Augustinus: De musica 3110469650, 9783110469653

Table of contents :
Acknowledgements
Table of Contents
Introduction
1. The time-frame and circumstances of the composition of the De musica
2. The transmission of the text
2.1 Manuscripts containing the full work or single full books
2.2 Fragmentary manuscripts. Excerpts. Abridgements, adaptions, and some early indirect witnesses
2.3 The interrelations of the manuscripts
2.4 Family a (C E G I J K S T U W Y Yf Za)
2.4.1 Branch I K
2.4.2 Branch ß (C E S T U W Y Yf Za)
2.4.2.1 Branch γ (C E)
2.4.2.2 Branch d (S T U W Y Yf Za)
2.4.3 Manuscript G
2.4.4 Manuscript J
2.5 Family ζ
(A B D F H L M N Yc)
2.5.1 Branch B H
2.5.2 Branch ? (A F)
2.5.3 Branch ι (D L N Yc)
2.5.4 Manuscript M
2.6 Late manuscripts containing the sixth book only – Manuscript Na
2.7 The old prints of Augustine’s De musica
2.8 Fragmentary manuscripts, lost manuscripts, and early indirect witnesses, up to the 11th century
2.8.1 The fragment preserved in St. Gallen, Stiftsbibl. 1395
2.8.2 The excerpt De rhythmo preserved in Paris, BNF lat. 7530
2.8.3 The Cassiodorus florilegium
2.8.4 The Praecepta artis musicae Augustini
2.8.5 Manuscripts attested in Carolingian library catalogues
2.8.6 Sedulius Scotus
2.8.7 John Scotus Eriugena
2.8.8 The Expositiunculae in libros beati Augustini de musica
2.8.9 A Carolingian manuscript once at Metz
2.8.10 The fragment preserved in Paris, BNF lat. 6184
2.8.11 The fragment München, Bayerische Staatsbibl. clm 29382/2
2.9 A short survey of the reception of the De musica up to the Carolingian age
2.10 Stemma codicum
2.11 Editorial principles. The critical apparatus
2.11.1 Apparatus fontium et locorum similium. Metrical apparatus
2.11.2 Chapter division
2.11.3 Orthography and punctuation
2.11.4 The designation of the dialogue’s interlocutors
Bibliography
Conspectus siglorum
Text: Augustini De musica
Liber primus
Liber secundus
Liber tertius
Liber quartus
Liber quintus
Liber sextus
Indices

Citation preview

Augustinus De Musica

Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (CSEL)

Herausgegeben von der Arbeitsgruppe CSEL an der Universität Salzburg

Band 102

Augustinus

De Musica

Edited by Martin Jacobsson Introduction by Martin Jacobsson and Lukas J. Dorfbauer

International Advisory Board: François Dolbeau, Roger Green, Rainer Jakobi, Robert Kaster, Ernst A. Schmidt, Danuta Shanzer, Kurt Smolak, Michael Winterbottom Zur Erstellung der Edition wurde das Programm CLASSICAL TEXT EDITOR verwendet.

ISBN 978-3-11-046965-3 e-ISBN (PDF) 978-3-11-047146-5 ISSN 1816-3882 Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A CIP catalog record for this book has been applied for at the Library of Congress. Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.dnb.de abrufbar. © 2017 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston Druck und Bindung: Hubert & Co. GmbH & Co. KG, Göttingen ♾ Gedruckt auf säurefreiem Papier Printed in Germany www.degruyter.com

Acknowledgements The work on this edition began in 1995, when my supervisor, Monika Asztalos, suggested that I prepare a critical edition of the sixth book of the De musica: without her supervision there would not have been any dissertation. At that time, Patrick Le Bœuf was planning to edit the whole text, but he generously left the sixth book to me and gave me access to his dissertation and an unpublished article on the De musica. I am very grateful to him for his generosity and help at various stages of my work. The edition of the sixth book was published as part of my dissertation in 2002. In 2003, I received a grant from the Swedish Research Council (Vetenskapsrådet) for an edition of the remaining five books to be published together with a revised version of the sixth book in the CSEL series. During the years 2003–2007, I was able to discuss the edition with Hildegund Müller and received much helpful advice for the constitution of the text. It was more or less finished in 2007, when I left the university and the work came to a standstill. This state of affairs lasted until 2011, when Lukas J. Dorfbauer was entrusted with the task of bringing the work to completion by preparing the edition for publication. In addition to the technical work involved with the edition, he also made many valuable contributions to the text and punctuation according to the CSEL standards, rendering the edition more accessible. Lukas also took upon himself to rework the introduction as well as contributing substantial material of his own regarding the manuscript tradition and the history of the text. He also added the indexes and reworked the bibliography. I am sincerely grateful to him. My thanks are also due to Dorothea Weber, who has guided the work with a steady and supportive hand and has shown great patience too. Clemens Weidmann very kindly perused the whole work at a late stage and made several valuable contributions, for which I am very grateful. Thanks are due to Victoria Zimmerl-Panagl for assisting in proof-reading and in preparing the layout. I also wish to thank Stefan Hagel for generous assistance with the Classical Text Editor (CTE). Anders Piltz was the faculty referee of my dissertation and made a number of suggestions regarding the sixth book, which were very valuable for this edition. Erik Bohlin contributed thoughts and conjectures in seminars. Tryggve Göransson was always ready to advise and help, and I am sure he saved me from many a blunder. I am very sorry he did not live to see this book in print. I wish to thank Oliver Norris for checking the English of the introduction. For many years, my closest colleague was and is, once again, Christina Thomsen Thörnqvist. Very few things, philological or other, have not at some point been a matter of discussion between us. I have received much sound advice from her as well as support when dealing with difficulties of different kinds. It has all been very much appreciated and I wish to express my sincere gratitude.

VI | Acknowledgements

I was kindly received at the following libraries: Biblioteca Capitolare, Ivrea; Archivio Capitolare, Vercelli; Biblioteca Sacro Convento, Assisi; Bibliothèque Nationale de France, Paris; Bibliothèque Municipale, Tours; Bibliothèque Municipale, Angers; Bibliothèque Municipale, Valenciennes; Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticano, where I was granted access to the manuscripts and received all help necessary. The visits to the libraries were made possible by generous support by the Harald och Tonny Hagendahls minnesfond. During all these years, my parents, Margaretha and Ragnar, have been a constant source of support and generosity, and without the foundation laid by them, my studies and my work at the university would have been pointless. I am most grateful to them. For all they had to listen to about this book, it is only fair that I dedicate it to them. My sister, Magdalena, and my brother-in-law, Luca, have given all possible support and help. They have constantly encouraged me, and Luca has proved to be very helpful in things Italian, which may come in handy when one wishes to access a manuscript or a library. Finally, I wish to express my gratitude to David. Already when I wrote my dissertation he was a firm and constant support. He has remained so over the years, and without him, there would have been no travel to visit libraries, most probably no book at all, and, actually, a pretty dreary life. I am very lucky to have him in my life. Martin Jacobsson

Table of Contents Acknowledgements | V Introduction (chapters 1, 2.1–2.7, and 2.10–2.11 by Martin Jacobsson and Lukas J. Dorfbauer; chapters 2.8–2.9 by Lukas J. Dorfbauer) 1

2 2.1 2.2

The time-frame and circumstances of the composition of the De musica | 1

The transmission of the text | 10 Manuscripts containing the full work or single full books | 11 Fragmentary manuscripts. Excerpts. Abridgements, adaptions, and some early indirect witnesses | 14 2.3 The interrelations of the manuscripts | 21 2.4 Family α (C E G I J K S T U W Y Yf Za) | 23 2.4.1 Branch I K | 24 2.4.2 Branch β (C E S T U W Y Yf Za) | 25 2.4.2.1 Branch γ (C E) | 26 2.4.2.2 Branch δ (S T U W Y Yf Za) | 27 2.4.3 Manuscript G | 28 2.4.4 Manuscript J | 28 2.5 Family ζ (A B D F H L M N Yc) | 29 2.5.1 Branch B H | 30 2.5.2 Branch ι (A F) | 31 2.5.3 Branch η (D L N Yc) | 33 2.5.4 Manuscript M | 34 2.6 Late manuscripts containing the sixth book only – Manuscript Na | 35 2.7 The old prints of Augustine’s De musica | 36 2.8 Fragmentary manuscripts, lost manuscripts, and early indirect witnesses, up to the 11th century | 38 2.8.1 The fragment preserved in St. Gallen, Stiftsbibl. 1395 | 38 2.8.2 The excerpt De rhythmo preserved in Paris, BNF lat. 7530 | 39 2.8.3 The Cassiodorus florilegium | 40 2.8.4 The Praecepta artis musicae Augustini | 42 2.8.5 Manuscripts attested in Carolingian library catalogues | 44 2.8.6 Sedulius Scotus | 45 2.8.7 John Scotus Eriugena | 47 2.8.8 The Expositiunculae in libros beati Augustini de musica | 48 2.8.9 A Carolingian manuscript once at Metz | 50

VIII | Table of Contents

2.8.10 2.8.11 2.9 2.10 2.11 2.11.1 2.11.2 2.11.3 2.11.4

The fragment preserved in Paris, BNF lat. 6184 | 50 The fragment München, Bayerische Staatsbibl. clm 29382/2 | 52 A short survey of the reception of the De musica up to the Carolingian age | 53 Stemma codicum | 56 Editorial principles. The critical apparatus | 58 Apparatus fontium et locorum similium. Metrical apparatus | 58 Chapter division | 59 Orthography and punctuation | 60 The designation of the dialogue’s interlocutors | 61

Bibliography | 63 Conspectus siglorum | 66 Text: Augustini De musica Liber primus | 69 Liber secundus | 95 Liber tertius | 117 Liber quartus | 135 Liber quintus | 169 Liber sextus | 193 Indices | 234

Introduction1 1 The time-frame and circumstances of the composition of the De musica In 383, having abandoned Manicheism and hoping for a successful career, Augustine left Carthage for Rome. In 384, he was appointed professor of rhetoric in Milan, where he met Ambrose and encountered the philosophical tradition that now is known as Neoplatonism in a Christian shape. In 386, Augustine’s famous conversion took place, and he left Milan for Cassiciacum, where he spent his time together with some friends who shared his interest in philosophy. It was there that he wrote the treatises Contra Academicos, De beata uita, De ordine and the Soliloquia.2 In 387, he returned to Milan to be baptised by Ambrose, and, while waiting to be baptised, he wrote the De inmortalitate animae and began working on the Disciplinarum libri, of which he finished a treatise, De grammatica.3 Once baptised, Augustine planned to return to Africa, where he wished to live quietly together with his mother, his son and some friends equally dedicated to philosophy and theology. However, due to a blockade of the harbours of Rome, they had to wait in Ostia, where Augustine’s mother died. He then returned to Rome for several months, where he wrote the treatises De quantitate animae, De libero arbitrio (book 1), and De moribus ecclesiae catholicae et de moribus Manichaeorum. In late 388, it was finally possible for Augustine to travel to Carthage. From there he proceeded to Thagaste, where he lived until 391, when he left for Hippo to found a monastic community whose members were to dedicate themselves to prayer and the study of the Scriptures. During these years, a change took place in Augustine’s mind in regard to the importance of the artes liberales. In the De ordine of 386, they had been considered necessary for attaining true happiness.4 Some years later, this was no longer his opinion. It has been a matter of controversy whether the preface of the sixth book of the De musica, or perhaps an even larger portion of the book, can be used as evidence of this change of mind, and whether the sixth book, either in its entirety or at least in parts, could have been written at the same time as the first five books. What || 1 Some parts of the present introduction are revised versions of the relevant sections in JACOBSSON, De musica. For a first overview of Augustine’s De musica one may consult HENTSCHEL, De musica. 2 Cf. Aug. retract. 1,1–4. On all the dates given here one may consult PERLER – MAIER, Les voyages. 3 Cf. Aug. retract. 1,5sq. 4 Cf. ord. 2,9,26: Qui autem sola auctoritate contenti bonis tantum moribus rectisque uotis constanter operam dederint aut contemnentes aut non ualentes disciplinis liberalibus atque optimis erudiri, beatos eos quidem, cum inter homines uiuunt, nescio quo modo appellem. For a general survey of the artes liberales and philosophy in Antiquity cf. HADOT, Arts libéraux.

2 | Augustini De musica

appears clear is that Augustine would hardly have spent so much time and effort on writing a treatise dedicated to one of the artes liberales, or would have planned a whole series of works on the other artes, had he not thought highly of them when he began his work.5 However, Augustine’s appraisal of the subject seems to be different in books 1–5 than in the preface to book 6 of the De musica, and it is a fact acknowledged by himself that his appreciation of the artes liberales diminished over the years.6 What do we know for certain about the date and composition of the De musica? First, it is clear that the single books were written over a longer period of time, as Augustine says in his Retractationes: Per idem tempus, quo Mediolani fui baptismum percepturus, etiam disciplinarum libros conatus sum scribere … Sed earum solum de grammatica librum absoluere potui, quem postea de armario nostro perdidi, et de musica sex uolumina, quantum attinet ad eam partem, quae rithmus uocatur. Sed eosdem sex libros iam baptizatus iamque ex Italia regressus in Africam scripsi, inchoaueram quippe tantummodo istam apud Mediolanium disciplinam. De aliis uero quinque disciplinis illic similiter inchoatis – de dialectica, de rethorica, de geometrica, de arithmetica, de philosophia – sola principia remanserunt, quae tamen etiam ipsa perdidimus; sed haberi ab aliquibus existimo.7 Augustine mentions his early plan to write a treatise on each of the artes liberales and the fact that he never realised it.8 He states that he finished only the De grammatica and six books of the De musica. He wrote the latter when he had already been baptised and returned to Africa, but he had begun to work on that subject (i.e. on music) earlier, while in Milan.9 He says nothing about having finished even a || 5 For another view cf. HOLTE, Béatitude 364sq. For the importance of music to Augustine cf. BRENNAN, De musica. 6 Cf. e.g. retract. 1,3,2 (Verum et in his libris displicet mihi … quod multum tribui liberalibus disciplinis, quas multi sancti multum nesciunt, quidam etiam qui sciunt eas sancti non sunt), and, especially, 1,11,1 (Deinde, ut supra commemoraui, sex libros de musica scripsi, quorum ipse sextus maxime innotuit, quoniam res in eo cognitione digna uersatur, quomodo a corporalibus et spiritalibus sed mutabilibus numeris perueniatur ad inmutabiles numeros, qui iam in ipsa sunt inmutabili ueritate, et sic inuisibilia dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciantur. Quod qui non possunt et tamen ex fide Christi uiuunt, ad illa certius atque felicius conspicienda post hanc uitam ueniunt. Qui autem possunt, si desit eis fides Christi, qui unus mediator est dei et hominum, cum tota sapientia sua pereunt). 7 Retract. 1,6. 8 For a general discussion of Augustine’s encyclopedic project, see PIZZANI, L’enciclopedia Agostiniana. 9 For a discussion of what might be implied by the phrase apud Mediolanium cf. KELLER, Aurelius Augustinus, 151, n. 14. ALEXANDER, Biographical Significance, 4 thinks that “probably, books 1-5 were composed or noted down from discussions into draft form at Milan and during the return journey to Africa in 387 and 388. Book six appears to have been written entirely in Africa and the whole work finished in late 389 or early 390.”

Introduction | 3

single book of the De musica in Milan. On the contrary, we are told that he had begun ‘in the same way’ (similiter) to work on the other subjects, of which (with the exception of the De grammatica) only the outlines (principia) remained. Furthermore, in a letter to his fellow-bishop Memorius of Capua, dating from 408, Augustine writes: Debui ergo nunc libros mittere, quos emendaturum me esse promiseram, et ideo non misi, quia non emendaui, non quia nolui, sed quia non potui curis uidelicet multis et multum praeualentibus occupatus … uolui per ista, quae a nobis desiderasti, scripta proludere, quando conscripsi de solo rhythmo sex libros et de melo scribere alios forsitan sex, fateor, disponebam, cum mihi otium futurum sperabam. Sed postea quam mihi curarum ecclesiasticarum sarcina inposita est, omnes illae deliciae fugere de manibus, ita ut uix nunc ipsum codicem inueniam, quoniam tuam uoluntatem nec petitionem sed iussionem contemnere nequeo. Quod sane opusculum si potuero mittere, non quidem me tibi obtemperasse, uerum tamen te hoc a me tanto opere flagitasse paenitebit. Difficillime quippe intelleguntur in eo quinque libri, si non adsit, qui non solum disputantium possit separare personas uerum etiam pronuntiando ita sonare morulas syllabarum, ut eis exprimantur sensumque aurium feriant genera numerorum, maxime quia in quibusdam etiam silentiorum dimensa interualla miscentur, quae omnino sentiri nequeunt, nisi auditorem pronuntiator informet. Sextum sane librum, quem emendatum repperi, ubi est omnis fructus ceterorum, non distuli mittere caritati tuae; fortassis ipse tuam non multum refugiat grauitatem. Nam superiores quinque uix filio nostro et condiacono Iuliano, quoniam et ipse iam nobiscum commilitat, digni lectione uel cognitione uidebuntur.10 Thus, we know from retract. 1,6 that the De musica was begun in Milan (i.e. in 387), but that very little was actually written there, while the lion’s share was written after Augustine’s return to Africa (i.e. in/after 388), and we know from the letter to Memorius that the sixth book underwent some kind of emendatio, although Augustine does not say what exactly that emendatio consisted of. In the past, scholars have interpreted this information variously: One of the first to discuss the dating of the single books of the De musica was Prosper Alfaric in 1918. In a chapter dedicated to traces of Neoplatonism in Augustine, he claims that the first and the sixth books are closely connected and perhaps written at more or less the same time. The other four books seemed to him of little interest and incomparable to the first and last.11

|| 10 Aug. epist. 101,1 and 3sq. For a discussion of the historical background of Augustine’s letter to Memorius cf. HERMANOWICZ, Book Six. 11 ALFARIC, L’évolution, 410sq.

4 | Augustini De musica

In sharp opposition to Alfaric, Heinz Edelstein in 1929 asserted that books 1 and 6 of the De musica could not possibly have been written during the same period of time. He refers to Augustine’s own testimony according to which only the beginning was written shortly after his baptism, while the rest was written later in Africa. Thus, the first book necessarily belongs to the first period, and it would seem impossible that the sixth book was composed at the same time as the first one.12 The most influential contribution to the subject is some pages of Henri-Irenée Marrou’s dissertation, originally published in 1938, in which he discusses what he calls “Les deux éditions du VIe livre du De musica”. Marrou asserts that, when reading the sixth book, one cannot accept that it was written at the same time as the first five: while these are a treatise on metrics, the sixth book is philosophical and religious, even “ecclésiastique”. Furthermore, whereas there are numerous citations from classical authors in the books 2–5, there is only one non-biblical citation in the sixth, and this is Ambrose’s Christian verse Deus creator omnium.13 Marrou discusses the change of tone in the sixth book compared to the first five, and he quotes some of the words in the preface to book 6 used by Augustine to characterise the subjects treated in the preceding books, viz. pueriliter, nugacitatem, uilem uiam, puerilia. Marrou discards the solution to these problems proposed by Edelstein, according to whom the composition of the sixth book must fall within the time-frame subsequent to Augustine’s return to Africa, while at least the first book was probably written in Milan. Marrou assumes that this time-frame would be too narrow to account for the significant differences between books 1–5 on the one hand and book 6 on the other, and he proposes a solution by a particular interpretation of a passage of the letter to Memorius quoted above: Sextum sane librum, quem emendatum repperi, ubi est omnis fructus ceterorum, non distuli mittere caritati tuae. Marrou stresses the words quem emendatum repperi, and claims that this emendatio could very well have consisted in the later addition of the preface and, perhaps, also of the epilogue of book 6. However, he does not attempt to set a precise date for this emendatio.14 In 1947, the De musica was published with a French translation in the series Bibliothèque Augustinienne by Guy Finaert and François-Joseph Thonnard. In their introduction, the editors claim that there is no valid reason to separate the sixth || 12 EDELSTEIN, Musikanschauung, 123. Edelstein’s view on the date and composition of books 2–5 is not clear because he only deals with the first and the sixth books. 13 MARROU, Saint Augustin, 580–583. In contrast to Marrou, some recent scholarly work on the De musica tends to downplay the differences not only between books 1–5 and book 6, but also between books 1–5 and later works of Augustine to such an extent that some even want to see connections between the numerological explanations given in the earlier books of the De musica and Augustine’s ideas of Christian trinity of a much later period; cf. e.g. SCULLY, De musica. 14 For the meaning of the technical term emendare cf. MARROU, Saint Augustin, 582 (“un mot technique qui dans la langue du grammairien a un sens tout à fait précis; il signifie ‘relu et corrigé’”) and, also, 22sq. As one can see from BETTETINI, Bibliografia ragionata, 430sq., Marrou’s theory has been widely accepted by scholars.

Introduction | 5

book from the first five, and that the difference in tone could be explained by the nature of the subject.15 Finaert and Thonnard approvingly quote Franco Amerio who stated in 1929 that “il VI libro non è che la continuazione e la conclusione necessaria dei primi cinque libri, i quali senza l’ultimo sarebbero incomprensibili, perchè nel sesto appunto è la spiegazione del particolare modo di procedere che distingue la poetica agostiniana dalle metriche, che pure hanno in comune l’oggetto materiale”.16 They brush aside Marrou’s thesis concerning the emendatio by simply stating that “Cette revision n’aurait d’ailleurs pas été profonde.”17 This seems to miss the point stressed by Marrou: the problem is not the somewhat differing content of the sixth book, but the way in which Augustine depreciates the content of the preceding five books in the preface to the sixth.18 Olivier Du Roy agreed with Marrou’s view that the preface to book 6 is a later addition, and he even proposed a more precise dating of the emendatio.19 He hypothesises that Augustine’s emendatio consisted not only in the adding of a prologue and an epilogue, but also in the “remplacement des citations de vers païens par le ‘Deus creator omnium’ d’Ambrose, ce qui nous fait penser que cette emendatio doit être à peu près contemporaine des Confessions où cette hymne, connue pourtant dès Cassiciacum, est citée quatre fois.” However, if we accept this, we have to conclude that the emendatio was a radical revision of the entire book: to give only one example, the third citation of Ambrose’s words in the text (6,XVII,57) not merely uses the verse as a metrical example, but leads to a discussion of its content which occupies almost the entire chapter. It could hardly have replaced a pagan verse, unless this hypothetical verse also treated god as the creator of all things. Thus, it should not be doubted that the citations of Deus creator omnium were part of the original text. In 1990, Ubaldo Pizzani published two articles concerning the first and the sixth book of the De musica as part of a volume on the whole work.20 He refers to the differences between the De ordine from 386, in which the search for truth through culture and philosophy remains fundamental for Augustine, and the preface to the

|| 15 FINNAERT-THONNARD, La musique, 7–9. 16 AMERIO, Il ‛De musica’, 36. 17 FINNAERT-THONNARD, La musique, 9. In a similar way ALEXANDER, Biographical Significance, 4 n. 3 states that “Augustine probably revised book six to some extent … but it is not at all clear that this means that chapter 6.1.1 was a totally new addition (or was even ‘revised’) or that the revision was significant.” 18 In fact, also the way information is conveyed appears somewhat different in book 6. Already VOSS, Der Dialog, 270sq. pointed out that in the sixth book “sind Inhalt und Gesprächscharakter gegenüber den fünf vorangehenden spürbar geändert”, because the method of proceeding by questions and answers which is used in the first five books is rather the exception in the sixth, in which we more often find “monologische Darlegungen des Lehrers”, while the task of the ‘pupil’ usually is confined to answering ‘yes’ in various ways. 19 DU ROY, L’intelligence, 283. 20 PIZZANI, Il primo libro; PIZZANI, Il sesto libro.

6 | Augustini De musica

sixth book of the De musica, in which the litterae saeculares “vengono ora presentate soprattutto come possibili fonti di errore e come capaci di tendere pericolose reti a chi ad esse si dedica con zelo sconsiderato”. Pizzani also draws our attention to the strong connection between the preface and the epilogue of the sixth book, and he asserts that this “fermo ed inequivocabile ridimensionamento di un approccio culto alla verità, che non trova alcun riscontro nei primi cinque libri del dialogo sulla musica, ma lega strettamente la praefatio con l’epilogo del VI, non pregiudica nel modo più assoluto … l’impegno speculativo sotteso alla trama del libro”. This “apparente aporia”, according to Pizzani, could indeed result from a later emendatio, as suggested by Marrou, whose hypothesis Pizzani calls “certo suggestiva ma non facilmente controllabile”. In his monograph on the De musica from 1993, Adalbert Keller, refering to retract. 1,6 (see above), asserts that the De musica, except for some first drafts (principia), was written in Africa.21 He treats the question of the discrepancies between the first five books and the sixth, and stresses the more ‘biblical’ and ‘theological’ tone of the sixth book. Like Marrou, Keller emphasises Augustine’s depreciatory words in the sixth book, but he fails to mention that they all occur in the preface. His solution is that of Marrou: the differences are due to the emendatio, whose extent, he says, must remain unknown. Keller’s interpretation of the words quem emendatum repperi also appears rather strange, namely that Augustine intended to replace the preceding books with the sixth, which, in his opinion, can be deduced from the ‘summary’ of the first five books’ contents in the chapters 6,X,25–27.22 However, to regard these chapters as a kind of replacement of the discussions found in the preceding books is hardly a satisfactory solution. Besides, they are introduced by Augustine with the words quod ad huius operis susceptionem attinet, which obviously refers to the work in its entirety, i.e. to all six books. Thus, Keller’s thesis of the chapters 6,X,25–27 being a summary introduced into the work in connection with the emendatio should be discarded. In an article published in 1997, Michele Cutino argued, against Marrou, that the preface must be contemporary with the rest of the sixth book. However, he sometimes makes Augustine say things which Augustine does not say: Cutino claims that according to Augustine the technical treatment of rhythm in the first five books “sarebbe ‘sciocchezza da fanciulli’ (pueriliter per quinque libros … morati sumus … nostram nugacitatem), se non fosse propedeutica a riconoscere nei ritmi terreni il segno di una superiore e transcendente potenza divina, ciò che rende legittimo il loro studio (fortassis excuset officiosus labor)”.23 But there is no conditional clause in Augustine, as in Cutino’s paraphrase, nor anything corresponding to “sarebbe … se

|| 21 KELLER, Aurelius Augustinus, 151sq. 22 Cf. KELLER, Aurelius Augustinus, 157. 23 CUTINO, Per una interpretazione, 150.

Introduction | 7

non fosse”. Cutino’s reading makes Augustine’s words far less depreciatory than they actually are, and closer to what one would expect to find in a traditional preface. Augustine in fact states that the preceding discussion was pueriliter, and that the first five books are nugacitas, which, however, might be excused because he has taken upon himself the dutiful toil of writing them for no other reason than to provide intelligent readers with a gradual ascent from worldly literature to God: it is only his good intentions which may excuse the actual nugacitas of these books. Furthermore, commenting on the words nulla natura interposita in the preface, Cutino states that “il nesso nulla natura interposita si trova proprio alla fine del libro, indicando il contatto immediato fra gli esseri angelici e la lex divina, e costituisce perciò una autorevole prova della contemporaneità fra la praefatio e il resto del libro”.24 However, if we consider how the revision of a book and the addition of a preface would probably be conducted, it seems reasonable to believe that the author, before adding anything to the text, would read through what he had written previously. In this case, especially if we accept Marrou’s thesis that the epilogue too was added in connection with the emendatio – as Cutino accepts25 – the last words read by Augustine in his first version, before adding the epilogue, would be the following: n u l l a i n t e r p o s i t a n a t u r a excipientes usque ad terrena et inferna iura transmittunt. What would be more natural than to resume these words in the new preface, thereby creating unity between what was the end of the book in its original version (and, in any case, even if one does not accept Marrou’s thesis, the end of the technical part of the book) and what was added as a new introduction? The real problem remains, which is only touched upon by Cutino: why does Augustine in the preface to the sixth book characterise the preceding five books with terms like nugacitas, plane pueriliter, etc.? And why, then, are some of the results from these five books used in the main part of the sixth book, as if the harsh words in the preface had never been written? After all, there is at least one section, viz. 6,X,26sq., which seems hard to understand without the background of the previous books. Also, when Augustine recapitulates the journey of reason through the six books in chapter 6,X,25, there is nothing which suggests that the findings of the first five books should be deemed a nugacitas. The very first words of the dialogue proper in book 6, i.e. right after the preface, in fact would seem to corroborate the suggestion that the preface is a later addition. Here, the first interlocutor (the ‘teacher’) adresses the second (the ‘pupil’): Quam ob rem tu, cum quo mihi nunc ratio est, familiaris meus, ut a corporeis ad incorporea transeamus, responde. It was also the ‘teacher’ who spoke the last words of the fifth book: Finis sit huius disputationis, ut deinceps, quod ad hanc partem musicae attinet, quae in numeris temporum est, ab his uestigiis eius sensibilibus ad ipsa cubilia, ubi ab

|| 24 CUTINO, Per una interpretazione, 152. 25 CUTINO, Per una interpretazione, 163.

8 | Augustini De musica

omni corpore aliena est, quanta ualemus sagacitate ueniamus. As the text of book 6 stands, the words Quam ob rem seem somewhat out of context: they seem better suited to the end of book 5 than to the preface of the sixth book. Also, there is a further problem with the transition from book 5 to book 6, noticed by Pizzani, namely that the siglum M (i.e. magister) is found at the beginning of the preface in the editions available to him, which implies that the preface is regarded as a part of the dialogue proper, spoken by the magister.26 However, as the manuscript tradition makes clear, the evidence for a siglum at this point is very scarce: among the manuscripts on which the present edition is based, only A offers one at the beginning (AG = Augustinus, not magister, as elsewhere in A).27 Clearly, there should be no speaker siglum at this point of the text, and the dialogue proper starts afterwards.28 What seems to be of even greater interest is the fact that the manuscripts also do not indicate an interlocutor by offering a siglum when the actual dialogue of book 6 begins with the words Quam ob rem, which are obviously spoken by the magister. A comparison with the five preceding books proves useful: They all begin with a line spoken by the ‘teacher’, and the first four books all end with a line spoken by the ‘pupil’. This means that a siglum is necessary at the beginning of the first book, to designate the speaker for the first time, and also before the first words of books 2–5, to indicate the new speaker. However, the last line of the fifth book is spoken by the ‘teacher’, so it may be considered superfluous to explicitly mark his first words in book 6 again. No siglum seems necessary until a change of speaker takes place, which happens only with the first line spoken by the ‘pupil’ In his omnibus puto in 6,II,2; this is also where we find a siglum again in the manuscripts.29 Even if the sigla found in the medieval manuscripts may not go back to Augustine himself (see p. 61), || 26 PIZZANI, Il sesto libro, 66: “E se è vero che la sigla M., che la [i.e. the praefatio] precede nelle nostre edizioni, tende a presentarcela come un occasionale excursus del magister che conduce il dialogo, è anche vero ch’essa risulta esplicitamente rivolta ai lettori e non al discipulus, sì che il suo carattere di hors-d’œuvre ne risulta chiaramente confermato.” 27 For more information on the sigla see p. 61sq. 28 Note that the original text of the Maurist edition from 1679 does not display any siglum before the first line of any of the six books of the De musica, but that the siglum M was added both before Satis diu (i.e. the preface) and Quam ob rem (i.e. the beginning of the dialogue proper) in the reprint from 1836. This may be due to the fact that the first five books lack a prologue and begin with a statement by the magister, but the first siglum in all of these in the edition from 1679 is a D which occurs when the discipulus enters the discussion; in book 6, however, the first siglum is an M placed after the preface, before the words Quam ob rem. The editors of the 1836 reprint who added the siglum M at the beginning of each book did so without removing the now superfluous siglum M before Quam ob rem, which explains the occurrence of the siglum M before both the preface and Quam ob rem. What is important is the fact that the Maurists in 1679 did not make D the first siglum in book 6, as they did in the preceding five books, but M, and that they placed this siglum before Quam ob rem, thus indicating that they did not regard the preface as part of the dialogue proper. 29 For these reasons, the text of the present edition will not give a siglum before the words Quam ob rem spoken by the ‘teacher’ in 6,II,2.

Introduction | 9

they clearly indicate that the preface to book 6 was regarded as a somewhat isolated element in the text. All in all, Marrou’s thesis that the preface (and the epilogue) to book 6 was added by Augustine at a later time seems to be the best way of accounting for the discrepancies between these elements on the one hand and the rest of the work on the other. However, it should be remembered that Marrou did not attempt to give a precise date for the addition. We may suppose that the emendatio happened at a time not very far from the composition of the rest of book 6, but far enough to allow for Augustine’s obvious change of mind regarding the importance of the artes liberales.30 What Marrou does not mention is the fact that the preface of book 6 is unique in the dialogue-genre as found in Augustine’s oeuvre. As Pizzani31 pointed out, Augustine makes use of two different kinds of dialogue: one, in which the dialogue is placed in a certain setting, and the words spoken by the different speakers are explicitly introduced by uerba dicendi like dixit or ait;32 the other, in which there is no setting, only the interlocutors’ names which are indicated by mere sigla.33 The former dialogues are always furnished with a preface which outlines the setting of the dialogue; the latter, however, do not offer prefaces, so the reader is immediately thrown in medias res. The dialogues written at Cassiciacum belong to the former group, while the dialogues written later at Rome are of the second kind. Obviously, the De musica belongs to the latter group, since there is neither a preface at the beginning of the work nor a setting for the dialogue. One might ask why Augustine should have added a preface at the beginning of a single book at all. Perhaps there is a hint at the answer to this question in his retractatio concerning the De musica (see also n. 6): Deinde, ut supra commemoraui, sex libros de musica scripsi, quorum ipse sextus maxime innotuit, quoniam res in eo cognitione digna uersatur, quomodo a corporalibus et spiritalibus sed mutabilibus numeris perueniatur ad inmutabiles numeros, qui iam in ipsa sunt inmutabili ueritate, et sic inuisibilia dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciantur. If we take these words (which were written much later, as should be stressed) at face value, it would appear that the sixth book had become better known than the other five. At the time

|| 30 Some scholars, accepting Marrou’s interpretation, prefer to date the emendatio close to Augustine’s letter to Memorius from 408; cf. e.g. O’CONNELL, Art, 181 (“the extent of Augustine’s emendatio was precisely to write a new opening and a new closing paragraph, both reflecting the more ‘ecclesiastical’ viewpoint that was his, not in the year 390, but in the year of his writing to Memorius, 408/9”), or HERMANOWICZ, Book six, 193 (“Augustine revised book six of De musica and sent it over to Italy with Possidius in 408”). If this is correct, it would mean that Augustine added the preface and the epilogue in 408, put the book aside, and soon afterwards found it – emendatus. 31 PIZZANI, Il sesto libro, 66. 32 E.g. Contra academicos; De beata uita; De ordine. 33 E.g. De quantitate animae; De magistro; De libero arbitrio.

10 | Augustini De musica

he wrote the preface, Augustine certainly approved of his readers’ decision to separate the sixth book with its more Christian character from the others with their purely technical content and to read it as an independent preparatory treatise on the question quomodo a corporalibus et spiritalibus sed mutabilibus numeris perueniatur ad inmutabiles numeros. Have both ‘editions’ of the De musica, that is, the ‘original text’ and the ‘emended one’, left traces in the transmission of the work? In 1994, Ubaldo Pizzani expressed the hope that a critical edition would help answer this question and solve other problems regarding Augustine’s emendatio.34 The examination of a large and certainly representative part of the manuscript tradition leads to the conclusion that today there exists only one version of the sixth book of the De musica, and that there is little or nothing to indicate that another version has ever been in circulation.35 If we accept the idea that the prologue (and the epilogue) of the sixth book is an addition made at the time of the emendatio mentioned by Augustine, we must also conclude that the whole tradition of the work as it is known to us goes back to the ‘emended version’ of the text. It is true that Augustine sent only the sixth book to Memorius in 408 (cf. epist. 101,3sq., quoted above), and that there is a great number of medieval manuscripts containing only the sixth book, but these facts are not mutually connected in any way: the book sent to Memorius (or any other early copy containing only the sixth book) does not seem to have left a trace in the medieval tradition, and the extant manuscripts containing book 6 only – none of which was written before the 13th century – are late descendants of copies having offered the full work, to judge by the text that they transmit.

2 The transmission of the text About 100 manuscripts written before 1500 are extant that contain the whole text or parts of Augustine’s De musica. In addition, there are numerous indirect witnesses to the text. Catalogues of the manuscript witnesses of Augustine’s works are being published by the CSEL; eleven volumes have appeared so far, covering most of Europe except for France.36 In his dissertation La tradition manuscrite du De musica || 34 PIZZANI, Il problema, 83 (“Purtroppo la mancanza di un’edizione critica del De musica ci impedisce di reperire elementi eventualmente atti a chiarire il problema”). 35 Of course, there are various medieval abridgements, but they are based on the same version of the text as found in the ‘complete’ manuscripts. 36 Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Wien 1969–. Manuscripts of the De musica are indicated in vol. I/1 (Italy, ed. M. OBERLEITNER, 1969), 124sq., vol. II/1 (Great Britain and Ireland, ed. F. RÖMER, 1972), 131sq., vol. IV/1 (Spain and Portugal, ed. J. DIVJAK, 1974), 55, vol. V/1 (former Federal Republic of Germany, ed. R. KURZ, 1976), 167, vol. VIII/1 (Belgium,

Introduction | 11

de Saint Augustin et son influence sur la pensée et l’esthétique médiévales from 1986, Patrick Le Bœuf accounts for all extant manuscripts then known to him which contain some parts or all of the six books of the De musica.37 Lost manuscripts of the De musica which are reported in medieval library catalogues are also accounted for by Le Bœuf. The oldest of these, dating from the Carolingian age, as well as the earliest extant indirect witnesses of Augustine’s work will be discussed later. In the following list, a siglum has been assigned to all manuscripts containing the full work or single full books of the De musica which were collated for the present edition.38 Since, beginning with those of the 13th century, there are so many manuscripts that only contain the sixth book of the De musica, these will be indicated by italics.

2.1 Manuscripts containing the full work or single full books 8th–9th century A Tours, Bibl. mun. 286 9th century B Paris, BNF lat. 13375 C Valenciennes, Bibl. mun. 384 D Paris, BNF lat. 7200 9th–10th century E Vercelli, Bibl. cap. CXXXVIII 10th century (allegedly) - † Metz, Bibl. mun. 28839 11th century F Angers, Bibl. mun. 486 G Ivrea, Bibl. cap. 52 H Paris, BNF lat. 7231

|| Luxembourg, and the Netherlands, ed. M. T. WIESER, 2000), 118, vol. IX/1 (Switzerland, ed. S. JANNER – R. JUROT, 2001), 79sq., and vol. X/1 (former German Democratic Republic, ed. I. SCHILLER, 2009), 131. No manuscripts of the De musica are indicated in vol. III/1 (Poland and Scandinavian Countries, ed. F. RÖMER, 1973), vol. VI/1 (Austria, ed. D. WEBER, 1993), vol. VII/1 (Czech Republic and Slovacia, ed. C. WEIDMANN, 1997), and vol. XI/1 (Russia, Slovenia, and Hungary, ed. I. GALYNINA – F. LACKNER – A. OROSZ – D. WELTIN, 2010). 37 In JACOBSSON, De musica, xxviii–xxx one can find a summary of Le Bœuf’s important work. 38 This does not mean that all of them will be used for the establishment of the text or that all of them will be fully discussed in the preface of the present edition. 39 Destroyed in 1944 (see p. 50).

12 | Augustini De musica

12th century I Oxford, Bodl. Lib. Douce 198 12th–13th century N London, BL Harl. 228 (books 1–5 only) 13th century J Assisi, Bibl. conv. 87 (books 6, 1, and 2, in this order) K Bruxelles, Bibl. Royale II 2297 L Cambridge, Pembroke Coll. 135 M London, BL Royal 5.D.X Na Oxford, Bodl. Lib. Bodl. 136 O Oxford, Bodl. Lib. Bodl. 150 P Oxford, Merton Coll. 36 Q Padova, Bibl. Anton. X.179 R Paris, BNF lat. 14477 - Paris, BNF lat. 15294 - Paris, BNF lat. 15296 S Paris, BNF lat. 16662 T Paris, BNF lat. 17398 U Saint-Omer, Bibl. mun. 85 V Todi, Bibl. com. 20 W Troyes, Bibl. mun. 801 X Città del Vaticano, Vat. lat. 10664 Y Città del Vaticano, Barb. lat. 510 Ya Città del Vaticano, Ross. 191 13th–14th century - Brugge, Openbare Bibl. 151 Yc Città del Vaticano, Chig. A.VII.214 Yd Città del Vaticano, Pal. lat. 264 Ye Città del Vaticano, Vat. lat. 818 14th century - Assisi, Bibl. conv. 318 Yf Bruxelles, Bibl. Royale 49-62 - Bruxelles, Bibl. Royale 20760-82 Z Durham, Cath. Lib. B.II.20 Za Firenze, Bibl. Laur. Ashb. 1051 Zb Firenze, Bibl. Laur. S. Marco 649 - Leipzig, Universitätsbibl. 230 - Lincoln, Cath. Lib. 208 - London, BL Royal 5.C.VI Zc Napoli, Bibl. naz. VI.C.23

Introduction | 13

Zd Ze Zf -

Oxford, Bodl. Lib. Bodl. 238 Oxford, Merton Coll. 1 Oxford, Merton Coll. 37 Paris, BNF Arsenal 307 Paris, Bibl. Mazarine 1639 Paris, Bibl. Mazarine 3472 (books 1–5 only) Paris, BNF lat. 1936 Paris, BNF lat. 1974 Paris, BNF lat. 14294 Roma, Bibl. Vallic. tom. XXI Valencia, Bibl. univ. 32 Valencia, Bibl. cat. 238 Città del Vaticano, Barb. lat. 531 Venezia, Bibl. Naz. Marc. lat. II,10 (2159) Wolfenbüttel, Herzog-August-Bibl. cod. Guelf. 77. Gud. lat. 2°

15th century - Berlin, Staatsbibl. Preuß. Kulturbes. ms. lat. 4° 796 - Cambridge, Peterhouse 193, pars 2 - Cambridge, Univ. Lib. 2026 - Cesena, Bibl. Malat. D.III, IV - Cesena, Bibl. Malat. D.IX, III - Firenze, Bibl. Laur. XIII, V - Firenze, Bibl. Laur. XXIX, XVI - Firenze, Bibl. Laur. Med. Fesul. XXI - London, BL Harl. 5248 - Mantova, Bibl. com. D.III.1 - Milano, Bibl. Ambr. R.48.sup. - Oxford, Balliol Coll. 289 - Paris, BNF Arsenal 350 (books 1–5 only)40 - Utrecht, Universiteitsbibl. 3.H.2 - Città del Vaticano, Vat. lat. 445 - Città del Vaticano, Vat. lat. 446 - Città del Vaticano, Pal. lat. 193 - Città del Vaticano, Urb. lat. 69 - Venezia, Bibl. naz. Marc. Z lat.71 (1772)41 - Venezia, Bibl. naz. Marc. lat. II,3 (2113)42

|| 40 Partly collated (see p. 15sq.). 41 Partly collated for books 1–5 (see p. 15). 42 Partly collated for books 1–5 (see p. 15).

14 | Augustini De musica

-

Venezia, Bibl. naz. Marc. lat. II,9 (2225) Venezia, Bibl. naz. Marc. lat. II,8 (2441)

2.2 Fragmentary manuscripts. Excerpts. Abridgements, adaptions, and some early indirect witnesses 8th–9th century or earlier - St. Gallen, Stiftsbibl. 1395, p. 436–437 (a fragment containing parts of 5,IV,7– 5,V,10) - The excerpt De rhythmo preserved in Paris, BNF lat. 7530, fol. 27v - The Cassiodorus florilegium (excerpts from 1,XI,19–1,XII,26) - The Praecepta artis musicae Augustini (an abridgement of the metrical doctrine found in books 1–5) - References to the De musica in the works of Sedulius Scotus - References to the De musica in the works of John Scotus Eriugena 9th–10th century - The Expositiunculae in libros beati Augustini de musica (a commentary on the De musica containing excerpts from all 6 books) 10th–11th century - Paris, BNF lat. 6184, fol. 26r–33v (a fragment containing the first book until 1,XII,25, breaking off with the words tanto haec fiunt) 11th century - München, Bayer. Staatsbibl. clm 29382/2 (a fragment containing parts of 4,XVI,30–5,I,1) - Zürich, Zentralbibl. Car. C 176/IV, fol. 151v–152v (a short excerpt containing parts of 6,VI,16 under the heading Genera numerorum in sensibus secundum Augustinum)43 Post-11th century - Avignon, Bibl. mun. 228, s. XIII, fol. 41r–44r (short excerpts from all 6 books which are part of a large florilegium, culled mainly from works of Augustine)44 - Erlangen, Universitätsbibl. ms. 170, s. XIV, fol. 130v–135v (an abridged version of book 6)45 || 43 This is the only pre-12th century witness that – because of its brevity – will not be discussed in the present introduction. 44 Cf. LE BŒUF, La tradition, 321–323. 45 The same version as in Paris, BNF lat. 2114 and in Nürnberg, Stadtbibl. Ms. Cent. I 54. In this version, the dialogue form of the work is suppressed, and in many places new words are introduced to make the syntax work between two excerpts.

Introduction | 15

-

Halle, Hauptbibl. der Franckeschen Stiftungen E 18, s. XV, fol. 2r (a short excerpt offering a selection of 6,XIII,39–6,XIII,42) London, BL Royal 4.B.X, s. XIII, fol. 69v–74v (short excerpts)46 Nürnberg, Stadtbibl. Ms. Cent. I 54, s. XV, fol. 100r–105r (an abridged version of book 6)47 Paris, BNF lat. 2114, s. XIII–XIV, fol. 179r–182v (an abridged version of book 6)48 Paris, BNF lat. 17161, s. XII, fol. 164r–165r (a short excerpt offering parts of 6,V,9–6,V,15)49 Città del Vaticano, Vat. lat. 480, s. XV, fol. 57v–58r (a short excerpt covering 6,I,1–6,II,3, breaking off with the words ita differt hanc)50 Würzburg, Universitätsbibl. cod. m. ch. q. 2, s. XV, fol. 165v–167v (short excerpts culled from 1,I,1–1,IV,8 which constitute part of a metrical compendium)

As can be seen from these lists, 38 manuscripts containing the full work or the text of single full books of the De musica (mostly book 6) were collated for the present edition.51 All manuscripts containing the full work and written before 1200 were collated, and so were nearly all from the period 1200–1300. From the 14th century some manuscripts were chosen as random samples, but the collation of these made clear that there would be little benefit from an exhaustive collation of witnesses from this age or of even more recent ones, so these were mostly passed over. Two manuscripts from the 15th century were partially collated for all the first five books, viz. Venezia Marciana Z lat. 71 (1772) and Venezia Marciana lat. II,3 (2113). They were chosen as examples of the later tradition, and due to the fact that Patrick Le Bœuf in a personal communication stated that “the study of the manuscript tradition shows Ven. Marc. Z lat. 71 (1772) to have been directly copied after a lost antiquior codex, perhaps of the 9th century, closely akin to Paris, Bibliothèque nationale de France lat. 13375 and Paris, Bibliothèque nationale de France lat. 7231”. However, the partial collation of these manuscripts confirmed their insignificance for the constitution of the text, so their readings will not be received into the apparatus of the present edition. Also, the manuscript Paris, BNF Arsenal 350 was collated at certain points, but since it proved to be very closely related to S, no extensive collation was made, and its readings will not be reported in the critical apparatus. It

|| 46 Cf. LE BŒUF, La tradition, 321sq. 47 The same version as in Erlangen, Universitätsbibl. Ms. 170 and in Paris, BNF lat. 2114. 48 The same version as in Erlangen, Universitätsbibl. Ms. 170 and in Nürnberg, Stadtbibl. Ms. Cent. I 54. 49 Cf. LE BŒUF, La tradition, 320sq. 50 LE BŒUF, La tradition, 177 assumes that it was only by error that this part of the De musica has been copied into the manuscript. 51 Of these manuscripts, it was possible to study the following in situ: A, B, C, D, E, F, G, H, X, and Yc. The others were studied on microfilm, on digital photos, or on paper print-outs.

16 | Augustini De musica

is true that certain recentiores contribute to the establishment of the text with some good conjectures, and they surely give us a better overview of the later history of the text. But most of them do not offer interesting readings which could not also be found in the older manuscripts, and thus a collation of all the manuscripts extant from the later Middle Ages has been judged unnecessary. Apart from the manuscripts containing the full work or single full books of the De musica, there are fragments of manuscripts which once presumably offered the full work, manuscripts which contain excerpts from the De musica or an abridged version of it, and there are indirect witnesses which quote from the text or refer to it in some way. The earliest examples of these (up to the 11th century) have been collated and will be discussed separately. However, in no case was an interesting reading found in these witnesses that was not also present in at least one of the manuscripts chosen as the basis for the present edition. Thus, no readings of any fragmentary manuscript or of any indirect witness will be received in the critical apparatus. In what follows, the eight extant manuscripts containing the full (or the nearfull) text of the De musica which were written before the end of the 11th century will be succinctly described, although the readings of two of them, viz. G and H, will not be fully reported in the critical apparatus.52 The other manuscripts which have been collated for the present edition will not be described separately; they will be summarily accounted for in the course of the discussion concerning the interrelations between the manuscripts. A

Tours, Bibl. mun. 286 Parchment. 115 fol., long lines, 23 to the page. 268 x 195 mm. 8th–9th c. Written in Tours; comes from Saint-Martin at Tours. 1. Augustine, De musica. This manuscript is the oldest extant witness offering the full text of Augustine’s De musica. It was thoroughly discussed by E.K. Rand in an article in 1927, and it is also succinctly described in his Studies in the Script of Tours.53 Not only does the text of A exhibit an unusually high number of ancient and partly rare abbreviations (notae antiquae), but this manuscript is also full of marginal notes and glosses throughout the text. In the apparatus of the present edition only those notes that immediately affect the text, such as corrections or additions, will be recorded. Le Bœuf discusses the marginal notes of A rather at length and divides them into seventeen categories, such as “variantes pures”, “éléments de critique textuelle”, “reprise littérale du texte”, “explication d’un passage par rapprochement avec d’autres auteurs”, or “caractérisation psychologique des personnages du dialogue”;

|| 52 The reasons for doing so will be given in the descriptions of these manuscripts. 53 RAND, A Nest, and RAND, Studies, 99sq. The main text of A is dated to ca. 800, the glosses to the second quarter of the 9th century by BISCHOFF, Katalog, 368 (nr. 6134). Note that E.A. Lowe did not include this manuscript in his Codices Latini antiquiores (CLA).

Introduction | 17

he concludes that “la grande majorité de ses gloses est purement paraphrasante et n’apporte rien au texte de saint Augustin”.54 B

Paris, BNF lat. 13375 Parchment. 109 fol., long lines, 23 to the page. 220 x 130 mm. First quarter of 9th c. Written in Northeastern France, perhaps in Corbie; was in Corbie, later in SaintGermain-des-Prés.55 1. Augustine, De musica. This manuscript is slightly later than A and, like A, it contains the six books of the De musica exclusively. The final part of the text (fol. 107r, line 21–108v), after the words de elementis fieri possunt (6,XVII,57), was written by a somewhat later, clearly differing hand which certainly used another exemplar than that from which the rest of the work was originally copied (on this, see also below in the description of H). The exemplar which was used to supplement the missing end of the De musica seems to have been related to branch I K of family α, since it can be demonstrated that B and I share, in the relevant section, some readings which are not found in family ζ, and some of which are clearly errors.56 However, since the amount of text in B that does not belong to the branch ζ is very small, it was decided not to denote the relevant part of the text with a different siglum. B is the “codex Corbeiensis optimae notae” collated by the Maurist editors.

C

Valenciennes, Bibl. mun. 384 Parchment. 85 fol., long lines, 27 to the page. 282 x 200 mm. Middle of 9th c. Written in Northeastern France; comes from Saint-Amand. 1. Excerpts from Isidore, Etymologiae 3,15,1–3,23,2, fol. 1r–4v. 2. Excerpts from Censorinus, De die natali (12,3–13,1), fol. 4v–5r. 3. Augustine, De musica, fol. 5v–85v. This manuscript was clearly meant to constitute a sort of textbook on music: The excerpts from Isidore and Censorinus which precede the text of Augustine’s De musica offer additional information on this subject, and there is also a kind of general preface interposed between these excerpts which offers a short discussion of the authority of the relevant authors.57 These texts, or a selection of them, are also found in some later manuscripts of the De musica (I, K, and S) which is important || 54 LE BŒUF, La tradition, 339–360. 55 Cf. GANZ, Corbie, 139sq. HUGLO, Review, 214* suggests an origin of B in Saint-Riquier where a copy of the De musica is attested in 831 (see p. 44sq.). BISCHOFF, Katalog, 206 (nr. 4903) regards an origin of B in Corbie as likely, but notes that this manuscript does not appear as a typical product of this French center. B can be seen online via www.gallica.fr. (last accessed 30.9.2016). 56 E.g.: 6,XVII,57 quantumuis] quantouis B I; 6,XVII,57 aequalitas] quoque add. B I; 6,XVII,58 domino] deo B I. 57 Fol. 4v: [N]emo me inscium arbitretur Augustinum antiquiorem senioremque Isidoro esse tam aetate quam doctrina, et ideo dicta iunioris dictis magistri anteferre; sed sciat lector ideo ita nos ordinasse, ut aethimologias nominum atque rerum prius sedulus discat quam pelagum profundi gurgitis nauigandi uiuacitate ignarus ingrediatur, quia si priora summo cum studio lectitauerit, facilius absque naufragio ad portum tranquillitatis Christo perducente ueniet. Amen.

18 | Augustini De musica

for the assessment of their interrelation and for the history of the text.58 Nancy Phillips has argued that C could have been written at Reims, but Bernhard Bischoff more generally indicates Northeastern France as place of origin.59 At least since the 12th century the manuscript was kept in Saint-Amand. In the sixth book of the De musica there are many later corrections and additions, and there are also many marginal notes in this book, which according to Le Bœuf are not by any “scribes de profession, mais plutôt de clercs lettrés qui ont vraiment réfléchi sur le texte”.60 These notes are of no importance for the establishing of the text and thus will not be received into the apparatus of the present edition. D

Paris, BNF lat. 7200 Parchement. 162 fol., long lines (except for some metrical parts in Martianus Capella), 23 to the page for Boethius and the De dimensione monocordi, 30 to the page for Augustine and Martianus Capella. 265 x 215 mm. Middle of 9th c. Written in the area of Laon-Soissons. 1. Boethius, De institutione musica, fol. 1r–94v. 2. Augustine, De musica, fol. 95r–148r. 3. Martianus Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii, book 9 only, fol. 148v–159v, 162r. 4. De dimensione monocordi, fol. 161r–161v, 160r. This manuscript is a remarkable Carolingian collection of late antique texts relevant for the study of music, and as such it has been discussed by many scholars.61 Old catalogues used to date D to the 10th century, but a date to around the middle of the 9th century has now been generally accepted. According to Bernhard Bischoff this manuscript was copied in the area of Laon-Soissons. There are marginal notes to the first four books of the De musica in this manuscript, but they are of no particular interest for the constitution of the text: as in the case of A or C, they will be recorded in the critical apparatus only if they affect the text. D was collated (under the siglum A) for the 1836 reprint of the Maurists’ edition, which in turn became widely-used through its reprint by Migne.62

E

Vercelli, Bibl. cap. CXXXVIII Parchment. 143 fol., two columns of 35–37 lines. 290 x 245 mm. 9th–10th c. or, rather, first half of 10th c. Written in Northern Italy; has been preserved in the cathedral library of Vercelli at least since the 13th century. 1. Boethius (Porphyry), Isagoge, fol. 1v–6r. 2. Boethius (Aristotle), Categoriae, fol. 6r–15r. 3. [Ps.] Augustine, Categoriae decem, fol. 15r–26v. 4. [Ps.] Augustine, De dialectica, fol. 27r–32r. 5. Boe-

|| 58 Cf. DORFBAUER, Ein Exzerpt. 59 PHILLIPS, Sources, 121; BISCHOFF, Katalog, 398 (nr. 6380). C can be seen online via www.gallica.fr. (last accessed 30.9.2016). 60 LE BŒUF, La tradition, 70. 61 Cf. LE BŒUF, La tradition, 73. The most important description of D is found in LEONARDI, I codici, 432sq. Cf. now BISCHOFF, Katalog, 121 (nr. 4430). D can be seen online via www.gallica.fr. (last accessed 30.9.2016). 62 Cf. the note printed in PL 32, 1081sq.

Introduction | 19

thius, De institutione arithmetica, fol. 33r–71r. 6. Bede, De rerum natura, fol. 72r– 99v. 7. Augustine, De musica, fol. 100r–142r. 8. Various later additions (a homily on the Lenten fast; a short text on measuring time).63 This manuscript offers another remarkable collection of technical texts from Late Antiquity, not with a focus on music, but on a broader range of artes (e.g. logic, dialectic, mathematics, music). In the library catalogue from 1925, this book was dated to the 10th century.64 However, E bears a colophon, after the end of Augustine’s De musica on fol. 142r, which appears to render this date problematic: Aūr Aūg De musica liber VItus finit / Karolo regi magno Francorum et Langobardorum ac patricio romanorum / Bodus contulit sollicite ob quam si quid ambiguum forte postea fuerit tale opus compertum rationis uel peritiae est iudicio emendandum.65 As Le Bœuf says, the ruler mentioned here must be Charlemagne, which leaves us with two options: either the scribe has copied the colophon verbatim from an early 9th-century manuscript, or the manuscript in fact dates from the early 9th century.66 Le Bœuf remarks that E has been dated to the 9th century by Georges Lacombe,67 and he gives air to the suspicion that this witness is of great interest “puisqu’il offre, selon toute vraisemblance, la version ‘officielle’ qu’il était possible de trouver dans la bibliothèque impériale”. However, the script of E does not appear to be any older than the last third of the 9th century, and the text of E, as will be demonstrated later, is closely related to that of C and does not stand out from the rest of the tradition with regard to its quality. E has now been dated to the turn of the 9th to the 10th century or, more likely, the first half of the 10th century by Bernhard Bischoff who also assigns Northern Italy as the book’s place of origin.68 F

Angers, Bibl. mun. 486 Parchment. 80 fol., long lines, 28 to the page (some metrical parts are displayed in columns). 235 x 170 mm. 11th c. Written in Western France (Angers ?); comes from

|| 63 Cf. PASSALACQUA – SMITH, Codices Boethiani, 404sq. who, strangely, indicate that the book contains “Augustine, Epitoma de musica”. 64 Inventari dei manoscritti delle biblioteche d’Italia 31: Prato. Vercelli. Novara, Firenze 1925, 111. 65 Some textual difficulties in this colophon deserve to be pointed out. First, the words ob quam seem strange. One would expect something like rem or causam after quam, or a feminine word in the preceding clause. Furthermore, the syntax in the clause following ob quam is rather peculiar. Perhaps it could be translated in the following way: ‘If perchance this work will turn out to be ambiguous in some respect, it should be corrected with the help of reason or knowledge’, which would mean that quid is an internal accusative and tale opus the subject to both fuerit compertum and est emendandum. These difficulties might easily be due to the fact that the colophon was copied from an earlier manuscript, whereby a word would have been lost or an abbreviation misunderstood. 66 LE BŒUF, La tradition, 72. 67 Cf. LACOMBE, Aristoteles latinus, 1126sq. (nr. 1653). PASSALACQUA – SMITH, Codices Boethiani, 404 also date E to “s. IX”. 68 BISCHOFF, Katalog, 462 (nr. 7004).

20 | Augustini De musica

Saint-Aubin at Angers. 1. Augustine, Retractatio 1,11 (on the De musica), fol. 1r–2r. 2. Augustine, De musica, fol. 2v–80r. This manuscript is known to have been present in Saint-Aubin at least since the 15th century, but according to Jean Vezin it cannot be proven to have been copied there, although it certainly exhibits some of the elements found in books written in Angers.69 As will be demonstrated below, F is of prime importance for the constitution of the text of the De musica. F is the “codex Albinensis” collated by the Maurist editors. G

Ivrea, Bibl. cap. 52 Parchment. 94 + ii fol., long lines, 32 to the page. 325 x 260 mm. Early 11th c. Written in the area of Treves. 1. Martianus Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii, book 9 only, fol. 1*r–7r. 2. Augustine, De musica, fol. 7v–40v. 3. Boethius, De institutione musica, fol. 41r–86r. 4. Varia, fol. 86v–88v.70 This book was written at the beginning of the 11th century in some part of the French-German border region near to Treves: Le Bœuf had thought that it was “indéniablement d’origine italienne”,71 but it was suggested by Carla Maria Monti that G actually comes from some place north of the Alps, and Hartmut Hoffmann has identified a scribal hand appearing in G with a hand which also wrote parts of a Treves manuscript.72 G contains, essentially, the same three late antique texts pertaining to the study of music as D, but in a different order. However, these three works would seem to make a fair combination for anyone eager to compile a collection of authoritative treatises on music, and there is no close relation between the text of the De musica as found in D and in G. In spite of the age of this manuscript, its text of the De musica is garbled by such a mass of errors of every kind that it has been judged unreasonable to report its readings fully in the apparatus. It is true that G in two cases is the sole old witness to offer correct readings, viz. 2,XI,21 utcumque and 4,IX,10 edam, and that it also shares good readings with only a few other manuscripts in some instances, e.g. 2,VI,9 tenes; 2,X,17 aueo; 2,XIII,24 praeuideat; 3,VII,15 choriambum; 4,XV,28 et quattuor in fine; 5,IV,7 breuioris; however, the amount of plainly wrong and idiosyncratic read-

|| 69 VEZIN, Les scriptoria, 97sq. 70 Cf. PASSALACQUA – SMITH, Codices Boethiani, 182sq. who note that “the lost first quire, fol. 1*–8*, was rediscovered after restoration, and added at the beginning of the manuscript, previously foliated 1–86” (182). The description by LEONARDI, I codici, 55 is unreliable. 71 LE BŒUF, La tradition, 96. 72 Cf. MONTI, Cultura classica, 569 (“La scrittura, databile al secolo XI in. … anche questo codice inoltre parrebbe di origine transalpina, con ogni probabilità renana …”); HOFFMANN, Italienische Handschriften, 72 (“Der Artes-Codex 52/LXXXIV der Biblioteca capitolare von Ivrea stammt ebenfalls aus dem Deutschen Reich; er wurde um das Jahr 1000 geschrieben, seine Initialen scheinen den Einfluß des Meisters des Registrum Gregorii zu verraten …”).

Introduction | 21

ings in G is so high that to report its text perpetuo more would burden the critical apparatus in a way that could hardly be justified. H

Paris, BNF lat. 7231 Parchment. 85 fol., long lines, varying in number. 270 x 190 mm. First third of 11th c. (before 1034). Written by Ademar of Chabannes, perhaps in Limoges. 1. Vegetius, Epitoma rei militaris (incomplete), fol. 1r–13r. 2. Solinus, Collectanea rerum memorabilium, fol. 14r–35v. 3. Ps. Cicero, Rhetorica ad Herennium, fol. 35v–44v and 46r– 52v (order of leaves confused; to be read: 35v–37v, 46r–52v, 38r–44v). 4. Rhetorical Works of Cicero (Partitiones oratoriae), Iulius Severianus (Praecepta artis rhetoricae) and Quintilian (Institutiones oratoriae; short excerpts only), fol. 44v–45v and 54r–61v. 5. Augustine, De musica (breaks off in 6,XVII,57 after the words de elementis fieri possunt), fol. 62r–84r (order of leaves confused; to be read: 62r–72v, 74r–75v, 77r–82v, 73, 76, 83r–84r). 6. Ps. Cicero, Synonyma, fol. 84r–85v.73 This manuscript was written by the monk Ademar of Chabannes who spent most of his life in the Benedictine abbeys Saint-Cybard at Angoulême and SaintMartial at Limoges. The text of the De musica in H breaks off, shortly before the end of the work, at 6,XVII,57 after the words de elementis fieri possunt. This is the same place where the original text in B broke off, before the rest was added from another exemplar (see above in the description of B). Since the end of the work was added in B long before the time of Ademar, and since there is no reason why Ademar should have stopped right at this point had he been able to copy the rest from B, it is clear that H was not copied from B: both manuscripts must go back, independently, to a common ancestor which lacked the final part of the De musica. This is borne out by the text of H which is extremely close to that of B. However, Ademar was rather sloppy in his work, and H exhibits a multitude of errors absent from B, especially omissions caused by saut du même au même. Also, large parts of the text of H have clearly undergone contamination from traditions differing from B. Thus, the readings of H will be recorded only in a selective way in the apparatus of the present edition. H was collated (under the siglum B) for the 1836 reprint of the Maurists’ edition, which in turn became widely-used through its reprint by Migne.74

2.3 The interrelations of the manuscripts Augustine’s De musica is a difficult text on a technical subject: it certainly was a demanding read even for ancient and, all the more, for medieval users. For this reason, we may suppose that users began at a very early date to collate copies avail|| 73 There is a vast amount of literature on this manuscript. Of special importance is VEZIN, Un nouveau manuscrit. H can be seen online via www.gallica.fr. (last accessed 30.9.2016). 74 Cf. the note printed in PL 32, 1081sq.

22 | Augustini De musica

able to them and to record divergent readings. The assumption that the archetype from which all the manuscripts used for the present edition stem was a book offering old variant readings would account for the remarkably high degree of contamination, which becomes manifest already in the oldest extant manuscripts. However, the existence of a single archetype is demonstrated by errors, transpositions and lacunae common to the entire tradition. Cf.: 2,VI,12 secundo correxerunt edd. veteres] medio codd. 2,X,18 ipse scripsi] ipsa codd. 3,III,6 corruptela: ipsum † infiniti a nobis † conturbat iudicium 3,V,13 scilicet coniecit Clemens Weidmann] licet (vel similiter) codd. 3,VI,14 putauerunt scripsi] potuerunt (potuerint I) codd. 4,III,4 satiatissime scripsi] satissime (vel similiter) codd. 4,V,6 facta cuncta cerno … manet tamen transposui] alii codices aliter 4,XIII,16 quaeso coniecit Erik Bohlin] quare codd. 5,VI,12 praecedentis correxerunt edd. veteres] praecedente (vel -ti) codd. 5,IX,18 unus correxerunt edd. veteres] unum codd. 6,III,4 quin scripsi] qui vel quia vel cum codd. 6,IV,7 anima addidi 6,VII,19 esse delevi 6,VIII,21 anima addidi 6,XI,32 opinationis est constitutae scripsi] alii codices aliter The extant manuscripts of the De musica can essentially be divided into two families which shall be designated as α and ζ.75 However, since contamination between these families had already been well advanced before the Carolingian Age, it is somewhat difficult to consistently classify all of even the oldest extant witnesses. The situation gets worse with manuscripts written in post-Carolingian times: there is scarcely a single one that has not been subject to a great deal of contamination, and after the 12th century the exact placing of certain manuscripts in a stemma seems almost impossible, although the basic affiliation is usually discernible. In practice, this is not too problematic because manuscripts written after 1100 do not contribute much to the establishment of the text except for some useful conjectures.76

|| 75 This differs somewhat from the account given in JACOBSSON, De musica where only book 6 of the De musica had been examined. What was called ‘family κ’ and ‘family μ’ then, on closer inspection of a much broader textual basis proved not to be old families going back to the archetype independently of α and ζ, but more or less loosely defined groups of late manuscripts in which many characteristic errors of the old families had been removed by contamination, with new errors emerging. 76 It should be noted that some of the errors adduced as evidence in the following discussion, as far as late manuscripts are concerned, will not appear in the critical apparatus. The principles for including errors in the apparatus are given below (see p. 58). Naturally, it is also to be observed that none of the following lists of significant errors is necessarily exhaustive.

Introduction | 23

2.4 Family α (C E G I J K S T U W Y Yf Za) There are a great number of common errors that separate this family from the rest of the tradition.77 However, some of these errors have been eliminated, either by conjecture or by contamination with ζ-witnesses, in certain manuscripts, especially in later ones like Y.78 Also, G and J are special cases with regard to their affiliation to α, as will be explained below. Some of the characteristic errors of α are: 1,III,4 numerose seruatis] numerositatis α (exc. Y) 1,V,10 quam] unde (unum J) add. α (exc. G Y) 1,IX,15 duobus] numeris add. α 1,XII,21 restat] esse add. α (exc. Y) 1,XII,25 dum] pro analogia add. α (exc. G) 2,IV,4 conferuntur] conparantur α (exc. G Y) 2,VI,13 breuis] breui (breuis Y) est α (exc. G) 2,XI,21 at … semicluso om. α (exc. G; uv. J) 2,XIV,26 quod om. α (exc. G) 2,XIV,26 cogit] egit α (exc. G Y; coegit J) 3,III,6 isti om. α (exc. Y) 3,IV,10 te iam] etiam α (exc. G) 3,VII,15 minus quam] nusquam α (exc. E S) 4,XVII,37 poeta in efficiendo approbet et in audiendo natura] appetat in efficiendo et approbet in audiendo natura α 5,IV,6 qui aliter] qualiter α (exc. Y) 5,XII,26 uiginti quinque] uicies quinquies α (exc. G) 6,XIII,37 affectio] quaestio α (exc. G) 6,XIII,40 deum om. α (exc. Y) 6,XIII,41 solis om. α (exc. G) Most α-manuscripts designate the two interlocutors of the dialogue as magister (M, mag, etc.) and discipulus (Δ, D, etc.), whereas ζ-manuscripts prefer to designate them as Augustinus (Aug, A, etc.) and Licentius or Liquentius (Lic, Liq, Li, etc.).79

|| 77 It is to be noted that many of the characteristic errors of α do not seem to have been caused by simple slips of the pen, but rather by deliberate attempts to ‛improve’ or to clarify the text (e.g. 1,IX,15; 1,XII,21; 1,XII,25; etc.). This suggests that α could have been some kind of study book, produced by someone who had an interest in Augustine’s explanations on music and struggled to come to terms with the text. 78 In the case of Y, it might be argued that this manuscript is classified as an α-witness heavily contaminated with ζ-readings almost as easily as it could be classified as a ζ-manuscript heavily contaminated with α-readings. But it would seem that this is a dispute about little or nothing because a late and unreliable witness as Y will not be used with preference for the constitution of the text anyway. 79 For details see below (p. 61sq.).

24 | Augustini De musica

Nevertheless, in many α-manuscripts (particularly in the older ones) the first book of the De musica is preceded by a title which explicitly states that the dialogue was ‛habitus cum Licentio’,80 whereas this phrase is absent from members of family ζ. Cf. e.g.: Incipit liber primus Aureli Augustini episcopi c u m L i c e n t i o h a b i t u s de musica arte (feliciter add. C) C S Aurelii Augustini de arte musica liber primus incipit h a b i t u s c u m L ic e n t i o EW Incipit liber primus de musica beati Augustini episcopi h a b i t u s c u m L i c e n tio I Finally, it is to be noted that some of the manuscripts that belong to family α, namely C, I, K, and S, contain a set of excerpts drawn from Isidore and Censorinus as well as a kind of general preface preceding the text of Augustine’s De musica.81 It is likely that this combination of texts, which all are concerned with music, was present in the hyparchetype α, and this corroborates the assumption, mentioned above (see n. 77), that α might have been a textbook on music. Family α consists, principally, of two well-defined branches which shall be designated as I K and β. The two manuscripts G and J can be classified as α-witnesses, although their exact affiliation is more difficult to assess.

2.4.1 Branch I K The existence of this branch is demonstrated by significant errors – in many cases deliberate substitutions of single words by their synonyms – which separate I K from the other manuscripts belonging to α. Cf. e.g.: 2,III,3 tractatum] disputatum I K 3,VIII,18 magnas] pulchras I K 4,XIII,18 primas] breues I K 4,XV,26 unum om. I K 5,V,9 mihi] mira I K 6,I,1 puritatis] ueritatis I K 6,IV,6 cessatione vel cessione] successione I K

|| 80 The title in these manuscripts reads somewhat uneasily because, strictly speaking, it does not say that the ‘dialogue’, but the ‘first book’ was held with Licentius. 81 Cf. the description of the manuscript C above, and, especially, DORFBAUER, Ein Exzerpt. S contains only the relevant excerpt from Isidore.

Introduction | 25

There are no errors in I that are not also present in K, whereas K displays several significant errors not present in I. Thus, it seems safe to assume that K is a descendant of I.82 As such, its readings will not be recorded in the apparatus. In many places, branch I K shares readings with manuscripts of family ζ, especially with A and with branch η, so there must have occurred much contamination between I K and other traditions. Cf. e.g.: 1,VI,11 ne nostra … putanda sunt] nostra intelligentia continetur ζ (exc. L N) I K 2,I,1 illam] scientiam add. η (exc. N) I K 3,I,1 num] certum add. A I K 3,II,4 et maxime animum tr. A I K 3,IV,10 quartus] misceri possunt add. η I K 4,II,2 metuo] metior A (ac.) I K 5,VI,12 M] quaero add. A I K The 15th century manuscript Venezia, Bibl. naz. Marc. lat. II,3 (2113), which was partly collated for the present edition (see p. 15), shares many significant errors with branch I K. Cf. e.g.: 1,II,4 illud nostrum] illud nouissimum I K Ven. Marc. II,3 (2113) 1,IV,7 cautissime] acutissime I K Ven. Marc. II,3 (2113) 1,IV,9 est ita] ita est tr. I K Ven. Marc. II,3 (2113) 1,VI,11 adeptus autem] adeptus I K Ven. Marc. II,3 (2113) In its basic affiliation, Venezia, Bibl. naz. Marc. lat. II,3 (2113) seems to belong to branch I K. It is interesting to note that a book closely related to this late manuscript must have been used by the first editors of Augustine’s De musica because Venezia, Bibl. naz. Marc. lat. II,3 (2113) is the only one of the manuscripts collated for the present edition that offers (albeit in a distorted version) the metrical examples that are found in the early prints at 2,VIII,15: they are a very late addition to the original text and do not seem to have a basis in manuscripts written before the 14th century.83 In the present edition, the text of these metrical examples will be recorded in the critical apparatus as found in the early prints.

2.4.2 Branch β (C E S T U W Y Yf Za) Many shared errors separate this branch from branch I K. However, some of these errors have been eliminated in certain manuscripts. Cf. e.g.:

|| 82 I was written in the 12th century, most likely in Northeastern France and once belonged to the Benedictine abbey of Liessies. This book (or a lost apograph of it) could easily have been used by the frater Iohannes dictus Toussens monachus de Camberone (i.e. Cambron-Casteau) et sacerdos who wrote K in 1277, as a note on fol. 178r says. 83 Cf. LE BŒUF, La tradition, 268sq. and PHILLIPS – HUGLO, Le De musica, 126–131.

26 | Augustini De musica

1,I,1 ergo] non add. β 1,IV,8 sensum] sensus β 1,X,17 quinque] quinquies β 2,V,6 constat] confit β (exc. Y) 2,V,8 productiores] doctiores β (exc. Y; dictiores uv. E) 2,X,18 sesqualteri] sesquealterius β (exc. S) 3,III,5 et ita] edita β (exc. Y) 3,IX,21 eum] tot add. β (exc. Y) 4,V,6 sequitur] est β (om. Y) 4,XII,15 minore] maiore β 5,VII,14 ut] quod β 6,I,1 leuitate] plaudentium add. β 6,V,9 quoque] que β 6,V,14 aerumnis] in aerumnis add. β Branch β can be further divided into two sub-branches, γ and δ.

2.4.2.1 Branch γ (C E) A great number of common errors separate this branch from branch δ. However, many of these common errors, especially as far as books 1 and 6 are concerned, were corrected in C by a later hand; the relevant parts of this manuscript obviously were collated, more or less systematically, against a witness belonging to another group, most probably a ζ-manuscript. Cf. e.g.: 1,I,1 duum] duorum γ (ac. C) 1,II,2 respondet] responderet γ (ac. C) 2,I,1 decet] docet γ 2,X,19 deinde] sed inde γ 3,II,4 ipsum] ut add. γ 3,III,5 facere om. γ 4,IV,5 bonum … illic om. γ 4,VII,8 possit … metrum om. γ 5,VIII,16 quae ante disseruimus] queant M edisseramus γ 6,III,4 ostendit] tendit γ (ac. C) 6,IV,7 excellentissima] dignitate et add. γ (ac. C) 6,XII,35 quod … hominum C (mg.); om. E C is older than E, so E cannot be the ancestor of C. The latter contains many significant errors, in particular some minor omissions, which are absent from E (as well as from the rest of the tradition) and, thus, cannot be the ancestor of E. Cf. e.g.: 1,XI,18 numerorum] memoriam C 1,XI,19 decies … decem om. C 2,II,2 an … oris om. C 3,IV,8 alio aliquo tr. C

Introduction | 27

5,XI,23 et hic iambum] et iambum C 6,VIII,22 audiendo om. C There can be no doubt that C and E go back, independently, to a common ancestor.

2.4.2.2 Branch δ (S T U W Y Yf Za) No witness of branch δ written before the 13th century seems to be extant. Given this rather late date, it comes as no surprise that hardly a single one of the δ-manuscripts is free from a considerable amount of contamination, and that this branch does not contribute much of importance to the constitution of the text. Some of the common errors separating this branch from branch γ are the following: 1,IV,6 hi] ei δ (exc. Y) 1,VI,11 nihilo] nihil δ (exc. Y) 1,XII,20 D] an δ (exc. Y) 4,III,4 satissime (vel similiter) codd.] satis est δ 4,XV,29 etiam in fine] etiam in medio et fine δ 5,XI,24 non] solum add. δ (mg. W) 6,VI,16 sunt] insunt δ 6,XII,35 me] superior add. δ (exc. Y) 6,XVII,54 tunc per] autem contra δ There are many errors common only to S, Yf, and Za. Cf. e.g.: 1,II,2 nosse om. S Yf Za 2,V,8 restat] restare S Yf Za 4,III,4 mihi singulis om. S Yf Za 6,II,3 mensura] censura S Yf Za 6,VIII,21 tamquam om. S Yf Za 6,XI,30 uniuersum om. S Yf Za As there are several common errors in Yf and Za which are not present in S, but no significant errors in S not shared by Yf and Za, S seems to be the ancestor of both Yf and Za. Each of them has many individual errors, so they probably go back, independently, to a common hyparchetype descending from S. The readings of these two late witnesses will not be recorded in the apparatus of the present edition. The three δ-manuscripts T, U, and W share many errors. This is only a small selection: 1,IV,5 prudentissime] pudentissime T U W 1,IV,7 ei] eo T U W 2,VII,14 tandem id] tandem T U W 4,XI,12 castum] factum T U W 4,XI,13 cum post] ut post T U W (pc.) However, T and U share all the significant errors of W, but exhibit only a few common errors. Thus, T and U most probably go back, independently, to W. Their readings will not be recorded in the apparatus.

28 | Augustini De musica

The late manuscript Y shares many errors with the δ-branch, and therefore it will be classified as a δ-witness in the present edition. However, as stated above (see n. 78), Y is heavily contaminated with the ζ-tradition, and for this reason its readings deviate in many places not only from the text of δ, but also from the text of α.84 Y may be regarded as a 13th century attempt to create a kind of ‘edition’ of Augustine’s De musica by collating various manuscripts, and by deliberately emending the text where it seemed necessary. Of all the manuscripts collated for the present edition Y is the only one to offer the correct reading uersus in 2,VIII,15 (as do the old prints; uersu rell.), no doubt by conjecture.

2.4.3 Manuscript G G might easily be the most problematic witness of the entire tradition: it appears to have only a somewhat loose affiliation to α, although it certainly does not belong to family ζ either. Le Bœuf raised the suspicion that G, together with E, which he could not consult, might form an Italian branch “antérieure à la ‘récupération’ du traité par les Carolingiens”.85 However, G was not written in Italy, but in the FrenchGerman border area near Treves, and there is no close textual relation of G to E. Also, the text offered by G is far from being as superior as one may expect, should this witness truly constitute an old branch of its own (cf. what has been said on its quality in the description above). The basic affiliation of G to family α seems certain because G designates the dialogue’s interlocutors as magister and discipulus, and – more importantly – it shares quite a few of the characteristic errors of α as listed above; but then G exhibits changing affiliations with different sub-branches of α, and it also shares some characteristic errors with this or that ζ-manuscript. Obviously, G has absorbed readings from many different traditions. For these reasons G will be treated as an α-witness in the present edition, but no more precise classification shall be attempted.

2.4.4 Manuscript J This manuscript contains books 6, 1, and 2 of the De musica, and it is a special case insofar as it shares most of the characteristic errors of α in books 1 and 2, but offers a somewhat faceless text of book 6, very much as it is found in those late manuscripts which only contain book 6 of Augustine’s work. Thus, we may assume that the text

|| 84 Note that Y, in contrast to the vast majority of α-manuscripts, designates the interlocutors of the dialogue as Augustinus and Licentius, not as magister and discipulus. 85 LE BŒUF, La tradition, 278sq.

Introduction | 29

of the De musica in J was created from two different sources, viz. an α-witness (closely related to I)86 for books 1 and 2, and a late, much contaminated manuscript for book 6. This explanation would also fit well with the curious order of the single books as found in J. It might be argued that J is not really necessary for the constitution of the text, and this is certainly true; but J is of some documentary interest because its readings often agree with those of the old prints, and therefore it was decided to receive them – albeit very selectively – into the apparatus of the present edition.

2.5 Family ζ (A B D F H L M N Yc) All in all, family ζ appears less consistent than family α. A, a witness venerable for its age and its paleographical importance, offers such a contaminated text that one could be even tempted to regard it as an α-witness heavily contaminated with the ζtradition. A similar problem is posed by the slightly less contaminated witness D. F is another kind of special case insofar as it is often the sole or almost the sole manuscript of the entire tradition to offer excellent readings where all other witnesses are wrong. Finally, the late manuscript M offers a totally contaminated text which is also full of conjectures. For all these reasons there does not appear to be a single place where all the manuscripts classified as belonging to the ζ-family agree in error without a single outlier.87 The following instances of shared errors separating ζ from the rest of the tradition may be adduced: 1,VI,11 ne nostra … putanda sunt] nostra intelligentia continetur ζ  (exc. L N)   1,VI,11 scientiam] artem ζ  (exc. A H N)  1,XI,18 unum ad quattuor om. ζ  (exc. M Yc)  2,VI,13 persequere] persequi ζ  (exc. A N) 3,VI,14 coniunctos] coniuncti ζ  (exc. F N; coniunctis A) 4,I,1 anapaestum] anapaestos ζ  (exc. A) 4,IX,10 ipse repetam] ipsa repetam ζ  (exc. M N; pc. D) 4,XI,12 repetitur] repetitum ζ  (exc. F)  6,II,2 uis] est add. ζ  (exc. A D) 6,IV,7 uicinius] quam (quia D) melius add. ζ  (exc. A M) 6,VIII,22 euidentius] multo euidentius ζ  (exc. A) 6,XII,33 consuetudinis impetus tr. ζ  (exc. D M)  || 86 Cf. e.g.: 1,I,1 idem] idem qui et modus A (sl.)  G  H  I  J; 1,I,1 alia uocabula] aliqua uocabula I  J; 1,XII,24 conficiant] faciunt I  J; 2,XIII,25 senum temporum] senorum temporum I  J  N. 87 It may be noted that, compared to α, there are clearly less instances in ζ where characteristic errors seem to have been caused by deliberate intervention in the transmitted text, although ζ too is not completely free of such cases (cf. e.g. 1,VI,11 or 6,VIII,22).

30 | Augustini De musica

6,XIII,38 quod paria] cum (vel quum) paria ζ (exc. D)  6,XIV,46 abiudicemus] abdicemus ζ  (ac. A; abdicimus B) Also, it is important to note that manuscripts of family ζ designate the two interlocutors of the dialogue as Augustinus (Aug, A, etc.) and Licentius or Liquentius (Lic, Liq, Li, etc.), whereas most α-manuscripts designate them as magister (M, mag, etc.) and discipulus (Δ, D, etc.).88 Family ζ splits in three clear-cut branches which shall be designated as B H, ι, and η. The affiliation of the late manuscript M to one of these three branches cannot be proven.

2.5.1 Branch B H It has already been demonstrated that these two manuscripts, B and H, go back, independently, to a common ancestor that offered the text of the De musica until the words de elementis fieri possunt (6,XVII,57) only, and that the rest of the text was added in B by a slightly later hand that seems to have used a manuscript of the branch I K of family α (see p. 17 and 21). There are a great number of errors which separate branch B H from the rest of family ζ. Cf. e.g.: 2,XIV,26 quos pedes om. B H 3,VI,14 utrolibet] utlibet B H 3,VII,16 illa] in illo B H 3,IX,20 in quo iam] quoniam B H 6,V,9 aliquando cum difficultate om. B H 6,V,13 superior illa] super illam B H 6,VIII,21 spatia om. B H 6,XIII,38 coloribus] corporibus B H Some errors are found in the older B, but not in the more recent H: 1,IV,6 ac sonare om. B 1,VI,11 posse om. B 1,XII,20 diligenter] intellegentes B 2,V,6 aliud om. B 4,XIII,20 redhibebimus] reddi debent B Of course, there are also many errors found in the more recent witness H, but not in B, but it would be futile to list them. Of greater interest is the fact that an ancestor of H, or H itself, clearly underwent contamination from a witness of family α. Here are some examples from the first book:

|| 88 For details see below (p. 61sq.).

Introduction | 31

1,V,10 audire] uolo add. α (exc. S Y; mg. C; sl. I) H 1,VI,11 quamquam] tamquam α (exc. W) H 1,XIII,27 quique] qui quot α (exc. E Y) H In the apparatus of the present edition the readings of H will be recorded only in a very selective way. The 15th-century manuscript Venezia, Bibl. naz. Marciana lat. Z,71 (1772) was partially collated for the first five books of the De musica (see p. 15), and it proved to be closely related to manuscripts B and H. Cf. e.g.: 1,IV,5 disserendi nunc locus] disserendi nunc tempus H Ven. Marc. lat. Z,71 (1772) 1,VI,12 assecutum esse] artem secutum esse B (pc.) H; artem assecutum esse Ven. Marc. lat. Z,71 (1772) 1,VIII,14 est potestatis] potes B (pc.) H Yc Ven. Marc. lat. Z,71 (1772) 2,III,3 obtinet] additum B (pc.) H; aditum Yc; additum est Ven. Marc. lat. Z,71 (1772) 4,XIII,16 essent quidem] amplius add. B (sl.) Ven. Marc. lat. Z,71 (1772) Thus, Venezia, Bibl. naz. Marciana lat. Z,71 (1772) seems to be a late member of branch B H. The readings of this manuscript will not be reported in the apparatus of the present edition.

2.5.2 Branch ι (A F) On first impression, the coherence of this branch might appear fragile, but this is mainly due to the fact that both members are somewhat eccentric. As mentioned above, the text of A is thoroughly contaminated by tradition α, and the readings of F differ from all the other manuscripts in several places. However, there are a considerable number of errors shared by A and F which demonstrate the existence of ι. Cf. e.g.: 1,II,2 modus] modis ι (ac. A)  1,IX,16 coaequetur] aequetur ι (ac. A)  3,VIII,17 metri] metiri ι  4,VI,12 qua ratione] quanam ratione ι  4,VII,14 si fuerint] ubi fuerint ι 4,XII,14 semisse] semi ι 4,XIV,21 numero] metro ι  4,XIII,27 cuius om. ι (ac. A) 5,III,3 inter] in ι (ac. A) 5,III,4 hoc totum tr. ι 5,XIII,28 diffugere] effugere ι  6,IV,5 in se latentibus] in eo latentibus ι (ac. A) 6,XII,34 nusquam] numquam ι 6,XVII,58 quae] ipsius add. ι (pc. A)

32 | Augustini De musica

Also, it is significant that in A as well as in F, the sixth book of the De musica ends with the identical formula deo et domino Iesu Christo cum sancto spiritu gratia (to which F adds Aurelii Augustini episcopi liber VI de musica explicit) which is absent from the rest of the tradition. There is little point in listing every place where readings of A agree with this or that manuscript belonging to family α against ζ.89 It is, however, important to note that A not only has absorbed correct, or at least plausible α-readings, but also many gross errors of α, and in several places A offers both the α- and the ζ-reading, be it before and after correction, or as variants above or beside the line. Perhaps the somewhat confusing condition of the text as found in A can give us a rough idea of how the archetype of the extant tradition of the De musica, bearing variant readings, might have looked like. To return to the other member of ι, it has already been said that F offers, again and again, good readings in places where all or nearly all the other manuscripts of the whole tradition seem to be wrong. Cf. e.g.: 1,II,3 ipse motus] ipsum motum F N 1,V,10 abeo vel habeo] aueo F N 1,XIII,28 quae diximus] quae dixi F J 2,III,3 attinet (vel similiter)] obtinet F 2,V,6 tribus] qui tribus F H M 2,VI,11 exordium] exordium sit F 2,VII,14 assequamur (vel similiter)] hanc sequamur F 3,IV,10 haec (vel similiter)] ecce F 3,VIII,17 breuissimae (vel similiter)] breuis mea F 3,VIII,17 inmenso] dimenso F 4,V,6 cernis] sunt et F 4,VII,8 quoque vel quod vel quidem] quattuor F 4,XII,15 et tres] ut duo et tres F 4,XII,15 ionico minore] ionico a minore F 5,IV,7 breuiore] breuioris F G 5,VI,12 metiar] metiare F Yc 5,XI,24 ista quae] ista quod F N 6,XI,29 ad diem redit (vel similiter)] ad idem redit F 6,XVII,57 imparili nota … imparilem notam] impartili nota … impartilem notam F Also, F is the sole manuscript collated for the present edition which correctly indicates the change of speaker in 3,I,1. It is difficult to say whether such a high number of attractive readings can plausibly be explained as conjectures made by an intelligent scribe (or by several intelligent scribes), or whether they rather found their way into F (or into an ancestor of F)

|| 89 For some examples of contamination between the traditions of A and I K cf. above (p. 25).

Introduction | 33

from a lost manuscript source which would have been independent of the tradition as it is otherwise known. In any case, due to the great quality of its text, F is a witness of primary importance for editing Augustine’s De musica.

2.5.3 Branch η (D L N Yc) The following errors separate this branch from the other members of family ζ: 2,I,1 illam] scientiam add. η (exc. N)  2,III,3 quoniam] ut (sicut Yc) add. η  2,XI,21 mixtione] commixtione η (exc. D)  3,II,3 hinnientem] in nitentem η  3,IV,10 quartus] misceri possunt add. η  3,VI,14 utrolibet] quolibet η (exc. D)  4,IX,10 meo] medio η (exc. D) 4,XV,27sq. uernat … uernat] uerne … uerne η  5,IV,7 metiremur (vel similiter)] metiretur η 5,VIII,16 disseruimus] disseremus η (exc. Yc) 6,V,9 facile] totum add. η (exc. D) 6,V,11 in auribus aliquid tr. η (exc. D) 6,VI,16 quinti sonantes tr. η (exc. D) 6,X,27 nutu ipso] motu ipso η 6,XI,32 pro certis (vel similiter)] perceptis η  From these errors (and many others), it would appear that D, the oldest member of η, constitutes a sub-branch of its own which often preserves the truth against the other members of η. However, this impression might at least partly be due to the fact that D, despite its age, offers a text heavily contaminated by α-readings, as is proven by the fact that D sometimes agrees – in truth as well as in error – with members of α against all the other ζ-manuscripts. Cf. e.g.: 1,X,17 licet om. α (exc. E) D  3,VIII,17 illa om. α D  3,IX,21 eum] tot add. β (exc. Y) D 4,III,3 nobis necesse tr. α D  5,XII,26 uiginti quinque] uicies quinquies α D  6,V,14 aerumnis] in aerumnis add. β D 6,X,28 gaudium] gradum α D  Branch η offers good readings in a few places where all the other manuscripts seem to be wrong.90 We may assume that these readings are clever conjectures. Cf. e.g.:

|| 90 Note that the late and thoroughly contaminated Yc in such cases often does not follow η despite the fact that the text of η is plainly superior to the rest of the tradition.

34 | Augustini De musica

2,I,1 custodiunt] custodit η (custodiuntur Yc) 3,IV,8 nisi tam proceleumatico quam pyrrhichio] nisi proceleumatico η (exc. Yc) 5,VII,14 tria vel tres] tribus η (exc. Yc)  As for the remaining η-witnesses used for the present edition, they were all written after the 12th century and show a considerable degree of contamination. There is certainly a closer relationship between L and N because these manuscripts share several significant errors which are absent from Yc. Cf. e.g.: 1,I,1 fatemur] sancimus L; sanctimus N (uv.) 1,I,1 nouum esse] nomen eius L N 2,III,3 nominari] nominantur L N 4,XI,12 inaequale] inaequaliter L N 5,IV,5 eo quo] atque L N 5,IV,7 ratio] ipsa add. L Ν Since both L and N have many errors of their own, neither can be the ancestor of the other. Thus, they must go back, independently, to a common hyparchetype. Yc offers a thoroughly contaminated text (not always to its advantage, as can be seen from the examples cited above). The reason why this manuscript will be used in the present edition is because the text of Yc resembles that of the old prints in many places, which gives this witness a certain documentary interest, and because, in a few cases, Yc offers readings which seem to be preferable to those offered by most of the other manuscripts of the entire tradition. There should be no doubt that these readings are conjectures. Cf. e.g.: 1,IV,8 demonstrauit (vel similiter)] demonstrauerit J Yc 2,XII,23 percipias] percipies L Yc 3,V,11 quare (vel similiter)] exsequere H M Yc 4,IX,10 adeo (vel similiter)] ideo G L Yc 5,VI,12 metiar (vel similiter)] metiare F Yc Also, Yc is the sole manuscript collated for the present edition to offer et semipedibus at 5,VII,14 which certainly is required.

2.5.4 Manuscript M This rather late manuscript is treated as a ζ-witness in the present edition because it shares many of the characteristic errors of ζ listed above. However, M is totally contaminated for it also agrees with α, both in truth and in error, against ζ in a great number of places. The text of this manuscript seems to have been created by collating different manuscripts and also by adding more or less happy conjectures wherever it seemed necessary. Thus, the text of M not only abounds with errors not found in the older manuscripts, but it also offers true (or at least plausible) readings in many places where most of the older manuscripts are wrong. Cf. e.g.:

Introduction | 35

1,XII,23 impetrauit F L M N; imperatiui Yc; imperauit rell. 2,V,6 qui F H M; aut add. J; in add. Yc; a add. rell. 2,XII,23 percipies J M; percipias rell. 3,V,11 exsequere H M Yc; exequare B (pc.) F; quare rell. 3,V,13 ui sua B F M Y; uisu β (exc. Y; ac. E) H (uv.); usu rell. 4,XVI,32 ridet M Y; uidet D; uiret rell. 5,III,4 membra B (pc.) G I (sl.) M; metra rell. 6,V,9 corporis M Na (vl.); operis rell. 6,XII,36 de om. M It is for such readings that M will be used in the present edition.91

2.6 Late manuscripts containing the sixth book only – Manuscript Na As the collation of a considerable number of manuscripts containing the sixth book of the De musica only made clear, these witnesses usually offer a text closer to ζ than to α which, however, appears somewhat ‛faceless’ because many errors found in the older manuscripts that denote an affiliation to this or that family have been removed through contamination. However, this does not mean that these manuscripts are good witnesses to Augustine’s work; in fact, they abound with ‛new’ errors which are not present in the older manuscripts, and not a single good conjecture which could not also be found in some other manuscript containing the whole work was found in any of the late manuscripts containing the sixth book only.92 For this reason, only one such manuscript, Na, will be used for the present edition, and this so that some typical readings of these manuscripts may be recorded in the apparatus. It was decided not to assign Na to one of the old manuscript families. However, there certainly is a closer relation to the late and totally contaminated ζ-witness M, and also to the text of the sixth book as offered by J. Cf. e.g.: 6,V,9 corporis M Na (vl.); operis rell. 6,VII,18 autem] iudiciales add. M Na  6,VIII,22 iam quasi tr. M Na

|| 91 The collation of manuscripts P, Ya, and Z, all of which contain the sixth book of the De musica only, leads to the conclusion that these late witnesses offer a text quite similar to that of the sixth book in M. Their readings will not be received in the apparatus of the present edition. 92 The errors of the relevant manuscripts can be used to identify coherent groups, and it seems likely that there was not a single hyparchetype to which all extant manuscripts offering only book 6 go back, but that the process of isolating this book from the rest of the work has happenend repeatedly and independently in the 13th century. So, too, LE BŒUF, La tradition, 314. As far as the constitution of the text is concerned, there is little point in classifying these witnesses.

