Contra Adimantum, Contra epistulam Fundamenti, Ad Donatistas post collationem. Jedem Text geht der entsprechende Abschnitt der Retractiones voraus (175v2–176r1 retract. 2,40). Bo = Boulogne-sur-mer, BM 59, s. XII, ff. 173v1–190v2 Die aus Saint-Vaast stammende Handschrift enthält exakt dieselben Texte wie D (173r2–173v1 retract. 2,40). P2 = Paris, BNF lat. 2081, s. XIII, ff. 123r1–135v1 Diese Handschrift stammt aus Saint-Martin de Tournai und enthält exakt dieselben Texte wie D und Bo (123r1 retract. 2,40). Ar = Arras, BM 463 (814), s. XII, ff. 112r2–123v1 Die aus Saint-Vaast stammende Sammelhandschrift enthält zahlreiche echte und unechte Augustinusschriften. Der Text von Ad Donatistas post collationem ist durch Blattverlust zwischen f. 115 und 116 und zwischen f. 120 und 121 verstümmelt. Auf ff. 112r1–2 ist der entsprechende Abschnitt aus den Retractationes vorangestellt. X = Bruxelles, Bibl. Royale II 2297, s. XIII (an. 1277), ff. 179r–192r Dieser aus mehreren kodikologischen Einheiten zusammengestellte Codex stammt aus Cambron-Casteau. Er enthält im betreffenden Teil (ff. 76–268) viele (pseudo-)

Einleitung | 315

augustinische Schriften. Auf f. 179r ist der Abschnitt aus den Retractationes vorangestellt. P = Praha, Národní Knihovna Ms. XXIII D 177 (590), s. XV/XVI, ff. 39v–56v Die Handschrift ist unbekannten Ursprungs und engstens mit der Editio Princeps des Amerbach verwandt (s. oben S. 263).

3 Klassifikation der Handschriften Aufgrund unzähliger Bindefehler lassen sich alle Handschriften mit Ausnahme von A und P in drei Gruppen (α β γ) einordnen:

3.1 α Zur Gruppe α lassen sich die Handschriften B C P1 zusammenfassen, deren enge Verwandtschaft mit A schon bloß durch das identische Textcorpus (B C) und die zahlreichen gleichen Marginalnotizen (C P1) angedeutet wird (s.u.). Folgende Bindefehler beweisen die Existenz dieser Gruppe: 2,10: vicina] vicia; 4,9: quas] quam; 7,10: intellegentes] intelligentia; 15,12: sentiebant] sentiant; 16,5.6: non om.; 16,17: contra om.; 17,5: Miltiadem misisse] Miltiade meminisse; 17,8: Stratonem] Stratorem; 17,10: contendentes] condentes; 18,16: fieri] feri; 21,1: adhuc usque] adusque; 22,7: aut] ut; 23,6: Caeciliano] Caecilianos; 24,8: innocentem] innocentum; 27,17: moribus] maioribus; 28,7: beati Cypriani] beato Cypriano; 30,3: iactent] iacent; 31,34: videbat2] vivebat; 32,13: cum mittebatis] committebatis; 40,2: numerositate] nemorositate; 41,7: venisse] venissent; 41,16: an] ante; 43,1: tertio nostrae conlationis] consolationis nostrae tertio; 48,27: nullo nexu] nullos nexus; 49,13: delecti] delicti; 50,2: diffundi] diffudit; 54,2: auderent] ea add.; 55,5: iam] ut; 55,17: recitaturis] recitaturus; 55,28: apparere] apponere; 56,1: temporis] temporibus; 56,10: sic] si. Die Handschriften B und C sind enger miteinander verwandt; es gibt zwar kein Indiz dafür, dass die jüngere Handschrift B direkt aus C kopiert ist; ein Stufenfehler beweist jedoch, dass C die ältere Textstufe repräsentiert: 9,16: convicimus] concucimus C; concutimus B P1. Die jüngste Textstufe bietet Codex P1, der neben einigen Textumstellungen gegenüber B und C (1,31; 5,7; 8,1; 17,1; 34,2; 37,1) mehrmals den Versuch unternimmt, einen ererbten Fehler seiner Gruppe zu korrigieren: 30,5: neglegerent] neglegerunt B C; neglexerunt P1. Direkte Abhängigkeit von C oder B ist nicht nachweisbar, wenngleich P1 dieselben Marginalnotizen wie A und C enthält und in diesen einen signifikanten Bindefehler mit C aufweist (zu 9,15): unde supra ad Probam A; inde scriptura approbat C P1.

316 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

3.2 β Die Gruppe β wird von den Handschriften b H M gebildet. Die α-Handschrift B ist in doppelter Weise mit β verbunden: Zum einen weist der Codex aus Fécamp viele singuläre originäre Lesarten auf, die er mit β teilt,9 zum anderen enthält er zahlreiche Korrekturen aus einem Vertreter von β.10 Oft werden diese Korrekturen in B dort vorgenommen, wo der Text durch offensichtliche Fehler entstellt ist. Dadurch lassen sich folgende Stufenfehler festhalten, bei denen β ohne Rückgriff auf einen anderen Textzeugen den fehlerhaften Text von B zu korrigieren versucht: 17,19: in iudicio] invidio B (ac.) C; invidia B (pc.) β; 17,19: quem multum] quem non multum α (ac. B); quodque non multum B (pc.) β; 48,21: est copulatura] est copulatum B (ac.); copulat B (pc.) β; 49,2: repentinis] rentinis A (ac.); retinis α (ac. B); retentis B (pc.) β; 54,28: proferentes (profe- mp.. A)] parentes α (ac. B); pariter B (pc.) β; 55,4: instaretur] instauretur B (ac.) C (ac.); instauraretur B (pc.) b H (pc.); 55,28: apparere] apponere α (ac. B); apponi B (pc.) β; 59,8: litigiosam et calumniosam] calumniosam et litigiosam A (ac.) P; et litigiosam calumniosa α (ac. B); et litigiosam calumniam B (pc.) β. An einigen Stellen stellt β den richtigen Text durch Konjektur her: 15,13: indicare B (pc.) β; vindicare A α γ; 25,10: lutum B (pc.) β; om. A α γ; 26,12: commemorarunt B (pc.) β; commemorarent A α; commemoraverunt γ; 31,17: ingrediebatur B (pc.) β; ingrediebantur cett; 56,11: aliquot] quot cett; 56,18: dedit] dederit A α; dederat γ. Die enge Verbindung von B und β legt die Vermutung nahe, dass B mit seinen Korrekturen als direkte Vorlage für den Subarchetypus β diente. Es gibt nur wenige Lesarten, wo β nicht mit B übereinstimmt: das sind vor allem Umstellungen (1,6; 7,9; 11,20; 13,8; 13,15; 19,16; 30,22; 41,2; 42,9; 43,1; 46,6; 55,17; 58,31) und einige wenige andere Fehler (6,6: et personam B (mg.)] om.; 25,2: ac non potius se] aut non potuisse; 30,37: populum] immundum; 31,4: dicit] dominus add.; 37,28: sibi] sunt add.; 41,10: supputatione] supplicatione; 41,14: solos om.; 45,5: timuerint] ti-

|| 9 1,7: nobiscum] nobis; 4,3: scribit] scripsit; 9,20: cum simul] simul cum; 29,2: constituerant] construerent; 31,19: separatim] separati; 34,7: epistulae principio sic laudat] epistula sic laudat in principio; 35,13: illi istos] illos isti; 40,5: ipsi in ea] ipse; 54,16: qui apertissime] quia; 55,24: Aelianus] alienus; 55,31: fecerat] faceret; 10 2,10: vicina] vicina loca; 3,4: et quod excurrit om.; 3,13: vocem] voce; 4,19: ad unam nostrum] adhuc; 4,31: certe] si add.; 7,7: hic … meae om.; 9,10: unde illi] illi vero; 9,18: peccatum] peccata; 10,5: imitando] vel add.; 11,7: Cypriani] senserunt add.; 17,6: et praefecti praetorio om.; 17,9: quod] qui; 19,11: avertere conabamur] conabamur evertere; 20,1: actis] in actis; 20,12: asseruerit] asseruit; 21,1: perniciosum adhuc usque] pernici(on)e aliqua; 23,1: omnis iniusta] nisi iusta; 23,10: id om.; 25,28: defunctus] et add.; 27,4: extincturus] exterminaturus; 28,1: ut] non add.; 32,13: qui eratis om.; 35,16: intra eadem] eadem intra; 36,3: praeiudicat] praeiudicaret; 40,4: suppositi om.; 41,13: plures] quam add.; 43,1: ut] quod; 43,14: tempora] temporum; 49,4: posita] sunt add.; 49,7: ipsum] ipsis; 51,6: ergo om.; 54,24: demonstrarant] demonstrabant; 55,5: iam om.; 58,18: fuisse] fuissent; 58,26: legeretur] laberetur.

Einleitung | 317

muerunt), die leicht bei der Erstellung der Abschrift β passiert sein können. Diese Abschrift ist aber trotz der geographischen Nähe von Fécamp und Bec, dem Entstehungsort von b (die beiden Orte sind keine 10 km voneinander entfernt), nicht direkt mit b gleichzusetzen (auch die Korrekturen in B stammen nicht von derselben Hand wie b). Denn b weicht an einigen Stellen von B ab, wo der zweite hochmittelalterliche Vertreter von β, der Codex H aus Hereford, mit B übereinstimmt: 4,1: clament] clamant α H; clamat b M; 17,15: alius] aliis C B H; 21,1: pernicione aliqua B (pc.) H; pernicie aliqua b M; 37,21: Christianarum] Christianorum α H; 49,8: qui] quia B (ac.) H; 55,4: instaretur] instauretur C (ac.) B (ac.) H (ac.); instauraretur B (pc.) b H (pc.).11 Daraus folgt, dass b und H voneinander unabhängig auf den wohl ebenfalls in Bec anzusetzenden Subarchetyp β zurückgehen. Diese Lokalisierung ist insofern sehr wahrscheinlich, als die Verbreitung französischer Handschriften nach England im 12. Jh. oft über Bec verlief.12 Vom erhaltenen Codex b hängt mit einiger Sicherheit der Codex M aus Cesena, der jüngste Vertreter der Gruppe β, ab. Die Handschrift weist zwar sehr viele Sonderfehler auf – viele davon gehen auf n/u-Verwechslungen (nox/vox, noster/vester, ubi/visi/nisi, …) oder Kürzungsfehler wie z.B. per/pro; -re für -runt (z.B. recusare für recusarunt), misat für miserat zurück –, teilt aber viele Fehler mit b und versucht in einigen Fällen, Fehler seiner Vorlage zu korrigieren: Beispielsweise wird in 20,12 das Wort constitit, in dem die Buchstaben -titi- verblichen waren, fälschlich zu convicit ergänzt; in 22,18 wird das Korrekturzeichen in b falsch verstanden: Caecilianum Donato instante] Donato instante Caecilianum b (ac.); instante Donato Caecilianum M; in 25,34 wird die falsche Lesart von b deseruimus (richtig deserimus) zu deseruistis weiter entstellt, und zuletzt ist der Textausfall in 43,22 durch eine singuläre Fehlschreibung in b begünstigt (Homoioteleuton). M geht aber wohl nicht direkt, sondern über einige Zwischenglieder auf b zurück. Eines dieser in Italien vorhandenen Zwischenglieder könnte seine Spuren im Milleloquium des Bartholomäus von Urbino hinterlassen haben, der von dem Werk ein längeres Incipit als das der Retractationes zitiert und auch die Schlussworte kennt.13

3.3 γ Die Gruppe γ setzt sich aus den sechs Handschriften c D Bo P2 Ar X zusammen; ihre Existenz geht aus folgenden Bindefehlern hervor: 1,26: convenimuns in unum] in unum convenimus tr.; 2,7: suam om.; 4,1: si] sed; 4,4: non probatum] probatum non tr.; 4,32: persona personae] personae persona tr.; 5,13: damnasti] Felicianum damnasti; 6,6: et] atque; 7,3: dissimilitudine] similitudine; 8,4: verum] sed; 8,10: cum || 11 Weniger klar einzuordnen sind die beiden Fälle 51,8: refricandum] refrenandum B (pc.) b (pc.) und 54,13: legendum dederant] legendo didicerant B (vl.) b (vl.). 12 Vgl. z.B. Hombert in CCSL 87A, 72–77. 13 Diese Hypothese ist freilich wegen zu geringer Textbasis nicht verifizierbar.

318 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

bonis habent mali] cum malis habent boni; 9,6: figurata] futura; 9,25: praeiudicat nec persona personae] nec persona personae praeiudicat tr.; 11,8: aut1 om.; 11,8: nostra om.; 11,11: ipsius verba] verba ipsius tr.; 13,11: paleis] paleae; 13,13: diceret non agebat] ageret non dicebat tr.; 14,25: ipsi] illi; 15,1: se negarent forte] negarent forte se tr.; 15,7: dixerant] dixerunt; 16,8: tenet] teneat; 17,6: praetorio] praetorii; 17,24: nomen] nomine; 20,14: illamque] ipsamque; 21,20: eam esse veram] veram esse; 25,22: praeiudicat] praeiudicant; 25,29: cernitur modo] modo cernitur tr.; 27,14: fuisset proiectus] proiectus fuisset tr.; 28,5: praecepti dominici] dominici praecepti tr.; 28,9: verba] verbis; 28,11: zizania in ecclesia] in ecclesia zizania tr.; 29,6: cibi] ibi; 29,11: devitandae] devitandorum; 30,7: ille om.; 30,31: commendatus] commentatus; 31,17: in … in om.; 31,32: et1] inter; 31,36: magno sacerdote] sacerdote magno tr.; 32,25: etiam om.; 32,27: et om.; 34,6: resurrectione Christi] Christi resurrectione tr.; 35,14: isti illis] illis isti tr.; 37,6: et] ac; 40,4: suppositi] substituti; 40,13: fuisse Carthagini] Carthagini fuisse tr.; 40,15: mandato] mendacio; 41,3: a nobis esset alios centum ferme] esset a nobis alios ferme centum tr.; 42,7: cum vincerentur] convincerentur; 42,13: gestorum] ceterorum; 43,14: etiam] et add.; 44,12: nos om.; 44,20: praecessoribus] praedecessoribus; 46,4.5: recusaverunt] recusarunt; 48,3: nostrae communioni] communioni nostrae tr.; 48,9: vestri episcopi] episcopi vestri tr.; 48,11: modo eam] eam modo tr.; 49,17: ipsis om.; 54,24: demonstrarant] demonstrarent; 54,32: et2 om.; 55,13: quoque om.; 56,14: Martias] Martii; 56,18: dedit] dederat; 56,18: Maias] Maii; 57,3: consuevit] consueverit; 57,5: male illos] illos male tr.; 58,16: et] atque. Aus dieser Gruppe schert des Öfteren der aus Saint-Amand stammende Codex c aus, der viele γ-Fehler nicht mitmacht, sodass häufig der Konsens der verbleibenden Handschriften D Bo P2 Ar X zu beobachten ist: 1,15: nobiscum postea convenerunt] postea convenerunt nobiscum tr.; 7,9: utique] namque; 7,11: loco psalmi] psalmi loco tr.; 8,10: nullam] enim add.; 9,4: esse in ecclesia] in ecclesia esse tr.; 9,6: non in ecclesia] in ecclesia non tr.; 10,9: etiam volebant] volebant etiam tr.; 11,16: permixti retia] retia permixti tr.; 13,8: omnium oculis] oculis omnium tr.; 14,1: sane episcopi vestri] episcopi vestri sane tr.; 14,19: enim … ergo] ergo … enim tr.; 16,9: multam partem noctis] ultimam paene noctis partem; 17,20: quia] non add.; 17,33: patitur de duobus] de duobus patitur tr.; 21,25: soli boni] solum iusti; 22,4: mala nostris fecerint] nostris fecerunt mala; 22,5: partis] parti; 23,9: sibi ab imperatore] ab imperatore sibi tr.; 24,12: personae] praeiudicat add.; 28,4: disciplinam] persecutionem; 30,27: et] atque; 30,33: ergo istum] istum ergo tr.; 32,29: potest praeiudicare persona] persona potest praeiudicare tr.; 41,4: valetudine] invalitudine; 54,34: forsitan] fortasse; 56,1: considerare temporis angustia] angustia considerare temporis tr.; 56,8: est absolutus] absolutus est tr; 58,15: ornare] ordinare. Die drei Handschriften P2 Ar X weisen einige Bindefehler gegen die übrigen auf, z.B. 1,15: eos coegit] coegit eos tr.; 3,13: vocem] voces; 5,1: etiam] enim; 7,14: et om.; 8,2: non] in; 12,7: est ergo] ergo est tr.; 15,10: ergo om.; 16,19: nobis om.; 17,4: aliquid] aliud; 21,15: negare] negamus; 24,4: non] nomen; 25,8: criminibus] criminis;

Einleitung | 319

28,1: tamen dormit] dormit tamen tr.; 30,29: prophetia ista] ista prophetia tr.; 32,6: temporis] tempore; 33,1: apostoli epistula] epistula apostoli tr.; 33,8: omnes in eo] in eo omnes tr.; 33,23: et2] ad add.; 41,10: mandato] mandatorum; 53,5: illa vox] vox illa tr.; 55,29: adversus] adversum. Über die Herkunft von γ kann wenig Sicheres gesagt werden. Zweifellos ist die Gruppe von α und β unabhängig, und mit einiger Wahrscheinlichkeit beruht die Familie – wohl über verlorene Zwischenstufen – auf dem Codex A, dessen Text mitunter durch sehr gute, auch von modernen Editoren anerkannte Konjekturen verbessert wird: 4,35: Mustitani; 5,13: damnasti; 5,16: viventis; 6,8: causae et X; 19,11: conabamur] avertere add.; 37,2: tolerarent] et add. D Bo P2 Ar; 49,2: repentinis; 50,4: tolerandos; 51,2: nec; 55,7: eodem.14

3.4 A Zwei Handschriften – es sind dies die älteste und die jüngste – lassen sich keiner der drei Gruppen zuordnen. Der älteste Vertreter A ist mit einiger Sicherheit der Ahnherr aller genannten Familien und somit der Archetyp der gesamten Überlieferung. Dafür sprechen nicht nur das identische Textensemble wie in α, aus dem β nur Ad Donatistas post collationem und wahrscheinlich auch De bono viduitatis auswählt,15 sondern vor allem die geographische Nähe der älteren Handschriften zu Corbie, dem vermutlichen Aufbewahrungsort von A. Die ältere Überlieferung verteilt sich auf zwei Regionen: α und β stammen aus der Normandie, γ aus Hauts-de-France und Belgien; am geographischen und kulturellen Schnittpunkt dieser Regionen liegt Corbie. Vor dem Spätmittelalter lässt sich in keiner anderen Region Europas Kenntnis des Werks nachweisen. Die Handschrift A weist zwei Korrekturschichten auf: Zum einen finden sich alte Korrekturen von erster bzw. zeitgleicher Hand (z.B. 1,33; 3,3: Maximiani; 4,5; 5,2; 5,5; 6,7; 6,13; 8,18; 11,19; 11,25; 16,20; 19,20; 31,14; 33,15; 43,5; 49,15), die der Schreiber bzw. der Korrektor in einer Textvorlage vorfand, zum anderen zahlreiche jüngere Korrekturen, deren Überlieferungswert wohl sehr gering einzuschätzen ist: 1,1: Donatistae A (pc.); om. A (ac.) α (das fehlende Wort ist vermutlich aus Aug. retract. 2,40 ergänzt); 3,3; 5,14; 14,19; 14,21; 24,10; 28,4: refutamus A (pc.); re A (ac.); 40,4: suppositi A (pc.); subp*** (ac.); 47,17: quoquo] aliquo A (pc.); 50,6: credo] cr* A (ac.); ceterum A (pc.); 54,28: proferentes] profe- ir. A; 55,20: fecerant om. A (ac.) α γ; fecerunt β.

|| 14 In einigen Fällen (6,11; 37,2 und 55,8) kommt Petschenig, dem als einziger γ-Vertreter nur c bekannt war, unabhängig von den Handschriften durch Konjektur zum selben Ergebnis. 15 A war außerdem die Vorlage für die Handschriften Laon, BM 135, s. IX, und BM 136, s. IX, in denen jedoch zwei Werke (Ad Donatistas post collationem und De bono coniugali) fehlen.

320 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

Die von A abhängigen Gruppen α und γ korrigieren voneinander unabhängig zahlreiche tatsächliche oder vermeintliche Fehler in A, z.B. 1,27: indignum codd; in praem. A; 2,14: civitatium A; civitatum codd; 5,7: nec2 codd; ne A; 8,1: non iter. A; 8,11: aeterni] aeternis A; 8,13: Beliar A; Belial codd; 14,19: volunt codd; voluit A; 15,1: se om. A; 17,6 urbi A; urbis codd; 18,14: illis A; istis codd; 21,15: eis codd; ei A; 22,13: potestate codd; potestatem A; 25,6: Caeciliani codd; Caecili A; 33,14: estis codd; es A; 35,9: mores om. A; 38,5: accusandos codd; accusando A; 44,18: interna A; interiora codd; 55,30: adversus/-um codd; adversos A. Daher ist es sehr wahrscheinlich, dass sie auf eine gemeinsam sich aus A speisende Zwischenstufe zurückgehen, die im Stemma mit φ bezeichnet wird.

3.5 P Die jüngste Handschrift P lässt sich keiner der drei Gruppen mit Sicherheit zuordnen, teilt aber unzählige Fehler mit der Editio princeps, Überraschenderweise finden sich viele Entsprechungen von P mit A (ac.): 5,14: sociasti cett] sociati A (ac.) P; 32,13: hordei viginti sata cett] viginti sata hordei tr. A (ac.) P; 37,18: posset cett] possent A (ac.) P; 46,12: iam causa non cett] causa iam non tr. A (ac.) P; 47,17: quoquo A (ac.) P] quo cett; 58,8: litigiosam et calumniosam] calumniosam et litigiosam tr. A (ac.) P; 58,32: separabat] separabit. Bei Fehlern folgt P selten dem Consensus von A α (29,14; 37,10; 49,17), aber annähernd gleich oft den Gruppen β (3,11; 7,9; 9,19; 11,20; 11,21; 21,11; 23,15; 25,8; 25,22; 29,14; 30,3; 30,14; 30,25; 31,22; 37,16; 39,1; 40,4; 45,5; 47,4; 51,9; 54,33) und γ (4,1; 4,27; 4,32; 7,2; 7,7; 7,14; 9,7; 16,5; 17,6; 18,20; 18,21; 19,25; 25,34; 29,6; 30,13; 31,17; 32,27; 35,11; 44,20; 46,4; 54,24). An einigen Stellen stimmt P nur mit Bo überein (1,27; 14,6); ob diese Handschrift benutzt wurde, ist jedoch nicht sicher. Aus welcher der drei Gruppen P seinen Text bezieht oder ob er eine von A unabhängige Quelle verwendet, kann überhaupt nicht beantwortet werden.16

3.6 Stemma Die Beziehungen der Handschriften können in folgendem Stemma veranschaulicht werden:17

|| 16 Selbst wenn P eine unabhängige Tradition repräsentierte, wäre es äußerst schwierig, aus der Masse der Textvarianten die richtigen auszuwählen. – Ich möchte an dieser Stelle die Hoffnung äußern, dass P und am für den Breviculus collationis einen zuverlässigeren Text bieten. 17 Gestrichelte Linien signalisieren, dass die Beziehung der Überlieferungsträger unklar ist. Der gestrichelte Pfeil markiert die Korrekturtätigkeit eines Bearbeiters an seiner Vorlage.

Einleitung | 321

s. VI

A φ α

IX/X XI

γ

C B β

XII XII/XIII XIII XIV XV XV/XVI

b

H

c

D Bo Ar

P1 P2

X

Barth. M P am

4 Editionen Die Editio princeps bietet einen ähnlichen Text wie P, Erasmus (er) hat – wohl ohne handschriftliche Grundlage – einige offensichtliche Fehler korrigiert; die Lovanienses (lo) hatten mit Sicherheit zumindest eine Handschrift der Familie γ zur Verfügung.18 Erst die Mauriner (ma) haben den Text ihrer Edition auf ein festeres Fundament gestellt: Sie verwendeten als ersten den Codex A (Corbeiensis elegantissimus et antiquissimus codex), in dem sie wie in vielen anderen Handschriften die Varianten durch Überstreichungen mit rotem Stift markierten, darüber hinaus die Handschriften C (Michaelinus)19 und b (Beccensis) sowie die Edition der Lovanienses. Damit haben sie erstmals neben A Vertreter aller drei Familien – im Falle von γ freilich nur indirekt über lo – herangezogen. Petschenig (pe) erweiterte für seine Edition in CSEL 53 die Textbasis um die zwei Handschriften B und c; er war also der Erste, der Handschriften aller drei Gruppen verwendete.

|| 18 Der Sonderfehler 22,1 ac] et X lo legt nahe, dass der heute in Brüssel liegende Codex X benutzt worden sein kann. 19 Die Mauriner geben zu 17,20 für C die falsche Lesart quem multum an.

322 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

5 Editionsprinzipien Für diese Edition wurden alle bekannten Textzeugen kollationiert. Da wahrscheinlich alle Handschriften auf A basieren, könnte sich der textkritische Apparat auf die Präsentation dieses einen Textzeugen beschränken. Um jedoch die handschriftliche Tradition dieses ohnehin nicht sehr weit verbreiteten Werks vollständig zu dokumentieren, sind alle Textzeugen in den kritischen Apparat aufgenommen. Es wurde jedoch darauf verzichtet, singuläre offensichtliche Schreibfehler20 und deren Korrekturen sowie die orthographischen Varianten der einzelnen Handschriften aufzuzeichnen. Derartige Details sind nur für A vollständig dokumentiert. In der Orthographie und der Schreibweise von Eigennamen folge ich, so weit es möglich erschien, dem Wortlaut von A. Ich schreibe daher mit A u.a. suscribere und vicensimus sowie für biblische Eigennamen Aggeus, Bahal, Beliar, Hierusalem, Hieremias. Durch den engen Anschluss an die jeweiligen Haupttextzeugen (A bzw. P) ergibt sich ein Widerspruch zum Breviculus collationis in der Schreibung einiger Wörter: Carthaginensis/Carthaginiensis, notaria/notoria, valetudo/valitudo, Brixa/ Brixia. Es scheint besser zu sein, diese Widersprüche zwischen den Editionen zu akzeptieren als ohne plausible Grundlage den einen Text nach den Varianten des anderen zu korrigieren, auch wenn einzuräumen ist, dass Augustinus wohl für beide Werke dieselbe Schreibweise gewählt hat. Zum Zweck der einheitlichen Zitierbarkeit wurde in der vorliegenden Edition die alte Kapitelzählung in römischen Ziffern aufgegeben, die im Kern auf Amerbach zurückgeht, aber von späteren Editoren modifiziert wurde.21

|| 20 Z.B. Fehlschreibungen wie spitaliter für spiritaliter oder nons für non. 21 Sie wird am inneren Rand der Edition – im Falle von Abweichungen unter Angabe der jeweiligen Edition – angeführt.

Einleitung | 323

Conspectus siglorum Handschriften A Paris, BNF lat. 13367, s. VI, ff. 78r–125v (Italien?) α C B P1

Consensus codicum C B P1 Avranches, BM 35, s. IX/X, ff. 236v–261r (Mont-Saint-Michel) Bern, Burgerbibl. 162, s. XI, ff. 34v–57r (Fécamp) Paris, BNF lat. 1977, s. XII/XIII, ff. 17r–31r

β H b M

Consensus codicum H b M Hereford, Cath. Lib. O. 2. VI, s. XII, ff. 18r–48v Paris, BNF lat. 12206, s. XII, ff. 36r–53r Cesena, Biblioteca Malatestiana D. X. I, s. XV (an. 1454), ff. 225v–238r

γ c D Bo P2 Ar X

Consensus codicum c D Bo P2 Ar X Valenciennes, BM 158, s. XII, ff. 157r1–172v1 Douai, BM 263, s. XII, ff. 176r1–192v2 Boulogne-sur-mer, BM 59, s. XII, ff. 173v1–190v2 Paris, BNF lat. 2081, s. XIII, ff. 123r1–135v1 Arras, BM 463, s. XII, ff. 112r2–123v1 Bruxelles, Bibl. Royale II 2297, s. XIII (an. 1277), ff. 179r–192r

P

Praha, Národní Knihovna Ms. XXIII D 177 (590), s. XV/XVI, ff. 39v–56v

Editionen edd Consensus editionum am er lo ma pe am Amerbach, Sexta pars librorum divi Aurelii Augustini, quos iam episcopus scripsit, Basel 1506 er Erasmus, Aurelii Augustini Hipponensis episcopi omnium operum … Septimus tomus operum … continens reliquam partem “ton polemikōn”, id est pugnas adversus haereses Donatistarum et Pelagianorum, Basel 1528/1529 lo Lovanienses, Tomus VII. operum d. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi, Antwerpen 1576, 232–246 ma Maurini, Sancti Augustini Hipponensis episcopi operum tomus octavus, Paris 1688, 581–616 (Ndr. PL 43, 651–690) pe PETSCHENIG, M. (ed.), Sancti Aureli Augustini scripta contra Donatistas Pars III, Wien-Leipzig 1910 (CSEL 53), 97–162 al

ALEXANDERSON, Adnotationes criticae

Stellenangaben am Rand verweisen auf den entsprechenden Abschnitt der Gesta collationis (p. 75) bzw. der Capitula (p. 33).

Ad Donatistas post collationem I. 1. Quid adhuc, Donatistae, seducimini ab episcopis vestris, quorum fallaces tenepl 651 brae clara luce discussae sunt, quorum error apparuit, quorum pertinacia superata

est? quid adhuc vobis iactant vana mendacia? quid adhuc creditis hominibus victis? cum vobis dicunt iudicem praemio fuisse corruptum, quid novum faciunt? quid aliud omnes victi facere consuerunt, qui veritati consentire nolunt, nisi ut de iudicis iniquitate mentiantur? Quaerite ab eis et ad hoc primum vobis respondeant, si possunt, quare ausi sunt venire Carthaginem et in unum locum nobiscum conlationis gratia convenire. Iam ante aliquot annos conveneramus eos publice, ut nobis conferentibus veritas appareret et dissensio quae nos dividit de medio tolleretur, sed ipsam veritatem refugientes actis responderunt: “Indignum est ut in unum conveniant filii martyrum et progenies traditorum.” Quare ergo modo nobiscum pl 652 convenire voluerunt? puto quod non facerent quod eis videbatur indignum, nisi nos cognoscerent non esse progeniem traditorum. Aut certe ipsi vobis respondeant quare dixerunt: “Indignum est ut in unum conveniant filii martyrum et progenies traditorum,” et in unum nobiscum postea convenerunt. Quae res eos coegit facere quod indignum est? Non enim ligati adducti sunt, sed omnino liberi convenerunt. Si dixerint: ‘Quia iusserat imperator,’ ergo tunc faciunt quod indignum est, quando pe 98 iusserit imperator? Quid ergo irascuntur nescio quibus traditoribus ad causam nostram non pertinentibus? Codices enim dominicos persecutoribus dare utique indignum est; quod cum fecit traditor, non habet crimen, quia iusserat imperator. Hoc dicimus non secundum veritatem, sed secundum ipsorum perversitatem. Ipsi enim dixerunt, publica gesta proclamant, apud acta dixerunt, non quilibet ignotus, sed Carthaginiensis episcopus eorum Primianus hoc dixit, Primianus hoc scriptum pe 97

1,10sq. indignum…traditorum] professio Primiani an. 403 (Maier II, 71, p. 124–126) A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) ‖ 1,1 quid … seducimini] Aug. retract. 2,40,16 (CCSL 57, 122) ‖ 1sq. quid … sunt] Barthol. Millel. index librorum tit. incipit liber beati Augustini contra partem Donati post gesta A (sl.) C B; incipit eiusdem liber contra partem Donati post gesta P1; incipit liber Aurelii (sancti c X) Augustini episcopi (om. Bo; Ypponensis praem. Ar) contra (ad c) Donatistas γ; Aurelii Augustini egregii doctoris liber incipit contra partem Donati post gesta (collationem add. sl.) b; incipit eiusdem liber contra partem Donati lege feliciter M; contra Donatistas post collationem P am; divi Aurelii Augustini Hipponensis episcopi liber ad (contra er) Donatistas post collationem er lo 1,1 Donatistae (cf. Aug. retract. 2,40,16) om. A (ac.) α H ‖ 2 lara A (ac.) | apparuit error tr. P edd (exc. pe) ‖ 3 adhuc1] -u- sl. A | hominibus] hostibus M ‖ 4 praemio] primo M ‖ 5 consueverunt X P am er lo ‖ 6 et] ut P am | respondeant vobis tr. β ‖ 6sq. si possunt om. P am er ‖ 7 nobiscum] nobis B β ‖ 9 apparet M ‖ 12sq. cognoscerent non esse nos tr. P am er lo ‖ 14 esse P am er ‖ 15 postea convenerunt nobiscum tr. γ (exc. c); postea nobiscum convenerint P am er; postea nobiscum convenerunt tr. lo | coegit eos tr. P2 Ar X | cogit P am ‖ 17 indignum quod tr. P am ‖ 20 facit α β ‖ 22 enim om. Ar X; etiam Bo ‖ 23 Carthaginensis P1 (ac.) M γ (exc. c) P am er lo | scribtum A (scribum ac.)

5

10

15

20

326 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

magistratui Carthaginis dedit et a diacono suo dicendum apud acta mandavit: pl 653 25 “Indignum est ut in unum conveniant filii martyrum et progenies traditorum.” Ecce

30

35

1,16.18.55 5

10

15

convenimus in unum: quid ad ista respondent? Si dicunt: ‘Non est indignum’, quare mentiti sunt, quando indignum esse dixerunt? si dicunt: ‘Indignum est’, quod indignum est quare fecerunt? Uno modo se poterunt adserere quod indignum est non fecisse et in illis Primiani verbis non fuisse mentitos, si dicant: ‘Indignum est quidem ut in unum conveniant filii martyrum et progenies traditorum; sed nos ideo vobiscum in unum convenimus, quia cognovimus vos non esse progeniem traditorum.’ Quod si ita est, quare nobis iam convenientes in unum ipsas calumnias obiecerunt, nisi forte ut etiam nos eos cognosceremus non esse filios martyrum? Martyres enim testes dicuntur. Testes autem Christi veri testes sunt. Isti autem falsi testes inventi sunt, qui traditionis crimina et aliena aliis obiecerunt et nec ipsa probare potuerunt. 2. Quid adhuc attenditis humana mendacia et divina testimonia non attenditis? II. (ma) quid adhuc victis hominibus creditis et veritati quae numquam est victa non creditis? veritas enim dei, sicut in ipsa etiam conlatione probavimus, perhibuit II. (am) testimonium ecclesiae suae per multa documenta scripturarum sanctarum, per propheticas et evangelicas litteras; et locus designatus est, unde Christi ecclesia pe 99 fuerat inceptura, et fines terrae, quo usque fuerat perventura. Per omnes gentes futuram ecclesiam suam dominus dicit incipientem ab Hierusalem. Divina lectio recitatur, quemadmodum coeperit ab Hierusalem, ubi primum congregatis fidelibus missus est de caelo spiritus sanctus; divinae lectiones recitantur, quemadmodum se ab Hierusalem per vicina et longinqua diffuderit. Expressa sunt nomina locorum, manifestata sunt nomina civitatum, in quibus ecclesia Christi apostolico labore fundata est, quae loca et civitates etiam epistulas ab apostolis accipere meruerunt; quas epistulas et ipsi in vestris congregationibus legunt et tamen non communicant eorum locorum et civitatium ecclesiis, quae ipsas epistulas accipere meruerunt, obicientes eis nescio qua crimina Afrorum, quod eorum contagione perierint, cum

2,5sq. unde…perventura] cf. Lc. 24,47 8sq. ubi…sanctus] cf. Act. 2,1–4 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 24 tradidit Ar X | suo om. P am er ‖ 26 in unum convenimus tr. γ ‖ 27 indignum2] in praem. A 27sq. quare quod indignum est tr. Bo P am ‖ 28 modo se] mense M | potuerunt P am er ‖ 29 in illis] nullis P am er ‖ 30 quidem om. P am er ‖ 31 vobiscum om. M | in unum vobiscum tr. P1 | vos] nos M | progeniem non esse tr. b (ac.) M ‖ 33 obiecerint P am | etiam nos om. Ar X | nos] -s sl. A 34 vere M ‖ 35 aliena] alia b M 2,2 est numquam tr. M | non om. P2; num C ‖ 3 perhibui M ‖ 4 testimonium] suum add. B β sanctarum scripturarum tr. b M ‖ 6 incoeptura A | finis C | fuerat2 om. P am er ‖ 7 suam om. γ 9 divinae lectio recitantur C B (ac.); divina (divina e b) lectio recitatur B (pc.) β ‖ 10 vicia α (ac.); vicina loca B (pc.) β ‖ 11 manifesta M Ar X P am er ‖ 13 nostris M ‖ 13sq. eorum locorum non communicant tr. Ar X ‖ 14 civitatium A; civitatum cett edd ‖ 15 qua A c; quae cett edd | quod eorum] quorum al | perierunt P am er

1,24 – 4,6 | 327

III.

pl 654

pe 100

IIII. (lo)

ipsi dixerint in hac ipsa conlatione, quam modo Carthagini habuimus, quod nec causae causa nec personae persona praeiudicet. 3. Tunc autem hoc dixerunt, quando eis diximus: “Concilium, quod contra Caecilianum profertis, sic non obest absenti Caeciliano, quemadmodum concilium, quod in causa Maximiani factum est, ubi damnatus est Primianus, non obest absenti Primiano.” Protulerunt enim, ubi septuaginta et quod excurrit episcopi absentem damnaverant Caecilianum, cum proferantur plus minus centum episcopi partis ipsorum, qui damnaverant absentem Primianum. Quia ergo diximus eis sic illud non obesse Caeciliano, quemadmodum hoc non obest Primiano, quoniam contra absentes facta sunt ambo concilia, continuo non invenientes quod responderent et horribiles angustias passi dixerunt nec causam causae nec personam praeiudicare personae; quod adversus omnes humanas calumnias in ore habet catholica ecclesia, nunc autem multo fortius multoque liberius, quando id, quod semper veritas tenuit, etiam inimicorum confessio confirmavit. Quis ergo sine gravi tristitia perferat, quis gemitum cohibeat, quis non in lacrimas et in vocem doloris erumpat, qui hoc digne consideraverit? Ecce ut ab episcopis partis Donati damnatus Primianus non amittat episcopatum aut ut Primianus damnatus non inquietet partem Donati, nec causae causa nec personae persona praeiudicat; ut autem Caecilianus, quem absentem inimici similiter damnaverunt, non deputetur episcopus et contaminet omnes Christianas gentes usque ad terminos terrae, et causae causa et personae persona praeiudicat. 4. Si voce ipsius unitatis clament ecclesiae Ponti, 〈Galatiae〉, Bithyniae, Asiae, Cappadociae ceterarumque orientalium regionum, ad quas beatus Petrus apostolus scribit: “O pars Donati, non novimus quid dicatis. Quare nobis non communicatis? Si Caecilianus mali aliquid fecit, quod nobis non probatum est nec demonstratum, tamen si mali aliquid fecit, quare nobis praeiudicat? Si nos audire non vultis, vos ipsos audite dicentes: ‘Nec causae causa nec personae persona praeiudicat.’ An

3,5sq. cum…Primianum] cf. concilium Cebarsussitanum (Maier II, 54, p. 73–82) 4,2sq. ad…scribit] cf. 1 Petr. 1,1 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 16 dixerunt P am | Carthagine α β ‖ 17 causa causae tr. H P am 3,1 dixerunt hoc tr. P2 ‖ 3 Maximini A (ac.) | factum est ubi mg. A (mp.) | absente b M ‖ 4 ubi] ibi P 4sq. episcopos qui edd (exc. pe) | et … excurrit om. B (pc.) β | quod P2 P edd; quot A α γ (exc. P2) ‖ absentem damnaverunt P edd (exc. pe) ‖ 5 proferant M | plus] non P am er lo | episcopi centum tr. b M ‖ 6 Primianum absentem tr. X | sicut am er ‖ 7 best C | Primianus M ‖ 8 quid P am er; quae ma ‖ 10 habet] universa add. P am er | catholica om. Ar X ‖ 11 quod om. B β P am er ‖ 12 ergo] hoc add. P; haec add. am er lo | tristitia gravi perferat tr. A (ac.); tristitia perferat gravi tr. P edd (exc. pe) ‖ 13 lacrimis α β | voces P2 Ar X; voce B (pc.) β ‖ 15 inquinet M ‖ 15sq. causa causae tr. P am 4,1 si] sed γ P edd (exc. pe) | clamant α H; clamat b M | pontifices P am er | Galatiae (cf. 1 Petr. 1,1 et infra 26) addidi; om. A α β γ P edd | Bythiniae A ‖ 2 apostolus Petrus tr. b M ‖ 3 scripsit B β am er lo; scripsi P ‖ 4 probatum non tr. γ | demonstrandum X ‖ 5 vos] nos A (ac.) M

3,371 3,370

3,346 5

3,371 b 3,28 11

15

5

328 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

10

15

20

25

30

usque adeo potest vestra perversitas, ut haec verba valeant, ne vobis praeiudicet Primianus, et haec verba non valeant, ut nobis praeiudicet Caecilianus?”; – clament etiam similiter septem orientales ecclesiae, ad quas scribit apostolus Iohannes, Ephesi, Zmyrnae, Thyatirae, Sardis, Philadelphiae, Laodiciae, Pergami, et dicant: “Quid vobis fecimus, fratres, qui potius Donati quam nostrae communionis esse voluistis? Si Caecilianus peccavit, quamvis et ipsius crimen non potuistis ostendere, quia sicut Primianus vester sic absens etiam iste damnatus est, verumtamen qualiscumque ille fuerit nos vobis quid fecimus? Quare Christiani cum Christianis pacem habere non vultis? quare in nobis communia sacramenta rescinditis? Quid vobis fecimus? Quare Primiani causa non praeiudicat parti Donati, nisi quia verum est quod dixistis: ‘Nec causae causa nec personae persona praeiudicat?’ Quare ergo causa Caeciliani praeiudicat hereditati Christi, in qua sumus apostolorum labore plantati? Ad unam nostrum scribit apostolus Iohannes, quod habeat pauca nomina in Sardis eorum, qui non inquinaverunt vestimenta sua; nec tamen ab eis, qui in ipsa ecclesia inmundi fuerunt, illorum paucorum vestimenta polluta sunt, quoniam verum est quod dixistis nec causam causae nec personam praeiudicare personae. Quomodo ergo potest causa et persona Caeciliani praeiudicare nobis? aut si non praeiudicat, quare separamini a nobis?”; – dicant etiam ecclesiae, ad quas Paulus apostolus scribit, Romanorum, Corinthiorum, Philippensium, Colossensium, Thessalonicensium (nam de Galatia et Epheso supra iam dictum est); dicant ergo et istae: “Litteras ad nos datas, fratres, cotidie legitis, qui vultis adhuc esse de parte Donati. In ipsis epistulis per nomen pacis nos apostolus salutavit dicens: Gratia vobis et pax a deo patre et domino Iesu Christo. Quare pacem in nostris epistulis legendo didicistis et eam nobiscum tenere noluistis? Tam in longinquis terris trans mare positis Afrum nobis obicitis Caecilianum. Certe verum est quod dixistis: ‘Nec causae causa praeiudicat nec persona personae’; quae

9sq. septem…Pergami] cf. Apoc. 1,11 19sq. ad…eorum] cf. Apoc. 3,4 26sq. nam…est] cf. 4,1.10 29 gratia…Christo] cf. Rom. 1,7 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 7 usque] adusque α ‖ 7sq. vobis … ut om. M ‖ 8 et] ut P am ‖ 9 orientales septem ecclesiae tr. A (ac.); ecclesiae orientales septem tr. α β; septem ecclesiae orientales tr. P; ecclesiae septem orientales tr. am er lo | qua A; quam α (ac. B) ‖ 10 Zmirnae A (ac.) | Tiatyrae A; Thyatyre am er | Laudociae A pe ‖ 12 potuissetis P am er ‖ 13 noster M X | etiam absens tr. P am er lo ‖ 14 ille om. M 15 quare … rescinditis om. Bo | vobis M ‖ 16 parti Donati non praeiudicat tr. Ar X ‖ 17 causa causae tr. X | persona personae tr. b ‖ 18 haereditati A ‖ 19 pantati A (ac.) | ad unam nostrum] adhuc B (pc.) β ‖ 21 fuerunt] fuerint Ar X; et add. M ‖ 22sq. causae causam nec personae personam praeiudicare tr. Ar X ‖ 22sq. personae praeiudicare tr. P am ‖ 27 iam supra tr. P2 Ar X P am er lo | et om. b M | isti P am er ‖ 28 quid B (pc.) β | ad hoc P2 | vos M ‖ 29 patre] nostro add. X domino] nostro add. P am er lo ‖ 30 vobiscum M | voluistis M ‖ 31 in tam tr. P edd (exc. pe) | certe] si add. B (pc.) β ‖ 32 personae persona tr. γ P edd (exc. pe)

IIII. (am) pe 101

pl 655

pe 102

4,7 – 6,7 | 329

est ista privata et peculiaris sanctificatio, qua vobis licet, ut Afrae parti Donati causa non praeiudicet Afri Primiani nec personae Primiani Carthaginiensis praeiudicet persona Mustitani Feliciani, et ad nos Africana praeiudicia tam longe mittantur ut nobis praeiudicet causa Caeciliani?”; – 5. dicat etiam catholica ecclesia in ipsa Africa constituta et per pacem atque unitatem Christi illis omnibus communione copulata, dicat etiam ipsa: “Nec mihi Caeciliani causa praeiudicat, contra quem absentem septuaginta episcoporum est prolata sententia, quia non praeiudicat ecclesiae, quae toto orbe diffunditur, in cuius communione permaneo: aut certe praeiudicet parti Donati causa Primiani, quem sui collegae similiter absentem numerosiore concilio damnaverunt. Si autem ideo non praeiudicat, quia ‘nec causa causae nec persona personae’, multo magis servanda est ista iustitia erga unitatem catholicam Christi, si eam servari erga se postulat pars Donati.” Hoc ecclesia catholica in Africa constituta proclamat: “O pars Donati, tu ista verba dixisti, tu ista verba tua recognovisti, tu istis verbis etiam suscripsisti: ‘Nec causa causae nec persona personae praeiudicat’. Ego inter spiritus olim requiescentium recito Caecilianum, tu adhuc vides et tecum habes in corpore Felicianum. A quo Primianus damnatus est, in ipsa Primiani causa *damnasti et eum pe 103 postea, sicut erat, episcopum Primiano tibique sociasti. Si tantum valet, quod nec causa causae praeiudicat nec persona personae, ut tibi non praeiudicet hodie tecum viventis communio Feliciani, mihi quomodo praeiudicat olim defuncti memoria Caeciliani?” –: 6. Quid ad ista respondent, qui vobis adhuc iactant inania et suae saluti, si non se correxerint, nocitura mendacia? Quid adhuc dicunt nos iudicem corrupisse, ut pro nobis sententia proferretur? Numquid et tanti apud vos meriti episcopum praeclarissimum defensorem corrupimus, ut pro nobis talia loqueretur? Hoc enim agebamus omnibus viribus, hoc instabamus, ut Caeciliani causa atque persona, qualiscumque ille fuerit, ad causam et personam ecclesiae, quam deus suis sanctis testimoniis roboravit, non pertinere ostenderetur. Hoc agebamus etiam similitudinibus

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 33sq. non praeiudicet causa tr. b (ac.) M ‖ 34 Carthaginensis M γ (exc. c) P am er lo | praeiudicet2] praeiudicat B β ‖ 35 persona om. P am er | Mustani A α β (Muscani M); Musticani P am er | praemittantur P am er | ut (cf. 6‒8) b M P edd (exc. pe) al; aut cett. pe 5,1 etiam] enim P2 Ar X ‖ 2 copulata communione tr. P am | nec] n- sl. A | mihi] in add. M 5 causae M | Primini A (ac.) ‖ 6 colligae A (pc.) | damnarunt P am er ‖ 7 causae causa tr. P1 | nec2] 9 proclamet fortasse melius ‖ 12sq. Fecilianum H ne A | personae persona tr. P1 (ac.) X ‖ 13 damnatus est Primianus tr. P edd (exc. pe) | damnasti scripsi; damnati A α β P (damnate pc.) am er; Felicianum damnasti γ lo ma pe | eum om. P am er ‖ 14 episcopi P am er | Primiano om. am er sociati A (ac.) P am er | nec] ne M ‖ 16 viventis γ edd (exc. am); viventi A α β P am; vivi fortasse melius (cf. 25,28) | Feliciani] et add. P 6,1 nobis am er ‖ 2 iudidicem A ‖ 3 proferetur α (ac. B P1) | nos am er ‖ 5 omnibus] totis P atque] aut X ‖ 6 ille om. P am er | et] atque γ | et personam om. β | sanctis om. P am er ‖ 7 roboravit sl. A | ostenderetur] monstraretur P am er lo | etiam om. P am er

35

5

10

15

1,55,201 6 1,55,132

330 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

10

15

20 3,281,12

25

1,55,228

5

evangelicis, ut causa et persona zizaniorum non praeiudicaret causae et personae pl 656 tritici, quamvis in eodem agro eadem pluvia simul crescerent usque ad messem, quando separari oporteret; ut causa et persona paleae non praeiudicaret causae et personae frumenti, quamvis in eadem area simul triturarentur, donec novissima ventilatione separarentur; ut causa et persona haedorum non praeiudicaret causae et personae ovium, quamvis communibus pascuis utraque pecora permixta serventur, donec a pastore summo in iudicio novissimo alii ad sinistram, alii ad dexteram segregentur; ut causa et persona piscium malorum non praeiudicaret causae et personae piscium bonorum, quamvis 〈omnium genera piscium〉 intra eadem retia tenerentur in extremo litore separanda, hoc est in fine maris, quod significat finem saeculi. Quibus parabolis et figuris ecclesia praenuntiata est usque ad finem saeculi bonos et malos simul habitura, ita ut mali bonis obesse non possint, cum vel ignorantur vel pro pace et tranquillitate ecclesiae tolerantur, si eos pe 104 prodi aut accusari non oportuerit aut aliis bonis non potuerint demonstrari, ita sane, ut nec emendationis vigilantia quiescat corripiendo degradando excommunicando ceterisque coercitionibus licitis atque concessis, quae salva unitatis pace in ecclesia cotidie fiunt secundum praeceptum apostolicum caritate servata, qui dixit: Si quis autem non obaudit verbo nostro per epistulam, hunc notate, et nolite commisceri cum eo, ut erubescat; et non ut inimicum existimetis, sed corripite ut fratrem. Sic enim et disciplina servat patientiam et patientia temperat disciplinam et utrumque refertur ad caritatem, ne forte aut indisciplinata patientia foveat iniquitatem aut inpatiens disciplina dissipet unitatem. 7. Ista cum fiunt a bonis, non inquinantur a malis, quia nec eorum peccatis V. consentiendo communicant et ab eis etsi non corporaliter segregatione, tamen spiritali vitae dissimilitudine et morum diversitate discedunt, eo modo oboedientes praecepto dominico quo ait: Discedite inde et inmundum ne tetigeritis. Nam qui hoc non spiritaliter observandum putant, arrogantia vanitatis in illud incidunt, quod per

6,8–10 cf. Mt. 13,24–30.36–43 12–15 cf. Mt. 25,32sq. 15–18 cf. Mt. 13,47–50 24–26 2 Thess. 3,14sq. 7,4 Is. 52,11 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 10 causae et X pe; om. A α β γ (exc. X) P edd (exc. pe) ‖ 13 ovibus A (ac.) ‖ 14 in om. M ‖ 15 dextram am | praeiudicet P am er ‖ 16 et personae om. M | omnium … piscium2 (cf. Mt. 13,47; infra 14,24; Aug. in psalm. 138,27,8 (CSEL 95/4, 161): omnia genera piscium ad finem saeculi tamquam 19 ad] in P am er | mali bonis ad litus separanda) addidi ‖ 17 separandi ma pe | est om. P2 ‖ obesse non A ma pe; boni malis obesse non α (ac. B) γ (exc. X); bonis mali obesse non tr. B (pc.) β X; nec mali bonis obesse P am er lo ‖ 20 vel cum tr. b M ‖ 21 alienis X | bonis] fortasse delendum; dadd. A (ac.) | potuerit er | demonstrare M am ‖ 23 cohercitationibus P2 ‖ 24 apostolicum praeceptum tr. H ‖ 25 obaudivit α (vl. P1) β | epistulam] ecclesiam Ar ‖ 26 ut non tr. X | existimemus M | ut fratrem corripite tr. Ar X | sic] sicut P am er 7,2 corporaliter A α H b pe; corporali (fortasse melius) M γ P edd (exc. pe) | tamen] contamen M 3 spiritalis Bo; spiritaliter fortasse melius | similitudine γ | obedientes A (ac.)

