Bilim (Evrensel Kültür dergisinin eki), Sayı 5, Kış 2003

Citation preview

C

NDE KİLE R

HENRI WALLON

BİLİM FAALİYETİND E BİRLİK 5 FRANCİS HALBWACHS

D İ YALE K TİK M ATERYALİZM

ve

FİZİKOKİM YABİLİM LERİ

12 J. O. BERNAL

D İYALE K Tİ K MATERYALİ ZM

ve

M ODERN BİLİM

37 DR. WEİMAR GEORG KLAUS

MATEM ATİK VE GERÇEKLİK 45

imi

Üc

ayda

bir

cıkar.

Evrensel

Ki.iltür

Dergisi

Ocal

2003

sayı

133'ün

ekidir.

Doga Basın Yayın Ltd. $Li adına Sahibi: Songül Özkan • Yazıişleri Müdürü: Nuray Sancar Grafik Tasarım: Savaş C ekic •Yönetim Yeri: Tarlabaşı Bulvarı Kamer Hatun Mah. Alhatun Sk. . No: 27/4 B�yoğlu I lstanbul • Tel: 0212 361 09 07 lpbxl Faks: 0212 361 09 04 www.evrenselbasim.com • evrenselbilimlaevrenselbasim.com Baskı: San Ofset

2

Evrensel Kültür Dergisi, 100. sayısından başlayarak, Fran­ sa, lngiltere, Almanya ve SSCB'de yayınlanan belli dergiler­ den seçilerek çevrilen ve o dönemde, bilim, felsefe, sanat ve edebiyat alanlarında uluslararası ölçekte sürdürülen tartışma ve mücadedeleleri yansıtan yazılar yayınlamaya başladı. Daha sonraki sayılarında, "YAKI N T ARIHIN SAYFALARINI YENiDEN AÇMAK" başlığı altındaki bir yazıyla, bunları yayınlamaktaki amacını kısaca özetledi. 2002 Ocak ayından itibaren de, "Bi­ LiM EKİ"yle sözü edilen çevirilerin yayınlanmasına devam edildi. Elde olmayan nedenlerle, gerek yayınlandıkları dönem­ de ve gerekse bugün; bu yazıların konusunu oluşturan tartış­ maların önemi yeterince ortaya konamadı. Oysa, genç kuşaklar, sözü edilen dönem hakkında, sadece; bugün artık bütünüyle emperyalist burjuvazinin hizmetine girmiş eski revizyonist partiler veya doğrudan emperyalist propaganda merkezleri tarafından piyasaya sürülen ikinci el­ den çarpık bilgilere sahip olabilmekte veya bu dönem hakkın­ da bilgisiz kalmaktadır. Fransa'da yapılan kamuoyu araştır­ maları, genç kuşakların, yakın tarih hakkında tam bir bilgisiz­ lik içinde olduğunu ortaya koymaktadır. Paul Langevin, Henri Wallon gibi, dünya çapında ünlü bilim adamlarının makale ve eserlerini üniversite kütüphanelerinde bulmak özel bir çaba gerektirmektedir. Edebiyat Profesörü Andre Bonnard'ın 25 yıl ders verdiği Lozan Üniversitesi'nde adeta unutturulmaya ça­ lışılması, entellektüel olarak kabul edilen çevrelerde kendileri­ ni ve eserlerini tanıyan az sayıda insana rastlanabilmesi, so­ runa bir başka "demokratik ülke"den örnek oluşturduğu gibi, bunların birer raslantı değil, 50 yıl boyunca, bütün kapitalist ülkelerde tek bir merkezden sürdürülen sistematik ve sinsi bir saldırının ifadesi olduğunu da göstermektedir. Ve emperyalist burjuvazi, bu dönem hakkında oluşturulan ve anti-komünist

3

bir dogma biçimini almış çarpık önyargılara ve yakın tarihe ilişkin genel bilgisizliğe dayanarak, her güncel olaydan hareketle, geçmiş üzerindeki bulanıklığı daha da artırmayı amaçlayan propagandasını sürdürmeye devam etmektedir. Yayınlamakta olduğumuz çeviriler; geleceğini sosyalizmin ve proletarya hareketinin başarılarında gören ve herbiri kendi alanında dünya çapında üne sahip bilim adamlarına, felsefecilere, sanatçı ve edebiyatçılara aittir. Ve her biri uluslararası ölçekteki bir mücadele­ ye katkıda bulunmak üzere yazdıklarının bilincinde olan düşünür ve aydınlardır. Tartışmaların içeriği ve yaygınlığı açısından ele alındı­ ğında, gerek bilim ve düşünce dünyasının bütün alanlarını kapsama­ sıyla, gerekse, Fransa'dan Almanya, İngiltere, SSCB ve ABD'ye ka­ dar en ileri ülkelere kadar uzanmasıyla, tarihe "ilk" ve henüz "tek" kaydıyla geçebilecek özelliklere sahiptir. Çünkü, insanlık tarihi boyunca hiçbir olay, toplumsal-siyasal ve düşünsel planda, Ekim Devrimi ve sosyalizmin inşasında elde edilen başarılar kadar derin bir etkiye sahip olmadı; onun kadar, insanlığın ideal ve özlemlerine esin kaynağı olmadı; onun kadar ezilen yığınlar­ da kurtuluş umudu uyandırmadı. Hiçbir güç, bu gerçeği değiştire­ mez. Tersine, emperyalizmin her saldırısında, ezilen yığınların her haksızlığa uğrayışında, işçi ve emekçi yığınlar dönüp kendi yakın "al­ tın çağ"larını hatırlayacak, onu yeniden yaratma özlemini daha de­ rinden duyacaktır. insanlığın geleceğine karşı sorumluluk duyan dü­ şünür, bilim adamı ve aydınlar yakın tarihteki öncelleriyle gurur du­ yacak ve insanlık idealleri uğruna mücadelelerinde onlardan ilham alacaklardır. Ekim Devrimi, sosyalizmin inşası, il. Dünya Savaşı ve faşizme karşı mücadele ve ülkenin yeniden inşasında elde edilen ba­ şarılar, gelecekte de, ezilen yığınların mücadelesinde yeni atılımla­ rın yolunu açan sıçrama tahtaları olarak kalmaya devam edecektir. Emperyalist propaganda merkezlerinin ve onların Marksizme ve iş­ çi sınıfına saldırmayı meslek haline getirmiş sol maskeli liberal uşak-

4

larının yeniden ve yeniden yakın geçmişe saldırmalarının nede­ ni de budur. Bilim'in bu sayısında, Paul Langevin gibi, SSCB'ye yönelik if­ tira kampanyalarına karşı hiçbir tereddüte kapılmaksızın müca­ deleye atılan büyük düşünür ve bilim adamları kuşağının ilk temsilcilerinden biri olan Henri Wallon'un "Sunu"su, Ekim Dev­ rimi ve sosyalizmin inşasının bilim ve düşünce dünyasında esin­ lendirdiği yeni bir atılım ve mücadeleyi en özlü bir şekilde ifade etmektedir. "Sunu" yazısı, Fransa'da, Ekim Devrimi'nden son­ ra, Yeni Rusya Çevresi adıyla faaliyet gösteren aydın grubu içinde oluşturulan bilim komisyonu tarafından düzenlenen bir dizi konferansın, Henri Wallon yönetiminde " Marksizmin ışığın­ da" adı altında üç ciltlik bir kitap olarak basılması vesilesiyle ve bu kitabın ilk cildine yazılan tanıtım yazısıdır. Bu aydın çevresi­ nin büyük çoğunluğu, 1939'da yayınlanmaya başlayacak olan La Pensee dergisinin yayın kurulunda da yer aldılar ve faşist iş­ gale karşı direniş hareketine her düzeyde katıldılar. Aralarında kurşuna dizilenler, yıllarca toplama kamplarında kalanlar oldu. Savaştan sonra hayatta kalanlar, daha ileri bir birikim ve tecrü­ beyle, daha sağlam bir inanç ve sorumlulukla mücadelelerine devam ettiler. Bilim ekindeki diğer çeviri yazıları ise; fizik, kim­ ya ve matematikte, 1930 ve 40'1ı yıllarda ortaya çıkan güncel gelişmelerin diyalektik materyalizm açısından anlamını özetle­ mektedir. ABD'nin başını çektiği emperyalist saldırı dalgası bütün dünyayı pervasızca tehdit ederken, dört bir yanımızda emper­ yalist savaş ocakları tutuşturulurken ve ülkemiz halkı bütün bu saldırı ve tehditlerin orta yerinde, emperyalist haydutların "eli kanlı kurbanı olma" ya doğru hızla sürüklenirken, bilincimizi ve belleğimizi yenilemeye katkı sağlayacağını umuyoruz.

5

HENRI W ALL ON

BİLİM FAALİYETİNDE BİRLİK• Bu yazılar, 1933-1934 yılların­

•

Fransis Halbwachs'ın kaleme aldığı ve bilim komisyonunun

ona­

yıyla yayınlanan Fizi­ kokimya Bilimleri ve Diyalektik

Materya­

lizm adlı kilaba, Henri Wallon'un yazdıQı ön­ sözdür.

Çeviren: Yaşar Atan

nin "Devrim" yüzünden bozulup

da, bilimsel arastırmaları yönlen­

vahşileştiğini ve bu nedenle de

diren

bir çesit yamyamlık vakalarının

"Yeni

Rusya

Çevresi"

önünde verilmiş bilimsel konfe­

ortaya çıkıp yaygınlaşmaya baş­

ransların bir derlemesidir. Bura­

ladığını iddia ediyordu. Bu iftira­

da çeşitli alanlarda yapılan de­

lara karşı Kurul, gittikçe seyrek­

ğerlendirmeler, Rusya'nın yeni

leşen gezgincilere, dönüşlerinde

atılımlarındaki bilimsel temelleri

Rusya'da gördüklerini anlattırıp

oluşturmaktadır. Sovyetler Birli­

öteki ülkelere deliller sunmak is­

ği gerçeğinin en iğrenç ve en da­

tiyordu.

yanıksız yalanlarla karalanıp üs­

Ama kısa bir süre sonra, böyle

tü örtülmeğe çalışıldığı bir sırada

olayların olmadığını kanıtlayan

oluşturulan bu bilimsel kurul;

delilleri toplayıp duyurmanın ye­

başlangıçta hemen hemen bü­

terli olmadığı görüşü ortaya çıktı

tün dünya kamuoyunu yanıltma­

kurul üyeleri arasında. Çünkü bu

ya çalışan iftiracı çevrelere elin­

türden olay ve tanıklıkları, biz

deki bilimsel kanıtlarla karşı çık­

yabancılar, kendi gelenek ve dü­

mayı görev edindi. Bu kurul özel­

şünce kalıplarımızla yorumladı­

likle açtığı sergiler, belgesel film­

ğımız için bunların gerçek anla­

ler ve tiyatro oyunlarıyla Sov­

mına ulaşamıyorduk. işte bu du­

yetler Birliği'nde, oldukça etkin

rum belirginlik kazanınca, adı ge­

bir şekilde sürdürülmekte olan

çen Kurul üyeleri, kendi alanları­

kültürel etkinleri öteki ülkelere

na ve eğilimlerine bağlı olarak

duyurmak istiyordu. Çünkü ken­

aralarında çeşitli komisyonlar

dilerine "uygarlaşmış insanlık"

oluşturdular. işte bunlardan biri

adını yakıştıran bu ülkeler; Sov­

olan Bilimsel Komisyon, bütün

yetler Birliği'nin bazı bölgeleri-

bilim alanlarının hemen hemen

6

bütün seçkin temsilcilerini birara-

Bu baskı ve buyruklara örnek ola-

ya getirdi; matematik, astronomi

rak; sınav ve yarış programlarını,

ve fizikten insanbilimlerine; etnog­

ekonomik yada askeri ilişkilerdeki

rafi, dilbilim· ve felsefe alanlarının

çıkar hesaplarını, düzenin felsefe­

en saygın temsilcilerine dek geniş

sini sürdürme zorunluluğunu, res­

bir yelpaze. Daha sonra da birta­

mi olarak bazı ülkeleri vesayet altı­

kım soruları içeren araştırmalar

na almaları sayabiliriz. işte bu ta­

düzenlendi Rusya'da. Her gruptaki

nıklıklar karşısında her birimiz;

uzmanlar kendi sorularıni hazırla­

kendi bilim alanlarımızdaki sosyal

dılar. Eksiksiz toplanan komisyon­

gerçeği oluşturan çeşitli faktör ya­

ların tartışmaları sonunda çok ve­

hut değişik olguların bilimle olan

rimli sonuçlara ulaşıldı. Böylece

ilişkilerini incelemek zorunluluğu­

hazırlanan soruların yanıtları ta­

nu duyduk. işte bu derlemenin içe­

mamlanınca, bunlar genel kurula

riğini oluşturan ve ilk ele aldığı ko­

sunulup üzerlerinde yeniden tartı­

nu da, bilimle tekniğin arasındaki

şıldı. işte o zaman bizim için açık­

ilişkilerdir.Hiç kuşkusuz, önceden

seçik bir gerçek ortaya çıktı: Sov­

kotarılıp kabul edilmiş bir tezin bu­

yetler'deki bilimsel araştırmaların

rada doğrulanması için yapılmış

sonuçları, pek çok bilimsel alanda,

bir inceleme ve araştırmanın söz

hem çok büyük bir zenginlik hem

konusu olmadığını özellikle belir­

de şaşırtıcı ve de çok kesin sonuç­

telim. Buradaki her yazar, daya­

lar içeriyordu. Haliyle bilimleri bu

nak olarak kendi özdeneyimlerine

düzeye ulaştıran başlıca ilkeler ve

başvurdu.

onların ele alınış yöntemleri çok

Ve buna dayanarak yaptığı çö­

zaman bizim en kesin diye bildiği­

zümlemeler, haliyle kendi ülke ve

miz entelektüel savlarımıza ve ge­

çevresinin mantıksal ve gelenek­

leneksel alışkanlıklarımıza ters

sel alışkanlıklarından izler taşıdığı

düşmeye başlamıştı.

gibi,

Rus

bilimadamlarının

işte bu durumun ortaya çıkışıyla

SSCB'de gerçekleştirdikleri bilim­

kendi ülkemizdeki bilimsel araştır­

sel yeniliklerin çekiciliğinden de

maların gerçek durumunu; özellik­

etkilenmiştir. Bu iki etkinin oranı,

le varlığıyla onca böbürlendiğimiz

duruma göre değişmektedir. Yal­

bilimsel alanlardaki bağımsızlığı­

nız şunu da bütün açıkyürekliliği­

mızı sorgulamaya başladık. Topla­

mizle belirtelim ki, yaptığımız bü­

nan birçok kesin kanıt; bilimin, bir­

tün tartışmalar; bizi sürekli olarak

takım inanılmaz baskıların ve ba­

Marx'ın önerdiği ve bugün "diya­

zen tehlikeli buyrukların güdü­

lektik materyalizm" diye tanınan

münde olduğunu ortaya çıkardı.

açıklama ve araştırma yöntemleri-

ne götürüyordu. Bu yüzden de bu

sist tezlerle her bilime özgü tanık-

yöntemi irdeleyip tanıtma ihtiyacı

lıklar arasında bir farklılık sözko­

çıktı ortaya. Ve yine bu yüzden ki­

nusu ise, bu durum eleştirel zeka­

tabın ikinci bölümünde "diyalektik

lar için korkulacak birşey değildir.

materyalizm" konusunu işledik.

Çünkü bu olgular sadece, bir var­

Bu seçmeler kitabını oluşturur­

sayımın geçici sınırı olabilir. Ger­

ken konuları, elimizden geldiğince,

çekten de içimizden bazılarında

entelektüel isteklerimize ve mera­

buna benzer şeylere rastlandı.

kımızı cezbeden bir devrim yapmış

Ama materyalist diyalektiğin ol­

bir ülkenin bu görkemli ilerleyişine

dukça yaygın olana kaba biçimleri­

yanıt verecek şekilde düzenledik.

ni aştıkça, bu materyalist öğreti­

Görünüşe göre daha mantıklı bir

nin olanaklarını ve kolaylıklarını

düzenleme yapma amacıyla bu uy­

görmeye başladık. Ve bunları yay­

gulamamızın tersi bir yöntemi be­

gın olarak kullanmayı öğrendik. Bu

nimsemedik. Örneğin buradaki

öğretinin ilkeleri, yönelimlerini

derleme yazılarının başına Mark­

bulmaya çalıştığı eylemler ölçü­

sizm teorisini koysaydık, sanki her

sünde yumuşaktır; uyumludur. Ba­

bilimsel konuyu incelerken ille de

zen de bilimsel ilerlemelerin bir bi­

bu teoriyle süslemek gerektiği gibi

lim metodundan mutlaka beklediği

bir yanılsama ya da birçok yanlış

yol göstericiliği de üstlenmektedir.

anlaşılmalar olabileceği gibi, bu

Bu bilim metodunun ilkesi, bilimle­

aynı zamanda konunun içeriğini

rin gelişmesine açıklık getirmektir.

biçime kurban etmekten başka bir

Sovyet bilimsel araştırmaların­

işe yaramazdı. Çünkü bu durumda

da bize en çarpıcı gelen durum

kendi kendimize bir ortodoksluk

şuydu: bir bilim alanında yapılan

(tutuculuk-gelenekçilik)

sorunu

araştırmalar, hem maddi hem de

yaratacaktık ve haliyle bu da bazı

entelektüel kurgu aşamasında bir­

konuların okuyucuyu şaşırtması

birlerine bağlı olarak bir plan için­

ya da iyiniyetinin bizim tarafımız­

de sürdürülüyordu. Zaten biz de

dan kötüye kullanılması gibi bir so­

bilimin yalnızca ve bağımsız olarak

run yaratabilirdi. Oysa amacımız

kendi içinde gelişip serpilmesi yan­

bunun tam tersiydi; okuyucunun

lısıyız. Bilimsel araştırmalara ne

ilgisini hep uyanık ve canlı tutmak

zorunluluk ne de politik baskılar

için konuları ele alış yöntemlerini

gibi dış etkenlerin girmesine karşı­

çesitli tuttuk, ancak bakış açıları

yız. Çünkü bu türden pratik çıkar­

aynı doğrultudaydı, zaten istenen

lar için yapılan müdahaleler; daha

de buydu.

sonra bilimsel araştırmaların tüm­

Farklılıklara gelince... Eğer Mark-

den müdahaleyi yapanın yararına

7

111 8

göre sınırlandırılmasına yol aça-

sanların bu değerlere en tez ve kı-

cak sakıncalar yaratabilir. Ya da

sa yoldan ulaşabilme isteklerini

örneğin ideolojik buyruklar da bili­

kamçılayıp şahlandırır.

min teorik araştırmalar yapmasını

Bilimlerin pratikle sürekli içli dış­

engelleyen bazı sınırlamalar geti­

lı olması, bazen onların ilerlemesi­

rebilir. Biz bilimin tümden kendi

ne bir engel oluşturabilir. Ancak

amaçları içinde kalmasını ve kendi

bunun üstesinden, bilimin pratikle

amaçları dışında bir çıkar amacı

sürekli içiçeliği, insanların ortak

gütmemesini ve kendi varsayımla­

yaşamının bütün ihtiyaçlarına gö­

rının seçiminde özgür ve sınırlan­

re yaygınlaştırılarak gelinebilir. Bu

dırmasız olmasını istiyoruz.

durumda .bilimlerin birbirlerine ya­

Bilimsel kurumlar ve laboratu­

kın dalları arasında zamanla birta­

varlar, Rusya'da endüstriyel ve zi­

kım sentez ya da birleşmeler gün­

rai üretim kurumlarıyla sürekli eş­

deme gelecektir. Bir taraftan hep­

güdüm halindedir. Bilim; amaçları­

sinde ortak olan ilkelerin derinle­

nı üretime dayalı olarak saptamak

mesine araştırılması, öte yandan

zorundadır. Sovyetler Birliği'ni ge­

aynı problemin çözümü için bu il­

zip inceleyen ya da halen orada

kelerin ortak kullanımı ... işte Sov­

yapılmakta olan bilimsel araştır­

yetler Birliği'nde kültür yoluyla

maları izleyen yabancı bilim adam­

üretilmiş türlerin sayımı ve onların

ları şu görüşü paylaşmaktadırlar:

ilk üreme kaynaklarının araştırıl­

"Bilimsel araştırmalarda pratik çö­

ması için arkeoloji bilimiyle bota­

zümlerin aranması, buna koşut

nik biliminin, bir anlamda bütün­

olarak sürdürülen en kuramsal bi­

leşmesi bir raslantı değildir. Ya da

limsel konuların da incelenmesini

doğabilimleri aracılığıyla tarih bi­

engellememektedir." Bunun nede­

limlerinin kullanılması; evrenin ta­

ni de şudur: Rusya'da bilimlerden

nınması için toplumlar tarihine

beklenen pratik çıkarlar, tüm top­

başvurmakta olduğu gibi. Zaten

lumun çeşitli üretim kesimlerinin

Marksist diyalektiğin en önemli

hizmetine sunulacak şekilde ayar­

özelliklerinden biri de budur.

lanmıştır. Yoksa kapitalist ülkeler­ deki gibi, birbirleriyle yarış halin­

Diyalektik materyalizmin, bilim­

deki karmakarışık çıkar gruplarının

lerin ilerlemesini üretimin gerekli­

istemlerine göre değil. Bu ülkeler­

liği üzerine yapılandırdığını; uygar­

de toplumsal emeğin yarattığı de­

lıkların gelişimini, insanın kendini

ğerler, belli kimse ya da grupların

yalnızca

tekelinde olduğu için, bu bilimden

ham ürünleri tüketmekle yetinme­

beklenen pratik çıkarlar haliyle in-

diği ilkesine dayandırdığını ve in-

doğadaki

işlenmemiş

sanla doğa arasında "endüstri" ol-

biriyle dayanışma içinde olduğu

gusunun da varlığını hesaba kattı-

doğruysa bu, birbirleriyle olan iliş-

ğını kabul edelim: işte burada diya­

kileri iki yönlü de olabilir demektir:

lektik materyalizm, insanın en ba­

Bazen tekniğin ortaya koyduğu

sit ihtiyaçlarıyla her türden uygar­

sorulara bilim birtakım yanıtlar

lığı birbirine eşitlemez. Her ikisi

bulmak zorunda kalabilir. Bazen

arasına insanın eylemleriyle çok­

de bilim, tekniğin ona sunduğu

tan geride bıraktığı aşamaları da

olanaklardan yararlanır. Aslında

sokar ve aşama aşama değişikliğe

bu ilişkiler henüz oldukça meka­

uğramış ihtiyaçları, yani bütün ya­

niktir. Bilim ve teknik iki ayrı terim­

şamsal eylemlerinin doğurduğu ih­

dir; insanlık bunlar arasında bir

tiyaçları hesaba katar. Bu eylemle­

gelgit yaşamaktadır ve bu gelgitin

rin ideolojik üstyapıları, insanın ilk

kendine has bir özerkliği vardır. Bu

eylemleri göz önüne alınmaksızın

gelgit hareketi, geçmiş hareketle­

kavranamaz. Çünkü insanın ilk ey­

rin birbirleriyle bütünleşip tamam­

lemi, kendi özyaşamını korumaya

lanmasıdır ve yasalarını ve amaç­

ve bu yaşamı sürdürmeye yönelik­

larını geçmişteki hareketlere borç­

tir.

ludur. Ama şimdi bu yasalar yeni

Şu halde bu üstyapılar, insan

bir olgudur ve kendiliğindendir. Bi­

varlığının koşullarını ve üretimin o

limleri ve onların gelişimini açıkla­

andaki biçimini ayarlamak gibi bir

yıp yorumlamak, haliyle çağlarının

görev üstlenmistir. Bu üretim biçi­

gerektirdiği amaçlar doğrultusun­

mi ile insan, kendi ihtiyaçlarına ka­

da entelektüellere ve bu işin uz­

vuşur. Şimdi bu üstyapıların ge­

manlarına düşer. Buna göre teme­

reksiz ve eskimiş sayılması çok

li materyalist görüş, doruğu da bi­

yersiz bir görüştür. Bu üstyapılar,

reşimsel (synthethique) hümaniz­

tam tersine, geçmişle bağları ko­

ma oluşturacaktır.