36 | Augustini De musica

6,XI,32 opinari uia J M Na; alii codices aliter 6,XI,33 non] tamen add. J M Na

2.7 The old prints of Augustine’s De musica The old prints which have been collated for the present edition are those by D. Bertochus (1491) = b, J. Amerbach (1506) = a,93 Erasmus (1529) = e, the Louanienses (1577) = l, the Maurini (1836; 11679)94 = m, and in Migne’s Patrologia Latina (1845) = PL. It can be demonstrated that the three oldest prints b, a, and e are based on one or more manuscripts closely related to the late and heavily contaminated witness Zb which will not be used for the present edition. This is evidenced by, e.g., the following significant errors common to these prints and Zb as far as the sixth book is concerned: 6,II,3 infert] inferit Zb; inserit b a e 6,V,10 cesserunt] cohaeserint Zb b a e 6,V,13 dominae om. Zb b a e 6,IX,23 ferre] possumus add. Zb b a e As indicated above, these old prints also offer many readings which are present in the late and contaminated manuscripts J, Yc, and Venezia, Bibl. naz. Marc. lat. II,3 (2113). It is not clear whether Amerbach and Erasmus collated manuscripts of Augustine’s De musica for producing their prints, or if they simply used the text(s) already extant in print and merely added some conjectures of their own.95 On the other hand, it is obvious that the Louanienses did collate not only the older editions but also some manuscripts because l shares several of the errors common to b, a, e (and Zb) but is also related to the branch I K. Here are some examples, again taken from the sixth book: 6,IV,7 habemus] audimus et habemus Zb b a e l 6,VII,18 sicut ceteros] sicut de ceteris Zb b a e l 6,VII,19 illos et illos] illos congruos et illos incongruos I K l 6,X,27 canendi] tacendi Zb b a e l

|| 93 The prints by Bertochus and Amerbach were collated only for the sixth book, and they will never be reported in the critical apparatus. Sigla have been assigned to them for the sake of brevity in the discussion of this chapter. 94 The reprint from 1836 was collated because it became the vulgate. 95 Erasmus might have, at times, consulted a manuscript of superior quality than Zb because e offers some variant readings which are true, e.g. 6,XI,29 orbibus] ordinibus Zb e (orbibus vl.).

Introduction | 37

The most important of the old editions is the one produced by the Maurists. They were the first to collate a respectable number of manuscripts and to indicate all the witnesses they used. Justly, it was their edition which became the basis for all later work on Augustine’s De musica. Most of the manuscripts used by the Maurists can be identified: “Ms. Corbeiensis optimae notae” = Paris, BNF lat. 13375 (B), from Corbie “Ms. Arnulfensis” = † Metz, Bibl. mun. 288, from Saint-Arnoul “Ms. Albinensis” = Angers, Bibl. mun. 486 (F), from Saint-Aubin “Ms. Victorinus” = Paris, BNF lat. 14294, from Saint-Victor “Ms. Regius” = ? (a book from the former royal library at Paris, now probably in the Bibliothèque nationale de France) “Ms. Vaticanus” = Città del Vaticano, Vat. lat. 44696 “libri quinque priores ad alium Victorinum” = Paris Arsenal 350, containing books 1–5 only and coming from Saint-Victor “(libri quinque priores) ad Navarricum” = ? (a book from the Collège de Navarre de Paris)97 “sextus demum liber ad alium Navarricum” = Paris, Bibl. Mazarin 1639 or Paris, BNF lat. 17398, both containing the sixth book only and coming from the Collège de Navarre de Paris “(sextus demum liber ad) alium Victorinum” = Paris, BNF lat. 14477, containing the sixth book only and coming from Saint-Victor “(sextus demum liber ad unum) maioris conventus Augustinianorum” = ? (a book from the library of the Augustinian hermits of Paris [GrandsAugustins])98 “(sextus demum liber ad) Benignianum” = a book from the abbey Saint-Bénigne at Dijon, probably lost99 For the 1836 reprint of the Maurists’ edition, three additional witnesses were collated, namely Paris, BNF lat. 7200 (under the siglum A), Paris, BNF lat. 7231 (under the siglum B), and also Angelo Mai’s edition of the Praecepta artis musicae Augustini.100 Although the Maurists knew a fair number of old manuscripts, they did not make consistent use of them, but mostly sticked to the text as found in the older prints as long as they did not find it utterly untenable. This is why they also did not || 96 Cf. KUKULA, Mauriner Ausgabe, 36. 97 It seems doubtful that this could be Paris, Bibl. Mazarine 3472, which contains books 1–5 only, but comes from the library of the Augustinian hermits of Paris (Grands-Augustins). 98 It seems doubtful that this could be Paris Bibl. Arsenal 307. 99 Augustine’s work could have been included in a miscellany of texts on music (Breviarium de musica) which is listed as a philosophical book in a library catalogue of Saint-Bénigne dating from 1621; cf. Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France 5: Dijon, Paris 1889, 453–457 (457). 100 Cf. the note printed in PL 32,1081sq.

38 | Augustini De musica

eliminate many unnecessary interventions into the text made by the former editors which have no basis in those manuscripts an edition should be principally based on. Indeed, there is little to be learned from the readings of the old editions (especially with regard to the editions before that of the Maurists). Nevertheless, they will be reported, albeit selectively, in the apparatus of the present edition in order to give an idea of the state of the text in the early modern period, and to inform the reader about what was then judged to be a sound text.

2.8  Fragmentary manuscripts, lost manuscripts, and early indirect witnesses, up to the 11th century 

2.8.1 The fragment preserved in St. Gallen, Stiftsbibl. 1395 St. Gallen, Stiftsbibliothek 1395 is a collective volume consisting of many fragments coming from different manuscript books.101 One single folio, which now constitutes p. 436–437 of this volume, offers the text of the De musica from 5,IV,7 (beginning with the words ut praecedens membrum sit) to 5,V,10 (ending with the words desidia est et nouam instituere); it is all that survives from what was once presumably a full copy of Augustine’s work. The text is written by a single hand in a small Irish minuscule using many abbreviations; it has been dated to the end of the 8th or the beginning of the 9th century.102 Some parts of the text can hardly now be read because the ink has faded and the parchment is in a poor condition. Although this fragment might be the oldest extant direct witness for Augustine’s De musica, it is irrelevant for the constitution of the text, not only because of its brevity, but also because of its quality: the text does not offer interesting readings which could not also be found in the older manuscripts offering the full work. The most characteristic readings of the St. Gallen fragment are the following: 5,IV,7 ipsa ratio praecepit SG 1395] ratio ipsa praecipit I L Ν; ratio praecipit rell. 5,IV,7 breuiore tempore SG 1395] breuiore tempore B (pc.) C I; breuioris temporis F G; breuiore temporis rell. 5,V,9 lex illa terminis est SG 1395] lex illa terminis est β (exc. Y) A D I M; lex illa termini est rell. 5,V,9 tres rursus alterum] tres rursus alterum A (pc.) B (pc.) I M; tres rursus rell.

|| 101 Cf. SCHERRER, Verzeichniss, 461–464. St. Gallen, Stiftsbibliothek 1395 can be seen online via www.cesg.unifr.ch. 102 For a full paleographical description cf. LOWE, CLA 7, nr. 990.

Introduction | 39

To judge from these readings, one could conclude that the book that the St. Gallen fragment comes from was a much older relative of I. This is certainly possible, but we must be cautious drawing firm conclusions because the portion of extant text is very small. What seems to be certain is that this fragment belongs to family α: There are no readings characteristic of ζ, and the speakers are not denominated as Augustinus and Licentius (as they usually are in ζ), but as magister and discipulus.103 In CLA 7,990 (see n. 102) it was stated that the book this fragment comes from could have been written in Ireland. If this is true, we possess a unique witness for Pre-Carolingian reception of Augustine’s De musica outside the continent. However, there were many Irish scribes travelling and working on the continent, and especially in the monastery of St. Gallen, in the 8th and 9th centuries. We even know the names of some Irish scholars who were active on the continent in the 9th century and were acquainted with the De musica, namely Dungal, Sedulius Scotus, and John Scotus Eriugena (see below): it seems there was a considerable interest in Augustine’s treatise in some Irish circles of that time. For all these reasons, an origin of the fragmentary witness St. Gallen, Stiftsbibl. 1395, p. 436–437 in Ireland itself should be regarded only as one (and perhaps not the most plausible) possibility.

2.8.2 The excerpt De rhythmo preserved in Paris, BNF lat. 7530 Paris, BNF lat. 7530 (CLA 5,569) is a huge collection of mainly grammatical and rhetorical texts; it was written in an early Beneventan script at Monte Cassino sometime between 779 and 796.104 On fol. 27v there is a brief text (30 lines) lacking an indication of author or title (but headed Incipit de rithmis by Luigi Feoli in 1447) which skillfully adapts pieces of text from the opening chapters of the fifth book of the De musica (in the following order: 5,I,1; 5,III,4; 5,III,3) and combines them with some additional phrases in order to create a succinct discussion on the difference between rhythmus and uersus.105 Unfortunately, this short piece offers no significant readings which would enable us to link the text with one of the other witnesses of the De musica. Furthermore, it is impossible to decide whether the excerpt stems from an old Italian tradition of Augustine’s treatise, independent of the other witnesses. Most of the texts

|| 103 In the St. Gallen fragment the M for magister regularly bears the siglum-form )-(, the D for discipulus is uncial. 104 Cf. HOLTZ, Parisinus Latinus 7530, and TARQUINI, I codici, 66–76. The manuscript can be seen online via www.gallica.fr. (last accessed 30.9.2016). 105 The text was first edited, under the title De rhythmo, by KEIL, Grammatici, 631sq. who noted that “maxima pars ex Augustini de musica libro quinto excepta est” (630). A more recent edition can be found in VECCHI, Aurelii Augustini Praecepta, 50sq., but both the text and apparatus he prints are unreliable.

40 | Augustini De musica

assembled in the Monte Cassino manuscript indeed seem to go back to indigenous exemplars, but a few definitely descend from transalpine ancestors, as e.g. the mention of a Merovingian king in a subscription, or the Germanic gloss ‘forboten’, rendering interdictum, which has found its way into the text of Bede’s De orthographia (fol. 294r), make clear.106 The De rhythmo excerpt certainly is an interesting witness of the early reception of Augustine’s De musica, but it is irrelevant for the constitution of the text.

2.8.3 The Cassiodorus florilegium There are a considerable number of Carolingian manuscripts which contain a particular recension of the second book of Cassiodorus’ Institutiones followed by a florilegium of excerpts compiled from a variety of different sources, but mainly from works of Augustine (De doctrina Christiana; Contra mendacium; De musica; De ordine; De ciuitate dei; De Genesi ad litteram).107 This florilegium, which clearly betrays mathematical (or rather numerological) interests on the part of the compiler, was described in detail by R. A. B. Mynors in the introduction to his critical edition of the Institutiones.108 Mynors was able to list 13 manuscripts of that particular recension, 9 of which include the relevant excerpt of the first book of Augustine’s De musica;109 in addition, there is one Carolingian manuscript which, due to the loss of folios, is lacking the text of the Institutiones (and therefore was not listed by Mynors) as well as some lines of the beginning of the excerpt of the De musica. Of these 10 manuscripts, one was destroyed after it had been used by Mynors, and one is currently untraceable: Bern, Burgerbibl. 212 (s. IX1/3; Mainz), fol. 102r–105r Bern, Burgerbibl. 234 (s. IX1; Fulda), fol. 51v–52r †Chartres, Bibl. mun. 102 (said to be s. X)110 Glasgow, Univ. lib. ms. Hunter 281 (s. X–XI), fol. 47r–48v Karlsruhe, Bad. Landesbibl. Aug. perg. 106 (s. IX1; Northeastern France), fol. 49r–50v || 106 Cf. HOLTZ, Parisinus Latinus 7530, 98; 124; 145–148. It should be noted that some scholars have connected the collection of texts preserved in Paris, BNF lat. 7530 in some way with Paul the Deacon who retired to Monte Cassino in 786/787, having spent some years at Charlemagne’s court. Of course, it would be pure speculation to assume the De rhythmo excerpt to stem from a French copy of Augustine’s work which Paul would have brought to Italy. 107 Cf. HOLTZ, Quelques aspects; LE BŒUF, La tradition, 316–320; PHILLIPS, Sources, 110–113 and 123. 108 MYNORS, Institutiones, xxx–xxxix. 109 Reims, Bibl. mun. 975 does contain some excerpts of works by Augustine, but not the piece from the De musica. 110 Cf. Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France 11: Chartres, Paris 1890, 54sq. The manuscript was destroyed in 1944.

Introduction | 41

formely Malibu, Getty Museum Ex Ludwig XII.1 (formerly Köln, Museum Ludwig XII.1; formerly Phillipps 16278)111 (s. IX2; probably Auxerre?), fol. 100v–104v Paris, BNF lat. 12958 (s. X)112, fol. 51r–52r Paris, BNF lat. 12963 (s. IX2; Northeastern France), fol. 57v–59r St. Gallen, Stiftsbibl. 199 (s. IX2; St. Gallen), p. 356–363 Valenciennes, Bibl. mun. 172 (164) (s. IX1/3; Saint-Amand), fol. 75v–78r The excerpt from the De musica which is contained in the Cassiodorus florilegium usually bears the title ex libro primo sancti Augustini de musica in the manuscripts; it offers a short section drawn from book 1, namely 1,XI,19 (beginning with the words ab ipso principio numerorum) to 1,XII,26 (ending with the words quam ceteris numeris conuenit). The compiler abbreviated and partly reshaped the original text; he also abandoned the dialogue form to a large extent; indications of speakers were suppressed. It could be argued that he had access to a manuscript of the De musica which would have been an older relative of G or H. Cf. the following readings: 1,XI,19 progredi uiuit Cassiod. flor.] progredi uiuit E (ac.) G H  (uiuet) U W; progredi ibit vel iuit rell. 1,XII,20 diligenter possumus Cassiod. flor.] diligenter possumus A (ac.) C G H; possumus diligenter rell. But, in fact, the De musica excerpt in the Cassiodorus florilegium is too short to allow firm conclusions about its relation to extant manuscripts, and there are few places in the relevant section of the text which are suitable for the classification of witnesses. In any case, this excerpt is of no importance regarding the constitution of the text. As one can see from the many surviving manuscripts, the Cassiodorus florilegium was a popular collection in the 9th and 10th centuries. It is to be regretted that we still do not know for certain when, where, and by whom it was compiled, since it is an important witness for the early reception of Augustine’s De musica.113

|| 111 This manuscript was sold at Sotheby’s in London on June 18th, 2002 as lot 38; its present depository is unknown. A full description can be found in VON EUW – PLOTZEK, Die Handschriften, 137– 140. 112 Not listed by MYNORS, Institutiones. Due to the loss of folios, the excerpt from the De musica begins abruptly in the middle of 1,XII,21 with the words et principio enim et medio. 113 Many scholars have assumed that the recension of the Institutiones which includes the florilegium was created by one of Cassiodorus’s pupils at Vivarium in the late 6th or early 7th century, but this seems hard to prove.

42 | Augustini De musica

2.8.4 The Praecepta artis musicae Augustini There is an epitome of early date which abridges and partly reshapes selected parts of the first 5 books of De musica.114 This epitome which abandons the dialogue form of the original text is known as the Praecepta artis musicae Augustini. Four medieval manuscripts115 containing the Praecepta are known: Città del Vaticano, Vat. lat. 4929 (s. IXmed; France), fol. 35r–50r Firenze, Bibl. Laur. Ashburnham 1051 (s. XIV), fol. 42r–48r Firenze, Bibl. Laur. Aedil. Flor. eccl. 168 (s. XV), fol. 86v–90v Paris, BNF lat. 13955 (s. IX2; Corbie), fol. 158v–165v The Praecepta were edited for the first time in 1828 by Angelo Mai who knew only the Vatican manuscript.116 Mai’s edition was even collated for the 1836 reprint of the Maurists’ text of the De musica.117 However, it has been superseded by two editions prepared by Giuseppe Vecchi,118 who was the first to make use of the other three medieval copies and to discuss their interrelation: the Vatican and the Paris manuscript go back, independently, to a common ancestor; the two Florentine manuscripts do not contribute much to the constitution of the text because the older one (Ashburnham 1051)119 was copied from Vat. lat. 4929, while the younger one (Aedil. Flor. eccl. 168) was copied either from Vat. lat. 4929 too, or from Ashburnham 1051. According to Vecchi, Paris, BNF lat. 13955 is the best witness to the text of the Praecepta. Although the Praecepta must have been compiled before the middle of the 9th century (which is why both Mai and Vecchi thought they were of some importance for the constitution of the text of the De musica), it has been judged unnecessary to receive the readings of this epitome into the apparatus of the present edition, for the following reasons: first, the original text of Augustine is not only abbreviated in the Praecepta, it is also deliberately reshaped in many places. Then, the Praecepta offer

|| 114 Cf. also LE BŒUF, La tradition, 361–365, and PHILLIPS, Sources, 122sq. 115 An apograph of Città del Vaticano, Vat. lat. 4929, written in 1620, is found in Città del Vaticano, Ottob. lat. 1549, vol. 1, fol. 42r–62r. The Carolingian manuscript formerly Malibu, Getty Museum Ex Ludwig XII.1 (Phillipps 16278) which is said by Sigrid Krämer, as reported by BERNHARD, Überlieferung, 15 n. 29, to preserve another copy of the Praecepta does in fact contain the Cassiodorus florilegium (see p. 41). 116 MAI, Praecepta. The title as found in the Vatican manuscript and adopted by Mai (‛Praecepta artis musicae collecta ex libris sex Aureli Augustini de musica’) is misleading: The Praecepta do not offer excerpts from book 6 of the De musica. 117 Cf. the note printed in PL 32, 1081sq. 118 VECCHI, Praecepta artis musicae; VECCHI, Aurelii Augustini Praecepta. In what follows the later edition will be used. 119 Note that this manuscript not only contains the Praecepta, but also the full six books of Augustine’s De musica, immediately preceding on fol. 2r–41v.

Introduction | 43

a text very similar to that of B, which means that we do not learn anything new from it. The following is only a small selection of examples: 1,III,4 numero seruatis praec.] numero seruatis B (ac.) L; numero seruatisque D; alii aliter 1,IV,5 numerose ac suauiter id faciunt praec.] numerose (ac suauiter sl.) id faciunt B; numerose id faciunt ac suauiter rell. 1,XIII,27 se uoluptate praec.] se uoluptate A (ac.) B; sese uoluptate rell. 3,III,6 longitudinem quantum praec.] longitudinem quantum A B; longitudinem quantam rell. 3,V,12 atque longarum praec.] atque longarum B; itaque longarum rell. 3,IX,20 ergo ut hoc non praec.] ergo ut hoc non A (ac.) B H Yc; ergo hoc ne rell. (ne hoc tr. F) However, the Praecepta cannot have been compiled from B, because they are free of some of the errors of B and do not share a characteristic lacuna in book 1 caused by saut du même au même (1,VIII,14 ut quantum … non eundem om. B). Thus, they must go back independently to the same exemplar as B. Since both B and Paris, BNF lat. 13955, the best manuscript of the Praecepta, are likely to have been written in Corbie, it can be concluded that this common ancestor was a manuscript located in that Carolingian centre of learning or at least in its vicinity in Northeastern France. It must have been written around 800 at the latest, for B was copied in the early 9th century. The Praecepta are an important witness for the early medieval reception of Augustine’s De musica: the purpose of their compilation obviously was to make available a succinct textbook on Latin metrics (this is why only the ‛technical’ books 1–5 of Augustine’s work were excerpted, whereas the ‛philosophical’ book 6 was left aside). It should also be noted that the oldest known manuscripts of the Praecepta, Vat. lat. 4929 (with annotations by Heiric of Auxerre or a hand similar to his) and Paris, BNF lat. 13955, are both impressive collections of mainly scientific texts containing some works otherwise rarely attested or not attested at all.120 Despite this, the Praecepta do not make an important contribution to the constitution of the text of De musica.

|| 120 There is a vast literature on these manuscripts. Most important for Vat. lat. 4929 is BARLOW, Codex Vaticanus Latinus 4929. For Paris, BNF lat. 13955 cf. GANZ, Corbie, 79, 93sq., 152sq. and 159sq. BILLANOVICH, Ancora dall’antica Ravenna is an important study which discusses both manuscripts.

44 | Augustini De musica

2.8.5 Manuscripts attested in Carolingian library catalogues Manuscript copies of Augustine’s De musica are well attested in numerous library catalogues of some important Carolingian monasteries.121 The oldest of these is a catalogue of the library of Reichenau dating from the year 822 which mentions, in the section De opusculis sancti Augustini, a book containing the relevant work only (de musica libri VI in codice I).122 This is perhaps the same copy (Augustinus de musica VI) that is mentioned in a catalogue dating from the second half of the ninth century which once had been regarded as originating from Konstanz or St. Gallen, but more probably comes from the Reichenau library too.123 Also, there is a catalogue of the library of Saint-Riquier dating from the year 831 which mentions, in the section De libris sancti Augustini, a book containing the relevant work only (De arte musica).124 Another such copy (de arte musica libri VI in uno uolumine) is attested in three book lists of the library of Lorsch which were compiled between ca. 830 and 860.125 The Carolingian library of Bobbio seems even to have been in possession of two copies of Augustine’s work: One brought there from France by the Irish scholar Dungal in the first third of the 9th century (item de libris quos Dunghalus praecipuus Scottorum obtulit beatissimo Columbano … librum sancti Augustini de musica); another having belonged to a certain ‘frater Smaragdus’ in the 10th century (librum Augustini de musica I).126 It might be argued that these two entries refer to one and the same book, but another catalogue, dating from 1461, tells us that at that time there certainly were two copies of Augustine’s work available in the Bobbio library, one written in littera longobarda (hence an old book), the other likewise written in littera longobarda and having a characteristic lacuna at its end (liber sextus completus non est) which is a well-known defect of the French manuscripts B (before the relevant text was added by a later hand) and its sibling H. Finally, a catalogue of the library of Murbach, dating from around 840, lists in the section Libri beati Augustini a book containing De musica libri VI.127 The information given by the old library catalogues is of much interest for our knowledge of the early dissemination of Augustine’s work, especially if it can be || 121 Cf. also LE BŒUF, La tradition, 281–298 who also discusses some later library catalogues. 122 Cf. BECKER, Catalogi, 5 (nr. 6,51) and LEHMANN, Bibliothekskataloge, 245. Berno of Reichenau († 1048) obviously knew the De musica, as LE BŒUF, La tradition, 425–428 notes. 123 Cf. BECKER, Catalogi, 35 (nr. 15,325–330) and LEHMANN, Bibliothekskataloge, 266. LE BŒUF, La tradition, 282sq. mistakenly regards the catalogues mentioned by Becker and Lehmann as two different items. 124 Cf. BECKER, Catalogi, 25 (nr. 11,39). 125 The Lorsch catalogue as printed by BECKER, Catalogi cannot be trusted. Cf. now HÄSE, Bücherverzeichnisse, 196. 126 Cf. BECKER, Catalogi, 71 (nr. 32,508) and 73 (nr. 32,654). A more recent and better edition of the relevant catalogue is found in TOSI, Il governo (208, nr. 522; 214, nr. 676). 127 Cf. MILDE, Bibliothekskatalog, 38 (nr. 71).

Introduction | 45

linked in some way to the extant witnesses: given the propinquity and also the close connections between the monasteries of Reichenau and St. Gallen, it is possible that the short fragment St. Gallen, Stiftsbibl. 1395, p. 436–437 is all that survives from the copy of Augustine’s De musica attested in the Reichenau catalogue(s), but this must remain speculation. The book in Saint-Riquier in all probability was a close relative of B because the latter comes from the nearby library of Corbie (see also above in the description of B); both could have been related to the book in Lorsch because all three offer the same title for Augustine’s work (De arte musica), and there are many examples for the same texts having been available both in Saint-Riquier and in Lorsch.128 The French manuscript brought to Bobbio by Dungal could have been either a close relative of B and H, if it is to be identified with the copy lacking the end of book 6 that still was extant there in 1461, or it might have been a member of branch γ consisting of C and E: the older manuscript, C, was written in Northeastern France; the younger, E, in Northern Italy, and its colophon, in which Charlemagne is mentioned, seems to confirm that the origin of γ was in France.

2.8.6 Sedulius Scotus Augustine’s De musica was known to the versatile Irish scholar and poet Sedulius Scotus († around 860) who worked some time as a teacher in Liège.129 In his Collectaneum miscellaneum, a large florilegy drawn from the works of a great number of authors, Sedulius included two excerpts from Augustine’s De musica, which are in fact rather summaries of the original text.130 Augustinus de uirtutibus in aeterna beatitudine constitutis in sexto libro de musica: Prudentia est contemplatio summi boni; temperantia inmaculata sanctificatio est; fortitudo beata impassibilitas; iusticia decentissima ordinatio, per quam anima uni deo subdetur ceterisque inferioribus supereminebit creaturis. Sedul. Scot. coll. misc. XLVI,14

Sed siue hoc siue aliud in his uerbis intellegendum sit, tu negabis in illa perfectione ac beatitate animam constitutam et conspicere ueritatem et immaculatam manere et nihil molestiae pati posse et uni deo subdi, ceteris uero supereminere naturis? … Haec ergo contemplatio, sanctificatio, impassibilitas, ordinatio eius aut illae quattuor uirtutes perfectae atque consummatae aut, ne de nominibus, cum res conueniant, frustra laboremus, pro

|| 128 Cf. DEKKERS, Saint-Riquier, 173sq. 129 For an overview of what is known about Sedulius’ life and work cf. SLOAN, The Harmonious Organ, 1–6. 130 The Collectaneum miscellaneum was edited by SIMPSON, Sedulius. The two excerpts from the De musica were identified in the ‛Supplementum’ to Simpson’s edition by DOLBEAU, Supplementum.

46 | Augustini De musica

istis uirtutibus, quibus constituta in laboribus utitur anima, tales quaedam potentiae in aeterna ei uita sperandae sunt. Aug. mus. 6,XVI,55 (De falsitate) Nichil est inimicius ueritati quam mala consuetudo. Sedul. Scot. coll. misc. LXXX,IV,23

Tanta enim est uis consuetudinis, ut ea inueterata, si falsa opinione genita est, nihil sit inimicius ueritati. Aug. mus. 5,V,10

These are by no means the only excerpts in Sedulius’ florilegy which differ much from their sources, and it is obvious that the Carolingian scholar had no qualms to alter considerably the wording of the texts he included in his collection so that they matched his purposes. From these passages one cannot determine which kind of manuscript of the De musica was used for the Collectaneum miscellaneum.131 Another witness to Sedulius’ knowledge of Augustine’s De musica is found in his short commentary on the system of canons for a harmony of the Gospels which has been entitled Expositio Eusebii in decem canones by modern scholars.132 Unum namque et duo principia et ueluti quaedam semina sunt numerorum. Unum, a quo omnes numeri, alterum uero principium, per quod uniuersi numeri procreantur et incipiunt. … Non enim tria principium numerorum sunt, quomodo unum et duo, quippe uero ternarius numerus totus sit atque perfectus habens principium et medium atque finem. Lege beati Augustini primum de musica librum. Sedul. Scot. exp. Euseb. 8

… unum et duo principia sunt et quasi semina numerorum, e quibus ternarius conficitur … Quare in ternario numero quandam esse perfectionem uides, quia totus est: Habet enim principium, medium et finem. Aug. mus. 1,XII,25 + XII,20

Again, Sedulius does not really quote, but recapitulates Augustine’s words so that they highlight his point; and again, we cannot determine which kind of manuscript of the De musica was used by the Carolingian scholar. Clearly, the excerpts in Sedulius are of no use for the constitution of a critical text.

|| 131 It is true that the Collectaneum reads beatitudine which is found only in A (beatitate rell.), and that it reads inimicius which is found only in A, B, E, and F (inimicitius rell.), but both readings would be easy for Sedulius to conjecture. 132 The text was published by ESPOSITO, Hiberno-Latin Manuscripts, 83–91. For more information on this work cf. SANTAROSSA, Sedulius Scotus, 475–480.

Introduction | 47

2.8.7 John Scotus Eriugena A remarkable number of references to Augustine’s De musica have been identified in the works of the Irish philosopher, theologian, and poet John Scotus, called ‘Eriugena’ († in the last third of the 9th century), who was active at Laon for some time.133 Nearly all of them refer to the sixth book of the De musica,134 and, except for one, all the relevant passages are found in John’s main work, the Periphyseon. To start with the one exception, there is a curious passage in John’s theological treatise De divina praedestinatione (1,2), written against the view of divine predestination held by Godescalc of Orbais, in which the opponent is denounced as a saprophilos (that is, a person ‘who loves things rotten’): aduersus quendam saprophilum nomine Gotescalcum suae haereseos et inuentorem simul et assertorem fautoresque eius … respondere compellimur. In the whole Latin literature of Antiquity and the Middle Ages the word ‛saprophilus’ seems to be attested only here and in Augustine’s De musica.135 We may be certain that the latter was John’s ultimate source for the knowledge of this exquisite term. Of course, this allusion does not tell us which kind of manuscript of the De musica was used by John Scotus, nor is it of importance with regard to the constitution of a critical text of Augustine’s work. Very much the same can be said about the references to the De musica in John’s Periphyseon: they are usually short and, like the excerpts in Sedulius Scotus, summaries rather than quotations. To give three examples: Numerus enim locorum et temporum, ut ait sanctus Augustinus in sexto de musica, praecedit omnia, quae in eis sunt. Ioh. Scot. periph. 1 (CCCM 161, 1707– 1709)

Ista certe omnia, quae carnalis sensus ministerio numeramus, et quaecumque in eis sunt locales numeros, qui uidentur esse in aliquo statu, nisi praecedentibus intimis in silentio temporalibus numeris, qui sunt in motu, nec accipere possunt nec habere. Aug. mus. 6,XVII,58

Ubi notandum, si sanctum sequimur Augustinum, quod phantasma non aliunde nisi ex phantasia nascitur. Ioh. Scot. periph. 3 (CCCM 163, 1678sq.)

Aliter enim cogito patrem meum, quem saepe uidi, aliter auum, quem numquam uidi. Horum primum phantasia est, alterum phantasma. Illud in memoria inuenio,

|| 133 Cf. the index in MADEC, Jean Scot, and, also, LE BŒUF, La tradition, 449–455. 134 From this, it cannot be deduced that John knew only the sixth book of Augustine’s work; naturally, this ‛philosophical’ book was of greater interest to the Carolingian philosopher than the other five ‛technical’ books. 135 Nam etsi quidam uidentur amare deformia, quos uulgo Graeci saprophilos uocant, interest tamen, quanto minus pulchra sint quam illa, quae pluribus placent (6,XIII,38). Note that the manuscripts of Augustine as well as those of John Scotus do not use Greek, but Latin letters for the Greek term.

48 | Augustini De musica

hoc in eo motu animi, qui ex his ortus est, quos habet memoria. Aug. mus. 6,XI,32 Est enim, ut ait sanctus Augustinus, luminosum aliquid in oculis, aerium quiddam mobile et serenum in auribus. Ioh. Scot. periph. 3 (CCCM 163, 4663– 4665)

Agit porro, ut opinor, luminosum aliquid in oculis, aerium serenissimum et mobilissimum in auribus, caliginosum in naribus, in ore humidum, in tactu terreum et quasi lutulentum. Aug. mus. 6,V,10

The last of these passages is the only instance in which John Scotus quotes from the De musica with reasonable accuracy. Unfortunately, there is no variant in the extant manuscripts of Augustine’s work which would enable us to classify the book used by John. One might be tempted to suspect a closer connection to D which originated in the area where John was active and also contains a collection of scientific texts much used by him, but this remains pure speculation.

2.8.8 The Expositiunculae in libros beati Augustini de musica Bamberg, Staatsbibl. Class. 36 (M.IV.10) is a collective volume consisting of three once separate manuscript books.136 The second unit, which now constitutes fol. 50– 87, was written around the year 1000, probably in the area of France or modern Belgium. It contains, under the heading Incipiunt expositiuncule in libros beati Augustini de musica, an anonymous commentary on the De musica, which seems to be the earliest work of that kind to have survived. Taking into account the age of their composition, the Expositiunculae are a quite sophisticated work: they reveal a certain knowledge of Greek, and they make use of sources like Cicero, Boethius or Gregory of Nyssa in order to explain the difficult text of Augustine. Patrick Le Bœuf published an edition of the Expositiunculae and brought forward some good arguments for linking this commentary with the person or rather the circle of John Scotus Eriugena.137 This means that the Expositiunculae must have been composed between the second half of the 9th and the end of the 10th century,

|| 136 Cf. LEITSCHUH – FISCHER, Katalog, 37sq.; HOFFMANN, Bamberger Handschriften, 132sq.; SUCKALEREDLEFSEN, Katalog, 136sq. The manuscript can be seen online via www.staatsbibliothek-bamberg.de. 137 LE BŒUF, Un commentaire. For some corrections and additions to Le Bœuf’s edition cf. JAKOBI, Spicilegium, 317sq. As HOFFMANN, Bamberger Handschriften, 133 and 165 notes, the French hand which copied the Expositiunculae also wrote fol. 193r–207v of Bamberg, Staatsbibl. Ph. 2/II (HJ.IV.6), an important copy of Eriugena’s Periphyseon. This might corroborate Le Bœuf’s hypothesis that the Expositiunculae originated in a circle connected with the Irish Carolingian scholar.

Introduction | 49

very likely in Northeastern France. Due to its age, one could imagine that this commentary was not only an important witness to the Carolingian reception of the De musica, but also relevant for the constitution of the text. However, this is not the case: Most of the quotations from the De musica are short, so they would not be of much help anyway. But what really makes this work dispensable for the constitution of Augustine’s text is the fact that the exemplar of the De musica which was used by the author of the Expositiunculae clearly belonged to family α (most probably to its branch β), which is already well represented by old manuscripts offering the full text.138 Cf. e.g.: expos. ad 1,II,2 (LE BŒUF, 254,54) ‘liquesceret’, id est liquidum fieret] liquesceret β (exc. Y) A J; liqueret rell. expos. ad 1,II,2 (LE BŒUF, 255,66) ‘pene factis’, in omnibus bene fiunt] p(a)ene α (exc. G J) A D; bene rell. expos. ad 1,IV,6 (LE BŒUF, 259,211) ‘non utitur inrationabile animal’] irrationabile β (exc. E; pc. C) J; irrationale rell. expos. ad 1,IX,15 (LE BŒUF, 265,425) ‘in illis duobus numeris superioribus’] numeris α; om. rell. In one instance the author of the Expositiunculae explicitly mentions a variant reading which closely resembles the text as found in the fragmentary witness Paris, BNF lat. 6184 (see p. 51): In quibusdam libris scribitur ‘et quid te adiuuat uehementer expecto’, in quibusdam ‘quid de ea iuuat’, sed in utrisque unus intellectus est (expos. ad 1,4,8; LE BŒUF, 261,276–278). Paris, BNF lat. 6184 actually offers et quid de ea uehementer expecto (without adiuuat or iuuat), whereas the other witnesses collated for the present edition read et quid te adiuuat uehementer expecto. Thus, it seems probable that the author of the Expositiunculae knew a manuscript closely related to Paris, BNF lat. 6184.139 Note also that he was commenting on a text, in which the interlocutors were denominated as magister and discipulus, like in the old α-manuscripts.140 Of course, the exemplar of the De musica used by the author of the Expositiunculae offered some unique readings, but they are in no case relevant for the

|| 138 Although LE BŒUF, Un commentaire, 244 describes the De musica text used in the Expositiunculae as “fortement contaminé”, there are, in fact, only a few places where one could doubt the basic affiliation to α. 139 There is a second instance where a variant reading is mentioned: ‘Et de duo unum’, hoc est de patre et filio unum … in quibusdam codicibus scribitur ‘et duo unum’ (expos. ad 6,17,56; LE BŒUF, 308sq., 489–493). The (obviously wrong) reading et de duo unum does not appear in the manuscripts collated for the present edition; unfortunately, the relevant section of text is not extant in Paris, BNF lat. 6184. 140 Soliloquium dicitur, quando solus loquens duas personas conformat, sicut Augustinus in his libris de musica: Solus enim loquitur et p e r s o n a m m a g i s t r i a c d i s c i p u l i i n t r o d u c i t (praef.; LE BŒUF, 253,1–4).

50 | Augustini De musica

constitution of the Augustinian text and would only burden the apparatus, were they to be recorded.141

2.8.9 A Carolingian manuscript once at Metz Metz, Bibl. mun. 288, a manuscript written in the 10th century according to the Catalogue général, was destroyed in 1944.142 It contained Augustine’s De musica, under the heading Incipit liber primus dialogorum Aurelii Augustini cum Licentio de musica. This title ressembles the beginning of the text as found in our manuscipt F (incipit dialogorum Augustini et Licentii de musica liber primus). The explicit denomination of Augustine’s work as dialogus (or as dialogi) in front of, or at the end of, a single book can be read only in manuscripts of family ζ; apart from F cf. the end of book 1 as transmitted in A and B, as well as the beginning of book 1 in H: explicit liber primus d i a l o g u s (-is ac.) Agustini cum Licentio de musica A explicit liber primus d i a l o g u s Augustini cum Liquentio de musica B d i a l o g u s incipit sancti Augustini cum Licentio discipulo suo de musica H Thus, Metz, BM 288 was in all probability a member of family ζ. Given the age of this manuscript, it surely would have proved to be an interesting witness for the constitution of Augustine’s text, had it been preserved. Metz, BM 288 came from the abbey of Saint-Arnoul at Metz and is certainly to be identified with the “codex Arnulfensis” used by the Maurists for their edition of the De musica (see p. 37). Unfortunately, it is impossible to determine which readings in the Maurists’ text (if any) have been taken from this particular manuscript.

2.8.10 The fragment preserved in Paris, BNF lat. 6184 Paris, BNF lat. 6184 is a collective volume in which fragments from different manuscript books were bound together.143 The modern folios 26–33 are a single quaternio which is all that survives from what originally seems to have been a full copy of Augustine’s De musica. This fragment, which according to Le Bœuf was once owned by the library of the Discalced Carmelites at Clermont-Ferrand, is presumably of

|| 141 In some places the exemplar used by the commentator seems to have offered an extraordinarily corrupt text: As a result, he comments, e.g., on sed pene fugit hec calumnia, where the extant manuscripts are unanimous in reading sed paene in omne genus humanum tendit haec contumelia (1,IV,5). 142 Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements 5: Metz. Verdun. Charleville, Paris 1879, 124. Cf. also LE BŒUF, La tradition, 82–84. 143 Cf. also LE BŒUF, La tradition, 84–86.

Introduction | 51

French origin. The script is a Carolingian minuscule of the late 10th or early 11th century that makes use of many abbreviations. The extant text covers a large part of book 1, from the beginning (title: Aurelii Augustini liber primus de musica incipit) until it breaks off in 1,XII,25 with the words quantum progredior tanto haec fiunt. The designation of the two interlocutors as M (magister) and D (discipulus)144 as well as the presence of most of the characteristic errors of α prove without a doubt that this manuscript is a member of family α. There are some errors which suggest a closer relation of this manuscript to the α-witnesses I and J. Cf. e.g.: 1,I,1 idem qui et modus Paris 6184] idem qui et modus A (sl.) G H I J; idem rell. 1,I,1 uis percutere Paris 6184] uis percutere δ (exc. Y) C I J; bis percuterem rell. 1,I,1 aliqua uocabula Paris 6184] aliqua uocabula I J; alia uocabula rell. 1,IV,7 habere omnes Paris 6184] habere omnes A (pc.) I S; habere omnes dico rell. 1,IV,8 canes seruantes dominum … praedicantur Paris 6184] canis seruantes dominum … praedicantur J; canes seruant dominum … praedicantur H; canis cruenti (heroem pc.) dominum … praedicantur I; canis (h)eroem (vel heroen) dominum … praedicatur rell. Since there are many errors in Paris, BNF lat. 6184 which are not present in the more recent witnesses I or J, it seems probable that these three manuscripts go back, independently, to a common ancestor. However, it is somewhat problematic to assert a precise affiliation of Paris, BNF lat. 6184 because the text of this manuscript is highly eccentric: it abounds with transpositions as well as minor omissions and additions not found in the other witnesses, and it also tends to deliberately replace certain terms by others (e.g. accentum instead of acumen in 1,I,1, psallendo instead of saltando 1,I,2, etc.; the technical term numeri connumerati is consistently replaced by numeri continuati). Because of its free approach to the transmitted text, and because Paris, BNF lat. 6184 does not offer much text anyway, it was decided not to receive the readings of this witness into the apparatus of the present edition. Note that a manuscript closely related to Paris, BNF lat. 6184 seems to have been known to the author of the anonymous Expositiuncule in libros beati Augustini de musica (see p. 49).

|| 144 The relevant sigla have been consistently inserted on fol. 26r only, but omitted in the rest of the text.

52 | Augustini De musica

2.8.11 The fragment München, Bayerische Staatsbibl. clm 29382/2 The fragment München, Bayerische Staatsbibl. clm 29382/2 (formerly 29162) is a bifolium, which once constituted the inner bifolium of a gathering.145 At an unknown date it has been slightly trimmed in its margins (no loss of text) and was used as the cover of a book. Unfortunately, the provenance of this bifolium, which once presumably formed part of a full copy of the De musica, is unknown. The script is a careful Carolingian minuscule of the 11th century. In its present state, München, Bayerische Staatsbibl. clm 29382/2 offers the text of the De musica beginning with 4,XVI,30 (quid discipline norma praescriberet) to 5,I,1 (omnis enim pedum). The amount of extant text is sufficient to say that this fragment comes from a book which belonged to family ζ and was a very close relative of B.146 Cf. e.g.: 4,XVI,31 metro utamur clm 29382/2] metro utamur B; metro utimur rell. 4,XVI,33 silentio restant clm 29382/2] silentio restant et B; silentio restante rell. 4,XVI,34 asseri atque ostendi clm 29382/2] asseri atque ostendi η B (serri ac.) G I; erui atque ostendi rell. 4,XVI,34 potestate tibi multum placet om. clm 29382/2] potestate tibi multum placet om. B; potestate tibi multum placet rell. 4,XVII,37 ut si adhibita clm 29382/2] ut si adhibita B; at (vel ac) si adhibita rell. Since there are several minor errors, gaps and additions in the relevant part of B which are not present in München, Bayerische Staatsbibl. clm 29382/2, this fragment cannot possibly be a descendant of B.147 It offers no interesting readings that are not also found in some of the older manuscripts containing the full work, a fact that renders this fragment irrelevant for the constitution of the text. However, München, Bayerische Staatsbibl. clm 29382/2 is not without value for our knowledge of the textual history of the De musica: although this short fragment is preserved in a German library now, its text is clearly rooted in a French background, so it is doubtful whether it can serve as evidence for a reception of Augustine’s work in medieval Germany.148

|| 145 Cf. also LE BŒUF, La tradition, 96bis–97 and HAUKE, Katalog, 345sq. 146 The affiliation to ζ is also demonstrated by the use of L (Licentius) to denominate one of the interlocuters (a designation of the other intelocutor is not found in the extant section of text). 147 Also, it cannot possibly be a descendant of B’s more recent sibling H. 148 LE BŒUF, La tradition, 278 wrote about München, Bayerische Staatsbibl. clm 29382/2 that “il n’est pas impossible … d’inférer de son actuelle localisation à Munich qu’il a peut-être été copie en Germanie”, and HUGLO, Review, 213* speculated that this witness could somehow be linked to lost manuscripts of the De musica which are attested in Carolingian library catalogues of the German area (for these see p. 44sq.). However this might be, the text of this fragment is closely related to B, a much older book of French origin.

Introduction | 53

2.9 A short survey of the reception of the De musica up to the Carolingian age The present chapter does not pretend to provide detailed information on how Augustine’s De musica was read, studied, and interpreted by various writers between the date of its composition and the 9th century; its aim is to concisely recapitulate what is known about the early history of the text. People were interested in the De musica already in Augustine’s lifetime. In a verse-epistle consisting of 154 hexameters, which was apparently written in 395, Augustine’s friend Licentius asked for a copy of the work which he thought could facilitate his study of the artes liberales; however, it would seem from Augustine’s answer (epist. 26) that Licentius’ request was not granted.149 In 408 Augustine sent an emended copy of book 6 to his fellow-bishop Memorius of Capua who had asked for the whole text of the De musica.150 It seems clear from Augustine’s accompanying letter (epist. 101) that at that time the first five books of his early work, with their purely technical content, had become somewhat embarrassing for the bishop of Hippo who is eager to criticise the artes liberales and their adherents in the lines he wrote to Memorius. In his Retractationes, written around 427, Augustine claims that the sixth book of the De musica had become better known than the rest, and he discusses this book only (retract. 1,11), as if he does not want to give too much prominence to the others. This reserve on the part of the author did not seriously affect the reception of his work: it was the full text of the six books De musica which entered the medieval transmission as a whole, and no separate tradition of book 6 going back to Antiquity is discernible.151 The reception of Augustine’s De musica in technical works (on music, metrics, etc.) of Late Antiquity and the Early Middle Ages has been little studied so far; one may suppose that, despite its difficult language and contents, the De musica at all times found readers simply because it bore the great name of the bishop of Hippo. In addition, it was explicitly recommended for the study of music

|| 149 Licentius’ poem is transmitted as attachment to Aug. epist. 26; the relevant lines read: …praesentem ipsa mihi te reddent, si mihi morem / gesseris et libros, quibus in te lenta recumbit / musica, tradideris; nam ferueo totus in illos (149–151). Cf. SHANZER, Licentius’s Verse Epistle, and CUTINO, Licentii carmen. 150 See p. 3. It is interesting to note that Memorius apparently wanted to have this copy not only for himself, but also for his son Julian (cf. Aug. epist. 101,4) who would later become a fierce opponent of Augustine’s theology of grace. 151 As stated above (p. 10), it did not become common to separate book 6 from the rest of the work before the 13th century.

54 | Augustini De musica

in Cassiodorus’s Institutiones.152 We may presume that a copy of Augustine’s work was available in the library of the monastery which Cassiodorus founded at Vivarium around 554.153 Little can be said about the reception of the De musica in the time between the end of the 6th and the middle of the 8th century. If we accept a connection between the Cassiodorus florilegium, as it is preserved in some manuscripts of the Institutiones, and one of Cassiodorus’s monks at Vivarium, the short piece culled from the first book of the De musica which is included in that collection was excerpted some time between the second half of the 6th and the first third of the 7th century in Southern Italy (see p. 40sq.). Aldhelm of Malmesbury, in his De metris et enigmatibus ac pedum regulis, which was written in the last quarter of the 7th century, refers to the De musica and other dialogues by Augustine as examples of texts arranged in questions and answers.154 Unfortunately, this reference can hardly serve as definite proof that Aldhelm had actually read Augustine’s treatise on music.155 If we knew for certain that a copy of the De musica was available in 7th century England, it would be easier to accept the suggestion made in CLA that the fragment preserved in St. Gallen, Stiftsbibliothek 1395, which is likely to be the oldest extant manuscript witness of Augustine’s work, was written in Ireland.156 For sure, one can name no less than three 9th-century Irish writers who were acquainted with the De musica (Dungal; Iohannes Scotus; Sedulius Scotus), but they were all active mostly on the continent and need not have encountered Augustine’s work in an Insular library.157 As things stand, it seems probable that the early medieval transmission of the De musica was restricted to the continent, more precisely to Italy and France.158

|| 152 Cf. Cassiod. inst. 2,5,10: Scripsit etiam et pater Augustinus de musica sex libros, in quibus humanam uocem rithmicos sonos et armoniam modulabilem in longis syllabis atque breuibus naturaliter habere posse monstrauit. 153 This is doubted by LE BŒUF, La tradition, 420–422. 154 Cf. Aldh. metr. 10: Videor itaque mihi hoc planius et apertius posse patefacere, si per interrogationem et responsionem pauxillulum reciprocis uicibus stilus uarietur, quemadmodum beatus Augustinus per multa librorum corpora, hoc est Soliloquiorum et de libero arbitrio et eo, quem de magistro praetitulauit, et sex libris de musica fecisse comprobatur. 155 So, too, LE BŒUF, La tradition, 416sq. 156 See p. 38sq. for details. 157 The extant manuscripts of the De musica exhibit only faint signs which could suggest that there was an early stage of transmission in Insular script. It is true that in A we find dozens of instances in which the text written by the first hand wrongly reads nisi (or, rarely, nihil), which subsequently was corrected to enim, and this could suggest that the abbreviation ʜ, regularly used by Insular scribes, was found in the exemplar; however, the text of A abounds with (partly rare) notae antiquae of every kind, and as RAND, A Nest, 165 and 172 points out there is in fact a peculiar sign for enim used in this manuscript (“a capital N with an upright capital I cutting the middle of the cross-bar”) that has obviously mislead scribes, but does not seem to be of Insular origin. 158 The De musica does not seem to have been used by early medieval writers of the Iberian Peninsula.

Introduction | 55

Little can be deduced from the short excerpt De rhythmo which was included in an early Beneventan manuscript in the last quarter of the 8th century.159 There can be no doubt that the place where Augustine’s De musica, after centuries of neglect, was ‘rediscovered’ and began to be seriously studied again was Carolingian France. Whether the copy which was to become the archetype of the extant manuscripts was brought there from Italy during the first half of Charlemagne’s reign (or even earlier), or was unearthed in some French library, is unclear.160 Soon, Augustine’s treatise was circulating in the Northeastern part of France (where B, C, and D were written) and in its Western part, along the Loire river (where A and, much later, F were written).161 Early copies of the De musica which are attested outside of France seem to have been restricted to places close to the Rhine border (Lorsch; Murbach; Reichenau), or to have come from France (as Dungal’s present to Bobbio). As stated earlier,162 the archetype from which all extant copies of the De musica stem probably bore a great number of variant readings. It might have appeared similar to A with all its glosses, corrections, additions, and ancient abbreviations. There are few errors in the extant manuscripts that would compellingly suggest that the archetype was written in a majuscule script, and it need not have been written before the 8th century.163 The two descendants of the archetype which we can reconstruct by means of the extant manuscripts were written before the year 800, because the oldest extant family members of both α (viz. the fragment preserved in St. Gallen, Stiftsbibliothek 1395) and ζ (viz. A) date from the turn of the 8th to the 9th century. It is of some interest that the two oldest extant manuscripts which preserve the full text of the De musica (A, B) contain Augustine’s work exclusively, but that it soon was combined with other texts on music (C, D, G) or, more generally, with texts

|| 159 See p. 39sq. for details. 160 Alcuin, the most prominent representative of the ‘Carolingian Renaissance’, knew Augustine’s De musica and used it for his Dialogus de rhetorica et virtutibus, as LE BŒUF, La tradition, 442–449 demonstrates. If we had a critical edition of Alcuin’s work, we might be able to determine what kind of manuscript was used by him. 161 As for the Italian manuscript E, its close affiliation to the older C strongly suggests descent from a French ancestor, not from indigenous stock. 162 See p. 21sq. 163 As for A, the oldest extant manuscript preserving the full text, the frequent confusion of a and u points to an exemplar in minuscule script. RAND, A Nest, 174–176, argues for an exemplar of A in uncials, but the reason he gives, namely the numerous “instances of uncial remnants in various of the symbols”, appears to be of doubtful significance: We may assume that these abbreviations, largely unintelligible to medieval scribes, have been duly reproduced for centuries, and there can be no question that manuscript copies of the De musica written in uncials existed at some early point; this, however, does not necessarily mean that the archetype from which the extant manuscripts descend belonged to this early stage of transmission.

56 | Augustini De musica

of a scientific nature (E, H). The hypearchetype α seems to have been a kind of textbook on music.164 As the extant manuscript copies, the relevant entries in old library catalogues, and the use by various Carolingian writers make clear, Augustine’s De musica, once ‘rediscovered’, quickly became a popular text in the 9th century. It was regarded as an authoritative treatise giving information not only on music, but also on metrics, and – as far as book 6 is concerned – on philosophical and theological matters. However, it never became as influential as Boethius’ De institutione musica.165 Also, the dissemination and reception of Augustine’s De musica, with some exceptions, seems to have been mainly confined to France up to the High Middle Ages.166

2.10 Stemma codicum The following stemma does not include all manuscripts which have been collated for the present edition, but only those which have been discussed in the introduction and preserve the full text of Augustine’s De musica or at least some full books of it. C o n t a m i n a t i o n w i l l n o t b e i n d i c a t e d because the whole tradition of the De musica is heavily contaminated already in its earliest stages known to us, and there is little sense in perplexing the user with criss-cross arrows throughout the stemma: for details on single manuscripts and single branches the reader is referred to the relevant parts of the introduction. Manuscripts G, J, and M which have been assigned to one of the two major families without giving a more precise classification will be connected to the relevant hyparchetypes (or, in the case of J, to the branch most closely related) by broken lines in order to indicate that their exact relation to the other members of the relevant families is unclear. The witness Na which represents the large group of late manuscripts offering a totally contaminated text of book 6 only will not be depicted in the stemma.

|| 164 See p. 24. 165 HUGLO, Review, 214* thinks that “avant la découverte du De institutione musica de Boèce, le De musica d’Augustin a probablement été recommandé pour l’étude de l’Ars musica au début du règne de Charlemagne (768)” which seems to imply a somewhat ‘official’ standing of the text. However, even the colophon of E, in which Charlemagne is mentioned, can hardly prove such an assumption, and both PHILLIPS, Sources, 123 and BERNHARD, Überlieferung, 14sq. are convinced that it was not principally for its musicological contents that Augustine’s treatise was read. For the use of the De musica in the Scolica enchiriadis, an important 9th century treatise on music, cf. LE BŒUF, La tradition, 422–425 and PHILLIPS, Sources, 124–126. 166 For the reception of the De musica in the High and Late Middle Ages, the information assembled by LE BŒUF, La tradition remains fundamental. Cf. also BERNHARD, Überlieferung, 15–18, and PHILLIPS – HUGLO, Le De musica.

Introduction | 57

saeculum

ω

ζ

α

ι VIII/IX

β A

η

IX

γ D

B

C

IX/X

XI

δ

F

E

HG

XII

I

N XIII M

L

J

K Y W

S

T U

Yc XIV

Yf Za

58 | Augustini De musica

2.11 Editorial principles. The critical apparatus Due to the fact that the tradition of the De musica is thoroughly contaminated, the stemma, although useful to depict the basic affiliations of the single witnesses, is of little help in constituting the text. All in all, family ζ seems to offer a better text than α, but there are, nevertheless, places where α certainly has to be preferred to ζ, and the best way to edit Augustine’s De musica is to choose good readings from the older manuscripts in an eclectic way. The present edition will be based principally upon the eight oldest extant manuscripts which offer the full text, namely A, B, C, D, E, F, G, and H. However, only the readings of A, B, C, D, E, and F will be fully reported in the critical apparatus.167 The reasons for not consistently reporting all the readings of G and H have been given in their relevant descriptions.168 In all places, in which the older manuscripts differ considerably, or if the whole tradition, for a given place, appears intricate, the readings of the recentiores chosen for the establishment of the text of the present edition will be recorded in the critical apparatus too. The variants of the recentiores will also be reported wherever one or more of the old editions whose readings are included in the apparatus agrees with one or more of these recentiores or a manuscript related to them. Naturally, the apparatus will also report the readings of the recentiores if they offer plausible conjectures. It should be kept in mind that no conclusions must be drawn from the apparatus e silentio except for the six oldest manuscripts A, B, C, D, E, and F. The readings of the 1836 Maurist reprint, which served as basis for the text of the PL and, thus, has become the vulgate, will be fully reported in the critical apparatus. Whenever the text of the PL differs from that edition, this will be reported; however, obvious misprints in the PL will not be recorded.

2.11.1 Apparatus fontium et locorum similium. Metrical apparatus The present edition provides a succinct apparatus fontium et locorum similium. From this apparatus it can be deduced that Augustine used the didactic poems De litteris and De metris by Terentianus Maurus who is mentioned by name at 2,XII,22.169 Many of the metrical examples quoted from lesser known poets (or from || 167 Apart from minor variants of spelling like quum / cum, or sequutus / secutus which will not be reported. 168 See above (p. 20sq.). 169 The De litteris (= Ter. Maur. 1–278) is once quoted in 2,XI,21, the De metris (= Ter. Maur. 1300– 2981) is used several times in books 2–5. There is no clear trace of a use of Terentianus’ De syllabis (= Ter. Maur. 279–1299), and it is interesting to note that Augustine’s De musica is not the only 4th century work using Terentianus’ De litteris and De metris, but not De syllabis; cf. BECK, Terentianus,

Introduction | 59

poets unknown to us) in the De musica can be found in Terentianus’ De metris. However, there can be no doubt that Augustine, in addition to Terentianus, also used some other metrical or grammatical treatise(s) unknown to us.170 On the other hand, he seems to quote the works of Vergil and Horace from first-hand knowledge; this is also true as regards Ambrose’s hymn Deus creator omnium and the Bible.171 Some passages of the De musica find clear parallels in other writings of Augustine, especially in his early works, De ordine, De uera religione, and De libero arbitrio.172 Apart from the apparatus fontium et locorum similium, the present edition will also provide a metrical apparatus in which the technical information on metrics given in the text will be exemplified if this seems necessary.173

2.11.2 Chapter division The present edition will continue to use the traditional twofold system of division of the single books into chapters numbered with Roman numerals (in accordance with the division made by Amerbach in his edition from 1506)174 and into chapters numbered with Arabic numerals (in accordance with the first Maurist edition from 1679), although the old divison system with Roman numerals will be relegated to the outer margin because it is rather imprecise and not of much help in finding a given passage of the text.

|| 250sq. (on the metrical treatise of Asmonius). Elsewhere, Augustine emphasises the difficulty for beginners to read Terentianus without an instructor (util. cred. 7,17: Nulla inbutus poetica disciplina Terentianum Maurum sine magistro adtingere non auderes). 170 Augustine quotes the same verses by Tiberianus as Fulgentius the mythographer (3,II,3), and he quotes the same verse by an unknown poet as Marius Victorinus in his treatise on grammar (5,IV,7). Such agreements probably point to common sources. Some scholars have ascribed parts of the metrical doctrine taught in the De musica to Varro; cf. e.g. MILANESE, Tradizione varroniana. This may be true, but direct use of Varro cannot be verified, and it seems more probable that Augustine relied on more recent handbooks. 171 As many scholars have pointed out, it is crucial that Christian texts are quoted in the sixth book only, whereas all the quotations of non-Christian texts are confined to the earlier books. 172 For some cases in the sixth book, in which a difficult or important passage of the text benefits from comparison with some other instance(s) where Augustine discusses the same topic or uses similar wording, the selective commentary in JACOBSSON, De musica, xciv–cix may be consulted. 173 On metrics in the De musica cf. e.g. KOLLER, Silbenquantitäten. 174 There are some minor deviations from the oldest chapter division; for example, chapter III of book 6 begins with the line Attende igitur… spoken by Augustine in Amerbach’s text, whereas it begins with the line Assentior spoken by Licentius in the text printed by the Louanienses. In such cases it is always the latter’s numbering, which is also the one used by the Maurists, that has been followed.

60 | Augustini De musica

In cases where a division of the text differing from that of the former editions has been considered as more useful for the proper understanding, this has been indicated typographically by a new paragraph.

2.11.3 Orthography and punctuation There is no way of reconstructing the orthography of Augustine, and we cannot be sure whether or not it was consistent. Also, we do not know what might have happened to the orthography in the 400 years between the author and the oldest manuscripts which happen to survive. The tendency in the extant manuscripts of Augustine’s De musica is clear: Whereas the older ones often display forms that are not assimilated, such as adplaudentium,175 the more recent ones normally use assimilated forms. It is for the benefit of the reader that assimilated forms will be used consistently in the present edition. Variant spellings in the manuscripts which concern the use of assimilated forms will be mentioned in the critical apparatus only if they convey a different meaning or are of any other interest. Thus, in a case like 6,VII,19 interpediantur, where several manuscripts are reported to have the erroneous inpediantur, the latter word may appear in these manuscripts as beginning with inp-, imp-, or īp-, but since the variant spellings are of little importance, they are not reported. There are some Greek terms used by Augustine in the De musica.176 They have been printed in Greek letters in the old editions, but in fact the oldest manuscripts of the De musica are unanimous in offering Latin letters. This is also true as regards the transmission of most of Augustine’s other works in their oldest manuscript witnesses, and recently it has been argued that Augustine himself most probably wrote Greek terms in Latin letters even in cases in which he explicitly treats them as Greek.177 Thus, in the present edition all Greek terms will be printed in Latin letters. Modern punctuation that sometimes differs considerably from that of the old editions will be introduced to the Latin text.

|| 175 This form has led some scribes to read it as ad plaudentium at 6,I,1 and consequently to change the correct strepitu to strepitum. The error would hardly have occurred if the spelling in the exemplars they used had been applaudentium. 176 E.g.: Analogia (1,XII,23; 1,XII,24; 6,XVII,57), dicolon (4,XVII,36), periodos (4,XVII,36; 5,XIII,28; 6,X,27), phantasia and phantasmata (6,XI,32), saprophilos (6,XIII,38), tetracolon (4,XVII,36); tricolon (4,XVII,36). 177 Cf. PELTTARI, Writing of Greek, 463–468.

Introduction | 61

2.11.4 The designation of the dialogue’s interlocutors The manuscripts collated for the present edition offer the following systems of designation for the two interlocutors of the dialogue:178 Μ/Δ – C, G M/D – E, I, J, K, T, U, V, W, X, Ze,179 Zf A(u)g/Lic – A, D, F, H, N, Y, Yc A(u)g/Liq – B, L, Na, O, Q, R, Ye A/L – M180, Ya, Zc, Zb A/D – Yd, Zd M/L – S, Yf, Za It is clear that in the hyparchetype α the two interlocutors were designated as m(agister) and d(iscipulus), whereas ζ designated them as A(u)g(ustinus) and Lic(entius) (although there is some discrepancy in spelling, as many ζ-manuscripts give the second name as Liq[uentius]).181 ‛Mixed systems’ like M/L (found in S and its copies Yf and Za) or A/D (found in Yd and Zd) are restricted to late manuscripts and need not be discussed here. There is reason to suspect that neither the designation as magister/discipulus of α, nor the designation as Augustinus/Licentius of ζ goes back to Augustine himself. In the letter to Memorius dating from 408, which has already been quoted (see p. 3), the bishop of Hippo says: Difficillime quippe intelleguntur in eo [scil.: opusculo] quinque libri, si non adsit, q u i n o n s o l u m d is p u t a n t i u m p o s s i t s ep a r a r e p e r s o n a s uerum etiam pronuntiando ita sonare morulas syllabarum, ut eis exprimantur sensumque aurium feriant genera numerorum, maxime quia in quibusdam etiam silentiorum dimensa interualla miscentur, quae omnino sentiri nequeunt, nisi auditorem pronuntiator informet (epist. 101,3). The first part of this statement suggests that, in 408, Augustine’s copy of the De musica did not bear marks designating the interlocutors, at least in books 1–5.182 It is very doubtful that Augustine would have added these signs later, given that he deemed it rather unpleasant to concern himself too much with this early work then.

|| 178 P does not present any sigla at all. 179 In the manuscripts X and Ze, magister is sometimes replaced by Augustinus. 180 M has, in fact, Li, not L. 181 LE BŒUF, La tradition, 190 argues that the form Liquentius might originally have been due to the presence of an Irish scribe in a continental scriptorium. However this might be, the form Liquentius was regarded as strange already by some Carolingian scribes: On fol. 1v of B, at the beginning of book 1, a contemporary hand noted Licentius habuit nomen, non Liquentius, and the original spelling Liquentius was corrected to Licentius all through the text of this manuscript. 182 Note that according to HÖRMANN, CSEL 89, 1986, X sq. Augustine is very likely not to have included any marks of designation of the interlocutors in his dialogues Soliloquia and De quantitate animae.

62 | Augustini De musica

The system of designation as magister/discipulus could have been invented by a user who regarded Augustine’s De musica as a textbook on metrics. The system of designation as Augustinus/Licentius, on the other hand, could be the product of a reader who knew that Licentius actually appears as an interlocutor in some early writings of Augustine (De Academicis; De beata uita; De ordine), and that he once had asked Augustine for a copy of the De musica.183 This system seems to be older than the magister/discipulus system because the name of Licentius appears in the incipit of the De musica as found in most of the older manuscripts of both families, α and ζ.184 Given the lack of individual features of the second interlocutor in the De musica, it is hard to see why Augustine would have intended him to be identified with an actual person.185 It is true that the second interlocutor is once addressed as familiaris meus by the first interlocutor in a passage of the sixth book (6,II,2: tu, cum quo mihi nunc ratio est, familiaris meus). But it is here that the actual dialogue of the sixth book begins, after the rather extensive preface, the content of which is not completely in line with the end of the preceding fifth book, so some kind of reminder that this is a dialogue would seem necessary. In any case, even this passage gives no hint that the second interlocutor of the De musica should be identified with Licentius or with any other ‛real’ person. Therefore, and because of the fact that neither of the systems of designation of the interlocutors may go back to Augustine himself anyway, the present edition will continue to use the more general way of designating the speakers as magister (M) and discipulus (D), as it was done in the Maurist’s edition.

|| 183 See p. 53. For more information on Licentius cf. SHANZER, Licentius. 184 Of all the titles in the older manuscripts, the name of Licentius is absent only from B (incipit I liber de arte musica), from the fragmentary witness Paris, BNF lat. 6184 (Aurelii Augustini liber primus de musica incipit), and from the curious title the work bears in G (Aurei Augustini liber primus de arte musica que idem scolaris uocatur quia sub interrogatione et responsione magistri et discipuli). 185 PIZZANI, Il primo libro, 20sq. rightly observes that, in contrast to the De ordine, where the interlocutors are historical persons presented with “grande freschezza nella loro contingente umanità”, the two interlocutors of the De musica “quasi si esauriscono nel loro ruolo moderatamente dialettico come a voler vivacizzare con la forma dialogica quella che, nella sostanza, è un’expositio continua.” Very much the same point is made by BRENNAN, De musica, 276 (“Yet one must acknowledge that what is lacking in this disquisition are the personal touches that so animate the Cassiciacum dialogues De ordine and De Beata Vita”). EDELSTEIN, Musikanschauung, 68 n. 1 claims that the designation Licentius must be false, because this interlocutor is depicted in a completely different way to how Licentius is portrayed in other dialogues by Augustine, e.g. in the De beata uita and the Contra academicos, where he is “ein literarisch gebildeter und der Poesie leidenschaftlich ergebener Jüngling”, whereas in the De musica the second interlocutor admits that even the fundamental rules of poetry are unknown to him.

Bibliography ALEXANDER, D.C., The Biographical Significance of Augustine’s De musica, Studia Patristica 33 (1997), 3–10. ALFARIC, P., L’évolution intellectuelle de Saint Augustin, Paris 1918. AMERIO, F., Il ‘De musica’ di S. Agostino, Torino 1929. BARLOW, C.W., Codex Vaticanus Latinus 4929, Memoirs of the American Academy in Rome 15 (1938), 87–124. BECK, J.-W., Terentianus Maurus – Gedanken zur Datierung, Hermes 122 (1994), 220–252. BECKER, G., Catalogi bibliothecarum antiqui, Bonn 1885 (rep. Hildesheim 2003). BERNHARD, M., Überlieferung und Fortleben der antiken lateinischen Musiktheorie im Mittelalter, in: Geschichte der Musiktheorie, vol. 3: Rezeption des antiken Fachs im Mittelalter, ed. F. ZAMINER, Darmstadt 1990, 7–35. BETTETINI, M., Stato della questione e bibliografia ragionata sul dialogo De Musica di Sant’Agostino (1940–1990), Rivista di filosofia neo-scolastica 83 (1991), 430–469. BILLANOVICH, G., Ancora dall’antica Ravenna alle biblioteche umanistiche, Italia medievale e umanistica 36 (1993), 107–174. BISCHOFF, B., Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jahrhunderts, vol. 3: PaduaZwickau, Wiesbaden 2014. BRENNAN, B., Augustine’s De musica, Vigiliae Christianae 42 (1988), 267–281. CUTINO, M., Per una interpretazione della praefatio al VI libro del De musica di Agostino, Augustinianum 37 (1997), 147–164. CUTINO, M., Licentii carmen ad Augustinum: Introduzione, testo, traduzione e commento, Catania 2000. DEKKERS, E., La bibliothèque de Saint-Riquier au moyen age (VIIe–XIIe siècle), Bulletin trimestriel de la Société des antiquaires de Picardie 46 (1955/1956), 157–197. DOLBEAU, F., Supplementum to SIMPSON, Sedulius, Turnhout 1990 (CCCM 67). DORFBAUER, L.J., Ein Exzerpt aus Censorins De die natali (12,3–13,1) in einer karolingischen Sammlung von musiktheoretischen Texten, Hermes 145 (2017), forthcoming. DU ROY, O., L’intelligence de la foi en la Trinité selon Saint Augustin: Genèse de sa théologie trinitaire jusqu’en 391, Paris 1966. EDELSTEIN, H., Die Musikanschauung Augustins nach seiner Schrift "De musica", Ohlau 1929. ESPOSITO, M., Hiberno-Latin Manuscripts in the Libraries of Switzerland. Part I, Proceedings of the Royal Irish Academy. Section C: Archaeology, Celtic Studies, History, Linguistics, Literature 28 (1910), 62–95. FINAERT, G. – THONNARD, F.-J., Œuvres de Saint Augustin: La musique. De musica libri sex. Texte de l’édition bénédictine, introduction, traduction et notes, Paris 1947. GANZ, D., Corbie in the Carolingian Renaissance, Sigmaringen 1990. HADOT, I., Arts libéraux et philosophie dans la pensée antique, Paris 1984. HAUKE, H., Katalog der lateinischen Fragmente der Bayerischen Staatsbibliothek München, vol. 2: Clm 29315–29520, Wiesbaden 2001. HÄSE, A., Mittelalterliche Bücherverzeichnisse aus Kloster Lorsch, Wiesbaden 2002. HENTSCHEL, F., De musica, in: Augustinus Lexikon, vol. 4, ed. R. DODARO (et al.), Basel 2012, 130–137. HERMANOWICZ, E.T., Book Six of Augustine’s De musica and the Episcopal Embassies of 408, Augustinian Studies 35 (2004), 165–198. HOFFMANN, H., Bamberger Handschriften des 10. und des 11. Jahrhunderts, Hannover 1995. HOFFMANN, H., Italienische Handschriften in Deutschland, Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters 65 (2009), 29–82.

64 | Augustini De musica

HOLTE, R., Béatitude et sagesse. Saint Augustine et le problème de la fin de l’homme dans la philosophie ancienne, Paris 1962. HOLTZ, L., Le Parisinus Latinus 7530, synthèse cassinienne des arts libéraux, Studi medievali 16 (1975), 97–152. HOLTZ, L., Quelques aspects de la tradition et de la diffusion des Institutiones, in: Atti della settimana di studi su Flavio Magno Aurelio Cassiodoro, ed. S. LEANZA, Soveria Manelli 1986, 281–312. HÖRMANN, W. (ed.), Augustinus. Soliloquia, De inmortalitate animae, De quantitate animae, Wien 1986 (CSEL 89). HUGLO, M., Review of JACOBSSON, De musica, Scriptorium 57 (2003), 213*–214*. JACOBSSON, M., Aurelius Augustinus. De musica liber VI. A Critical Edition with a Translation and an Introduction, Stockholm, 2002. JAKOBI, R., Spicilegium, Filologia mediolatina 20 (2013), 312–322. KEIL, H., Grammatici Latini, vol 6: Scriptores artis metricae, Leipzig 1874. KELLER, A., Aurelius Augustinus und die Musik. Untersuchungen zu ‘De musica’ im Kontext seines Schrifttums, Würzburg 1993. KOLLER, H., Die Silbenquantitäten in Augustinus’ Büchern De musica, Museum Helveticum 38 (1981), 262–267. KUKULA, R.C., Die Mauriner Ausgabe des Augustinus. Ein Beitrag zur Geschichte der Literatur und der Kirche im Zeitalter Ludwigs XIV, vol. 3/2, Wien 1898. LACOMBE, G., Aristoteles latinus. Codices descripsit Georgius Lacombe in societatem operis adsumptis A. Birkenmajer … Vol. antecedens, pars posterior, Cambridge 1955. LE BŒUF, P., La tradition manuscrite du De musica de Saint Augustin et son influence sur la pensée et l’esthétique médiévales, Paris 1986 (Thèse pour le diplôme d’archiviste-paléographe, École nationale des chartes, unpubl.). LE BŒUF, P., Un commentaire d’inspiration érigénienne du ‘De musica’ de saint Augustin, Recherches augustiniennes 22 (1987), 243–316. LEHMANN, P., Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, vol. 1: Die Bistümer Konstanz und Chur, München 1918. LEITSCHUH, F. – FISCHER, H., Katalog der Handschriften der königlichen Bibliothek zu Bamberg, Wiesbaden 21966. LEONARDI, C., I codici di Marziano Capella (II), Aevum 34 (1960), 1–99 and 411–524. LOWE, E.A., Codices Latini antiquiores, vol. 7: Switzerland, Oxford 1956. MADEC, G., Jean Scot et ses auteurs: Annotations érigéniennes, Paris 1988. MAI, A., Praecepta artis musicae collecta ex libris sex Aurelii Augustini De Musica, Scriptorum veterum nova collectio …, vol. 3/3, Roma 1828, 116–134. MARROU, H.-I., Saint Augustin et la fin de la culture antique, Paris 41958. MILANESE, G., Tradizione varroniana e tradizioni grammaticali nei libri II-V del De musica di Agostino, Aevum Antiquum 2 (1989), 273–297. MILDE, W., Der Bibliothekskatalog des Klosters Murbach aus dem 9. Jahrhundert, Heidelberg 1968. MONTI, C.M., La cultura classica nei codici della Capitolare, in: Storia della chiesa di Ivrea dalle origini al XV secolo, ed. G. CRACCO – A. PIAZZA, Roma 1998, 567–582. MYNORS, R.A.B., Cassiodori Senatoris Institutiones, Oxford 21961. O’CONNELL, R.J., Art and the Christian Intelligence in St. Augustine, Cambridge/Mass. 1978. PASSALACQUA, M. – SMITH, L., Codices Boethiani. A Conspectus of Manuscripts of the Works of Boethius, vol. 3: Italy and the Vatican City, London u.a. 2001. PELTTARI, A., Approaches to the Writing of Greek in Late Antique Latin Texts, Greek, Roman, and Byzantine Studies 51 (2011), 461–482. PERLER, O. – MAIER, J.-L., Les voyages de Saint Augustin, Paris 1969.

Bibliography | 65

PHILLIPS, N. – HUGLO, M., Le De musica de saint Augustin et l’organisation de la durée musicale du IXe au XIIe siècles, Recherches augustiniennes 20 (1985), 117–131. PHILLIPS, N., Classical and Late Latin Sources for Ninth-Century Treatises on Music, in: Music Theory and its Sources: Antiquity and the Middle Ages, ed. A. BARBERA, Notre Dame 1990, 100–135. PIZZANI, U., L’enciclopedia Agostiniana e i suoi problemi, in: Congresso internazionale su S. Agostino nel XVI centenario della conversione, vol. 1, Roma 1987, 331–361. PIZZANI, U., Il primo libro, in: De musica di Agostino d’Ippona, ed. U. PIZZANI – G. MILANESE, Palermo 1990, 13–39. PIZZANI, U., Il sesto libro, in: De musica di Agostino d’Ippona, ed. U. PIZZANI – G. MILANESE, Palermo 1990, 63–86. PIZZANI, U., Il problema del male dal De ordine al De musica, in: Il mistero del male e la libertà possibile. Lettura dei Dialoghi di Agostino, ed. L. ALICI – R. PICCOLOMINI – R. PIERETTI, Roma 1994, 81–98. RAND, E.K., A Nest of Ancient Notae, Speculum 2 (1927), 160–176. RAND, E.K., Studies in the Script of Tours, vol. 1: A Survey of the Manuscripts of Tours, Cambridge, Mass. 1929. SANTAROSSA, G., Sedulius Scotus - Commentari agli accessus biblici, in: La trasmissione dei testi latini del medioevo, vol. 4, ed. P. CHIESA – L. CASTALDI, Firenze 2012, 475–480. SCHERRER, G., Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von St. Gallen, Halle 1875. SCULLY, E.R., De musica as the Guide to Understanding Augustine’s Trinitarian Numerology in the De Trinitate, Augustinian Studies 44 (2013), 93–116. SHANZER, D., Arcanum Varronis iter: Licentius’s Verse Epistle to Augustine, Revue des études augustiniennes 37 (1991), 110–143. SHANZER, D., Licentius, in: Augustinus Lexikon, vol. 3, ed. C. MAYER, Basel 2011, 985–987. SIMPSON, D., Sedulius Scottus. Collectaneum miscellaneum, Turnhout 1988 (CCCM 67). SLOAN, M.C., The Harmonious Organ of Sedulius Scottus: Introduction to his Collectaneum in Apostolum and Translation of its Prologue and Commentaries on Galatians and Ephesians, Berlin 2012. SUCKALE-REDLEFSEN, G., Katalog der illuminierten Handschriften der Staatsbibliothek Bamberg, vol. 1,1: Die Handschriften des 8. bis 11. Jahrhunderts. Texte, Wiesbaden 2004. TARQUINI, B.M., I codici grammaticali in scrittura beneventana, Monte Cassino 2002. TOSI, M., Il governo abbaziale di Gerberto a Bobbio, in: Gerberto. Scienza, storia e mito. Atti del Gerberti Symposium (Bobbio 25–27 luglio 1983), Bobbio 1985, 71–234. VECCHI, G., Praecepta artis musicae collecta ex libris Aurelii Augustini De musica post Angelum Maium novis collatis codicibus, Memorie dell’Accademia delle scienze dell’Istituto di Bologna. Classe di scienze morali 1 (1950), 91–153. VECCHI, G., Aurelii Augustini Praecepta artis musicae, Bologna 1986. VEZIN, J., Un nouveau manuscrit autographe d’Adémar de Chabannes, Bulletin de la Société nationale des antiquaires de France 1965, 44–52. VEZIN, J., Les scriptoria d’Angers au 11e siecle, Paris 1974. VON EUW, A. – PLOTZEK, J.M., Die Handschriften der Sammlung Ludwig, vol. 3, Köln 1982. VOSS, B.R., Der Dialog in der frühchristlichen Literatur, München 1970.

Conspectus siglorum codd.

consensus omnium codicum

α β γ δ

consensus C E G I J S W Y consensus C E S W Y consensus C E consensus S W Y

C E G I J S W Y

Valenciennes, Bibl. mun. 384, s. IXmed Vercelli, Bibl. cap. CXXXVIII, s. IX–X Ivrea, Bibl. cap. 52, s. XIin Oxford, Bodl. Lib. Douce 198, s. XII Assisi, Bibl. conv. 87, s. XIII (libros 1, 2 et 6 tantum continens) Paris, BNF lat. 16662, s. XIII Troyes, Bibl. mun. 801, s. XIII Città del Vaticano, Barb. lat. 510, s. XIII

ζ η ι

consensus A B D F H L M N Yc consensus D L N Yc consensus A F

A B D F H L M N Yc

Tours, Bibl. mun. 286, s. VIII–IX Paris, BNF lat. 13375, s. IX1/4 Paris, BNF lat. 7200, s. IXmed Angers, Bibl. mun. 486, s. XI Paris, BNF lat. 7231, s. XI1/3 Cambridge, Pembroke Coll. 135, s. XIII London, BL Royal 5.D.X, s. XIII London, BL Harl. 228, s. XII–XIII (libros 1–5 tantum continens) Città del Vaticano, Chig. A.VII.214, s. XIII–XIV

Na

Oxford, Bodl. Lib. Bodl. 136, s. XIII (librum sextum tantum continens)

Libri typis impressi edd. consensus omnium editionum e Editio Erasmi, Basileae 1529 l Editio theologorum Louaniensium, Antuerpiae 1577 m Editio monachorum S. Mauri, Parisiis 1836 (11679) PL Editio J. P. Migne, Parisiis 1845

Conspectus siglorum | 67

Abbreviationes et signa in apparatibus adhibita ac. ante correctionem add. addidit / addiderunt cf. confer del. delevit / deleverunt it. iteravit / iteraverunt litt. littera / litterae / litteram / litteras lnp. legi non potest mg. in margine om. omisit / omiserunt pc. post correctionem rell. reliqui sl. supra lineam spat. rel. spatio relicto tit. titulavit / titulaverunt tr. transposuit / transposuerunt uv. ut videtur vl. varia lectio x (exc. y) … […] †…† *

omnes codices familiae x excepto codice y verba talibus uncis inclusa supplenda videntur verba talibus uncis inclusa delenda videntur verba crucibus inclusa corrupta videntur in textu verbum coniectura restitutum, in apparatu lectionem fortasse meliorem designat

FPL4

Fragmenta poetarum Latinorum epicorum et lyricorum, ed. J. Blänsdorf, Berlin 42010. Grammatici Latini (7 vol.), ed. H. Keil, Leipzig 1855–1880. Grammaticae Romanae fragmenta, ed. H. Funaioli, Leipzig 1907.

GLK GRF

Liber primus (1.) Magister: ‘Modus’ qui pes est? Discipulus: Pyrrhichius. M. Quot temporum est? D. Duum. M. ‘Bonus’ qui pes est? D. Idem. M. Hoc est ergo ‘modus’ quod ‘bonus’? D. Non. M. Cur ergo idem? D. Quia idem in sono, in significatione aliud. M. Concedis ergo eundem sonum esse, cum dicimus ‘modus’ et ‘bonus’? D. Litterarum sono ista uideo discrepare, cetero autem paria esse. M. Quid? Cum enuntiamus ‘pone’ uerbum et ‘pone’ aduerbium, praeter id, quod significatio diuersa est, nihil tibi uidetur sonus distare? D. Distat omnino. M. Vnde distat, cum et iisdem temporibus utrumque et iisdem litteris constet? D. Eo distat, quod in diuersis locis habent acumen. M. Cuius tandem artis est ista dinoscere? D. A grammaticis haec audire soleo et ibi ea didici, sed utrum hoc eiusdem artis proprium sit an aliunde usurpatum nescio. M. Post ista uidebimus; nunc illud quaero, utrum, si tympanum uel chordam bis percuterem tam raptim et uelociter quam cum enuntiamus ‘modus’ aut ‘bonus’, agnosceres et ibi eadem tempora esse an non. D. Agnoscerem. M. Vocares ergo pedem pyrrhichium? 1,1 mŏdŭs 5 bŏnŭs 13 pōnĕ … pōnĕ Augustinus Licentius A; incipit I liber de arte musica B; in nomine trino diuino incipit liber primus Aureli Augustini episcopi cum Licentio habitus de musica arte feliciter C; Aurelii Augustini musicae cum Licentio incipit liber I D; Aureli Augustini de arte musica liber primus incipit habitus cum Licentio E; incipit dialogorum Augustini et Licentii de musica liber primus F; Aurei (sic) Augustini liber primus de arte musica que idem scolaris uocatur quia sub interrogatione et responsione magistri et discipuli G; dialogus incipit sancti Augustini cum Licentio discipulo suo de musica. hic liber est primus H 1,1 magister m; M α (exc. S Y); Augustinus (AG A; A F L) ζ (exc. D M) Y; om. rell. ‖ 2 discipulus (D I J W; Δ C G; DI e; DISCIP l) α (exc. S Y) edd.; Licentius (LIQVENTIVS B (ac.) N; LIC A D; liq L; LI M; L F S) δ (exc. W) ζ ‖ 4 duorum γ (ac. C) ‖ 6 idem] qui et modus add. A (sl.) G H I J edd. ‖ 9 ergo] non add. β ‖ 10 significatione sl. F | aliud] dauid B (ac.) ‖ 12 cetera J L Yc edd.; ceterae F; ceterum G; lnp. M 13 cum sl. F ‖ 14 sonus uidetur tr. A (ac.) B ‖ 16 constat e ‖ 17 distant η (exc. Yc) A (ac.) G Y e 18 ista sl. F | dignoscere edd. ‖ 20 sit proprium tr. J l m | an] aut e ‖ 21sq. bis percuterem] uis percutere δ (exc. Y) C I J ‖ 22 percuteres N e l | aut] et D F ‖ 23 tibi PL | eadem] ea C

PL 1081

I.

PL 1082

10 PL 1083

15

20

25

70 | Augustini De musica

30

35

40

45 II.

5

D. Vocarem. M. Nomen huius pedis a quo nisi a grammatico didicisti? D. Fateor. M. Ergo de omnibus huiusmodi sonis grammaticus iudicabit, an per te ipsum istos pulsus didicisti, sed nomen, quod imponeres, a grammatico audieras? D. Ita est. M. Et ausus es nomen, quod te grammatica docuit, transferre ad eandem rem, quam non pertinere ad grammaticam confiteris? D. Video non ob aliud pedi nomen impositum quam propter temporum dimensionem, quam ubicumque cognouero, eo transferre illud uocabulum cur non audeo? Sed etsi alia uocabula sunt imponenda, cum eiusdem dimensionis soni sunt, sed ad grammaticos tamen non pertinent, quid mihi est de nominibus laborare, cum res aperta sit? M. Nec ego id uolo, sed tamen, cum uideas innumerabilia genera sonorum, in quibus certae dimensiones obseruari possunt, quae genera fatemur grammaticae disciplinae non esse tribuenda, nonne censes esse aliam aliquam disciplinam, quae quidquid in huiusmodi uocibus sit numerosum artificiosumque contineat? D. Probabile mihi uidetur. M. Quod eius esse nomen aestimas? Nam opinor non tibi nouum esse omnipotentiam quandam canendi Musis solere concedi. D. Haec est, nisi fallor, illa, quae Musica nominatur. M. Et ego hanc esse existimo. (2.) Sed iam placet nobis de nomine minime laborare; modo inquiramus, si uidetur, quam diligentissime possumus, omnem huius, quaecumque est, disciplinae uim atque rationem. D. Inquiramus sane. Nam hoc totum, quidquid est, multum nosse desidero. M. Defini ergo musicam. D. Non audeo. M. Potes saltem definitionem meam probare? D. Experibor, si dixeris.

27 a2 sl. A ‖ 29 iudicauit B; indicauit F | an] tu add. D F ‖ 32 es] est E (ac.) | eandem] eam η (exc. D) B E G edd. ‖ 33 pertinete e ‖ 35 eo om. G e ‖ 36 sed1 om. A (ac.) B | alia] aliqua I J e l | sint ι C D I Y e l ‖ 37 pertinet β F M Yc e | quod E ‖ 40 fateamur D; sancimus L; sanctimus (uv.) N ‖ 42 sit uocibus tr. A (pc.) edd. ‖ 44 eius esse om. e l | nomen] ei add. e l | existimas B G L N edd. | nouum esse] nomen eius L N ‖ 45 concedi] illa add. D ‖ 46 D om. α (exc. G) D M l m; Δ G; LIQ N; DI e | nisi] si D (ac.) ‖ 47 M G; MA e; AU Y; AUG N; D (vel aliud interlocutoris siglum indicans Discipulum vel Licentium) rell. | existimo] M (vel aliud interlocutoris siglum indicans Magistrum vel Augustinum) add. α (exc. G Y) D m; AG add. A (sl.) 1sq. laborare] AUG add. B L M Yc; AG add. A (ac.); A add. F H ‖ 4 nosse om. S 2,1 nobis sl. A ‖ 5 define E

lib. 1,I,1 – II,3 | 71

M. Musica est scientia bene modulandi. An tibi non uidetur? D. Videretur fortasse, si mihi liqueret, quid sit ipsa modulatio. M. Numquidnam hoc uerbum, quod modulari dicitur, aut numquam audisti aut uspiam nisi in eo, quod ad cantandum saltandumque pertineret? D. Ita est quidem, sed, quia uideo modulari a modo esse dictum, cum in omnibus bene factis modus seruandus sit et multa etiam in canendo ac saltando, quamuis delectent, uilissima sint, uolo plenissime accipere, quid sit prorsus ipsa modulatio, quo uno paene uerbo tantae disciplinae definitio continetur. Non enim tale aliquid hic discendum est, quale quilibet cantatores histrionesque nouerunt. M. Illud superius, quod in omnibus etiam praeter musicam factis modus seruandus est et tamen in musica modulatio dicitur, non te moueat, nisi forte ignoras dictionem oratoris proprie nominari. D. Non ignoro; sed quorsum istuc? M. Quia et puer tuus quamlibet impolitissimus et rusticissimus, cum uel uno uerbo interroganti tibi respondet, fateris eum aliquid dicere? D. Fateor. M. Ergo et ille orator est? D. Non. M. Non igitur dictione usus est, cum aliquid dixerit, quamuis dictionem a dicendo dictam esse fateamur. D. Concedo; sed et hoc, quo pertineat, requiro. M. Ad id scilicet, ut intellegas modulationem posse ad solam musicam pertinere, quamuis modus, unde flexum uerbum est, possit etiam in aliis rebus esse, quemadmodum dictio proprie tribuitur oratoribus, quamuis dicat aliquid omnis, qui loquitur, et a dicendo dictio nominata sit. D. Iam intellego. (3.) M. Illud ergo, quod abs te postea dictum est, multa esse in canendo et saltando uilia, in quibus si modulationis nomen accipimus, paene diuina ista disciplina uilescit, cautissime omnino abs te animaduersum est. Itaque discutiamus primum, quid sit ‘modulari’, deinde, quid sit ‘bene modulari’: Non enim frustra est

2,9 musica … modulandi] cf. e.g. Cens. 10,3 (Igitur musica est scientia bene modulandi; haec definitio fortasse Varroniana saepe apud scriptores musicae artis legitur)

10 liquesceret β (exc. Y) A J e | ista B ‖ 11 umquam Y e l ‖ 12 saltandumque om. D; saltandumue m ‖ 14 bene] p(a)ene α (exc. G J) A D e l | modis ι (ac. A) | cantendo B (cantando pc.) ‖ 15 prorsus sit tr. edd. ‖ 16 contenitur A (ac.) ‖ 17 cantores D I N S edd. ‖ 18 M om. B C I ‖ 19 et sl. A | dicitur] Aug add. B; M add. γ | ignores e ‖ 21 quorum E (ac.) | istoc J Yc; istud η (exc. Yc) I S; isthoc uv. A (pc.) ‖ 22 et1] est C D ‖ 23 interrogandi D (ac.) | respondit A (ac.); responderet γ (ac. C) ‖ 26 D non om. B ‖ 33 discendo PL 3,1 M om. C | multa] enim add. F ‖ 3 uilescit] M add. C | itaque] ita F ‖ 4 primum] prius B | quid1 … deinde om. B; mg. F

10

15 PL 1084

20

25

30

72 | Augustini De musica

5 definitioni additum. Postremo etiam quod ibi ‘scientia’ posita est, non est contem-

10

15

20

25

30

nendum; nam his tribus, nisi fallor, definitio illa perfecta est. D. Ita fiat. M. Igitur quoniam fatemur modulationem a modo esse nominatam, numquidnam tibi uidetur metuendum, ne aut excedatur modus aut non impleatur nisi in rebus, quae motu aliquo fiunt? An si nihil moueatur, possumus formidare, ne praeter modum aliquid fiat? D. Nullo pacto. M. Ergo modulatio non incongrue dicitur mouendi quaedam peritia uel certe qua fit, ut bene aliquid moueatur. Non enim possumus dicere bene moueri aliquid, si modum non seruet. D. Non possumus quidem, sed necesse erit rursus istam modulationem in omnibus bene factis intellegere. Nihil quippe nisi bene mouendo bene fieri uideo. M. Quid? Si forte ista omnia per musicam fiunt, quamuis modulationis nomen in cuiuscemodi organis magis tritum sit, neque immerito? Nam credo uideri tibi aliud esse tornatum aliquid ligneum uel argenteum uel cuiuscumque materiae, aliud autem ipsum motum artificis, cum illa tornantur. D. Assentior multum differre. M. Numquidnam ergo ipse motus propter se appetitur et non propter id, quod uult esse tornatum? D. Manifestum est. M. Quid? Si membra non ob aliud moueret, nisi ut pulchre ac decore mouerentur, eum facere aliud nisi saltare diceremus? D. Ita uideretur. M. Quando ergo censes aliquam rem praestare et quasi dominari? Cum propter se ipsam an cum propter aliud appetitur? D. Quis negat, cum propter se ipsam? M. Repete nunc illud superius, quod de modulatione diximus – nam ita eam posueramus quasi quandam mouendi esse peritiam – et uide, ubi magis habere sedem debeat hoc nomen, in eo motu, qui uelut liber est, id est per se ipse appetitur

5 postremo mg. A ‖ 6 est] sit A ‖ 9 excidatur C (ac.); cedatur F (ac.) ‖ 10 an] aut I S Yc edd. 13 quaedam] quidem A ‖ 14 aliquid bene tr. F | moueatur] DI add. e ‖ 15 seruat edd. ‖ 16 D] MA e ‖ 17 bene1] bonis B (sl.) | intellegere] DI add. e | fieri uideo mouendo bene tr. B ‖ 18 quid] quod E (ac.) | forte] fortasse F | forte ista] fortasse B | fiant Yc edd. ‖ 19 huiuscemodi D; eiuscemodi e l magis sl. F | nec edd. | uidere A (ac.) ‖ 20 ornatum A (ac.) J | cuiusce B L N m; cuiusque F G J ‖ 21 ipsum motum F N m; ipse motus rell. | artificis] uel quo add. D | illa] ipsa A H I J e l; illud Yc | tornantur B D G L Y edd.; ornatur J; tornatur rell. ‖ 22 deferre B ‖ 23 numquid non A ‖ 27 eum] tum add. γ (sl. C) | aliquid A B G H L N e l ‖ 28 uidetur F G J M edd. ‖ 29 dominari] an add. D ‖ 30 aliud appetitur an cum propter se ipsam tr. B | an] aut add. E | cum om. e ‖ 31 D om. l ‖ 32 nam] cum add. δ (exc. Y) A E H I J M Yc e l; si cum C (ac.) | eam ita tr. B | eam sl. A ‖ 33 posuerimus e | et del. A C; om. β (exc. Y) H J Yc e l | ubi] utrum δ (exc. Y) C (pc.) H I J e l ‖ 34 est2] qui add. F ‖ 34sq. per … per] propter … propter A (vl.) H I J edd.

lib. 1,II,3 – III,4 | 73

et per se ipse delectat, an in eo, qui seruit quodammodo; nam quasi seruiunt omnia, quae non sibi sunt sed ad aliud aliquid referuntur. D. In eo scilicet, qui propter se appetitur. M. Ergo scientiam modulandi iam probabile est esse scientiam bene mouendi, ita ut motus per se ipse appetatur atque ob hoc per se ipse delectet. D. Probabile sane. (4.) M. Cur ergo additum est ‘bene’, cum iam ipsa modulatio, nisi bene moueatur, esse non possit? D. Nescio et quemadmodum mihi ereptum sit ignoro; nam hoc requirendum animo haeserat. M. Poterat omnino nulla de hoc uerbo controuersia fieri, ut iam musicam – sublato eo, quod positum est, ‘bene’ – tantum scientiam modulandi definiremus. Quis enim ferat, si enodare totum ita uelis: Musica est scientia bene mouendi; sed quia bene moueri iam dici potest quidquid numerose seruatis temporum atque interuallorum dimensionibus mouetur – ita enim delectat et ob hoc modulatio non incongrue iam uocatur –, fieri potest, ut ista numerositas atque dimensio delectet, quando non opus est, ut, si quis suauissime canens et pulchre saltans uelit eo ipso lasciuire, cum res seueritatem desiderat, non bene utique modulatione utitur, id est ea motione, quae iam bona ex eo, quia numerosa est, dici potest, male ille, id est incongruenter, utitur. Vnde aliud est modulari, aliud bene modulari. Nam modulatio ad quemuis cantatorem, tantum qui non erret in illis dimensionibus uocum ac sonorum, bona uero modulatio ad hanc liberalem disciplinam, id est ad musicam, pertinere arbitranda est. Quod si nec illa tibi bona motio uidetur ex eo, quia inepta est, quamuis artificiose numerosam esse fateare, teneamus illud nostrum, quod ubique

4,14–6,31 nam … imitatio] cf. Aug. ord. 2,19,49 (Deinde quis bonus cantator, etiamsi musicae sit imperitus, non ipso sensu naturali et rhythmum et melos perceptum memoria custodiat in canendo, quo quid fieri numerosius potest? Hoc nescit indoctus, sed tamen facit operante natura. Quando autem melior et pecoribus praeponendus? Quando nouit, quod faciat) 35 nam modo quodam tr. F | quasi om. B F ‖ 36 ad sl. D | aliud om. B | aliquid aliud tr. I L N edd. referentur D (ac.); feruntur uv. E ‖ 39 ipse1 om. B | per2] propter A (vl.) 4,1 iam om. D | bene2 om. B ‖ 2 posset A (ac.) ‖ 3 ereptum] repertum C (vl.); exemptum e | hoc] id B ‖ 5 nulla] non ulla D ‖ 6 definiremus] D add. I S l m; DI add. e ‖ 7 enim] non add. F | totum] tantum C (ac.) | uelis] M add. I S l m | bene om. B (spat. rel.) | mouendi] MA add. e ‖ 8 iam bene moueri tr. C | numerose seruatis B (numero ac.) D (numero) F H m; numerositatis α (exc. Y) A H e l; numerosis Y; numerositatis seruatis (et add. M) M Yc; quae add. D E G e | seruatis] seruatisque D ‖ 9 ita B F G; iam rell. ‖ 10 fieri] autem add. α F H M Yc edd. ‖ 11 uelit] uelut C (ac.) ‖ 12 utique] numerosa add. edd. ‖ 12sq. motione] modulatione F (ac.) ‖ 13 quia] quod F | potest] qua add. A (spat. rel.) B D; quam add. F; sed add. J ‖ 14 modulari2] molari A (ac.) ‖ 15 cantaorem A (ac.); cantorem F I (pc.) M N Y Yc edd. | erret] esset A (pc.) ‖ 17 arbitrandum B | nec] non A | illa] illud B | bona tibi tr. edd. | motio] otio C (ac.); modulatio E F ‖ 18 fateare ζ (exc. A H N; pc. B) Y m; fatere B (ac.); fatear β (exc. Y; fateat ac. W) A H I e l; fateor G; fateamur J | nostrum] nouissimum I e (nostrum et notissimum vl.); notissimum l (nostrum vl.)

