Yazın ve Bilim Dilimiz

Citation preview

- ---l...:IJ-.--

-

- --

- --- -

Adnan Binyazar

�

•

-

- -

-

-_ - _ --- -

-------

Metin Oztekin

Yazın ve Bilim Dilimiz \\\\\ l . 11\\tl\-:ı---

. --

___ ---

_____ ,___

-

---

--

---- - - --

-- --

-

--

-

KALİTE MATBAASI, ANKARA

·

1978

ADNAN

BİNYAZAR

y AZIN

-

VE

METİN ÖZTEKİN

BİLİM

DİLİMİZ

TÜRK DİL KURUMU YAYINLARI

TDK TANITMA YAYINLARI RADYO ve TV KONUŞMALARI DİZİSİ : 13

TÜRK DİL

KURUMU

YAYINLARI: 440

Ö N SÖ Z Ankara Radyosu (TRT-il), 7 Ocak 4 Nisan 1975 tarihleri arasında (13 hafta) cıDilimiz» adlı bir program düzenledi. Program, yazın ve bilim dilimizin gelişmesini saptamayı amaçlıyordu. içeriğiyle, dinleyicilerin büyük ilgisini çekti · ve onlardan destek gördü. Dinleyicilerin gönderdiği yüzlerce mektup, programın yönlendirilme­ sinde özellikle etkili oldu. Bu mektuplarda dilimizin önemli sorunlarına değiniliyordu. Böylece, yazın ve bi­ lim dilimizin sorunları yanında, gelen mektuplardaki sorunlara da değinildi. Bu yönden, dilimizin tüm sorun­ ları bu açık oturumlarda bir kez daha ele alınmış oldu. Buna eleştirel değerlendirme de diyebiliriz. -

Programda, tanınmış yirmi dört sanat ve bilim ada­ mı, görüşlerini belirttiler, dinleyicilerin sorunlarını ya­ nıtladılar. Bu tartışmaların sonucunda, yazın ve bilim alanında yalın, anlaşılır bir Türkçenin doğduğu somut olarak ortay a kondu. Terimler yönünden de çok kısa zamanda önemli gelişmelerin olduğu saptandı. Toplu­ mun, dil sorunlarıyla yakından ilgilendiği gerçeği bir kez daha vurgulandı. Genel sınırlarıyla dil devriminin amacı da bu idi. Dil devrimiyle vardığımız bu sonuçlan bantlardan yazıya geçirmek kuşkusuz yararlı olacaktı. Kitap bu amaçla hazırlandı. Adnan Binyazar - Metin Öztekin

TÜRKÇEM BENİM SES BAYRAÖIM! F.H.DAÔLARCA

İÇ İ ND E KİLE. R I

-

•

16

Dil-düşünce i:lişkisi Kfilttir-ddl bağlantısı

. . . .

• • -

•

15

.

....... .. .... . ..... .... .... . .. . . . . ....

17

.

. . .. . .. . .... . . . . .. . .... . . . . . . . . . . . ... .

20

ŞİİR DİLİMİZ Şiir ve dil .. .. . . . ..... . ... .. .. ... ..... ...... . . . . . ......... . . ... Şiir ve sözcük ... . .. . ..... ........ ............. ...... . ..... . .

31

.

•

III

Toplum-dil ilişk!isi ...... ............. ... ............... ... Dil ve uılusal bilttinlU:k ............................... . .

•

II

KÜLTÜR DİLİMİZ

.

27

DİLDE ESKİ - YENİ ANLAŞMAZLIÖI

-

• • •

Eski ve yeni sözcükler ... .. . . . ... . . . ..... . .. .. .... . . . ..... . . Batı kaynaklı sözcükler .. ..... ... ......... .. .... . . . .... Babalar-oğullar .

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39 42 45

IV - ELEŞTİRİ VEDENEMEDİLİMİZ •

Arıgo sorunu

•

Eleştiri ve deneme dili

-

BA$IN VE YAYINDİLİ

.

.. . . . . . .. . . . . . ........ . .. . . . .. . ......... .. . . .... ..

51

... .. ........ . . .... .......... . . .. . .

56

63

e

Batı'dan gelen sözoükler ..... .. . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . Yanlış kıullarwnlar . . . . . Basın ve yayın cliliiniz .. .. .. . . . . . .. ... . ... ..... .... . .. . . . Dil bilinci: . . .... . ........ ... . ... ... .. . ... .. . . . . . ... .. . . . .... ...

e

Ağız öykıünnıesi

......... .... .... ........... ..... ....... ...... .

71

VI - ÖZLEŞENDİLİMİZ Sözcllklerin yeri .. ...... ............. .... . ... .......... . . ...... e. . ......... . ... . .. .. ......... ....... • Dilde gelişme, özleşme

79

V

• • •

.