parmak için gerekli olan eylemleri

Geleneksel hümanizma, herhan­

de kışkırtabilirler. üstelik bu üstya­

gi bir uygarlıkta yaşayan insanı,

pılar; orası burası yamalı ölü bir bi­

geçmiş bütün uygarlıkların kıyısı­

çim yerine, geleceğin yeniliklere

na köşesine sıkışmış bir iki gelene­

açılan yollarını da gösterir. Etki ile tepki arasında, eylem

ğin kalıplarına sokuşturup incele­ me yanlısıdır. Geleneksel hümaniz­

karşılıklıdır. Etki aynı zamanda

ma, birbirine zıt ve yabancı güçle­

tepki de olabilir. Bu ikisi arasındaki

rin bütünüyle bazı entelektüel ve

nesnelliğin tek ve değişmez bir yö­

törebilimsel nüansların o hassas

nelimi yoktur. Bilimle tekniğin bir-

saltlığı ve arılığını birbiriyle karşı-

9

10

!aştır ve üstelik bu arılığı, geçen

bir varlık kazanır. Zaten bu yasalar

bunca zamana ve devrimlere karşı

birbirleriyle türdeştirler.

koruyup saklamak ister. Oysa bun­

O halde bir bilim adamının ide­

dan çok farklı olarak diyalektik

olojik bağımsızlığı ne anlama gel­

materyalizm, insanı içinde yaşayıp

mektedir? Kuşkusuz nedenini ve

geldiği tarih ve doğayla bütünleş­

kaynağını bilmediği ya da bilimdışı

tirir. Her çağın kendine öıgü tekni­

amaçlar güden baskılara boyun

ğiyle yaşayan insanı, fiziki dünyay­

eğmemelidir bilim adamı. Ama bu

la ilişki halindeyken ve aynı za­

baskılar karşısında ne yapacaktır,

manda eylemleri sonucunda ulaş­ tığı aşama içinde ele alır. Birey ola­ rak insan, içinde yaşadığı toplum­ sal ve fiziki ortamdaki koşulların etkisi altındadır. Ama geçmişi ya­ ratmış olan ve geleceği yaratacak olan, üstelik ortaklaşa yaratılmış bir varlık olarak insan, yaşadığı fi­ ziki ortamı değiştirir ve kendini de toplumsal ortama göre değiştirip dönüştürmek zorunda hisseder. Ve sonuç olarak, insan hangi düze­ ye yükselmiş olursa olsun, şunu söyleyebiliriz: Bu bağlılık; insanın eylemleriyle fiziki çevredeki nes­ neleri birbiriyle uyumlu hale geti­ rir; bir tarafı öteki tarafa göre ayarlar. Böylece bunca tartışmalı

kendini bir köşeye çekip susmalı mıdır? Sonra her çağa özgü sorun­ ları teknik ve zihni araçlarla anla­ yıp kavrama dışında entelektüel bir eylem olmadığına ve yine birbi­ ri ardısıra gelip geçmiş çağların her birinin kendine özgü bir anlamı olduğuna göre, bir bilim adamının da, bu durumda kendi çağının tam ve kesin bir bilgisine ulaşmasında bir yarar yok mudur? Sonra tek başına, kendi kişisel gücüyle bütün bu işlerin üstesinden gelemeyece­ ğine göre, yalnızca bilimsel yön­ den değil, toplumsal yönden de ça­ ğının temsilcisi kişi ve kuruluşlarla dayanışma ve ortak çalışma içine girme zorunluluğunu duymamalı mıdır? Oysa tek başına değil de

bir konu olan bilgi sorunu, kendili­

yandaşlarıyla birlikte hareket et­

ğinden çözülmüş oluyor. Kuşkusuz

mekle çok başka bir kazanıma ula­

bilgi, dünyada bilincin de varolma­

şacaktır bilim adamı: başkalarıyla

sını öngörmektedir. Ama şu da var

eylem birliği yaparak yanlış yolla­

ki, ancak karşılıklı etki-tepki yasa­

ra düşmekten, yanlış sonuçlara,

ları uyarınca "şeyler"in birbirleriy­

yanlış kurumlara kapılmaktan kur­

le ilişki içinde olmaları sonucunda

tulmuş olacaktır.

bilinç gelişir. Düşüncenin yasaları,

Tekelci uzmanlaşmanın, insani

evrenin yasaları tarafından belir­

etkinlikler arasındaki bölünme ve

lenmeleri sonucunda doğarlar ve

kutuplaşmaların, kapitalist rejimin

çürümüş yönlerinden yalnızca biri

mesinin durdurulmasi istenmekte­

olduğunu söyler Marx. ilk burjuva

dir. Çok pahalıya mal olan ve ama­

ekonomistleri, bunun makineleş­

cı kamuoyunca bilinmeyen nice gi­

meye bağlı bir zorunluluktan ileri

rişim, gerçekleşmelerinin herhangi

geldiğini kabul etmekle birlikte,

bir aşamasında ortaya çıkan önem­

bunda bir tehlike de sezmiyor de­

siz bir sorun yüzünden yarı yolda

ğildi. Böylesi tekelleşme ve kutup­

bırakılmaktadır. Oysa bu konuyla il­

laşmalar,

gili bir bilim dalı bu soruna kolayca

zamanla

entelektüel

alanda bir ülkü haline geldi. Her bi­

bir çözüm bulabilecek durumday­

lim adamı nesnel ve tarafsız olma

ken, bu bilim dalı, kapitalist sistem­

kaygısıyla, kendi uğraştığı bilim

de, bu sorunla uğraşmamaktadır.

dalında kendini yalnızlaştırdı; top­

Tekniğin ve bilimin yarattığı araçla­

lumsal ve bilimsel gerçeklerin bü­

rın gücü, günümüz toplumunun öz­

tünü ve kendi uğraştığı konu ara­

lediği amaçları öylesine bastırıp

sındaki bağlantıları ve ilişkileri dü­

susturmuştur ki, bu araçlar insanın

şünemiyordu bile artık. Tıpkı bir iş­

mutluluğuna hizmet edecek yerde,

çinin bir makinenin bazı aygıtlarını

ne yazık ki her an insanlık için bü­

kullanması ama bunun mekanik

yük yıkımlara hazır felaket silahla­

anlamını bilmemesi gibi birşey. Ya

rına dönüşmüştür.

da belki de hiç pazarlanıp satıla­

Dağınık ve başıboş bilimsel faali­

mayacak bir ürünü ekip yetiştiren

yetin birliği ve bütünlüğü sağlan­

çiftçi örneğinde olduğu gibi bir du­

malı, bölünmüşlükler giderilmeli­

rum çıkıyor ortaya. Bütün bunların

dir. Bilim, bunun olabilirliğini bize

sonucu, paha biçilemez bir emeğin

birtakım canlı örneklerle kanıtladı.

boşa gitmesidir. Kapitalist rejim­

Daha yakın zamanda, fizik bilimiy­

lerdeki bütün alanlarda hep aynı

le mekanik; mekanik ile de ge­

başıbozukluk, düzensizlik görül­

ometri bütünleşti. Burada geomet­

mektedir. Üretimle tüketim arasın­

ri kendini fiziğe dayatmadı. Ama fi­

daki oran öylesine bozulup çarpık­

zik, kendi ihtiyaçlarına uygun bir

laşmıştır ki, aşırı üretim, en alt dü­

geometriyle içiçe geçti. işte aynı

zeyde tüketime neden olmaktadır

şekilde bilimle toplum arasında da

ve kapitalist rejimlerde buna ge­

bu bütünleşme sağlanmalıdır. Ve

rekçe olarak çok fazla bilimsel bu­

böylece toplum da bilimle bütünle­

luşun endüstriyi yıktığı önesürül­

şecek ve sınıfsal bölünmelerden

mekte; bu yüzden bilimlerin ilerle-

kurtulmuş olacaktır...

11

12

F R ANCİS H A LB W ACHS

DİYALEKTİK MATERYALİZM ve FİZİKOKİMYA BİLİMLERİ

Çeviren: Yaşar Atan

Fizikokimya bilimlerinin gele­

kım terimlerle birtakım bilimle­

neksel bir dökümünü yapmak,

re gönderme yaparak geçiştiri­

yüzlerce ve yüzlerce cilt tuta­

lecek böylesi bir açıklama, her

cak kitaplar dolusu bilgiyi orta­

yönüyle doyurucu bir bilgilen­

ya sermeyi gerektirir. Marksiz­

dirme olmayacaktır, haliyle.

min ışığında, bu bilimlerin günü­

Şimdi konumuzu olduğunca

müzde yapılacak çağdaş açıkla­

dar sınırlar içinde tutmaya çalı­

ması da, yine aynı boyutları tu­

şacağız ve onun için ilk önce

tacak ölçüde kapsamlıdır. Hani

materyalist diyalektiğin inorga­

insanın elinde olsa ve ben böyle

nik doğa bilimlerindeki uygula­

bir ansiklopedik açıklama yap­

masının bazı sonuçlarını konu­

maya kalksam, buradaki oturu­

muzun dışında tutmaya çalışa­

mumuzu, hiç aralıksız yıllar ve

cağız.

yıllar boyu sürdürmemiz gere­

Her şeyden önce şu anda ma­

kirdi. öte yandan şöyle anlaşılır

teryalistlerle onların karşıtları

biçimde özet bir açıklama yap­

arasında, yeni fiziğin ulaştığı,

maya kalksam, sizin de bu bi­

temel

limsel konulara yabancı olduğu­

olanca hızıyla sürmekte olan o

muzu az çok bildiğimden, birta-

çok sıcak savaşa kısaca değine-

sonuçlar

konusunda

ceğim. Şu anda içinde olduğu­

min irdelenmesini tamamen bir

muz, kıran kırana diyebileceğimiz

kenara bırakıyoruz. Aynı şekilde

bu bilimsel savaş, yalnızca Al­

tarihin belirli dönemlerindeki dü­

manya cephesinde değil, lngiliz

şüncelerin evrimini, teknik düze­

düşüncesi (idealiste) fizikçi Ja­

yin her çağa öıgü bilimler üzerin­

mes Jeans'in ortaya attığı sav­

deki belirleyici etkisini de bir ke­

dan sonra kuantum cephesinde

nara bırakıyoruz. Bazı deneysel

sürüp gitmektedir. Bilindiği gibi J.

keşiflerin

Jeans, atomik olaylarda bundan

bağlı olduğunu, endüstri alanına

teknikteki

kesinliğe

böyle Tanrı'nın işe karışmasının

giren fiziğin bazı dallarındaki so­

bilimsel olarak da kabul edilebile­

nuçların uygulanmasından doğan

ceğini öne sürmüştü. Bu savaşta

aksaklıkların

fizik

bilimindeki

diyalektik materyalizm zafer bay­

araştırmalar üzerindeki etkilerin­

rağını kapmış önde gitmektedir

den de söz etmeyeceğiz. Politik

ve bu cephenin savaşçıları ara­ sında Paul Langevinl ve Frederic

koşulların yansıması olan felsefi

Juliot Curie2 vardır. üstelik diya­

görüşlerin belirlediği bilimsel fi­ kirleri de bir kenara bırakıyoruz.

lektik materyalizm, en gelişmiş ve

Hiç kuşkusuz bugünkü yeni spiri­

en etkili silah olarak hasımlarını

tüalist fizikçilerin destek aldıkları

safdışı bırakacak ve yakında bu

Heisenberg'in "belirsizlik ilkesi"

hasımlar felsefi bir Stalingrad

bundan yüz yıl önce keşfedilsey­

bozgununa uğrayacaklardır.

13

di, onun yorumu ve sonuçları;

Bu etkili silahın kullanımını ve

mistik ve karamsar ideolojilerin

sürmekte olan ve dinsel esintiler

baskın çıktığı ve burjuva toplu­

taşıyan bu savaşın çeşitli aşama­

munun yürüdüğü çağımızda yapı­

larını anlatmak son derece zor.

lacak yorumlardan farklı olurdu -

Üstelik, siz dinleyicilerin de dini,

haliyle sonuçları da.

1. Paul Langevin: Geçen yüzyı­

bilimsel konulardan ayırdığınız

Bilimsel teorilerin özel bir diya­

göz önüne alınırsa... Bizi şu anda

lektiğe bağlı olan, tarihi bir geli­

lizm diyalektik

ilgilendiren, diyalektiğin, bilimle­

şim süreci vardır. Daha önce ka­

öneml i birkaç

rin ilerlemesine ne ölçüde faydalı

bul görmüş teorilerden yeni ve

olduğundan çok; bilimlerin diya­

bazı çelişkili görüşler ortaya çı­

lektik materyalizmin değerini ne

kar. Ve bu yeni görüşler, birtakım

ölçüde anlamakta ve bu bilimlerin

kalıpları kurar ve devrimci bir kriz

ona ne ölçüde uygulama alanı aç­

sürecinden sonra yepyeni ve üst

makta olduğunu göstermektir.

düzeyde sentezlerin oluşumuna

"Şeyler" üzerinde insan düşün­

kaynaklık eder. Ve her zaman bu

celerin bütünü diye algılanan bili-

kriz devrimleri, metafizikçi fizik

lın

materya­

alanında isimden

en

biri.

So rbonne"da profesör ola­ rak da çalıştı.

2. Frederic Juliot

Curie: Fransız bilim

adamı.

mun

parça­

özellikle ato­ lanması

ala­

nındaki çalış ­

malarıyla ta­ nınır.

14

adamlarını çok derin umutsuzlu·

çıkta benimsenen sırayı hem de

ğa düşürür ve onları çaresiz bıra·

aynı şekilde izleyeceğim. Haliyle

kır. işte o zaman Marksistler, yal·

burada fizikokimya bilimlerinin

nızca ve sadece onlar, durumu

hepsini yeniden gözden geçirme

açıklığa kavuştururlar ve bilimle·

gibi bir niyet söz konusu değil.

re egemen olup onları kendi diya·

Çeşitli kaynaklardan alınmış bir·

lektikleriyle yönlendirirler.

kaç örnekle yetineceğim.

Evet, doğa üstüne insan düşün· celerinin tarihini de bir kenara bı· rakıyoruz ve yalnızca bilimin "nesne"si üzerinde, bizzat fizik· sel dünyanın kendisi üzerinde, Engels'in koyduğu program uya·

3. J. Stalin'in ki­ tabı

1. FiZiKOKiMYA BiLiMLERi VE DiYALEKTiK

PEDAGOJiK ETKi

rınca, bakışlarımızı yoğunlaştıra·

Fiziksel dünya organize bir bü·

cağız. Engels, " Anti·Dühring"in

tündür ve onun parçaları herhan·

önsözünde şöyle diyor:

gi bir biçimde birbirlerini etkiler.

" ... Şunu çok iyi bilmeliyiz ki, sa·

Ve bir olay (fenomen), diğer fe·

yısız evrimsel değişmelerin kar·

nomenlerle olan bağlantısı ölçü·

maşıklığı içindeki doğada, devini·

sünde açıklanabilir. işte bu görüş·

min diyalektik yasaları geçerlidir

ler, klasik, gelenekçi fizikçilere

ve aynı şekilde insanlık tarihinde

çok tuhaf ve ters düşmektedir.

de devinimin aynı diyalektik yasa·

Çünkü bu fizikçiler, fiziksel feno·

farı olayların görünür olasılıkları·

menleri yalıtırırlar ve her bir fe·

na egemendir."

nomeni diğerlerinden ayırıp tek

Artık gelenekse/ olan bir yol iz·

başına incelerler. Laboratuvarla·

/eyerek birbiri ardına, önce diya·

rındaki komileri, deney kaplarını

/ektik sonra materyalizm sorunu·

vb. aygıtları hep bir fenomeni di·

nu inceleyeceğiz. Çünkü ne kadar

ğerlerinden ayırmak için kullanır·

yapay ve zorlama gibi görünse

lar ve o "öteki fenomenler" ge·

de, bu ayırımı yapmak gerekir ve

reksiz ve fazlalık sayılır, onların

bunu yaparken de bize özgü "di·

gözünde. Bununla birlikte böyle

ya/ektik" dediğimiz şeyin mater·

bir yöntemin bu şekilde sistem·

yalist; "materyalist" dediğimiz

leştirilmesi, klasik fiziği çok bü·

şeyin

yük düş kırıklıklarına uğrattı.

de

diyalektik

olduğunu

unutmayacağız. Sizin de yabancı·

Örneğin o ünlü Foucault Sarka·

sı olmadığınız bir çerçeve içinde

cı deneyini ele alalım. Bununla,

kalabilmek için daha yeni yayınla·

dünyanın döndüğünü kanıtlamak

nan, "Diyalektik Materyalizm ve

amacındaydılar ve elbette bu de·

Tarihi Materyalizm"3 adlı kitap·

ney zaten temelde bile çok saç·

maydı. Çünkü daha işin başında,

kacı tutmaktadırlar ve kendileri-

dünya sarkaç sistemini ayırıyor­

ne göre sarkacı sabit bir konum­

lardı. Sonuç olarak bu deney şu­

da durdurmaktadırlar.

nu kanıtlar; dünya, sarkaca göre

Rölativite teorisine ve "sonlu

dönmektedir. Yahut bu duruma

olan evren" diye adlandırılan hi­

göre kullanımı daha esnek olan

poteze göre, dinamiğin bütün so­

sarkacın dünyaya göre döndüğü­

rularının çözümünde; bütün yıl­

nü düşünmek insana daha kolay

dızlar birliğini ve onun dünya üze­

ve akla daha yakın düşmektedir.

rinde oluşturduğu fiziksel etkiyi

Bu durumda klasik fizikçiler kesin

hep göz önüne almak gerekir.

olarak iki soruya birden yanıt ver­

Şimdi bu söylediğimizi bir başka

mek zorunda kaldılar: Dünya ne­

örnekle pekiştirmeye çalışalım.

ye göre (neye kıyasla) dönmekte­

Göring'in (4) boynundan asılarak

dir. İkinci soru da şu: Sarkacın

idam edildiğini düşünelim. Kendi­

dönmesini engelleyen nedir? Kla­

si ipte 100 kg. gelmektedir. Bir

sik dinamiğin temel postulatına

başka deyişle o 100 kg.'lık bir yer­

göre yanıtlamaya kalktılar bu so­

çekiminin etkisi altındadır. Önce­

ruları; güneşin merkezinden çı­

leri geleneksel (klasik) fizik, bu

kan ve sabit yıldızlardan geçen

ağırlık sorununu Göring ile toprak

doğru çizgileri örnek alalım, diye

arasındaki bir olay olarak algılı­

başladılar. Tabii biz de buna 'sabit

yordu. Oysa artık rölativite teori­

yıldızlar' sözü yüzünden karşı çı­

si; bunun, yalnızca bedenle top­

kıyoruz. Çünkü gerçekten de yıl­

rak arasındaki bir olay olmadığını,

dızlar hızlı devinimlerle sürekli

evrenin bir bütün olarak tam küt­

hareket halindedirler. Ama özel­

lesinin çekimiyle ilişkili olduğunu

likle şu temel itiraz da yapılacak

ortaya koydu. Eğer evrendeki on

haliyle: Sadece tasarımsal olarak

yıldızdan dokuzu ortadan silin­

var kabul edilen bu hayali doğru

seydi, şimdikinden on kat daha az

çizgiler, gerçekten bir devinim

bir ağırlığımız olacaktı ve böylece

yaratabilirler mi? Ve de sarkacın

Göring ipte boğazından sıkılıp bo­

dönmesini engelleyebilirler mi?

ğulmaktan paçayı sıyırabilecek­

15

4. Göring: Hit­

ler'in en ya­ kın

adamla­

şal

Göring

rından. Mare­

Bu soruyu tam bir çözüme ka­

ti!.. Ama onun hışmına uğramış

vuşturmak için, büyük diyalektik­

olan milyonlarca masum insan

S a v a ş ı·n ı

çi Einstein'ın Rölativite (izafiyet,

göklere dua etti ve gerçekten de

lerdendi. Nü­

görecelik) Teorisi'ni ortaya atma­

yıldızlar bir miligram da olsa,

sını beklemek gerekiyordu. Bu te­

onun ağırlığına katkıda bulundu­

oriye göre, yıldızlar, bir bütün

lar ... Görüldüğü gibi bu yeni röla­

olarak ortak çekim güçleriyle sar-

tivite kuramı, diyalektiğin mü-

ikinci Dünya yönlendiren­

r en b e r g ' d e

yargılandı ve

ölüm cezası­ na çarptırıldı.

Cezası infaz

edilmeden in­

tihar etti.

16

kemmel bir bilim olduğunu doğ-

bu yasalar geçerli oldukları kendi

rulayıp gözlerimizin önüne ser­

alanlarının sınırlarını aşmadığı sü­

mektedir. Evrende her şey, her

rece çok önemli işlevlerde bulun­

şeyi etkiler. Örneğin yerden bir

dular. Ne zaman ki birtakım dog­

kutuyu alıp kaldırdığımızda, ara­

matik kafalı metafizikçiler, bu ya­

ya sayısız ve düşünülemeyecek

saları kendi akıllarınca sistemleş­

ölçüde uzaklardaki yıldızların küt­

tirmeye kalktılar, o zaman tama­

lesel etkileri girmektedir.

OLUŞUM

men gerçek dışı bir dünya imgesi koydular ortaya. Bildiğiniz gibi, maddenin

korunumu yasaları,

Bugünkü yeni fiziği bundan 150

100 yıl içinde birer birer evrim ya­

yıl öncesinin klasik fiziğinden ayı­

salarına dönüştüler. Artık bugün

ran en önemli özellik şudur: Artık

çok iyi biliyoruz:

diyalektiğe göre sürekli devinim,

"insan tarihinin ve canlı varlık­

evrim, durmadan oluşum ve bitim

ların dünyası gibi, fiziksel dünya

halinde bir dünya vardır artık.

da; sürekli ve kesintisiz devinim

Geleneksel fizik, bilindiği gibi

ve değişimlerle,

durmayan bir

evrenin değişmez olduğunu ve

akışla var olma ve yok olma süre­

durağan yıldızlardan, hep aynı

ci içindedir." (Engels).

devinimleri yineleyen uydulardan

Nasıl ki Marksist diyalektik za­

oluştuğunu kabul ederdi. Gene

man içinde tarihi bir evrimse, He­

aynı şekilde evrenin değişmez ve

gel'in "biri ötekinin yanında" di­

öz olarak birbirlerinden ayrılmış

yalektiğinin karşıtı olan, "birinden

kimyasal öğelerden oluştuğunu

sonra öbürü" diyalektiğinin fiziki

ve orada rüzgarların, dalgaların

dünyada, biz fizikçiler için çok bü­

hiçbir amaca yönelik olmayan dü­

yük önemi vardır. Haliyle bu sü­

zensiz ve boş devinimleri olduğu­

rekli evrimin çeşitli yön ve görü­

nu ileri sürerdi. Geleneksel fizik,

nümlerine ileride sık sık değine­

maddenin korunumu yasaları de­

ceğiz. Ama bu arada pek çok ko­

nilen birtakım bölümlere ayrılı­

nuda, onlara hiç değinmeden, bir

yordu: Enerjinin korunumu, kütle­

tarafa bırakacağız: örneğin ast­

nin korunumu, öğelerin (eleman­

ronomi araştırmalarının verileri­

ların) korunumu - evet, bu yasa­

ne dayalı gezegenlerin tarihi, ye­

lar yüzyıllar süren zihinsel çaba­

ni jeofiziğin araştırmalarına da­

lardan sonra elde edilmiş, ve kla­

yanan yeryüzünün o coşkulu ve

sik fizikten önceki ilkel fiziğin

olağanüstü tarihi, vb ... sonra ev­

içinde bocaladığı karman-çor­

ren üstüne sürekli üretilmekte

manlığa çeki düzen getirmişti. Ve

olan o şaşırtıcı kuramlardan da pek söz etmeyeceğiz.