6,8 – 8,14 | 331

eundem prophetam dominus detestatur dicens: Qui dicunt: Noli me tangere, quoniam mundus sum, hic fumus indignationis meae. Hoc episcopi vestri faciendum putaverunt, quando utrisque nostrum a iudice oblato consessu nobiscum sedere noluerunt, dicentes scriptum sibi esse ne cum talibus sedeant, illud utique non spiritape 105 liter, sed carnaliter intellegentes, quod in psalmo positum est: Et cum impiis non sedebo, et tamen fecerunt, quod in eodem ipso loco psalmi pariter prohibetur. Nam ibi dicit propheta: Et cum iniqua gerentibus non introibo. Si ergo, quia nos iniquos vel noverant vel putabant, ideo nobiscum sedere noluerunt, quare, quod similiter pl 657 prohibetur, nobiscum introierunt ex parte sancti et ex parte polluti, nisi quia scripturas sanctas non intellegendo et carnaliter sapiendo etiam ipsam unitatem dissipaverunt? 8. Non itaque polluunt mali bonos in eodem agro, in eadem area, in eisdem pascuis, in eisdem retibus constituti, quia non eis communicant boni, sed altari et sacramentis dei. Communicant autem malis qui consentiunt factis malorum; scriptum est enim: Non solum qui faciunt ea, verum etiam qui consentiunt facientibus. VI. Cum vero mali pacis conservandae necessitate tolerantur, non iniquitatis communicandae societate appetuntur, ut cum zizaniis triticum suavem pluviam pariter bibat, servet tamen ubertatem suam nec convertatur in zizaniorum sterilitatem, sed utrumque simul usque ad messem crescat, ne forte, cum colliguntur zizania, eradicetur simul et triticum, nullam cum bonis habent mali participationem salutis vel perditionis: Quae enim participatio iustitiae cum iniquitate? Nullam cum bonis habent mali societatem regni aut ignis aeterni: quae enim societas luci ad tenebras? Non habent mali cum bonis consonantiam vitae ac voluntatis: quae enim consonantia Christi ad Beliar? Non habent boni cum malis partem nec in poena criminis nec in praemio pietatis: quae enim pars fideli cum infideli? Et cum intra eadem retia, donec

6sq. Is. 65,5 7–16 hoc…dissipaverunt] cf. b 3,18 9 dicentes…sedeant] cf. b 2,1 10sq. Ps. 25,5 12 Ps. 25,4 8,4 Rom. 1,32 7sq. utrumque…crescat] cf. Mt. 13,30 8sq. ne…triticum] cf. Mt. 13,29 10 2 Cor. 6,14 11 2 Cor. 6,14 12sq. 2 Cor. 6,15 14 2 Cor. 6,15

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 6 qui] quid α (ac. B) | quoniam] quia Ar X ‖ 7 hic … meae om. B (pc.) β | hic (cf. LXX οὗτος) A α (ac. B) ma pe; hi γ P am er lo ‖ 8 vestrum M | oblato a iudice tr. H | consensu P1 (ac.) H X | vobiscum Ar 9 sibi scriptum tr. β P am er lo | utique] namque γ (exc. c) ‖ 10 sed carnaliter om. M | intelligentia α (intelligentias pc. B) | psalmis P am er ‖ 11 quod … prohibetur om. M | psalmi loco tr. γ (exc. c) 11sq. nam … propheta om. P ‖ 12 nos quia tr. P am er ‖ 13 nolebant P ‖ 14 et om. P2 Ar X P edd (exc. pe) | quia nisi tr. H ‖ 15 etiam om. P edd (exc. pe) 8,1 non iter. A | bonos mali tr. P1 ‖ 2 non] in P2 Ar X ‖ 3 malis factorum P am; malorum factis tr. er lo ‖ 4 verum] sed γ ‖ 6 bibant am ‖ 7 ne P1 ‖ 8 crescat usque ad messem tr. b M ‖ 9 triticum nullam distinxi ‖ 10 ad iniquitatem P am er lo | nullam] enim add. γ (exc. c) ‖ 10sq. habent cum bonis mali tr. P am er lo; cum malis habent boni γ ‖ 11 aeternis A | enim] autem γ (exc. c) ‖ 12 boni cum malis M ‖ 13 Beliar A pe; Belial α β γ P edd (exc. pe) ‖ 14 fidelis X | infidele α (ac. B) P am

1,144,3 2,4 10

15

5

10

332 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

15 ad litus perveniant, pariter divina sacramenta percipiunt, isti sociantur, illi dissoci-

20

1,55,188 3,274 3,265.272.281 8 3,266 10 3,272

15

b 3,17,4

antur, isti consonant, illi dissonant, isti habent partem cum misericordia, illi cum iudicio, quoniam misericordiam cantat ecclesia domino et qui manducat indigne iudicium non alteri, sed sibi manducat. De ipso quippe pane et de ipsa dominica manu et Iudas partem et Petrus accepit: et tamen 〈quae participatio〉, quae societas, quae consonantia, quae pars Petro cum Iuda, quoniam nec causa causae praeiudicat nec persona personae? 9. Sive ergo exeant, de quibus scriptum est: Ex nobis exierunt, sed non erant ex nobis, sive intus esse videantur, de quibus beatus Cyprianus apertissime loquitur dicens: “Nam etsi videntur in ecclesia esse zizania, non tamen inpediri debet aut fides aut caritas nostra, ut quoniam zizania esse in ecclesia cernimus ipsi de ecclesia recedamus” – quibus verbis episcopi vestri nihil omnino ausi sunt respondere, quamvis diu frustra contenderint, quod non in ecclesia praedicta sint figurata zizania, quia dixit dominus: Ager est hic mundus, nec dixit: ‘Ager est ecclesia’. Nos autem mundum pro ecclesiae significatione positum dicebamus, sicut etiam Cyprianus intellexit, quia per totum mundum futura praefigurabatur ecclesia. Unde illi dicebant mundum semper in malam significationem positum et testimonia de scripturis dabant, quia scriptum est: Si quis dilexerit mundum, non est caritas patris in illo, et cetera talia. Nos vero non solum in malam, sed etiam in bonam significationem mundum in scripturis positum respondebamus et commemorabamus inter alia etiam illud quod scriptum est Deus erat in Christo mundum reconcilians sibi, qui utique non sibi reconciliat nisi ecclesiam –, sive ergo exeant mali sive intus vel ignorentur vel videantur, hoc agit misericordia et iustitia dei, ut sibi ad mala non consentientibus bonis mali non obsint, sed utrique propriam sarcinam portent, et nec filius accipiat peccata patris, nisi eum fuerit in malis imitatus, sed anima quae peccaverit ipsa moriatur. Cum ergo quisque malis consentit ad malum, iam unam

17 misericordiam…domino] cf. Ps. 100,1 17sq. qui…manducat] cf. 1 Cor. 11,29 18sq. de1 … accepit] cf. Mt. 26,26 9,1sq. 1 Io. 2,19 3–5 Cypr. epist. 54,3,1 (CCSL 3B, 253,34–36) 7 Mt. 13,38 11 1 Io. 2,15 14 2 Cor. 5,19 17 propriam…portent] cf. Gal. 6,5 18sq. anima…moriatur] cf. Ez. 18,4.20 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 15 pariter … percipiunt om. Bo | percipiant P am er | isti P edd (exc. pe); illi cett pe ‖ 15sq. illi dissociantur om. α β ‖ 17 misericordiam] et iudiucium add. P edd (exc. ma) ‖ 18 iudicium sl. A sibi manducat non alteri P am er lo ‖ 19 quae participatio (cf. supra 10) addidi; om. codd edd 9,2 videantur esse tr. lo; iudicantur esse P am er ‖ 3 in ecclesia videntur tr. P am ‖ 4 in ecclesia esse tr. P1 γ (exc. c) | ecclesia1] ecclesiam B H ‖ 5 ausi sunt omnino tr. P1 X ‖ 6 in ecclesia non tr. γ (exc. c) | figurata A α β pe; futura (cf. 9) γ P edd (exc. pe) ‖ 8 ecclesia P am er ‖ 9 praenuntiabatur P1 c X | unde illi] illi vero B (pc.) β | illis A (ac.) ‖ 10 dicebant] totum add. X | in malam significationem semper tr. H ‖ 13 inter alia om. P am er ‖ 14 mundum om. X ‖ 16 ignorantur am | vel] ve M 17 portant P am er | et] ut P edd (exc. pe) ‖ 18 peccatum B (peccati ac.) β | eum] cum P1 M am er 19 morietur B P1 (ac.) β P am er | ergo] vero Bo | quisque om. P am er

pe 106

pl 658 VII. (am) pe 107 VII. (pe)

8,15 – 11,14 | 333

VIII. (am)

pe 108 VIII. (lo)

pl 659

causam cum eis habet et totius societatis malorum fit una persona, ac per hoc, cum simul pereunt simulque damnantur, causa sua et persona sua cuique praeiudicat, non aliena; cum vero boni et mali idem verbum dei simul audiunt et simul dei sacramenta percipiunt et tamen dissimiles habent actuum suorum causas et dissimiles gerunt voluntatis diversitate personas, eundem cibum sanctum aliis manducantibus digne aliis indigne, nec causa causae praeiudicat nec persona personae. 10. Ac per hoc quaecumque testimonia divinarum scripturarum episcopi vestri commemorare potuerunt, quibus ab omni malorum hominum permixtione pura praenuntiabatur ecclesia (non qualis nunc est illis testimoniis praenuntiabatur, sed qualis post istam mortalitatem in vita aeterna futura est), et quaecumque testimonia scripturarum posuerunt de filiis, quos merito parentum, 〈non〉 imitando malitiam, unam cum eis causam habere voluerunt – quod non intellegentes divina testimonia secum pugnare cogebant nec utrasque voces dei pro diversitate temporum, causarum personarumque distinguentes in concordiam redigebant, sed sicut contra nos ipsi, ita etiam volebant inter se ipsa divina documenta pugnare, nec mirum si pacem scripturae dei non intellegebant, qui pacem cum eius ecclesia non habebant. 11. Nos autem utraque accipientes testimonia demonstrabamus utrorumque concordiam. Nam et illud accipiebamus, quod in suis litteris commemoraverunt ecclesiae dictum esse: Nec adiciet ultra per te transire incircumcisus et inmundus, et illud, quod scriptum est: Sinite utraque crescere usque ad messem, sed hoc esse in agro, illud futurum in horreo. Denique et ipsi, qui diu contenderunt dicentes zizania, quae cum tritico simul crescere usque ad messem permissa sunt, non in ecclesia, sed in mundo esse contra intellectum martyris Cypriani, qui dixit: “Etsi videntur in ecclesia esse zizania, non tamen inpediri debet aut fides aut caritas nostra, ut quoniam zizania esse in ecclesia cernimus ipsi de ecclesia recedamus”, et nolentes consentire mundi nomine ecclesiam posse significari contra verba apostoli, qui dixit: Deus erat in Christo mundum reconcilians sibi, et contra ipsius verba domini, qui dixit: Non venit filius hominis ut iudicet mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum (neque enim reconciliari deo et salvari per ipsum mundus potest, nisi mundi nomine intellegatur ecclesia, quae sola per eum deo reconciliata salvatur), tamen in illa 24sq. eundem…indigne] cf. 1 Cor. 11,29 10,3sq. non…est] cf. b 3,16.20 11,3 Is. 52,1 4 Mt. 13,30 7–9 etsi…recedamus] Cypr. epist. 54,3,1 (CCSL 3B, 253,34–36) 11 2 Cor. 5,19 12 Io. 3,17 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 20 cum1 … habet] habet cum eis tr. P edd (exc. pe) | fit] sit X ‖ 20sq. simul cum tr. B β ‖ 22 dei1 om. X ‖ 22sq. sacramenta dei tr. α β ‖ 25 nec persona personae praeiudicat tr. γ 10,1 divinarum om. M | scripturarum divinarum tr. H b | nostri P am er ‖ 5 non pe; om. codd. edd imitando] vel add. B (pc.) β ‖ 6 noluerunt P am er | quod (anacolouthon) del. pe; servat al ‖ 9 ita om. P am er | volebant etiam tr. γ (exc. c) | nolebant α (ac. B) 11,1 utrorum M ‖ 6 cum] que add. X ‖ 7 Cypriani] senserunt add. B (pc.) β ‖ 8 aut1 om. γ | nostra om. γ; vestra M ‖ 9 zizania om. M | cernimus in ecclesia esse tr. P; in ecclesia esse cernimus tr. am er lo ‖ 11 verba ipsius tr. γ ‖ 12 mundus om. Ar ‖ 13 mundus per ipsum tr. Bo

20

25 3,258,17–138

ibid. 139–145 5

10 3,262 3,258,22

5

10

334 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

1,55,135–137

similitudine, quam ex evangelio commemoravimus, quod et boni et mali pisces,

16 quousque in litore, hoc est in fine saeculi, separentur, intra eadem permixti retia 3,258,62–66 20 3,258,22

25

3,281

5 3,258,62

3,282; b 3,19 11 3,258,62

continentur, victi evidentia veritatis malos in ecclesia usque in finem saeculi permixtos esse confessi sunt, sed eos occultos esse dixerunt, quoniam sic a sacerdotibus ignorantur, quemadmodum pisces intra retia, cum adhuc in mari sunt, a piscatoribus intra retia non videntur. Quomodo ergo testimonium propheticum, quod in sua responsione posuerunt, quo ecclesiae dictum est: Non adiciet ultra per te transire incircumcisus et inmundus, ad hoc tempus pertinere intellegitur, quando ecclesia retibus comparata est, quibus in mari adhuc positis pisces malos bonis permixtos vel occultos esse confessi sunt? Unde manifestum est non nisi in futuro saeculo post iudicium nullum incircumcisum et inmundum per ecclesiam transiturum. O violentia veritatis, quae suos non in carne, sed in corde torquet inimicos, ut eam confiteantur inviti! 12. Ecce manifestatum est quod dicebatur a nobis distinguenda esse tempora ecclesiae: non eam nunc esse talem, qualis post resurrectionem futura est; nunc malos habere permixtos, tunc omnino non habituram; ad illam eius puritatem, non ad huius temporis permixtionem illa divina testimonia pertinere, quibus eam deus praedixit ab omni malorum permixtione penitus alienam. Ecce etiam ipsi veritate evangelica non aliud coacti sunt confiteri, qui malos occultos nunc ei permixtos esse dixerunt. Ecce nunc transit per illam licet occultus inmundus: Non est ergo tempus, quod praedictum est dicente propheta: Non adiciet ultra per te transire incircumcisus et inmundus. Nunc ergo transeunt vel occulti. Nam et hoc ipsum, quod ait: Non adiciet ultra, ostendit eos prius solere transire, sed ultra non transituros. Et a nobis invidiose requirebant, quomodo potuerit in ecclesia Christi diabolus seminare zizania, cum ipsi faterentur in ecclesia malos saltem occultos esse permixtos nec vellent attendere a diabolo utique seminatos. 13. Hoc ipsum etiam, quod sibi acutum invenisse videbantur, contra se potius proferebant. Si enim dominus propterea retibus bonos et malos pisces pariter congregantibus ecclesiam conparavit, quia malos in ecclesia non manifestos, sed latentes intellegi voluit, quos ita nesciunt sacerdotes, quemadmodum sub fluctibus 16sq. cf. Mt. 13,47–50 21sq. Is. 52,1 12,8sq. Is. 52,1 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 16 quosuque am; quosque lo | separarentur A (ac.) | retia permixti tr. γ (exc. c) ‖ 17 fine c D Bo 18 occultos eos tr. P am er lo ‖ 19sq. a piscatoribus sl. A ‖ 20 intra retia om. B (pc.) β P am er pe propheticum testimonium tr. β Bo ‖ 21 quo] quod P1 b M P edd (exc. pe) | te per tr. M ‖ 23 bonos malis X ‖ 24 in] de am er ‖ 25 saeculo sl. A ‖ 26 o om. P am er ‖ 27 eam] etiam P am er 12,1 manifestum b (ac.) M P2 Ar P am er lo ‖ 2 eam] tam P am; iam er ‖ 3 omnino ras. 1 litt. A | illam ad tr. Bo ‖ 4 dominus P am er lo ‖ 5 ipsa D Bo ‖ 6 occultos] quam P am er | esse] sed add. P am er 7 ergo est tr. P2 Ar X ‖ 8sq. immundus et incircumcisus tr. P am er lo ‖ 12 cum … malos om. M 13,1 etiam ipsum tr. X P am er lo | videbatur P1 (ac.) c X ‖ 2 dominus om. P am er | propterea dominus tr. Bo | pisces pariter om. P am er lo ‖ 2sq. congregatibus lo

pe 109

VIIII.

X. (ma) pe 110 X. (am)

11,15 – 14,17 | 335

quid ceperint retia nesciunt piscatores, propterea ergo et areae conparata est, ut etiam manifesti mali bonis in ea permixti praenuntiarentur futuri. Neque enim palea, quae in area est permixta frumentis, etiam ipsa sub fluctibus latet, quae sic omnium oculis est conspicua, ut potius occulta sint in ea frumenta, cum sit ipsa manifesta. De hac autem areae similitudine, quia et ipsam inter ceteras ex evangelio posueramus, nihil in litteris suis contra nos scribere potuerunt nisi Hieremian pl 660 prophetam dixisse: Quid paleis ad triticum? quod ideo dixit, quia similia non sunt, non quia permixta esse non possunt, quia in horreo non simul erunt, non quia in area pariter non triturantur. Quamquam Hieremias, cum hoc diceret, non agebat de populo dei, sed de somniis hominum et visionibus prophetarum, quia haec duo nulla similitudine conparanda sunt, sicut plenitudini tritici inanitas paleae non potest conparari. 14. Temptaverunt sane episcopi vestri negare scriptum in evangelio, quod areae sit ecclesia conparata, sed mox evangelicorum verborum commemoratione convicti ad id se converterunt, ut etiam ibi dicerent occultos malos significatos, non manifestos, de quibus scriptum est: Veniet ferens ventilabrum in manu sua et mundabit pe 111 aream suam, frumenta recondet in horreo, paleas autem conburet igni inextinguibili. Vos itaque iudicate, aperite oculos, aures intendite veritati: Si propterea, sicut ipsi dixerunt, dominus ecclesiam retibus conparavit, quia non manifestos, sed latentes in ea malos intellegi voluit, quos ita non vident sacerdotes, quemadmodum pisces intra retia sub fluctibus non vident piscatores, numquid et area sub aqua vel sub terra trituratur aut certe nocturnis horis, non in sole conteritur aut in ea rusticus caecus operatur? Quanto ergo melius se ipsos corrigunt quam evangelia sancta pervertunt et ad vanum suae mentis errorem eloquia dominica detorquere conantur. Aut enim et illa piscium similitudo non propter occultos, sed tantum propter mixtos in ecclesia malos a domino posita est aut certe singulis rebus propriae similitudines datae sunt, de piscibus propter occultos, de area propter manifestos malos, quod, sicut illi ante litus, sic isti ante ventilabrum bonis in ecclesia misceantur. Ipsi enim nos admonent, ut in area paleam manifestos in ecclesia malos intellegamus, qui

13,11 Ier. 23,28 14,4sq. Mt. 3,12 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 5 coeperint A (ac.); acceperint P am er; receperint lo ‖ 6 mali] cum add. am er | permixti in ea tr. lo permixti om. P am er | praenuntiarentiarentur A (ac.) ‖ 8 oculis omnium tr. γ (exc. c) | in ea occulta sint tr. β | in ea frumenta sint tr. P ‖ 9 quia] quam al ‖ 11 paleae γ ‖ 13 ageret non dicebat γ 14 et] de add. P1 ‖ 15 plenitudine D Bo Ar P am ‖ 15sq. comparari non potest tr. β 14,1 episcopi vestri sane tr. γ (exc. c) | in evangelio scriptum tr. P am er lo ‖ 3 id] idem P am er 4 et] set A (ac.) ‖ 5 horreo (cf. gesta 3,261)] horreum α β ‖ 6 itaque] autem Bo P am er lo ‖ 8 ea] eo er | malos om. P am er | voluit intelligi tr. P am er lo ‖ 9 non om. Bo ‖ 13 et om. P am er lo | illa] ipsa X | mixto M ‖ 14sq. a … malos om. P am er ‖ 14 proposita lo | est om. M ‖ 16 ille lo ‖ 17 in1] ras. 1 litt. A | aream b | areae palea P am er; area palea lo | intelligamus malos tr. X

5

1,55,132 3,258,59 b 3,10 12

15 3,262; b 3,15 3,263

5 3,258,62–66

10

15

336 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

20

25

2,16 2,62 6

10

15

pisces reprobos intra natantia retia *propterea malos occultos intellegi volunt, quia, sicut illos nesciunt piscatores, sic istos nesciunt sacerdotes. Cur enim non dicamus: ‘Sic ergo et palea manifesti sunt mali, quia in aperto eam vident trituratores’? Sed sicut illi non possunt ante litoris exitum separari, sic nec illa potest ante finem debitum ventilari. Custodit autem deus innocentiam sanctorum et fidelium suorum sicut piscium bonorum, sicut pinguium frumentorum, ut intra ista retia non eis noceant permixta genera reprobanda et in ista area non eis noceat permixta palea ventilanda, quia, sicut ipsi dixerunt relegerunt suscripserunt, nec causae causa nec personae poterit praeiudicare persona. 15. Haec verba se negarent forte dixisse, nisi sua possent suscriptione convinci. Ecce quam diligenter actum est pro salute vestra, ut verbis nostris suscriberemus, quod fieri omnino nolebant et ut facerent tandem aliquando pudore conpulsi sunt. Nam exstant verba eorum, ubi hoc facere recusarunt, et rursus alia verba, ubi hoc facere consenserunt quod primo negaverant; omnia scripta sunt, omnibus suscriptum est. Ideo enim videbantur nolle suscribere, ut negare se possent dixisse quod dixerant et de gestis corruptis iudici calumniari; quod modo quia non possunt, dicunt ipsum esse corruptum, qui ut contra illos iudicaret non nisi ipsi fecerunt, qui contra se ipsos pro nobis tanta dixerunt, quae ut negare non possent, etiamsi coacti et inviti, suis tamen prosecutionibus suscripserunt. Ideo ergo nolebant suscribere, ut liceret eis per calumniam corruptorum gestorum negare quod dixerant, et ideo postea instante iudice consenserunt, quia sentiebant omnibus apparere nihil se aliud indicare nolendo suscribere nisi se verba sua ne sibi legerentur timere. Maluerunt enim prosecutiones suas quibuscumque nebulis postea defendere quam eas tam cito damnare. 16. Sed videte, rogamus vos, quemadmodum ipsa sua defensione se peius implicent et agant causam nostram et omnino perimant suam. Nam post conlationem, posteaquam victi appellare voluerunt, obiecta sunt eis haec verba, et ea conantur peiore sua implicatione defendere, quando ab eis quid egerint quaeritis. Ita

22 custodit…innocentiam] cf. Ps. 36,37 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 18 reprobos om. P am er | inter H | propterea pe; propter A α β γ P edd (exc. pe) | occultos malos tr. b (ac.) P edd (exc. pe) | voluit A ‖ 19 enim] -nim ir. A ‖ 19sq. enim … ergo] ergo … enim tr. γ (exc. c) ‖ 20 sic] sicut B (pc.) β ‖ 21 ante1] -te sl. A | ulla M ‖ 22 autem] enim M | dominus X 24 noceant P am er ‖ 25 ipsi] illi γ | causa causae tr. H X P am er lo 15,1 se om. A | negarent forte se tr. γ; negarent se forte P am er lo | possent sua tr. Bo ‖ 2 nostra P1 (ac.) M P am er ‖ 4 hoc facere1] facere hoc tr. X | recusare M | et om. P am er; ut P2 Ar ‖ 6 ut] et M possint ma ‖ 7 dixerunt γ | et om. M ‖ 8 illas b M ‖ 9 quae] qui H ‖ 10 ergo om. P2 Ar X 12 sentiant α (ac. B) ‖ 12sq. se aliud] sibi P am er ‖ 13 indicare B (pc.) β (iudicare M) ma pe; vindicare A α (ac. B) γ lo; adiudicari P am er | ne] ut P am er ‖ 14 persecutiones X | suas om. Bo 16,1 peius] potius M; prius P am er ‖ 2 nostram] vestram M | nam] ergo add. M ‖ 4 peiore] priore bM

XI. pe 112

pl 661

XII. (ma)

14,18 – 17,7 | 337

XII (am) pe 113

XIII. (ma) XIII. (am) pl 662 pe 114

enim vos putant cor non habere, ut non intellegatis eos omni modo esse superatos, quando vobis ea dicunt quae omnino non dicerent, si aliquid utile quod dicerent invenirent. Quis enim ferat victos homines conqueri, quod nocte contra eos est prolata sententia? quasi non saepe iudices audiendi necessitas tenet, ut usque ad multam partem noctis sedere cogantur, aut ideo non est verum quod dicitur, quia per noctem dicitur? Nec audiunt scripturam clamantem: Per diem mandavit dominus misericordiam suam et nocte declaravit, et iterum: Ad annuntiandam mane misericordiam tuam et veritatem tuam per noctem. Aut quod dixerunt nocte venisse ad dominum tenendum persecutores, non attendentes quoniam ipsis nocturnis horis etiam dominus veritatem suis discipulis praedicavit, nec advertere voluerunt quod scriptum est apostolum Paulum usque ad medium noctis produxisse sermonem. Si haberent verum quod dicerent, nox eos inpedire non posset. Sed sane tenebrosissimam noctem in suis mentibus patiebantur, quando contra se ipsos tanta proferebant nec ad veritatis lucem perversum animum corrigebant. Et adhuc utique dies erat, quando nobis forensi more de tempore praescribebant dicentes causam lapsam esse et agi iam omnino non posse, nec intellegentes nihil se hominibus ostendisse nisi quantum timuerint ne ageretur, ubi eorum perversitas et catholica veritas monstraretur. 17. Adhuc dies erat, quando volentes destruere iudicium Romani episcopi Miltiadis, quo purgatus et absolutus est Caecilianus, etiam ipsum Miltiadem traditorem fuisse dixerunt, cuius criminationis cum ab eis esset exacta probatio, gesta prolixissima recitarunt, ubi Miltiadis nomen, quod aliquid tradiderit, non fuit, et recitaverunt etiam alia gesta, ubi legebatur Miltiadem misisse diaconos cum litteris Maxentii imperatoris et praefecti praetorio ad praefectum urbi, ut reciperent loca, quae fuerant a Christianis tempore persecutionis ablata. Ubi cum Miltiadis crimen

16,10sq. Ps. 41,9 11sq. Ps. 91,3 13sq. quoniam…praedicavit] cf. Io. 3,1–21 15 apostolum…sermonem] cf. Act. 20,7 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 5 putant vos tr. Ar X P am | non habere cor tr. P am er lo | non2 om. α (ac. B) | omni modo] omnino P am er | superbos P2 ‖ 6 ea om. α β | non om. α (ac. B) | quod] quid A (ac.) ‖ 7 conquaeri A ‖ 8 teneat γ | ut] et P1 (ac.) X ‖ 9 ultimam paene noctis partem γ (exc. c) ‖ 11 suam om. P am er | annuntiandum α β γ ‖ 12 aut] at am er | in nocte H | ad] a C B (ac.) ‖ 14 volunt P am er ‖ 15 perduxisse M 16 quod dicerent verum tr. Ar X | impediri α (ac. B) ‖ 17 contra om. α (ac. B) ‖ 18 ad veritatis] adversitatis P am | adversum α β | animum perversum tr. Ar X ‖ 18sq. dies erat utique tr. C (ac.) B 19 nobis om. P2 Ar X | more] iure Bo | labsam A ‖ 20 se sl. A | homines b M ‖ 21 timuerunt P1 (ac.) P am er | catholicorum P 17,1 iudicium destruere tr. P1 ‖ 4 recitaverunt X P | quo α β | aliquid] aliud P2 Ar X | fuit] defuit α β; lacunam suspicatur al ‖ 5 recitarunt P2 Ar | Melchiadem legebatur tr. am er lo; Melchiadem legebant P | Miltiade meminisse α (ac. B) | diacones P2 ‖ 6 Maxentii (cf. b 3,34,12)] Maxenti A pe | et … praetorio om. B (pc.) β | praefecti] praefecto α | praetorii γ P am er lo | urbi A ma pe; urbis cett am er lo ‖ 7 a fortasse delendum | cum om. α β

5

10

15

3,183; b 3,6 20

3,471.474; b 3,34 3,473.490 3,498; b 3,34,11 6

338 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

3,500 10 3,505; b 3,35,8 3,504.506. 509 16 3,538; b 3,38 20

AU; b 3,36 25

30

nullum penitus appareret, dixerunt superioribus traditionis gestis traditorem Stratonem fuisse recitatum, quod vocabatur unus etiam ex diaconis, quos ad recipienda loca miserat Miltiades, eundem ipsum esse contendentes et non ostendentes. Neque enim Stratonem qui tradiderat saltem diaconum fuisse monstrabant, quod etiamsi esset, respondimus eis ante parvum tempus in eodem clero ecclesiae Romanae duos Petros diaconos fuisse. Ita mente caeci tenebrosas calumnias innectebant addentes etiam manifestissimam falsitatem, quod non solum nomen, sed etiam loca et regiones et personae convenirent, quibus non alius, sed ipse esse Straton ostenderetur, cum in illis gestis omnino nihil conveniens praeter similitudinem nominis legeretur, qua plena est consuetudo generis humani, ut non solum duo, sed etiam plures homines uno nomine vocitentur. Nam ipsi quoque Donatum suum Carthaginiensem, ne in iudicio Miltiadis ipse putaretur esse damnatus, quem multum pro magno habent, a Donato Casensi distinguendum esse clamaverunt, quia Donatus Carthaginiensis contra Caecilianum missus fuerat ad Miltiadis episcopale iudicium, tam crassam noctem in corde gestantes, ut Donatum infamari nollent similitudine nominis sui et Miltiadem maculari vellent similitudine nominis alieni. Nunc autem Stratoni etiam Cassiani nomen addere dicuntur, quod in conlatione tacuerunt, quasi pe 115 Straton solus cognominalem habere potuisset et Cassianus non potuit, nec attendere potuerunt interna sua nocte impediti non solum duos Iohannes, unum baptistam, alterum evangelistam, sed etiam duos Simones, unum Petrum, alterum magum, in ipso denique tam parvo numero apostolorum non solum duos Iacobos, unum Alphaei, alterum Zebedaei, sed etiam duos Iudas, unum sanctum, alterum diabolum; cui tamen Iudae apostolo sancto quisquis similiter mente caecus de crimine Iudae traditoris calumniaretur, non nisi istos imitaretur. Non enim mirum est, si tales istos calumniatores post tam longum tempus patitur existimatio Miltiadis de duobus Cassianis vel de duobus Stratonibus, quales evangelica veritas patitur de duobus Herodibus. Nam quia non est expressum, quis Herodes pro Christo occisis

17,27–30 in…diabolum] cf. Mt. 10,3; Lc. 6,15sq. 33sq. de2 …Herodibus] cf. e.g. Aug. cons. evang. 2,20 34sq. Herodes…fuerit] cf. Mt. 2,1–19 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) ‖

17,28 unum des. Ar

8 penitus om. P am er | apparareret A (ac.) | traditionibus B ‖ 8sq. Stratorem α (ac. B) ‖ 9 quod] qui B (pc.) β ‖ 10 esse om. X | condentes α (ac. B); condemnantes B (pc.) β ‖ 13 diacones P2 Ar | fuisse diaconos tr. H ‖ 15 aliis C B H | sed] alius add. X | esse om. P | Straton esse tr. Ar X ‖ 16 conveniens nihil tr. H ‖ 17 duos A γ P am er ‖ 18 homines om. P am er | vocitemus Bo; vocitent P am er 18sq. Carthaginensem P1 (ac.) M γ (exc. c) P am er lo ‖ 19 in iudicio] invidio C B (ac.); invidia B (pc.) β | damnatus putaretur (esse om. P am er) tr. P am er lo | quem multum A γ; quem non multum α (ac. B); quodque non multum B (pc.) β; quem multi P edd (exc. pe); quoniam illum pe ‖ 20 quia] non add. γ (exc. c) pe ‖ 21 Carthaginensis M D Bo P2 Ar P am er lo | ad] a P1 ‖ 24 nomen] nomine γ 25 Stratoni M | cognominale P am; cognomen tale er | potuisse A (pc.) | potuerit ma ‖ 33 qualis P am er ‖ 33sq. de duobus patitur tr. γ (exc. c)

17,8 – 18,22 | 339

infantibus continuo mortuus fuerit et quis Herodes cum Pilato dominum persecutus sit, putantes unum fuisse obiciunt evangelio crimen falsitatis, sicut isti putantes unum fuisse Stratonem vel Cassianum obiciunt Miltiadi maculam traditionis. Et tamen illi tolerabilius errant, quia non solum nomen, verum etiam dignitas consonat – uterque enim legitur rex Herodes –, isti autem dignitatem consonare mentiti sunt, quia utrosque fuisse diaconos nullo modo legere potuerunt. XIIII. 18. Adhuc dies erat, quando Cirtense concilium – si tamen concilium dicendum est, in quo vix undecim vel duodecim episcopi fuerunt –, unde recitavimus tradipl 663 tores fuisse quosdam, qui cum Secundo Tigisitano contra Caecilianum sententias protulerunt, falsum volentes ostendere dixerunt persecutionis tempore non potuisse in aliquam domum illos undecim vel duodecim episcopos congregari. Et ut probape 116 rent tempus fuisse persecutionis, protulerunt martyrum gesta, ut diebus et consulibus consideratis quod tempus fuerit appareret. Quae martyrum gesta contra se ipsos protulisse convicti sunt; in eis quippe gestis manifestatum est illo tempore persecutionis Christianas plebes solitas congregari. Unde constitit non esse incredibile, quod etiam illi episcopi in privatam domum similiter convenisse legebantur, ut plebi, quae poterat, sicut gestis martyrum continebatur, etiam persecutionis tempore congregari, occulte ordinaretur episcopus, qui posset sibi etiam ipse occulte clericos ordinare in tanta necessitate, ubi anterior episcopus cum clero lapsus per epistulam ipsius Secundi, quae ab illis allegata est, monstrabatur. Ex his martyrum gestis, quae ipsi proferebant, admoniti sumus et in alia gesta martyrum intendere, et invenimus et diximus fervente tempore persecutionis et privatam domum, quod illi fieri potuisse negaverant, congregationi Christianorum fuisse concessam et in carcere fuisse martyres baptizatos, ut viderent, quam non esset incredibile tempore persecutionis in privatam domum paucos episcopos congregari, quando et in ipso carcere celebrarentur sacramenta Christi, in quo inclusi homines tenebantur pro fide Christi. Quantum nos ergo adiuverint gesta martyrum proferendo, quis non videat, qui non similem noctem habet in corde, qualem illi habebant qui haec non videbant?

35sq. quis…sit] cf. Lc. 23,12 18,1 concilium Cirtense (Maier I, 7, p. 112–118) 6 passio martyrum Abitinensium an. 304 (Maier I, 4, p. 57–92) A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 X) P edd (am er lo ma pe) 35 continuo om. D Bo | mortuus continuo tr. M | dominum om. Bo ‖ 36 sit] sic fortasse addendum sicut] sic P am er ‖ 38 quia] quo am; quum er ‖ 40 diaconos fuisse tr. P am er lo | diacones P2 18,1 Cirthense A; Certense P; Zertense am er ‖ 2 unde] ubi P am er ‖ 4 tulerunt P ‖ 5 et om. P 6 persecutionis fuisse tr. H ‖ 7 quod] quid D Bo P2 ‖ 8 eis] his P2 | manifestum M (ac.) P2 X P am er lo ‖ 10 similiter om. Bo ‖ 12 ipse] ipsi P am er lo ‖ 13 labsus A ‖ 14 Secundi ipsius tr. Bo | illis A ma pe; istis cett am er lo | iis B P1 ‖ 15 in alia] mala X ‖ 16 ferventi H | illi om. α β | feri α (ac. P1) 18 martyres om. P am er | videret H | esset] -sse- lnp. A ‖ 19 et om. α β ‖ 20 celebrantur A P2 X; celebrabantur c D Bo P edd (exc. pe) | in … Christi2 om. M ‖ 21 ergo nos tr. Bo X P am | qui] nisi praem. B (pc.) β | non2 om. M ‖ 22 illi om.b M | haec] hoc P edd (exc. pe)

35

40 b 3,27.32 3,355 3,407.409 3,433 b 3,32,5 7 3,441 3,444.449. 451; b 3,33 11 3,338 3,433 3,448 3,407.409. 423.431 3,448 19 20 3,433

340 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

3,352.382. 19. Qui etiam hinc gestis ipsis Cirtensibus calumniabantur, quia ibi dies et 387 consules legebantur, et exigebant a nobis, ut aliqua ecclesiastica concilia proferre3,389; b 3,31 3,382.387; b 3,30 3,399.402; b 3,31 8 10 3,387

3,399 16

20 3,515; b 3,37 3,534 3,523 3,555; b 3,41

XV.

mus, ubi dies recitarentur et consules. Ipsi enim Carthaginiense concilium factum sine die et consule proferebant. Dicebant enim etiam concilium Cypriani consules non habere, ubi tamen legitur dies, in illo autem ipsorum Carthaginiensi nec dies. Nos autem quod in manibus erat Romanum concilium Miltiadis, sicut illud Cirtense, pe 117 et diem habere demonstrabamus et consules. Neque enim tunc ad horam antiqua archiva ecclesiastica discutienda nobis fuerunt, unde ista consuetudo etiam veterum fuisse doceretur. Nec tamen inanes eis etiam nos calumnias movere voluimus, quare in Cypriani concilio dies inveniretur, in ipsorum autem non inveniretur, quia illi vanas moras volebant innectere, quas nos 〈…〉 conabamur. Nam etiam hoc exigebant, ut de scripturis sanctis ostenderemus alicubi dies et consules esse conscriptos; quasi episcoporum concilia scripturis canonicis aliquando fuerint conparata aut possint etiam ipsi de scripturis sanctis proferre concilium, ubi apostoli iudices sederint et accusatum aliquem vel damnaverint vel absolverint. Et tamen respondimus eis etiam pl 664 prophetas libros suos praenotatis et definitis commendasse temporibus, quo anno cuius regis, quoto mense anni, quoto die mensis factum super eos fuerit verbum domini, ut ostenderemus, quam inaniter et calumniose de diebus et consulibus episcopalium conciliorum quaestiones vanissimas excitarent. Fieri enim potest, ut in codicibus sit ista varietas, dum alii etiam dies et consules diligentia maiore describunt, alii tamquam superfluum praetermittunt, sicut etiam codex, de quo primum legimus iudicium Constantini, quo inter partes Caecilianum innocentem, illos autem calumniosissimos pronuntiavit, diem et consulem non habebat, alius autem, quem contra eorum calumnias postea protulimus, habebat. *Quin etiam illic invidiosissime proclamaverant, quod imperatoris litteras sine die et consule recitavimus, et pe 118

19,3 concilium Carthaginense an. 312 (Maier I, 10, p. 128–135); cf. b 3,26 22 iudicium Constantini] litterae Constantini Eumalio datae (Maier I, 27, p. 196–198) A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 X) P edd (am er lo ma pe) 19,1 ipsis om. P | Cirthensibus A; Certensibus P; Zertensibus am er ‖ 2 exhibebant M ‖ 3 et consules recitarentur tr. P | Carthaginense P1 (ac.) M P2 (pc.) X P am er lo | concilium] post -i2- ras. 2 litt. A ‖ 3sq. sine die et consule factum tr. X ‖ 5 Carthaginiensi (Carthaginensi D Bo X) ipsorum tr. γ (exc. c) | Carthaginensi P am er lo ‖ 6 sicut] sive Bo | Cirthense A; Carthaginense M ‖ 7 demonstrabamus habere tr. X | monstrabamus α β ‖ 8 arciva A γ P am | nobis discutienda tr. P am | fuerant B β ‖ 10 in2 … inveniretur2 om. α β ‖ 11 quas … conabamur om. P am er | conabamur A α (ac. B) c ; conabamur avertere γ (exc. c) lo ma pe; conabamur evertere B (pc.) β; lacunam indicavi | hoc etiam tr. M ‖ 12 quasi] quia α H b ‖ 13 possent A (ac.) ‖ 14 ubi] ibi D ‖ 15 respondemus A (pc.) 16 praefnotatis A (ac.) | temporibus commendasse tr. β X ‖ 17 fuerit super eos tr. P am er lo 19 enim] autem P am er ‖ 20 ista om. P am er | varietas γ (exc. c) P edd; veritas A α β c | etiam alii tr. α β | etiam sl. A ‖ 21 tamquam om. P am er | etiam] enim P am ‖ 22 partes] iudicans fortasse addendum ‖ 23 calumniosisimos A | consules Bo ‖ 23sq. alius … habebat om. P am er ‖ 24 quin scripsi; quia A α β γ lo; quo P am er ma ; qui pe | illic] illi P am er ‖ 25 proclamaverunt X P am er lo recitarunt P1

19,1 – 20,19 | 341

tamen etiam ipsi alias eiusdem imperatoris litteras in causa Felicis ordinatoris Caeciliani, quas mirabili caecitate contra se ipsos protulerunt, sine die et consule recitarunt. Nec eis inde aliquid obiecimus, ne similiter ut ipsi tempora necessaria superfluis verbis occuparemus; haec autem modo dicimus, ut vos saltem oculos aperiatis et tenebrosa nocte careatis, quam vestri episcopi corde gestabant, qui nocturnam sententiam cognitioni iudicis obiecerunt et ipsi per diem interioribus tenebris involuti mirabili caecitate contra se ipsos tanta dixerunt. XVI. 20. Leguntur actis apud Carthaginis magistratum expressa verba Primiani, ubi dicit, quod parentes eorum nostri maiores variis exiliis vexaverunt, et in conlatione probare conantur accusantibus maioribus suis ab imperatore Caecilianum exilio esse damnatum. Dicunt in litteris suis communionem suam ecclesiam veritatis, quae persecutionem patitur, non quae facit, et conantur ostendere Caecilianum damnatum iudicio imperatoris persequentibus maioribus suis, et hoc dicunt factum non per Donatum Casensem, sed per eum, quem prae ceteris praedicant, Donatum Carthaginiensem. Hoc enim scriptis suis per suos modo iactare dicuntur, ubi victi iudicem accusant, quia noctem cordis ipsorum nocturna veritas confutavit. Donatum illum, illum, inquam, Donatum, quem dixerunt ecclesiae Carthaginis ornamentum et martyralis gloriae virum, sic commendare voluerunt, ut dicerent, quod apud imperatoris Constantini cognitionem ipse reum et asseruerit et convicerit Caecilianum. Ille ergo vir gloriae martyralis apud imperatoris cognitionem reum constituit et asseruit Caecilianum; illamque cognitionem Caeciliani damnatio consecuta est; illo viro gloriae martyralis accusante et instante Caecilianus ab imperape 119 tore damnatus est. Quod quidem nos falsum esse convicimus, qui eiusdem imperatoris litteras, quibus se inter partes audisse et iudicasse testatur, ubi Caeciliano pl 665 absoluto atque purgato illorum calumnias detestatus est, prolatas de archivo publico recitavimus. Contra quas omnino quid responderent nihil invenire potuerunt et ad

20,1sq. leguntur…vexaverunt] cf. professio Primiani an. 403 (Maier II, 71, p. 126) gesta 3,251,6; 3,258,2

4 dicunt] cf.