PL 1085

40 III.

5

10

15

74 | Augustini De musica

seruandum est, ne certamen uerbi re satis elucente nos torqueat, nihilque curemus, 20 utrum musica modulandi an bene modulandi scientia describatur.

IV.

5

10

15 PL 1086

20

25

D. Amo quidem rixas uerborum praeterire atque contemnere; non mihi tamen displicet ista distinctio. (5.) M. Restat, ut quaeramus, cur sit in definitione scientia. D. Ita fiat; nam hoc flagitare ordinem memini. M. Responde igitur, utrum tibi uideatur bene modulari uocem luscinia uerna parte anni. Nam et numerosus est et suauissimus ille cantus et, nisi fallor, tempori congruit. D. Videtur omnino. M. Numquidnam liberalis huius disciplinae perita est? D. Non. M. Vides igitur nomen scientiae definitioni pernecessarium. D. Video prorsus. M. Dic mihi ergo, quaeso te, nonne tales tibi omnes uidentur, qualis illa luscinia est, qui sensu quodam ducti bene canunt, hoc est numerose id faciunt ac suauiter, quamuis interrogati de ipsis numeris uel de interuallis acutarum grauiumque uocum respondere non possint? D. Simillimos eos puto. M. Quid? Hi, qui illos sine ista scientia libenter audiunt, cum uideamus elephantos, ursos aliaque nonnulla genera bestiarum ad cantus moueri auesque ipsas delectari suis uocibus – non enim nullo extra proposito commodo tam impense id agerent sine quadam libidine – nonne pecoribus comparandi sunt? D. Censeo, sed paene in omne genus humanum tendit haec contumelia. M. Non est, quod putas. Nam magni uiri, etsi musicam nesciunt, aut congruere plebi uolunt, quae non multum a pecoribus distat et cuius ingens est numerus, quod modestissime ac prudentissime faciunt (sed de hoc disserendi nunc locus non est), aut post magnas curas relaxandi et reparandi animi gratia moderatissime ab his aliquid uoluptatis assumitur. Quam interdum sic capere modestissimum est, ab ea uero capi uel interdum turpe atque indecorum est. (6.) Sed quid tibi uidentur, qui uel tibiis canunt uel cithara atque huiusmodi instrumentis – numquidnam possunt lusciniae comparari? D. Non.

19 ne] non A e; nec F G (sl.) H I W Yc ‖ 20 discribatur A ‖ 21 uerborum rixas tr. F | tamen mihi tr. edd. ‖ 22 illa δ (exc. S) η (exc. N) E G J M e 5,2 D om. D F | ita sl. C; om. B ‖ 3‒11 lucinia … lucinia e ‖ 4 numerus C | tempore A (ac.) ‖ 7 peritia γ (ac. C) A; peritita B ‖ 12 ac suauiter sl. B ‖ 14 possunt G M Yc e ‖ 16 hi] ii l m ‖ 18 posito δ (exc. Y) C (pc.) H I (pc.) J e l | cum modo C ‖ 22 nolunt e | distant C (ac.) | ingentis B (ac.) ‖ 23 moderatissime E | faciunt ac prudentissime tr. B | pudentissime W | nunc disserendi tr. edd. | locus] tempus H ‖ 24 post] propter e | et] ac l m | animum D | his] iis l m ‖ 25 assumunt N e (vl.) l 26 uel del. B 6,1 uidetur δ (exc. Y; pc. W) E G J M Yc edd. ‖ 2 strumentis (quod dehinc non indicabo) I

lib. 1,III,4 – IV,6 | 75

M. Quid igitur distant? D. Quod in istis artem quandam esse uideo, in illa uero solam naturam. M. Verisimile dicis; sed ars tibi uidetur ista esse dicenda, etiamsi quadam imitatione id faciunt? D. Cur non? Nam uideo tantum ualere in artibus imitationem, ut ea sublata omnes paene perimantur. Praebent enim se magistri ad imitandum, et hoc ipsum est, quod uocant docere. M. Videtur tibi ars ratio esse quaedam et hi, qui arte utuntur, ratione uti, an aliter putas? D. Videtur. M. Quisquis igitur ratione uti non potest, arte non utitur? D. Et hoc concedo. M. Censesne muta animalia, quae etiam irrationalia dicuntur, uti posse ratione? D. Nullo modo. M. Aut igitur picas et psittacos et coruos rationalia dicturus es animalia aut imitationem nomine artis temere uocasti. Videmus enim has aues et multa canere ac sonare humano quodam usu et nonnisi imitando facere, nisi tu aliter credis. D. Quomodo hoc confeceris et quantum contra responsionem meam ualeat, nondum plane intellego. M. Quaesieram ex te, utrum citharistas et tibicines et huiusmodi aliud genus hominum artem diceres habere, etiamsi id, quod in canendo faciunt, imitatione assecuti sunt. Dixisti esse artem tantumque id ualere affirmasti, ut omnes tibi paene artes periclitari uiderentur imitatione sublata. Ex quo iam colligi potest omnem, qui imitando assequitur aliquid, arte uti, etiamsi forte non omnis, qui arte utitur, imitando eam perceperit. At si omnis imitatio ars est et ars omnis ratio, omnis imitatio ratio; ratione autem non utitur irrationale animal, non igitur habet artem, habet autem imitationem, non est igitur ars imitatio. D. Ego multas artes imitatione constare dixi, non ipsam imitationem artem uocaui. M. Quae igitur artes imitatione constant, non eas censes constare ratione? D. Immo utroque puto eas constare. M. Nihil repugno, sed scientiam in quo ponis, in ratione an in imitatione? D. Et hoc in utroque. M. Ergo scientiam illis auibus dabis, quibus imitationem non adimis? 5 quid] qui A ‖ 6 esse sl. F ‖ 7 ista om. e l | esse ista tr. D F; esse in ista E | esse om. e ‖ 12 hi] ii l m; ei δ (exc. Y) I; illi J ‖ 17 irrationabilia F (ac.) ‖ 19 picos B | pisittacos D (ac.) | rationalia] esse add. A (sl.) edd. ‖ 20 artis nomine tr. B F | aues] habes A (ac.) ‖ 20sq. ac sonare om. B ‖ 21 quodam humano tr. edd. ‖ 22 conficeris B; confiteris C (ac.) ‖ 24 quaesiueram A (pc.) H I J edd. 26 paene tibi tr. F edd. ‖ 28 etiamsi] etsi e l ‖ 29 perciperit A (ac.) B; perceperis uv. E | at] aut α (exc. G J) A B M Yc e l ‖ 30 ratio sl. A | non1 om. E | irrationabile β (exc. E; pc. C) J | habet1] haberet C (ac.) 31 est sl. A; om. B F ‖ 32 ego] ergo γ (ac. C) ‖ 34 ratione constare tr. A (pc.) I edd. ‖ 35 utroque] utrimque C ‖ 36 in3 om. ι B G H I e l

5

10

15

20

25

30

35

76 | Augustini De musica

PL 1087

D. Non dabo; ita enim dixi in utroque esse scientiam, ut in sola imitatione esse

40 non possit.

45

5

10

15

M. Quid? In sola ratione uidetur tibi esse posse? D. Videtur. M. Aliud igitur putas esse artem, aliud scientiam. Siquidem scientia et in sola ratione potest esse, ars autem rationi iungit imitationem. D. Non uideo esse consequens. Non enim omnes, sed multas artes dixeram simul ratione atque imitatione constare. M. Quid? Scientiam uocabisne etiam illam, quae his duobus simul constat, an ei solam partem rationis attribues? D. Quid enim me prohibet uocare scientiam, cum rationi adiungitur imitatio? (7.) M. Quoniam nunc agimus de citharista et tibicine, id est de musicis rebus, uolo mihi dicas, utrum corpori tribuendum sit, id est obtemperationi cuidam corporis, si quid isti homines imitatione faciunt. D. Ego istam et animo simul et corpori tribuendam puto, quamquam idipsum uerbum satis proprie abs te positum est, quod obtemperationem corporis appellasti; non enim obtemperare nisi animo potest. M. Video te cautissime imitationem non soli corpori uoluisse concedere. Sed numquid scientiam negabis ad solum animum pertinere? D. Quis hoc negauerit? M. Nullo modo igitur scientiam in sonis neruorum et tibiarum simul et rationi et imitationi tribuere sineris. Illa enim imitatio non est, ut confessus es, sine corpore, scientiam uero solius animi esse dixisti. D. Ex his quidem, quae tibi concessi, fateor hoc esse confectum; sed quid ad rem? Habebit enim et tibicen scientiam in animo. Neque enim, cum ei accedit imitatio, quam sine corpore dedi esse non posse, adimet illud, quod animo amplectitur. M. Non adimet quidem nec ego affirmo eos, a quibus organa ista tractantur, omnes carere scientia, sed non habere omnes dico. Istam enim ad hoc uoluimus quaestionem, ut intellegamus, si possumus, quam recte sit scientia in illa definitione musicae posita, quam si omnes tibicines et fidicines et id genus alii quilibet habent, nihil ista disciplina puto esse uilius, nihil abiectius. (8.) Sed attende quam diligen-

44 esse potest tr. I edd. ‖ 47 uocabisne] uobisne A (ac.) | illam sl. F | ei] eis I ‖ 48 solum A (ac.) B 49 ratione A (ac.) B (ac.) | adiungetur A (ac.) 7,1 M om. B | rebus] Aug add. A (spat. rel.) B ‖ 4 D] Δ C (sl.) | ego] ergo D (ac.) ‖ 5 satis sl. F | improprie e ‖ 6 enim om. C | obtemperari D (pc.) F ‖ 7 cautissime] acutissime A I e (vl.) l ‖ 8 pertenire A ‖ 10 neruorum] uerborum α (exc. G Y; vl. I) A D H; uel uerborum add. Yc ‖ 11 imitatione B (ac.) sineris] Δ add. C (ac.) ‖ 13 his] iis l m | concessi] concesses si B ‖ 14 habet A (pc.) C (pc.) | et sl. A ei] eo W | accidit ι (ac. F) D I ‖ 15 amplectatur A (pc.) ‖ 16 quidem] M add. C | nec] non A; enim add. e l; om. E ‖ 17 omnes1 sl. F | carere] canere D | scientiam A (ac.) | dico om. A (pc.) I S | hoc] huc F | uolumus A (ac.) ‖ 18 possimus B (pc.) | recta B (ac.) ‖ 19 si] et e | omnes om. e l | habent] DI add. e ‖ 20 abiectius] MA add. e

lib. 1,IV,6 – IV,8 | 77

tissime, ut, quod diu iam molimur, appareat. Certe enim iam mihi dedisti in solo animo habitare scientiam. D. Quidni dederim? M. Quid? Sensum aurium animone an corpori an utrique concedis? D. Vtrique. M. Quid memoriam? D. Animo puto esse tribuendam. Non enim si per sensus percipimus aliquid, quod memoriae commendamus, ideo in corpore memoria esse putanda est. M. Magna fortasse ista quaestio est neque huic opportuna sermoni. Sed quod proposito sat est, puto te negare non posse bestias habere memoriam. Nam et nidos post annum reuisunt hirundines, et de capellis uerissime dictum est: Atque ipsae memores redeunt in tecta capellae. Et canis heroem dominum iam suis hominibus oblitum recognouisse praedicatur. Et innumerabilia, si uelimus, animaduertere possumus, quibus id, quod dico, manifestum est. D. Nec ego istud nego et, quid te adiuuet, uehementer exspecto. M. Quid putas, nisi quod scientiam qui soli animo tribuit eamque omnibus irrationalibus animantibus adimit neque in sensu eam neque in memoria (nam illud non est sine corpore et utrumque etiam in bestia est), sed in solo intellectu collocauit? D. Et hoc exspecto, quid te adiuuet. M. Nihil aliud, nisi omnes, qui sensum sequuntur et, quod in eo delectat, commendant memoriae atque secundum id corpus mouentes uim quandam imitationis adiungunt, non eos habere scientiam, quamuis perite ac docte multa facere uideantur, si rem ipsam, quam profitentur aut exhibent, intellectus puritate ac ueritate non teneant. At si tales esse istos theatricos operarios ratio demonstrauerit, nihil erit, ut opinor, cur dubites eis negare scientiam et ob hoc musicam, quae scientia modulandi est, nequaquam concedere. D. Explica hoc; uideamus quale sit. 8,11–16 bestias … est] cf. e.g. Aug. conf. 10,17,26 (Habent enim memoriam et pecora et aues; alioquin non cubilia nidosue repeterent…; talia saepius apud Augustinum leguntur) 13 Verg. georg. 3,316 (…in tecta suosque) 14 et … praedicatur] adludit nempe ad Homer. Od. 17,291–304, quod exemplum Augustinus etiam in quant. anim. 26,50 profert 8,2 iam1 om. l | appareat] eluceat F (vl.) ‖ 3 animo] modo D (ac.) ‖ 7 quid] Δ add. C (ac.) ‖ 8 tribuendam] M add. C (ac.) | census B ‖ 10 est ista quaestio tr. F | sermoni] M add. C (ac.) ‖ 11 sat om. M N | te] de D (ac.) ‖ 12 capillis D ‖ 13 redeant B | capellae sl. C ‖ 14 canes H; cliens add. G heroem B D G I (pc.) l m; horre Yc; cruenti I (ac.); seruant H; seruantes J; om. e; *(h)eroen rell. | praedicantur H I J ‖ 15 possimus C e l ‖ 17 nec] non I e l ‖ 18sq. irrationabilibus δ (exc. Y) ι D G H I J Yc e l ‖ 19 memoriam A (ac.) C (ac.) ‖ 20 etiam] et E F ‖ 20sq. collocabit ι (ac. A) ‖ 22 adiubet A (ac.) C (ac.) ‖ 23 sensus β | in eo sl. C ‖ 23sq. memoriae commendant tr. A (pc.) I J edd. ‖ 25 ac] et F ‖ 27 at] aut B; ac E | demonstrauerit J Yc edd.; demonstrauit α (exc. J Y) A (pc.) B H N; demonstrabit D F M Y; demonstrabis A (ac.); demonstrent L ‖ 28 scientiam D (ac.) ‖ 28sq. modulanda B (ac.)

5

10

15

PL 1088 20

25

30

78 | Augustini De musica

5

10

15

20

25

30

(9.) M. Mobilitatem digitorum celeriorem uel pigriorem credo te non scientiae sed usui dare. D. Cur ita credis? M. Quia superius soli animo scientiam tribuebas, hoc autem quamquam imperante animo tamen esse corporis uides. D. Sed cum sciens animus hoc imperet corpori, magis hoc scienti animo quam seruientibus membris tribuendum puto. M. Nonne censes posse fieri, ut unus alium scientia praecedat, cum ille imperitior multo facilius et expeditius digitos moueat? D. Censeo. M. At si motus celer et expeditior digitorum scientiae tribuendus esset, tanto in eo quisque excelleret, quanto esset scientior. D. Concedo. M. Attende etiam istuc. Nam opinor nonnumquam te animaduertisse fabros uel huiuscemodi opifices ascia siue securi eundem locum feriendo repetere et non alio quam eo, quo intendit animus, ictum perducere; quod nos tentantes cum assequi nequimus, ab eis saepe irridemur. D. Est ita, ut dicis. M. Ergo cum id nos facere non ualemus, numquidnam ignoramus, quid feriri debeat uel quantum debeat amputari? D. Saepe ignoramus, saepe scimus. M. Fac ergo aliquem nosse omnia, quae fabri facere debeant, et perfecte nosse, minus tamen ualere in opere, sed eisdem ipsis, qui facillime operantur, multa dictare sollertius quam illi per se iudicare possent; an id usu euenire negas? D. Non nego. M. Non solum igitur mouendi celeritas atque facilitas, sed etiam motionis modus ipse in membris usui potius quam scientiae tribuendus est. Nam si aliter esset, eo quisque manibus melius uteretur, quo esset peritior; quod licet ad tibias citharasue referamus, ne, quod ibi digiti atque articuli faciunt, quia difficile nobis est, scientia potius quam usu et sedula imitatione ac meditatione fieri putemus. D. Non queo resistere; nam et medicos audire soleo doctissimos uiros saepe in secandis uel quoquo modo comprimendis membris in eo, quod manu ac ferro fiat, ab

9,3 ita om. B L N; id add. δ (exc. Y) A B C G H I (sl.) L N | credis] id add. edd. ‖ 6 D] Δ C (sl.); om. B D M Y | imperat A (pc.) I J edd. ‖ 8 M sl. C; AG A (sl.); om. B D M Y ‖ 12 quisquam A; quisquamque E 14 etiam sl. C; om. E | istud A (pc.) I L N S edd.; istoc J | numquam E | aduertisse A (vl.) B D ‖ 15 huiusmodi Yc l m | ascea A (ac.); oscia B | loco E ‖ 16 ictum] actum D (ac.) ‖ 18 ita est tr. A (pc.) I edd. | ita om. D ‖ 19 nos id tr. F | ualeamus δ (exc. Y) A (ac.) C (ac.) G H Yc e l | numquid edd. | feriri] fieri B (ac.) F G (ac.) ‖ 20 debeat2 om. D ‖ 23 in opere sl. A ‖ 24 illi] ille A (ac.); illis D (ac.) | iudicare] indicare l | iudicare possent] iudicarent C (ac.) | possint D | id sl. A; om. B ‖ 26 igitur solum tr. edd. | motationis E ‖ 27 usui sl. A | esset] et add. B ‖ 28 quisque] quiquam E ‖ 29 est sl. B ‖ 30 potius quam] potiusque A | usui B ‖ 31 resistere] M add. C (ac.) ‖ 32 secundis A (ac.) | quoquo] quo B (ac.) | modo] in add. E | fit B (pc.)

lib. 1,IV,9 – V,10 | 79

imperitioribus antecedi, quod genus curandi chirurgiam nominant, quo uocabulo satis significatur operaria quaedam in manibus medendi consuetudo. Perge itaque ad cetera et iam istam confice quaestionem. (10.) M. Illud restat, ut opinor, ut inueniamus, si possumus, has ipsas, quae nobis perplacent, manus, ut illius usus potentes essent, non continuo scientiam, sed sensum ac memoriam secutas, ne forte mihi dicas fieri quidem posse, ut scientia sine usu sit, et maior plerumque quam est in eis, qui usu excellunt, sed tamen etiam illos ad usum tantum non potuisse sine ulla scientia peruenire. D. Aggredere, nam ita deberi manifestum est. M. Numquamne huiusmodi histriones audisti studiosius? D. Plus fortasse quam uellem. M. Vnde fieri putas, ut imperita multitudo explodat saepe tibicinem nugatorios sonos efferentem rursumque plaudat bene canenti et prorsus, quanto suauius canitur, tanto amplius et studiosius moueatur? Numquidnam id a uulgo per artem musicam fieri credendum est? D. Non. M. Quid igitur? D. Natura id fieri puto, quae omnibus dedit sensum audiendi, quo ista iudicantur. M. Recte putas. Sed iam etiam illud uide, utrum et tibicen ipse hoc sensu praeditus sit. Quod si ita est, potest eius sequens iudicium mouere digitos, cum tibias inflauerit et, quod satis commode pro arbitrio sonuerit, id notare ac mandare memoriae atque id repetendo consuefacere digitos eo ferri sine ulla trepidatione et errore, siue ab alio accipiat id, quod cantet, siue ipse inueniat illa, de qua dictum est, ducente atque approbante natura. Ita, cum sensum memoria et articuli memoriam sequuntur usu iam edomiti atque praeparati, canit, cum uult, tanto melius atque iucundius, quanto illis omnibus praestat, quae superius ratio docuit cum bestiis nos habere

10,9–16 unde … iudicantur] cf. Cic. orat. 173 (In uersu quidem theatra tota exclamant, si fuit una syllaba aut breuior aut longior; nec uero multitudo pedes nouit nec ullos numeros tenet nec illud, quod offendit, aut curat aut, in quo offendit, intellegit. Et tamen omnium longitudinum et breuitatum in sonis sicut acutarum grauiumque uocum iudicium ipsa natura in auribus nostris conlocauit)

34 consuetudo] Δ add. C (ac.) 10,1 ut1 sl. A | ipsas] artes add. δ (exc. Y) A (sl.) C (mg.) H (sl.) I (sl.) J Yc edd. ‖ 2 perplacent manus] per manus placent A (vl.) G H I J M W edd.; placent per manus S | placent ut manus Yc | ut sl. A ‖ 3 ne] nisi D (pc.) | scientiam E ‖ 4 illos] illo PL ‖ 6 ita] ista B C (ac.) F G M Y; ista add. E W ‖ 8 D om. α (exc. E Y); et e l | quam] unde (unum J) add. α (exc. G Y) | uelle α (exc. S Y) A ‖ 9 M om. α (exc. Y) e l unde om. α (exc. G Y) | saepe mg. F ‖ 10 efferentem B l m; afferentem vel adferentem rell. ‖ 11 artem] partem B (ac.) ‖ 14 igitur] agitur S ‖ 15 quae] quod A B D I ‖ 17 ipse del. B ‖ 18 sequens eius tr. F | consequens E ‖ 19 quod sl. A | sonauerit C (ac.) ‖ 20 atque] ad qui A (ac.); quae B 21 ille A (ac.) ‖ 22 probante B E | ita] itaque edd. | sensus E ‖ 24 illius A (ac.)

PL 1089 V.

5

10

15

20

80 | Augustini De musica

25 communia, appetitum scilicet imitandi, sensum atque memoriam. Nisi quid habes

VI.

5

10

15 PL 1090

20

25

aduersus ista, quod dicas? D. Ego uero nihil, et aueo iam audire cuiusmodi sit ista disciplina, quam profecto a cognitione uilissimorum animorum uideo subtilissime uindicatam. (11.) M. Nondum est satis, quod factum est, nec ad eius explicationem transire nos sinam, nisi quemadmodum constitit inter nos posse histriones sine ista scientia satisfacere uoluptati aurium popularium, ita etiam nullo modo esse posse histriones musicae studiosos peritosque constiterit. D. Mirum, si hoc effeceris. M. Facile id quidem est, sed attentiore te mihi opus est. D. Numquam equidem, quod sciam, remissior in audiendo fui, ab usque sermo iste sumpsit exordium, sed nunc me, fateor, multo erectiorem reddidisti. M. Gratum habeo, quamquam tibi te commodes magis. Itaque responde, si placet, utrum tibi uideatur scire, quid sit aureus solidus, qui eum aequo pretio uendere cupiens decem nummis eum ualere putauerit? D. Cui hoc uideatur? M. Nunc age, dic mihi, quid carius habendum sit: Quod nostra intellegentia continetur, an quod nobis fortuito imperitorum iudicio tribuitur? D. Nulli dubium est longe illud primum praestare ceteris omnibus, quae ne nostra quidem putanda sunt. M. Num ergo negas omnem scientiam intellegentia contineri? D. Quis negat? M. Et musica igitur ibi est. D. Video ex eius definitione id esse consequens. M. Quid? Plausus populi et omnia illa theatrica praemia nonne tibi ex eo genere uidentur, quod in potestate fortunae atque imperitorum iudicio positum est? D. Nihil magis arbitror esse fortuitum obnoxiumque casibus et plebeiae dominationi nutibusque subiectum, quam illa sunt omnia. M. Hoccine igitur pretio cantus suos uenderent histriones, si musicam scirent? 11,20 ex eius definitione] cf. supra 1,II,2 25 appetitu G | imitanti E | sensu G | memoria G | nisi quid] numquid A (vl.) edd. ‖ 26 aduersum A (vl.) B G L edd. | quid F ‖ 27 et] sed M Yc; om. α (exc. E) A H l m | aueo F N; (h)abeo rell.; et add. G W (sl.) | iam] uolo add. S | audire] uolo add. α (exc. S Y; mg. C; sl. I) A (sl.) H M; cupio add. edd. | ista] illa edd. ‖ 28 animorum] mimorum e (vl.) | uindicatam] abdicatam E (sl.) G S 11,2 posse om. B | striones (quod dehinc non indicabo) γ S ‖ 5 efficeris B ‖ 6 est1 om. F m | sed sl. A | attentiorem δ (exc. Y) C | attentiore te] adtentior esse E ‖ 7 sciam] scienti A (ac.) ‖ 8 me om. D erectionem D (ac.) ‖ 9 habeo] abeo A (ac.) B (ac.) | tamquam (vel tan-) α (exc. W) A H l; om. e | te om. B F ‖ 11 nummos edd. ‖ 13 sit] id add. B (sl.) ‖ 15 est] et add. E | quae] quod B D F I Y Yc l (vl.) | ne] neque α (exc. I Y) H ‖ 15sq. ne … sunt] nostra intelligentia continetur ζ (exc. L N) I Y l (vl.) ‖ 17 num] 19 ibi igitur tr. B non F (ac.) S | scientiam] artem ζ (exc. A H N) | intellegentia] scientia B D F L ‖ 20 uideo] hoc add. B D | eius] rei add. B D F ‖ 21 eo] hoc C ‖ 22 atque] et edd. | iudicium A (ac.) positus A (ac.) ‖ 24 sint e l ‖ 25 hocin E | musicas E

lib. 1,V,10 – VI,12 | 81

D. Non parum quidem hac conclusione commoueor, sed nonnihil habeo, quod contradicam. Nam ille uenditor solidi cum isto comparandus non uidetur; non enim accepto plausu aut qualibet sibi largita pecunia scientiam, si quam forte habet, qua populum delectauit, amittit, sed onustior nummo et laude hominum laetior cum eadem disciplina incolumi atque integra domum discedit; stultus autem esset, si commoda illa contemneret, quae non adeptus multo esset ignobilior atque pauperior, adeptus autem nihilo esset indoctior. (12.) M. Vide ergo, utrum uel isto conficiamus, quod uolumus. Nam credo uideri tibi multo esse praestantius id, propter quod aliquid facimus, quam idipsum, quod facimus. D. Manifestum est. M. Qui ergo cantat uel cantare discit non ob aliud, nisi ut laudetur a populo uel omnino abs quouis homine, nonne iudicat meliorem laudem illam esse quam cantum? D. Negare non possum. M. Quid? Ille, qui male de aliqua re iudicat, uidetur tibi eam scire? D. Nullo modo, nisi forte quoquo modo corruptus. M. Ergo qui uere putat melius esse aliquid, quod deterius est, nullo dubitante scientia eius caret. D. Ita est. M. Quando igitur mihi uel persuaseris uel ostenderis quemlibet histrionum non ideo illam, si quam habet, facultatem uel assecutum esse uel exhibere, ut populo placeat propter quaestum aut famam, concedam posse quemquam et musicae habere scientiam et esse histrionem. Si autem perprobabile est neminem esse istorum, qui non sibi professionis finem in pecunia seu gloria constituat ac proponat, fateare necesse est aut musicam nescire histriones aut magis expetendam esse ab aliis laudem uel quaeque alia fortuita commoda quam a nobismet ipsis intellegentiam. D. Video me, qui superiora concesserim, etiam istis cedere debere. Non enim mihi ullo modo uideri potest de scaena inueniri posse talem uirum, qui artem suam propter se ipsam, non propter extra posita commoda diligat, cum de gymnasio uix talis inueniatur, quamquam, si quis exstitit uel exstiterit, non eo contemnendi mu-

27 non2] nam F | enim] nichil F ‖ 28 plauso A (ac.) B (ac.) | habeat e l | qua] quam D (ac.) ‖ 29 honustior (onestior ac.) A ‖ 30 eadem] edem B (ac.) | atque] disciplina add. C (ac.) | discendit A 32 nihil δ (exc. Y) A 12,1 M sl. C | uidere A (ac.) ‖ 2 id om. B C D F Yc (ac.) | faciamus D ‖ 5 discet C (ac.) ‖ 6 quiuis A (ac.) ‖ 11 ergo om. D ‖ 12 eius sl. F ‖ 15 habeat e l | assecutum] artem secutum B (pc.) H 16 concedam] esse add. D ‖ 17 probabile δ (exc. Y) C I J Yc e l | istorum] histrionum Y edd. ‖ 18 qui non] quin B | finem] suae add. E | pecunie uv. E | fateare η (exc. Yc) B F m; fatear I; fateri G e l; fateor rell. ‖ 19 nescire it. E | expectandam B ‖ 20 intellegentiam] et quia ab aliis expetunt laudem et commoda et a nobis intellegentiam non expetunt cum praeiudicant id quod uilius est eo quod est carius constat quia eius scientiam non habent add. D ‖ 22 uidere A (ac.) ‖ 24 talis sl. C; om. B F H M Y Yc | ex(s)istit A (vl.) B I L N edd.; existat Yc | exstiterit uel exstitit tr. J

30

5

10

15

20

82 | Augustini De musica

25 sici, sed honorandi aliquando histriones possint uideri. Quam ob rem explica iam, si VII. PL 1091

5

10

15

20 VIII.

5

10

placet, tantam istam, quae iam uilis mihi uideri non potest, disciplinam. (13.) M. Faciam, immo tu facies. Nam ego nihil aliud quam rogabo te ac percontabor, tu uero totum hoc, quidquid est et quod nunc nesciens quaerere uideris, respondendo explicabis. Itaque iam ex te quaero, utrum quisquam possit et diu et uelociter currere. D. Potest. M. Quid, tarde et uelociter? D. Nullo modo. M. Aliud ergo est diu, aliud tarde. D. Aliud omnino. M. Item quaero, quid putes esse diuturnitati contrarium, sicuti est tarditati uelocitas. D. Non mihi occurrit usitatum nomen. Itaque ‘diuturno’ nihil uideo quod opponam nisi ‘non diuturnum’, ut ei, quod dicitur ‘diu’, contrarium sit ‘non diu’, quia et ‘uelociter’ si nollem dicere et pro eo ‘non tarde’ dicerem, nihil aliud significaretur. M. Verum dicis. Nihil enim deperit, cum ita loquimur, ueritati. Nam et mihi, si est hoc nomen, quod tibi non occurrisse dicis, aut ignoratur a me, aut in praesentia non uenit in mentem. Quam ob rem sic agamus, ut haec bina contraria appellemus hoc modo, ‘diu’ et ‘non diu’, ‘tarde’ et ‘uelociter’. Ac primum de ‘diuturno’ et ‘non diuturno’ disseramus, si placet. D. Ita fiat. (14.) M. Manifestumne tibi est id dici diu fieri, quod per longum, id autem non diu, quod per breue tempus fit? D. Manifestum. M. Motus igitur, qui fit uerbi gratia duabus horis, nonne ad eum, qui una hora fit, duplum habet temporis? D. Quis hinc dubitauerit? M. Recipit ergo id, quod ‘diu’ uel ‘non diu’ dicimus, dimensiones huiusmodi et numeros, ut alius motus ad alium tamquam duo ad unum sint, id est ut bis tantum habeat, alius item ad alium tamquam tria ad duo, id est ut tantas tres partes temporis habeat, quantas alius duas, atque ita per ceteros numeros licet currere, ut non sint spatia indefinita et interminata, sed habeant ad se duo motus aliquem nume-

25 possent A ‖ 26 mihi uilis tr. F 13,1 aliud om. l ‖ 1sq. percunctabor A (pc.) I ‖ 2 hoc] et add. α (exc. G J) A (sl.) M | est] quod scis add. D | sciens F (ac.) | uideres A (ac.) ‖ 10 putas A (ac.) D; potest E | diuturnitati esse tr. F edd. 12 usitantum E ‖ 14 nolim A (pc.) H I J e l ‖ 15 ueritatis D ‖ 16 praesenti D ‖ 18 diu2 sl. A | de diuturno] deuturno E 14,3 manifestum] est add. F ‖ 4 gratia] in add. e l | una hora] per horam e l ‖ 5 tempus e l ‖ 6 hoc E | dubitauerint D (ac.) ‖ 7 uel om. E ‖ 8 sit Yc edd.; sunt J ‖ 9 alius om. G; it. E; quantum (unus add. J) semel alius add. δ (exc. Y) E G J m | item] unus add. J | item] alius add. G ‖ 10 alius] aliud ι (ac. A) B (ac.) PL; alias l ‖ 11 indefita A (ac.); infinita e l | indeterminata PL | duos A (ac.)

lib. 1,VI,12 – IX,15 | 83

rum, aut eundem, ut quantum temporis unus tantum teneat alter, aut non eundem, uelut unum ad duo, duo ad tria, tria ad quattuor, aut unum ad tria, duo ad sex, et quidquid potest omnino aliquid ad sese dimensionis obtinere. D. Planius ista, quaeso. M. Reuertere ergo ad illas horas et, quod satis putabam dictum, cum de una hora duabusque dixissem, per omnia considera. Certe enim non negas posse fieri aliquem motum tempore unius horae et alium duarum. D. Verum est. M. Quid? Alium duarum, alium trium non fateris? D. Fateor. M. Et alium tribus horis fieri, alium quattuor, rursus alium una, alium tribus, aut alium duabus, alium sex, nonne manifestum est? D. Manifestum. M. Cur non ergo et illud manifestum sit? Nam hoc dicebam, cum duos motus habere ad se posse aliquem numerum dicerem, uelut unum ad duo, duo ad tria, tria ad quattuor, unum ad tria, duo ad sex, et si quos alios recensere uolueris. His enim cognitis est potestatis persequi cetera, siue septem ad decem, siue quinque ad octo, et quidquid omnino est in duobus motibus ita partes dimensas ad inuicem habentibus, ut possint dici tot ad tot, siue aequales numeri sint, siue alius maior, alius minor. D. Iam intellego et fieri posse concedo. (15.) M. Illud etiam, ut opinor, intellegis omnem mensuram et modum immoderationi et informitati recte anteponi. D. Manifestissimum est. M. Duo igitur motus, qui ad sese, ut dictum est, habent aliquam numerosam dimensionem, his, qui eam non habent, anteponendi sunt. D. Et hoc manifestum est atque consequens. Illos enim certus quidam modus atque mensura, quae in numeris est, sibimet copulat, qua qui carent, non utique sibi aliqua ratione iunguntur.

12 aut1] ut C (ac.) | ut … alter] uelut unum ad unum, ad duo duo, ad tria tria, quattuor ad quattuor m ut … eundem2 om. B ‖ 12sq. aut2 … quattuor om. B ‖ 13 uelut] ut edd. | unum1 om. M; ad unum add. B (sl.) | tria2] quattuor add. B (mg.) | tria3] uel add. E | sex] IIIIor E ‖ 14 omnino om. edd. | obtenere A (ac.); optineri C ‖ 15 ista] ita E PL | quaero G I J L N e l ‖ 16 cum sl. F ‖ 17 duabusque] et duabus I; et de duabus edd. | negas sl. B ‖ 22 aut sl. A; om. F ‖ 23 sex] IIIIor E ‖ 24 manifestum] est add. M e l ‖ 25 ergo et illud non tr. I edd. | illud] aliud PL | hoc] quod add. E ‖ 27 sex] IIIIor E (ac.) | et sl. A | alios] aliquos E | nolueris C (ac.) ‖ 28 est] et add. edd. | est potestatis] potes B (pc.) H Yc | cetera om. D | octo] nouem E ‖ 29 demensas A ‖ 29sq. habentibus ad inuicem tr. edd. 30 possent B; possit A (pc.) | aequalis A 15,2 infinitati edd.; infortunati G (ac.); inenormitati J (pc.); difformitati Yc ‖ 3 manifestum A (ac.) E est] atque consequens add. δ (exc. Y) E G ‖ 5 his] iis l m ‖ 6 consequens] AG add. A; AUG add. B certas A (ac.) B (ac.) | modus] motus A (ac.) D ‖ 8 aliqua] alia B (ac.)

15

20

25

PL 1092 30

IX.

5

84 | Augustini De musica

M. Appellemus ergo, si placet, illos, qui inter se dimensi sunt, rationabiles, illos 10 autem, qui ea dimensione carent, irrationabiles.

15

20

25

5

PL 1093 10

D. Placet uero. M. Iam illud attende, utrum tibi uideatur maior concordia in motibus rationabilibus eorum, qui aequales sunt inter se, quam eorum, qui sunt inaequales. D. Cui hoc non uideatur? M. Porro inaequalium nonne alii sunt, in quibus possumus dicere, quota parte sua maior aut aequetur minori aut eum excedat, alii autem, in quibus non idem dici potest? Sicut in his numeris: Duo et quattuor uel sex et octo – cernis profecto in illis duobus superioribus dimidia parte maiorem minori coaequari, in his rursum, quos posterius dixi, minorem a maiore quarta parte maioris excedi. In his autem aliis, quales sunt tria et decem uel quattuor et undecim, uidemus quidem nonnullam conuenientiam, quia partes ad se habent, de quibus dici possit tot ad tot, sed numquid talem, qualis est in superioribus. Nam neque quota parte minori maior aequetur neque quota parte minorem maior excedat, dici ullo modo potest. Nam neque tria quota pars sit denarii numeri neque quattuor quota pars sit undenarii, dixerit quispiam. Cum autem dico, ut consideres, quota sit pars, liquidam dico et sine ullo additamento, sicuti est dimidia, tertia, quarta, quinta, sexta et deinceps, non ut trientes et semiunciae et hoc genus praecisionum aliquid addatur. D. Iam intellego. (16.) M. Ergo ex his inaequalibus motibus rationabilibus, quoniam duo genera subiectis etiam numerorum exemplis proposui, quos quibus anteponendos arbitraris? Illosne, in quibus illa quota pars dici potest, an in quibus non potest? D. Illos mihi ratio uidetur anteponendos iubere, in quibus potest dici, ut demonstratum est, quota parte sui maior aut coaequetur minori aut eum excedat, his, in quibus idem non euenit. M. Recte. Sed uisne etiam his nomina imponamus, ut, cum eos deinceps commemorare necesse fuerit, expeditius loquamur? D. Volo sane. M. Appellemus ergo istos, quos praeponimus, connumeratos, illos autem, quibus hos praeponimus, dinumeratos, propterea quia isti superiores non solum singuli

9 M om. A B ‖ 12sq. rationalibus B D ‖ 14 uidetur ι (ac. A) B C (pc.) ‖ 15 quota parte] quod aperte A (ac.) ‖ 16 coaequetur edd. | minori] minor A (ac.) | aut eum] autem D (ac.) | excedat] ut duo et quattuor uel sex et octo add. m ‖ 17 duo … octo] tria et decem uel quattuor et undecim m 18 duobus] numeris add. α l m | his] iis l m ‖ 19 maiorem D (ac.) | quartam partem B | maiores G l 20 quattuor lnp. A; septem B C (ac.) D F L Y ‖ 22 minorem B | maior] excedat add. B | coaequetur E 23 minorem … excedat om. B ‖ 24 quattuor sl. F ‖ 25 pars sit tr. β D F M ‖ 25sq. addimento C 26 trientis α (exc. E Y; pc. C; ac. W) A (pc.) H Yc e l 16,1 rationalibus A (ac.) B ‖ 3 illa om. E ‖ 4 D] Δ C (sl.) | dici potest tr. F ‖ 5 est sl. D | aut1 om. B PL; ut A | aequetur ι (ac. A) B; quoequetur E | his] iis l m ‖ 7 inponimus A (ac.) B D ‖ 11 hos sl. A quia] qui B (ac.)

lib. 1,IX,15 – X,17 | 85

numerantur, sed etiam ea parte, qua maior minori aequatur uel eum excedit, se metiuntur et numerant; illi autem posteriores singillatim tantummodo ad se numerantur, ea uero parte, qua uel aequatur minori maior uel eum excedit, non se metiuntur et numerant. Non enim potest in eis dici aut quoties habeat minorem maior aut illud, quo excedit maior minorem, quoties habeat et maior et minor. D. Accipio et ista uocabula et, quantum ualeo, faciam, ut meminerim. (17.) M. Age, nunc uideamus connumeratorum quae possit esse partitio; namque arbitror eam esse perspicuam. Vnum enim genus est connumeratorum, in quo minor numerus metitur maiorem, id est aliquoties eum habet maior, sicut numeros duo et quattuor esse diximus. Videmus enim duo a quattuor bis haberi, qui ter haberentur, si non quattuor sed sex ad duo poneremus; quater autem, si octo; quinquies, si decem. Aliud genus est, in quo ea pars, qua excedit maior minorem, ambos metitur, id est aliquoties habent eam et maior et minor, quod in illis numeris iam perspeximus, sex et octo. Nam pars illa, qua exceditur minor, duo sunt, quos uides esse in octonario numero quater, in senario ter; quare hos quoque et motus, de quibus agitur, et numeros, per quos illustratur, quod in motibus discere uolumus, notemus atque signemus uocabulis. Nam eorum distinctio iamdudum, nisi fallor, apparet. Quocirca, si tibi uidetur, illi, ubi multiplicato minore fit maior, uocentur complicati, illi autem sesquati ueteri iam nomine. Nam sesque appellantur, ubi duo numeri ea ratione ad se affecti sunt, ut tot partes habeat ad minorem maior, quota parte sua eum praecedit; nam si est tria ad duo, tertia parte sui praecedit maior minorem, si quattuor ad tria, quarta, si quinque ad quattuor, quinta, atque ita deinceps; eadem ratio est et in sex ad quattuor, octo ad sex, decem ad octo, et deinde licet hanc rationem et in consequentibus et in maioribus numeris animaduertere atque explorare. Nominis autem huius originem non facile dixerim, nisi forte ‘sesque’ quasi ‘se abs-

12 parte ea tr. C (ac.) | partem A (ac.) | aequetur E ‖ 12sq. se metiuntur B F H Y edd.; se metiantur Yc; in semet iunguntur α (exc. Y) η (exc. Yc) A; ut semet iunguntur M ‖ 13 numerant] numerantur η (exc. Yc) C J M; connumerantur δ (exc. Y; pc. W) E G ‖ 13sq. illi … numerantur mg. C ‖ 13 singulatim F 13sq. numerantur] et numerant add. δ (exc. S) D E G I; et numerantur add. J S ‖ 14 uel1 om. B 2 aequatur sl. B | uel om. PL | eum om. edd. | se metiuntur] in semet iunguntur A C (pc.) G I J N W (vl.); non semet iunguntur uel se metiuntur S ‖ 15 et numerant om. α (exc. S) D M | non] nonne E | quotiens A B C G I J L W Yc e (quod dehinc non indicabo) ‖ 16 quo om. D 17,1 partio A (ac.) ‖ 2 eam B (sl.) F H S Yc m; om. rell. | perspicuum N e l ‖ 3 sicut] est add. C (ac.) numeros] numerus ι (ac. F) B (ac.) C ‖ 4 qui] quae m ‖ 4sq. habetur A (ac.) ‖ 5 ad] et e l 5sq. quinquies] autem add. e l ‖ 6 qua] quae I | minorem] quod sesque dicitur add. C | ambo B (ac.) 7 metitor A (ac.) ‖ 8 prospeximus C | qua] quae I | excedetur A (ac.) ‖ 9 et om. η (exc. N) A (pc.) G H I J edd. | de sl. A ‖ 12 tibi] iam add. I L N edd. | multiplicato … uocentur it. C | minor B (ac.) ‖ 13 uetere β (exc. E) A (ac.) B G H M Yc e | appellatur A (pc.) B L N m ‖ 14 ad se ea ratione tr. edd.; ratione ea ad se tr. I | sua] sui edd. ‖ 17 ratio est] ratione D | octo1 … octo2 sl. B | et2 om. α (exc. G Y) η (exc. Yc) A (pc.) | inde G edd. | licet om. β (exc. E) D I M; liquet Yc (vl.); ad E | hac A (ac.) ‖ 18 et1 om. e l 19 huius] unius A (vl.) | facile mg. B | nisi] si B; ni A (ac.)

15

X.

5

10

15

86 | Augustini De musica

20 que’ dictum, id est ‘absque se’, quia, si quinque est ad quattuor, absque quinta parte

PL 1094 XI.

5

10

15

20

sua maior hoc est quod minor. Quibus de rebus quaero, quid tibi uideatur. D. Mihi uero et illa ratio dimensionum atque numerorum uidetur uerissima, et uocabula, quae abs te imposita sunt, congrua mihi uidentur commemorandis eis rebus, quas intelleximus, et huius origo nominis, quam nunc explicasti, non est absurda, etiamsi forte non ea sit, quam secutus est, qui hoc nomen instituit. (18.) M. Probo et accipio sententiam tuam, sed uidesne omnes istos rationabiles motus, id est qui ad sese habent aliquam numerorum dimensionem, in infinitum posse per numeros pergere, nisi rursus eos certa ratio coercuerit et ad quendam modum formamque reuocauerit? Nam ut primo de ipsis aequalibus dicam, unum ad unum, duo ad duo, tria ad tria, quattuor ad quattuor, ac deinceps si persequar, quis finis erit, cum ipsius numeri nullus sit? Namque ista uis numero inest, ut omnis dictus finitus sit, non dictus autem infinitus. Et quod aequalibus euenit, hoc etiam inaequalibus euenire potes animaduertere, siue complicatis, siue sesquatis, siue dinumeratis. Si enim unum ad duo constituas et in ea multiplicatione permanere uelis dicendo unum ad tria, unum ad quattuor, unum ad quinque, et deinceps, non erit finis, siue sola dupla, ut unum ad duo, duo ad quattuor, quattuor ad octo, octo ad sedecim, et deinde, hic quoque nullus est finis, ita et tripla sola et quadrupla sola, et quidquid horum tentare uolueris, in infinitum progrediuntur. Ita etiam sesquati, nam duo ad tria, tria ad quattuor, quattuor ad quinque cum dicimus, uides nihil prohibere cetera persequi nullo resistente fine, siue isto modo uelis in eodem genere perseuerans, ut duo ad tria, quattuor ad sex, sex ad nouem, octo ad duodecim, decem ad quindecim, et deinceps, siue in hoc genere, siue in ceteris nullus finis occurrit. Quid opus est de dinumeratis iam dicere, cum ex his, quae dicta sunt, quiuis intellegere possit in illis quoque gradatim surgentibus nullum esse finem? An tibi non uidetur? (19.) D. Quid hoc uero uerius dici potest? Sed iam illam rationem, quae istam infinitatem reuocat ad certum modum formamque praescribit, quam excedere non oporteat, auidissime cognoscere exspecto.

20 id est] idem E | quia si] quasi I (ac.) e | si om. J Y m | quinque] quinquies β | est2 sl. I; om. β (exc. W) H J M edd. | ad] aut D | absque2] se add. e ‖ 21 sua] sui e l | de om. A | quaeso A (pc.) I ‖ 23 congrue C 18,1 uidesne] uides non C | rationabilis A (ac.) ‖ 2 qui] quia E | numerorum] memoriam C ‖ 5 persequare B F | quis] qui ι (ac. A) I ‖ 6 numeri] finis add. edd. ‖ 8 potest E | animaduertere potes tr. F complicati A I; multiplicatis e (vl.) | sesquati A I; siue connumeratis add. edd. ‖ 8sq. denumerati A; dinumerati C ‖ 9 si α (exc. C Y; sl. W) A edd.; ut rell. | ad F (ac.) Y edd.; et rell. ‖ 10 unum ad quattuor om. ζ (exc. M Yc) C | unum ad quinque om. A E | et deinceps om. e ‖ 12 huic G; hinc J; huc e | est sl. F | et quadrupla sola sl. A | sola2 om. E ‖ 13 grediuntur A (ac.) ‖ 15 prosequi e l ‖ 16 sex2 sl. B ‖ 18 de sl. D I | his] iis J l m | quae] iam add. edd. ‖ 19 illis] iis l m; his e 19,1 potest] M add. C (ac.) ‖ 3 oporteat] Δ add. C (ac.)

lib. 1,X,17 – XII,20 | 87

M. Hanc quoque ut alia temet ipsum nosse cognosces, cum me interrogante uera responderis. Nam primo abs te quaero, quoniam de numerosis motibus agimus, utrum ipsos debeamus consulere numeros, ut, quas nobis leges certas fixasque monstrauerint, eas in illis motibus animaduertendas obseruandasque iudicemus. D. Placet uero. Non enim quidquam ordinatius fieri posse arbitror. M. Ergo ab ipso, si uidetur, principio numerorum capiamus huius considerationis exordium et uideamus – quantum pro uiribus mentis nostrae talia ualemus intueri – quaenam sit ratio, ut quamuis per infinitum, sicut dictum est, numerus progrediatur, articulos quosdam homines in numerando fecerint, a quibus ad unum rursus redeant, quod est principium numerorum. In numerando enim progredimur usque ad decem atque inde ad unum reuertimur, ac si denariam complicationem persequi uelis, ut hoc modo progrediaris – decem, uiginti, triginta, quadraginta –, usque ad centum est progressio, si centenariam, centum, ducenta, trecenta, in mille est articulus, a quo redeatur. Quid iam opus est ultra quaerere? Vides certe, quos articulos dicam, quorum prima regula denario numero praescribitur. Nam ut decem decies habent unum, ita centum decies habent eosdem decem, et mille decies habent centum, et ita deinceps, quousque libitum est progredi; ibit in huiuscemodi quasi articulis, quod in denario numero praefinitum est. An aliquid horum non intellegis? D. Manifestissima omnia sunt et uerissima. (20.) M. Hoc ergo, quantum possumus, diligenter perscrutemur, quaenam sit ratio, ut ab uno usque ad decem progressus et inde rursus ad unum reditus fiat. Vnde abs te quaero, utrum quod uocamus principium possit omnino nisi alicuius esse principium. D. Nullo modo potest. M. Item quod dicimus finem potestne nisi alicuius rei finis esse? D. Etiam id non potest. M. Quid? A principio ad finem num putas perueniri posse nisi per aliquod medium? D. Non puto. M. Ergo ut totum aliquid sit, principio et medio et fine constat.

4 ut alia temet] utilitatem et ipse te B H ‖ 5 primum E | motibus] nunc add. A E G H J L W (sl.) Yc 6 debemus A (ac.) | nobis] in eis δ (exc. Y; vl. S W) E J e l ‖ 6sq. monstrauerimus δ (exc. Y; vl. S W) A E e l ‖ 8 ordinatus B (ac.) ‖ 9sq. considerationis huius tr. B G H Yc (ac.) m ‖ 10 ualeamus D (ac.) E (ac.) F (ac.) G H J Y e l ‖ 11 intuere A (ac.) | sicut] ut edd. | numeris C (ac.) ‖ 13 progredimur] *ab 14 usque om. I e l | atque] adque D (ac.) | ac A D E G I S m; at rell. uno add. δ (exc. Y; sl. W) E J m ‖ complectionem C ‖ 16 trecenta] tricenta CCCC A; quadringenta (vel CCCC) add. edd. ‖ 17 est1 del. B | est opus tr. e l ‖ 19 decies1 … decem om. C | eosdem om. e l | decem om. E ‖ 19sq. habent3] habet C (ac.) ‖ 20 progredi ibit] progrediuntur l | ibit] iuit C S; uiuit E (ac.) G W e; uiuet H; iuuat E (pc.) | eiuscemodi A (vl.) ‖ 21 an] in E (ac.) ‖ 23 sunt omnia tr. l m 20,1 diligenter possumus tr. A (ac.) C G H m | diligenter] intellegentes B ‖ 2 decem] sit add. e l 3 omnino] esse add. S l | alicuius] rei add. E ‖ 4 esse] rei S l ‖ 8 num] non C | peruenire B (ac.) J L e

5

10

15 PL 1095

20

XII.

5

10

88 | Augustini De musica

15

20

25

5

10

15

D. Ita uidetur. M. Dic itaque nunc, principium, medium et finis quo numero tibi contineri uideantur. D. Arbitror ternarium numerum te uelle ut respondeam; tria enim quaedam sunt, de quibus quaeris. M. Recte arbitraris. Quare in ternario numero quandam esse perfectionem uides, quia totus est: Habet enim principium, medium et finem. D. Video plane. M. Quid? Illud nonne ab ineunte pueritia didicimus omnem numerum aut parem esse aut imparem? D. Verum dicis. M. Recordare ergo et dic mihi, quem soleamus dicere parem, quem imparem numerum. D. Ille, qui potest in duas partes aequales diuidi, par; qui autem non potest, impar uocatur. (21.) M. Rem tenes. Cum igitur ternarius primus sit totus impar – et principio enim et medio et fine constat, ut dictum est –, nonne oportet etiam parem esse totum atque perfectum, ut in eo etiam principium, medium finisque inueniatur? D. Oportet sane. M. At iste, quisquis est, non potest habere indiuiduum medium sicut impar; si enim haberet, non posset in duas aequales partes diuidi, quod esse proprium paris numeri diximus. Indiuiduum autem medium est unum, diuiduum duo. Medium est autem in numeris, a quo ambo latera sibimet sunt aequalia. An aliquid obscure dictum est minusque assequeris? D. Immo mihi et haec manifesta sunt et, dum quaero totum numerum parem, quaternarius primus occurrit. Nam in duobus quomodo possunt illa tria inueniri, per quae totus est numerus, id est principium, medium et finis? M. Idipsum omnino abs te responsum est, quod uolebam et quod ipsa ratio cogit fateri. Repete itaque ab ipso uno tractationem atque considera – uidebis profecto ideo unum non habere medium et finem, quia tantum principium est, uel ideo esse principium, quia et medio et fine caret. D. Manifestum est.

13 principium] et add. A (sl.) E | contenere A (ac.) ‖ 15 ternarum A (ac.); denarium B (ac.) | quaedam om. F ‖ 18 totus] totius D (ac.) | et it. A ‖ 20 M om. C | dicimus A (ac.) | parem] partem D (ac.) 22 D] M C ‖ 23 M om. C | et om. PL ‖ 23sq. quem imparem numerum] esse aut imparem e l 25 D] an δ (exc. Y) G; an add. J M Y e 21,1 M] Δ C G; D E W; L S | tenes] M add. δ (exc. Y) G I | sit] et add. e l | totus] et add. e | et om. e l 2 enim del. B ‖ 3 etiam] et e ‖ 5 non] num A B ‖ 6 diuidi partes tr. C | esse] est D (ac.) ‖ 7 indiuiduum … duo del. B ‖ 7sq. autem est tr. I J L M Yc edd. ‖ 8 numeris] numero B; meris A (ac.) 10 et1 om. η (exc. Yc) I J S e l; lnp. A ‖ 11 quaternarius] prius add. δ (exc. W) C I | tria illa tr. A B G H I J edd. | inuenire A (ac.) ‖ 13 M] Δ C | idipsum omnino] ad ipsum minimo B | quod2 om. e l ‖ 14 fateri] M add. C | tractationem] tracta rationem A (ac.) B ‖ 16 et1 om. A B G I J L N edd.

lib. 1,XII,20 – XII,22 | 89

M. Quid dicemus ergo de duobus? Num possumus in eis intellegere principium et medium, cum medium esse non possit, nisi ubi finis est, aut principium et finem, cum ad finem nisi per medium non queat perueniri? D. Vrget ratio confiteri et, quid de hoc numero respondeam, prorsus incertus sum. M. Vide, ne iste quoque numerus possit principium esse numerorum. Nam si medio caret et fine, quod, ut dixisti, cogit ratio confiteri, quid restat, nisi ut sit hoc quoque principium? An dubitas duo principia constituere? D. Vehementer dubito. M. Bene faceres, si ex aduerso sibi constituerentur duo principia. Nunc autem hoc alterum principium de illo primo est, ut illud a nullo sit, hoc uero ab illo; unum enim et unum duo sunt, et principia ita sunt ambo, ut omnes numeri quidem ab uno sint, sed quia per complicationem atque adiunctionem quandam fiunt, origo autem complicationis et adiunctionis duali numero recte tribuitur, fit, ut illud primum principium, a quo numeri omnes, hoc autem alterum, per quod numeri omnes, esse inueniantur. Nisi quid habes aduersum ista, quod disseras. D. Ego uero nihil et sine admiratione ista non cogito, quamuis ea interrogatus abs te ipse repondeam. (22.) M. Subtilius ista quaeruntur atque abstrusius in ea disciplina, quae est de numeris; hic autem nos ad institutum opus, quantocius possumus, redeamus. Quocirca quaero: Vni duo iuncta quid faciunt? D. Tria. M. Ergo haec duo principia numerorum sibimet copulata totum numerum faciunt atque perfectum. D. Ita est. M. Quid? In numerando post unum et duo quem numerum ponimus? D. Eadem tria. M. Idem igitur numerus, qui fit ex uno et duobus, post utrumque in ordine collocatur, ita ut nullus alius interponi queat. D. Ita uideo. M. Atqui et illud uideas oportet in nullis reliquis numeris id posse contingere, ut, cum duos quoslibet sibimet in numerandi ordine copulatos notaueris, consequatur eos ille, qui ex ambobus conficitur nullo interposito.

18 dicamus A (ac.) | ergo dicemus tr. edd. | num] non δ (exc. Y) A B e ‖ 19 medium1] et finem add. e non possit esse tr. D | est om. e l ‖ 20 non queat] nequeat E ‖ 21 urguet A (pc.) B (pc.) G I ‖ 23 ne] an D ‖ 24 restat] esse add. α (exc. Y) A (sl.) ‖ 25 duo] dua B ‖ 27 faceres] facis et B (ac.) | sibi] tibi B (ac.) ‖ 28 illo1] illi E | primo] principio Yc e ‖ 29 ita] ista e ‖ 30 atque] et A; adque D (ac.) E 31 tribuitur] ita add. B | ut om. D E | illud] sit add. e l ‖ 31sq. principium] sit add. F ‖ 32 esse om. E ‖ 33 inueniuntur E | quod] quid E ‖ 34 ea] et e l 22,1 M] an D ‖ 2 numeros F (ac.) | institum D (ac.) | quanto citius A B H L N edd. ‖ 3 faciant A B (pc.) I ‖ 8 in om. l ‖ 10 igitur] ergo A ‖ 11 poni A ‖ 12 D sl. E ‖ 13 atque A (pc.) J e | numeris reliquis tr. D ‖ 15 eos om. E

PL 1096 20

25

30

35

5

10

15

90 | Augustini De musica

20

25

30 PL 1097

5

10

15

D. Id quoque uideo. Nam duo et tria, qui sibi numeri copulati sunt, in summa quinque faciunt, non autem quinque continuatim sequuntur, sed quattuor. Rursum tria et quattuor septem conficiunt, inter quattuor autem ac septem, quinque atque sex ordinati sunt. Et quanto progredi uoluero, tanto plures interponuntur. M. Magna haec ergo concordia in prioribus tribus numeris, unum enim et duo et tria dicimus, quibus nihil interponi potest, unum autem et duo, ipsa sunt tria. D. Magna prorsus. M. Quid? Illud nullane consideratione dignum putas, quod ista concordia, quanto est artior atque coniunctior, tanto magis in unitatem quandam tendit et unum quiddam e pluribus efficit? D. Immo maxima, et nescio quomodo, et miror et amo istam, quam commendas, unitatem. M. Multum probo, sed certe quaelibet rerum copulatio atque connexio tunc maxime unum quiddam efficit, cum et media extremis et mediis extrema consentiunt. D. Ita certe oportet. (23.) M. Attende igitur, ut hoc in ista connexione uideamus. Nam cum unum, duo, tria dicimus, nonne quanto unum a duobus, tanto duo a tribus superantur? D. Verissimum est. M. Dic iam nunc mihi, in ista collatione quoties unum nominauerim. D. Semel. M. Tria quoties? D. Semel. M. Quid duo? D. Bis. M. Semel ergo et bis et semel quoties fit in summa? D. Quater. M. Recte igitur istos tres quaternarius numerus sequitur; ei quippe tribuitur ista proportione collatio. Quae quantum ualeat, eo iam assuesce cognoscere, quod illa unitas, quam te amare dixisti, in rebus ordinatis hac una effici potest, cuius Graecum nomen analogia est, nostri quidam proportionem uocauerunt. Quo nomine utamur, si placet; non enim libenter nisi necessitate Graeca uocabula in Latino sermone usurpauerim. D. Mihi uero placet, sed perge quo intenderas.

16 D] d C (sl.) | uideo] AUG add. B; AG add. A (ac.) ‖ 17 rursus edd. ‖ 18 confaciunt B (ac.); faciunt J e l ‖ 20 M sl. C; AG A (sl.); om. B | ergo haec tr. A B G H I Yc e l | concordia] est add. edd. | et2 sl. A; om. D ‖ 20sq. et2 … duo om. F ‖ 24 arctior J L edd. | coniunctior] constrictior e l ‖ 25 e] de α (exc. G Y) A edd.; om. L ‖ 26 maxima] est add. E | commendas] commodas F ‖ 28 M et E; om. C | probo] AG add. A (sl.); M add. I | rerum] numerorum e (vl.) | atque] uel I e 4 nunc] est add. C (ac.) ‖ 5 D] d C (sl.) 23,2 quantum G e l | a1] et D (ac.); ad E | tantum G e l ‖ 6 M sl. C ‖ 7 D] d C (sl.) ‖ 9 D] d C (sl.) ‖ 10 M sl. C ‖ 11 D om. C ‖ 12 quaternarios A (ac.) B (ac.) | ista] ita A ‖ 13 iam om. e ‖ 14 effeci A (ac.) ‖ 15 est nomen analogia tr. F; nomen est analogia tr. J | anoloia B; anologia S ‖ 17 usurparim A (ac.) ‖ 18 quod B (ac.)

lib. 1,XII,22 – XII,24 | 91

M. Faciam. Nam quid sit proportio quantumque in rebus iuris habeat, et suo loco in hac disciplina diligentius requiremus et, quanto in eruditione promotior eris, tanto eius uim melius naturamque cognosces. Sed uides certe, quod in praesentia satis est, tres illos numeros, quorum mirabare concordiam, sibimet in eadem connexione nisi per quaternarium numerum non potuisse conferri. Quam ob rem post illos se ordinari sic, ut illa concordia cum his artiore copuletur, quantum intellegis, iure impetrauit, ut iam non unum, duo, tria tantum, sed unum, duo, tria, quattuor sit amicissime copulata progressio numerorum. D. Omnino assentior. (24.) M. At cetera intuere, ne arbitreris nihil habere proprium quaternarium numerum, quo reliqui omnes numeri careant, quod ualeat ad istam connexionem, de qua loquor, ut ab uno usque ad quattuor certus sit numerus et pulcherrimus progrediendi modus. Conuenerat quippe superius inter nos tunc ex pluribus unum aliquid maxime fieri, cum extremis media et mediis extrema consentiunt. D. Ita est. M. Cum ergo collocamus unum et duo et tria, dic, quae sint extrema, quod medium. D. Vnum et tria extrema uideo, duo medium. M. Responde nunc, ex uno et tribus quid conficiatur. D. Quattuor. M. Quid? Duo, qui unus in medio numerus est, non potest nisi sibi conferri? Quam ob rem dic etiam, duo bis quid conficiant. D. Quattuor. M. Ita ergo medium extremis et medio extrema consentiunt. Quam ob rem sicut excellit in tribus, quod post unum et duo collocantur, cum ex uno et duobus constent, sic excellit in quattuor, quod post unum et duo et tria numerantur, cum constent ex uno et tribus uel bis duobus; quae extremorum cum medio et medii cum extremis in illa, quae Graece analogia dicitur, proportione consensio est. Quod utrum intellexeris, pande.

23,19sq. suo … requiremus] cf. infra 6,VII,19 19 proportio] propositio B (ac.) | et] in E ‖ 20 promotior] promptior e ‖ 22 mirabar A I; mirabar et β (exc. Y); mirabaris J e l ‖ 23 conferre A (ac.) ‖ 24 artiore (arctiore e l) cum his tr. A B C I e l; arctiore J L m | copulatur D F ‖ 25 impetrauit F L M N edd.; imperatiui Yc; imperauit rell. ‖ 27 omnia e 24,1 M lnp. A; om. E | intuere] M add. A (sl.) | ne] me E ‖ 3 ad sl. A | numerus (numeris e) sit tr. A (pc.) I J e l ‖ 3sq. progredienti A (ac.); progredi C ‖ 4 modus] motus B D | inter nos superius tr. A (pc.) I J edd. ‖ 7 et2 sl. F | sint] sunt D e l; quae sint add. C ‖ 9 D] d C (sl.) | duo] et add. E | medio E (pc.) ‖ 10 M om. C ‖ 12 duo] LI add. A (sl.); Δ add. C G; D add. I J W (sl.) l; L add. S; Licen add. Yc qui] quia α (exc. E J) A (pc.) M e l | numeris E | non] num B L N m | conferri] confiteri B (ac.); AG add. A (sl.) Yc; M add. α (exc. E Y; pc. W) l ‖ 13 conficiunt B (pc.) H L; confiant A (ac.); faciant β D M; faciunt I J e l ‖ 15 ita] itaque e l | sicut] si B ‖ 17sq. constet β (exc. S) D m ‖ 18 quae] qua B | medio] medii C ‖ 19 quae … dicitur om. B H Yc | anologia S | dicitur analogia tr. I | propositione B

20

25

5

10

15

20

92 | Augustini De musica

5 PL 1098

10

15

5

10

D. Satis intellego. (25.) M. Tenta ergo in reliquis numeris, utrumne inueniatur quod quaternarii numeri proprium esse diximus. D. Faciam. Nam si constituamus duo, tria, quattuor, extrema collata fiunt sex; hoc facit et medium sibi collatum, nec tamen sex, sed quinque consequuntur. Rursus tria, quattuor et quinque constituo, extrema octo faciunt, medium quoque bis ductum, at inter quinque et octo non iam unum sed duos, senarium scilicet et septenarium, numeros interpositos uideo. Atque illa ratione quantum progredior, tanto haec fiunt interualla maiora. M. Video te intellexisse et omnino scire quod dictum est. Sed iam ne immoremur: Animaduertis certe ab uno usque ad quattuor iustissimam fieri progressionem, siue propter imparem ac parem numerum, quoniam primus impar totus tria et primus par totus quattuor, de qua re paulo ante tractatum est, siue quia unum et duo principia sunt et quasi semina numerorum, e quibus ternarius conficitur, ut iam sint tres numeri, qui sibi dum proportione conferuntur, quaternarius elucescit et gignitur et propterea eis iure coniungitur, ut usque ad illum fiat ea, quam quaerimus, moderata progressio. D. Intellego. (26.) M. Bene sane. Sed meministine tandem, quid institueramus inquirere? Nam, ut opinor, propositum erat, si quomodo inuenire possemus, cum in illa infinitate numerorum certi articuli essent numerantibus constituti, quid esset causae, cur ipse primus articulus in denario numero esset, qui per omnes ceteros ualet plurimum, id est, cur ab uno usque ad decem progressi numerantes rursus ad unum remearent? D. Recordor plane quaestionis huius causa nos tantum circumisse, sed quid effecerimus, quod ad eam soluendam pertineat, non inuenio. Siquidem illa omnis nostra ratiocinatio ad id conclusa est, ut non usque ad denarium, sed usque ad quaternarium numerum sit iusta et moderata progressio.

25,1 M om. C | utrumne] utrum non C I S e l; utrum hoc G; utrum J ‖ 3 D] M C ‖ 4 nec] non A I e l consequantur B ‖ 5 constituo B F H m; constituto C M Y; constituito N; constituta rell. ‖ 5sq. ductum] dictum B e; idem facit add. β (exc. C) ‖ 6 at] ac β (exc. S) η (exc. N; uv. L) A M | iam non tr. F | duo α (exc. G J) A (ac.) B (ac.) D ‖ 7 quanto F | tantum A I e l ‖ 8 faciunt A B H N Yc e l ‖ 9 M om. C | iam] nunc add. G e l ‖ 9sq. moremur E ‖ 10 animaduertisti F | certe] cerne F | ad sl. A; om. B ‖ 11 ac parem om. B ‖ 13 e] ex E | conefficitur E | sint iam tr. edd. ‖ 14 dum] pro (om. M) analogia add. α (exc. G) A M | portione C ‖ 15 illud F (ac.) 26,1 M om. γ A H W e | bene] MA add. e | sane] AG add. A; M add. E H W | constitueramus F 1sq. inquirere … inuenire mg. A ‖ 2 nam] num D I | possimus A (ac.) ‖ 3 essent] a add. e l | enumerantibus A (pc.) | quur D ‖ 4 ualeat E ‖ 5 quur B (ac.) | ab] de E | rursum J edd. ‖ 7 D] M C | inquisitionis e l | causam B E | circuisse α (exc. E) M N Yc l ‖ 8 ad om. F | soluendum B; om. F ‖ 9 ratiocinatio] ratio A (ac.) B | denarium] ternarium E | sed] ut add. A (sl.) I ‖ 10 numerum om. C | modesta B CD

lib. 1,XII,24 – XIII,28 | 93

M. Tune igitur non uides ex uno et duobus et tribus et quattuor quae summa conficiatur? D. Video iam, uideo, et miror omnia et ortam quaestionem solutam esse confiteor: Vnum enim et duo et tria et quattuor simul decem sunt. M. Ergo istos quattuor primos numeros seriemque et connexionem eorum honorabilius haberi quam cetera in numeris conuenit. (27.) Tempus est autem ad illos motus redire tractandos et discutiendos, qui huic disciplinae proprie tribuuntur et propter quos ista de numeris, de alia scilicet disciplina, quantum pro negotio satis uisum est, considerauimus. Itaque nunc abs te quaero, quoniam intellegendi gratia in horarum spatio motus constituebamus, quos ad se inuicem habere aliquam numerosam dimensionem ratio demonstrabat, utrum, si quisquam mora unius horae currat et alius deinceps duarum, possis non inspecto horologio uel clepsydra uel aliqua huiuscemodi temporum notatione sentire illos duos motus, quod unus simplus, alius duplus sit, uel, etiamsi id non possis dicere, illa tamen congruentia delectari atque aliqua uoluptate affici. D. Nullo modo possum. M. Quid si quispiam numerose plaudat ita, ut unus sonitus simplum, alter duplum temporis teneat, quos iambos pedes uocant, eosque continuet atque contexat, alius autem ad eundem sonum saltet, secundum ea scilicet tempora mouens membra? Nonne aut etiam dicas ipsum modulum temporum, id est quod simplum ad duplum spatia in motibus alternent, siue in illo plausu, qui auditur, siue in illa saltatione, quae cernitur, aut saltem delecteris eadem numerositate, quam sentias, tametsi non possis numeros eius dimensionis edicere? D. Ita uero est, ut dicis, nam et illi, qui hos numeros norunt, sentiunt eos in plausu atque saltatione, quique sint, facile dicunt, et qui eos non norunt nec possunt dicere, non negant tamen ex his sese uoluptate aliqua perfrui. (28.) M. Cum igitur ad ipsam rationem huius disciplinae, siquidem scientia est bene modulandi, non possit negari omnes pertinere motus, qui bene modulati sunt, et eos potissimum, qui non referuntur ad aliud aliquid, sed in se ipsis finem decoris

11 M om. C | tune] tu F ‖ 15 M sl. A | seriem D; per idemque B | nexionem A (ac.) ‖ 16 habere A quem D (ac.) 27,1 ad] solos add. E ‖ 2 ridere A (ac.) ‖ 3 pro om. E ‖ 5 motis B ‖ 5sq. dimensionem numerosam tr. A (ac.) ‖ 6 mora] in hora B | horae] ora A (ac.) ‖ 7 non] ne B (ac.) | specto A (ac.) | clepsidra B; lepsidia C ‖ 8 huiusmodi I e l ‖ 8sq. simplex … duplex α (exc. G) A D M ‖ 9 etiamsi id] etiam F tamen] tanta B ‖ 10 aliqua] aliud B (ac.) ‖ 11 possem B (pc.); possim F ‖ 12 numerose] numero B (ac.) ‖ 13 iambos] ambos A (ac.) I L S ‖ 15 nonne] aduertas add. D | ipsum om. B | ad] et e l 16 alternant I N e l ‖ 17 eadem om. B m ‖ 19 dicis] AUG add. B; AG add. D | hos] hoc A (ac.) | nouerunt edd. ‖ 20 salutatione E (ac.) | quique] qui quot α (exc. E Y) A H Yc; quotquot E | nouerunt Yc edd. ‖ 21 se A (ac.) B m 28,1 M] AG A (sl.); om. B D | huius om. F | disciplinae huius tr. edd. | disciplinae] quae add. B (sl.) F 2 negare F ‖ 3 et] etiam e l | feruntur D

15 XIII.

5

10

PL 1099 15

20

94 | Augustini De musica

delectationisue conseruant, hi tamen motus, ut nunc a me rogatus recte uereque PL 1100 dixisti, si longo spatio temporis fiant, inque ipsa dimensione, quae decora est, ho-

ram uel etiam maius tempus obtineant, non possunt congruere nostris sensibus. Quam ob rem cum procedens quodammodo de secretissimis penetralibus musica in nostris etiam sensibus uel his rebus, quae a nobis sentiuntur, uestigia quaedam posuerit, nonne oportet eadem uestigia prius persequi, ut commodius ad ipsa, si potue10 rimus, quae dixi, penetralia, sine ullo errore ducamur? D. Oportet uero et hoc iamiamque ut faciamus efflagito. M. Omittamus ergo illas ultra capacitatem sensus nostri porrectas temporum metas et de his breuibus interuallorum spatiis, quae in cantando saltandoque nos mulcent, quantum ratio nos duxerit, disseramus. Nisi tu forte aliter putas illa uesti15 gia indagari posse, quae in nostris sensibus hisque rebus, quas ualemus sentire, hanc disciplinam posuisse praedictum est. D. Nullo modo aliter puto. 4 delectationisque A E I J W (vl.) e l; -is sue L S | nunc] tunc e l | interrogatus E G ‖ 5 temporis spatio tr. F (ac.) ‖ 6 obteneant A (ac.); obteneat B | congrue B (ac.) ‖ 7 penetrabilibus B ‖ 8 uel] in add. A (sl.) J e l ‖ 10 dixi F J m; diximus rell. ‖ 11 iamque A (ac.) ‖ 14 demulcent F (ac.) | forte tu tr. F 15 in om. C | uolemus A; ualem B (ac.); ualeamus D ‖ 17 D … puto om. F J explicit liber primus dialogus Agustini cum Licentio de musica A; explicit liber primus dialogus Augustini cum Liquentio de musica B; Amen C; Amen Aurelii Augustini cum Licentio explicit liber I D; Amen Aureli Augustini de musica explicit liber primus E; explicit liber primus F; Aurei Augustini de arte musica primus liber explicit G; explicit liber I H

Liber secundus (1.) M. Attende igitur diligenter et nunc demum accipe quasi alterum nostrae disputationis exordium. Ac primum responde, utrum bene didiceris eam, quam grammatici docent, syllabarum breuium longarumque distantiam, an uero – siue ista noris siue ignores – malis, ut ita quaeramus, quasi omnino rudes harum rerum simus, ut ad omnia nos ratio potius perducat quam inueterata consuetudo aut praeiudicata cogat auctoritas. D. Ita plane me malle non modo ipsa ratio, sed istarum etiam syllabarum imperitia – quid enim fateri dubitem? – impellit. M. Age, iam saltem illud eloquere, utrum tu ipse per te numquam animaduerteris in locutione nostra alias syllabas raptim et minime diu, alias autem productius et diutius enuntiari. D. Negare non possum non me ad ista etiam surdum fuisse. M. Atqui scias uelim totam illam, quae grammatica Graece, Latine autem litteratura nominatur, historiae custodiam profiteri, uel solam, ut subtilior docet ratio, uel maxime, ut etiam pinguia corda concedunt. Itaque uerbi gratia cum dixeris ‘cano’ uel in uersu forte posueris, ita ut uel tu pronuntians producas huius uerbi syllabam primam uel in uersu eo loco ponas, ubi esse productam oportebat, reprehendet grammaticus, custos ille uidelicet historiae, nihil aliud asserens, cur hanc corripi oporteat, nisi quod hi, qui ante nos fuerunt et quorum libri exstant tractanturque a grammaticis, ea correpta, non producta usi fuerint. Quare hic quidquid ualet, auctoritas ualet. At uero musicae ratio, ad quam dimensio ipsa uocum rationabilis et numerositas pertinet, non curat, nisi ut producatur uel corripiatur syllaba, quae illo uel illo loco est secundum rationem mensurarum suarum. Nam si eo loco, ubi duas longas syllabas poni decet, hoc uerbum posueris et primam, quae breuis est, pronuntiatione longam feceris, nihil musica omnino succenset; tempora enim uocum ea per1,15–16 cănō 1,13sq. grammatica…litteratura] cf. Varro frg. 234 GRF Fun. (Ars grammatica, quae a nobis litteratura dicitur) incipit liber secundus (II B D) A B D E ; incipit secundus F; incipit u(ero ?) secundus G; incipit liber II de musica H; nullum titulum exhibet C 1,1 M] AG A; A F; AUGUSTINUS H; aug L; om. C I J Y e l ‖ 2 diceris γ A (ac.) ‖ 4 noueris F | ignoris γ; ignoras A | malis] maius G; mauis e l | ut om. B D F ‖ 7 D] LIC D (sl.) | me A (pc.) I (sl.); om. β (exc. Y) J malle me tr. edd. ‖ 8 enim sl. B | impellet γ ‖ 10 locatione B (ac.) | autem] et add. D ‖ 12 ad sl. A ista] ita D (ac.) | etiam] enim PL ‖ 13 M om. C | atqui] atque e | illam] scientiam add. η (exc. N) I edd. 13sq. lit(t)eraria e l ‖ 15 concedunt] M add. γ (sl. E); AG add. A (ac.) ‖ 16 producans D (ac.) | uerbis C ‖ 17 primum B | eo sl. D | productum l | reprehende C; reprehendere E ‖ 18 illius G | hunc PL 20 producta non correpta tr. B; non producta sed correpta F | ualet] ualeat α (exc. G S) A (pc.) M e l 21 musica B F; artis add. D | demensio A (ac.) ‖ 22 currat E | corripiatur uel producatur tr. I edd. 24 decet] docet γ ‖ 25 suscenset B E (ac.); sustinet A | eo E ‖ 25sq. peruenire γ B (ac.)

PL 1099

I.

5

10

15

20 PL 1100

25

96 | Augustini De musica

II.

5

10 PL 1101

15

20

25

uenere ad aures, quae illi numero debita fuerunt. Grammaticus autem iubet emendari et illud te uerbum ponere, cuius prima syllaba producenda sit secundum maiorum, ut dictum est, auctoritatem, quorum scripta custodit. (2.) Quam ob rem nos, cum rationes musicae persequendas susceperimus, etiam si nescis, quae syllaba corripienda, quae producenda sit, possumus non impediri hac ignorantia tua satisque habere, quod te animaduertisse dixisti, alias syllabas correptiores, alias productiores. Quare illud nunc quaero, utrum sonus uersuum aliquando te aliqua per aures uoluptate commouerit. D. Prorsus saepissime, ita ut numquam fere sine delectatione uersum audierim. M. Si quis ergo in uersu, quo audito delectaris, eo loco, quo ratio eiusdem uersus non postulat, uel producat syllabas uel corripiat, num eodem modo delectari potes? D. Immo audire hoc sine offensione non possum. M. Nullo modo igitur dubium est, quin te in sono, quo te delectari dicis, dimensio quaedam numerorum delectet, qua perturbata delectatio illa exhiberi auribus non potest. D. Manifestum est. M. Dic mihi deinceps, quod ad sonum uersus attinet, quid intersit, utrum dicam Arma uirumque cano, Troiae qui primus ab oris an qui primis ab oris. D. Mihi uero utrumque, quantum ad illam dimensionem pertinet, idem sonat. M. At hoc mea pronuntiatione factum est cum eo scilicet uitio, quod barbarismum grammatici uocant. Nam ‘primus’ longa est et breuis syllaba, ‘primis’ autem ambae producendae sunt. Sed ego ultimam earum corripui: Ita nihil fraudis passae sunt aures tuae. Quam ob rem illud etiam atque etiam tentandum est, utrum me pronuntiante sentias, quid sit in syllabis diu et non diu, ut nostra disputatio me interrogante ac te respondente, sicut instituimus, possit procedere. Itaque iam eundem uersum, in quo barbarismum feceram, repetam et illam syllabam, quam, ne tuae aures offenderentur, corripui, producam, ut grammatici iubent. Tu mihi renun-

2,15 ārmă uĭrūmquĕ cănō Trōiaē quī prīmŭs ăb ōrīs 17 quī prīmĭs ăb ōrīs 20 prīmŭs | prīmīs

2,15 Verg. Aen. 1,1

26 fuerint C ‖ 26sq. emendare D ‖ 28 custodit η (exc. Yc) m; custodiunt rell. (custodiuntur Y) 2,1 rationis γ | susceperemus B ‖ 2 possumus] tamen add. A H I J Yc edd. ‖ 4 correptiones F | sonos A (ac.) ‖ 5 commoueri B (ac.) ‖ 6 D om. C | fere] uere B H | audiuerim e l ‖ 7 M om. C | quis] quisque B (ac.) | uerso B (ac.) ‖ 8 num] non D | eodem] eo F | modo] loco B ‖ 11 quo (qua Y Yc) perturbato (perturbata Y; turbata Yc) α (exc. Y) η (exc. Yc) e l | ille C ‖ 15 horis F G J L W Yc ‖ 16sq. an … oris om. C ‖ 18 D om. C ‖ 19 M om. γ (ac. E) | at] ad D (ac.); et I e l | eo sl. D | uitio] uisio D (ac.) quod] quem β D (quam ac.) F ‖ 21 corripui] M add. E (ac.) ‖ 23 pronuntiantem γ | quid] quod α (exc. J Y) A M e l | sit] fit A C e l ‖ 26 iubeant B (ac.)

lib. 2,I,1 – III,3 | 97

tiato, utrum illa uersus dimensio sensum tuum eadem afficiat uoluptate. Sic enim pronuntiem: Arma uirumque cano, Troiae qui primis ab oris. D. Nunc uero negare non possum nescio qua soni deformitate me offensum. M. Non iniuria. Quamquam enim barbarismus factus non sit, id tamen uitium factum est, quod et grammatica reprehendat et musica; grammatica, quia id uerbum, cuius nouissima syllaba producenda est, eo loco positum est, ubi corripienda poni debuit, musica uero, tantummodo quia producta quaelibet uox est eo loco, quo corripi oportebat, et tempus debitum, quod numerosa dimensio postulabat, redditum non est. Quocirca, si iam satis cernis, quid sensus, quid auctoritas postulet, sequitur, ut uideamus, ille ipse sensus cur alias delectetur in sonis uel productis uel correptis, alias offendatur: Id enim est, quod ad ‘diu’ et ‘non diu’ pertinet. Quam partem nos explicandam suscepisse credo quod memineris. D. Ego uero et illud discreui et hoc memini et ea, quae sequuntur, intentissime exspecto. (3.) M. Quae putas, nisi ut incipiamus sibimet syllabas comparare et uidere, quos numeros ad sese habeant, sicut de motibus iam inter nos tam longa superius ratione tractatum est? Motus est enim etiam omne, quod sonat, et syllabae utique sonant. An quidquam horum negari potest? D. Nullo modo. M. Cum ergo inter se syllabae conferuntur, motus quidam inter se conferuntur, in quibus possint numeri quidam temporis et mensura diuturnitatis inquiri. D. Ita. M. Num igitur potest una syllaba comparari? Nam omnem comparationem, nisi tu aliud putas, singularitas fugit. D. Nihil puto aliud. M. Quid? Vna uni aut una uel duae duabus uel tribus et deinceps in pluribus, quin possint sibimet conferri, num negas? D. Quis hoc negauerit?

29 ārmă uĭrūmquĕ cănō Trōiaē quī prīmīs ăb ōrīs 38sq. quam…suscepisse] cf. supra 1,VII,13 3,2sq. sicut…est1] cf. supra 1,VIII,14–XIII,28

27 sic] si B ‖ 28 pronuntiemus D ‖ 29 primus C ‖ 30 negare om. F ‖ 31 M] AG A (sl.) | non iniuria M tr. β (exc. Y) I | iniuria] sit tibi add. D ‖ 36 discernis I edd. ‖ 38 est enim tr. α (exc. I) A D edd. ‖ 40 D] LIC D (sl.) 3,2 se α (exc. G I) A M ‖ 3 ratiocinatione F | tractatum] disputatum I | motus] in motu η (exc. N) B E G m ‖ 6 syllabae inter se tr. I e l | motus … conferuntur2 om. C | se2] sese D ‖ 7 et] a G I; om. edd. 8 D om. C | ita] est add. E edd. ‖ 9 M om. C | potest] sibi add. E Y edd. | una] sibi add. η (exc. Yc) F (ac.) G I (sl.) M W ‖ 10 aliud] aliter F | putes G edd. ‖ 12 aut … pluribus om. F ‖ 13 quin] qui γ A | possunt γ A ‖ 14 quis] quin B

30

35

40 III.

5

10

98 | Augustini De musica

15

M. Rursus hoc uide quamlibet syllabam breuem minimeque diu pronuntiatam et

PL 1102 mox, ut eruperit, desinentem occupare tamen in tempore aliquid spatii et habere

20

25

IV.

5

10

quandam morulam suam. D. Video necesse esse quod dicis. M. Dic nunc, unde numerum ordiamur. D. Ab uno scilicet. M. Non absurde igitur hoc in tempore quasi minimum spatii, quod breuis obtinet syllaba, unum tempus ueteres uocauerunt: A breui enim ad longam progredimur. D. Verum est. M. Sequitur iam, ut illud quoque animaduertas, quoniam in numeris ab uno ad duo est prima progressio, ita in syllabis, quia scilicet a breui ad longam progredimur, longam duplum temporis habere debere ac per hoc, si spatium, quod breuis occupat, recte unum tempus uocatur, spatium item, quod longa occupat, recte duo tempora nominari. D. Recte prorsus. Nam id rationem postulare consentio. (4.) M. Age, nunc collationes ipsas uideamus. Nam una breuis syllaba ad unam breuem syllabam quaero quam rationem tibi habere uideatur, uel hi motus inter se quid uocentur. Meministi enim, nisi fallor, in superiore sermone nos omnibus motibus, qui inter se aliqua numerositate conueniunt, imposuisse uocabula. D. Aequales eos memini nominatos, tantundem enim ad sese habent temporis. M. Sed istam collationem syllabarum, qua sibi iam conferuntur, ut habeant ad se aliquos numeros, num censes sine uocabulo esse relinquendam? D. Non puto. M. Atqui scias ueteres pedem nuncupasse talem collationem sonorum. Sed, quousque pedem progredi ratio sinat, diligenter animaduertendum est. Quam ob rem iam dic etiam breuis et longa syllaba qua sibi ratione conferantur. D. Opinor ex illo genere numerorum, quos complicatos uocauimus, istam collationem manare, siquidem in ea simplum ad duplum collatum esse uideo, id est unum tempus breuis syllabae ad duo tempora longae syllabae.

4,3 in…sermone] cf. supra 1,IX,15–X,17 12 complicatos uocauimus] cf. supra 1,X,17

15 minime diuque tr. D ‖ 18 necesse esse] necessitasse B ‖ 19 ordinamur A (uv. ac.) B E L M Yc; exordiamur edd. ‖ 21 breui B (pc.); brebuis F (ac.) | obtinet F edd.; attinet (vel adt-) α (exc. J) η (exc. Yc) A M; additum B (pc.) H; aditum Yc; occupat J ‖ 24 quoniam] ut add. η (exc. Yc) edd.; sicut add. J M Yc ‖ 25 quia D E F G I L Y; quidem Yc; qua rell. ‖ 27 uocatur] uocari e ‖ 28 nominari] nominantur L N 4,1 unum C ‖ 3 uocantur B (ac.); D add. E (ac.) | nisi] ni D ‖ 5 D] M E (ac.); om. C | sese] se J M N Y l tempus D ‖ 6 M sl. E; om. C | collationem] copulationem A (vl.: collationem) B ‖ 7 num] nunc γ (pc. E) | relinquendum A ‖ 9 atqui] at e ‖ 10 diligenter] enim add. A (sl.) C | aduertendum m ‖ 11 iam sl. A; om. B D | etiam om. F | longua F | conferuntur A (ac.) B H Yc m ‖ 12 complicatos] esse add. G e l uocabimus C ‖ 13 manere G e PL

lib. 2,III,3 – V,6 | 99

M. Quid, si ita ordinentur, ut prius longa, deinde breuis syllaba pronuntietur? Num, quia ordo mutatus est, ideo complicatorum numerorum ratio non manet? Nam ut in illo pede simplum et duplum, ita in isto duplum et simplum inuenitur. D. Ita est. M. Quid? In pede duarum longarum nonne duo tempora duobus temporibus conferuntur? D. Manifestum est. M. Ex qua ergo ratione ducitur ista collatio? D. Ex eorum scilicet, qui aequales appellati sunt. (5.) M. Age, nunc dic mihi, ex quo a duabus breuibus orsi ad duas syllabas longas peruenimus, quot pedum collationes tractauerimus. D. Quattuor. Nam primo de duabus breuibus dictum est, secundo de breui et longa, tertio de longa et breui, quarto de duabus longis. M. Num possunt esse plures quam quattuor, cum duae sibimet syllabae conferuntur? D. Nullo modo. Nam cum syllabae hunc modum acceperint, ut breuis unum tempus, longa duo habeat, cumque syllaba omnis aut breuis aut longa sit, quo pacto sibi possunt duae syllabae comparari atque copulari, ut pedem faciant, nisi aut breuis et breuis sit, aut breuis et longa, aut longa et breuis, aut longa et longa? M. Dic etiam, quot habeat tempora binarum syllabarum minimus pes, quot item maximus. D. Duo ille, iste quattuor. M. Videsne, ut progressio nisi usque ad quaternarium numerum fieri non potuerit siue in pedibus siue in temporibus? D. Video plane et recordor rationem progressionis in numeris atque illam uim hic etiam inesse sentio cum magna animi uoluptate. M. Nonne ergo censes, cum pedes syllabis constent, id est distinctis et quasi articulatis motibus, qui sunt in sonis, syllabae autem tendantur temporibus, oportere fieri etiam usque ad quattuor syllabas progressionem pedis, sicut iam factam usque ad quaternarium numerum et ipsorum pedum et temporum cernis? D. Ita plane, ut dicis, sentio et hoc uideri perfectae rationi agnosco et debitum flagito. (6.) M. Age ergo, prius, ut ordo ipse postulat, ternarum syllabarum pedes quot esse possint, uideamus, sicut binarum quattuor esse comperimus. 17 pedem E | et1] ad edd. (et vl. l) | et2] ad D F edd. (et vl. l) ‖ 18 est om. e ‖ 20 conferuntur] comparantur α (exc. G Y) M e l 5,1 nunc] iam B | a sl. D; om. γ ‖ 2 collationis A (ac.); collatio F ‖ 4 tertio … longa2 sl. B ‖ 5 num] non D S e | syllabae sibimet tr. I edd. ‖ 5sq. conferantur D ‖ 9 possint e l ‖ 9sq. aut … breuis1 sl. B ‖ 9sq. aut … sit om. E ‖ 10 sit om. B ‖ 11 quot1] quod D (ac.) E | quot2] quod γ D (ac.) | item] idem γ (ac. E) D ‖ 14 ad om. α (exc. I J) η (exc. N) F H ‖ 18 nonne om. B ‖ 19 autem] uero e l 21 numerum om. D ‖ 22 rationis B; ratio E (ac.) | cognosco J edd. 6,1 age] nunc add. edd. | ternarium γ D (ac.) | quot] quod B (ac.) C D (ac.)

15

20

5

10 PL 1103

15

20

V.

100 | Augustini De musica

5

10

15

20

5

10

D. Ita fiat. M. Meministi ab una breui syllaba, id est unius temporis, istam nos incohasse rationem et, cur ita oporteret, satis intellexisse. D. Memini ab illa lege numerandi, quod ab uno incipimus ‒ quod principium numerorum est ‒, placuisse nobis non oportere discedere. M. Cum igitur in pedibus binarum syllabarum ille sit primus, qui duabus breuibus constat (cogebat enim ratio uni tempori prius unum tempus iungi quam duo), quem tandem arbitraris in pedibus ternarum syllabarum primum esse debere? D. Quem nisi eum, qui tribus breuibus constat? M. Et iste quot temporum est? D. Trium scilicet. M. Quomodo ergo huius partes sibi conferuntur? Nam omnem pedem propter illam numerorum collationem duas habere partes, quae sibimet aliqua ratione conferantur, necesse est idque superius egisse nos memini. Sed numquid possumus hunc trium breuium syllabarum pedem in duas aequales partes diuidere? D. Nullo modo. M. Quomodo ergo diuiditur? D. Nihil aliud uideo, nisi ut prima pars habeat unam syllabam, secunda duas, aut prima duas, secunda unam. M. Dic etiam hoc de qua regula numerorum sit. D. De complicatorum genere esse cognosco. (7.) M. Age, nunc illud attende, tres syllabae, in quibus est una longa, ceterae breues, quoties uariari possint et quot pedes facere, et responde, si inueneris. D. Vnum pedem uideo esse, qui longa et duabus breuibus constet, aliud non intellego. M. Idemne solus tibi uidetur habere unam in tribus longam, qui eam primo habet loco? D. Nullo pacto istuc putauerim, cum possint etiam duae breues priores esse, longa ultima. M. Considera, utrum sit aliquid tertium. D. Est plane. Nam haec longa etiam in medio duarum breuium collocari potest. M. Vide etiamne sit aliquid quartum. D. Omnino non potest.