CARNOT iLKESi Carnot (Karno) ilkesini Engels

akımını sürdürüyor. Elbette be­ nim söylediklerim, gözlerimin ka­

çok önemsiyordu ve bu ilkenin ta­

palı olması ve böylece işlemi me­

şıdığı önemi o günlerde özellikle

kanik olarak sürdürmem koşuluy­

vurguladı. Şimdi bunu iyice anla­

la geçerlidir. Yoksa gözümdeki

tabilmek için bir karşılaştırma ile

bağı çözer ve ne yaptığımı görür­

örnekleyelim. Diyelim ki ben şim­

sem bilyeleri renklerine göre ayı­

di gözlerim bağlı olarak iki sepet

rabilirim.

arasındayım. Sağdaki sepette 100

işte Carnot ilkesi, bu işlemin ev­

beyaz bilye var; soldakinde ise

rende genel bir saltıklık ilkesi ol­

100 kırmızı bilye ... Şimdi ben uzun

duğunu öne sürüyor. Bu işlemde

süre (gözlerim bağlı olarak) bir

bilye yerine diğer nesneler -örne­

sepetten aldığım bilyeyi öbür se­

ğin elektronlar, atomlar, yıldızlar,

pete koyacağım, oradan aldığım

bulutsu yığınlar (nebülöz) olabi­

bilyeleri ilk sepete koyacağım.

lir- sonuçta karışım aynı şekilde

Sonra bu bilyeleri değiştirme işle­

olur. Doğa sürekli olarak en olası

mini değiştirme işlemini istediğim

durumlara doğru evrilerek gider.

kadar sürdürebileceğim. Kuram

Sonuç olarak doğa, katışıksız me­

ve deneyimler göstermektedir ki,

kanikçidir ve gözlerinin üstünde

uzun ya da kısa bir sürenin so­

bir bant vardır; bunu fizik yönün­

nunda her iki sepetteki kırmızı­

den söylersek, sürekli olarak karı­

beyaz karışımı bilyelerin sayısı

şımlar vardır, haliyle Tanrı yok­

hemen hemen birbirine eşittir. Bu

tur. Görüldüğü gibi bu evrim ilke­

değiştirme işlemini ne kadar sür­

si aynı zamanda en geniş kapsa­

dürürsem sürdüreyim, o ilk feno­

mıyla materyalist bir ilkedir.

men geriye dönmeyecek; yani

Şimdi bu ilkeyi bazı alanlarda

hiçbir zaman yeniden beyaz bil­

deneysel olarak doğrulayalım. Bir

yeler bir sepette, kırmızı bilyeler

kabın içinde tuzlu su ile şekerli

öteki sepette ayrı ayrı toplanmış

suyu, birbirine karışmayacak şe­

olmayacak.

kilde, üstüste koyalım. Bir süre

Görülüyor ki burada geri dö­

sonra şekerin molekülleriyle tu­

nüşsüz bir evrim söz konusudur

zun molekülleri birbirleriyle karı­

ve bu yolla zamanın akıp gidicili­

şacaklar ve bu karışım öyle bir kı­

ğini de tanımlayabiliriz: Zaman,

vamda olacak ki artık kabın alt ve

bilyelerin iki sepet arasında de­

üstündeki suların bileşimi aynı

ğiştirilmeye başlandığı andan iti­

olacak. Ve sıvılar arasında artık

baren geçmeye başlıyor ve bilye­

eskisi gibi bir ayrım olmayacak ...

lerin birbirine karıştığı ana doğru

Şimdi içlerinde iki ayrı gaz bulu-

17

18

nan iki şişeyi birbiriyle bir boru

Ama yıldızlar arasında, molekül­

aracılığıyla bağlayalım. Bir süre

lerde olduğu gibi karşılıklı çarpış­

sonra her iki şişede de aynı gaz

malarla hız değiş tokuşu söz konu­

karışımının olduğunu göreceğiz

su değildir. Çünkü bu çarpışma,

ve bu karışım hiçbir zaman eskisi

moleküller arasında saniyede bin­

gibi iki çeşit gaz olarak ayrışma­

lerce kez gerçekleşir. Oysa yıldız­

yacaktır. Gene aynı şekilde bir şi­

ların birbirlerinin çekim alanları

şeye iki ayrı yoğunlukta iki gaz;

içine girecek kadar birbirlerine

örneğin karbon gazıyla hidrojen

yaklaşmaları çok ender bir olaydır.

gazı konsun. Bu iki gazın karışımı

Bununla birlikte bu olay gerçekle­

biraz uzun zaman alacaktır, ama

şir ve uzun bir süreç içinde bunun

sonuçta oluşacak karışım hiçbir

etkisi ve sonucu, moleküllerde olu­

şekilde ayrışmayacaktır. Şimdi iki

şan fenomenin aynısıdır.

şişeyi değişik ısıda aynı gazla dol­

Çok iyi bildiğimiz dönüşüm ya­

duralım ve bunları birbirleriyle

salarına göre, geriye dönüşü ol­

bağlantılayalım. Bilindiği gibi sı­

mayan bir evrim içinde, yıldızlar

cak gaz, her tarafa çok büyük hız­

arasındaki hız bölüşümü göz önü­

la serpişen taneciklerden oluş­

ne alınarak, milyonlarca yıl önce­

muştur. Oysa soğuk gazın tane­

si oluşanlar ve milyonlarca yıl

cikleri daha yavaş, daha tembel­

sonrası oluşacaklar konusunda

dir. Bu iki gaz birbirleriyle bağlan­

bir takım tarihlerin belirlenmesi

tılandığında aralarında bir değiş­

bile gerçeğe dönüştü.

tokuş olacak; taneciklerin hızı

Şimdi Carnot ilkesinin özel bir

kendi aralarında bölüşülecek ve

yönü üzerinde yoğunlaşmamız

karşılıklı çarpışmalar sonucu hız­

gerekiyor. Çünkü bu en çok bili­

ları da ısıları gibi aralarında eşit­

nen yönüdür. Engels bu konuda

lenmiş olacak. Sonuç olarak he­

şöyle demektedir:

men değişmeyecek sabit bir ısı de­

"ilk ve son olarak maddenin

recesine ulaşmış olacaklar. İşte bu

kendi içindeki dönüşüm sürecinin

çok genel ilke uyarınca, kızgın de­

incelenmesinde bu ilke temel ola­

mir, çevresine ısı salarak soğur ve

rak alınır; bu temel sürecin tanınıp

buz da çevresindeki ısıyı emerek

bilinmesiyle doğanın tam olarak

eriyip sıvılaşır. Şimdi aynı şekilde

bilinmesine kısa yoldan ulaşılır."

şu olaya bakalım: Yıldızların deği­

Bu ilkenin gerçekliği ve apakçı­

şik hızlarının bölüşümü durmadan

lığıyla evrimin diyalektik görünü­

evrilerek eşit bir hız düzeyine ve

mü belirgin bir şekilde ortaya çı­

gitgide "aşamalı olasılığa" doğru

kar. Şimdi enerjinin değer yitir­

yol almaktadır. Doğal olarak bu ev­

mesi yasasından söz edeceğiz.

rim son derece ağır ilerlemektedir.

Mekanik enerji ve sıcaklık, kısmi

olarak birbirleriyle değiş-tokuş

Örneğin buharlı makineyi ele ala­

edilebilirler. örneğin bir tabanca

lım. ısı sıcak bir kaynaktan (buhar

mermisi bir duvara çarptığında

kazanından) alınmaktadır. Bu ısı­

birdenbire durur ve o canlı gücü

nın bir kısmı harekete dönüşmek­

yok olur; buna karşılık eriyecek

te ve diğer bir kısmı da zorunlu

denli ısıyla yüklenir. Aynı şekilde

olarak

bir frenin tekere sürtünmesi ya

(kondansatöre, atmosfere) git­

da denize kaydırılarak indirilen

mektedir. işte bu son kısım enerji

bir geminin raylar üzerindeki sür­

yok olmadı, ama dağılıp kayboldu

diğer

soğuk

cisimlere

tünmesi, mekanik enerjiyi ısıya

ve artık ondan bir daha faydalanı­

dönüştürür. Bunun tersi durum

lamaz. Onun için ısıyı; "enerjinin

da geçerlidir: Motorlarda, buharlı

değer yitirmiş şekli" diye tanımlı­

makinelerde, türbinlerde kömür

yoruz. Çünkü ısının yalnızca bir

ya da petrolün yakılmasıyla elde

kısmından "hareket, emek" ola­

edilen ısı, bizim için mekanik iş

rak yararlanabiliyoruz. ısının alın­

yapma gücüne dönüşür.

dığı kaynaktaki sıcaklık yüksek ol­

Biraz önce sözünü ettiğimiz o,

duğu sürece ısının faydalanılan

"Enerjinin Korunumu İlkesi" bize

kısmı çoğalır ve kayıp ısı değeri

şunu kanıtlamaktadır: Bir miktar

azalır. örneğin yüksek ısı veren

ısı enerjisinin yok olduğu bütün

bir kazanda 300 derece santig­

durumlarda, o yok olan ısı, kendi­

ratlık sıcaklığa ulaşılabilir ve an­

sine denk düşen değer de bir baş­

cak bunun yarısından yararlanılır.

ka enerjinin ortaya çıkmasına ne­

Şimdi de hangi diyalektik süreç

den olur. Hiçbir şey kendiliğinden

içinde evrensel enerjinin kendili­

yok olmaz, hiçbir şey kendiliğin­

ğinden değer yitimine uğradığını

den var olmaz -tabii nicel olarak.

görelim. Hegel'in "olumsuzlama­

Ve yine enerji kendini korur, yok

nın olumsuzlaması" diye tanımla­

olmaz - ve yalnızca nitel olarak

dığı ilginç bir örnek var önümüz­

değişebilir. Ne var ki bu ilke bize

de. Bir kısım hareketi sürtünme

bu nitelik dönüşümünün nasıl ve

yoluyla tümden ısıya dönüştüre­

hangi yönde oluştuğunu söyle­

lim ve bu ısı da örneğin 300 dere­

mez. Ama Carnot ilkesi bize bu

ce santigrata ulaşmış olsun. Bu ısı

konuda aydınlatıcı bilgiler verir.

olumsuzluğunu herhangi bir mo­

Bu ilkeye göre "hareket" her za­

tor yardımıyla harekete dönüştü­

man -örneğin sürtünme yoluyla­

relim. İşte bu işlem sırasında ısı­

ısıya dönüşebilir, ama ısı yalnızca

nın yarısının soğuk cisimlerde

kısmi olarak harekete dönüşebi­

emilip bir daha geri dönmeyecek

lir; tabii belirli bir prosese göre.

şekilde yitime uğradığından an-

19

20

cak diğer yarısı harekete dönüşe­

geniş alanlarda oluşan işlemler

bilmiştir. Bu dönüştürme işlemle­

sürüp gitmektedir ve bu yola ni­

rini bir süre yineleyip duralım. So­

cel olarak elde kalan enerji, diya­

nunda göreceğiz ki başlangıçta

lektik uyarınca nitel bir dönüşü­

kullanılabilir durumdaki hareket

me uğramaktadır ve de bu dönü­

enerjisi yitirilmişti ve artık elimiz­

şüm geri dönmeyecek şekilde sü­

de yalnızca "enerji yitimine" uğ­

rüp gitmektedir.

ramış soğuk cisim kalmıştır. işte burada Carnot ilkesi bize şunu öğretmektedir: Uyguladığımız bu

ELEMENTLERiN DÖNÜŞÜMÜ (TRANSMUTASYON)

işlemler sırasında fizik ve kimya­

Lavoiser'ye borçlu olduğumuz

nın kesin olan bütün fenomenleri

"elementlerin korunumu" ilkesi

oluşmuştur; ışık, elektrik üretimi,

şimdiye dek kimyanın temelini

kimyasal reaksiyonlar... Ama ar­

oluşturdu. Ona göre elementler

tık hiçbir zaman yitirilen ilk başta­

ya da ayrıştırılamaz basit cisim­

ki hareket enerjisi, geri dönmeye­

ler; kimyasal işlemler sonunda

cektir ve tersine doğru aynı feno­

hiçbir değişime uğramazlar. Yal­

menler bir daha oluşmayacaktır.

nızca her biri hiçbir değişime uğ­

Şunu da söyleyeyim ki, bu "enerji

ramadan birbirleriyle birleşebilir­

yitimi" denen terim, bizi söz ola­

ler, birbirleri arasında değiş-to­

rak fazla etkilemesin. Bu terimi

kuş

zaten fizikçilerin kendileri türetti­

ama hiçbir şekilde yok olamazlar

ler ve bunun tarihi de, karlarının

ya da birbirleri içinde dönüşüme

yapabilirler,

ayrışabilirler

sürekli artması tek düşünceleri

uğrayamazlar. işte bu ilkeyle La­

olan burjuvaların mızmızlanmaya

voisier, alşimistlerin eski bir dü­

başladıkları

zamana

dayanır.

şünü yıkıyordu. Bilindiği gibi bu

Çünkü bu endüstri burjuvaları

hayalciler, elementlerin dönüşü­

fazladan bekledikleri o tatlı para­

mü yoluyla bazı metalleri altına

cıklarının lokomotif bacalarında

çevirmeyi umuyorlardı.

ya da kondansatörlerde buharla­

20. yüzyılın başında Becquerel,

şıp gitmesini büyük bir üzüntüyle

sonra Pierre ve Marie Curie'ler

seyrediyorlardı! .. Şimdi tarafsız

çok yeni ve ender rastlanan bir ta­

olarak şunu da söyleyebiliriz; de­

kım elementler buldular. Bu cisim­

ğer yitimine uğramış bir enerji,

lerin atomları, o zamana dek bili­

"değer kazanmış" bir enerjiden

nenlerin en ağırlarıydı ve onlara

niye daha kötü olsun ki? Evet ar­

kendiliklerinden saçtıkları ışınları

tık şunu çok iyi belleyelim: Evre­

yüzünden "radyoaktif element­

nin her bir noktasında hiçbir za­

ler" adını taktılar: Radyum, uran­

man geri dönüşü olmayan ve çok

yum, polonyum, aktinyum gibi

elementler. Bu maddeler Lavoisi­

rının içine sıkışmış radyum parça­

er yasalarını geçersizleştirdiler

larının geçirdiği evrimler üzerin­

çünkü bu elementler kendiliklerin­

de yapılan incelemeler sonucun­

den birbirleri içinde tam bir "dö­

da, bu toprak tabakalarının yaşını

nüşüm"le değişime uğruyorlardı. Şimdi bir radyum atomunu ele

hesaplamak bile gerçeğe dönüş­ müştür.

alalım. Onun atomunun, diğer bir

Radon maddesi de radyoaktif

metalinkinden görünüş olarak

bir cisimdir. O da kendiliğinden

hiçbir farklılığı yoktur. Kimyasal

helyum gazi çıkararak bambaşka

reaksiyondan geçirilebilir, klorla,

radyoaktif cisimlere; A, B, C, D

oksijenle birleştirilebilir ve bütün

radyumlarına dönüşür. Bunlar da

bu işlemlerden sonra dönüşme­

polonyuma dönüşürler ve onlar

miş olarak kalır. Sonra birdenbi­

da son bir patlama sonucu, bir

re, hiç beklenmedik şekilde şid­

helyum atomuyla son evrimi nok­

detli bir yıkıma uğrar, devrimci

talayan durgun (inerte) bir kur­

bir patlama geçirir ve bu oluşum­

şun atomu olarak parçalanıp ikiye

lar onu kökten ve kesin olarak de­

ayrışmış olurlar. Ve gene aktin­

ğiştirir: İkiye bölünüp, biri büyük

yum, toryum gibi radyoaktif ele­

biri küçük olmak üzere iki atom

mentlerin sürüp giden soylarında

oluşur. Büyük olanı radon gazının

çocukları, torunları, onların ço­

atomudur ve havadan sekiz kat

cukları olan elementler türemiş­

daha ağırdır; küçük olanı helyum

tir. Ve bunların da hepsi kurşun

gazının atomudur ve ilkinin tam

maddesine dönüşmekle evrim sü­

tersine, havadan yedi kez daha

recini tamamlamışlardır. Demek

hafiftir. Değişim (mutasyon) ya­

ki burada kimyasal elementlerin

sası göstermektedir ki herhangi

gerçek bir yaşam süreciyle karşı

bir radyum atomunun; 1600 yıllık

karşıyayız ve bu radyoaktif aile­

süreç içinde iki kez patlama olası­

nin bütün üyeleri kaçınılmaz ola­

lığı vardır. Bir başka deyişle 1600

rak iktidarsızlığa düşüp kurşuna

yıllık süreç içinde herhangi bir

dönüşerek devirlerini tamamla­

radyum kitlesinin yarısı kaybolur

mış oluyorlar.

ve sonraki 1600 yıllık süreçte de

öte yandan radyumun torunu­

kalan kitlenin yarısı... ve bu böyle­

nun çocuğu olan kurşunla, aktin­

ce sürer gider. Şimdi burada, ke­

yum ve toryum elementlerinin

sin olarak şaşmayan istatistik ya­

soyundan gelen kurşun birbirin­

sasına tabi, geri dönüşsüz evrim

den farklıdır. Ama bu birbirlerin­

söz konusudur. Bu yasa öylesine

den farklı kurşunların ortak özel­

şaşmazdır ki bazı toprak parçala-

likleri vardır: Aynı koşullar altında

21

22

aynı cisimlerle birleşirler, aynı yo­

lar; gezegenimizin çok öncelere

ğunluktadırlar, aynı füzyon du­

dayanan geçmişindeki oluşumun­

rumları vardır

vb ... ama atom

da gerçek bir rol oynayan ele­

ağırlıklarına gelince, aralarında

mentlerin dönüşümündeki sayısız

çok küçük ayrım vardır. Bunlar sı­

süreçlerin son tanıklarıdır. Ve bü­

rasıyla 206, 207, 208 hidrojen

yük bir kesinlikle bu oluşum yıl­

atomu ağırlığındadırlar. işte böy­

dızların var olmalarını kanıtlayan

le aynı özellikleri olan ama atom

ana belirtilerden biridir. Madde

ağırlıkları değişik olan elementle­

artık öyle sanıldığı gibi hareketsiz

re izotop elementler denir.

ve değişmez değildir. Madde ken­

Elementlerin birçoğu izotoptur. Buna dayanarak bu elementlerin de, kurşunda olduğu gibi birtakım radyoaktif değişimler sonunda oluşmuş olabilecekleri olasılığı üzerinde duruldu. Öyle sanıyoruz ki, bugün tanıyıp bildiğimiz kim­ yasal elementlerin çoğu hep bu şekil ve yapıda olagelmediler. Do­ layısıyla bunlar, hareketli ve aşa­ ma aşama parçalanan ağır atom­ lu elementlerin soyundan türeye­ rek gelmişlerdir ve artık bugün bunlar cansız, ceset elementler­ dir. Bu ağır atomlar da; bir za­ manlar bizim gezegenimizin ko­ pup ayrıldığı o yıldızdaki çok yük­ sek sıcaklıkların basıncının etkisi altında hafif atomların bileşimin­

di içinde bile yüz binlerce yıl süre­ cinse mikroskobik patlamalar so­ nucu evrimler geçirmiştir; geçir­ mektedir. Ama bütün bu oluşum­ lar geriye doğru ilerlemez.

MADDENiN YIKIMI Madde yalnızca nitelik değişim­ leri yönünden bağlantılı (angaje) durumda değildir. Ayrıca nitelik yönünden de, yani kütlesiyle de akan zaman içinde çok büyük yı­ kımlara ve değişimlere uğramak­ tadır. Lavoisier'nin ortaya attığı bir geleneksel kimya aksiyomu vardı. Buna göre madde geçirebi­ leceği bütün dönüşümleri geçir­ dikten sonra, ağırlığından, kütle­

den ve şiddetle çarpışmalarından

sinden ne bir gram yitiriyor, ne

türemiştir.

bir gram kazanıyordu. Oysa bu­

Bu varsayım çok büyük bir ola­

gün çok kesin kaynaklara daya­

bilirlikle, bilimsel olarak doğru­

narak biliyoruz ki, bu sav doğru

landı. Laboratuarlarımızda, aynı

değildir;

koşullar altında aynı yapay ele­

gökyüzünde

ment bileşimleri elde edildi. Rad­

madde, akmakta olan her saniye

sonsuz

boyutlardaki

milyonlarca

ton

yoaktivite olayı, bugün yalnızca

içinde, değişime, yıkıma uğra­

birkaç aktif maden filizinin kalın­

maktadır.

tılarıyla sınırlı değildir. Bu kalıntı-

Çok uzun süre önce rölativite

teorisi; her enerıının, parlak sı­

koydular; özellikle güneşin enerji­

caklıkla ışığın birer kütlesi oldu­

siyle ilgilendiler. Bilindiği gibi gü­

ğunu ve bunun tersi olarak da her

neş uzaya büyük miktarda enerji

kütlenin bir enerjiye eşdeğerde

yaymaktadır. Yakın zamana dek

olduğunu kanıtladı. Bu enerji çok

bu enerji üretimini fizikçiler bili­

büyüktür: Bir gramlık madde,

nen fiziksel fenomenlerle açıkla­

madde dışı dönüşüme çevrildiğin­

yamadılar. örneğin yanma ola­

de, Amerikan donanmasının en

yıyla açıklamak istediler, sanki

ağır zırhlı gemisini Himalaya Dağ­

güneş etrafı oksijenle çevrilen bir

larının zirvesine çıkarabilecek eş­

kömür kitlesiymiş gibi... Üstelik

değerde bir enerji edilir. İşte bu­

basit ve radyoaktif dönüşümlerle

nun teorik olarak olabilirliğini ka­

de açıklayamadılar ama sonunda

nıtlarla öğrenen fizik bilginlerinin

rölativite yasasının maddenin

nasıl bir coşkuyla bu enerji dönü­

enerji eşdeğerliği ilkesine göre

şümünü gerçekleştirmek için ça­

açıkladılar ve bunu da kanıtladı­

lıştıklarını tahmin edebilirsiniz.

lar: Tamamen güneşin kendi öz

Onlar ilkin tanecikli kütlelerin

maddesinin sürekli dönüşümü yo­

madde dışı dönüşümünü gerçek­

luyla ışığa çevrilip hiçlenmesi so­

leştirdiler. Bu tanecikli cisimler

nunda bir enerji üretimi gerçek­

pozitif ve negatif elektrik taşıyıcı­

leşmiş olmaktadır.

sıdırlar ve bunlara elektron denil­ mektedir.

iki karşıt kutuptan

Bu çok genel fenomen yıldızla­ rın yaşamı ve evrimi üzerinde ya­

elektronlar birbirleriyle çarpıştık­

pacağımız

larında şiddetli bir patlama oluş­

önünde bulundurulmalıdır. Bun­

açıklamalarda

göz

makta ve tipik bir diyalektik sü­

dan önce yıldızların sabit, değiş­

reçten (prosesten) sonra iki mad­

mez ve özelliği dönüşüp bozul­

de birbirini karşılıklı olarak parça­

maz olduğu kabul ediliyordu. Oy­

lamakta ve gerçekleştirdikleri en

sa yıldızlar son derece hızlı devi­

üst sentez sonunda ışıklı enerjiye

nim içindedirler. Üstelik fiziksel

dönüşmektedirler. Doğal olarak

özellikleri ve yapılarında, çok kök­

bunu, inanılmaz çok yeni buluşlar

lü dönüşümler geçirmektedirler.

izledi ve bundan sonra da daha

Gökyüzünde gördüğümüz bu yıl­

büyük buluşlar ardı sıra birbirleri­

dızların her birinin yaşları deği­

ni izleyip gidecektir.