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 X) P edd (am er lo ma pe) 28 recitavit X | ne] nec M X (ac.) | ipse X ‖ 29sq. vobis saltem oculos aperiamus P am er lo 30 taenebrosa A | episcopi vestri tr. P2 X 20,1 in actis B (pc.) β ‖ 2 vestri M ‖ 4 suam] esse add. P edd (exc. pe) | ecclesia α (ac. B) ‖ 7 Donatum praedicant tr. M ‖ 8 Carthaginensem P1 (ac.) M D Bo P2 Ar P am er lo | per suos del. pe | dicuntur modo iactare tr. H ‖ 9 cordis] corde P am er ‖ 10 quem om. M | Carthaginensis X P er lo; Carthaginiensis am ‖ 11 martyralis (cf. gesta 2,10,3)] martyrialis γ P edd (exc. pe) ‖ 12 asseruerit] asseruit B (pc.) β | convicit M ‖ 13 illum ergo virum P am er | martyrialis γ P edd (exc. pe) | imperatoris] Constantini add. X | cognitionem] ipse add. M ‖ 13sq. cognitionem … illamque om. P am er 13 reum] et add. M ‖ 14 asseruit et constituit (-stitu- lnp. b; convicit M) tr. b (ac.) M | ipsamque γ lo agnitionem P1 ‖ 14sq. consecuta] est add. P1 ‖ 15 martyrialis γ P edd (exc. pe) ‖ 16 nos] non P2 esse falsum tr. α β | concutimus α (ac. B; concucimus C); convincimus B (pc.) β X am er ‖ 18 est om. B (pc.) β | de om. P am er | arcivo A γ P am; archivio M ‖ 19 et om. P am er

30

3,536.543

3,536.543 6

2,10 11 3,536.543

15 3,515; b 3,37

3,545.557

342 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

20 eas confirmandas contra se ipsos alia protulerunt. Proinde a maioribus eorum apud

25

3,251,6; 258,2 31

5 3,251,6; 258,2

10

15

imperatorem accusatum constitit Caecilianum, damnatum autem non constitit, immo etiam constitit absolutum. Sed tamen vel vos videte, quantum adiuverint causam nostram episcopi vestri, qui de illa voluerunt etiam falsitate gloriari. Si enim Donatus, ille vir gloriae martyralis, apud imperatoris cognitionem reum asseruit Caecilianum et illo viro gloriae martyralis accusante et instante Caecilianus ab imperatore damnatus est, respondeant vobis, quando haec agebantur, quis erat martyr, utrum Donatus, qui hominem apud imperatorem persequebatur, an Caecilianus, qui illo persequente ab imperatore damnabatur? Ubi est nunc illa definitiva regula ipsorum communionem Donati esse ecclesiam veritatis quae persecutionem patitur, non quae facit? Ecce patitur Caecilianus, Donatus facit: quis eorum est vir gloriae martyralis? 21. Attendite, advertite, nolite in errorem perniciosum adhuc usque seduci. Veritatem, quae vobis occultabatur, deus aperire dignatus est; falsitatem, quae vobis offundebatur, deus confutare dignatus est: tanto eius beneficio quare adhuc estis ingrati? Hoc est nempe, quod vobis saepe dicebant, unde cordis vestri oculos astuta fallacia caligabant, et adhuc etiam convicti inde se iactant, inde nos lacerant, quia nos facimus persecutionem, ipsi patiuntur. Hoc eis remansit omni ex parte superatis, unde adhuc nebulas faciant imperitis, hinc se quasi ostendentes esse ecclesiam veritatis, quia persecutionem patitur, non facit. Non vos ergo adhuc fallant; hoc eis facimus, quod maiores suos et ipsum quem praedicant velut martyralis gloriae virum Caeciliano fecisse gloriantur. Hoc egit ille apud imperatorem, convictus Caecilianus ut illius iudicio damnaretur; hoc et nos egimus, ut isti convicti similia paterentur. Si male fecit, quare hoc ille Donatus faciebat? Si autem recte fecit, quare hoc catholica parti Donati non faciat? Immo recte fieri nec illi dubitant, qui hoc maiores suos, quos multum laudant, fecisse gloriantur, nec nos dubitamus, qui hoc eis esse faciendum negare non possumus, ut sine effusione sanguinis, qui verbis non emendantur, aliqua mitissima poena legum corripiantur inquieti; et si forte imperator permotus mentis sacrilegae pertinaciam graviore supplicio statuit esse plectenA α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 X) P edd (am er lo ma pe) ‖

21,3 dignatus inc. Ar

23 voluerint P2 ‖ 24 martyrialis γ P edd (exc. pe) ‖ 25 martyrialis γ P edd (exc. pe) ‖ 26 nobis M agebatur A (ac.) ‖ 28 damnabitur α (ac. B); damnatus est P am er ‖ 29 communionum P am; communionis er ‖ 30 facit1] fecit M γ (exc. X) ‖ 31 martyrialis γ P edd (exc. pe) 21,1 perniciosum adusque α; pernicione aliqua B (pc.) H; pernicie aliqua b M ‖ 2 vobis1] nobis H 2 est om. M | vobis ] nobis α β P am er ‖ 3 offendebatur P2; ostendebatur P am er | est om. M ‖ 4 saepe vobis tr. Bo ‖ 6 facimus om. Bo ‖ 7 esse om. P am er lo | ecclesiam] in ecclesia A (ac.) C (ac.) γ 8 quia D Bo P2 Ar pe; quae cett edd (exc. pe) | non1] quae add. B (pc.) P1 (sl.) β γ P am er lo ‖ 9 martyrialis γ P edd (exc. pe) ‖ 10 ille egit tr. P am er lo ‖ 10sq. convictus … ut1] ut convictus Caecilianus tr. b (pc.) M P edd (exc. pe) ‖ 11 damneretur P ‖ 12 ille (cf. supra l. 20,10)] illi C (ac.) B (pc.) β ma pe 13 catholica] ecclesia add. P am er | nec] ut P am ‖ 14 quos om. M ‖ 15 eis om. P am er; ei (scilicet parti Donati; fortasse melius) A | negare] negamus P2 Ar X ‖ 17 permotos A (pc.) | mente sacrilegam P am er ‖ 17sq. plectendum P1

XVII. (ma)

XVII. (am) pe 120

20,20 – 22,18 | 343

dam, mitius agant iudices, quibus semper licuit lenire atque emollire sententiam. Interim ergo, quamvis non possit ostendi Caecilianum ab imperatore Constantino esse damnatum, a vobis tamen error ille sublatus est, quo putabatis eam esse veram ecclesiam quae persecutionem patitur, non quae facit; fecit enim Donatus, passus est Caecilianus. Et si persecutionem patitur pars Donati, patitur cum illa etiam pars Maximiani, quam et ipsi Christi ecclesiam non esse confirmant. Ac per hoc et facere pl 666 persecutionem non est iniquitatis indicium, quia et boni faciunt malis et mali bonis, et pati persecutionem non est iustitiae documentum, quia eam non soli boni pro pietate, sed et mali pro iniquitate patiuntur. pe 121 22. Restat ergo vobis errore depulso ecclesiam Christi videre ac tenere catholicam, non ut *inde eam eligatis, quia persecutionem patitur. Cum enim dixisset dominus: Beati qui persecutionem patiuntur, ne inde se iactent haeretici, addidit: propter iustitiam. Nam quanta mala nostris fecerint furiosissimi clerici et circumcelliones partis Donati, nostis et vos. Incensae sunt ecclesiae, missi in flammas codices sancti, incensae etiam privatae domus, rapti homines de sedibus suis et omnibus quae inerant ablatis aut perditis ipsi caesi laniati excaecati. Nec ab homicidio potuit temperari, quamvis sit mitius huic luci morientem quam istam lucem auferre viventi. Ventum est ad homines, non ut retenti aliquo ducerentur, sed tantum ut ista paterentur. Nec tamen nostros ideo iustificamus, quia ista perpessi sunt, sed quia pro Christiana veritate, pro Christi pace, pro ecclesiae unitate perpessi sunt. Illi autem sub tam multis, sub tam severis legibus et sub tanta ecclesiae catholicae quam dominus ei tribuit potestate quid tale patiuntur? Si quando enim morte multantur aut ipsi se occidunt aut eorum cruentae violentiae dum resistitur occiduntur, non pro communione partis Donati nec pro errore sacrilegi schismatis, sed pro apertissimis facinoribus et sceleribus suis, quae more latronum inmani furore et crudelitate committunt; pro parte autem Donati vix aliquid tale patiuntur, quale Caecilianum Donato instante passum esse dixerunt.

22,3sq. Mt. 5,10 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 18 linire D Bo | atque] aut P1 | mollire B β ‖ 19 interim ergo om. P am er; iterum ergo X ‖ 20 nobis M | eam esse veram] veram esse γ ‖ 23 et2 om. c X ‖ 24 quia … bonis om. M ‖ 25 persecutionem pati tr. Ar X; persecutio P2 | solum iusti γ (exc. c); solum boni H ‖ 26 et P pe; om. A α β γ edd (exc. pe) 22,1sq. restat … patitur om. P am er ‖ 1 nobis P2 Ar | ecclesiam om. Bo | ac] et X lo ‖ 2 inde eam pe; in ea A α H γ lo ma; eam b; ea M ‖ 4 mala fecerint nostris tr. P am; nostris fecerunt mala γ (exc. c) nostri A (ac.) | fecerunt H c X ‖ 5 parti γ (exc. c) | incensae] sae add. A (ac.) ‖ 6 domus privatae tr. X ‖ 7 aut A (pc.); at A (ac.); ut α (ac. B); et B (pc.) β γ | caesi] etiam P am er | laniati] et add. P am er 7sq. hominibus P1 ‖ 8 templari am | morientem] mori P am er ‖ 9 docerentur P1 ‖ 10 tamen] tantum α β ‖ 13 potestatem A | tale om. P ‖ 14sq. multantur … occiduntur distinxi ‖ 14 se om. C (ac.) B β ‖ 16 facinoribus] suis add. P am er lo | inmani] ruinam P am; ruentes er ‖ 17 patiuntur om. M ‖ 18 Donato instante Caecilianum tr. b (ac.); instante Donato Caecilianum tr. M

3,251,6; 258,2 22

25

5 3,298

10

15

344 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

3,543 6 3,545.568 3,551 10

15

5

10 3,371

23. Aut ergo persecutio non omnis iniusta est aut non est persecutio dicenda cum iusta est. Quapropter aut persecutionem pars Donati patitur iustam aut persecutionem non patitur, quia patitur iuste. Non autem iuste passus est Caecilianus, quia innocens probatus et absolutus est. Quod quidem illi negaverunt et potius ab imperatore damnatum esse dixerunt, et ideo maiores suos maximeque Donatum a se tanta praedicatione laudatum Caeciliano persecutionem fecisse confessi sunt. Illum autem convictum atque damnatum probare minime potuerunt, immo etiam, quod nos dicebamus, eum esse absolutum atque purgatum ipsi quoque multa contra se ipsos legendo firmarunt. Et tamen liberum arbitrium sibi ab imperatore concessum esse iactant. Victi atque confusi id sibi etiam nunc flagitabant debere concedi, quod maiores eorum Caeciliano non concedebant, quem sic apud imperatorem accusarunt, quem illis accusationibus ab imperatore damnatum isti etiam mentiri voluerunt. Si voluntas libera unicuique tribuenda est, Caeciliano prius tribueretur; si haec non homini iudici permittenda, sed deo potius dimittenda sunt, Caecilianus apud imperatorem prius non accusaretur. 24. Expergiscimini aliquando; non vos tartareus obliget somnus, non in profundum sacrilegi erroris adhuc impia consuetudo demergat; iam consonate paci, cohaerete unitati, adquiescite caritati, cedite veritati; ecclesiam catholicam incipientem ab Hierusalem cognoscite usque quaque diffundi, cui non communicat pars Donati, cui causa non praeiudicat Caeciliani. Totiens enim purgatus, totiens absolutus etiamsi non esset innocens, nec causa causae praeiudicat nec persona personae. Haec verba per orbem terrae universa personat ecclesia, clamat etiam membrum eius in Africa: “Testimonium dei novi, negotium Caeciliani non novi; credo innocentem a vestris maioribus insectatum quem lego totiens absolutum, sed qualiscumque sit causa eius, causae meae nihil praeiudicat, qualiscumque sit persona eius, personae meae nihil praeiudicat. Vos hoc dixistis, vos ad hoc suscripsistis: ‘Nec causa causae nec persona personae.’ Ecce dominus dicit: Per omnes gentes, incipien-

24,1 expergiscimini aliquando] cf. Sall. Catil. 52,5 12sq. Lc. 24,47

3sq. incipientem…Hierusalem] cf. Lc. 24,47

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 23,1 omnis iniusta] nisi iusta B (omnisi iusta ac.) β ‖ 3 quia patitur om. M | non2] est add. P2 6 Caecilianos α (ac. B) ‖ 7 minime probare tr. Bo ‖ 8sq. semetipsos Ar X ‖ 9 firmare M | ab imperatore sibi tr. γ (exc. c) | ab om. α H b (ac.) | imperatorem B H b (ac.) ‖ 10 atque] itaque et P am er; 11sq. accusare M ‖ 12 accusantibus pe et lo | id om. B (pc.) β ‖ 11 apud om. D P2 Ar; ut X ‖ damnant ma | etiam isti tr. Ar X ‖ 14 haec] hoc M | permittenda] tribuenda Bo ‖ 15 prius apud imperatorem prius A C B (ac.); prius apud imperatorem tr. B (pc.) P1 β P edd (exc. pe) 24,1 obliget] obliquet fortasse melius ‖ 3 coherete A | unitate P2; | credite α β ‖ 4 cui om. P am er non] nomen P2 Ar X; nec M ‖ 5 non om. P am er lo ‖ 8 eius] illius P edd (exc. pe) ‖ 8sq. innocentum α ‖ 10 qualiscumque] -que sl. A ‖ 10sq. qualiscumque … praeiudicat om. P2 ‖ 11 nihil] non P ‖ 12 causae] praeiudicat add. ma | nec] ne M | personae] praeiudicat add. γ (exc. c)

pe 122

XVIII. pl 667

pe 123

23,1 – 25,25 | 345

XVIIII. (lo) XVIIII. (am)

pe 124

pl 668

tibus ab Hierusalem; divinam veritatem in una ecclesia teneamus et humanas lites aliquando finiamus.” 25. Numquid enim verba ista, ubi dixerunt nec causam causae nec personam praeiudicare personae, ullo modo post ipsam conlationem defendere potuerunt ac non potius se multo perplexius implicarunt? Sic namque in quibusdam scriptis suis locuti sunt: ‘Causam causae et personam non praeiudicare personae a nobis,’ inquiunt, ‘dictum esse memoriter recensitum est, sed ad locum: nobis non praeiudicari ab his qui a nobis vel reiecti sunt vel damnati. Hi autem, qui ex Caeciliani ordinatione descendunt, quos de praecessore origo numerat ad reatum, quemadmodum non possint ordinatoris sui criminibus obligari, cum per seriem protensus peccatorum funis, quoscumque communionis vinxerit vinculo, necesse est ut consortes faciat esse peccati?’ O mira defensio. Tam densum et artum est lutum ubi eis adhaeserunt pedes, ut eos evellere conantes frustra et manus et caput figant et in eodem luto haesitantes artius involvantur. Ex eis enim, quos vel reiecisse se vel damnasse commemorant, hoc est ex Maximianistis, secum habent Felicianum et damnatorem Primiani et a se damnatum in causa Primiani. Quid est quod funem tam longum a Caeciliano usque ad haec tempora catholicae ecclesiae implicare contendunt et catenam suam tam in proximo non attendunt? Praeclara quippe illa Bagaitana sententia de Maximiano et sociis eius: “Trahit”, inquit, “ad consortium criminis plurimos catena sacrilegii”. Felicianus ergo ista catena trahebatur: si illis non praeiudicat Felicianus, quare nobis Caecilianus? An forte ubi volunt praeiudicat, ubi autem nolunt causae non praeiudicat causa et pro libidine ipsorum fortior est funis antiquus quam nova catena? Non praeiudicat Maximianus Feliciano a quo *ordinatus est, non praeiudicat Maximianus et Felicianus Primiano a quibus damnatus est, non praeiudicat Maximianus eis, qui dilationem acceperunt, quibus in uno schismate sociatus est, non praeiudicat Felicianus parti Donati, a qua in eodem honore susceptus est nec baptismus quem in sacrilego schismate dedit ibi

25,4–10 fragmentum incognitum Donatistarum; propter vocem ‘recensitum’ (cf. gesta 3,65,18) fortasse Montano Zamensi attribuendum 17sq. trahit…sacrilegii] concilium Bagaiense (CSEL 53, 277,8; Maier II, 56, p. 84–91) A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 13 unam ecclesiam P2 25,1 persona M ‖ 2 personae praeiudicare tr. X | nullo M | ipsam] istam P am er lo ‖ 2sq. ac non potius se] aut non potuisse β ‖ 3 multo perplexius se potius tr. P | multo om. M | implicare M 4 nobis] vobis P am er ‖ 5 ad locum] alloquimur P edd (exc. pe) | non om. b M ‖ 6 Caecili A 7 praedecessore c D Bo P2 ‖ 8 possunt α β P am er | criminis P2 Ar X ‖ 9 quosque P2 ‖ 10 lutum (cf. infra 12) B (pc.) β pe; om. A α (ac. B) γ P edd (exc. pe) ‖ 11 eos] eum P am er ‖ 14 finem M ‖ 16 tam om. P am er ‖ 17 eius] eis am ‖ 18 si] sed P am er ‖ 19 nobis om. X ‖ 19sq. praeiudicat2] praeiudicant A (ac.) ‖ 20 autem] aut M | non praeiudicat causae tr. X | causa … causae tr. A (ac.) 21 finis M ‖ 22 a1] cum ma (mg.) | ordinatus scripsi; damnatus codd edd | praeiudicant (fortasse melius) γ | quibus] quo H P am er ‖ 24 qua] quo P

5

10

15

20

25

346 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

30

35

3,281; b 3,17

5

3,258 11

15

destructus est: et praeiudicat Caecilianus tot Christianis gentibus, qui semel damnatus est absens quomodo Primianus et ter absolutus est praesens quomodo non Primianus. Praeiudicat nobis olim defunctus ignotus: et istis non praeiudicat vivus a quibus legitur paulo ante damnatus et quibus cernitur modo sociatus. Nobis involvitur funis Caeciliani a quibus ignoratur: et illis non involvitur catena Feliciani quorum in eum sententia recitatur, ubi ipsa catena damnatur. Illis licet dicere: ‘Suscepimus quos damnavimus pro pace Donati, quia nec causa causae praeiudicat nec persona personae’, et nobis non licet dicere: ‘Propter eos quos damnastis non deserimus pacem Christi, quia nec causa causae praeiudicat nec persona personae.’ pe 125 O ferream frontem, o furoris tenebras, nocturnam sententiam iudici obicientes et in sui cordis nocte palpantes offendentes cadentes, contra nos rabide litigantes et pro nobis tanta dicentes. 26. Insuper adhuc etiam modo commemorare audent prophetica et apostolica XX. testimonia, quibus nos universaliter in illa conlatione respondimus ostendentes ipsos prophetas sanctos cum iniquis in uno templo, sub eisdem sacerdotibus, inter eadem sacramenta versatos nec tamen a malis fuisse pollutos, quia noverant inter sanctum et inmundum non, sicut isti sentiunt, corporaliter populum dividendo, sed bene iudicando et bene vivendo discernere. Et hoc sine intermissione faciebant, ut in illa domo magna, ubi erant, sicut dicit apostolus, alia vasa in honorem, alia in contumeliam, se ipsos a talibus morum diversitate mundarent et essent vasa in honorem, utilia domino, ad omne opus bonum semper parata. Sed bene quod ipsi ex multis testimoniis, quae litteris suis non intellegentes inseruerunt, quas in conlatione protulerunt et legerunt, tamquam praecipuum de Aggeo propheta testimonium modo post conlationem victi commemorarunt. In isto ergo propheta multo evidentius quod volumus demonstramus, quia non corporalis, sed spiritalis contactus, qui fit per consensionem, ipse polluit homines, quorum causam unam facit ipsa consensio. 27. Nam quando impios dominus etiam visibili poena perdere voluit, ipse ab eis iustos admonitione separavit, sicut Noe cum domo sua ab eis, quos diluvio fuerat

26,7sq. ubi…contumeliam] cf. 2 Tim. 2,20 8sq. essent…domino] cf. 2 Tim. 2,21 11 Aggeo] cf. infra 30–32 27,2sq. sicut…perditurus] cf. Gen. 6–8 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 27 et om. P am er ‖ 28 defunctus] et add. B (pc.) β ‖ 29 modo cernitur tr. γ ‖ 32 quod P2 34 deseruimus b; deseruistis M | causae causa tr. c D Bo | praeiudicat om. P | personae persona tr. γ (exc. c) P ‖ 35 frontem ferream tr. P2 X | nocturnam om. M | iudicis fortasse melius; indici M 35sq. in sui] visu P am er 26,2 respondemus A (pc.) c ‖ 7 magna domo tr. b (ac.) M | ubi erant om. P am er | alia2] aliam C B (ac.) ‖ 9 semper om. P am er | ipse c X ‖ 10 quae] in add. P am er ‖ 11 de] ex P | Aggea Bo propheto B | testimonium] ras. 4 litt. A ‖ 12 commemorarent A α; commemoraverunt γ 27,2 cum] in add. X | domo] in praem. P2

25,26 – 28,4 | 347

perditurus, sicut Loth ab eis, quos igne fuerat consumpturus, sicut populum suum a synagoga Abiron, quam mox fuerat extincturus. Ideo et illum, qui non habebat vestem nuptialem, non illi qui invitaverant, sed ipse dominus cuius erat convivium ligari iussit et proici. Neque enim et ipse sicut piscis sub fluctibus erat et sic ab invitatoribus quomodo a piscatoribus videri non poterat. Proinde ne putaretur, sicut isti putant, quod velut unus in turba latenter subrepsisset ignaris, continuo dominus pl 669 in eodem ipso uno, quem ligatis manibus et pedibus in tenebras exteriores ex illo convivio proici iussit, multam societatem malorum esse intellegendam, inter quos pauciores boni in convivio dominico vivunt, significare non distulit. Nam posteaquam dixit: Ligate illi manus et pedes et proicite eum in tenebras exteriores; ibi erit fletus et stridor dentium, continuo subiunxit: Multi enim sunt vocati, pauci vero electi. Quomodo hoc verum est, cum potius unus e multis fuisset proiectus in tenebras exteriores, nisi quia in illo uno grande corpus figurabatur omnium malorum ante domini iudicium convivio dominico permixtorum? A quibus se boni corde interim ac moribus separant, simul manducantes et bibentes corpus et sanguinem domini, sed cum magna distinctione, quia isti in honore sponsi induti sunt veste nuptiali, non sua quaerentes, sed quae Iesu Christi, illi autem non habent vestem nuptialem, hoc est fidissimam sponsi caritatem, sua quaerentes, non quae Iesu Christi. Ac per hoc quamvis in uno eodemque convivio isti misericordiam manducant, illi iudicium, quia ipsius convivii canticum est quod et supra commemoravi: Misericordiam et iudicium cantabo tibi, domine. pe 127 28. Nec ideo tamen dormit ecclesiastica disciplina, ut corripiat inquietos. Neque enim a populo dei separamus quos vel degradando vel excommunicando ad humiliorem paenitendi locum redigimus. Et ubi hoc facere pacis et tranquillitatis ecclesiae gratia non permittimur, non tamen ideo ecclesiae disciplinam refutamus, sed tolerape 126

3 sicut1 …consumpturus] cf. Gen. 19 3sq. sicut2 …extincturus] cf. Num. 16 4–6 ideo…proici] cf. Mt. 22,12sq. 12sq. ligate…dentium] Mt. 22,13 13 multi…electi] Mt. 22,14 18sq. non…Christi] cf. Phil. 2,21 21 isti…iudicium] cf. 1 Cor. 11,29 22 supra commemoravi] cf. 8,17 22sq. Ps. 100,1 28,1–3 nec…redigimus] cf. 6,22sq.

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 3 Lot A (ac.) | consumturus A ‖ 4 quam] qua M | mox om. P am er | exterminaturus B (pc.) β 5 invitaverunt P am er ‖ 7 invitationibus P am | quomodo] piscis add. P am er pe | putarentur b M 8 subrepsisse M ‖ 11 domini X ‖ 13 stridortium C | subiuxit H; subiecit P am er ‖ 14 proiectus fuisset tr. γ ‖ 15 malorum omnium tr. Ar X ‖ 17 maioribus α (ac. B) | simul om. Bo ‖ 18 inducti c 20 fidelissimam P am er | sua … Christi om. M | ac] a B ‖ 21 quamvis] etiam et si P am er lo | iudicium isti manducant X ‖ 22 quia] quod M | quod … commemoravi om. Bo 28,1 dormit tamen tr. P2 Ar X | ut] non add. B (pc.) β (ac. b) ‖ 3 paenitendo P am er ‖ 3sq. gratia ecclesiae tr. X ‖ 4 ecclesiae ideo tr. b M | ecclesiam refutamus (re ac. A) A C (ac.) c; ecclesiae persecutionem refutamus γ (exc. c); ecclesiam negligimus P edd (exc. pe); de ecclesia recedimus vel ecclesiae renuntiamus fortasse melius | sed] si M

3,258,68 5

10

15

20

3,281,12

348 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

5 mus quae nolumus, ut perveniamus quo volumus, utentes cautela praecepti domi-

10

15 3,258,90

5

3,258,95 11

nici, ne, cum volumus ante tempus colligere zizania, simul eradicemus et triticum, utentes etiam exemplo et praecepto beati Cypriani, qui collegas suos faeneratores fraudatores raptores pacis contemplatione pertulit tales nec eorum contagione factus est talis. Unde et nos, si triticum sumus, eiusdem beati martyris verba fidentissime dicimus, quia, “etsi videntur in ecclesia esse zizania, non tamen inpediri debet aut fides aut caritas nostra, ut quoniam zizania in ecclesia cernimus ipsi de ecclesia recedamus”. Haec verba iustissime ac piissime dicerent maiores nostri, etiamsi Caecilianum et aliquos coepiscopos eius malos viderent, quos tamen ab ecclesia separare non possent propter illos, quibus mali demonstrari non poterant et eos bonos innocentes putabant. Haec verba omnino dicerent, hoc omnino sentirent, ne, cum vellent temere zizania separare, simul et triticum eradicarent. 29. Quod ergo iussus est quidam propheta nec panem manducare nec aquam bibere in Samaria, quo missus fuerat, ut corriperet eos, qui vaccas constituerant pe 128 adorandas more idolorum Aegyptiorum, hoc omnino facere debuit quod praeceperat dominus, cui tunc eo modo illos corripere placuit, ut nihil ibi alimentorum tangeret pl 670 propheta quem miserat. Neque enim in ecclesia non fit cotidie, quando eos, quos acrius corripimus, etiamsi in eorum possessione sumus, nihil cibi apud eos contingimus, ut sentiant quantum eorum peccata doleamus. Numquid tamen ideo etiam plebis discissio facienda est, ut sicut mollis herba indiscrete eradicentur infirmi, qui de cordibus hominum et ignotis factis, etiamsi nobis sint cognita, iudicare non possunt? Nam in ipsa Samaria et Helias et Helisaeus erant, etsi ipsi in solitudine, non tamen devitandae sacramentorum 〈communionis〉 causa, sed quia persecutionem ab impiis regibus patiebantur. Nam illic erant, non utique in solitudine separata, quae ipse ignorabat Helias, septem milia virorum qui non curvaverunt

6 ne…triticum] cf. Mt. 13,29 7sq. qui…pertulit] cf. Cypr. laps. 6 (CCSL 3, 223sq.) 10–12 etsi…recedamus] Cypr. epist. 54,3,1 (CCSL 3B, 253,34–36) 15sq. ne…eradicarent] cf. Mt. 13,29 29,1–3 quidam…Aegyptiorum] cf. 3 Reg. 13,11–28 10 Samaria…Helisaeus] cf. 3 Reg. 19 13sq. septem…Bahal] cf. 3 Reg. 19,18 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 5 quae] quod ma | praeceptis C B (ac.) ‖ 5sq. dominici praecepti tr. γ ‖ 6 ne cum] nec α β | voluerimus P am er lo | tempora pe, sed cf. Aug. epist. 108,20 (CSEL 34, 633,16) | zizania] ne add. α β 7 etiam om. X; enim P | praecepto et exemplo tr. P1 (ac.) γ (exc. c) | beato Cypriano α (ac.) ‖ 8 contemplationem α ‖ 9 talis est tr. X | verbis γ ‖ 11 aut1 om. P | ut] aut H | quoniam] quando M | in ecclesia zizania tr. γ ‖ 12 nostri] vestri (fortasse melius) B (pc.) β ‖ 13 episcopos P am er | male Bo 15 bonos] et add. P edd (exc. pe) | nec α (ac. B) ‖ 16 zizaniam α (ac. B) P 29,2 constituerent C P1; construerent B β ‖ 3 praeperat C; praecepit P ‖ 4 tanget C B (ac.) 5 neque] numquid P am er | eos del. pe; sed cf. 47,6sq. (se …se) ‖ 6 artius P2 | cibi] ibi γ P edd (exc. pe) ‖ 8 discutio X; discessio P am er lo ‖ 9 cordibus] corporibus P am; pectoribus er lo | vobis c X 11 devitandae A; devitandi α β; devitandorum γ lo ma; devitanda P am er; deviantes pe | communionis (cf. 37,3sq.) addidi proponente Primmer

28,5 – 30,21 | 349

genua ante Bahal. Denique inter praecipuos sanctus habitus Samuhel et graviter Saulem corripuit et cum eo tamen ad offerendum domino sacrificium sine excusatione perrexit nec peccatorum eius contagione pollutus est, sed omnino mundus meritorum suorum conservatione permansit. 30. Sed istam nobis quaestionem, quamvis evidenter et in conlatione et modo soluta sit, evidentius tamen solvat Aggeus, cuius testimonium prae ceteris legerunt, ut solum adhuc pro omnibus iactent. Arguit dominus per Aggeum prophetam populum ex Babylonia residuum, ubi captivus tenebatur, quod domum domini pe 129 neglegerent et suas domos excolerent, et dicit propterea se plaga sterilitatis eorum percussisse regionem. Tunc Zorobabel filius Salathiel et Iesus filius Iosedec sacerdos magnus et omnis ille populus divinitus inspiratus operari coepit in domo domini dei sui. Sic enim eadem scriptura dicit: Et suscitavit dominus spiritum Zorobabel filii Salathiel ex tribu Iuda, et spiritum Iesu filii Iosedec sacerdotis magni, et spiritum residuorum omnis populi, et introierunt et faciebant opera in domo domini omnipotentis dei sui, quarta et vicensima mensis sexti, secundo anno sub Dario rege. Ecce et dies definitus est, quando intraverunt ad operandum in domo dei. Credo quod illi viri et ille populus operans in domo dei non erat inmundus, praesertim quia dixerat ei dominus: Ego vobiscum et suscitaverat spiritum eorum ad bene operandum in domo sua. Denique videte quid sequitur. Contexit enim eadem scriptura et dicit: Septimo mense una et vicensima mensis, locutus est dominus in manu Aggei prophetae dicens ad Zorobabel filium Salathiel ex tribu Iuda et ad Iesum filium Iosedec sacerdotem magnum et ad omnem populum residuum dicens: Quis ex vobis qui vidit domum hanc in claritate illa sua pristina? Et quomodo videtis eam modo, tamquam non sit in conspectu vestro? Et nunc praevale, Zorobabel, dicit dominus, et praevale, Iesus fili Iosedec sacerdos magne, et praevalesce, omnis popule terrae, dicit dominus omni14–16 denique…perrexit] cf. 1 Reg. 15 15–25 Agg. 2,1–7 (LXX)

30,8–11 Agg. 1,14sq. (LXX)

14 Agg. 1,13 (LXX)

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 14 genu A α P edd (exc. pe) | Baal edd (exc. pe) | sanctos b M P am er lo | habitus sanctus tr. Bo | habitus om. X | Samuel A (ac.) lo ‖ 15 domino] deo P am er lo ‖ 17 meritorum] morum fortasse melius 30,1 ista P2 Ar | quaestio P2 | et1 om. Bo ‖ 2 elegerunt P edd (exc. pe) ‖ 3 ad hoc M | pro] prae B (pc.) β P am er | iacent α (ac. B) ‖ 4 dei P am er lo ‖ 5 neglerent A; neglegerunt C B (ac.); neglexerunt P1 | domus P | extollerent P am er lo | se propterea tr. P ‖ 5sq. percussisse eorum tr. Ar X 6 Ihesus A | filius Iesus tr. M ‖ 7 omnes am | ille om. γ | populus ille tr. P am ‖ 8 sic] sicut P am er 9 ex] de P am | Ihesu A P | filii] fili A ‖ 11 vicesima die P am er lo | dies] et mensis et annus add. P edd (exc. pe) ‖ 12 defunctus M | domum X P | domini H γ P am er lo ‖ 13 dei] domini Bo P2 Ar X P am er lo | non erat om. P am er ‖ 14 vobiscum] sum add. B (pc.) β P ‖ 14sq. et … sua om. P am er 14 suscitaverit H ‖ 15 contexuit P am er | dixit X ‖ 16 et vicesima una tr. Ar X | vicesima die P am er lo ‖ 17sq. ad1 … dicens om. P ‖ 17 Ihesum A ‖ 18 residuum populum tr. H | qui om. P am er lo ‖ 19 illa om. lo | illa sua om. P am er; sua illa tr. P1 (ac.) X | tamquam] cum P am er ‖ 20 nostro B β | praevale2] praevalesce X (pc.) P | Ihesus A | filii A C B (ac.) M c (ac.) Ar (ac.) ‖ 21 magne om. Ar X praevale X | populus P am er lo | dominus] deus add. b M

15

5

10

15

20

350 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

25

30

35

5

10

potens, et spiritus meus praeest in medio vestrum. Bono animo estote quoniam haec pe 130 dicit omnipotens: Adhuc semel, commovebo caelum et terram, mare et aridam, et pl 671 concutiam omnes gentes, et venient omnia electa gentium, et implebo domum hanc, dicit dominus omnipotens, et cetera quae addit etiam futura prophetans; quae de domini nostri Iesu Christi temporibus rectius intellegi solent, cuius populus verissimum et sanctissimum est templum dei, non etiam in eis, qui permixti tolerantur, sed in eis solis, qui nunc interim a talibus bene vivendo spiritaliter separantur, post vero etiam corporaliter separandi sunt. Verumtamen illum populum, cui prophetia ista praenuntiata est et qui tunc operabatur in domo dei, ubi erant et illi duo, Zorobabel filius Salathiel et Iesus filius Iosedec, quomodo sit exhortatus et commendatus a domino, satis in promptu est videre in his verbis prophetae, quae sicut dicta sunt inseruimus – numquidnam ergo istum populum inmundum possumus dicere, ad quem si quis accesserit inquinabitur, cui populo dicitur: Et nunc praevale, Zorobabel, dicit dominus, et praevale, Iesus filius Iosedec sacerdos magne, et praevalesce, omnis popule terrae, dicit dominus omnipotens, et spiritus meus praeest in medio vestrum? Quis dementissimus dixerit istum esse populum, ad quem si quis accesserit inquinabitur? 31. Nunc ergo attendite, quid post illam prophetiam, quae huic populo de Christi temporibus annuntiata est, consequenter scriptura contexat: Quarta et vicensima noni mensis anno secundo sub Dario rege factum est verbum domini ad pe 131 Aggeum prophetam dicens: Haec dicit omnipotens: Interroga sacerdotes legem dicens: Si sumpserit homo carnem sanctificatam in summo vestimenti sui et attigerit summum vestimenti eius panem aut pulmentum aut vinum aut omnem escam, si sanctificabitur? Et responderunt sacerdotes et dixerunt: ‘Non’. Et dixit Aggeus: ‘Si tetigerit inquinatus in animam aliquid horum, si inquinabitur?’ Et responderunt sacerdotes et dixerunt: ‘Inquinabitur’. Et respondit Aggeus et dixit: ‘Sic populus hic et gens haec in conspectu meo, dicit dominus, et sic opera manuum ipsorum. Et quicumque accesserit illo, inquinabitur propter praesumptiones eorum matutinas a facie laborum suorum, et

34–36 Agg. 2,4sq. (LXX) 31,2–12 Agg. 2,10–14 (LXX) A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 22sq. omnipotens haec dicit tr. α (ac. C); haec omnipotens dicit tr. β ‖ 23 dicit] dominus add. P am er lo | semel] et add. P edd (exc. pe) ‖ 25 quae1] qua P am | addidit b M P edd (exc. pe) | de om. P am er ‖ 26 temporibus om. P am er ‖ 27 et] atque γ (exc. c) ‖ 28 sed] etiam add. P am er | solis om. P am er ‖ 29 illum populum (anacolouthon; cf. 33: istum populum)] ille populus pe ‖ 29sq. ista prophetia tr. P2 Ar X ‖ 31 Ihesus A | Iosedech A | commentatus γ (exc. P2) ‖ 32 promptum A | his] iis P1 | prophetiae P am er ‖ 33 istum ergo tr. γ (exc. c) ‖ 35 Ihesus A | fili b M γ P edd (exc. pe) Iosedech A ‖ 36 populus P am er lo ‖ 37 populum] immundum (cf. 33) β (add. b M) 31,2 contexit P am er ‖ 3 vicesima edd (exc. pe) ‖ 4 dicit] deus add. P2; dominus add. β X P am er lo | legem] domini add. P am er ‖ 5 vestimenti … summum om. Ar X | summam H ‖ 6 eius] sui P am er | si om. Bo ‖ 8 anima C B β X P edd (exc. pe) | aliquod X; aliqua P am er ma ‖ 9 sic] si Bo ‖ 10 sic] sicut P am er lo | in illo α β; ad illum P am er ‖ 11 labiorum P am er lo

30,22 – 31,38 | 351

odio habebatis arguentes’. Quis est iste populus tam inmundus, ut quisquis illo accesserit inquinetur? Numquid ille cui dictum est: Praevalesce, et spiritus meus in medio vestrum? Absit ut ille sit. Duo igitur erant, unus inmundus et alter qui ad inmundum prohibetur accedere, qui exhortabatur praevalescere, quia spiritus dei erat in medio eorum. Si ergo duo erant, ostendantur et duo templa, unum quo iste, alterum quo ille ingrediebatur; ostendantur et altaria duo, unum in quo iste, alterum in quo ille victimas offerebat; ostendantur et sacerdotes, huius alii et illius alii, qui pro suo quisque populo separatim sacrificabant. Si autem quisquis hoc adfirmare conatur, insanit. Sic erant isti duo populi in uno populo, sub uno sacerdote magno, pl 672 unum templum intrantes, sicut erant etiam sub uno Moyse quidam deum offendenpe 132 tes, quidam deo placentes, de quibus dicit apostolus: Non in omnibus illis beneplacitum est deo. Neque enim ait: ‘In omnibus illis non est beneplacitum deo’, tamquam omnes displicuerint deo, sed ait: Non in omnibus illis beneplacitum est deo, ergo in quibusdam, non in omnibus. Et omnes sub eisdem sacerdotibus erant in uno eodemque tabernaculo, in uno eodemque altari hostias offerebant, et tamen distinguebantur, factis non locis, animo non templo, moribus non altaribus. Sic alii ad alios non accedebant, ne ab eis inquinarentur, hoc est eorum malis factis non consentiebant, ne pariter damnarentur. Non enim et illos malos Moyses tantus propheta nesciebat, quorum impia murmura et horrendas amaritudines cotidie sufferebat. Sed istum nescisse faciamus: Numquid et Samuhel Saulem nesciebat, quem per os eius aeterna sententia damnaverat deus? Verumtamen et ipsum et sanctum David unum dei tabernaculum intrantes inter eadem sacrificia videbat, sed distincte utique videbat. Quia distinctos videbat et unum eorum in aeternum amabat, alium pro tempore tolerabat. Sic et Aggeus noverat in uno populo duos populos unum templum intrantes, sub uno magno sacerdote viventes, et alterum ostendebat inmundum, alterum ad inmundum accedere prohibebat, et tamen nec illos nec se ipsum ab eodem templo et ab eisdem altaribus separabat. Ergo spiritalem pro-

13sq. Agg. 2,4sq. (LXX) 22sq. 1 Cor. 10,5 24 1 Cor. 10,5 31sq. quem…deus] cf. 1 Reg. 15sq. A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 12 habebatis] in portis (cf. infra 32,11) add. P edd (exc. ma) | quis] quid M | populus iste tr. b M | illo] ad illos P am er ‖ 13 ille] iste M ‖ 14 erunt P am er | et sl. A ‖ 16 ergo] igitur D Bo P2 Ar 17 ingrediebatur B (pc.) β P edd; ingrediebantur cett | duo altaria tr. P am er lo | in om. γ P am er | quo2] quod c D Bo ‖ 18 in om. γ | alii2 om. M | qui] quo P am ‖ 19 separati B β | si] sic B (pc.) β ‖ 21 Mose A (ac.) | deum] domini P2 ‖ 22 apostolus dicit tr. C (ac.) B β P edd (exc. pe) ‖ 23 neque … deo2 om. X | non om. M | beneplacitum non est tr. P am er lo; non beneplacitum est tr. M | placitum P1 24 displicerent P am er ‖ 25 in2] de am er ‖ 26 in … altari om. M | offerebant hostias tr. X 26sq. distinguebatur M ‖ 27 sic] sicut P am er ‖ 29 pariter] simul P am er | Moses A (ac.) 32 damnarat P am lo | et1] inter γ ‖ 33 tabernaculum dei tr. Bo ‖ 33sq. videbat … videbat1 A (pc.) B (pc.) β P edd; vivebat … vivebat A (ac.) cett ‖ 33sq. sed … videbat1 om. M ‖ 34 videbat2] vivebat α (ac. B) ‖ 35 sic] sicut P am ‖ 36 sacerdote magno tr. γ ‖ 37 alterum] et praem. P am | prohibebat accedere tr. X | prohibebant H

15

20

25

30

35

352 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

hibebat accessum consensionemque factorum, quod et ipsa verba clamant, si aures 40 adsint, quas animositas furiosa non claudat aut strepitus vanae contentionis *non

5

10

15

20

impediat. Ait enim propheta: Omnis qui accesserit illo inquinabitur. Vitium notavit quo accedi prohibuit, non homines ab hominibus corporali disiunctione seclusit. pe 133 Acceditur autem ad vitium corruptionis vitio consensionis. 32. Ac ne quisquam diceret illum populum, cui primo dictum est: Praevalesce, quoniam spiritus meus praeest in medio vestrum, paucis interpositis diebus in deterius commutatum, ut audire mereretur: Sic populus iste et gens ista, omnis qui accesserit illo inquinabitur – dies enim ferme nonaginta conputantur inter verba illa, quae bona in populum dicta sunt, et ista, quibus eius inmunditia vitanda praecipitur –, ne quis ergo hoc putaret bonum illum populum quamvis hoc parvo temporis intervallo tam pessimum effectum, videte quid sequitur, attendite quid dicatur eo ipso die, hoc est vicensima et quarta noni mensis, quo die dictum est: Sic populus iste et gens ista, omnis qui accesserit illo inquinabitur. Cum enim hoc dixisset et mala eorum commemorasset, quorum merito demonstrarentur inmundi, addens etiam et dicens: Odio habebatis in portis arguentes, continuo subiunxit: Et nunc ponite in cordibus vestris a die hoc et supra, priusquam poneretur lapis super lapidem in templo domini, qui eratis cum mittebatis in capsella hordei viginti sata, et fiebant decem sata, et intrabatis in torcular exhaurire quinquaginta amphoras, et fiebant viginti. Percussi vos infecunditate et venti corruptione et grandine omnia opera vestra, et non estis pl 673 conversi ad me, dicit dominus. Constituite igitur corda vestra a die hoc et deinceps, a quarta et vicensima noni mensis, et a die, qua fundatum est templum domini, ponite in cordibus vestris, si adhuc cognoscetur in area aut si vitis aut malum aut ficus et malum pe 134 granatum et ligna oleae quae non fecerunt fructum. A die hoc benedicam. Ecce ipso die etiam benedici meruerunt. Benedictio ergo haec puto quod non pertineat ad illos, ad quorum inmunditiam prohibet accedi, sed ad illos bonos, qui prohibentur accedere. In uno ergo fuerunt et permixti et separati, permixti quidem corporali tactu, separati autem voluntatis abscessu. Sed more suo scriptura loquitur, quae sic arguit malos, tamquam omnes in eo populo mali sint, et sic consolatur bonos,

41 Agg. 2,14 (LXX) 32,1sq. Agg. 2,4sq. (LXX) 3sq. Agg. 2,14 (LXX) 8sq. Agg. 2,14 (LXX) 11 Agg. 2,14 (LXX) 11–19 Agg. 2,15–19 (LXX) A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 39 consensionem b M; consentionemque P ‖ 40 variae P edd (exc. pe) | non2 pe; om. codd edd (exc. pe) ‖ 41 notat P am ‖ 42 secludit M 32,2 praeest om. X; est Ar ‖ 4 enim om. M ‖ 6sq. tempore P2 Ar X ‖ 7 factum P | quid1] quod P am er lo ‖ 8 vicesima am er lo | sic] si P am er ‖ 11 habentes X | in1] et M ‖ 12 ponatur P am er supra P2 ‖ 13 qui eratis om. B (pc.) β | cum mittebatis] committebatis α (ac. B) | viginti sata hordei tr. A (ac.) P edd (exc. pe) ‖ 14 torculari P am er ‖ 16 igitur] ergo X ‖ 17 vicesima am er lo | qua] -a lnp. A; quo B (pc.) β ‖ 18 ad hoc M | et] aut M P edd (exc. pe) | malum2] malo P am er lo ‖ 19 olive X fecerint Bo ‖ 22 quidem] quippe P am er ‖ 23 accessu b M ‖ 24 sint mali tr. P

31,39 – 33,21 | 353

tamquam omnes ibi tales sint. Pro nobis ergo episcopi vestri etiam in eo, quod post conlationem victi scripsisse dicuntur, Aggei prophetiam posuerunt, unde nos commemorarent evidentius probare quod dicimus, quia et in uno populo, in uno templo, sub eisdem sacerdotibus, inter eadem sacramenta hominibus dissimili voluntate viventibus et diversis moribus discrepantibus nec causae causa nec personae potest praeiudicare persona. XXI. (lo) 33. Illud etiam quod ex apostoli epistula scriptis suis etiam modo commemorant, ubi ait: Nolite iugum ducere cum infidelibus; quae enim participatio luci ad tenebras? et cetera, quae supra commemoravimus et quomodo recte intellegerentur ostendimus, quid aliud agunt, nisi ut nos commemorent, quibus hoc apostolus scripserit? In eodem quippe ipso populo Corinthiorum quod dicimus demonstramus, ne forte arbitrentur prophetarum tantummodo moris fuisse et non ad novi testamenti, sed ad veteris consuetudinem pertinere sic arguere reprehensibiles, quasi omnes in eo populo arguantur, et sic adloqui laudabiles, quasi omnes ibi laudentur. pe 135 Ecce et ad Corinthios sic apostolus loquitur: Paulus vocatus apostolus Christi Iesu per voluntatem dei et Sostenes frater ecclesiae dei quae est Corinthi, sanctificatis in Christo Iesu, vocatis sanctis, cum omnibus qui invocant nomen domini nostri Iesu Christi in omni loco, ipsorum et nostro: gratia vobis et pax a deo patre nostro et domino Iesu Christo. Gratias ago deo meo semper pro vobis in gratia dei quae data est vobis in Christo Iesu, quia in omnibus divites facti estis in illo, in omni verbo et in omni scientia, sicut testimonium Christi confirmatum est in vobis, ita ut nihil vobis desit in ulla gratia. Quis haec audiens credat in ecclesia Corinthiorum esse aliquos reprobos, quandoquidem verba ista sic sonant, velut ad omnes directa sit ista laudatio? Et tamen paulo post dicit: Obsecro autem, fratres, ut id ipsum dicatis omnes, et non sint in vobis schismata. Rursus tamquam in hoc horrendo vitio velut omnes arguens pl 674 atque increpans dicit: Divisus est Christus? Numquid Paulus crucifixus est pro vobis, aut in nomine Pauli baptizati estis? Puto autem eos, qui in eo populo dicebant: Ego

33,2sq. 2 Cor. 6,14 3 quae…commemoravimus] cf. 8,10–14 9–16 1 Cor. 1,1–7 18sq. 1 Cor. 1,10 20sq. 1 Cor. 1,13 21sq. 1 Cor. 1,12 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 25 ergo] omnes add. P1 | etiam om. γ ‖ 26 subscripsisse P am er lo | nos om. P am er lo ‖ 26sq. commemoraret M; commemorant P am er lo ‖ 27 et om. γ P am er lo | templo in uno populo tr. X 29 viventibus] in mentibus P am er | discrepanti α β; separantibus P am er lo | nec1 … potest om. α β causa causae tr. P am er lo ‖ 29sq. persona potest praeiudicare personae tr. P ‖ 29sq. persona potest praeiudicare tr. γ (exc. c) 33,1 illud] id P am er lo | epistula apostoli tr. P2 Ar X ‖ 2 infedelibus A (ac.) ‖ 3 intelligeretur P am er ‖ 5 eodem] eo P am er | eodem … ipso] eo quippe P am er ‖ 7 consummationem P am er ‖ 8 in eo omnes tr. P2 Ar X ‖ 9 Iesu Christi tr. P am er lo ‖ 10 Sostenes A (sustines pc.) C B β γ; Sosthenens P; Sosthenes P1 edd | dei2 om. P am er lo ‖ 13 est om. X ‖ 14 facti] sancti M | estis] es A | illo] et add. 16 ulla] nulla C (pc.) P1 ‖ 17 ista2 om. b M M ‖ 15 in1 om. P am er | ita … vobis2 sl. A ‖ 19 rursum H | hoc om. Ar X ‖ 21sq. ego … dicebant om. M

25

30

5

10

15

20

354 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

25

5

10

15

sum Christi, non duxisse iugum cum eis, qui dicebant: Ego sum Pauli, ego autem Apollo, ego vero Cephae, et tamen omnes ad unum altare accedebant, et eadem sacramenta communicabant qui eadem vitia non communicabant. His enim Corinthiis etiam illud dictum est: Qui manducat et bibit indigne, iudicium sibi manducat et bibit. Quid enim aliud apostolus nisi istos vaniloquos cogitabat, ut ei non sufficeret pe 136 dicere: Iudicium manducat et bibit, nisi adderet sibi, ne hoc etiam ad illos pertineret qui pariter quidem, sed non iudicium manducabant? 34. In ipsis etiam Corinthiis, ibi erant, qui non credebant resurrectionem mortuorum, quae singularis fides est Christianorum, quod eis ita dicit apostolus: Si autem Christus praedicatur quod resurrexit a mortuis, quomodo dicunt quidam in vobis quia resurrectio mortuorum non est? Non dixit: ‘In hac terra’ vel: ‘In hoc mundo’, sed: in vobis inquit. Neque enim posset de Christi resurrectione praescribere nisi iam utique Christianis, quibus de ipsa resurrectione Christi dicit: Sic praedicamus et sic credidistis. Nunc attendamus verba illa, quibus Corinthiorum ecclesiam in epistulae principio sic laudat, ut dicat: Gratias ago deo meo semper pro vobis in gratia dei quae data est vobis in Christo Iesu, quia in omnibus divites facti estis in illo, in omni verbo et in omni scientia, sicut testimonium Christi confirmatum est in vobis, ita ut nihil vobis desit in ulla gratia. Ecce sic erant ditati in Christo in omni verbo et in omni scientia, ita eis nihil deerat in ulla gratia, ut in illis essent, qui resurrectionem mortuorum adhuc usque non crederent. Puto autem quod isti, quibus nihil deerat in ulla gratia, non ducebant iugum cum eis, qui resurrecturos mortuos non credebant. Ecce quomodo non ducunt iugum cum infidelibus, quamvis eidem populo misceantur et sub eisdem sacerdotibus eisdem sacramentis inbuantur. 35. Denique ipse apostolus, ne huic infidelitati *consentirent, quorum iam fides pe 137 tenebat resurrectionem mortuorum, non eis praecepit corporalem separationem; multi quippe erant, non sicut ille unus qui uxorem patris sui habuit, quem liberiore correptione et excommunicatione iudicat dignum; longe aliter iste, aliter vitiosa

22sq. 1 Cor. 1,12 25sq. 1 Cor. 11,29 27 1 Cor. 11,29 34,2–4 1 Cor. 15,12 6sq. 1 Cor. 15,11 8–11 1 Cor. 1,4–7 15 non…infidelibus] cf. 2 Cor. 6,14 35,3sq. ille…dignum] cf. 1 Cor. 5,1–5

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe)

23 et2] ad add. P2 Ar X ‖ 24 his] iis P1 ‖ 27 iudicium] ras. 2 litt. A | ne] nec A (ac.) 34,1 Corinthis α (ac. B) | ibi om. B (pc.) β; ubi α (ac. B) ‖ 2 fides om. P2 | est fides tr. P1 ‖ 3 quidam dicunt tr. P am er lo ‖ 5 inquid A (ac.) | enim om. P am er ‖ 6 Christi resurrectione tr. γ ‖ 7 attendamus] ad add. Bo ‖ 7sq. epistula sic laudat in principio B (epistulae sic claudat principio ac.) β 8 claudat C B (ac.) ‖ 9 est om. c ‖ 10sq. desit vobis tr. H ‖ 11 ditati erant tr. H ‖ 12 ita] ut add. P am er | nihil eis tr. P | eis … illis] illis … eis tr. b (ac.) M ‖ 13 ulla] nulla C (pc.) P1 ‖ 14 resurrecturus α (ac.) ‖ 15 infidelibus] fidelibus M; fideles add. pe 35,1 consentirent lo ma pe; consentiret codd am er ‖ 3 quippe] enim α β | ille] ipse M | patri B habuit sui tr. C (ac.) P1 (ac.) | habebat X | quam X ‖ 4 aliter2] alter H

33,22 – 36,11 | 355

curanda et sananda est multitudo, ne forte, si plebs a plebe separetur, per schismatis nefas etiam triticum eradicetur. Eos ergo, qui iam credebant resurrectionem mortuorum, ab his, qui eam in eodem populo non credebant, non corporaliter apostolus separat, sed tamen spiritaliter separare non cessat dicens: Nolite seduci: corrumpunt mores bonos conloquia mala. Non eorum congressum, sed consensum timet, ne malis conloquiis adcommodent fidem, quae corrumpunt mores bonos; moribus ergo eos, non altaribus admonet separari. Postremo, antequam eis haec apostolus scripl 675 beret, in eadem ecclesia erant, qui resurrectionem mortuorum non credebant, in qua erant quibus nihil deerat in ulla gratia, et illi istos infidelitate sua non inquinabant, quia isti illis ad eandem infidelitatem non consentiebant. Ecce quomodo illo non acceditur, ne quisquis accesserit inquinetur; ecce quomodo nulla participatio est lumini ad tenebras; ecce quomodo, quamvis intra eadem retia natent pisces utrique, nec causa causae praeiudicat nec persona personae. 36. Quod cum ita sit, quae tam cruda stultitia, quis tam ferreus cordis somnus non excutiatur possitque aliquando sentire Caeciliani causam catholico orbi terrarum, cui non communicat pars Donati, praeiudicare non posse, si non praepe 138 iudicat parti Donati causa Maximiani vel potius causa Feliciani et Primiani modo coniunctorum, paulo ante invicem damnatorum? Sufficit certe, ut secundum ipsos loquamur, quod pisces mali sub fluctibus latitantes ignaros non polluunt piscatores, quamvis non sit de piscatoribus quaestio, quos fortasse in illa similitudine dominus angelos intellegi voluit. Magis enim attendendum est intra ipsa retia pisces bonos a malis non posse maculari. Neque enim et ipsi non vident invicem simul natantes, sicut a piscatoribus intra aquam positi non videntur. Sed, ut dixi, sufficit causae nostrae, quod mali non polluunt, quorum mala facta nesciuntur.