6,16 idque…egisse] cf. supra 2,IV,4 5 oportet γ ‖ 6 quod1] qua D M m ‖ 7 discere C ‖ 8 M om. γ ‖ 9 duo] M add. γ ‖ 10 ternarium C ‖ 11 qui F H M; aut add. J; in add. Yc; a add. rell. | constat] confit β (exc. Y) G edd. ‖ 12 et om. B F iste] item B (pc.) | quod B (ac.) D (ac.) ‖ 14 ergo om. C D ‖ 15sq. conferuntur D ‖ 16 est om. F; LI add. A; LIC add. B D | memini] AG add. A D; AUG add. B ‖ 20 aliud om. B ‖ 21 unum E ‖ 22 hoc om. B 7,2 et1] id est edd. ‖ 5 idemne] itane e l | unam] nam γ ‖ 7 istuc E F H M; istoc A J; ista C W (ac.); istud rell. | putauerim] M add. C | etiam om. B L N m ‖ 9 M om. C

lib. 2,V,6 – V,8 | 101

M. Potesne iam respondere, tres syllabae habentes in se unam longam, duas breues, quoties uariari possint, id est quot pedes facere? D. Possum sane, nam ter sunt uariatae et tres fecerunt pedes. M. Quid? Isti tres pedes quomodo sint ordinandi, iamne ipse colligis an ad hoc etiam minutatim es perducendus? D. Displicet enim tibi ordo ille, quo ipsam uarietatem comperi? Nam primo aduerti unam longam et duas breues, deinde duas breues et unam longam, postremo breuem et longam et breuem. M. Itane uero tibi non displiceat, qui sic ordinat, ut a primo ad tertium ueniat, a tertio ad secundum, ac non potius a primo ad secundum et deinde ad tertium? D. Displicet prorsus, sed quid hic tandem tale aduertisti? M. Rogas, cum ideo in hac tripartita differentia illum pedem primum posueris, qui primo loco habet longam, quia sensisti unitatem ipsam longae syllabae principatum tenere – siquidem ipsa ibi una est – et propterea eam debere ordinem gignere, ut ille sit primus pes, ubi prima ipsa est? Simul enim uidere debuisti eum esse secundum, ubi ipsa secunda est et eum tertium, ubi eadem tertia est. An adhuc in illa sententia manendum putas? D. Immo eam sine dubitatione condemno. Hunc enim esse meliorem ordinem uel potius hunc esse ordinem quis non assentiatur? M. Nunc ergo dic, qua numerorum regula isti quoque diuidantur pedes eorumque sibi partes conferantur. D. Primum et postremum aequali regula diuidi uideo, quia et ille in longam et duas breues et iste in duas breues et longam diuidi potest, ut singulae partes habeant bina tempora et ob hoc sint aequales. In secundo autem, quoniam mediam habet longam syllabam, siue priori siue posteriori parti tribuatur, aut in tria et unum aut in unum et tria tempora diuiditur, ac per hoc in eius diuisione complicatorum numerorum ratio ualet. (8.) M. Volo mihi iam dicas per te ipse, si potes, post istos, qui a nobis tractati sunt, quos pedes ordinandos putes. Tractati enim sunt primo binarum syllabarum

7,18–20 nam…breuem2] scil.: ˉ˘˘ ; ˘˘ˉ ; ˘ˉ˘ 34–39 primum…ualet] scil.: 1. ˉ|˘˘; 3. ˘˘|ˉ ; 2. aut ˘ˉ|˘ aut ˘|ˉ˘ 13 responde C | longam] et add. J edd. ‖ 14 quot] quod B (ac.) D (ac.) ‖ 15 ter] tres E ‖ 16 sunt β D H M Yc e l | ordinandi] D add. E (ac.) | iamne] iam me C | collegis B | ad hoc] adhuc e l ‖ 18 tibi om. C ‖ 19 et1 … longam2 mg. B ‖ 20 longam] ita add. B; item add. D ‖ 21 itane] an D | displiciat C 22 et sl. A; om. B ‖ 23 prorsus] AG add. A (sl.) D; M add. α (exc. G Y) l; A add. H; Aug add. L N | aduertisti] D add. E (sl.); Aug add. M ‖ 24 M (vel aliud interlocutoris siglum indicans Magistrum vel Augustinum) B F Y; om. rell. | rogas β (exc. Y) ι B M; rogo rell. (M add. Yc e m) | ideo] omnino e l | tripertita C 26 ipse PL | eum e | debet e ‖ 27 ipsa prima tr. F (ac.) | enim] etiam edd. | eum om. F ‖ 28 et sl. A; om. B m | est2] M add. E (sl.) ‖ 32sq. eorum qui B (ac.) e l ‖ 33 sibi] per add. e l ‖ 38 diuidetur A (ac.); diuidatur e l 8,2 sunt enim tr. A

PL 1104 15

20

25

30

35

102 | Augustini De musica

5

10

15

PL 1105 20

25

30

quattuor, quorum ordo ductus est a numerorum ordine, ut a breuibus syllabis ordiremur. Deinde iam productiores ternarum syllabarum pedes tractandos suscepimus et, quod facile erat ex superiore ratione, a tribus breuibus orsi sumus. Quid deinde sequebatur, nisi ut una longa cum duabus breuibus quot formas ederet uideremus? Visum est, et tres pedes post illum primum, ita ut oportebat, ordinati sunt. Qui deinceps consequantur nonne per te ipsum uidere iam debes, ne omnia minutissimis interrogatiunculis eruamus? D. Recte dicis. Nam quis non uideat eos iam sequi, in quibus una breuis sit, ceterae longae? Cui breui, quia una est, cum superiore ratione principatus tribuatur; primus erit profecto in his, ubi prima est, secundus ubi secunda, tertius ubi tertia, quae etiam ultima est. M. Cernis, ut opinor, quibus etiam rationibus diuidantur, ut sibi eorum partes conferri queant. D. Cerno prorsus. Nam ille, qui ex una breui et duabus longis constat, diuidi non potest nisi ita, ut prior pars habeat tria tempora, quae continet breuem et longam, posterior duo, quae uni longae insunt. Hic autem tertius in eo quidem priori par est, quod unam patitur diuisionem, in eo autem dissimilis, quod, cum ille in tria et duo, iste in duo et tria tempora secatur. Nam longa syllaba, quae primam tenet partem, duobus temporibus tenditur, restat longa et breuis, quod est trium temporum spatium. At uero medius, qui habet breuem syllabam mediam, geminam potest partitionem pati, quia eadem breuis et priori et posteriori parti tribui potest; idcirco aut in duo et tria aut in tria et duo diuiditur tempora, quam ob rem sesquatorum numerorum ratio tres istos possidet pedes. M. Omnesne iam trium syllabarum pedes considerauimus an aliquid restat? D. Vnum reliquum uideo, qui ex tribus longis constat. M. Tracta ergo etiam huius diuisionem. D. Vna syllaba et duae aut duae atque una huius diuisio est, tempora scilicet duo et quattuor aut quattuor et duo, quare complicatorum numerorum ratione istius pedis sibi partes conferuntur.

8,10–13 nam…est] scil.: 1. ˘ˉˉ ; 2. ˉ˘ˉ ; 3. ˉˉ˘ 16–25 nam…pedes] scil.: 1. ˘ˉ|ˉ ; 3. ˉ|ˉ˘ ; 2. aut ˉ|˘ˉ aut ˉ˘|ˉ 27 unum … constat] scil.: ˉˉˉ 29–31 una … conferuntur] scil.: aut ˉ|ˉˉ aut ˉˉ|ˉ

4 iam] etiam C | productiores] productiones D; doctiores β (exc. Y; dictiores uv. E) G M e | tractando γ D ‖ 5 et] sed e ‖ 6 quot] quod B (ac.) D (ac.) ‖ 7 illum] unum D | qui] quid C ‖ 8 consequantur] sequerentur e l ‖ 9 eruamus] eramus A (ac.); seruamus C; seruiamus E ‖ 11 tribuitur A B 16 illa C ‖ 17 ita om. F ‖ 19 una D | partitur (uv.) D | diuisione D ‖ 20 sequatur (diuiditur pc.) B; secantur C | nam] et add. β (exc. E) M e l; cum add. D ‖ 21 restare S ‖ 22 geminam] iam non e 23 eandem E ‖ 24 tria et duo aut in duo et tria tr. F ‖ 29 duae1] duo E ‖ 30 numerum C D | illius el

lib. 2,V,8 – VI,10 | 103

(9.) M. Nunc quaternarum syllabarum pedes consequenter atque ordine uideamus et ipse iam dic, quem horum primum esse oporteat addita etiam ratione diuisionis eius. D. Scilicet quattuor breuium, qui diuiditur in duas binarum syllabarum partes aequalium ratione numerorum duo et duo tempora possidentes. M. Tenes. Iam itaque perge ipse et persequere cetera. Nihil enim opus esse iam puto te per singula interrogari, cum sit una ratio demendi deinceps breues syllabas et pro his longas subiciendi, donec ad omnes longas ueniatur, et, cum demuntur breues longaeque subduntur, quas uarietates faciant et quot pedes gignant, considerandi ea scilicet syllaba principatum ordinis retinente, quae una fuerit inter ceteras uel longa uel breuis: In his enim omnibus iam superius es exercitatus. Vbi autem duae breues sunt et duae longae, quod in praecedentibus non erat, quas censes principatum habere debere? D. Iam hoc quoque manifestum est de superioribus, siquidem magis tenet unitatem breuis syllaba, quae unum habet tempus, quam longa, quae duo. Et propterea in omni capite atque principio eum pedem constituimus, qui ex breuibus constat. (10.) M. Nihil igitur te impedit, quin omnes istos persequaris pedes audiente ac iudicante me, non interrogante. D. Faciam, si potero. Nam primo de quattuor breuibus primi pedis breuis una detrahenda est et pro ea longa ponenda in primo loco propter unitatis dignitatem. Hic autem pes diuiditur bis: Aut in longam et tres breues aut in longam et breuem et duas breues, id est aut in duo et tria aut in tria et duo tempora. Secundo autem loco posita longa facit alium pedem, qui uno modo recte diuiditur, in tria scilicet et duo tempora, ut prior pars teneat breuem et longam, posterior duas breues. Porro tertio loco constituta longa facit eum pedem, qui rursus uno modo rite diuiditur, sed ita, ut prior pars habeat duo tempora in duabus breuibus syllabis, posterior tria in longa et breui. Quartum pedem facit longa ultima, qui duobus modis diuiditur, ut ille, ubi prima est: Nam uel in duas breues et breuem ac longam uel in tres breues et longam partiri eum licet, in duo scilicet et tria aut in tria et duo tempora. Omnes autem isti

9,4–5 scilicet…possidentes] scil.: ˘˘|˘˘ 10,3–15 nam…habent] scil.: 1. aut ˉ|˘˘˘ aut ˉ˘|˘˘ ; 2. ˘ˉ|˘˘ ; 3. ˘˘|ˉ˘ ; 4. aut ˘˘|˘ˉ aut ˘˘˘|ˉ

9,1 quaternarium γ; lnp. B | consequentes B ‖ 2 iam om. D | primum horum tr. I J Yc e l | oportet E 4 D om. β (exc. Y) e | partes] pedes D ‖ 6 M] Δ C; D E W; L S; DI e | tenes A G I J m; tene S; teneo rell.; M add. β (exc. Y); MA add. e ‖ 7 breuis C ‖ 8 longas1] longa E ‖ 9 longaeque] longae quidem A quot] quod B (ac.) D (ac.) | gignunt A (ac.) B ‖ 9sq. considerandi B F m; considerande H; considerandum rell. (est add. I J) ‖ 11 exercitatus es tr. F | exercitus β A (ac.) B ‖ 14 D om. C | est om. e l superibus A ‖ 16 qui] quae E 10,1 quin] qui B (ac.) C (ac.) | persequeris γ D (ac.) ‖ 3 potuero A | prima e l | pedis] pedes A (ac.); om. e l ‖ 5 aut1 … breues sl. B ‖ 8 duo C ‖ 12 est prima tr. F | nam] non A (ac.); om. C | longam1] longum B ‖ 13 duos C | illi e l

VI.

5

10

15

5

10 PL 1106

104 | Augustini De musica

quattuor pedes, ubi cum tribus breuibus uarie longa collocatur, sesquatorum nume15 rorum ratione partes suas ad se collatas habent.

5

10

15

5

10

(11.) Sequitur, ut de quattuor breuibus duabus detractis pro his duas longas subiciamus uideamusque, quot formas ac pedes, cum breues et longae binae sint, possint edere. Primo igitur uideo duas breues et duas longas esse ponendas, quod a breuibus exordium sit rectius. Hic autem pes habet duplicem diuisionem, aut enim in duo et quattuor aut in quattuor et duo diuiditur tempora, ut aut duae breues priorem partem teneant et posteriorem duae longae aut ut priorem duae breues et longa, posteriorem autem longa, quae reliqua est. Fit alius pes, cum duae istae breues, quas in capite posueramus, ita ut ordo ipse postulat, in medio fuerint collocatae, et est huius pedis diuisio in tria et tria tempora, nam priorem partem occupant longa et breuis, posteriorem breuis et longa. Cum autem ponuntur in ultimo ‒ nam hoc sequitur ‒, faciunt pedem geminae diuisionis, cuius aut prior pars habeat duo tempora in una longa, posterior quattuor in longa et duabus breuibus, aut prior quattuor in duabus longis, posterior in duabus breuibus duo. Horum autem trium pedum partes, quod ad primum et tertium attinet, complicatorum numerorum ratione sibi comparantur, medius aequales eas habet. (12.) Iam deinceps istae duae breues, quae coniunctae ponebantur, disiunctae ponendae sunt, quarum minima disiunctio est, a qua etiam incipiendum, ut unam syllabam longam inter se habeant, maxima, ut duas. Sed cum una est inter eas, duobus modis fit et duo pedes gignuntur. Prior est autem horum modorum, ut in capite breuis sit, deinde longa, inde breuis et longa, quae reliqua est. Alter modus est, ut in *secundo et in ultimo sint breues, in primo et tertio loco longae, ita erit longa et breuis et longa et breuis. Maxima uero illa disiunctio est, cum duae longae in medio sunt, breuium autem una in primo, altera in extremo loco. Et diuiduntur hi tres pedes, in quibus breues disiunctae ponuntur, in tria et tria tempora, id est primus horum in breuem ac longam et breuem ac longam, secundus in longam ac breuem et longam ac breuem, tertius in breuem ac longam et longam ac breuem. Ita fiunt sex

11,3–15 primo…habet] scil.: 1. aut ˘˘|ˉˉ aut ˘˘ˉ|ˉ ; 2. ˉ˘|˘ˉ ; 3. aut ˉ|ˉ˘˘ aut ˉˉ|˘˘ 12,8–13 et…locatis] scil.: 1. ˘ˉ|˘ˉ ; 2. ˉ˘|ˉ˘ ; 3. ˘ˉ|ˉ˘

14 uariae C ‖ 15 conlocatas (vel coll-) α (exc. G) A D Yc e l; collectas M 11,2 et] ac D E F Yc edd. ‖ 4 exordiendum G; exorditur N | rectius exordium tr. edd. | sit F m; fit Y; est G; sumunt B (sl.) H M Yc; incipiendum J; om. rell. | hic] is e l ‖ 6 ut del. B; om. D ‖ 9 tria2] et tria add. C (pc.) ‖ 12 in1 … quattuor2 mg. B ‖ 14 sibi om. F 12,2 incipiendum] est add. B (sl.) ‖ 3 maxime C; maximae l | ut] aut C; autem e l ‖ 4 autem est tr. G I J edd. ‖ 5 ut sl. I ; om. α (exc. I Y) ‖ 6 secundo edd.; medio codd. (om. M) | et2 om. F ‖ 7 et1 om. A B | diiunctio C ‖ 8 prima B | hi] ii l m ‖ 9 diiunctae C ‖ 10 in1 sl. B; om. A C | breuem1 … et1 om. F | ac1] et E H J edd.; aut D ‖ 10sq. longum … longum … longum … longum B ‖ 11 in] ac D (ac.) ac2] et B D (sl.) | ac breuem et longam tr. D | ac3] et B

lib. 2,VI,10 – VII,14 | 105

pedes duabus breuibus et duabus longis syllabis uarie inter se, quoad possunt, locatis. (13.) Restat, ut de quattuor breuibus detrahantur tres et pro his tres longae constituantur: Erit una breuis et, quia una breuis in capite, quam tres longae consequentur, facit alium pedem secundo loco posita, tertium tertio, quartum quarto. Quorum quattuor duo primi in tria et quattuor tempora diuiduntur, duo autem posteriores in quattuor et tria, et omnes sesquatorum ratione numerorum partes sibi collatas habent. Nam prior pars primi est breuis et longa tenens tria tempora, posterior duae longae in quattuor temporibus. Secundi prior pars est longa et breuis, ergo tria tempora, posterior duae longae, quattuor tempora. Tertius priorem partem habet in duabus longis, quattuor temporibus, posteriorem eius partem breuis et longa obtinet, id est tria tempora. Quarto priorem partem similiter faciunt duae longae, temporum quattuor, et posteriorem longa et breuis, tribusque temporibus. Reliquus pes est quattuor syllabarum, ubi omnes auferuntur breues, ut quattuor longis pes constet. Hic in duas et duas longas secundum aequales numeros, id est in quattuor et quattuor uidelicet diuiditur tempora. Habes, quod per me ipsum explicari uoluisti; perge iam, rogando persequere cetera. (14.) M. Faciam. Sed satisne considerasti progressionem istam usque ad quaternarium numerum, quae in ipsis numeris demonstrata est, quantum in his etiam pedibus ualet? D. Ita sane in his ut in illis hanc progrediendi rationem probo. M. Quid illud? Nonne ut contextis syllabis pedes facti sunt, ita etiam contextis pedibus aliquid fieri posse existimandum est, quod iam neque syllabae neque pedis nomine censeatur? D. Omnino existimo. M. Quid tandem id putes esse? D. Versum arbitror. M. Quid, si perpetuo contexere quispiam pedes aliquos uelit, ita ut ei modum ac finem non imponat nisi aut defectus uocis aut aliquis alius casus interpellans aut 13,1–11 restat…temporibus] scil.: 1. ˘ˉ|ˉˉ ; 2. ˉ˘|ˉˉ ; 3. ˉˉ|˘ˉ ; 4. ˉˉ|ˉ˘ 13–14 hic…tempora] scil.: ˉˉ|ˉˉ 12 quoad] quotie (quotiens pc.) B; quod E (ac.) 13,1 ut de] unde C ‖ 2 erit B E F H M; erit et D; et erit N; et rell. | et del. D | quia … breuis2 om. D 2sq. consequantur D; consequuntur I (pc.) Y Yc e l ‖ 3 facit] et add. F (ac.) | posita] secundum add. edd. ‖ 5 conlocatas E ‖ 7 est pars tr. E | est om. e l ‖ 9 eius] autem e l ‖ 10 quarti G J Y e m | priorem … faciunt] prior pars e ‖ 10sq. quattuor temporum tr. l m; quattuor temporibus e ‖ 11 et1 B D F; ac vel at rell. | posteriorem η (exc. N) B F G H; posteriore β (exc. Y); posterior in A I J l; posterior ut M; posterior Y e | breuis] breui est α (exc. G; breuis est Y) A l | tribusque] tribus H Yc m | relictus A; reliqui C ‖ 12 quattuor1 ι B H L Yc; quaternarium γ G W (ac.); quaternarum rell. ‖ 14 uidelicet om. D | explicare α (exc. Y) A B (ac.) D (ac.) M Yc ‖ 15 persequi ζ (exc. A N) 14,4 ita] ista B | ut in illis om. C ‖ 9 id om. W e l | putas η (exc. N) B J M Y edd. ‖ 11 eis G M edd. 12 aliqui γ B (ac.) F

PL 1107

10

15 VII.

5

10

106 | Augustini De musica

15

20

25

30 PL 1108

35 VIII.

temporis ratio ad aliud aliquid transeundi? Etiamne uersus abs te nominabitur habens uel uiginti uel triginta uel centum etiam siue amplius pedes, ut uoluerit ac potuerit ille, qui eos quamlibet longa perpetuitate contexit? D. Non ita est. Neque enim aut ubi pedes quoslibet quibuslibet permixtos animaduertero aut per infinitam longitudinem multos connexos uersum appellabo; sed et genus et numerum pedum, id est qui et quot pedes uersum conficiant, aliqua disciplina consequi et ex ea iudicare potero, utrum uersus aures meas pepulerit. At haec quaecumque est disciplina uersibus regulam et modum non utique ut libitum est, sed aliqua ratione constituit. Non enim aliter, siquidem disciplina est, aut oportebat aut poterat. M. Hanc ergo rationem inuestigemus et hanc sequamur, si placet. Nam si auctoritatem solam intueamur, is erit uersus, quem uersum dici uoluit Asclepiades nescioqui aut Archilochus, poetae scilicet ueteres, aut Sappho poetria et ceteri, quorum etiam nominibus uersuum genera uocantur, quae primi animaduertentes cecinerunt. Nam et Asclepiadeus uersus dicitur et Archilochius et Sapphicus et alia sescenta auctorum uocabula Graeci uersibus diuersi generis indiderunt. Ex quo non absurde cuipiam uideri potest, quod, si quis, ut uolet, pedes, quot uolet et quos uolet, ordinauerit, quia nemo ante ipsum hunc ordinem ac mensuram pedibus constituerit, recte ac iure conditor noui generis uersuum propagatorque dicatur. Aut si haec licentia intercluditur homini, cum conquestione quaerendum est, quid tandem illi meruerunt, si nullam rationem secuti connexionem pedum, quos eis connectere placuit, uersum appellari haberique fecerunt. An tibi aliter uidetur? D. Ita uero est, ut dicis, et prorsus assentior ratione potius quam auctoritate uersum esse generatum, quam peto iamiamque uideamus. (15.) M. Videamus ergo, qui pedes sibimet copulandi sint, deinde quid his copulatis fiat ‒ non enim uersus fit solus ‒, postremo de uersus tota ratione tractabimus. Sed num censes commode ista nos posse persequi, nisi pedum nomina teneamus? Quamquam hoc ordine a nobis digesti sunt, ut possint ipsius sui ordinis nominibus

13 ad] aut α (exc. G S) A D e l | aliquid] forte intercedat add. e (mg.) | transeundi] forte intercedat add. l (mg.) | abs] a edd. | nominatur A (ac.); nominabatur C (ac.) ‖ 17 uersus A ‖ 19 et om. B | uersus om. D | pepulerit] M (vel aliud interlocutoris siglum indicans Magistrum vel Augustinum) add. B D F H M Y Yc m; lnp. A ‖ 21 constituit] D (vel aliud interlocutoris siglum indicans Discipulum vel Licentium) add. B H M Y Yc m; lnp. A ‖ 23 M] AG A (sl.); LIC D; om. F | hanc sequamur F; assequamur rell. (assequar M W; om. Y); uel add. β (exc. Y) A edd. ‖ 24 is] his (pc.) vel hic (ac.) E | aesclepiades C; asclipiades A (pc.) B; alii alia ‖ 25 archilocus E F | saphpho A; saffo C; fossa (vl.: sapho) D | petria B; poetario C; poeta E ‖ 26 quae] qui e l; qui add. G ‖ 27 asclepiadeus B F; asclepiades (asclipiades pc.) A; aesclepiades γ; asclipiades (asclipiadeus pc.) D; asclepiadicus e l | uersus] uerus F | archilocus γ A (ac.) D; archilocius B; archiloicus F; archilochicus e | sexcenta edd. ‖ 31 generis] ac add. D | propagator D | dicitur J L N; dicetur edd. | aut] ut B ‖ 32 conquestione η (exc. N) B H m; questione vel quaestione rell. ‖ 32sq. meruerint F ‖ 33 secuti] qui add. J e l | eis] illis edd. 15,2 de uersus] diuersu L | uersus2 Y edd.; uersu rell. (cum add. D) | tractauimus A (ac.) B (ac.) C 3 persequi posse tr. C ‖ 4 sint Y Yc e l

lib. 2,VII,14 – VIII,15 | 107

nuncupari; dici enim potest primus, secundus, tertius atque hoc modo ceteri. Sed quia non sunt contemnenda uetusta uocabula nec facile a consuetudine recedendum nisi quae rationi aduersatur, utendum est his nominibus pedum, quae Graeci instituerunt et nostri iam utuntur pro Latinis; quae plane ita usurpemus, ut non quaeramus origines nominum. Multum enim habet ista res loquacitatis, utilitatis parum. Neque enim eo minus utiliter in loquendo appellas panem, lignum, lapidem, quod nescis, cur haec ita sint appellata. D. Ita prorsus, ut dicis, sentio. M. Primus pes uocatur pyrrhichius. Secundus iambus. Tertius trochaeus. Quartus spondeus. Quintus tribrachus. Sextus dactylus. Septimus amphibrachus. Octauus anapaestus. Nonus bacchius. Decimus creticus. Vndecimus palimbacchius. Duodecimus molossus. Decimus tertius proceleumaticus. Decimus quartus paeon primus. Decimus quintus paeon secundus. Decimus sextus paeon tertius.

7 utendum] ut dum A (ac.) | nominibus] omnibus E (ac.) ‖ 8 ita om. C | usurpemus B F H Yc edd.; usurpamus rell. ‖ 9 origine C | habet] ualet C ‖ 11 quod] quo D ‖ 13 pyrrhichius] pyrrithius uv. A (alii alia; talia dehinc non nisi carptim indicabo); ex duabus breuibus, temporum duum, ut fuga add. edd. (de istis additamentis cf. quod in praefatione p. 25 dictum est m) ‖ 14 iambus] ex breui et longa, ut parens, temporum trium add. edd. ‖ 15 trochaeus] uel chorius, ex longa et breui, ut meta, temporum trium add. edd. ‖ 16 spondeus] ex duabus longis, ut aestas, temporum quattuor add. edd. ‖ 17 tribrachus] ex tribus breuibus, ut macula (matula e l), temporum trium add. edd. 18 dactylus] ex longa et duabus breuibus, ut Maenalus, temporum quattuor add. edd. ‖ 19 amphibrachus] ex breui et longa et breui, ut carina, temporum quattuor add. edd. ‖ 20 anapaestus] ex duabus breuibus et longa, ut Erato, temporum quattuor add. edd. ‖ 21 bacchius] ex breui et duabus longis, ut achates, temporum quinque add. edd. ‖ 22 creticus] uel Amphimacrus, ex longa, et breui et longa, ut insulae, temporum quinque add. edd. ‖ 23 palimbacchius] ex duabus longis et breui, ut natura, temporum quinque add. edd. ‖ 24 molossus] ex tribus longis, ut Aeneas, temporum sex add. edd. ‖ 25 tertius decimus tr. A C | proceleumaticus] ex quattuor breuibus, ut auicula, temporum quattuor add. edd. ‖ 26 quartus decimus tr. A | paeon] pean ι B C | primus] ex prima longa et tribus breuibus, ut legitimus, temporum quinque add. edd. ‖ 27 secundus] ex secunda longa et tribus breuibus, ut colonia, temporum quinque add. edd. ‖ 28 tertius] ex tertia longa et tribus breuibus, ut Menedemus, temporum quinque add. edd.

5

10

15

20

25

108 | Augustini De musica

PL 1109

35

40 IX.

5

10

15

Decimus septimus paeon quartus. Decimus octauus ionicus a minore. Decimus nonus choriambus. Vigesimus ionicus a maiore. Vigesimus primus diiambus. Vigesimus secundus dichorius. Vigesimus tertius antispastus. Vigesimus quartus epitritus primus. Vigesimus quintus epitritus secundus. Vigesimus sextus epitritus tertius. Vigesimus septimus epitritus quartus. Vigesimus octauus dispondeus. (16.) D. Habeo ista. Nunc dissere, qui sibi pedes copulentur. M. Iudicabis hoc facile, si aequalitatem ac similitudinem inaequalitati ac dissimilitudini praestantiorem esse iudicas. D. Neminem esse arbitror, qui non ita iudicet. M. Hanc ergo prius maxime in contexendis pedibus sequi oportet nec ab ea omnino deuiandum, nisi cum aliqua causa iustissima est. D. Assentior. M. Non igitur dubitabis pyrrhichios sibimet pedes contexere nec iambos nec trochaeos, qui etiam chorii nominantur, nec spondeos, atque ita ceteros sui generis profecto sibimet sine ulla dubitatione copulabis. Est enim summa aequalitas, cum eiusdem generis et nominis pedes sese consequuntur. An tibi non uidetur? D. Nullo modo mihi aliter uideri potest. M. Quid? Illud nonne approbas alios aliis pedes aequalitate seruata esse miscendos? Quid enim auribus potest esse iucundius quam cum et uarietate mulcentur nec aequalitate fraudantur? D. Satis probo.

29 quartus] ex quarta longa et tribus breuibus, ut celeritas, temporum quinque add. edd. ‖ 30 minore] ex duabus breuibus et duabus longis, ut Diomedes, temporum sex add. edd. ‖ 31 choriambus] ex longa et duabus breuibus et longa, ut armipotens, temporum sex add. edd. ‖ 32 uicesimus A | maiore] ex duabus longis et duabus breuibus, ut Iunonius, temporum sex add. edd. ‖ 33 diiambus] ex breui et longa et breui et longa, ut propinquitas, temporum sex add. edd. ‖ 34 dichorius] ex longa et breui et longa et breui, ut cantilena, temporum sex add. edd. ‖ 35 antispastus] ex breui et duabus longis et breui, ut Saloninus, temporum sex add. edd. ‖ 36 primus] ex prima breui et tribus longis, ut sacerdotes, temporum septem add. edd. ‖ 37 secundus] ex secunda breui et tribus longis, ut conditores, temporum septem add. edd. ‖ 38 tertius] ex tertia breui et tribus longis, ut Demosthenes, temporum septem add. edd. ‖ 39 quartus] ex quarta breui et tribus longis, ut Fescenninus, temporum septem add. edd. ‖ 40 dispondeus] ex quattuor longis, ut oratores, temporum octo add. edd. 16,1 discere B ‖ 2 inaequalitate A N ‖ 2sq. dissimilitudine A (pc.) N ‖ 3 iudicabis A D ‖ 4 ita] ista B ‖ 5 maximae B | in om. e ‖ 9 qui] quiqui A C; quique β (exc. C) e l | ita lnp. A ‖ 11 sese] esse B | consequantur B | an] non A ‖ 14 iucundius esse tr. edd.

lib. 2,VIII,15 – X,18 | 109

M. Num censes alios aequales habendos pedes, nisi qui eiusdem mensurae sunt? D. Ita existimo. M. Quid? Eiusdem mensurae putandine sunt, nisi qui temporis tantundem occupant? D. Verum est. M. Quos ergo inueneris pedes totidem temporum, sine aurium offensione contexes? D. Video esse consequens. (17.) M. Recte quidem, sed adhuc nonnihil quaestionis res habet. Nam cum amphibrachus pes quattuor sit temporum, negant eum quidam posse misceri uel dactylis uel anapaestis uel spondeis uel proceleumaticis – nam hi sunt omnes quaternorum temporum pedes – et non solum istis eum negant posse misceri, sed nec ex ipso solo repetito et sibimet connexo recte et quasi legitime procedere numerum putant. Quorum opinionem considerare nos oportet, ne quid habeat rationis, quod sequi et approbare conueniat. D. Aueo prorsus audire, quid afferant. Non enim parum me mouet, cum duodetriginta pedes sint, quos ratio persecuta est, hunc solum excludi a continuatione numerorum, cum tantum spatii teneat in tempore quantum dactylus et alii, quos pares enumerasti, quos connectere nemo prohibetur. M. Atqui opus est, ut hoc dispicere ualeas, considerare ceteros pedes, quemadmodum sibimet eorum partes conferantur; ita enim uidebis huic uni quiddam accidere nouum ac singulare, ut non frustra minime adhibendus ad numeros iudicatus sit. (18.) Sed hoc nobis considerantibus opus est haec duo nomina mandare memoriae, leuationem et positionem. In plaudendo enim, quia leuatur et ponitur manus, partem pedis sibi leuatio uindicat, partem positio. Partes autem pedum dico illas, de quibus superius, cum eos ordine persequeremur, satis dictum est. Quocirca, si hoc probas, incipe recensere breuiter mensuras partium in omnibus pedibus, ut, quid huic uni, de quo agitur, proprium acciderit, noueris.

17,2–6 amphibrachus…putant] cf. Ps. Cens. frg. 15,1 (Amphibrachys non facit numerum) vel Ter. Maur. 1418–1426 (Septimum pedem loquemur, quem vocant ἀμφίβραχυν… par pari figura non est, pugnat unum cum tribus | nec modum dupli rependit nec tenetur sescuplo: | Exigunt idcirco talem, qui sequuntur musicam)

17 sint e ‖ 18 ita] ista F ‖ 19 quid] qui A C | mensurae] esse add. A ‖ 22 inuenis e l ‖ 22sq. contexis G Y e l 17,2 amphibrachis γ A ‖ 3sq. quaternorum] quattuor D; quaternarum F (ac.) ‖ 4 temporum] morum D | isti B | eum] etiam B | posse] posce E ‖ 5 solo repetito] colore petito D ‖ 6 habeant J e 7 consequi D | approbari C ‖ 8 D] cupio atque add. B m; cupio namque add. H | aueo F G N m; habeo rell. | mouent A B C ‖ 12 despicere F; inspicere E; discere G e | ualeas] et add. α (exc. E G) A (sl.) M e l 13 uidemus l ‖ 14 numerus A 18,1 sed] cum add. β (exc. Y) A B I (ac.) ‖ 4 ordines B ‖ 6 moueris E

20

X. | PL 1110

5

10

5

110 | Augustini De musica

10

15

20

PL 1111 5

10

XI.

D. Video primum, pyrrhichium, tantum habere in leuatione quantum in positione. Spondeus quoque, dactylus, anapaestus, proceleumaticus, choriambus, diiambus, dichorius, antispastus, dispondeus eadem ratione diuiduntur; nam tantundem temporis in his ponit plausus, quantum leuat. Video secundum, iambum, simpli et dupli habere rationem; quam rationem cerno et in chorio et in tribracho et in molosso et in utroque ionico. Iam huius amphibrachi leuatio et positio ‒ nam *ipse mihi ex ordine occurrit, cui pares ceteros quaeram ‒ simpli et tripli ratione constat. Sed non inuenio prorsus alium deinceps, cuius sibi partes tanto interuallo conferantur. Nam cum eos considero, in quibus una breuis est et duae longae, id est bacchium, creticum et palimbacchium, sesqualteri numeri ratione leuationem ac positionem in his fieri uideo. Eadem ratio est et in his quattuor, in quibus una longa est et tres breues, qui quattuor paeones ex ordine nominantur. Reliqui sunt quattuor epitriti similiter ex ordine nuncupati, quorum leuationem ac positionem sesquitertius numerus continet. (19.) M. Num igitur parum iusta tibi causa uidetur esse, cur iste pes ad seriem numerosam uocum non admittatur, quod eius solius partes tam longe a se differunt, ut una simpla sit, alia tripla? Vicinitas enim quaedam partium tanto est approbatione dignior, quanto est proxima aequalitati. Itaque in illa regula numerorum, cum ab uno usque ad quattuor progredimur, nihil unicuique est se ipso propinquius. Quare illud in primis approbandum est in pedibus, cum tantundem habent partes ad inuicem, deinde copulatio simpli et dupli eminet in uno et duobus, sesqualtera uero copulatio in duobus et tribus apparet, iam sesquitertia in tribus et quattuor. Simplum uero et triplum, quamquam complicatorum numerorum lege teneatur, non tamen in ordine illo sibimet cohaeret. Non enim post unum tria numeramus, sed ab uno ad ternarium numerum binario interposito peruenitur. Haec est ratio, qua excludendus iudicatur amphibrachus pes ab ea copulatione, de qua quaerimus; quae si abs te probatur, cetera uideamus. D. Probatur sane, nam manifestissima atque certissima est. (20.) M. Cum ergo placeat, quoquo modo se in syllabis habeant, tamen si eiusdem spatii sunt in tempore, recte sibi et sine detrimento aequalitatis pedes posse misceri excepto dumtaxat amphibracho, quaeri non immerito potest, utrum recte

7 primo B ‖ 10sq. simplici A C; lic B ‖ 11 duplici A (pc.) C | cerno rationem tr. C | in3 om. l 12 ipse scripsi; ipsa codd. ‖ 13 cui pares ceteros] ut eius partes cum ceteris D | consistat C 14 partis B ‖ 16 sesqualteri B F I (pc.) J L M Yc; sesquialteri A (sexquialteri ac.) H l m; sesquealteri D I (ac.) S; sesquealterius β (exc. S) G; sesquaterni (vl.: sesquialteri) e ‖ 16sq. leuatione … positione γ 17 et1] ut E | his2] iis m | est2 om. B ‖ 18 nominantur] numerantur C (ac.) e l ‖ 19 similiter] et add. D E | sesquetertius β B 19,1 num] nunc E | tibi iusta tr. edd. ‖ 2 numeriosam C | eius F; huius M; quia Yc; om. rell. | differant edd. ‖ 4 illa] ista e l ‖ 5 est om. B ‖ 6 cum in pedibus tr. I e l | cum om. A | habeant G e l 7 deinde] sed inde γ ‖ 8 iam] nam E (ac.); etiam e l | in2 F G N Yc; om. rell. ‖ 11 ratio est tr. J edd. 12 quaesiuimus B ‖ 14 certissima] ratio add. α A D M e l | est om. A 20,2 sint A (pc.) J L edd.; semper Yc (ac.) | rectae B

lib. 2,X,18 – XI,21 | 111

misceantur, qui, quamquam sint aequales tempore, non eadem tamen percussione concordant, quae leuatione ac positione partes pedis sibimet confert. Nam dactylus et anapaestus et spondeus non solum aequalium temporum sunt, sed etiam percutiuntur aequaliter: In omnibus enim tantum leuatio, quantum positio sibi uindicat. Itaque hi sibi miscentur iustius quam quilibet ionicus ceteris sex temporum pedibus. Vterque quippe ionicus ad simplum et duplum percutitur, duo scilicet tempora quattuor temporibus conferens. His molossus etiam in hac re congruit, ceteri uero ad tantundem; nam in his leuationi ac positioni terna tempora tribuuntur. Ergo tametsi omnes legitime feriantur ‒ nam et illi tres simpli et dupli ratione et alii quattuor aequis partibus feriuntur ‒, tamen, quia plausum inaequalem facit ista permixtio, haud scio an iure repudietur. Nisi quid habes ad haec. D. Procliuior sum in istam sententiam. Nam inaequalis plausus quomodo sensum non offendat, ignoro; si autem offendit, non utique id potest sine uitio huius permixtionis accidere. (21.) M. Atqui scias ueteres miscendos iudicasse istos pedes et horum mixtione uersus compositos condidisse. Sed ne te auctoritate premere uidear, accipe aliquid horum uersuum et uide, utrum offendat auditum. Si enim non modo non offenderit, sed etiam delectauerit, nulla erit ratio huius mixtionis improbandae. Versus autem hi sunt, quos aduertas uolo: At consona quae sunt, nisi uocalibus aptes, pars dimidium uocis opus proferet ex se, pars muta soni comprimet ora molientum. Illis sonus obscurior impeditiorque, utcumque tamen promitur ore semicluso. Satis esse arbitror ad iudicandum id, quod uolo. Quare dic, quaeso, utrum nihil tuas aures numerus iste permulserit. D. Immo nihil mihi uidetur currere ac sonare festiuius.

21,6–10 āt cōnsŏnă | quaē sūnt nĭsĭ | uōcālĭbŭs | āptēs, pārs dīmĭdĭ- | ūm uōcĭs ŏ- | pūs prōfĕrĕt | ēx sē, pārs mūtă sŏ- | nī cōmprĭmĕt | ōră mōlĭ- | ēntŭm. Īllīs sŏnŭs | ōbscūrĭŏr | īmpĕdītĭ- | ōrquĕ, ūtcūmquĕ tă- | mēn prōmĭtŭr | ōrĕ sēmĭ- | clūsō. 21,6–10 Ter. Maur. 89–93 5 quae leuatione] qua eleuatione l ‖ 8 itaque] ita add. B ‖ 10 uero] pedes add. e l ‖ 11 leuatione ac positione A (ac.) ‖ 15 nam] tam γ ‖ 16 offendat C (ac.) 21,1 commixtione η (exc. D) ‖ 3 non1] solum add. D (ac.) | non2 om. F | offenderit] offenderet C (ac.); offendit D ‖ 5 hi] ii l m | quos] quod B ‖ 6‒10 at … semicluso mg. A; om. α (exc. G J); legi vix potest J ‖ 7 dimidi uer (dimidia pc.) D ‖ 8 molientum] commouentum G ‖ 10 utcumque G e l Ter. Maur.; utrumque rell. | promiditur A (ac.); premitur l | semicluso] LIC add. B D ‖ 11 id om. F | uolo] AUG add. B; AG add. D | quare] quam ob rem F ‖ 13 festiosus B

5

10

15

5

10 PL 1112

112 | Augustini De musica

M. Considera igitur pedes: Inuenies profecto, cum sint quinque uersus, duos 15 primos solis ionicis currere, tres posteriores habere admixtum dichorium, cum om-

20 XII.

5

10

15

nes omnino sensum nostrum communi aequalitate delectent. D. Iam hoc animaduerti, et facilius te pronuntiante. M. Quid ergo dubitamus consentire ueteribus non eorum auctoritate sed ipsa ratione iam uicti, qui censent eos pedes, qui eiusdem temporis sunt, rationabiliter posse misceri, si habeant legitimam quamuis diuersam percussionem? D. Cedo iam prorsus. Nam ille me sonus quidquam contradicere non sinit. (22.) M. Intende item in istos uersus: Volo tandem tibi parcas, labor est in chartis, et apertum ire per auras animum permittas; placet hoc nam sapienter remittere interdum aciem rebus agendis decenter intentam. Etiam hoc satis est, praesertim cum isti uersus sint inconditi, quos necessitate ad tempus fabricatus sum. Verumtamen et in his quattuor requiro iudicium sensus tui. D. Quid aliud et hic possum dicere quam pulchre illos congruenterque sonuisse. M. Sentisne etiam duos superiores altero ionico constare, qui dicitur a minore, duos autem posteriores diiambum habere permixtum? D. Et hoc te pronuntiando insinuante persensi. M. Quid? Illud nonne te mouet, quod in illis Terentiani uersibus ionico ei, qui a maiore dicitur, dichorius, in his autem nostris alteri ionico, qui a minore nominatur, diiambus mixtus est? An nihil interesse arbitraris? D. Immo interest et uideor mihi rationem ipsam uidere: Nam quoniam ionicus a maiore a duabus incipit longis, eum sibi potius copulandum poscit, ubi longa prima est, id est dichorium. Diiambus uero, quod incipit a breui, congruentius alteri miscetur ionico a duabus breuibus incipienti.

22,2–5 uŏlŏ tāndēm | tĭbĭ pārcās, | lăbŏr ēst īn | chārtīs, ĕt ăpērtum ī- | rĕ pĕr aūrās | ănĭmūm pēr- | mīttās; plăcĕt hōc nām | săpĭēntēr | rĕmīttĕre īn- | tērdūm ăcĭēm rē- | bŭs ăgēndīs | dĕcēntĕr īn- | tēntăm

22,2–5 FPL4 p. 403sq. Bl.

15 ionicis] iocinis add. F | ammixtum B C ‖ 16 dilectent B ‖ 19 iam ratione tr. Yc edd. ‖ 20 habeat A B C ‖ 21 me ille tr. edd. 22,1 in] ad e ‖ 2 chartis] c(h)articis A C ‖ 3 permittas] Δ add. C ‖ 4 hoc] M add. γ | permittere A (vl.: remittere) B ‖ 5 decenter] decet N e | intentam] D (vel aliud interlocutoris siglum indicans Discipulum vel Licentium) add. β A B H M Yc edd. ‖ 6 hoc] M add. β (exc. Y) | est] M (vel aliud interlocutoris siglum indicans Magistrum vel Augustinum) add. A B H M Y Yc edd. | sint om. F | necessitate quos tr. e l ‖ 7 his] iis l m ‖ 8 quid] et add. B ‖ 11 D om. F ‖ 12 terentianis A D E | ei F G J M edd.; eo rell. 12sq. ei … ionico om. B ‖ 13 his] iis m ‖ 16 maiore] minore D | duobus B | poposcit B

lib. 2,XI,21 – XIII,24 | 113

(23.) M. Bene intellegis. Quare hoc quoque tenendum est istam etiam congruentiam excepta aequalitate temporum in pedibus miscendis aliquantum ualere oportere. Non enim plurimum, sed tamen nonnihil ualet. Nam pro omni pede sex temporum omnem pedem sex temporum poni posse ita sensu interrogato iudices licet: Primum molossi exemplum sit nobis ‘uirtutes’, ionici a minore ‘moderatas’, choriambi ‘percipies’, ionici a maiore ‘concedere’, diiambi ‘benignitas’, dichorii ‘ciuitasque’, antispasti ‘uolet iusta’. D. Habeo ista. M. Contexe igitur omnia atque pronuntia uel me potius pronuntiante accipe, quo ad iudicandum liberior sensus uacet. Nam, ut continuati numeri aequalitatem sine ulla offensione aurium tibi insinuem, hoc totum contextum ter pronuntiabo, quod satis esse non dubitauerim: Virtutes moderatas percipies concedere benignitas ciuitasque uolet iusta. Virtutes moderatas percipies concedere benignitas ciuitasque uolet iusta. Virtutes moderatas percipies concedere benignitas ciuitasque uolet iusta. Num forte aliquid in hoc pedum cursu aures tuas aequalitate aut suauitate fraudauit? D. Nullo modo. M. Delectauitne aliquid? Quamquam hoc quidem consequens est in hoc genere, ut delectet omne, quod non offenderit. D. Non possum aliter me dicere affectum quam uidetur tibi. M. Probas ergo istos omnes pedes senum temporum recte sibi posse copulari atque misceri. D. Probo. (24.) M. Nihilne formidas, ne quis arbitretur tam aequaliter istos pedes hoc ordine collocatos sonare potuisse, si autem ordinem permutes, non idem posse? D. Nonnihil quidem affert, sed experiri non est difficile.

23,13–15 uīrtūtēs, mŏdĕrātās, pērcĭpĭēs, cōncēdĕrĕ, bĕnīgnĭtās, cīuĭtāsquĕ, uŏlēt iūstă

23,2 qualitate vl. e ‖ 4 omnem … temporum sl. D ‖ 5 moderatus γ G ‖ 6 percipiens Y; percipias L | maiore] minore E (ac.) ‖ 6sq. dichorii … iusta mg. E ‖ 7 uolet ζ (exc. F M; ac. A); uolent rell. 9 igitur] ista add. G edd. | autque B | potius me pronuntiante tr. D; potius pronuntiante me tr. F 10 iudicandum] ducandum A (ac.) | continuatam F ‖ 11 insinuero γ | contexam B ‖ 13‒15 versum ter exhibent B F G m, bis H L Yc, semel rell. (mg. A) ‖ 13 moderatus β (exc. S) I | percipies J M; percipias rell. | ciuitas C | uolet η (pc. D) B H; uolent rell. ‖ 14 percipies L Yc; percipias rell. | uolent F G 15 percipies scripsi; percipias codd. | uolent F G ‖ 19 M om. E | delectauitne] delectauit me γ | aliquid] LIC add. A | quamquam] et add. e l ‖ 20 offendit A (pc.) e l ‖ 21 D om. γ ‖ 22 omnes istos tr. J Yc edd. ‖ 23 atque] aut B 24,1 formides B | tam aequaliter] tanta aequalitate e l | aequaliter] suaui aequalitate G ‖ 2 collatos m; copulatos I | permotes A (ac.); permites D (ac.) ‖ 3 D om. α (exc. Y) A e l | nonnihil] nam nihil α (exc. Y) M e l; iam nihil Y; nihil F

5

10

15 PL 1113

20

XIII.

114 | Augustini De musica

M. Istuc ergo facito, cum uacabit. Non aliter inuenies quam sensum tuum et 5 multiformi uarietate et una aequalitate mulceri.

10

15

20

25

30

D. Faciam, quamquam hoc exemplo nemo est, qui non praeuideat necessario id euenturum. M. Recte existimas. Sed quod ad propositum pertinet, admoto plausu ista percurram, ut de hoc quoque iudicare possis, utrum aliquid an nihil claudicet atque ut simul aliquid experiaris de commutatione illius ordinis, quam nihil claudicationis illaturam esse praediximus. Iam nunc ipsum ordinem muta et, ut libitum est, eosdem pedes collocatos aliter atque a me collocati sunt personandos mihi plaudendosque permitte. D. Primum uolo esse ionicum a minore, secundum ionicum a maiore, tertium choriambum, quartum diiambum, quintum antispastum, sextum dichorium, septimum molossum. M. Intende ergo et aurem in sonum et in plausum oculos; non enim audiri, sed uideri opus est plaudentem manum, et animaduerti acriter, quanta temporis mora in leuatione, quanta in positione sit. D. Totus istic sum, quantum ualeo. M. Accipe igitur collocationem illam cum plausu tuam: Moderatas, concedere, percipies, benignitas, uolet iusta, ciuitasque, uirtutes. D. Sentio quidem nequaquam plausum istum claudicare et tantum leuare quantum ponere; sed uehementer admiror, quomodo eo percuti potuerint illi pedes, quorum diuisio simpli et dupli ratione constat, sicuti sunt ambo ionici et molossus. M. Quid hic fieri tamen arbitraris, cum in his tria leuentur tempora totidemque ponantur? D. Nihil aliud hic prorsus uideo quam eam longam syllabam, quae in ionico a maiore et in molosso secunda, in ionico autem a minore tertia est, plausu ipso diuidi, ut, quoniam duo habet tempora, unum inde superiori parti, alterum posteriori tribuat atque ita terna tempora leuatio positioque sortiantur. (25.) M. Nihil hic omnino aliud dici aut intellegi potest. Sed cur non etiam ille amphibrachus, quem ab ista numerositate penitus eiciebamus, hac condicione mis-

25,2 amphibrachus…eiciebamus] cf. supra 2,X,17–19 4 M om. α (exc. S Y) A e l | istoc J; istud η (exc. N) I M S m; lnp. H | et η (exc. N) F l; ut β (exc. W) A B H; om. rell. ‖ 5 et … aequalitate om. B ‖ 6 qui non] quin B C | praeuideat D F G N edd.; peruideat L; prouideat rell. ‖ 7 euentu E ‖ 8 ammoto A; amoto B | ista] ita D ‖ 9 ut hos A (vl.: ut de hoc) | diiudicare edd. ‖ 11 muta] nota e ‖ 12 conlati B; locati F (ac.) ‖ 18 manu δ (exc. S) C I e l | animaduerte G L N Y e l ‖ 19 eleuatione e l | depositione e l ‖ 21 collationem A (pc.) D E J Yc e l ‖ 22 moderatas … uirtutes ter exhibent B H Yc | percipies F M edd.; perspicias Y; percipias rell. | percipies … uirtutes mg. A | uolent G I M e l ‖ 24 potuerunt B ‖ 25 dupli ratione] duplicatione D (ac.) | ratio PL | secuti C; sicut F Yc l | ionicus B ‖ 26 tamen om. F I (ac.) ‖ 28 aliud] M add. γ ‖ 29 molosso] a add. F | minore] maiore γ A (ac.) ‖ 30 inde om. G J e l 25,1 M] AG (LI pc.) A; Δ C; D E | potest] LIC add. B; AG add. A ‖ 2 amphibrachis γ A D

lib. 2,XIII,24 – XIV,26 | 115

ceatur spondeo, dactylo et anapaesto uel per se ipse numerosum aliquid in musica continuatus efficiat? Potest enim simili ratione media quoque pedis eius syllaba, quae longa est, plausu diuidi, ut, cum singula tempora singulis lateribus dederit, non iam unum et tria, sed bina tempora leuatio positioque sibi uindicent. Nisi habes aliquid, quod resistas. D. Nihil sane habeo, quod dicam, nisi hunc etiam esse admittendum. M. Aliquid ergo plaudamus quaternorum temporum pedibus ordinatum atque contextum, quibus iste commixtus sit, et eodem modo sensu exploremus, utrum nihil imparile offendat. Et ideo attende in hunc numerum propter iudicandi facilitatem cum plausu tertio repetitum. Sumas optima, facias honesta. Sumas optima, facias honesta. Sumas optima, facias honesta. D. Iamiam, obsecro, parce auribus meis. Nam etiam plausu non admoto ipse per se horum pedum cursus in illo amphibracho uehementissime claudicat. M. Quid igitur putandum est esse causae, ut in hoc fieri non possit, quod in molosso et in ionicis potuit? An quoniam in illis aequalia sunt medio latera? In numero enim pari, ubi sit medium suis aequale lateribus, primus senarius occurrit. Ergo illi senum temporum pedes quoniam duo tempora in medio possident et bina in lateribus, libenter quodam modo illud medium cecidit in latera, quibus amicissima aequalitate coniungitur. Non autem idem fiet in amphibracho, ubi sunt imparia medio latera, siquidem in illis singula, in illo duo tempora sunt. Huc accedit, quod in ionicis et molosso medio in latera soluto terna fiunt tempora, in quibus rursum medio pari paria latera inueniuntur; quod item defit amphibracho. D. Ita res est, ut dicis, nec immerito amphibrachus in illa serie offendit auditum, hi uero etiam delectant. (26.) M. Age, nunc tu per te ab ipso exordire pyrrhichio et secundum supra dictas rationes, quos pedes quibus misceri oporteat, quantum potes, breuiter explica. D. Nullus pyrrhichio, non enim alius inuenitur totidem temporum. Iambo posset chorius, sed propter inaequalem plausum uitandum est, quod alter a simplo, a duplo

25,13–15 sūmās | ōptĭmă, | făcĭās | hŏnēstă 3 numerosus e l ‖ 4 efficiat] AUG add. B; M add. γ ‖ 6 habet A (ac.); abes B ‖ 7 quo J e | resistas δ (exc. S; vl. W) ι (pc. F) B D E G H e; restat L; resistat rell. ‖ 8 sanae B | ammittendum A C; amittendum B E ‖ 9 temporum] numerorum temporumque e l ‖ 10 sensu] sensim vl. l ‖ 11 imparile nihil tr. F | attendo PL ‖ 13 summas E | sumas … honesta mg. A ‖ 14sq. sumas … honesta om. α (exc. G) A D M ‖ 17 uehementissime] uehementius sibimet (pc.) vel uehementius simet (ac.) B ‖ 18 quod] 20 enim] nisi A (ac.) | ubi] si D I (pc.) e l; si add. γ A (pc.) quid E ‖ 19 in1 om. A (ac.) B H J L m ‖ 20sq. illi senum] illis enim C ‖ 21 senorum I J N e l ‖ 24 quod] quo E ‖ 25 ionico e l ‖ 26 pari η (exc. N) B H m; lnp. A; om. rell. ‖ 27 res om. D | seriae B ‖ 28 hi] hic e l | etiam om. F | delectat e l 26,2 quos pedes om. B E (ac.) H | potest D ‖ 4 quod] nam D; quia uv. M; om. α (exc. G) edd. 4sq. alter a duplo tr. F

PL 1114

10

15

20

25

XIV.

116 | Augustini De musica

5 alter incipit. Ergo tribrachus utrique accommodari potest. Spondeum et dactylum et

10

PL 1115

20 PL 1116

25

30

anapaestum et proceleumaticum amicos inter se atque copulabiles uideo: Non enim tantum temporibus, sed plausu etiam sibi congruunt. Enimuero exclusus amphibrachus nulla potuit ratione reduci, cui parilitas temporum auxiliari quid diuisione plausuque discordante non potuit. Bacchio creticum et paeones primum, secundum et quartum, palimbacchio autem eundem creticum et paeones primum, tertium et quartum et temporibus et plausu concordare manifestum est. Ergo cretico et paeonibus primo et quarto, quoniam et a duobus et a tribus temporibus eorum incipere diuisio potest, ceteri omnes quinum temporum pedes possunt sine ulla claudicatione copulari. Iam illorum, qui sex temporibus constant, omnium inter se miram quandam esse concordiam satis disputatum est. Quandoquidem illi quoque ab aliis in plaudendo non dissonant, quos aliter diuidi cogit condicio syllabarum. Tantam uim habet cum medio laterum aequalitas. Porro septenum temporum pedes, cum sint quattuor, qui epitriti nominantur, primum et secundum inuenio sibi posse copulari; amborum enim diuisio incipit a tribus temporibus, idcirco nec spatio temporis nec plausu dissident. Rursus libenter sibi iunguntur tertius et quartus, quia uterque in diuidendo incipit a quattuor temporibus, quare et metiuntur et plauduntur aequaliter. Restat octo temporum pes, qui dispondeus uocatur, cui sicut pyrrhichio par nullus est. Habes a me, quod poposcisti et facere potui. Perge ad reliqua. M. Faciam. Sed post tam longum sermonem respiremus aliquantum et illorum uersuum meminerimus, quos mihi extemporales paulo ante ipsa lassitudo suggessit. Volo tandem tibi parcas, labor est in chartis, et apertum ire per auras animum permittas; placet hoc nam sapienter remittere interdum aciem rebus agendis decenter intentam. D. Placet sane, ac libenter obtempero.

5 utrisque α (exc. G I) D F M e l ‖ 6 atque] et e l ‖ 7 enimuero] iamuero G I J (nam uero ac.) L Yc 7sq. amphibrachis γ ‖ 8 quid] quia B; om. D ‖ 10 primum] et add. I J S edd. ‖ 11 et1 om. e l 12 et2 om. I J e ‖ 13 potest] et add. e l ‖ 15 putatum B ‖ 16 cogit] egit α (exc. G Y; coegit J) A (ac.); exegit e l | condicio] concisio (concidio uv. ac.) E ‖ 17 pedes om. F ‖ 20 iunguntur] copulantur G e l | quia] qui A | uterque] autque A ‖ 23 poscisti C (ac.); popocisti F ‖ 24 aliquantulum η (exc. N) B Hlm ‖ 25 meminerimus] aliquantum add. C (ac.) ‖ 26 chartis] c(h)articis β (exc. Y) A (pc.) 28 sapientem e l ‖ 29 decenter] decet e l ‖ 30 D om. C explicit liber II A; Aurei (sic) Augustini de musica cum Liquentio liber II explicit B; explicit liber II musicae Aurelii Augustini cum Licentio D; explicit Aurelii Augustini de musica cum Licentio liber secundus E; explicit secundus F; Aurei (sic) Augustini finit liber secundus G; Aurelii Augustini de musica liber II explicit H; nullum titulum exhibet C

Liber tertius (1.) M. Tertius hic sermo postulat, ut, quoniam de pedum amicitia quadam concordiaque satis dictum est, uideamus, quid ex his contextis continuatisque gignatur. Quare primum ex te quaero, utrum possint copulati sibi pedes, quos copulari oportet, perpetuum quendam numerum creare, ubi nullus finis certus appareat; uelut cum symphoniaci scabella et cymbala pedibus feriunt certis quidem numeris et his, qui sibi cum aurium uoluptate iunguntur, sed tamen tenore perpetuo, ita ut, si tibias non audias, nullo modo ibi notare possis, quousque procurrat connexio pedum et unde rursus ad caput redeatur, uel si tu uelis centum uel amplius, quousque libitum est, pyrrhichios uel alios, qui inter se amici sunt, pedes continua connexione decurrere. D. Iam intellego, et fieri posse concedo. M. Quandam pedum connexionem, in qua certum est, usque ad quot pedes progrediendum sit atque inde redeundum, num esse dubitas, cum certam faciendorum uersuum disciplinam esse non neges, et qui uersus te semper cum uoluptate audisse confessus sis? D. Manifestum est et hoc esse et ab illo genere superiore distare. (2.) M. Ergo quoniam oportet distingui etiam uocabulis ea, quae re ab se distincta sunt, scias illud superius genus copulationis rhythmum a Graecis, hoc autem alterum metrum uocari, Latine autem dici possent illud numerus, hoc mensio uel mensura. Sed quoniam haec apud nos nomina late patent et cauendum est, ne ambigue loquamur, commodius utimur Graecis. Vides tamen, ut opinor, quam recte utrumque nomen sit his rebus impositum. Nam quoniam illud pedibus certis prouoluitur peccaturque in eo, si pedes dissoni misceantur, recte appellatus est rhythmus, id est numerus; sed quia ipsa prouolutio non habet modum nec statutum est, in quoto pede finis aliquis emineat, propter nullam mensuram continuationis non debuit metrum uocari. Hoc autem utrumque habet: Nam et certis pedibus currit et certo

2,1–11 ergo…modo] cf. e.g. Quint. inst. 9,4,45–50 vel Ter. Maur. 1632sq. vel Aug. ord. 2,14,40 incipit liber tertius A B D E G; incipit tertius (III H) F H ; nullum titulum exhibet C 1,1 M om. A S e l; AUG H ‖ 1sq. quadamque concordia D (pc.) ‖ 1sq. concordia quae C ‖ 2 his] eis D | gignator A (ac.); M add. E ‖ 3 possint] possi A (ac.) ‖ 5 symphoniacis cabella A I e l | feriuntur α (uv. G) A M e l ‖ 6 sibi] bi B (ac.) | tenore] adoram B (ac.) ‖ 8 at C (ac.) | uel1 uelut edd. 9 connexio D ‖ 9sq. decurre C ‖ 12 M] A F; om. rell. | contextionem F | at A (ac.) | quod E ‖ 13 redeundum] interlocutoris siglum indicans Magistrum vel Augustinum add. codd. (mg. E) praeter F et edd. | num] certum add. A I l; huius generis et hoc ab illo superiore distare concedis cum variis lectionibus certum et huiusmodi genus add. e; huius generis add. m ‖ 16 superiore genere tr. edd. | superiori B (pc.) | destare A (ac.) 2,1 M sl. E | re om. B (spat. rel.) I e l | abs te B (pc.); abs se C D (ac.); ad se l ‖ 3 possunt η (exc. N) B (pc.) I (pc.) e; potest A G | numerum γ (ac. C) ‖ 4 ambiguae B (ac.) ‖ 6 his rebus sit tr. e l ‖ 8 numeris PL | ipsa] ista e ‖ 9 aliqui γ A (ac.) ‖ 10 certis] ceteris E (ac.) | curritur γ ι G I M S Yc e

PL 1115

I.

5

10

15

5

PL 1116

118 | Augustini De musica

15

II.

5

10

15

20

terminatur modo. Itaque non solum metrum propter insignem finem, sed etiam rhythmus est propter pedum rationabilem connexionem. Quocirca omne metrum rhythmus, non omnis rhythmus etiam metrum est. Rhythmi enim nomen in musica usque adeo late patet, ut haec tota pars eius, quae ad ‘diu’ et ‘non diu’ pertinet, rhythmus nominata sit. Sed de nomine, cum res appareat, non esse satagendum et doctis et sapientibus placuit. An aliquid contradicendum aut dubitandum putas de his, quae a me dicta sunt? D. Immo prorsus assentior. (3.) M. Nunc ergo mecum illud considera, utrum sicut omnis uersus metrum est, ita omne metrum etiam uersus sit. D. Considero quidem, sed quid respondeam, non inuenio. M. Vnde id tibi censes accidisse? An quia de uocabulis quaestio est? Non enim ut de rebus ad disciplinam pertinentibus, ita de nominibus possumus respondere interrogati, propterea quia res omnium mentibus communiter sunt insitae, nomina uero ut cuique placet imponit; quorum uis auctoritate atque consuetudine maxime nititur, unde etiam esse linguarum diuersitas potest, rerum autem in ipsa ueritate constitutarum profecto non potest. A me igitur accipe, quod ipse nullo pacto respondere posses: Non uersum solum metrum ueteres uocauerunt. Itaque, quod ad te attinet, uide atque responde – non enim iam de nominibus agitur –, utrum inter haec duo aliquid distet, quod quidam numerus pedum ita certo fine claudatur, ut nihil ad rem pertineat, ubi fiat quidam articulus, antequam ueniatur ad finem, alius autem non solum certo fine claudatur, sed etiam ante finem certo quodam loco quaedam eius partitio emineat, ut quasi membris sic conficiatur duobus. D. Non intellego. M. Attende ergo in haec exempla: Ite igitur, Camenae, fonticolae puellae, quae canitis sub antris mellifluos sonores, 3,18–21 īte ĭgĭtūr, | Cămēnaˉe, fōntĭcŏlaˉe | pŭēllaˉe, quaˉe cănĭtīs | sŭb āntrīs mēllĭflŭōs | sŏnōrēs, 3,18–28 Tiberian. carm. 8 FPL4 p. 380 Bl.; de his versibus disputat S. Mattiacci, I carmi e i frammenti di Tiberiano, Firenze 1990, 208–211 et 215–218 13 omnes A (ac.) ‖ 15 nominatus D ‖ 16 an] num F ‖ 18 assentio e 3,1 M om. e | mecum] meum D (ac.) F ‖ 7 placet imponit] placuit imposita edd. ‖ 9 accipere D (ac.) | ipse] in se F; per te add. e ‖ 10 posses] nam add. e; possis A (pc.) G I Yc; potes C (ac.) | uocauere edd. ‖ 12 quidem A (ac.) | clauditur A B C ‖ 13 pertinet A (ac.) | articulis A (ac.) ‖ 14 certo1] quodam add. e l | clauditur E F | ante] ad D | ante finem om. e l ‖ 15 sic ι G M Y; si β (exc. Y) I (ac. uv.); hic D; om. B H L Yc edd. | conficitur F ‖ 18 ite] cunctae e ‖ 19 fonticulae γ (ac. C) A B

lib. 3,I,2 – II,3 | 119

quae lauitis capillum purpureum Hippocrene fonte, ubi fusus olim spumea lauit almus ora iubis aquosis Pegasus hinnientem peruolaturus aethram. Cernis profecto quinque superiores uersiculos eodem loco partem orationis habere terminatam, id est in choriambo pede, cui subiungitur bacchius, ut uersiculum compleat (namque hi undecim choriambo et bacchio pedibus constant), ceteros uero excepto uno – ora iubis aquosis – non eodem loco habere terminatam partem orationis. D. Cerno istuc quidem, sed quo pertineat, non uideo. M. Eo scilicet, ut intellegas hoc metrum non quasi legitimum locum habere, ubi ante finem uersus finiatur pars orationis; nam si ita esset, omnes eodem loco hunc haberent articulum aut certe rarissime in his inueniretur, qui non haberet. Nunc uero, cum sint undecim, sex ita sunt, quinque non ita. D. Et hoc accipio et adhuc, quo ratio tendat, exspecto. M. Attende ergo etiam in ista peruulgatissima: Arma uirumque cano, Troiae qui primus ab oris et, ne longum faciamus, quia carmen notissimum est, ab hoc uersu usque ad quem uolueris explora singulos, inuenies finitam partem orationis in quinto semipede, id est in duobus pedibus et semisse. Nam hi uersus constant pedibus temporum quaternorum, quare iste finis, de quo agitur, partis orationis quasi legitimus in decimo tempore est. D. Manifestum est.

22–28 quaˉe lăuĭtīs | căpīllŭm pūrpŭrĕum Hīp- | pŏcrēnē fōnte, ŭbĭ fū- | sŭs ōlĭm spūmĕă lā- | uĭt ālmŭs ōră iŭbīs | ăquōsīs Pēgăsŭs, hīn- | nĭēntĕm pēruŏlătū- | rŭs aˉethrăm (‘a’ correptum; recte: ˉ˘ˉˉ | ˘ˉ˘) 27sq. Pegasus…aethram] cf. Fulg. myth. 1,21 (Unde et Tiberianus: ‘Pegasus hinnientem transuolaturus ethram’) 41 Verg. Aen. 1,1 23 hyppocrine A B ; ippocrene D (ippocreme ac.) F; in ippocrine γ (ippocrine C) ‖ 26 iubis] iuuis A (ac.) B; iugis proposuit Edward Courtney ‖ 27 hinnientem α (exc. I) ι; in nitentem η I Y edd.; in uiuentem B (iuuenientem ac.) H; imminentem Yc; lnp. M ‖ 28 aethran B; etheram G; attende ergo in haec exempla add. e ‖ 32 uno] scilicet add. Yc (sl.) edd. | iuuis A B ‖ 34 istud η (exc. N) B H I S m 35 ubi om. F ‖ 39 accipi A (ac.) C; accepi A (pc.) G I L Yc e l ‖ 40 ergo om. F | etiam om. E ‖ 42 ne] non F ‖ 43 infinitam γ ‖ 44 duabus PL ‖ 44sq. quaternorum temporum tr. I edd.

PL 1117 25

30

35

40

45

120 | Augustini De musica

5

10

15

20

III. | PL 1118

5

10

(4.) M. Iam ergo intellegis inter illa duo genera, quae ante ista exempla proposueram, nonnihil distare, quod aliud, scilicet metrum, antequam claudatur, non habet certum et statutum aliquem articulum, sicut in illis undecim uersiculis explorauimus, aliud uero habet, sicut in heroico metro quintus semipes satis indicat. D. Iam liquet quod dicis. M. Atqui scias oportet a ueteribus doctis, in quibus magna est auctoritas, illud superius genus non esse uersum appellatum, sed hunc definitum esse et uocatum uersum, qui duobus quasi membris constaret certa mensura et ratione coniunctis. Sed tu non multum labores de nomine, quod, nisi a me uel ab alio quolibet tibi indicaretur, nullo modo de hoc interrogatus respondere posses. Sed quod ratio docet, in id praecipue animum et maxime intende, uelut hoc ipsum, quod nunc agimus. Ratio enim docet inter haec duo genera distare aliquid, quibuslibet uocabulis nuncupentur. Itaque hoc bene interrogatus posses dicere ipsa ueritate confisus, illud autem nisi auctoritatem secutus non posses. D. Apertissime iam ista cognoui et, quanti pendas hoc, de quo me tam crebro admones, iam existimo. M. Haec ergo tria nomina, quibus disserendi causa necessario usuri sumus, memoriae mandes uelim: rhythmum, metrum, uersum. Quae sic distinguuntur, ut omne metrum etiam rhythmus sit, non omnis rhythmus etiam metrum, item omnis uersus etiam metrum sit, non omne metrum etiam uersus. Ergo omnis uersus et rhythmus et metrum: Nam hoc, ut arbitror, esse consequens uides. D. Video sane, nam est luce clarius. (5.) M. Prius igitur, si placet, de rhythmo, in quo nullum metrum est, deinde de metro, ubi uersus non est, postremo de ipso uersu, quantum possumus, disseramus. D. Placet uero. M. Sume ergo tibi ab ipso capite pedes pyrrhichios et eis rhythmum contexe. D. Etiam si id possim facere, qui modus erit? M. Satis est, ut eum tendas – exempli enim gratia id facimus – usque ad decem pedes. Nam usque ad hunc pedum numerum non progreditur uersus, quod suo loco diligenter tractabitur. D. Bene quidem tu non multos pedes mihi proposuisti copulandos, sed uideris mihi non recordari iam te satis discreuisse, quid inter grammaticum et musicum intersit, cum ego tibi respondissem syllabarum longarum et breuium cognitionem

5,7sq. nam…tractabitur] cf. infra 5,IX,19 11sq. cum…traditur] cf. supra 2,I,1 4,3 undecim] duodecim F (ac.) ‖ 5 liquet] libet F ‖ 7 hunc] nunc PL | et uocatum esse tr. edd. 8 qui duobus] quid uobis E ‖ 9 ab] a A edd. | aliquo quolibet A (pc.); aliquolibet E L; quolibet alio tr. edd.; quoquolibet alio I (ac.) ‖ 10 hac γ | quid γ ‖ 11 et maxime animum tr. A I edd. | ipsum] ut add. γ ‖ 12 haec] et add. E ‖ 13sq. possis … possis A (pc.) G I e l ‖ 15 iam om. F | me om. e 20 etiam1] et e l | et] est edd. ‖ 21 nam] non A ‖ 22 est … clarius] et luce clarius est e l 5,4 summe E | et] sex (uv.) add. A (sl.); de add. edd. | eis] eius D; his edd.; et add. A ‖ 5 si om. F possum N e l | facere om. γ ‖ 6 M om. γ | tendas] M add. γ ‖ 10 recordari] mihi add. E (ac.)

lib. 3,II,4 – III,6 | 121

me non habere, quae a grammaticis traditur, nisi forte si permittis, ut non uerbis, sed aliquo pulsu rhythmum istum exhibeam. Nam iudicium aurium ad temporum momenta moderanda me posse habere non nego, quae uero syllaba producenda uel corripienda sit, quod in auctoritate situm est, omnino nescio. M. Fateor nos et ita, ut dicis, grammaticum a musico discreuisse et in hoc te genere inscientiam tuam esse confessum. Quare a me accipe hoc exempli genus: Ago celeriter agile quod ago tibi quod anima uelit. D. Habeo istuc. (6.) M. Hoc ergo quotieslibet repetendo efficies rhythmi huius longitudinem quantam uoles, quamquam hi decem pedes ad exemplum sufficiant. Sed illud quaero: Si tibi quispiam dicat non pyrrhichiis, sed proceleumaticis pedibus hunc rhythmum constare, quid respondebis? D. Prorsus ignoro. Nam ubi decem pyrrhichii sunt, quinque proceleumaticos metior, et eo maior dubitatio est, quod de rhythmo consulimur, qui scilicet perpetuo fluit. Vndecim enim pyrrhichii uel tredecim et quotlibet impari numero non possunt habere integrum proceleumaticorum numerum. Si ergo esset certus finis in hoc, de quo agitur, rhythmo, ibi saltem dicere possemus pyrrhichio potius quam proceleumatico eum currere, ubi omnes integri proceleumatici non inuenirentur. Nunc uero et ipsum †infiniti a nobis† conturbat iudicium, etsi quando numerati quidem pedes, sed pari numero nobis proponuntur, sicut isti sunt decem. M. Atqui nec de ipso impari numero pyrrhichiorum tibi quod uisum est, liquido uisum est. Quid? Si enim undecim propositis pedibus pyrrhichiis dicatur rhythmus quinque habere proceleumaticos et semipedem, num resisti potest, cum multos inueniamus uersus claudi semipede? D. Iam dixi me nescire, quid de hac re dici possit. M. Num etiam illud nescis proceleumatico priorem esse pyrrhichium? Siquidem duobus pyrrhichiis proceleumaticus confit, sicut prius est unum quam duo et duo quam quattuor. D. Verissimum est.

5,18 ăgŏ cĕlĕrĭtĕr ăgĭlĕ quŏd ăgŏ tĭbĭ quŏd ănĭmă uĕlĭt

12 si sl. H I; om. A M edd. ‖ 13 plausu edd. ‖ 14 uel] quae F ‖ 16 nos] nosse A G | et ita η (exc. N) B F H; edita β (exc. Y); hoc ita (uv.) M; et rell. | musica γ (ac. E) ‖ 17 inscitiam edd. | exempli genus] exemplum E (ac.) ‖ 18 agile] age B ‖ 19 istud δ (exc. Y) η (exc. N) B H I 6,1 efficiens γ (ac. E) ‖ 2 quantum A B | hi] illi D ‖ 5 ignoro] M add. C ‖ 6 consulemur γ A 7 quotlibet β (exc. W) F I L N; quodlibet B D (ac.) G H M W; quolibet rell.; sit add. G ‖ 8 esse E ‖ 9 ibi om. E ‖ 10 uero] ergo A ‖ 11 ipsud C; ipsa M | infiniti a δ (exc. S) ι B D E H Yc; infinitum a G I L S; infinitum C edd.; infinitas M ‖ 12 sicuti γ | isti om. α (exc. Y) e l | decem] et duodecim add. I e l 13 M om. C | quod tibi tr. η (exc. Yc) I edd. | uisum] ipsum C F ‖ 14 enim si tr. edd. ‖ 15 num] numquid edd. ‖ 17 quid] qui A (ac.) C ‖ 18sq. proceleumatico … pyrrhichiis mg. E ‖ 19 confit] conficitur B (pc.); constat D ‖ 20 quattuor] ita proceleumatico prior est pyrrhichius add. edd.

15

5

10

15

20

122 | Augustini De musica

PL 1119

IV.

5

10

15

5

M. Cum ergo in hanc ambiguitatem incidimus, ut possit in rhythmo et pyrrhichius metiri et proceleumaticus, cui principatum daturi sumus? Priori, ex quo iste constat, an posteriori, ex quo ille non constat? D. Nemo dubitat priori esse dandum. M. Quid ergo dubitas de hac re consultus respondere pyrrhichium potius quam proceleumaticum istum rhythmum esse nuncupandum? D. Iam omnino non dubito; pudet tam manifestam rationem non me cito animaduertisse. (7.) M. Videsne illud etiam ista ratione cogi, ut quidam pedes sint, qui rhythmum continuare non possint? Nam quod de proceleumatico inuentum est, cui tollit pyrrhichius principatum, hoc et de diiambo et de dichorio et de dispondeo inuentum puto. Nisi tibi aliud uidetur. D. Quid mihi aliud uideri potest, cum probata illa ratione hoc, quod sequitur, improbare non possim? M. Vide etiam ista et compara ac iudica: Nam uidetur, cum tale incertum euenit, plausu potius debere discerni, quo pede curratur, ut, si pyrrhichio uelis currere, unum tibi tempus leuandum, unum ponendum sit, si proceleumatico, duo et duo; ita et pes apparebit et nullus pedum erit a rhythmi continuatione seclusus. D. Huic magis faueo sententiae, quae nullum pedem ab hac contextione esse immunem sinit. M. Recte facis; et quo magis haec approbes, considera de tribracho pede, quid respondere possimus, si nihilo minus quisque contendat non pyrrhichio aut proceleumatico istum rhythmum, sed tribracho currere. D. Video iudicium ad plausum illum esse reuocandum, ut, si unum tempus est in leuatione, duo in positione, id est una et duae syllabae, aut contra duae in leuatione, una in positione, tribrachus rhythmus esse dicatur. (8.) M. Recte intellegis. Quam ob rem iam dic mihi, utrum spondeus pes pyrrhichio rhythmo possit adiungi. D. Nullo modo. Non enim continuabitur plausus aequalis, cum leuatio et positio in pyrrhichio singula, in spondeo uero bina tempora teneant. M. Potest ergo proceleumatico adiungi? D. Potest. M. Quid, cum ei adiungitur? Interrogati, utrum rhythmus proceleumaticus an spondiacus sit, quid respondebimus?

25 dubitabit edd. ‖ 26 pyrrhichios D ‖ 27 proceleumaticos D | rhythmos D ‖ 28 dubito] et add. F | tam] tamen D E 7,1 etiam illud tr. A ‖ 2 de] in e l ‖ 6 possint C ‖ 7 istam F ‖ 8 decerni γ A D ‖ 11 pedum γ contexione B (ac.) C ‖ 13 hoc edd. ‖ 14 aut] et D; sed F ‖ 16 illum om. B | ut om. PL ‖ 17 duo … leuatione2 om. F 8,8 spondeacus vel spondaicus η F M e l (id dehinc non indicabo)

lib. 3,III,6 – IV,10 | 123

D. Quid censes nisi spondeo dandum esse principatum? Cum enim plausu ista controuersia non diiudicetur – nam in utroque bina leuamus ac ponimus tempora –, quid aliud restat, nisi ut ille regnet, qui in ipso pedum ordine prior est? M. Rationem te secutum esse satis approbo, et uides, ut arbitror, quid sequatur. D. Quid tandem? M. Quid putas nisi proceleumatico rhythmo nullum alium pedem posse misceri? Quoniam quisquis miscebitur totidem temporum – non enim aliter potest –, in eum rhythmi nomen transferatur necesse est. Omnes enim priores illo sunt, qui totidem temporibus constant. Et quoniam his, qui priores inuenti fuerint, cogit nos ratio, quam uidisti, principatum dare, id est ex eo rhythmum nuncupare, non erit iam proceleumaticus rhythmus aliquo alio quattuor temporum mixto, sed spondiacus aut dactylicus aut anapaesticus. Amphibrachum enim ab istorum copulatione numerorum recte remotum esse conuenit. D. Fateor ita esse. (9.) M. Nunc ergo ex ordine considera iambicum rhythmum, quoniam pyrrhichium et proceleumaticum, qui duplicato pyrrhichio gignitur, satis discussimus. Quare dicas uelim huic quem censes admiscendum pedem, ut iambicus rhythmus suum nomen obtineat. D. Quem nisi tribrachum, qui et temporibus et plausu congruit et, quia posterior est, regno pellere non potest? Nam chorius est quidem posterior et totidem temporum, sed non eodem modo plauditur. M. Age, iam uide rhythmum trochaicum et ad eadem de hoc quoque responde. D. Idem respondeo. Nam potest et huic non solum spatio temporis, sed plausu etiam concinere tribrachus. Cauendum autem iambum quis non uideat? Qui etiam si aequaliter plauderetur, principatum tamen mixtus auferret. M. Quid? Spondiaco rhythmo quem tandem copulabimus pedem? D. Sane in hoc largissima copia est. Nam et dactylum et anapaestum et proceleumaticum nulla imparilitate temporum, nulla claudicatione plausus, nulla principatus ademptione impediente huic uideo posse misceri. (10.) M. Video te iam facile posse cetera ordine persequi. Quocirca remota interrogatione mea uel potius tamquam de omnibus interroganti responde breuiter dilu-

8,20sq. amphibrachum…conuenit] cf. supra 2,X,17–19 9 dandum] datum A (pc.) C | principatum] M add. C ‖ 10 non] in utroque add. e l ‖ 11 regenet C 12 M om. E; Δ C ‖ 13 D] M γ ‖ 14 M om. γ | nisi proceleumatico η (exc. Yc) m; nisi tam proceleumatico quam pyrrhichio rell. | posce F ‖ 15 enim] nisi A (ac.); om. B | potest] misceri add. e m 16 priores] in add. e l ‖ 17 his] iis l m | nos om. E ‖ 18 id est] uel D ‖ 19 alio aliquo tr. C 20 dactilus F ‖ 22 D] M E (ac.) 9,4 obteneat A ‖ 5 D om. γ ‖ 5sq. posterior est] posteriorem D ‖ 6 pollere M S m | est2 om. B 8 M om. γ ‖ 12 copulauimus A C ‖ 13 sanae B | est copia tr. A | et3 om. γ A B ‖ 15 misceri posse tr. G edd. 10,1 te om. E | iam te tr. edd.; etiam α (exc. G) A | iam om. D ‖ 2 interrogati F; interrogatus edd.

10

15

PL 1120 20

5

10

15

124 | Augustini De musica

5

10

15

20 PL 1121

25

30

cideque, quantum potes, quomodo singuli, qui restant, pedes aliis legitime immixtis obtineant suum nomen in rhythmo. D. Faciam, neque ullius negotii est tanta rationum luce praemissa. Nam tribracho nullus miscebitur. Omnes enim priores sunt, qui ei sunt temporibus pares. Dactylo anapaestus potest, nam et est posterior et tempore ac plausu currit aequaliter. Vtrisque autem proceleumaticus eadem scilicet ratione copulatur. Iam bacchio creticus, et de paeonibus primus, secundus et quartus, porro ipsi cretico omnes, qui post illum sunt, quinque temporum pedes iure miscentur, sed non omnes eadem diuisione: Alii namque ad duo et tria, alii ad tria et duo tempora diuiduntur. Iste autem creticus utroque modo diuidi potest, quia media breuis cuilibet parti tribuitur. Palimbacchius autem, quia eius diuisio a duobus temporibus incipiens in tria desinit, congruos et copulabiles habet paeones omnes praeter secundum. Molossus de trisyllabis restat, a quo primo incipiunt sex temporum pedes, qui omnes eidem coniungi possunt, partim propter simpli duplique rationem, partim propter illam, quam nobis plausus ostendit, partitionem longae syllabae, quae singula tempora parti utrique concedit, quia in senario numero par lateribus medium est. Ob quam causam et molossus et ambo ionici non solum in simplam et duplam, sed etiam in aequas partes per terna tempora feriuntur. Hinc efficitur, ut deinceps omnibus sex temporum pedibus omnes totidem temporum posteriores copulari queant, solusque antispastus, qui nullum sibi uelit misceri, remaneat. Hos consequuntur quattuor epitriti, quorum primus admittit secundum, secundus nullum, quartum tertius, nullum quartus. Restat dispondeus rhythmum solus etiam ipse facturus, quia nec posteriorem quemquam inuenit nec aequalem. Itaque omnium pedum octo sunt, qui nullo alio mixto rhythmum faciunt: Pyrrhichius, tribrachus, proceleumaticus, paeon quartus, antispastus, epitritus secundus et quartus et dispondeus; reliqui eos, qui se posteriores sunt, copulari sibi patiuntur, ita ut rhythmi nomen obtineant, etiamsi pauciores in ea serie numerentur. Ecce, ut opinor, satis a me, quod uoluisti, explicatum atque digestum est; tuum est iam uidere quod restat.

10,17 plausus ostendit] cf. supra 2,XIII,25

4 nomen] uel negotium (negotii ac.) add. D | in rhythmo om. B ‖ 5 D] LI A (sl.) | neque] enim add. G edd. ‖ 6 eius (eis ac.) B ‖ 7 est sl. A | posteriore B | et2 om. β A B H M e l | ac] at B; hac E | plausum B ‖ 8 utrisque] utque A (ac.); utrique B H Yc edd. | autem om. D | copuletur γ A ‖ 9 quartus] misceri possunt add. η I edd. ‖ 12 potest diuidi tr. E ‖ 13 incipiens] incipit et B ‖ 14sq. tris sillabis F 15 eidem] rationi add. F (ac.) ‖ 16 partem … partem γ | dupli simplique tr. B ‖ 18 numero om. F 19 simplum et duplum A (pc.) I S edd. ‖ 20 per] propter e (per vl.) ‖ 22 uellit B ‖ 23 tertius quartum quartus nullum tr. A I edd. ‖ 24 rhythmus γ A B ‖ 25 aequalem] habet add. e | pedum octo] pedes nouem e l | nullum δ (exc. Y) A (pc.) C I e l | alium A (pc.) E I e l | mixtum β (exc. Y) A (pc.) I e l; admittentes add. e l ‖ 26 proceleumaticus] paeon secundus add. e l ‖ 27 et2 om. B ‖ 28 sunt om. γ BD ‖ 29 ecce F; haec γ A B H W; hoc δ (exc. W) η (exc. Yc) G I M; hoc est edd.; est Yc | atque] et C 30 est1 γ F I N W; om. rell. | est2 om. C | quid l

lib. 3,IV,10 – V,11 | 125

(11.) M. Immo mecum etiam tuum; ambo enim quaerimus. Sed quid tandem restare arbitraris, quod ad rhythmum attinet? Nonne illud considerandum est, utrum aliqua dimensio pedis, quamuis octo tempora non excedat, quae dispondeus obtinet, excedat tamen numerum quattuor syllabarum? D. Exsequere, quaeso. M. Immo tu; quare me potius quam te ipsum rogas? An tibi non uidetur sine ulla fraude uel offensione aurium, siue quod ad plausum ac diuisionem pedum siue quod ad spatium temporis pertinet, pro una longa syllaba duas posse poni breues? D. Quis hoc negauerit? M. Hinc ergo est, quod pro iambo uel chorio tribrachum ponimus et pro spondeo dactylum uel anapaestum uel proceleumaticum, cum uel pro secunda eius uel pro prima duas breues ponimus uel quattuor pro utraque. D. Assentior. M. Fac igitur hoc idem in ionico quolibet uel alio quopiam quadrisyllabo sex temporum pede, et pro una eius quacumque longa duas breues constitue. Num quidquam mensurae deperit aut plausui resistit? D. Nihil omnino. M. Considera ergo, quot syllabae fiant. D. Quinque fieri uideo. M. Vides certe posse quattuor syllabarum numerum excedi. D. Video sane. M. Quid, si pro duabus, quae ibi sunt longae, quattuor breues posueris? Nonne in uno pede sex syllabas necesse est metiri? D. Ita est. M. Quid, si cuiuslibet epitriti omnes longas soluas in breues? Num etiam de septem syllabis dubitandum est? D. Nullo modo. M. Quid ipse dispondeus? Nonne octo efficit, cum pro omnibus longis binas breues locamus? D. Verissimum est.

11,1 immo] etiam add. F (ac.) | mecum etiam] meum et A; meum est quam B; meum ac etiam D tuum] tu e | enim] nisi A (ac.) ‖ 2 attinet] LIC add. D (sl.) ‖ 5 D om. β (exc. Y) A G L N; LIC B (sl.); AG D (sl.); M I | exsequere H M Yc; exequare B (pc.) F; quare α η (exc. Yc) A B (ac.) m; quaere e l ‖ 6 M] AUG B (sl.); om. γ D | in motu γ D | tu] LI add. A (sl.) | me] ne γ | rogas] AG add. A (sl.) ‖ 7 ac] ad A (ac.); siue ad e l ‖ 10 quo A (ac.) | tribrachium D | pro2 om. D ‖ 11 uel1] et C ‖ 14 alio quopiam lnp. B 15 et] ut B D | constituas η (exc. N) B G H e l ‖ 16 deerit e ‖ 18 quo A (ac.); quod B D (ac.) | fiant ι (pc. A) D E M Y; fiunt rell. ‖ 28 quid] si add. A

V.

5

10

15

20

PL 1122 25

30

126 | Augustini De musica

5

10

15

20

25

5

(12.) M. Quae igitur ratio est, qua cogimur et tam multarum syllabarum metiri pedes et pedem, qui adhibetur ad numeros, non excedere quattuor syllabas ante tractatis rationibus confitemur? Nonne tibi uidentur inter se ista pugnare? D. Immo maxime, et quomodo istuc pacari possit, ignoro. M. Etiam hoc facile est, si te ipsum rursus interroges, utrum rationabiliter inter nos paulo ante constiterit ideo pyrrhichium et proceleumaticum plausu debere diiudicari atque discerni, ne sit ullus pes legitimae diuisionis, qui rhythmum non faciat, id est ut ex eo rhythmus nominetur. D. Hoc uero memini, et non inuenio, cur mihi placuisse paeniteat. Sed quorsum ista? M. Quia scilicet hi omnes pedes quaternarum syllabarum excepto amphibracho rhythmum faciunt, id est principatum in rhythmo tenent eumque ui sua et nomine efficiunt; illi uero, qui plures quam quattuor syllabas habent, multi quidem pro his poni possunt, sed ipsi per se rhythmum facere ac rhythmi nomen obtinere non possunt, et ideo ne pedes quidem istos appellandos putauerim. Quam ob rem repugnantia illa, quae nos mouebat, iam, ut opinor, composita est et sopita, quandoquidem licet et plures syllabas quam quattuor pro aliquo pede ponere et pedem tamen non appellare nisi eum, quo rhythmus efficiatur. Oportebat enim pedi constitui aliquem modum progressionis in syllabis. Is autem modus constitui optimus potuit, qui de ipsa numerorum ratione translatus in quaternario constitit. Itaque longarum syllabarum quattuor pes esse potuit. Cum autem pro eo breues octo constituimus, quia tantum spatii habent in tempore, pro altero poni possunt. Quia uero legitimam progressionem, id est quaternarium numerum, excedunt, pro se ipsi poni ac rhythmum gignere non sensu aurium, sed disciplinae lege prohibentur. Nisi contradicere aliquid paras. (13.) D. Paro sane et iam faciam. Nam quid impediebat usque ad octonarium numerum syllabarum progredi pedem, cum eundem numerum ad rhythmum admitti posse uideamus? Neque enim me mouet, quod pro alio dicis admitti, immo hoc me magis admonet quaerere uel potius queri, quod non etiam suo nomine admittitur, qui pro alio potest.

12,2sq. pedem…confitemur] cf. supra 2,IV,5 6 paulo ante] cf. supra 3,IV,7

12,2 adhibetur it. C ‖ 3 uidetur γ A ‖ 4 maxima E | istud η (exc. N) B (ac.) H I M S m; isthuc l 5 rursum ι (pc. A) edd. | rationabile B ‖ 6 constiterat e ‖ 6sq. diiudicare ι (ac. F) ‖ 7 ullus] illius (ullus vl.) D ‖ 8 est] autem γ ι ‖ 12 ui sua B F M Y; uisu β (exc. Y; ac. E) H (uv.); usu rell. ‖ 13 afficiunt η (exc. Yc) A B E (ac.) Y e ‖ 14 nomine A ‖ 15 putauerim I l m; putauerunt α (exc. I) ι (pc. A) D M e; putarunt rell. ‖ 18 constitui] esse add. D; constitutum γ A D ‖ 19 is om. B; his γ A; hos D | optimus om. e; optime H m; lnp. B ‖ 20 ipso PL | itaque] atque B ‖ 21 quia] quoniam m ‖ 23 id est] uel D ipsi D F L m; ipsis B H; ipsae γ (uv. ipsas pc. E) A G; se add. E (ac.) ‖ 24 gignere] genere E | sensum F 13,3 alio] aliquo A (pc.) D ‖ 4 quaeri PL ‖ 5 alio] admitti add. E (sl.)

lib. 3,V,12 – VI,14 | 127

M. Non mirum est, quod hic falleris, sed facilis explicatio ueri est. Nam ut omittam tanta, quae pro quaternario numero iam ante disputata sunt, cur usque ad illum fieri debeat progressio syllabarum, fac me iam cessisse tibi et consensisse usque in octo syllabas pedis debere longitudinem porrigi: Num resistere poteris esse iam posse octo longarum syllabarum pedem? Certe enim ad quem numerum syllabarum peruenit pes, non solus ad eum peruenit, qui breuibus, sed etiam qui longis syllabis constat. Quo fit, ut adhibita rursus ea lege, quae abrogari non potest – duas breues pro una longa poni 〈sci〉licet –, ad sedecim syllabas pertendamus. Vbi si rursus pedis incrementum statuere uolueris, in triginta duas breues proficiscimur. Huc quoque ratio tua pedem te compellit adducere et rursus lex illa duplum numerum breuium pro longis locare, atque ita nullus constituitur modus. D. Iam cedo rationi, qua usque ad quaternarium syllabarum numerum promouemus pedem. Pro his autem legitimis pedibus poni oportere pedes plurium syllabarum, dum breues duae unius longae locum occupant, non recuso. (14.) M. Facile est ergo te etiam illud uidere atque concedere alios pedes esse pro his, penes quos rhythmi est principatus, alios, qui cum his collocantur. Nam ubi pro longis singulis geminantur breues, pro eo, qui rhythmum obtinet, alium locamus, ut pro iambo uel trochaeo tribrachum aut pro spondeo dactylum aut anapaestum aut proceleumaticum. Vbi uero non idem fit, non pro eo, sed cum eo ponitur quisquis miscetur inferiorum: Cum dactylo anapaestus, cum ionico utrolibet diiambus uel dichorius, et similiter suo iure cum ceteris. An parum tibi dilucidum uel falsum uidetur? D. Iam intellego. M. Responde ergo, utrum illi, qui pro aliis ponuntur, possint etiam ipsi per se facere rhythmum. D. Possunt. M. Omnesne? D. Omnes.

13,7sq. quae…syllabarum] cf. supra 2,IV,5

6 ut om. α e l ‖ 9 porrigi] corrigi γ (ac. E) A ‖ 10 longarum om. C | quem] aliquem e l | syllabarum2] cum add. e l ‖ 11 solum C D F M e l ‖ 12 potest] qua add. N edd. ‖ 13 scilicet coniecit Clemens Weidmann; liceat B (pc.); liceat et H; licere ut Yc; debet (debere pc.) D; licet rell. | si om. F ‖ 14 triginta] et add. B ‖ 15 rursus] prorsus C (ac.) ‖ 16 constituetur A B D H L edd. ‖ 17 rationi] M add. C quaternarum D ‖ 19 occupant] Δ add. C 14,1 illud] aliud D | atque] an B | esse] ponendos add. G; fortasse qui addendum est ‖ 2 alius l | conlocat γ; collocabuntur F (ac.) ‖ 3 geminantur] pedes add. D | alios A (pc.) M Y e l; alio C | collocamus A (pc.) I e l | ut] uelut edd. ‖ 4 trochaeo om. F ‖ 6 inferiorum] inferior Y; inferior ut α (exc. E Y) A M e l; inferiorum utη (exc. N) E edd. | cum1 om. E | ionico] uero add. I L Yc edd. | utrolibet] utlibet B H; quolibet η (exc. D) ‖ 7 dichorius] chorius D | et om. B G H; reliqui add. edd. | uel] lucidum add. F (ac.) 10 possunt A ‖ 13 omnes PL

10 PL 1123

15

VI.

5

10

128 | Augustini De musica

15

20

25

30 PL 1124

35 VII.

5

M. Ergo et quinque syllabarum pes potest suo nomine rhythmum facere, quia pro bacchio uel cretico uel quolibet paeone poni potest? D. Non potest quidem, sed iam istum non uocamus pedem, si progressionis illius usque ad quaternarium numerum satis memini. Ego autem, cum omnes posse respondi, pedes utique posse respondi. M. Laudo etiam in nomine retinendo diligentiam et uigilantiam tuam. Sed scias multis esse uisum etiam senarum syllabarum pedes nuncupandos – sed amplius, quod sciam, nemini placuit –, et illi, quibus hoc placuit, negauerunt ad rhythmum aut ad metrum per se gignendum tam longos pedes adhiberi oportere. Itaque ne nomina quidem his indiderunt. Quocirca uerissimus est ille progressionis modus, qui usque ad quattuor syllabas peruenit, quandoquidem hi, qui omnes pedes, quibus diuisis duo fieri non possunt, coniunctos pedem facere *putauerunt et ita in sextam syllabam usque progressi sunt, nomen tantum pedis in eos, qui quartam excesserunt, transferre ausi sunt, ad principatum uero, qui est in rhythmis et metris, nullo modo eos aspirare siuerunt. Sed cum pro longis breues duplicantur, etiam ad septimam atque octauam, ut iam ostendit ratio, syllabam peruenitur, ad quem numerum nemo tetendit pedem. Sed quoniam uideo constare inter nos quemlibet plurium quam quattuor syllabarum, cum pro longa duas breues ponimus, non cum his legitimis pedibus, sed pro his posse poni neque per se ipsos rhythmum creare, ne in infinitum eat, quod ratione finiendum est, satisque iam de rhythmo inter nos existimo disputatum, transeamus ad metra, si placet. D. Placet uero. (15.) M. Dic igitur, metrumne arbitreris pedibus fieri an pedes metro. D. Non intellego. M. Pedesne coniuncti metrum creant, an metris coniunctis pedes creantur? D. Scio iam, quid dicas, et coniunctis pedibus metrum fieri puto. M. Cur tandem id putas? D. Quia inter rhythmum et metrum hoc interesse dixisti, quod in rhythmo contextio pedum nullum certum habet finem, in metro uero habet. Ita ista pedum contextio et rhythmi et metri esse intellegitur, sed ibi infinita, hic autem finita constat. M. Ergo unus pes metrum non est?