şiktir; bir kentte her yaştan insan­

Enerji ile maddenin kuramsal

ların bulunması gibi... Biz bu yıl­

olarak birbirleri içinde dönüşebil­

dızları tek tek inceleyerek onların

melerinin olabilirliği anlaşılınca

geçirdiği evrim süreçlerini belirle­

yıldızların enerji sorununu ortaya

yebiliriz. En gençleri, yeniyetme

23

2'

yıldızlar nicelikçe çok fazla sayı-

uzayda dağılıp giden ışığa dönüş­

dadırlar; daha düşük yoğunlukta-

müştür. Yıldızların yaşam serü-

dırlar, bir ölçüde ısıları daha dü­

venlerine bakarsak, gerçekten de

şüktür ve renkleri kırmızımtırak­

onlar o dipdiri gençliklerini bol

tır. Bu "kırmızımtırak dev delikan­

keseden hovardaca harcarlar; öz

lılar" gitgide yoğunlaşırlar, aynı

varlıklarının büyük bir bölümünü,

zamanda daha da ısınırlar, renk­

çok daha görkemli görünmek uğ­

leri kırmızıdan sarıya, daha sonra

runa, yakıp ışığa dönüştürürler.

beyaza döner. işte bizim güneş

Sonra tez gelen yaşlılıklarında ci­

de, yıldızlara özgü bu "ergenlik

simleşip saçtıkları ışıktan pintilik

çağındadır". Sonra yaşlılığa doğ­

ederler; böylece daha sönükleşir­

ru çökme çağı başlar, gitgide ha­

ler ve bundan sonra da gitgide

cimleri daralır, yoğunluk yitimine

donuklaşarak ışıltısız bir şekilde

uğrarlar. Haliyle gitgide ısıları

yaşlılıklarını tamamlarlar.

azalır; renkleri önce sarıya sonra

Güneş konusunda, maddenin

kırmızıya dönerken artık boyut­

bu "kitle yitimi" olayının yeni bir

larda kısılıp büzülme başlar. Son­

yorumu, yıldızların yaşamı evre­

ra o �itip tükenmez "yaşlılık" dev­

sinde ürettikleri enerji sorununa

resi başlar. Bu gitgide büzülmüş

doyurucu bir açıklama getirdi.

"kırmızı cüceler" soğudukça so­

Buna göre bir yıldızın içindeki

ğurlar, haliyle ışık da vermez ol­

egemen koşullar, bir laboratuar­

duklarından yıldız kimliklerini yiti­

da yaratıldığı zaman, o yıldızda

rip basit ve ham bir ceset kütle

oluşan radyoaktif geçişmeli dö­

olarak uzayın sonsuz derinlikleri­

nüşümlerin benzeri tepkimeler

ne kendiliklerinden başıboş fırla­

zinciri, laboratuarda da aynen

tılmış olurlar.

gerçekleştirilmektedir.

Maddenin "kitle yitimi" olayı,

Bu geçişmeli dönüşüm şöyle

yıldızların bütün bu evrimleri sü­

gerçekleşiyor: Dört hidrojen ato­

recinde egemen rol oynar.

mu, ağır bir atom üzerinde karar

Gerçekten de yıldızlar yalnızca

kılıp sırayla hepsi onun üstünde

yoğunlaşıp büzülerek hacim yitir­

toplanıyorlar. Sonra bu ağır atom

mekle yetinmezler. Yaşamları sü­

onları blok halinde tek helyum

resince kütlelerinin onda dokuzu­

atomu olarak kendinden uzaklaş­

nu yitirirler. Bu yiten kütle; mad­

tırıyor. Ve bu proses sayısız şekil­

de olarak tamamen yitime uğra­

de sürüp gidiyor ve sonunda dört

mıştır. Bir parça şekerin bir bar­

hidrojen atomlu gerçek bir hel­

dak su içinde erimesi gibi, yıldız­

yum atomu oluşmuş oluyor. Bu­

lar da aynı şekilde eriyip giderler.

nunla birlikte bir helyum atomu,

Elbette, "yitti" dediğimiz madde,

tamı tamına bir hidrojen atomun-

dan dört kez daha ağır değildir.

Bunu başka türlü söyleyelim:

Bunun da nedeni ergime sırasın­

Sürekli olarak küçük küçük mik­

da hidrojen atomları kütlelerinin

tarların eklenmesiyle elde edilen

binde sekizini yitirirler ve işte bu

birikimler sırasında sistemin özel­

"kütle yitimi" sürekli bir enerji

liği değişmemektedir. Ne zaman

üretimine ve yayınımına neden

ki görünüşte hiç de önemi olma­

olur. Aynı şey güneş içinde söz

yan bir miktar daha eklenir, o za­

konusudur. Güneş bu enerjiyi

man, bütün sistem altüst olur. Üs­

uzaya salar ve ondan çok küçük

telik bu birikim şekil ve nitelik de

bir kısmı da dünyamıza ısı, ışık,

değiştirir. Bunun nedeni de şu:

yani yaşam olarak ulaşır. Bu işlev,

Son eklediğimiz ve sistemi değiş­

her ne kadar güneşin enerji salma

tiren miktar, aslında azar azar ek­

olayında büyük bir rol oynuyorsa

lediklerimizin bir devamıdır. Bu

da ancak binde sekizlik bir madde

açıklama, bir demir çubuğun ucu­

yitimini doğrulayabildiğinden yıl­

na asılmış bir kovaya azar azar su

dızların madde yitimi olayını pek

doldurma ve bu yolla o çubuğun

fazla kesinlikle açıklayamamakta­

direncini

dır. Çünkü biraz önce gördük ki,

anımsatıyor. Kovaya azar azar

yıldızlar yaşamları süresince küt­

miktarlarda su konulma sürecin­

lelerinin onda dokuzunu yitirir­

de üzerinde hiçbir değişiklik gö­

ler... Yıldızların, güneşin içinde bu­

rülmeyen demir çubuk, bir an ge­

tanıma

denemesini

lunduğu koşullardan daha değişik

lir ki, kovaya eklenen bir damla su

koşullar içinde bulunması olasıdır.

sonucu aniden eğrilip kıvrılır ...

ileride maddeleri daha yakından

Bu prosesi fizikokimya alanında

tanıdıkça, bu farklılığı doğuran iş­

açıklamaya kalkarsak, buna pek

levleri v·e fE>nomenleri daha iyi

çok örnek gösterebiliriz. Örneğin

açıklayabileceğiz.

bir anti-katot üzerine bir demet elektron gönderildiğinde ve ener­

N iCELiK VE NiTELiK Şimdi de materyalist diyalekti­

jisi gitgide artırıldığında, X-ışınları elde edilir. Uygun bir aletle bu

ğin üçüncü özelliğine geliyoruz.

ışınlar dağıtıldığında bu ışık emis­

Bu da Hegel'in "imgesel ölçü aşa­

yonu çizgili ışık tayfına dönüşür.

malarının son düğüm çizgisi" de­

Elektronların enerjisi bizim "eşik"

diği kuramının açıklığa kavuştu­

dediğimiz belirli bir düzeye ula­

rulmasıdır. Bu kurama göre, bazı

şınca bu çizgili ışıklar ortaya çı­

nicel değişim durumlarının o son

kar. Yine 0,38 mikronluk dalga

düğüm çizgisinde, birdenbire ni­

uzunluğundan daha kısa olan bir

tel bir değişim ortaya çıkar.

ışık gözle görülmez. Buna ultravi-

25

·

26

yole ışın deniyor. Bu ışık 0,38

basınç sıvının içine geçip yayıldı­

mikronluk eşiği aştığı an, onu gö­

ğından birbirlerine karşı sıkışmış

rürüz ve rengi maviye çalmakta­

moleküllerini bir arada tutup da­

dır. 0,79 mikrondan daha az bir

ğıtmalarını önler. Suyun bu bü­

ışık hala gözle görülebilir ve rengi

tünlüğünü, moleküllerin artan ısı­

kırmızıdır. Bu eşik aşıldığında ışık

sına koşut olarak oluşan çalkantı­

aniden görünmez olur ve artık

lar bozmaya çalışır. lsı arttıkça

enfraruj dediğimiz ışık türüne dö­

moleküller birbirleriyle çarpışır­

nüşmüştür. Bu niteliksel duyarlı­

lar; bütün yönlere gidip gelirler.

lık eşiği, ışığın ya da sesin bütün

lsı 100 dereceye ulaşıp ve bu eşi­

niceliksel özellikleri, - frekans,

ği aşmadıkça oluşan çalkantılar

yoğunluk,

atmosfer basıncını yenmek için

zaman,

aralık,

vb.­

özellikleri için geçerlidir. Aynı şekilde kimya alanında

yeterli değildir ve bu 100 derece aşılınca çalkantılarının şiddeti ba­

benzer olayları görüyoruz. Hidro­

sıncın etkisini bastırır ve böylece

jenle oksijen karışımını yavaş ya­

moleküller birbirlerinden ayrılır

vaş ısıtalım. Öyle bir kritik ısınma

ve su buharı kabarcıklarına dönü­

eşiğine ulaşıyoruz ki, birden bir

şürler. Ve bu kerteden sonra ufak

patlama oluyor karışımda. Bunca

bir ısı artırımı, fenomenin şeklini

örnek bolluğu içinde niçin şu on­

tamamen değiştirir, su çözülür ve

ca klasikleşmiş örneği almaya­

tümden buhara dönüşür.

lım? -Bu örneği Stalin, Engels'ten

Aynı şekilde, içi 100 derecede

alıp kullanmıştı. Engels de He­

buhar dolu bir silindir tüp alıp pis­

gel'den almış ... Hani şu atmosfer

tonunu yavaş yavaş itelim. O ana

basıncı altındaki suyun 100 san­

dek başıboş dolaşan buhar mole­

tigrat dereceye kadar ısıtılması

külleri, daralan hacim yüzünden

ve suyun bu eşikten sonra aniden

birbirlerini sıkıştırmaya başlarlar.

durum değiştirip buhara dönüş­

Bu andan sonra, pistonun sıkıştır­

mesi örneği... Su çok küçük ve

ması arttıkça buhar molekülleri­

birbirinin aynı, özdeş moleküller­

nin aralarındaki çekim daha da

den oluşmuştur ve bu moleküller

güçlenip birbirleriyle kenetlene­

karşılıklı çekim gücüyle birbirleri­

cek ve sonunda bu buhar, değiş­

ne bağlanıp kenetlenmişlerdir. Bu

mez yoğun bir sıvı kütlesine dö­

karşılıklı çekim, suyun değişmez

nüşmüş olacaktır. işte burada bu­

bir hacimde kalmasını sağlar. Ve

har niceliğinden su niteliğine dö­

bu yüzden suyun pürüzsüz bir yü­

nüşümün örneğini görüyoruz. Ba­

zü vardır. işte açık havada bir

zen karşılıklı çekim arttıkça öyle

kapta bulunan bu suyun yüzeyine

bir eşiğe ulaşılır ki, arada bu çe­

bir atmosfer basıncı biner ve bu

kim, molekül çarpıntılarına ege-

men olur ve işte o anda durum

lardan söz etmedik. Ama çok dik-

aniden tersine döner. Burada,

katli gözlemler bu tipten yeni yıl­

karşılıklı çekimin çalkantıya üstün

dız oluşumlarının çok sık olduğu­

gelmesindendir ki, örnekte oldu­

nu kanıtladı. Bu tür oluşum da

ğu gibi, güçlü olanın yasası her

şöyle ya da böyle normal oluşum­

zaman geçerli olur.

lar çizgisinde yerini alacaktır. Bu

Şimdi de bu türden mekanik ro­

tür büyük patlamaların bir dönü­

lü; doğadaki diyalektikte; "zaman

şümler süreciyle ilişkili olduğu he­

içinde evrenin dönüşüp evrilme­

men hemen herkesçe kabul edil­

si" olayında görelim. Yeni yıldız­

mektedir. Ve bugün fizikçiler bu

ların oluşum süreçlerinde görü­

olayların benzerlerini laboratuar­

len o anlatılmaz boyutlardaki pat­

larında deney olarak gerçekleştir­

lamalı dönüşümleri başka alanlar­

mektedirler. iki atomun çekirdek­

da görmek olanaksızdır. ilk bakış­

lerini birbirine yaklaştırdığımızda

ta hiç de göze çarpan bir özellik

bir an gelir ki, bir enerji itelemesi

taşımayan herhangi bir yıldız,

meydana gelir. Çekirdeğin belirli

aniden, birkaç saat içinde çok

bir uzaklığında kendisini koruyan

canlı bir parlaklık kazanır. Daha

bir "iteleme duvarı'', yani bir çeşit

sonra yapısında yepyeni bir deği­

dıştan içeri girişi önleyen bir ka­

şiklik oluşturur; yeni bir tip yıldı­

buk vardır. İşte bu "iteleme duva­

za, "beyaz bir cüce" görünümüne

rı" aşılır aşılmaz iki çekirdek bu

dönüşür. Bu beyaz cüceler çok

kez bütün enerjileriyle birbirlerinin

küçüktürler ama son derece yo­

üstüne atılırlar ve böylece bu iki

ğundurlar. Özgül yoğunlukları ba­

çekirdek bütünleşmesinden yeni

zen suyunkinden 1500 kez daha

bir element oluşur. Bu yüzden ye­

ağırdır. Sonra ısıları da son dere­

ni bir elemente ulaşmak için böyle­

ce yükselmiştir. Normal madde­

si sentezlerle uğraşan bilimadam­

lerdeki her atomun bir çekirdeği

ları, iki atomu birbirlerine karşı el­

ve onun çevresinde ona bağlı bir­

lerinden geldiğince büyük bir şid­

çok elektron vardır. Aynı şekilde

detle fırlatıp atomların karşılıklı

bu beyaz cüce yıldızda da bütün

iteleme duvarlarını aşmalarını ya­

çekirdekler merkezde toplanmış­

ni iteleme kabuklarını kırmalarını

tır ve bunlar bu gördüğümüz yıl­

sağlamaya çalışmaktadırlar.

dızın kendisini oluştururlar ve

Şimdi delikanlılık çağındaki yani

elektronları da uçsuz bucaksız

gittikçe ısısının artmaya başladığı

uzayda bir sis dalgası · oluşturur.

dönemdeki bir yıldızı ele alalım.

Bundan önce yıldızların normal

Atomları bütün yönlerde ve ısıla­

evrimini açıklarken bu tip yıldız-

rıyla orantılı olarak bütün şiddetle-

27

28

riyle birbirleri üstüne atılmaktadır.

bir evrim mi geçirmektedir? O za­

Burada ısının ağır ağır yükselip

man orada mutlaka bir denge de­

artmasıyla atomların çalkantı de­

ğiş-tokuşu vardır; zıt güçlerden

recesine ulaştığını ve karşılıklı ola­

güçlü olan biri daha güçsüz olan

rak "iteleme duvarlarını" aştıkları­

ötekine baskın çıkmaya çalışmak­

nı düşünelim. Bu olayın ilkin yıldı­

tadır. Bu nicel evrim bir nitel evri­

zın en sıcak bölgesi olan merkezin­

me sıçrayabilir, ani bir doğa dönü­

de oluşacağı kesindir. işte bu mer­

şümüne ulaşabilir mi? Zıtlar bir­

kezde birtakım atomlar arasında

birlerini dengelemek yerine daha

sentezler yoluyla yeni elementler oluşacak ve haliyle çok büyük öl­ çülerde ısı da açığa çıkacaktır. Bu açığa çıkan ısı, o bölgedeki sıcaklı­ ğı çok daha yükseltecek ve böyle­ ce bu ısı artışı yıldızın merkezi dı­ şındaki bölgelere yayılacak ve ora­ larda da yeni element oluşumları­ na neden olacaktır. Ve bu böylece, zincirleme olarak sürüp gidecektir. Tıpkı yuvarlanan bir kartopu gibi bu fenomenler çığ gibi büyüyecek ve sonunda yıldızımız "beyaz cü­ celik" şekline ulaşmış olacaktır. iş­ te bu aşamada hafif bir ısı artışı, yıldızımızın felaketi olur ve onun yepyeni bir oluşumuna, yani çok daha üst derecede bir senteze uğ­ ramasına neden olur.

KARŞITLARIN BIRLl�I

üst bir sentezin gerçekleşebilmesi için birbirleriyle çarpışarak birbir­ lerini çökertmeye çalışırlar. Mekanikçilikte sorunlar iki türe ayrılır: Devinimsizlik sorunları ve devinim sorunları. Devinimsizlik durumunda her zaman bir denge prosesi vardır; yeni bir güç karşıt bir güçle karşılanmış, dengelen­ miştir. örneğin masanın üzerine bir nesne koyuyorum; bu nesne, masaya dayandığı için ağırlığının ortadan kalktığı ve onun için ha­ reketsiz olduğu sanılır. Oysa de­ nemeler göstermiştir ki bu nesne çok hafif ve masa da çok ağır ol­ sa bile, masa yine de çok hafif bü­ külür ve onun elastikliği bükülme­ yi önler ve sürekli direnç göste­ ren bir güç oluşturur, nesnenin ağırlığını nötrleştirir. Aynı şekilde devinim durumunda da her cisim

Doğada her şey çelişikliktir, zıt­

iki eşit ve birbirine karşıt iki gü­

lıklar ya da karşıtlıkların oluştur­

cün buyruğundadır. Bunlardan bi­

duğu dengedir. Bir sistemde "de­

ri dışqüçtür ve devinimi sürdür­

ğişmezlik" mi vardır? O zaman

meye çalışır. öteki ise merkez­

orada iki zıt eğilim, iki zıt güç, iki

qüçtür ve o da devinim gücüne

zıt devinim birbirlerini karşılıyor­

karşı koyup direnç gösterir. Örne­

lar, birbirlerini dengeliyorlar de­

ğin Ay dünyanın çevresinde bir

mektir. Bir sistem aşamalı ve nicel

çember çizerek dolanır ve eşit iki

gücün egemenliği altındadır: Biri,

şirler (iki madde birbirinin hasım-

onun uzaya fırlayıp gitmesini en­

dır) ve yeni bir cisim oluştururlar:

gelleyen yerin çekim gücüdür;

Etil asetat. Bir de artık olarak, su.

öteki de merkezkaç güçtür. Bu da

ilk baştaki tepkime (reaksiyon);

Ay'ın dünyamız üzerine düşmesi­

asit ve alkolün üçte ikilik kısımları

ni önler. Ve herkes bilmektedir ki,

kaybolduktan sonra durur ve da­

merkezkaç güçlerin varlıkları ke­

ha sonra bu denge sonsuza dek

sindir ve uyduruk hesaplara da­

yerleşir. Bunun anlamı nedir? Ne­

yanmamaktadır.

den kalan kısımlar arasında bir

Aynı şekilde kimya bilimi de

tepkime olmaz? Evet, aslında bir

karşıtlıklarla örülmüştür ve itele­

tepkime vardır. Şöyle ki, bu karı­

me kuramı bunu yalın ve hoş ben­

şımdan üreyen etil asetat, yeni­

zetmelerle anlatmaya çalışır: Asit

den asit ve alkol oluşturabilmek

ve bazlar, kediyle köpek gibi, suy­

için suya karşı tepkimede bulu­

la ateş gibi birbirlerine hasımdır­

nur. Görüldüğü gibi bu geriye

lar. Onlar birbirleriyle karıştırıldı­

doğru, karşıtlıkların bir tepkime­

ğında karşılıklı tepkileri çok şid­

sidir. Böylece sistemde bir dura­

detlidir; hemen kızışırlar, birbirle­

ğanlık, bir ölü durum görüntüsü

rini çökertirler ve sonuçta kalıntı

vardır. işte bu görünürdeki den­

olarak da yeni bir cisim oluşturup

ge; iki zıtlığın savaşımından kay­

bırakırlar. Yine hidrojen ve metal­

naklanmaktadır ve bu ikisinden

lerin soyundan olan indirgenler

her biri ötekinin oluşturduğunu

(redüktörler), oksijen soyundan

yıkıp çökertmek istemektedir.

gelen yükseltgenlere (oksidanla­

Elektrik olayında görülen bütün

ra) karşı hasımdırlar, karşıttırlar.

fenomenler, birbirine karşıt ve iki

Onlar bir araya getirildiğinde bir­

çeşit cisimciğin bulunması yüzün­

birlerine gösterdikleri tepki sonu­

den oluşur. Bunlar elektron dedi­

cunda yeni bir (ya da iki) ürün

ğimiz artı ve eksi (pozitif ve nega­

oluştururlar. örneğin yükseltgen

tif) elektrik parçacıkleridir. Atom,

klor, indirgen sodyumu etkiler ve

dengesini; iki kutup arasındaki

sonuçta sodyum klorür ürünü or­

çekime ve aralarındaki bu savaşı­

taya çıkar ki bunun rengi ilk sod­

ma borçludur. Negatif elektronlar

yumdan değişiktir. Bunun gibi pek

pozitif olan çekirdeğin çevresin­

çok örnekler verebiliriz daha...

de dönmektedirler. Bununla bir­

Bir de kimyada "dengeler" du­

likte örneğin cisimlerin bazı dö­

rumu vardır. Örneğin uygun öl­

nüşümleri sırasında pozitif elekt­

çeklerde alkol ile sirkenin asetik

ronun kapatıldığı merkezden kur­

asidi karıştırıldığında bunlar birle-

tulup kaçtığı olur. işte o anda kı-

,

29

30

yamet kopar. Onu gözaltında tu­

si, ikili zıt içsel yapısına karşın

tan hasmı, negatif elektron, he­

"tutarlı bir bütünlük" oluşturabili­

men onun üstüne atlar ve bu bo­

yor. Ne var ki, bazı koşullarda iş­

ğuşma-çarpışma sürecinde şid­

ler çığırından çıkıyor. örneğin

detli bir patlama olur ve bu sırada

"fotoelektrik" denen olayda fo­

da iki elektron birbirlerini yok

ton bir başka atomun içine giriyor

ederler ve sonuçta, bambaşka bir

ve orada aniden kendi içyapısın­

şeye dönüşürler: Gama lşığı. işte

daki iki karşıt yapılanmadan dola­

bu, "cisimlerin yitimleri" dediği­

yı "felaket getiren bir patlama"

miz ve daha önce değindiğimiz

oluyor. Bu, foton cisimciğinin söz

bir fenomendir.

kc;ınusu atom çekirdeğinin çok ya­

Louis de Broglie'nin son kuram­

kınına yanaşmış olmasından kay­

ları ve "dalga mekaniği" öğretisiy­

naklanıyor olmalı. Haliyle foton

le birlikte; karşıtlıklar diyalektiği­

tamamen ortadan yok oluyor ve

nin optik alana da girdiğini görü­

ortaya çıkan bütün enerji, atom

yoruz. Işık da -en azından bize gö­

sisteminden bir elektronun kop­

ründüğü şekillerden birine daya­

masına neden oluyor ve sonra da

narak söyleyebiliriz ki- foton de­

şiddetle aynı atomu dışarıya fırla­

nen çok küçük parçacıklerden

tıyor. Mekanik tarafı çok az bili­

oluşmuştur. Broglie'nin yaptığı he­

nen bu sistemin oluşturduğu fe­

saplara göre, bütün varlığıyla, bü­

nomenin nedenini, foton cisminin

tün derinliği ve özüyle, bazı bakım­

ikili ve onların karşılıklı zıtlık yapı­

lardan foton, birbirine karşıt iki si­

sına bağlıyoruz. Bu son açıklama­

metrik parçacıkten oluşmuştur.

mızın, hiçbir kuşkuya yer bırak­

Gerçekte bu iki yarım-fotonun

mayacak ölçüde kesin olduğunu

ne olduğu ve nasıl bunların birbi­

belirtmeliyiz. Basit parçacıklerin

rine karşıt olduğunu size açıkla­

hiçbirinde böyle bir madde yitimi

mam çok zor. Çünkü fizikçilerin

söz konusu değildir. Çünkü daha

kendileri bile, matematiksel for­

önce de gördüğümüz gibi, böyle

müllerle bunu kanıtlasalar da,

bir olayın oluşabilmesi için pozitif

gerçekte bu oluşumu tam olarak

elektronun gidip zıddı olan nega­

açıklayamıyorlar. Birbirine "karşı­

tif elektronla birleşmesi gerekir.