5sq. ne…eradicetur] cf. Mt. 13,29 8sq. 1 Cor. 15,33 12 qui…credebant] cf. 1 Cor. 15,12 13 quibus…gratia] cf. 1 Cor. 1,7 14sq. illo…inquinetur] cf. Agg. 2,14 (LXX) 15sq. nulla…tenebras] cf. 2 Cor. 6,14 36,7sq. de…voluit] cf. Mt. 13,47–50 10 ut dixi] cf. supra l. 5

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe)

5 plebs a om. am er | a plebe om. P ‖ 7 his] iis P1 X | apostolus om. P am er ‖ 8 tamen om. P am er 9 mores om. A | bonos mores tr. H M | eorum] ergo Ar X | timet] tenet X ‖ 10 bonos mores tr. P am er lo ‖ 11 apostolus haec tr. Ar X P am ‖ 12 mortuorum om. P am er ‖ 13 illos isti B (illis istis pc.) β inquinabunt α (ac. B) ‖ 14 illis isti (istis ac. P1) tr. P1 γ | infidelitatem om. α β ‖ 15 accesserit] non add. Bo ‖ 16 eadem intra tr. B (pc.) β ‖ 17 praeiudicat om. M 36,2 non … possitque] posset non P am er ‖ 3 possie A (ac.) ‖ 3sq. praeiudicare α (ac. B); praeiudicaret B (pc.) β ‖ 5 invicem om. P am er | certe] ergo vel certe b (vel certe sl.) M ‖ 6 quot Ar polluant P ‖ 9 et] ut M ‖ 10 sicut] simul P1 ‖ 11 nostrae] noscere P am er | pollunt A (ac.) | mala] male P am er lo

5

10

15

5

10

356 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

5

10

15

20

25

37. Fuerunt quidam tempore Caeciliani beati pacifici, qui eum, etiamsi innocens non esset, scientes pro catholica unitate tolerarent: cum eum viderent tot ignotis gentibus, per quas ipsa unitas dilatatur, sacramentorum participandorum communione cohaerere eisque talem non posse monstrari, qualem ipsi eum esse cognoscerent, ipsi se contra istas calumnias defenderent verbis beati et pacifici Cypriani clamarentque fidenter et dicerent: ‘Ideo propter Caecilianum non deserimus unitatem, quia, etsi videntur in ecclesia esse zizania, non tamen inpediri debet aut fides aut caritas nostra, ut quoniam zizania esse in ecclesia cernimus ipsi de ecclesia recedamus.’ Istorum pacificae patientiae conveniret praeclarissima laus illa, qua laudatur angelus ecclesiae quae est Ephesi, quem nemo recte intellegens dubitat ipsius ecclesiae gestare personam, cui dicit in apocalypsi spiritus: Scio opera tua et laborem et patientiam, et quia non potes sustinere malos, et temptasti eos qui se dicunt apostolos esse et non sunt, et invenisti eos mendaces; et patientiam habes et sustinuisti eos propter nomen meum, et non defecisti. Sic illi laudentur, qui in ista vita Caeciliani tempore fuerunt, qui propter nomen domini, quod sicut unguentum effusum per innumerabiles gentes toto iam orbe fraglabat, non deficerent, patientissime sustinendo etiam quem malum nossent, si malus ille esset, qui eorum iudicio aliis demonstrari et ab eis avelli separarique non posset. Nostra alia causa est; arrogare nobis laudem huius patientiae non debemus. Non enim possumus dicere nos pro pace tolerasse, quod ad nostram cognitionem prorsus non potuit pervenire. Nobis Caeciliani causa sub fluctibus fuit. Vox nostra talis est, qualis Christianarum gentium ceterarum, contra quas isti non invenerunt omnino quod dicerent. Verumtamen ignotam Caeciliani causam recte credimus bonam, quem semel inimicorum factione damnatum, ipsis autem accusantibus tertio legimus absolutum. Aut credant isti centum ferme episcopis partis Donati de criminibus Primiani, et tunc nos cogant 37,1 beati pacifici] cf. Mt. 5,9 7–9 etsi…recedamus] cf. Cypr. epist. 54,3,1 (CCSL 3B, 253,34–36) 11–14 Apoc. 2,2sq. 15sq. unguentum…fraglabat] cf. Mt. 26,6–13 25 centum…Primiani] cf. concilium Cebarsussitanum an. 393 (Maier II, 54, p. 73–82) A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 37,1 fuerint lo | quidem P am er | Caeciliani tempore tr. P1 ‖ 1sq. non esset innocens tr. P ‖ 2 non esset om. Bo | tolerarent] et add. D Bo P2 Ar pe ‖ 4 coherere A | monstrare M ‖ 5 ipsi] ipse b M; que add. er | contra se tr. M γ; se contra se A α H b; seque contra P am | verbis] urbis P2 ‖ 6 fideliter P am er | et] ac γ ‖ 7 ecclesiae α (ac. B) ‖ 8 in ecclesia esse cernimus tr. D Bo P2; esse cernimus in ecclesia tr. Ar X | de] ab B (sl.) β ‖ 9 istarum C ‖ 10 quae est om. P am er | quem] cum A α (ac. B) P am; eum er ‖ 11 spiritus om. P am er ‖ 12 malos] malum α β | et3] quia add. P1 ‖ 13 invenisti] 14 eos] eum H | sic] ras. 1 litt. A; et add. P; ut add. am er | laudantur P am er lo temptasti P1 ‖ 15 ungentum A ‖ 16 fraglabat A (ac.) γ; flagrabat A (pc.) α (ac. B) H ; fragrabat B (pc.) b M P edd 17 nossent malum tr. b M | nossent] non possent P am | ipse M ‖ 18 monstrari P am er | avelli ab eis tr. Bo | evelli X | velle separari quod (om. er) P am er | possent A (ac.) P am ‖ 19 dicere] diligere P am 20 pervenire non potuit tr. H ‖ 21 fuit] sicut M | Christianorum α H P2 Ar ‖ 22 quod] quid B (pc.) P1 (ac.) β c X ‖ 24 tertio] ter al (sed cf. Aug. c. Emer. 11 (CSEL 53, 195,15)) | aut credant] aut cre- iter. A (ac.) ‖ 25 parti P am ‖ 25sq. et … Caeciliani om. M ‖ 25 cogant nos tr. P am er lo

XXI. (am) XXII. (lo)

pe 139

pl 676 XXII. (am)

37,1 – 39,9 | 357

credere septuaginta maioribus suis de criminibus Caeciliani. Quod autem dicunt Caecilianum obiecta sibi in illo concilio crimina, cum absens fuerit, tacendo firmasse, firmavit ergo et Primianus crimina, quae a centum episcopis sibi obiecta nec postea saltem ostenditur diluisse. 38. Sed videlicet nec causa causae praeiudicat nec persona personae, ne pars Donati minuatur, praeiudicat autem, ut Christi hereditas dividatur. An vero Caeciliani causa non praeiudicat unitati catholicae, quam tenemus et cuius societate gaudemus, cum fuerit Caecilianus Carthaginiensis episcopus, et praeiudicat ei causa pe 140 Novelli Tizicensis, Faustini Tuburbitani, quos nec accusandos postea sicut Caeci- 5 lianum Felicemque putaverunt, quorum nomina, immo vero ipsarum in quibus fuerunt civitatum nomina nec universae Africae nota sunt aut fortasse nec universali proconsulari provinciae? Ecce quorum pisciculorum, etiamsi mali fuerunt, tam in profundo latentium causam volunt praeiudicare causae tantae piscationis, cuius plena retia toto orbe diffusa sunt, qui piscibus iuxta natantibus vix noti esse potu- 10 erunt. Cur autem non credamus etiam istos innocentes fuisse, quando nec accusari ab eis, sicut dixi, postea meruerunt et ille purgari potuit, quem maiores eorum malorum omnium fontem in concilii illius inimica conspiratione dixerunt? XXIII. 39. Sed qualescumque isti fuerunt, ad nos quid pertinet? Neque enim vere non nobis concedunt, ut istorum nescio quorum causa atque persona non praeiudicet causae atque personae ecclesiae catholicae, si nec causa causae praeiudicat nec persona personae; et tamen obiciunt nobis, ut adhuc vos seducant, quod aurum iudici dederimus, ut pro nobis contra illos sententiam diceret. Vos dicite, si potestis, 5 quantum dare debuerimus electis defensoribus episcopis vestris, ut tanta contra se pro nobis vel dicerent vel proferrent, ut sic agerent causam nostram, sic perimerent suam. Quanti emere debuimus, ut post verba Primiani, quibus dixerat: “Indignum est ut in unum conveniant filii martyrum et progenies traditorum”, venirent tamen et

26 septuaginta…Caeciliani] concilium Carthaginense an. 312 (Maier I, 10, p. 128–135) 38,12 sicut dixi] cf. supra 38,5 12sq. quem…dixerunt] concilium Carthaginense an. 312 (Maier I, 10, p. 128–135; non exstat) 39,8sq. indignum…traditorum] professio Primiani an. 403 (Maier II, 71, p. 124–126) A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 26sq. Caecilianum dicunt tr. Ar X ‖ 27 in illo] nullo P am er ‖ 28 a om. P am er | accentum C B (ac.) | sibi] sunt add. β ‖ 29 saltim A (pc.) α (ac. B) 38,4 Carthaginensis M P am er ‖ 5 Azicensis Bo; Tyricensis P am er; Tyzicensis ma | Tuturbitani P am er | accusando A M (ac.) ‖ 6 in om. X ‖ 7 nomina om. P am er | universae lo ‖ 9 volunt] nolunt P am ‖ 10 sunt] est X | qui] quae P am er ‖ 11 cur] ecce X | istos om. P ‖ 12 dixit P am ‖ 13 concilio am 39,1 fuerint P am er lo | quid ad nos pertinet tr. A (ac.); quid pertinet ad nos tr. α β P edd (exc. pe) | non om. B (pc.) β ‖ 2 praeiudicat A (ac.) α (ac. B) ‖ 3 catholicae] vel add. P am er | causae2] se add. M 4 personae persona tr. P2 X ‖ 6sq. pro nobis contra se tr. Ar X ‖ 9 et1 om. B β

358 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

10 in unum nobiscum, quod indignum esse dixerant, convenirent? Quanti emere debu-

1,145,10 15 1,31.47.53; b 3,2 1,55 20

1,59 1,10,9 1,62 1,100 6 1,206,52 10

1,207,72

imus, ut more forensium advocatorum de temporibus et diebus, de personis etiam nobis praescribere conarentur et sic omnibus hominibus, etiam illis qui nostras disputationes intellegere non possent, satis aperte monstrarent quam malam pe 141 causam haberent, quam proferre et agere sic timebant apud eum iudicem, cuius erga se benignitatem atque iustitiam tanto praeconio laudaverant et cuius motum adversum se nullum adhuc senserant? Quanti emere debuimus, ut ipsi deinde ex- pl 677 igerent non secum agi debere forensibus formulis, sed divinis potius testimoniis, et de scripturis sanctis similiter se responsuros esse promitterent et, cum mandatum concilii catholici, quod obtuleramus, recitatum esset atque in eo ipsis etiam confitentibus claruisset nos ecclesiae *causam testimoniis sanctarum scripturarum agere voluisse, rursus tamquam obliti, quid sibi placere dixissent, ad easdem forenses praescriptiones perplexis et odiosis contentionibus remearent? 40. Quanti emere debuimus, ut suscriptionum nostrarum, quae in eodem mandato demonstrabantur, numerositate commoti exigerent totius concilii nostri praesentiam, ex quo concilio non nisi decem et octo secundum edictum cognitoris aderamus, et quaestionem falsitatis inferrent, quod alii pro aliis suppositi suscribere potuerunt? Sic enim perventum est, ut eorum quoque numerus recenseretur et ipsi in ea falsitate deprehenderentur, cuius in nos suspicionem intendere voluerunt, ita ut non solum quidam in eorum mandato legerentur suscripsisse pro absentibus qui nec Carthaginem venerant, verum etiam quendam recitatum et non respondentem, cum in itinere defecisse dixissent quaesitumque ab eis esset, quomodo apud Carthaginem suscribere potuerit qui in itinere iam defecerat, post magnas angustias perturbationis atque inconstantis et variae responsionis suae non venientem, sed pe 142 posteaquam suscripsit, ad propria remeantem in itinere defecisse adseverarent, deinde sub divina testificatione interrogati, utrum eum constaret fuisse Carthagini, vehementius perturbati dicerent: “Quid, si alius se pro eodem opposuit?”, atque ita

40,7 quidam…legerentur] cf. gesta 1,182,15; 1,193,5; 1,201,17; 1,208,5; 1,209; b 1,14

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe)

10 esse om. P am er ‖ 11sq. praescribere etiam nobis tr. H ‖ 13 aperte] apparere P am er 15 laudaverunt H | et cuius] cuiusque P ‖ 15sq. adversus X ‖ 16 adhuc iter. A (ac.) ‖ 17 potius om. Ar X ‖ 18 scriptutis am | cum] con C B (ac.) ‖ 18sq. concilii (concilio ac. P) catholici mandatum tr. P ‖ 20 causam (cf. 47,6) scripsi; catholicae codd edd; causam add. ma (mg.) pe | scripturarum om. P am 40,1 suscribtionum A | nostrarum subscriptionum tr. X ‖ 2 nemorositate α (ac. B) ‖ 3sq. adeamus H ‖ 4 alii pro om. P am er | suppositi] -ositi ir. A (mp.); om. B (subtisi ac.) β P edd (exc. pe); subscripti C (subptisi ac.) P1; substituti γ | suscribere] non add. P am er ‖ 5sq. ipsi in ea] ipse B (ipsi ac.) β 6 deprehenderetur B β ‖ 8 quemdam A ‖ 9 cum om. M | ab eis esset om. Bo ‖ 13 deinde] denique P am er | Carthagini fuisse tr. γ ‖ 14 si] et add. P am er lo | pro eodem se tr. P | apposuit P edd (exc. pe)

39,10 – 42,4 | 359

verbis suis falsitatem, quam nobis obiecerant, in suo mandato apparuisse et convictam claruisse firmarent. 41. Quanti emere debuimus, ut, cum vellent de numerositate gloriari, etiam in XXIIII. hoc mendacia sua proderent? Nam cum aliquanto amplior nostrorum numerus adfuisset dictumque a nobis esset alios centum ferme episcopos catholicos partim senectute, partim valetudine, partim diversis necessitatibus impeditos non venisse Carthaginem, illi hoc audito multo plures suos non venisse dixerunt; sicut etiam nunc plus quam quadringentos per totam Africam se esse iactantes obliti sunt, quod in sua notoria posuerunt, usque adeo se omnes venisse Carthaginem, ut eis solis exceptis, quos vel in propriis sedibus vel in itinere tenuit corporis aegritudo, nec gravissimos senes annositas et labor prolixi itineris potuerit impedire. Et lectae sunt in mandato eorum suscriptiones, sicut facta supputatione respondit officium, dupl 678 centae septuaginta tres, adnumeratis etiam his, in quibus falsitas deprehensa est et qui pro absentibus suscripserant, quod aegritudine detenti non potuerint venire Carthaginem. Quomodo ergo verum est plures quadringentis eos esse, quando illos solos Carthaginem non venisse dixerunt, quos valetudo corporis impedivit, cum et pe 143 pro ipsis quibusdam alii suscripserunt, ut non dicamus hoc pro omnibus aegrotantibus esse factum? An forte sic eos invaserat pestilentia, ut eorum tertiam partem repente prosterneret? Sic autem a primatu suo per tractoriam fuerant evocati, quo praetermissis omnibus properarent convenire Carthaginem, ut scirent se decepisse quod haberent optimum in causa, quicumque venire noluissent. Hoc erat videlicet optimum in causa, ut ingens eorum numerus appareret, quasi tanto plus prosit ad aliquid facilius inveniendum, quanto maior fuerit quaerentium multitudo caecorum. 42. Quanti emere debuimus, ut in diem perendinum utrisque nostrum consentientibus cognitione dilata pridie per notoriam peterent, ut sibi nostrum mandatum ab officio ederetur, quo instructi adesse possent, causantes quod conscribendis gestis tam angusto tempore occurrere non posset officium? Sic enim factum est, ut se-

41,17 tractoria Primiani (non exstat) A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 15 suis om. M | mendacio γ | aperuisse M ‖ 16 firmarunt P am er 41,1 emergere M | con C B (ac.) ‖ 2 numerus amplior nostrorum tr. β ‖ 3 esset a nobis alios ferme centum tr. γ ‖ 4 valitudine α β c am; invalitudine γ (exc. c) ‖ 5 non] in M ‖ 7 notaria C (pc.) P1 γ P am er lo | se om. B (s ac.) β | venissent α (ac. B) ‖ 8 nec] ne Ar X ‖ 10 in] modo M | mandato] mandatorum P2 Ar X | supplicatione β ‖ 10sq. ducenti P am er ‖ 11 tres (cf. gesta 1,213,7)] novem lo ma 12 scripserant M | detenti om. Ar X | potuerunt P am er lo pe | his] iis P1 | depraehensa A ‖ 13 plures] quam add. B (pc.) β | quadringentos α β ‖ 14 solos om. β | valitudo A (pc.) α β γ am 15 hoc om. Bo ‖ 16 an] ante α (ac. B) | sic] si D Bo ‖ 17 primate lo pe | fuerint P am; fuerunt lo evacuati X | quo] cum P am er; illis add. er ‖ 18 omnibus om. P am er | convenirent M | decerpsisse P1 ‖ 19sq. quicumque … causa om. am er ‖ 19 voluissent M X ‖ 20 numerus eorum tr. P 21 multitudo quaerentium tr. H | caecorum] eorum P am er 42,2 notariam C (pc.) P1 H (pc.) γ P am lo; notarium er ‖ 3 esse H | scribendis α β

15 1,165,9 1,213 1,217; b 1,14 1,217,4 1,14 7 1,213 10 1,201,8 1,14 15

20 1,221 2,12 2,33.58

360 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

2,28.66 quenti die cognitionis, quamvis iustam peterent 〈et〉 acciperent dilationem, qui 1,55 considerata causa, quae mandato nostro tota continebatur, magnas patiebantur 2,32.45 angustias, convincerentur tamen contra suos venire consensus. Quid enim iustius b 3,10

quam petere dilationem tanta veritatis firmitate turbatos? Quod eis utinam pro-

9 fuisset, ut considerato mandato nostro, cui respondere minime potuerunt, corrigere 10 potius pravitatem quam in deterius augere maluissent. Iuste itaque dilationem 2,12 petebant, sed pridie non debuerunt in notoria sua dicere ideo sibi nostrum edi 2,33.58 2,58 15 b 2,3

3,151 3,193 7

10

debere mandatum, ut parati ad diem constitutum venirent, quia exceptores occurrere cum gestorum conscriptione non possent, et ipso actionis die rursus de ipsis exceptoribus, quia non occurrerant, velle causari. Quid eos ad hoc conpulit nisi vehemens perturbatio, cum viderent sic a nobis esse actam causam in conscriptione mandati, ut responsionem invenire non possent? Nam illud quanti emendum fuit, ut ipsam peterent dilationem et acciperent sex dierum, ut nemo posset eos dicere angustia temporis impeditos non potuisse nostro respondere mandato? 43. Ipso vero tertio nostrae conlationis die quanti emendum fuit, ut inanissimis et supervacuis morarum interpositionibus se omni modo pervenire ad causam nolle monstrabant et, quam malam causam haberent, ipso suo timore clamabant, quamquam eorum timor etiam in testimonium manifestissimae vocis erupit, quando dixerunt: “Sensim inducimur in causam,” et alio loco: “Pervidet” inquiunt “potestas tua sensim nos in causae interna deduci”? O violentia veritatis quolibet eculeo, quibuslibet ungulis fortior ad exprimendam confessionem! Congregantur ex universa Africa tot episcopi, ingrediuntur Carthaginem cum tanta speciosi agminis pompa, ut tam magnae civitatis oculos in se intentionemque convertant. Qui loquantur pro omnibus eliguntur ab omnibus, locus etiam re tanta dignus in urbe media procuratur, utrique conveniunt, iudex praesto est, tabulae patent, suspensa omnium corda exitum tantae conlationis expectant. Tunc a lectissimis et disertis-

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe)

5 iustam (iuste vel iusta fortasse melius; cf. infra 7.10) peterent et (cf. infra 17) pe; iustam peterent A (ac.); iniustam peterent A (pc.) α β γ ma; iniuste petentes P am er lo ‖ 6 tota om. M | continebatur tota tr. Bo ‖ 7 vincerentur P2; vinceretur P am; cum vincerentur γ er lo | econtra am | venere er 8 conturbatos P am er lo | utinam] quid am er | utinam] his P am er lo ‖ 9 nostro mandato tr. β nostro om. X ‖ 11 debuerunt A lo ma pe; debuerant cett am er | notaria P1 γ P am er lo ‖ 13 gestorum] ceterorum γ ‖ 13‒16 et … possent om. P am er ‖ 16 possunt X | illud] istud P am er lo 17 possit P am er ‖ 18 respondere] impedire M | mandato] dato add. P am er 43,1 nostrae tertio conlationis tr. A (ac.); consolationis nostrae tertio α; conlationis nostrae tertio tr. β | ut A α (ac. B) γ P am er lo; quod B (pc.) β ma | inanissimus α (ac. B) ‖ 2 omni modo] omnino P am er ‖ 3 monstrabant (Augustinus per errorem uv.)] monstrarent P am er lo ‖ 5 pervidet] providet P am er | inquit A (ac.); igitur fortasse melius (cf. gesta 3,193,1) | potestas] sublimitas gesta ‖ 6 in] ad gesta | aculeo P am er lo ‖ 8 Africa om. Bo | tot om. P am er ‖ 9sq. loquatur M ‖ 10 eligantur α (ac. B) ‖ 12 et] atque H

pe 144

XXV. (ma)

pl 679 XXV. (am)

42,5 – 44,13 | 361

simis viris, quantis viribus agi debuit aliquid, tantis agitur ut agatur nihil: Quaerunt personas forensi more discutere, in qua quaestione annosa etiam tempora litigatores conterere consuerunt. Ista quippe actione catholicos mandatum suum divinis potius testimoniis quam forensibus formulis conscripsisse confessi sunt et similiter se de pe 145 scripturis responsuros esse promiserunt. Et quoniam mirifica opitulatione deus voluit, ut, cum quaerunt personam petitoris, ne veniretur ad causam, ipsa inquisitio petitoris subito in medium mitteret causam, clamant praeclari viri, qui ad agendum videbantur electi ac se potius ad non agendum electos esse testantur, et invidiose iudici conqueruntur sensim se in causae interna deduci, quasi aliquid aliud praetermissis omnibus agi debuerit quam illud, quod tanto post vel sero agi nolebant, quia numquam prorsus agi volebant ubi vinci metuebant. Huius timoris apertissimam vocem quis de illorum clauso pectore excuteret, [et] non dico si eos donis largissimis ditaremus, sed si eos poenis crudelissimis torqueremus? 44. Cum enim personam petitorum forensi tritura *inquirerent et volentes ostendere nos esse petitores, ut personas nostras permitterentur iure discutere et moras annosissimas invenire, legerent libellum nostrum aliquando proconsuli datum, quo eos petivimus conveniri, ut ipsa inter nos conlatio tunc fieret, quam modo ab imperatore ut fieret inpetravimus, et eo libello nos quasi petitores esse monstrarent, responsum est a nobis ideo nos semper voluisse fieri conlationem, non ubi eis crimina obiceremus, sed ubi ea quae solent obicere purgaremus: propter hoc quippe haeretici et ab ecclesiae unitate separati, quia crimina obiciunt quae probare non possunt. Deinde quia videbatur cognitor secutus ordinem temporum, ut gestis, quae protuleramus, ubi et ipsi apud praefectos collationem petiverant, ideo praeferret libellum nostrum ab ipsis prolatum, quia gesta illa praefectoria tempore praecedebat, facillime nos atque iustissime hac occasione oblata a cognitore inpetravipe 146 mus, ut, si ea praeferret, quae tempore priora esse constaret, illud iuberet potius

43,13 quantis…nihil] cf. gesta 3,40,1 15–17 ista…promiserunt] cf. supra cap. 39 21sq. praetermissis omnibus] cf. 41,17sq. A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) ‖

44,9 possunt des. Ar

13 tantis] viribus add. P | agat M ‖ 14 annos etiam C (ac.) B β (ac. H); annos etiam et γ | temporum B (pc.) β ‖ 15 consueverunt P ‖ 16 conscripsisse om. P am er ‖ 17 responsuros] de scribturis add. A (ac.) | et] ut M ‖ 19 in medium subito tr. P am er lo | causam] causa am | viri om. P | qui ad] ad quid P am er ‖ 22 quam … nolebant om. M | nolebant] debuerit b; volebant P am er ‖ 22sq. quia …  volebant om. α β ‖ 23 agi prorsus tr. P am ‖ 24 pectore clauso tr. P | et codd edd (exc. pe); del. pe 25 ditaret P am er lo | torqueret P am er lo 44,1 petitoris P am er lo | inquirerent pe; conquirerent codd edd (exc. pe) ‖ 2 permitterent M 3 legerent P am er pe; legerunt A α β (legere M) γ lo ma ‖ 4 petimus P am er | convenire P am er | tunc conlatio tr. P am er | quodammodo P am er ‖ 4sq. imparatore A ‖ 5 et] ut lo ‖ 6 nos] vos M 7 ea om. D Bo | quippe om. P am er ‖ 8 separati] sunt add. b M ‖ 10 petiverant] protulerant P am er ‖ 11sq. praecedebant P am er ‖ 12 nos om. γ ‖ 13 iuberet] inhereret M

3,15 1,70 16

20 3,151; 3,193

25

3,174 3,110 3,175 3,110.116. 176 8 3,110.124. 128.141 141.174 12 3,144; b 3,6

362 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

recitari, ubi ipsi apud imperatorem Constantinum per Anullinum proconsulem 15 accusarunt Caecilianum, cuius crimina nostrae communioni obiciunt, quae vole3,216.220 3,151 3,193 20

3,183

5

10

1,5,41; 1,6 1,7 5

bamus illa conlatione purgare. Proinde posteaquam legi coepit, quoniam illic apertissime in omnibus vincebantur, clamare coeperunt: “Sensim inducimur in causam,” et iterum: “Pervidet potestas tua sensim nos in causae interna deduci.” O magna, pl 680 sed non miranda confusio! Quando enim daemon sic exorcistam timeret, quomodo timuerunt ne illa legerentur, ubi apparebat Caecilianus et ab eorum praecessoribus apud imperatorem accusatus et tot iudiciis non solum episcopalibus, sed etiam imperialibus absolutus? 45. [quando vel] Quanto pretio emere possemus, quod ipso timore turbati redire ausi sunt etiam ad illius temporis praescriptionem, ubi dixerant lapsam esse iam causam et quattuor mensibus evolutis agi iam omnino non posse? Quid est hoc? Quis tam idoneus index inveniri potest animi eorum quam timor iste sic expressus, sic apertus, ut, cum timor soleat adimere libertatem, isti tam libere timuerint, ut indicium suum de mala sua causa nec silentio tegerent, sed verbis apertissimis proderent? O vehementem trepidationem ad extorquendam confessionem! Tam fortis ex ore prosilivit timor, ut eius impetu de fronte fugerit pudor. Si non legerentur ea, quibus ostendebatur Caecilianus accusatus atque purgatus! Petitores propter agendam causam inquirebantur, personae discutiebantur et, quamvis morarum tendiculae, ne ad ipsam causam perveniretur, tergiversatorie necterentur, tamen propter agendam causam etiam ista postulari veluti iure videbantur: postquam causa optima Caeciliani recitanda prolata est, revocatur explosa et convicta praescriptio, diem causae agendae iam transisse clamatur. 46. Quid adhuc expectatis, quid pro nobis pronuntiaverit cognitor, cum videatis, XXVI. quid contra se ipsos episcoporum vestrorum pronuntiaverit timor? Dederat certe ipse cognitor potestatem, ut alium cum illo quem vellent iudicem constituerent, quod illi pe 147 recusaverunt, quoniam si aliquem delegissent, mentiri vobis non possent etiam a nobis ipsum fuisse corruptum. Sed fecerunt quod recusaverunt: prorsus constituerunt cum illo alterum iudicem, non quemlibet extraneum, sed intimum suum. Ecce ipse timor eorum alius iudex fuit. Certe ipse a nobis nihil accepit et pro nobis libere

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 X) P edd (am er lo ma pe) 14 ipsum P am er | Amillinum M P am er | consulem P2 ‖ 15 accusare M ‖ 16 purgari b M | priusquam fortasse melius ‖ 18 providet P am er | interna A ma pe; interiora α β γ P am er lo ‖ 19 exhorcistam A | timeret exorcistam tr. b M ‖ 20 praedecessoribus γ P am er lo ‖ 22 absolutum P 45,1 quando vel A α β γ lo ma pe; delevi; vel P am er ‖ 2 dixerunt M | labsam A; laxam M | iam esse tr. P am er lo ‖ 4 iudex H ‖ 5 timuerunt β P am ‖ 6 indicium A (pc.) pe; iudicium er lo ma; in iudicium A (ac.) α β γ P am | tegerint P am; texerint er ‖ 7 prodiderint P er; proderint am ‖ 8 si non] sed cum P am er lo ‖ 11 tergiversatione P am er ‖ 12 etiam om. X ‖ 14 diem causae] divinae M agendae causae tr. P2 X 4 recusarunt γ P am er lo | vobis mentiri tr. P2 X 46,3 illo] ipso P am er lo | quem] quoniam P2 ‖ 5 recusarunt γ ‖ 5sq. constituerunt prorsus P am er lo ‖ 6 alterum cum illo tr. β | alium P am er lo

44,14 – 48,3 | 363

XXVII. pl 681

pe 148

XXVIII. (lo)

iudicavit: non gratificatus est eorum personae quibus internus haerebat, de quorum secreto cubiculo procedebat. Et antequam causa diceretur prior iudicavit, quia eam prior in ipsorum corde cognovit. Denique processit ille ut causam nosset, processit iste qui noverat; ille iudicavit stando audiendo loquendo, iste tantummodo in medium procedendo. Puto quod melius dicebant ut iam causa non ageretur; quanto enim citius eam finivit litigatorum timor quam cognitoris labor. Ille quaerebat quid ex eorum chartulis legeretur, iste indicavit quid in eorum cordibus ageretur. 47. *Quando autem ad hoc venerant territi eis, quae prolata fuerant recitanda, ut dicerent iam lapsam esse causam temporibus et agi non posse, proposuerunt nobis quod iam fuerat ante transactum, ut, si de scripturis sanctis ageremus, illa minime legerentur, si autem illa recitanda eligeremus, habere se validam praescriptionem, ut lapsam temporibus causam omnino agi non sinerent, cum ipsi non servaverint quod ante promiserant, se mandato nostro, ubi nos ecclesiae causam scripturarum testimoniis egisse confessi sunt, similiter se scripturarum testimoniis responsuros, qui petitorum discutiendas esse personas non more disputantium, sed more litigantium contendebant. Respondimus ergo eis, ut, si nihil aliud agi mallent, nisi ut quaereretur quae vel ubi sit catholica ecclesia, causam eius nos non nisi divinis, quibus praenuntiata est, testimoniis ageremus; si autem hominibus aliqua crimina obicerent, quoniam nec ipsi ea possent testimoniis divinis, sed aliquibus aliis talibus documentis ostendere, etiam nos ea documentis talibus purgaturos. Sic illis adsidue sua inania repetentibus haec a nobis perseverantissime repetita sunt; sic eos veritas vicit et ad illa quae protuleramus audienda confutatos superatosque constrinxit. Videbant enim, si nulla crimina Caeciliani obicerent communioni nostrae, nihil sibi remanere, unde suam ab unitate separationem quoquo modo excusarent, si autem obicerent crimina Caeciliani, nec a se nisi talibus documentis posse asseri nec a nobis aliter posse defendi. 48. Iam vero illud inter hos eorum contentiosissimos strepitus quanti emendum fuit, quod, cum diceremus hoc nos proponere, ut crimina, quae solent obicere nostrae communioni quae per omnes gentes dilatatur, probarent si possent, ut hinc

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 X) P edd (am er lo ma pe) 8 est om. X ‖ 10 deinde P2 | ille] ipse M ‖ 12 dicerent P edd (exc. pe) | causa iam non tr. A (ac.) P edd (exc. pe; ac. lo); non iam causa tr. α β | agerentur α H b ‖ 13 litigatoris P am er ‖ 14 iudicavit B β γ P am 47,1 quando scripsi; quomodo codd edd (exc. pe) al; quoniam pe ‖ 2 labsam A | causam esse tr. P am er lo ‖ 3 quid X ‖ 4 elegeremus A (pc.); legeremus α β P edd (exc. pe) ‖ 5 labsam A 7 egisse … testimoniis2 om. P am er (agimus add. mg.) | se del. pe; cf. 29,5sq. (eos … apud eos) ‖ 9 si] eis add. H ‖ 10 causa α (ac. B) γ | nos om. P | nisi] si A (ac.) ‖ 12 possent ea tr. P am er lo 13 talibus om. H ‖ 15 et] ut P am er | superatos D | constrixit A (ac.) ‖ 17 quoquo A (ac.) P edd (exc. pe); aliquo A (pc.) pe; quo α β γ ‖ 18 obiecerint P am er | a1 om. Bo ‖ 19 vobis M | posse aliter tr. P edd (exc. pe) 48,1 illud om. P am er | contentissimos M ‖ 3 communioni nostrae tr. γ

10

3,183 3,149.153. 181.183.185. 191 5 1,70

3,155.187. 197.201 11

15

3,98

364 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

3,99 eorum separatio utrum iusta fuerit nosceretur, responderunt alienam causam nos 5 agere velle, hoc est transmarinarum ecclesiarum quibus haec non obicerent,

10

15

20

25

30

quoniam inter Afros esset ista contentio, illas vero ecclesias potius expectare debere, ut eos sibi copulent, qui in hac conlatione vicerint, et ipsi cum eis habeant catholicum nomen? Quid ergo adhuc quaeritis quidve dubitatis, quam ecclesiam tenere debeatis? Ecce habetis eam, contra quam vestri episcopi causam se non habere confessi sunt, cui communio nostra coniuncta est, unde ipsorum communio separata est. Si enim modo eam expectare debere dixerunt, ut qui nostrum vicerint ipsi ei copulentur et cum illa teneant catholicum nomen, iam utique maiores nostri maiores eorum ante vicerunt; ideo illi ecclesiae copulati catholicum nomen in eius unitate tenuerunt. Isti autem si a maioribus nostris iam in suis maioribus victi sunt, quare nobiscum adhuc usque contendunt? Si autem victi non sunt, quare non communicant illi ecclesiae, quam negare catholicam non valentes nullam causam contra eam se habere confessi sunt? Ecce ecclesia catholica transmarina in tot gentibus dilatata, quam debere expectare dixerunt, ut eos sibi qui vicerint copulet, quomodo expectare debet eos sibi copulare qui vicerint, nisi ab eis criminibus, de quibus inter nos agitur, aliena sit? Nam si ab eis aliena non est, etiam ipsa rea victa cum victis quomodo sibi est copulatura victores? Porro si ab his criminibus, sicut fatentur, aliena est, alieni et nos sumus, qui eidem communione cohaeremus. Nam si propter istam communionem nos contaminat crimen alienum, et ipsam cui communicamus crimen contaminat nostrum. Sed ipsam confessi sunt non pollutam crimine Afrorum, quamvis ei sacramentorum communione socientur. Ibi ergo convicti sunt nec nos pollui potuisse crimine illorum, quibus sacramentorum communione sociamur, quia nullo nexu consensionis involvimur. Quamquam et ipsius Caeciliani victrix causa eisdem verbis istorum facillime demonstratur. Si enim confligentibus nobis expectare debet ecclesia transmarina ab istis criminibus aliena, ut eos qui vicerint sibi et catholico nomini adiungat, tunc expectabat, quando maiores istorum cum Caeciliano acriter confligebant. Ille ergo tunc vicit, quem sibi post conflictum illa quae hoc expectaverat copulavit. Aut si potuit et pollutum sibi in sacramentorum communione copulare et, sicut iam confessi sunt, ab his criminibus

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 X) P edd (am er lo ma pe)

8 ergo] autem P ‖ 9 ecce habetis om. M | eam] eum lo | vestri] ipsi P am er | episcopi vestri tr. γ 10 vestra M ‖ 11 eam modo tr. γ | vestrum M ‖ 12 ei] eo M | et] ut P2 ‖ 18 qui om. X ‖ 19sq. de quibus om. P1 ‖ 20sq. nam … victores om. P am er ‖ 21 est copulatura] copulat B (est copulatum ac.) β | iis P1 ‖ 22 communioni H M P am er ‖ 23 istam om. P am er | nos] non M ‖ 24 contaminat] communicat P2 | professi P am er ‖ 25 ei] et X ‖ 26 nos] non P2 X | ipsorum X; eorum P am er lo 27 ullo X | nullos nexus α (ac. B) | tamquam P2 X ‖ 28 verborum M | facillime om. Bo | demonstretur B (pc.) β | si] sic M ‖ 31 tunc ergo tr. H | tunc om. P am er ‖ 33 coplare A (ac.) | iis P1; istis P

XXVIII. (am) pe 149

pl 682

48,4 – 50,3 | 365

inpolluta persistere, multo magis vicimus, hinc ostendentes proprium onus quemque portare et nec causam causae nec personam praeiudicare personae. XXVIIII. 49. Iam vero ut mandato nostro, ubi universam causam complexi fueramus, nec repentinis verbis, sed conscriptis litteris respondendum putarent, quanti emendum fuit? Sic enim constitit eos respondere non potuisse his omnibus, quae in nostro mandato posita nec attingere omnino suis litteris voluerunt. Neque enim potest aliquis dicere prosecutionem nostram memoriter eos non potuisse retinere et propterea rebus necessariis non omnibus respondere *valuisse. Editum est eis mandatum nostrum per notoriam postulantibus et hoc ipsum allegantibus, ut instructi possent ad omnia respondere. Et cum iam septem delecti essent a ceteris, qui omnia pro omnibus agerent, litteras tamen ipsas, quibus nostro mandato respondere conati sunt, totius concilii sui nomine protulerunt tamquam epistulam ab omnibus illis ad cognitorem datam. Quam si nollemus admittere, iure optimo faceremus; neque enim ordinis erat, ut post iniunctam septem hominibus causam iam quicquam nisi per illos qui delecti fuerant ageretur. Sed ne litteris nostris litteras eorum timuisse videremur, sine ulla haesitatione ut [legerentur] allegarentur admisimus. Optandum enim et, ut dixi, emendum erat, ut post tot dierum dilationem, quam eis petentibus concesseramus, adferrent elucubratum laborem, in quo eos mandato nostro non respondisse satis utrasque litteras legentibus appareret et nos eisdem ipsis litteris eorum sine ulla dilatione mox respondisse constaret. Si enim homines tam tardo pe 151 ingenio sunt, ut eos arbitrentur aliquid dixisse, in quibus locis mandati nostri tacere noluerunt, neminem puto esse tam stolidum, qui etiam in his locis aliquid eos respondisse existimet, in quibus omnino tacuerunt. Non enim parva vel quasi contemnenda sunt, cum in his potius omnis causa consistat. 50. Nam testimonia scripturarum, quibus adseruimus ecclesiam cui communipl 683 camus ab Hierusalem coeptam toto terrarum orbe diffundi, tamquam omnino dicta non fuerint, praeterierunt magna mole divinae auctoritatis oppressi. Item quod in pe 150

48,34sq. proprium…portare] cf. Gal. 6,5 50,2 ab…coeptam] cf. Lc. 24,47 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 X) P edd (am er lo ma pe) ‖

49,7 possent] -sent inc. Ar

34 vicinus M; vincimur P am; evincimus er; vincimus lo | hinc om. P am er; huic M ‖ 35 nec1] ne B H 49,1 vero om. X | ubi] nisi M | fueramus P edd; fuerimus A α β γ ‖ 2 rentinis A; retinis α (ac. B); retentis B (pc.) β ‖ 3 iis P1 ‖ 4 posita] sunt add. B (pc.) β | omnino … litteris om. P am er; omnino litteris suis tr. γ (litteris suis om. Bo) lo ‖ 5 persecutionem M X | vestram M ‖ 6 valuisse scripsi; voluisse codd edd | edictum P am ‖ 7 notariam P1 γ lo; notarium P am er | ipsis B (pc.) b M | possint X ‖ 8 dilecti A (ac.) α (ac. B P1) | essent electi P am er; essent delecti tr. lo | qui] quia B (ac.) H 11 cognitionem M | nollimus A (pc.); nolimus α β ‖ 12 invictam P1 M ‖ 13 delicti α (ac. B P1) 14 legerentur codd (legerent M) edd; delevi | allegarentur om. lo ‖ 15 ut dixi sl. A | erat] fuit P am er lo ‖ 16 quo om. P am er | eos] eo er ‖ 17 apparet A α (ac. B) P am er | ipsis om. γ lo | litteris ipsis tr. P am er ‖ 18 eorum om. P am er; et add. M ‖ 20 iis P1 | eos aliquid tr. Ar X ‖ 21 exestimet A (exsistimet ac.) ‖ 22 iis P1 50,1 cui om. X ‖ 2 in toto P am er lo | orbe terrarum tr. b | diffudit α (ac. B) ‖ 3 oppressi om. Bo

35 1,55 3,258

5 2,12 3,252 3,249.251 10

15 3,267

20

1,55,23–112 1,55,188; b 3,11

366 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

nostro mandato positum est de beato Cypriano, qui tolerandos potius in ecclesia 5 malos quam propter eos ecclesiam deserendam et praecepto admonuit et suo con-

10

15

1,55,191; b 3,11,20

5

1,55,244; b 3,13 10

firmavit exemplo, attingere omnino non ausi sunt, *credo intellegentes, quod, Cypriani auctoritatem si in aliquo scripto eius labefactare temptarent, faterentur etiam nos recte auctoritati eius non cedere in eo, quod de iterando baptismo solent eius placita vel decreta proferre. Quam nec ipsam de baptismo Cypriani sententiam aperte commemorare voluerunt scientes etiam illic, si facerent, se offensuros esse naufragium, quoniam Cyprianus non reliquit unitatem et cum eis in illa permansit, qui de hac re diversa senserunt. Unde aut tunc ecclesia perisse dicenda est et non fuit iam, ex qua nasceretur Donatus illorum, aut si, quod verum est, permansit ecclesia, non in ea contaminant mali bonos, sicut Cyprianus etiam iudicavit, qui cum diversa sentientibus in eadem diversitate permansit. Ac per hoc isti se detestando sacrilegio schismatis induerunt, qui propter nescio quorum crimina non probata, etiamsi vera essent, nullo modo se ab unitate toto orbe diffusa separare pe 152 debuerunt. Hoc illi, quantum intellegitur, praevidentes ab illo testimonio Cypriani, quod in nostro mandato commemoratum est, toto silentio transierunt. 51. Illud etiam, quod in causa Maximianistarum ipsi quoque suo iudicio declararunt, nec propter malos unitatem deserendam, qui Maximiani socios a Maximiano dixerunt non fuisse pollutos et eos inde quos damnaverunt in honore integro susceperunt et baptismum Christi licet foris ab ecclesia datum agnoscendum potius quam destruendum esse monstrarunt, cum a Feliciano in schismate baptizatos et cum illo postea receptos iterum baptizare non ausi sunt, etiam hoc ergo cum in nostro mandato legerent, tacendum potius et praetereundum quam ulla contradictione refricandum esse censuerunt. Causam etiam Caeciliani a causa ecclesiae in nostro mandato distinctam et tamen etiam ipsam omni ex parte defensam respondendo prorsus non attigerunt. Quis ergo eos illi mandato nostro respondisse arbitre-

4sq. de…admonuit] cf. Cypr. epist. 54,3,1 (CCSL 3B, 253,34–36) 51,2sq. Maximiani…pollutos] cf. concilium Bagaiense (CSEL 53, 277,28; Maier II, 56, p. 84–91) 3 in…integro] cf. concilium Bagaiense (CSEL 53, 278,8; Maier II, 56, p. 84–91) A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 4 tolerando A α β ‖ 5 defendendam Bo ‖ 6 attendere X | ausi non tr. P am er lo | credo ma pe; ceterum A (cr*** ac.) α β γ P am er lo; certe fortasse melius ‖ 7 auctoritaem am | scripta P am 8 recte nos tr. P am er lo | auctoritate α (ac. B) | cedere] oboedire P am er ‖ 9 eius … decreta om. P am er | quam codd edd (exc. pe) al; quamquam pe ‖ 10 se] si M | esse] et facturos al ‖ 13 fuit om. P am er lo | iam] erat add. lo ‖ 14 ecclesia] in praem. Bo | etiam Cyprianus tr. P am er lo ‖ 15 universitate pe | permisit M ‖ 18 ab … testimonio] illud testimonium P am er lo 51,1sq. declaraverunt H ‖ 2 nec P1 (pc.) γ pe; ne A α (ac. P1) β; non P edd (exc. pe) ‖ 3 inde om. P am er ‖ 6 etiam om. P am er | ergo om. B (pc.) β ‖ 7sq. refrenatione contradicendum H ‖ 8 refrenandum B (pc.) b (pc.) M (pc.); refutandum P am er ‖ 8sq. in … mandato om. P am er lo ‖ 9 ex omni tr. α β P am er lo ‖ 10sq. arbitretur] -e- lnp. A

50,4 – 53,11 | 367

XXX. pl 684

pe 153

XXXI.

tur, quando contra haec omnia nullum verbum facere nec saltem qualiscumque responsionis obumbratione conati sunt? Quod autem visi sunt respondere, legat qui voluerit et iudicet eidem ipsi mandato nostro conferens litteras eorum praeter responsionem quam continuo reddidimus, qua omnia vanitatis eorum machinamenta subversa sunt. 52. Iam illud, si montes aureos daremus, quando emere possemus, quod obiecta sibi Maximiani causa, ut intellegerent eo modo non obfuisse Caeciliano concilium, quo in eum absentem septuaginta episcopi quod voluerunt pronuntiaverunt, quomodo non obfuit Primiano, cum similiter absentem pro Maximiano centum ferme episcopi damnaverunt, vehementissime perturbati et in horrendas contrusi angustias responderunt nec causam causae nec personam praeiudicare personae, his paucissimis verbis totam nostram causam, de qua cum eis superius confligebamus, omnino invictam esse firmantes? Quid enim aliud agebamus, tot testimoniis sanctorum eloquiorum, tanta auctoritate prophetarum, apostolorum, episcoporum ipsorumque adversariorum demonstrantes bonos a malis sacramentorum communione non pollui, si corde, voluntate, moribus, operibus diversas habeant causas gerantque personas? Quid enim aliud laborabamus, nisi ut appareret nec causam causae nec personam praeiudicare personae? Hoc ipsi breviter conpulsi summa necessitate dixerunt, quia, cum a nobis diu diceretur, veritati cedere noluerunt. 53. Illud etiam quibus thesauris, quibus opibus, quibus pretiosorum lapidum aggeribus emendum fuit, quod maiores suos apud imperatorem Constantinum persecutos Caecilianum non confiteri tantum, verum etiam profiteri atque gloriari minime dubitarunt eumque ab imperatore damnatum etiam mentiendo adseverare conati sunt? Ubi est illa vox, qua vos decipere consuerunt nobis invidiam concitantes, quod apud imperatorem causam agamus ecclesiae? Ubi sunt verba Primiani apud acta magistratus Carthaginiensis expressa: “Illi portant multorum imperatorum sacra, nos sola offerimus evangelia?” Ubi est illa praeclara laudatio, qua extollunt separationem suam dicentes eam esse ecclesiam veritatis quae persecutionem patitur, non quae facit? Nempe elisa est, nempe prostrata. Leguntur prosecutiones eorum; negare non possunt, quia leguntur etiam suscriptiones eorum.