15,6 dixisti] cf. supra 3,I,2 17 uocari e l | progressione e; progressio l ‖ 18 usque ad] ultra e l | numerum] transeat add. e l autem om. e l ‖ 20 M sl. C; AG A (sl.) ‖ 21 uisum esse tr. m; etiam esse uisum tr. e l ‖ 23 adhibere α (exc. G) e l ‖ 25 qui1] quo D | qui2 om. η (exc. N) edd. ‖ 26 coniuncti ζ (exc. F N; coniunctis A) edd. putauerunt scripsi; potuerunt codd. (potuerint I) | ita] qui add. N edd. ‖ 27 usque] usi B; om. F | pedes A (ac.) C (ac.) | quartum B ‖ 28 excesserant A | transferri A (pc.) ‖ 29 eos] actos B ‖ 33 ipsum F ‖ 34 satis e l | inter nos de rhythmo tr. G edd. 15,1 arbitres γ; arbitraris D M N e l ‖ 3 M om. γ | creent l | coniuncti D ‖ 4 D om. γ ‖ 5 id] fieri add. G e l ‖ 7 pedum2 om. e ‖ 7sq. contexio A; connexio B (ac.) ‖ 8 finita mg. A B ; om. γ | constat finita tr. F | constans E

lib. 3,VI,14 – VII,16 | 129

D. Non utique. M. Quid unus et semipes? D. Ne hoc quidem. M. Quare? An quia metrum pedibus confit nec utique possunt dici pedes, ubi minus quam duo sunt? D. Ita est. M. Inspiciamus igitur metra illa, quae a me paulo ante commemorata sunt, et uideamus, quibus pedibus constent. Non enim te in hoc genere animaduertendo rudem esse adhuc decet. Ea sunt autem: Ite igitur, Camenae, fonticolae puellae, quae canitis sub antris mellifluos sonores. Satis haec esse ad id, quod intendimus, puto. Tu iam metire ista, et quos habeant pedes, renuntia. D. Omnino non possum. Eos enim metiendos puto, qui sibi legitime copulari queunt, nec ualeo me hinc expedire. Si enim primum chorium fecero, sequitur iambus, qui temporibus par est, sed non similiter plauditur; si dactylum, non sequitur alius, qui ei saltem temporibus coaequetur; si choriambum, eadem difficultas est, quod enim restat nec temporibus cum eo nec plausu conuenit. Quare aut hoc metrum non est aut falsum est, quod inter nos de pedum copulatione dissertum est. Nam quid aliud dicam, non inuenio. (16.) M. Metrum quidem esse et eo, quod plus est quam pes certumque finem habet, et ipsarum aurium iudicio conuincimur. Non enim tam suaui sonaret aequalitate aut motu tam concinno plauderetur, si non inesset illa numerositas, quae profecto esse nisi in hac parte musicae non potest. Falsa uero esse, quae inter nos constiterunt, miror quod existimes: Non enim aut numeris quidquam est certius aut illa pedum commemoratione et collocatione ordinatius. Nam ex ipsa numerorum ratione, quae nullo modo fallit, expressum est quidquid in eis et ad mulcendas aures et ad obtinendum in rhythmo principatum ualere perspeximus. Sed uide potius, cum saepe repeto quae canitis sub antris

16,10 quaˉe cănĭtīs | sŭb āntrīs ˘ 16 paulo ante] cf. supra 3,II,3 11 unus] pes add. edd. ‖ 13 an quia] antiquia C ‖ 14 minus quam] nusquam α (exc. E S) A M e l 16 paulo om. D ‖ 20 fonticulae A B C ‖ 22 mellifluo B ‖ 23 hoc E ‖ 28 choriambum ι G I edd. (vl. e); dic(h)orium rell. 16,2 conuincitur G l m | suauis γ ‖ 3 plauderetur] clauderetur e l | illa] in illo B H m ‖ 5 quod] quid A (ac.) B | ulla B ‖ 6 collatione e | ex] ea add. B F ‖ 6sq. ratione] ordinatione e (ratione vl.) ‖ 7 ad om. D

10

15

20

25

30

5

10

130 | Augustini De musica

PL 1125 15

20

VIII.

5

10

demulceoque ista numerositate sensum tuum, quid distat inter hoc et si adderem ad finem huius breuem aliquam syllabam et item istuc eodem modo repeterem quae canitis sub antrisue? D. Vtrumque mihi iucunde illabitur auribus; hoc tamen posterius, cui syllabam addidisti breuem, plus tenere spatii ac temporis, siquidem longius factum est, cogor fateri. M. Quid, cum illud superius quae canitis sub antris ita repeto, ut post finem nihil sileam? Eademne ad te iucunditas peruenit? D. Immo nescio quid claudum me offendit; nisi forte illam ultimam plus quam ceteras longas produxeris. M. Ergo siue idipsum amplius quod producitur siue quod siletur, censesne in tempore habere aliquid spatii? D. Qui aliter potest? (17.) M. Recte censes. Sed dic mihi etiam, quantum spatium putes esse. D. Metiri hoc omnino difficile est. M. Verum dicis. Sed nonne tibi uidetur breuis illa syllaba id metiri, quam cum addidimus, neque longae ultimae ultra solitum productionem neque ullum silentium in eius metri repetitione sensus desiderauit? D. Omnino assentior. Nam et te illud superius pronuntiante atque repetente hoc posterius ego apud me ipse repetebam pariter tecum; ita sensi idem spatium temporis ambobus occurrere, cum silentio tuo breuis mea ultima conueniret. M. Teneas igitur oportet haec silentiorum spatia certa in metris esse. Quare, cum inueneris aliquid deesse pedi legitimo, considerare te oportebit, utrum dimenso atque annumerato silentio compensetur. D. Teneo iam istuc, persequere cetera. (18.) M. Video iam nos quaerere debere ipsius silentii modum; iamque in hoc metro, ubi post choriambum bacchium comperimus, quia unum tempus deest, ut sex temporum esset sicut choriambus, facillime id aures senserunt et in repetitione

13 quaˉe cănĭtīs sŭb āntrīsuĕ 18 quaˉe cănĭtīs | sŭb āntrīs 18,2–4 quaˉe cănĭtīs | sŭb āntrīs ˘ 12 istoc e l; istud B H I L S Yc m ‖ 14 illabitur iucunde tr. A | posterius] superius D (ac.) | cui] quo unam e l ‖ 15 spatii ac] spatium B ‖ 22 M om. C | idipsud γ D (ac.) | siletur] produxero add. e l 24 D om. C | qui] quid A (pc.) G M; quis I (uv.) L Yc e l | qui aliter] qualiter E (ac.) 17,1 putas F (ac.) H edd. ‖ 3 illa om. α D e l; lnp. A ‖ 4 abdidimus E; addimus A (ac.) G I e l | solitam η (exc. Yc) E I W (vl.) e l | illum B ‖ 5 metri] metiri ι D (ac.) | repetitione] petiore A (ac.) ‖ 6 et te] recte e l | pronuntiante] te add. e l | repetente] repente B (ac.) F (ac.); de add. B ‖ 7 repetebam] repetam B (ac.); et add. D ‖ 8 breuis mea F edd.; breuis me E Y; breuissim(a)e δ (exc. Y) A B C H I Yc; breuissima η (exc. Yc) G; breuis M ‖ 10 dimenso F edd.; inmenso rell. ‖ 12 istud η (exc. N) H I S m; stud B 18,1 namque B H Yc m ‖ 2 conferimus A ‖ 3 esse E | sicut sl. I; om. e

lib. 3,VII,16 – VIII,18 | 131

tanti spatii silentium interponere coegerunt, quantum syllaba occuparet breuis, et si post choriambum locetur spondeus, duo nobis tempora silentio peragenda sunt ad caput redeuntibus, ueluti hoc est: quae canitis fontem. Nam te sentire iam credo silendum esse, ut, cum redimus ad caput, plausus non claudicet. Sed ut experiri queas, quanta silentii huius mensura sit, adde unam syllabam longam, ut fiat quae canitis fontem uos, atque hoc cum plausu repete. Videbis tantum occupare temporis plausum, quantum in superiore occupabat, cum ibi duae longae post choriambum, hic tres sint locatae. Vnde apparet duorum ibi temporum interponi silentium. At si post choriambum iambus locetur, sicut hoc est quae canitis locos, tria tempora silere cogimur. Quod ut exploretur, adduntur siue per alterum iambum siue per chorium siue per tribrachum, ut sit aut quae canitis locos bonos aut quae canitis locos monte aut quae canitis locos nemore. His enim additis, cum sine silentio iucunda et aequabilis repetitio mouet et plausu adhibito tantum spatii haec tria singula tenere inueniuntur, quantum illud, in quo silebamus, manifestum fit trium temporum ibi esse silentium. Potest post choriambum una syllaba longa constitui, ut quattuor tempora sileantur. Nam etiam sic choriambus diuidi potest, ut simplo et duplo leuatio sibi positioque conueniant. Huius metri exemplum est quae canitis res.

7 quaˉe cănĭtīs | fōntēm ˘˘ (ultima syllaba pro longa accipienda est secundum regulam infra 4,I,1 expositam) 11 quaˉe cănĭtīs | fōntēm uōs 16 quaˉe cănĭtīs | lŏcōs ˘˘˘ 19 quaˉe cănĭtīs | lŏcōs bŏnōs 21 quaˉe cănĭtīs | lŏcōs mōntĕ 23 quaˉe cănĭtīs | lŏcōs nĕmŏrĕ 30 quaˉe cănĭtīs | rēs ˘˘˘˘

4 et] at B H L N m; ac G ‖ 5 spondium C | tempora] cum add. edd. ‖ 8 silentium D (silentidum ac.) 13 superiorem γ D (ac.) | sunt C D ‖ 14 duorum] duum I edd. | at] ac A D E | at si] acri C ‖ 14sq. iambi e ‖ 15 locentur e ‖ 17 addantur B ‖ 18 sit] sis C; ita add. D | aut] ita B H L Yc m 19sq. quae … aut om. C ‖ 24 aequalibis E; aequalis G I e l ‖ 25 tantam B | spatio B

5

10

15

20

25 PL 1126

30

132 | Augustini De musica

35

40

5

10

IX.

5

Cui si addas uel duas longas uel longam et duas breues uel breuem et longam et breuem uel duas breues et longam uel quattuor breues, implebis sex temporum pedem, ut nullo desiderato silentio repetatur. Talia sunt: quae canitis res magnas quae canitis res in bona quae canitis res bonumue quae canitis res teneras quae canitis res modo bene. Quibus cognitis atque concessis credo tibi iam satis apparere nec minus uno tempore sileri posse nec plus quattuor temporibus sileri oportere. Nam et ipsa est illa, de qua iam multa dicta sunt, moderata progressio et in omnibus pedibus nulla leuatio aut positio amplius quam quattuor occupat tempora. (19.) Itaque cum aliquid canitur siue pronuntiatur, quod habeat certum finem et plus habeat quam unum pedem et naturali motu ante considerationem numerorum sensum quadam aequalitate demulceat, iam metrum est. Quamquam enim minus habeat quam duos pedes, tamen quia excedit unum et silere cogit non sine mensura, sed quantum implendis temporibus satis est, quae alteri debentur pedi, pro duobus pedibus auditus accipit, quod duorum pedum occupat tempora, donec ad caput redeatur, dum annumeratur sono etiam certum atque dimensum interualli silentium. Sed iam mihi dicas uelim, utrum his, quae dicta sunt, cognitis assentiaris. D. Cognoui et assentior. M. Mihine credens an per te ipse uera esse perspiciens? D. Per me ipse sane, quamuis dicente te uera haec esse cognosco. (20.) M. Age ergo; nunc, quoniam inuenimus, unde metrum esse incipiat, inueniamus etiam quousque procedat. Nam metrum incipit a duobus pedibus siue ipso sono plenis siue ad implendum quod deest annumerato silentio. Quare oportet te iam respicere ad illam quaternariam progressionem mihique renuntiare, usque ad quot pedes metrum tendere debeamus.

34–38 quaˉe cănĭtīs | rēs māgnās quaˉe cănĭtīs | rēs īn bŏnă quaˉe cănĭtīs | rēs bŏnūmuĕ quaˉe cănĭtīs | rēs tĕnĕrās quaˉe cănĭtīs | rēs mŏdŏ bĕnĕ 31 uel3] et γ A (ac.) D | et2 sl. A; om. B ‖ 34 magnas] pulchras A (vl.) I edd. ‖ 35 in bona] bonumue B (ac.) G | bona] bono D ‖ 36 quae … bonumue om. B | res om. D ‖ 37 quae] uel quae B ‖ 38 res] et alia DI add. e | bene] MA add. e ‖ 40 sileri1 vl. A (siliri ac.; silere pc.); sileri posse om. D | oportere] opere D 19,3 ante] atque e | consideratione C S e | aequabilitate A (ac.) B H L N l m ‖ 4 enim] nihil add. D; non nichil add. F ‖ 5 excedat A (ac.) | sed] et A (ac.) B ‖ 6 auditus … quod] auditis accipitur quorum e (auditus accipit quod vl.) ‖ 8 interuallis D E F ‖ 11 percipiens D; prospiciens e 20,1 inueniamus E ‖ 3 ipse D | deest] deesse D (ac.) ‖ 4 iam] cum E (ac.) | usque] utque A (ac.) 5 quot] quod A E (ac.)

lib. 3,VIII,18 – IX,20 | 133

D. Facile istuc quidem est. Nam octo pedes esse ratio satis docet. M. Quid? Illud recordarisne dixisse nos eum uersum a doctis appellatum, qui duobus membris certa ratione dimensis copulatisque constaret? D. Bene memini. M. Cum ergo non sit dictum duobus pedibus, sed duobus membris constare uersum, cumque manifestum sit uersum non unum pedem habere, sed plures, nonne ipsa res indicat longius membrum esse quam pedem? D. Ita uero. M. At si membra aequalia sint in uersu, nonne praeposterari poterit, ut prima pars sine discrimine ultima et ultima prima fiat? D. Intellego. M. Ergo hoc ne accidat satisque appareat discernaturque in uersu aliud esse membrum, quo incipit, aliud, quo desinit, non possumus recusare inaequalia membra esse oportere. D. Nullo modo. M. Id ergo prius in pyrrhichio consideremus, si placet, in quo iam credo uideri tibi minus tribus temporibus membrum esse non posse, quoniam id primum est plus quam pes. D. Assentior. M. Ergo minimus uersus quot tempora possidebit? D. Dicerem sex, nisi me illa praeposteratio reuocaret. Septem ergo habebit, quia minus quam tria membrum habere non potest, plus autem habere nondum prohibitum est. M. Recte intellegis. Sed dic, quot pedes pyrrhichios habeant septem tempora. D. Tres semis. M. Debetur ergo unius temporis silentium, dum ad principium reditur, ut spatium pedis possit impleri? D. Debetur sane. M. Hoc annumerato quot tempora erunt? D. Octo. M. Vt ergo minimus, qui etiam primus est, pes minus quam duo, ita minimus, qui primus est, uersus minus habere quam octo tempora non potest. D. Ita est.

20,7 illud…dixisse] cf. supra 3,II,4

6 istuc om. I; istud η (exc. N) B H M S m ‖ 8‒10 certa … membris it. D ‖ 8 demensis A ‖ 12 indicat] iudicat vl. A ‖ 14 at] ac A | poterunt (uv.) D ‖ 15 et om. α (exc. C) A (spat. rel.) D M e l ‖ 17 ne hoc tr. F; ut hoc non A (ac.) B H Yc m; hoc om. e | accedat B ‖ 18 quod … quod B | desinat D ‖ 21 in quo iam] quoniam B H ‖ 25 minimus] minus E (ac.) | quod D (ac.) E (ac.) ‖ 26 reuocaret] ne uoca30 tres] et add. Yc m ‖ 33 debetur] AG add. A (sl.) D ret E (ac.) ‖ 29 quod A D (ac.) E (ac.) ‖ 33sq. M (Aug M Y) sane tr. α (exc. G) M ‖ 34 M om. D; lnp. A | annumerata C | quod A

10

15

PL 1127 20

25

30

35

134 | Augustini De musica

M. Quid? Maximus uersus, quo ampliorem esse non oporteat, quot tandem tem40 porum esse debet? Nonne statim uidebis, si ad illam progressionem retulerimus

PL 1128 5

10

15

20

animum, de qua toties tam multa dicta sunt? D. Iam intellego ampliorem quam triginta duum temporum uersum esse non posse. (21.) M. Quid de metri longitudine? Censesne ampliorem esse debere quam uersus, cum metrum, id quod est minimum, tam minus sit quam minimus uersus? D. Non censeo. M. Cum ergo metrum incipiat a duobus pedibus, uersus a quattuor, aut illud ab spatio duorum pedum, hoc a quattuor annumerato silentio, metrum autem octo pedes non excedat, nonne, cum et uersus metrum sit, necesse erit eum pedes totidem non excedere? D. Ita est. M. Rursus, cum uersus non sit longior quam triginta duum temporum et metrum sit etiam longitudo uersus, si coniunctionem duorum membrorum talem non habeat, qualis in uersu praecipitur, sed tantum certo fine claudatur, neque debeat longius esse quam uersus, nonne manifestum est ut uersum pedes octo ita metrum triginta duo tempora excedere non oportere? D. Assentior. M. Erit ergo idem spatium temporis et idem numerus pedum et metro et uersui communis quidam terminus, ultra quem progredi utrumque non debeat, quamuis metrum quadruplicatis pedibus, a quibus esse incipit, uersus autem quadruplicatis temporibus, a quibus et ipse esse incipit, finiatur, ut crescendi scilicet modum quaternaria illa ratione seruata metrum cum uersu communicauerit in pedibus, uersus cum metro in temporibus. D. Intellego et probo atque ita se habere istam concordiam consensionemque delector.

39 quod D (ac.) E ‖ 40 retuleris F ‖ 42 ampliorem intellego tr. A 21,1 ampliores C | debere] habere E ‖ 1sq. uersum B e l ‖ 2 minimus γ D | tam] etiam F | minimus] minus γ A (ac.) D ‖ 4 illud] ubi pes tantum et semipes in metro et in uersu tres et semipes add. D ab] a N e l ‖ 5 a] ad E | annumerat C ‖ 6 et cum tr. D | erit] est B H L Yc m | eum] tot add. β (exc. Y) A D e l; totidem add. M | pedes] ratione add. e | totidem] idem A; ibidem C; om. M e l ‖ 10 duum A 11 claudatur F edd.; clauditur rell. ‖ 12 uersus A ‖ 14 assentio C ‖ 16 communisque η (exc. Yc) I edd. | debeat] habeat E (ac.) ‖ 17 quadruplicatis1 … autem mg. B ‖ 17sq. a … temporibus om. C 18 et ipse mg. C ‖ 21 ita lnp. A; om. γ G I; sic e l | se om. γ I e explicit liber tertius ι; explicit liber tertius de musica cum Liquentio B; explicitus liber III musicae Aurelii Augustini cum Licentio D; Aurelii Augustini de musica explicit liber tertius E; Aurei (sic) Augustini liber tertius explicit G; explicit liber III de musica H; nullum titulum exhibet C

Liber quartus (1.) M. Redeamus ergo ad metri considerationem, propter cuius progressum ac longitudinem de uersu tecum aliquid agere coactus sum. Cuius tractandi postea nobis est constitutus locus; sed primo illud quaero, utrum non repudies, quod ultimam syllabam, quae metrum terminat, seu longa seu breuis sit, poetae atque horum iudices grammatici nihil ad rem pertinere arbitrati sunt. D. Omnino repudio. Non enim mihi uidetur esse rationis. M. Dic mihi, obsecro, quod metrum sit in pyrrhichio minimum. D. Tres breues. M. Quantum ergo silendum est, dum repetitur? D. Vnum tempus, quod est unius breuis syllabae spatium. M. Age, iam percute hoc metrum non uoce, sed pulsu. D. Feci. M. Percute etiam hoc modo anapaestum. D. Et hoc feci. M. Quid tibi uisum est interesse? D. Prorsus nihil. M. Quid? Causam, cur ita sit, potesne dicere? D. Videtur mihi satis apparere. Nam quod in illo ad silentium, hoc in isto ad productionem ultimae syllabae refertur. Nam eodem modo ibi breuis ultima ut hic longa percutitur et post tantundem interuallum reditur ad caput. Sed ibi quiescitur, donec spatium pyrrhichii pedis, hic donec longae syllabae impleatur. Ita in utroque par mora est, qua interposita remeamus. M. Non igitur absurde illi ultimam syllabam metri, seu longa seu breuis sit, nihil ad rem pertinere uoluerunt. Vbi enim finis est, silentium sequitur, quantum ad ipsum metrum attinet, quod finitur. An eos in hac causa repetitionem ullam uel redi-

1,12 feci] scil.: ŏŏ | ŏ˘ 14 et hoc feci] scil.: ŏŏ | ō

1,2 postea] nempe in libro 5

incipit liber quartus (IIII A D) A B D E; incipit quartus (IIII H) F H; incipit quartus de musica dialogice G; nullum titulum exhibet C 1,1 M om. C; AUG H ‖ 2 agere sl. D ‖ 2sq. sum … constitutus mg. E ‖ 3 constitutos C; constitus A (ac.) | locos C ‖ 3sq. ultima syllaba B F ‖ 4 eorum e l ‖ 6 enim] nisi A (ac.) ‖ 10 D] LI A (sl.) 11 plausu E I W (vl.) edd.; uel plausu add. Yc ‖ 13sq. M … feci om. γ ‖ 13 anapaestum α (exc. Y) A edd.; anapaestos ζ (exc. A) Y ‖ 17 causae A B (pc.) G I Y e l; causa γ | quur B ‖ 19 hic] qui add. B 20 redditur E (ac.) ‖ 21 impleatur] M add. γ ‖ 23 M om. β (exc. Y) I e ‖ 24 enim] nisi A (ac.) 25 finitur] MA add. e; infinitur E (ac.)

PL 1127

I.

5

10

15

20

PL 1128 25

136 | Augustini De musica

30

II.

5

PL 1129 10

15

20

tum ad caput considerare debuisse existimas ac non tantummodo, quia finitur quasi deinceps nihil dicendum sit? D. Iam assentior ultimam syllabam indifferenter esse accipiendam. M. Recte. Sed si hoc propter silentium fit, quoniam ita consideratus est finis quasi deinceps nihil sonaturus sit, qui finierit, et ob hoc spatium temporis in ipsa quiete largissimum nihil distat, quae ibi syllaba locetur – nonne illud est consequens, ut ipsa indifferentia, quae propter largum spatium conceditur, ad id proficiat, ut siue ibi breuis syllaba siue longa sit, eam sibi aures pro longa uindicent? D. Video plane esse consequens. (2.) M. Videsne etiam illud, cum dicimus minimum metrum esse pyrrhichium – tres breues syllabas, ut unius breuis spatio sileatur –, dum ad initium reuertimur, nihil interesse, utrum hoc metrum an pedes anapaestos repetamus? D. Iam hoc quidem paulo ante illa percussione percepi. M. Nonne ergo quidquid hoc est confusum distinguendum aliqua ratione arbitraris? D. Omnino arbitror. M. Dic, utrum aliam uideas esse rationem, quae ista distinguat, nisi ut metrum pyrrhichium non illud sit minimum, quod tibi uidebatur, in tribus breuibus, sed in quinque. Post unum enim pedem ac semipedem silere mora semipedis eius, qui debetur implendo pedi, atque ita redire ad initium et hoc minimum metrum in pyrrhichio constituere non nos sinit anapaesti parilitas, ut iam demonstratum est. Quare post duos pedes et semipedem silendum est illud unum tempus, si confusione carere uolumus. D. Cur enim non duo pyrrhichii sunt minimum metrum in pyrrhichio et quattuor syllabae breues potius, post quas silere opus non sit, quam quinque, post quas opus sit? M. Vigilanter quidem, sed non caues, ne ab hoc te ita proceleumaticus ut ab illo anapaestus excludat. D. Verum dicis. M. Placet ergo hic modus in quinque breuibus et silentio unius temporis? D. Placet uero.

26 ac] an B | non sl. E | quasi] quare C ‖ 27 nihil deinceps tr. F ‖ 29 consideratum γ A; considerandus G e (consideratus vl.) ‖ 30 soniturus A (pc.) edd. | hoc] id D ‖ 31 longissimum D (ac.) 32 ipsa] ultimae syllabae add. edd. | quae] et add. β (exc. E) M e l | largum] silentii add. e l | siue] sibi B ‖ 33 ibi] id l | eandem e l | sibi om. D 2,1 diximus e l ‖ 5 ergo] ego A (ac.) | hic Yc edd. ‖ 8 aliam] aliquam A (pc.) D ‖ 10 ac semipedem mg. E | mora] ora D (ac.) | semipedi B (ac.); pedis E (ac.) ‖ 11 et lnp. A ‖ 12 constituere] D add. E ut] et add. C ‖ 13 confusionem γ (ac. E) ‖ 15 D] M E | enim] nisi A (ac.) ‖ 16 potius] est add. E (ac.) | post1 sl. E | quas2] quam A (ac.) ‖ 18 M om. γ | uigilantes (uigilans ac.) B; uigilantur E (ac.)

lib. 4,I,1 – II,3 | 137

M. Videtur mihi oblitum esse te, quomodo in rhythmo dixerimus posse discerni, utrum pyrrhichio an proceleumatico curreretur. D. Bene admones. Nam plausu istos numeros ab inuicem distinguendos comperimus. Quare iam neque hic istum proceleumaticum metuo, quem plausu adhibito a pyrrhichio discernere potero. M. Cur igitur non eundem plausum adhibendum uidisti, ut ab illis tribus breuibus, id est pyrrhichio et semipede, post quem oporteret unum tempus silere, discerneretur anapaestus? D. Iam intellego et in uiam redeo metrumque in pyrrhichio minimum tres syllabas breues, quae annumerato silentio duorum pyrrhichiorum tempus occupant, esse confirmo. M. Probant ergo aures tuae hoc genus numeri: Si aliquid, bene uis, bene dic, bene fac, animus, si aliquid, male uis, male dic, male fac, animus, medium est. D. Satis probant, praesertim cum iam recordatus sim, quemadmodum eos plaudi oporteat, ne cum metro pyrrhichio anapaesti confundantur pedes. (3.) M. Vide et ista: Si aliquid es, age bene. Male qui agit, nihil agit et ideo miser erit.

2,23–26 quomodo…comperimus] cf. supra 3,IV,7

23 quomodo] quemadmodum edd. ‖ 25 nam] non C | istos sl. B; om. F | numeros istos tr. A (ac.) | ab inuicem om. γ A (pc.) ‖ 26 metuo] metior A (ac.) I e l ‖ 29 quem] quam D | oportet I (ac.) S l | sileri F ‖ 31 in2 sl. E ‖ 31sq. syllabas] illas B (ac.) ‖ 34 probent D ‖ 35 aliqua edd. ‖ 36 uis om. γ 39 animus om. F ‖ 40 aliqua α (exc. G) η (exc. Yc) B (ac.) H M e l ‖ 41 mala β η (exc. Yc) A H M 44sq. animus … est om. F ‖ 46 sum A (pc.) B (ac.) ‖ 47 ne] nec E | anapaestici F | confundatur A (ac.) 3,1 uide et] uidet A (ac.) | et] si C (ac.) ‖ 4 agit] ait B (ac.)

25

30

35

40

45

5

138 | Augustini De musica

10

15

20

25 PL 1130

30

35 III.

5

D. Suauiter etiam ista se insinuant, nisi uno loco, ubi finis tertii cum initio quarti copulatur. M. Idipsum omnino est, quod a tuis auribus desideraui. Non enim frustra sensus offenditur, cum omnium syllabarum nullo interposito silentio tempora singula exspectat, quam exspectationem profecto fraudat concursus duarum consonantium ‘t’ et ‘n’, quae praecedentem uocalem longam esse cogunt et in duo tempora extendunt, quod genus grammatici positione longam syllabam uocant. Sed propter illam ultimae syllabae indifferentiam nemo criminatur hoc metrum, cum id sincerae atque seuerae aures etiam sine accusatore condemnent. Nam uide, quaeso, quantum interest, si pro eo, quod est male qui agit, nihil agit, dicatur male qui agit, homo perit. D. Hoc sane liquidum atque integrum est. M. Hoc ergo nos obseruemus propter musicae sinceritatem, quod poetae non obseruant propter facilitatem canendi, ut, quoties exempli causa necesse nobis est aliqua metra interponere, in quibus nihil debetur pedi, quod silentio compensetur, eas ponamus ultimas syllabas, quas lex eiusdem numeri flagitat, ne cum aliqua offensione aurium et falsitate mensurae a fine ad initium redeamus, concedentes tamen illis, ut ita metra talia finiant, quasi deinceps nihil dicturi, et ideo extremam syllabam seu breuem seu longam impune constituant. Nam in continuatione metrorum apertissime conuincuntur aurium iudicio non se debere ponere ultimam, nisi quae ipsius metri iure atque ratione ponenda est. Haec autem continuatio fit, cum pedi nihil debetur, propter quod silere cogamur. D. Intellego et gratum habeo, quod talia polliceris exempla, quibus nullam patiatur sensus iniuriam. (4.) M. Age, nunc ordine de his quoque renuntia: Quid erit homo, qui amat hominem, si amet in eo, fragile quod est? Amet igitur 3,8sq. ubi…copulatur] scil.: male qui agit | nihil agit 10 enim] nisi A (ac.) ‖ 12 exspectationem] exspectatione in C ‖ 15 sincerae] sonorae B (sincerae vl.) ‖ 16 contemnant A (pc.); condemnet C ‖ 23 D om. γ ‖ 24 M om. γ ‖ 25 canendi] cauendi E (ac.) | nobis necesse tr. α (exc. G) D M edd. ‖ 27 ne] nec L e l ‖ 28 ad sl. E ‖ 30 longam seu breuem tr. edd. | continuationem γ ‖ 32 atque] ac l ‖ 34 ullam D (ac.) 4,1 M om. e | renuntia] pyrrhichiis add. edd.; MA add. e ‖ 4 amat B ‖ 5 fragile] flagile E (saepius, quod dehinc non indicabo)

lib. 4,II,3 – III,4 | 139

animum hominis et erit homo aliquid amans. Quid haec uidentur? D. Quid nisi suauissime atque integerrime currere? M. Quid ista? Bonus erit amor, anima bona sit. Amor enim habitat et anima domus. Ita bene habitat, ubi bona domus, ubi mala, male. D. Etiam ista continuata suauissime accipio. M. Nunc tres semis pedes uide: Animus hominis est mala bonaue agitans. Bona uoluit, habet, mala uoluit, habet. D. Haec quoque interposito unius temporis silentio iucunda sunt. M. Sequuntur quattuor pleni pyrrhichii. Hos accipe et iudica: Animus hominis agit, ut habeat ea bona, quibus inhabitat homo, nihil ibi metuitur. D. In his quoque certa et iucunda mensura est. M. Audi iam nunc nouem syllabas breues. Audi et iudica: Homo malus amat et eget; malus etenim ea bona amat, nihil ubi satiat eum. D. Prome nunc quinque pyrrhichios. M. Leuicula fragilia bona qui amat homo, similiter habet. D. Iam hoc sat est et probo. Nunc adde semipedem. M. Faciam:

11 nisi] enim A (ac.) ‖ 15 amor enim habitat] amorem enim habet B (pc.) | enim habitat] inhabitat edd. ‖ 16 domum D ‖ 21 semi B (pc.) C | semis pedes] semipedes e ‖ 24 habet sl. D ‖ 27 sequatur PL | pyrrhichii hos] pyrrhichios D (ac.) | haec e | et] ac γ A B ‖ 29 ea] una D (ac.) ‖ 30 inhabitet edd. | homo] Δ add. C; D add. E ‖ 31 metuit M e l ‖ 32 D om. γ ‖ 33 audi iam] audiam B (ac.) | iam om. D ‖ 35 etenim] et nisi A (ac.) ‖ 39 habet] abit ι (ac. A) B (ac.) ‖ 40 iam] etiam D F

10

15

20

25

30

35

40

140 | Augustini De musica

45

50 PL 1131

55

60

65

IV.

Vaga leuia fragilia bona qui amat homo, similis erit eis. D. Bene prorsus, et sex iam exspecto pyrrhichios. M. Et hos audi: Vaga leuicula fragilia bona qui adamat homo, similis erit eis. D. *Satiatissime, sed adde semipedem. M. Fluida leuicula fragilia bona quae adamat anima, similis erit eis. D. Sat est et bene est. Da iam septem pyrrhichios. M. Leuicula gracilia fragilia bona quae adamat animula, similis erit eis. D. Accedat his semipes, nam hoc eleganter sese habet. M. Vaga fluida leuicula fragilia bona quae adamat animula, fit ea similis eis. D. Octo pedes restare iam uideo, ut iam istas minutias euadamus. Quamquam enim approbent aures naturali quadam dimensione quod sonas, nolim te tamen tot breues syllabas quaerere, quas, ni fallor, contextas inuenire in coniunctione uerborum difficilius est, quam si eis miscere longas liceret. M. Nihil te fallit; et, ut tibi probem gratulationem meam, quod hinc aliquando transire permittimur, metrum, quod restat, huius generis sententia feliciore componam: Solida bona bonus amat, et ea qui amat, habet. Itaque nec eget amor, et ea bona deus est. D. Habeo cumulatissime perfecta metra pyrrhichii. Sequuntur iambica, de quibus mihi singulis bina exempla sufficiunt, quae nulla interpellatione audire delectat. (5.) M. Geram tibi morem. Sed ista, quae iam peregimus, quot sunt? D. Quattuordecim. M. Quot etiam iambica fore credis? D. Aeque quattuordecim.

43 eis om. M e ‖ 44 D] LIC B (sl.) | bene prorsus it. B ‖ 45 M] AUG (LIC ac.) B ‖ 47 adamat] amat A ‖ 48 *satiatissime scripsi (sed fortasse suauissime scribendum est); satissime ι (pc. A) η (certissime Yc) I M Y; sepissime B; satis me γ; satis mecum G; scitissime H; satis est δ edd. | sed om. edd. 49 fluuida α (exc. Y) A (fluuide ac.) D M ‖ 50 eis om. C ‖ 52 M sl. E | fragilia gracilia tr. edd. 54 se B H edd. ‖ 55 fragilia it. C ‖ 56 anima γ B D | iis e ‖ 57 iam restare tr. edd. | uideo] M add. γ 58 enim] nisi A | demensione A B C | nolim] noli in F ‖ 59 coniunctionem e l ‖ 60 misceri F | liqueret A (pc.) ‖ 61 M om. γ ‖ 62 permittitur B (ac.) C (ac.) | faciliore A (vl.) B I L N S e l ‖ 62sq. componamus C ‖ 64 qui] quae I L Yc e l ‖ 65 nec] ne A | nec eget] neget γ D | amore B D ‖ 66 D om. γ (ac. E) ‖ 67 mihi singulis om. S 5,1 M sl. E | peregemus A (ac.); pergimus B (ac.) ‖ 3 quod γ (ac. E) A D (ac.) ‖ 4 aequae A B C

lib. 4,III,4 – IV,5 | 141

M. Quid, si in eis uelim pro iambo tribrachum ponere; nonne multiformior uarietas erit? D. Manifestum est quidem, sed ego exempla ista in solis iambis audire cupio, ne longum faciamus. Pro quauis enim longa syllaba duas breues posse poni facilis disciplina est. M. Faciam, quod uis, gratumque habeo, quod intelligentia sequaci minuis laborem meum. Sed aurem ad iambicum praebe. D. Istic sum, incipe. M. Bonus uir, beatus. Malus miser, sibi est malum. Bonus beatus, deus bonum eius. Bonus beatus est, deus bonum eius est. Bonus uir est beatus, uidet deum beate. Bonus uir et sapit bonum, uidens deum beatus est. Deum uidere qui cupiscit bonusque uiuit, hic uidebit. Bonum uidere qui cupit diem, bonus sit hic, uidebit et deum. Bonum uidere qui cupit diem illum, bonus sit hic, uidebit et deum illic. Beatus est bonus, fruens enim est deo. Malus miser, sed ipse poena fit sua.

5 in om. l | eis] his F ‖ 7 audire] adicere γ ‖ 8 longam γ A (longum vl.) D | enim] nisi A (ac.) 10 minuis] minis A (ac.); minus uis F ‖ 10sq. laborum A (ac.) ‖ 11 praebe mg. B; om. γ F ‖ 13 bonus] exempla metrica abhinc et magna lectionum confusione et singulis versibus omissis vel translatis in codicibus leguntur foedata; quare in istis locis lectiones codicum γ ι B D tantum indicabuntur integrae | uir om. e l ‖ 17 beatus] est add. D ‖ 20 deus … est om. PL ‖ 21‒26 bonus … uidebit] uidet deum beate, bonus uir est beatus, uidens deum beatus, bonus uir et sapit bonum, bonusque uiuit, hic uidebit, deum uidere qui cupiscit PL ‖ 24 uidet γ A ‖ 25 deum … cupiscit] bonus deum uidere qui uult e l | cupiuit γ B ‖ 26 bonusque] bonus qui D; bene e l | bonusque … uidebit] bonus qui uidit hic uidebit deum B ‖ 27 bonum … diem om. C ‖ 27‒30 bonum … illic om. B ‖ 28‒31 deum … beatus] deum, bonus uidere qui cupit diem fit, bonus sit hic uidebit et deum illic, bonum uidere qui cupit diem illum, bonus sit hic uidebit et deum, beatus A ‖ 29sq. bonum … illic om. γ e l 29‒32 bonum … sua] beatus est bonus, deo fruens est, malus miser sibi fit ipse poena, beatus est uidens deum nihil cupit, malus bonum foris requirit, hinc eget F ‖ 29 illum om. D ‖ 30 sit bonus tr. D ‖ 31 enim] nisi A | enim est om. B ‖ 32 miser sl. E | sed ipse om. (spat. rel.) B | fit] sit D

5

10

15

20

25

30

142 | Augustini De musica

35

40 V.

5

10

15 PL 1132

20

Beatus est uidens deum, nihil cupit plus. Malus bonum foris requirit, hinc egestas. Beatus est uidens deum, nihil boni amplius. Malus bonum foris requirit, hinc eget miser. Beatus est uidens deum, nihil boni amplius uult. Malus foris bonum requirit, hinc egenus errat. Beatus est uidens deum, nihil boni amplius uolet. Malus foris bonum requirit, hinc eget miser bono. (6.) D. Trochaeus sequitur. Prome trochaica: Nam ista sese habent optime. M. Faciam et eodem modo quo iambica: Optimi non egent. Veritate non egetur. Veritas sat est, semper haec manet. Veritas uocatur ars dei supremi. Veritate factus est mundus iste, quem uides. Veritate facta cuncta quaeque gignier uidemus. Veritate facta cuncta sunt, omniumque forma ueritas. Veritate *facta cuncta cerno. Veritas manet, mouentur ista. Veritate facta cernis omnia, Veritas manet, mouentur omnia. Veritate facta cernis ista cuncta, Veritas *manet, tamen mouentur ista.

33 plus om. F ‖ 34 egestas] est add. B ‖ 36 foris bonum tr. γ A B | hic A (pc.) C | egit γ (ac. E) D; aeger B | miser] est add. B ‖ 37 est sl. E ‖ 38 bonum foris tr. C | requiret γ A (pc.); quaeret B | egenis A (ac.) | egenus errat] eger (aeger l) miser sit e l | errat] erat A (ac.) ‖ 39 boni om. C | uolet] uult (uv.) B ‖ 40 requiret A (pc.) C | bono] bona C; homo e 6,1 trochaeus sequitur om. η (exc. N) I M Y | sequitur] est β (om. Y) A (add. sequitur sl.) e l | nam ista] manifesta D | sese] se H l m; de se e ‖ 2 M] AG B (sl.) ‖ 8 manent γ D ‖ 9 uocatur] et constat B (ac.) ‖ 11 est sl B. ‖ 13sq. quaeque gignier uidemus ueritate facta cuncta tr. F ‖ 13 cuncta facta tr. D ‖ 14 quaeque] quae e ‖ 14sq. quaeque … sunt om. D ‖ 14 gignier] gigni et γ l; gignien A (gigni et vl.); gignit e ‖ 15 sunt om. E ‖ 17 facta cuncta cerno transposui; cuncta facta cerno C edd.; facta cerno cuncta ι B D E ‖ 20 nouentur A B; nouantur D E ‖ 22 manet tamen transposui; tamen manet B D F edd.; tamen fit et A; tamen et γ

lib. 4,IV,5 – VI,7 | 143

Veritate facta cuncta cernis optime, Veritas manet, mouentur haec, sed ordine. Veritate facta cuncta sunt et ordinata, Veritas manet, nouans mouet quod innouatur. Veritate facta cuncta sunt et ordinata sunt, Veritas nouat manens, mouentur ut nouentur haec. Veritate facta cuncta sunt et ordinata cuncta, Veritas manens nouat, mouentur ut nouentur ista. (7.) D. Spondeum sequi uideo. Nam et trochaeus satis auribus fecit. M. Haec sunt metra spondei: Magnorum est libertas. Magnum est munus libertatis. Solus liber fit, qui errorem uincit. Solus liber uiuit, qui errorem iam uicit. Solus liber uere fit, qui erroris uinclum uicit. Solus liber uere uiuit, qui erroris uinclum iam uicit. Solus liber non falso uiuit. qui erroris uinclum iam deuicit. Solus liber iure ac uere uiuit, qui erroris uinclum funestum uicit. Solus liber iure ac non falso uiuit, qui erroris uinclum funestum deuicit. Solus liber iure ac uere magnus uiuit, qui erroris uinclum funestum iam deuicit. Solus liber iure ac non falso magnus uiuit, qui erroris uinclum funestum prudens deuicit. Solus liber iure ac non falso securus uiuit, qui erroris uinclum funestum prudens iam deuicit. 23 cuncta om. C ‖ 25 cuncta sl. A; om. γ | sunt et F; cernis γ A B D edd. ‖ 26 nouens A (ac.) | enouatur γ A e l ‖ 27 sunt2] cuncta l ‖ 28‒30 ut … ut] et … et E (ac.) 7,5 magnam A (ac.) ‖ 6 libertas C (ac.) ‖ 8 uincit] uicit ι (pc. A) ‖ 10 uicit] uincit B (ac.) ‖ 12 uicit] uincit γ A (ac.) B ‖ 13sq. solus … uicit om. e ‖ 14 uicit] uincit B ‖ 16 deuicit] uicit D ‖ 17 uiuit] deuicit l ‖ 18 funestum uicit F; magnum (magnam D) deuicit rell. ‖ 19 non falso om. D 20 funestum] iam add. D F | deuicit] uicit F ‖ 21 liber om. PL | iure] iustae B | uere] non falso D 22 iam] prudens D ‖ 23 magnus] securus D ‖ 24 funestum om. D | prudens] iam add. D ‖ 25 securus] item add. B; iam add. D ‖ 26 uinclum] taetrum ac add. D | iam om. D

25

30 VI.

5

10

15

20

25

144 | Augustini De musica

30 VII.

5

10

15

PL 1133

25

Solus liber iure ac non falso securus iam uiuit, qui erroris uinclum taetrum ac funestum prudens deuicit. Solus liber iure ac non falso securam uitam uiuit, qui erroris uinclum taetrum ac funestum prudens iam deuicit. (8.) D. Nec de spondeo habeo, quod requiram. Veniamus ad tribrachum. M. Ita uero. Sed cum omnes quattuor superiores pedes, de quibus dictum est, quattuordena metra pepererint, quae fiunt simul sex et quinquaginta, plura sunt exspectanda de tribracho. In illis enim cum spatium semipedis in silentio est, plus una syllaba non siletur, in hoc autem cum silemus, num censes unius breuis syllabae spatio tantummodo sileri oportere, an et duarum breuium mora silentio contineri potest? Quandoquidem nemo dubitauerit duplicem huius esse diuisionem: Namque aut ab una incipit et finitur ad duas aut contra incipiens a duabus una terminatur. Quare hunc necesse est uiginti et unum metra procreare. D. Verissimum est. Namque incipiunt a quattuor breuibus, ut duo tempora sileamus, deinde quinque sunt, ubi unum silemus, tertio sex, ubi nihil silendum est, quarto septem, ubi rursus duo tempora silenda sunt, inde octo, ubi unum, sexto nouem, ubi nullum. Atque ita cum singulae adduntur, donec ad uiginti quattuor syllabas ueniatur, qui octo sunt tribrachi, uiginti unum omnino metra complentur. M. Expeditissime rationem secutus es; sed censesne ubique a nobis exempla esse promenda, an ea, quae illis quattuor primis pedibus subiecimus, satis putandum est luminis ceteris esse praebitura? D. Meo quidem iudicio satis. M. Nec ego nunc aliud requiro quam tuum. Verumtamen quoniam iam optime scis in pyrrhichiis metris mutato plausu posse tribrachos percuti, quaero, utrum pyrrhichii primum metrum possit etiam tribrachi metrum habere. D. Non potest. Maius enim metrum oportet esse quam pedem. M. Quid secundum? D. Potest. Nam breues quattuor syllabae pyrrhichii duo sunt, tribrachus unus et semipes, ita ut ibi nullum, hic duo tempora sileamus.

27 securus iam] securam uitam D ‖ 28sq. qui … uiuit om. D ‖ 29 falso sl. A 8,1 ueniam γ A ‖ 3 quattuor et dena α (exc. S) A (et sl.) D N e l; quattuor eadem M | peperint A 4 enim] nisi A (ac.) | semipedes A (ac.) B (ac.) ‖ 6 tanto modo A (ac.) | silere A (ac.) l ‖ 6sq. continere A (ac.) E (ac.) ‖ 7 posset e l ‖ 8 et om. γ A G I S e l ‖ 10 D om. γ | est om. γ A D | namque] nam A B G H L Yc m | ut] et E (ac.) PL ‖ 11 sunt] sint B (ac.) ‖ 12 inde] ideo B (ac.) ‖ 14 quae D ‖ 15 M] D E | es] M add. E | sed] M A; om. E ‖ 16 quattuor (scilicet pyrrhichius, iambus, trochaeus, spondeus) F m; quidem A G I e l; quoque η B H; quod β (exc. Y); om. M Y | primis] opprimis C ‖ 17 lumina A 19 ego] ergo A (ac.) | tuum] tu B E | iam sl. A; om. B ‖ 20 metato I; notato e (metato vl.) | tribrachus γ; tribrachum I e l; dupliciter add. e l ‖ 21 possit … metrum2 om. γ | possit … habere] habere potest (tribrachi add. sl.) A (pc.) | haberi D ‖ 22 D om. γ | enim] nisi A ‖ 23sq. M … D tr. E ‖ 24 syllabae om. B H I L Yc edd. | unus] est add. e

lib. 4,VI,7 – VIII,9 | 145

M. Mutato igitur plausu habes in pyrrhichiis etiam tribrachi exempla usque ad sedecim syllabas, id est usque ad quinque tribrachos et semipedem, quibus debes esse contentus. Cetera enim potes uel uoce uel aliquo pulsu per te ipse contexere, si tamen adhuc aurium sensu explorandos huiuscemodi numeros arbitraris. D. Faciam equidem, quod uidebitur. Videamus quae restant. (9.) M. Dactylus sequitur, qui semel diuidi potest. An aliter putas? D. Immo ita est. M. Quota ergo eius pars potest esse in silentio? D. Dimidia scilicet. M. Quid, si post dactylum trochaeo constituto uelit quispiam silere unum tempus, quod in breui syllaba dactylo debetur implendo? Quid respondebimus? Non enim possumus dicere minus quam spatium semipedis sileri non oportere. Ratio enim superius tractata non minus, sed amplius quam semipedis tempus silendum non esse persuaserat. Nam utique minus quam semipes siletur in choriambico, ubi post ipsum choriambum bacchius collocatur, cuius exemplum est Fonticolae puellae. Vnius enim breuis syllabae spatio hic nos silere cognoscis, quod sex temporibus debetur implendis. D. Verum dicis. M. Constituto ergo trochaeo post dactylum licebitne etiam unum tempus silere? D. Ita cogor fateri. M. Quis te tandem cogeret, si meminisses superiorum? Hoc enim tibi accidit, quod de indifferentia ultimae syllabae, et quomodo sibi longam ultimam uindicent aures, ubi restat spatium, quo porrigatur, etiamsi breuis sit, quid demonstratum fuerit, oblitus es. D. Iam intellego. Nam utique si ultimam breuem, quando restat silentium, longam aures accipiunt, sicut superiore ratione exemplisque cognouimus, nihil intererit, utrum post dactylum trochaeus an spondeus locetur. Quam ob rem, cum repe-

9,7–9 ratio…persuaserat] cf. supra 4,II,2 11 cf. supra 3,II,3 17–20 meminisses…es] cf. supra 4,I,1

26 M] AG A (sl.); om. γ | commutato D; notato e (mutato et metato vl.) | plauso E | pyrrhichio B; pyrrhichii C | etiam om. A ‖ 28 pulsu] plausu G I edd. (vl. e) ‖ 30 quod] cum F | uidetur α (exc. E) η (exc. N) A (ac.) M e l; uideatur E 9,1 potas C (ac.) ‖ 4 D sl. A; duo add. G e ‖ 5 M om. F | quid] quod D | post] potest C | uellit γ (ac. E) ‖ 6 quod] qui A | breuis E (ac.) ‖ 7sq. enim … enim] nisi … nisi A (ac.) ‖ 8 sed] nec add. D 9 non om. η (exc. N) I e l | persuaserit E; persuasurum C | choriambico η F H; semipedes A (ac.) ‖ choriambo rell. ‖ 11 fonticulae A B C ‖ 12 enim] nam A (ac.) | nos] non B | sex] ex A (ac.) D 15 liquebitne A (pc.); libebitne D ‖ 18 inferentia C | et om. D | longum ultimum B; ultimam longam tr. edd. ‖ 21 si sl. C | ultimum C; syllabam add. edd. | breue C ‖ 21sq. longum D ‖ 22sq. nihil … dactylum om. D ‖ 23 locetur] uocetur A B C (uocatur ac.) D ‖ 23sq. repetio A

30 VIII.

5

10

15

20

146 | Augustini De musica

titio distinguenda silentio est, unam longam syllabam oportet post dactylum ponere, 25 ut duorum temporum spatio sileamus.

30 IX.

5 PL 1134

10

15

20

M. Quid, si pyrrhichius ponatur post dactylum? Rectene fieri putas? D. Non recte. Nam utrum idem sit an iambus, nihil interest, siquidem pro iambo eum necesse est accipi propter ultimam, quam longam exigunt aures, quia restat silentium. Iambum autem non oportere poni post dactylum propter diuersitatem leuationis et positionis; quarum neutram oportet in dactylo habere tria tempora, quis non intellegat? (10.) M. Optime omnino atque sequaciter. Sed quid tibi tandem uidetur de anapaesto? An eadem ratio est? D. Prorsus eadem. M. Iam ergo bacchium consideremus, si placet, et dic mihi: Quod primum eius metrum est? D. Quattuor syllabas puto esse, unam breuem et tres longas, quarum duae ad bacchium pertinent, una uero ultima ad incohationem eius pedis, qui cum bacchio poni potest, ut id, quod ei debetur, sit in silentio; in aliquo tamen exemplo uellem hoc auribus explorare. M. Facile quidem est exempla subicere, quibus tamen non te arbitror ita ut superioribus posse delectari. Nam isti quinum temporum pedes, ut etiam septenum, non tam suauiter currunt quam hi, qui aut in aequas partes diuiduntur aut in simplam et duplam uel duplam et simplam: Tantum interest inter sesquatos motus et aequales aut complicatos, de quibus satis in primo illo nostro sermone tractauimus. Itaque hos pedes, quinque ac septem scilicet temporum, ut aspernantius poetae, ita soluta libentius assumit oratio, quod uideri facilius in exemplis, quae postulasti, potest. Nam ista sunt: Laborat magister docens tardos. Hoc reuolue interposito trium temporum silentio, quod ut sentires facilius, ideo post tres pedes longam syllabam posui, quod est initium cretici, qui cum bacchio poni potest. Nec ideo primi metri exemplum dedi, quod est quattuor syllabarum, ne unus 10,18 lăbōrāt | măgīstēr | dŏcēns tār- | dōs ˘˘˘ 10,14 primo…sermone] cf. supra 1,X,17 24 longam sl. E ‖ 25 duorum] duum F | temporum om. D ‖ 26 putas] potes A (ac.) ‖ 27 iambicus A (ac.) B (ac.) ‖ 28 aures] esse B (es ac.) ‖ 29 reponi e l ‖ 30 oportere e l | dactylico A (ac.) B (ac.) 10,1 optimo D (ac.) | sequaciter] sagaciter Y e l | quid] quod E ‖ 4 quod] quot B ‖ 7 pertinent sl. A incoactionem E ‖ 8 silentium γ | uelim A (pc.) G I e l ‖ 10 ut] in add. A ‖ 11 delectare A (ac.) quinorum M N e l | septimum β (exc. Y; ac. E) D; septenorum M N e l ‖ 12 hi] ii Yc l m | aut1] quot D 13 uel] in add. A B (sl.) I m | motos A (ac.) ‖ 15 temporum] silentio add. B (sl.) | uti m | spernantius β (exc. Y) B H I (spernatius); spernentius A e l; spernantus G ‖ 16 solita B (ac.) | oratio] in superiora exempla laboret magister add. D ‖ 17 ista] ita A C ‖ 19 resolue S e (vl.) | interpositos E | sentire E (ac.) | post] potest C (ac.) ‖ 20 syllabam om. e l ‖ 21 ideo G L Yc; ad B H e (adeo vl.) m; adeo rell. primum metrum B H m | quattuor mg. A

lib. 4,VIII,9 – X,11 | 147

pes non esset satis ad commonendum sensum tuum, quantum post illum atque unam longam silere deberes. Quod ecce nunc edam atque ipse repetam, ut in meo silentio tria tempora sentias: Labor nullus, amor magnus. D. Satis apparet solutae orationi hos esse congruentiores pedes, et nihil opus est exemplis cetera excurrere. M. Verum dicis. Sed num tibi, cum silendum est, una tantum longa uidetur poni posse post bacchium? D. Non sane, sed etiam breuis et longa, qui eiusdem bacchii semipes primus est. Nam si nobis incohare creticum licuit, quia cum eodem bacchio poni potest, quanto magis id de ipso bacchio facere licebit, cum praesertim non totum de cretico posuerimus, quod primae parti bacchii sit aequale temporibus? (11.) M. Iam ergo, si placet, me audiente atque iudicante tu ipse per cetera excurre et, quid ponatur post plenum pedem, quando silentio reliquum impletur in omnibus pedibus, qui restant, exsequere. D. Breuissimum iam, opinor, atque facillimum est, quod requiris. Nam quod de bacchio dictum est, id etiam de secundo paeone dici potest. Post creticum autem et unam longam syllabam licet ponere et iambum et spondeum, ita ut aut tria tempora aut duo aut unum sileatur. Quod autem de hoc dictum est, id et in primum et in ultimum paeonem cadit. Iam post palimbacchium uel unam longam uel spondeum collocari decet, quocirca et in hoc metro aut tria tempora aut unum silebitur. Eadem condicio est paeonis tertii. Sane ubicumque spondeus, ibi et anapaestus iure ponitur. Post molossum uero, quod ad eius attinet diuisionem, aut unam longam, ut quattuor, aut duas ponimus, ut duo tempora sileamus. Sed quoniam et sensu et ratione exploratum est ordinari cum eo posse omnes senum temporum pedes, erit post eum locus et iambo, et tria tempora silenda remanebunt; erit et cretico, et unum

25sq. lăbōr nūl- | lūs, ˘˘˘ | ămōr mā- | gnūs ˘˘˘ 11,5–7 post…sileatur] scil.: ōŏō | ō ˘˘˘; ōŏō | ŏō ˘˘; ōŏō | ōō ˘ 8sq. iam…silebitur] scil.: ōōŏ | ō ˘˘˘; ōōŏ | ōō ˘ 11sq. post…sileamus] scil.: ōōō | ō ˘˘˘˘; ōōō | ōō ˘˘ 12–15 sed…bacchio] scil.: ōōō | ŏō ˘˘˘; ōōō | ōŏō ˘

22 non om. C | commouendum vl. e ‖ 23 quod om. L Yc | nunc om. A | edam G m; eadem rell. | ipsa ζ (exc. M N; pc. D) Y | meo] eo I (ac.); medio η (exc. D) ‖ 24 sentias] Δ add. C; D add. E ‖ 25sq. nullos … magnos D ‖ 27 D om. γ | apparet sl. A ‖ 28 cetera om. (spat. rel.) A | occurrere C ‖ 29 cum sl. C ‖ 31 D om. C ‖ 32 incohare] incore C (ineore ac.) | licet I (ac.) | quia] qui E ‖ 33 de ipso] dei pro C | totum] tantum vl. e 11,1 M om. C ‖ 2 pedum C D (ac.) | quanto l ‖ 6 et1 om. E | et2 om. B | aut sl. A; om. (spat. rel.) B 7 aut duo sl. F | sileantur B (pc.) | id et] idem e | et1 sl. A; om. B ‖ 8 cadit] propter duas diuisiones add. D ‖ 9 collocare A | decet] licet F ‖ 10 condictio E ‖ 11 diuisione C | ut] aut δ η (exc. Yc) B H M e ‖ 12 sensu] censu m ‖ 13 cum … posse] eum post B | eo om. D

25

30

X.

5

10

PL 1135

148 | Augustini De musica

15 tacebitur; hac condicione erit et bacchio. At si in duas breues primam cretici et se-

20

25

XI.

5

10

cundam bacchii soluerimus, erit et paeoni quarto. Quod autem de molosso, id etiam de ceteris sex temporum pedibus dixerim. Iam proceleumaticum arbitror ad ceteros, qui quattuor temporibus constant, esse referendum, nisi cum tres breues post eum locamus. Quod ita est, ac si anapaestum locemus, propter ultimam syllabam, quae cum silentio longa accipi solet. Primo uero epitrito iambus recte subiungitur et bacchius et creticus et paeon quartus. Hoc dictum sit et de secundo, ut tempora sileantur aut quattuor aut duo. Duos autem reliquos epitritos recte possunt consequi spondeus et molossus, ita ut primam spondei et primam uel secundam molossi in duas breues soluere liceat. Ergo in his metris aut tria tempora aut unum tacebitur. Dispondeus restat, post quem si posuerimus spondeum, quattuor tempora silenda erunt, si molossum, duo, manente licentia soluendi longam in duas breues, uel in spondeo, uel in molosso, excepta ultima. Habes, quod me percurrere uoluisti. Nisi aliquid forte emendabis. (12.) M. Immo non ego, sed tu, cum aurem ad iudicandum adhibueris. Nam quaero abs te, utrum, cum dico et plaudo istud metrum uerus optimus et hoc uerus optimorum et hoc ueritatis inops, tam iucunde hoc tertium quam illa superiora tuus sensus accipiat, quod ea repetendo et cum debitis silentiis plaudendo facile iudicabit. D. Manifestum est, quod iucunde illa, hoc iniucunde accipiat. M. Non ergo recte post dichorium iambus ponitur. D. Ita est. M. Recte autem posse poni post ceteros assentitur quisquis haec metra cum disciplina interponendorum silentiorum repetiuerit.

12,3 uērŭs ōptĭ- | mūs ˘˘˘˘ 5 uērŭs ōptĭ- | mōrūm ˘˘ 7 uērĭtātĭs | ĭnōps (˘˘˘)

15 haec B | condicio B (pc.) | at] ac A | et2] uel B C ‖ 16 solueremus A (ac.); solueris e l ‖ 17 temporibus D (ac.) | dixerimus ι (pc. A) D ‖ 20 subiunguntur D ‖ 21 et1 om. B ‖ 22 sileatur E (ac.) 23 ut] et add. β (exc. Y) A I e l | spondei … primam2 mg. A ‖ 25 posueris A (ac.) B ‖ 27 excurrere B H L Yc (ac.) m 12,1 adhiberis B (ac.) ‖ 2 abs] a edd. | cum dico sl. B | istuc β (exc. S) A G M e; isthuc l ‖ 8 iocunde A ‖ 9 iudicauit γ A (pc.) D ‖ 10 quod mg. B; om. γ A D | accipiat] accipi B D ‖ 11 post] potest C (ac.) ‖ 13 poni posse tr. F m | post] potest D (ac.) ‖ 14 repetierit A (pc.) G I edd.

lib. 4,X,11 – XI,12 | 149

Fallacem caue. Male castum caue. Multiloquum caue. Fallacia caue. Et inuidum caue. Et infirma caue. D. Sentio, quod dicis, et approbo. M. Vide etiam, utrum te nihil offendat, cum interposito duorum temporum silentio hoc metrum repetitur: Inaequale pergit. Inaequale pergit. Num enim ita sonat ut ista: Veraces regnant. Sapientes regnant. Veriloqui regnant. Prudentia regnat. Boni in bonis regnant. Pura cuncta regnant. D. Immo haec aequaliter ac suauiter, illud autem absurde. M. Hoc ergo tenebimus in metris sex temporum pedum dichorium iambo, antispastum spondeo male claudi.

15–20 fāllācēm | căuē ˘˘˘ mălĕ cāstūm | căuē ˘˘˘ mūltĭlŏquūm | căuē ˘˘˘ fāllācĭă | căuē ˘˘˘ ĕt īnuĭdūm | căuē ˘˘˘ ĕt īnfīrmă | căuē ˘˘˘ 24 ĭnaˉequālĕ | pērgīt ˘˘ (verbum ‘pergit’ hic pro spondeo accipiendum est, cum ultima syllaba secundum regulam supra 4,I,1 expositam pro longa accipiatur, si sequatur silentium; cf. etiam infra 4,XVI,34, ubi verbum ‘placet’ eadem ratione pro iambo accipiendum est) 27–32 uērācēs | rēgnānt ˘˘ săpĭēntēs | rēgnānt ˘˘ uērĭlŏquī | rēgnānt ˘˘ prūdēntĭă | rēgnāt ˘˘ bŏni īn bŏnīs | rēgnānt ˘˘ pūră cūnctă | rēgnānt ˘˘ 16 castum] factum W ‖ 17 multiloquium A (ac.) C W (ac.); mutiloquum m ‖ 18 fallacia γ ι (ac. F) G I L N S; fallaciam rell. ‖ 19 inuidiam E F ‖ 20 infirmum B H l m ‖ 21 quod] quid E ‖ 22 interposito] enim posito A (ac.) | duum F G ‖ 23 repetitur] repetitum ζ (exc. F) m; et utrum add. I; et utrumque add. e l ‖ 24 inaequaliter I L N e l ‖ 25 inaequale pergit F; bonus uir benignus resurget beate M; om. rell. ‖ 26 num] non δ (exc. Y) F I M | enim sl. A | ita] ista β (exc. Y) A (pc.) e l; istud G I | sonat F I L N 30 regnat] regnant ι E (ac.) H I (ac.) PL ‖ 32 cunctas B (ac.) Y; sonant e l; solet PL; sonet rell. ‖ 33 ac] et C m | absurde mg. B ‖ 34 iambum D

15

20

25

30

35

150 | Augustini De musica

PL 1136

5

10

15

20

25

D. Tenebimus sane. (13.) M. Quid? Causam, cur ita sit, nonne approbabis, si animaduerteris leuatione ac positione in duas partes diuidi pedem ita, ut, si qua in eo syllaba media est uel una uel duae, aut uni parti attribuantur priori uel posteriori aut in utramque partiantur? D. Noui quidem istuc, et uerum est. Sed quid ad rem? M. Hoc quoque attende, quod dicam, tum uidebis facilius, quod requiris. Nam manifestum tibi esse arbitror alios esse sine mediis syllabis pedes, ut pyrrhichius et ceteri binarum syllabarum, alios, in quibus medium aut primae parti aut extremae aut utrique aut neutri spatio conueniat: Primae, ut in anapaesto uel in palimbacchio uel in paeone primo, extremae, ut in dactylo uel in bacchio uel in paeone quarto, utrique, ut in tribracho siue in molosso siue in choriambo siue in quolibet ionico, neutri, ut in cretico siue in paeonibus secundo et tertio siue in diiambo, dichorio, antispasto. Nam qui pedes in tres aequales partes diuidi possunt, media pars in his conuenit cum prima et extrema; qui autem non possunt, aut cum prima tantum aut cum extrema aut neutra. D. Et hoc aeque scio et, quo tendat, exspecto. M. Quo tandem putas, nisi ut uideas iambum post dichorium ideo male poni cum silentio, quia medium eius est nec primae parti aequale nec extremae et idcirco a leuatione ac positione discordat? Hoc etiam de spondeo intellegitur, qui similiter post antispastum cum silentio non amat poni. An quidquam tibi aduersum ista dicendum est? D. Mihi uero nihil, nisi quod ista offensio, quae fit auribus, cum ita hi pedes collocantur, in comparatione fit eius suauitatis, quae oblectat auditum, cum post ceteros senum temporum hi cum silentio ponuntur pedes. Nam si aliis tacitis me consuleres, quemadmodum sonarent exemplis subiectis aut post dichorium iambus aut post antispastum spondeus cum silentio positi – dicam quod sentio – fortasse approbarem atque laudarem. M. Non equidem resisto tibi. Satis est mihi tamen, quod haec collocatio in comparatione talium numerorum, sed melius sonantium, sicut dicis, offendit; eo enim

36 D om. γ 13,1 M] Δ C; D E | causae A B (pc.) G I M e l; causa B (ac.) H Yc | sit] M add. γ | nonne sl. B ‖ 2 eo] eos D (ac.) | media om. E ‖ 3 uni om. e l; unae B | utraque e l ‖ 4 patiantur A (ac.) ‖ 5 istud η (exc. N) B H I S ‖ 6 tunc e l ‖ 7 arbitror om. F | aliis C | pyrrhichios β ι (ac. A) D (ac.) M ‖ 8 ceteros M Y l 10 primo … paeone2 mg. B E ‖ 11 utrique] utique PL | ut] et E quibus sl. F ‖ 9 in2 om. e l ‖ 1 14 prima primae γ | et om. γ | quae γ D ‖ 15 aut] cum add. I L Yc edd. ‖ 16 scio] est uerum e l (scio vl.) | extendat A ‖ 17 quo] ubi add. B (sl.) ‖ 19 a leuatione] eleuatione B (ac.) | discordat] discordata sunt E (ac.) | de spondeo] in dispondeo B (ac.) ‖ 20 anapaestum e (antispastum vl.) ‖ 21 est om. e l ‖ 22 hi mg. A ‖ 23 auditum] aut add. I e l | cum B F G H I (sl.) M m; aut β (exc. Y; ac. W) A L; at η (exc. L; mg. Yc); ut W (pc.); cum aut Y ‖ 24sq. consolares A (ac.); consuleris G I; consulueris e l 25 sonaret A (ac.) B (ac.) ‖ 26 positi] M add. γ ‖ 27 atque] et edd.; om. M ‖ 28 M] Δ C; D E | collatio Yc e l ‖ 29 sed] scilicet l | offendit] M add. γ

lib. 4,XI,12 – XII,14 | 151

est improbanda, quod, cum eiusdem generis etiam illi sint pedes, quos his semipedibus clausos labi iucundius confitemur, ab eis discrepare non debuit. Sed nonne tibi uidetur secundum istam rationem nec post epitritum secundum iambum cum silentio poni oportere? Nam et in hoc pede iambus ita medium locum tenet, ut nec prioris nec posterioris partis temporibus aequetur. D. Cogit me superior ratio concedere. (14.) M. Age, nunc redde mihi omnium metrorum numerum, si placet, quae iam tractauimus, id est eorum, quae a suis plenis pedibus incipiunt, clauduntur autem aut suis pedibus plenis ita, ut silentium, cum ad caput reditur, non interponamus, aut non plenis pedibus cum silentio, quos tamen eis congruere ratio docuit, incipiente numero a duobus non plenis usque ad octo plenos ita tamen, ut triginta duo tempora non excedantur. D. Operosum quidem est, quod imponis; est tamen operae pretium. Sed memini nos paulo ante iam peruenisse ad septuaginta septem metra a pyrrhichio usque ad tribrachum, cum illi binarum syllabarum pedes quattuordecim singuli crearent, quae fiunt simul quinquaginta et sex, tribrachus autem uiginti et unum propter geminam diuisionem. His igitur septuaginta et septem addimus quattuordecim dactyli et anapaesti totidem. Pleni enim si locentur nullo silentio incipiente metro a duobus usque ad octo pedes, septena pariunt, additis uero semipedibus cum silentio incipiente metro ab uno pede et semisse perueniente ad septem semis, alia septena. Et fiunt iam omnia centum et quinque. Bacchius non potest metrum suum ad octo pedes perducere, ne triginta duo tempora transeat, neque quisquam quinum temporum pes, sed possunt isti usque ad sex peruenire. Bacchius ergo et, qui ei par est non modo temporibus, sed etiam diuisione, paeon secundus a duobus pedibus usque ad sex procedentes, cum integri ordinantur sine silentio, quina metra pariunt, cum silentio autem incipientes ab uno semipede et ad quinque semipedes peruenientes alia quina, cum longa una post eos ponitur, et item quina, cum breuis et longa: Quindena igitur creant, quae in summam redacta triginta sunt. Et fiunt iam metra omnia centum et triginta quinque. Creticus uero et, qui pariter diuiduntur, paeones primus et quartus, quoniam post illos et unam longam et iambum et spondeum et anapaestum licet ponere, ad septuaginta quinque perueniunt; cum enim tres sint

30 est] magis add. A | eiusdem mg. B | his] hic e l ‖ 30sq. labi semipedibus clausos tr. e l ‖ 31 clausas A (ac.) | iis m; his Y e l ‖ 32 iambi γ ‖ 33 tenet] et add. E (ac.) | priores C (ac.) 14,1 M] AG A (sl.); om. B D F ‖ 2 a suis] aruis C | claudantur A (ac.) ‖ 3 aut] a β (exc. S) D F M; om. A plenis pedibus tr. ι (pc. A) I ‖ 4 tamen] tam B (ac.) | eis sl. A ‖ 5 usqui C ‖ 7 D] AUG B; AG D; A F 9 singula γ A B (ac.) D | creant F (ac.) ‖ 10 sex] iiii B | et2 om. e l ‖ 12 enim] nisi A (ac.) ‖ 14 semisse A (vl.) G I; semi ι; semis β D M e l; semipede B H L Yc m; et add. G M Y | peruenient H | septem] et add. G m | semis septem tr. C (ac.) ‖ 15 omnia iam tr. F | bacchius] uero add. G edd. ‖ 17 pes sl. E | ergo] ego B (ac.) ‖ 19sq. quina … silentio mg. A; om. B ‖ 20 semipede] semis α (exc. G) D M e l; semisse G | et … semipedes om. D | semipedes] semis pedes A B H; semis α M e l ‖ 21 una longa tr. edd. 22 summa A ‖ 23 centum triginta et quinque tr. β D F M | et2 sl. B | paeones] pean est γ D 25 enim] nisi A (ac.)

30

35 XII.

5

PL 1137 10

15

20

25

152 | Augustini De musica

30

5

10

PL 1138

20

25

pedes, quina creant sine silentio, cum silentio autem uiginti, quae simul, ut dictum est, fiunt quinque et septuaginta, quibus additis superiori summae, decem et ducenta complentur. Palimbacchius et, qui ei diuisione concordat, tertius paeon quina pariunt integri sine silentio, cum silentio autem quina cum una longa, quina cum spondeo, quina cum anapaesto. Haec addimus ad maiorem summam et habemus metra omnia ducenta quinquaginta. (15.) Molossus et ceteri sex temporum pedes, qui cum illo simul septem fiunt, quaterna creant integri; cum silentio autem, quoniam et una longa post unumquemque eorum locari potest, et iambus et spondeus et anapaestus et bacchius et creticus et paeon quartus uicena et octona complent, quae simul fiunt centum nonaginta sex, quae ducta cum illis quaternis ducenta uiginti quattuor complentur. Sed hinc octo deducendi sunt, quia post dichorium iambus et post antispastum spondeus male ordinantur. Reliqua sunt ducenta sedecim, quae addita maiori summae faciunt metra omnia quadringenta sexaginta sex. Proceleumatici ratio haberi non potuit cum his pedibus, quibus congruit, propter semipedes, qui post hunc plures ponuntur. Nam et una syllaba longa post eum poni potest cum silentio, sicut post dactylum et eius consortes, ut duo, et tres breues, ut unum tempus silendum sit, quo efficitur, ut ultima breuis pro longa accipiatur. Epitriti metra gignunt terna integri incipiente metro a duobus pedibus, perueniente ad quattuor; si enim addas quintum, triginta duo tempora, quod non oportet, excedes. Cum silentio uero primus et secundus epitritus terna post locato iambo, terna bacchio, terna cretico et paeone quarto, quae fiunt simul cum illis ternis, quae sunt sine silentio, triginta. Tertius uero et quartus epitriti restante silentio gignunt cum spondeo terna, terna cum anapaesto, terna cum molosso, terna cum ionico a minore, terna cum choriambo, quae fiunt simul cum illis ternis, quae sine silentio genuerunt, triginta et sex. Ergo epitriti omnes sexaginta et sex metra pariunt, quae cum uiginti et uno proceleumatici superiori summae addita faciunt quingenta quinquaginta tria. Dispondeus restat gignens et ipse tria integer, adhibito autem silentio cum spondeo tria, et tria cum anapaesto, tria cum molosso, tria cum ionico a minore, tria cum choriambo, quae in summam ducta cum illis tribus, quae creat integer, fiunt decem et octo. Ita erunt metra omnia quingenta septuaginta et unum.

26 cum silentio sl. B | quae] qui B (pc.) ‖ 27 additi C | superiore B (ac.) ‖ 27sq. ducenta] duo centena C; duocenta E ‖ 28 complectuntur α (exc. G) A D e l ‖ 28sq. diuisione … pariunt mg. A 28 paeon tertius tr. F ‖ 29 integris D (ac.) 15,2 quaterna] quina γ B (ac.) ‖ 4 et3 om. γ H M e | uicena … complent om. D | et octona mg. A 5 fiunt om. C | nonaginta] et add. D ‖ 8 quadraginta E | sexaginta] et add. γ D F ‖ 8sq. proceleumati F ‖ 9 habere A (ac.) | quibus om. D ‖ 10 qui] quae γ A B (ac.) | longa mg. A; om. δ (exc. S) B C H 11sq. tempus om. C L Yc e | post eum] positum D (ac.) ‖ 11 ut duo F m; om. rell. | ut2] et E ‖ 12 silendum sit] sileatur m ‖ 16 et sl. A; terna S e; om. B H | simul om. D edd. ‖ 17 restantes δ (exc. Y; pc. W) E M | restante silentio] tres ante silentium B H m | terna] et add. η B G H I edd.; lnp. A 18 terna1 sl. E | a F; om. rell. ‖ 19 genuerit B (ac.) ‖ 23 et fortasse delendum est | a del. B | minore] maiore β A (pc.) D M Yc (vl.) l (vl.) ‖ 24 quae1] quem D (pc.) | summa D I Yc | creat] erat PL ‖ 25 erant C | et2 sl. A; om. B F

lib. 4,XII,14 – XIII,17 | 153

(16.) M. Essent quidem, nisi tria detrahenda essent, quia post secundum epitritum dictum est iambum male poni. Et hoc quidem bene se habet. Sed, *quaeso, iam dic mihi, quomodo tibi aurem tangat hoc metrum: Triplici uides ut ortu Triuiae rotetur ignis. D. Persuauiter. M. Potesne dicere, quibus pedibus constet? D. Non possum. Neque enim inuenio, quomodo sibi congruant, quos metior: Siue enim pyrrhichium a capite constituam siue anapaestum siue paeonem tertium, non his conueniunt, qui sequuntur, et inuenio hic quidem creticum post tertium paeonem, ut reliqua sit longa syllaba, quam creticus post se non respuit collocari, sed his pedibus hoc metrum constare recte non posset nisi interposito silentio trium temporum. Nunc uero nihil siletur, cum hoc repetendo permulcet auditum. M. Vide igitur, utrum incipere debeat a pyrrhichio, deinde metiamur dichorium, tum spondeum, qui complet tempora, quorum duo sunt in principio. Potest item caput tenere anapaestus, deinde diiambus metiri, ut extrema longa collocata quattuor temporibus anapaesti perficiat sex tempora, quae cum diiambo conueniunt. Ex quo intellegas licet partes pedum non solum in fine poni, sed etiam in capite metrorum. D. Iam intellego. (17.) M. Quid, si demam unam ultimam longam, ut tale sit metrum segetes meus labor, nonne animaduertis cum silentio duorum temporum repeti? Ex quo manifestum est et aliquam partem pedis posse in principio metri poni et aliquam in fine, aliquam in silentio. D. Et hoc manifestum est.

16,4sq. trĭplĭcī uĭdēs ŭt ōrtū trĭuĭaˉe rŏtētŭr īgnĭs 17,2 sĕgĕtēs mĕūs lăbōr ˘˘ 16,4sq. Ter. Maur. 2862sq. 17,2 Ter. Maur. 2861 (…meum laborem) 16,1 M sl. D; om. ι B C | quidem] quid A (ac.); amplius add. B (sl.) ‖ 2 poni] AG add. A (sl.) D | et ζ (exc. A M); sed rell. | sed om. δ (exc. S) G Yc edd. | *quaeso coniecit Erik Bohlin; quare codd. (om. N) edd. 3 metrum hoc tr. edd. ‖ 4 ortum δ (exc. S; ac. W) C e ‖ 5 triuiae] tibie C; riuiae D (ac.) ‖ 6 D om. B C ‖ 6sq. persuauiter … constet mg. B ‖ 7 M om. B C | constant B ‖ 8 non sl. B ‖ 9 enim] nisi 10 non his] nobis C | quidem creticum hic tr. l ‖ 12 nisi om. F PL ‖ 14 metiatur B A (ac.) ‖ 15 duo] duorum F ‖ 16 anapaestum e l | diiambus] diiambum L Yc e l; iambus γ D | metiri] metri C 16sq. metiri … temporibus sl. E ‖ 16 collocata] conlata γ A; cum add. D m ‖ 18 intellegas] quod add. D 17,1 demam] dem C ‖ 2 segetes] rogetes C | meum D (ac.) ‖ 3 aduertis D F ‖ 4 et2 sl. A; om. F fine] et add. edd.

XIII.

5

10

15

20

5

154 | Augustini De musica

10

PL 1139

5

10

15 XIV.

20

M. Sed hoc fieri, si dichorium metiaris integrum in hoc metro; nam si diiambum, et a capite anapaestus ponatur, cernis partem pedis in principio positam, quae habet iam quattuor tempora, duo autem, quae debentur, silentur in fine. Ex quo discimus posse metrum incipere a parte pedis et desinere ad plenum pedem, sed hoc numquam sine silentio. D. Et hoc perspicuum est. (18.) M. Quid? Hoc metrum potesne metiri et dicere, quibus pedibus constet: Iam satis terris niuis atque dirae grandinis misit pater et rubente dextera sacras iaculatus arces. D. Possum constituere in capite creticum et duos metiri reliquos senum temporum pedes, unum ionicum a maiore, alterum dichorium et silere unum tempus, quod adiungitur cretico, ut sex tempora compleantur. M. Nonnihil defuit considerationi tuae. Nam cum dichorius est in fine restante silentio, ultima eius, quae breuis est, pro longa accipitur. An hoc negabis? D. Immo fateor. M. Non ergo constitui decet in fine dichorium, nisi nullo in repetitione consequente silentio, ne iam non dichorius, sed secundus epitritus sentiatur. D. Manifestum est. M. Quomodo ergo metiemur hoc metrum? D. Nescio. M. Attende ergo, utrum bene sonet, cum ita pronuntio, ut post tres primas syllabas unum tempus sileam: 〈Iam satis terris niuis atque dirae grandinis misit pater et rubente dextera sacras iaculatus arces.〉

18,2–4 iām sătīs tērrīs nĭuĭs ātquĕ dīraˉe grāndĭnīs mīsīt pătĕr ēt rŭbēntĕ dēxtĕrā sācrās iăcŭlātŭs ārcēs 5 constituere] iām sătīs | tērrīs nĭuĭs | ātquĕ dīraˉe | ˘ 18–20 iām sătīs ˘ | tērrīs nĭuĭs | ātquĕ dīraˉe | grāndĭnīs ˘ | mīsīt pătĕr | ēt rŭbēntĕ | dēxtĕrā ˘ | sācrās iăcŭ- | lātŭs ārcēs | 18,2–4 Hor. carm. 1,2,1–3 7 diiambo η (exc. Yc) I e l ‖ 8 et om. α η (exc. Yc) A e l | ponitur α (exc. E) A (pc.) M ‖ 9 quae sl. A 10 hoc om. edd. 18,1 M om. F | potesne sl. B ‖ 3 rubente F edd.; rubenti rell. ‖ 4 dextra A (ac.) B (ac.) ‖ 5 duo γ A (ac.) B (ac.) D ‖ 6 maiori m | alteri D (ac.) ‖ 8 in fine est tr. F ‖ 9 est sl. A ‖ 11 M] A F (sl.) | repetione A ‖ 12 non iam tr. D N edd. | epitritus secundus tr. I edd. ‖ 14 M om. m | metiamur A (ac.); metimur e l ‖ 16 pronuntio sl. A | ut sl. B; om. A C | primas] breues I l (vl.) ‖ 17 sileamus B D 18‒20 iam … arces addidi

lib. 4,XIII,17 – XIV,20 | 155

Ita enim nihil in fine debebitur, ut decenter ibi esse possit dichorius. D. Iucundissime sonat. (19.) M. Hoc quoque igitur adiungemus arti, ut non solum in fine, sed et ante finem, cum oportet, sileamus. Tunc autem oportet, cum id, quod debetur implendis temporibus pedum, aut indecenter siletur in fine propter ultimam breuem – ut in hoc, quod dictum est –, aut cum duo constituuntur non pleni pedes, unus in capite, alter in fine, qualis iste est: gentilis nostros inter oberrat equos. Sensisti enim, ut opinor, me post quinque syllabas longas moram duorum temporum siluisse; et tantundem in fine silendum est, dum reditur ad caput. Si enim hoc metrum ad legem sex temporum metiaris, erit tibi primus spondeus, secundus molossus, tertius choriambus, quartus anapaestus. Spondeo igitur debentur duo tempora, ut sex temporum pedem impleat, et anapaesto. Itaque duo silentur post molossum ante finem et duo post anapaestum in fine. Si autem ad legem temporum quattuor, una longa erit in capite, deinde duos metimur spondeos, deinde duos dactylos, et post una longa concludet. Silemus itaque duo tempora post geminum spondeum ante finem et duo in fine, ut ambo pedes impleantur, quorum dimidias partes in capite atque in extremo posuimus. (20.) Nonnumquam tamen quod duobus non plenis pedibus debetur in principio ac fine collocatis, finali tantum silentio redditur – si tantum sit, ut dimidii spatium pedis non excedat, qualia haec duo sunt: siluae laborantes geluque flumina constiterint acuto. Horum enim prius incipit a palimbacchio, inde excurrit in molossum, et bacchio terminatur: Silentur ergo duo tempora, quorum unum bacchio, alterum palimbacchio cum reddideris, sena ubique tempora implebuntur. Hoc autem posterius dactylo incohatur, inde pergit in choriambum, clauditur bacchio: Tria ergo tempora silere

19,6 gēntīlīs nōstrōs īntĕr ŏbērrăt ĕquōs 7 gēntī- | līs nōstrōs | ˘˘ īntěr ŏbēr- | răt ĕquōs | ˘˘ 12 gēn- | tīlīs | nōstrōs | ˘˘ īntĕr ŏb- | ērrăt ĕ- | quōs ˘˘ 20,4sq. sīluaˉe lă- | bōrāntēs, | gĕlūquē | ˘˘ flūmĭnă | cōnstĭtĕrīnt | ăcūtō | ˘˘˘ 19,6 cf. Ter. Maur. 1796 (…equus) 20,4sq. Hor. carm. 1,9,3sq. 21 enim] uero F | in fine nihil tr. H Yc edd. | delebitur B | ibi] ubi C (ac.) | possit esse tr. edd. ‖ 22 D] LI A (sl.); LIC B (sl.) 19,1 M] AG A (sl.); AUG B (sl.) | hoc quoque M (vel aliud interlocutoris siglum) tr. F L Yc | adiungamus edd. | arte A (ac.) ‖ 4 hoc sl. F ‖ 5 quales A (ac.) ‖ 6 gentiles B C G Yc edd. | oberrant B (pc.) | equus Ter. Maur. ‖ 7 enim] nisi A (ac.) | ut sl. A | duum F ‖ 8 redit γ | enim] nisi A (ac.) ‖ 11 impleat sl. A ‖ 14 longa om. e | concludetur G e l ‖ 16 in om. D 20,2 tantum] tamen e l ‖ 3 spatium] pes add. D | pedes A (ac.) B (ac.); temporis e ‖ 4 gelum quem D (ac.) ‖ 5 flumina … acuto mg. A; sl. B ‖ 6 a om. C | bracchio C (ac.) ‖ 7 siletur A (ac.) | uno A (ac.) ‖ 8 implebuntur] implent F ‖ 9 clauditur] sl. A; a add. C | ergo] igitur edd.

5

10

15

5

PL 1140

156 | Augustini De musica

10 oportebit. Hinc unum bacchio, duo dactylo redhibebimus, ut in omnibus sena sint

5

10

5

10

tempora. (21.) Prius autem redditur quod debetur implendo extremo pedi quam in principio constituto, nec aliter omnino fieri aures sinunt. Nec mirum: Id enim, cum repetimus, adiungitur capiti, quod prorsus extremum est. Itaque in hoc numero, quod dictum est flumina constiterint acuto, cum tria tempora senis utique implendis debeantur, si ea non silentio uelis, sed uoce reddere, possintque reddi et per iambum et per chorium et per tribrachum, quia omnes terna tempora possident. Nullo modo ea per chorium reddi sensus ipse permittit, in quo prior est longa syllaba, breuis posterior: Id enim prius sonare debet, quod bacchio debetur extremo, id est breuis syllaba, non longa, quae dactylo primo. Licet hoc explorare his exemplis: flumina constiterint acuto gelu, flumina constiterint acute gelida, flumina constiterint in altum nocte. Cui dubium est duo illa suauiter repeti, hoc autem tertium nullo modo? (22.) Item cum singula tempora singulis debentur pedibus minus plenis, si ea uoce reddere uelis, non sinit sensus in unam syllabam coartari: Mira omnino iustitia! Non enim conuenit, quod separatim reddendum est, non etiam constitui separatim. Quocirca in illo metro siluae laborantes geluque, si unam longam pro silentio fini addas, sicuti est siluae laborantes gelu duro, non probant aures, sicut probant, cum dicimus siluae laborantes gelu et frigore.

21,12–14 flūmĭnă | cōnstĭtĕrīnt | ăcūtō | gĕlū flūmĭnă | cōnstĭtĕrīnt | ăcūtē | gĕlĭdă flūmĭnă | cōnstĭtĕrīnt | ĭn āltūm | nōctĕ 22,6 sīluaˉe lă- | bōrāntēs, | gĕlūquē | ˉ 8 sīluaˉe lă- | bōrāntēs | gĕlū dū- | rō 10 sīluaˉe lă- | bōrāntēs | gĕlu ēt frī- | gŏrĕ

10 redhibebimus reddi debemus A (redi debemus ac.); reddi debent B; reddimus e l | sint sena tr. edd. 21,1 autem sl. A ‖ 2 constituto] Δ add. C; LIC add. D; D add. E I W l; Liq add. L N; L add. S; Li add. Yc; DI add. e | sinunt] AG add. D; M add. δ (exc. Y) E I l; Aug add. L N; A add. Yc; MA add. e | id enim] quidem D (ac.) | enim] nisi A (ac.) ‖ 3 adiungitur] id iungitur D | numero] metro ι B (pc.) I (ac.) edd. 6 utique] ubique α (exc. S) A M e l ‖ 7 possint D (ac.) ‖ 9 enim] nisi A (ac.) ‖ 12 gelum C 13 acutae B (ac.); acuta C | gelidae B (ac.) ‖ 14 alta m | nocte] D add. I; DI add. e ‖ 15 modo] M add. I (mg.); MA add. e 22,3 unam] unum γ | coarctari edd.; DI add. e; D add. l ‖ 4 separatim2] MA add. e; M add. l ‖ 8 siluae … duro mg. A

lib. 4,XIV,20 – XIV,24 | 157

Quod satiatissime sentis, cum singula repetis. (23.) Item non oportet, cum duo minus pleni pedes ponuntur, maiorem in principio quam in fine poni. Nam et hoc condemnat auditus, tamquam si dicas optimum tempus adest tandem, ut primus pes sit creticus, secundus choriambus, tertius spondeus, ut tria tempora sileamus, quorum duo debentur ultimo spondeo ad sena implenda et unum primo cretico. At si ita dicatur, tandem tempus adest optimum, eadem interposita trium temporum mora in silentio quis non sentiat iucundissime repeti? Quare aut tanti spatii decet esse in fine minus plenum pedem, quanti est in principio, ut illud siluae laborantes geluque, aut minorem in principio, in fine maiorem, ueluti est flumina constiterint acuto. Neque iniuria, quia, ubi est aequalitas, nulla discordia; ubi autem dispar est numerus, si a minore ad maiorem ueniamus, ut in numerando solet, facit rursus ipse ordo concordiam. (24.) Ex quo illud etiam est consequens, ut, cum hi, de quibus agitur, minus pleni ponuntur pedes, si duobus locis silentium interponitur, id est ante finem et in fine, tantum ante finem sileatur, quantum debetur extremo, tantum autem in fine, quantum scilicet primo, quia medium tendit ad finem, a fine uero ad principium redeundum est. Si autem utrique tantundem debetur, nulla controuersia est, quin tantum ante finem quantum in fine silendum sit. Sileri autem oportet nonnisi ubi terminatur pars orationis. In his autem numeris, qui non uerbis fiunt, sed aliquo pulsu uel flatu uel ipsa etiam lingua, nullum in hac re discrimen est, post quam uocem percussionemue sileatur, modo ut legitimum secundum supra dictas rationes intercedat silentium. Quam ob rem potest et a duobus minus plenis pedibus metrum incipere, si tamen utriusque coniunctum spatium minus non sit, quam posset esse

23,4 ōptĭmūm | tēmpŭs ădēst | tāndēm ˘˘˘ 8 tāndēm | tēmpŭs ădēst | ōptĭmūm ˘˘˘

11 satissime G; sagacissime I e l 23,1 cum2 om. PL ‖ 4 optimum … tandem mg. A ‖ 5 sit pes tr. A ‖ 6 ultima A (ac.) | implenda] tempore add. B (mg.); tempora add. D ‖ 7 at] ac A (ad ac.) | ita om. e l ‖ 8 optimo e ‖ 9 iocundissime A ‖ 10 aut] ut D (ac.) ‖ 12 siluae … geluque mg. A ‖ 13 principio] et add. edd. | maiore C 14 acuto] acto B (ac.) ‖ 15sq. numeros A (ac.) ‖ 16 a] ad C | in] metiendo et add. e l | rursum F ipse rursus tr. e (add. in numerando) l 24,1 etiam illud tr. A | est etiam tr. edd. | hi] ii l m ‖ 2 duobus] duo A (ac.) | interponitur silentium tr. I edd. ‖ 3 finem D (ac.) | autem om. F ‖ 4 primo] principio e l | finem] si unam longam pro silentio fini addas sicuti siluae laborantes gelu duro add. e l ‖ 5 utique A (ac.) ‖ 6 quin] qui uv. F ‖ 7 his] iis l m | numeris sl. E | fiunt] finiunt δ (exc. Y) C D; finiuntur Y e l ‖ 8 flatu] tu D | lingua] longa A (ac.) 8sq. uoce percussioneue e l ‖ 9 rationis D ‖ 10 et a duobus potest tr. edd. ‖ 11 non sl. F

5

10

15

PL 1141

10

158 | Augustini De musica

15

XV.

5

5

10

unius et dimidii pedis. Nam supra diximus tum recte poni duos minus plenos pedes, cum id, quod debetur ambobus, non transit spatio pedem dimidium – exemplum est: montes acuti –, ut aut in fine tria tempora sileamus aut unum tempus post spondeum et duo in fine. Aliter enim hoc metrum conuenienter metiri non potest. (25.) Sit hoc etiam in disciplina, ut, cum ante finem silemus, non ibi pars orationis breui syllaba terminetur, ne secundum illam saepe commemoratam regulam, pro longa eam sensus accipiat sequente silentio. Itaque in hoc metro montibus acutis non possumus silere post dactylum tempus unum, quod post spondeum in superiore poteramus, ne non iam dactylus, sed creticus sentiatur atque ita non duobus minus plenis pedibus, quod nunc demonstramus, sed pleno dichorio et ultimo spondeo metrum constare uideatur duum temporum silentio in fine reddendo. (26.) Sed illud notandum est in principio posito minus pleno pedi aut ibidem reddi debitum per silentium, sicuti est iam satis terris niuis atque dirae, aut in fine, uelut segetes meus labor, minus pleno autem pedi, qui in fine ponitur, aut ibidem restitui silentio, quod debetur, ut in illo ite igitur Camenae, aut in aliquo de mediis loco, uelut in hoc: uer blandum uiget aruis, adest hospes hirundo.

24,15 mōntēs | ăcūtī ˘˘˘ aut mōntēs ˘ | ăcūtī ˘˘ 25,4 mōntĭbŭs | ăcūtīs ˘˘˘ 26,11 uēr blāndūm | uĭgĕt āruīs, | ădēst hōspĕs | hĭrūndō ˘ vel uēr blāndūm ˘ | uĭgĕt āruīs, | ădēst hōspĕs | hĭrūndō vel uēr blāndūm | uĭgĕt āruīs, ˘ | ădēst hōspĕs | hĭrūndō 24,12–16 nam…fine2] cf. supra 4,XIV,20 25,2 illam…regulam] cf. supra 4,I,1 4,XIII,18 6 cf. supra 4,XIII,17 9 cf. supra 3,II,3 11 Varro Men. 579a Astb.