koşut iki nötron"dan söz ediyor­

Bu olay, zıtlıkların diyalektiğine

lar. Ama bu da pek doyurucu bir

çok güzel bir örnek oluşturmak­

açıklama olmuyor. Gerçekten on­

tadır. Televizyonun çalışma siste­

ların nötron dedikleri bu parçacık,

minden de tanıdığımız bu foto­

olağan koşullarda birbirleriyle iyi

elektrik olayı, doğada oluşan fe­

geçiniyorlar, birbirleriyle dayanı­

nomenlerde çok önemli roller oy­

şıyorlar ve böylece foton madde-

namaktadır. Işık, bu yasa uyarın-

ca kendine pek çok kullanım alan­

tafizik olarak değil, diyalektik ola­

ları bulmuş ve bulmaktadır. Bu fo­

rak gidişatını sürdürmektedir. En­

toelektrik fenomeni; gözlerimizin

gels'in

aşağıda

okuyacağımız

görmesinde, fotoğraf filmlerinin

sözleri onun ne denli öngörüşlü

resimleme işlemlerinde, ışığın

olduğunu göstermektedir:

kimyasal değişimler yaratmasın­

"Doğa,

diyalektiğin

deneme

da başroller üstlenmiştir. Hele

alamdır ve modern doğa bilimleri­

güneş ışığının yeşil bitkilerde ne­

nin, bu denemeler için çok çeşitli

den olduğu klorofil özümsemey­

materyal sağladığım söylemek is­

le, yeryüzündeki yaşam için ge­

terim. Ayrıca bu materyal/erin sa­

rekli olan bütün enerji kendiliğin­

yısı her geçen gün artmaktadır."

den üretilmiş olmaktadır. Yalnız çok az görülen koşullar­ da da olsa, gama ve kozmik ışınla­ rın çok aktif ve enerjik fotonların­ da oluşan ilginç bir fenomene göz atalım: Burada foton, bir çekirde­ ğin yakınında yok edilir. Bu olay sonunda, bir elektron empülsiyo­ nu yerine bir "madde kazanımı", yani negatif bir pozitif elektron oluşumu söz konusu olur. Bu olu­ şumu yerinde doğrudan gözlem­ lemek de olasıdır. "Madde yiti­ mi"nin karşıtı olan bu "madde ka­ zanımı"; "sıçrayan diyalektik sen­ tez"e iyi bir örnek oluşturmakta­ dır. Bunca değersiz ve hayalet gi­ bi bir cisim olan fotonun dönü­ şümleri sonucunda yeni bir mad­ deye ve elektriğe ulaşmak çok il­ ginç. Görüldüğü gibi foton cismi, temel zıtlıklar çatışmasının son­ suzca verimli tohumlarını barın­ dırmaktadır içinde. Yeni fiziğin son gelişmelerini şöyle bir gözden geçirdikten son­ ra çok iyi anlıyoruz ki, doğa; me-

i l . FiZi K O K i M YA B i L i M L E R i VE MATE R YAL i Z M

MAD DE VE YAŞAM Size biyoloji bilimleri anlatılır­ ken, hiç kuşkusuz materyalist gö­ rüşe göre yaşamın çeşitli şekilleri içinde mükemmel bir süreklilik ol­ duğu söylenmiştir. Bu süreklilik, hem en ilkel amiplerde hem akılla donanmış insanda aynı ölçekler­ de vardır. Materyalist bir fizikçi de cansız maddelerle canlı varlık­ lar arasında bir süreklilik bulun­ duğunu ve herhangi bir kimyasal cisimden canlı bir varlığa geçer­ ken, değişik yasaların ve değişik tözlerin söz konusu olduğu farklı dünyaların bulunmadığını bilirler. Oysa 19. Yüzyılın birçok bilimada­ mı bu görüşte değildi. Onlara göre ölümsüz bir ruh taşıyan insanlar özü bakımından öteki canlı varlık­ lardan farklıydılar. Gene onlara göre, bu varlıkların "canlı bir

31

fil 32

güç"leri, ruhla madde arasında

ileri sürdüler. Sonra da bu gücün

"spiritüel ilke" dedikleri bir şeyin

canlı varlıkların içinde bulundu-

olduğunu öne sürüyorlardı. Bu spi­

ğundan, laboratuarlarında incele­

ritüel ilkenin ruhla madde arasın­

me altına almanın olanaksız oldu­

da bir tampon oluşturduğunu da

ğunu söylediler. Maddenin kendi­

buna ekliyorlardı. işte onların bi­

ne özgü sınırları inorganik cisim­

limsel dedikleri görüşleri şöyledir:

lerle sınırlıydı; daha ötede kutsal

Kimyasal türler birbirinden ke­

ruhun egemenliği başlıyordu.

sin belirtilerle ayırt edilebilen iki

işte vitalizm denen bu kuram

kategoriye ayrılabilir: Su, mine­

geri dönüşsüz bir şekilde öldü.

ral, tuz gibi inorganik cisimler ve

Ben bunca kökünden ve tartışma­

şeker, benzin, selüloz gibi organik

sız bir şekilde çöküp giden bir

cisimler. Bu iki kategorideki mad­

başka felsefe kuramı olabileceği­

delerin, tümüyle farklı değişik

ni sanmıyorum. Gerçekten de sili­

kimyasal özellikleri vardır. Bunla­

nip gitti bu vitalizm kuramı, çün­

rın kimyasal tepkimeleri geldikle­

kü onun olanaksız diye savladığı

ri soya göre kendi aralarında sı­

"organik cisimlerin sentezi" sayı­

nıflandırılmıştır. lçyapıları tama­

lamayacak kadar çok gerçekleş­

men birbirlerinden ayrıdır ve on­

me alanı buldu. Daha 1828 yılında

lar üzerine yapılacak araştırma­

Woehler, ürenin sentezini, inor­

lar, birbirinden tamamen farklı iki

ganik maddelere dayanarak ger­

doktrin içinde somutlaştırılıp ku­

çekleştirdi. Tabii ki hayli karmaşık

ramsallaştırılmıştır. Haliyle bu iki

bir yöntemle...

doktrinin kapsamındaki organik

1862'de Berthelot organik bir

kimyaya ve inorganik kimyaya

cisim olan asetileni üretti. Sonra

özgü ayrı laboratuarları, ayrı en­

bir hidrojen ortamında iki karbo­

düstrileri, ayrı öğrenim dalları

nun sentezi gerçekleştirildi. Daha

vardır. Spiritüalist (ruhçu) kimya­

sonraları çok daha karmaşık yapı­

cılar bu iki alan arasında öz ola­

da, yaşamın işlevleriyle ilgili bir­

rak bir ayrım olduğunu ileri sür­

çok organik bileşikler elde edildi.

düler ve organik cisimlerin, "canlı

Şeker, indigo, vitaminler fabrika

varlıkların aktiviteleri"nden kay­

üretimi olarak gerçekleştirildi.

naklandığını, bu yüzden de orga­

Üstelik doğada bulunmayan "yeni

nik cisimlerin sentezinin hiçbir za­

organik ürünler"e ulaşılarak bir

man yapılamayacağını söylediler.

yerde insanoğlu doğayı aştı. Bu

Bunun yapılabilmesi için materyal

sayısız organik bileşimler arasın­

araçların yanında spiritüel bir gü­

da çok çeşitli boya maddelerini,

cün, Tanrı'dan kaynaklanan "diri

parfümleri, plastik ve yapay teks­

güç"ün araya girmesi gerektiğini

til ürünlerini örnekleyebiliriz. Ar-

tık bu organik sentezlerin labora-

zanmakta -haliyle daha sade du-

tuvar aşamasından çıkıp o büyük

rumdayken madde bu saydığımız

fabrikalarda üretime geçirilme­

özellikleri taşımıyordu- yani top­

siyle nicelik yönünden insanoğlu

tan "yaşam" dediğimiz bu özellik­

doğanın üretim verimini de aştı.

leri yoktu. Hiç kuşkusuz organik

Bu yüzdendir ki vitalistlerin "diri

sentez alanında daha karmaşık

güç" (vital güç) dedikleri kuram

moleküller oluşturma aşamasına

çoktan çöplüğe atılmış oldu.

gelindiğinde, üretilen varlıkların

Şimdiki kimyacılar "sentez ko­

yaşamaya başlamaması için hiçbir

nusunda olanaksızlığın" söz ko­

neden yok. Bu görüşümüzü En­

nusu olmadığını ileri sürmektedir.

gels'in söylemiyle pekiştirelim:

Örneğin moleküllerin bir kısmı

"Eğer kimya bilimi bir gün ya­

ötekilerden daha karmaşık bir ya­

pay olarak albümin üretebilirse,

pıdadır, tepkimeler daha zor ya

bu albümin zorunlu olarak birta­

da daha kolaydır, verim daha az

kım yaşamsal belirtiler göstere­

ya da daha çoktur; her ne ise, bir­

cek -bu belirtiler çok yetersiz de

takım şu ya da bu zorlukların bu­

olsa ..." (Anti-Dühring'den)

lunmasına karşın, hiçbir şey, hiç­ bir mistik güç bu yoldaki ilerleme­

MADDE VE DETERMİNiZM

leri engellemeyecektir. Kuşkusuz

Şu son yıllardaki keşifler mad­

yaşayan varlıkların moleküllerini

de üzerindeki görüşlerimizi bü­

üretebilmekten henüz çok uzağız.

yük ölçüde alt üst etti. Dünyanın

Kuşkusuz gene bu yüzdendir ki,

maddeye dayandığı görüşümüzü

yaşamın kendisi bile esas olarak

belirtmek

istediğimiz

zaman,

yeni bir oluşumdur. Ve hiçbir şey

bundan tam olarak ne anladığımı­

bize, bu canlılığın dışarıdan geldi­

zı açıklamakta biraz zorlanıyoruz.

ğini, araya bir kıvılcım kadarcık da

Çünkü yeni yeni görüşler çıktı or­

olsa tanrısal bir gücün karıştığını

taya. Örneğin bu yeni görüşler,

tanıtlamamaktadır. Biz bu olu­

eski "ikicilik" kuramını tamamen

şumları diyalektikçi olarak yorum­

yıktı. Bu kurama göre, maddeden

luyoruz ve bütün bunlara "niceli­

boşluğa geçilirken arada bir "ge­

ğin niteliğe dönüşümü" olarak ba­

çiş" yoktu ama bir "süreklilik so­

kıyoruz. Maddesel yapıların kar­

lüsyonu" vardı. İşte bugünün fizik

maşıklığı belli bir düzeye ulaştık­

bilginlerine göre, "madde büzül­

tan sonra ve yalnızca bu karma­

müş bir boşluktur ve boşluk da yi­

şıklığın çoğalıp artması yüzünden

tip giden bir maddedir." Atomun

madde birtakım büyüme, hareket­

bir merkezi var ve orada büzülme

lilik, irkilme gibi yeni özellikler ka-

en üst düzeydedir ama bu mer-

33

34

kezden

uz aklaştıkça

büzülme

ciği olabildiğince fazla aydınlat-

azalır, yani yavaş yavaş gevşeme

mamızı önermektedir. O zaman

başlar. Ve ne zaman atomun dışı­

da kullanılan bu bol ışık, bir cisim­

na çıkıldığı kesin olarak bilinip

ciğin durumunu değiştirecek ve

söylenemez. Kısaca maddenin sı­

neden olduğu itme dolayısıyla da

nırlanmış özel bir varlığı yoktur.

cisimciğin başlangıçtaki ilkel du­

Bana göre materyalist dünya

rumunu etkileyip bozacaktır.

görüşünü açıklayabilmek için ge­

'Dalga'ların durumuna gelince.

rekli olan bir özelliği vardır mad­

Bunlar hem belirlenebilir, hem de

denin: bu da "determinizm"dir.

hesap edilebilirler. Ama feno­

Madde determinizmin yasalarına

menlere doğrudan katılmazlar.

sıkı sıkıya bağlıdır. Ve zaten biz

Sonuç olarak hep parçacık ortaya

de özellikle onun bu karakterini;

çıkarak kendini gösterir. Dalgalar

canlı dünyanın, insan tarihinin ve

cisimciği izlerler; ama onun gide­

düşüncenin kapsadığı bütün bi­

ceği yönü ne de bulundukları yeri

limsel alanlara yayıyoruz. Şimdi

gösterip belirtmezler. Ama bize

yeni ortaya atılan "quantum" te­

yalnızca bu cisimciğin şu ya da bu

orisi de determinizmi eleştirmek­

noktada hangi olasılıklar içinde

tedir ve de materyalizme yapılan

bulunabileceğini ve varlığının ola­

saldırılara karşı bir kalkan olma

sılığını belirlerler.

yolundadır.

Şimdi bu ilkelelerden ortaya şu

Şimdi burada neden söz edildi­

çıkıyor: cisimciğin kendine özgü

ğini kısaca açıklayalım. Gerek ışık

belirli bir özgürlük marjı var ve

gerek madde olsun, bunlar bizim

oraya sığındığında bizim dikkati­

gözümüze, birbirleriyle uyuştu­

mizden kaçıyor. Artık onu ancak

rulması çok zor iki çeşit görünüm

Tanrı etkileyebilir ve bizim haberi­

sergilerler. Birincisi, bir "dalga­

miz bile olmadan onu yönlendirir.

ışık" görünümü, sanki kuyu gibi

Ve doğanın gözlemlenmesi de de­

derin bir çukura tükürürkenki gö­

terminizmin varlığını doğrulamaz.

rünüm; öte taraftan bir tenis to­

İşte bu yöntemle bilimin artık iflas

puna benzeyen "parçacık" görü­

ettiği ve parçacıklerin devinimle­

nümü. İşte burada "belirsizlik iliş­

rinde özgür oldukları ve ancak

kileri" ortaya çıkıyor. Bir cisimci­

Tanrı'ya boyun eğdikleri açıkça

ğin durumunu çok büyük bir ke­

ilan edilebilir. İşte bu modern spi­

sinlikle belirlemek isteyelim. O

ritüalistlerin aceleyle ulaştıkları

zaman da teori bize bir ultramik­

bu sonuç yüzünden bu "mistik bi­

roskop kullanmamızı ve de cisim-

lim"e dayalı edebiyat ürünleri bu

tarafta dolup taşıyor!. ..

tiyi tutup bir kenara atarız. Ve

Şimdi bu sorunu iyice aydınla­

bizler de zaten pozitivist değiliz.

talım: Klasik şekliyle determinizm

Bu olguculara (pozitivistlere) gö-

ilkesi, özellikle August Comte'un

re yasalar yalnızca "öngörü araç­

pozitivist (olgucu) ekolüyle belir-

ları"dır ve yasalar şeylerin doğa­

lenip palazlandı. Bu ekolün iki

sını yönlendirmez ... Eğer mutlak

"önerme" ilkesi var:

bir kesinlikle dünyanın halini in-

"Her fenomen yasalara uyar"

celeyemeyeceksek ve ondan son­

birinci önerme ilkesidir. "Tek ba-

ra daha ileride olacakları hesap

şına bu sistemin durumunu her-

. yoluyla öngöremeyeceksek, biz

hangi bir zamanda tanımak olası­

onların öğretilerini ne yapalım?

dır." Bu da ikincisi.

Bu durumda onların sistemi za­

Artık bu önermelere göre, her­

ten çökmüş olmuyor mu? Biz ger­

hangi bir duruma belli yasaları

çekleştirebileceğimiz gözlemle­

uygulayarak, belirsiz bir gelecek­

me yoluyla ve bildiğimiz yasalarla

te oluşan fenomenlerin bütün iş­

önceden görmek istediğimiz şey­

lemlerini ve süreçlerini belirleyip

lere ulaşmak istiyoruz ve onların

öğrenebiliriz. Dünyanın gidişatı

yöntem ve anlayışlarıyla zamanı­

önceden belirlenmiştir; "mektup"

mızı harcamayı hiç düşünmüyo­

gibi önceden gönderilmiştir; kısa­

ruz. Bir cisimciğin durumunu te­

ca her şeyin ne olup ne olmaya­

orik olarak mükemmel şekilde ta­

cağı önceden yazılmıştır. Şurası

nımak bizi ilgilendirmiyor. Bize

kesin olarak gerçek ki, pozitiviz­

göre dünya, dünya hakkında üre­

min bu savları yeni quantum me­

tilen bilgilerden bambaşka bir

kaniğinin ulaştığı bilimsel sonuç­

şeydir.

lar karşısında çökmüştür. Çünkü

Gerçekten biz şeylerin doğası­

pozitivizme göre, bir sistemi ya­

na inanıyoruz ve tek kesin bir

kından incelemeye kalktık mı, o

gerçek bizi bağlıyor: şeyler'in bir

sistem karmakarışık oluyorsa ya

nedeni var ve kuşkusuz onlar bir­

da 'dalga'lar üzerindeki hesaplar

takım yasalara göre yönleniyor­

kesin sonuçlar vermiyor da yal­

lar. Şimdi onların şüphelilik ilkesi

nızca birtakım kuşkulu olasılıklar­

bizim söylediklerimizin doğru ol­

dan söz ediyorsa, biz bu durumda

madığını kanıtlayamaz. Şüphelilik

ne yaparız? Haliyle bir sistemin

ilkesi belirsizlik durumunu içer­

durumunu tam olarak tanıtama­

mez. Gerçekten bu tesadüf ve

yan ve daha ilerideki oluşumları

olabilirlik kavramını onlar, dalga

hakkında bilgi vermeyen bu öğre-

ve parçacık imgelerini yapay ola-

35

36

rak birbirleriyle ilintilemek ve

Çoktan beri rölativite alanında,

böylece birbirlerine dayandırarak

bu klasik uzay ve zaman kavram­

birtakım açıklamalar getirebilmek

ları çok büyük değişimlere uğradı.

için ortaya atmışa benziyorlar.

Çünkü çok büyük güçlerden ve

Sonra bu dalga ve parçacık simge­

hızlardan kaynaklanan fenomen­

lerini dünya ortamına dayanarak

leri açıklayabilmek için bu deği­

türettiler ve zaten bu imgelerin

şimlere gerek duyulmuştu. Artık

elektronlar ortamında bilimsel ke­

zaman ve mesafe alanında uza­

sin sonuçlara ulaşması hiçbir şekil­

yın "ince ayarlı yeni bir yapılan­

de olası değil. Çünkü bu ilkeye gö­

ma" süreci başlamıştır. Çünkü bu

re doğaya yetersiz, eksik bir dille

zaman ve mesafe kavramları

bir soru yöneltiyoruz ve haliyle do­

atom çekirdekleri alanında da bü­

ğa da aynı şüphelilik ilkesine göre

yük rol oynamaktadır. işte bu zo­

olasılıklar içeren bir dille yanıt ve­

runluluklar yüzünden bu yeni çer­

riyor. Elbette onun dili de bizim

çevede mantıklı, tutarlı ve belirle­

öngördüğümüz dünya ortamına

yici (determinist) bir fizik bilimine

uygun olarak kesin olmayan yeter­

ulaşmak söz konusudur.

siz bir dil oluyor. Pozitivistler daha

Şimdilik bu sorunlar evrim ha­

sonra bu iki imge yerine, "tek ma­

lindedirler ve gelenekçilerle yeni­

tematiksel kavram" diye bir ilke

ler arasında kıran kırana bir bilim­

koymaya kalktılar. Bu ilke de, onla­

sel savaşım sürüp gitmektedir.

rın uydurduğu dalga ve parçacık

Bütün bilimsel alanlarda kesin­

imgelerine başvurulmazsa olabilir­

tisiz bir yüzyıldan fazla arkasında

lik ve belirsizlik ilkelerine istedikle­

başarıları olan diyalektik mater­

ri yorumu getirmemektedir.

yalizm, bu savaşımdan yenilme­

Bu duruma göre kesin yoruma ulaşmak için ancak uzay ve zaman

den, utkuyla çıkacaktır. Diyalektik materyalizmin arka­

çerçevelerinde birtakım değişiklik­

sındaki pratiğin, öngörünün, dü­

ler yapmak gerekecek. Çünkü biz

şüncenin, insanlık tarihinin ve do­

bu kavramları kendi alanımızda ol­

ğa bilimlerinin bütün alanlarında

mayan birtakım fenomenlere key­

sayısız başarıları ve aşılmaz üs­

fi olarak uyguluyoruz.

tünlükleri vardır.

37

J.

O . B E RNAL

��������-

-�����

DİYALEKTİK MATERYALİZM ve MO DERN BİLİM

Science and Soci­ ety, Cilt il, Sayı: 1, 19 37 Kışı, Çe­ viren: Işık Barış Fidaner

Bugün netleştirmek gereken

diyen birçok kişi tarafından da

en önemli sorunlardan biri, bili­

takınılan böylesi bir tutum, en iyi

min ve Marksist felsefenin yön­

ihtimalle, Marksizmi yüzeysel

temleri arasındaki ilişki sorunu­

olarak kavramak ve onun çok

dur. Bu konuda çok şey yazılmış

yönlü doğasını değerlendirmek­

olmasına karşın, hala çok fazla

ten yoksun olmak demektir. Bu

karışıklık ve çelişkili ifadeler var.

yanlış anlamaların çoğu, Mark­

Marksist çevrelerin dışında, eko­

sist felsefenin kısmen Hegel'den

nomik ve politik değeri ne olursa

çıkmış ve henüz Hegel termino­

olsun Marksist öğretinin bilim

lojisini barındırıyor olması nede­

alanına girmesinin yersiz olduğu

niyle, özellikle İngiliz deneysel

fikri oldukça yaygın. En çok doğa

geleneğinde yetişmiş olanların

bilimleriyle ilgili olarak böyle dü­

arasında ortaya çıkıyor. Marx'ın

şünülüyor; ancak bu kanı, teknik­

Hegel felsefesine verdiği yeni

lerinde doğa bilimlerinin yöntem­

yön ve bunun için oluşturduğu

lerini örnek alma eğiliminde olan

somut maddi temel, "niceliğin ni­

sosyal bilimlere doğru da genişli­

teliğe dönüşmesi" ya da "yadsın­

yor. Marksizm, doğayı anlamak

manın yadsınması" gibi sözler­

için gerekli bütün çözümlemeyi

den korkanlar tarafından ne an­

veren bilimsel yöntemin geliştiği

laşılabiliyor, ne de değerlendirile­

bir alanda gereksiz kabul ediliyor

biliyor. öte yandan, diyalektik

ve önemli hiçbir şey eklemeyen

materyalizmi kendine özgü ter­

salt yeni bir felsefi müdahale ola-

minolojisinden koparmaya çalı­

rak ele alınıyor. Kendine Marksist

şan yazarlar, evrenin işleyişinin

111 38

anlaşılması için yaptığı özel katkıla­

mesini insan toplumunun gelişimi

rı da yok saymakta genel olarak

üzerindeki çalışmasından ortaya

başarılı oldular ve onu normal bi­

çıkarmasıydı. insan toplumu, doğa­

limsel yöntemin yalnızca genelleş­

sı gereği, sadece binbir türlü kar­

tirilmiş bir uygulamasına indirgedi­

maşıklığı barındırıyor olması nede­

ler. Oysa Marksizm ne bilimsel bir

niyle değil, değişimleri de daha hız­

yöntemdir, ne de alternatif bir yön­

lı ve daha az düzenli olduğu için,

tem; o, daha ayrıntılı ve daha geliş­

doğanın diğer herhangi bir parça­

miştir. Hem bilimin şu ana kadar

sından daha karmaşıktır. Bununla

anlaşılan haliyle yöntemi, hem bi­

uğraşmaya yönelen bilimlerin da­

limsel keşfin içeriği, Marksist tasa­

ha geç gelişmesi ve hala olgunlaş­

rı ile birleşebilir. Fakat eleştirilme­

mamış olması tesadüf değildir. Bi­

leri ve genişletilmeleri gerekir.

lim, bugüne dek, karmaşık olanın

Marksizm bilimin yerine geçen bir

basit olan cinsinden anlaşılması

şey değildir; ancak, daha geniş bir

gerektiği ve asla tersinin olmadığı

alanı kapsadığı için varolan yön­

bir zeminde çoğunlukla aksiyomlar

temlerin sınırlarını görebilir. Daha­

temelinde ilerledi. Ne var ki böyle

sı, bilimin oluşturduğu resmi ta­

yaparak, özellikle bilimsel yasalar

mamlamak üzere bilime, tarihsel

olarak bildiğimiz düzeni oluşturur­

ve teknik sebepler nedeniyle şu

ken, düzenli olmayan türden olgu­

ana kadar yabancı olduğu bazı

ları, özellikle evrende yeni oluşan

kavramlar ve çalışma yöntemleri

unsurları inceleme olanağından

sunar ve nihayetinde bakmaktan

kendini yoksun bıraktı. Şimdi, yeni­

öte etkin bir toplumsal işlevi oldu­

liklerin ortaya çıkma hızının kendi­

ğunu gösterir. Bu, Marksizmin bi­

si, görüngüdeki karmaşıklığın fonk­

lim olmadığı, bilime eklenebilecek

siyonudur. Bir hidrojen atomunda­

bir şey olduğu, ya da Marksizm ve

ki elektronların titreşimlerinin son

bilim arasında bir antitez kurmak

10 yıldır, şu an gözlenecek olandan

anlamına gelmez. Marksizm bilimi

farklı olduğuna inanmak için hiçbir

dönüştürür ve ona daha büyük bir

sebebimiz yok. Bilimin işleyişi, fi­

erim ve önem kazandırır; fakat bu­

zikten başlayıp biyolojiye ulaşana

rada bu dönüştürülmüş Marksist

kadar, Aristo ve İbn Ruşd'den

bilimi değil, bilimin bugünkü halini

(Averroes) kalan, evrendeki herşe­

ele alacağız. Marx'ın çalışmasının en önemli

yin değişmez ebedi kurallara göre ilerlemiş olduğu ve ilerlediği varsa­

özelliklerinden biri- ki bu ilk bakışta

yımına dayandı. Bu nedenle böyle

burada geliştirilen iddiaların ola­

kurallara dayanmayan herşey ipso

naksızlığının göstergesi olarak al­

facto bilim gerçekliğinden dışlandı.

gılanabilir- evrene ilişkin çözümle-

örneğin Vico gibi aykırı beyinleri

dışta turarsak, insanlık tarihine, bi­

koyamıyorlardı. Zenginliğin, kralla­

lim değil sanat gözüyle bakıldı.

rın ve rahiplerin ortaya çıkışıyla in­

Laplace'in kozmik evrimi bile bu

sanlık aşağılandı ve bu Düşüş

durumu ciddi biçimde sarsmadı,

(Adem ve Havva'nın günahı yüzün­

çünkü onun tasarısına göre bu sa­

den bütün insanlığın günahkar ol­

dece, Newton'un sonsuz hareket

ması) öyküsünün farklı bir düzlem­

yasalarının katı bir biçimde uygu­

de tekrarıydı yalnızca. 19. yüzyılın

lanmasının sonucuydu. Aslında son

bilimsel tarihçileri en nihayetinde

derece aşikar olan organik evrimin

bir tarih teorisi bile olmamasını

kabul edilmesini yüzlerce yıl engel­

yeğlediler ve böylece belirli olayları

leyen de bu tutumdu. Fakat o za­

sıraya dizmeye dönüşen tarihin,

manlar- ki bugün de büyük ölçüde

profesörlerine iş bulmak dışında bir

böyledir- canlı dünyadaki yeni bi­

anlamı olmadı. Bu, aslında tümüyle

çimlerin evrimi doğrudan gözlem­

zihinsel bir tembellik değil, insanlı­

lere değil çıkarımlara dayanıyordu.