.

. . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . .

.

. . . . . . . . .

.

.

.

.

.

e

«Uydurma dıil»

•

Terim sorunu

e

«Yaşayan dil»

.

....... ............... . ........ . . . ......... . .. .

64 65 68

77 fil

.

... .. ... .... ... . ... . .. ..... ... .............. ..... .

83

.

. . ...... . . ... ........... .......... ........ .... .. ..

85 9

VII - OKULLARIMIZDA DIL OGRETIMI • • • • • •

Anadili sevgisi ve Türkçe öğretimi Ya.zm öğretimi . ................... .. . ................... Anadili öğretimi . . . . .. . . .. .. . .... . ..... . . ... .... . ..... . . .. . . Dil etkıinliği . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anadilinin etki gücü .. . .. ....... . . .. ..... . ..... . ..... . . . . . Yazın öğretimde yöntem .. .. . . . . . . .

.

.

. . .

. . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

.

89 91 94 95

97 97

VIII - BİLİM DİLİMİZ • • • • •

IX

-

• • • • • • •

X

-

Spor terimleri sorunu Bilim dilinıin özleşmesi ............................... .... Bllimsel çalşmaların yönü, amacı .

Üniversitelerdeki durum Teknik dil

1� 105 107 109 109

GÜLMECE VE TAŞLAMA DİLİMİZ Gülmece ve t�lama dilimiz . ..... ... . .. . ... . .. . .. . . . . Gülmece ve halk . . . . . .. . Toplum.sal tavır ve gülmece . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . Dilin gelişimi ve gülmece .... ... .... . ...... ... . . . . . .. . . . . Ozanlarda ve yazarlarda .gülmece geleneği ........ Divan ve Halk yazınında yergi . Gülmece ve çağdaş yazın .

. . .

. . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . . . .

.

.

.

.

. . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 13 114 US 116 117 118

122

ROMAN DİLİMİZ

öz Türkçe ve roman dili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . Yaratım ve dil . ............ ........................... .. .... . Toplum ve roman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ıcYaıban» . .. . . . .. . . .. . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .

127

•

Romanda

•

Romanda

• • • •

.

.

.

dil

doğallığı

130 131 134

....... ................ .............

134

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

136

14ı Dilin yalnlığı . . . . . . . .. . .. . . .. . . . .. ... .. . ... . . ... .. . . . .. . ....... Öylkücıliler . . . . .. . . ..... ..... ....... ...... .. ... ..... ..... ..........

144

•

.Dil

146

ağız

. . .

·sorunu

XI ·-ÖYKÜ DİLİMİZ • •

• •

10

.

.

ve öykü .... . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . ... . . . .. . ... ... .. . . . . . . . ... . Şiirsel dil ve öykü Çağdaş öykücüler . .... . ..... ... .............. . ... ... ..... .. .. .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.

143

147 150

XII

TIYATRO DILIMIZ

-

•·

XIII

Tiyatro dilinin örelliıkleri

155

•

Halk ve tiyatro dili

157

•

Dil değişmesi

160

-

DİL SORUNLARI/GENE·L DEÖ-ERLENDİRME .. .... .. .... . .. .. ...............................

169

•

Dil sorunları

•

Yenıi sözcükler - eski sözcükler

170

•

Film

171

. . .

sözleri, firma adlan

•

Yer adla.rı

•

Yanlış lrullammlar

. . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . .

. ..... .... . ... . . .... . ........... . .

171 172

•

Baıtı ve Doğu kökenli söooülder

177

•

-sel, -sal sorunu

178

Değerlendirme

180

•

11

- I -

KÜLTOR DİLİMİZ

• • •

•

Toplum - dil ilişkisi Dil ve ulusal bütünlük Dil - düşünce ilişkisi Kültür - dil bağlantısı

Oturuma katılanlar • •

•

Prof. Dr. Doğan AKSAN Doç. Dr. Bookurt GÜVENÇ Prof. Dr. Nusret HIZIR

TOPLUM - DİL İLİŞKİSİ

ADNAN BİNYAZAR - Sayın Bozkurt Güvenç, dil-top­ lum ilişkileri konusunda görüşlerini açıklar mısı­ nız ?