26,4 cf. supra

12 pedes A (ac.) | nam] ut add. B (sl.) e l | tunc e l | duo B (ac.) H ‖ 13 cum id om. F ‖ 15 montes acuti mg. A ‖ 16 sileam H ‖ 17 enim] nisi A (ac.) 25,1 sit] sed sit B (ac.) D F | ibi] ubi C ‖ 2 breuis C | terminetur] germinetur B (ac.) ‖ 3 sequenti A metrum E ‖ 4 montibus acutis mg. A ‖ 6 sentiatur sed creticus tr. F | ita sl. B ‖ 7 pleno] primo B (pc.) | spondeo] dispondeo B ‖ 8 metro F 26,2 per om. F ‖ 4 iam … dirae mg. A ‖ 7 autem pleno tr. G Yc edd. | autem sl. A; om. D ‖ 9 ite] item E ‖ 10 ueluti I edd. ‖ 11 aruis] arbis C; et addere proposuit Gottlieb Roeper | hospis C | herundo A

lib. 4,XIV,24 – XV,27 | 159

Vnum enim tempus, quod debetur ultimo bacchio, uel post totum numerum sileri potest uel post primum huius numeri pedem molossum uel secundum ionicum a minore. Quod uero mediis forte minus plenis pedibus debiti est, nonnisi ibidem reddi potest, ut est tuba terribilem sonitum dedit aere curuo. Si enim sic metiamur hoc metrum, ut primum faciamus anapaestum, secundum ionicum quemlibet in syllabis quinque, soluta scilicet longa uel prima uel ultima in duas breues, tertium choriambum, ultimum bacchium, tria erunt tempora in debito, unum extremo bacchio reddendum et duo anapaesto primo, ut sena compleantur. Sed hoc totum spatium trium temporum in fine sileri potest. At si ab integro pede incipias quinque syllabas primas pro quolibet ionico metitus, sequitur choriambus, inde iam pedem integrum non inuenies; quocirca unius longae spatio silere oportebit, quo annumerato choriambus alter implebitur, bacchio reliquo metrum clausuro, cui tempus unum debitum silebis in fine. (27.) Vnde iam esse opinor perspicuum, cum in mediis siletur locis, aut ea restitui tempora, quae in fine debentur, aut ea, quae ibi debentur, ubi siletur. Sed aliquando non est necesse, ut sileatur in mediis, cum potest aliter metrum metiri, ut in eo, quod paulo ante posuimus. Aliquando autem necesse est, ut in hoc: uernat temperies, aurae tepent, sunt deliciae. Nam manifestum est istum numerum aut quaternorum temporum aut senorum pedibus currere. Si quaternorum, silendum est unum tempus post syllabam octauam et in fine duo – metiatur primo spondeo, secundo dactylo, tertio spondeo, quarto dactylo annumerato post longam silentio, quia post breuem non oportet, quinto spondeo, sexto dactylo, ultima longa, qua numerus clauditur, cui duo tempora debita

16 tŭbă tērrĭbĭlēm sŏnĭtū dĕdĭt aˉerĕ cūruō 17–21 tŭbă tēr- | rĭbĭlēm sŏnĭ- | tū dĕdĭt aˉe- | rĕ cūruō ˘ | ˘˘ 21–25 tŭbă tērrĭbĭ- | lēm sŏnĭtū | ˉ dĕdĭt aˉe- | rĕ cūruō ˘ 27,6 uērnāt tēmpĕrĭēs, aˉuraˉe tĕpēnt, sūnt dēlĭcĭaˉe 8–12 uērnāt | tēmpĕrĭ- | ēs, aˉu- | raˉe ˘ tĕ- | pēnt, sūnt | dēlĭcĭ- | aˉe ˘˘ 16 Ter. Maur. 1912b (ubi supplevit Karl Lachmann hoc loco collato) 27,6 uernat…deliciae] frg. incertum 12 enim om. D ‖ 13 post] potest E (ac.) | huius] eius edd.; cuius β (exc. Y) I M ‖ 16 terribilemque G; terribili e l | dedit sonitum tr. G | curbo γ (ac. E) A (ac.) ‖ 18 quaelibet E (ac.) ‖ 19 debitum e (debito vl.) ‖ 21sq. potest … incipias mg. B ‖ 21 at] ac A ‖ 22 primas pro] primo D | metitur D Y e 23 longae] syllabae add. D ‖ 24 reliquum B D ‖ 25 unum om. I e 27,2sq. aut2 … debentur mg. A ‖ 6 uernat ι B C H m; uernet G; uerna δ M; uerne η I; uernam E; uernae e l | temperies mg. A | aurae] aurem E (ac.) | tepent] repetent D (ac.); tempent E (ac.); lnp. F | sunt om. D ‖ 7 nam om. C | est] et B (ac.) ‖ 8 post] quod γ | octauam] ut add. D ‖ 9 metiantur δ (exc. Y) η (exc. Yc) e; autem add. Yc ‖ 9‒11 spondeo1 … dactylo] spondeus … spondeus (sic) … spondeus …  dactylus … spondeus … dactylus B H ‖ 9 dactylo1] sed a add. β (exc. S) D I e l (sed et vl.); sed et add. F; sed add. L S; et add. N

15

20 PL 1142

5

10

160 | Augustini De musica

15

20

5

10

PL 1143 15

silentur in fine. Si autem senorum temporum hic metimur pedes, primus erit molossus, secundus ionicus a minore, tertius creticus, qui fit dichorius adiuncto silentio unius temporis, quartus ionicus a maiore et longa ultima, post quam tempora quattuor silebuntur. Posset aliter, ut una longa in principio locaretur, quam sequeretur ionicus a maiore, deinde molossus, deinde bacchius, qui fieret antispastus adiuncto silentio unius temporis, ultimus choriambus metrum clauderet, ita ut quattuor temporum in fine silentium redderetur uni longae in principio constitutae. Sed aures istam dimensionem repudiant, quia pars pedis in principio collocata, nisi maior quam dimidia fuerit, non recte illi post plenum pedem finali silentio redditur, ubi debetur, sed aliis interpositis pedibus. Scimus quidem, quantum debeatur, sed non comprehenditur sensu, ut tanto spatio sileatur, nisi minus debeatur in silentio, quam positum est in sono, quia, cum maiorem partem pedis uox peregerit, minor, quae reliqua est, ubicumque facile occurrit. (28.) Quam ob rem metri, quod sub hoc exemplo posuimus uernat temperies, aurae tepent, sunt deliciae, cum sit una necessaria, quam diximus, mensio, si post decimam eius syllabam tempus unum sileatur et quattuor in fine, est alia uoluntaria, si quis post sextam syllabam uelit silere duo tempora et unum post undecimam et duo in fine, ut sit in principio spondeus, sequatur hunc choriambus, tertio spondeo silentium duorum temporum annumeretur, ut uel molossus uel a minore ionicus fiat, quartus bacchius adiuncto itidem silentio unius temporis fiat antispastus, quinto choriambo numerus terminetur in uoce, duobus temporibus in fine per silentium redditis, in principio locato spondeo. Est item alia: Si enim uoles, post sextam syllabam unum tempus silebis et post decimam unum, post undecimam tantundem et duo in fine, ut sit primus spondeus, secundus choriambus, tertius palimbacchius fiat antispastus uno silentii tempore annumerato, quartus spondeus fiat dichorius unius temporis interiecto et unius temporis consequente silentio, choriambus ultimus numerum claudat ita, ut sileamus duo tempora in fine, quae primo debentur spondeo. Est et tertia 12–15 primus…silebuntur] uērnāt tēm- | pĕrĭēs, aˉu- | raˉe tĕpēnt, ˘ | sūnt dēlĭcĭ- | aˉe ˘˘˘˘ 15–18 uēr- | nāt tēmpĕrĭ- | ēs, aˉuraˉe | tĕpēnt, sūnt ˘ | dēlĭcĭaˉe | ˘˘˘˘ 28,5–11 uērnāt | tēmpĕrĭēs, | ˘˘ aˉuraˉe | tĕpēnt, sūnt ˘ | dēlĭcĭaˉe | ˘˘ 11 uērnāt | tēmpĕrĭēs, | ˘ aˉuraˉe tĕ- | pēnt, ˘ sūnt ˘ | dēlĭcĭaˉe | ˘˘ 16–20 uērnāt ˘ | tēmpĕrĭēs, | ˘ aˉuraˉe tĕ- | pēnt, ˘ sūnt ˘ | dēlĭcĭaˉe | ˘ 12 hinc I e l ‖ 14sq. quattuor tempora tr. F edd. ‖ 15 aliter] idem metrum currere scilicet add. I (mg.); alio modo currere e l ‖ 16 deinde2] inde A (ac.) B | fiere C ‖ 17 metrum ι I edd.; numerum rell. | ita sl. A 28,1 metri] metire B ‖ 3 uernat] uerna β (exc. C) M; uerne η (uv. D); uernae G e l; uerno I (uv.) | aurae] aurem E (ac.) ‖ 4 mensio β B F H; dimensio vel demensio rell. ‖ 5 et quattuor in fine B (mg.) I edd.; et quattuor tempora in fine G; om. rell. ‖ 7 hinc F | duum F I edd. ‖ 8 ut om. B ‖ 9 temporis] ut add. D ‖ 11 uelis G I edd. ‖ 12 silebis om. D | et1] sed A (ac.) B D | undecimam] ea add. B; etiam add. F ‖ 14 silentio E (ac.) | silentio temporis B (ac.) | unus A (ac.) | temporis] interposito add. F (ac.) ‖ 14sq. interiacto C ‖ 15 consequente] nisi quod in huius fine add. D ‖ 16 primo] duo C

lib. 4,XV,27 – XV,29 | 161

mensio, si post primum spondeum tempus unum sileatur et reliqua quae in proximo superiore seruentur, nisi quod in huius fine unum tempus silebitur, quia spondeus ille, qui solet in principio locari, consequente unius temporis silentio factus est palimbacchius, ut plus uno tempore nihil ei deberetur, quod in fine silendum est. Vnde iam perspicis metris interponi silentia quaedam necessaria, quaedam uoluntaria, et necessaria quidem, cum aliquid pedibus debetur implendis, uoluntaria uero, cum pleni sunt pedes atque integri. (29.) Quod autem superius dictum est amplius quattuor temporibus silendum non esse, de necessariis silentiis dictum est, ubi debita tempora explentur. Nam in his, quae uoluntaria silentia nominauimus, licet etiam pedem sonare et pedem silere, quod si paribus interuallis fecerimus, non erit metrum, sed rhythmus, nullo certo fine apparente, unde redeatur ad caput. Quam ob rem si exempli gratia silentiis uelis distinguere, ut post primum pedem alterius pedis tempora sileas, non hoc perpetuo seruandum est. Licet autem uti uarietate qualibet et connumeratis silentiis usque ad legitima tempora metrum producere, uelut in hoc: nobis uerum in promptu est, tu si uerum dicis. Licet hic post primum spondeum quattuor tempora silere et alia quattuor post sequentes duos, post tres autem finales nihil silebitur; iam enim triginta duo tempora terminata sunt. Sed multo est aptius et quodam modo iustius, ut uel in fine tantum uel etiam in fine sileatur, quod subtracto uno pede fieri potest, ut ita sit: nobis uerum in promptu est, tu dic uerum. Hoc et in metris ceterorum pedum tenendum est, scilicet necessariis silentiis siue finalibus siue mediis reddi debita, ut pedes impleantur, non autem deberi oportere amplius quam pedis partem, quam leuatio positioue occupant. Voluntariis autem silentiis et partes pedum et integros pedes silere conceditur, sicut exemplis supra dictis demonstrauimus. Sed hactenus interponendorum silentiorum ratio tractata sit.

29,9 nōbīs | ˘˘˘˘ | uērum īn | prōmptū est, | ˘˘˘˘ | tū sī | uērūm | dīcīs 14 nōbīs | uērum īn | prōmptū est, | tū dīc | uērūm | ˘˘˘˘ | vel nōbīs | ˘˘˘˘ | uērum īn | prōmptū est, | ˘˘˘˘ | tū dīc | uērūm | ˘˘˘˘ | (i.e. 32 tempora) 29,1sq. quod…esse] cf. supra 3,VIII,18 9 nobis…dicis] frg. incertum 17 mensio] demensio A (ac.); dimensio G L Yc edd. | et sl. A; om. B ‖ 18 huius] eius ι (huius vl. A) e l quia] quae E (ac.) ‖ 20 debeatur B (pc.) I edd. | finem A ‖ 23 pleno B (ac.); plenis E 29,2 debita] debet A (ac.) ‖ 3 his] iis l m ‖ 4 si sl. F ‖ 6 silentii D ‖ 7 uti om. B I (pc.) edd. ‖ 8 et F G I; om. rell. | connumeratis] cum numeratis D ‖ 9 nobis … dicis mg. A ‖ 10 sileri A (pc.) 10sq. sequentis A (pc.) ‖ 11 duo A (ac.) B (ac.) ‖ 12 multum γ D | est sl. F ‖ 13 in fine etiam tr. F G Yc; etiam in medio et fine δ m; etiam ante finem I M | ita] ista F ‖ 14 nobis … uerum2 mg. A ‖ 15 ceteros E | pedem C (ac.) | silentiis] licentiis E ‖ 16 debita] debet γ D | ut] aut γ A (ac.) D | debere G (ac.) Yc; sileri I M edd.; om. L | oportere] oportet G I e l ‖ 17 occupat α (exc. E) M e l ‖ 18 sicut] sic B (ac.) 19 dictis] ditis A (ac.) E (uv.); editis η (exc. Yc) A (pc.) B H Y m | monstrauimus Yc edd. | tracta B (ac.)

20

5

10

15

20

162 | Augustini De musica

XVI.

5

PL 1144 10

15

20

5

(30.) Nunc de pedum commixtione et de ipsorum metrorum copulatione pauca dicamus, quoniam iam multa dicta sunt, cum quaereretur, quos sibimet oporteat misceri pedes, et, quod ad metrorum attinet copulationem, nonnulla dicenda sunt, cum de uersibus disserere coeperimus. Iunguntur enim sibi pedes atque miscentur secundum regulas, quas in secundo sermone aperuimus. In hoc autem illud sciendum est metri quaeque genera, quae a poetis iam celebrata sunt, habuisse auctores et inuentores suos, a quibus certas quasdam leges positas conuellere prohibemur; non enim oportet, cum illi eas ratione fixerint, quamuis ibi aliquid secundum rationem mutare sine aurium offensione possimus. Cuius rei cognitio non arte, sed historia traditur. Vnde creditur potius quam cognoscitur. Neque enim, si Faliscus nescio qui metrum ita composuit, ut haec sonant quando flagella ligas, ita liga, uitis et ulmus uti simul eant, scire hoc possumus, sed tantummodo credere audiendo et legendo. Illud est disciplinae, quod ad nos pertinet, uidere, utrum hoc tribus dactylis constet et pyrrhichio ultimo, ut plerique musicae imperiti autumant – non enim sentiunt pyrrhichium poni non posse post dactylum – an, ut ratio docet, primus pes sit in hoc metro choriambus, secundus ionicus longa syllaba in duas soluta breues, ultimus iambus, post quem tria tempora silebuntur, quod semidocti homines sentire possent, si a docto secundum utramque legem pronuntiaretur et plauderetur. Ita enim naturali et communi sensu iudicarent, quid disciplinae norma praescriberet. (31.) Verumtamen, quod poeta ille hos numeros immobiles esse uoluit, cum hoc metro utimur, custodiendum est; non enim fraudat auditum – quamquam aeque nihil fraudaret, si pro choriambo diiambum uel ipsum ionicum nulla in breues facta solutione poneremus et quidquid aliud congruisset. In hoc igitur metro nihil mutabitur, non ea ratione, qua inaequalitatem uitamus, sed ea, qua obseruamus auctoritatem. Docet sane ratio

30,12sq. quāndŏ flăgēl- | lă lĭgās, ĭtă | lĭgā ˘˘˘ uītĭs ĕt ūl- | mŭs ŭtī sĭmŭl | ĕānt ˘˘˘ 30,4 cum…coeperimus] nempe in libro 5 5 secundum…aperuimus] cf. supra 2,IX,16 Maur. 2001sq. (flagella iugas, ita iuga); cf. etiam FPL4 p. 344 Bl.

12sq. Ter.

30,2 iam multa α (exc. G) η (exc. N) M edd.; multa iam tr. rell. | quaereremus edd. ‖ 3 copulatione C nulla C ‖ 6 quaeque metri tr. E | metri … genera] genera metri e l | quaeque] quoque D | a sl. B C 7 suos et inuentores tr. B | quasdam certas tr. edd. | prohibemus A; prohibentur B (ac.) ‖ 8 enim] nisi A (ac.) | eas] ea D | finxerint e l | quamuis] quas A (ac.) ‖ 8sq. aliquid ibi mutare quamuis secundum rationem tr. edd. ‖ 8 secundum] secum C ‖ 9 aurium sine tr. A (ac.) | possumus F (ac.) | rei] regni F ‖ 10 phaliscus edd. ‖ 11 metra B H L Yc m | ita] ista F ‖ 12sq. quando … eant mg. A ‖ 12 leges … lega A (ac.) ‖ 13 bitis A (ac.) C | ulmus] ultimus γ A | uti] ut B L; et H ‖ 14 et] ac ι (ac. A) B D 16 imperiti] inpiricia C | enim] nisi A (ac.) ‖ 17 docet] ducit C ‖ 19 quam D ‖ 20 pronuntietur A (ac.) B (ac.) | enim] nisi A (ac.) ‖ 20sq. commune A (ac.) ‖ 21 perscriberet C 31,2 illa A (ac.) | utamur B ‖ 3 aeque om. B | si] uel add. B G H L Yc edd. ‖ 6 auctoritate C

lib. 4,XVI,30 – XVI,33 | 163

alia institui metra immobilia, id est in quibus mutari nihil oportet, ut hoc ipsum est, de quo satis locuti sumus, alia mobilia, in quibus locare pedes alios pro aliis licet, sicuti est Troiae qui primus ab oris, arma uirumque cano. Nam hic pro spondeo anapaestum quolibet loco licet ponere. Alia nec tota immobilia nec tota mobilia, ut est Pendeat ex umeris dulcis chelys et numeros edat uarios, quibus assonet omne uirens late nemus, et tortis errans qui flexibus. Vides hic enim ubique et spondeos et dactylos poni posse praeter ultimum pedem, quem metri auctor semper esse dactylum uoluit. Et in his quidem generibus tribus nonnihil ualere auctoritatem uides. (32.) Quod autem in pedum commixtione ad rationem solam pertinet de his rebus, quae sentiuntur, iudicantem, sciendum est eas partes pedum, quae post certos pedes silentio restante insuauiter locantur – ut iambus post dichorium atque secundum epitritum et spondeus post antispastum – etiam post alios pedes male locari, quibus isti permixti fuerint. Nam manifestum est iambum post molossum bene poni, sicut hoc exemplum indicat saepe repetitum cum silentio in fine trium temporum: uer blandum ridet floribus. At si pro molosso primo dichorium constituas, ut est uere terra ridet floribus, respuit hoc auditus atque condemnat. Id etiam de ceteris sensu explorante facile est experiri. Ratio namque certissima est, cum sibi copulantur qui inter se sunt copulabiles pedes, eas partes debere in fine subiungi, quae omnibus conueniunt in illa serie collocatis, ne inter socios quodam modo discordiae aliquid oriatur. (33.) Illud

31,13–16 pēndĕăt | ēx ŭmĕ- | rīs dūl- | cīs chĕl˘ys ēt nŭmĕ- | rōs ē- | dāt uărĭ- | ōs, quĭbŭs āssŏnĕt | ōmnĕ uĭ- | rēns lā- | tē nĕmŭs, ēt tōr- | tīs ēr- | rāns quī | flēxĭbŭs 32,8 uēr blāndūm | rīdēt flō- | rĭbūs ˘˘˘ 10 uērĕ tērră | rīdēt flō- | rĭbūs ˘˘˘ 31,10 cf. Verg. Aen. 1,1 13–16 Ter. Maur. 2138–2141 (Pompon. trag. 8–11) 32,8 cf. supra 4,XV,26 7 mutare e l ‖ 8 quo] qua A (ac.) ‖ 10 troiae … oris mg. A | arma … cano η (exc. N) edd.; om. rell. (spat. rel. F) | kano D ‖ 11 quilibet D ‖ 12 nec … mobilia om. D ‖ 13‒16 pendeat … flexibus mg. A ‖ 13 chaelis A B C ‖ 14 edat] sedat C ‖ 17 uides] udis (tamquam finis versus praecedentis) e l posset e l ‖ 18 iis l m 32,2 iis l m ‖ 3 restante] restant et B | suauiter M PL ‖ 4 epitritum sl. B ‖ 5 locare A (ac.) ‖ 6 poni mg. B | iudicat A C ‖ 7 temporum trium tr. I Yc edd. ‖ 8 uer … floribus mg. A | ridet] uiret F edd. 9 primum I edd. ‖ 10 uere] uer D | uere … floribus mg. A | ridet M Y; uidet D; uiret rell. ‖ 11 contemnit B (pc.) | de] in edd. ‖ 14 collocatis] collatis B (ac.)

10

15

5

10 PL 1145

164 | Augustini De musica

5

10

15

20

5

magis mirandum est, quod, cum spondeus et diiambum et dichorium suauiter claudat, tamen cum hi duo pedes siue soli siue cum aliis copulabilibus quoquo modo mixtis in una serie fuerint, spondeus in fine approbante sensu poni non potest. Quis enim dubitet aures libenter accipere ista singula repetita timenda res non est et item separatim iam timere noli? At si ita iungas timenda res, iam timere noli, nisi in soluta oratione audire nolim. Nec absurdum minus est, si quolibet loco alium connectas, ueluti molossum hoc modo: uir fortis, timenda res, iam timere noli. Vel ita: timenda res, uir fortis, iam timere noli. Vel etiam ita: timenda res, iam timere, uir fortis, noli. Cuius absurditatis causa est, quod pes diiambus etiam ad duplum et simplum plaudi potest, ut ad simplum et duplum dichorius, spondeus autem duplae parti eorum aequalis est, sed cum eum ille trahit ad primam, hic ad extremam, existit nonnulla discordia, et ita ratio tollit admirationem. (34.) Nec minus miraculum edit antispastus: Cui si nullus alius pedum aut certe solus diiambus misceatur, patitur iambo metrum claudi, cum aliis autem positus nullo modo – et cum dichorio quidem propter ipsum dichorium, itaque hoc minime miror; cum ceteris uero senum temporum pedibus cur memoratum trium temporum pedem in fine repudiet, nescio qua est causa secretior fortasse, quam ut a nobis erui atque ostendi queat; sed hoc ita esse his exemplis probo. Nam ista duo metra

33,6 tĭmēndă rēs | nōn ēst 8 iām tĭmērĕ | nōlī 10 tĭmēndă rēs | iām tĭmērĕ | nōlī 13 uīr fōrtīs, | tĭmēndă rēs, | iām tĭmērĕ | nōlī 15 tĭmēndă rēs, | uīr fōrtīs, | iām tĭmērĕ | nōlī 17 tĭmēndă rēs, | iām tĭmērĕ | uīr fōrtīs, | nōlī

33,2 et1 sl. A B; om. D ‖ 5 repetita] et add. e l ‖ 9 at] aut γ A (ut vl.) D ‖ 11 solita F I (ac.) | nolunt B (pc.) | absurdum … est mg. A | alio B (pc.) ‖ 12 ueluti sl. E ‖ 13‒17 uir … noli mg. A 14sq. uel … noli om. l ‖ 15 iam sl. A B; om. γ D ‖ 18 ad] simplum add. F (ac.) ‖ 19 duplum] plaudi potest add. e l ‖ 20 primum B 34,1 nec] ne A (ac.) ‖ 2 alius om. A (spat. rel.) I e l | partitor γ (partitur pc. E) ‖ 4 minime] maxime uv. B (pc.) | miror minime tr. F (ac.) | senorum G I N e l ‖ 5 finem D | qua] quia A; quae B | causa est tr. ι (est sl. A) ‖ 6 erui] asseri η (exc. N) B (serri ac.) G I e

lib. 4,XVI,33 – XVII,35 | 165

potestate placet potestate potentium placet nemo ambigit suauiter singula repeti cum silentio in fine trium temporum. At ista insuauiter cum eodem silentio: potestate praeclara placet. potestate tibi multum placet. potestate iam tibi sic placet. potestate multum tibi placet. potestate magnitudo placet. Quod ad sensum attinet, peregit officium suum in hac quaestione et, quid acciperet, quid exploderet, indicauit; sed de causa, cur ita sit, ratio consulenda est: Ac mea quidem in tanta obscuritate nihil aliud uidet nisi cum diiambo antispastum dimidiam priorem partem habere communem – nam uterque a breui et longa incipit –, posteriorem autem cum dichorio (longa enim et breui ambo finiuntur). Itaque antispastus uel solus tamquam suam priorem dimidiam uel cum diiambo, cum quo eam communiter habet, collocatus patitur in fine metri esse iambum, et cum dichorio pateretur, si eidem dichorio talis terminus conueniret; cum ceteris autem non patitur, quibus tali societate non iungitur. (35.) Quod uero ad metrorum copulationem attinet, satis est in praesentia uidere posse sibi diuersa metra copulari, quae tamen plausu, id est leuatione ac positione, conueniant. Diuersa sunt autem uel quantitate, ut cum maiora copulantur minoribus, qualia ista sunt:

34,8sq. pŏtēstātĕ | plăcēt ˘˘˘ pŏtēstātĕ | pŏtēntĭūm | plăcēt ˘˘˘ 12–16 pŏtēstātĕ praˉeclārā | plăcēt ˘˘˘ pŏtēstātĕ | tĭbĭ mūltūm | plăcēt ˘˘˘ pŏtēstātĕ | iām tĭbĭ sīc | plăcēt ˘˘˘ pŏtēstātĕ | mūltūm tĭbĭ | plăcēt ˘˘˘ pŏtēstātĕ | māgnĭtūdŏ | plăcēt ˘˘˘

8sq. potestate … placet mg. A ‖ 8sq. placet potestate mg. E ‖ 10 in fine cum silentio tr. A | trium temporum in fine tr. edd. ‖ 12‒16 potestate … placet mg. A ‖ 13 potestate … placet om. B 13sq. tibi … potestate mg. E ‖ 14 sic] si B ‖ 16 potestate] potestatis I edd. ‖ 17‒25 quod … iungitur om. H ‖ 17 acceperit A (acceperet ac.) B (acciperit ac.) G I M edd.; et add. α (exc. γ) A (sl.) L M Yc edd. ‖ 18 exploderit A (pc.) G I; exploderi M; exploraret B; exploserit edd. | quur B (ac.) | mea] ratio add. D ‖ 20 partem priorem tr. edd. ‖ 21 dichorio] chorio A (ac.) B | firmiuntur B 22 diiambo] iambo γ A (ac.) B (ac.) D ‖ 23 collocatos B (ac.); collocatur C ‖ 24 conuenisset B 25 non om. α M e l 35,3 ut] et E (ac.); om. D ‖ 4 minoribus] minora tribus C | sunt] uidelicet add. edd.

10

15

20

25 XVII. PL 1146

166 | Augustini De musica

Iam satis terris niuis atque dirae grandinis misit pater, et rubente dextera sacras iaculatus arces, terruit urbem – nam hoc quartum, quod uno choriambo et una in fine longa terminatur, quam 10 paruum sit tribus superioribus inter se aequalibus subiectum, uides – uel pedibus, sicuti haec: Grato Pyrrha sub antro, cui flauam religas comam. Cernis quippe horum duorum superius constare spondeo et choriambo et longa 15 ultima, quae ad sex tempora implenda spondeo debebatur, hoc autem posterius spondeo et choriambo et duabus ultimis breuibus, quae item cum primo spondeo implent sex tempora. Paria sunt ergo ista temporibus, sed in pedibus nonnihil diuersitatis tenent. (36.) Est alia differentia istarum copulationum, quod alia ita copulantur, ut nulla sibi silentia interponi uelint, sicut haec duo recentissima, alia inter se sileri aliquid postulent, sicuti haec: Vides ut alta stet niue candidum 5 Soracte, nec iam sustineant onus siluae laborantes, geluque flumina constiterint acuto. 5

35,5–8 iām sătīs tērrīs nĭuĭs ātquĕ dīraˉe grāndĭnīs mīsīt Pătĕr ēt rŭbēntĕ dēxtĕrā sācrās iăcŭlātŭs ārcēs tērrŭĭt ūrbēm 12sq. grātō | Pˉyrrhă sŭb ān- | trō cūi flā- | uām rĕlĭgās | cŏmăm 36,4–7 uĭdēs ŭt āltā stēt nĭuĕ cāndĭdūm Sŏrāctĕ, nēc iām sūstĭnĕānt ŏnūs sīluaˉe lăbōrāntēs, gĕlūquē flūmĭnă cōnstĭtĕrīnt ăcūtō

35,5–8 Hor. carm. 1,2,1–4 12sq. Hor. carm. 1,5,3sq. 36,4–7 Hor. carm. 1,9,1–4

5‒8 iam … urbem mg. A ‖ 5 atque] aquae γ (ac. E) ‖ 6 rubente F Y edd.; rubenti rell. ‖ 7 iaculatos A (ac.); iuculatus E (ac.); iaculatur C ‖ 9 in sl. A B; om. D ‖ 11 sicut G e | haec] hic e 12sq. grato … comam mg. A ‖ 12 pyra C; pira A D ‖ 13 flabam γ (ac. E); flabram D; fuluam ι (flauam vl. A; ac. F) ‖ 16 et1 om. E 36,1 est] et add. edd. ‖ 1sq. copulentur edd. ‖ 2 silentia] licentia F l | uelent A (ac.) | inter] enim A (ac.) ‖ 3 postulant L | sicut F l m ‖ 4‒7 mg. A ‖ 4 ut] et A (ac.) | stet] istet C; ista E (ac.) 5 onus] opus B (ac.) ‖ 6 geluque] et add. A

lib. 4,XVII,35 – XVII,37 | 167

Nam si haec singula repetantur, priora duo unum tempus in fine sileri flagitant, tertium duo, quartum tria. Copulata uero a primo ad secundum transeuntem unum tempus silere cogunt, a secundo ad tertium duo, a tertio ad quartum tria. A quarto autem si ad primum redeas, tempus unum silebis. Sed quae ratio est redeundi ad primum, eadem est ad aliam talem copulationem transeundi. Hoc genus copulationum recte nos appellamus circuitum, qui periodos Graece dicitur. Circuitus ergo minor esse non potest, quam qui duobus membris constat, id est duobus metris, nec esse maiorem uoluerunt eo, qui usque ad quattuor membra procedit. Licet igitur minimum bimembrem, medium trimembrem, ultimum quadrimembrem uocare: Hos enim Graeci dicolon, tricolon, tetracolon uocant. De quo toto genere, quoniam diligentius tractaturi sumus, ut dixi, in eo sermone, qui nobis de uersibus erit, nunc interim hoc satis sit. (37.) Sane arbitror iam te intellegere innumerabilia esse genera metrorum, quae quingenta sexaginta octo inueneramus, cum et de silentiis nonnisi finalibus exempla essent data et nulla pedum commixtio facta esset et nulla solutio longarum in duas breues, quae pedem ultra syllabas quattuor porrigeret. At si adhibita omni silentiorum interpositione et omni pedum commixtione et omni solutione longarum colligere numerum metrorum uelis, tantus existit, ut nomen eius fortasse non suppetat. Sed haec exempla, quae a nobis sunt posita, et quaecumque alia poni possunt, quamquam ea et poeta in efficiendo approbet et in audiendo natura communis, tamen, nisi ea docti et exercitati hominis pronuntiatio commendet auribus

8sq. uĭdēs ŭt āl- | tā stēt nĭuĕ | cāndĭdūm ˘ | Sŏrāctĕ, nēc | iām sūstĭnĕ- | ānt ŏnūs ˘ | sīluaˉe lă- | bōrāntēs, | gĕlūquē ˘ | ˘ flūmĭnă | cōnstĭtĕrīnt | ăcūtō ˘ | ˘˘ 9–11 uĭdēs ŭt āl- | tā stēt nĭuĕ | cāndĭdūm ˘ Sŏrāctĕ, nēc | iām sūstĭnĕ- | ānt ŏnūs ˘ | ˘ sīluaˉe lă- | bōrāntēs, | gĕlūquē ˘ | ˘˘ flūmĭnă | cōnstĭtĕrīnt | ăcūtō ˘ | 12sq. hoc…dicitur] cf. e.g. Varro frg. 287 GRF Fun. vel Cic. orat. 204 vel Aug. doctr. christ. 4,7,11 16 minimum…quadrimembrem] cf. e.g. Aug. doctr. christ. 4,7,13 18 in…erit] nempe in libro 5 8 reputantur γ ‖ 8sq. unum … duo om. B ‖ 9 ad] et C (ac.) ‖ 10 sileri D ‖ 11 est ratio tr. e l; est ratio est PL ‖ 11sq. ad2 … transeundi mg. A ‖ 12 est] adest A | ad it. F ‖ 12sq. copulationem D 13 qui] quia α (exc. I) A B H M | periodos (vel perihodos B) codices antiquiores omnes; περίοδος edd. 15 licet] dicet PL ‖ 16 trimembrem] et add. I L edd. | uocari γ A (pc.) D ‖ 17 dicolon tricolon tetracolon (vel triticolon ι B) codices antiquiores omnes; δίκωλον τρίκωλον τετράκωλον edd. ‖ 18 de] di E ‖ 19 hoc] hos E; om. F 37,1 genera esse tr. edd. | genera] DXLVII add. E ‖ 2 quingenta sexaginta octo] DLXVIII A | sexaginta octo] quadraginta septem γ D W e l; XL septem B; quadragin septem I; XLVII H L Yc; LXVII M; quadraginta S; septem Y | nonnisi] genera metrorum numerabilia dicit tamen ipse DXLVII inuenisse dicit add. B ‖ 2sq. nonnisi finalibus] nonnulla M N m ‖ 3 finalibus sl. E ‖ 4 dua D | ultra] duas add. B (sl.) | at] ac A (ad ac.); ut B ‖ 5 pedem C (ac.) ‖ 8 et1 om. A H | poeta B F H L Yc m; appetat α A D M e l | efficiendo] et add. A (sl.) | et approbet tr. α D M e l ‖ 9 et sl. A | excitati B (ac.) | commendat A (ac.)

10

15

5 PL 1147 PL 1148

168 | Augustini De musica

10 sensusque audientium non sit tardior quam humanitas postulat, non possunt ea,

quae tractauimus, uera iudicari. Sed quiescamus aliquantum et de uersu deinceps disseramus. D. Ita fiat. 11 aliquantulum I S edd. ‖ 13 D sl. E; om. C | fiant PL explicit liber quartus ι; Aurei (-relii H) Augustini de musica cum Liquentio (Lic- H) liber quartus (IIII H) explicit B H; Amen C; explicit IIII musicae Aurelii Augustini cum Licentio D; Amen Aureli Augustini de musica liber quartus E; Aurelii Augustini liber quartus explicit G

Liber quintus (1.) M. Quid sit uersus, inter doctos ueteres non parua luctatione quaesitum est, nec fructus defuit. Nam inuenta res est et ad notitiam posterorum mandata litteris graui atque certa non tantum auctoritate, uerum etiam ratione firmata est. Interesse igitur animaduerterunt inter rhythmum et metrum aliquid, ut omne metrum rhythmus, non etiam omnis rhythmus metrum sit. Omnis enim pedum legitima connexio numerosa est, quam quoniam metrum habet, non esse numerus nullo modo potest, id est non esse rhythmus. Sed quoniam non est idem quamuis legitimis pedibus nullo tamen certo fine prouolui et item legitimis progredi pedibus, sed certo fine coerceri, haec duo genera etiam uocabulis discernenda erant, ut illud superius rhythmus tantum proprio iam nomine, hoc autem alterum ita rhythmus ut metrum etiam uocaretur. Rursus quoniam eorum numerorum, qui certo fine clauduntur, id est metrorum, alia sunt, in quibus non habetur ratio cuiusdam diuisionis circa medium, alia, in quibus sedulo habetur, erat etiam haec differentia notanda uocabulis. Quapropter illud, ubi non habetur haec ratio, rhythmi genus metrum proprie uocatum est, hoc autem, ubi habetur, uersum nominauerunt. Cuius appellationis originem fortasse progredientibus nobis ratio ipsa monstrabit. Neque hoc ita praescriptum putes, ut illa etiam metra uersus appellare non liceat. Sed aliud est, cum abutimur nomine licentia cuiusdam uicinitatis, aliud, cum rem uocabulo suo enuntiamus. Sed nominum commemoratio hactenus facta sit, in quibus, ut iam didicimus, concessio interloquentium et uetustatis auctoritas totum ualet. Cetera, si placet, more nostro inuestigemus sensu nuntio, indice ratione, ut illos etiam ueteres auctores non instituisse ista, quasi quae in natura rerum integra et perfecta non fuerint, sed ratiocinando inuenisse et appellando notasse cognoscas. (2.) Quare primum abs te quaero, utrum ob aliud pes aurem mulceat, nisi quod in eo duae illae partes, quarum una in leuatione, altera in positione est, numerosa sibi concinnitate respondent? D. Iam hoc quidem mihi ante persuasum est atque compertum.

1,3–20 interesse…ualet] cf. supra 3,I,2

incipit liber (liber om. F) quintus (V H) (Augustini add. B) ι B D E H ; incipit quintus de musica dialogice (dialogoice ac.) G; nullum titulum exhibet C 1,1 M om. A C e l ‖ 2 inuenta res] in ueteres D | posteriorum γ D I M W e ‖ 5 enim] nisi A (ac.) | legitima pedum tr. edd. ‖ 6 numerosa] numerus G e l | quam] quae γ | potest] non esse add. D ‖ 7 non esse] namque γ B D F ‖ 8 pedibus progredi tr. F | sed] et G e l | fine2] progredi add. C (ac.) ‖ 10 iam sl. A ‖ 11 qui] quae γ B (ac.) ‖ 13 in om. G e l ‖ 14 quapropter] si add. C (sl.) | ubi om. C D | habeatur A C ‖ 14sq. haec … habetur mg. G ‖ 14 proprie metrum tr. G I edd. | propriae B C ‖ 15 nominarunt B ‖ 16 monstrauit D | ita] ipsa B (ac.) ‖ 17 appellari D; uocare edd. ‖ 18 nomen C 20 interloquentium] enim loquentium A (ac.) | totum] tantum e (totum vl.) 2,1 quare] quaere C (ac.); quae E (ac.) | abs] a edd. ‖ 2 quarum] quartum B (ac.)

PL 1147

I.

5

10

15

20

II.

170 | Augustini De musica

5

M. Quid? Metrum, quod manifestum est pedum collatione confici, num ex eo

PL 1148 rerum genere esse arbitrandum est, quod diuidi non potest, cum omnino et nihil

10

15

III.

5

10

15

indiuiduum per tempus tendi queat et, quod ex diuiduis pedibus constat, absurdissime indiuiduum putetur? D. Nullo modo hoc genus diuisionem recipere abnuerim. M. At omnia, quae recipiunt diuisionem, nonne pulchriora sunt, si eorum partes aliqua parilitate concordent, quam si discordes ac dissonae sint? D. Nulli dubium est. M. Quid? Ipsius parilis diuisionis qui tandem numerus auctor est? An dualis? D. Ita est. M. Vt ergo in duas partes concinentes diuidi pedem et eo ipso aurem delectare comperimus, si etiam metrum tale inueniamus, nonne ceteris non talibus iure anteponetur? D. Assentior. (3.) M. Recte sane. Quare iam illud responde – cum in omnibus, quae aliqua temporis parte metimur, aliud praecedat, aliud subsequatur, aliud incipiat, aliud terminet – nihilne tibi uideatur inter partem praecedentem atque incipientem et illam, quae subsequitur ac terminat, interesse oportere. D. Interesse arbitror. M. Dic ergo, quid intersit inter has duas partes uersus, quarum est una cornua uelatarum, altera uertimus antennarum (non enim, ut idem poeta, ‘obuertimus’). Sed si ita uersus enuntietur cornua uelatarum uertimus antennarum, nonne saepius repetendo efficitur incertum, quae pars prior sit, quae posterior? Neque enim minus idem stat uersus, cum ita profertur: uertimus antennarum cornua uelatarum. D. Plane incertum fieri uideo. M. Censesne uitandum? D. Censeo.

3,7–14 cf. Verg. Aen. 3,549 (Cornua uelatarum obuertimus antemnarum) 5 M sl. E; om. C | collocatione ι (copulatione vl. A) E (ac.) e l | conficit C; M add. γ (ac. E) ‖ 6 genere rerum tr. F | esse lnp. A ‖ 7 indiuiduum] diuiduum A (ac.) B (ac.) ‖ 9 D om. C | hoc sl. A | diuisionum C | annuerim B ‖ 10 M sl. E; om. C | at] ad C (ac.) ‖ 11 si om. γ | ac] et edd. ‖ 15 partes] pares C ‖ 16 si om. D ‖ 16sq. anteponeretur γ 3,2 partem γ (ac. E) | metiuntur e l (metimur vl.) ‖ 4 subsequatur edd. | terminet edd. ‖ 6 intersit] enim sit A (ac.) | inter] in ι (ac. A) | duas has tr. ι (has sl. A) | una est tr. I Y edd. ‖ 8 altera] uero est add. edd. ‖ 9 antemnarum γ η (exc. Ν) A M W l (quod dehinc non indicabo) | enim] nisi A (ac.) | sed sl. B ‖ 11 antennarum sl. B ‖ 13 enim] nisi A (ac.) ‖ 15 D om. C ‖ 15sq. D … uitandum mg. E 15 fieri sl. B | uideo fieri tr. C ‖ 16 M om. C

lib. 5,II,2 – III,4 | 171

M. Vide igitur, utrum hic satis uitatum sit: Vna pars uersus est et ea praecedens arma uirumque cano, altera subsequens Troiae qui primus ab oris; quae usque adeo differunt, ut, si ordinem uertas et hoc modo pronunties Troiae qui primus ab oris arma uirumque cano, alios pedes metiri necesse sit. D. Intellego. M. Ac uide, utrum ista ratio in aliis seruata sit. Nam cuius dimensionis est pars incipiens arma uirumque cano, eiusdem esse agnoscis Italiam fato, litora multum ille et, ui superum saeuae, multa quoque et bello, inferretque deos, Albanique patres. Ne multa, persequere ceteros, quantum uoles: Has priores partes uersuum eiusdem dimensionis inuenies, id est quinto semipede articulatas. Rarissime omnino non ita est, ita ut posteriores sint istae non minus inter se pariles: Troiae qui primus ab oris, profugus Lauinaque uenit, terris iactatus et alto, memorem Iunonis ob iram, passus dum conderet urbem, Latio genus unde Latinum, atque altae moenia Romae. D. Manifestum est. (4.) M. Quinque igitur et septem semipedes uersum heroicum in duo membra partiuntur, quem sex pedibus quaternorum temporum constare notissimum est, et

19–28 arma…cano] cf. Verg. Aen. 1,1 28–45 arma…Romae] cf. Verg. Aen. 1,1–7 18 hic] hoc γ A (pc.) B (pc.) D | uitandum γ A (pc.) B (pc.) D ‖ 19 uirumque] ueroque A (ac.) ‖ 22 adeo] inter se add. A (sl.) L Yc edd. | uertas om. B | et om. D E ‖ 24 metiri] metri A (vl.) B (ac.) ‖ 25 D om. C ‖ 26 M om. C | ac α ι D M ; at edd.; om. rell. | uide] uede A (ac.); uideo C ‖ 26‒4,20 nam … stirpe om. D ‖ 34 inferreque γ (ac. C) ‖ 35 patres] pares γ (ac. E); et add.δ (exc. W) I edd. 36 multis e l | persequar I e l | ceterum A | uelis B (pc.) ‖ 37 articulatas] M add. G; D add. I l; DI add. e | omnino] si add. A (sl.) B (sl.) H Yc m | non] hoc add. B (sl.) m ‖ 38 est] AG add. A (sl.) | sunt A B C istae] istis e l ‖ 45 moenia] memoria γ (ac. E) ‖ 46 D] M l; MA e; om. γ | manifestissimum l m 4,1 M om. γ I e l | quinque igitur] igitur quod quinque I e l | membra B (pc.) G I (sl.) M m; metra rell. 2 quem] quae e l

20

25

30

35

40

PL 1149 45

172 | Augustini De musica

5

10

15

20 IV.

5

sine concinnitate quidem duorum membrorum siue ista siue aliqua alia uersus nullus est. In quibus omnibus hoc ratio demonstrauit esse seruandum, ut non possit pars prior in posteriore et posterior in priore poni loco. Quod si aliter fuerit, non iam uersus nisi nominis abusione dicetur; erit autem rhythmus et metrum, qualia rarissime longis carminibus interponere, quae uersibus contexuntur, non indecorum est, quale idem ipsum est, quod paulo ante commemoraui, cornua uelatarum uertimus antennarum. Quam ob rem non mihi uersus ex eo appellatus uidetur, ut nonnulli putant, quod a certo fine ad eiusdem numeri caput reditur, ut nomen ductum sit ab his, qui se uertunt, dum uia redeunt: Nam hoc illi cum his etiam metris, quae uersus non sunt, apparet esse commune. Sed magis fortasse a contrario nomen inuenit, ut, quemadmodum grammatici deponens uerbum appellauerunt, quod ‘r’ litteram non deponit, sicuti est ‘luctor’ et ‘conqueror’, ita, quod duobus membris confit, quorum neutrum in alterius loco salua lege numerorum constituitur, quia uerti non potest, uersus uocetur. Sed utramlibet harum originem uocabuli tu licet probes uel utramque improbes et aliam quaeras aut contemnas mecum totum hoc quaestionis genus, nihil ad hoc tempus pertinet. Cum enim satis res ipsa, quae hoc nomine significatur, appareat, non est de uerbi stirpe laborandum. Nisi quid habes ad haec. D. Ego uero nihil, sed perge ad cetera. (5.) M. Sequitur, ut de uersus termino requiramus. Nam et hunc aliqua differentia notatum atque insignitum esse uoluerunt (uel potius ipsa ratio). An tu non arbitraris melius esse, ut finis, quo prouolutio numeri coercetur, non perturbata temporum aequalitate tamen emineat, quam si cum ceteris partibus, quae finem non faciunt, confundatur? D. Quis dubitat hoc esse melius, quod est euidentius? M. Considera ergo, utrum recte insignem finem uersus heroici spondeum pedem quidam esse uoluerint. Nam in quinque aliis locis uel hunc uel dactylum licet po-

4,10–12 uersus…redeunt] cf. e.g. Aug. ord. 2,14,40 (Et ne longius pedum cursus prouolueretur, quam eius iudicium posset sustinere, modum statuit, unde reuerteretur, et ab eo ipso uersum uocauit) 13–15 quemadmodum…conqueror] cf. e.g. Mar. Victorin. (?) gramm. GLK 6, 198, l. 13–15 (Deponens quid est? Quod ‘r’ littera terminatur et deposita ea Latinum non est, ut ‘luctor’ ‘loquor’. Deponens autem ideo dictum est per antifrasin, quod ‘r’ litteram non deponat; haec definitio saepius apud scriptores grammaticae artis legitur) 3 duorum] duum B (pc.) ‖ 5 loco poni tr. edd. | si sl. A ‖ 6 nisi mg. A ‖ 7 est sl. B ‖ 8 ipsum] ipse B (ac.); ipsud γ (ac. C) ‖ 9 uertimus I edd.; uertissimis uv. G; obuertimus rell. ‖ 11 reditur] reuertatur e; reuertamur l | dictum γ F | iis l m ‖ 11sq. se uertunt] reuertunt C W (sl.); se om. e l ‖ 12 illis A (pc.) ‖ 14 appellauerunt post conqueror (l. 15) tr. edd. ‖ 15 lucror edd. | confiat B (pc.); constat I Yc e (confit vl.) ‖ 17 utrumlibet B C | tu] si add. e l ‖ 18 condemnas A (ac.) | hoc totum tr. ι 19 pertinet A B (sl.) G I L Yc edd.; om. β F H M ‖ 20 uerbi stirpe] uerbis turpe E ‖ 21 perge] per B (ac.) 5,1 hunc] nunc E; hic e l | aliqua] qua B (ac.) ‖ 1sq. aliquam differentiam notandam atque signandam e l ‖ 2 notandum I ‖ 3 ut finis om. F ‖ 4 aequalitate tamen] aequalitam B (ac.) | tamen om. D | si] sic E (ac.) ‖ 5 confundantur E; confundamur uv. D ‖ 6 quo E ‖ 8 uoluerunt ι (pc. A)

lib. 5,III,4 – IV,7 | 173

nere, in fine autem nonnisi spondeum. Nam quod trochaeum putant, propter indifferentiam fit ultimae syllabae, de qua in metris satis locuti sumus. Sed secundum hos iambicus senarius aut non erit uersus aut erit sine ista finis eminentia: Vtrumque autem absurdum est. Nam neque quisquam umquam siue doctissimorum hominum siue mediocriter uel etiam tenuiter eruditorum uersum esse dubitauit phaselus ille, quem uidetis, hospites et quidquid in uerbis est tali numerositate formatum, et grauissimi auctores eo quo peritissimi nullum sine insigni fine uersum putandum esse censuerunt. (6.) D. Verum dicis. Quare aliam termini huius notam quaerendam esse autumo, non hanc, quae in spondeo ponitur, approbandam. M. Quid hoc? Num dubitas, quaecumque ista sit, aut in pedis esse aut in temporis differentia aut in utroque? D. Qui aliter potest? M. Quid tandem horum trium probas? Ego enim, quoniam idipsum finire uersum, ne longius quam oportet excurrat, non pertinet nisi ad temporis modum, non arbitror aliunde istam notam debere sumi quam ex tempore. An tibi aliud placet? D. Immo assentior. M. Videsne etiam illud, cum tempus hic differentiam habere non possit, nisi quod aliud est longius, aliud breuius, quia, cum uersus finitur, id agitur, ne pergat longius, in breuiore tempore notam finis esse oportere? D. Video quidem, sed quo pertinet quod additum est ‘hic’? M. Eo scilicet, quod non ubique temporis differentiam in sola breuitate ac longitudine accipimus. An tu aestatis et hiemis differentiam aut esse temporis negas aut in spatio potius breuiore uel longiore, ac non in ui frigoris calorisque constituis uel humoris et siccitatis et si quid tale aliud? D. Iam intellego et hanc, quam quaerimus, termini notam a temporis breuitate ducendam esse consentio. (7.) M. Attende igitur hunc uersum

5,9sq. nam…sumus] cf. supra 4,I,1 14 Ter. Maur. 2277 (Catull. 4,1)

14 faselus γ A B D ‖ 15 et1] set A; sed γ D I M W (ac.) e l | eo quo] atque L Ν | quod D 6,1 dicis] AG add. A D; M add. γ I S; MA add. e | huius] cuius B (ac.); alicuius H ‖ 3 M om. C I e; lnp. A | num] non D | ista sl. B | pedes C ‖ 5 D om. γ A (spat. rel.) G I e | qui aliter] qualiter α (exc. Y) Yc e l 6 M DI e; lnp. A; om. γ G I | quid] quod E | probas] LIQ add. B; LI add. M; MA add. e | enim] nisi A (ac.) 7 modum] Aug add. B (ac.) ‖ 8 aliundem E ‖ 9 D] AG B (pc.) | assenior A ‖ 10 M] AUG del. B 11 breuius] breuis B (ac.) ‖ 12 breuiori A | notum B (ac.) | esse] est E (ac.) ‖ 13 addictum F 15 et] ac edd. ‖ 16 uel1] aut F | ac] an D E | ui om. B | constitutis γ W Yc; constitutus H; constitutam e l ‖ 17 umoris A (moris ac.) B (ac.) | et1] uel e l ‖ 18 a sl. A 7,1 uersum] trocheacum add. A (mg.); trochaicum add. B (sl.)

10

15 PL 1150

5

10

15

174 | Augustini De musica

5

10

15

20

25

Roma, Roma, cerne, quanta sit deum benignitas, qui trochaicus dicitur, et metire illum atque responde, quod inueneris de membris eius et numero pedum. D. De pedibus quidem facile responderim. Liquet enim eos septem semis esse. De membris autem non satis aperta res est. Multis enim locis partem orationis finiri uideo; uerumtamen opinor esse istam partitionem in octauo semipede, ut praecedens membrum sit Roma, Roma, cerne quanta, subsequens autem sit deum benignitas. M. Quot semipedes habet? D. Septem. M. Ipsa ratio te duxit omnino. Cum enim nihil sit aequalitate melius eamque in diuidendo appetere oporteat, si minus potuerit obtineri, uicinitas eius quaerenda est, ne ab ea longe aberremus. Itaque cum hic uersus omnes quindecim semipedes habeat, non potuit aequius quam in octo et septem diuidi; eadem est in septem et octo uicinitas. Sed ita non seruaretur nota finis in tempore breuiore, ut eam seruandam ratio praecipit. Nam si talis uersus esset Roma, cerne quanta sit tibi deum benignitas, ut inciperet membrum in his semipedibus septem Roma, cerne quanta sit et his octo alterum terminaretur tibi deum benignitas, non posset uersum semipes claudere: Octo enim semipedes quattuor integros pedes faciunt. Simul incideret alia deformitas, ut non eosdem pedes in membro extremo quos in primo metiremur et prius membrum potius finiretur nota breuioris temporis, id est semipede, quam posterius, cui hoc finis iure debetur. Nam in illo tres trochaei semis

7,2 Rōmă, Rōmă, cērnĕ quāntă sīt dĕūm bĕnīgnĭtās 7,2 FPL4 inc. vers. 101 p. 456 Bl. (qui versus laudatur a Mar. Victorin. gramm. GLK 6, 52 l. 34 ut exemplum trochaici tetrametri catalectici) 5 D1 sl. E | eos] de add. M; eosdem β (exc. S; eos de vl. W) A I e l | septem] et add. Yc m ‖ 6 enim] nisi A (ac.) | finire A (ac.); fieri B ‖ 7 partionem γ (pationem ac. C) ‖ 9 Roma2 sl. B ‖ 11 deum] dium A (pc.) ‖ 12 M] D E (ac.) | quod ι (ac. F) D ‖ 13 D] M E (ac.) ‖ 14 M] D E (ac.) | enim] nisi A (ac.) eamque] ea quae E (ac.); autem quae D ‖ 15 obtinere E (ac.) ‖ 16 longius edd. ‖ 17 septem1] eadem add. C | diuidi] nam add. edd. ‖ 18 ita] ista B (ac.) ‖ 19 ratio] ipsa add. I L Ν edd. | praecepit A (ac.) B (ac.) C | esset] esse B (ac.) ‖ 20 Roma it. F (ac.) ‖ 23 et] in add. edd. | terminaretur H M Ν edd.; terminare γ D W (ac.); terminaret rell. ‖ 25 semipes] semipedes B (ac.) E (ac.) | claudere] plaudere E (ac.) | enim] nisi A (ac.) | integri D ‖ 26 simul] et add. B (sl.) ‖ 27 metiremur G H M m; metimur γ ι (ac. A); metamur B (metitur ac.); metiretur η; metiamur A (pc.) I e | nota] non a γ D; a B (nota ac.) I; om. A | breuioris F G edd.; breuiore rell. | tempore B (pc.) C I

lib. 5,IV,7 – V,9 | 175

Roma, cerne quanta sit in hoc quattuor iambi scanderentur tibi deum benignitas. Nunc uero et trochaeos in utroque membro scandimus et semipede uersus clauditur, ut spatii breuioris notam terminus teneat. Nam sunt in priore quattuor Roma, Roma, cerne quanta, in posteriore autem tres semis sit deum benignitas. An contradicere aliquid paras? D. Nihil omnino et libenter assentior. (8.) M. Teneamus igitur has leges inconcussas, si placet, ut neque membrorum duorum tendens ad aequalitatem partitio uersui desit, sicut huic deest cornua uelatarum obuertimus antennarum neque ipsa aequalitas membrorum conuersibilem, ut ita dicam, faciat partitionem, ut in hoc facit cornua uelatarum uertimus antennarum neque, cum ista uitatur conuersio, nimis a se membra discedant, sed quam possunt proximis numeris prope aequentur, ne dicamus hoc ita posse diuidi, ut octo semipedes praecedant cornua uelatarum uertimus et quattuor subsequantur, id est antennarum nec membrum posterius paris numeri semipedes habeat, sicuti est tibi deum benignitas, ne pleno pede uersus finitus non habeat terminum breuiore tempore notatum. D. Habeo iam ista et mando memoriae, quantum ualeo. (9.) M. Quoniam igitur iam tenemus non debere uersum finiri pleno pede, quomodo nobis heroicum uersum metiendum putas, ut et membrorum lex illa seruetur et haec termini nota? D. Video duodecim esse semipedes et, quia propter illam conuersionem uitandam senos semipedes habere membra non possunt, neque a se longe oportet discedere, ut sint tres et nouem aut nouem et tres, neque paris numeri semipedes posteriori membro dandi sunt, ut sint octo et quattuor aut quattuor et octo, ne pleno pede uersus finiatur, in quinque et septem aut septem et quinque diuisio facienda est. 31 iambis D ‖ 34 ut] et E (ac.) | terminis D | tenet B (ac.) | sint G e l ‖ 36 posteriora D 8,2 partio γ | sicuti M edd. | deest] est I (ac.) e ‖ 3 uertimus A ‖ 4 conuertibilem e l | fiat C (ac.) partionem γ ‖ 5 fit G e l ‖ 7 ista] neque cum ista add. E | utatur A (ac.) B D | quam] quantum edd. 8 haec B H S edd. ‖ 13 membro C | paris] pars F | semipede A (ac.) ‖ 14 ibi A ‖ 15 tempore om. D 16 iam] hinc C; nunc D; hic in E 9,1sq. quomodo] quoniam uv. E ‖ 2 membrorum] metrorum e (membrorum vl.) l | illa] ita C ‖ 4 D om. C ‖ 5 senos] nos A (ac.) | semipedes] pedes C ‖ 5‒7 membra … sunt mg. E ‖ 6 ut] si add. E 7 sint] sunt Yc e | aut sl. B | ne] neue C; neque D E ‖ 8 aut septem mg. B | est facienda tr. F

30

PL 1151 35

5

10

15 V.

5

176 | Augustini De musica

Nam et hi numeri sunt ambo impares proximi et certe propinquius sibi accedunt 10 membra, quam in quaternario et octonario numeris accederent. Quod ut firmissi-

15

20

25

30 PL 1152

mum teneam, uideo partem orationis in quinto semipede semper aut paene semper terminari, ut in primo Vergilii est uersu arma uirumque cano, et in secundo Italiam fato, et in tertio litora multum ille et, in quarto autem, ui superum saeuae atque ita deinceps in toto paene carmine. M. Verum dicis. Sed uidendum tibi est, quos pedes metiaris, ut nihil superiorum legum iam inconcusse constitutarum uiolare audeas. D. Quamquam mihi ratio satis appareat, tamen nouitate conturbor. Non enim solemus in hoc genere nisi spondeum pedem et dactylum scandere, quod nemo fere est tam indoctus, qui non audierit, etiamsi minus id facere possit. Hanc ergo peruulgatissimam consuetudinem nunc si sequi uoluero, lex illa termini est abroganda; praecedens enim licet membrum semipede clauderetur, posterius autem pleno pede, quod contra esse debuit. Sed quia illam legem iniquissimum est tollere et in numeris iam didici fieri posse, ut a non pleno pede ordiamur, restat, ut non hic dactylum cum spondeo, sed anapaestum locari iudicemus, ut incipiat uersus a longa una syllaba, deinde duo pedes uel spondei uel anapaesti uel alterni membrum superius terminent, tum tres rursus uel anapaesti uel quolibet loco spondeus siue omnibus et in fine una syllaba, qua uersus legitime terminatur. Probas mihi et id? (10.) M. Ego quoque rectissimum esse iudico, sed non facile populo ista persuadentur. Tanta enim est uis consuetudinis, ut ea inueterata, si falsa opinione genita est, nihil sit inimicius ueritati. Namque ad faciendum uersum nihil interesse intelle-

9,28sq. in…ordiamur] cf. supra 4,XIII,16sq. 9 et1] ut E (ac.) | numeri] ueri γ | impares] in partes B (ac.) | certo D ‖ 10 numero B (ac.) | ut om. γ A D ‖ 11 teneant C D | semipedem C D ‖ 12 est in primo Vergilii tr. edd. | Virgilii B (ac.) ‖ 15 facto B (ac.) ‖ 17 et om. D ‖ 18 autem β (exc. Y) η (exc. Ν) F; item edd.; lnp. A B; om. rell. ‖ 21 M] Δ C; D E | dicis] M add. γ | ut] in D | superiorem A (ac.) ‖ 23 D] LI A (sl.); om. B | mihi] mira I | satis ratio tr. edd. | tamen nouitate mg. B | enim] nisi A (ac.) ‖ 25 indoctis B (ac.) | qui non] quin γ A S edd. | possit] M add. γ ‖ 26 consuetudinem] et add. e | terminis β (exc. Y) A D I M e l ‖ 27 licet om. edd. | claudetur A (ac.) B D ‖ 28 contra sl. A ‖ 29 posse fieri tr. edd. | non a tr. η (exc. Ν) A (non sl.) G I M e l | non1 om. γ A (ac.) B | ordinamur B ‖ 30 una om. I e l ‖ 31 uel3 om. e l | alterni] ad terni uv. E; alterum e l 32 tum] cum I e l | rursus] alterum add. A (sl.) B (sl.) I M edd. ‖ 33 terminatur] AG add. A (sl.); AU add. Y; M add.δ (exc. Y) edd.; MA add. e | probas] AG add. D; a add. Yc | probas mihi] probasne F m; probamus L Yc ‖ 33‒10,1 et id M] M et id tr. L; AUG et id Ν; ego id M 10,1 M (vel aliud interlocutoris siglum indicans Magistrum vel Augustinum) F H L Ν m; om. rell. | ego] et id H | ista populo tr. S Yc edd. ‖ 2 falso C D ‖ 3 inimicitius α (exc. E Y) η (exc. Yc) H M e

lib. 5,V,9 – VI,11 | 177

gis, utrum in hoc genere anapaestus cum spondeo an dactylus collocetur, ad metiendum tamen rationabiliter, quod non aurium, sed mentis est proprium, nimium quantum. Haec ratio ab illa opinione discernitur neque nunc a nobis primum inuenta est, sed multo est hac inueterata consuetudine antiquius animaduersa. Quare, si eos legant, qui uel in Graeca uel in Latina lingua disciplinae huius doctissimi fuerunt, non mirabuntur nimis, qui forte hoc audierint, quamquam pudet imbecillitatis, cum rationi roborandae hominum auctoritas quaeritur, cum ipsius rationis atque ueritatis auctoritate, quae profecto est omni homine melior, nihil deberet esse praestantius. Non enim ut in producenda corripiendaue syllaba nonnisi auctoritatem ueterum hominum quaerimus, ut, quemadmodum sunt usi uerbis, quibus nos quoque loquimur, ita et nos utamur, quia in huiuscemodi re et nullam obseruationem sequi desidiae est et nouam instituere licentiae, ita in metiendo uersu inueterata uoluntas hominum ac non aeterna rerum ratio cogitanda est, cum et moderatam eius longitudinem prius naturaliter aure sentiamus, deinde approbemus rationabili consideratione numerorum et eum insigni fine claudendum esse iudicet quisquis iudicat certius eum quam cetera metra esse finiendum eumque finem breuiore tempore notandum esse manifestum sit, siquidem temporis longitudinem coercet et frenat quodammodo. (11.) Quae cum ita sint, qui potest posterius eius membrum nisi non pleno terminari pede, prioris autem membri exordium aut plenum pedem esse, ut in illo trochaico Roma, Roma, cerne, quanta sit deum benignitas aut partem pedis, ut in heroico arma uirumque cano, Troiae qui primus ab oris? Quapropter omni iam dubitatione sublata etiam istum uersum metire, si placet, et mihi de membris eius pedibusque responde: phaselus ille, quem uidetis, hospites. D. Membra quidem huius in quinque et septem semipedes uideo distributa, ut prius sit 11,9 cf. supra 5,IV,5 5 proprium om. S ‖ 5sq. nimium … illa B F H Ν; omnium quantum haec ratio ab illa D L W (nimium haec ratio ab illa pc.); omnium quantum haec (hoc M) rationabili γ A M; omnium haec rationabili I; nam quantum hac rationabili G; nimium haec ratio ab illa δ (exc. W); in tantum quantum haec ratio ab illa Yc; uera et certa ratione hoc non irrationabili edd. ‖ 6 a nobis] ab his γ A D ‖ 7 antiquus B (ac.) ‖ 8 legent l | huius disciplinae tr. F ‖ 10 ratione A (ac.) | atque] ac edd. ‖ 12 in sl. B | in producenda] pro inducenda D ‖ 13 sint I (ac.) Y (sl.) e l ‖ 14 quia] et add. e l | re om. C | et2 om. l obseruantiam F ‖ 15 desidia γ A D ‖ 16 ac] hac A (ac.) D ‖ 17 aures B | sentiamus mg. E | rationabili] naturali A (rationabili vl.) e ‖ 19 iudicet A (ac.); indicat D | eumque e l | quam] cum D | esse] insigniter add. e l | eumque] qui I e l | finem] in add. A I m; habet in add. e l | breuiori η (exc. Ν) I; breuiorem B ‖ 19sq. tempore] nota temporis F ‖ 20 notatum Yc e l | esse om. I e l | sit] est I; om. l 11,1 nisi sl. A ‖ 1sq. pede terminari tr. F ‖ 2 aut] ut C D; at uv. E ‖ 5 pedis] oportet add. edd. 6 uerumque A (ac.) ‖ 7 metiri E (pc.)

5

10

15

20 VI.

5

10

178 | Augustini De musica

15 PL 1153

5

10

15

20

phaselus ille, posterius autem quem uidetis, hospites; pedes uero iambos cerno. M. Nihilne caues pleno pede uersum terminare? D. Verum dicis et, ubi fuerim, nescio. Quis enim non uideret sicut in heroico exordiendum esse a semipede? Quod cum in hoc genere fit, non iam iambis, sed trochaeis uersum metimur, ut eum legitime semipes claudat. (12.) M. Ita est, ut dicis. Sed uide, quid tibi de hoc respondendum putes, quem asclepiadeum uocant, Maecenas atauis edite regibus. Nam pars orationis in sexta syllaba terminatur neque inconstanter, sed in omnibus fere huius generis uersibus. Itaque primum eius membrum est Maecenas atauis, secundum edite regibus, quod qua ratione fiat, dubitari potest. Si enim metiare in hoc pedes quaternorum temporum, erunt quinque in priore, in posteriore autem membro quattuor semipedes. Lex autem uetat membrum posterius pari numero constare semipedum, ne pleno pede uersus terminetur. Restat, ut pedes consideremus senorum temporum, ex quo fit, ut membrum utrumque ternis semipedibus constet. Nam ut integro pede praecedens membrum finiatur, a duabus longis incipiendum est; deinde totus choriambus uersum diuidit, ut sequente alio choriambo membrum posterius incohetur claudente uersum semipede in duabus breuibus syllabis: Tot enim tempora cum spondeo in capite locato implent sex temporum pedem. Nisi quid habes ad haec. D. Nihil prorsus. M. Placet ergo totidem semipedibus constare utrumque membrum? D. Cur non placeat? Neque enim metuenda est hic illa conuersio, quia posito posteriore membro in *praecedentis loco, ita ut quod est primum, secundum fiat, 12,9–11 Maˉecē- | nās ătă- | uīs || ēdĭtĕ | rēgĭbŭs 12sq. Maˉecē- | nās ătăuīs || ēdĭtĕ rē- | gĭbŭs 12,3 Hor. carm. 1,1,1 12 ille faselus tr. D ‖ 15 cerno om. A; cetero γ ‖ 16 M om. γ; quaero add. A I edd. | caues] habes γ A D | pede pleno tr. edd. ‖ 17 D om. γ | enim] nisi A (ac.) | uiderit D; uidere B (ac.) | sicut] nisi D 17sq. exordium A (pc.) e ‖ 18 semipedes B (ac.) | iam om. e l ‖ 18sq. trocheus D ‖ 19 eum legitime] iam e (eum legitime vl.) 12,1 quid] qui A (ac.); ut D ‖ 2 asclepiaden A; asclepiadem γ; asclipiadem D ‖ 4 sextam syllabam e l | instanter B (ac.) ‖ 5 itaque] ut add. B | eius primum est membrum tr. edd. | eius] huius ι (eius vl. A) | esse D ‖ 7 secundum] uero add. e l ‖ 9 quanam ι G m | metiare F Yc; metiar ei B H; metiaris edd.; metiar rell. ‖ 12 restat] ergo add. e l ‖ 13 utrumque] sic add. e l | quaternis B (ac.) ‖ 14 a duabus sl. B ‖ 15 diuidat F | sequente] etiam add. edd. ‖ 20 placet B (ac.); paceat F (ac.) 21 praecedentis edd.; praecedenti (-te F) codd.

lib. 5,VI,11 – VII,13 | 179

non eadem lex manebit pedum. Quapropter nulla causa est, cur idem semipedum numerus in hoc genere membris negetur, cum sine ullo conuersionis uitio parilitas ista possit teneri, finis etiam insignioris lege seruata, cum uersus non pleno pede terminatur, quod constantissime seruandum est. (13.) M. Rem ipsam omnino uidisti. Quare iam, quoniam comperit ratio uersuum esse duo genera – unum, in quo idem numerus semipedum, aliud, in quo dispar in membris sit –, diligenter consideremus, si placet, quonam modo ista imparilitas semipedum ad quandam parilitatem referatur obscuriore aliquantum, sed sane subtilissima ratione numerorum. Nam quaero ex te, cum duo et tria dicam, quot numeros dicam. D. Duos scilicet. M. Ergo et duo unus et tria unus est numerus et quemlibet alium dixerimus. D. Ita est. M. Nonne tibi ex hoc uidetur unum cum quolibet numero non absurde posse conferri? Siquidem tria duo esse non possumus dicere, duo autem unum esse quodammodo et item tria uel quattuor unum esse non falso dici potest. D. Assentior. M. Attende aliud: Dic mihi, duo ter ducta quid faciant in summa? D. Sex. M. Num sex et tria totidem sunt? D. Nullo modo. M. Nunc tria quater ducas uelim summamque respondeas. D. Duodecim. M. Vides item duodecim plures esse quam quattuor. D. Et longe sane. M. Iam ne immorer, figenda regula est: A duobus et deinceps, quoslibet duos numeros constitueris, minor per maiorem multiplicatus eum excedat necesse est. D. Quis hoc dubitauerit? Quid enim tam paruum in plurali numero quam duo? Quem tamen numerum si millies duxero, ita excedet mille, ut duplum fiat. M. Verum dicis; sed constitue unum et quemlibet deinde maiorem numerum et, quemadmodum in illis faciebamus, minorem per maiorem multiplica – num eodem modo maior superabitur?

22 nulla] iam add. F ‖ 23 ulla D ‖ 24 cum uersus] conuersus B ‖ 25 est B F H Yc m; esse placet δ (exc. Y) A C G I L; esse perplacet D E (vl.) M Ν Y e l; esse non placet E 13,1 M] AG A (sl.) ‖ 2 numerum uv. B (ac.) ‖ 3 ista om. γ ι ‖ 4 ad quandam] aliquandam B; ad quando D | refertur A (pc.) | aliquantulum C ‖ 5 quot] quod A (ac.) B D ‖ 7 duo B D E | scilicet om. e l ‖ 11 conferre A (ac.) | tria] unum edd. | possemus m ‖ 11sq. quodammodo om. F ‖ 12 uel] et edd.; non C ‖ 14 M om. C | faciunt D H I M Y Yc edd. ‖ 16 nam B | et om. γ A ‖ 18 responde F 21 D om. γ ‖ 21sq. M (MA e) sane tr. G I e l ‖ 22 M om. E | ne iam tr. e l | a sl. A | duabus D | et sl. A; om. F ‖ 22sq. numeros duos tr. edd. ‖ 24 dubitauerit] AG add. A D | enim] nisi A (ac.) ‖ 25 si sl. A | miliens B (milies pc.) C; miles D | dixero G ‖ 26 M] LI A; LIC D | dicis] AG add. A D ‖ 27 multiplica per maiorem tr. C | multiplicata E (ac.)

25 VII.

5

10

PL 1154

20

25

180 | Augustini De musica

D. Non plane, sed maiori minor aequabitur. Nam unum bis duo et unum decies 30 decem et unum millies mille et per quemlibet alium numerum multiplicauero, unum

35

5

10

15

20

necesse est aequetur. M. Habet ergo unum cum ceteris numeris ius quoddam aequalitatis, non modo quod quicumque numerus unus numerus est, sed etiam quod toties ductus tantundem facit. D. Manifestissimum est. (14.) M. Age nunc, refer animum ad semipedum numeros, quibus in uersu fiunt membra inaequalia, et miram quandam aequalitatem ista, quam tractauimus, ratione reperies. Nam, ut opinor, uersus minimus inaequali semipedum numero in membris est duobus et semipedibus quattuor et tribus, ut in hoc hospes ille, quem uides, cuius primum membrum, quod est hospes ille, secari aequaliter potest in duas partes binorum semipedum, secundum autem, quod est quem uides, ita diuiditur, ut una pars duos semipedes habeat, alia unum, quod ita est, quasi duo et duo sint iure illo aequalitatis, de quo satis egimus, quod habet unum cum omnibus numeris. Ex quo fit, ut ista diuisione tantum sit quodammodo superius membrum quantum posterius. Itaque si fuerint quattuor et quinque semipedes, sicuti hoc est Roma, Roma, cerne quanta sit, non ita probatur et propterea metrum erit potius quam uersus, quia ita sunt membra inaequalia, ut ad nullam aequalitatis legem sectione aliqua possint referri. Cernis quippe, ut opinor, superioris membri quattuor semipedes Roma, Roma in binos posse discedere, quinque autem posteriores cerne quanta sit

29 deciens γ (ac. E) B (ac.); decies it. D ‖ 30 numerum] M add. γ ‖ 32 M] AG A (sl.); AUG B (mg.); om. C | ergo] ego A (ac.) | numeris ius] numerosius B | ius quoddam] uim quandam e ‖ 33 unus numerus om. m | numerus est om. e | etiam om. e ‖ 35 D mg. E 14,1 M mg. E ‖ 2 et sl. A; om. γ B | mira B | quadam A (ac.) B D | aequalitate B D | istam γ B D 4 duobus est tr. Ν | duobus sl. A B; om. F | duobus … ut] hunc locum in archetypo corruptum fuisse et postea in codicibus a scribis varie emendatum esse conici licet | et semipedibus Yc; habens semipedes cod. Venezia Marc. II, 3 (2113) edd.; om. rell. | tribus η (exc. Yc) H M; tria α ι e l; tres B (tertio ac.) m | ut] est add. M e l; quod β A M e l ‖ 5 quam D ‖ 5‒7 quem … ille mg. A ‖ 11 ut om. γ | duo γ A B D | alia] altera I edd. | quasi] ita add. D ‖ 12 qua B ‖ 14 posterius] superius D | si] ubi ι G edd.; om. γ Y sicut edd. ‖ 17 sint A (ac.) ‖ 21 binas D | quinque autem posteriores] ac posteriores quinque I e l autem] ac γ A; aut D | posterioris A (ac.) B

lib. 5,VII,13 – VIII,16 | 181

in duos et tres, ubi nullo iure apparet aequalitas. Neque enim possunt aliquo modo tantum ualere quinque semipedes propter duos et tres, quantum quattuor ualent, quomodo inuenimus superius in breuiore uersu tantum ualere et tres semipedes quantum quattuor propter unum et duo. An aliquid non es assecutus aut non placet? D. Immo uero et manifesta et omnia rata sunt. (15.) M. Age, nunc quinque et tres semipedes consideremus, qualis est iste uersiculus phaselus ille, quem uides, et uideamus, ista quomodo inaequalitas aliquo aequalitatis iure teneatur: Νam hoc genus non solum metrum, sed etiam uersum esse omnes consentiunt. Itaque cum primum membrum in semipedes duos et tres secueris et secundum in duos et unum, coniunges particulas, quas in utroque pares inueneris, quia et in primo membro habemus duo et in secundo. Restant duae particulae, una in tribus semipedibus de priore membro, altera in uno de posteriore. Has ergo et sociabiliter iungimus, quia unum cum omnibus habet societatem, et in summa unum et tria quattuor fiunt, quod est tantundem quantum duo et duo. Per hanc igitur sectionem etiam quinque et tres semipedes ad concordiam rediguntur. Sed responde, utrum intellexeris. D. Ita uero, et admodum probo. (16.) M. Sequitur, ut de quinque et septem semipedibus disseramus, quales sunt uersus duo illi nobilissimi, heroicus et quem uulgo iambicum uocant, etiam ipse senarius. Nam arma uirumque cano, Troiae qui primus ab oris ita diuiditur, ut primum eius membrum sit arma uirumque cano, qui sunt quinque, et secundum Troiae qui primus ab oris, qui sunt septem semipedes. Et phaselus ille quem uidetis, hospites primum membrum habet phaselus ille, in semipedibus quinque, secundum in septem, quem uidetis, hospites.

23 duo D E | tres] semipedes diuidi add. B (sl.) I edd. | enim] nisi A (ac.) ‖ 24 ualere] uidere E (ac.) duo γ B (ac.) D F ‖ 25 inueniamus D | et om. I L Yc edd. ‖ 26 quantum … duo] propter unum et duo (duos I) quantum quattuor ualent B (pc.) H I edd. ‖ 27 omnia et tr. I Ν edd. 15,1 ille I l m ‖ 3 faselus A B C ‖ 4 quomodo ista tr. edd. ‖ 6 secundum] sunt A (ac.) | duos2] duo γ B D ‖ 7 coniunges D G H M; coniungens ι (ac. A) B L Yc; coniungis β A (pc.); coniungas I edd. | quas] qua m | utroque] membro add. D | pares] partes B (ac.) ‖ 9 priori D ‖ 11 quantum] est add. e l 13 uero] AG add. A; M add. γ | probo om. e ‖ 13‒16,1 probo … sequitur] prosequitur γ A 16,2 uersus] uersi F | duo sl. I; om. l | illi duo tr. I e | iambicum uulgo tr. edd. ‖ 3 nam] non D 6sq. arma … secundum mg. E ‖ 6sq. cano … quinque om. B

25

PL 1155

10

VIII.

5

10

182 | Augustini De musica

15 Sed tanta illa nobilitas in lege ista aequalitatis laborat. Cum enim superiores quin-

20

25

30

PL 1156

40 IX.

que semipedes in duos et tres diuiserimus, posteriores autem septem in tres et quattuor, congruent sibi quidem particulae ternorum semipedum; sed si duae reliquae ita conuenirent, ut una earum constaret uno semipede, alia quinque, coniungerentur lege illa, qua unum cum omnibus numeris coniungi potest, et in summa sex fierent, quod sunt etiam tres et tres. Nunc uero, quia duo et quattuor inueniuntur, summam quidem reddent senariam, sed nullo aequalitatis iure tantum ualent duo quantum quattuor, ut huiuscemodi quasi necessitudine copulentur. Nisi forte quis dixerit satis esse ad aliquam regulam parilitatis, quod ut tres et tres, ita duo et quattuor sex fiunt. Cui rationi repugnandum non arbitror: Est enim et haec aliqua aequalitas. Sed illud nollem, ut maiore congruentia quinque et tres quam quinque et septem semipedes conuenirent. Non enim tantum nomen est illius uersus quantum istorum, et uides in illo non modo tantam summam inuentam collatis uno et tribus, quanta est in duobus et duobus, sed etiam multo concordiores partes esse, cum coniunguntur unum et tres, propter illam unius cum ceteris omnibus numeris amicitiam, quam cum duo et quattuor copulantur, sicut in istis est. An tibi aliquid obscurum est? D. Nihil prorsus. Sed nescio quomodo me offendit, quod isti senarii, cum sint celebratiores ceteris generibus et principatum quendam in uersibus habere dicantur, aliquid in membrorum concordia minus habent quam illi famae obscurioris uersus. M. Bono animo esto. Nam ego tibi tantam in his ostendam concordiam, quantam soli ex omnibus habere meruerunt, ut uideas non iniuria eos esse praelatos. Sed quia ipsa tractatio aliquanto est longior, quamuis omnino iucundior, restare nobis debet extrema, ut, cum de ceteris, quantum satis uidebitur, disputauerimus, iam omni cura liberati ad horum scrutanda penetralia ueniamus. D. Mihi uero placet; sed iam uellem, ut ista, quae priora suscepimus, explicata essent, ut iam illud audirem. M. Atqui commodius istorum comparatione, quae ante disseruimus, fiunt illa dulciora, quae exspectas. (17.) Nunc itaque considera, utrum in duobus membris,

15 tanta] tantum G e (tanta vl.) | illa sl. A; ista I e (vl.) | ista] illa I e | laborat aequalitatis tr. D | superioris m ‖ 16 duo γ B | septem G I edd.; om. rell. ‖ 17 congruent A (ac.) B G Yc m; congruunt α (exc. G) η (exc. Yc) ι (pc. A) M e l; congruenter H | ternorum] aeternorum B ‖ 18 conuenirent η (exc. Yc) B F m; conuenerint H; conueniunt Yc; inuenirentur rell. (inuenirent A) | ut] et E | constare B 18sq. coniungerentur] et add. e l ‖ 20 quod] quot B C | etiam om. D | et tres sl. B | inueniuntur sl. B 20sq. summa D ‖ 21 quidam B | reddant B; reddunt δ (exc. W) η (exc. Ν) H M (pc.) | senaria B 22 ut] in M; in add. G I edd. | copulentur] conputentur G e (vl.) ‖ 24 ratione A (ac.); ratio B (ac.) enim] nisi A (ac.) | haec] hac E (ac.) ‖ 25 nolle C; nolim G I e l ‖ 26 conuenerint e l ‖ 27 in mg. A; om. B C | tantum γ F | tribus] tres B ‖ 28 cum sl. B | iunguntur edd. ‖ 29 tres] tria Yc edd. | illam om. F ‖ 30 copulentur e l ‖ 31 quod] cum E; cur G I e l ‖ 33 obscuriores γ (ac. E) ‖ 34 his] is E; illis edd. | quantum m ‖ 35 iniuria] iurias C; iure E (ac.) | eos sl. F ‖ 36 aliquando E (ac.) ‖ 39 uelim e l | suscipimus B F ‖ 41 M atqui commodius] commodius M (MA e) I edd. | atqui] atque β (exc. Y) B D; at quod H | quae ante disseruimus] queant M edisseramus γ | disseruimus B (pc.) H M S l m; disserimus δ (exc. S; pc. W) ι B (ac.) G I e; disseramus W (ac.); disseremus η (exc. Yc); edisseramus γ; et add. γ M S 42 dulciora] ultiora A (ac.)

lib. 5,VIII,16 – IX,18 | 183

quorum primum sex habeat semipedes, alterum septem, reperiatur ea aequalitas, ut rite esse uersus queat. Nam post quinque et septem semipedes hunc esse discutiendum uides. Huius autem exemplum est: Roma, cerne quanta sit deum benignitas D. Video primum membrum posse in partes distribui, quae habeant ternos semipedes, secundum in tres et quattuor. Quare iunctis aequalibus fiunt sex semipedes, tria uero et quattuor septem sunt, et non aequantur illi numero. Sed si duo et duo in ea parte, ubi quattuor sunt, et duo et unum in ea parte, ubi tres sunt, consideremus, iunctis partibus, quae binos habent, fit summa quaternaria; iunctis autem illis, quarum in una duo sunt, in alia unum, si etiam ista, tamquam sint quattuor, accipiamus propter unius cum ceteris numeris concordiam, octo simul fiunt magisque excedunt summam senariam, quam cum septem fuissent. (18.) M. Ita est, ut dicis, et ideo isto genere copulationis a lege uersuum separato attende, ut ordo postulat, in ea nunc membra, quorum primum habet octo semipedes, septem secundum. Ista uero copulatio habet, quod quaerimus: Nam praecedentis membri partem dimidiam cum parte subsequentis maiore, quae dimidiae proxima est, iungens, quoniam quaterni semipedes sunt, octonarii numeri summam facio. Restant quattuor semipedes de priore, tres de posteriore membro. Duo inde et duo hinc copulati fiunt quattuor. Duo rursus inde residui et *unus hinc ad legem illius conuenientiae copulati, qua unum reliquis par est, quodammodo sumuntur pro quattuor. Ita iam octonarius superiori octonario congruit. D. Sed cur huius exemplum non audio? M. Quia saepe commemoratum est; tamen, ne suo loco praetermissum putes, ipsum est Roma, Roma, cerne quanta sit deum benignitas, uel hoc etiam optimus beatus ille, qui procul negotio.

18,15–19,3 cf. infra 5,XI,23

17,2 sex habeat] exhabeat A (ac.) B (ac.); exhibeat A (pc.) edd. | semipedes] VI add. A; sex add. edd.; hunc add. D | alterum] esse add. D ‖ 5 Roma perperam it. codd. et edd. paene omnes praeter D L m deum om. F ‖ 6 D om. γ | tribui A (ac.) B (ac.) | habent A (pc.) ‖ 8 tria] tres edd. | sunt om. F | et2 G I Y edd.; sed F; om. rell. | numero] MA add. e; M add. l | sed D E G I edd.; et rell. ‖ 8sq. sed … tres] sed si duos et duos et unum in ea parte ubi tres sunt e (sed … tres vl.) ‖ 9 quattuor … ubi2 mg. B | sunt2 om. e ‖ 10 partibus] paribus E ‖ 11 in2] ut uv. E | istam B | sunt E ‖ 12 concordiam] Δ add. C; D add. E 18,1 M] DI e; D l | dicis] MA add. e; M add. l | et om. D ‖ 2 primo A (ac.) ‖ 3 secundum] L add. F ista] ita γ ‖ 4 dimidia B ‖ 5 octonarii numeri δ (pc. W) l m; octonario numero rell. ‖ 6 restant] ergo add. I edd. ‖ 6sq. inde … hinc1] hinc duo inde I e l ‖ 6 et] de add. B ‖ 7 copulata I e l | quattuor] semipedes add. D | duo rursus om. D | rursus] et add. B (ac.) | residui] restant I e l | unus m; 8 par] pars D ‖ 10 D om. F | audeo E (ac.) ‖ 12 ipsud γ unum rell. | hinc2] qui add. I e l ‖ 13 cerne] cum ne A (ac.)

5

10

5

10

15

184 | Augustini De musica

PL 1157

10

15 X.

5

10

(19.) Quare iam inspice nouem et septem semipedum connexionem, cuius exemplum est uir optimus beatus ille, qui procul negotio. D. Facilis est cognitu ista congruentia. Superius enim membrum in quattuor et quinque, posterius in tres et quattuor semipedes diuiditur. Pars ergo superioris minor cum parte posterioris maiore coniuncta octonarium numerum facit, et maior superioris cum minore posterioris item octonarium; nam illa coniunctio est quattuor et quattuor, ista quinque et tres. Huc accedit, quod quinque in duo et tres semipedes, tres autem in duo et unum si diuiseris, apparet alia conuenientia duorum cum duobus et unius cum tribus, quia unum cum omnibus numeris superius commemorata lege confertur. Sed nisi me ratio fallit, nihil restat ulterius, quod de membrorum copulatione requiramus; iam enim ad octo peruentum est pedes, quem numerum uersui, sicut satis cognouimus, non fas est excedere. Quare age iam, illa senariorum uersuum heroici et iambici uel trochaici, quo intentionem meam et excitasti et distulisti, pande secreta. (20.) M. Faciam, immo faciet ipsa ratio, quae mihi tibique communis est. Sed meministine, quaeso, cum ageremus de metris, dixisse nos et ipso sensu admodum probasse illos pedes, quorum partes ad sesque conueniunt, siue in duobus et tribus, ut est creticus uel paeones, siue in tribus et quattuor, ut epitriti, exclusos a poetis propter minoris uenustatis sonum solutae orationis seueritatem decorare congruentius, cum his clausulae colligantur? D. Vero memini. Sed quorsum haec spectant? M. Quoniam illud uolo prius intellegamus huiuscemodi pedibus a poetarum tractatione seiunctis non remanere nisi eos, quibus ad tantundem, ut spondeus est, aut eos, quibus ad duplum, ut iambus, aut eos, quibus ad utrumque partes conueniunt, ut choriambus. D. Ita est. M. At si haec est poetarum materies et soluta oratio uersibus inimica est, non uersus ullus nisi ex hoc genere pedum faciendus est.

20,1–6 sed…colligantur] cf. supra 4,IX,10

19,3 negotio] quare add. D ‖ 4 D om. γ S | cognitu] cognitioni G ‖ 5 superius G; superior e 7 posteriori A | coniunctio] commixtio e ‖ 8 quinque1] quicumque E (ac.) | tres1] semipedes add. A B (sl.) G I edd. | accidit B D; accepit C (ac.) ‖ 9 uno γ D ‖ 10 commorata C ‖ 11 alterius A (ac.) 12 quam D ‖ 13 satis om. F | excedere] D add. γ | quare] ergo add. D | iam age tr. δ (exc. Y) edd. | ille B | senatoriorum B (ac.) ‖ 14 quod B (ac.) | et2 om. G I M Y e 20,3 sesqua edd. ‖ 4 a poetis om. D ‖ 5 minores A (ac.) | uetustatis D | sonum] et add. D ‖ 7 uere δ (pc. W); uerum C W (ac.); enimuero M Yc; om. G edd. | memini uero tr. Ν | memini] enim C W (ac.) quorsum] cur sunt γ (ac. E) A ‖ 9 quibus] aut add. D ‖ 10 aut2] ad E (ac.) ‖ 10sq. conuenient uv. B (ac.) ‖ 13 est1 om. γ A | sola oratio (ratio A) γ A M W (ac.) e l; soluo ratio B (ac.); autem soluta add. e l

lib. 5,IX,19 – X,22 | 185

D. Assentior. Video enim poemata uersibus quam aliis lyricorum poetarum metris fieri grandiora sed adhuc, quo ratio ista tendat, ignoro. (21.) M. Ne propera; disputamus enim iam de senariorum uersuum excellentia et prius tibi cupio demonstrare, si potero, decentissimos senarios nisi duorum istorum generum esse non posse, quae omnium etiam sunt celeberrima, quorum est unum heroicum, ut arma uirumque cano, Troiae qui primus ab oris, quod usus metitur spondeo et dactylo, subtilior ratio spondeo et anapaesto, alterum, quod iambicum dicitur et eadem ratione inuenitur trochaicum. Nam credo tibi esse manifestum longis syllabis, nisi breues interponantur, obtundi quodam modo spatia sonorum, item nisi breuibus longae, nimis concisa et quasi tremula fieri, neutra esse temperata, quamuis temporum aequalitate aures impleant. Quam ob rem nec illi uersus, qui sex pyrrhichios et sex proceleumaticos habent, aspirant ad heroici dignitatem, nec illi ad trochaici, qui sex tribrachos habent. Huc accedit, quia in istis, quos ceteris ipsa ratio praeponit, si membra praeposteres, totum ita commutabitur, ut alios etiam pedes necessario metiamur. Itaque inconuersibiliores, ut ita dicam, sunt quam illi, qui aut omnibus breuibus aut longis omnibus constant. Et ideo siue quinque et septem siue septem et quinque semipedibus membra in his temperatioribus ordinentur, nihil interest: Neutro enim horum ordine conuerti uersus potest sine tanta commutatione, ut aliis pedibus currere uideatur. In illis autem si carmen coeptum erit talibus uersibus, quorum priora membra quinos semipedes habeant, non oporteat eos miscere, in quibus septeni priores sunt, ne iam liceat omnes conuertere: Non enim a conuersione reuocat ulla pedum mutatio. Sed tamen heroicis conceditur spondeos omnes rarissime interponere, quod quidem posterior aetas haec nostra minime probauit. Trochaicis autem siue iambicis cum pedem tribrachum quolibet loco interponere liceat, habere tamen in huiuscemodi carminibus uersum solutum in omnes breues turpissimum iudicatum est. (22.) Remotis igitur epitritis pedibus a lege uersuum senaria non solum, quod solutae orationi sunt aptiores, uerum etiam quod si sex fuerint, triginta et duo tempora excedunt, sicut dispondei, remotis etiam

21,5 Verg. Aen. 1,1 15 quam] atque e l ‖ 16 qua m | ista ratio tr. ι B G H 21,1 disputauimus B (pc.); disputabimus G I e l | enim] nisi A (ac.) ‖ 2 potuero A (ac.) | senarios] denarios D; senatorios E (ac.) ‖ 3sq. unum est tr. edd. ‖ 6 usus] uersus S Yc; genus uersus e l | subtiliori e; subtiliore l; autem add. e l | ratione e l ‖ 7 quid D ‖ 7sq. manifestum esse tr. edd. 9 concisa] concussa vl. A ‖ 10 nec] ne D ‖ 12 ille B F | habet ι (ac. A) B ‖ 13 praeposteris A (praeposteras pc.); praeposteraris γ G I e l; praeposteratis δ (exc. W); praeposteraueris M ‖ 14 metiatur B inconuersabiliores D ‖ 15 constat D ‖ 17 interest] enim est A (ac.) | enim] nisi A (ac.) ‖ 18 illis] his F; istis e l ‖ 20 septem F G Ν Yc e l | ne] nec γ D | iam om. e l ‖ 21 conuersatione B (ac.); uersione E (ac.) | commutatio ι (pc. A) I edd. ‖ 22 spondeos] spondens A (ac.) | posteriora C ‖ 23 probabit γ A (pc.) B; uel add. D | autem sl. F ‖ 24 solitum F (ac.) 22,2 orationis γ B (ac.) ‖ 3 fuerit A (ac.) | et sl. A; om. D F

15

5

10

PL 1158 15

20

186 | Augustini De musica

quinum temporum pedibus, quod sibi eos libentius ad clausulas uindicauit oratio, 5 molossis item et aliis temporum senum, quamquam in poematis uenustissime uige-

10 XI.

5

10

15

PL 1159 20

ant, ab hoc, de quo nunc agimus, numero temporum exclusis, restant uersus omnium breuium syllabarum, qui uel pyrrhichios uel proceleumaticos uel tribrachos habent, et omnium longarum, qui spondeos. Qui quamquam admittantur ad senarium modum, dignitati tamen et temperationi horum, qui breuibus longisque uariantur et ob hoc multo minus conuerti possunt, cedant necesse est. (23.) Sed quaeri potest, cur meliores uersus iudicati sint senarii, in quibus anapaestum subtilis illa ratio metitur, et hi, in quibus trochaeum, quam si dactylum ibi et hic iambum metiretur. Sine praeiudicio enim sententiae, quoniam nunc de numeris agimus, si uersus ita esset Troiae qui primus ab oris, arma uirumque cano uel de illo genere qui procul malo, pius beatus ille, uterque horum nec minus senarius esset nec minus breuium longarumque syllabarum temperatione moderatus nec magis conuerti poterat et in utroque membra ita ordinata sunt, ut et in quinto et in septimo semipede pars orationis terminetur – cur ergo meliores istis putentur, si potius ita sint arma uirumque cano, Troiae qui primus ab oris, beatus ille, qui procul pius malo? In qua quaestione facilius et procliuius dixerim forte euenisse, ut isti prius animaduerterentur et frequentarentur, aut, si id non est fortuitum, melius credo uisum fuisse, ut heroicus duabus longis quam duabus breuibus et longa clauderetur, quod in longis aures commodius acquiescunt, ille autem alter in finali semipede longam syllabam potius haberet quam breuem. Res quidem se sic habet, ut quicumque horum priores eligerentur, necessario aliis auferrent locum, qui membris iisdem praeposteratis fieri possent. Quocirca si melior iudicatus est, cuius exemplum est arma uirumque cano, Troiae qui primus ab oris, inepte iam fieret isto conuerso aliud genus, sicuti est Troiae qui primus ab oris, arma uirumque cano. Quod etiam de trochaico genere intellegendum est. Nam si est honestior

4 quinorum I L Yc e | licentius I e l ‖ 5 senariorum I e | quamuis I edd. | poematibus G | uetustissime H ‖ 5sq. uigeat uv. B ‖ 6 agimus] modo perperam add. codd. praeter η (exc. L) G I M | numero om. F | temporum] senum quamquam add. D ‖ 7 uel1 om. E ‖ 8 qui om. e | admittantur quamquam tr. F | amittantur A (ac.) ‖ 9 temperationi] operatione vl. e 23,1 quur B (ac.) ‖ 2 subtilis illa] subtilissima D | ratione D | ii l m ‖ 3 et hic iambum] subtilissima ratione D | hic om. C ‖ 4 esse B ‖ 7 pius malo tr. G ‖ 9 et] ut E (ac.) ‖ 10 in2 om. E | terminatur D; germinetur B (ac.) | quur B (ac.) ‖ 11 illis D; isti G L Yc e l ‖ 14 facilius om. D | proclius F 15 et] aut A I e l ‖ 16 claudetur D ‖ 17 finale A (ac.) ‖ 18 quam breuem] quam ob rem A (pc.) | sic se tr. M S edd. ‖ 19 elegerentur A (ac.); elier regentur B (ac.) | auferent B (ac.); conferrent F (ac.) idem F (ac.) ‖ 20 cur circa C ‖ 22 conuerso] ad add. A ‖ 24 est2] horum add. e l

lib. 5,X,22 – XI,24 | 187

beatus ille, qui procul negotio, quod genus isto praeposterato fieret, ut est qui procul negotio, beatus ille, fieri profecto non oporteret, tamen, si quis audeat et faciat tales uersus, manifestum est eum alia genera senariorum esse facturum, quibus sint ista meliora. (24.) Hi ergo senariorum omnium pulcherrimi non potuerunt ambo obtinere sinceritatem suam aduersus hominum licentiam. Nam in trochaico genere – non senario solo, sed unde minus incipit usque ad magnitudinem extremam, quae octo pedes habet – miscendos poetae putauerunt quattuor temporum pedes omnes, qui adhibentur ad numeros, et Graeci quidem alternis locis primo et tertio et ita deinceps, si a semipede uersus incipit; sin ab integro trochaeo, secundo et quarto loco atque ita deinceps seruatis interuallis memorati longiores collocantur pedes. Quae corruptio ut tolerabilis fieret, non singulos pedes in duas partes, quarum una leuationis, altera positionis est, plaudendo diuiserunt, sed unum pedem leuantes, alium ponentes, unde ipsum senarium trimetrum uocant, ad epitritorum diuisionem plausum retulerunt. Sed si hoc saltem constanter teneretur, quamuis pedes epitriti magis orationis sint quam poematis, nec iam senarius uersus, sed ternarius inueniretur, non tamen omnimodo illa numerorum labefactaretur aequalitas. Nunc uero quattuor temporum pedes, dummodo in locis memoratis ponantur, licet non in omnibus ponere, sed ubilibet eorum et quotieslibet. Nostri uero ueteres nec ipsa locorum interualla intermiscendis huiuscemodi pedibus seruare potuerunt. Quare in hoc genere poetae ista corruptione atque licentia plane assecuti sunt – quod eos uoluisse arbitrandum est –, ut essent in fabulis poemata solutae orationis simillima. Sed quoniam satis dictum est, cur inter senarios isti uersus magis nobilitati sint, nunc uideamus, cur ipsi senarii meliores sint uersus quam ceteri in quolibet alio pedum numero constituti. Nisi quid habes aduersus ista, quod disseras. D. Prorsus assentior, et iam illam membrorum aequalitatem, cui me attentissimum paulo ante reddidisti, si uel nunc fas est, cognoscere uehementer exspecto.