53,7sq. illi…evangelia] professio Primiani an. 403 (Maier II, 71, p. 124–126) A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 11 haec omnia contra tr. b (ac.) M | saltim A (pc.) α (ac. B) ‖ 12 visi] nisi M P am er lo ‖ 13 ipsi om. Bo ‖ 14 qua] quia Bo 52,1 quanto P am er | possumus ma ‖ 5 damnanerunt am | vehementisse b ‖ 8 invicta P 8sq. eloquiorum sanctorum tr. Ar X ‖ 9sq. ipsorum adversariorumque X ‖ 10 bonos a malis P edd; malos a bonis A α β γ ‖ 12 laboramus α β X ‖ 13 personae praeiudicare tr. α β ‖ 14 quia] qui ma 53,2 apud om. P (ac.) am er ‖ 5 vox illa tr. P2 Ar X | quas P1 | nos M | consueverunt H P edd (exc. pe) 7 expressa Carthaginiensis tr. Ar X ‖ 8 sacras lo ma pe | soli A (ac.) | offerimus] portamus P am er lo 10 prostrata] est add. X ‖ 10sq. persecutiones B (vl.) b M X lo ‖ 11 etiam om. P am er

3,258 1,55 3,258 3,261–310 3,370

3,371 6

10

3,543

5

1,148; 3,251,6; 3,258,2

368 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

3,543 Tenemus eos confitentes, profitentes, gloriantes maiores suos Caecilianum apud

15

20

3,320 3,515 26

3,549 3,476.530; b 3,38 3,535 8 10

imperatorem graviter persecutos, tenemus etiam Caecilianum persequentibus eis ab pe 154 imperatore damnatum. Non ergo iam clament segregationem suam ideo esse ecclesiam veritatis, quia persecutionem non facit, sed patitur, aut fateantur non eam fuisse ecclesiam veritatis, quando a maioribus eorum Caecilianus patiebatur. Si enim continuo boni sunt qui persecutionem patiuntur, bonus erat Caecilianus quando patiebatur; si autem potest quidem fieri, ut et mali persecutionem patiantur, sed boni non possunt esse qui faciunt, non erant boni maiores eorum quando Caecilianum persequebantur. Porro si fieri potest, ut et boni faciant et mali patiantur, non ideo nos culpandi sumus nec ideo isti laudandi, quia tale aliquid patiuntur, quale Caecilianum maioribus suis facientibus passum esse gloriantur. Et tamen Caecilianum ab imperatore damnatum omnino non constitit, sed in eius absolutione pl 685 atque purgatione, quae iudicii episcopalis et imperialis recitatione constiterat, nihil postea probari potuit inmutatum. Ita factum est, ut remota Caeciliani damnatione, de qua ipsi mentiti sunt, remanserit persecutio, quam maiores suos fecisse confessi sunt. 54. Parum fuit, ut Caecilianum ab imperatore damnatum et mentiendo gloriari auderent et asserendo probare non possent. Insuper etiam probaverunt et nostra in eam rem documenta fortius adiuverunt Caeciliani absolutionem mansisse firmissimam, non, sicut mentiti fuerant, imperatoris posteriore iudicio in contrarium *commutatam. Nam primo Milevitanae ecclesiae catholicum episcopum Optatum recitandum putaverunt pollicentes inde se probaturos Caecilianum ab imperatore damnatum. Quae lectio cum magis contra eos recitaretur, nemo risum potuit continere. Qui tamen risus non utique conscriptioni gestorum potuisset adiungi et omnino latuisset, nisi et ipsum latere non sinerent dicentes: “Audiant qui riserunt”. pe 155 Hoc sane scriptum est et suscriptum. Quod enim pro se legi voluerunt, ambiguum fuit. Unde cum rectissime cognitor iussisset paulo superius recitari, ut inde si possent verba illa clarescerent, hoc recitatum est quod nolebant, id est Caecilianum fuisse purgatum, quem prius legendum dederant non sicut iactabant damnatum,

24 episcopalis] iudicium Miltiadis (Maier I, 18, p. 153–158) | imperialis] cf. litterae Constantini Eumalio datae (Maier I, 27, p. 196–198)

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 13 Caecilianum] illis add. X | prosequentibus B (pc.) β | eis persequentibus tr. P edd (exc. pe) | eis om. A α (ac. B) γ ‖ 14 se congregationem α β ‖ 21 patiantur α β X ‖ 24 quae … recitatione om. M nihil] nil ma 54,1 parum] partim X ‖ 2 auderent] ea add. α (ac. B) ‖ 5 commutatam (cf. infra 21sq.) scripsi; commutato codd edd | Melevitane P am ‖ 6 putaverunt (cf. 7,7sq.; 49,2)] petiverunt pe ‖ 7 quia electio A (ac.); quae electio C (pc.) P1 γ ‖ 9 nisi] ubi M ‖ 10 subscribtum A (pc.) ‖ 12 volebant X 13 dederant legendum tr. Ar X; legendo didicerant B (vl.) b (vl.)

53,12 – 55,2 | 369

sed Brixiae bono pacis retentum. Hic cum dixissent illis verbis Optatum damnationem Caeciliani extenuare voluisse, dictum est eis, ut evidentem Caeciliani damnationem aliunde recitarent, ut ab Optato eam extenuatam posset ostendi, qui apertissime scripserat Caecilianum fuisse purgatum. Hoc cum facere omnino non possent, interiectis atque consummatis omnium morarum superfluis ambagibus apertissime nos adiuvare coeperunt. Tamquam enim a nobis essent instructi vel tamquam nobiscum ad innocentiam Caeciliani defendendam declarandamque delecti, cum quaereretur ab eis, ut si possent ostenderent, quod dicebant, posteriore iudicio Caecilianum ab imperatore damnatum, cuius imperatoris litteras legeramus quae illum ostenderant absolutum, protulerunt libellum maiorum suorum ad eundem Constantinum imperatorem datum, quo apertissime demonstrarant illius iudicio se potius fuisse damnatos. Contigit enim eis apud imperatoriam potestatem quod inimicis sancti Danihelis, qui hoc ab eisdem leonibus passi sunt quod pati voluerant innocentem. Hic cum breviter admonuissemus illum libellum pro nobis contra se potius recitasse, aliud addiderunt, proferentes eiusdem imperatoris litteras ad pe 156 Verinum vicarium datas, ubi eos graviter detestatus et domini iudicio, qui iam in eos coeperat vindicare, dimittens ignominiosissima indulgentia de exilio relaxavit. Ita manifestissime constitit non solum nullam Caeciliani damnationem fuisse postea consecutam, verum etiam eius absolutionem atque purgationem et *poena illorum pl 686 et detestabili indulgentia fuisse firmatam. Haec tam excellentia documenta, quod fatendum est, non habebamus in manibus, sed forsitan, si alicubi esse audiremus, unde nobis gratis dari non possent, quolibet praemio perveniremus ut nobis *describenda permitterentur. Quantum autem daremus, si venale proponeretur, ut pro nobis etiam ab ipsis adversariis legerentur? 55. Quid videtur addi iam posse, ut nos cumulatius adiuvarent? Et tamen adXXXII. diderunt. Commemoraverunt enim causam Felicis Aptugensis, a quo Caecilianus

54,14 Brixiae…retentum] cf. Optat. 1,26,1 (SChr 412, 228) 17 Caecilianum…purgatum] cf. Optat. 1,25,1 (SChr 412, 226) 26sq. inimicis…innocentem] cf. Dan. 6,24 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 14 Brixiae A α (pc. C) β γ P edd (exc. pe); Brixae (cf. b 3,38,14) C (ac.) pe | recitatum X | hic] hoc P am er lo (vl.) | dixisset α β ‖ 15 voluisset B ‖ 16sq. quia (apertissime om.) B β ‖ 17 scribserat A | hoc] enim add. P am er ‖ 20 delecti om. P am er ‖ 21 quaererent M | ostendere M ‖ 24 demonstrarant A α (ac. B; pc. P1) pe; demonstrarent P1 (ac.) γ P edd (exc. pe); demonstrabant B (pc.) β ‖ 26 inimici γ (exc. c); inimicus M | lenonibus M ‖ 26sq. quod … innocentem om. P am er ‖ 26 voluerunt M 27 se om. Ar X ‖ 28 aliud] alias P am er lo | proferentes A (ir. mp.) γ ma pe; om. P am er lo; parentes α (ac. B); pariter B (pc.) β ‖ 29 detestatur P edd (exc. pe) ‖ 32 poena pe; poenam codd edd (exc. pe) ‖ 33 et om. γ | detestabilem indulgentiam B β P am er; detestabili indulgentiam lo ‖ 34 habeamus M | fortasse γ (exc. c) ‖ 35 dari om. X | quolibet praemio] per quaelibet praemia P am er praeveniremus P am ‖ 35sq. describenda pe; scribenda codd edd (exc. pe) 55,1 quid] qui α (ac. B) | nos] vos M | tamen] tantum P am ‖ 1sq. addiderunt] adiuverunt P 2 Aptucensis A; Aptugnensis P edd (exc. pe)

3,536 3,537 16

20 3,515 3,543 25 3,546; b 3,40 3,543 3,548 AU 31

35

3,553; b 3,41

370 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

3,515 5 3,559

10 3,557

3,555 16 3,557

20 3,555 3,557

25

fuerat ordinatus, cui Felici traditionis crimen intenderant. Absoluto autem Caeciliano cum perficiendae instaretur unitati, quaestionem de isto Felice commoverant eo modo posse arbitrantes Caecilianum iam purgatum alienis criminibus inretiri. Etiam haec ergo causa Felicis discussa est proconsulari iudicio, ubi liquidissime innocentia Felicis apparuit. Sed quoniam quidam Ingentius, qui eodem iudicio adversum Felicem falsum se fecisse confessus est, nec puniri facile debuit, ubi causa episcopi vertebatur, nec facile a proconsule dimitti potuit tanti criminis reus nisi imperatore consulto, quo instante illa omnia gerebantur, rettulit inde pro consule et rescripsit imperator, ut ad eius comitatum idem Ingentius mitteretur, volens maiores istorum, a quibus cotidie interpellabatur, in praesentia confutari, nihil tamen dubitans de purgatione, immo eam verborum quoque suorum manifestatione con- pe 157 firmans, sicut rescriptum eius ostendit. Haec nos omnia documenta causae Felicis in manibus habebamus et disposueramus tradere recitanda. In quo ipsi nos praevenerunt et easdem imperatoris litteras de Ingentio ad se mittendo priores protulerunt et recitaverunt, iam fortasse nobis ea non recitaturis, quia sufficere putabamus etiam causam Caeciliani ita peractam esse, ut nihil amplius exigi videretur. Sed adversariis nostris id agentibus, ut persecutio, quam maiores eorum apud imperatores nostris maioribus fecerant, et eorum calumniae superatae cumulatius apparerent, quid faceremus nisi oblata libenter accipere et gratias domino in omnibus agere? Constantini ergo litteras ipsi protulerunt, ipsi recitaverunt. Incredibile videtur esse quod dico, sed gesta testantur: Conscriptae sunt eorum prosecutiones, tenentur suscriptiones. Ipsi, inquam, recitaverunt Constantinum *rescripsisse, quod Aelianus pro consule in causa Felicis 〈audientiam〉 praebuerit conpetentem et quod a crimine traditionis innocentem Felicem fuisse constiterit, sed Ingentium ad comitatum suum

55,24–30 quod…voluisse] litterae Constantini proconsuli Probiano datae (Maier I, 24, p. 189–192) A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 3 crimen traditionis tr. Ar X | intenderat A α (ac. B) c X; intendant M ‖ 4 instauretur C (ac.) B (ac.) H (ac.); instauraretur B (pc.) H (pc.) b ‖ 5 arbitrantes posse tr. P am er lo | iam] ut α (ac. B); om. B (pc.) β ‖ 6 etiam … causa] causa ergo haec P am er | ergo om. X ‖ 7sq. apparuit … Felicem om. P am er 7 quidem α β | eodem D Bo P2 Ar P am er pe; eidem A α (ei ac. P1) β c X lo ma ‖ 10 rettulit A pe; retulit α β γ P edd (exc. pe) | consul B (pc.) β γ P am er ma ‖ 11 Vigentius P am er ‖ 12 confutare B (pc.) β 13 quoque om. γ ‖ 14 eius] est M | causae P edd; causa A α β γ ‖ 16 Vigentio P am er ‖ 17 nos ea non recitaturi β | non om. P am er | recitaturus α (recitaturi pc. B) ‖ 19 prosecutio P am er | quam] quae per P am er lo | imperatores] nostros add. P am er ‖ 19sq. maioribus nostris tr. P am er lo 20 fecerant om. A (ac.) α (ac. B) γ; fecerunt B (pc.) β ma pe; acta est P am er lo | calumnia superata cumulatius apparuit (apparuerit er) P am er ‖ 21 gratia A (ac.) ‖ 22 protulerunt vl. H; retulerunt H ‖ 23 eorum sunt tr. H | persecutiones M Ar X ‖ 23sq. subscriptiones A (pc.); subscriptae P am er ‖ 24 rescripsisse scripsi; suscripsisse A α β γ P am er pe; scripsisse lo ma | Aelianus] alienus B β; Heliano P am er ‖ 25 consulem γ (exc. c); consul B (pc.) β lo | audientiam (cf. Aug. epist. 88,4,14 (CSEL 34, 410,14); Aug. epist. 141,10 (CSEL 44, 244,12)) edd (exc. am); om. codd am | praebuere P am | criminibus P am er lo ‖ 26 Felicem om. Bo | Vigentium P am er

55,3 – 56,15 | 371

pl 687

XXXIII. (lo) pe 158

XXXIII. (am)

propterea mitti voluisse, “ut his”, inquit, “qui in praesentiarum agunt et diuturnis diebus interpellare non desinunt, praesentibus et coram adsistentibus apparere et intimari posset frustra eos Caeciliano invidiam *conparare et adversus eum violenter insurgere voluisse.” Ipsi recitaverunt. Quis nostrum hoc auderet optare, ut, quos iniquitas fecerat nostros accusatores, eos veritas nostros faceret defensores? Sic et illum Balaam, quem temporibus antiquis ad maledicendum dei populum conduxit iniquitas, benedicere conpulit veritas. 56. Sicut autem ordo consulum ostendit, quem tunc considerare temporis angustia non sinebat – neque enim praesto erant libelli, qui consulares vocantur. Aut quisquam eos rem tam inanem crederet obiecturos, ut respondere nos vellent, quid misso Ingentio gestum fuerit vel utrum omnino sit missus Ingentius, cum et innocentiam Felicis proconsularis sententia declaraverit et eandem sententiam responsio imperatoris ab ipsis prolata et recitata firmaverit, et magis utique ipsi protulissent, si quid misso Ingentio pro se gestum fuisse confiderent? –, sicut ergo consulum ordo declarat, primo Caecilianus episcopali iudicio Miltiadis est absolutus, deinde non post longum tempus Felicem proconsulari iudicio constitit innocentem, ac sic postea Caecilianus etiam ab imperatore inter partes cognoscente purgatus est, deinde post aliquot annos adversarii eius ignominiosa illa indulgentia relaxati sunt. Nam Miltiades iudicavit Constantino ter et Licinio iterum consulibus vi Nonas Octobres. Aelianus pro consule causam Felicis audivit Volusiano et Anniano consulibus xv Kalendas Martias, id est post menses ferme quattuor. Constantinus ad Eumalium vicarium de purgatione Caeciliani scripsit Sabino et Rufino consulibus iiii

32 Balaam] cf. Num. 23 56,12sq. nam…Octobres] cf. iudicium Miltiadis (Maier I, 18, p. 153–158); 2.10.313 13sq. Aelianus…quattuor] cf. litterae Constantini proconsuli Probiano datae (Maier I, 24, p. 189–192); 15.2.314 (recte 15.2.315) 14–16 Constantinus…octo] cf. litterae Constantini Eumalio datae (Maier I, 27, p. 196–198); 10.11.316 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 27 iis P1 | diuturnis (cf. b 3,41,18) codd (diutius M) am er ma; diturnis lo; diurnis pe ‖ 28 sinunt H apponere α (ac. B); apponi B (pc.) β ‖ 29 intimare P am er | possit lo | conparare (cf. b 3,41,20) scripsi; conparasse codd (-arass- ir. A) edd | adversos A; adversum P2 Ar X ‖ 30 hoc nostrum tr. P auderet optare] non audire optaret P am er ‖ 31 faceret B β; fecerit P am er | nostros fecerat tr. Ar X accusatores … veritas] impugnatores aequitas P am er lo | sic] sed Bo; sicut P am er lo ‖ 32 quem om. Ar X ‖ 33 compulsit H; copulat M 56,1 consilium D Bo P2 Ar ‖ 1sq. angustia considerare temporis (temporibus P2 Ar) tr. γ (exc. c) 1 temporibus α ‖ 1sq. angustiae (angustia er) temporum non sinebant (sinebat am er) P am er 3 eos] eorum M ‖ 4 Vigentio P am er | Vigentius P am er ‖ 6 et2] quod P am er ‖ 7 Vigentio P am er ‖ 8 Melchiadis γ (exc. c) P am er ‖ 8sq. absolutus est tr. γ (exc. c) ‖ 9 proconsulis P am er 10 sic om. X; si α (ac. B) ‖ 11 quot A α (ac. B) γ; quatuor ma | annos aliquot tr. b M; annum P am er; quartum annum lo | indulgentia illa tr. X ‖ 12 Melchiades D Bo P2 P am er; Melchiadis Ar X | ter] tertium er | Luciano P am er | vi om. P am er ‖ 13 nonis er | octobris B (pc.) P1 β Bo X P am er lo Helianus P am er lo | consul A (pc.) B (pc.) β γ P edd (exc. pe) | Nolusiano am ‖ 14 Martii γ ‖ 15 Eumalium] Romalium P am er

30

3,553.557 3,559 3,548 7 3,320.402 3,559 3,515 3,548 3,320.402 3,559 3,515 15

372 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

3,548

20

5

10

15

Idus Novembres, id est post biennium et menses prope octo. Et idem imperator ad *Verinum vicarium de illorum exilio soluto et eorum furore deo vindici dimittendo litteras dedit Crispo et Constantino iterum consulibus iii Nonas Maias, id est post quartum annum et mensem ferme sextum. Unde sine ullis ambagibus liquidissime pe 159 constat sive misso ad comitatum Ingentio sive non misso nihil postea contra Caecilianum fuisse iudicatum, immo eum iudiciis quoque imperialibus victorem adversariorum et persecutorum suorum postea declaratum. 57. Eat nunc pars Donati totiens inprobata, totiens calumniosa, totiens mendax, XXXIIII. totiens confutata, totiens modis omnibus superata atque confusa: adhuc iactet iudicem a nobis fuisse corruptum. Quasi vox alia victis esse consuevit! Prorsus iudex corrumpendus fuit, ut quod ipsi bene egerant illius infirmaret auctoritas. Sed nec male illos egisse dixerim; immo vero optime egerunt, qui contra suos errores pro veritate tanta dixerunt. Nam si causa eorum consideretur, re vera contra ipsos, si autem prosecutiones eorum legantur, magis secundum ipsos iudicavit. An vero in ea causa ille qui medius erat adversaretur nobis, in qua illi qui ex adverso stabant pl 688 dixerunt protulerunt recitaverunt tanta pro nobis? Quid emere a iudice deberemus, quando ab adversariis illa non emimus quae iudicem cogerent, etiamsi ab ipsis accepisset pecuniam, pro nobis ferre sententiam? Quamquam si non eum nossemus deum timentem et iustitiae dilectorem et ab omnibus huiusmodi sordibus alienum, nos in illum talem suspicionem dirigere deberemus, qui nimia patientia cum eos videret premi veritate nec eis videri vellet adversus, nimium patienter pertulit homines per inania vagantes et tam multa superflua dicentes et ad eadem totiens convicta redeuntes, ut gesta tantis voluminibus onerata paene omnes pigeret evolvere et quemadmodum acta causa sit legendo cognoscere. Quod illi utrum magis inopia veritatis an industria calliditatis egerint nescio. Hinc tamen solum causam

16–19 et2 …sextum] cf. litterae Constantini Verino vicario datae (cf. Maier I, p. 240; non exstant); 5.5.321 57,16sq. ut…cognoscere] cf. Aug. epist. 139,3; b praef.

A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) 16 Novembris α (pc. C B) β (pc. H) γ P am er lo ‖ 17 Verinum (cf. 54,29; b 3,40,4) scripsi; Valerium A γ P edd; Valerianum α β | soluti … furori A α (ac. B) | mittendo P am; remittendo er ‖ 18 dederit A α (ac. B) am er; dederat γ | Maii γ ‖ 19 annum quartum tr. b M ‖ 20 Ingentio om. P am er ‖ 21 imperalibus A (ac.) C B (ac.); imperatoriis P am er | victorem] victorum c X; suorum add. D Bo P2 Ar 57,1 eat] et C (ac.) B β | totiens1 … calumniosa om. P am er ‖ 3 quasi] non add. er | alia] illa P am er consueverit γ ‖ 4 ipsi] illi lo | ille bene egerat P am er | confirmaret H ‖ 5 illos male tr. γ | illo α (ac. B) | dixerint P2; dixerunt X ‖ 7 persecutiones P1 M ‖ 8 ille] ipse M | adverso] diverso fortasse melius ‖ 9 pro nobis tanta tr. b M | a] ab P am er ‖ 10 coegerunt P am er ‖ 11 accepissent am 12 et1 D Bo P2 Ar P edd; ut A α (ac. B; pc. P1) c X; aut B (pc.) β | delictorem A (pc.) ‖ 13 in illum] nullam P am er | diligere P am er | nimia patientia del. pe ‖ 14 protulit M ‖ 16 conficta P am er | pene A 17 sit causa tr. P am er lo | legendi M | quo M ‖ 18 egerunt D Bo P2 Ar P am; et add. M | tamen] non add. D Bo | solam P am; suam er

56,16 – 58,15 | 373

tam pessimam utcumque adiuvare potuerunt, quam potius deserere debuerunt. Denique si in illos qui egerunt intendant ceteri accusationem eosque potius asserant a nobis fuisse corruptos, ut tot prosecutionibus vel a se prolatis lectionibus sic adiuvarent causam nostram, sic perimerent suam, nescio quemadmodum se possint defendere et ab ista suspicione purgare, nisi forte dicant: ‘Si corrupti essemus, causam tam malam et per nos et per illos convictam cito etiam finiremus. Nunc vero vel inde credite nos ex animo adfuisse et aliquid prodesse voluisse, quod multum loquendo egimus, ne quod actum est facile legeretur et nos esse victos cito cognosceretur.’ Si hoc ab eis non fieret, nec ipsis nec nobis iurantibus forsitan crederetur illa, quae pro nobis contra se et tam multa dixerunt et tam multa legerunt, gratis eos nobis omnia praestitisse. Nec tamen ipsis, sed deo potius hinc agimus gratias. Ut enim illa omnia vel loquendo vel legendo pro causa nostra promerent atque propalarent, veritas eos torsit, non caritas invitavit. 58. Quapropter, fratres, si tamen non irascimini quia fratres vocamus – illi enim, XXXV. cum hoc a nobis audirent, iniuriam sibi fieri apud acta dixerunt nec mandato nostro ammoniti, ubi hoc ex propheta testimonium positum est, recolere potuerunt deum praecepisse: Dicite: Fratres nostri estis, 〈his〉 qui vos oderunt et qui vos detestantur, ut nomen domini honorificetur et appareat illis in iucunditate, ipsi autem erubescant –, ergo iam, fratres, appareat vobis nomen domini in iucunditate, quod super nos invocatum est et cuius utrique sacramenta portantes non inmerito dicimur fratres. pe 161 Iam pacem amate, consuetudinem litigiosam et calumniosam iam saltem convictam confusamque relinquite nec ipsos oderitis, quando ad nos correcti transeunt, sed quando in errore nefario permanentes vos adhuc usque seducunt. Nec sibi ipsi magni videantur, quod eis honorem in unitate deferimus quem possideant liberandi; pl 689 hunc enim habentes extra unitatem magis sunt inde damnandi. Signa quippe militaria perniciosius ab usurpatoribus habentur quam si omnino non haberentur nec tamen eis correctis et in castra imperatoris redactis illa franguntur aut abolentur, sed eos, quos antea prodebant atque puniebant, iam ornare incipiunt et munire. Quid

pe 160

58,4sq. Is. 66,5 6sq. quod…est] cf. Iac. 2,7 A α (C B P1) β (H b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) ‖

58,2 au- des. H

19 tamen M | potuerint H | debuerunt] potuerunt P am; putaverunt er ‖ 20 egerunt] crediderunt Bo potius om. P ‖ 21 persecutionibus am | a2] per add. X ‖ 22 possent P1 (ac.) P am er lo ‖ 23 purgare suspicione tr. Ar X ‖ 24 convicta P am lo | finiremus] finieremus P am ‖ 26 egimus om. P1 legeretur] laberetur B (pc.) b M; gereretur P am er | cito] facile P ‖ 26sq. cognoscerent P2 ‖ 27 crederentur P am er ‖ 28 contra se pro nobis tr. β ‖ 29‒31 ut … invitavit om. Bo 58,3 dominum β ‖ 4 his lo ma pe; om. codd am er | detestantur … oderunt tr. Bo ‖ 5 honorificetur et] honorifice P am er ‖ 6 fratres om. Bo ‖ 7 dicimus α (ac. B) M ‖ 8 et litigiosam calumniosam tr. α (ac. B); calumniosam et litigiosam tr. A (ac.) P edd (exc. pe); et litigiosam calumniam B (pc.) β 9 neque γ (exc. c) | ipsos] eos P am er lo | odieritis A α (ac. B) pe | nos] vos P am er ‖ 10 ipsi sibi tr. P2 (ac.) X P am er lo ‖ 12 quoque P1 ‖ 13 usurpantibus M ‖ 14 obolentur P1 ‖ 15 ordinare γ (exc. c) | et] atque γ

20

25

30

1,55,106

5

10

15

374 | Augustinus, Ad Donatistas post collationem

adhuc attenditis ad eorum insanas querellas et vana mendacia? Nocte causa finita est, sed ut nox finiretur erroris; nocte dicta sententia est, sed fulgens lumine veritatis. Inclusos se tamquam in carcere fuisse conquesti sunt; ibi et nos eramus: aut utrisque facta est iniuria aut utrisque adhibita diligentia. Sed quomodo dicamus 20 iniuriam, quando in tam spatioso et lucido et refrigeranti loco nos fuisse recolimus? Aut quomodo erat carcer, ubi erat et iudex? Postremo clausum fuisse nos nesciebamus, qui simul intus eramus. Ipsi unde sciunt, nisi quia fugere fortasse voluerunt? Sed quis non videat, quod ista inania et ridenda potius quam refellenda de tali pl 690 cognitore non dicerent, si pro sua causa possent validum aliquid invenire quod 25 dicerent? Scimus quam multi vestrum et forte omnes aut paene omnes dicere soleatis: ‘O si in unum locum convenirent, o si aliquando conferrent atque illis disputantibus veritas appareret.’ Ecce factum est, ecce convicta est falsitas, ecce apparuit veritas. Quid adhuc fugitur unitas, quid adhuc contemnitur caritas? Quid nobis est per nomina hominum dividi? Qui nos creavit unus est deus, qui nos pe 162 30 redemit unus est Christus, qui nos consociare debet unus est spiritus. Iam nomen domini honoretur et appareat vobis in iucunditate, ut agnoscatis fratres vestros in ipsius unitate. Iam in prosecutionibus episcoporum vestrorum qui nos separabat error est victus: aliquando in cordibus vestris vincatur et diabolus et gregi suo collecto atque pacato sit propitius qui hoc praecepit Christus.

30sq. iam…iucunditate] cf. Is. 66,5 34 qui…Christus] cf. Eph. 2,14

A α (C B P1) β (b M) γ (c D Bo P2 Ar X) P edd (am er lo ma pe) ‖ index librorum

33sq. et2 … Christus] Barthol. Millel.

16 quaerellas A ‖ 17 nox] nos A α (ac. B); vox M | noctem C | est sententia tr. P ‖ 18 et tamquan in carcere se P am er lo | fuisse om. Ar X; fuissent B (pc.) β | conquesti om. M | ubi P2 ‖ 19 dicimus P2; dicemus X ‖ 21 clausos B (pc.) β γ (vl. c D P2 Ar) P edd (exc. pe) ‖ 22 qui … quia] sed qui P am er 23 sed … quod om. er | quis] qui P am | videat] vi P am ‖ 24 dicerent] cognitore add. X | si] sed X P am ‖ 24sq. validum … dicerent om. M ‖ 25 pene A | dicerere am ‖ 26 in om. P1 ‖ 28 veritas] caritas X | quid1 … unitas om. P am er lo ‖ 29 nobis] vobis M; opus add. pe | hominum nomina tr. P edd (exc. pe) ‖ 29sq. unus … redemit om. P am er lo ‖ 29 nos2] vos M ‖ 30 sociare P am er lo spiritus] Christus P am er ‖ 31 vobis appareat tr. β | cognoscatis P am er lo ‖ 32 persecutionibus X 32sq. error qui nos separabat tr. er lo; qui error vos separabat P am ‖ 32 separabit α (ac. B) 33 error est] errores C (ac.) B (ac.); errore C (pc.) P1 | et1 om. X ‖ 34 praecipit β | Christus] explicit liber beati (sancti P1) Augustini (Angust. C; episcopi add. P1 b) contra partem Donati post (pos B) gesta (deo gratias semper add. A C B; amen add. C B) add. A α b; explicit liber sancti Augustini (episcopi add. X) contra Donatistas add. D Bo Ar X; nullum titulum praebet P2; beatissimi Augustini catholicae ecclesiae doctoris celeberrimi liber contra partem Donati post collationem explicit feliciter. Laus deo Amen add. M; (amen praem. P) sancti Augustini episcopi liber contra Donatistas post collationem explicit add. P am; libri ad (contra er) Donatistas post collationem finis add. er lo

Literaturverzeichnis ALEXANDER, J.S., A Note on the Interpretation of the Parable of the Threshing Floor at the Conference of Carthage of a.d. 411, JThS 24 (1973), 512–519. ALEXANDER, J. S., The Motive for a Distinction between Donatus of Carthage and Donatus of Casae Nigrae, JThS 31 (1980), 540–547. ALEXANDER, J. S., Methodology in the Capitula Gestorum Conlationis Carthaginiensis, StPatr 27 (1991), 3–8. ALEXANDERSON, B., Adnotationes criticae et interpretationes in libros aliquot Augustini contra Donatistas, Electronic Antiquity 5,3 (2000) (https://scholar.lib.vt.edu/ejournals/ElAnt/V5N3/alexanderson.html). ALEXANDERSON, B., Gesta collationis Carthaginiensis: loci nonnulli cum editione Lancelii comparati, Augustinanum 42 (2002), 415–444. ALEXANDERSON, B., Le Breviculus d’Augustin et les Gesta Collationis Carthaginiensis: les tendances du résumé d’Augustin, in: I Concili della cristianità occidentale. Secoli III-V. XXX Incontro di studiosi dell’antichità cristiana. Roma, 3–5 maggio 2001, Roma 2002, 289–299. ALEXANDERSON, B., Collatio Carthaginiensis, Konferensen i Karthago år 411, Kyrohistorisk årsskrift 102 (2002), 9–21. BALUZIUS, St., Nova collectio conciliorum. Stephanus Baluzius Tutelensis in unum collegit, multa notatu dignissima nunc primum edidit, notis illustravit, reliqua emendavit vetustissima exemplaria manuscripta. Tomus primus, Paris 1683, coll. 117–150. BARNES, T. D., The Beginnings of Donatism, JThS 26/1 (1975), 13–22. BISCHOFF, B., Die Abtei Lorsch im Spiegel ihrer Handschriften, Lorsch 21989 (Geschichtsblätter Kreis Bergstraße. Sonderband 10). BISCHOFF, B., Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jahrhunderts (mit Ausnahme der wisigotischen), Teil III: Padua–Zwickau. Aus d. Nachlass hrsg. v. Birgit EBERSPERGER, Wiesbaden 2014. COURCELLE, P., (Rezension zu LANCEL I–II), RPh, 3e série, 48 (100e de la collection) (1974), 158. DE VEER, A., (Rezension zu LANCEL I–II), RÉA 19 (1973), 353–355; (Rezension zu CCSL 149A), RÉA 22 (1976), 347–353; (Rezension zu LANCEL III), RÉA 22 (1976), 353. DUPIN, L. E., De schismate Donatistarum libri septem. Quibus accessere historia Donatistarum una cum monumentis veteribus ad eam spectantibus, nec non geographia episcopalis Africae opera et studio Ludovici Ellies Dupin, cum ejusdem notis et aliorum in hac nova editione subjectis, Paris 1702, 225–317. FINAERT, G. – LAMIRANDE, E. (Hrsg.), Œuvres de Saint Augustin. Trad. de G. Finaert. Introd. et notes par E. Lamirande, Breviculus collationis cum Donatistis, Ad Donatistas post collationem. Sermo ad Caesariensis ecclesiae plebem. Gesta cum Emerito Donatistarum episcopo. Contra Gaudentium Donatistarum episcopum libri duo (Bibliothèque Augustinienne 32, Quatrième série: Traités anti-donatistes. Volume V), Paris 1965. FOURNIER, E., Victor of Vita and the Conference of 484: A Pastiche of 411?, StPatr 62 (2013), 395–408. GRAUMANN, Th., Upstanding Donatists: Symbolic Communication at the Confernece of Carthage, ZAC 15 (2011), 329–355. HÄSE, A., Mittelalterliche Bücherverzeichnisse aus Kloster Lorsch. Einleitung, Edition und Kommentar, Wiesbaden 2002 (Beiträge zum Buch- und Bibliothekswesen 42). HSZ = HOFMANN, J.B. – SZANTYR, A., Lateinische Syntax und Stilistik, München 1965 (Handbuch der Altertumswissenschaft 2,2,2).

https://doi.org/ 9783110471564-005

376 | Literaturverzeichnis

HOGREFE, A., Umstrittene Vergangenheit. Historische Argumente in der Auseinandersetzung Augustins mit den Donatisten, Berlin-New York 2009 (Millennium-Studien zu Kultur und Geschichte des ersten Jahrtausends n. Chr. 24). KAUTZ, M., Bibliotheca Laureshamensis digital. Paris, Bibliothèque nationale de France. Latin 1546, Heidelberg 2014 (http://digi.ub.uni-heidelberg.de/sammlung50/werk/pdf/bnf_lat1546.pdf). KAUTZ, M., Bibliothek und Skriptorium des ehemaligen Klosters Lorsch: Katalog der erhaltenen Handschriften, 2 Bde., Band 1: Alba Iulia – Vat. Pal. lat. 202, Wiesbaden 2016. LAMIRANDE, É., Études sur l’ecclésiologie de saint Augustin, Ottawa 1969. LAMIRANDE, É., (Rezension zu Lancel I–II), Revue de l’Univ. d’Ottawa 44 (1974), 417–425 (cf. RÉA 21, 1975, 384–385). LANCEL I = LANCEL, S., Actes de la conférence de Carthage en 411, Tome I. Introduction générale, Paris 1972 (SChr 194). LANCEL II = LANCEL, S., Actes de la conférence de Carthage en 411, Tome II. Texte et traduction de la capitulation générale et des Actes de la première séance, Paris 1972 (SChr 195). LANCEL III = LANCEL, S., Actes de la conférence de Carthage en 411, Tome III. Texte et traduction des Actes de deuxième et de la troisième séance, Paris 1975 (SChr 224). LANCEL IV = LANCEL, S., Actes de la conférence de Carthage en 411, Tome IV. Additamentum criticum, notices sur les sièges et les toponymes, notes complémentaires et index, Paris 1991 (SChr 373). LANCEL, S., Gesta conlationis Carthaginiensis anno 411. Accedit sancti Augustini breviculus conlationis cum Donatistis, cura et studio S. Lancel, Turnholti 1974 (CCSL 149A). LIEBS, D., Lateinische Rechtsregeln und Rechtssprichwörter, München 72007. LÖFSTEDT, B., Notizen zu den «Gesta Conlationis Carthaginiensis», Orpheus 11 (1990), 329–330. MAIER, J.-L., L’Épiscopat de l’Afrique Romaine Vandale et Byzantine, Neuchâtel 1973 (Bibliotheca Helvetica Romana 11). MAIER I = MAIER, J.-L., Le dossier du Donatisme. Tome I: Des origines à la mort de Constance II (303– 361), Berlin 1987 (TU 134). MAIER II = MAIER, J.-L., Le dossier du Donatisme. Tome II: De Julien l’apostat à Saint Jean Damascène, Berlin 1989 (TU 135). MANDOUZE, A., Prosopographie de l’Afrique chrétienne (303-533), Paris 1982 (Prosopographie chrétienne du Bas-Empire 1). MANSI, J. D., Sacrorum conciliorum nova amplissima collectio, Tomus IV, Florentiae 1760. MARTIN, R. M., Œuvres de Robert de Melun, Tome I, Questiones de divina pagina. Texte inédit, Louvain 1932. MASSON, J., Gesta collationis Chartagini habitae, Papirii Massoni studio atque opera nunc primum in lucem editum, Parisiis 1588. PETITMENGIN, P., (Rezension zu LANCEL I–II / CCSL 149A), REL 52 (1974), 458–461; (Rezension zu Lancel III), REL 54 (1976), 408–410. PETITMENGIN, P., Recherches sur Augustin et le livre antique, in: P. LARDET (Hrsg.), La tradition vive. Mélanges d’histoire des textes en l’honneur de Louis Holtz, Turnhout 2003, 3–14. PETSCHENIG, M., Sancti Aureli Augustini scripta contra Donatistas Pars III, CSEL 53, Wien-Leipzig 1910. PINKSTER, H., Word Order in the Late Latin Gesta conlationis Carthaginiensis, in: L. CALLEBAT (ed.), Latin vulgaire – latin tardif IV: Actes du 4e Colloque Internationals sur le Latin Vulgaire et Tardif. Caen, 2-5 septembre 1994, Hildesheim 1995, 549–560. PITHOU, P., Gesta collationis Carthagini habitae inter catholicos et donatistas, Papirii Massoni studio atque opera primum in lucem editum, a P. Pithoeo v. c. cum ms collatum atque emendatum, Parisiis 1596. ROSSI, A., La conferenza di Cartagine 411, Milano 2016 (Letture Cristiane del primo millennio 54).

Literaturverzeichnis | 377

RUSCH, W., The Collatio at Carthage and the Unity of the Church, StPatr 52 (2012), 259–264. STOTZ, P., Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters (5 vol.), München 1996–2004. TAROZZI, S., Archivi e publica fides. Alcune riflessioni sulla autenticità e conservazione degli atti della Collatio Carthaginiensis (CTh. 16,5,55), in: G. CRIFÒ (Hrsg.), XVI Convegno Internazionale in Onore di Manuel J. Garcia Garrido, Napoli 2007, 251–258. TEITLER, H., Notae und Notarii. Tachygraphie und Tachygraphen im 5. und 6. Jahrhundert, in: P. GANZ, (Hrsg.), Tironische Noten, Wiesbaden 1990 (Wolfenbütteler Mittelalter Studien 1), 3–13. TENGSTRÖM, E., Die Protokollierung der „Collatio Carthaginensis“. Beiträge zur Kenntnis der römischen Kurzschrift, Göteborg 1962. TENGSTRÖM, E., (Rezension zu LANCEL I–III), Gnomon 51 (1979), 562–565. TILLEY, M. A., Dilatory Donatists or Procrastinating Catholics: The Trial at the Conference of Carthage, Church History 60 (1991), 7–19. TURNER, C. H., Adversaria Critica: Notes on the Anti-Donatist Dossier and on Optatus Books I, II, JThS 27 (1926), 283–293. VAN NUFFELEN, How Shall We Plead? The Conference of Carthage (411) on Styles of Argument, in: P. GEMEINHARDT – L. VAN HOOF – P. VAN NUFFELEN (Hrsg.), Education and Religion in Late Antique Christianity. Reflections, Social Contexts and Genres, London 2016, 145–158. WEIDMANN, C., Zur Verbreitung und Überlieferung des augustinischen Breviculus collationis, in: I Concili della cristianità occidentale. Secoli III-V. XXX Incontro di studiosi dell’antichità cristiana. Roma, 3–5 maggio 2001, Roma 2002, 301–316. WEIDMANN, C., Prolog und Verweissystem in Contra sermonem Arrianorum. Edition eines nicht erkannten Augustinustexts, Wiener Studien 119 (2006), 173–197. WEIDMANN, C., Recording and Reporting the Gesta Collationis, in: A. DUPONT – M. A. GAUMER – M. LAMBERIGTS, The Uniquely African Controversy. Studies on Donatist Christianity, Leuven u.a. 2015 (Late Antique History and Religion 9), 85–100. WEIDMANN, C., Emerito e la «Neutra electio» dei Cattolici (Atti 3,188,1), in: ROSSI, La Conferenza di Cartagine, 1133–1136.

Abkürzungsverzeichnis b cap. d edict. cogn. epist. Marcelli nom. ep.

Augustinus, Breviculus collationis (p. 269–307) Capitula Marcelli (p. 34–74) Ad collationem post gesta (p. 325–374) edictum cognitoris (p. 187–189) epistula Marcelli (p. 33f.) nomina episcoporum (p. 33)

Auf den Text der Gesta collationis Carthaginensis wird mit Angabe von Tag, Kapitel und Zeile verwiesen (z.B. 3,99,8).

Abkürzungen im textkritischen Apparat ac. add. cett cf. codd del. e.g. eras. exc. exp. f./ff. ir. iter. litt. lnp. mg. mp. om. p. pc. praem. ras. sim. sc. sl. sq. tit. tr. uv. vl.

ante correcturam addidit/addiderunt ceteri confer codices delevit/deleverunt exempli gratia erasit/eraserunt excepto/exceptis expunxit/expunxerunt folium/folia in rasura iteravit/iteraverunt littera/litterae legi non potest in margine manu posteriore omisit/omiserunt pagina/paginae post correcturam praemisit rasura simile/similia scilicet supra lineam sequens/sequentes titulus transposuit/transposuerunt ut videtur varia lectio

https://doi.org/ 9783110471564-006

Abkürzungsverzeichnis | 379

Sonstige Abkürzungen und Zeichen [] 〈〉 *

an. des. inc. LXX Vulg. v.

Tilgung (im kritischen Text) Ergänzung (im kritischen Text) Konjektur (im kritischen Text) Orthographische Korrekturen, Adaptierungen von Eigennamen sowie Lesarten von am im Breviculus collationis werden nicht als Konjekturen gekennzeichnet. annus, anni desinit incipit Septuaginta Vulgata vide

Zeitschriften, Reihen etc. ACO BA CCSL CPL CSEL HSz JThS MiAg PL PLS REL RPh SChr StPatr ThlL TU

Acta conciliorum oecumenicorum Bibliothèque Augustinienne Corpus Christianorum. Series Latina Clavis Patrum Latinorum Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum HOFMANN – SZANTYR, Lateinische Syntax und Stilistik The Journal of Theological Studies Miscellanea Agostiniana Patrologia Latina Patrologiae Latinae Supplementum Revue des Études latines Revue de philologie, de littérature et d’histoire ancienne Sources chrétiennes Studia patristica Thesaurus linguae Latinae Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur

Index Auf die Einleitungsteile wird mit p. verwiesen. Zu den weiteren Zitierkonventionen s. oben S. 378.