BOZKURT GÜVENÇ - Dil, bir topluluğu «toplumıı ya­ pan temel öğelerden birisi, belki de en önemlisidir. Dilimizi bileni bizden, bilmeyeni yabandan saya­ rız. Bu ayrım, yalnız Türkçede değil, başka dillerde de yapılmaktadır. Bu bakımdan toplumla . dil arasında çok yakın bir ilişki vardır. Dil, bir başka açıdan toplumsal yapı ve ilişkilerin bir yapıştırıcısı, , bir çimentosudur. Kişiler, kurumlar, gruplar, ku­ şaklar arasındaki ilişkiler dille kurulur, dille yü­ rütülür, gelişir, kimi zaman da bozulur. Dil, dilcilere göre, dilin bilimini yapanlara göre: «Bir sim­ geler. dizisi yardımıyla, bir anlam aktarmasıdır." Her konuşma çabasında, her dil olgusunda bir şeyleri anlatmağa çalışırız. «Bir anlam aktarma11 çabamız vardır. Bir şeyler aktarmak için konuşu­ ruz, anlamak için de dinleriz. Öyleyse, her dil ol­ gusunda en az bir «veren11 ve en az bir de «alanıı olması gerekir. Eğer, alıcı yoksa, o zaman dil ken­ disiyle konuşuyor demektir. Buna da NAN

BİNYAZAR

-

MEI'İN ÖZTEKİN

etiklerin toplamı, Fransız Akademisinin bir yılda ortaya koyduğundan daha çoktu.» Argonun olum­ lu yanları da vardır. Ve bunu olumlu biçimde kul­ lanan yazarlarımız da olmuştur. Ama Sayın Yetkin'in de belirttikleri gibi, ömürlü değildir. Bun­ dan yetmiş yıl öncesinin argosunu, bugün anlaya­ mayız. A. BİNYAZAR - Kayseri'den aldığımız bir mektupta da, «Günlük konuşma dilinde kimi sözcükler-yan­ lış söyleniyor. örneğin «mahzur» yerine «mahsurıı , «tenkid» yerine «tenkit» , «sükut» yerine «sükütıı ... deniyor. Hatta kinii zaman Türkçe sözcüklerde de yapılıyor bu. Sözgelimi ccetkilemek» --- ccetki et­ mek» gibi. Bu tür yanlışlıklar nasıl önlenebilir?» Bu soruyu da sayın Diularoğlu'ya yöneltelim. H. DİZDAROÖLU - Dinleyicimizin bu konudaki dü­ şünceleri doğrudur. Gerçekten, gerek yabancı kay­ naklı sözcükleri, gerekse Türkçe sözcükleri yer yer yanlış kullanıyoruz. Bunun örnekleri çok . . . «Nüfuz» yerine «nüfus» deniyor, ccporte» yerine cnın iyi bir anlamı da vardır. «Bu kapıya anahtar uydurdum» demek «uydurma» sözünü kötü anlamda kullan­ mak değildir. Ama «uydurma» sözcüğü ile yanlış, beğenilmeyen, istenmeyen, kötülenen bir kavramı anlatmak istiyorlar. Aslında diller, uydurulan söz­ cüklerle oluşur. Ama bu demek değildir ki, insan­ lar her çağda akıllarına gelen sözcükleri uydurur, onlarla konuşurlar. Elbette hayır . . . Evet diller aslında uydurularak türemiştir. Ama gelenekle, zamanla yerleşen, anlam kazanan sözcükler ve bu sözcükleri n türeme biçimi yerleş-

82

A.

ö.

A. ö.

A.

ADNAN BİNYAZAR - METİN ÖZTEKİN

miştir. işte « uydurman diye kötülemek istedikleri sözcükler, dilin yerleşmiş kurallarına göre yeniden ve yeni anlam belirtmek için ortaya çıkanlmakta­ dırlar. BİNYAZAR - Kimileri gerçekten aşağılamak için kullanıyorlar bu «uydurma» sözünü. Ama bu söz­ cükleri kendileri de rahatlıkla kullanıyorlar. Bu çelişkinin temelindeki gerçek nedir? . . . A. - AkSOY - Az önce Sayın arkadaşım Özdemir değindi. insanlar alışkanlıklannı kolay kolay bırakamazlar. Yenilik karşısında tepki gösterenler çoktur. İşte, yeni bir sözcük ortaya atıldığı zaman da ccuydurmaıı diye bunu kötülemek, eski alışkan­ lıklarını sürdürmek isterler. BİNYAZAR - Sayın Aksoy yeri gelmişken «uydur­ man açısından Osmanlıcaya da değinir misiniz? .. A. AKSOY - Osmanlıcanın Türkiye'de kullanış bi­ çimi pek çok uydurma sözcükle doludur. Eskiler bunu , eski sözcüklerde belirtmişlerdir. Şemsettin Sami'nin Kamus-u Türkt'sini açarsanız · sayfa ba­ şına, bu sözcük uydurmadır anlamına gelen; ccmü: vellettir, galattır» açıklamalanna rastlarsınız. Bunlar. arasında Arapçada anlamı büsbütün başka olan, ama Türkçede kendimize göre bir anlam ver­ diğimiz sözcükler vardır. Az önce arkadaşım «mek­ tep» sözcüğünü andı.