23,25 Hor. epod. 2,1 (…negotiis) 27 beatus om. F ‖ 28 oportet α (exc. G) edd. ‖ 29 genera] generet D | sint F H m; sunt rell. (om. Yc) ista sunt tr. l 24,3 in B (sl.) I edd.; om. rell. | genere B G I Ν edd.; generi rell. | senarios solos γ ‖ 3sq. unde minus] semis e l (unde minus vl.) ‖ 4sq. miscendos] autem add. e l ‖ 5 quattuor] quaternorum e l ‖ 7 si A ‖ 8 locantur D; collocant Yc l ‖ 10 claudendo γ D | pedum D | alterum edd. ‖ 11 epitritorum] diuiserunt add. F (ac.) | diuisorem C | plausu B F ‖ 12 saltem] salutem B (ac.) ‖ 13 sed ternarius 15 non] solum add. δ (mg. W) m ‖ 17 istam e uersus tr. S l m | sed ternarius] aeternarius B ‖ 17sq. corruptionem G e ‖ 18 licentiam G e; licentiae C ‖ 19 poemate E (ac.); poeta G (ac.) e (poetarum vl.) | orationis γ ι D I; orationi rell. | similia γ A (pc.); similliam D ‖ 20 nobilitatis G H | sunt B 21 sunt ι B ‖ 22 aduersum ι B | quod F Ν; quae rell. | edisseras F G I e l cur2] quur B (ac.) ‖ 23 iam sl. A; om. B | illam membrorum] metrorum illam e l | aequalitatem membrorum tr. γ D 24 reddedisti A (ac.) B (ac.)

25

5

10

15

20

188 | Augustini De musica

XII.

PL 1160

10

15

20

25

30

(25.) M. Totus ergo ades atque responde, utrum tibi uideatur quaelibet longitudo posse in quotlibet partes secari. D. Satis mihi ista persuasa sunt nec dubitari posse arbitror, quin omnis longitudo, quae linea dicitur, habeat dimidiam sui partem ac per hoc in duas lineas decussatim secari queat et, quia et ipsae duae lineae, quae ista sectione fiunt, procul dubio lineae sunt, etiam in ipsis hoc fieri posse manifestum est. Ita quantulacumque longitudo in quotlibet partes secari potest. M. Expeditissime atque uerissime. Quare illud nunc uide, utrum recte asseueretur omnem longitudinem ad latitudinem porrigendam, quae ab ipsa oritur, tantum ualere, quantum latitudinis quadratum occupat. Si enim minus aut amplius in latum spatium proceditur quam longa est linea unde proceditur, quadratum non fit; sin tantum, nihil aliud quam quadratum fit. D. Intellego et assentior – quid enim uerius? M. Illud ergo iam sequi, ut opinor, uides, ut, si pro linea in longum ordinati calculi pares ponantur, non perueniat illa longitudo ad quadratam formam, nisi per eundem numerum multiplicati calculi fuerint, ut, si uerbi gratia duos calculos ponas, quadratum non facias, nisi aliis duobus ad latitudinem adiunctis, sin tres, sex adiungendi sunt, sed terni distributi ad duos ordines similiter in latitudinem (si enim ad longitudinem additi fuerint, nulla figura fit). Longitudo enim sine latitudine figura non est. Atque ita proportione licet considerare alios numeros: Vt enim bis bina et ter terna quadratas figuras in numeris faciunt, ita quater quaterna, quinquies quina, sexies sena atque ita per infinitum in ceteris. D. Etiam ista rata et manifesta sunt. M. Attende nunc, utrum sit aliqua temporis longitudo. D. Quis dubitauerit nullum esse tempus sine aliqua longitudine? M. Quid? Versus potestne non obtinere aliquam temporis longitudinem? D. Immo necesse est obtineat. M. Quid in ista longitudine pro calculis melius collocamus? Pedesne, qui duas in partes, id est leuationem et positionem, necessario tribuuntur, an ipsos semipedes potius, qui singulas leuationes positionesque obtinent? D. Semipedes congruentius iudico pro illis calculis poni.

25,1 adesto δ (exc. Y; pc. W) H M m | uidetur m ‖ 2 quolibet D ‖ 3 dubitare B (ac.) D | ominis B 4 ac] hac D | hoc om. D | lineas] breues add. e l ‖ 4sq. decusatim A B C ‖ 5 et quia sl. A | et2 om. δ H I Yc edd. | ipsa D ‖ 6 ita] itaque Yc edd.; est ita S; et add. edd. ‖ 7 quolibet m ‖ 8 M om. γ | uerissime] M add. γ | nunc illud tr. edd. ‖ 8sq. asseueretur] adseritur G e; asseratur I ‖ 9 tantumque G 10 enim] nisi A (ac.) ‖ 11 spatium om. F | protenditur … protenditur Yc e l | quam … proceditur2 om. D ‖ 13 enim] nisi A (ac.) ‖ 15 ad om. D ‖ 17 iunctis e l | sin om. B ‖ 20 figurata m | ita] ista D F H; illa e ‖ 22 quina] et add. C ‖ 23 D om. γ ‖ 24 M om. γ ‖ 25sq. D … longitudinem om. D 25 nullum] ullum H ‖ 28 ista] ea edd. ‖ 29 distribuuntur G I Yc (pc.) edd. ‖ 30 leuationes] et add. E | positiones E ‖ 31 iudicio D

lib. 5,XII,25 – XII,26 | 189

(26.) M. Age, nunc commemora membrum uersus heroici breuius, quot semipedes habeat. D. Quinque. M. Dic exemplum. D. Arma uirumque cano. M. Num igitur aliud desideras, nisi ut alii septem semipedes cum istis quinque aliqua aequalitate conueniant? D. Nihil prorsus aliud. M. Quid? Septem semipedes possuntne aliquem uersum complere per se? D. Possunt uero. Nam tot semipedes habet primus ac minimus uersus annumerato in fine silentio. M. Recte dicis. Sed ut uersus esse possit, quomodo in duo membra diuiditur? D. In quattuor scilicet, et tres semipedes. M. Duc ergo in legem quadrati has partes singulas et uide, quid faciant quattuor quater. D. Sedecim. M. Quid tria ter? D. Nouem. M. Quid totum simul? D. Viginti quinque. M. Septem ergo semipedes quoniam possunt habere duo membra singulis membris suis ad quadratorum rationem relatis, uiginti quinque numerum in summa faciunt, et est una pars uersus heroici. D. Ita est. M. Altera igitur pars, quae habet quinque semipedes, quoniam non potest in duo membra diuidi et debet aliqua aequalitate concinere, nonne tota in quadratum ducenda est? D. Nihil aliud omnino censeo et iam tandem agnosco aequalitatem mirabilem: Quinque enim quinquies ducta eadem uiginti quinque consummant. Nec immerito senarii uersus ceteris celebratiores nobilioresque facti sunt – dici enim uix potest, 26,10 primus…uersus] scil.: ˘ ˘| ˘ ˘| ˘ ˘| ˘x 26,1–32 cf. Varro frg. 220 GRF Fun. (apud Gell. 18,15,2: Marcus etiam Varro in libris Disciplinarum scripsit obseruasse sese in uersu hexametro, quod omnimodo quintus semipes uerbum finiret, et quod priores quinque semipedes aeque magnam uim haberent in efficiendo uersu atque alii posteriores septem, idque ipsum ratione quadam geometrica fieri disserit) 26,1 breuibus B (ac.) | quod A (ac.) D ‖ 4 dic] da e | exempla e ‖ 6 num] nunc E (ac.) | aliis E | semipedes] pedes C | cum] cur D ‖ 7 aequalitatem D ‖ 12 ut] si e | esse om. F ‖ 14 faciunt B F G H I L Yc e l ‖ 15 quater] quattuor C (ac.) ‖ 19 simul] simus C ‖ 20 uiginti quinque ι B G H Ν Yc m; uicies quinquies α (exc. G) D M e l; om. (spat. rel.) L ‖ 22 uigesimum quintum edd. | summam ι C ‖ 24 ita est] itaque D ‖ 28 omnino om. e l | cognosco C ‖ 29 quinquies enim quinque tr. F | nec] ego non D L; ergo nec Yc; ergo non Ν; nec ergo edd. ‖ 30 nobilioresque] quae D | facta A (ac.)

5

10

15

20

25 PL 1161

30

190 | Augustini De musica

XIII.

5

10

15

quantum inter istorum aequalitatem in membris imparibus et aliorum omnium intersit. (27.) M. Non te ergo fefellit pollicitatio mea uel potius ipsa nos, quam uterque nostrum sequitur, ratio. Quare ut istum iam sermonem concludamus aliquando, cernis certe, cum sint metra paene innumerabilia, uersum tamen esse non posse, nisi duobus membris sibimet concinnatis aut totidem semipedibus, sed non conuersibilibus terminatis, ut est Maecenas atauis edite regibus, aut dispari etiam numero semipedum, sed tamen aliqua aequalitate coniunctis, ut sunt quattuor et tres, aut quinque et tres uel tres et quinque, aut septem et quinque uel quinque et septem, aut octo et septem, aut nouem et septem uel septem et nouem. A pleno enim pede trochaicus, ut est optimus beatus ille, qui procul negotio et a non pleno potest uersus ordiri, ut est uir optimus beatus ille, qui procul negotio, terminari autem nisi non pleno prorsus non potest. Sed isti non pleni pedes – siue integros semipedes habeant, sicuti est iste, quem nunc posui, siue minus quam dimidium pedem, sicut in illo choriambico duae ultimae breues

27,8 quattuor et tres] scil. hōspĕs īllĕ, || quēm uĭdēs (cf. supra 5,VII,14) quinque et tres] scil. phăsēlŭs īllĕ, || quēm uĭdēs (cf. supra 5,VII,15) 9 quinque et septem] scil. ārmă uĭrūmquĕ cănō, || Trōiaˉe quī prīmŭs ăb ōrīs et phăsēlŭs īllĕ, || quēm uĭdētĭs, hō- | spĭtēs (cf. supra 5,VIII,16) octo et septem] (hic membra converti non possunt; cf. supra 5,X,21) scil. Rōmă, Rōmă, cērnĕ quāntă || sīt dĕūm bĕnīgnĭtās et ōptĭmūs bĕātŭs īllĕ, || quī prŏcūl nĕgōtĭō (cf. supra 5,IX,18) 9sq. septem et nouem] scil. uĭr ōptĭmūs bĕātŭs īllĕ, || quī prŏcūl nĕgōtĭō (cf. supra 5,IX,19) 11 ōptĭ- | mūs bĕ- | ātŭs | īllĕ | quī prŏ- | cūl nĕ- | gōtĭ- | ō 13 uĭr | ōptĭ- | mūs bĕ- | ātŭs | īllĕ, | quī prŏ- | cūl nĕ- | gōtĭ- | ō 27,6 cf. supra 5,VI,12 31 illorum edd. | omnium] hominum B (ac.) 27,1 quam] qua D ‖ 2 istum] ratio B (ac.) | iam istum tr. ι G I L; iam illum e ‖ 4 concinnatas A (ac.); concinnati B; concinnantis D; concinat F H | aut sl. A | non om. γ ‖ 4sq. auersibilibus D; conuertibiliter e l ‖ 5 terminans D ‖ 7 dispari] disputari C | numero etiam tr. edd. | tamen om. γ ι | aliqua tamen tr. D ‖ 8‒10 aut1 … nouem2 ι; magna lectionum confusio in his numeris enumerandis apparet in codicibus: aut quinque et tres uel tres et quinque aut sex et quinque uel quinque et septem aut octo et septem aut nouem et septem uel septem et nouem γ D; et quinque aut sex et quinque et tres uel tres et quinque aut sex et quinque uel in quinque et septem aut octo et septem aut nouem et septem uel septem et nouem B; aut quinque et tres aut VIII et VII uel tres et quinque aut sex et quinque uel quinque et septem aut nouem et septem uel septem et nouem G; et V aut VI et V et tres uel III et V aut VI et V uel V et VII aut VIII et VII aut VIIII et VII uel septem et nouem H; aut quinque et tres uel quinque et septem aut sex et septem aut octo et septem uel septem et nouem edd.; reliqua exsequi superfluum videtur ‖ 10 trochaicus mg. A; om. γ B F | ut est mg. A; om. γ B ‖ 12sq. et … negotio om. B H ‖ 12 exordiri edd.; ordinari G M ‖ 14 non nisi tr. F ‖ 15 iste om. B F H; ipse C

lib. 5,XII,26 – XIII,28 | 191

Maecenas atauis edite regibus, siue plus quam dimidium, ut in eius capite duae primae longae, aut in fine alterius choriambici bacchius, cuius exemplum est te domus Euandria, te celsa sedes Latini – omnes ergo isti non pleni pedes semipedes nuncupantur. (28.) Iam uero non solum talia poemata uersibus fiunt, ut in his unum genus teneatur, qualia epicorum poetarum sunt uel etiam comicorum, sed illos quoque ambitus, quos periodos Graeci uocant, non tantum illis metris, quae lege uersuum non tenentur, lyrici poetae faciunt, sed etiam uersibus. Nam ille Flacci nox erat et caelo fulgebat luna sereno inter minora sidera bimembris ambitus est uersibus constans. Qui duo uersus sibimet conuenire non possunt, nisi uterque ad senum temporum referatur pedes. Nam modus heroicus cum modo iambico uel trochaico non concinit, quia illi pedes ad tantundem, hi ad duplum partiuntur. Fiunt ergo ambitus aut omnibus metris non uersibus, ut illi sunt, de quibus in superiore sermone disputatum est, cum de ipsis metris ageremus, aut tantum uersibus, ut hi, de quibus nunc dictum est, aut et uersibus et aliis metris temperantur, quale illud est: Diffugere niues, redeunt iam gramina campis arboribusque comae. Quo autem ordine locentur uel uersus cum aliis metris uel maiora membra cum minoribus, nihil interest ad aurium uoluptatem, dummodo nec breuior quam bimembris nec amplior quam quadrimembris sit ambitus. Sed iam, si nihil habes, quod contradicas, finis sit huius disputationis, ut deinceps, quod ad hanc partem musicae atti17 Maˉecē- | nās ătăuīs | ēdĭtĕ rē- | gĭbŭs 20 tē dŏmŭs Ēu- | āndrĭă, tē | cēlsă sēdēs | Lătīnī 28,6sq. nox…sidera] e.g. nōx ĕrăt ēt | caˉelō fūl- | gēbāt lū- | nă sĕrēnō | īn- | tēr mĭnōră | sīdĕră 15sq. dīffūgērĕ nĭuēs, rĕdĕūnt iām grāmĭna cămpīs ārbŏrĭbūsquĕ cŏmaˉe 20 FPL4 inc. vers. 90 p. 453sq. Bl. 28,3sq. ambitus…uocant] cf. supra 4,XVII,36 6sq. Hor. epod. 15,1sq. 12 in superiore sermone] nempe in libro 4 (praecipue 4,XVI,30–4,XVII,37) 15sq. Hor. carm. 4,7,1sq. 17sq. Maecenas … longae om. D ‖ 19 cuius] huius A (sl.) B; om. ι (ac. A) | est om. e l ‖ 20 euandri e (vl.) m | caela C; cela E; sedes celsa tr. D M edd. ‖ 21 ergo om. γ | pedes] sed add. e l 28,2 his om. m ‖ 3 periodos codices antiquiores omnes; περιόδους edd. ‖ 4 faciunt] partiuntur H 6 et om. E | serena B ‖ 8 est] et add. α A (sl.) M edd. ‖ 9 senum] senorum L Yc edd. | referantur α A (pc.) D e ‖ 10 concinit] conuenit e l ‖ 11 non] aut omnibus I e l | cum uersibus (conuersibus B) B F H m ‖ 12 superiori edd. ‖ 13 ii l m | aut] ut add. edd. | uersibus2] uersis C (ac.) ‖ 14 temperentur edd.; temperandum E ‖ 15 effugere ι ‖ 17 maiora] mora D ‖ 18 aurium] aurum E | uoluntatem A (pc.) | nec] non α (exc. G) M edd. ‖ 19 nec] non E edd. | nec … quadrimembris om. D | quadratimembris E (ac.) | habes sl. B ‖ 19sq. contradicas] dicas A (ac.) ‖ 20 disputationis om. B

20 PL 1162

5

10

15

20

192 | Augustini De musica

net, quae in numeris temporum est, ab his uestigiis eius sensibilibus ad ipsa cubilia, ubi ab omni corpore aliena est, quanta ualemus sagacitate ueniamus. 21 sensibilibus] sensibus γ A (pc.) B (sensibilia ac.) I; sensus e (sensibus vl.) ‖ 22 omne B | ualeamus D; possumus e l explicit liber quintus ι; Aurelii Augustini de musica explicit liber V B H; Amen C; Amen explicitus liber quintus de musicae Aureli Augustini cum Licentio D; Amen Aureli Augustini de musica explicit liber quintus E; Aureli Augustini explicit liber quintus G

Liber sextus (1.) Satis diu paene atque adeo plane pueriliter per quinque libros in uestigiis numerorum ad moras temporum pertinentium morati sumus. Quam nostram nugacitatem apud beniuolos homines facile fortassis excuset officiosus labor, quem non ob aliud suscipiendum putauimus, nisi ut adolescentes uel cuiuslibet aetatis homines, quos bono ingenio donauit deus, non praepropere sed quibusdam gradibus a sensibus carnis atque a carnalibus litteris, quibus eos non haerere difficile est, duce ratione auellerentur atque uni deo et domino rerum omnium, qui humanis mentibus nulla natura interposita praesidet, incommutabilis ueritatis amore adhaerescerent. Illos igitur libros qui leget, inueniet nos cum grammaticis et poeticis animis non habitandi electione, sed itinerandi necessitate uersatos. Ad hunc autem librum cum uenerit, si – ut spero et supplex deprecor – deus et dominus noster propositum meum uoluntatemque gubernauerit et eo, quo est intenta, perduxerit, intelleget non uilis possessionis esse uilem uiam, per quam nunc cum imbecillioribus nec nos ipsi admodum fortes ambulare maluimus quam minus pennatos per liberiores auras praecipitare. Ita nos, quantum arbitror, aut nihil aut non multum peccasse iudicabit, si tamen de numero spiritalium uirorum iste fuerit. Nam turba cetera de scholis linguarum tumultuantium et applaudentium strepitu uulgari leuitate laetantium si forte irruerit in has litteras, aut contemnet omnes aut illos quinque libros sufficere sibi arbitrabitur; istum uero, in quo fructus illorum est, uel abiciet quasi non necessarium uel differet quasi post necessarium. Reliquos uero, qui ad ista intellegenda eruditi non sunt, si sacramentis Christianae puritatis imbuti in unum et uerum deum summa caritate nitentes cuncta puerilia transuolauerunt, fraterne admoneo, ne ad ista descendant et, cum hic laborare coeperint, de tarditate sua conquerantur, ignorantes itinera difficilia et molesta pedibus suis uolando se posse etiam ignorata transire. Si autem hi legunt, qui et infirmis

1,7sq. uni…praesidet] cf. Aug. uera relig. 55,113 (Religet ergo nos religio uni omnipotenti deo, quia inter mentem nostram, qua illum intellegimus patrem et ueritatem, id est lucem interiorem, per quam illum intellegimus, nulla interposita creatura est) incipit liber sextus (Augustini add. B) feliciter A B; liber sextus de musica manu multo posteriore C; incipit liber (liber om. F) sextus (VI H) D E HF; incipit sextus de musica arte dialogice G 1,1 paene] te add. H; penes te D e; paenet uv. B | in quinque libris G e ‖ 3 fortasse A (ac.) | excuses B (ac.) ‖ 5 postpropere D ‖ 6 a1 om. B e l | litteris quibus sl. B ‖ 7 auelleretur A (ac.) ‖ 8 incommutabiles A (ac.) ‖ 9 legit β A (pc.) | cum sl. E ‖ 10 itineranti A C (iter agendi vl.) | adhuc D ‖ 11 si ut] sicut B (ac.) | deus sl. B ‖ 12 uoluntatem B | intenta] ingenta B (ac.) | intellegit γ (ac. C) ‖ 13 uiles A (ac.) | esse possessionis tr. F | nunc sl. B C; om. E F | nec] non C (sl.) ‖ 14 aures D ‖ 16 spiritualium F m ‖ 17 strepitu A H; strepitum α B D F Na e l; strepituum J (pc.) m | fulgari D | leuitate] plau18 contemnerit C (ac.) dentium add. β | laetantium] quae add. D; laetantiumque β (exc. E) ‖ 21sq. christianae] christi ante D ‖ 22 puritatis] ueritatis I e l ‖ 23 transuoluerunt D | descendat D l ‖ 25 si] sic D | hi sl. A; ii l m

PL 1161

I.

5

PL 1162 10

15

PL 1163 20

25

194 | Augustini De musica

30

II.

5

10

15

20

aut inexercitatis gressibus hac ambulare non possunt et nullas pietatis alas habent, quibus ista neglecta praeteruolent, non se inserant inconuenienti negotio, sed praeceptis saluberrimae religionis, et nido fidei christianae pennas nutriant, quibus superuecti laborem ac puluerem huius itineris euadant, magis ipsius patriae quam uiarum flexuosarum amore flagrantes. His enim haec scripta sunt, qui litteris saecularibus dediti magnis implicantur erroribus et bona ingenia in nugis conterunt nescientes, quid ibi delectet. Quod si animaduerterent, uiderent, qua effugerent illa retia et quisnam esset beatissimae securitatis locus. (2.) Quam ob rem tu, cum quo mihi nunc ratio est, familiaris meus, ut a corporeis ad incorporea transeamus, responde, si uidetur, cum istum uersum pronuntiamus Deus creator omnium, istos quattuor iambos, quibus constat, et tempora duodecim, ubinam esse arbitreris, id est in sono tantum, qui auditur, an etiam in sensu audientis, qui ad aures pertinet, an in actu etiam pronuntiantis, an – quia notus uersus est – in memoria quoque nostra hos numeros esse fatendum est? D. In his omnibus puto. M. Nusquamne amplius? D. Quid aliud restet, non uideo, nisi forte interior et superior aliqua uis, unde ista procedunt. M. Non ego quaero, quid suspicandum sit. Quare, si haec quattuor genera ita tibi apparent, ut nullum aliud uideas, quod aeque manifestum sit, discernamus ea, si placet, ab inuicem et uideamus, utrum singula esse sine inuicem possint. Nam credo non te esse negaturum fieri posse, ut in aliquo loco aliquis sonus existat huiuscemodi morulis et dimensionibus uerberans aerem uel stillicidio uel aliquo alio pulsu corporum, ubi nullus adsit auditor. Quod cum fit, num praeter illud primum genus, cum ipse sonus hos numeros habet, ullum horum quattuor reperitur? D. Nullum aliud uideo. (3.) M. Quid iste alter, qui est in sensu audientis? Potestne esse, si nihil sonet? Non enim quaero, utrum habeant illae aures uim percipiendi, si quidquam sonuerit,

2,4 Ambr. hym. 4,1 Font.; quem versum saepe laudat Augustinus ac in conf. 11,XXVII,35 etiam iuxta metricam rationem tractat 26 possunt] possum l | nulla D ‖ 28sq. subuecti B m; superlecti A ‖ 30 flagranter B (ac.); fraglantes D | qui] quae D ‖ 31 ingenia sl. C; om. E | conteruntur B ‖ 32 si sl. B | animaduerterint F 33 beatae β M Na | locus] MA add. e; M add. m 2,1 ut] aut D ‖ 7 quia] qui E ‖ 9 D] Δ C; DI e; Licentius δ (exc. W) J (pc.) ‖ 10 M sl. C; Augustinus D J (pc.) M Na Y ‖ 11 D] Δ C (sl.) | forte] te add. γ (ac. C; uv. E); est add. δ (exc. Y) C (pc.) G I J Na | uis] est add. ζ (exc. A D) Na; sit add. l m ‖ 13 M] Δ C (ac.) | ego] enim D | quod E ‖ 14 alium F | uidetis D 15 ad E ‖ 16 negaturum] si add. D | posse] uel add. D | in sl. B ‖ 17 uel2 om. F ‖ 18 fit] sit D num] non F ‖ 19 ullum] nullum e ‖ 20 D] Δ C (sl.) | nullum] num E 3,1 M sl. C | audientur D | potestne] potest nec B (ac.); potest D ‖ 2 non] nunc D | habeat C (ac.)

lib. 6,I,1 – II,3 | 195

qua utique non carent, si desit sonus – non enim, et cum silentium est, nihil a surdis differunt – sed quaero, utrum ipsos numeros habeant, etiamsi nihil sonet. Siquidem aliud est habere numeros, aliud posse sentire numerosum sonum. Nam et si sentientem corporis locum digito tangas, quotieslibet sentitur tactu ille numerus et cum sentitur, non eo caret sentiens, sed utrum insit etiam tangente nullo non sensus ille sed numerus, similiter quaeritur. D. Non facile dixerim carere sensum numeris talibus in se constitutis, etiam antequam aliquid sonet. Non enim aliter aut mulceretur eorum concinnitate aut absurditate offenderetur. M. Idipsum ergo quidquid est, quo aut annuimus aut abhorremus non ratione, sed natura, cum aliquid sonat, ipsius sensus numerum uoco. Non enim tunc fit in auribus meis, cum sonum audio, haec uis approbandi et improbandi: Aures quippe non aliter bonis sonis quam malis patent. Vide potius, ne ista duo sint minime confundenda. Nam si uersus quilibet modo productius modo correptius pronuntietur, spatium temporis non idem teneat necesse est, quamuis eadem pedum ratione seruata. Vt ergo ipso suo genere aures mulceat, illa uis facit, qua concinna adsciscimus et absurda respuimus. Vt autem breuiore tempore sentiatur, cum celerius quam cum tardius promitur, num interest aliquid, nisi quamdiu aures tangantur sono? Affectio ergo haec aurium, cum tanguntur sono, nullo modo talis est, ac si non tangantur. Vt autem differt audire ab eo, quod est non audire, ita differt hanc uocem audire ab eo, quod est alteram audire. Haec igitur affectio nec ultra porrigitur nec infra cohibetur, quam est mensura eius soni, qui eam facit. Altera est ergo in iambo, altera in tribracho, productior in productiore, correptior in correptiore, nulla in silentio. Quae si numerosa uoce fit, etiam ipsa numerosa sit necesse est, neque esse possit, nisi cum adest effector eius sonus. Similis est enim uestigio in aqua impresso, quod neque ante formatur, quam corpus impresseris, neque remanet, cum detraxeris. Naturalis uero illa uis quasi iudiciaria, quae auribus adest, non desinit esse in silentio, nec nobis eam sonus infert, sed ab ea potius siue probandus siue improbandus excipitur. Quare ista duo, nisi fallor, distinguenda sunt et fatendum numeros, qui sunt in ipsa

3 qua] quia F | utique] itaque D | est] si add. γ A (sl.) ‖ 6 quotieslibet] tangitur add. J; tangitur totiens add. B (pc.) m | sentitur] totiens sentitur add. L (mg.) M Na e ‖ 7 insit] sit B (ac.) | tangenti D ‖ 8 sed sl. A; et e l ‖ 9 D sl. C ‖ 10 eorum mulceretur tr. m | eorum om. e ‖ 12 M om. β (exc. E) I l m 13 tunc] dum B (ac.); tu A ‖ 14 et sl. B | improbandi sl. B ‖ 15 patent] M add. δ (exc. Y) C I l m | vide] uident A (ac.); inde E ‖ 16 quolibet B (ac.) | correptius … productius tr. edd. ‖ 17 necesse est sl. B C; om. ι E H Y ‖ 18 ut sl. A ‖ 19 autem] cum E ‖ 20 num] non edd. ‖ 21 tangantur B (ac.) 22 autem sl. E; enim edd. | differt1] differ D | audire1 om. D | non om. B | audire2] ab eo quod est non audire add. B ‖ 23 alterum B (ac.) | porrigetur A ‖ 24 quam] quoniam edd. | mensura] censura S facit eam tr. edd. | fecit A (vl. facit) ‖ 25 productiore] etiam numerosior (numerosa ac. G) ipso add. G S; iambo add. codd. praeter δ (exc. S) L | nullo E | quae] quod e l | si] in add. e l ‖ 26 potest edd. 27 affector A (ac.); affectior D | simile B (ac.) | enim om. E | aqua] qua A (ac.) ‖ 29 uero] autem e l 30 sed sl. A | inprobantur F (ac.) ‖ 31 nisi] ni B | fatendum] est add. B G I M | numerus A (ac.) | in sl. B | ipsa] ista e

PL 1164 5

10

15

20

25

30

196 | Augustini De musica

III.

5 PL 1165

10

15

20

25

passione aurium, cum aliquid auditur, sono inferri, auferri silentio. Ex quo colligitur numeros, qui sunt in ipso sono, posse esse sine istis, qui sunt in eo, quod est audire, cum hi sine illis esse non possint. (4.) D. Assentior. M. Attende igitur hoc tertium genus, quod est in ipso nisu et operatione pronuntiantis, et uide, utrum possint esse hi numeri sine illis, qui sunt in memoria. Nam et taciti apud nosmet ipsos possumus aliquos numeros cogitando peragere ea mora temporis, qua etiam uoce peragerentur. Hos in quadam operatione animi esse manifestum est, quae quoniam nullum edit sonum nihilque passionis infert auribus, ostendit hoc genus sine illis duobus esse posse, quorum unum in sono est, alterum in audiente, quando audit. Sed, utrum existeret nisi adiuuante memoria, quaerimus. Quamquam si anima hos numeros agit, quos in uenarum pulsu inuenimus, soluta quaestio est. Nam et in operatione hos esse manifestum est et nihil ad eos adiuuamur memoria. Quod si de his incertum est, utrum operantis animae sint, de istis certe, quos reciproco spiritu agimus, nulli dubium est, quin et temporum interuallis numeri sint et eos sic anima operetur, ut etiam uoluntate adhibita multis modis uariari queant, nec tamen, ut agantur, ulla opus est memoria. D. Videtur mihi hoc genus sine tribus ceteris esse posse. Quamuis enim pro temperatione corporum uarios uenarum pulsus et respirationis interualla fieri non ambigam, tamen operante anima fieri negare quis audeat? *Quin etiam cursus pro diuersitate corporum aliis celerior est, aliis tardior; nisi tamen adsit anima et id agat, nullus est. M. Considera igitur et quartum genus, eorum scilicet numerorum qui sunt in memoria. Nam si eos recordatione depromimus et, cum in alias cogitationes deferimur, hos rursum relinquimus uelut in suis secretis reconditos, non opinor occultum eos esse posse sine ceteris. D. Non dubito eos esse sine ceteris, sed tamen nisi auditi uel cogitati non mandarentur memoriae, et ideo, quamquam illis desinentibus maneant, iisdem tamen praecedentibus imprimuntur.

33 numerus E | sine] nisi E (ac.) ‖ 34 his D | non sl. A B | possent A (ac.) 4,2 nisu] usu Yc edd. ; sono M ‖ 3 possent A (ac.) | in] qui E (ac.) ‖ 4 mora] ora B (ac.) ‖ 5 qua etiam] quae iam B ‖ 6 quoniam] quando A | passionis] et add. E ‖ 7 ostendit] tendit γ (ac. C) | est sl. C; om. E ‖ 8‒11 quaerimus … memoria om. F ‖ 9 hos] hoc B (ac.) | inuenimus] D add. γ (ac. C; sl. E) ‖ 10sq. adiuuemur A (ac.) ‖ 11 quod] AG add. A (sl.); A add. C (ac.); M add. E (sl.) | istis] his F ‖ 13 etiam] iam A (ac.) B ‖ 14 queat γ (ac. C) A (pc.) | nec] non A | ulla] illa A E ‖ 15 ceteris tribus tr. β D M Na ‖ 17 quin scripsi; quia α ι (pc. A) L (ac.) M Na; cum H; qui rell. | etiam cursus] cursus etsi edd. ‖ 18 corporum] temporum C (ac.) | et] ut δ (exc. Y) η; quae edd. | agat] agatur B (ac.) D 21 nam sl. A B; om. F; et C (sl.) ‖ 21sq. deferimus D S (uv.) e ‖ 22 hos] hoc F | uelut] uel E | recordatos D; D add. γ (ac. C); Licentius add. ζ (exc. M Yc; ac. A) | opinor] Augustinus add. ζ (exc. M Yc; ac. A) occultum] est add. B C (ac.) F L Na Y m ‖ 24 D] M γ (ac. C) | esse] posse e | tamen om. E ‖ 26 procedentibus A

lib. 6,II,3 – IV,6 | 197

(5.) M. Non resisto tibi et uellem iam quaerere, quod tandem horum quattuor generum praestantissimum iudices, nisi arbitrarer, dum ista tractamus, nescio unde apparuisse nobis quintum genus, quod est in ipso naturali iudicio sentiendi, cum delectamur parilitate numerorum uel, cum in eis peccatur, offendimur. Non enim contemno quod tibi uisum est, sine quibusdam numeris in se latentibus hoc sensum nostrum nullo modo agere potuisse. An forte ad istorum quattuor aliquod genus hanc tantam uim pertinere arbitraris? D. Ego uero ab illis omnibus hoc genus distinguendum puto. Siquidem aliud est sonare, quod corpori tribuitur, aliud audire, quod in corpore anima de sonis patitur, aliud operari numeros uel productius uel correptius, aliud ista meminisse, aliud de his omnibus uel annuendo uel abhorrendo quasi quandam naturali iure ferre sententiam. (6.) M. Age nunc, dic mihi quinque horum quod maxime excellat. D. Hoc quintum puto. M. Recte putas. Non enim de illis posset, nisi excelleret, iudicare. Sed rursus quaero, ceterorum quattuor quod maxime probes. D. Illud profecto, quod est in memoria, quia uideo ibi diuturniores esse numeros quam cum sonant uel cum audiuntur uel cum aguntur. M. Praeponis ergo factos facientibus. Nam istos, qui sunt in memoria, ab illis aliis imprimi paulo ante dixisti. D. Nollem praeponere, sed rursus quomodo non praeponam diuturniora minus diuturnis, non uideo. M. Ne te istuc moueat. Non enim sicut aeterna temporalibus, ita ea, quae diutius abolentur, his, quae breuiore tempore transeunt, praeferenda sunt, quia et sanitas unius diei profecto est melior quam multorum dierum imbecillitas. Et si optanda optandis comparemus, melior est unius diei lectio quam plurium scriptio, si eadem res uno die legatur, quae pluribus scribitur. Ita numeri, qui sunt in memoria, etiamsi diutius manent quam illi, a quibus imprimuntur, non eos tamen anteponere oportet eis, quos agimus non in corpore, sed in anima. Vtrique enim praetereunt, alii cessatione, alii obliuione; sed illi, quos operamur, etiam nondum cessantibus nobis successione sequentium uidentur auferri, dum primi secundis et secundi tertiis atque

5,1 M] D γ (ac. C) | resistam e | et] te add. I (sl.) S l ‖ 2 iudices] Licentius add. η (exc. Yc) A (ac.) B H illa edd. ‖ 4 paritate C (pc.) | in om. B | peccatur] uel add. E | offendamur E; M add. γ (ac. C); Augustinus add. η (exc. Yc) A (ac.) B H ‖ 5 se] eo ι (ac. A) B m ‖ 6 nostrum om. D | aliquot A ‖ 8 ego sl. B 9 corpore A (ac.) B (ac.); corripi D ‖ 10 operari] operi B ‖ 11 quandam β (ac. C) ι B (ac.); quodam rell. | ferre] ferendo A 6,1 quod] quid ι (ac. A) D | praecellat F (vl. excellat) ‖ 3 illis] his β (exc. E) H ‖ 5 est sl. B | numeros esse tr. F ‖ 6 consonant D | cum2 om. D E ‖ 9 D om. F ‖ 10 uideo] utrum numeri qui sunt in memoria ceteris tribus praeferendi sunt add. B (mg.) ‖ 11 ne] non B (pc.) I edd. | te om. ι (ac. A) B (ac.) istud δ (exc. Y) η B I J M Na e l; me add. F | temporibus D E (pc.) ‖ 12 his] iis l m | quae] qui B D 15 etiamsi] etiam E (ac.); etsi edd. ‖ 16 maneant F G I J M e l | illa γ A D | a om. γ D ‖ 17 alii] aliis B 17sq. cessione γ (ac. C) D; successione I ‖ 19 sequentibus B

IV.

5

10

5

PL 1166

15

198 | Augustini De musica

20 ita deinceps priores posterioribus praetereundo concedunt locum, donec ultimos

25

30

5

10

15

20

perimat ipsa cessatio. Obliuione uero plures simul numeri, quamuis paulatim, absterguntur; nam nec ipsi aliquamdiu manent integri. Quod enim post annum uerbi gratia in memoria non inuenitur, etiam post unum diem iam minus est, sed non sentitur ista diminutio. Non falso tamen ex eo conicitur, quod non utique pridie, quam compleatur annus, repente totum euolat, unde intellegi datur ab illo tempore, quo inhaeret memoriae, incipere labi. Hinc est illud, quod plerumque dicimus, ‘tenuiter memini’, cum aliquid post tempus recordando repetimus, antequam plane totum excidat. Quapropter utrumque hoc numerorum genus mortale est, uerumtamen facientes factis iure anteponuntur. D. Accipio et probo. (7.) M. Iam ergo tria reliqua intuere et eorum quoque quod sit optimum et ceteris praeferendum edissere. D. Non est hoc facile. Nam ex illa regula, qua factis facientes oportet anteferre, cogor sonantibus numeris palmam dare. Hos enim sentimus audientes, et cum hos sentimus, hos patimur. Hi ergo faciunt eos, qui sunt in aurium passione, cum audimus. Hi autem rursus, quos sentiendo habemus, faciunt alios in memoria, quibus a se factis recte praeferuntur. Sed hic, quia et sentire et meminisse animae est, non moueor, si aliquid, quod in anima fit, alicui, quod item in ea fit, anteponam. Illud me conturbat, quomodo sonantes numeri, qui certe corporei sunt uel quoquo modo in corpore, magis laudandi sint quam illi, qui, cum sentimus, in anima esse reperiuntur; sed rursus conturbat, quomodo non magis laudandi sint, cum hi faciant, illi ab his fiant. M. Mirare potius, quod facere aliquid in anima corpus potest. Hoc enim fortasse non posset, si non peccato primo corpus illud, quod nulla molestia et summa facilitate 〈anima〉 animabat et gubernabat, in deterius commutatum corruptioni subiceretur et morti; quod tamen habet sui generis pulchritudinem et eo ipso dignitatem animae satis commendat, cuius nec plaga et morbus sine honore alicuius decoris meruit esse. Quam plagam summa dei sapientia mirabili et ineffabili sacramento dignata est assumere, cum hominem sine peccato, non sine peccatoris condicione, suscepit. Nam et nasci humaniter et pati et mori uoluit, nihil horum merito, sed

20 ultimo ι (ac. A); -mas (-ma ac.) B ‖ 21 perimatur F | successio C (ac.); cessio F ‖ 21sq. abstergentur γ A (ac.) B ‖ 22 nec] et B ‖ 24 tamen falso tr. Yc edd. | concinitur D | quod] quia edd. 26 illud] ille id D ‖ 27 plene δ (pc. W) η (exc. L) Na ‖ 28 excedat γ (ac. C) 7,1 M sl. C; om. E | reliquit D | quod] quid γ (ac. C) ‖ 3 D] M γ (ac. C) | hoc om. E | factis] facis D | oporteat ι B ‖ 5 patimur] pati (patimus ac.) B | passione] percussione C (ac.) ‖ 6 hi] hic D | quos] quod B | sentiendo] audimus et add. e l ‖ 7 proferuntur D | anima B ‖ 8 fit1 … fit2] sit … sit e l | anteponam] D add. E ‖ 9 quoquo] quo γ A B D ‖ 10 sint] sunt γ (ac. E) A (pc.) B ‖ 11 faciunt D ‖ 12 fiunt B ‖ 13 quod] quomodo e l ‖ 14 si non] sine D ‖ 15 anima addidi (cf. infra 6,V,9) | commutatum] et add. I J M edd. | conruptionis B (ac.) ‖ 15sq. subicetur F (ac.); subieceretur E; subiaceret δ (exc. W) m ‖ 16 quid D | habeat C (ac.); et add. F ‖ 17 et] nec M Na Yc m ‖ 20 susceperit B (pc.) humanitus J edd.; inaniter E

lib. 6,IV,6 – IV,7 | 199

excellentissima bonitate, ut nos magis caueremus superbiam, qua dignissime in ista cecidimus, quam contumelias, quas indignus excepit, et animo aequo mortem debitam solueremus, si propter nos potuit etiam indebitam sustinere, et quidquid secretius atque purgatius in tali sacramento a sanctis et melioribus intellegi potest. Ergo animam in carne mortali operantem passionem corporum sentire non mirum est. Nec, quia ipsa est corpore melior, melius putandum est omne, quod in ea fit, quam omne, quod fit in corpore. Credo enim tibi uideri uerum falso esse praeponendum. D. Quis dubitauerit? M. Num uera est arbor quam uidemus in somnis? D. Nullo modo. M. At eius forma in anima fit, huius autem, quam nunc uidemus, in corpore facta est. Quare, cum et uerum falso et anima corpore melior sit, uerum in corpore melius est quam falsum in anima. Sed ut hoc in quantum uerum, non in quantum in corpore fit, melius est, ita illud in quantum falsum, non in quantum in anima fit, fortasse est deterius. Nisi quid habes ad haec. D. Nihil equidem. M. Audi aliud, quod sit, ut puto, uicinius. Non enim negabis quod decet esse melius, quam id quod non decet. D. Immo fateor. M. At in qua ueste decens est mulier, in eadem uirum indecentem esse posse, quis ambigat? D. Et hoc manifestum est. M. Quid? Si ergo forma ista numerorum decet in sonis, qui allabuntur auribus, et dedecet in anima, cum eos sentiendo ac patiendo habet, num magnopere mirandum est? D. Non opinor. M. Quid ergo dubitamus sonantes numeros atque corporeos praeponere his, qui ab ipsis fiunt, quamuis in anima fiant, quae corpore est melior? Quia numeros numeris et facientes factis, non corpus animae praeponimus. Corpora enim tanto meliora sunt, quanto numerosiora talibus numeris. Anima uero istis, quae per corpus accipit, carendo fit melior, cum sese auertit a carnalibus sensibus et diuinis sapientiae

7,50–53 corpora…reformatur] cf. Aug. retract. 1,11,2

21 excellentissima] dignitate et add. γ (ac. C) ‖ 23 indebita γ (indigna ac. C) A B D | sustineri A 24 atque] aut e ‖ 25 passione E ‖ 27sq. proponendum E ‖ 30 uero m ‖ 32 huius] haec B (pc.) in2 sl. A; om. B E ‖ 34 in4 sl. A ‖ 36 est] et add. γ I; inferius et add. J e l | quod D ‖ 38 uicinus D; quam (quia D Y) melius add. ζ (exc. A M) Y m | non] neque η (exc. D) B F H edd. ‖ 39 non om. B 44 et] non add. B (sl.) ‖ 45 dedecet] decet γ A (pc.) B | in anima post sentiendo tr. E ‖ 48 quod B | iis l m ‖ 50 et facientes] efficientes δ (exc. W) B F L M Na m | corpori C (ac.) ‖ 51sq. accepit B ‖ 52 a om. C

PL 1167

25

30

35

40

45

50

200 | Augustini De musica

55 V.

5 PL 1168

10

15

20

numeris reformatur. Ita quippe in scripturis sanctis dicitur: Circuiui ego, ut scirem et considerarem et quaererem sapientiam et numerum, quod nullo modo arbitrandum est de his numeris dictum, quibus etiam flagitiosa theatra personant, sed de illis, credo, quos non a corpore accipit anima, sed acceptos a summo deo ipsa potius imprimit corpori. Quod quale sit, non hoc loco est considerandum. (8.) Verumtamen ne illud occurrat, arboris uitam meliorem esse quam nostram, quoniam non accipit sentiendo a corpore numeros – nullus enim ei sensus est –, diligenter considerandum est, utrum reuera nihil sit aliud, quod dicitur audire, nisi aliquid a corpore in anima fieri. Sed perabsurdum est fabricatori corpori materiam quoquo modo animam subdere. Numquam enim anima est corpore deterior, et omnis materia fabricatore deterior. Nullo modo igitur anima fabricatori corpori est subiecta materies. Esset autem, si aliquos in ea numeros corpus operaretur. Non ergo, cum audimus, fiunt in anima numeri ab his, quos in sonis cognoscimus. An aliquid renuis? D. Quid est ergo, quod in audiente contingit? M. Quidquid illud sit, quod fortasse inuenire aut explicare non possumus, num ad hoc ualebit, ut animam corpore meliorem esse dubitemus? Aut cum hoc fatemur, poterimusne operanti corpori et numeros imponenti eam subdere, ut illud sit fabricans, haec autem materies, de qua et in qua numerosum aliquid fabricetur? Quod si credimus, deteriorem illam credamus necesse est. Quo quid miserius, quid detestabilius credi potest? Quae cum ita sint, conabor equidem, quantum deus adiuuare dignabitur, quidnam ibi lateat, coniectare atque disserere. Sed si hoc propter utriusque aut alterius nostrum infirmitatem minus pro uoluntate successerit, uel nos ipsi alias sereniores id inuestigabimus uel intellegentioribus inuestiganda differemus uel aequo animo latere patiemur. Non tamen ideo ista certiora de manibus debemus amittere. D. Tenebo istuc inconcussum, si potuero, et tamen latebram istam non esse impenetrabilem nobis uelim. (9.) M. Cito dicam, quod sentio. Tu uero aut sequere aut etiam praecede, si ualebis, ubi me cunctari et haesitare animaduerteris. Ego enim ab anima animari hoc

7,53sq. Eccl. 7,26 53 reformantur E | circumiui δ (exc. S) ι B L edd. | ego] ergo B (ac.) D ‖ 54 sapientiam et quaererem tr. C ‖ 55 de1 om. γ ‖ 56 accepit B | acceptas D; etiam add. e l ‖ 57 considerandum] MA add. e 8,1 ne sl. A ‖ 2 non om. F | accepit B ‖ 4 sit om. B ‖ 5 est om. E | materiem F ‖ 6sq. deterior2] D add. γ (ac. C) ‖ 7 modo] M add. γ (ac. C) | materies] M add. E (sl.) | autem] potest B (pc.) ‖ 8 anima] eo F ‖ 9 iis l m | agnoscimus D M Na ‖ 11 aut] ut B (ac.) ‖ 12 fateamur e l ‖ 13 numeris D; iam add. B | imponenti eam] ponenti B ‖ 14 hoc e | et om. D | qua2 sl. A ‖ 15 quo] quod γ (ac. C) A D miserius] est add. C (ac.) ‖ 15sq. detestabilius] stabilius C (ac.) ‖ 16 sint sl. E | equidem] etiam γ (ac. C) D ‖ 18 alterius] altius F | nostram α η (exc. L) B F J | aliis B ‖ 19 seniores D | id] ad D | inuestigauimus D E | inuestigandum δ ‖ 22 istud δ η (exc. D) J M Na edd. | potero γ (ac. C) ι B I J Y m 9,1 quid edd. ‖ 2sq. hoc corpus animari non puto tr. ι B G H J L edd.; animari hoc corpus non puto tr. Yc; hoc corpus ab anima animari non puto tr. I

lib. 6,IV,7 – V,10 | 201

non puto corpus nisi intentione facientis. Nec ab isto quidquam illam pati arbitror, sed facere de illo et in illo tamquam subiecto diuinitus dominationi suae, aliquando tamen cum facilitate, aliquando cum difficultate, operari, quanto pro eius meritis magis minusue illi cedit natura corporea. Corporalia ergo, quaecumque huic corpori ingeruntur aut obiciuntur extrinsecus, non in anima, sed in ipso corpore aliquid faciunt, quod operi eius aut aduersetur aut congruat. Ideoque, cum renititur aduersanti et materiam sibi subiectam in operis sui uias difficulter impingit, fit attentior ex difficultate in actionem; quae difficultas propter attentionem, cum eam non latet, sentire dicitur, et hoc uocatur dolor aut labor. Cum autem congruit, quod infertur aut adiacet, facile id uel ex eo, quantum opus est, in sui operis itinera traducit, et ista eius actio, qua suum corpus conuenienti extrinsecus corpori adiungit, quoniam propter quiddam aduenticium attentius agitur, non latet, sed propter conuenientiam cum uoluptate sentitur. At cum desunt ea, quibus corporis detrimenta reficiat, egestas consequitur, et hac actionis difficultate cum fit attentior et talis eius operatio non eam latet, fames aut sitis aut tale aliquid appellatur. Cum autem supersunt ingesta et ex eorum onere nascitur difficultas operandi, neque hoc sine attentione fit, et cum talis actio non latet, cruditas sentitur. Attente etiam operatur, cum eicit superflua, si leniter cum uoluptate, si aspere cum dolore. Morbidam quoque conturbationem corporis attente agit succurrere appetens labenti atque diffluenti, et hac actione non latente morbos et aegrotationes sentire dicitur. (10.) Et ne longum faciam, uidetur mihi anima, cum sentit in corpore, non ab illo aliquid pati, sed in eius passionibus attentius agere et has actiones siue faciles propter conuenientiam siue difficiles propter inconuenientiam non eam latere, et hoc totum est, quod sentire dicitur. Sed iste sensus, qui etiam dum nihil sentimus, inest tamen, instrumentum est corporis, quod ea temperatione agitur ab anima, ut in eo sit ad passiones corporis cum attentione agendas paratior, similia similibus ut adiungat repellatque quod noxium est. Agit porro, ut opinor, luminosum aliquid in oculis, aerium serenissimum et mobilissimum in auribus, caliginosum in naribus, in ore humidum, in tactu terreum et quasi lutulentum. Sed siue hac siue alia distribu-

3 illi F ‖ 4 dominationis D ‖ 5 aliquando] tamen add. D | aliquando cum difficultate om. B H 6 huius D ‖ 7 subiciuntur B (pc.) | ipso sl. F ‖ 8 operi] operari E (ac.) | aduersantur D ‖ 9 materiem F | in sl. A; om. H ‖ 10 actione B e l; actionis H | sentiri e ‖ 11 dicatur D | inferuntur E (ac.) 11sq. iacet B ‖ 12 facile] totum add. η (exc. D) edd. | uel] et C (pc.) | ex om. F ‖ 15 uoluptate ι C (ac.) G I J (pc.) L Y e m; uoluntate rell. | at] aut E (ac.) | desint B Na | corporis M Na (vl.) edd.; operis rell. (operi ac. B) ‖ 16 hac om. D | operationem E ‖ 17 lateat A (pc.) ‖ 18 onere] honore γ (ac. C) | intentione B; tentione A (ac.) ‖ 19 latet] et add. γ A B G I J (ac.) L (sl.) Na e | crudelitas D | adtende B C (ac.) | superfluum η (exc. D) H edd. | si] cum D ‖ 20 uoluntate B J (ac.) Yc | cum dolore sl. A; mg. B quoque] que β A (sed spat. rel. ante que) | perturbationem η (exc. D) B F edd.; turbationem J ‖ 21 defluenti η (exc. D) F J e l 10,1 longam F ‖ 4 hoc sl. F ‖ 6 passionis B (ac.) | intentione F; tentatione B (ac.) ‖ 7 aget B (ac.) 8 aereum F Na Yc e l ‖ 9 terrenum δ (exc. Y; terreum vl. W) η (exc. D) A (pc.) C (pc.) I J edd. | luculentum D

5

10

15

20

PL 1169

5

202 | Augustini De musica

10 tione ista coniciantur, agit haec anima cum quiete, si ea, quae insunt, in unitatem

15

5

10

15

5

ualitudinis quasi quadam familiari consensione cesserunt. Cum autem adhibentur ea, quae nonnulla, ut ita dicam, alteritate corpus afficiunt, et exerit attentiores actiones suis quibusque locis atque instrumentis accommodatas, tunc uidere uel audire uel olfacere uel gustare uel tangendo sentire dicitur, quibus actionibus congrua libenter associat et moleste obsistit incongruis. Has operationes passionibus corporis puto animam exhibere, cum sentit, non easdem passiones recipere. (11.) Quapropter, cum de sonorum numeris in praesentia quaeratur et sensus aurium uocetur in dubium, non oportet per cetera diutius euagari. Referamus itaque nos ad id, de quo agitur, et uideamus, utrum sonus aliquid in auribus faciat. An tu id negabis? D. Nihil minus. M. Quid? Easdem aures animatum membrum esse nonne concedis? D. Concedo. M. Cum ergo id, quod in eo simile est aeri, moueatur aere percusso, animam illam, quae ante istum sonum uitali motu in silentio corpus aurium uegetabat, num putamus aut cessare posse ab opere mouendi, quod animat, aut eodem modo mouere commotum extrinsecus aerem auris suae, quo mouebat, antequam ille illaberetur sonus? D. Non uidetur nisi aliter. M. Hoc ergo aliter mouere nonne fatendum est facere esse, non pati? D. Ita est. M. Non igitur absurde credimus motus suos animam uel actiones uel operationes uel si quo alio nomine commodius significari possunt non latere, cum sentit. (12.) Hae autem operationes uel praecedentibus corporum passionibus adhibentur, ut sunt illae, cum oculorum nostrorum lucem formae interpellant aut in aures influit sonus aut naribus exhalationes, palato sapores, cetero corpori quaelibet solida et corpulenta admouentur extrinsecus uel in ipso corpore de loco in locum migrat aliquid siue transit uel totum ipsum corpus suo alienoue pondere mouetur; hae sunt operationes, quas adhibet anima praecedentibus passionibus corporis, quae delec-

10 insunt] in ea sunt D | unitate ζ I ‖ 11 familiari quadam tr. edd. | cesserint B (pc.) F; concesserint I l; sesserunt M (senserunt ac.); cedunt Y; cohaeserint e | autem sl. F ‖ 12 quae] quia E | et om. α (exc. I) A B M Na m | adtentiones B (ac.) ‖ 13 adcommoditas D; et add. l ‖ 14 olfacere] facere E 15 molestet C (ac.) ‖ 16 animas D 11,1 praesentias B (ac.) ‖ 2 in non dubio D ‖ 3 id1 sl. A | uidemus D | in auribus aliquid tr. η (exc. D) J edd. ‖ 6 concedes α (exc. G) ‖ 8 ergo] elementum add. δ (exc. Y) C (uv.) I e l | eo] membro add. edd. | aeri γ (ac. C) ‖ 9 ante sl. A | motum E ‖ 11 quo] quod F; om. D | commouebat C (ac.) D | laberetur F (ac.) ‖ 13 uideretur C D | nisi] mihi Na (ac.) e l (nisi vl.) ‖ 14 ergo] genus add. e l | taliter e l (aliter vl.) | est om. D 12,2 cum illae tr. S edd. ‖ 3 sonus it. E | exaltationes D | palatus B (ac.) | ceteri D ‖ 3sq. solida om. B H ‖ 5 ipsud γ (ac. C) | mouentur B

lib. 6,V,10 – V,14 | 203

tant eam sociantem, offendunt resistentem. Cum autem ab eisdem suis operationibus aliquid patitur, a se ipsa patitur, non a corpore, sed plane cum se accommodat corpori et ideo apud se ipsam minus est, quia corpus semper minus quam ipsa est. (13.) Conuersa ergo a domino suo ad seruum suum necessario deficit, conuersa item a seruo suo ad dominum suum necessario proficit et praebet eidem seruo facillimam uitam et propterea minime operosam et negotiosam, ad quam propter summam quietem nulla detorqueatur attentio, sicut est affectio corporis, quae sanitas dicitur. Nulla quippe attentione nostra opus habet, non quia nihil tunc agit anima in corpore, sed quia nihil facilius agit. Nam in omnibus operibus nostris tanto quidque attentius, quanto difficilius operamur. Haec autem sanitas tunc firmissima erit atque certissima, cum pristinae stabilitati certo suo tempore atque ordine hoc corpus fuerit restitutum, quae resurrectio eius, antequam plenissime intellegatur, salubriter creditur. Oportet enim animam et regi a superiore et regere inferiorem. Superior illa solus deus est, inferius illa solum corpus, si ad omnem et totam animam intendas. Vt ergo tuta esse sine domino, sic excellere sine seruo non potest. Vt autem dominus eius magis est quam ipsa, ita seruus minus. Quare intenta in dominum intellegit aeterna eius et magis est, magisque est etiam ipse seruus in suo genere per illam. Neglecto autem domino intenta in seruum carnali, quae dicitur, concupiscentia sentit motus suos, quos illi exhibet, et minus est nec tamen tantum minus, quantum ipse seruus, etiam cum maxime est in natura propria. Hoc autem delicto dominae multo minus est quam erat, cum illa ante delictum magis esset. (14.) Quocirca mortali iam et fragili cum magna difficultate atque attentione dominatur. Hinc illi error incurrit, ut uoluptatem corporis, quia eius attentioni cedit materies, pluris aestimet quam sanitatem ipsam, cui attentione nulla opus est. Nec mirum, si aerumnis implicatur, praeponens curam securitati. Conuertenti se ad dominum maior cura oritur, ne auertatur, donec carnalium negotiorum requiescat im-

13,7–9 haec…restitutum] cf. Aug. retract. 1,11,3 7–10 haec…creditur] cf. Aug. uera relig. 12,25 (Inde iam erit consequens, ut post mortem corporalem, quam debemus primo peccato, tempore suo atque ordine suo hoc corpus restituatur pristinae stabilitati, quam non per se habebit, sed per animam stabilitam in deo) 7 consociantem F; associantem edd.; societatem γ (ac. C) η (ac. L; uolentem vl. Yc) B G J (ac.) M (ac.) resistente B ‖ 8 ipse D ‖ 9 ipsum D; ipsa B 13,2 dominum] deum D ‖ 4 quietam D | detorqueat D e l ‖ 6 tanto] uel add. D | quidque F L (pc.) M Na W; quique γ L (ac.) l; quinque G; quisque A I J Y Yc e; quicquidque D; quicquam B m ‖ 7 autem] aut aut E ‖ 8 stabilitatis γ A D ‖ 9 planissime ι B C ‖ 10 superior illa] super illam B H | solus] salus D ‖ 11 inferior γ η (exc. Yc) I (vl.) M Na W (ac.) e l | omnem] unam F ‖ 12 tota B (ac.) H L (pc.) M W e m | ei E G ‖ 13 seruus] eius add. I e l | domino A C ‖ 14 neglecta C (ac.) ‖ 15 in om. F | carnalis G H I M l; carnalem e | quae] qua L m | dicitur] ducitur J (pc.) m | motus] in add. B (ac.) ‖ 17 est] et E dominae om. G e ‖ 18 illi C (ac.); ille D e 14,2 dominator B (ac.) | ut] et E; in B | attentione C (ac.) ‖ 3 ipsam sanitatem tr. edd. | cui] cuius C; quia B (ac.) ‖ 4 aerumnis] in aerumnis add. β D | implicatur] et add. γ A D | reponens γ (ac. C) A D conuertenti] autem add. J (mg.) Yc e l | se] autem add. B G L m ‖ 5 requiescit D

PL 1170

5

10

15

5

204 | Augustini De musica

10

PL 1171 15

5

10

15 VI.

5

petus effrenatus consuetudine diuturna et tumultuosis recordationibus conuersioni eius sese inserens. Ita sedatis motibus suis, quibus in exteriora prouehitur, agit otium intrinsecus liberum, quod significatur sabbato. Sic cognoscit solum deum esse dominum suum, cui uni summa libertate seruitur. Non autem illos carnales motus, ut cum libet exerit, ita etiam cum libet extinguit. Non enim sicut peccatum in eius potestate adest, ita etiam poena peccati. Magna quippe res est ipsa anima nec ad opprimendos lasciuos motus suos idonea sibi remanet. Valentior enim peccat et post peccatum diuina lege facta imbecillior minus potens est auferre quod fecit. Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? Gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum. Motus igitur animae seruans impetum suum et nondum extinctus in memoria esse dicitur, et cum in aliud intenditur animus, quasi non inest animo pristinus motus, et reuera minor fit, nisi, antequam intercidat, quadam similium uicinitate renouetur. (15.) Sed uelim scire, utrum te aduersus ista nihil moueat. D. Probabiliter mihi dicere uideris nec ausim resistere. M. Cum ergo ipsum sentire mouere sit corpus aduersus illum motum, qui in eo factus est, nonne existimas ideo nos non sentire, cum ossa et ungues et capilli secantur, non quia ista in nobis omnino non uiuunt – non enim aliter aut continerentur aut nutrirentur aut crescerent aut etiam uim suam in seminanda serendaue prole monstrarent – sed quia minus libero aere penetrantur, mobili scilicet elemento, quam ut motus ibi possit ab anima fieri tam celer, quam est ille, aduersus quem fit, cum sentire dicitur? Talis quaedam uita cum in arboribus atque stirpibus ceteris esse intellegatur, nullo modo eam non solum nostrae, quae ratione etiam praepollet, sed ne ipsi quidem beluinae decet praeponere. Aliud est enim summa stoliditate, aliud summa sanitate corporis nihil sentire. Nam in altero instrumenta desunt, quae aduersus passiones corporis moueantur, in altero ipsae passiones. D. Probo et assentior. (16.) M. Redi mecum ergo ad propositum atque responde de tribus illis generibus numerorum, quorum alterum in memoria est, alterum in sentiendo, alterum in sono, quodnam tibi uideatur excellere. D. Sonum duobus illis postpono, quae in anima sunt et uiuunt quodam modo, sed horum duorum quod praestantius iudicem, incertus sum, nisi forte – quoniam

14,14sq. Rom. 7,24sq. 7 sese] esse D | prouehebatur G I edd. ‖ 8 significitur E; -ficat A B | sabbatum A (pc.) B (pc.) | sic] si η Y e l ‖ 9 una B (ac.) C (ac.) ‖ 11 adest] est A (ac.) B J (ac.) L edd. ‖ 12 opprimendus A (ac.); primendos D ‖ 12sq. remanet sibi tr. A ‖ 14 liberauit A (ac.) B (ac.) C (ac.) D ‖ 15 nostrum sl. B ‖ 16 alium A ‖ 17 inest] est γ (ac. C) D ‖ 18 intercedat A B | uicinitate] in ciuitate B 15,2 ista] ita D ‖ 4 M] AUG B (sl.) | ergo] igitur edd. | aduersum F ‖ 5 nonne] non B (ac.) e | ideo nos] idoneos E | et2] ex D ‖ 7 seminanda om. B G m | serendaue] serenda γ B G W (ac.) m ‖ 12 ipse E | beluinae] uel animali A | enim est tr. J l 16,1 ergo mecum tr. η (exc. D) B H Na edd. | positum A (ac.) ‖ 5 sed sl. A

lib. 6,V,14 – VII,17 | 205

illos, qui sunt in actione, non ob aliud praeponendos his, qui sunt in memoria, dixeramus, nisi quod illi facientes sunt, isti ab his facti – eadem ratione istos etiam, qui, dum audimus, insunt in anima, oportet his anteponere, qui ab iisdem in memoria fiunt, sicuti et dudum mihi uidebatur. M. Non puto absurdam responsionem tuam; sed quoniam disputatum est hos etiam, qui sunt in sentiendo, operationes esse animae, quomodo eos ab illis discernis, quos in actu esse animaduertimus, etiam cum in silentio non recordans agit aliquid anima per temporalia spatia numerosum? An quod illi sunt mouentis sese animae ad corpus suum, hi uero in audiendo mouentis sese animae aduersus passiones corporis sui? D. Accipio istam differentiam. M. Quid? In sententia manendumne arbitraris, ut praestantiores illi iudicentur, qui sunt ad corpus, quam illi, qui sunt aduersus passiones corporis? D. Liberiores mihi uidentur illi, qui sunt in silentio, quam hi, qui non solum ad corpus, sed ad passiones etiam corporis exeruntur. M. Distincta a nobis et quibusdam meritorum gradibus ordinata uideo quinque genera numerorum, quibus, si placet, imponamus congrua uocabula, ne in reliquo sermone pluribus uerbis quam rebus uti necesse sit. D. Placet uero. M. Vocentur ergo primi iudiciales, secundi progressores, tertii occursores, quarti recordabiles, sonantes quinti. D. Teneo et his nominibus utar libentius. (17.) M. Attende igitur deinceps, et dic mihi, quinam istorum immortales tibi uideantur. An omnes suis temporibus labi atque occidere aestimas? D. Iudiciales solos immortales puto; ceteros uideo uel transire, cum fiunt, uel de memoria obliuione deleri. M. Tam certus es de istorum immortalitate quam de interitu ceterorum, an diligentius, utrum hi uere immortales sint, oportet quaerere? D. Quaeramus sane. M. Dic ergo, cum aliquanto correptius siue productius, dum seruiam temporum legi, qua simplo ad duplum pedes conueniunt, uersum pronuntio, num offendo ulla fraude iudicium sensus tui? D. Non omnino.

6 iis l m | memoriam C ‖ 6sq. dixeram e ‖ 7 ab his isti tr. E | ratio E ‖ 8 iis l m | anteponi F 10 hos] hoc A (ac.) ‖ 11 sentiendo] numeros add. edd. | esse om. γ ‖ 12 non om. F ‖ 13 numerorum η (exc. D) G I J M e l | sunt] insunt δ | mouentes B (ac.); mouenti β D | se B ‖ 17 manendumne] esse add. l | praesentiores B ‖ 18 aduersum ι B ‖ 19 ii l m ‖ 21 a sl. A ‖ 23 uti] ut D ‖ 25 gressores D ‖ 26 quinti sonantes tr. η (exc. D) Na edd. 17,2 existimas η (exc. D) A B G H e l; existimes F m ‖ 5 quam] quem B (ac.); certus es add. e l | de2] in add. F ‖ 6 uere hi tr. η (exc. D) B edd. | sunt e ‖ 8 aliquando A (pc.) | correptus F (ac.) | seruam D 9 quam D

10

15

20 PL 1172

25

VII.

5

10

206 | Augustini De musica

15

20

5

10

15

20

M. Quid? Sonus ille, qui correptioribus et quasi fugacioribus syllabis editur, num potest plus temporis occupare quam sonat? D. Qui potest? M. Iudiciales ergo illi numeri, si uinculo temporis in tanto spatio tenerentur, quanto illi sonantes digesti sunt, possentne ad eorum sonantium, qui paulo productius eadem iambica lege funduntur, aspirare iudicium? D. Nullo modo. M. Apparet hos igitur mora temporum, qui iudicando praesident, non teneri. D. Prorsus apparet. (18.) M. Recte annuis. Sed si nulla tenerentur, quantolibet productius legitimis interuallis iambicos proferrem sonos, nihilo minus ad iudicandum adhiberentur. Nunc uero si ederem unam syllabam quanta mora peraguntur – ne multum dicam – tres passus incedentis, et aliam duplo atque ita deinceps tam longos iambos ordinarem, simpli et dupli lex illa nihilo setius seruaretur nec tamen naturale illud iudicium his dimensionibus approbandis adhibere possemus. An tibi non uidetur? D. Negare non possum ita uideri; nam mea quidem sententia res in aperto est. M. Tenentur ergo et hi iudiciales nonnullis finibus temporalium spatiorum, quos in iudicando excedere nequeunt, et quidquid excedit haec spatia non assequuntur ut iudicent. Atque ita si tenentur, quomodo sint immortales, non uideo. D. Nec ego uideo, quid respondeam. Sed quamquam de immortalitate eorum iam minus praesumam, non tamen, quo pacto hinc mortales conuincantur, intellego. Fieri enim potest, ut, quantacumque spatia iudicare possunt, semper id possint, quoniam non sicut ceteros aut obliuione aboleri possum dicere aut tamdiu esse uel in tantum extendi, quamdiu sonus pellitur et in quantum extenduntur occursores illi aut quamdiu aguntur uel quantum producuntur, quos progressores uocauimus; nam utrique cum ipso tempore operationis suae transeunt, hi autem, utrum et in anima, nescio, in ipsa certe hominis natura manent iudicaturi de oblatis – quamquam a certa breuitate usque ad certam longitudinem uarientur – approbando in his numerosa et perturbata damnando.

13 sonant D ‖ 14 qui] quin β (exc. Y; ac. W) A (ac.) I Yc; quomodo B (pc.); non J ‖ 16 isti η (exc. D) B G H edd. | possetne B (ac.) ‖ 16sq. productus D ‖ 19 M post apparet tr. A (sl.) B L Na | apparet] apparere annuo Yc | igitur apparet hos tr. edd. 18,1 nullo (tempore add. B e l) γ (ac. C) A B (pc.) D e l ‖ 2 proferrent F ‖ 3 nunc] nam B ‖ 4 aliam] eam A (ac.) B (ac.) | longo D ‖ 5 dupli lex] duplex D | lex] ex γ | illo C (pc.) | setius] satius α (exc. G) A (pc.) B (pc.); minus Yc e l | seruare γ I M W (ac.) ‖ 6 possimus D; sumus C (pc.) ‖ 8 quos] quod γ (ac. C) ‖ 11 horum η (exc. D) edd. ‖ 12 conuincuntur B; conficiantur F ‖ 12sq. intellego] M add. γ (ac. C) ‖ 13sq. possunt D ‖ 14 ceteros] de ceteris e l | possunt D (uv.) e l | dicere om. e l 14‒19,2 dicere … iudicare om. D ‖ 15 appellitur δ (exc. S) F H I (ac.) J (ac.) L (pc.) M m; appelletur E G; appellatur C (ac.) Na ‖ 16 uel] in add. C ‖ 16sq. uocamus ι (ac. A) ‖ 17 utrique] utique A (ac.) B (ac.) | autem] iudiciales add. M Na edd. ‖ 18 in1 sl. C | animae γ (ac. C) A | in2 om. A E | manent … oblatis] manenti iudicatur ideo ablatis E | de sl. A; deo C (ac.) ‖ 20 numerosa] numeris A (ac.) | perturbanda C (ac.)

lib. 6,VII,17 – VII,19 | 207

(19.) M. Saltem illud concedis alios homines citius offendi claudicantibus numeris, alios tardius, et plerosque nonnisi ex comparatione integrorum iudicare uitiosos, cum et illos et illos audierint? D. Concedo. M. Vnde tandem hanc differentiam putas existere, nisi aut natura aut exercitatione aut utroque? D. Sic arbitror. M. Quaero ergo, utrum possit aliquis aliquanto productiora interualla iudicare et approbare, quae alius non possit. D. Credo [esse] posse. M. Quid? Ille, qui non potest, si se exerceat congruenter nec adeo tardus sit, nonne poterit? D. Poterit uero. M. Num in tantum possunt isti proficere ad productiora iudicanda, ut horarum uel dierum uel etiam mensium annorumue dupla et simpla spatia – cum saltem somno interpediantur – sensu illo iudiciario possint comprehendere et tamquam illos iambos motionis nutibus approbare? D. Non possunt. M. Quid ita non possunt, nisi quia unicuique animanti in genere proprio proportione uniuersitatis sensus locorum temporumque tributus est, ut, quomodo corpus eius proportione uniuersi corporis tantum est, cuius pars est, et aetas eius proportione uniuersi saeculi tanta est, cuius pars est, ita sensus eius actioni eius congruat, quam proportione agit uniuersi motus, cuius haec pars est? Sic habendo omnia magnus est hic mundus, qui saepe in scripturis diuinis caeli et terrae nomine nuncupatur, cuius omnes partes si proportione minuantur, tantus est, et si proportione augeantur, nihilo minus tantus est, quia nihil in spatiis locorum et temporum per se ipsum magnum est, sed ad aliquid breuius, et nihil rursus in his per se ipsum breue est, sed ad aliquid maius. Quapropter si humanae naturae ad carnalis uitae actiones talis sensus tributus est, quo maiora spatia temporum iudicare non possit, quam interualla postulant ad talis uitae usum pertinentia, quoniam talis hominis natura

19,24sq. qui…nuncupatur] cf. e.g. Gen. 1,1

19,2 uitiosos] uitios B (ac.) ‖ 3 illos1] congruos add. I l m | et2] in add. B | illos2] incongruos add. I l m ‖ 5 tandem] tamen D ‖ 8 ergo] igitur edd. | posset B (ac.) | aliquando m ‖ 10 esse delevi 11 qui] si C (pc.) | tardius E ‖ 12 potest F ‖ 14 M] ergo add. C (sl.) | num] non D | isti] hi B | ad] at A (ac.) ‖ 15 etiam om. D | annorum uel γ (ac. C) D | et] uel E ‖ 15sq. somno] non add. M e l 15sq. impediantur η (exc. Yc) F Y e l; uideantur Yc ‖ 16 possint sl. A C; om. B D E; possunt M 19 ita] itaque η F G I J M Na e l ‖ 19sq. proportione] propositione B (ac.) ‖ 22 congruit B (pc.) 23 qua F | portione D; portionem B F ‖ 27 ad sl. F; om. D ‖ 28 maius] magnus B | actionis B 29 temporum spatia tr. M edd.

PL 1173

5

10

15

20

25

30

208 | Augustini De musica

VIII.

5

PL 1174 10

5

10

mortalis est, etiam talem sensum mortalem puto. Non enim frustra consuetudo quasi secunda et quasi affabricata natura dicitur. Videmus autem uelut quosdam sensus nouos in iudicandis cuiuscemodi rebus corporeis consuetudine effectos alia consuetudine deperire. (20.) Sed quoquo modo sese habeant hi numeri iudiciales, eo certe praestant, quod dubitamus uel difficile peruestigamus, utrum mortales sint. De ceteris autem quattuor generibus nec quaestio est: Quorum etsi quosdam non comprehendunt, qui ultra ipsorum iura porrecti sunt, genera tamen ipsa suo examini uindicant. Nam et illi progressores, cum aliquam in corpore numerosam operationem appetunt, latente istorum nutu modificantur. Quod enim nos uel ambulantes ab imparibus passibus uel percutientes ab imparibus interuallis plagarum uel edentes et bibentes ab imparibus malarum motibus, scalpentes denique ab imparibus unguium ductibus et, ne per multas alias operationes percurram, quod nos in qualibet attentione agendi aliquid per corporis membra ab imparibus motibus refrenat et cohibet et quandam parilitatem tacite imperat, idipsum est iudiciale nescio quid, quod conditorem animalis insinuat deum, quem certe decet credere auctorem omnis conuenientiae atque concordiae. (21.) Et illi occursores numeri, qui certe non pro suo nutu, sed pro passionibus corporis aguntur, quanta eorum interualla potest memoria custodire, in tantum his iudicialibus iudicandi offeruntur atque iudicantur. Numerus namque iste, qui interuallis temporum constat, nisi adiuuemur in eo memoria, iudicari a nobis nullo pacto potest. Quamlibet enim breuis syllaba cum et incipiat et desinat, alio tempore initium eius et alio finis sonat. Tenditur ergo et ipsa quantulocumque temporis interuallo et ab initio suo per medium suum tendit ad finem. Ita ratio inuenit tam localia quam temporalia spatia infinitam diuisionem recipere, et idcirco nullius syllabae cum initio finis auditur. In audienda itaque uel breuissima syllaba nisi memoria nos adiuuet, ut eo momento temporis, quo iam non initium, sed finis syllabae sonat, maneat ille motus in animo, qui factus est, cum initium ipsum sonuit, nihil nos audisse possumus dicere. Hinc est illud, quod plerumque alia cogitatione occupati

19,31sq. non…dicitur] cf. Cic. fin. 5,74 33 cuiusque modi A; huiuscemodi C F l | affectos L M e m ‖ 34 perire ι (ac. A) B 20,1 se I Na Yc edd. ‖ 2 quo F J ‖ 3 nec] nulla η (exc. D) A G I J e l | est] quin mortales sint add. δ (exc. Y) η (exc. D) A C (mg.) G I J edd. | comprehendant e l | qui] quia δ (exc. Y; qui vl. W) C I e m ‖ 4 porrectis D | examini uindicant] amicum dicant D (ac.) | uindicat A (ac.) ‖ 6 latenter l | ipsorum C; iudicialium add. edd. ‖ 6sq. imparibus] paribus add. F (ac.) ‖ 7sq. interuallis … imparibus1 om. D 7 et] uel C (ac.) edd. ‖ 7sq. bibentes] uiuentes B ‖ 9 percurram] et add. e ‖ 11 iudiciali D 12 decet om. D | omnis om. e 21,1 qui sl. B ‖ 2 quanta] in (in om. I) quantum η (exc. D) B I (quanta vl.) J (in sl.) M Na edd. ‖ 3 qui δ (exc. S; mg. W) η (exc. Yc) F G J (sl.) e m; om. rell. ‖ 4 constat] et add. δ (exc. Y) ζ (exc. D F; sl. A B) C (sl.) I J (ac.) Na l | adiuuemus D ‖ 5 et1 sl. A; om. B | et desinat om. D ‖ 6 alio] alio tempore initium eius et alio it. B (ac.) ‖ 8 spatia om. B H ‖ 10 memento D | quo iam] quoniam B

lib. 6,VII,19 – VIII,21 | 209

coram loquentes non nobis uidemur audisse, non quia occursores illos numeros non agit tunc anima – cum sine dubio sonus ad aures perueniat et 〈anima〉 in illa passione corporis sui cessare non possit nec possit nisi aliter moueri, quam si illa non fieret – sed quia intentione in aliud subinde extinguitur motionis impetus, qui si maneret, in memoria utique maneret, ut nos et inueniremus et sentiremus audisse. Quod si de una syllaba breui minus sequitur mens tardior, quod inuenit ratio, de duabus certe nemo dubitat, quin eas simul nulla anima possit audire. Non enim sonat secunda, nisi prima destiterit. Quod autem simul sonare non potest, simul audiri qui potest? Vt igitur nos ad capienda spatia locorum diffusio radiorum iuuat, qui e breuibus pupillis in aperta emicant et adeo nostri sunt corporis, ut quamquam in procul positis rebus, quas uidemus, a nostra anima uegetentur, ut ergo eorum effusione adiuuamur ad capienda spatia locorum, ita memoria, quod quasi lumen est temporalium spatiorum, quantum in suo genere quodam modo extendi potest, tantum eorundem spatiorum capit. Cum autem diutius aures pulsat sonus nullis distinctus articulis et ab aliquo tandem fine coniunctus, alter duplo aut etiam tanto editur spatio, attentione in succedentem perpetuo sonum motus ille animi, qui attentione ad praeteritum et elapsum sonum, cum transibat, est factus, reprimitur, id est non ita remanet in memoria. Quapropter iudiciales illi numeri, qui numeros interuallis temporum sitos – exceptis progressoribus, quibus etiam ipsum progressum modificant – iudicare non possunt, nisi quos eis tamquam ministra memoria obtulerit, non ipsi existimandi sunt per certum spatium temporis tendi? Sed interest, quibus temporum spatiis uel excidat nobis uel meminerimus, quod iudicant. Siquidem nec in ipsis corporum formis, quae ad oculos pertinent, possumus rotunda uel quadra uel quaecumque alia solida et determinata iudicare et omnino sentire, nisi ex obliquo oculos uersaremus; cum autem alia pars aspicitur, si exciderit quod est aspectum in

13 loquentibus C (loquentes vl.) ‖ 14 tunc agit tr. F | et om. B | anima2 addidi | illa in tr. edd. 16 fuerit vl. C | quia] qui ad D | intentionem E | in aliud] mali ut D | qui] qua D ‖ 17 et1 del. A | inue20 audiri F Y (pc.) m; audire rell. nerimus B | audire F ‖ 18 quod1] quam vl. C | sequatur e l ‖ 1 22 pupulis B (ac.); papulis F 21 qui γ (ac. C) ι (ac. A) B (ac.) M Na Y m; quis rell. | iuuat] iurat D ‖ aperto J M e l | et sl. A B | sunt nostri tr. edd. | quamquam] sint add. G I J (ac.) e l ‖ 23 a1 om. D | eorum vl. l; om. e ‖ 23sq. effusione] lucis add. e l ‖ 24 ad] et E | quod] quae I Yc e l ‖ 25 temporalia γ (ac. C) | quodam modo om. F | extendi quodam modo tr. e l | extendi] extrudi m ‖ 27 coniunctus] et add. B (sl.) | alter] aliter B (ac.) ‖ 28 sono B ‖ 29 lapsum B (ac.) D | id est] idem D ‖ 30 numeros] numerosis e; in add. B F L m ‖ 31 situs e | progressionibus B (ac.) | ipsum om. spat. rel. A | processum β (progressum vl. C) D F; processit B ‖ 31sq. modifice B ‖ 32 tamquam om. S | non2 γ ι B (ac.) D; nonne rell. ‖ 33 ipso D | certum] tum D; ceptum F ‖ 34 excedat A B (pc.) | in om. E F ‖ 35 quae] quod D | possemus e l | quadrata δ (exc. Y) C (pc.) J M Na e l ‖ 36 iudicamus D ‖ 36sq. et2 … uersaremus om. D ‖ 36 ex] ea γ (ac. C) B (ac.) F H Y m | obliquo] ab B (ac.); ob F H m; quo C (ac.); qua E; quae Y; aliquo W (ea quae pc.); qua add. M ‖ 37 oculos] oculis δ (exc. S; pc. W) | uersemus F m; uersauerimus H; uersamus δ (exc. S; pc. W)

15

20

25

30 PL 1175

35

210 | Augustini De musica

5

10

15

20

25

alia, frustratur omnino iudicantis intentio, quia et hoc aliqua mora temporis fit. Cui uarietati opus est inuigilare memoriam. (22.) Recordabiles uero numeros euidentius est, quod eadem ipsa offerente memoria iudicamus his iudicialibus. Nam si occursores, quantum ab ea offeruntur, tantum iudicantur, multo magis hi, ad quos tamquam repositos cum post alias intentiones recordatione reuocamur, in ipsa memoria uiuere inueniuntur. Quid enim aliud agimus, cum reuocamus nos in memoriam, nisi quodam modo quod reposuimus quaerimus? Recurrit autem in cogitationem occasione similium motus animi non extinctus, et haec est, quae dicitur recordatio. Sic agimus numeros – uel in sola cogitatione uel etiam in membrorum motu –, quos iam egimus aliquando. Inde autem scimus non uenisse, sed redisse illos in cogitationem, quia, cum memoriae mandarentur, cum difficultate repetebantur, et indigebamus aliqua praemonstratione, ut sequeremur; qua difficultate dempta cum sese ipsi accommodate uoluntati offerunt consequenter temporibus atque ordine suo tam facile, ut, qui uehementius inhaeserunt, etiam aliunde cogitantibus nobis quasi iam proprio nutu peragantur, non eos utique nouos esse sentimus. Est etiam aliud, unde nos sentire arbitror praesentem motum animi aliquando iam fuisse, quod est recognoscere, dum recentes motus eius actionis, in qua sumus, cum recordamur, qui certe uiuaciores sunt, cum recordabilibus iam sedatioribus quodam interiore lumine comparamus, et talis cognitio recognitio est et recordatio. Iudicantur ergo et recordabiles numeri ab his iudicialibus, numquam soli, sed adiunctis actiuis aut occursoribus aut utrisque, qui eos tamquam e latebris suis in manifestum producant et quasi redintegratos, quia iam abolebantur, rursum recordantur. Ita cum occursores in tantum iudicentur, in quantum eos memoria iudicanti admouerit, possunt uicissim et recordabiles, qui sunt in memoria, occursoribus eos exhibentibus iudicari, ut hoc intersit, quod occursores, ut iudicentur, quasi recentia eorum fugientium uestigia offert memoria, recordabiles autem, quando eos audiendo iudicamus, quasi eadem uestigia occursoribus transeuntibus reuiuescunt.

38 alia] alias D | haec l | mora] tempora add. A (ac.) ‖ 39 uarietate H (ac.) I (ac.) M Na; uariatae η (exc. Yc) B C (ac.) H (pc.) m; uariati δ (exc. S; uariate ac. W; pc. Y); uariare Yc 22,1 numeros] multo add. ζ (exc. A) Na Y edd. ‖ 2 auferuntur D ‖ 3 ii l m | cum sl. W; quum A (ac.) B (ac.); quam L (ac.); del. C; om. I edd. ‖ 4 reuocamur recordatione tr. edd. | ipsa om. e l | quod B (ac.) ‖ 5 nos] non C (ac.) ‖ 6 cogitatione γ A B D | occisione D ‖ 7 quae dicitur] quod non D 8 motum C D; motibus B (pc.) ‖ 9 scimus sl. B | residisse B (ac.) D | cogitatione A B D | quia] qua γ (pc. C) ‖ 11 sequerentur (sequeremur vl.) e | adcommodati C; -datae D e ‖ 13 iam quasi tr. M Na edd. 14 non] nos E | nos] non B (ac.) ‖ 15 aliquando om. e l | est] et add. e l ‖ 16 qua sumus cum] quas unus D ‖ 17 recordabilibus] atque add. e l | quodam] quod A (ac.) ‖ 17sq. agnitio edd. ‖ 20 latebris] lateribus D | producunt I (pc.) e l | reintegratos e | quia] qui δ (exc. W) η J M Na l m; quidam B (ac.) iam sl. B ‖ 21 auolebantur E | recordantur] recondant F | ita] itaque l | tantum] quantum B (ac.) 21‒24 in2 … iudicentur mg. A ‖ 22 iudicanti ι B (ac.) H Na; iudicantis α (exc. G) D J M l; iudicantibus G J m; iudicantium η (exc. D) e | admouerit] mouet L (ac.) e | et om. B ‖ 25 audiendo om. C 25sq. transeuntibus B F G J (mg.) L; om. rell. ‖ 26 reuiuescant E; reuirescunt B L edd.; renitescunt Yc

lib. 6,VIII,21 – IX,23 | 211

Iam porro de sonantibus numeris quid opus est dicere, cum in occursoribus iudicentur, si audiuntur. Si uero ibi sonant, ubi non audiuntur, quis dubitet non eos a nobis posse iudicari? Sane ut in sonis per instrumentum aurium, ita in saltationibus ceterisque uisibilibus motibus, quod ad temporales numeros attinet, eadem adiuuante memoria iisdem numeris iudicialibus iudicamus. (23.) Haec cum ita sint, conemur, si possumus, istos numeros iudiciales transcendere et quaeramus, utrum sint superiores. In his enim quamquam spatia temporum iam minime uideamus, non tamen adhibentur nisi ad ea iudicanda, quae in spatio temporis fiunt, nec ipsa quidem omnia, sed quae possunt articulari memoriter. Nisi quid habes forte, quod contra haec uelis dicere. D. Mouet me plurimum istorum iudicialium uis ac potentia. Ipsi enim mihi uidentur esse, ad quos omnium sensuum ministeria referuntur. Itaque his excellentius utrum quidquam in numeris inueniri possit, ignoro. M. Nihil deperit, quod diligentius quaerimus. Aut enim inueniemus superiores in anima humana aut hos in ea summos esse firmabimus, si tamen illud claruerit nullos in ea esse praestantiores. Aliud est enim non esse, aliud non posse inueniri siue ab ullo homine siue a nobis. Sed puto ego, cum ille a nobis propositus uersus canitur Deus creator omnium, nos eum et occursoribus illis numeris audire et recordabilibus recognoscere et progressoribus pronuntiare et his iudicialibus delectari et nescio quibus aliis aestimare et de ista delectatione, quae quasi sententia est iudicialium istorum, aliam secundum hos latentiores certiorem ferre sententiam. An tibi unum atque idem uidetur delectari sensu et aestimare ratione? D. Diuersa esse fateor. Sed primo ipso moueor uocabulo, cur non potius isti uocentur iudiciales, quibus inest ratio, quam isti, quibus delectatio. Deinde uereor, ne nihil sit aliud aestimatio ista rationis, quam eorum de se ipsis quaedam diligentior iudicatio, ut non alii sint numeri in delectatione, alii in ratione, sed uni atque idem alias iudicent de his, qui aguntur in corpore, cum eos, ut supra demonstratum est, offert memoria, alias de se ipsis remotius a corpore atque sincerius.

23,14 deus…omnium] cf. supra 6,II,2

27 in sl. C ‖ 28 audiuntur1] audiantur η M edd. ‖ 28sq. eos a nobis non tr. edd. ‖ 29 posset 1 B (ac.) | in om. A ‖ 31 diiudicamus edd. 23,3 iam om. F | uideam A B C ‖ 5 quod E ‖ 6 ac] atque edd. ‖ 7 sensum B | referuntur] se feruntur E | itaque] ita E ‖ 9 ueniemus D ‖ 10 humana anima tr. F | summo E | firmauimus B (ac.) D 11 est om. B ‖ 12 ego puto tr. edd. ‖ 15 eum om. e l ‖ 17 de ista it. D | delectatione] et add. B iudicium B ‖ 18 latentiorem sed J e l (latentiores vl.) | ferre] possumus add. e ‖ 21 interest C (ac.) 24 iis l m | quae vel que B (pc.) D E I J M Na Y edd. ‖ 25 offerret D | quibus2] inest add. M edd. ‖ A (pc.) B (ac.)

30 PL 1176 IX.

5

10

15

20

25

212 | Augustini De musica

5

10 PL 1177

15

20

25

X.

5

(24.) M. De uocabulis quidem nihil satagas (res in potestate est): Placito enim, non natura imponuntur. Quod autem eosdem esse arbitraris nec duo genera numerorum haec uis accipere, illud, nisi fallor, te rapit, quod eadem anima utrumque agit. Sed animaduertere te opus est et in progressoribus eandem animam corpus mouere uel ad corpus moueri et in occursoribus hanc eandem passionibus eius ire obuiam et in recordabilibus istam ipsam, donec quodam modo detumescant, ipsis quasi fluctuare motionibus. Nos ergo in istis generibus numerandis et distinguendis unius naturae, id est animae, motus affectionesque dispicimus. Quare – sicut aliud est ad ea, quae corpus patitur, moueri (quod fit in sentiendo), aliud mouere se ad corpus (quod fit in operando), aliud quod ex his motibus in anima factum est continere (quod est meminisse), ita est aliud annuere uel renuere his motibus aut cum primitus exeruntur aut cum recordatione resuscitantur (quod fit in delectatione conuenientiae et offensione absurditatis talium motionum siue affectionum) et aliud est aestimare, utrum recte an secus ista delectent (quod fit ratiocinando) – necesse est fateamur ita haec esse duo genera, ut illa sunt tria. Et si recte nobis uisum est, nisi quibusdam numeris esset ipse delectationis sensus imbutus, nullo modo eum potuisse annuere paribus interuallis et perturbata respuere, recte etiam uideri potest ratio, quae huic delectationi superimponitur, nullo modo sine quibusdam numeris uiuacioribus de numeris, quos infra se habet, posse iudicare. Quae si uera sunt, apparet inuenta esse in anima quinque genera numerorum, quibus cum addideris corporales illos, quos sonantes uocauimus, sex genera numerorum disposita et ordinata cognosces. Iam nunc, si placet, illi, qui nobis subrepserant ad principatum obtinendum, sensuales nominentur, et iudicialium nomen, quoniam est honoratius, hi accipiant, qui excellentiores comperti sunt; quamquam et sonantium nomen mutandum putem, quoniam, si corporales uocentur, manifestius significabunt etiam illos, qui sunt in saltatione et in cetero motu uisibili – si tamen ea, quae dicta sunt, probas. D. Probo sane; nam et uera et manifesta mihi uidentur. Horum etiam uocabulorum emendationem libenter accipio. (25.) M. Age nunc, aspice in uim potentiamque rationis, quantum ex operibus eius aspicere possumus. Ipsa enim, ut id potissimum dicam, quod ad huius operis susceptionem attinet, primo, quid sit ipsa bona modulatio, considerauit et eam in motu quodam libero et ad suae pulchritudinis finem conuerso esse perspexit. Deinde uidit in motibus corporum aliud esse, quod breuitate et productione temporis

24,1 satagat B (ac.) ‖ 3 ni E edd. ‖ 5 eadem A (ac.) ‖ 7 nos] non C (ac.) ‖ 8 affectiones quae C despicimus B (pc.) F e | quare] qua F | sicut] si ut η (exc. D) B (ac.) W edd.; si H Na | est2] animae add. F 9 corpus1 om. D ‖ 10 aliud om. E | continuere D | est2 om. D ‖ 11 primitiuus B (ac.) ‖ 11sq. extruuntur vl. C ‖ 12 recordatio C (ac.) | et om. E ‖ 13 offensionem D E | motium F | est sl. A; om. B 14 secus] securius A E | delectant B (ac.) D l ‖ 15 esse mg. F ‖ 16 esse E ‖ 17 perturba A (ac.); perturbatur B (ac.) ‖ 18sq. uiuacioribus … quos sl. B ‖ 19 intra γ F | iudicare] uindicare E 21 uocabimus C (ac.) | iam om. B ‖ 24 putandum D E ‖ 25 significabant B (ac.) ‖ 26 ceterorum D | uisibile A (ac.) C (ac.); -les D E | si om. γ B ‖ 27sq. emendationem uocabulorum tr. Na edd. 25,4 quodam motu tr. edd.

lib. 6,IX,24 – X,27 | 213

uariaretur, in quantum magis esset minusue diuturnum, aliud localium spatiorum percussione in quibusdam gradibus celeritatis et tarditatis. Qua diuisione facta illud, quod in temporis mora esset, modestis interuallis et humano sensui accommodatis articulatim uarios efficere numeros eorumque genera et ordinem usque ad modulos uersuum persecuta est. Postremo attendit, quid in his moderandis, operandis, sentiendis, retinendis ageret anima, cuius caput ipsa esset, hosque omnes animales numeros a corporalibus separauit seque ipsam haec omnia neque animaduertere neque distinguere neque certe numerare sine quibusdam suis numeris potuisse cognouit eosque ceteris inferioris ordinis iudiciaria quadam aestimatione praeposuit. (26.) Et nunc cum ipsa sua delectatione, qua in temporum momenta propendet et talibus numeris modificandis nutus suos exhibet, sic agit: Quid est, quod in sensibili numerositate diligimus? Num aliud praeter parilitatem quandam et aequaliter dimensa interualla? An ille pyrrhichius pes siue spondeus siue anapaestus siue dactylus siue proceleumaticus siue dispondeus nos aliter delectaret, nisi partem suam parti alteri aequali diuisione conferret? Quid uero iambus, trochaeus, tribrachus pulchritudinis habent, nisi quod minore sua parte maiorem suam partem in duas tantas aequaliter diuidunt? Iam porro sex temporum pedes num aliunde blandius sonant atque festiuius, nisi quod utraque lege partiuntur, id est aut in duas aequales partes terna tempora possidentes aut in unam simplam ex qualibet parte et alteram duplam, id est, ut maior habeat bis minorem et eo modo ab illa diuidatur aequaliter duobus temporibus quattuor tempora in bina dimetiente ac secante? Quid illi quinum septenumque temporum pedes, unde solutae orationi quam uersibus uidentur aptiores, nisi quod eorum pars minor in partes aequales maiorem non diuidit? Et hi tamen ipsi unde admittuntur in sui generis ordine ad temporalem numerositatem, nisi quia et in quinque temporibus tantas duas particulas habet pars minor, quantas maior tres, et in septem tantas tres minor, quantas maior quattuor? Ita in omnibus pedibus nulla pars minima est alicuius dimensionis articulo notata, cui non ceterae quanta possunt aequalitate consentiant. (27.) Age, in coniunctis pedibus siue libera perpetuitate porrigatur ista coniunctio, sicut in rhythmis, siue ab aliquo certo fine

7 percussione H Y; percussionem rell. | qui γ A D ‖ 8 esset] esse E | humana A D | accommodatum e 9 efficeret η (exc. D) A (ac.) B m; officerem D | eorum quae A B C | ordine D ‖ 10 operandis om. α (exc. Y; ac. W) A (spat. rel.) J e l ‖ 11 retinendis] delectandis add. B (mg.) G I J Y l | animales it. D ‖ 12 a om. B ‖ 12sq. seque … distinguere om. D ‖ 13 certae B (ac.); recte edd. | numerare] nominare vl. C ‖ 14 eos quae D 26,1 qua] quae I edd.; cum H | in om. H; del. J | propendet γ (ac. C) η (per- L) ι (ac. A) Y; propendit δ (exc. Y; vl. W) A (pc.) B (propendent ac.) G I M Na; perpendit C (pc.) m ‖ 2 nutus] motus E | quid] quo id D | sensuali C (pc.) ‖ 7 haberent e l | minori D | suo B (ac.) | sua E ‖ 7sq. tantas duas tr. e l 8 num] non B D ‖ 9 id est] scilicet edd. ‖ 10 qualibet] aequalibus edd. (qualibet vl. l) | partem edd. ‖ 11 id est om. D | maior ut tr. γ (ac. C) A | diuidantur D ‖ 12 ac] aut D; atque H J e l ‖ 13 orationi] rationi E | qua E ‖ 15 ordinem η B e | temporalem] temporum δ (exc. Y; temporalem vl. W) η C (pc.) I J edd. ‖ 18 dimensioni D | cetera D 27,2 ab] ad B | certe D E ‖ 2sq. finire uocetur D

10

PL 1178

5

10

15

214 | Augustini De musica

5

10

15

PL 1179 20

5

reuocetur, sicut in metris, siue etiam in duo membra quadam lege sibimet congruentia tribuatur, sicut in uersibus, qua tandem alia re nisi aequalitate pes pedi amicus est? Vnde molossi et ionicorum syllaba media, quae longa est, non sectione, sed nutu ipso pronuntiantis atque plaudentis in duo paria momenta distribui potest, ut etiam ad terna tempora pes totus conueniat, quando ceteris, qui eodem modo diuiduntur, adiungitur, nisi aequalitatis iure dominante, quod scilicet aequalis est lateribus suis, quae binorum temporum sunt, cum et ipsa sit duum temporum? Cur idem fieri in amphibracho non potest, quando ceteris quattuor temporum adiungitur, nisi quia tanta ibi non inuenitur aequalitas duplo medio lateribus simplis? Cur in silentiorum interuallis nulla fraude sensus offenditur, nisi quia eidem iuri aequalitatis, etiamsi non sono, spatio tamen temporis, quod debetur, exsoluitur? Cur sequente silentio etiam breuis syllaba pro longa accipitur non instituto, sed ipso naturali examine, quod auribus praesidet, nisi quia in spatio temporis longiore sonum coartare in angustias eadem illa aequalitatis lege prohibetur? Itaque syllabam ultra duo tempora producere, ut etiam sono impleatur, quod silentio impleri potest, admittit natura audiendi et canendi; ut autem minus quam duo tempora occupet syllaba, dum restat spatium tacitis nutibus, quaedam fraus aequalitatis est, quia minus quam in duobus esse aequalitas non potest. Iam uero in ipsa aequalitate membrorum, qua uariantur illi ambitus, quos Graeci periodos uocant, uersusque figurantur, quomodo ad eandem aequalitatem secretius reditur, ut et in ambitu breuius membrum maiori aequalibus pedibus ad plausum conueniat et in uersu occultiore consideratione numerorum ea, quae inaequalia membra iunguntur, uim aequalitatis habere inueniantur? (28.) Quaerit ergo ratio et carnalem animae delectationem, quae iudiciales partes sibi uindicabat, interrogat, cum eam in spatiorum temporalium numeris aequalitas mulceat, utrum duae syllabae breues, quascumque audierit, uere sint aequales, an fieri possit, ut una earum edatur productius, non usque ad longae syllabae modum, sed infra quantumlibet, quo tamen excedat sociam suam. Num negari potest fieri posse, cum haec delectatio ista non sentiat et inaequalibus uelut aequalibus gaudeat. Quo errore et inaequalitate quid turpius?