1 Bibelstellen Gen. 6–8: d 27,2 8,6: b 3,16,26 8,20: b 3,16,29 19: d 27,3 19,7: 3,242,11 22,16–18: 1,55,26 22,18: 3,55,11 26,3–5: 1,55,31 28,14: p. 26; 1,55,36 Lev. 10,9: 3,258,54 26,11f.: 3,258,180 Num. 16: d 27,3 16,26: 3,258,177 23: d 55,32 Deut. 29,29 (29,28 LXX): 3,258,127 Ios. 2: b 3,25,27 1 Reg. 15: d 29,14 15f.: d 31,31 16,7: 3,258,129 3 Reg. 2,27: p. 7; 3,258,143 13,11–28: 3,258,92; d 29,1 13,18: 3,258,94 19: 3,258,95; d 29,10 19,18: d 29,13 Iob 2: cap. 3,301; b 3,22,12 Ps. 2,7f.: 1,55,67 25,4: b 2,1,4; b 3,18,10.12; d 7,12 25,4f.: 2,4,2 25,5: d 7,10 36,37: d 14,22 41,9: d 16,10 43,22: 3,258,128 49,1f.: 1,55,74 49,2: 1,55,83f. 71,8–11: 1,55,70 91,3: d 16,11 100,1: d 8,17; d 27,22 132,1: 1,18,118 Prov. 10,19: 2,29,1 Cant. 4,7: 3,258,34 Sap. 2,24: 1,55,179

https://doi.org/ 9783110471564-007

Sir. 13,21 (13,17 LXX): 3,258,62 20,32 (20,30 LXX): 2,30,2 34,30: 1,55,231 41,17 (41,14 LXX): 2,30,2 Is. 1,11–15: 3,258,104 2,2: 3,20,9 14,19–21 (LXX): p. 7; 3,258,140 35,3–6: 3,258,26 35,9f.: 3,258,32 38,8: 3,258,31 49,6: 1,55,49 52,1: 3,258,22; b 3,16,24; d 11,3.21; d 12,8 52,7: 1,55,124 52,10: 1,55,47 52,11: 3,258,179; b 3,18,3; d 7,4 54,1–5: 1,55,39 54,4: p. 26 62,11f.: 3,258,24 65,5: d 7,6 66,3: 3,258,112 66,5: 1,18,116f.; 1,55,106; d 58,4.30 66,6–24: 1,55,108 Ier. 16,19: p. 26; 1,55,58 23,28: 3,258,60; b 3,10,33; d 13,11 Ez. 9,4: b 3,17,17 18,4.20: d 9,18 22,18–22: 3,258,77 22,19: p. 26 22,26: 3,258,56 26,9: p. 12 Dan. 6,24: d 54,26 Os. 2,4f. (2,6f. LXX): p. 7; 3,258,138 9,4: 3,258,98 Am. 7,10: 3,258,100 7,12: 3,258,101 Soph. 2,11: p. 26; 1,55,63 Agg. 1,13 (LXX): d 30,14 1,14f. (LXX): d 30,8 2,1–7 (LXX): d 30,15 2,4f. (LXX): d 30,34; d 31,13; d 32,1

Index | 381

2,10–14 (LXX): d 31,2 2,14 (LXX): 3,258,115; d 31,41; d 32,3.8.11; d 35,14 2,15–19 (LXX): d 32,11 Mal. 1,6f.: 3,258,116 1,7: p. 26 1,10f.: p. 26; 1,55,53 2 Macc. 6: b 3,25,36 Mt. 2,1–19: d 17,34 3,12: 1,55,131; 3,222,6; 3,261,15; 3,262,3; d 14,4 5,9: 1,16,67; d 37,1 5,10: d 22,3 6,9: 3,242,26 7,16–20: cap. 3,309; cap. 3,373 8,29: 1,55,220; 3,258,165; b 3,12,11 10,3: d 17,27 13,24–30: 1,55,131; 3,222,6; d 6,8 13,29: d 8,8; d 28,6.15; d 35,5 13,30: b 3,19,3; d 8,7; d 11,4 13,36–43: d 6,8 13,37–39: 3,258,43 13,38: 3,258,46; 3,274,3; 3,278,2; b 3,10,29; b 3,15,15; d 9,7 13,47f.: 1,55,131; 3,222,6; 3,258,62 13,47–50: b 3,10,25; d 6,15; d 11,16; d 36,7 22,11–13: 3,258,70 22,12f.: d 27,4 22,13: d 27,12 22,14: d 27,13 23,9: cap. 3,222; 3,222,1; 3,235,2; 3,242,18f.25; b 3,8,7 25,32f.: d 6,12 25,32–35: 1,55,131 26,6–13: d 37,15 26,21: 3,258,132 26,25: 3,258,132f. 26,26: d 8,18 26,47f.: 3,258,134 27,11: 145,8 27,64: 1,18,18 28,13: 1,18,18 Mc. 3,12: 1,55,220; 3,258,165 14,43: 3,258,134; b 3,12,11 Lc. 1,5–80: b 3,17,12 2,25–38: b 3,17,12 3,17: 3,261,15; 3,262,3 4,34.41: 1,55,220; 3,258,165; b 3,12,11

5,4–10: b 3,16,16 5,6: b 3,16,22 6,15f.: d 17,27 8,28: 1,55,220; 3,258,165; b 3,12,11 22,47: 3,258,134 23,12: d 17,35 24,44–47: 1,55,78 24,46: 1,18,26 24,46f.: 3,230,5 24,47: 1,18,28.41; 1,55,84f.117.143; b 1,7,9; b 3,10,12.19; d 2,5; d 24,3.12; d 50,2 Io. 1,3: 3,274,2 1,10: 3,272,6 3,1–21: d 16,13 3,17: p. 26; 3,265,9; 3,272,9; d 11,12 12,47: p. 26; 3,265,9 13,10: 1,55,176 13,30: 3,258,133 15,19: 3,266,3 17,21: 3,272,7; 3,281,5 17,25: 3,266,1; 3,272,6 18,3: 3,258,134 21,6–11: b 3,16,18 21,11: b 3,16,23 Act. 1,7f.: p. 11; 1,55,90 1,15: 1,55,118 1,15–26: cap. 3,417 2,1–4: cap. 3,417; 1,55,118; d 2,8 8,18–24: 3,258,51 15,1–33: cap. 3,417 19,22: 3,258,51 20,7: d 16,15 Rom. 1,7: d 4,29 1,18: 1,55,215; 3,258,151; b 3,12,2 1,18–24: 3,258,153 1,32: d 8,4 3,19: 3,266,2 6,9: b 3,16,13 10,15: 1,55,124 12,10: 1,16,41 1 Cor. 1,1–7: d 33,9 1,4–7: d 34,8 1,7: d 35,13 1,10: d 33,18 1,10–13: 1,55,96 1,12: d 33,21.22 1,13: d 33,20 3,6f.: 3,242,16

382 | Index

  3,22f.: 3,242,2 4,1: b 3,8,16 4,15: p. 11; cap. 3,239; 3,239,1; 3,242,3f.19f.; b 3,8,14 5,1–5: d 35,3 10,5: d 31,22.24 11,29: d 8,17; d 9,24; d 27,21; d 33,25.27 12,27: 1,18,21 15,11: d 34,6 15,12: d 34,2; d 35,12 15,33: d 35,8 2 Cor. 5,19: 3,272,13; 3,276,1; 3,281,5; b 3,15,20; d 9,14; d 11,11 6,14: 3,258,61; d 8,10f.; d 33,2; d 34,15; d 35,15 6,15: 3,258,61; d 8,12.14 6,16–18: 3,258,180 11,2: 3,258,38 Gal. 6,5: d 9,17; d 48,34 Eph. 2,14: d 58,34 4,25: 1,18,21 5,25–27: 3,258,35 5,27: 3,75,3; 3,249,6 Phil. 1,15: 1,55,178

1,15–17: b 3,11,16 1,18: p. 7; 3,258,138 2,21: d 27,18 Col. 1,6: 1,16,25; 1,55,94.144; b 1,7,8 1,18: 1,18,24 2 Thess. 3,14f.: 3,281,17; d 6,24 1 Tim. 1,20: 3,258,51 5,22: 1,55,227; 3,258,173; b 3,18,2 3,2: 3,249,7 2 Tim. 1,18; 2,16f.: 3,258,51 2,20: d 26,7 2,21: d 26,8 4,9.14.20: 3,258,51 Iac. 2,7: d 58,6 1 Petr. 1,1 : d 4,2 1 Io. 2,15: 3,266,5; 3,272,6.15; d 9,11 2,19: d 9,1 4,5: p. 26; 3,266,5; b 3,15,17 5,19: 3,281,4 Apoc. 1,4: b 3,20,21 1,11: d 4,9 2,2f.: d 37,11 2,23: 3,258,130 3,4: d 4,19

2 Autoren Nicht aufgenommen sind Verweise in den textkritischen Apparaten sowie die Randverweise des Breviculus collationis auf den laufenden Text der Gesta collationis. Fett gedruckt sind jene Stellen, an denen ein wörtliches Zitat vorliegt. Aug. c. Cresc. 3,27,30: cap. 3,355 3,45,49: p. 5 3,70,81: p. 17 c. Emer. 4: p. 14 5: p. 15; 1,16,1–6.15–50 7: p. 15; 1,16,50–77 c. Gaud. 2,4,4: p. 15; 3,258,64; 3,262,3; 3,263,1 1,11,12: b 3,38,15 coll. c. Don. (= b) praef.,4: p. 262 praef.,7: p. 261 1,2: b 1,8,11; b 2,3,18 1,2,2f.: b 1,3,3 1,4: b 2,3,20

1,4,3: b 1,14,40 1,5: b 2,3,4 1,7,7: b 1,8,4; b 1,10,3.20 1,7,16: b 1,10,14 1,8,5: b 2,3,16 1,8,19: p. 263 1,10: b 3,10,2.8 1,10,18: p. 264 1,14: b 3,4,15; d 40,7; d 41,3 1,14,20: p. 15 1,15: b 2,3,8 2,1: d 7,9 2,2: b 2,3,13 2,3: d 42,17 3,2: d 39,16

Index | 383

3,2,5: p. 263 3,2,28: b 3,3,36 3,3,32: p. 8 3,5,6: p. 14 3,6: d 16,19; d 44,13 3,8–23: p. 261 3,8,1f.: p. 261; b 3,24,3 3,9,3: p. 19 3,10: d 13,11; d 42,8 3,10,1: b 3,10,7 3,10,7: p. 261 3,11: d 50,3 3,11,20: d 51,1 3,13: d 51,8 3,15: d 14,1 3,15,11: p. 15 3,16: d 10,3 3,17: d 26,2 3,17,2: p. 263 3,17,4: d 9,18 3,17,5: p. 8 3,18: d 7,7 3,18,5f.: b 2,1,5 3,19: d 12,10 3,20: d 10,3 3,24–43: p. 261 3,24,1: p. 261 3,26: d 19,3 3,27: d 18,1 3,28: d 3,10 3,30: d 19,4 3,30,4.12: b 3,37,2 3,31: d 19,2.6 3,32: d 18,1 3,32,5: d 18,6 3,32,33: p. 20 3,33: d 18,9 3,33,1: p. 263 3,34: d 17,1 3,34,11: d 17,4 3,35,8: d 17,12 3,37,3f.: b 3,39,1 3,36: d 17,23 3,37: d 19,21; d 20,16 3,38: d 17,18; d 54,5 3,38,8: p. 15 3,38,19: p. 19 3,40: d 54,27 3,41: d 19,25; d 55,2

3,41,16–20: p. 17 3,43,4–15: p. 262 cons. evang. 2,20: d 17,33 adv. Don. (= d) 1: p. 5 3,1: p. 15 4,1.10: d 4,26 8,10–14: d 33,3 6,22f.: d 28,1 8,17: d 27,22 10,4: p. 8 14,1: p. 15 16,7; 17,23; 20,8; 25,4; 26,1.12: p. 311 30–32: d 26,11 36,5: d 36,10 38,5: d 38,12 39: d 43,15 40,14: p. 15 41,17f.: p. 20; d 43,21 43,5f.; 44,18: p. 14; 3,193,1 44,17: p. 14; 3,151,1 49,8–15: p. 28 55,27–30: p. 17 57,16: p. 261 epist. 88,2: p. 17; 3,216,3; 3,220,6 88,4: p. 17 88,10: p. 5 128: = 1,16 129: = 1,18 139,3: p. 261f.311f.; d 57,16 141: p. 311 141,10: p. 18 185,6: b 3,38,15 Divj. 16,3: p. 20 Divj. 28,2: p. 14.262 in psalm. 15–32: p. 261 retract. 1,20; 2,5: p. 311 2,28,26: 1,55,188 2,38–41: p. 262 2,39: p. 261.312 2,39,5.7f.: p. 261; b praef.,1 2,39,9: p. 262 2,40: p. 311f.; d 1,1 2,40,5: p. 311 serm. 99,8: p. 14; 2,4,2 164,13: p. 14 357: 1,10,34 358,6: 1,10,34 Frangipane 6,1: p. 20 Lambot 7: p. 20

384 | Index

  un. eccl. 6,11–11,29: p. 25 7,16: p. 26 Ps.-Aug. coll. c. Pasc.: p. 14 c. Fulg. 5: p. 14; 3,91,2; 3,99,7.9; 3,146,1 Aurelius episcopus Carth. epist. ad Bonif.: p. 20 Concilium Const. an. 553: p. 16; 3,187,11–15 Codex Iustinianus de cod. comp. 2: b 3,37,21 Codex Theodosianus 1,1,1: b 3,37,21 4,17,2: b 3,43,11 16,11,3: p. 14; 1,4,1f.36–39.49f. Cypr. epist. 54,3,1: 1,55,188; b 3,11,8; b 3,20,4; d 9,3; d 11,7; d 28,10; d 37,7; d 50,4 laps. 6: 1,55,185; d 28,7 Documenta ad Donatistarum historiam pertinentia acta purgationis Felicis (MAIER I, 22, p. 171– 187): cap. 3,564; 1,18,63; 1,55,252; b 3,42,3 cautio catholicorum de gestis receptis: 3,4 cautio Donatistarum de gestis receptis: 3,5 concilium Arelatense (MAIER I, 20, p. 160– 167): 1,18,61; 1,55,250 concilium Bagaiense (CSEL 53, 276–278; MAIER II, 56, p. 84–91): 1,16,74; 1,18,80; 1,55,194.230.233.238; b 1,7,17; b 1,12,13; b 3,11,27; b 3,18,16; d 25,17; d 51,2.3 concilium Carthaginense an. 312 (MAIER I, 10, p. 128–135): cap. 3,346; 1,18,64; 1,55,254; b 1,10,11; b 3,26,12; d 19,3; d 38,12 concilium Carthaginense an. 403 (MAIER II, 68, p. 118–121): p. 17; 3,174,25 concilium Cebarsussitanum an. 393 (MAIER II, 54, p. 73–82): d 3,5; d 37,25 concilium Cirtense (MAIER I, 7, p. 112–118): cap. 3,350; b 3,27,1; d 18,1

conventio Donatistarum an. 403 (MAIER II, 69sq., p. 124): p. 5.17; 3,110,9; 3,141,16; 3,146,2; 3,167,2; 3,174 edictum Marcellini primum: p. 5; 1,5 edictum Marcellini secundum: p. 5; 1,10 edictum Marcellini tertium: 1,17 edictum Marcellini quartum 6.6.411: 1,224 edictum Marcellini quintum 26.6.411: edict. cogn. epistula Marcellini Donatistis data: 2,12,16–20 epistulae Mensurii Carthaginensis et Secundi Tigisitani (cf. MAIER I, p. 46 n. 4; non exstant): cap. 3,336–341 b 3,25–27 epistula synodalis catholicorum prior: 1,16 epistula synodalis catholicorum posterior: 1,18 epistula synodalis Donatistarum: 3,251,5– 9; 3,254,3f.; 3,258 fragmentum Donatistarum: d 25,4 gesta de rebus ecclesiasticis recuperandis (cf. MAIER I, p. 121 n. 20; non exstant): cap. 3,498 gesta de Stratone traditore (cf. MAIER I, p. 45 n. 1; non exstant): cap. 3,489.490 iudicium Miltiadis (MAIER I, 18, p. 153–158): cap. 3,319.320.402; 1,18,61; 1,55,250; d 53,24; d 56,12 leges contra Donatistas latae (MAIER II, 75– 79, p. 134–143): p. 5 libellus Donatistarum Constantino datus an. 321 (cf. MAIER I, p. 239sq.; non exstat): cap. 3,543; b 3,39,3 litterae Constantini Eumalio datae (MAIER I, 27, p. 196–198): cap. 3,515; 1,16,29; 1,18,62; 1,55,251; edict. cogn. 22; b 3,37,3; d 19,22; d 53,24; d 56,14 litterae Constantini Miltiadi datae (cf. MAIER I, p. 149; non exstant): cap. 3,318 litterae Constantini proconsuli Probiano datae (MAIER I, 24, p. 189–192): cap. 3,557; 1,55,252; b 3,41,12; d 55,24; d 56,13 litterae Constantini Verino vicario datae (cf. MAIER I, p. 240; non exstant): cap. 3,548; b 3,40,3; d 56,16 mandata Honorii Marcellino data (non exstant): 1,4,33 mandatum catholicorum 30.5.411: 1,55

Index | 385

mandatum Donatistarum 25.5.411: 1,148; 1,207,43–49 notaria Donatistarum 25.5.411: 1,14 notaria Donatistarum 2.6.411: 2,12,3–15 passio martyrum Abitinensium an. 304 (MAIER I, 4, p. 57–92): cap. 3,447; b 3,32,6; d 18,6; ibidem 5, l. 175: b 3,32,33 petitio catholicorum an. 404 (cf. MAIER II, p. 135; non exstat): 3,141,18 petitio Donatistarum an. 406 (cf. MAIER II, p. 147): p. 5; 3,31,1; 3,110,10; 3,141,1–3; 3,167,2; 3,170,4 preces et mandatum catholicorum an. 410 (cf. MAIER II, p. 171; non exstant): 3,37.41.49.56.62f.65.67.73–75.78 professio Primiani an. 403 (cf. MAIER II, 71, p. 124–126): p. 5; 3,116,8; b 3,4,18; b 3,11,25; d 1,10.14.25; d 20,1; d 39,8; d 53,7 professio Primiani an. 411 (non exstat): 2,50,5; 3,123,4; 3,206,1; b 3,4,18 relatio Anullini (MAIER I, 14, p. 144–146): p. 17; cap. 3,315; 1,55,24; 3,215,4; 3,216,4f.; 3,220,6–17; 3,317 relatio Aeliani (cf. MAIER I, p. 173 n. 18; non exstat): cap. 3,559; b 3,42,1 rescriptum Honorii, sanctio imperialis: p. 5; 1,4; 3,29 sermo caelestis oraculi (non exstat): 1,4,12 tractoria Primiani (non exstat): d 41,17 Ps.-Fulg. serm. 11: 3,258,6 Gesta collationis Carthaginensis nom. ep. 13: p. 28 cap. 1,29: p. 23 cap. 1,44: p. 15 cap. 1,47: p. 23 cap. 1,57: p. 19 cap. 1,67: p. 15 cap. 1,76: p. 23 cap. 1,84: p. 15 cap. 1,92: p. 15f. cap. 1,115: p. 16 cap. 1,169: p. 15 cap. 1,188: p. 9.21 cap. 2: cap. 3,267

cap. 2,41: p. 9 cap. 2,68f.: cap. 2,73 cap. 3,39: cap. 3,41 cap. 3,41: cap. 3,44 cap. 3,51: p. 21 cap. 3,75: cap. 3,76 cap. 3,113.149: p. 21 cap. 3,188: p. 12 cap. 3,197: p. 21 cap. 3,214: p. 23 cap. 3,235: p. 23 cap. 3,254: p. 19 cap. 3,262: p. 15 cap. 3,295: p. 16 cap. 3,318–322.402–404.453–517.539: p. 30 cap. 3,327: p. 20 cap. 3,335: p. 21 cap. 3,346: cap. 3,364 cap. 3,367: p. 16 cap. 3,371: p. 311 cap. 3,407: p. 23 cap. 3,412.421.428.432.441.444.448.449. 451.466: p. 20 cap. 3,476: p. 23 cap. 3,500: cap. 3,517 cap. 3,507: p. 21 cap. 3,513: p. 19 cap. 3,524: p. 21 cap. 3,538: p. 10 cap. 3,557: p. 18 cap. 3,572: cap. 3,575 1,1,8.11: p. 13 1,1,19: 1,23,3 1,4: p. 5; 1,5,2; 1,20,9; 1,22,1; 1,45,2; 1,51,3; 1,98,3; 3,21,2; 3,23,2; 3,29; 3,43,2; 3,49,4; 3,62,6; 3,70,3; 3,88,1; 3,94,3; 3,140,12; 3,162,11; 3,164,5 1,4,1: 3,24,1 1,4,7: 1,5,4; 1,161,2 1,4,8: 3,74,3 1,4,12: 1,146,3 1,4,19: 1,5,5 1,4,19–23: 3,58,1; 3,59,2 1,4,20: 1,5,3; 3,20,3; 3,53,2; 3,55,5; 3,65,2; 3,73,1; 3,77,1; 3,84,1; 3,126,2 1,4,21f.: 1,19,3; 1,23,6; 1,32,2; 1,49,2 1,4,21–23: 1,5,10; 1,8,2; 1,218,3; 3,51,2; 3,74,2; 3,79,2; 3,86,3; 3,90,2; b 3,2,36

386 | Index

  1,4,22: p. 12 1,4,22f.: p. 5; 1,5,8; 1,10,12; 1,146,3; 3,45,3 1,4,23: 3,45,3 1,4,24: 1,5,21; 1,22,3; 1,24,2; 1,25,2; 1,26,1 1,4,25–28: 1,30,2.9 1,4,27f.: 1,30,6 1,4,28.46: 1,29,3.14 1,4,32: 1,5,18; 3,51,3; 3,84,3; 3,126,3 1,4,52: p. 10.12 1,4,52f.: 1,9,5 1,5: p. 6; 1,1,17; 1,14,5.11.15; 1,33,5 1,5,8f.17: 1,14,15 1,5,20–40: cap. 3,326 1,5,21: 1,10,9; 1,22,3 1,5,22: 1,23,1.3; 1,24,1; 1,25,1; 1,26,2; 1,27,2; 2,50,1 1,5,25–33: edict. cogn. 28 1,5,34: p. 21.30 1,5,38f.: 2,18,2 1,5,41: d 46,2 1,5,41–44: 1,6,2 1,5,43: p. 30 1,5,47: 1,5,52 1,5,49–53: edict. cogn. 50 1,6: d 46,2 1,7: d 46,7 1,9,2: p. 11 1,9,4–6: 1,55,6 1,10: p. 6; 1,1,17; 1,14,11; 1,16,4; 1,17,4.10; 1,18,4; 1,19,2.4; 1,20,9; 1,21,4; 1,22,1 1,10,7f.: 1,12,1; 3,135,3 1,10,9: p. 30; d 40,3 1,10,9–12: 1,89,2 1,10,10–19: 1,16,7; 1,18,110; 1,19,2; 1,38,2; 1,48,11 1,10,12f.: 1,98,3 1,10,20f.: 1,10,26; 1,16,6 1,10,20–41: 1,16,4; 1,18,5 1,10,27–31: 1,14,13; 1,16,9; 1,18,98 1,10,34–36: 1,16,11 1,10,35: p. 30 1,10,42–48: 1,16,14; 1,17,2; 1,224,2 1,10,42–58: 1,16,5; 2,73,2 1,10,43–45: 3,258,7 1,10,43–49: 3,138,3 1,10,54–56: p. 16; 1,16,8; 2,13,2; 2,46,4.10; b 2,3,2 1,10,55f.: 2,17,2; 2,46,2 1,10,56–59: 1,222,5

1,10,67f.: p. 13; 2,46,5.10 1,10,82.84.86: p. 13 1,10,85: 2,48,13 1,10,88–94: 1,14,13; 1,16,6; 1,17,6 1,10,91: p. 19 1,11,3f.: 1,13,2 1,11,2–4: 1,211,1 1,12,1f.: 2,48,13 1,13,1f.: 1,55,6 1,14: 1,17,7.11; 1,18,3; d 41,6.13 1,14,5: 1,18,103 1,14,5–7: 1,29,2 1,14,14–16: 1,18,103 1,14,15–17: 1,18,5.89 1,14,16f.: 1,61,8; 1,165,9 1,14,19f.: 1,146,4 1,16: p. 15; 1,17,8.11 1,16,7f.: 2,14,2 1,16,15f.: 1,16,19 1,16,34f.: edict. cogn. 48 1,16,49: p. 13 1,17: 1,20,9; 1,22,1; 3,75,5 1,17,7; 1,18,3.103: p. 20 1,19,5f.: 1,21,4; 1,30,10 1,20,1–31,11: 2,48,2 1,20,3: p. 12 1,20,12: p. 13 1,21,4f.: 1,30,10 1,22,2: p. 13 1,28,1–3: 2,48,4 1,29f.: 3,183,5 1,29,2: p. 20 1,29,3–5.13–15: 3,203,4 1,29,11: 1,170,2 1,30,6: p. 19 1,30,7f.: 1,36,1 1,31: d 39,16 1,31–56: 3,153,4 1,31–70: 3,89,10 1,38–48: 3,89,12 1,38,1: p. 29 1,40,2: p. 13 1,41: 3,249,12; 3,253,2 1,43: 3,149,2; 1,41: 3,249,12; 3,253,2 1,44,1: p. 15 1,45,2: p. 23 1,45,3: p. 13 1,46: 1,87,2; 3,149,2; 1,41: 3,249,12; 3,253,2

Index | 387

1,47: 1,54,6; b 3,2,12; d 39,16 1,47,9–14: 1,51,2 1,47,14: p. 13 1,48: 1,54,5; 3,213,2; 3,215,1 1,50: 3,149,2 1,52,1f.: 3,169,1 1,53: 1,68,2; 3,181,2; 3,256,2; 3,257,4; b 3,2,12; d 39,16 1,54: 3,89,13 1,55: p. 25; 1,38,3; 1,41,2; 1,42,1; 1,43,1; 1,46,2.3; 1,48,13; 1,50,2; 1,51,2; 1,68,5; 1,109,3; 2,12,9; 3,9,1; 3,41,2; 3,43,3; 3,49,1; 3,50,1; 3,56,8; 3,69,4; 3,78,1; 3,159,2; 3,160,3; 3,162,11; 3,188,9; 3,244,7; 3,249,12; 3,258,9; 3,267,7; b 3,2,10; d 39,18; d 42,6; d 49,1; d 51,13 1,55,4: p. 10 1,55,10: p. 19 1,55,20: b 3,2,12 1,55,23: b 3,10,10 1,55,23–93: 3,258,17 1,55,23–112: b 3,10,18; d 50,1 1,55,36: p. 26 1,55,38: b 3,10,10 1,55,43f.49: p. 26 1,55,50–65: p. 25 1,55,66.76.93: b 3,10,10f. 1,55,91: p. 11 1,55,93–112: 3,258,17 1,55,97: p. 19 1,55,106: d 58,2 1,55,111: p. 23 1,55,113: b 3,10,11 1,55,129–132: 3,258,18 1,55,132: 3,258,41.59; b 3,10,35; d 6,7; d 13,9 1,55,134f.: 3,258,62 1,55,135–137: d 11,15 1,55,136: 3,258,59 1,55,137: 3,258,41.59; b 3,10,25 1,55,138: 3,11,1 1,55,140: 3,258,74 1,55,152: b 3,14,11 1,55,167–172: 3,258,88 1,55,173: b 3,11,3 1,55,173–175: 3,258,123 1,55,178: b 3,11,3.15 1,55,178–182: 3,258,137 1,55,183: b 3,11,4.10

1,55,188: b 3,11,9; d 9,5; d 50,3 1,55,191: b 3,11,4; d 51,1 1,55,191–196: b 3,11,28 1,55,201: d 6,5 1,55,206: b 3,11,28; b 3,12,1 1,55,206–208: 3,258,146 1,55,215: b 3,12,1 1,55,218: b 3,12,9 1,55,218–220: 3,258,164 1,55,220–222: 3,258,168 1,55,223: b 3,11,22 1,55,225: b 3,11,28 1,55,227f.: 3,258,173 1,55,228: d 7,2 1,55,228f.: 3,258,174 1,55,230.231: b 3,11,28 1,55,244: d 51,8 1,55,248: b 3,13,2 1,55,250: b 3,14,1 1,57: 1,62,4; 3,65,10 1,57,1–3: 1,99,1 1,57,3–5: 1,99,5 1,59: 3,65,10; d 40,1 1,59,1: 1,70,3 1,60,1: p. 29 1,61,4: p. 10 1,61,6–10: 1,165,9 1,62: d 40,4 1,63,1f.: 1,87,3 1,65,5f.: 1,165,9 1,69,3: p. 13 1,70: b 3,2,14; d 43,15; d 47,5 1,70,2f.: 1,165,9 1,70,3: 1,87,2 1,70,7: p. 11.13 1,76,1.3f.: 1,77,2 1,78,5: 1,83,4 1,80,10: p. 13 1,85,4: 1,206,1 1,89,4: 1,97,1 1,93,4: p. 12 1,100: d 40,5 1,103,3: p. 10 1,113–115: p. 16f. 1,115,4: p. 10 1,116,15: p. 12.19 1,120–143: p. 28 1,121,8: p. 28 1,126,3: p. 13

388 | Index

  1,126,5: p. 30 1,126,12–14: 1,206,1 1,126,87: p. 20 1,128,1–3: 1,206,1 1,128,19: p. 19 1,128,43.50: p. 13 1,133,1–5: 3,280,1 1,133,3: p. 10 1,133,13: p. 13.23 1,133,46.60: p. 13 1,133,97.100: p. 19 1,133,117: 1,207,23 1,133,169.245: p. 13 1,133,229: p. 19.28 1,133,259: p. 30 1,135,47: p. 13.21 1,135,93: p. 13 1,137,1: 1,139,3 1,138,9–11: 1,141,3 1,139,7–9: 1,141,5 1,139,15: p. 29 1,144,1: 2,3,1.6 1,144,3: d 7,8 1,145,10: d 39,14 1,147,1: p. 13 1,148: 3,12,1; 3,41,2; 3,251,8; 3,258,4; d 53,9 1,148,3f.: 1,207,43 1,148,4–7: 1,207,46 1,148,6: p. 28 1,148,6f.: 1,208,7; 1,209,2 1,148,8f.: 3,14,2; 3,116,6; 3,186,5 1,148,11: 3,193,5 1,149,1–3: 1,176,2 1,157: p. 9 1,161,3f.: 1,206,1 1,163–210: p. 28 1,163,21: p. 23 1,165,9: d 41,1 1,168,5–170,1: p. 22 1,170,1: p. 23 1,170,5: p. 10 1,176,13: p. 13 1,179f.: p. 18 1,179,5: p. 29 1,179,10: p. 18 1,182,8: p. 24 1,182,15: d 40,7 1,183f.: 1,190,3

1,184: 1,197,1 1,184,1: p. 23 1,185,1: p. 18 1,186–208: p. 10 1,186,3f.: 1,206,1 1,190,3: p. 23 1,193,5: d 40,7 1,198,86: p. 19 1,198,92: p. 30 1,198,99: 1,207,23 1,198,106: p. 11 1,200,1: p. 18 1,201,8: d 41,11 1,201,17: d 40,7 1,201,42: p. 30 1,201,88: p. 28 1,201,88–90: 1,157,6 1,203,10: p. 30 1,203,38: p. 23 1,205,1: p. 18 1,206f.: p. 1 1,206,52: d 40,8 1,207,1: 1,207,25.31 1,207,11: p. 13; 1,207,51 1,207,15.20: 1,207,51 1,207,21: p. 23 1,207,23: 1,207,50.51 1,207,37: 1,207,65 1,207,38: p. 13 1,207,48: p. 28 1,207,48f.: 1,208,7; 1,209,2 1,207,50: p. 23 1,207,56–58: 1,207,62.67 1,207,72: p. 15; d 40,14 1,208,5: d 40,7 1,208,5f.: 1,209,6 1,209: d 40,7 1,209,7: p. 10 1,213: d 41,2.9 1,213,4: p. 13.19 1,215: p. 28 1,215,6: p. 10 1,217: d 41,3 1,217,4: d 41,5 1,218,4f.: 1,223,2 1,219,1–222,2: 2,59,3–12 1,220: 2,61,3 1,220,1–4: 2,22,1 1,220,1–222,2: 2,32,1–9; 2,44,1–9

Index | 389

1,221: d 42,1 1,221,1–6: 2,24,2 1,222,2–223,7: 2,24,1 1,223,4: p. 22 1,223,8f.: 2,73,4 1,224: p. 16 2,1,11: p. 13 2,2,5: p. 28 2,3,6: b 3,18,6 2,4: b 3,18,6; d 7,9 2,10,1f.: 3,22,2; d 20,10 2,12: d 42,2.11; d 49,7 2,12,3–15: 2,36,5 2,12,5: p. 28 2,12,6.14: p. 20 2,13,2: p. 10 2,13,3–5: 2,46,1 2,14: p. 13 2,16: d 15,4 2,20f.: 3,267,7 2,24: 2,27,1; 2,29,5 2,25,2: p. 9; 2,67,2 2,28: d 42,5 2,28,17: p. 22 2,32: 2,61,3; d 42,7 2,32,1: p. 13 2,32,10f.: 2,45,2; 3,210,2 2,33: d 42,3.12 2,33,3: p. 23 2,33,5: p. 24 2,35,4: p. 13 2,36,5: p. 20 2,38,3f.: 2,39,1; 3,89,5 2,39,2: p. 13.23 2,39,3: p. 25 2,41,1f.: 2,43,5 2,44: 2,61,3 2,45: 2,53,10; 2,57,3; d 42,7 2,45,2: 2,32,10 2,45,4f.: 2,47,1 2,46: p. 13 2,46,4: p. 13 2,46,9: p. 12 2,47: p. 13; 2,53,10; 2,57,3 2,48,2: p. 13 2,48,6: p. 25 2,49: 2,53,10; 2,57,3 2,49,3: 3,51,5 2,49,8: p. 10

2,50,5: 3,123,4; 3,206,1 2,51: 2,53,10; 2,57,3 2,51,1–3: 3,100,1 2,51,3: p. 10.12 2,53: 2,57,3 2,53,9: p. 10 2,58: d 42,3.12.14 2,59: 2,61,3 2,61,6: p. 19 2,62: d 15,4 2,64,10: 3,4,8 2,65,2: p. 13; 3,4,11 2,66: d 42,5 2,66,3.67,3f.: 3,4,11 2,67,7f.: 2,67,10 2,68,1–3: 3,3,5 2,72,1: p. 13 edict. cogn. 3: edict. cogn. 58 edict. cogn. 14: p. 11 edict. cogn. 19–24: edict. cogn. 58 edict. cogn. 33: p. 13 edict. cogn. 45: p. 12 3,1,1: p. 11 3,1,8: p. 13 3,1,10.13: p. 13 3,2,6: p. 28 3,4,2: p. 11 3,4,7: 3,4,10 3,4,12: p. 10 3,5,2: p. 11 3,5,3f.: 3,5,7 3,5,8: 3,5,9 3,6,3: 3,86,5 3,11,2: 3,86,5 3,14,4f.: 3,51,4 3,15: 1,13,1; d 43,13 3,15,4: p. 13 3,15,9–11: 3,19,1 3,20,2: 3,39,2; 3,56,3 3,20,2–4: 3,80,1; 3,129,9; 3,188,9 3,20,8–10: 3,51,4 3,20,14: 3,114,12 3,21,2: 3,22,4 3,22,2: p. 20 3,26,1: 3,28,1 3,29: p. 5; 3,37,1; 3,43,2; 3,45,2; 3,88,1 3,29,19–22: 3,36,2; 3,38,3 3,29,21: p. 12 3,32,2: p. 21

390 | Index

  3,37: 3,157,2 3,38,2: 3,39,2 3,38,4: 3,86,5 3,39: 3,157,2 3,39,2: p. 23 3,40,1: d 43,13 3,41: 3,44,2 3,41,1–12: 3,80,1 3,41,3: 3,85,4 3,41,7: 3,114,12 3,42: 3,47,1 3,42,3f.: 3,86,5 3,43: 3,157,2 3,43,1: 3,157,3 3,43,9: p. 22 3,44: 3,47,1 3,44,3f.: 3,114,12 3,46.49: 3,157,2 3,51,1–11: 3,70,3 3,52: 3,157,2 3,52,1: p. 23 3,53,1: 3,56,3; 3,80,1 3,55,1–6: 3,80,1 3,56: 3,157,2 3,59,1–3: 3,80,1 3,62f.65.67: 3,157,2 3,67,7: p. 10.12f. 3,68,3.69,5: 3,114,12 3,71: 3,157,2 3,72,1: 3,82,1 3,73: 3,157,2 3,74,2: p. 21 3,74,7f.: 3,114,12 3,74,8: p. 24 3,74,9: p. 10.13.19 3,75: 3,157,2 3,75,1: 3,76,2 3,75,2: p. 9 3,75,4.9: p. 13 3,77,1–4: 3,194,8 3,77,6f.79,2–5: 3,86,5 3,79,3: p. 24 3,79,6: p. 19 3,80,7: 3,114,12 3,81,1–3: 3,194,8 3,82,4: 3,114,12 3,84,1–3: 3,194,8 3,84,4f.: 3,140,11 3,84,5f.: 3,86,5

3,85,9: p. 13 3,85,20: p. 12f. 3,86,4: 3,114,12 3,88,4f.: 3,89,6 3,89: 3,181,2 3,91,1: p. 14 3,94,1: p. 21 3,94.96: 3,190,2 3,97,7: p. 23 3,98: 3,113,3; d 48,2 3,98,3–5: 3,98,9 3,98,7–9: p. 14 3,99: d 48,4 3,99,2: p. 24 3,99,7: p. 11.13 3,99,10–12: 3,100,2 3,101,7: p. 24 3,102,3f.: p. 8; 3,102,11; 3,105,3 3,103,2: p. 8 3,104,1.5: p. 8 3,105,3: p. 8 3,109: 1,13,1 3,110: d 44,4.7.9 3,110,10f.: 3,117,2 3,113,3: p. 24 3,116: d 44,7 3,116,1f.: 3,117,5 3,116,8: p. 5 3,122,3: p. 14 3,123,4f.: 2,50,5; 3,206,1 3,124: d 44,9 3,125,4: 3,191,2 3,126: 3,193,3 3,126,1–5: 3,194,8 3,126,3: p. 13 3,126,3–5: 3,140,11 3,128: d 44,9 3,128,2: p. 21 3,129,7: p. 24 3,130,2f.134,1f.: 3,182,3; 3,196,1 3,138,1: p. 24 3,140: 3,193,3 3,140,9: p. 24 3,140,11–13: 3,194,8 3,140,13f.: 3,182,3; 3,196,1 3,140,27: p. 22 3,140,47: p. 25 3,141: 3,259,3; d 44,9 3,141,1–3: 3,31,1; 3,110,10; 3,167,2; 3,170,4

Index | 391

3,141,3: p. 10 3,141,9f.: 3,182,3; 3,196,1 3,141,16–23: 3,153,1 3,142: p. 19 3,144: d 44,13 3,144,1: p. 24 3,144,5: p. 10 3,146,1f.: p. 14 3,147,1f.: 3,190,2 3,147,2f.: 3,166,3 3,149: 3,201,3; d 47,2 3,149,5–7: 3,203,1 3,151: p. 14; d 43,5.21; d 44,17 3,152,1: p. 8.22 3,153: 3,181,2; 3,191,3; d 47,2 3,153,2: p. 8.10.13 3,155: 3,194,10; 3,197,1; 3,201,4; 3,203,2; 3,215,1; d 47,9 3,155f.: 3,190,5.6 3,156: 3,193,3; 3,197,8 3,156,6–10: 3,164,6 3,157,2: p. 12.22 3,157,3: p. 13 3,158: 3,193,3 3,160.162: 3,164,1.3 3,163,4: p. 13 3,164: 3,193,3; 3,197,8 3,164,1: p. 24 3,166,2f.: 3,182,3; 3,196,1 3,169,3f.170,5f.: 3,173,3 3,174: p. 17; 3,110,9; 3,167,2; 3,182,1; 3,194,3; 3,202,3; d 44,3.9 3,174,5: 3,177,2; 3,193,8; b 3,6,4 3,174,12: p. 5 3,174,17: p. 12 3,174,18f.: 3,169,3 3,175: d 44,6 3,176: d 44,7 3,180,5–7: 3,182,3; 3,196,1 3,181: 3,191,3; 3,201,3; d 47,2 3,181,2: 3,186,7 3,181,3: p. 23; 3,203,1 3,181,2–4: 3,190,1 3,182,3–5: 3,196,1 3,183: 3,191,3; 3,201,3; d 16,19; d 45,1; d 47,1.2 3,183,15: 3,186,7 3,185: d 47,2 3,185,2: 3,186,7

3,186,3: p. 22 3,186,5: p. 19 3,187: 3,194,10; 3,197,1.6; 3,201,4; 3,203,2; 3,215,1; d 47,9 3,187,1–4: 3,190,5 3,187,5: p. 25 3,187,11–16: p. 16 3,188,3: p. 12 3,188,13: p. 23 3,190: 3,193,3 3,191: d 47,2 3,191,1–4: 3,195,4 3,193: p. 14; d 43,5.21; d 44,17 3,194,3–15: 3,196,1 3,196,1: 3,202,3; 3,223,1; 3,250,2 3,197.201: d 47,9 3,200,11.16: p. 23 3,203,3: p. 21 3,206,1f.: 2,50,5; 3,123,4 3,210,2: 2,32,10 3,214: 3,215,1 3,215: p. 17 3,216.220: 3,225,1; d 44,16 3,220,1f.: 3,220,4 3,220,9–12: 3,176,3 3,220,17: p. 17 3,221: 3,225,2; 3,237,4 3,222,1f.: 3,244,3 3,222.226.230: 3,236,7 3,227.229: 3,237,4 3,230,3f.: 3,232,1; 3,233,1.7 3,235: 3,236,7; 3,237,4 3,235,2f.242,2f.16f.18.26: 3,244,3 3,236,8: p. 24 3,237,6: p. 10 3,240f.: p. 19 3,242,20: p. 11 3,247,9: p. 19 3,249,3: p. 21 3,249,8: p. 24 3,249,12: p. 13 3,249.251: d 49,9 3,251,6: d 20,4.29; d 21,7.20; d 53,9 3,252: d 49,8 3,253,5f.: 3,254,2 3,253,7f.: p. 24 3,255: 3,256,5 3,258: p. 25.28; 3,56,9; d 26,10; d 49,2; d 51,12.13

392 | Index

  3,258,1: p. 28 3,258,2: d 20,4.29; d 21,7.20; d 53,9 3,258,5: p. 14 3,258,17–138: d 10,1 3,258,22: d 11,2.21 3,258,31: p. 22 3,258,54: p. 10 3,258,59: d 13,10 3,258,62: d 12,12 3,258,62–66: d 11,18; d 12,6; d 15,6 3,258,64–67: 3,265,4; 3,272,17; 3,281,7 3,258,66: p. 21 3,258,68: d 27,4 3,258,72: p. 10 3,258,75: p. 19.23 3,258,79: p. 26 3,258,85–122: b 3,17,1 3,258,86: p. 23 3,258,90: d 29,1 3,258,95: d 29,10 3,258,118: p. 26 3,258,124: p. 23 3,258,138: b 3,17,4 3,258,139: p. 6 3,258,139–145: d 10,4 3,258,147f.: 3,258,170 3,258,164: p. 23 3,258,167: p. 22 3,261–310: d 51,14 3,261,12: 3,265,2 3,262: d 11,1; d 14,1 3,262,1: p. 15 3,263: d 14,2 3,264,7f.: 3,270,5 3,265: d 9,7 3,265,2: 3,272,4 3,265,3: p. 11 3,265,3f.: 3,272,17; 3,281,7 3,265,9: p. 26 3,266: d 9,9 3,266,1–6: 3,272,4.6 3,266,5: p. 26 3,267: d 49,17 3,272: d 9,7.12 3,272,2: p. 23 3,274: d 9,6 3,274,4: p. 25 3,276: 3,281,1 3,279f.: p. 7

3,279,1f.: 3,280,2 3,281: d 9,7; d 12,1; d 26,2 3,281,7: 3,272,17 3,281,12: d 6,22; d 28,1 3,281,16: p. 24 pars deperdita 3,282: d 12,10 3,298: d 22,7 3,320: d 53,24; d 56,12 3,338: d 18,13 3,346: d 3,4 3,352: d 19,1 3,355: d 18,2 3,370: p. 15; d 3,1; d 52,1 3,371: d 2,16; d 3,9; d 24,11; d 52,5 3,382: d 19,1.4 3,387: d 19,1.4.11 3,389: d 19,2 3,399: d 19,6.15 3,402: d 19,6 3,407.409: d 18,4.16 3,420: p. 7; d 56,8.12 3,423.431: d 18,16 3,433: d 18,5.14.21 3,441: d 18,8 3,444: d 18,9 3,448: d 18,15.17 3,449.451: d 18,9 3,471: d 17,1 3,473: d 17,3 3,474: d 17,1 3,476: d 54,5 3,490: d 17,3 3,498: d 17,4 3,500: d 17,8 3,504: d 17,13 3,505: d 17,12 3,506.509: d 17,13 3,515: d 19,21; d 20,16; d 53,24; d 54,22; d 55,3; d 56,10.14 3,523: d 19,24 3,530: d 54,5 3,534: p. 15; d 19,23 3,535: d 54,7 3,536: d 20,2.5.12; d 54,14 3,537: d 54,15 3,538: d 17,18 3,543: d 20,2.5.12; d 23,5; d 53,2.12; d 54,23.28

Index | 393

3,545: 3,546: 3,548: 3,549: 3,551: 3,553: 3,555: 3,557: 3,559: 3,568:

d 20,19; d 23,7 d 54,27 d 54,29; d 56,5.11.16 d 54,4 d 23,9 d 55,2; d 56,4 d 19,25; d 55,15.21 d 20,19; d 55,11; d 55,17.22; d 56,4 d 55,6; d 56,5.9.13 d 23,7

Hermogenianus Dig. 42,1,53,1: 1,4,28 Dig. 42,1,53,2: 1,14,9; 1,185,3 Optat. 1,4,3: p. 5 1,19,2: cap. 3,374; b 3,29,12 1,24,2: b 3,31,23 1,24,1,5: b 3,34,3 1,24,2,7f.: b 3,38,17

1,25,1: d 54,17 1,26,1: cap. 3,476; cap. 3,483; cap. 3,535f.; b 3,38,11; d 54,14 3,1,1: 3,258,196 3,4,2f.: 3,258,203 3,4,5f.12: 3,258,196 3,10,7.9: 3,258,196 Phoebad. c. Arian. 28,1: p. 12 Possid. indic. VI.14–17: p. 262 VI.16: p. 311 VI.21: p. 20 Sall. Catil. 52,5: d 24,1 Tert. resurr. 5,1: p. 12

3 Personennamen Hinter den Namen der Bischöfe wird auf die Funktion und den Rang verweisen (cf. p. 32). Nicht aufgenommen sind Christus/Christianus, Donatista/Donatianus/pars Donati, Iesus sowie die Authentifizierungen am Ende der meisten Wortmeldungen donatistischer Bischöfe in den Gesta. Wortmeldungen der agierenden Personen werden durch Fettdruck hervorgehoben. Abessalon: 1,187,79 Abiathar sacerdos: 3,258,144 Abiron: d 27,4 Abraham: 1,55,23.25.32.34; 3,55,11 Adeodatus plebis Bazaritanae (c135): 1,129,6 Adeodatus plebis Belalitanae (c54): 1,126,34 Adeodatus plebis Bencennensis (c98): 1,128,12 Adeodatus Milevitanus (da7): nom. ep. 16; 1,55,4; 1,65,8; 1,84,1; 1,88,1; 1,90,1; 1,94,1; 1,114,3; 1,121,20.23; 1,126,102; 1,128,23.51.80; 1,130,3.7; 1,131,2; 1,133,265.266; 1,134,2.7; 1,148,6; 1,188,1; 1,189,6; 1,192,1; 1,195,1; 1,198,1; 1,199,5; 1,201,4.9.48; 1,202,1; 1,203,2.6; 1,204,6; 1,207,48.55.60; 1,221,5; 2,2,5; 2,12,5; 2,32,7; 2,44,7; 2,59,10; 2,62,1; 3,2,6; 3,8,1; 3,123,1.6; 3,140,6.15.22.27; 3,161,1; 3,163,1; 3,198,1; 3,212,2; 3,213,1; 3,245,1.6; 3,270,1.7 Adeodatus plebis Satafensis (c122): 1,128,65 Adeodatus plebis Simidiccensis (c226): 1,135,84 Aelianus (Helianus) proconsul: cap. 3,554.558; 1,18,65; 1,55,253; b 3,41,8.16; b 3,42,2.19; d 55,24; d 56,13 Aemilianus Casas Medianensium (d146): 1,135,82f.; 1,198,81; v. Emilianus