ğın gelişiminin güçlerini daha ya­

Evrim hakkında biyoloji çalışmaları

kından araştırırlarsa, varolan dü­

esasen,

zenle uyumsuz birşeyler bulabile­

gelişmelerin

nedenini

araştırmaktan çok, gerçeği kanıtla­

ceklerine ilişkin duydukları yarı bi­

mayı ve gelişme çizgisi ortaya koy­

linçli bir endişenin sonucuydu.

mayı tercih etti. Gözümüzün önün­

Böyle bir korkudan tamamen

de cereyan eden tamamen yeni

azade olan Marx tarihte, olayların

olan şeylerin nasıl geliştiğini göre­

anlamsız sıralanışı ya da belirsiz

bileceğimiz tek yer kendi toplumu­

ilerleme eğilimlerinden daha fazla­

muzdur. Eğer evrende yeni şeyle­

sını görebiliyordu. O, önceden be­

rin nasıl ortaya çıktığını anlamak

lirlenmiş bir sona giden birleşik bir

istiyorsak, bu ancak böyle bir çalış­

hareketle değil, yeni biçimleri orta­

ma ile mümkün olabilir.

ya çıkaran çelişkilerle uğraşıyordu.

Düşünürlerin

tarih

sorununa

Ancak aynı zorluk onun için de de­

yaklaşımı, çok garip ve bariz deği­

vam ediyordu, yani hareket yasala­

şimler geçirdi. İlk çağlarda tarih,

rı ile ilgili yeterli bir keşif yapılması

soyluluk ve kabilenin övülmesi için

için önce olguların düzenlenip

bir depo olarak, sonra yüksek ahla­

gruplanması gerekiyordu. Gençlik

ki değer ile görüldü. İlk tarih teori­

döneminin felsefesini yani Hegel'i,

leri, tanrının insana karşı kullandığı

bu amaç için kullandı ve böylece

yöntemleri açıklamaktaydı. 18. yüz­

Hegel'in dünyaya dair kavramları­

yıl rasyonalistleri yavaş yavaş bu­

nın en önemli kısımlarını dönüştür­

nun yeterli olmadığını, tanrının her

dü. Hegel çok değerli ve uygun bir

şeyden sorumlu tutulmasının aslın­

sınıflandırma önermişti ve dünyayı

da hiçbir şeyi açıklamadığını anladı­

hiyerarşik bir düzen içinde görü­

lar. Yerine tatmin edici bir şey de

yordu. Basitten karmaşığa doğru

39

40

ilerlemenin, kesintisiz bir ilerleme

Buna göre, yalnızca bütün faktör­

olmadığının, doğal olarak her biri­

ler bilinebiliyorsa bilimsel bir öngö­

nin kendine özgü bir davranış biçi­

rü yapılabilir. Ancak şimdi şu çok

minin bulunduğu aşamalara bölü­

açık ki, eğer evrende alışılmışın dı­

nebileceğinin farkındaydı. Hiyerar­

şında şeyler de oluyorsa, tüm fak­

şideki her unsur altındakileri içerir

törler bilinemez ve böylece bilim­

ve yukarısındakilerin de içinde yer

sel izolasyon yöntemi alışılmışın dı­

alır. Fakat Hegel'in hiyerarşisine

şındaki şeyleri anlamakta başarılı

göre zaman içinde bir gelişme ol­

olamaz. Fakat insanlık açısından,

ması mümkün değildi amazdı, çün­

doğanın alışılmış düzeni kadar alı­

kü saf düşünceydi. Marx, bu hiye­

şılmışın dışındaki şeylerle de ilgi­

rarşiyi maddeye çevirerek hare­

lenmek gerekiyor. Bilim, sonradan

ketli ve tarihsel yapmış oldu. Her

gelene karşı kendini sınırlamakta

yüksek aşama gerçekte alt aşama­

tamamen haklı olabilir. Ancak bu,

dan oluşuyordu ve sahip olduğu

alışılmış düzenin dışında insan aklı

yeni nitelikler alt aşamaların ve bi­

yararsızdır ve 'bilimsel' olarak ilgi­

raraya geliş biçimlerinin bir ürü­

lenilemeyenle ussal olarak da ilgi­

nüydü. Yani insan toplumunda sı­

lenilemez anlamına geliyorsa, yan­

nıflar sosyal merdivende belli bir

lıştır. Marksizmin büyük katkısı, in­

seviyeyi kaplayan insanlar birleşi­

sanlığın sorunlarıyla ilgili akılcılığın

minden ibaret değil, kabile örgüt­

imkanlarını, radikal biçimde yeni

lenmesinin yıkılıp kabile ekonomi­

şeyleri de içerecek şekilde geniş­

sinin içinden ortaya çıkan yeni eko­

letmesi olmuştur. Ancak bunu, ba­

nomik ilişkilerin gelişmesi ile yeni­

zı zorunlu sınırlamalara tabi olarak

den

ürünüdür.

başarabitir. İlk olarak, alışılmışın dı­

Marx'ın uğraştığı kategoriler yalıtı­

şında şeyler söz konusu olduğunda

lamaz oluşlarıyla bilimdekilerden

önermenin derecesi bilimin düzenli

yapılanmasının

ayrılırlar. Her zaman kökleri ve ge­

ve izole işlemleriyle asla aynı ku­

lecek gelişimleri ile ilişki içinde de­

sursuzlukta olamaz. Lakin, ideal

ğerlendirilmelidirler.

olarak kabul edilen kusursuz bilgi,

Bilim bugüne kadar neredeyse

bilgisizliğin tek alternatifi değildir.

tamamen izolasyon ve kategorile­

Bizzat bilimin kendisinde kusursuz

rin zamandan bağımsız kesin tanı­

bilginin mümkün olmadığı pek çok

mı yöntemiyle yol aldığı için, Mark­

alan mevcuttur. Örneğin modern fi­

sist düşünme yöntemi hep şüpheli

ziğin genel eğilimi, atomla ilgili du­

ve bilim dışı görülmüş, hatta bazı

rumlarda bunu beklemenin umut­

bilimciler onu metafizik bulmuşlar­

suz olduğunu göstermiştir. Ancak

dır. Bilimde izolasyon, ancak dene­

çok sayıda olayın tam bir istatistiki

yin ya da uygulamanın koşullarının

bilgisine dayanılarak, bu zorluğun

sıkı bir kontrolü ile mümkündür.

üstesinden gelinebilir. Benzer bir

şekilde, insan toplumunu etkileyen

biliriz. Marksizm, bir amentü ve

savaş ve devrimler gibi kritik deği­

kozmogoni olarak değil, bir yön­

şikliklerin kesin yerleri ve tarihleri

tem ve eylem kılavuzu olarak de­

de önceden kestirilemez ve burada,

ğerlidir.

sadece bir tek insan toplumu olma­

Marksizm, bilimin

gelişimiyle

sı nedeniyle istatistiki yöntemler de

olan ilgisi hem teorik hem de pra­

tam olarak uygulanamaz. Bununla

tiktir. Marksizm, bilimi, tamamen

beraber, belirli ekonomik ve teknik

tarafsız olduğu düşünülen pozisyo­

sistemlerin, geniş bir zaman aralığı

nundan kurtararak, onu ekonomik

içinde, kurulması ve çöküşleri kaçı­

ve toplumsal gelişimin kritik önem­

nılmazdır.

deki bir parçası yapmıştır. Marksist

Marksist öngörü yöntemlerin­

çözümlemenin sonucu olan bilim

den bihaber olanların bile, Mark­

tarihindeki bu devrim, ki Profesör

sistlerin olayların gelişimini analiz

41

Hogben'in Science and Society'de * kusur­

etme yönteminin, toplumsal ve

yayınlanan makalesinde

ekonomik gelişmelerin ne doğrul­

suzca özetlenmektedir, bu yeni

tuda olacağına ilişkin tahminlerin­

yaklaşımın elde edilen ilk sonuçla­

de bilimsel düşünürlerden çok ileri­

rıdır. Fakat Marksizmde, anlamak

de olmalarını sağladığından şüphe­

ve eyleme geçmek ayrılmaz bir bü­

leri yoktur. Ancak bunun olduğu gi­

tündür ve bilimin toplumsal konu­

bi kabul edilmesi, pek çoklarının

munun kabulü, Sovyetler Birliği gi­

Marksizmin, -Marx'ın ekonomik ve

bi sosyalist bir ülkede, toplumsalla­

toplumsal gelişmede insanların ne

şan sanayi ve insan kültürünün bi­

olursa olsun izlemeleri gereken

limsel araştırma ile organik bir bağ

hattı kesin çizgilerle ortaya koydu­

kurmasını sağlamıştır. Bilimin kapi­

ğu- bir başka ilahi düzen olduğuna

talist ülkelerdeki örgütlenmesi ise

inanmasına yol açar. Bu, tam bir

aşama aşama büyük sermayenin

yanılgıdır. Marksist öngörüler, böy­

hizmetine girmiştir, ancak bu sü­

lesi bir gelişim projesi ortaya koy­

reç tam anlaşılmadığı ya da gereği

mazlar. Aksine bunu yapmanın ola­

gibi değerlendirilmediği için sunu­

naksız olduğunu vurgularlar. Her­

lan hizmet çok kötü ve yararsızdır.

hangi verili bir zamanda görülebi­

Kar için üretim hiçbir durumda bili­

lenler, ekonomik ve politik güçlerin

min bütün olanaklarını geliştire­

bileşimi, onların zorunlu mücadele­

mez, yıkıcı amaçlar hariç elbette.

si ve de bunun sonucu olan yeni

Bilimin Marksist yorumu, uygula­

koşullardır. Ancak bunun dışında,

mada, onu toplumun hizmetine su­

henüz bitmemiş, yeni ve kesinlikle

nar ve aynı zamanda bilimi suni

önceden tahmin edilemez biçimler

olarak seçilmiş küçük bir azınlığın

alacak bir süreci yalnızca öngöre-

değil, bütün halkların kültürel mi-

•

"Toplumsal

Mirasımız".

Lancelot

Hogben, Sci­

ence and So­ ciety, i , no 2.

137-51.

42

rasının bir parçası yapar.

zor, fakat kendi tecrübemden öğ­

Marksizm bilimsel araştırmalara

rendiğim bir şey var; Marksist yön­

doğrudan uygulanması hala öyle

temler yeni kavramlara ulaşmak

yanlış anlaşılıyor ki. Şu çok açık;

için paha biçilmez bir değer taşı­

öğretildiği şekliyle bilimsel yön­

yor. Mesela sıvılara ilişkin teoride,

tem, olgular arasındaki bağlantıları

bir parçacığın belli bir çevresel

kanıtlamak için kullanılıyor ama

kuvvet alanındaki tepkisini ayrıştı­

kendi içinde bu bağlantılara eriş­

ramadığımız. ama aynı anda bütün

menin hiçbir yolunu önermiyor. Bi­

parçacıkların hareketini ve karşılık­

limsel literatürde bu gerçek, uygun

lı ilişkilerini değerlendirmemizi ge­

bir biçimde geçiştiriliyor. Bütün bi­

rektiren kollektif bir durumla uğ­

limsel yazılarda veriler, verilerden

raşmamız gerekiyor. Sistematik bir

yapılan çıkarımlar ve sonuçlar or­

akıl ve Marksist bir çözümleme ile

taya konur. Genellikle ortaya kon­

bu, bazı ortak bilimsel biçimler ve

mayan ise gözlemcinin bu sorunu

farklı koşullarda hangi göstergenin

nasıl seçtiği ve nasıl sonuca var­

öne çıkacağını analiz ederek müm­

mayı düşündüğüdür. Nedenler or­

kün olacaktır. Kollektif davranış

taya konsa bile bunlar nadiren

bunlardan biri olacaktır.

araştırmada kullanılır; genellikle

Marksizmin bilimle bir konuda

ideal akıllı bir kişinin o koşullarda

daha ilgilidir; onun felsefi temelle­

izleyeceği yordam dikkate alınır.

rini ve bilimin kendi gelişiminden

Bilimsel sorgulamanın bütün dür­

ortaya çıkan karışıklıkları eleştirir.

tüsü, zeka ya da sezgiyle açıklan­

Marx, Engels ve Lenin bu soruyla

mak üzere üstü örtülü bırakılmış­

çok yakından ilgilenmişlerdi ve

tır. Bilim adamı gerçekte yeni şey­

Sovyetler Birliği'ndeki ekonomik

ler hakkında düşünür ama kimse

durumun acil ihtiyaçları ya da dış

bunu niye yaptığını sormaz. İşte Di­

politik durumla meşgul de olsalar

yalektik Materyalizm burada dev­

zamanımızın Marksist bilimcileri

reye girer. Yalnızca geleneksel bi­

için de bu hala önemli bir görev

limsel yöntemde olduğu gibi eleşti­

olarak duruyor. Bazı bilim adamla­

rel olduğu için değil, aynı zamanda

rının insan için hayati önem arze­

gösterici olduğu için de değerlidir.

den sorular (evrenin kökeni ve ka­

Yeni çözümler bulmanın elverişli

deri, yaşamın doğası, insan aklının

olduğu yolları gösterir. Bunu, genel

ve toplumun davranışı ve kişiliği)

kategorilere altında incelenen do­

üzerine yaptığı beyanlar, ne yazık

ğanın farklı yönlerini birbirini bağ­

ki bilimin kenarında durmakta ve

layarak başarabilir. Bilimsel . keşif­

sanki bu meslekten olmayan kişi­

lerin bütün süreçlerindeki karma­

lerce yapılıyor gibidir. Bu ifadeleri

şıklık nedeniyle örnek vermek çok

tam olarak çözümlediğimizde, ne-

redeyse her olayda, gerçeklere da-

düşünce, bilimsel örgütlülük ve

yanmadığını ve çoğu durumda eski

maddi tekniğin yeni yöntemlerini

geleneksel metafizik fikirlerin mo­

bulmaktır.

dern keşiflerin diline giydirmeye

Bilimin modern dünya görüşü­

çalıştığını görüyoruz. Böylesi kav­

nün dört kritik noktası, şimdi evre­

ramlar, Marksist bir bakış açısıyla

nin başlangıcına ayrılmaz bir bi­

hemen teşhir edilip eleştirilebilir,

çimde bağlanan fiziğin temel konu­

çünkü bilimi tamamen gayrimeşru

larıdır; evrenin kökeni, yaşamın

bir şekilde kullanmaktadır. Doğal

başlangıcı, insan toplumunun baş­

olanı yok sayarak doğal olmayanın

langıcı ve insan uygarlığının kaderi.

varlığını kanıtlamaya çalışan bir

Şu çok açık ki fizik ve astronomi bir

tartışma, bugünlerde son derece

çıkmazla karşı karşıya. Kozmik

yaygın. Çok az kesin bilginin varol­

ışınlar alanında teori ve gözlem

duğu bilimsel alanlarda, bilimi, eski

arasındaki çelişkiler, genişleyen

batıl inançları desteklemek için kul­

evren ve temel fiziksel birimler

lanmak yönünde epeyce güçlü ça­

arasındaki ilişki daha fazla gizlene­

balar var. Ama bu büyük bir şans,

mez. Böyle çelişkiler elbette bilim

çünkü bu çabalar tam da Marksist

için çok değerlidir, çünkü bunları

yöntemlerin en geçerli olduğu

çözme çabasından yeni ve daha

alanlarda gündeme gelmektedir.

uzun erimli genellemeler çıkacak­

Bu alanların hepsi, yeni şeylerin or­

tır. Fakat bu olana kadar, böyle bü­

taya çıktığı ve bilimsel araştırmada

yük sorulara cevaben mantıksal

izolasyon yönteminin en somut bi­

herhangi bir çıkarım yapılamaz.

çimde çöktüğü alanlardır. Bunların

Eğer bunu yaparsak, bugün oldu­

hepsi Marx ve Engels'in özel ilgi

ğundan bile daha fazla ve şu ana

gösterdiği sorulardı ve bu alanlar­

dek görülmemiş sorunlara neden

daki keşiflerin gidişatını önceden

olabiliriz. Bununla birlikte, mistik fi­

söyleyebilmiş olmaları, diyalektik

zikçiler ve astronomlar tarafından

yöntemin değerini bir kez daha

yeni mitler yaratmakta kullanılan

çarpıcı bir biçimde göstergesidir.

tam da bu yok saymadır. Fizikçi,

Modern Marksistlerinin önceller­

yasaların yeterince iyi bilinmemesi

den daha derin ve daha karmaşık

nedeniyle, evrenin bugünkü duru­

sorunları var. Onlar, modern bili­

muna nasıl geldiğini söyleyemeye­

min de tıpkı klasik dönemlerin bili­

ceği için, sanki yaptıkları açıklama

minde olduğu gibi içinden çıkılmaz

çok daha büyük zorluklara yol aç­

bir durumla karşılaşmasının müm­

mıyormuş gibi, evrenin yaratılmış

kün olduğunu düşünüyorlar. Mark­

olması gerektiği sonucuna varıyor.

sistlere düşen ise, bunu önleyecek

Marksist bakış açısına göre, evre-

43

44

nin başlangıcı sorunu her anlamda

ların oluşturduğu bir araya gelişin

gereksizdir. Her verili aşamada

yarattığı o yaşam onları tüketirdi.

belli biçimlerin (yıldızlar, galaksi­

Bugünün uygulamacı bilim adam­

ler) gelişiminin gerekliliği, önceki

ları yaşamı, yüz yıl önceki öncelle­

bir durumun iç çelişkilerinden türe­

rinin yaptığı gibi, hem bir bütün

tilebilir; fakat, ne evrenin bizimki

hem de parçalar halinde amaçları

gibi olması gereken sonsuz bir va­

doğrultusunda etkilemeyi öğreni­

roluşunu, ne de tek bir öncel duru­

yorlar. Yaşam bir giz olmaktan çı­

munu kabul etmeye gerek vardır.

kıp bir faydaya dönüştü.

Bilimin son birkaç yüzyılda kay­

insana dair sorunlar henüz bit­

dettiği ilerleme, tanrıların ya da

medi. 19. yüzyıl evrimcileri, insanın

Tanrının yapması gereken işleri ol­

değişim geçirmiş maymun olduğu­

dukça azalttı, ama yine de henüz

nu söylerken ileri gittiler. Bu açık­

mantıksal bir sonuca ulaşılmadı.

lamada bir şeylerin eksik bırakıldı­

Evrim özel yaratılışın gerekliliğini

ğını hisseden Teologlar haklıydılar;

ortadan kaldırdı, ama hala bir ya­

fakat gerçek olarak kabul ettikleri

ratıcının süreci başlatmak için mü­

tin, yine hiçbir şeyi açıklamayan gi­

dahale etmiş olması gerektiği dü­

zemli açıklamalarından

şünülüyor. Ortaya çıkışında özel

Marx ve Engels, insan ve hayvanlar

biriydi.

bir etki gerektiği için yaşam, ölü

arasındaki gerçek nitel farkın daha

maddeden nitel olarak farklı görü­

büyük bir beyne sahip olmaktan

nüyor. Bu sorun bir Maksiste ger­

öte insan toplumunun örgütlülüğü

çek dışı geliyor, nitel farkı yadsındı­

olduğunu; insan toplumunun hay­

ğı için değil ama. Çünkü o, bu soru­

van türlerinden kesinlikle farklı ve

nun kaynağında, yeni şeylerin or­

daha yüksek bir kategori olduğunu

taya çıkmasının karakteristiği olan

gördü. Toplumdaki insan evrende

niceliğin niteliğe dönüşümünün ti­

nitel olarak yeni bir şeyi temsil et­

pik bir örneğini görüyor. Genel ola­

mekteydi. Modern antropoloji ve

rak yaşam, yaşam olmayandan

psikoloji araştırmalarının bütünü

keskin bir çizgiyle ayrılır, çünkü ya­

bu sonucu güçlendiriyor: insan bir

şamın kendi operasyonları kendini

insan yapımıdır; bireysel olarak ai­

yeniden yaratma olanaklarını ciddi

lede ve tarih boyunca gelenekler

biçimde tahrip eder. Yaşamın ol­

aracılığıyla da toplumda, ekonomik

madığı ilkel dünyada kimyasal

gereksinimleri ve onları karşılamak

maddeler şu an olamayacak bir şe­

için bulduğu araçlar tarafından bi­

kilde toplandılar, çünkü özel koşul-

çimlendirilir.