27,10sq. amphibracho…simplis] cf. supra 2,X,17–2,XI,20 21 ambitus…uocant] cf. supra 5,XIII,28

3sq. congruenta D ‖ 4 alio D ‖ 6 notu B (ac.); motu η e l ‖ 7 ad] in e l | pes] per D E ‖ 8 adiungitur] cur add. edd. | aequalis] qui talis D; aequalibus e l | est om. e l ‖ 9 cum om. e l | duum] dum A (ac.) ‖ 10 quando] ut B (pc.) | adiungit B (ac.) ‖ 13sq. cur … accipitur it. B ‖ 15 longiorem D l sono A (ac.); sano B (ac.) ‖ 16 prohibemur B F G Na edd. ‖ 17 etiam] iam η (exc. D) A B e l | potest] non add. B ‖ 18 canendi] tacendi edd. ‖ 19 taciturnitatis e l (tacitis nutibus vl.) ‖ 20 aequalitatis E ‖ 21 periodos] sic codices antiquiores omnes; περιόδους edd. | uersus quae γ ‖ 22 reditur] nisi add. B (sl.) I J edd. | et β ι M; om. rell. | maiori] moneri D ‖ 23 et B D; ut rell. | in sl. B ‖ 24 eaque D; ea qua B | inaequalia] in aequa e l 28,1sq. carnalem … sibi om. D ‖ 2 in om. e l | numeri m ‖ 4 productus D (ac.) ‖ 5 quamlibet A (ac.) ‖ 6 hoc e l ‖ 7 gaudet β (exc. Y) M Na; gaudetur D

lib. 6,X,27 – XI,30 | 215

Ex quo admonemur ab his auertere gaudium, quae imitantur aequalitatem; et utrum impleant, non comprehendere possumus, immo quod non impleant, fortasse comprehendimus, et tamen, in quantum imitantur, pulchra esse in genere suo et in ordine suo negare non possumus. (29.) Non ergo inuideamus inferioribus quam nos sumus nosque ipsos inter illa, quae infra nos sunt, et illa, quae supra nos sunt, ita deo et domino nostro opitulante ordinemus, ut inferioribus non offendamur, solis autem superioribus delectemur. Delectatio quippe quasi pondus est animae; delectatio ergo ordinat animam. Vbi enim erit thesaurus tuus, ibi erit et cor tuum: Vbi delectatio, ibi thesaurus; ubi autem cor, ibi beatitudo aut miseria. Quae uero superiora sunt nisi illa, in quibus summa, inconcussa, incommutabilis, aeterna manet aequalitas, ubi nullum est tempus, quia mutabilitas nulla est, et unde tempora fabricantur et ordinantur et modificantur aeternitatem imitantia, dum caeli conuersio ad idem redit et caelestia corpora ad idem reuocat diebusque et mensibus et annis ac lustris ceterisque siderum orbibus legibus aequalitatis et unitatis et ordinationis obtemperat. Ita caelestibus terrena subiecta orbes temporum suorum numerosa successione quasi carmini uniuersitatis associant. (30.) In quibus multa nobis uidentur inordinata et perturbata, quia eorum ordini pro nostris meritis assuti sumus nescientes, quid de nobis diuina prouidentia pulchrum gerat, quoniam si quis uerbi gratia in amplissimarum pulcherrimarumque aedium uno aliquo angulo tamquam statua collocetur, pulchritudinem illius fabricae sentire non poterit, cuius et ipse pars erit; nec uniuersi exercitus ordinem miles in acie ualet intueri; et in quolibet poemate, si quanto spatio syllabae sonant, tanto uiuerent atque sentirent, nullo modo illa numerositas et contexti operis pulchritudo eis placeret, quam totam perspicere atque approbare non possent, cum de ipsis singulis praetereuntibus fabricata esset atque perfecta. Ita peccantem hominem ordinauit deus turpem, non turpiter. Turpis enim factus est uoluntate uniuersum amittendo, quod dei praeceptis obtemperans possidebat, et ordinatus in parte est, ut, qui lege agere noluit, lege agatur. Quidquid autem legitime, utique iuste, et quidquid iuste, non utique turpiter agitur, quia et in

29,5 Mt. 6,21 8 uertere A | gaudium] gradum α (exc. G; vl. I) D M Na | imitatur A (ac.) | et sl. A ‖ 9 comprehendere non tr. edd. | non2 sl. A B ‖ 10 suo genere tr. η (exc. D) edd. | in3 om. edd. 29,1 inuideamus] inhaereamus e ‖ 2 ipsos sl. C | illa1] in add. B | quae1 … illa2 om. D | sunt2 sl. A 5 enim] non A (ac.) | ibi] ubi D ‖ 6 thesaurus] cor B (pc.) | aut] et C (ac.) ‖ 7 incommutabilis] et add. Cl ‖ 8 nulla mutabilitas tr. edd. ‖ 9 idem F l (vl. diem) m; eadem η B J; eodem M Na; diem rell. 10 idem] diem α (exc. G) A (pc.) l (vl.) | ac] et η (exc. D) B J Na edd. ‖ 11 ceterisque] certisque e (vl.) siderum del. A | ordibus B (ac.); ordinibus e l (orbibus vl.) | legibus] -que add. B (sl.) e l ‖ 12 orbis B (ac.) C (ac.) | succensione C (ac.) ‖ 13 consociant e l 30,2 quia] qui ι | ordine C (pc.) D | meritis] mentibus A B (ac.) G l (vl.) | assuti γ (adsecuti pc. C) F J (pc.) L Y m; assueti A B J (ac.) M Na Yc e l; adsuetis G; adsumpti D; assecuti δ (exc. Y; assueti vl. W) | simus E 5 potuerit γ (ac. C) ‖ 6 ne D | in2 sl. A | poema γ (ac. C) ‖ 7 sonent C (pc.) | tantum e ‖ 9 possunt l 11 uniuersum om. S | dei] eius E ‖ 12 qui] a add. E | lege1 δ (exc. S) B E F; legem rell. | uoluit B E G; a add. η (exc. Yc) M Na edd. ‖ 13 et2] etiam e l

10 XI.

5

10

PL 1180 5

10

216 | Augustini De musica

malis operibus nostris dei opera bona sunt. Homo namque in quantum homo est, 15 aliquod bonum est, adulterium uero in quantum adulterium est, malum opus est;

5

5

10

PL 1181 15

plerumque autem de adulterio nascitur homo, de malo scilicet hominis opere bonum opus dei. (31.) Quam ob rem – ut nos ad propositum, propter quod haec sunt dicta, referamus – hi numeri rationis pulchritudine praeminent, a quibus si prorsus abscideremur, cum inclinamur ad corpus, progressores numeros sensuales non modificarent, qui rursus mouendis corporibus agunt sensibiles temporum pulchritudines, atque ita sonantibus obuii etiam occursores numeri fabricantur, quos omnes impetus suos eadem anima excipiens quasi multiplicat in se ipsa et recordabiles facit; quae uis eius memoria dicitur, magnum quoddam adiutorium in huius uitae negotiosissimis actibus. (32.) Haec igitur memoria quaecumque de motibus animi tenet, qui aduersus passiones corporis acti sunt, phantasiai Graece uocantur, nec inuenio, quid eas Latine malim uocare. Quas pro cognitis habere atque pro certis *opinationis est *constitutae in ipso erroris introitu. Sed cum sibi isti motus occursant et tamquam diuersis et repugnantibus intentionis flatibus aestuant, alios ex aliis motus pariunt, non iam eos, qui tenentur ex occursionibus passionum corporis impressi de sensibus, similes tamen, tamquam imaginum imagines, quae phantasmata dici placuit. Aliter enim cogito patrem meum, quem saepe uidi, aliter auum, quem numquam uidi. Horum primum phantasia est, alterum phantasma. Illud in memoria inuenio, hoc in eo motu animi, qui ex his ortus est, quos habet memoria. Quomodo autem oriantur haec, et inuenire et explicare difficile est. Arbitror tamen, quod, si numquam humana corpora uidissem, nullo modo ea possem uisibili specie cogitando figurare. Quod autem ex eo, quod uidi, facio, memoria facio, et tamen aliud est in memoria inuenire phantasiam, aliud de memoria facere phantasma. Quae omnia uis animae potest. Sed uero etiam phantasmata habere pro cognitis summus error est, quamquam sit in utroque genere, quod nos non absurde scire dicamus, id est sensisse nos talia uel imaginari nos talia. Patrem denique me habuisse et auum non temere possum dice-

14 opere D ‖ 15 aliquid D E | uero] autem F G Y Yc edd. 31,2sq. abscinderemur edd. ‖ 3 inclinamus A ‖ 6 quasi] quas D | quae] qua B (ac.); quam D 32,1 anima A (ac.) ‖ 2 phantasiai (vel fantasiai) codices antiquiores omnes; φαντασίαι edd. ‖ 3 pro certis] praeceptis γ (ac. C) W; perceptis η B (ac.) S; pro perceptis F m | opinationis scripsi; opinari uia J M Na; opinabilis uita (uisa G) D F G Y e m; opinatius (opinantius ac. C; opinatis l) uisa (uita ac. A B) rell.; opinatio uana proposuit Anders Piltz ‖ 3sq. constitutae scripsi; constituta codd. ‖ 4 occurrant A ‖ 5 et om. A B | fluctibus B (ac.) | motibus C | iam] tam γ (ac. C) A; tantum C (pc.); tamquam B (pc.) ‖ 6 occursoribus B | de om. M Na e l ‖ 7 phantasmata (vel fantasmata) codices antiquiores omnes; φαντάσματα edd. ‖ 8 meum om. D | uidi2] uide A (ac.); phantasia et phantasma hac euidenti discernuntur ratione et proprio appellantur nomine add. C (mg.) I (mg.) ‖ 10 iis l m ‖ 11 et1 sl. A 12 uidisse E | ea] eam D | uisibilis A | figura A ‖ 13 et om. E ‖ 14 memoriam C D | anima D 15 uere G; uera edd.; om. J Y | etiam] omnia D ‖ 16sq. uel … talia om. D ‖ 17 partem B (ac.)

lib. 6,XI,30 – XII,34 | 217

re; ipsos autem esse, quos animus meus in phantasia uel phantasmate tenet, dementissime dixerim. Sequuntur autem nonnulli phantasmata sua tam praecipites, ut nulla sit alia materies omnium falsarum opinionum. Quare his potissimum resistamus nec eis ita mentem accommodemus, ut, dum in his est cogitatio, intellegentia ea cerni arbitremur. (33.) Cur autem, si huiuscemodi numeri, qui fiunt in anima rebus temporalibus dedita, habent sui generis pulchritudinem, quamuis eam transeundo actitent, inuideat huic pulchritudini diuina prouidentia, quae de nostra poenali mortalitate formatur? Quam iustissima dei lege meruimus, in qua tamen nos non ita deseruit, ut non ualeamus recurrere et a carnalium sensuum delectatione misericordia eius manum porrigente reuocari. Talis enim delectatio uehementer infigit memoriae, quod trahit a lubricis sensibus. Haec autem animae consuetudo facta cum carne propter carnalem affectionem in scripturis diuinis caro nominatur. Haec menti obluctatur, cum iam dici potest apostolicum illud: Mente seruio legi dei, carne autem legi peccati. Sed in spiritalia mente suspensa atque ibi fixa et manente etiam huius impetus consuetudinis frangitur et paulatim repressus extinguitur. Maior enim erat, cum sequeremur, non omnino nullus, sed certe minor est, cum eum refrenamus atque ita certis regressibus ab omni lasciuiente motu, in quo defectus essentiae est animae, delectatione in rationis numeros restituta ad deum tota uita nostra conuertitur dans corpori numeros sanitatis, non accipiens inde laetitiam, quod corrupto exteriore homine et eius in melius commutatione continget. (34.) Excipit autem memoria non solum carnales motus animi, de quibus numeris supra iam diximus, sed etiam spiritales, de quibus breuiter dicam: Quo enim simpliciores sunt, eo uerborum minus, sed plurimum serenae mentis desiderant. Aequalitatem illam, quam in sensibilibus numeris non reperiebamus certam et manentem, sed tamen adumbratam et praetereuntem agnoscebamus, nusquam profecto appeteret animus, nisi alicubi nota esset; hoc autem ‘alicubi’ non in spatiis locorum et temporum, nam et illa tument et illa praetereunt. Vbi ergo censes? Responde,

33,9 Rom. 7,25 18 uel] in add. edd. ‖ 20 falsorum E | opinionum] quam habere phantasias uel phantasmata pro cognitis cum (quae edd.) cognoscuntur per sensum add. B (mg.) G I J edd. 33,1 huiusmodi Na S edd. | qui sl. C | in] iam F ‖ 2 ea D | actinent C; adtinet E ‖ 2sq. inuideant B (ac.) D; -ent A (ac.) ‖ 3 huius E ‖ 4 quam] quum l | lege dei tr. E | deserunt E ‖ 7 cum] in G e l (cum vl.) ‖ 9 iam] tamen β (exc. Y) I; tam A ‖ 9sq. seruio … mente om. D ‖ 9 legi1] lege E 10 spiritualia B (pc.) F m; talia e (spiritalia vl.) | sl. A ‖ 10sq. consuetudinis impetus tr. ζ (exc. D M) G Na edd. ‖ 11sq. sequeremur] quam cum frangimus (-imur B) add. B (sl.) I ‖ 12 non] tamen add. J M Na l | ullus γ (ac. C) ‖ 13 regressionibus C (ac.) | quod γ (ac. C) | effectus γ | essentia γ; essenti D esse D ‖ 13sq. delectione B ‖ 14 numeros] et add. B ‖ 15 inde] deinde γ (ac. C) D ‖ 16 eius] facta add. B (mg.) | contingit D; contangit B (ac.) 34,2 spirituales γ (ac. C) D F m | quibus] numeris add. l ‖ 4 certam] tam D ‖ 5 numquam ι ‖ 6 nota … alicubi2 mg. B | haec e l | in om. ζ (exc. B M) G e l ‖ 7 et2 sl. A; om. η (exc. D) B C G Na edd. | illa2] ista δ (exc. Y) C (pc.) I J l m

20

5

10

15 XII.

5

218 | Augustini De musica

PL 1182 quaeso, si potes. Non enim in corporum formis putas, quas liquido examine aequa-

les numquam dicere audebis, aut in temporum interuallis, in quibus similiter, utrum 10 sit aliquid aliquanto quam oportet productius uel correptius, quod sensum fugiat,

15

5

10

15

20

ignoramus. Illam quippe aequalitatem quaero ubi esse arbitreris, quam intuentes cupimus aequalia esse quaedam corpora uel corporum motus et diligentius considerantes eis fidere non audemus. D. Ibi puto, quod est corporibus excellentius; sed utrum in ipsa anima an etiam supra animam, nescio. (35.) M. Sic ergo quaeramus: Artem istam rhythmicam uel metricam, qua utuntur qui uersus faciunt, putasne habere aliquos numeros, secundum quos fabricatur uersus? D. Nihil aliud possum existimare. M. Quicumque isti sunt numeri, praeterire tibi uidentur cum uersibus an manere? D. Manere sane. M. Consentiendum est ergo ab aliquibus manentibus numeris praetereuntes aliquos fabricari? D. Cogit me ratio consentire. M. Quid? Hanc artem num aliud putas quam affectionem quandam esse animi artificis? D. Ita credo. M. Credisne etiam esse hanc affectionem in eo, qui huius artis imperitus est? D. Nullo modo. M. Quid in illo, qui oblitus est eam? D. Ne in illo quidem, quia et ipse imperitus est, etiamsi fuit peritus aliquando. M. Quid si eum quisquam interrogando commemoret? Remigrare ad eum putas illos numeros ab eo ipso, qui interrogat, an illum intrinsecus apud mentem suam mouere se ad aliquid, unde sibi, quod amiserat, redhibeatur? D. Apud se ipsum puto id agere. M. Num etiam quae corripiatur syllaba quaeue producatur, si penitus excedit, commoneri eum interrogando arbitraris, cum hominum prisco placito et consuetudi-

8 putes ι (pc. A) C (pc.) | quos D ‖ 10 sit om. e l | aliquando D | correptius] transeat add. e l ‖ 14 D mg. F | est] temporibus add. I; temporibus et add. G J | utrum] sit add. B (sl.) ‖ 15 animam] ipsam add. C (sl.) 35,1 sic] si ζ (exc. A; pc. B) E (ac.) Na Y edd. ‖ 1sq. utuntur om. B ‖ 2 aliquos numeros om. D | fabricantur D; -ant F l m ‖ 4 possumus A C ‖ 8 est sl. F | ergo sl. A ‖ 10‒12 cogit … artificis om. D 10 me] superior add. δ (exc. Y) C (sl.) I (sl.) l ‖ 11 aliud] aliquid B (pc.) ‖ 14 hanc affectionem etiam esse tr. edd. | effectionem A | qui huius] quibus D ‖ 16 qui om. D | est oblitus tr. e l ‖ 17 D om. E nec Na e m | in om. E | quidem] est add. D | peritus B (ac.) | etiamsi … peritus mg. B | fuerit E ‖ 18 M om. E ‖ 20 moueret D; uouere E (ac.) | adhibeatur A B (pc.) ‖ 21 semet edd. ‖ 22 quaeue] quae 22sq. commoneri excedit tr. A D E uero E | excidit δ (exc. S; pc. W) B F J (pc.) M (pc.) Na Yc e m ‖ 23 et sl. B

lib. 6,XII,34 – XII,36 | 219

ne aliis minor aliis maior mora syllabis data sit? Nam profecto si natura uel disciplina id fixum esset ac stabile, non recentioris temporis docti homines nonnullas produxissent, quas corripuerunt antiqui, uel corripuissent, quas produxerunt. D. Puto et hoc posse, quoniam quantumuis quidque excidat, potest interrogatione commemorante redire in memoriam. M. Mirum, si opinaris quouis interrogante posse te recordari quid ante annum cenaueris! D. Fateor me non posse nec illum iam aestimo de syllabis posse, quarum spatia penitus oblitus est, interrogando admoneri. M. Cur ita nisi quia in hoc nomine, quod Italia dicitur, prima syllaba pro uoluntate quorundam hominum corripiebatur et nunc pro aliorum uoluntate producitur? Vt autem unum et duo non sint tria et ut duo uni non duplo respondeant, nullus mortuorum potuit, nullus uiuorum potest, nullus posterorum poterit facere. D. Nihil manifestius. M. Quid si ergo isto modo, quo de uno et duobus apertissime quaesiuimus, cetera omnia, quae ad illos numeros pertinent, et ille interrogetur, qui non obliuiscendo, sed quia numquam didicit, imperitus est, nonne eum censes similiter hanc artem exceptis syllabis posse cognoscere? D. Quis dubitauerit? M. Quo igitur se etiam istum moturum putas, ut menti huius imprimantur hi numeri et illam faciant affectionem, quae ars dicitur, an huic saltem ille interrogator eos dabit? D. Eo modo et istum arbitror apud semet ipsum agere, ut ea, quae interrogatur, uera esse intellegat atque respondeat. (36.) M. Age nunc, dic mihi, utrum hi numeri, de quibus sic quaeritur, commutabiles tibi esse uideantur. D. Nullo modo. M. Ergo aeternos esse non negas? D. Immo fateor. 35,33–36 cur…facere] cf. Aug. doctr. christ. 2,38,56 (Non enim sicut primam syllabam Italiae, quam breuem pronuntiauerunt ueteres, uoluit Vergilius et longa facta est, ita quisquam potest efficere, cum uoluerit, ut ter terna aut non sint nouem aut non possint efficere quadratam figuram aut non ad ternarium numerum tripla sunt) 24 aliis2 om. D | moris D ‖ 24sq. disciplinam D ‖ 25 ac sl. F | temporibus B (ac.) ‖ 25sq. homines … antiqui om. D ‖ 25 nonnulli e ‖ 26 perduxissent E | corripi potuerunt γ | uel] non add. 27 quoniam] in add. e | quisque Yc e | excedat B D E B (sl.) | quas2] quos E | perduxerunt E ‖ 29 quod B (pc.) ‖ 30 cenaueris] cantaueris B ‖ 31 posse1] AG add. A | existimo edd. | posse2 mg. B 33 M] LI A B (sl.) | ita] AG add. A ‖ 33sq. quod … hominum mg. C; om. E ‖ 34 nunc sl. E ‖ 35 ut om. γ ι B (pc.) | duplo non tr. e ‖ 36 posteriorum A B | potuit C (ac.) ‖ 38 quod E | et] de add. l m 39 et ille mg. B ‖ 40 num D ‖ 43 motum B (motorum ac.) | huius] eius M edd. ‖ 44 facient A interrogat B (ac.) ‖ 46 et] etiam edd. | interrogantur J edd. ‖ 47 uere A (ac.) | intelligitur D 36,2 esse tibi tr. edd.

25

30

35

40

PL 1183 45

5

220 | Augustini De musica

10

15 XIII.

5

10

15

20

M. Quid? Metus ille nunc suberit, ne aliqua nos in eis inaequalitas fallat? D. Nihil mihi omnino est [de] istorum aequalitate securius. M. Vnde ergo credendum est animae tribui, quod aeternum est et incommutabile, nisi ab uno aeterno et incommutabili deo? D. Non uideo, quid aliud credi oporteat. M. Quid tandem illud nonne manifestum est eum, qui alio interrogante sese intus ad deum mouet, ut uerum incommutabile intellegat, nisi eundem motum suum memoria teneat, non posse ad intuendum illud uerum nullo extrinsecus admonente reuocari? D. Manifestum est. (37.) M. Quaero ergo, quonam iste ab huiuscemodi rerum contemplatione discedat, ut illum ad eam necesse sit memoria reuocari. An forte in aliud intentus animus tali reditu indigere putandus est? D. Sic existimo. M. Videamus, si placet, et quid tantum illud sit, quo possit intendi, ut ab incommutabilis et summae aequalitatis contemplatione auertatur. Nam tribus generibus amplius nihil uideo: Aut enim ad aliquid par atque eiusmodi aliud se intendit animus, cum hinc auertitur, aut ad superius aut ad inferius. D. De ceteris duobus quaerendum est; nam quid sit superius aeterna aequalitate, non uideo. M. Videsne illud, obsecro, quidnam ei par esse possit, quod tamen aliud sit? D. Ne id quidem uideo. M. Restat ergo, ut quaeramus, quid sit inferius. Sed nonne tibi prius ipsa anima occurrit, quae certe aequalitatem illam incommutabilem esse confitetur, se autem agnoscit mutari eo ipso, quod alias hanc alias aliud intuetur, et hoc modo aliud atque aliud sequens uarietatem temporis operatur, quae in aeternis et incommutabilibus nulla est? D. Assentior. M. Haec igitur affectio animae uel motus, quo intellegit aeterna et his inferiora esse temporalia etiam in se ipsa et haec appetenda potius, quae superiora sunt, quam illa, quae inferiora sunt, nouit, nonne tibi uidetur prudentia?

6 nunc α (num C G) A; non rell. | subierit δ (exc. Y; ac. W) η (exc. L) B (pc.) C (pc.) G I M | in eis nos tr. J e l aequalitas S e l ‖ 7 mihi A G H I; me rell. (om. D E M) | de (quam de H) codd.; om. M ‖ 8 credentium γ (ac. C) ‖ 11 qui] quia E ‖ 12 intus] inter D | incommutabilem B D e ‖ 13 suum] in add. e l 37,1 quaere D | quoniam B (ac.) D ‖ 1sq. discedit D; descendat C (ac.) ‖ 2 ea B | intentius E ‖ 5 et om. η (exc. D) B F G H J (pc.) Na edd. ‖ 6 et om. D ‖ 7 ad] aut E | atque] ad add. edd. | aliud] aliquid E | sese F ‖ 8 auertatur F (ac.) ‖ 9 D sl. C; post est tr. γ (ac. C) ‖ 12 quidem] quid est E (ac.) 13 nonne] non γ (ac. C) | ipsa om. F ‖ 14 illam] aliam γ A G I Na S l ‖ 15 cognoscit G Na e l; agnosco D ‖ 16 aeternis] ternis A (ac.) ‖ 16sq. commutabilibus E; -bilis A (ac.) ‖ 19 affectio] effectio D; quaestio α (exc. G) | quod γ (uv. C) | intelligat F | aeterna] esse superiora add. B (sl.) I ‖ 20 in sl. A potius] plus e l | superiore A (ac.) ‖ 21 quae sl. A | inferia γ | tibi] consideranda add. B F; decem fere litt. erasae A | prudentia uidetur tr. η (exc. D) edd. | prudentia mg. E ‖ 21sq. prudentia … aliud] D B F

lib. 6,XII,36 – XIII,38 | 221

D. Nihil aliud uidetur. (38.) M. Quid illud: Num minus considerandum putas, quod nondum in ea simul est aeternis inhaerere, cum iam in ea sit nosse his esse inhaerendum? D. Immo maxime, id ut consideremus, peto et, unde accidat, scire cupio. M. Facile id uidebis, si animaduerteris, quibus rebus maxime animum soleamus intendere et magnam curam exhibere; nam eas opinor esse, quas multum amamus. An tu alias opinaris? D. Nullas equidem alias. M. Dic, oro te, num possumus amare nisi pulchra. Nam etsi quidam uidentur amare deformia, quos uulgo Graeci saprophilos uocant, interest tamen, quanto minus pulchra sint quam illa, quae pluribus placent. Nam ea neminem amare manifestum est, quorum foeditate sensus eius offenditur. D. Ita est, ut dicis. M. Haec igitur pulchra numero placent, in quo iam ostendimus aequalitatem appeti. Non enim hoc tantum in ea pulchritudine, quae ad aures pertinet atque in motu corporum est, inuenitur, sed in ipsis etiam uisibilibus formis, in quibus iam usitatius dicitur pulchritudo. An aliud quam aequalitatem numerosam esse arbitraris, quod paria paribus bina membra respondeant, quae autem singula sunt, medium locum tenent, ut ad ea ex utraque parte paria interualla seruentur? D. Non aliter puto. M. Quid in ipsa luce uisibili, quae omnium colorum habet principatum – nam et color nos delectat in corporum formis – quid ergo aliud in luce et coloribus, nisi quod nostris oculis congruit, appetimus? Etenim a nimio fulgore auersamur et nimis obscura nolumus cernere, sicut etiam in sonis et a nimium sonantibus abhorremus et quasi susurrantia non amamus. Quod non in temporum interuallis est, sed in ipso sono, qui quasi lux est talium numerorum, cui sic est contrarium silentium, ut coloribus tenebrae. In his igitur cum appetimus conuenientia pro naturae nostrae modo et inconuenientia respuimus, quae aliis tamen animalibus conuenire sentimus, nonne his etiam quodam aequalitatis iure laetamur, cum occultioribus modis paria pari-

38,17sq. paria…tenent] cf. Aug. uera relig. 30,54 (…quae plura sunt, paria paribus respondeant, quae autem singula, medium locum teneant) 38,1sq. simul est in ea tr. F (ac.) ‖ 3 ut id tr. F J m | considerem B | accedat B (ac.) I (ac.) ‖ 4 uidebimus B ‖ 5 eos A (ac.) D ‖ 7 alias om. e ‖ 8 num] non F | pulchras A (pc.) | quidem D | uidetur E 9 saprophilos] sic (vel similiter) codices antiquiores omnes; σαπροφίλους edd. ‖ 10 illam l 11 eius om. η (exc. D) B H edd. ‖ 15 formis in quibus sl. B; mg. A ‖ 16 numerosam] numeros D 16sq. arbitraris] cum add. D ‖ 17 quod] cum ζ (exc. D; quum A) Na edd. | respondent ζ (exc. A B) E Na Y edd. ‖ 18 teneant G J | ut om. γ | ex] de l m | parte] parit D ‖ 20 locorum E (colorum vl.); oculorum A ‖ 21 delectant E | coloribus] corporibus B H ‖ 22 a nimio] animo B (ac.) E | auersamus D 23 sicut] sic A (ac.) | etiam … nimium] a nimium insonis e l | a nimium] animum E ‖ 24 sed] non add. D ‖ 25 qui] quae γ B (ac.) D F | silentium contrarium tr. F ‖ 26 igitur] ergo I edd. ‖ 27 animalibus om. F ‖ 28 his] hic ζ (exc. D M) C (ac.)

5

PL 1184 10

15

20

25

222 | Augustini De musica

bus tributa esse cognoscimus? Hoc in odoribus et saporibus et in tangendi sensu 30 animaduertere licet, quae longum est enucleatius persequi, sed explorare facilli-

5

10

PL 1185

10

mum; nihil est enim horum sensibilium, quod nobis non aequalitate aut similitudine placeat. Vbi autem aequalitas aut similitudo, ibi numerositas; nihil est quippe tam aequale aut simile quam unum et unum – nisi quid habes ad haec. D. Omnino assentior. (39.) M. Quid? Superior illa tractatio nonne persuasit nobis agere haec animam in corporibus, non a corporibus pati? D. Persuasit sane. M. Amor igitur agendi aduersus succedentes passiones corporis sui auertit animam a contemplatione aeternorum sensibilis uoluptatis cura eius auocans intentionem; hoc autem agit occursoribus numeris. Auertit etiam amor de corporibus operandi et inquietam facit; hoc autem agit progressoribus numeris. Auertunt phantasiae atque phantasmata; et haec agit recordabilibus numeris. Auertit denique amor uanissimae cogitationis talium rerum; et hoc agit sensualibus numeris, quibus insunt quasi regulae quaedam artis imitatione gaudentes; ex his curiositas nascitur ipso curae nomine inimica securitati et uanitate impos ueritatis. (40.) Generalis autem amor actionis, quae auertit a uero, a superbia proficiscitur, quo uitio deum imitari quam deo seruire maluit anima. Recte itaque scriptum est in sanctis libris: Initium superbiae hominis apostatare a deo et Initium peccati omnis superbia. Non potuit autem melius demonstrari, quid sit superbia, quam in eo, quod ibi dictum est: Quid superbit terra et cinis, quoniam in uita sua proiecit intima sua? Cum enim anima per se ipsam nihil sit – non enim aliter esset commutabilis et pateretur defectum ab essentia – cum ergo ipsa per se nihil sit et quidquid illi esse est a deo sit, in ordine suo manens ipsius dei praesentia uegetatur in mente atque conscientia. Itaque hoc bonum habet intimum. Quare superbia intumescere, hoc illi est in extima progredi et, ut ita dicam, inanescere, quod est minus minusque esse. Progredi autem in extima quid est aliud quam intima proicere, id est longe a se facere

40,3 Sir. 10,14 3sq. Sir. 10,15 5 Sir. 10,9sq. 29 et1] in add. η (exc. D) B (ac.) H (sl.) edd. ‖ 30 liquet C (pc.) ‖ 31 enim est tr. e m ‖ 32 autem] enim add. F (ac.) | ubi B (ac.) | numerositas] est add. B (sl.) D E ‖ 33 quod D; aliquid e l 39,1 nonne] non E | hoc e l ‖ 2 non] aliquid add. B (sl.) ‖ 4 cedentes A (ac.) B (ac.) ‖ 5 uoluntatis A (vl.) B (pc.) ‖ 6 numeris … corporibus mg. A ‖ 7 inquietum e l ‖ 8 hoc e l ‖ 9 cognitionis δ (exc. 10 gaudentes] et add. δ (exc. W) M Na edd. S; pc. W) B H m | quibus] scilicet numeris add. l ‖ 11 et] a add. A (sl.) | uanitati D; uanitas C (pc.) | uanitas opposita ueritati B (pc.) l; sanitatis inops ueritatisque e (uanitas opposita ueritati vl.) 2 imitari deum tr. D M Na Y; deum om. α (exc. Y) A (pc.) 40,1 autem] uero edd. | a2] ad γ (ac. C) ‖ anima maluit tr. edd. | recta D ‖ 3 initium1] hominis add. B; peccati omnis superbiae est et initium add. A (mg.) | hominis] omnis A B ‖ 3sq. et … superbia1 del. A ‖ 3 omnis peccati tr. η (exc. D) A G J M Na edd. | omnis] peccata et initium superbiae add. B (sl.) ‖ 5 ibi om. M e l | qui E | proicit A (ac.) 6 ipsa D ‖ 6sq. non … sit om. F ‖ 7 et quidquid] quidquid autem edd. | illi om. F ‖ 9 quare] uero add. e; est ideo add. C (sl.) | superbia] est add. D | intumescit e ‖ 10 ita om. B | minus sl. A | esse sl. C

lib. 6,XIII,38 – XIII,42 | 223

deum, non locorum spatio, sed mentis affectu? (41.) Iste autem animae appetitus est sub se habere alias animas, non pecorum – quod diuino iure concessum est –, sed rationales, id est proximas suas et sub eadem lege socias atque consortes. De his autem appetit operari anima superba, et tanto excellentior uidetur haec actio quam illa de corporibus, quanto anima omnis omni corpore est melior. Sed operari de animis rationalibus non per corpus, sed per se ipsum solus deus potest. Peccatorum tamen condicione fit, ut permittantur animae de animis aliquid agere significando eas mouentes per alterutra corpora uel naturalibus signis, sicuti est uultus, uel placitis, sicuti sunt uerba. Nam et iubentes et suadentes signis agunt et, si quid est aliud praeter iussionem et suasionem, quo animae de animis uel cum animis aliquid agunt. Iure autem secutum est, ut quae superbia ceteris excellere cupierunt, nec suis partibus atque corporibus sine difficultate et doloribus imperent, partim stultae in se, partim membris mortalibus aggrauatae. Et his igitur numeris et motibus, quibus animae ad animas agunt honores laudesque appetendo, auertuntur a perspectione purae illius et sincerae ueritatis. Solus enim honorat deus animam beatam faciens in occulto coram se iuste ac pie uiuentem. (42.) Motus igitur, quos exerit anima de inhaerentibus sibi et subditis animis, progressoribus illis sunt similes: Agit enim tamquam de corpore suo. Illi autem motus, quos exerit aggregare sibi aliquas uel subdere cupiens, in occursorum numero deputantur: Agit enim tamquam in sensibus id moliens, ut unum secum fiat, quod uelut extrinsecus admouetur et, quod non potest, repellatur. Et hos utrosque motus memoria excipit et recordabiles facit simili modo in phantasiis et phantasmatis actionum talium tumultuosissime exaestuans. Nec illi tamquam examinatores numeri desunt, qui sentiant, quid in his actibus commode siue incommode moueatur, quos item sensuales appellare non pigeat, quia sensibilia signa sunt, quibus hoc modo animae ad animas agunt. His tot et tantis intentionibus anima implicata quid mirum, si a contemplatione ueritatis auertitur? Et quantum quidem ab his respirat, uidet illam, sed quia nondum eas euicit, in illa

41,13 membris…aggrauatae] cf. Sap. 9,15 16 iuste ac pie uiuentem] cf. Tit. 2,12 40,12 non…affectu] cf. Aug. uera relig. 39,73 (…quaerendo uenisti non locorum spatio, sed mentis affectu) 12 spatio sl. B 41,2 habere] et add. B (ac.) | alias habere tr. C | quod] quas η B (ac.) F m ‖ 3 et om. D ‖ 4 autem om. D | operare D | superbia E | quam] ex add. B (ac.) ‖ 5 omnia D; omnino E (ac.) ‖ 6 rationabilibus α (exc. Y) η (exc. L) J (ac.) Na | se sl. A | solis D; om. α (exc. G) A (pc.) ‖ 7 tamen] autem e l | dicione A (ac.) | promittantur E ‖ 8 sicut edd. | uel2] nutus uel add. edd. ‖ 8sq. placitus B ‖ 9 sicut Na edd. | et2] uel e l; om. D ‖ 11 superbia] id est per superbum add. C (sl.) | cupiuerunt A D ‖ 12 difficultatem D | partem D ‖ 13 partim] in add. D E | mortalibus membris tr. e m ‖ 14 auertantur E; auertentur A (pc.) ‖ 15 beata D ‖ 16 se] iure add. F (ac.) | ac] et M Na S edd. 42,2 haerentibus B (ac.) e | illi F ‖ 5 fiat] et add. B (ac.) | et sl. B | quod2 sl. B ‖ 6 excipit memoria tr. edd. | simile B (ac.); -lis D ‖ 7 in sl. A B | phantasmatibus δ (exc. Y) η (exc. D) B (pc.) C (pc.) G H I J M Na edd. ‖ 8 sentiunt δ (exc. S; vl. W) η (exc. D) J e l ‖ 10 hoc modo] homo A (ac.) | et sl. B

5

10

15

5

10

224 | Augustini De musica

15 XIV. | PL 1186

5

10

5

10

manere non sinitur. Ex quo fit, ut non simul habeat anima nosse, in quibus consistendum sit, et posse consistere. Sed numquid tu forte aduersus haec? D. Nihil est, quod contradicere audeam. (43.) M. Quid ergo restat? An, quoniam sicut potuimus inquinationem et aggrauationem animae considerauimus, uideamus, quaenam illi actio diuinitus imperetur, qua purgata atque exonerata reuolet ad quietem et intret in gaudium domini sui? D. Ita fiat. M. Quid me putas hinc diutius debere dicere, cum diuinae scripturae tot uoluminibus et tanta auctoritate et sanctitate praeditis nihil nobiscum aliud agant, nisi ut diligamus deum et dominum nostrum ex toto corde et ex tota anima et ex tota mente et diligamus proximum nostrum tamquam nosmet ipsos? Ad hunc finem igitur si omnes illos humanae actionis motus numerosque referamus, sine dubitatione mundabimur. An aliud existimas? D. Nihil equidem aliud. Sed quam hoc auditu breue est, tam factu difficile atque arduum. (44.) M. Quid ergo facile est? An amare colores et uoces et rosas et placentas et corpora leniter mollia, haecine amare facile est animae, in quibus nihil nisi aequalitatem ac similitudinem appetit et paulo diligentius considerans uix eius extremam umbram uestigiumque cognoscit; et deum amare difficile est, quem, in quantum potest, adhuc saucia et sordida cogitans nihil in eo inaequale, nihil sui dissimile, nihil disclusum locis, nihil uariatum tempore suspicatur? An extruere moles aedificiorum et huiuscemodi operibus delectat extendi, in quibus nisi numeri placent – non enim aliud inuenio –, quid in his aequale ac simile dicitur, quod non derideat ratio disciplinae? Quod si ita est, cur ab illa uerissima aequalitatis arce ad ista delabitur et ruinis suis terrenas machinas erigit? Non hoc promissum est ab illo, qui fallere ignorat: Iugum meum inquit lene est. Laboriosior est huius mundi amor: Quod enim in

43,3 cf. Mt. 25,21 7sq. diligamus…ipsos] cf. Mt. 22,37–39 44,11 Mt. 11,30 44,11–15 laboriosior…locis] cf. Aug. retract. 1,11,4 13 non1 sl. B | nosse] se add. B (ac.) ‖ 14 et sl. A | numquid] non quid F | forte] aliquid habes add. e l ‖ 15 audeamus D 43,1 an] ut add. edd. ‖ 2 animae] animet B (ac.) | actio] diutius add. F (ac.) | diuinis A (ac.) ‖ 3 ad] at D ‖ 4 fiet A ‖ 5 dicere debere tr. F ‖ 6 praeditae B (pc.) G J | nobiscum] nihil add. E | agunt B 8 adhuc A (ac.) B (ac.) | igitur finem tr. edd. C (uv.) ‖ 7 corde] tuo add. B C F | et2 om. B edd. ‖ 9 referat A (ac.) ‖ 11 facto D 44,1 an om. E | uoces] et odores add. B (mg.) | et2 om. F | roras γ (ac. C); rotas A; om. F | placentas et rosas tr. edd. | placenta γ (ac. C) A ‖ 2 lenter D ‖ 3 uix] uim B (ac.) ‖ 4 et sl. A | et deum amare] deum uero amare e l ‖ 5 socia B | inaequale] inaequalitate E (ac.) ‖ 7 attendi A | quibus] quid add. J (pc.) e l | nisi] si α (exc. G) B (ac.) D F H M Na m; non nisi B (pc.) ‖ 8 quod e l | ac] et B (ac.) e | dicatur η (exc. D) J (pc.) M Na e l ‖ 10 non] enim add. e l ‖ 11 iugum] enim add. δ (exc. Y) η (exc. D) I J edd. inquit meum tr. J M | inquit] suaue est et onus meum add. J | lene] leue η (exc. L) ι B Na Y l m | mundi] modi A (ac.)

lib. 6,XIII,42 – XIV,46 | 225

illo anima quaerit, constantiam scilicet aeternitatemque, non inuenit, quoniam rerum transitu completur infima pulchritudo, et quod in illa imitatur constantiam a summo deo per animam traicitur, quoniam prior est species tantummodo tempore commutabilis quam ea, quae et tempore et locis. Sicut itaque praeceptum est animis a domino, quid diligant, ita per Iohannem apostolum, quid non diligant: Nolite inquit diligere mundum, quia omnia, quae in mundo sunt, concupiscentia carnis est et concupiscentia oculorum et ambitio saeculi. (45.) Sed qualis tibi homo uidetur, qui omnes illos numeros, qui sunt de corpore et aduersus passiones corporis et qui ex his memoria continentur, non ad carnalem uoluptatem, sed ad salutem tantum corporis refert omnesque illos, qui de adiunctis animis operantur uel qui ad adiungendas exeruntur et qui ex his inhaerent memoriae, non ad superbam excellentiam suam, sed ad ipsarum animarum utilitatem redigit, illis etiam, qui in utroque genere quasi moderatores exploratoresque ceterorum transeuntium in sensu praesident, non ad superfluam uel perniciosam curiositatem, sed ad necessariam probationem uel improbationem utitur? Nonne et istos omnes numeros agit et nullis eorum laqueis implicatur? Quandoquidem et salutem corporis, ut non impediatur, eligit et omnes eas actiones ad utilitatem proximi reuocat, quem propter communis iuris naturale uinculum tamquam se ipsum diligere iussus est. D. Magnum quendam uirum et uere humanissimum praedicas. (46.) M. Non igitur numeri, qui sunt infra rationem et in suo genere pulchri sunt, sed amor inferioris pulchritudinis animam polluit. Quae, cum in illa non modo aequalitatem – de qua pro suscepto opere satis dictum est –, sed etiam ordinem diligat, amisit ipsa ordinem suum nec tamen excessit ordinem rerum, quandoquidem ibi est et ita est, ubi esse et quomodo esse tales ordinatissimum est. Aliud est enim tenere ordinem, aliud ordine teneri: Tenet ordinem [se] ipsa tota diligens quod se supra est, id est deum, socias autem animas tamquam se ipsam; hac quippe dilec-

16–18 cf. 1 Io. 2,15sq. 46,4sq. quandoquidem…est3] cf. Aug. uera relig. 23,44 (Ea uero, quae peccauit, ibi ordinata est, ubi esse tales decet) 7sq. hac…sordidatur] cf. Aug. lib. arb. 3,27,96 (Hinc fit, ut peccans creatura superior creaturis inferioribus puniatur, quia illae tam sunt infimae, ut ornari etiam a turpibus animis possint atque ita decori uniuersitatis congruere) 12 quaerit] sub add. C (ac.) ‖ 14 species] scilicet animae add. C (sl.) ‖ 15 commutabilis … tempore om. D ‖ 16 quid1] qui A (ac.) B (ac.) | diligant1] diligat B (ac.) 45,1 quali A (ac.) ‖ 3 uoluntatem D ‖ 4 de om. D | adiunctos B (ac.) | ad om. η B E J M Na S e l 5 et] uel e l | qui] quia E ‖ 6 illis] illi B (ac.) ‖ 7 praesident in sensu tr. A ‖ 9 uel improbationem sl. A | numeros omnes tr. F ‖ 10 elegit E; erigit B (pc.) ‖ 11 proximi om. D ‖ 12 naturae e l | se] sed B (ac.) 46,2 in om. γ (ac. C) A B (pc.) ‖ 3 prorsuscepto A ‖ 5 talis B G I | ordinatum B (pc.) ‖ 5sq. enim est 6 enim] nisi A (ac.) | teneri sl. C | se (si H; suum Y; sed Yc) codd.; del. B | tota] tr. D E J M Y edd. ‖ totum B (pc.) G I M Na ‖ 7 supra se tr. J (pc.) M Na Yc edd.

15

5 PL 1187

10

5

226 | Augustini De musica

10

15

5

PL 1188

15

tionis uirtute inferiora ornat nec ab inferioribus sordidatur. Quod autem illam sordidat, non est malum, quia etiam corpus creatura dei est et specie sua quamuis infima decoratur, sed prae animae dignitate contemnitur. Sic auri dignitas etiam purgatissimi argenti commixtione sordescit. Quapropter quicumque de nostra quoque poenali mortalitate numeri facti sunt, non eos abiudicemus a fabricatione diuinae prouidentiae, cum sint in genere suo pulchri, neque amemus eos, ut quasi perfruendo talibus beati efficiamur. His etenim, quoniam temporales sunt, tamquam tabula in fluctibus neque abiciendo quasi onerosos neque amplectendo quasi fundatos, sed bene utendo carebimus; a dilectione autem proximi, tanta quanta praecipitur, certissimus gradus sit nobis, ut inhaereamus deo et non teneamur tantum illius ordinatione, sed nostrum etiam ordinem inconcussum certumque teneamus. (47.) An fortasse ordinem non diligit anima illis etiam numeris sensualibus attestantibus (unde ergo primus pes est pyrrhichius, secundus iambus, tertius trochaeus et deinceps ceteri)? Sed iure hoc dixeris rationem potius secutam esse, non sensum. Quid itaque, illud nonne sensualibus numeris dandum est, quod, cum tantum temporis occupent uerbi gratia octo longae syllabae, quantum sedecim breues, in eodem tamen spatio breues longis potius misceri exspectant? De quo sensu cum ratio iudicat et ei proceleumatici pedes aequales esse spondeis pedibus renuntiantur, nihil aliud hic ualere inuenit quam ordinationis potentiam, quia longae syllabae breuium comparatione longae sunt nec breues rursum breues sunt nisi comparatione longarum ideoque iambicus uersus quamlibet productius pronuntiatus non amissa regula simpli et dupli nec nomen amittit, at ille uersus, qui pyrrhichiis pedibus constat, paulatim addita pronuntiandi mora fit repente spondiacus, non si grammaticam, sed si musicam consulas. At uero si dactylicus aut anapaesticus sit, quoniam longae mixtarum breuium comparatione sentiuntur, qualibet mora pronuntietur, seruat nomen suum. Quid additamenta semipedum non eadem lege in capite quam in fine seruanda nec omnia, quamuis ad eundem plausum coaptentur, adhibenda? Quid duarum aliquando breuium potius quam unius longae in fine positio?

47,2sq. primus…trochaeus] cf. supra 2,VIII,15 8 ornat] ordinat η (exc. L) B (ac.) G H edd. (ornat vl. l) | sordidatur] ordinatur A (ac.) G e l (sordidatur vl.) ‖ 9 quia] qui E | infirma B (ac.) D e (vl.) ‖ 10 sicut e; sicuti l m ‖ 11 quoque om. F ‖ 12 abiudicemus] abdicemus ζ (ac. A; abdicimus B) Na edd. (abiudicemus vl. l) ‖ 13 pulchri neque] pulchritudineque γ (ac.) ‖ 14 etenim] enim ι B G H Na Y; etiam E | temporales] corporales E ‖ 16 a] ex B (ac.); om. l | proximi sl. A | certissimis B (ac.) ‖ 17 sit] fit edd. | ordinatione illius tr. edd. ‖ 18 nostrorum D 47,3 et om. E ‖ 4 nonne] non D (pc.) | numeris] nonne add. D | quid A (ac.) ‖ 6 expetant ι (ac. A) 7 esse aequales edd. | spondei l ‖ 8 quia] qua A (pc.) E; non add. A B (sl.) G I J; nec add. edd. | syllabae] nisi add. G I J edd. ‖ 9 nec … sunt2 sl. A; om. B ‖ 11 illi E ‖ 12 mora mg. A | spondeacus η B (ac.) I J M; spondaicus F G Na e l | si non tr. edd. ‖ 13 si1 om. β D M Na l m | at] ac D E ‖ 14 breuius C (ac.) | conpactione B (ac.) | sentitur B (ac.) ‖ 15 semipedum] pedem suum C (ac.) | non] nec D 16 qua J M Na edd. | quamuis] quam B | plausum sl. E ‖ 17 breuius B (ac.) | quam om. F | unus D

lib. 6,XIV,46 – XV,49 | 227

Nonne ipso sensu modificantur? Nec in his aequalitatis numerus, cui nihil deperit, siue illud siue illud sit, sed ordinis uinculum reperitur. Longum est percurrere cetera ad eandem uim pertinentia in numeris temporum. Sed nempe etiam formas uisibiles sensus ipse aspernatur, aut pronas contra quam decet aut capite deorsum, et similia, in quibus non inaequalitas manente partium parilitate, sed peruersitas improbatur. Postremo in omnibus sensibus et operibus nostris cum insolita pleraque et ob hoc iniocunda quibusdam gradibus appetitui nostro conciliamus et ea primo tolerabiliter, deinde libenter accipimus, nonne ordine conteximus uoluptatem et, nisi priora mediis et media postremis concorditer nexa sint, abhorremus? (48.) Quam ob rem neque in uoluptate carnali neque in honoribus et laudibus hominum neque in eorum exploratione, quae forinsecus corpus attingunt, nostra gaudia collocemus habentes intimum deum, ubi certum est et incommutabile omne, quod amamus. Ita fit, ut, et cum adsunt haec temporalia, non eis implicemur, et sine sensu doloris quae extra corpus sunt, ipsum corpus autem aut nullo aut non graui sensu doloris adimatur et reformandum naturae suae morte reddatur. Attentio namque animae ad temporis partem inquieta negotia contrahit et uniuersali lege neglecta priuati cuiusdam operis amor, quod ipsum tamen ab uniuersitate, quam deus regit, non potest alienari. Itaque subditur legibus, qui non amat leges. (49.) Sed si de rebus incorporeis et eodem modo se semper habentibus plerumque attentissime cogitantes, si quos forte illo tempore agimus numeros temporales in quolibet corporis motu facili sane atque usitatissimo siue deambulantes siue psallentes, prorsus nobis ignorantibus transeunt, quamuis nobis non agentibus nulli essent. Si denique in ipsis nostris inanibus phantasmatis cum occupati sumus, similiter ista praetereunt agentibus nec sentientibus nobis, quanto magis quantoque constantius, cum corruptibile hoc induerit incorruptionem et mortale hoc induerit immortalitatem, id est, ut hoc idem planius eloquar, cum deus uiuificauerit mortalia corpora nostra, sicut apostolus dicit, propter spiritum manentem in nobis, quanto ergo tunc magis in unum deum et perspicuam intenti ueritatem, ut dictum est, facie ad faciem numeros, quibus agimus corpora, nulla inquietudine sentiemus, nisi forte credendum est

49,7sq. cf. 1 Cor. 15,53sq. 9sq. cum…nobis] cf. Rom. 8,11 11 1 Cor. 13,12 18 numeros A (ac.); numeris B (pc.) ‖ 19 siue2 sl. B | siue illud2 om. D | illud2] aliud η (om. D) B (pc.) G I J edd. ‖ 21 aut1] ad E (ac.) | contra] magis B (pc.) G J; ultra e | aut2] in add. G; auerso add. J 22 aequalitas A B (pc.) C ‖ 24 nostra B (ac.) ‖ 25 ordinem D | contexemus D | uoluntatem η A (pc.) J 48,1 uoluntate D ‖ 3 habentes] habent A (ac.) | in intimo B (pc.) m ‖ 4 non] tamen add. edd. 5 sunt] absint add. edd. | autem corpus tr. A I J Na edd. | non om. D ‖ 6 adtentatio D ‖ 7 ad] in β B (ac.) F H M Na | temporis] corporis edd. (temporis vl. l) ‖ 9 lege D 49,2 plerumque] plurimum edd. ‖ 2sq. cogitantibus C (ac.) ‖ 3 temporales] corporales C (pc.) 4 usitatissime γ (ac. C) ‖ 5 si] sic B (pc.) ‖ 6 nostris] numeris add. B (sl.) | phantasmatibus B (pc.) G H J M Na Yc edd. | occupatis E ‖ 7 sentibus D; scientibus F (ac.) ‖ 9 idem] quidem l ‖ 10 spiritum] sanctum add. C (sl.) | in2 om. B ‖ 11 perspicua … ueritate D ‖ 12 sentiemus] et gaudebimus add. J edd.

20

25

5

XV.

5

PL 1189

228 | Augustini De musica

5

10

15

XVI.

5

animam, cum de his, quae per ipsam bona sunt, gaudere possit, de his, ex quibus ipsa bona est, non posse gaudere. (50.) Sed haec actio, qua sese anima opitulante deo et domino suo ab amore inferioris pulchritudinis extrahit debellans atque interficiens aduersus se militantem consuetudinem suam ea uictoria triumphatura in semet ipsa de potestatibus aeris huius, quibus inuidentibus et praepedire cupientibus euolat ad suam stabilitatem et firmamentum deum, nonne tibi uidetur ea esse uirtus, quae temperantia nominatur? D. Agnosco et intellego. M. Quid porro, cum in hoc itinere proficit, iam aeterna gaudia praesentientem ac paene prehendentem num amissio rerum temporalium aut mors ulla deterret iam ualentem dicere infirmioribus sociis: Bonum est mihi dissolui et esse cum Christo, manere autem in carne necessarium propter uos? D. Sic existimo. M. At ista eius affectio, qua nullas aduersitates mortemue formidat, quid aliud quam fortitudo dicenda est? D. Et hoc agnosco. M. Iam uero ipsa eius ordinatio, qua nulli seruit nisi uni deo, nulli coaequari nisi purissimis animis, nulli dominari appetit nisi naturae bestiali atque corporeae, quae tandem uirtus esse tibi uidetur? D. Quis non intellegat hanc esse iustitiam? M. Recte intellegis. (51.) Sed illud iam quaero, cum prudentiam superius eam esse constiterit inter nos, cum intellegit anima, ubi ei consistendum sit, quo sese attollit per temperantiam, id est, conuersionem amoris in deum, quae caritas dicitur, et auersionem ab hoc saeculo, quam et fortitudo et iustitia comitantur, utrum existimes, cum ad suae dilectionis et conatus fructum perfecta sanctificatione peruenerit, perfecta etiam uiuificatione illa corporis sui et deletis de memoria phantasmatum turbis apud deum solo ipso deo uiuere coeperit, cum impletum fuerit, quod diuinitus nobis hoc modo promittitur: Dilectissimi, nunc filii dei sumus et nondum apparuit, quid erimus; scimus, quia, cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam uidebimus eum

50,3 aduersus se militantem] cf. 1 Petr. 2,11 1,23sq. 51,8–10 1 Io. 3,2

4 potestatibus aeris huius] cf. Eph. 2,2

10sq. Phil.

13 iis l m | per] propter e l | de2 om. E | his2] iis l m; om. E 50,2sq. inficiens A ‖ 3 ea] et E ‖ 3sq. in … praepedire om. D ‖ 4 quibus om. E ‖ 5 euocat B (ac.) ‖ 6 nominatur] dicitur edd. ‖ 8 iam] nam B | ac] aut F ‖ 9 apprehendentem A (ac.); praedentem D; prendentem B (pendentem ac.) | amisso B (ac.) E | deteret E; deterrent F ‖ 10 inferioribus M (vl.) Na m | et sl. A ‖ 15 cognosco D ‖ 16 ipsos B (ac.) ‖ 16sq. qua … nulli mg. A ‖ 16 nulli2] nullis B (ac.) | coaequare D E ‖ 18 tibi esse tr. I J Yc edd. ‖ 19 intellegant C (ac.) 51,1 prudentia E | ea D; om. F ‖ 2 cum] qua ι (pc. A) B Yc edd.; quae D | ei om. α (exc. G) A (pc.) J M Na | quo] cum B F ‖ 4 aduersionem E; aduersione B | quam] quae α (exc. G) A; qua D | et2 om. β (exc. C) I M edd. | comitatur C (pc.) ‖ 7 ipso (ipsum l m) solo tr. edd. ‖ 8 nunc om. D | apperuit D ‖ 9 scimus om. γ | quia om. E l | ei] illi η (exc. D) B l m

lib. 6,XV,49 – XVI,53 | 229

sicuti est. Quaero ergo, utrum existimes has ibi uirtutes, quas commemorauimus, etiam tunc futuras. D. Non uideo quomodo, cum aduersa praeterierint, quibus obluctatur, aut prudentia ibi esse possit, quae non eligit, quid sequatur, nisi in aduersis, aut temperantia, quae amorem non auertit nisi ab aduersis, aut fortitudo, quae non tolerat nisi aduersa, aut iustitia, quae non appetit aequari beatissimis animis et inferiori naturae dominari nisi in aduersis, id est nondum assecuta idipsum, quod appetit. (52.) M. Non usquequaque absurda est responsio tua et quibusdam doctis uisum hoc esse non nego. Sed ego consulens libros, quos nulla antecellit auctoritas, inuenio dictum esse: Gustate et uidete, quam suauis est dominus. Quod apostolus etiam Petrus sic interposuit: Si tamen gustastis, quam suauis est dominus. Hoc esse arbitror, quod agitur in his uirtutibus, quae ipsa conuersione animam purgant. Non enim amor temporalium rerum expugnaretur nisi aliqua suauitate aeternarum. Vbi autem uentum fuerit ad illud, quod canitur Filii autem hominum sub tegmine alarum tuarum sperabunt, inebriabuntur ab ubertate domus tuae, et torrente uoluptatis tuae potabis eos, quoniam apud te est fons uitae, non iam gustatu suauem fore deum dicit, sed uides, quae inundatio et affluentia praedicetur fontis aeterni, quam etiam ebrietas quaedam consequitur, quo nomine mihi uidetur mirabiliter significari obliuio illa saecularium uanitatum atque phantasmatum. Contexit deinde cetera et dicit: In lumine tuo uidebimus lumen. Praetende misericordiam tuam scientibus te. In lumine scilicet ‘in Christo’ accipiendum, qui sapientia dei est et lumen toties appellatur. Vbi ergo dicitur uidebimus et scientibus te, negari non potest futura ibi esse prudentia. An uidere uerum bonum anima et scire potest, ubi nulla prudentia est? D. Iam intellego. (53.) M. Quid? Recti corde possunt esse sine iustitia? D. Recognosco isto nomine crebrius significari iustitiam. M. Quid ergo aliud admonet propheta idem, cum consequenter canit: Et iustitiam tuam his, qui recto sunt corde?

52,3 Ps. 33,9 4 1 Petr. 2,3 7–9 Ps. 35,8–10 13 Ps. 35, 10sq. 14 sapientia dei] cf. 1 Cor. 1,24 lumen toties appellatur] cf. e.g. Io. 1,9 vel 8,12 53,3sq. Ps. 35,11 10 has] quattuor add. B (mg.) I ‖ 12 quomodo post obluctatur tr. F m | oblectatur B; oblectantur l 13 non] an D | eligit] intellegit B (ac.) ‖ 13sq. temperantiam E F ‖ 14 auersis E | tollerant B (ac.) 15 inferi F ‖ 16 in sl. B | nondum] dum β (exc. Y) I 52,2 auctoritas] ita add. η (exc. D) B F H edd. ‖ 3 uidere D F | quam] quoniam α (exc. E Y) L M Na edd. 4 gustatis D | quam] quoniam edd. | est suauis tr. A (pc.) | esse] est D ‖ 6 expurgaretur e (vl.) 8 sperabunt] et add. e l | torrente om. D E ‖ 9 est om. E | gustatum ι B | deum] dominum E G edd. 11 quaedam] quae iam B (ac.) ‖ 12 saecularium uanitatum mg. A B | atque] quae B (ac.); et Na | dixit F ‖ 13 tua D E (uv.); suam B (ac.) ‖ 14 in om. l ‖ 15 dicitur] et add. e ‖ 15sq. futuram … prudentiam H J S l m ‖ 16 uidere uerum bonum anima et scire A B G I J; uideri uerum bonum animae et sciri rell. (animo F) | est om. F 53,1 M sl. C; om. E | esse possunt tr. F ‖ 2 D sl. C; om. E ‖ 3 admonet aliud tr. edd. | idem sl. A; id est D | cum om. A | consequenter cum tr. η (exc. D) edd. ‖ 3sq. iustitia E ‖ 4 iis l m

10

15

PL 1190

5

10

15

230 | Augustini De musica

5

10

15

5

PL 1191

5

D. Manifestum est. M. Age deinceps, recordare, si placet, satis nos superius tractasse superbia labi animam ad actiones quasdam potestatis suae et uniuersali lege neglecta in agenda quaedam priuata cecidisse, quod dicitur apostatare a deo. D. Memini uero. M. Cum ergo id agit, ne ulterius id delectet aliquando, non tibi uidetur amorem suum figere in deum et ab omni inquinamento temperatissime et cautissime et securissime uiuere? D. Videtur sane. M. Vide etiam, quemadmodum id quoque adiungat propheta dicens: Non ueniat mihi pes superbiae. Pedem enim appellans discessum ipsum lapsumue significat, a quo anima temperando inhaerens deo uiuit in aeternum. D Accipio ac sequor. (54.) M. Restat igitur fortitudo. Sed ut temperantia contra lapsum, qui est in libera uoluntate, sic fortitudo contra uim ualet, qua etiam cogi quis potest, si minus fortis sit, ad ea, quibus euertatur et miserrimus iaceat. Haec autem uis decenter in scripturis manus nomine significari solet. Qui porro hanc uim nisi peccatores conantur inferre? Quod tunc per idipsum communitur anima et custoditur firmamento dei, ut hoc illi nullo modo undecumque possit accidere, potentiam quandam stabilem et, ut ita dicam, impassibilem gerit, quae – nisi quid tibi displicet – recte fortitudo nominatur, et eam dici arbitror, cum adiungitur: Neque manus peccatorum dimoueant me. (55.) Sed siue hoc siue aliud in his uerbis intellegendum sit, tu negabis in illa perfectione ac beatitate animam constitutam et conspicere ueritatem et immaculatam manere et nihil molestiae pati posse et uni deo subdi, ceteris uero supereminere naturis? D. Immo aliter eam perfectissimam et beatissimam esse posse non uideo. M. Haec ergo contemplatio, sanctificatio, impassibilitas, ordinatio eius aut illae quattuor uirtutes perfectae atque consummatae aut, ne de nominibus, cum res conueniant, frustra laboremus, pro istis uirtutibus, quibus constituta in laboribus utitur

14sq. Ps. 35,12 54,8sq. Ps. 35,12

6 labi sl. B; om. F ‖ 7 uniuersa ι B (pc.) C e ‖ 8 a sl. E; om. B ‖ 9 memini] nemini E ‖ 10 delectet] deleret E | non] nonne J edd. ‖ 11 fugere D | deo η (exc. D) B F G H m | temperantissime E F | castissime ι (ac. A) B m | et3 sl. A B; om. F ‖ 15 enim] ergo A | appellat A (ac.) | a om. B C D; del. A ‖ 16 anima sl. A; animam (uv.) D; iam F; ani B (ac.) ‖ 17 et J Na Yc edd. | sequor] sentior D 54,1 igitur] et add. l | in] ex B (mg.) ‖ 2 uolet B (ac.); uidet E (ac.) ‖ 3 auertatur γ (ac. C); euertitur e | iacet e | uis] uir B (ac.); uirtus D ‖ 5 tunc per] autem contra δ | custodit B (ac.) ‖ 6 ut sl. A 7 geri γ ‖ 8 dimoueat H S m 55,1 his sl. B; uerbis A (ac.) | uerbis sl. A ‖ 2 beatitudine A ‖ 3 pati sl. A ‖ 6 illae] sunt add. δ (exc. Y) C I (sl.) m ‖ 7 ne sl. C; om. E ‖ 8 quibus sl. A | utitur in laboribus tr. C; utitur laboribus D E

lib. 6,XVI,53 – XVII,57 | 231

anima, tales quaedam potentiae in aeterna ei uita sperandae sunt. (56.) Nos tantum meminerimus – quod susceptam ad praesentem disputationem maxime pertinet – id agi per prouidentiam dei, per quam cuncta creauit et regit, ut etiam peccatrix et aerumnosa anima numeris agatur et numeros agat usque ad infimam carnis corruptionem, qui certe numeri minus minusque pulchri esse possunt, penitus uero pulchritudine carere non possunt. Deus autem summe bonus et summe iustus nulli inuidet pulchritudini, quae siue damnatione animae siue regressione siue permansione fabricatur. Numerus autem et ab uno incipit et aequalitate ac similitudine pulcher est et ordine copulatur. Quam ob rem quisquis fatetur nullam esse naturam, quae non, ut sit quidquid est, appetat unitatem suique similis, in quantum potest, esse conetur atque ordinem proprium uel locis uel temporibus uel incorporeo quodam libramento salutem suam teneat, debet fateri ab uno principio per aequalem illi ac similem speciem diuitiis bonitatis eius, qua inter se unum et de uno unum carissima, ut ita dicam, caritate iunguntur, omnia facta esse atque condita quaecumque sunt, in quantumcumque sunt. (57.) Quare ille uersus a nobis propositus Deus creator omnium non solum auribus sono numeroso, sed multo magis est animae sententiae sanitate et ueritate gratissimus, nisi forte moueat te tarditas eorum – ut mitius loquar –, qui negant de nihilo fieri posse aliquid, cum id omnipotens deus fecisse dicatur. An uero faber potest rationabilibus numeris, qui sunt in arte eius, sensuales numeros, qui sunt in consuetudine eius, operari et sensualibus numeris progressores illos, quibus membra in operando mouet, ad quos iam interualla temporum pertinent, et his rursus formas uisibiles de ligno fabricari locorum interuallis numerosas – et rerum natura dei nutibus seruiens ipsum lignum de terra et ceteris elementis facere non potest? Immo et arboris locales numeros temporales numeri antecedant necesse est. Nullum est enim stirpium genus, quod non certis pro suo semine dimensionibus temporum et coalescat et germinet et in auras emicet et folia explicet et roboretur et siue fructum siue ipsius ligni occultissimis numeris uim rursus seminis referat. 57,2 deus…omnium] cf. supra 6,II,2 9 ei om. γ e | speranda D 56,1 tantum] tamen J e ‖ 2 ad susceptam tr. η (exc. D) G J Y edd. | ad sl. A ‖ 3 etiam] et e l ‖ 4 numeris … infimam mg. A | et] ex E | agat sl. B | infirmam γ B (pc.); firmam D ‖ 5 certi e | minus om. η H I S ‖ 5sq. pulchritudinem C (ac.) D ‖ 5sq. carere pulchritudine tr. edd. ‖ 6 curare B (ac.) | summe1] summus F ‖ 8 aequalitate] ex qualitate B (ac.) ‖ 9sq. nullam … est mg. A ‖ 10 potest mg. B; est F ‖ 11 incorporeo] in corpore η F H J (ac.) m ‖ 12 aequali E (pc.) ‖ 13 de uno η (exc. D) B (ac.) F m; duo rell. (om. Y) | unum2 om. δ (exc. Y) C (pc.) I (pc.) e l ‖ 13sq. carissima] carisma γ (ac. C) η (exc. L) J (pc.) M (pc.) Na; sacrissima B (ac.); et add. η (exc. L) ‖ 14 caritatem D 57,3 anima γ (ac. C) | sententiae] sentiente D ‖ 4 mouet edd. ‖ 5 negat B ‖ 6 rationalibus B | numeris E ‖ 7 operari] superare A (pc.) B (pc.) ‖ 11 potest] et ipsa extrema non poterat de nullo add. edd. ‖ 12 est om. e | semine] nomine E ‖ 13 et3 sl. B; it. C (ac.) | auras] uel se mittat add. B (sl.) 14 fructus e l

XVII.

5

10

15

5

10 PL 1192

232 | Augustini De musica

15 Quanto magis animalium corpora, in quibus interualla membrorum numerosam

parilitatem multo magis aspectibus offerunt! An ista de elementis fieri possunt et ipsa elementa non potuerunt de nihilo? Quasi uero quidquam sit in eis uilius et abiectius quam terra est; quae primo generalem speciem corporis habet, in qua unitas quaedam et numeri et ordo esse conuincitur: Namque ab aliqua impartili nota in 20 longitudinem necesse est porrigatur quaelibet eius quantumuis parua particula, tertiam latitudinem sumat et quartam altitudinem, qua corpus impletur. Vnde ergo iste a primo usque ad quartum progressionis modus? Vnde et aequalitas partium, quae et in longitudine et in latitudine et in altitudine reperitur? Vnde corrationalitas quaedam – ita enim malui analogian uocare –, ut quam rationem habet longitudo ad 25 impartilem notam, eandem latitudo ad longitudinem et ad latitudinem habeat altitudo? Vnde, quaeso, ista nisi ab illo summo atque aeterno principatu numerorum et similitudinis et aequalitatis et ordinis ueniunt? At haec si terrae ademeris, nihil erit. Quocirca et omnipotens deus terram fecit et de nihilo facta est. (58.) Quid porro, ipsa species, qua item a ceteris elementis terra discernitur, nonne et unum aliquid, quantum accepit, ostentat et nulla pars eius a toto est dissimilis et earundem partium connexione atque concordia suo genere saluberrimam sedem infimam tenet? Cui superfunditur aquarum natura nitens et ipsa ad unitatem, 5 speciosior et perlucidior propter maiorem similitudinem partium et custodiens locum ordinis et salutis suae. Quid de aeris natura dicam multo faciliore complexu ad unitatem nitente et tanto speciosiore aquis quam illae terris sunt tantoque superiore ad salutem? Quid de caeli supremo ambitu, quo tota unitas uisibilium corporum terminatur et summa in hoc genere species ac saluberrima loci excellentia? Ista certe 16 fieri sl. F | post possunt finit H verbis Aurelii Augustini de musica explicit liber VI deo gratias amen domino (gratias amen notis Tironianis) additis; de hac re cf. quae in praefatione p. 21 commemorata sunt ‖ 17 poterunt γ (ac. C) D; fieri add. edd. | eis] elementis add. C (sl.) | uilibus B (ac.) ‖ 18 est del. A | generabilem D | quo C (pc.) ‖ 19 impartili F; imparili rell. (parili Yc; impertili e m) ‖ 20 longitudine B | quantouis B I; quamuis D ‖ 21 sumet D | quarta E F; est add. C (ac.) | altitudine E ‖ 22 et sl. C; om. ι E M Na Y | aequalitas] quoque add. B I m ‖ 23 quae sl. C; om. ι D E | et1 om. δ (exc. Y) B C (pc.) I M Na e m | in2 om. γ (pc. C) η (exc. D) B I Na Y edd. | latitudine] altitudine A | in3 om. η (exc. D) M S edd. corrationalitas] contra (cum Yc) rationalitas E Y Yc; proportionalitas δ (exc. Y; contra rationalitas vl. W) C (conrationales ac.) I J M Na ‖ 24 longitudo] ratione B (ac.) ‖ 25 impartilem F; imparilem rell. (imparililem I; parilem Yc; impertilem e m) | ad2 sl. A | latitudinem] altitudinem B ‖ 25sq. altitudo] latitudo C (ac.) ‖ 27 at] ad γ (ac. C) A D; ut B; atqui edd. | terram B | ademeris mg. B; adimeris A; ademeras C | nihil] non F ‖ 28 et1 sl. I; om. B l m | nihilo] terra add. ι (ac. A) G I Y (ac.) edd. 58,1 item] ipsa D ‖ 2 uno A | aliquod D | quantum] quoniam B; uel quoniam add. D | accipit γ (ac. C) B D | ostendat B; lnp. C ‖ 3 sui F | generi C (ac.) D; -ris F ‖ 4 superinfunditur F; perfunditur B (ac.) ‖ 5 spatiosior A D | maiorum e | partiens D ‖ 6 quod D ‖ 7 nitentem γ (ac. C) B G; nitenti J M | speciorem A; speciosiorem E; speciore D; spaciosiore B I ‖ 7sq. aquis … salutem F m; aquis quam illae terris sunt quantoque superiorem ad salutem A; quam inlatae e terris sunt quantoque ad superiorem ad salutem γ (ac. C); quanto latior terra sit quantoque ad superiorem salutem (nititur add. C I) B C (pc.) I; quo in latere e terris sunt quantoque ad superiorem salutem D; quanto speciosiores aquae sunt terris quantoque ad superiorem salutem altior terra nititur e l ‖ 8 unitas] uniuersitas L (pc.) M (ac.) Na edd.

lib. 6,XVII,57 – XVII,59 | 233

omnia, quae carnalis sensus ministerio numeramus, et quaecumque in eis sunt locales numeros, qui uidentur esse in aliquo statu, nisi praecedentibus intimis in silentio temporalibus numeris, qui sunt in motu, nec accipere possunt nec habere. Illos itidem in temporum interuallis agiles praecedit et modificat uitalis motus seruiens domino rerum omnium non temporalia habens digesta interualla numerorum suorum, sed tempora ministrante potentia, supra quam rationales et intellectuales numeri beatarum animarum atque sanctarum legem ipsam dei, sine qua folium de arbore non cadit et cui nostri capilli numerati sunt, nulla interposita natura excipientes usque ad terrena et inferna iura transmittunt. (59.) Quae potui et sicut potui de tantis tantillus tecum contuli. Sermonem autem hunc nostrum mandatum litteris si qui legent, sciant multo infirmioribus haec esse scripta, quam sunt illi, qui unius summi dei consubstantialem et incommutabilem trinitatem, ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia, duorum testamentorum auctoritatem secuti uenerantur et colunt eam credendo, sperando, diligendo. Hi enim non scintillantibus humanis ratiocinationibus, sed ualidissimo et flagrantissimo caritatis igne purgantur. Nos autem, dum eos negligendos esse non existimamus, quos haeretici rationis et scientiae fallaci pollicitatione decipiunt, tardius incedimus consideratione ipsarum uiarum quam sancti uiri, qui eas uolando non dignantur attendere. Quod tamen facere non auderemus, nisi multos pios ecclesiae catholicae matris optimae filios, qui puerilibus studiis loquendi ac disserendi facultatem quantum satis est consecuti essent, eadem refellendorum haereticorum necessitate fecisse uideremus.

58,17 cui nostri capilli numerati sunt] cf. Mt. 10,30 58,15–18 rationales…transmittunt] cf. Aug. retract. 1,11,4 10 quae] quibus γ (ac. C) B D; ipsius add. ι (pc. A) | quaecumque] quae F ‖ 10sq. locales sunt tr. γ (ac. C) B D ‖ 11 numeris A (ac.) B | intimis] et add. edd. ‖ 12 temporibus B | nec1] ne B | accipere] illos add. edd. | possint γ (ac. C) ι B ‖ 13 itidem] ut idem D | in om. edd. | interuallum B C | uitales γ (ac. C) ‖ 14 domino] deo B I | temporum F e l (temporalia vl.) ‖ 14sq. sed numerorum suorum tr. F ‖ 15 ministrans F | super e l (supra vl.) ‖ 16 atque] at B (ac.) | lege ipsa A E | quo γ (ac. C) 17 inposita A (ac.) ‖ 18 inferna ad terrena et tr. E | infernalia D 59,2 legunt B D I J edd.; legant A (pc.) ‖ 3 substantialem E ‖ 4 quo1] qua e ‖ 5 eam B G Yc m; ea rell. | sperando] et add. edd. ‖ 6 et om. F ‖ 6sq. flagrantissimo om. F; flagratissimo D; fraglantissimo C ‖ 7 eos om. δ η (exc. Yc) B F edd. | negligendum F ‖ 8 quod F | haereticis D | rationis] notione D | fallaci om. F ‖ 9 eas ι (ac. A) G m; ea rell. (eam e l) ‖ 10 dedignantur B | tamen] non B | non] tunc B ‖ 11sq. facultatem] uel quoniam add. D ‖ 12 quantum] quoniam B | eandem γ (ac. C) η (exc. L) M Na ‖ 13 uideremur γ A (pc.) D deo et domino Iesu Christo cum sancto spiritu gratia ι (Aurelii Augustini episcopi liber VI de musica explicit add. F); finit VI liber beati Augustini de musica Amen B; Aurelii Augustini de musica liber sextus explicit OSD CHD C; explicitus liber VI musicae Aurelii Augustini cum Licentio Amen D; Amen deo gratias Aurelii Augustini de musica liber VItus finit. Karolo regi magno Francorum et Langobardorum ac patricio Romanorum. Bodus contulit sollicite ob quam si quid ambiguum forte postea fuerit tale opus compertum rationis uel peritiae est iudicio emendandum E; finit sine titulo G

10

PL 1193 15

PL 1194 5

10

Indices 1 Biblical quotations and allusions Gen. 1,1: cf. 6,VII,19 Ps. 33,9: 6,XVI,52 35,8–10: 6,XVI,52 35,10sq.: 6,XVI,52 35,11: 6,XVI,53 35,12: 6,XVI,53; 6,XVI,54 Eccl. 7,26: 6,IV,7 Sap. 9,15: cf. 6,XIII,41 Sir. 10,9sq.: 6,XIII,40 10,14: 6,XIII,40 10,15: 6,XIII,40 Mt. 6,21: 6,XI,29 10,30: cf. 6,XVII,58 11,30: 6,XIV,44 22,37–39: cf. 6,XIV,43

25,21: cf. 6,XIV,43 Rom. 7,24sq.: 6,V,14 7,25: 6,XI,33 8,11: cf. 6,XV,49 1 Cor. 1,24: cf. 6,XVI,52 13,12: 6,XV,49 15,53sq.: cf. 6,XV,49 Eph. 2,2: cf. 6,XV,50 Phil. 1,23sq.: 6,XV,50 Tit. 2,12: cf. 6,XIII,41 1 Petr. 2,3: 6,XVI,52 2,11: cf. 6,XV,50 1 Io. 2,15sq.: cf. 6,XIV,44 3,2: 6,XVI,51

2 Non-biblical quotations and parallels Ambr. hymn. 4,1 Fontaine: 6,II,2; 6,IX,23; 6,XVII,57 Anonymi versus FPL4 p. 344 Blänsdorf: cf. 4,XVI,30 FPL4 p. 380 Bl.: cf. infra Tiberian. carm. 8 FPL4 p. 403sq. Bl.: 2,XII,22 FPL4 inc. vers. 90 p. 453sq. Bl.: 5,XIII,27 FPL4 inc. vers. 101 p. 456 Bl.: 5,IV,7 frg. incerta: 4,XV,27; 4,XV,29 Aug. conf. 10,17,26: cf. 1,IV,8 doctr. christ. 2,38,56: cf. 6,XII,35 4,7,11: cf. 4,XVII,36 4,7,13: cf. 4,XVII,36 lib. arb. 3,27,96: cf. 6,XIV,46 ord. 2,14,40: cf. 5,III,4 2,19,49: cf. 1,III,4–1,IV,6 retract. 1,11,2: cf. 6,IV,7 1,11,3: cf. 6,V,13 1,11,4: cf. 6,XIV,44; 6,XVII,58

uera relig. 12,25: cf. 6,V,13 23,44: cf. 6,XIV,46 30,54: cf. 6,XIII,38 39,72: cf. 6,XIII,40 55,113: cf. 6,I,1 Catull. 4,1: cf. infra Ter. Maur.2277 Cens. 10,3: cf. 1,II,2 cf. etiam Ps. Cens. Cic. fin. 5,74: cf. 6,VII,19 orat. 173: cf. 1,V,10 204: cf. 4,XVII,36 Fulg. myth. 1,21: cf. 3,II,3 Gell. 18,15,2: cf. infra Varro GRF Funaioli frg. 220

Indices | 235

Homer. Od. 17,291–304: cf. 1,IV,8 Hor. carm. 1,1,1: 5,VI,12; 5,XIII,27 1,2,1: 4,XV,26 1,2,1–3: 4,XIII,18 1,2,1–4: 4,XVII,35 1,5,3sq.: 4,XVII,35 1,9,1–4: 4,XVII,36 1,9,3sq.: 4,XIV,20 4,7,1sq.: 5,XIII,28 epod. 2,1: 5,XI,23; cf. 5,IX,18sq. 15,1sq.: 5,XIII,28 Mar. Victorin. (?) gramm. GLK 6, 52 l. 34: cf. supra FPL4 inc. vers. 101 p. 456 Blänsdorf gramm. GLK 6, 198 l. 13–15: cf. 5,III,4 Pompon. trag. 8–11: cf. infra Ter. Maur. 2138–2141 Ps. Cens. frg. 15,1: cf. 2,X,17 Quint. inst. 9,4,45–50: cf. 3,I,2

Ter. Maur. 89–93: 2,XI,21 1418–1426: cf. 2,X,17 1796: 4,XIV,19 1912b: 4,XV,26 2001sq.: 4,XVI,30 2138–2141: 4,XVI,31 2277: 5,IV,5; 5,VI,11 2861: 4,XIII,17; 4,XV,26 2862sq.: 4,XIII,16 Tiberian. carm. 8 (FPL4 p. 380 Blänsdorf): 3,II,3; 4,VIII,9; 4,XV,26 (cf. etiam Fulg. myth. 1,21) Varro GRF Funaioli frg. 220: cf. 5,XII,26 Fun. frg. 234: cf. 2,I,1 Fun. frg. 287: cf. 4,XVII,36 Men. 579a Astbury: 4,XV,26; cf. 4,XVI,32 Verg. Aen. 1,1: 2,II,2; 3,II,3; 4,XVI,31; 5,X,21; cf. 5,III,3 1,1–7: cf. 5,III,3 3,549: cf. 5,III,3 georg. 3,316: 1,IV,8

3 Index of selected technical terms Numbers in bold denote places providing a definition for the term in question. ambitus: 5,XIII,28; 6,X,27 amphibrachus: 2,VIII,15; 2,X,17–2,XI,20; 2,XIII,25sq.; 3,IV,8; 3,V,12; 6,X,27 analogia: 1,XII,23sq.; 6,XVII,57 anapaestus: 2,VIII,15; 2,X,17sq.; 2,XI,20; 2,XIII,25sq.; 3,IV,9–3,V,11; 3,VI,14; 4,I,1sq.; 4,IX,10sq.; 4,XI,13–4,XII,15; 4,XIV,19; 4,XV,26; 4,XVI,31; 5,V,9sq.; 5,X,21; 5,XI,23; 6,X,26 antispastus: 2,VIII,15; 2,X,18; 2,XII,23sq.; 3,IV,10; 4,XI,12sq.; 4,XII,15; 4,XV,27sq.; 4,XVI,32; 4,XVI,34 Archilochius (uersus): 2,VII,14 Asclepiadeus (uersus): 2,VII,14; 5,VI,12 bacchius: 2,VIII,15; 2,X,18; 2,XIV,26; 3,II,3; 3,IV,10; 3,VI,14; 3,VIII,18; 4,VIII,9–4,X,11; 4,XI,13– 4,XII,15; 4,XIV,20sq.; 4,XV,26–4,XV,28; 5,XIII,27 barbarismum: 2,II,2 breuis (syllaba) – longa (syllaba): 2,III,3; 4,I,1; 4,II,3 choriambus: 2,VIII,15; 2,X,18; 2,XII,23sq.; 3,II,3; 3,VII,15; 3,VIII,18; 4,VIII,9; 4,XI,13; 4,XII,15; 4,XIV,19sq.; 4,XIV,23; 4,XV,26–4,XV,28; 4,XVI,30sq.; 4,XVI,34; 5,VI,12; 5,X,20

236 | Augustini De musica

  chorius: 2,IX,16; 2,X,18; 2,XIV,26; 3,IV,9; 3,V,11; 3,VII,15; 3,VIII,18; 4,XIV,21 circuitus: 4,XVII,36 complicatus numerus / motus – sesquatus numerus / motus: 1,X,17; 2,IV,4; 2,V,6; 2,V,8; 2,VI,11; 2,VI,13; 2,X,19; 4,IX,10 connumeratus (motus) – dinumeratus (motus): 1,IX,16; 4,XV,29 corporales (numeri): 6,IX,24sq. creticus: 2,VIII,15; 2,X,18; 2,XIV,26; 3,IV,10; 3,VI,14; 4,IX,10sq.; 4,XI,13–4,XII,15; 4,XIII,18; 4,XIV,23; 4,XV,25; 4,XV,27; 5,X,20 dactylus: 2,VIII,15; 2,X,17sq.; 2,XI,20; 2,XIII,25sq.; 3,IV,9–3,V,11; 3,VI,14sq.; 4,VIII,9; 4,XI,13– 4,XII,15; 4,XIV,19sq.; 4,XV,25; 4,XV,27; 4,XVI,30sq.; 5,IV,5; 5,V,9; 5,X,21; 5,XI,23; 6,X,26 dichorius: 2,VIII,15; 2,X,18; 2,XI,21–2,XIII,24; 3,IV,7; 3,VI,14; 4,XI,12sq.; 4,XII,15; 4,XIII,18; 4,XV,25; 4,XV,27sq.; 4,XVI,32–4,XVI,32; 4,XVI,34 dicolon: 4,XVII,36 dinumeratus (motus): cf. connumeratus (motus) diiambus: 2,VIII,15; 2,X,18; 2,XII,22–2,XIII,24; 3,IV,7; 3,VI,14; 4,XI,13; 4,XVI,31; 4,XVI,33sq. dispondeus: 2,VIII,15; 2,X,18; 2,XIV,26; 3,IV,7; 3,IV,10–3,V,11; 4,X,11; 4,XII,15; 5,X,22; 6,X,26 diu(turnum) – non diu(turnum): 1,VII,13; 2,II,2; 3,I,2 epitritus primus / secundus / tertius / quartus: 2,VIII,15; 2,X,18; 2,XIV,26; 3,IV,10sq.; 4,X,11; 4,XI,13–4,XIII,16; 4,XIII,18; 4,XVI,32; 5,X,20; 5,X,22; 5,XI,24 heroicum metrum: 3,III,4 heroicus uersus: 5,III,4sq.; 5,IV,9–5,VI,11; 5,VIII,16; 5,IX,19; 5,X,21–5,XI,24; 5,XII,26; 5,XIII,28 iambicus senarius / iambicus uersus: 5,IV,5; 5,VIII,16; 5,IX,19; 5,X,21–5,XI,24; 5,XII,26; 5,XIII,28 iambus: 1,XIII,27; 2,VIII,15sq.; 2,X,18; 2,XIV,26; 3,IV,9; 3,V,11; 3,VI,14sq.; 3,VIII,18; 4,III,4sq.; 4,X,11–4,XIII,16; 4,XIV,21; 4,XVI,30; 4,XVI,32; 4,XVI,34; 5,IV,7; 5,VI,11; 5,X,20; 5,XI,23; 6,II,2sq.; 6,VII,18sq.; 6,X,26; 6,XIV,47 immobile metrum: cf. mobile metrum impar (numerus): cf. par numerus ionicus a minore / a maiore: 2,VIII,15; 2,X,18; 2,XI,20–2,XIII,24; 3,IV,10sq.; 3,VI,14; 4,XI,13; 4,XII,15; 4,XIII,18; 4,XV,26–4,XV,28; 4,XVI,30sq.; 6,X,27 irrationabilis (motus): cf. rationabilis motus iudiciales (numeri): 6,VI,16–6,VII,18; 6,VIII,20–6,IX,23 leuatio / leuare – positio / ponere: 2,X,18; 2,XI,20; 2,XIII,24sq.; 3,IV,7sq.; 4,XI,13; 4,XVII,35; 5,II,2; 5,XI,24sq. longa (syllaba): cf. breuis (syllaba) mensio: cf. metrum mensura: cf. metrum metrum (= mensio / mensura): 3,I,1sq.; 3,II,4; 3,VI,14–3,IX,21; 4,I,1sq.; 4,XII,14–4,XIII,17; 4,XV,29sq.; 4,XVII,35; 4,XVII,37; 5,I,1sq.; 5,III,4; 5,VII,14sq.; 5,X,20 metrum heroicum: cf. heroicum metrum mobile metrum – immobile metrum: 4,XVI,31 modulatio: 1,II,2–1,III,4; 6,X,25 molossus: 2,VIII,15; 2,X,18; 2,XI,20; 2,XII,23sq.; 3,IV,10; 4,X,11; 4,XI,13; 4,XII,15; 4,XIV,19sq.; 4,XV,26–4,XV,28; 4,XVI,32sq.; 5,X,22; 6,X,27 musica: 1,II,2 numerus: cf. rhythmus occursores (numeri): 6,VI,16; 6,VII,18; 6,VIII,21–6,IX,24; 6,XI,31; 6,XIII,39; 6,XIII,42 paeon primus / secundus / tertius / quartus: 2,VIII,15; 2,X,18; 2,XIV,26; 3,IV,10; 3,VI,14; 4,X,11; 4,XI,13–4,XII,15; 5,X,20 palimbacchius: 2,VIII,15; 2,X,18; 2,XIV,26; 3,IV,10; 4,X,11; 4,XI,13sq.; 4,XIV,20; 4,XV,28

Indices | 237

par numerus – impar numerus: 1,XII,21 periodus (vel periodos): 4,XVII,36; 5,XIII,28; 6,X,27 pes: 2,IV,4; 3,V,12–3,VII,15; 4,XVI,30; 5,I,1sq.; 5,IV,7; 5,XII,25; 6,X,26 plausus / plaudere: 2,XIII,24–2,IV,26; 3,IV,7–3,V,12; 3,VIII,18; 4,II,2; 4,VII,8; 4,XVII,35; 5,XI,24; 6,XIV,47 positio / ponere: cf. leuatio / leuare proceleumaticus: 2,VIII,15; 2,X,17sq.; 2,XIV,26; 3,III,6–3,V,12; 3,VI,14; 4,II,2; 4,X,11; 4,XII,15; 5,X,21sq.; 6,X,26; 6,XIV,47 progressores (numeri): 6,VI,16; 6,VII,18; 6,VIII,20sq.; 6,IX,23sq.; 6,XI,31; 6,XIII,39; 6,XIII,42; 6,XVII,57 proportio: 1,XII,23; 5,XII,25; 6,VII,19 pyrrhichius: 1,I,1; 2,VIII,15sq.; 2,X,18; 2,XIV,26; 3,I,1; 3,III,6–3,IV,10; 3,V,12; 3,IX,20; 4,I,1sq.; 4,VII,8; 4,XI,13sq.; 4,XVI,30; 5,X,21sq.; 6,X,26; 6,XIV,47 rationabilis motus – irrationabilis motus: 1,IX,15 recordabiles (numeri): 6;VI,16; 6,VIII,22–6,IX,24; 6,XI,31; 6,XIII,39; 6,XIII,42 rhythmus (= numerus): 3,I,2 (3,I,1); 3,II,4–3,VII,15; 4,II,2; 4,XV,29; 5,I,1; 5,III,4; 5,VII,14 Sapphicus (uersus): 2,VII,14 saprophilus: 6,XIII,38 senarius: cf. iambicus senarius sensuales (numeri): 6,IX,24; 6,XI,31; 6,XIII,39; 6,XIII,42; 6,XIV,47; 6,XVII,57 sesquatus (numerus / motus): cf. complicatus numerus / motus sonantes (numeri): 6,VI,16sq.; 6,VIII,22; 6,IX,24; 6,XI,31 spondeus: 2,VIII,15–2,X,18; 2,XI,20; 2,XIII,25sq.; 3,IV,8; 3,V,11; 3,VI,14; 3,VIII,18; 4,VI,7; 4,X,11sq.; 4,XII,14sq.; 4,XIV,19; 4,XIV,23–4,XV,25; 4,XV,27–4,XV,29; 4,XVI,31–4,XVI,34; 5,IV,5sq.; 5,V,9sq.; 5,VI,12; 5,X,20–5,X,22; 6,X,26; 6,XIV,47 tetracolon: 4,XVII,36 tribrachus: 2,VIII,15; 2,X,18; 2,XIV,26; 3,IV,7; 3,IV,9–3,V,11; 3,VI,14; 3,VIII,18; 4,IV,5; 4,VII,8; 4,XI,13sq.; 4,XIV,21; 5,X,21sq.; 6,II,3; 6,X,26 tricolon: 4,XVII,36 trimetrum: 5,XI,24 trochaeus: 2,VIII,15sq.; 3,VI,14; 4,V,6; 4,VIII,9; 5,IV,5; 5,IV,7; 5,VI,11; 5,XI,23sq.; 6,X,26; 6,XIV,47 trochaicus uersus: 5,IV,7; 5,VI,11; 5,IX,19; 5,X,21–5,XI,24; 5,XIII,27 uersus: 2,VII,14; 3,II,3–3,III,5; 3,IX,20; 5,I,1; 5,III,3–5,XIII,28; 6;II,2 uersus heroicus: cf. heroicus uersus uersus iambicus: cf. iambicus senarius / iambicus uersus uersus trochaicus: cf. trochaicus uersus