394 | Index

  Aemilianus Verronensis (d135): 1,198,57 Aeneas a Tuburnice (c17*): 1,215,30 Aggeus propheta: 3,258,114; d 26,11; d 30,2f.16; d 31,4.7.9.35; d 32,26 Alexander (cf. 1 Tim. 1,20; 2 Tim. 4,14): 3,258,51 Alphaeus (pater Iacobi): d 17,29 Alypius T(h)agestensis (ca2): nom. ep. 3; 1,2,3; 1,55,266; 1,89,1; 1,93,1; 1,100,1; 1,113,1; 1,115,1; 1,118,1; 1,121,1.21; 1,122,1; 1,124,1; 1,126,10; 1,132,11; 1,135,7.27; 1,136,1; 1,174,1; 1,177,7; 1,181,1; 1,183,3; 1,184,1; 1,187,1.55; 1,201,8.10.13; 1,207,7.12.15.26.29.35; 1,208,6; 1,212,1; 1,213,5; 1,215,2.23.26; 1,217,1; 1,221,2; 1,223,1; 2,2,2; 2,21,1; 2,32,5; 2,40,1; 2,44,5; 2,59,8; 2,69,1; 2,72,1; 3,2,2; 3,12,1; 3,18,1; 3,22,4; 3,26,1; 3,28,1; 3,33,1; 3,35,1; 3,68,1; 3,88,1; 3,102,10; 3,119,1; 3,122,1; 3,136,1; 3,170,1; 3,173,1; 3,206,3; 3,240,1; 3,244,6; 3,257,4; 3,269,1; 3,272,18; 3,273,2 Ambibius plebis Pistianae (c159): 1,133,74 Amos propheta: 3,258,99.101 Ampelius Neapolitanus (d217): 1,126,50; 1,206,17 Ampelius Vagensis (c9*): 1,176,10; 1,215,21 Anna: b 3,17,12.14 Annianus consul: d 56,13 Annibonius Abbiritanus (c18*): 1,215,31 Antonianus Druensis (d96): 1,197,27 Antonianus Lamsortensis (d7): 1,148,5; 1,163,13; 1,207,47 Antonius plebis Carpitanae (c60): 1,126,47 Antonius plebis Mutugenensis (c166): 1,133,102 Anul(l)inus proconsul: cap. 3,176.183.315; 1,18,57; 1,55,249; 3,176,3; 3,215,4; 3,216,5; b 3,6,9; b 3,8,1; b 3,24,1; b 3,28,4; d 44,14 Apollo: 1,55,100; 3,242,16; d 33,23 Apronianus Mazacensis (c1*): 1,215,6f.9 Aptus Tigiensis (c12): 1,120,11 Aptus Tusuritanus/Tuzuritanus (d73 dc2): 1,120,15; 1,187,94; 3,2,7 Arcadius imperator: 3,141,2; 3,170,5; 3,173,5 Argentius Lamiggigensis (d70): 1,187,87 Argutus Tabudensis (d188): 1,133,180; 1,201,92 Argyrius Sitipensis (c20*): 1,215,34 Asellicus Tusuritanus (c13): 1,120,14; 1,207,153 Asmunius Tigualensis (c44): 1,126,8 Aspidius Tacaratensis (c29): 1,121,28.30 Asterius Vicensis (ct4): 1,2,5; 1,55,272; 1,143,37; 1,223,2; 2,2,4; 3,2,4 Aufidius Tignicensis (c152): 1,133,48 Augendus Villae Magnensis (c149): 1,133,37 Augustalis Altiburitanus (d106): 1,128,46; 1,197,47 Augustinus (H)Ipporegiensis (ca3): p. 1.5.8.11–20.25f.; nom. ep. 4; cap. 3,238.243.245–247; 1,2,3; 1,55,267; 1,76,3; 1,78,1; 1,81,1; 1,83,1; 1,93,3; 1,138,1; 2,2,2; 2,14,1; 2,49,7; 2,50,1; 2,56,1; 2,66,1; 3,2,2; 3,7,1; 3,20,1; 3,40,1; 3,41,1; 3,44,1; 3,50,1; 3,53,1; 3,55,1; 3,59,1; 3,62,23; 3,80,1; 3,85,7; 3,97,5; 3,98,3; 3,99,18; 3,100,1; 3,101,1; 3,108,1; 3,110,1.6; 3,116,1; 3,140,30; 3,144,1; 3,155,1; 3,160,1; 3,162,1; 3,176,1; 3,183,8.12; 3,186,3; 3,187,1; 3,189,1; 3,197,1; 3,199,1; 3,201,1; 3,204,1; 3,206,1; 3,214,1; 3,218,1; 3,220,1; 3,222,1; 3,226,1; 3,228,1; 3,230,1; 3,232,1; 3,233,3; 3,235,1; 3,237,1.5; 3,242,1; 3,245,1.3.8.10; 3,247,1; 3,256,1; 3,261,1; 3,262,3; 3,264,1; 3,265,1; 3,267,1; 3,270,3; 3,272,1; 3,281,1; b 3,9,1 Augustus, Augusti: 1,4,2; 3,24,2; 3,141,2; 3,169,4; 3,170,5; 3,173,4; 3,174,18; 3,216,5; 3,220,17

Index | 395

Aurelius Carthaginensis (c1 ca1): nom. ep. 2; 1,2,3; 1,16,2.77; 1,18,2.120; 1,38,1; 1,41,1; 1,43,1; 1,46,1; 1,55,9.266; 1,57,1; 1,60,1; 1,72,1; 1,74,1; 1,76,1; 1,84,3; 1,99,1; 1,102,1; 1,132,6; 1,139,2; 1,152,1; 1,154,1; 1,156,1; 1,158,1; 1,160,1; 1,162,1; 1,163,3; 1,177,1; 1,207,10.24.50; 2,2,2; 3,2,2 Aurelius Macomadiensis (c6): 1,116,3; 1,182,7; 1,187,72.79.88.97; 1,188,2; 1,197,52; 1,198,46.72; 1,201,46.49.60.63.101; 1,206,32.43 Aurelius plebis Numnulitanae (c83): 1,126,98 Auxilius plebis Nurconensis (c223): 1,135,71 Avitus Lamasuensis (c124): 1,128,69 Bahal: d 29,14 Balaam: d 55,32 Barbarianus plebis Creperulensis (c177): 1,133,155 Barbarus Hierpinianensis (c174): 1,133,144 Basilius Altiburitanus (c114): 1,128,45 Bebianus Dusensis (d139): 1,198,65 Beliar: d 8,13 Bellicius Teleptensis (d137): 1,121,18; 1,198,61 Benenatus Casensium Bastalensium (d76): 1,188,8 Benenatus a Casis Silvanae (d127): 1,198,39 Benenatus Hospitensis (c170): 1,133,124 Benenatus Mesarfeltensis (d130): 1,198,45 Benenatus Simittensis (c51): 1,126,27 Bonifatius Cataquensis (cc5): 1,2,5; 1,55,271; 1,143,11; 2,2,3; 3,2,3 Bonifatius Cenensis (c134): 1,129,4 Bonifatius Urugitanus (d65): 1,187,75 Bonifatius Utummensis (d140): 1,133,176; 1,198,67 Bonifatius episcopus plebis Vallitanae (c220): 1,135,59 Bonifatius apparitor: 1,1,4; 2,1,3; 3,1,5 Burcaton Gemellensis (d226): 1,206,37 Caecilianista: 3,30,3; 3,34,2; 3,123,6; b 3,5,7 Caecilianus Carthaginensis: cap. 3,214.221f.225–227.230f.235f.317–319.328.331.343f.346f.350. 355.362.367–370.372.374–379.381.387f.390f.397.402f.407.452f.455.459.461.465.470f.476. 483.493.515.532.536f.543.549.552f.562.564.568; 1,16,29; 1,18,56.62.64.70.86; 1,55,127.148. 154.160.201.204.244.249.251–253; edict. cogn. 15.20.22.59; 3,34,1; 3,144,2; 3,187,5; 3,199,3; 3,200,5.17.19; 3,214,2.5; 3,215,5; 3,216,7; 3,220,10.12.15; 3,221,1; 3,222,3; 3,225,3.5.7.10.14– 16; 3,226,1.5; 3,227,1f.; 3,228,2; 3,230,2; 3,231,1; 3,233,2f.7; 3,235,2f.8.11; 3,236,4; 3,237,4; 3,249,1.3; b 1,7,11; b 1,10,5.10; b 3,6,9.30; b 3,8,5.9; b 3,9,5; b 3,13,3; b 3,14,2.13; b 3,17,14; b 3,18,17; b 3,21,15; b 3,23,15.18; b 3,24,4.8.11.13.15.20; b 3,25,2; b 3,26,3.6.10.14.17; b 3,27,10. 28; b 3,28,2.4.6f.11.16; b 3,29,2.5.10f.; b 3,30,2.7.10.20; b 3,31,5.24; b 3,32,38f.; b 3,33,17; b 3,34,3; b 3,37,4–6; b 3,38,2.13f.17.22.26; b 3,39,2.5.8; b 3,40,7f.11.14.17; b 3,41,5.9f.19; b 3,42,13.15.19.24; b 3,43,2.7; d 3,2.5.7.16; d 4,4.8.12.18.23.31.36; d 5,3.12.17; d 6,5; d 17,2.21; d 18,3; d 19,22.26; d 20,3.5.13–15.17.21.25.27.30; d 21,10f.18.22; d 22,18; d 23,3.6.11.13f.; d 24,5.8; d 25,6.15.19.26.30; d 28,13; d 36,2; d 37,1.6.15.21.23.26f.; d 38,2.4f.; d 44,15.20; d 45,9.13; d 47,16.18; d 48,28.31; d 51,8; d 52,2; d 53,3.12f.16f.19.22.25; d 54,1.3.6.12.15.17.20. 22.31; d 55,2f.5.18.29; d 56,8.10.15.20 Caesar: 1,4,1; 3,24,1 Calipodius plebis Vazaritanae (d75): 1,129,7; 1,188,6 Campanus Cincaritanus (d81): 1,133,208; 1,188,21 Candidus presbyter (d): 1,133,111 Candorius Aggeritanus (d6): 1,126,85; 1,148,4; 1,149,8; 1,163,11; 1,207,46

396 | Index

  Candorius plebis Mullitanae (c144): 1,133,22 Cartherius Lampuensis (d): 1,133,223f. Cassianus Vamaccorensis (c118): 1,128,55; 1,187,80 Cassianus (diaconus): b 3,36,1.5 (duo Cassiani); d 17,24f.33 (duo Cassiani).37 Castus Cellensis (d72): 1,126,44; 1,187,92 Cattus presbyter (d): 1,133,90 Catulinus plebis Gittensis (c200): 1,133,247 Celer Capsensis (d229): 1,126,65; 1,206,46 Cephas: 1,55,100; d 33,23 Cericius plebis Uculensis (c113): 1,128,43 Christus: e.g. b 3,20,14 (duo Christi) Clarentius Tabracensis (d69 dc3): 1,126,24; 1,187,85; 3,2,7 Cloe: 1,55,99 Colonicus Tinistensis (d23): 1,180,12 Colonicus adiutor commentariorum: 1,1,6; 2,1,6; 3,1,7 Comparator Mactaritanus (d199): 1,202,16 Constantinus imperator: cap. 3,315.318.375.459.493.514f.519.543.545.547.548f.551.555; 1,18,56. 58; 1,55,249; edict. cogn. 21; 3,144,2; 3,176,5; 3,215,5; 3,220,17; b 3,6,9; b 3,8,2.4; b 3,13,3; b 3,21,16; b 3,24,2.4; b 3,28,5; b 3,37,2f.; b 3,39,1.3.6.8–10; b 3,40,3.5.16; b 3,41,1.5.11.16; b 3,42,2.15.19f.; d 19,22; d 20,12; d 21,19; d 44,14; d 53,2; d 54,24; d 55,21.24; d 56,12.14.18 Constantius Rusubbicariensis (d105): 1,197,45 Crescens Icositanus (d98): 1,197,31 Crescentianus Ammederensis (d236): 1,126,97; 1,207,80.82 Crescentianus Arenensis (c104): 1,128,25 Crescentianus presbyter (c): 1,187,89 Crescentilianus Lambiritanus (d224): 1,206,31 Cresconius Aquensis (d142): 1,198,71 Cresconius Advocatensis (d212): 1,206,7 Cresconius Ausugrabensis (d183): 1,201,80 Cresconius Baiesitanus/Undesitanus (d177): 1,126,110; 1,201,68 Cresconius Banzarensis (d200): 1,202,18 Cresconius Caesarianiensis (d82): 1,188,23 Cresconius Centenariensis (c186): 1,133,190 Cresconius a Cibaliana (d238): 1,207,86 Cresconius Cuiculitanus (c21): 1,121,11 Cresconius ab Horrea Aninicensi (d151): 1,198,92 Cresconius Legensis (d62): 1,187,67 Cresconius Mustitanus/plebis Musertitanae (d230): 1,133,131; 1,206,48 Cresconius Pudentianensis (d171): 1,201,44 Cresconius plebis Rusucensis (c158): 1,133,71 Cresconius Siguitanus (d102): 1,197,39; 1,209,9 Cresconius Silemsilensis (d192): 1,201,100 Cresconius Sinitanus (d194): 1,202,6 Cresconius Temonianensis (c68): 1,126,66 Cresconius Titulitanus (c80): 1,126,92 Cresconius Tubiniensis (c19): 1,121,7 Cresconius Zaraitanus (c119): 1,128,58; 1,203,5 Cresconius episcopus (d#): 1,126,62 Cresconius notarius ecclesiae Donatistarum: 1,1,13; 2,1,13; 3,1,15

Index | 397

Crispinus Calamensis (d): 1,139,14 Crispulus Volitanus (c127): 1,128,75 Crispus consul: d 56,18 Cultasius Mataritanensis (c192): 1,133,213 Cyprianus Carthaginensis: 1,55,185; b 3,11,8.16; b 3,20,4.7; b 3,30,17; d 9,2.8; d 11,7; d 19,4.10; d 28,7; d 37,5; d 50,4.7.9.11.14.18 Cyprianus a Siccenni (d#): 1,133,85 Cyprianus plebis Tuburbitanorum Maiorum (c229): 1,135,95 Danihel: d 54,26 Darius (rex): d 30,11; d 31,3 Datianus Legensis (c27): 1,121,24.30 Datianus Tamicensis (d8): 1,163,15 Datianus Teleptensis (d246): 1,207,102 Dativus Nova Petrensis (d60): 1,187,62 Dativus Visensis (d103): 1,197,41 David: d 31,32 Delfinus (c13*): 1,65,4; 1,215,26 Demas (cf. 2 Tim. 4,9): 3,258,51 Deuterius Caesariensis (ct1): 1,2,5; 1,55,272; 1,132,11; 1,143,24; 2,2,3; 3,2,4 Deuterius (d#): 1,135,19 Dialogus Zamensis (c32): 1,121,35 Diocletianus imperator: b 3,32,19 Domnicus plebis Bullensium Regiorum (c205): 1,128,39; 1,135,1 Donatianus Auzagerensis (d241): 1,207,92 Donatianus Bagaiensis (d14): 1,148,5; 1,176,7; 1,177,2.6; 1,207,47 Donatianus Capsensis (d268): 1,207,146 Donatianus Carcabianensis (d166): 1,201,34 Donatianus Lamzellensis (d228): 1,206,41 Donatianus Montenus (c40): 1,121,52 Donatianus Teleptensis (c24): 1,121,17 Donatianus Zellensis (c230): 1,135,99 Donatus Amphorensis/Anburensis (c18): 1,121,5 Donatus Ancusensis (d264): 1,126,106; 1,207,138 Donatus Apissanensis (d31): 1,184,5 Donatus Arensis (d163): 1,201,26 Donatus Bamaccorensis/Vamaccorensis (d66): 1,128,56; 1,187,77 Donatus Botrianensis (d4): 1,148,4; 1,149,6; 1,163,6; 1,207,46 Donatus Bucconiensis (d122): 1,198,29 Donatus plebis Buritanae (c143): 1,133,19 Donatus Buzensis (d243): 1,207,96 Donatus (Carthaginensis): cap. 3,32f.; 1,187,30; 2,10,2; edict. cogn. 20.51; 3,32,2; 3,33,1; b 3,19,6; b 3,36,7f.; b 3,38,12.25; d 4,11; d 17,18.20.22; d 20,7.10.24.27.29f.; d 21,12.21; d 22,18; d 23,5; d 25,32; d 50,13 Donatus Casensis/a Casis Nigris: cap. 3,538f.541; b 3,24,12; b 3,31,25f.; b 3,36,7; b 3,38,25; d 17,20; d 20,7 Donatus Celerinensis (d16): 1,179,2 Donatus Cillitanus (d38): 1,128,34; 1,133,108.110; 1,187,13 Donatus Cresimensis (d58): 1,187,58 Donatus Madaurensis (d#): 1,126,22

398 | Index

  Donatus (Masculitanus): cap. 3,355 Donatus a Medianas Zabuniorum (d206): 1,203,10 Donatus Merferebitanus (d43): 1,187,24 Donatus Saiensis (c95): 1,128,6 Donatus Scilitanus (d213): 1,143,17; 1,206,9 Donatus Sucardensis (d277): 1,210,4 Donatus Tamascaninensis (d113): 1,198,11 Donatus Tanudaiensis (d90): 1,197,13 Donatus Tegulatensis (d123): 1,198,31 Donatus Tigillavensis (d): 1,133,188f. Donatus Tiseditanus (d155): 1,135,93; 1,198,100 Donatus Tisilitanus (c38): 1,121,47 Donatus plebis Tubursicensis Bure (d231): 1,121,34; 1,206,50 Donatus Turensis/a Turre Rutunda (d234): 1,121,55; 1,207,78; b 1,12,10 Donatus Vageatensis (d26): 1,180,18 Donatus Zicensis (d124): 1,198,33 Donatus (d#): 1,201,16 Dulcitius plebis Tacapitanae (c199): 1,133,243 Eleazar (Macchabaeus): b 3,25,36 Elias: v. Helias Elisabeth: b 3,17,12 Emeritus Caesariensis (da3): p. 8.11f.15.26; nom. ep. 12; 1,20,1; 1,22,1; 1,24,1; 1,26,1; 1,31,1; 1,33,1; 1,35,1; 1,39,1; 1,47,1; 1,77,1; 1,80,1; 1,86,1; 1,108,1; 1,143,27f.; 1,147,1; 1,148,5; 1,175,1; 1,207,48.72; 2,2,5; 2,12,5; 2,25,1; 2,27,3; 2,28,1; 2,30,1; 2,33,1; 2,46,1; 2,52,1; 2,67,1.10; 2,70,1; 3,2,6; 3,15,2; 3,37,1; 3,39,1; 3,43,1; 3,49,1; 3,56,1; 3,60,1; 3,69,1; 3,78,1; 3,79,6; 3,80,5; 3,81,4; 3,85,1.9; 3,87,1; 3,97,1.7; 3,99,1; 3,100,7; 3,104,1.5; 3,106,1; 3,109,1; 3,110,4; 3,114,1; 3,121,1; 3,129,4; 3,157,1; 3,159,1; 3,180,1; 3,188,1; 3,200,1; 3,223,3.6; 3,225,1; 3,249,1; 3,253,1.7; 3,255,1; 3,260,1; 3,262,1; 3,264,7; 3,266,1; 3,268,1; 3,278,1 Emilianus Aggeritanus (c76): 1,126,84; v. Aemilianus Emilianus Bennefensis (c168): 1,133,114.117 Erastus (cf. Act. 19,22; 2 Tim. 4,20): 3,258,51 Esaias: 1,55,38; 3,258,22.104.140.179 Eumalius/Eumelius vicarius Africae: b 3,37,3; d 56,15 Eunomius plebis Marazenensis (c173): 1,133,135.139.141 Euodius Uzalensis (c): 3,141,19 Evangelus Assuritanus (c10): 1,120,7 Evasius Girbitanus/Girvitanus (d160): 1,126,81; 1,199,6 Evasius apparitor: 1,1,4; 2,1,4; 3,1,5 Exitiosus adiutor cornicularii: 1,1,5; 2,1,5; 3,1,6 Fabius exceptor: 1,1,11; 2,1,11; 3,1,12 Faustinianus Carpitanus (d): 1,187,29 Faustinianus Rusiccadensis (c14*): 1,215,27 Faustinianus Tamogadensis (c123): 1,128,67 Faustinus Naraggaritanus (d251): 1,207,112 Faustinus Nationensis (d272): 1,208,3 Faustinus plebis Sillitanae (c99): 1,128,14 Faustinus Tambaiensis (d152): 1,128,36; 1,198,54 Faustinus Tuburbitanus: d 38,5 Felicianus Aquae Noensis (d134): 1,198,55

Index | 399

Felicianus Cufrutensis (c133): 1,128,87 Felicianus plebis Feraditanae Minoris (c188): 1,133,198 Felicianus Mustitanus: cap. 1,122; 1,121,55; 1,122,1; b 1,12,9.11; b 3,22,10; d 4,35; d 5,12.16; d 25,13. 18f.21f.24.30; d 36,4 Felicianus Trisipensis (d#): 1,128,10 Felicianus Utinensis (d55): 1,128,52; 1,133,27; 1,187,50 Felicianus Viltensis (d252): 1,207,114 Felicissimus Obbensis (d83): 1,193,3 Felix Abbir Maius (c148): 1,133,34 Felix Aptugnitanus/Aptug(n)ensis, ordinator Caeciliani: cap. 3,543.553f.558.560.562.564.566. 570.572f.575.577; 1,18,63; 1,55,252; edict. cogn. 23; b 1,10,11; b 3,14,2; b 3,26,11; b 3,41,8.17. 21; b 3,42,3f.9.12f.19.27; b 3,43,2.7; d 19,26; d 38,6; d 51,5; d 55,2–4.6–8.14.25f.; d 56,5.9.13 Felix plebis Aptugnitanae (c100): 1,128,16 Felix Boncarensis (d253): 1,207,116 Felix Bosetanus/Voset (d203): 1,126,79; 1,202,24 Felix plebis Bullensium Regiorum (d237): 1,135,3f.; 1,207,84 Felix Caniopitanorum (c178): 1,133,159 Felix Ficensis (c4*): 1,215,15 Felix Garbensis (d274): 1,209,4.8 Felix plebis Izirianensis (c187): 1,133,194 Felix Lambiensis (d#): 1,201,5f.15.18 Felix Macrianensis (c5*): 1,215,16 Felix Magarmelensis/plebis Magarmelitanae (d125): 1,126,18; 1,198,35 Felix Manazanensium Regiorum (d189): 1,201,94 Felix Maxulitanus/Mazulitanus (d78): 1,112,2; 1,188,12 Felix Moptensis (d24): 1,143,35; 1,180,14 Felix Novasennensis/Novasinnensis (d34): 1,121,10; 1,187,5; 1,208,5.7 Felix Novensis (c19*): 1,215,33 Felix plebis Pisitanae (d#): 1,133,76 Felix Putiensis (d209): 1,204,14 Felix Segermitanus (c45): 1,126,15 Felix Serteitanus (c15*): 1,215,28 Felix urbis Romae (d3): cap. 1,158; 1,148,4; 1,149,5; 1,157,8–10; 1,207,46 Felix plebis Tacapitanae (d#): 1,133,245 Felix Tagaraiensis (d168): 1,201,38 Felix Telensis (d254): 1,207,118 Felix Tubiensis (c147): 1,133,31 Felix Utmensis (d): 1,126,31 Felix Uzalensis (d207): 1,204,10 Felix Villae Regensis (c120): 1,128,60 Felix Visicensis (c55): 1,126,36 Felix Zumensis (d158): 1,114,3; 1,198,106; 1,200,1; 1,201,6f.18 Felix (d#): 1,133,204 Ferox plebis Macrianensis Maius (c43): 1,126,5 Fidentius Cefalensis (c157): 1,133,67 Fidentius Cefalensis (d): 1,133,70 Fidentius Cullitanus (d173): 1,126,76; 1,201,55 Fidentius Dianensis (d118): 1,198,21 Fidentius Gypsariensis (d#): 1,128,78

400 | Index

  Filetus (cf. 2 Tim. 2,16f.): 3,258,51 Filetus apparitor: 1,1,5; 2,1,4; 3,1,5 Filolocius Adrumetinus (c53): 1,126,32 Flavianus Pauzerensis (d68): 1,133,188; 1,187,83 Flavianus (d#): 1,201,16 Flavii: v. Honorius, Theodosius Flavius Marcellinus: 1,2,1; 1,4,2; 1,14,2; 1,17,1; 1,224,1; 2,2,1; 2,12,16; edict. cogn. 1; 3,2,1; 3,4,6; 3,24,2; 3,251,5; 3,258,1; v. Marcellinus Flavosus Cissitanus (d265): 1,207,140 Florentius Furnitanus (d145): 1,198,79 Florentius Hipponensium Zaritorum (cc1): 1,2,4; 1,55,271; 1,139,15; 1,142,8; 2,2,3; 3,2,3 Florentinus a Tubusuptu (d56): 1,187,52 Florentinus presbyter Idassensis (c): 1,182,8.10 Florianus Putiziensis (d5): 1,149,7; 1,163,8 Fortis Cediensis (d11): 1,148,5; 1,163,22; 1,207,47 Fortunatianus Metensis (d54): 1,126,57; 1,187,48 Fortunatianus plebis Neapolitanae (c61): 1,126,49 Fortunatianus a Senemsala (d184): 1,201,82 Fortunatianus Siccensis (ca6): nom. ep. 7; 1,2,3; 1,48,1; 1,50,1; 1,51,5; 1,55,267; 1,66,1; 1,68,1; 1,97,1; 1,127,1; 1,139,7; 1,140,2; 1,141,5; 1,143,26.31; 1,168,1; 1,170,1; 1,172,1; 1,189,17; 1,191,1; 1,194,1; 1,197,1.22; 1,200,1; 1,207,2.5.9.19.39.64; 1,210,1; 1,217,7; 2,2,2; 2,17,1; 2,26,1; 3,2,2; 3,4,3; 3,14,1; 3,16,1; 3,47,5; 3,61,1; 3,72,1; 3,74,1.7; 3,76,1.10; 3,82,1; 3,123,4; 3,124,1; 3,128,1; 3,144,4; 3,208,1; 3,224,1; 3,244,1; Fortunatus plebis Abensensis (c153): 1,133,51 Fortunatus Capsensis (c67): 1,126,64 Fortunatus Loci Casensis Calanensis (c196): 1,121,30; 1,133,231 Fortunatus Constantin(i)ensis (ca5): nom. ep. 6; 1,2,3; 1,55,267; 1,65,2; 1,138,8; 1,139,3; 1,140,2; 1,141,3; 1,201,31; 2,2,2; 3,2,2 Fortunatus plebis Rusuccuritanae (c212): 1,135,28 Fortunatus Vensanensis (d197): 1,203,11 Fortunatus Vesceritanus (d41): 1,120,4; 1,187,20 Fortunatus Undesitanus (c88): 1,126,109 Fructuosus plebis Abziritanae (c116): 1,128,50 Fuscinullus plebis Eliensis (c57): 1,126,41 Gaianus Tigualensis (d46): 1,126,9; 1,187,32 Gallus Ticensis (c39): 1,121,50 Gaudentius Nigizubitanus (d193): 1,202,4 Gaudentius T(h)amogadensis (da6): nom. ep. 15; 1,128,68; 1,148,6; 1,207,48; 2,2,5; 2,12,5; 3,2,6; 3,102,1 Gaudentius Loci Tigisitani (d276): 1,209,9 Gaudentius Zertensis (d64): 1,187,71.73 Gavin(i)us Vegeselitanus (d44): 1,135,8; 1,187,26 Gedudus Uticensis (d36): 1,128,42; 1,187,9 Geminius Clypiensis (d119): 1,133,17; 1,198,23 Gennadius plebis Membressitanae (c180): 1,133,167 Germanus Gypsariensis (c128): 1,128,77 Germanus Suboabbiritanus/Zugabbaritanus (d28): 1,135,23; 1,182,11 Geta Iubaltianensis (c101): 1,128,18 Gildo presbyter (c): 1,206,44

Index | 401

Gloriosus Migirpensis (d131): 1,126,120; 1,198,49 Gorgonius plebis Liberaliensis (c195): 1,133,226.228 Gratianus plebis Metensis (c64): 1,126,56 Gregorius Tamamallensis (c131): 1,128,83 Gududus Ancusensis (c86): 1,126,105 Habetdeum Aurusulianensis (d225 dc4?): 1,206,35 Habetdeum plebis Marazanensis (d#): 1,133,137.140.142 Habetdeum (d#): p. 28; 3,2,6f.; 3,257,6; 3,258,1 Habetdeum diaconus Primiani: cap. 1,127; 1,126,99.116; 1,128,38.48; 1,133,61.65.73.84.89.122. 130.173.215.264; 1,135,8.12.34.65.69.86; 138,7; 139,17 Heli: 3,258,145 Helianus: v. Aelianus Helias: 3,258,95; d 29,10.13 Heliseus: 3,258,95; d 29,10 Helpidius plebis Aquensis (c215): 1,135,39 Hermogenes (cf. 2 Tim. 1,18): 3,258,51 Herodes (cf. Mt. 2): d 17,34.39 (duo Herodes) Herodes (cf. Lc. 23): d 17,34f.39 (duo Herodes) Hieremias propheta: 1,55,57; 3,258,60; b 3,10,33; d 13,10.13 Hieroboam: 3,258,93 Hilarianus Hiltensis (c202): 1,133,254.257 Hilarus episcopus ecclesiae Bofet (c16): 1,120,20 Hilarus Sullitanus (d186): 1,201,86 Hilarus exceptor: 1,1,10; 1,132,1; 1,223,8; 2,1,10; 2,61,11.16; 2,64,1.10; 2,73,4; 3,1,11; 3,5,3; 3,279,1 Honoratus Abiddensis (c85): 1,126,103 Honoratus Aquae Sirensis (d77): 1,188,10 Honoratus Iommitanus (d248): 1,207,106 Honoratus Larensis (d93): 1,131,6; 1,197,19 Honoratus Matharensis (c15): 1,120,18 Honoratus Tusdritanus/Dydritanus (d223): 1,121,42; 1,206,29 Honoratus (d#): 1,143,22 Honoratus exceptor: 1,112,1 Honorius Vartanensis/Bartanensis (d87): 1,126,74; 1,197,7 Honorius Cellensis (c58): 1,126,43; 1,135,79 Honorius imperator: cap. 3,552; 1,4,1; 1,5,2; 3,24,1 Iacob: 1,55,23.35 Iacobus (filius Alphaei/Zebedaei): b 3,36,6 (duo Iacobi); d 17,28 (duo Iacobi) Ianuarianus episcopus Casensium Nigrensium (d1): 1,14,3.21; 1,148,4; 1,149,3; 1,157,1f.; 1,207,46; 3,251,6; 3,258,2 Ianuarianus Cenculianensis (c102): 1,128,20 Ianuarianus Gispensis Maius (c203): 1,133,259 Ianuarianus Numidiensis (d80): 1,188,16.18 Ianuarianus Tubulbacensis (c63): 1,126,53; Ianuarianus: 1,177,8; 1,179,1 Ianuarius Aptucensis (c111): 1,128,39; v. Ianuarius Libertinensis Ianuarius episopus Casas Medianensium (c225): 1,135,79.82 Ianuarius Aquae Albensis (d97): 1,197,29 Ianuarius Betagbarensis (d227): 1,206,39 Ianuarius Centurionensis (d198): 1,203,14

402 | Index

  Ianuarius Horrea Caeliensis (d170): 1,201,42 Ianuarius Lamasbensis (d33): 1,128,70; 1,187,3 Ianuarius Libertinensis/Aptucensis (d172): 1,116,10.12.14; 1,117,1; 1,201,52 Ianuarius Narensis (d222): 1,206,27 Ianuarius Tubursicensis (d161): 1,143,9f.; 1,201,22 Ianuarius Tunusudensis (c9): 1,120,5 Ianuarius presbyter: 1,133,220 Ianuarius notarius ecclesiae catholicae: 1,1,13; 2,1,12; 3,1,14 Ianuarius notarius ecclesiae Sitifensis partis Donati: 2,59,2 Idaxius Muzucensis (d219): 1,133,100; 1,206,21 Ieremias: v. Hieremias Iesus (filius Iosedec): d 30,6.9.17.20.31.35 Ingentius: cap. 3,553.555.561.568.570; b 3,41,7.14; b 3,42,7.14.24; d 55,7.11.16.26; d 56,4.7.20 Innocentius Germaniensis (c14): 1,120,16 Innocentius Guzabetensis (d157): 1,198,104 Innocentius Lamiggigensis (c140): 1,133,7 Innocentius Romanus episcopus: 1,163,4 Iob: cap. 3,301; b 3,22,12.14 Iocundus Sufetulensis (c70): 1,126,70 Iohannes (baptista): 3,262,3; b 3,17,12; d 17,26 (duo Iohannes) Iohannes (apostolus): b 3,20,22; d 4,10.19; d 17,26 (duo Iohannes) Iohannes Gummitanus (c8*): 1,215,20 Iosedec: d 30,6.9.17.21.31.35 Isaac Utinensis (c145): 1,133,25 Isaac: 1,55,23.33 Isaias: v. Esaias Iudas apostolus (filius Iacobi): b 3,36,6 (duo Iudae); d 17,29f. (duo Iudae) Iudas apostolus (traditor): 3,258,123.125.132.135; b 3,11,15.18; b 3,36,6 (duo Iudae); d 8,19f.; d 17,29 (duo Iudae).31 Iulianus Midlensis (d84): 1,193,5; 1,195,1 Iulianus Tasfaltensis (c103): 1,128,22 Iulianus Tignicensis (d256): 1,133,50; 1,207,122 Iulianus: p. 6; epist. Marcelli tit. Iunianus Lamig(g)igensis (d132): 1,133,9; 1,198,51 Iunior Rusiccadiensis (d116): 1,198,17 Iurata Turre Tamallumensis/Tamallemensis (d239): 1,126,108 Iustus Formensis (d275): 1,209,4 Iustus Nicibensis (d167): 1,201,36 Iuventius Tunugabensis (c136): 1,129,9 Lampadius plebis Tiseditanae (c228): 1,135,91 Laodicius plebis Clypiensis (c142): 1,133,15 Latonius plebis Tenitanae (c11): 1,120,9 Leo Moptensis (ct3): 1,2,5; 1,55,272; 1,143,33; 1,223,2; 2,2,4; 2,53,7; 3,2,4 Leontius Musertitanus (c171): 1,133,128 Leontius Praesidiensis (d261): 1,207,132 Leontius Rusticianensis (d159): 1,199,1 Leontius exsecutor: 3,258,196 Liberalis Milidiensis (d240): 1,207,90 Liberalis Loci Nasaitani (d39): 1,187,15

Index | 403

Liberantius Tisanianensis (d211): 1,206,5 Libosus ducenarius: 1,1,3; 2,1,3.14; 3,1,4 Licentius Zattarensis (c105): 1,128,27 Licinius imperator: d 56,12 Lillybius presbyter (d): 1,135,70 Limenianus plebis Taprurensis (c221): 1,135,63; 1,187,57 Litorius plebis Suavensis (c169): 1,133,120 Loth: 3,242,11; d 27,3 Lucianus Burugiatanus (d179): 1,201,72 Lucianus Guirensis (c22): 1,121,13 Lucianus Mesarfeltensis (c): 1,198,48 Lucianus Tuneiensis (c94): 1,128,4 Lucidus plebis Marcellianensis et Bazitanae (c150): 1,133,41 Lucius Olivensis (c6*): 1,215,17 Lucius Tagaratensis (c132): 1,128,85 Lucius Tamallensis/Tamamallensis (d244): 1,128,84; 1,207,98 Lucius Zabensis (d138): 1,198,63 Lucrus plebis Nigrensium Maiorum (c156): 1,133,63 Lucullus plebis Hospitensis/ab Hospitiis (d148): 1,133,126; 1,198,85 Macarius exsecutor: 1,187,30; 3,258,196 Macrobius (d190): 1,138,3f.; 1,201,96 Maiorinus Carthaginensis: cap. 3,315; 1,220,15; b 3,24,3 Maiorinus Zemtensis (c163): 1,133,92 Maius Amudarsensis (c78): 1,126,88 Malachi, Malachiel propheta: 1,55,50; 3,258,116 Malcus plebis Maxulitanae (c106): 1,128,29 Manilius presbyter Baziensis (d): 1,182,15 Marcellinus:1 epist. Marcelli 9; 1,2,1; 1,3,1; 1,4,2; 1,4,49; 1,4,51; 1,6,1; 1,8,1; 1,9,4; 1,11,1; 1,13,1; 1,14,2; 1,15,1; 1,16,2; 1,17,1; 1,18,2; 1,19,1; 1,21,1; 1,23,1; 1,25,1; 1,27,1; 1,28,1; 1,30,1; 1,32,1; 1,34,1; 1,36,1; 1,40,1; 1,42,1; 1,45,1; 1,49,1; 1,51,1; 1,52,1; 1,54,1; 1,55,6; 1,56,1; 1,58,1; 1,62,1; 1,64,1; 1,69,1; 1,71,1; 1,73,1; 1,75,1; 1,79,1; 1,85,1; 1,87,1; 1,91,1; 1,95,1; 1,97,5; 1,98,1; 1,99,7; 1,101,1; 1,103,1; 1,105,1; 1,107,1; 1,109,1; 1,111,1; 1,112,3; 1,114,1; 1,115,3; 1,116,1.5.7; 1,120,1; 1,126,112; 1,128,1; 1,131,1; 1,132,5.10.12; 1,133,1.24; 1,134,5; 1,141,1; 1,142,1; 1,143,1; 1,144,1; 1,146,1; 1,148,1.10; 1,149,1; 1,151,1; 1,153,1; 1,155,1; 1,161,1; 1,164,1; 1,166,1; 1,171,1; 1,173,1; 1,176,1; 1,177,4; 1,178,1; 1,180,1; 1,182,4; 1,183,1.6; 1,186,1; 1,190,1; 1,193,1; 1,196,1; 1,201,1.6. 20; 1,202,90; 1,204,8; 1,206,1; 1,207,13.17.31.41.45.52.61.68.69.73; 1,208,1; 1,209,1.5; 1,211,1; 1,213,1.4; 1,214,1; 1,215,1.4.6.811; 1,216,1.3; 1,217,3.5.9; 1,218,1; 1,219,1; 1,220,1; 1,221,1; 1,222,1; 1,224,1; 2,2,1; 2,3,1.6; 2,5,1.5; 2,7,1; 2,9,1; 2,12,1.4.14; 2,13,1; 2,15,1; 2,19,1; 2,22,1; 2,24,1; 2,27,1.4; 2,29,5; 2,32,10; 2,34,1; 2,36,1; 2,38,1; 2,41,1; 2,42,1; 2,43,5; 2,45,1; 2,47,1; 2,49,1; 2,51,1; 2,53,1.5.9; 2,55,1; 2,57,1; 2,59,1; 2,60,1; 2,61,3.9.14.17; 2,63,1; 2,64,4.8; 2,65,1; 2,66,6; 2,67,7; 2,68,1; 2,71,1; 2,73,3; edict. cogn. 1; 3,2,1; 3,3,1; 3,4,1.6; 3,5,1; 3,6,1; 3,11,1; 3,13,1; 3,15,1; 3,17,1; 3,19,1; 3,21,1; 3,23,1; 3,24,2; 3,29,48; 3,36,1; 3,38,1; 3,42,1; 3,45,1; 3,48,1; 3,51,1; 3,58,1; 3,64,1; 3,65,8; 3,66,1; 3,70,1; 3,77,1; 3,79,1; 3,81,1; 3,84,1; 3,86,1; 3,90,1; 3,92,1; 3,94,1; 3,96,1; 3,98,1.14; 3,99,17.21; 3,103,1; 3,107,1; 3,111,1; 3,113,1; 3,115,1; 3,117,1; 3,120,1; 3,122,3; 3,124,4; 3,125,3; 3,126,1; 3,130,1; 3,132,1; 3,134,1; 3,137,1; 3,139,1;

|| 1 Nicht berücksichtigt werden die Formeln praesente … Marcellino (1,57.99.141–143) und coram … Marcellino (1,133.135.143).

404 | Index

  3,140.4.11.19.25.33.42.47; 3,141,9; 3,145,1; 3,147,1; 3,150,1; 3,154,1; 3,156,1; 3,158,1; 3,164,1; 3,166,1; 3,167,1; 3,169,1; 3,170,3; 3,171,1; 3,174,1; 3,177,1; 3,179,1; 3,180,5; 3,182,1; 3,184,1; 3,186,1; 3,187,19; 3,190,1; 3,194,1.7; 3,196,1; 3,199,5; 3,202,1; 3,210,1; 3,212,1.4; 3,215,1; 3,216,3; 3,219,1; 3,220,3; 3,223,1.5; 3,225,20; 3,233,1.6; 3,237,3; 3,241,1; 3,243,3; 3,246,1; 3,248,1; 3,250,1; 3,251,4.5; 3,252,1; 3,253,5; 3,254,1; 3,256,3.7; 3,257,1.7; 3,258,1; 3,259,1; 3,262,6; 3,267,10; 3,270,13; 3,271,1; 3,273,1; 3,275,1; 3,277,1; 3,278,4; 3,280,1; b praef. 2 Marcellinus Mullitanus (d126): 1,133,24; 1,198,37 Marcellus memorialis: p. 6; epist. Marcelli tit. Marcianus Assabensis (d120): 1,128,72; 1,198,25 Marcianus Cebarsussensis (d269): 1,207,148 Marcianus Eminentianensis (d273): 1,208,5 Marcianus Idicrensis (c126): 1,128,73; 1,209,7 Marcianus Sitifensis (d79): 1,143,5; 1,188,14 Marcianus Tabaicariensis/Tabazagensis (d101): 1,135,53; 1,197,37 Marculus martyr: 1,187,63 Marcus Midicensis (d57): 1,187,54.56 Marianus Rufinianensis (c107): 1,128,31 Marianus Utzipparitanorum (c138): 1,131,3 Marinianus Oeensis (d164): 1,132,15; 1,201,28; 1,210,4; 2,53,7 Marinus Taborensis (c5): 1,115,5 Martialis Idicrensis (d35): 1,128,74; 1,187,7; 1,209,4 Martialis Vatarbensis (d112): 1,198,9 Martialis exceptor: 1,3,12; 1,5,1; 1,10,1; 1,58,4; 1,99,1; 1,223,8; 2,8,1; 2,12,3; 2,32,1; 2,38,3; 2,44,1; 2,73,4; 3,3,4; 3,4,2; 3,5,2; 3,24,1; 3,29,1; 3,141,1; 3,215,4; 3,216,5; 3,220,6 Martinianus Loci Tibuzabetensis (d49): 1,187,38 Martinus Siccesitanus (d88): 1,197,9 Maurentius Tubursicensis (cc4): 1,2,4; 1,55,271; 1,143,7; 2,2,3; 3,2,3 Maxentius imperator: b 3,34,12; d 17,6 Maximianistae: cap. 3,300.306.370; 1,10,77; 1,18,75; 1,55,236; edict. cogn. 17; 3,174,9; 3,258,188; b 1,5,12; b 1,7,16; b 1,10,9.14; b 3,11,7.20.22.26; b 3,18,15; b 3,19,2; b 3,21,14; b 3,22,6f.; d 25,13; d 51,1 Maximianus episcopus Aquensium Regiorum (c59): 1,126,45 Maximianus Bennefensis (d154): 1,133,117; 1,198,98 Maximianus episcopus (Maximianista): 1,16,69; 1,18,80; 1,55,192.199.202.225.230; b 1,7,19; b 1,12,11–13; b 3,11,5.28; b 3,18,16; b 3,28,9.12; d 3,3; d 21,23; d 25,17.21–23; d 36,4; d 51,2; d 52,2.4 Maximianus (H)Ermianensis (d40): 1,133,150; 1,187,18 Maximianus presbyter plebis Meglapolitanae (d): 1,133,205 Maximianus Serteitanus (d21): 1,180,8 Maximianus plebis Suboabburitanae (c210): 1,135,21 Maximianus imperator: b 3,32,19 Maximianus (vir devotissimus protector domesticus): 1,1,2; 2,1,2; 3,1,2 Maximinus Dicitanus (d61): 1,187,65 Maximinus plebis Enerensis (c184): 1,133,182 Maximinus Suffetus (c2*): 1,215,11 Maximinus Tuburbitanorum Minorum (d205): 1,133,30; 1,203,8 Maximinus Turensis (c26): 1,121,22 Maximinus Turreblandensis (d266): 1,207,142 Maximinus Uzabirensis (d191): 1,201,98

Index | 405

Maximinus (c#): 1,163,20 Maximus Abitinensis (d180): 1,201,74 Maximus Canianensis (d216): 1,206,15 Maximus Macrensis (d218): 1,206,19 Megalius Calamensis: 3,247,8; b 3,9,2 Megasius Taccaborensis (d247): 1,207,104 Memmianus Pudentianensis (c): 1,201,47 Mensurista: 3,32,3 Mensurius Carthaginensis: cap. 3,34.333–336.338.341.350; 3,34,1; 3,35,1; b 3,25,1.5.16.20.23. 29f.38; b 3,26,15f.; b 3,27,16.20; b 3,32,37.39.43f. Mensurius plebis Medefessitanae (c224): 1,135,75 Messianus Seleucianensis (d210): 1,121,32; 1,206,3 Miggin Edistianensis (d117): 1,198,19 Miggin Vagalitanus (d267): 1,207,144 Milicus Tagamutensis (c81): 1,126,94 Mil(i)tiades: cap. 3,318–322.402.404.453.461–463.467.471–475.477.479.485.488.491.493.495. 498–500.508–511.513.517.539; b 3,24,9; b 3,31,18.23f.; b 3,32,39; b 3,33,17; b 3,34,1.4.9.11. 14.16f.19; b 3,35,11f.; b 3,36,1f.8; b 3,37,10.12; b 3,38,26; d 17,2.4f.7.10.19.21.23.32.37; d 19,6; d 56,8.12 Mizonus: 1,163,21 Moecopius Hierpinianensis (d): 1,133,147 Montanus Auguritanus (c69): 1,126,68 Montanus a Cemerinianu (d165): 1,201,30 Montanus Zamensis (da5): nom. ep. 14; 1,121,35; 1,148,6; 1,207,48; 2,2,5; 2,12,5; 2,41,5; 3,2,6; 3,5,3; 3,40,3; 3,62,1.8.14; 3,63,1; 3,65,1.14; 3,67,1; 3,71,1; 3,73,1; 3,80,9; 3,83,1; 3,88,7; 3,168,3; 3,216,1; 3,239,1; 3,251,1 Moyses: 3,258,54; d 31,21.29 Nados plebis Sabratensis (c191): 1,133,210 Nampius scriba: 1,1,8; 1,27,3; 1,216,2; 2,1,8; 3,1,10 Natalicus (T)Zellensis (d10): 1,135,101; 1,163,19 Navigius Dydritanus (c35): 1,121,41 Navigius adiutor numerorum: 1,1,7; 2,1,7; 3,1,8; 3,169,3; 3,170,5; 3,174,3 Nestorius Malianensis (d263): 1,135,45; 1,207,136 Noe: b 3,16,30; d 27,2 Novatus Sitifensis (cc3): 1,2,4; 1,55,270; 1,143,3; 1,189,1.8; 1,204,2; 2,2,3; 3,2,3 Novellus Tizicensis: d 38,5 Numidius Maxulitanus (c4): 1,112,1 Octavianus plebis Ressianensis (c50): 1,121,30; 1,126,25 Octavianus plebis Uci Maius (c193): 1,133,217 Octavianus apparitor: 3,1,6 Octavius plebis Utimmensis (c182): 1,133,174 Optatus Milevitanus: cap. 3,374.476–483.487f.530–533.535–537; b 3,29,11; b 3,38,1.6.11.15.22; d 54,5.14.16 Optatus plebis Rusuccuritanae (d12): 1,135,30; 1,148,4; 1,176,3f.; 1,207,46 Optatus plebis Timicitanae (d85): 1,135,57; 1,197,3 Optatus Vesceritanus (c8): 1,120,3 Optatus (d#): 1,133,53; 1,201,5 Osee propheta: 3,258,97 Palatinus Bosetanus (c73): 1,126,78; 1,203,1