45

D R . WEİ M A R G EO R G

K LAUS

M AT E M ATİ K V E G E R Ç E Ki] K1. SORUN Kendi başınaymış gibi ele alı­

"model" de deniyor. Böylece maddi dünya düşünsel bir pren­

nıp maddi dünyayla bağı kopa­

sibe indirgenerek, güya idealiz­

rılmış bir matematik oluşturma

min doğruluğu matematiksel

çabaları var. Bu matematik; sı­

olarak da "kanıtlanıyor". Bu an­

nırları küme teorisi ya da man­

layışların önemli temsilcileri, is­

tıkçılık tarafından çizilmiş alan­

tedikleri kadar düşüncelerinin

lar ile birbirine bağlanan değişik

metafizik değil, tersine bilimsel

bölümlerden oluşturulmaya ça­

bir karakter taşıdığını ileri sür­

lışılıyor. Bu çabaların, materya­

sünler, hiç şüphesiz Hilberfin

lizme karşı sürdürülen en güçlü

katı bilimselliğinden, Jeans ve

saldırılardan birisi olarak görül­

Eddin g ton un dünya görüşünü

mesi gerektiği şüphe götürmez.

savunan savaşçı tutumuna ve

Son onyıllarda doğa bilimleri

daha da ötesinde Surlar Gene­

'

alanında kol gezen, maddi dün­

rali Smuts' u n siyasi-gerici faali­

yanın esas olarak matematiksel

yetlerine varıncaya dek, hepsi

bir yapıya sahip olduğu şeklin­

arasında kesintisiz bir geçiş var.

deki kavrayışa bakılırsa, bu ma­

Smuts bir konuşmasında şöyle

Makale, "Einheit"

tematiğe göre, maddi dünyanın,

diyor:

iki bölüm halinde ya­

böylesi matematiksel bir for­

"Galile-Newton'dan bu yana

müller bileşiminin çok sayıdaki

egemen olan dünya görüşünün

olası "yorumu"ndan sadece bi­

yerini, Einstein'ın ortaya çıkma­

(Birlik) adlı dergide yınlanmıştır.

(1. Bö­ lüm: 'Einheit', Yıl 4, Sayı 2, Şubat 1949, Sayfa 165-169; 2. Bö­ lüm: Yıl 4, Sayı 4, Ni­ san 1949, Sayfa 351356), Çeviren: Meh­ met Çallı

risi olarak görülmesi gerekiyor.

sıyla birlikte matematiksel bir

Bilimsel-teorik dünyanın litera­

kavrayış almıştır ... Eğer madde,

türünde buna diğer bir deyişle,

özü itibarıyla maddi olmayan

46

1

Smuts'un. 23 Ey­ lül 1931'de, Bri­ tish Associati­

bir yapıya ve örgütlenmeye sa-

lemleri açık bir şekilde sıralamış,

hipse, bir organizmadan ya da ya-

ilişki ve sınıflandırma hesaplama­

şamdan ... ya da dünyanın faal,

larını3 ortaya çıkarmıştır. Bu ona,

örgütleyen bir unsuru olan ruh-

kendisinden önceki hiçbir mantık-

tan farklı olması mümkün değil­

ta bulunmayan bir kesinlik ve

dir." 1

açıklık sağlamıştır. Kanrın Aristo­

Bu şekilde yorumlanmış bir

cu mantığa yaptığı "ikibin yıl sü­

dünya uğruna elbette tarihsel

ren durağanlık" suçlaması4, artık

ce'ın Yüzüncü

materyalizmin tescilli düşmanları

günümüzde matematiksel mantık

Yıl Kutlama­

da, doğa ve tarihi, ruhsal bir ka­

için geçerli değil. Matematiksel

rakter bahşederek tanımlayan bir

mantık, esas olarak değişkenler

kesintisiz yasalar bütünlüğünü si­

mantığı5 olduğu için, gerçek dün­

on of Scien­

sı'nda yaptıl;jı açılış konuşma­ sından. 2 Aksiyomlarla kastedilen, bir biçimsel-man­ tıksal sistemin, biçimsel-man­ tıksal olarak kanıtlanama­ yan. başka for­ müllerle açıkla­

neye çekmeyi kabulleniyorlar.

yadaki ilişkileri, şeyleri ve özellik­

Şimdi, değişik matematik ve fel­

lerini sabit ve değişmez olarak

sefi akımların bu sorun karşısın­

gören Aristocu mantıktan daha

daki tavırlarının ne olduğuna ve

iyi yansıtabilir. Engels'in matema­

diyalektik materyalizmin bu ko­

tikteki değişken ve sabit değerler

nuda neler söylediğine bakmak

arasındaki ilişki için söyledikleri,

gerekiyor.

her iki mantık arasındaki ilişki açı­

namayan te­ mel prensiple· ridir. 3 ilişki, bal;jlantı

sından da geçerlidir: 2. MANT I K Ç I L I K

Mantıkçılıktan anladığımız, bü­

"Değişkenler matematiği ile sa­ bitler matematiği arasındaki ilişki

anlamına geli­

tün matematiksel kavramların

ne ise, diyalektik ve metafizik dü­

yor.

mantık kavramlarıyla, bütün ma­

şünme arasındaki ilişki de odur. 6 "

tematiksel gerekçe ve kanıtların

Demek ki; bir yandan matema­

4 lmmanuel Kant: .. Saf Akılcılıl;jın

Eleştirisi"nin 2.

mantık kanıtlarıyla tanımlanması

tiksel mantığın oynadığı rol ve ka­

baskısına ön­

çabasıdır. Bu çabanın gerçekleşti­

zandırdıklarını küçümsememek

rilmesi için başvurulan araç ma­

gerekirken, diğer yandan onun

söz. Leipzig

1924, sayfa 16/17

5 Şeylerin özellik­ lerini, süreç

içerisinde del;ji­

tematiksel mantıktır. İdealizmin

haksız olarak ileri sürdüğü mutla­

cüretkar felsefi maceralarında

kiyet iddiasına karşı tavır almak

sıkça istismar edildiği için, mate­

da gerekiyor. Matematiksel

alanların

izo­

şen ölçülerde

matiksel mantığın materyalist

ifade eden ifa­

çevrelerde pek prestiji yoktur.

morf7 tarzda küme teorisine yan­

Ancak bu değerlendirme, ona

sıtılması ve küme teorisinin man­

de eden del;ji­ şebi len del;jer­

haksızlık yapılmış olmasının öte­

tıksal yorumu aracılığıyla, mate­

te del;jişken

sinde bir hatadır. Matematiksel

matiğin mantığın bir dalı olduğu

olarak tanımla­

mantık, bütün aksiyomları2 ve iş-

kanıtlanmaya çalışılıyor. Burada

ıer, matematik­

nır.

ayrıca mantığın sadece kendisin­

doğal olarak gördüğü sonsuzlu­

den o l u şabi leceği ve gerçeklik ile

ğ u n ç e l i ş k i l i l iğ i n d e n kaynaklanı­

bağının olması n ı n gerekmediği

yor.

ö n ko ş u l u n d a n

h a re ket e d i l i yor.

" M atematiksel o l a ra k sonsuz,

Diyalektik materya l i z m açısı ndan

bilinçli şekilde o l masa d a g e rçeğe

böylesi bir çaba, baştan kaybet­

daya n d ı r ı l m ı ş t ı r ve b u

meye m a h k u md u r. Eğer matema­

k e n d i b a ş ı n a ele a l ı narak değil,

yüzden

tik gerçekliği yansıtıyorsa, a ncak

matematiksel soyutl ama yoluyla

bu gerçe k l i k kendi içi nde ç e l i ş k i l i

açıklanabilir. " 9

ise - d o ğ a b i l i m lerindeki gelişme­

Demek ki, matem a t i ğ i n ol uştu­

ler her ikisinin de m ü m k ü n oldu­

rulması nda mantıkdışı ve g e rçek

ğunu iyice ortaya çıkarıyor - aynı­

d ü nyadan alınmış parça l a r ı n kul­

l ı k, çelişkinin ve ü ç ü n c ü şıkkın im­

lanılması prensip olarak kaçınıl­

k a n s ı z l ı ğ ı y a s a l a r ı n d a n h a reket

mazdır. Mantıkç ı l ı k, kendisi için

eden Aristo köke n l i b i ç i m sel man­

h i ç de hoş ol mayan bu durumu,

tığın ileri sürdüğü kendi kendini

totolojiklO o l mayan üç a ksiyomu

yaratabi len b i r matematik m ü m­

ortaya ç ı kararak karşıl ıyor: Seç­

k ü n değ i ldir.

m e aksiyomu, indirgeneb i l i r l i k ak­

Gerçekten de, m a n t ı k ç ı l ı ğ ı n ça­

siyomu ve sonsuzl u k aksiyomu.

balarına karşı dile getirilen güçlü

Ancak b u n u yaparken saf mantı­

i t i ra z l a r da v a r ve bu i t i razlar sa­

ğın s ı n ı rl a r ı n ı terketmiş ve ide­

dece

materya l izmin

a l istlere yakış mayan bir g ü n a h iş­

temsilcileri tarafından d i l lendiril­

lemiş oluyor: Ç ü n k ü "dışarıdan"

m i yor. Her şeyden önce matema­

ödünç alınan her üç temel i l ke

tikte önemli bir d i s i p l i n olan ve

açısından, yukarıda

mantı kç ı l ı ğ ı n çabalarında anahtar

yapt ı ğ ı m ı z a l ı ntı geçerlidir. M a n­

rol oynayan

öğretisinde,

t ı kç ı l a r ı n kararan dünyalarındaki

matemat i ğ i n mutla kiyet iddiasını

son ışığı da söndüren diğer bir

temel lerinden

çelişkiler

gelişme ise, matematiksel mantı­

v a r . Bu çelişkilere anitomi B adı

ğın en iç bölgelerinde bile, kendi

veriliyor. Bütün ç a ba l a ra rağ men

kend i n i oluşturma s ı n ı o l a n a ksız

bu çelişkiler bugüne dek ortadan

kılan "ufak tefek kusurlar"ın bu­

diyalektik

küme

sarsan

47

Eng els'ten

kaldırıla madı ve matemat i ğ i n te­

lunduğu gerçeğinin ortaya ç ı k ma­

mel krizi olarak t a n ı m l a n a n soru­

sı oldu. Matemati ksel m a n t ı kçıla­

nun başlıca kaynağı o l maya de­

r ı n "kutsal kitabı" olarak bilinen

vam ediyor. Bu a nitomiler, diya­

ve Russell i l e Whitehead tarafın­

lektik materyalistin son derece

d a n kaleme alınan "Principia mat-

6 Friedrich Engels: "Say Eugen Dühring'in

Bi­

limdeki Devri­ mi", 8erlin 1948, Sayfa 148

7 lzomorfi. iki ayrı alandaki unsur­ ların ve her bir alanda yer alan unsurlar arasın­ daki ilişkilerin karşılıklı olarak birbirlerine denk düşmesi­ dir. 8 Anitomi: Dü­ şüncede çelişki

9 Friedrich En­ gels: "Bay Eu­ gen Dühring'in B i limdeki Dev­ rimi", Berlin 1948, Sayfa 465 10 Totolojik, bu­ rada dol:jal olan anlamı­ nda kullanılı­ yor.

48

i nc e l e y e n Goed e l ,

na götürülerek sağlanıyor. Gün­

mantıksal bir denklem siste m i n i n

hematica"yı

d e m e g e l e b i lecek değişken l e r i n

çelişkile rden a r ı n mışl ı ğ ı n ı n bu sis­

yer aldığı a l a n ı daraltarak böylesi

tem içi nde kalı narak kanıtlana­

çelişki lere yer vermeme çabası,

mayacağ ı n ı , yani bunun için sis­

m a n t ı kç ı l ı ğ ı n genel hedefi gözö­

tem d ı ş ı ndaki ek bir çıkarsama

nünde b u l u nd u rulduğunda pek de

yönte m i n e başvurmak gerektiği­

ikna edici g ö r ü l m ü yor. Tam tersi­

ni ortaya çı k a rdı.

ne, mantıkçı l ığ ı n ne kadar da sı­

Behmann, matematiksel m a n­

nırlı olduğunu gösteriyor.

tıktaki d ü ş ü nce zorl u k larını, ta­ nımlamalar aracılığıyla

sisteme

Özet olarak söyleyecek o l u r ­ s a k , mantık bugüne d e k , sadece

katılan i ş a retlerin y a n l ı ş kullanıl­

mantıksal a raçları k u l lanarak ma­

masına dayandırmaya çal ıştı. Bu

tematiği mantığa ind irgemeyi ba­

da, tatmin etmesi m ü m k ü n olma­

şaramadı. Ayrıca böylesi bir i n d i r­

yan bir açı kl amaydı. Bu çabaları­

gemenin başarı lması d u r u m u nda

n ı n sonucu nda, caiz çelişki dü­

bile, idea l i z m i n k o n u m u n u n güç­

şüncesine varması bizim a ç ı m ı z­

le n m e yec e ğ i n e d i k kat ç e k e l i m .

dan

i l g i nçtir. Bu düşü ncesinde

Ç ü n k ü m a n t ı k , mantıksal yard ı m ­

-f(f) form ü l ü nden hare ket ediyor.

cı araçlarıyla kendi kendini g e rek­

B u formül ş u a n lama gel iyor: f

çelendirebilme d u r u m unda değil­

fonksiyo n u n u n kendisini t a t m i n

dir. öze l l i k l e ç e l i ş k i n i n i m ka ns ı z l ı ­

edebi l eceği varsay ı m ı d o ğ r u de­

ğı

ğ i l d i r. B u radan hareketle

kurmasını sağlayabilecek d u rum­

fonksiyonu fon k s i y o n u n

bir G

tanımlayarak, "kendisini

edememe" ö z e l l i ğ i n i

bu

tat m i n

belirttiğini

varsayıyor. Bu durumda G(f) f(f) eşitliği geçerli o l uyor. f eşitliği varsayıldığ ı nda, G(G)

=

=

=

ifade s i n i n

m u t l a k h a k i m iyet

da değildir. Ç ü n k ü bu saptama, sadece d i y a l e k t i k

mate rya l i z m

kapsamında b i r a n l a m taşır v e

-

o n u n dışındaki bütün felsefelerde

G

felaketse! sonuçlara yol açar. Bu­

-

rada görünen o ki; maddeden ba­

G(G) sonucu ortaya ç ı kıyor. Diğer

ğ ı msız saf ruhlar cennetinin ken­

bir deyişle, bi çi msel-mantıksal b i r

d i içinden yarat ı l a b i leceğ i n i kanıt­

ifade, bizi kendi zıttına götürüyor.

lama çabası

Böylece, matematiksel mantığın

yor. Bu saptamayı Engels, Düh­

başa rısızlığa uğru­

köşeta ş l a r ı n d a n o l a n ç e l i ş k i n i n

ring ile g i rdiği polemikte ç o k ön­

imkansızlığı

ceden yapmışt ı r:

i fa d e s i

d e l i n iyor;

hem de bu, biçimsel mantık taviz­

" Pe k i ama d ü şünce bu temel il­

siz bir şekilde uyg u l a n ı p sonucu-

keleri nereden ediniyor? Kendi

içinden mi; Hayır, ç ü n k ü Bay Düh-

zer. Örneğin Engels, d a h a sonraki

r i n g kendisi d e söylüyor: 'Saf dü­

d ö ne m lerde b i ç i m c i l i ğ i n ç a l ı ş ma

ş ü n sel alan, mantıksal şemalar ve

progra m ı o l a n genel çerçeveyi şu

matemetiksel o l u ş u m l a r ile s ı n ı r­

şekilde çiz miştir:

l ı d ı r.' Ancak bu noktada her i k isi

"Bu biçimleri ve çerçeveleri bü­

a ra s ı ndaki i l i ş k i tepetaklak edili­

tün safl ığıyla i nceleyebilmek için,

yor: Mantıksal (G.K.) i l keler i nce­

önce bütün içeriğinden ayırmak

l e m e n i n çıkış noktası değil, vardı­

ve bir kenara bırakmak gerekir."1 2

ğı sonuçtur .. Bu i l k e l e r doğaya ve

Esas olarak H i l bert tarafından

i n s a n l ı k t a r i h i n e u y g u l a n maz, ter­

temsil edi len biçimcilik, felsefeye

sine onlardan soyutl a n ı r. Doğa ve

olan ilgisizliğini en k a l ı c ı şekilde

i n s a n l ı ğ ı n yurdu uymaya

bu prensiplere

çal ışmaz,

tersine

49

vurgulamış olan matematik a kı­

bu

m ı dı r. Ancak buna rağmen işte

prensipler, doğa ve tarih i l e uyuş­

tam da bu alanda, objektif idealiz­

tuğu sürece doğrudur. " 11

m i n çöküşünü görebili riz. H i l bert ü n l ü eseri "Geomet r i n i n Temelle-

3. B i Ç İ M C İ L İ K

r i ' n i n g i rişi nde "noktalar ve çizgi­

Biçimcilikte matematik i l e fel-

l e r adı verilen şeyler d ü ş ü n mek"

sefe arasındaki temas noktaları-

isted i ğ i n i belirtiyor ve bu bizce

nın, mantı k ç ı l ı ktakine oranla daha

Platon ik düşüncelerin

az o l d u ğ u g ö z e çarpar. Matema-

c a n l a n d ı r ı l m a s ı a n l a m ı n a g e l i r.

t i k ve m a n t ı k b u rada, sadece b i r

" A n l a m l a r ı n ı " , b a z ı d i ğ e r o l u ş u m­

h a re ket

ifadesi o l a n

larla izomorf i l iş k i l e r kurarak k a ­

d en k l e m l e r ve i ş l e m k u ra l l a r ı s i s -

zanan, ancak bu o l u ş u m l a r o l m a ­

nokt a s ı n ı n

yeniden

t e m i o l a ra k g ö r ü l ü r. Bu sistem

dan d a ya da onlardan bağımsız

her t ü r l ü içerikten bağımsızdır ve

o l a ra k var olabilen matematiksel

ilk aşamada herhangi somut bir

"boş b i ç i m ler", özleri itibarı ile

anlam taşı maz. O n u n i ncelediği

P l a t o n i k d ü ş ü n c e l e rd i r .

k o n u , h e r h a n g i b i r a n l a m taşıma-

b u n a karşılık haklı olarak, bu boş

Engels

yan işaretler a ra s ı n d a k i i l i ş k i d i r.

biçimlerin gerçek d ü nyad a n so­

B u rada görüldüğü kadarıyla ma­

yutlanma yoluyla elde edildiğine

tematiğin bir konusu yoktur. Bi­

işaret ediyordu:

ç i m c i l i k, matem a t i ğ i n temellendi­ rilmesinde olağanüstü

payeler

"Ancak

düşünmenin

bütün

alanl arında (matemetikte d e -

k a z a n m ışt ı r. Diyalektik materya­

G.K.) o l d u ğ u gibi, belli b i r gelişme

l i z m büyük ölçüde b i ç i m c i l i ğ i n ta­

aşamasında gerçek d ü n ya d a n so­

ş ı d ı ğ ı o l u m l u e ğ i l i m l e r i n a l t ı n ı çi-

yutlanan yasalar, gerçek d ü n ya-

11 Friedrich En­ gels, agy., Dipnot 9, sayfa 40.

1 2 Friedrich Engels, agy., Dipnot 9, sayfa 45.

50

dan a y r ı l ı yor, kendi başına vara-

sanlar tarafından keşfedi l meden

l a b i l e n ve bağımsız olan b i r şey

önce d e oradaydı.

gibi o n u n karşısına ç ı karıl ıyor ve d ı ş a r ı d a n gelmiş, d ü ny a n ı n

uy­

"Geomet r i n i n ortaya çıkardığı sonuçl ar, büyük bölümü i n sanla­

mak zorunda olduğu yasalar ola­

rın ortaya çıkmasından çok ö n ce

rak ortaya konuyor." 1 3

doğada varolan (radyasyo n sa­

Demek k i ; gerçek d ü n y a n ı n de­ ğişik

konuları

i nceleyen

çan sualtı tırt ı l l a r ı , böcekler, kris­

farklı

taller v.b.) çizgilerin, d ü z l e m l erin

a l a n l a r ı n ı n matematiksel o l u ş u m­

ve cisimlerin özelli klerinden baş­

l a r ı n birer "modeli" ya da "yoru­

ka birşey değildir." 14

mu" olarak değerlend i rilebileceği

Matemati ksel oluşumların "ken­

g e rçeği, b i ç i m c i l i ğ i n idealist yo­

d i l eri için ve kendi başlarına varol­

r u m l a r ı n ı n sözde kanıtlamaya ça­

maları", sadece ve sadece bu şe­

lıştığı gibi " boş biçimlerin" birin­

kilde m ü m kü ndür. Bu, karşı karşı­

c i l , " m a ketlerin" ikincil olduğu­

ya olduğumuz matematiksel olu­

n u n k a n ı t ı d e ğ i l d i r. Tam tersine,

şumların sadece insanların ortaya

"boş b i ç i m l e r i n " gerçek d ü nya­

çıkmasından önce gerçek d ü nya­

dan soyutlanarak elde e d i l d i ğ i n i ,

da varolan, bu yüzden icat edil me­

ve i ş t e bu yüzden, sadece bu yüz­

miş ya da yarat ı l mamış, tersine

d e n g e rçek d ü n yaya uygulanabi­

sadece keşfedi l m i ş oluşumlar ol­

leceğ i n i . A y n ı şekilde, matemet i k­

duğu anlamına gelmez. insa n bü­

sel değerlerin birbirlerinden tü re­

tün diğer a l anlarda olduğu g i b i

tilebi l i r o l m aları ve işaretler ara­

matematikte de, d a h a ö n c e varol­

sındaki i l işkiler de, kes i n l i k l e bun­

mamış yeni birşeyler yaratmıştır.

ların " kend ileri için ve kendi baş­

Bunu yaparken de, hareket nokta­

larına varo l d u k l a r ı n ı n " kanıtı de­

sını gerçek dü nyad adan elde etti­

ğ i ld i r; tersine, d ü nyanın yasalara

ği biçimler oluşturm uştur.

uygun bağlantılarını yansıtır. İ şa­ ret ler ve biçimler d e bu dü nyadan soyutlama yoluyla elde e d i l i r. 13 Friedrich En­ gels. agy., Dip­ not 9, sayfa

45. 14 Friedrich En­ gels, agy., Dip­ not 9, sayfa 421.

Peki bu, matematiksel o l u ş u m­

4. K O N V A N S İ YONALİZM M a nt ı k ç ı l ı kta

rasyo n a l i z m ,

bi­

ç i m c i l ikte objektif idealizm karşı­

l a r ı n i nsandan bağ ı m sız varola­

mıza çı karken, konvansiyo nalizm­

mayacağı

d e d e sübjektif idealizmin mate­

ve sadece i n s a n l a r ı n

subjektif o l a ra k yarattığı eserler

matik üzerindeki etki lerini görü­

olduğu a n l a m ı n a mı gelir? Kesin­

rüz. Bu yüzden konvansiyo nal iz­

likle hayır! Matematiksel o l uşum­

min önde gelen temsilcilerinden

l a r, gerçek d ü nyada vardır ve in-

P o i n c a re ' n i n ,

Lenin

tarafı ndan

yerle b i r e d i l m i ş ve Berkeleyci so­

Konvansiyona l i s t l e r i n a n layış­

l i psizme i ndirgenmiş s u bjektivist­

ları matemati ğ i n u z u n tarihi tara­

i d ealist a m p i ryokritisizme yakın

fı ndan ve matematiğin doğa bili­

tesadüf d e ğ i l d i r . 1 5 Kon­

m i n e başarıyla uyg u la n ması sa­

vansi yona lizme g ö re matematik­

yesinde çürütülüyor. U y g u l anma­

sel ifadeler ne doğrudur, ne de

sı gereken matemat i k nesnenin

yanlış; tersine ö n ceden belirlen­

doğası tarafından belirleniyor ve

m i ş oyun k u r a l l a r ı n d a n ve keyfi

b i z i m konvansi yonlarımıza ya da

o l ması

51

olarak belirlenmiş a ksiyomlar­

mümkün o l a n en üst d üzeydeki

dan 16 ç ı k a r ı l a n düşü nsel sonuç­

d ü ş ü nce tasarrufuna bağ l ı değil.

l a rd ı r. Bu a ksiyomlar hiçbir şekil­

Buna rağmen konvansiyonalizm

d e gerçekle örtüşmez, tersine sa­

d e g e rçeğin bir unsurunu taşıyor.

sizm

dece t a n ı m l a m a ve keyfi olarak

Tezlerine daya nak yapmak i ç i n ,

Bir Felsere

belirlenmiş anlaşma

b i rçok durumda bir ve a y n ı o l a y ı

n i t e l i ğ i n e s a h i p t i r.

maddeleri

Matemat i ğ i n

farklı

g eo met r i l e r

aracı l ı ğ ı

ile

sistemi, b u rada adeta bir talepler

d o ğ ru tanı mlaya b i leceğ i m ize, bu

ve sözleşmeler sistemi gibi görü­

farklı geometrilerden birisi lehine

l ü r. Bu rada sadece "amaca uyg u n

yapt ı ğ ı m ı z seçi m i n b i z i m keyfiye-

o l a n " ve "amaca uyg u n o l mayan"

t i mize bağlı o l d u ğ u n a işa ret edi-

işlemler vard ı r.Bu matematik an­

yor. Bunun temelinde ise, olayla­

l a y ı ş ı n ı n s ü bjektif keyfiyetle y ü k­

r ı n onları

lü ve objektif b i r g e rçe k l i k krite­

geriye sadece bir tek izomorfil B

rinden yoksun o l d u ğ u a ç ı k t ı r. Bir

kalı ncaya d e k belirleyebi l m esi ya­

yansıtan matematiği,

a ksiyomun ya da i ş l e m i n "amaca

tıyor. Diğer bir deyişle herhangi

u y g u n l u ğ u " ve " d ü ş ü nce tasarru­

bir matematiksel y a p ı n ı n yerine,

f u " ne ile ölçülecek? El bette niha-

o n u n l a izomorf o l a n başka bir ya -

yetinde tek tek matemati kçilerin

pıyı koyabi l iriz.

s u bjekif kavrayı şları ile.