406 | Index

  Pancratius Badiensis (d20): 1,180,6 Pannonius plebis Puppitanae (c62): 1,126,51 Pascasius Turensis (d99): 1,197,33 Paschasius plebis Anguiensium (c42): 1,126,3f. Paschasius Tibiucensis (c90): 1,126,113 Paschasius Dusitanus/Tigisitanus (d95): 1,135,89f.; 1,197,25 Paschasius Tuggensis (d71): 1,187,90 Paulinus Zurensis (c155): 1,133,58.60 Paulus Siccensis (d133): 1,198,53 Paulus Uzittarensis (c110): 1,128,37 Paulus apostolus: 1,55,100f.178; 3,239,1; 3,258,35.60.150; b 3,11,16.18; d 4,25; d 16,15; d 33,9.20–22 Paulus exsecutor: 3,258,196 Pelagius Vanarionensis (d51): 1,187,42 Peregrinus Sufetanus (d42 dc1): 1,142,6; 1,187,22; 3,2,6 Peregrinus adiutor subadiuvarum: 3,1,9 Perseverantius Tebestinus/Tevestinus (d19): 1,121,27; 1,180,4 Petilianus Constantin(i)ensis (da2): p. 8.21.25; nom. ep. 11; cap. 3,238.540f.; 1,7,1; 1,9,1; 1,12,1; 1,29,1; 1,37,1; 1,44,1; 1,53,1; 1,55,1; 1,59,1; 1,61,1; 1,63,1; 1,65,1; 1,67,1; 1,68,2; 1,69,2; 1,70,1; 1,82,1; 1,92,1; 1,96,1; 1,106,1; 1,110,1; 1,119,1.8; 1,121,1.48.50.53; 1,123,1; 1,125,1; 1,126,28.31; 1,137,1; 1,138,11; 1,139,1.5.13; 1,140,1; 1,145,1; 1,148,5; 1,159,1; 1,163,1; 1,165,1; 1,167,1; 1,168,4; 1,169,1; 1,182,1; 1,183,2; 1,185,1; 1,201,15.62; 1,205,1; 1,207,1.4.6.22.27.33.36.47.65; 1,217,4. 8; 2,2,5; 2,3,2; 2,4,1; 2,6,1; 2,7,4; 2,10,1; 2,12,5; 2,16,1; 2,18,1; 2,20,1; 2,23,1; 2,25,1; 2,35,1; 2,37,1; 2,39,1; 2,41,3; 2,43,1; 2,44,10; 2,48,1; 2,49,5.9; 2,54,1; 2,55,4; 2,58,1; 2,61,1.7; 3,2,6; 3,22,1.6; 3,25,1; 3,27,1; 3,30,1; 3,32,1; 3,34,1; 3,46,1; 3,47,3.8; 3,50,3; 3,52,1; 3,54,1; 3,57,3; 3,69,7; 3,74,5; 3,75,1.15; 3,76,7; 3,89,1; 3,91,1; 3,93,1; 3,95,1; 3,102,7; 3,104,3; 3,105,1.5; 3,112,1; 3,118,1; 3,125,1.4; 3,127,1; 3,129,1; 3,131,1; 3,133,1; 3,135,1; 3,138,1; 3,140,1.36.44; 3,141,4.11.16; 3,143,1; 3,146,1; 3,149,1; 3,151,1; 3,153,1; 3,155,13; 3,165,1; 3,166,4; 3,175,1; 3,181,1; 3,183,1.10.15.19; 3,185,1; 3,186,7; 3,190,2; 3,191,1; 3,193,1; 3,194,5; 3,195,1.7; 3,196,3; 3,203,1; 3,205,1; 3,207,1; 3,209,1; 3,211,1; 3,217,1; 3,221,1; 3,227,1; 3,229,1; 3,231,1; 3,232,3; 3,234,1; 3,236,1; 3,238,1; 3,243,1; 3,244,4; 3,256,9; 3,263,1; 3,274,1; 3,276,1 Petronius ducenarius: 1,1,3; 2,1,3; 3,1,4 Petrus (vir devotissimus protector domesticus): 1,1,2; 2,1,2; 3,1,2 Petrus (diaconus Romanus): b 3,35,9 (duo Petri); d 17,13 (duo Petri) Petrus apostolus: d 4,2; d 8,19f.; d 17,27 Philomenus suggestor: b 3,38,12 Placentinus plebis Madaurensis (c48): 1,126,21 Plutianus Masclianensis (d250): 1,207,110 Pompeianus Sucardensis (c211): 1,135,25 Pomponius Macrianensis (d13): 1,126,6; 1,176,5 Possidius Calamensis (ca7): nom. ep. 8; 1,2,4; 1,55,267; 1,139,11; 1,150,1; 1,157,9; 1,201,12; 2,2,2; 2,11,1; 2,29,2; 2,31,2; 3,2,3; 3,10,1; 3,22,9; 3,68,8; 3,69,4; 3,80,7; 3,105,3; 3,119,3; 3,141,13; 3,142,1; 3,146,6; 3,148,1; 3,152,1; 3,168,1; 3,178,1; 3,180,3; 3,183,17; 3,192,1; 3,195,6; 3,243,5; 3,245,3; 3,256,5 Possidius adiutor commentariorum: 1,1,5; 2,1,5; 3,1,7 Possidonius Sililitanus/Sillitanus (d91): 1,128,15; 1,197,15 Postumianus plebis Tagorensis (c176): 1,133,152 Potentius plebis Bladiensis (c25): 1,121,19 Praetextatus exceptor: 1,1,10; 2,1,10; 3,1,12; 3,5,4

Index | 407

Primianus Carthaginensis (d2 da1): nom. ep. 10; cap. 1,127; cap. 3,116.206.370.373; 1,14,3.22; 1,18,75.85; 1,104,1; 1,120,12; 1,122,2; 1,129,1; 1,130,1; 1,132,13; 1,133,12.39; 1,148,4f.; 1,149,4; 1,157,5.6; 1,163,9; 1,179,10; 1,183,4; 1,198,43.98; 1,201,89; 1,207,46f.; 1,223,4; 2,2,5; 2,12,4. 14; 2,50,5; edict. cogn. 18; 3,2,6; 3,116,7; 3,123,5; 3,206,2; b 1,12,11f.; b 2,3,21; b 3,4,16; b 3,11,25; b 3,18,16; b 3,28,8.10.21; b 3,29,3; d 1,23.29; d 3,3f.6f.14f.; d 4,8.13.16.34; d 5,5.13f.; d 20,1; d 25,14.22.27f.; d 36,4; d 37,25.28; d 39,8; d 52,4; d 53,6; v. Habetdeum diaconus Primiani; Valentinianus diaconus Primiani Primulianus Luci Magnensis (d153): 1,198,96 Primulianus Mandasumitanus (d53): 1,187,46 Primulus plebis Tamagristensis (c121): 1,128,63 Primulus Vagensis (c10*): 1,176,12; 1,215,22 Priscus Quidiensis (cc7): 1,2,5; 1,55,271; 1,143,19; 2,2,3; 3,2,3 Privatianus plebis Vegeselitanae (c167): 1,133,106.110.112 Privatus Ausuagensis/Vagensis (d15): 1,126,9; 1,176,9; 1,177,3.6.8; 1,179,1.12 Privatus Usilensis (c77): 1,126,86 Probantius Trofimianensis (c198): 1,133,239 Probianus proconsul: b 3,41,1.6.12 Probus vir clarissimus: 3,141,3; 3,170,6; 3,173,5 Proculus plebis Giutsitanae Salariae (c222): 1,135,67 Proculus plebis Loci Serrensis (c208): 1,135,14 Proficentius Macomaziensis/Macomadiensis (d94): 1,197,21 Protasius Tubiniensis (da4): p. 28; nom. ep. 13; 1,121,8; 1,133,229; 1,148,6; 1,207,48; 2,2,5; 2,12,5 Publianus plebis Bazari Didae (c117): 1,128,53 Publicius plebis Gratianopolitanae (c209): 1,135,17 Purpurius Limatensis: b 3,27,11.14.21.26 Quadratianus plebis Sicilibbensis (d114): 1,198,13 Quadratus plebis Gegitanae (c130): 1,128,81 Quintasius Vaiensis (d32): 1,186,5 Quintianus a Lacu Dulce (d50): 1,187,40 Quintus Tagaratensis (d245): 1,128,86; 1,207,100 Quodvultdeus Centuriensis (c66): 1,126,61 Quodvultdeus Cissitanus (d232): 1,206,52; 1,207,18 Quodvultdeus Girbitanus (c74): 1,126,80 Quodvultdeus Nebbitanus (d104): 1,197,43 Quodvultdeus Volitanus (d233): 1,128,76; 1,207,76 Quodvultdeus (d#): 1,133,184.193 Quodvultdeus adiutor commentariorum: 1,1,6; 2,1,5; 3,1,7 Reginus Tigillabensis/Tigillavensis (c185 c12*): 1,133,186; 1,215,25 Reginus Vegeselitanus (c206): 1,135,5 Reparatus plebis Aquensis (d92): 1,135,41; 1,197,17 Reparatus plebis Sufasaritanae (c207): 1,135,10; 1,188,19 Reparatus Vindensis (d260): 1,207,130 Restitutianus plebis Sululitanae (c214): 1,135,35 Restitutus plebis Cincaritanae (c190): 1,133,206 Resitutus Drusilianensis (d67): 1,121,46; 1,187,81 Restitutus Flumen Piscensis (d220): 1,206,23 Restitutus Iaritanus (d270): 1,207,151 Restitutus plebis Membressitanae (d141): 1,133,169; 1,198,69 Restitutus Muzucensis (c165): 1,133,98

408 | Index

  Restitutus Novasinnensis (c20): 1,121,9 Restitutus Segermitanus (d150): 1,126,16; 1,198,90 Restitutus Tagorensis (ct2): 1,2,6; 1,55,272; 1,132,11; 1,143,29; 2,2,4; 3,2,4 Restitutus plebis Vallitanae (d): 1,135,62 Restitutus: 1,133,47 (d#); 1,135,47 (c#); 1,135,87 (c#) Restitutus presbyter Caniopitanorum (d): 1,133,162 Restutus adiutor cornicularii: 3,1,6 Rogatianus Idassensis (d27): 1,182,6 Rogatianus Tigimmensis (c160): 1,133,78 Rogatianus a Vico Ateri (d121): 1,198,27 Rogatianus Villa Magnensis (d29): 1,182,13 Rogatus Gaguaritanus (c129): 1,128,79 Rogatus Perdicensis (d47): 1,121,40; 1,187,34 Rogatus Zaraitanus (d204): 1,128,59; 1,203,4 Rogatus (c#): 1,179,1 Romanus Leptiminensis (c36): 1,121,43 Romanus Lesvitanus (d149): 1,198,88 Romanus plebis Meglapolitanae (c189): 1,133,202 Romanus exsecutor: 3,258,197 Romulus exceptor: 1,1,12; 1,14,1; 1,16,1; 1,55,3.8; 1,57,1; 2,1,11; 3,1,13; 3,251,5; 3,254,3 Rufinianus Bonustensis (c141): 1,133,10.13 Rufinianus Muzuensis (c96): 1,128,8 Rufinianus scriba: 1,1,9; 1,148,3; 1,149,3; 1,157,1.5.8; 1,163,6.8; 1,176,3; 1,207,42; 1,213,2.7; 1,214,2; 1,218,3; 1,219,2; 2,1,9; 2,59,3; 2,64,6; 3,1,10; 3,172,1; 3,173,3 Rufinus Drusilianensis (c37): 1,121,45 Rufinus Labdensis (d128): 1,198,41 Rufinus Tuburbitanorum Maiorum (d176): 1,135,97; 1,201,66 Rufinus presbyter (d): 1,193,5 Rufinus consul: d 56,15 Rufus Lamzellensis (c): 1,206,43 Rumoridus vir clarissimus: 3,173,4; 3,174,18 Rusticianus Mataritanensis (d): 1,133,215 Rusticianus Tabracensis (c49): 1,126,23 Sabinus Tuccensis (c137): 1,130,3f. Sabinus consul: d 56,15 Sabratius plebis Turre Tamallumensis (c87): 1,126,107 Safargius plebis Lampuensis (c194): 1,133,221 Salathiel: d 30,6.9.17.31 Salomon: 1,55,70; 3,258,62.143 Salustius Macomadiensis/Zertensis (d185): 1,116,6; 1,201,84 Salvianus Leptitanus (d259): 1,133,219,236; 1,190,3; 1,207,128 Samuhel: d 29,14; d 31,31 Sarmentius Ternamusensis (d18): 1,179,7 Saturninus Gazabianensis (d174): 1,201,57 Saturninus Tamagistensis (d107): 1,128,64; 1,197,49 Saturninus Victorianensis (d178): 1,201,70 Saturnus Sitensis (d115): 1,198,15 Saturus Izirianensis/Bizacensis (d144): 1,133,196; 1,198,77 Saul: d 29,15; d 31,31

Index | 409

Scyllacius/Squillacius Scilitanus (cc6): 1,2,5; 1,55,271; 1,143,15; 2,2,3; 3,2,4 Sebastianus (vir devotissimus protector domesticus): 1,1,2; 2,1,2; 3,1,2 Secundianus Hermianensis (c175): 1,133,148 Secundinus Iucundianensis (d25): 1,180,16 Secundinus Uvaziensis/Uvazensis (d136): 1,126,91; 1,198,59 Secundus Arensis (d255): 1,207,120 Secundus plebis Magarmelitanae (c46): 1,126,17 Secundus Ruspitanus (c17): 1,121,3 Secundus Tigisitanus: cap. 3,336.338–341; b 3,25,4.23.33.38; b 3,26,13.15; b 3,27,6.10f.15.24.26; b 3,32,37.40.43f.51; d 18,3.14 Securus plebis Tenitanae (d162): 1,120,10; 1,201,24 Septiminus proconsul: cap. 3,174; 3,174,4.20 Serenianus Miditanus (cc2): 1,2,5; 1,55,271; 1,142,4; 2,2,3; 3,2,3 Serenianus Mammilensis (d258): 1,135,49f.; 1,207,126 Serotinus plebis Turuzitanae (c162): 1,133,87.90 Servandus a Casis Favensibus (d208): 1,204,12 Servatus Amphorensis/Anburensis (d111): 1,121,6; 1,198,7 Servus Dei Tubursicensis Bure (c31): 1,121,33 Severianus Ceramussensis (c204): 1,133,262.265; 1,134,1.3.8 Severianus: p. 6; epist. Marcelli tit. Severinus Castellanus (d22): 1,135,74; 1,180,10 Severus Milevitanus (c11*): 1,215,23 Severus plebis Utimari (c89): 1,126,111 Sextilius plebis Assabensis (c125): 1,128,71 Silvanus Carianensis (c75): 1,126,82 Silvanus Macrianensis (c172): 1,133,132 Silvanus plebis Perdicensis (c34): 1,121,39 Silvanus Summensis (c2): 1,16,2.78; 1,18,2.121; 1,55,10; 1,57,3; 1,99,5.7; 1,114,4 Simeon: b 3,17,12.14 Simon Petrus: d 17,27 (duo Simones); v. Petrus Simon (Magus): 3,258,51; d 17,27 (duo Simones) Simplicius Tibilitanus (d108): 1,197,51 Solemmius plebis Tigisitanae (c227): 1,135,87 Sopater plebis Tambaiensis (c109): 1,128,35 Sophonias propheta: 1,55,63; 3,258,93 Sostenes: d 33,10 Speratus Ammederensis (c82): 1,126,96 Speratus Cataquensis (d196): 1,143,13; 1,202,10 Splendonius Mutigennensis/Mutugenensis (d257): 1,133,104; 1,207,124 Stephanus plebis Sinnaritanae (c161): 1,133,82 Straton (diaconus): cap. 3,490.498.500.502f.505.507.509–511.513.517; b 3,34,15.21; 3,35,3f.10; 3,36,5 (duo Stratones); d 17,8.11.15.24f.33 (duo Stratones).37 Taurillus agens in rebus: 3,1,3 Taurinus exsecutor: 3,258,196 Terentius Seleucianensis (c30): 1,121,31; 1,199,2 Terentius presbyter (c): 1,201,33 Tertiolus plebis Cillitanae (c108): 1,128,33 Tertullianus Hirenensis (c7*): 1,215,18 Tertullus Cilibiensis (d221): 1,206,25

410 | Index

  Theasius plebis Memblositanae (c197): 1,133,235; 3,141,19 Theodosius (II) imperator: 1,4,2; 3,24,1; 3,169,3; 3,173,4; 3,174,18 Thomas plebis Cubdensis (c164): 1,133,95 Timianus Utmensis (c52): 1,126,30 Titianus Sufetulensis (d262): 1,126,71; 1,207,134 Trifolius plebis Aborensis (c154): 1,133,55 Turrasius Fissanensis (d195): 1,202,8 Tutus plebis Melzitanae (c23): 1,121,15 Urbanus Bicensis/Vicensis (d214): 1,143,40; 1,206,11 Urbanus Satafensis (d37): 1,128,66; 1,187,11 Urbanus Talensis (d156): 1,198,102 Urbanus plebis Theodalensis (c92): 1,126,117 Urbicosus plebis Eguilguilitanae (c33): 1,121,37 Urbicus plebis Tebestinae (c28): 1,121,26 Ursacius exsecutor: 3,258,196 Ursus ducenarius: 1,1,3.14; 2,1,3; 3,1,4.15 Valentinianus Iuncensis (d63): 1,187,69 Valentinianus diaconus Primiani: 1,133,69.76.116.119.146.157.161.200.223.241.245.249; 1,135,16. 37.61.77; 1,143,27.32; 1,187,40 Valentinus Vaiensis (c3): 1,57,6; 1,99,8; 1,135,5 Valerius Utinisensis (c91): 1,126,115 Varanis: 1,1,1; 1,14,2; 1,55,3; 1,148,3; 1,207,44; 2,1,1; 2,12,3; edict. cogn. 61; 3,1,1; 3,4,2; 3,5,2 Venustus Turudensis (c84): 1,126,101 Veratianus Carpitanus (d45 dt): 1,126,48; 1,187,28; 1,223,4 Verianus a Turre Alba (d109): 1,198,3 Verinus vicarius: cap. 3,548; b 3,40,3; b 3,42,21; d 54,29; d 56,17 Verissimus Tacaratensis (d110): 1,121,29; 1,133,233; 1,198,5 Victor Abitinensis (c16*): 1,215,29 Victor Azurensis (c3*): 1,188,4; 1,215,14 Victor Bahannensis (c65): 1,126,59 Victor Bartanensis (c71): 1,126,73 Victor plebis Bartimisiensis (c213): 1,135,32 Victor Cullitanus (c72): 1,126,76 Victor Curubitanus (d143): 1,198,75 Victor Dionisianensis (d129): 1,198,43 Victor Equitezensis (d169): 1,201,40 Victor Gatianensis (d147): 1,198,83 Victor Gibbensis (d181): 1,201,76 Victor plebis Hiltensis (d201): 1,133,256; 1,202,20 Victor (H)Ipponiensium Diarritorum (d17 dt): cap. 1,143; 1,132,14; 1,139,17; 1,142,7; 1,179,5; 1,223,4 Victor plebis Iufitanae (c56): 1,126,39 Victor Liberaliensis (d#): 1,133,230 Victor Libertinensis (c7): 1,116,9.11f.; 1,201,53 Victor plebis Malianensis (c216): 1,135,43 Victor Mamillensis (c217): 1,135,47 Victor plebis Migirpensis (c93): 1,126,119 Victor Oriensis (d100): 1,197,35 Victor Rotariensis (d74): 1,187,96 Victor plebis Tabaicariensis (c218): 1,135,51

Index | 411

Victor Tab(b)orensis (d187): p. 28; 1,115,6; 1,126,37; 1,201,88 Victor plebis Tibaritanae (c179): 1,133,163 Victor plebis Timicitanae (c219): 1,135,55 Victor Titulitanus (d202): 1,202,22 Victor plebis Trisipensis (c97): 1,128,10 Victor Tuburbitanorum Minorum (c146): 1,133,28 Victor plebis Uvazensis (c79): 1,126,90.93 Victor plebis Uticensis (c112): 1,128,41.43 Victor Villa(e) Regensis (d242): 1,128,61; 1,207,94 Victor Vinensis (c115): 1,128,47 Victor (c#): 1,204,1 Victor presbyter Miditanus (d): 1,142,7 Victor notarius ecclesiae Donatistarum: 1,1,13; 2,1,13; 3,1,15 Victorianus Abissensis (d9): 1,133,219; 1,148,5; 1,163,17; 1,207,47 Victorianus Mustitanus (c41): 1,121,54; 1,126,3; b 1,11,8 Victorianus Puppitanus (d59): 1,126,52; 1,187,60 Victorianus plebis Tibaritanae (d52): 1,133,165; 1,187,44 Victorianus Tigimmensis (d86): 1,133,80; 1,197,5 Victorianus Tunusudensis (d182): 1,120,6; 1,201,78 Victorinianus Aquensis (d271): 1,207,152 Victorinus Adrumetinus (d215): 1,126,33; 1,206,13 Victorinus plebis Larensis (c139): 1,131,5 Victorinus Leptiminensis (d48): 1,121,44; 1,187,36 Victorinus Selendetensis (d235): 1,207,80 Victorinus plebis Tabudensis (c183): 1,133,178.226 Victorinus presbyter Loci Casensis Calanensis (d): 1,133,234 Villaticus plebis Sinnipsensis (c201): 1,133,251 Vincentianus plebis Feraditanae Maioris (c47): 1,126,19 Vincentius Culusitanus (ca4): nom. ep. 5; 1,2,3; 1,55,267; 1,128,50; 1,138,5; 1,207,58; 2,2,2; 3,2,2; 3,9,1; 3,31,1; 3,47,1; 3,57,1.6; 3,62,5.10.20; 3,75,13; 3,270,11 Vincentius agens in rebus: 3,1,3 Vindemius Cenensis/a Cenis (d89): 1,129,5; 1,197,11 Vitalis Masculitanus (d175): 1,128,30; 1,201,59.61 Vitalis Ucrensis (d249): 1,207,108 Vitalis notarius ecclesiae catholicae: 1,1,13; 1,132,3; 2,1,13; 3,1,14; 3,279,4 Volusianus consul: d 56,13 Zacharias: b 3,17,12 Zebedaeus (pater Iacobi): d 17,29 Zorobabel: d 30,6.8.17.20.30.34

4 Geographische Begriffe Abbir Maius: 1,133,34 Abbiritanus: 1,215,31 Abensensis: 1,133,51 Abiddensis: 1,126,103

Abissensis: 1,163,17 Abitinae, Abitinensis: 1,201,74; 1,215,29 Aborensis: 1,133,55 Abziritanus: 1,128,50

412 | Index

  (H)Adrumetum, Adrumetinus: 1,126,32; 1,206,13 Advocatensis: 1,206,7 Aegyptius: d 29,3 Aethiopes: 1,55,71 Afer: cap. 3,100; 1,18,20; 1,55,203; 3,99,11; 3,100,3; 3,101,9; b 3,3,22.24; b 3,28,15; d 2,15; d 4,31.33f.; d 48,6.25 Africa: cap. 3,471; 1,1,18; 1,4,8; 1,5,3.17.20; 1,14,6; 1,18,42; 1,29,2; 1,55,14.125; 1,168,3; 3,29,5; 3,101,6; 3,216,6; 3,230,9; b 3,10,13; b 3,37,4; d 5,1.9; d 24,8; d 38,7; d 41,6; d 43,8 Africanus: 1,1,16.20; 1,16,24; 1,18,44.94; 1,161,2; d 4,35 Africus: 1,55,37 Aggeritanus: 1,126,84; 1,149,8; 1,163,11 Altiburitanus: 1,128,45; 1,197,47 Ammederensis: 1,126,96; 1,207,82 Amphorensis/Anburensis: 1,121,5; 1,198,7 Amudarsensis: 1,126,88 Ancusensis: 1,126,105; 1,207,138 Anguiensis: 1,126,4 Apissanensis: 1,184,5 Aptucensis: 1,128,39; 1,201,52 Aptugni, Aptugnitanus, Aptug(n)ensis: cap. 3,543; 1,18,64; 1,55,253; 1,128,16; edict. cogn. 23; b 1,10,11; b 3,14,2; b 3,26,11; b 3,41,8; d 55,2 Aquae Albensis: 1,197,29 Aquae Novensis: 1,198,55 Aquae Sirensis: 1,188,10 Aquensium Regiorum: 1,126,45 Aquensis 1: 1,135,39; 1,197,17 Aquensis 2: 1,198,71 Aquensis 3: 1,207,152 Aquilo: 1,55,37 Arabes: 1,55,72 Arelatensis: cap. 3,515; b 3,37,6 Arenensis: 1,128,25 Arensis 1: 1,201,26 Arensis 2: 1,207,120 Arzuges: 1,207,155 Asia: d 4,1 Assabensis: 1,128,71; 1,198,25 Assuras, Assuritanus: 1,120,7 Auguritanus: 1,126,68 Aurusulianensis: 1,206,35 Ausuaga, Ausuagensis: 1,176,9; 1,179,11f.

Ausugrabensis: 1,201,80 Auzagerensis: 1,207,92 Av-: v. AbAzurensis: 1,188,4; 1,215,14 B-: v. VBabylonia: d 30,4 Badiensis: 1,180,6 Bagai, Bagaiensis, Bagaitanus: 1,55,238; 1,176,7; 1,177,3.6; 3,258,203; b 3,13,8; b 3,23,2; d 25,17 Baiesitanus: v. Undesitanus Bahannensis: 1,126,59 Bamaccorensis/Vamaccorensis: 1,128,55; 1,187,77 Banzarensis: 1,202,18 Bartanensis/Vartanensis: 1,126,73; 1,197,7 Bartimisiensis: 1,135,32 Bazari Didae: 1,128,53 Bazaritanus/Vazaritanus: 1,129,6; 1,188,6 Baziensis: 1,182,15 Bazitanus: 1,133,41 Belalitanus: 1,126,34 Bencennensis: 1,128,12 Bennefensis: 1,133,114; 1,198,98 Betagbarensis: 1,206,39 Bicensis/Vicensis: 1,143,37; 1,206,11 Bithynia: d 4,1 Bizaciensis: v. Izirianensis Bladiensis: 1,121,19 Bofet: 1,120,20 Boncarensis: 1,207,116 Bonustensis: 1,133,10.14 Boset/Voset, Bosetanus/Vosetanus: 1,126,78; 1,202,24 Botrianensis: 1,149,6; 1,163,6 Brixia, Brixa: cap. 3,476.483.536; b 3,38,13; b 3,39,5.11; b 3,40,7; d 54,14 Bucconiensis: 1,198,29 Bulla Regia, Bullensium Regiorum, Bullensis: 1,135,1; 1,207,84 Buritanus: 1,133,19 Burugiatanus: 1,201,72 Buzensis: 1,207,96 Byzacena, Byzacenus: 1,1,21; 1,72,4 Caesarea, Caesarianensis: 1,188,23 Caesarea, Caesariensis: nom. ep. 12; 1,1,22; 1,135,73; 1,143,24; 1,188,19 Calama, Calamensis: nom. ep. 8; 1,139,11 Canianensis: 1,206,15

Index | 413

Caniopitanorum: 1,133,159 Cappadocia: d 4,2 Capsa, Capsensis 1: 1,126,64; 1,206,46 Capsensis 2: 1,207,146 Carcabianensis: 1,201,34 Carianensis: 1,126,82 Carpitanus: 1,126,47; 1,187,28 Carthago, Carthagin(i)ensis – nicht berücksichtigt sind die Formeln Carthagini constitutus bzw. subscripsi Carthagini in der Unterschriftenliste der Katholiken (1,99.133–144): nom. ep. 2.10; cap. 1,28f.; cap. 1,183; cap. 3,333; 1,1,1.9.12; 1,5,23; 1,10,44.87; 1,14,6f.; 1,16,78; 1,18,120; 1,28,1; 1,29,2; 1,38,1; 1,41,1; 1,43,1; 1,46,1.4; 1,55,8.10.18; 1,57,1f.5.6; 1,60,1; 1,69,4; 1,72,1; 1,99,2; 1,102,1; 1,104,1; 1,120,12; 1,121,21; 1,126,100; 1,128,51; 1,132,7. 14; 1,133,12.30.39; 1,135,6.65; 1,139,2; 1,148,4; 1,49,4; 1,152,1; 1,154,1; 1,156,1; 1,157,5f.; 1,160,1; 1,162,1; 1,163,3.9; 1,174,2; 1,189,3; 1,198,43; 1,207,11. 25.44.66; 2,1,2,8f.12; 2,12,15; 3,1,1. 10f.14; 3,169,4; 3,174,19.25; 3,220,7; b 1,2,3; b 1,3,2; b 1,11,15f.; b 1,14,4. 9.19.27.31.33f.36f.39.41.47.52; b 3,24,13f.; b 3,25,2.9; b 3,26,7; b 3,27,9; b 3,28,2.7.20; b 3,29,1.7; b 3,30,2.9. 20; b 3,32,37; b 3,36,7f.; b 3,38,12.25; d 1,7.23f.; d 2,16; d 4,34; d 17,18.21; d 19,3.5; d 20,1.8.10; d 38,4; d 40,8f.13; d 41,5.7.13f.18; d 43,8; d 53,7 Casae Favenses, a Casis Favensibus: 1,204,12 Casae Nigrae, Casensis, Casensium Nigrensium: cap. 3,538f.541; 1,149,3; 1,157,1; b 3,24,12; b 3,31,26; b 3,36,7; b 3,38,25; d 17,20; d 20,7 Casae Silvanae, a Casis Silvanae: 1,198,39 Casas Medianensium/Casensium Medianensium: 1,135,80; 1,198,81 Casensis Bastalensis: 1,188,8 Casensis Calanensis: v. Locus Casensis Calanensis Castellanus: 1,180,10 Cataquensis: 1,143,11; 1,202,10 Cebarsussensis: 1,207,148 Cediensis: 1,163,22

Cefalensis: 1,133,67 Celerinensis: 1,179,2 Cellensis: 1,126,43; 1,187,92 Cemerinianu: 1,201,30 Cenculianensis: 1,128,20 Cenensis/a Cenis: 1,129,4; 1,197,11 Centenariensis: 1,133,190 Centuriensis: 1,126,61 Centurionensis: 1,202,14 Ceramussa, Ceramussensis: cap. 1,134; 1,65,11; 1,133,262.267 Cibaliana: 1,207,86 Cilibiensis: 1,206,25 Cillitanus: 1,128,33; 1,133,108f.; 1,187,13 Cincaritanus: 1,133,206; 1,188,21 Cirta, Cirtensis: b 3,27,2.8; b 3,31,3.8; b 3,32,2.8.10.20.35; b 3,33,19; d 18,1; d 19,1.6; v. Constantina Cissitanus 1: 1,206,52; 1,207,18 Cissitanus 2: 1,207,140 Clypiensis: 1,133,15; 1,198,23 Colossenses: d 4,26 Constantina, Constantin(i)ensis: nom. ep. 6.11; 1,65,2; 1,138,9; 1,141,3; 1,201,32; v. Cirta Corinthus, Corinthii: d 4,25; d 33,5.9f.16.24; d 34,1.7 Creperulensis: 1,133,155 Cresimensis: 1,187,58 Cubdensis: 1,133,95 Cufrutensis: cap. 1,129; 1,128,87 Cuiculitanus: 1,121,11 Cullitanus: 1,126,76; 1,201,55 Culusitanus: nom. ep. 5; 1,138,5 Curubitanus: 1,198,75 Dianensis: 1,198,21 Dicitanus: 1,187,65 Dionisianensis: 1,198,43 Druensis: 1,197,27 Drusilianensis: 1,121,45; 1,187,81 Dusensis: 1,198,65 Dusitanus: v. Tigisitanus Dydritanus: v. Tysdrus Edistianensis: 1,198,19 Eguilguilitanus: 1,121,37 Eliensis: 1,126,41 Eminentianus: 1,208,5 Enerensis: 1,133,182 Ephesus: d 4,10.26; d 37,10

414 | Index

  Equizetensis: 1,201,40 Ermianensis: v. Hermianensis Feraditanus Maior: 1,126,19 Feraditanus Minor: 1,133,198 Ficensis: 1,215,15 Fissanensis: 1,202,8 Flumen Piscensis: 1,206,23 Formensis: 1,209,4 Furnitanus: 1,198,79 Gaguaritanus: 1,128,79 Galatia: d 4,1.26 Gallus: b 3,24,10 Garbensis: 1,209,4.8 Gargilianae (thermae): p. 6; 1,1,2; 1,10,20; 2,1,2; 3,1,2; b 1,14,29 Gatianensis: 1,198,83 Gazabianensis: 1,201,57 Gegitanus: 1,128,81 Gemellensis: 1,206,37 Germaniensis: 1,120,16 Gibbensis: 1,201,76 Girba, Girbitanus/Girvitanus: 1,126,80; 1,199,6 Gisipensis Maius: 1,133,259 Gittensis: 1,133,247 Giufitanus: v. Iufitanus Giutsitanus Salarius: 1,135,67 Gratianopolis, Gratianopolitanus: 1,135,17 Guirensis: 1,121,13 Gummitanus: 1,215,20 Guzabetensis: 1,198,104 Gypsariensis: 1,128,77 Hadrumetum: v. Adrumetum Hebraicus: 1,18,53 (H)Ermianensis: 1,133,148; 1,187,18 Hiericho: b 3,25,28 Hierpinianensis: 1,133,144 Hierusalem: 1,18,29.42; 1,55,82.85f.92.118.122.144; 3,230,7f.; 3,258,23.80.102; b 1,7,9; b 3,10,12.19; d 2,7f.10; d 24,4.13; d 50,2 Hiltensis: 1,133,254; 1,202,20 Hippo Diarrhytus/Diarritus, (H)Ipponiensium Diarritorum, Hipponensium Zaritorum: cap. 1,143; 1,132,14; 1,139,15; 1,179,5 Hippo Regius, (H)Ipporegiensis, Ipponensium Regiorum, Ipponinensis: nom. ep. 4; 1,138,1; 1,201,96 Hirenensis: 1,215,18

Horrea Aninicensis, ab Horrea Aninicensi: 1,198,92 Horrea Caeliensis: 1,201,42 Hospitensis, ab Hospitiis: 1,133,124; 1,198,85 Iaritanus: 1,207,150 Icositanus: 1,197,31 Idassensis: 1,182,6 Idicrensis: 1,128,73; 1,187,7; 1,209,4 Igilgili: v. Eguilguilitanus Iommitanus: 1,207,106 Ippo-: v. Hippo Israel: 1,18,54; 1,55,47; 3,258,77.101 Italus: b 3,24,10 Iubaltianensis: 1,128,18 Iucundianensis: 1,180,16 Iuda (tribus): d 30,9.17 Iudaea: 1,55,92.122 Iudaeus, Iudaei: cap. 3,414; 1,18,25.34; 1,55,53; b 3,28,22 (G)Iufitanus: 1,126,39 Iunca, Iuncensis: 1,187,69 Izirianensis/Bizaciensis: 1,133,194; 1,198,77 Karthago: v. Carthago Labdensis: 1,198,41 Lacus Dulcis, a Lacu Dulce: 1,187,40 Lamasbensis/Lamasvensis: 1,128,69; 1,187,3 Lambiensis: 1,201,5.15 Lambiritanus: 1,206,31 Lamig(g)igensis 1: 1,133,7; 1,198,51 Lamiggigensis 2: 1,187,87 Lampuensis: 1,133,221 Lamsortensis: 1,149,9; 1,163,13 Lamzelli, Lamzellensis: 1,206,41 Laodicia: d 4,10 Larensis: 1,131,5; 1,197,19 Laritanus: v. Iaritanus Legensis 1: 1,121,24 Legensis 2: 1,187,67 Leptis Magna, Leptitanus: 1,207,128 Leptis Minor, Leptiminensis: 1,121,43; 1,187,36 Lesvitanus: 1,198,88 Liberaliensis: 1,133,227 Libertinensis: 1,116,9; 1,201,53 Limatensis, Liniatensis: b 3,27,11 Locus Casensis Calanensis: 1,133,231

Index | 415

Locus Nasaitanus: 1,187,15 Locus Serrensis: 1,135,14 Locus Tibuzabetensis: 1,187,38 Locus Tigisitanus: 1,209,10 Locus Turrensis: v. Turris Rutunda Lucus Magnensis: 1,198,96 Macchabaeus: b 3,25,36 Macomadia, Macomadiensis, Macomaziensis, Magomaziensis: 1,116,3; 1,182,8; 1,187,73.79.88.98; 1,188,3; 1,197,53; 1,198,47.73; 1,201,46.49.60. 64.102; 1,206,33.43 Macomadia Rusticiana, Macomazensis: 1,197,21.23 Macrensis: 1,206,19 Macrianensis 1: 1,133,132 Macrianensis 2: 1,215,16 Macri(ni)anensis Maius: 1,126,5; 1,176,5 Mactaritanus: 1,202,16 Madarsuma: v. Mandasumitanus Madaurus, Madaurensis: 1,126,21 Magarmelitanus, Magarmelensis: 1,126,17; 1,198,35 Malianensis: 1,135,43; 1,207,136 Mam(m)illensis: 1,135,47; 1,207,126 Manazenensium Regiorum: 1,201,94 Mandasumitanus: 1,187,46 Marazenensis: 1,133,135.138 Marcellianensis: 1,133,41 Masclianensis: 1,207,110 Masculitanus: 1,128,29; 1,201,59 Mataritanensis: 1,133,213 Matharensis: 1,120,18 Mauretanea, Maurus: 1,1,21; 1,72,2; 1,188,19 Maxulitanus, Mazulitanus: 1,112,2; 1,188,12 Mazacensis: 1,215,8.10 Medefessitanus: 1,135,75 Medianas Zabuniorum: 1,203,10; 1,204,3 Meglapolitanus: 1,133,202 Melzitanus: 1,121,15 Memblositanus: 1,133,235 Membressa, Membressitanus: 1,133,167; 1,198,69 Menefessitanus: v. Medefessitanus Merferebitanus: 1,187,24 Mesarfeltensis: 1,198,45 Metensis: 1,126,56; 1,187,48 Midicca, Midicensis: 1,187,54.57 Miditanus: 1,142,4

Midlensis: 1,193,5 Migirpensis: 1,126,119; 1,198,49 Mileve, Milei, Milevitanus: nom. ep. 16; 1,65,8.11; 1,133,266; b 3,27,12; d 54,5 Milidiensis: 1,207,90 Montenus: 1,121,52 Moptensis: 1,143,33; 1,180,14 Mullitanus: 1,133,22; 1,198,37 Musertitanus, Mustitanus: 1,133,128; 1,206,48 Musti, Mustitanus: cap. 1,122; 1,121,54f.; b 1,12,8.10.18; d 4,35 Mutigennensis, Mutugenensis: 1,133,102; 1,207,124 Muzucensis: 1,133,98; 1,206,21 Muzuensis: 1,128,8 Naraggaritanus: 1,207,112 Narensis: 1,206,27 Nasaitanus: v. Locus Nasaitanus Nationensis: 1,208,3 Neapolis, Neapolitanus: 1,126,49; 1,206,17 Nebbitanus: 1,197,43 Nicibensis: 1,201,36 Nigizubitanus: 1,202,4 Nigrensium Maiorum: 1,133,63 Nova Petra, Nova Petrensis: 1,187,62 Novarum (basilica): b 3,25,7 Novasennensis/Novasinnensis: 1,121,9: 1,187,5; 1,208,6f. Novensis: 1,215,33 Numidia, Numida: cap. 3,341; 1,1,21; 1,18,93.121; 1,55,10; 1,57,4; 1,72,4; 1,165,8; 3,247,9; b 3,9,3; b 3,25,4.24; b 3,29,6; v. Tubursicu Numidiarum Numidia, Numidiensis (Mauretanea Caesariensis): 1,188,16.18 Numnulitanus: 1,126,98 Nurconensis: 1,135,71 Obbensis: 1,193,3 Oea, Oeensis: 1,132,15; 1,201,28 Olivensis: 1,215,17 Oriensis: 1,197,35 Ostia, Ostiensis: b 3,29,8 Pauzerensis: 1,187,83 Perdicensis: 1,121,39; 1,187,34 Pergamum: d 4,10 Philadelphia: d 4,10 Philippenses: d 4,26 Pisitanus: 1,133,74

416 | Index

  Pontus: d 4,1 Praesidiensis: 1,207,132 Proconsularis: 1,1,21; 1,18,93; 1,72,5 Pudentianensis: 1,201,44 Puppitanus: 1,126,51; 1,187,60 Putiensis: 1,204,14 Putiziensis: 1,149,7; 1,163,8 Quidiensis, Quiziensis: 1,143,19.23 Ravenna: 1,4,51; 3,29,49; 3,141,2 Ressianensis: 1,126,25 Restituta (ecclesia): 3,4,7 Roma, Romanus: cap. 3,318.490; 1,149,5; 1,157,8f.; 1,158,9; 1,159,2; 1,161,4; 1,163,4; b 3,24,9f.; b 3,29,7; b 3,35,9; b 3,36,4.9; d 4,25; d 17,1.12; d 19,6 Rotariensis: 1,187,96 Rufinianensis: 1,128,31 Rusiccadiensis: 1,198,17; 1,215,27 Ruspe, Ruspitanus: 1,121,3 Rusticianensis: 1,199,1 Rusticianus: v. Macomadia Rusticiana Rusubbicariensis: 1,197,45 Rusuccuritanus: 1,135,28; 1,176,3 Rusucensis: 1,133,71 Saba: 1,55,72 Sabratensis: 1,133,210 Saiensis: 1,128,6 Samaria: 1,55,92.122; 3,258,95.99; d 29,2.10 Sardis: d 4,10.20 Satafensis: 1,128,65; 1,187,11 Scili, Scilitanus: 1,143,15; 1,206,9 Segermitanus: 1,126,15; 1,198,90 Selendetensis: 1,207,80 Seleucianensis: 1,121,31; 1,206,3 Selom: 3,258,145 Senemsala: 1,201,82 Serrensis: v. Locus Serrensis Serteitanus: 1,180,8; 1,215,28 Sicca, Siccensis: nom. ep. 7; 1,139,7.9; 1,141,6; 1,188,18; 1,198,53; 1,200,1; 1,217,7; 3,4,3 Siccenni: 1,133,85 Siccesitanus: 1,197,9 Sicilibbensis: 1,198,13 Sifaitanus: v. Sufasaritanus Siguitanus: 1,197,39; 1,209,9 Silemsilensis: 1,201,100 Sililitanus/Sillitanus: 1,128,14; 1,197,15

Simidiccensis: 1,135,84 Simingitanus: 1,133,171 Simittensis: 1,126,27 Sinitanus: 1,202,6 Sinnar, Sinnaritanus: 1,133,82.86 Sinnipsensis: 1,133,251 Sion: 1,55,75.84.86; 3,258,22.24 Sitensis: 1,198,15 Sitifis, Sitifensis: 1,1,21; 1,143,3; 1,188,14; 1,189,1; 1,201,61; 1,204,2; 2,59,2 Sitipensis: 1,215,34 Smyrna: v. Zmyrna Sodomita: 3,242,11 Suavensis: 1,133,120 Suboabburitanus/Zugabbaritanus: 1,135,21; 1,182,11 Sucardensis: 1,135,25; 1,210,4 Sufasaritanus/Sifaitanus: 1,135,10; 1,188,19 Sufetanus/Suffetus: 1,142,6; 1,187,22; 1,215,11 Sufetulensis: 1,126,70; 1,207,134 Sullitanus: 1,201,86 Sululitanus: 1,135,35 Summa, Sum(m)ensis, Zum(m)ensis: cap. 1,114.200; 1,16,79; 1,99,5; 1,114,3; 1,198,106; 1,200,1; 1,201,7 Tab(b)orensis: 1,115,5; 1,126,37; 1,201,88 Tabaicarianensis/Tabazagensis: 1,135,51; 1,197,37 Tabracensis: 1,126,23; 1,187,85 Tabudensis: 1,133,178.226; 1,201,92 Tacapitanus: 1,133,243 Tacaratensis: 1,121,28; 1,198,5 Tagaraiensis: 1,201,38 Tagaratensis: 1,128,85; 1,207,100 Tagamutensis: 1,126,94 Tagorensis 1: 1,133,152 Tagorensis 2: 1,143,29 T(h)agaste/Tagastis, T(h)agastensis: nom. ep. 3; cap. 1,136; 1,136,1.4 Talensis: 1,198,102 Tamagristensis: 1,128,63; 1,197,49 Tamallensis/Tamamallensis: 1,128,83; 1,207,98 Tamascaninensis: 1,198,11 Tambaiensis: 1,128,35; 1,198,94 Tamicensis: 1,163,15 T(h)amogade, T(h)amogadensis: nom. ep. 15; 1,128,67

Index | 417

Tanudaiensis: 1,197,13 Taprura, Taprurensis: 1,135,63; 1,187,57 Tasfaltensis: 1,128,22 Tebeste/Teveste, Tebestinus/Tevestinus: 1,121,26; 1,180,4 Tegulatensis: 1,198,31 Telensis: 1,207,118 Teleptensis 1: 1,121,17; 1,198,61 Teleptensis 2: 1,207,102 Temonianensis: 1,126,66 Tenitanus: 1,120,9; 1,201,24 Ternamusensis: 1,179,7 Tharsis: 1,55,72 Theodalensis: 1,126,117 Theoprepia (ecclesia): 3,5,8 Thessalonicenses: d 4,26 Thyatira: d 4,10 Tibaritanus: 1,133,163; 1,187,44 Tibilitanus: 1,197,51 Tibiucensis: 1,126,113 Tibuzabetensis: v. Locus Tibuzabetensis Ticensis: 1,121,50 Tigiensis: 1,120,11 Tigillabensis/Tigillavensis: 1,133,186; 1,215,25 Tigimmensis: 1,133,78; 1,197,5 Tigisitanus/Dusitanus: 1,135,87; 1,197,25; b 3,25,4.23; b 3,26,13; b 3,27,1.10; d 18,3; v. Locus Tigisitanus Tignicensis: 1,133,48; 1,207,122 Tigualensis: 1,126,8; 1,187,32 Timicitanus: 1,135,55; 1,197,3 Tinistensis: 1,180,12 Tisanianensis: 1,206,5 Tiseditanus: 1,135,91; 1,198,100 Tisilitanus: 1,121,47 Tituli, Titulitanus: 1,126,92; 1,202,22 Tizicensis: d 38,5 Tripolitanus: 1,1,22; 1,72,4 Trisipensis: 1,128,10 Trofimianensis: 1,133,239 Tubiensis: 1,133,31 Tubulbacensis: 1,126,53 Tubuna, Tubiniensis: nom. ep. 13; 1,121,7 Tuburbitanus/Tuburbitanorum Maiorum: 1,135,95; 1,201,66; d 38,5 Tuburbitanus/Tuburbitanorum Minorum: 1,133,28; 1,203,8 Tuburnice: 1,215,30

Tubursicensis Bure: 1,121,33; 1,206,50 Tubursicu Numidiarum, Tubursicensis: 1,143,7; 1,201,22 Tubusubtu: 1,187,52 Tuccaborensis: 1,207,104 Tuccensis: 1,65,9; 1,130,3 Tuggensis: 1,187,90 Tuneiensis: 1,128,4 Tunugabensis: 1,129,9 Tunusudensis: 1,120,5; 1,201,78 Turensis 1: 1,121,22 Turensis 2: 1,197,33 Turensis: v. Turris Rutunda Turre Tamallumensis/Tamallemensis: 1,126,107; 1,207,88 Turris Alba, a Turre Alba: 1,198,3 Turris Blanda, Turreblandensis: 1,207,142 Turris Rutunda, a Turre Rutunda, Locus Tur(r)ensis: 1,121,55; 1,207,78; b 1,12,10 Turudensis: 1,126,101 Turuzitanus: 1,133,87 Tusuritanus/Tuzuritanus: 1,120,14; 1,187,94; 1,207,154 T(h)ysdrus, Tusdritanus/Dydritanus: 1,121,41; 1,206,29 Tzellensis: v. Zellensis Uci Maius: 1,133,217 Ucrensis: 1,207,108 Uculensis: 1,128,43 Undesitanus/Baiesitanus: 1,126,109; 1,201,68 Urugitanus: 1,187,75 Usilensis: 1,126,86 Utica, Uticensis: 1,128,41; 1,187,9 Utimari: 1,126,111 Utmensis: 1,126,30 Utimmensis/Utummensis: 1,133,174; 1,198,67 Utinensis: 1,128,52; 1,133,25; 1,187,50 Utinisensis: 1,126,115 Utzipparitanorum: 1,131,3 Uvaz(i)ensis: 1,126,90; 1,198,59 Uzabirensis: 1,201,98 Uzalensis: 1,204,10 Uzittarensis: 1,128,37 Vagalitanus: 1,207,144 Vageatensis: 1,180,18 Vagensis: cap. 1,177; 1,177,3.6; 1,215,21f.; cf. Ausuagensis

418 | Index

  Vaiensis: 1,57,6; 1,99,9; 1,135,5; 1,186,5 Vallitanus: 1,135,59 Vamaccorensis: v. Bamaccorensis Vanarionensis: 1,187,42 Vartanensis: v. Bartanensis Vatarbensis: 1,198,9 Vaz-: v. BazVegeselitanus 1: 1,133,106 Vegeselitanus 2: 1,135,6; 1,187,26 Vensanensis: 1,202,12 Verronensis: 1,198,57 Vesceritanus: 1,120,3; 1,187,20 Vicensis: v. Bicensis Victorianensis: 1,201,70 Vicus Ateri: 1,198,27 Villa(e) Magnensis 1: 1,133,37 Villa(e) Magnensis 2: 1,182,13 Villa(e) Regensis: 1,128,60; 1,207,94 Viltensis: 1,207,114 Vindensis: 1,207,130

Vinensis: 1,128,47 Visensis: 1,197,41 Visicensis: 1,126,36 Volitanus: 1,128,75; 1,207,76 Voset: v. Boset Zabensis: 1,198,63 Zama, Zamensis, Zamensis Regiorum: nom. ep. 14; 1,121,35; 3,5,3 Zaraitanus: 1,128,58; 1,203,4 Zattarensis: 1,128,27 (T)Zellensis: 1,135,99; 1,163,19 Zemtensis: 1,133,92 Zertensis 1: 1,187,71 Zertensis 2: 1,201,84 Zicensis: 1,198,33 Zmyrna: d 4,10 Zugabbaritanus: v. Suboabburitanus Zumma, Zum(m)ensis: v. Summa, Sum(m)ensis Zurensis: 1,133,58