B u şekilde örneğin paraleller

15 V.l.Lenin, Ma­ teryalizm ve Ampiryokriti·

/ Gerici

üzerine Eleşti· rel Notlar, Mo· kova

1947 (Al·

manca)

16 Aksiyomlarla kastedilen, bir biçimsel·man· t ı k s a ı siste· min, biçimsel· mantıksal ola· rak kanıtlana· mayan, başka formüllerle açıklanama· yan temel prensipleridir.

17 v. l.Leni n, agy, dipnot 14, say· fa 174. Vurgu· lamalar oriji· nalde vardır.

""Düşünce tasarrufu" kategori­

a ksiyomun rol oynamadığı bütün

s i n i n bu uygulaması n ı n saçmalığı­

mekansal olayları, E u k l idesci ya

n ı ve sübjekti v i z m i n i ortaya ç ı kar­

da h i perbol ik geometri ile tanım-

mak için bir soru yöneltmek yeti­

laya b i l i riz. Terci h i mizi h a n g i s i n -

yor. i n s a n ı n d ü ş ü n mesi, eğer ob­

den yana k u l l anacağ ı m ı z ı "düşün-

jektif gerçeği doğru yans ıtıyorsa

ce tasarrufu" yönündeki değer-

"tasarrufludur" ve b u d o ğ ru l u ğ u n

l e n d i r m e l e r belirler. Y a n i bu g e -

karşılıklı ola·

kriteri d e prat i k t i r, deneydir, sa-

ometrilerden

rak birbirleri·

nayidir."17

h a n g i siyle hedefe daha az i ş l e m l e

b i ri s i n i s e ç e r k e n ,

18 lzomorfi. iki ayrı alandaki unsurların v e h e r b i r alanda y e r alan u n · surlar arasın· daki ilişkilerin

ne denk düş· mesidir.

52

ulaşılabileceği

d e ğ e r l e n d i r m esi

Kritisiz m i n eleştirilm esi

konu­

belirleyici o l u r. Bu seçme özgür-

sunda öncelikle söylenmesi gere-

lüğü

ken şey, onun da matematiksel

ise, sözkonusu

mekansal

o l aya i l i ş k i n bilgimizin s ı n ı r l ı l ı ğ ı

mantık ile küme teorisindeki ani­

nedeniyle belli bir paralel aksiyo­

tomi 20 a rasındaki çelişkileri çöz­

mu kabul etmek zorunda k a l d ı ğ ı ­

meyi başa ramamış olduğud u r. Bu

m ı z noktadan itibaren s o n a erer.

çelişkileri sadece diyalektik ma­ terya l i z m çözebi l i r. Ayrıca Ma rk­ sist d ü ş ü n ceye g ö re

5. K R i T İ S İ Z M Biçimciliğin

ve

mantıkç ı l ı ğ ı n

bir

kriter

o l a n pratik, g e rçek d ü ny a n ı n t a ­

a n a l i t i k-totoloj i k matemati k a n l a ­

n ı m l a n m a s ı nda E u k lidesci olma­

y ı ş ı n ı n tersine, Ka nt'a dayanan

yan geomet r i n i n belirleyici b i r rol

kritisizm, matematiği a priori (De­

oyna d ı ğ ı n ı

k a b u l e d e r. Böylece

neyime dayanmadan ve o n u yad­

Kant'ın ortaya attığı ve E u k l idesci

sıyarak, sadece aklın yolu i l e -

a ksiyomlara dayanan "saf düşün­

Ç.N.) sentetik kararlar 19 sistemi

c e " n i n g ü v e n i l mez b i r b i l g i kay­

olarak görür.

nağı

Gerçi b u rada, matematiksel ya­

olduğunu

kanıtlar.

Birden

fazla "doğru" geometr i n i n varlığı

p ı l a ra i n sanların deneyi m l e r i n i n

gerçeği, K a n t ' ı n kavray ı ş ı n ı n ter­

n e d e n o l d u ğ u yad s ı n m az; a ncak,

sine, a k ı l c ı d üş ü n ce açısından b u

bu yapıların kaynağ ı n ı n kesi n l i k l e

geometrilerden hangisinin " h a k i ­

deneyimlerd e yatmad ı ğ ı , tersine

katl i " y a da " d o ğ r u " geometri o l ­

ona kayna k l ı k edenin Kantçı fel­

duğu

sefeye özgü "saf d ü şünce" oldu­

a n l a m ı n a g e l i r. Bu k a r a r sadece

ğ u iddia edil ir. Böylece diyalektik

prati kte verilebil i r. Çünkü nesne,

materyalizm tarafından matema­

özneden bağımsız vardır.

kararı n ı n

verilemeyeceği

t i ğ i n tarihi a rac ı l ı ğ ı ile kanıtlan­ mış,

matematiksel

kavram l a r ı n

kökeninde maddeye b a ğ l ı zorun­ 19 A priori sente­ tik kararlar, Kant'a göre

6. A M P İ R İ S İ Z M Matemati ksel a m p i risizme göre

l u l u ğ u n o l d u ğ u düşü ncesinin yan­

matematiksel ifadeler, gerçeklik­

l ı ş l ı ğ ı i leri

sürülür. Ç ü n k ü kriti­

ten soyutlanarak o l u şm u ştur. Ma­

m a t e m a t i k kavra m l a r ı n ı n

tematiksel a ksiyomlar burada bi­

yimden ba�ım­

b e l i r l i bir dönemde i n san beynin­

l i m sel h i potez nitel i ğ i n i kazanır­

sız olan, bu de­

d e o l u ş ması ile bu kavra m la r ı n

lar ve matematik bir doğa b i l i m i ­

varo l m a s ı n ı h a k l ı kılan ş e y a rasın­

d i r. Matemat i ğ i n d e ğ i ş i k a l a n l a r ı ,

her türlü dene­

neyimlere da­ yanaklık eden kararlardır.

21 Anitomi: Dü­ şüncede çelişki

sizm,

da h i ç b i r ilişkinin b u l u n m a d ı ğ ı n ı

maddi olayları konu a l a n farklı

i l e r i s ü rer.

a l a n lardaki n i ce l i ksel bağlantıla-

rın soyutla nması yoluyla oluşu r.

ması a n l a m ı n a gel ir. A m p i risizm

Dünyanın farklı a l a n l a r ı n ı n yapı­

insan d ü şüncesi n i n matemati kte

sal farklıl ıkları, matematiğin bi rbi­

çok önemli bir rol oynayan yaratı­

rinden farklı olan a l a n l a r ı n ı n oluş­

c ı l ı ğ ı n ı gözardı eder.

• 53

masına yol açar. Ampirisi zmde el bette matema­ t i k sel b i l g i l e r i n o l d u kça önemli bir yönünü

7. S EZGİ C İ L İ K Sezg i c i l i k, b u n u n t a m

karşıtı

g ö rüyoruz. A m p i risizm,

o l a n bir hataya, insan faaliyetine

matemat i k l e gerçek d ü n ya ara­

abartı l ı işlev yükleme hatasına dü­

sındaki bağlantıya vurgu yapar:

şer. Ona göre matematik, keşfe­

"Matematikçi, ruhunun bu yapı­

d i l meden önce d e varo l m u ş ger-

c ı faal iyet i n i n kend i s i n i yanıltma­

çeklikle r sistemi değil, tersine in-

s ı n a i z i n vermezse, ... teorik fizik

s a n ı n çevresine hükmedebilmek

i l e deneyim arasındaki bağlantıyı

için i nşa ettiği bir yapılar bütünü-

ortaya ç ı karabi lecektir. Ancak bu

d ü r. Sezgiciliğe göre, m a n t ı ksal çı­

konu hakkında b i l g i s a h i b i olma­

karsamalar, yalnızca f i n it23 yapı

yan bir insan i ç i n ilk bakışta, te­

yöntemleri içerdiği sürece olanak­

zik Teorisi),

o r i n i n keyfi b i r oluşumu olduğu

lıd ır. Pratik kriterine, i n san faali­

Paris

izlenimini yaratacaktır." 21

yetine yaptığı bu vurg u n u n yanısı­

Ya d s ı n a m a y a c a k

21 Abel Rey: '"La thl!orie physique chez les physiciens contempora­ ins'" (Modern Fizikçilerde Fi·

Sayfa

1907 , 231,

(Onaylayarak)

katkılarına

ra sezgicilik, üçüncü şıkkın i m kan-

rağmen a m pirisizm d e , matema­

sızlığı ya sası n ı n sonsuz mi ktarlara

nin; agy., Dip·

t i ksel b i l g i l e r gerçe ğ i n i n sadece

uyarlanmasını yadsıyarak sonsuz

not

aktaran: Le·

14, sayfa

330

bir böl ü m ü n ü yansıtıyor. A m p i ri­

o l a n ı n taşıdığı çelişkiyi de tanır.

sizm, deneyimi b i l g i n i n tek kayna­

Bir sonuç ve karşı sonucun yanısı­

ğ ı olarak gördüğü için mekanik

ra, karar veri lemez l i k şıkkı da ona

rine Tezler.

materya l i z m d i r:

göre olasılıklardan birisidir.

-

"Bugüne d e k ortaya ç ı ka n bü­ tün

m a t e r ya l i z m l e r i n -

Marx'ın

matemat i k k o n u l a r ı n ı

22 Kari Marx. Feuerbach Üze·

1.

Aktaran Fri·

edrich Engels: Ludwig Feuer­

Feuer­

ele a l d ı ğ ı elyazmalarında sezgici­

bac h ' ı n k i d e dahil olmak üzere -

liğin o l u m l u yönlerine atıfta bu-

başl ıca e k s i k l i ğ i , konuyu, gerçek­

! u n m u ş olması, bizim için hayli il­

Berlin

liği ve duyusa l l ığ ı , i nsani, duyusal

g i nçtir. örneğ i n Marx, sonsuz kü­

1946,

Sayfa

54.

b i r faaliyet, pratik olarak değil,

ç ü k l ü kteki farklard a n ya d a s ı n ı r-

Vurgulamalar

y a n i öznel olarak değil, nesnenin

sal geçişlerden kaçınarak, d ife-

ya da düşüncenin b i ç i m i a l t ı nda

ransiye l e ş i t l i k lerde sadece b i r

topla masıd ı r. " 22

tek o l a s ı l ı ğ ı n m ü m k ü n o l d u ğ u n u

sayıda adım·

söylüyor ve y=x_ eşit l i ğ i n i şu şe-

ıarıa gerçek·

Ampirisizmin bakış açısı, matemati kte bütün z ı t l ı k l a r ı n yadsın-

kilde açıyor:

bach ve Klasik Alman Felse· fesinin Sonu,

-

orijinalde var­ dır.

23 Finit: sonlu

leştirilebile­ cek.

54

Y-Yı

=

x_- x1 _ = (x-x1) . (x_ + xx1

+

x,_)

rı ile Kantçı sübjektif idealizmin u nsurları n ı n çatışma h a l i n d e ol­

Y - Yı X - Xı

=

Marx

+

x -

bu

xx

1

+

x

l-

�

dx

=

3x -

k o n u d a , sezg i c i l i ğ e

g ü ç l ü b i r gönderme yaparak ş u n ­ ları yazıyor:

duğu görülür. Engels i nşa edilebi­ l i r l i k i l e deneyim arasındaki i l işki­ yi şu şekilde ortaya koymuştur: "Dühring, ... nasıl ki herhangi bir matematiksel aksiyomdan bir üç­

"Transsandantal ya da sembo­

geni, küreyi inşa edemez ya da Pi­

lik felaket sadece sol tarafta yaşa­

sagor eşitliğini türetemezse, aynı

nıyor, ancak gerçek içeriğini eşitli­

şekilde bütün varlıkların sadece

ğin sağ tarafında koruya bilmiş bir

maddesel olduklarını da kanıtlaya­

sürecin ifadesi gibi göründüğü için

maz. Her ikisi için de ancak incelen­

ürkütücülüğünü de yitiriyor." 24 Ancak sezgicilik sadece mate­ matiksel den klemlerin sonlu sayı­

diklerinde bazı sonuçların ortaya çıkmasını sağlayacak gerçek önko­ şulların bulun ması gerekir." 26

da adımlarla oluşturulablir olduğu tezini kendisine dayanak yaptığı

Diyalektik materya l izm, bütün

"Faal tarafın materya l iz m tara-

bu a k ı m l a r ı n hepsinden daha de-

fından değil, idealizm tarafından

24 Kari Marx. Ya­ yınlanmamış Elyazmaları

25 Agy, Dipnot 23 26 Friedrich En­ gels: .. Bay Eu­

8. DİYALEKTiK MATERYALiZM

sürece, Kantçı idealizmde sayıklar.

rinlemesine ve

daha

kapsa m l ı

gel iştiri l m i ş o l m a s ı n ı n nedeni bu­

olarak

d u r; ne var k i , sadece soyut ola­

a rasındaki i l i ş kiyi kavra m ı ş t ı r. O ,

matematik

ile gerçe k l i k

rak. Ç ü n k ü idealizm gerçek, d uyu­

matematiksel d e n k lemlerin hayal

sal faal iyeti faal iyetin

dünyasının

bir türü

olarak tanı maz. 25

b i r ürünü

o l m a d ı ğ ı,

tersine gerçek d ü n yadan a l ı n d ı ğ ı ­

Pratik kriteri n i n yerine i nşa edi­

n ı a n l a m ı ştır. Sayılar ve a ra l a r ı n­

lebi l i r l i k kriterini geçirmiş olması,

daki i l işkiler; ayrıntıları hakkında­

sezg i c i l i ğ i n , matematiğ i n önemli

k i bilgileri, Eski M ı s ı r ' ı n , Sü mer­

Bilimdeki Dev­

b i r bölümünü anlamsız olarak n i ­

l e r ' i n ve Akatlar'ın 27 tarihini i nce­

rimi", Dietz

teleyerek b i r kenara atmasına y o l

Verlag, Berlin,

leyerek elde ett i ğ i m i z uzun bir ta­

açmışt ı r. Oysa matematiğin söz

rihsel sürecin sonunda, gerçe k l i k­

konusu bölüm leri doğru l u k l a r ı n ı

ten kaza n ı l d ı . Sayıların yerini de­

g e r ç e k d ü nyayı yansıtt ı k l a r ı n ı ka­

ğ i ş kenlerin a l ması için binlerce yı­

gen Dühring'in

1948, Sayfa 42 0/421 27 Milattan 5bin yıl önce, Mezo­

n ı tlayarak ortaya koym uşt u r. Bu

lın geçmesi gerekti. Ve bu uzun

d u r u m gözönünde b u l u n d u r u d u ­

sü ren gelişmenin sonunda mate­

garlık yaratmış

ğ u nda, matemat iksel sezgi c i l i kte

matiksel d ü ş ü n m e n i n özg ü r eser­

olan site dev­

d iyalektik materya l i z m i n u n surla-

leri o l a ra k görül mesi gereken ma-

potamya'da gelişkin bir uy­

letler.

tematik denklemleri ortaya ç ı ktı: "Sayı ve figür kavramları, ger­

o l a rak, bazen d o l a m b a ç l ı y o l l a r katederek, g e r ç e k l i k

55

k a r ş ı s ı nda

çek dü nyadan başka bir yerden

doğru l u k l a r ı n ı kanıtlamak zorun­

a l ı nmamıştır . ... Sayabi l mek için

dadır. Çünkü her ne kadar kendi

sadece sayılabilecek birşeylerin

yasa l a rı olsa da, matemat i ğ i n ge­

ol ması yetmiyor. Sayabilmek için

l i ş mesi de düşünceleri m i z i n geliş­

ayrıca, o şeyleri, sayıları d ışındaki

mesi n i n , dolayısıyla toplumsal ge­

bütün öze l l i klerinden soyutlaya­

l i ş m e n i n bir parça s ı d ı r ve bu yüz­

bilme yeteneği gerekiyor - .... işte

den bu gelişmenin bütün a l anları

böyle a ve b ' ler,

ve y ' ler, sabit

i l e sürekli olarak karşı l ı k l ı e t k i l e­

sayılar ve değişkenler elde edili­

şim hal indedir. Görece ve şartlı

yor. Ve ni hayet bu yolla aklın so­

o l a n bu kendi yasalarına tabi ol­

yutlama yetene ğ i n i n ü rü n ü olan

ma d u ru m u n u n bir sonucu ola­

sanal sayılar ortaya ç ı ka r ı l ıyor. '' 28

rak, örneğin E u k l i desci o l mayan

Diyalektik materya l i z m var gü­

geometriler29 , dörtlü işlem arit­

nen geometrik

cüyle matemat i ğ i n maddi kökeni­

m e t i ğ i 30,

yasalara ters

ne işaret ediyor. Ancak bu, belirli

matriksler31 g i b i matematik d a l l a ­

bir gelişme saf hasından - ve gö­

r ı ortaya ç ı k m ı şt ı r. İ l k aşamada

göre örne�in

rece olarak o l d u kça eski dönem­

aklın ürünü olarak g ü nyüzüne çı­

bir üçgendeki

lerden

matematiğin

kan bu matematik d a l l a r ı , daha

k e n d i yasa l a r ı n ı o l u şt u r d u ğ u n u

sonraki dönemlerde - belki bazı

y a d s ı d ı ğ ı a n l a m ı n a gel mez. Mate­

örneklerde yaşa n d ı ğ ı g i b i , yüz y ı l

matiğin kendi yasalarını ol uştu­

s o n r a da olsa - gerçek l i k l e i l işkile­

ran g e l i ş i m sü reci, i n s a n l ı ğ ı n yeni

rini kan ıtlamışlardır.

x

- itibaren

komütativ

o l mayan

28 Friedrich En· gels, agy., Dip­ not 27, sayfa 45

29 Euklidesci ol­ mayan ge­ ometriler, bili­

düşen geomet­ rilerdir. Buna

iç açıların top· lamı 180°'den küçüktür (Hi­ perbolik ge­ ometri)

30 Dörtlü işlem sayıla-

i h tiyaçları n ı n ortaya ç ı kması ve

Bu yüzden bugün henüz gerçek

maddi d ü nyanın i l iş k i l e ri hakkın­

d ü nyada yoru mlanması m ü m k ü n

d a yeni b i l g i ler e l d e e d i l mesi i l e

ol mayan b a z ı matematik a l a n l a r ı

b i r l i kte, matemati kte y e n i dal la­

(örneğ i n b a z ı diferansiyel eşitlik­

rın oluşturulması sürecine katkı­

ler) ya da pratik o l a ra k keşfed il­

da b u l u n muş, bu süreci tamamla­

melerinden 100 yıl önce fizi kte

m ı şt ı r. Kendi yasa ları doğrultu­

uyg u l a n m ı ş

s u ndaki bu gelişmenin kendisi de

geometri örneği gibi matematik

değişen mate­

matemati kte, kesi n l i k l e dolaysız

dalları vardır. Ve biz çoğu zaman

matik denk­

o l a ra k gerçekl ikten soyutl anmış

k e ş fe d i l m e l e r i n d e n

o l ması gerekmeyen yeni a l a n l a r

sonra bu matemat i ksel y a p ı l a r ı n

yarata b i l i r. Ancak bu a l a n l a r da

gerçekl i ğ i n a l a n l a rıyla örtüşt ü k l e­

e n i nde sonunda,

rini görüyorsak, bunun nedeni de

bazen d o l a y l ı

Eu k l idesci o l mayan

uzun

s ü re

rı,a+i.b+l.ij.d benzeri arit­ metik işlemle­ rini içinde ba­ rındıran sayı­ lardır 31 Çarpanların sı· rası de�iştiril­ di�inde sonucu

lemleri (Buna göre p.q çarpı ­ mı ile q.p çar­ pımının sonuç­ ları eşit de�il­ dir)

56

i n san beyninin doğ a n ı n g e l i ş i m i -

kavram

çiftleri,

reel

d u rumlar

n i n b i r ü r ü n ü olması nda, ve sonuç

a rasındaki niteli ksel farkları yan­

olarak insan düşüncelerinin ger­

sıtma ktad ı r ve g e rçek d ü n y a n ı n

ç e k l i k l e çelişmemesinde, tersine

ç e l i ş k i l i l i kleri i l e n ic e l i ksel çeşitli­

örtüşmesinde yatar. Matematik­

l i ğ i ne d e n k düşmekte d i r.

sel yapılar ve denkleml er, gerçek­

Özet olarak matemat iğin, o n u n

lik kriterlerini i n s a n ı n eylem i nde

gerçekl i kle i l i ş k i s i n i kapsayan m a ­

b u l u r l a r. Gerçek l i k

içinde

terya l i st özünü şu ş e k i l d e ortaya

çel i ş k i l i olduğu için, bu ç e l i ş k i l i l i k

koya b i l i riz: 1. Matematik, tarihsel

m a t e m a t i ğ i n o n u yansıtan

açıdan i n san topl u m u n u n maddi

kendi

her

dalı nda da ortaya ç ı k m a k zorun­

iht iyaç l a r ı n ı n b i r sonucu olarak

dadır. Matemat i ğ i n totoloj i k tarz­

ortaya ç ı kmıştır ve bu yüzden kö­

d a gerekçelend i ri l mesi, bütün çe­

keni itibarıyla maddidir. 2. Mate­

l i ş k i l e r i n ve a n it o m i l e r i n tama­

matiksel denklemler ve yapılar,

mıyla ortadan kaldırıl ması bu du­

doğ a n ı n maddi b i ç i m l erinde ön­

rumda olanaksız görülür. Bunun

cesinden vardır. 3. Matemat i k te

başa r ı l d ı ğ ı n ı düşündüğümüz her

yeni yöntemler toplumsal prati­

noktada, bu çelişkiler ve a n itomi­

ğ i n ortaya çıkardığı i htiyaçların

ler daha üst düzeyde ve farklı bir

bir sonucu olarak olu şacaktır. 4.

biçimde kendilerini yeniden üre­

Bütün b i l i m lerde olduğu gibi ma­

terek karşımıza ç ı kaca k t ı r. Aynı

tematikte de

nedenden ötürü bütün a n a l i t i k iş­

aşamasına u l aştıktan sonra, y e n i

belirli

bir gelişim

i ş l e m l e re,

b i ç i m l e r yaratan kendi yasa l a r ı n ı

transfinit işlemlerin f i n i t i ş l e m le­

o l uşturma d u r u m u gündeme g e ­

lemlerin

aritmetik

re, sürekli işlemlerin kesintili iş­

l i r. Bu yeni b i ç i m l e r ile i n s a n ı n

lemlere i n d i rgenmesi çabaları ba­

pratiği arası ndaki bağlantı dolay­

şarısızlığa

uğra maya

m a h k u m­

d u r. Ç ü n k ü bu rada ortaya çıkan

l ı d ı r, ancak bu pratik i l e ç e l i ş mez, tersine ona denk düşer.